USL'L-FIKIH-FIKIH USUL ............................................................................................. 5 G R ......................................................................................................................................... 5 FIKIH USULNE DA R GENEL B LG LER .........................................................................

. 5 TAR F , KONUSU, GAYES , DOUU, TEDV N , GEL MES .................................... 5 Fkh: .................................................................................................................................. 5 Usul: ................................................................................................................................... 5 Fkh Usul: ........................................................................................................................ 6 Mctehid: ........................................................................................................................... 7 Kurallar, Kaideler: .............................................................................................................. 7 Ahkam-Hkmler: ............................................................................................................. 7 eri Hkmler: .................................................................................................................. 8 eri Deliller: ...................................................................................................................... 8 Fkh Usulnn Konusu: .................................................................................................... 9 Fkhn Konusu: .................................................................................................................. 9 Usulcnn Faaliyet Tarz: .................................................................................................. 9 Fakihin Faaliyet Tarz: ..................................................................................................... 10 Usulcnn Grevi: ........................................................................................................... 10 Fakihin Grevi: ................................................................................................................ 10 Fkhn Gayesi: ................................................................................................................. 10 Fkh Usulnn Gayesi: .................................................................................................... 10 Fkh Usulnn Faydalar: ................................................................................................ 11 Fkh ile Fkh Usul Arasndaki Fark: ............................................................................ 11 Fkh Kaideleri ile Fkh Usul Arasndaki Fark: ............................................................. 11 Usl'l-Fkhn Douu ve Gelimesi: ............................................................................. 12 a- Mtekellimn Metodu: ................................................................................................. 12 b- Hanef Metodu: ............................................................................................................ 13 c- Mecz Metodu: .............................................................................................................. 13 KUR'N-I KERM .................................................................................................................. 13 Kur'n'n Toplanmas: ...................................................................................................... 14 Kur'an- Kerm'in Muhtevas: ........................................................................................... 15 Kurann cazi zellikleri: ............................................................................................. 17 Kurann Muhteviyat: .................................................................................................... 18 1. badetler: ....................................................................................................................... 18 2. Mumeleler: ................................................................................................................. 18 a. Adalet: .......................................................................................................................... 18 b. r: ............................................................................................................................. 19 c. Yardmlama: ............................................................................................................... 19 d. Koruma: ........................................................................................................................ 19 CMA' ....................................................................................................................................... 19 cma Fikrinin Ortaya k: ............................................................................................ 19 cmann Delilleri: ............................................................................................................. 20 cman Mertebeleri: .......................................................................................................... 20 l) Sarih cma: .................................................................................................................... 21 2) Skt cma: ................................................................................................................. 21 3) Mctehidlerin Belli Bir Ortak Noktada ttifak Etmeleri: ............................................. 21 cma'n Temelde Dayand Delil (Senet): ....................................................................... 21 KIYAS ...................................................................................................................................... 22 Kyasn Delil (Huccet) Oluu: .......................................................................................... 23 Kyas Kabul Etmeyenler ve Delilleri: ............................................................................. 23 Kyas Reddedenlerin Dayand Deliller: ....................................................................... 24

Kyasn Rknleri: ........................................................................................................... 25 a) Asl (el-asl): ................................................................................................................... 25 b) Fer': .............................................................................................................................. 25 c) Hkm: ......................................................................................................................... 25 d) llet: .............................................................................................................................. 26 lletin artlar: .................................................................................................................. 26 lletin Elde Edilme Yollar: .............................................................................................. 26 1) Nasslar le: ................................................................................................................... 27 2) cma le: ....................................................................................................................... 27 3) ctihad le: .................................................................................................................... 27 Kyasn Ksmlar: ............................................................................................................ 27 1) Cel (Ak) Kyas: ........................................................................................................ 27 2) Haf (Gizli) Kyas: ....................................................................................................... 27 Kyas ve Nasslar: .............................................................................................................. 28 Kyasn Haber-i hadla atmas: .................................................................................. 28 LLET ....................................................................................................................................... 28 lletin artlar: .................................................................................................................. 29 lleti Bulma Yollar: ......................................................................................................... 29 Tahrcu'l-Ment ve Tahkku'l-Ment:............................................................................... 30 llet ile Hkm Arasndaki Mnasebet ............................................................................ 30 1. el-Mnasib'l-Messir (Uygun Vasf): ........................................................................ 30 2. el-Mnsib'i-Mlyim (Elverili Vasf): .................................................................... 30 3. el-Mnsib'l-Mrsel: .................................................................................................. 30 4. el-Mnsib'l-Mlg (Yrrlkten Kaldrlm Vasf): ............................................... 30 ST HSAN ................................................................................................................................ 31 stihsan le Kyas Arasndaki Fark: .................................................................................. 32 stihsann eitleri: ........................................................................................................... 32 1. Nass Sebebiyle stihsan: ............................................................................................... 32 2. cm Sebebiyle stihsan:............................................................................................... 33 3. Zarret ve htiya Sebebiyle stihsan: .......................................................................... 33 4. Kapal Kyas Sebebiyle stihsan:.................................................................................. 33 5. rf Sebebiyle stihsan: ................................................................................................. 34 6. Maslahat Sebebiyle stihsan: ........................................................................................ 34 Kyas le stihsann atmas: ......................................................................................... 34 stihsann Hkm: ............................................................................................................ 35 RF .......................................................................................................................................... 35 rfn Shhat Ynnden eitleri: .................................................................................... 36 1. Sahih rf: ..................................................................................................................... 36 a. Genel rf: ..................................................................................................................... 36 b. zel rf: ....................................................................................................................... 36 2. Fsit rf: ...................................................................................................................... 37 Kur'an'da rfe Braklan Baz Konular: ........................................................................... 37 Snnette rfe Braklan Baz rnekler: ........................................................................... 37 rfn Deimesiyle Hkmlerin Deimesi: .................................................................. 38 rf ve Adet: ...................................................................................................................... 38 MESL H- MRSELE .......................................................................................................... 39 SEDD ZERAY ' ...................................................................................................................... 40 Sedd-i Zerayinin Delilleri: .............................................................................................. 41 Kitabdan Deliller: ............................................................................................................. 41 Snnetten Deliller:............................................................................................................ 41

HKM ................................................................................................................................... 41 Hkmn Anlam Sahas: .................................................................................................. 41 Kuran- Kerimde Hkm: .............................................................................................. 42 Hakimiyet Anlamnda Hkm: ........................................................................................ 42 1-Teklif Hkmler: ......................................................................................................... 43 2- Vad Hkm: .............................................................................................................. 43 AHKM ................................................................................................................................... 43 Hkmlerin Ksmlar: ..................................................................................................... 44 1) Teklifi Hkmler: ........................................................................................................ 44 2- Vaz' Hkmler: ........................................................................................................... 44 1- tikdi Hkmler: ......................................................................................................... 44 2- Amel Hkmler: ......................................................................................................... 44 3- Ahlk Esaslarla lgili Hkmler: ................................................................................ 44 AHKMU'-ER' YYE .......................................................................................................... 44 ER' HKM ........................................................................................................................ 44 eri Hkmlerin Ksmlar:............................................................................................. 45 1- Teklif Hkm:............................................................................................................. 45 2- Vaz' Hkm: ............................................................................................................... 45 TEKL F .................................................................................................................................... 45 ED LLE- ER' YYE ............................................................................................................... 47 1) Kitap ............................................................................................................................. 47 2) Snnet .......................................................................................................................... 48 3) cm' ............................................................................................................................. 50 4) Kyas ............................................................................................................................ 51 ED LLE- ERBAA ................................................................................................................... 52 1) Kitap:............................................................................................................................ 52 2) Snnet: ......................................................................................................................... 53 3) cm: ............................................................................................................................ 53 4) Kyas: ........................................................................................................................... 54 FARZ ........................................................................................................................................ 55 VC B ..................................................................................................................................... 55 Vcibin Hkm: ............................................................................................................... 56 Vcib'in Ksmlar: ........................................................................................................... 56 1- Vakte Bal Olan Vcib: .............................................................................................. 56 2- Vakte Bal Olmayan Vcip: ....................................................................................... 56 3- Yaplmas stenilenin Belirtilmesi Bakmndan Vcip: ............................................... 57 a- Muayyen Vcib: ........................................................................................................... 57 b- Muhayyer Vcip: ......................................................................................................... 57 4- Miktar Bakmndan Vacip: .......................................................................................... 57 a- Miktar ve Snr Belli Vcip: ....................................................................................... 57 b- Miktar ve Snr Belli Olmaya Vcip: ......................................................................... 57 5- Ykml Bakmndan Vacip: ...................................................................................... 57 a- Ayn Vcip: .................................................................................................................. 57 b- Kif Vcip: .................................................................................................................. 57 MENDB................................................................................................................................. 57 Mendubun eitleri: ......................................................................................................... 58 1) Snnet-i Mekkede-Snneti Hda: .............................................................................. 58 2) Snnet-i Gayri Mekkede-Nfile-Mstehab:............................................................... 59 3) Snnet-i Zevaid: ........................................................................................................... 59 Mendubun Fayda ve Hikmetleri:...................................................................................... 59

MSTEHAP ............................................................................................................................ 60 NAF LE .................................................................................................................................... 61 Nafile Nedir? .................................................................................................................... 61 Nafilenin nemi: .............................................................................................................. 61 HARAM ................................................................................................................................... 61 Tanm: ............................................................................................................................. 61 Haram Neyle Sabit Olur? ................................................................................................. 62 Haram Klnmann Tarzlar: ............................................................................................. 62 Haramn eitleri: ............................................................................................................ 62 1) Bizzat Haram (Haram Bizatihi, Haram Liaynihi): ....................................................... 63 2) Dolayl Haram (Haram li Gayrihi): .............................................................................. 63 1- Kati Haram: ................................................................................................................ 63 2- Zanni Haram: ............................................................................................................... 64 Haramn Hkmleri: ........................................................................................................ 64 Haram Konusundaki Prensipler: ...................................................................................... 66 MEKRH................................................................................................................................. 67 Haram le Mekruh Arasndaki Fark: ................................................................................ 67 Mekruhun Ksmlar: ........................................................................................................ 68 a) Tahrimen Mekruh: ....................................................................................................... 68 b) Tenzhen Mekruh: ........................................................................................................ 69 KERAHET ............................................................................................................................... 69 Kerhet Vakitleri: ............................................................................................................. 70 MBAH ................................................................................................................................... 70 Mbahn Anlalma Yollar:............................................................................................. 71 Mbahn Hkm: ............................................................................................................. 72 MFS D, MFS T .................................................................................................................. 72 Mfsitlerin zellikleri: ..................................................................................................... 73 Fkh lminde Mfsid: ...................................................................................................... 73 Fasit Satm Akdinin Feshedilemedii Durumlar:............................................................. 73 Fasit Evlilikler: ................................................................................................................. 74 Fasit Evliliin Hkmleri: ................................................................................................ 74

USL'L-FIKIH-FIKIH USUL GR FIKIH USULNE DA R GENEL B LG LER TAR F , KONUSU, GAYES , DOUU, TEDV N , GEL MES Fkh: Fkh, mctehidlerin, tafsili eri delillerden istinbat ettii eri ameli hkmlerdir. Bir baka anlatmla, mctehidlerin, her bir ameli meseleyi ilgilendiren delilleri tek tek inceleyip onlardan kardklar hkmlere fkh denir.1 Fkh ilminin bir dal fru (Furuul-fkh: Tatbiki hukuk), dier dal ise usul (Usulul-fkh: Nazari hukuk)dur. Fkh denince, genellikle bu ilmin fru dal kastedilir.2 Mctehidin tafsili eri delillerden eri ameli hkmleri karmas, mutlaka kendisine yol gsterecek belli bal kurallara ve prensiplere uymasn gerektirir. Bu gerei gznne alan slam bilginleri, slam hukukuna candan hizmet akyla, mctehidlerin hkm istinbatnda takip ettikleri metodlar aklamak zere zel bir alma yapmlardr. Bu alma ile gdlen balca iki gaye unlardr: 1) ctihad artlarn tayanlar, ncekilerin yapt gibi ictihad edip karlalan fkhi olaylara hkm balayabilecekler, 2) ctihad artlarn tamayanlar ise, mctehidlerin hkmlere varrken dayandklar delilleri ve o delillerden bu hkmlere nasl ulatklarn renerek, onlardan nakledilen hkmleri gnl huzuru iinde kabullenmi olacaklard. te bu dncelerden hareketle, onlar, hakknda ister zel nass bulunsun ister bulunmasn, delillerin ihtiva ettii hkmleri kavrayabilmek iin uygulanan ve delillerden hkm karlmasnda yardmc olan genel kurallar ortaya koydular. slam bilginleri, bu arada delillerden hkm karacak kii yani mctehid ile ilgili kurallardan sz ettiler, ictihad, ictihadn artlarn ve hkmlerini, taklidi ve taklidin hkmlerini akladlar. Btn bu kurallara ve sz edilen hususlarla ilgili incelemelere topluca Usulul-fkh adn verdiler.3 Fkh kelimesi lugatta bir eyi bilmek, anlamak manasna gelir. Kuranda fkh kelimesi mutlak ilim iin deil, ince anlay, keskin idrak ve konuann gayesini anlamak manalarnda kullanlmtr.4 u halde fkh bir eyin knhne vakf olarak ve deliliyle birlikte bilmek anlamna gelmektedir. Hanefiler Fkh stlahta Kiinin amel ynnden lehine ve aleyhine olan eri hkmleri bir meleke halinde bilmesidir eklinde, afiiler ise, eri-ameli hkmleri yani ibadet, muamelat ve ukubata ait hkmleri, tafsili delillerinden kararak bilmektir eklinde tarif etmilerdir.5 Bu iki tarifin lafzlar farkl olmakla birlikte, ayn manay ifade etmektedirler. nk Hanefiler bilmek (marifet) tabirinden delilinden kararak bilme, meleke ve iktidar manasn kastetmilerdir. Fkhn u ekilde de tarifi yaplmtr: Fkh, ibadet, ukubat ve muamelata ait eri hkmlerin heyet-i umumiyesidir.6 eri hkmleri, delillerinden kararak bilen alime fakih denir ki, mctehid demektir. ctihad ve istinbat melekesine malik olmayan bir kiiye, ne kadar ok fkhi meseleyi renmi ve ezberlemi olsa da fakih (hukuku) denmez. Bu kiilere alim denir. Alim baka fakih bakadr. Aralarnda fark vardr. Her fakih alimdir, fakat her alim fakih deildir. Ancak bu kiilere mecazi olarak fakih denir. 7 Usul: Bu kelime, asln oulu olup luatta temel, esas, kk, dayanak gibi manalara gelir.8 Usul, stlahta rcih, kaide, mstashab ve delil manalarnda kullanlr. imdi bu terimleri ksaca izah edelim.

Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 23. Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 1. 3 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 23-24. 4 Bk: Nisa: 4/78; Hud: 11/91. 5 Mirat: 15-16. 6 Bilmen: 1/14. 7 Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 2. 8 Molla Hsrev, Mirat: 18; Fevatih: 1/8; Byk Haydar Efendi: 8; Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 1.
2

Rcih: Kelamda asl olan mana-y hakikidir ifadesinde asl, rcih anlamndadr. Yani kelamn mecazi deil de hakiki manasna haml olunmas tercih olunur, demektir. Kitab (Kuran), kyasa nisbetle asldr sznde asl, tercih anlamndadr. Yani Kuran delil olma ynnden, kyasa tercih olunur, demektir. Kide: Laenin zaruret iinde bulunan insan tarafndan yenilebilecei, asl olann hilafnadr. sznde asl, kaide anlamndadr. Bu babda asl olan budur denir ki, bu konuda kaide budur, demektir. Mstashab: Beraat-i zimmet, asldr ifadesinde asl, mstashab anlamnda kullanlmtr.9 Yani aksi sabit oluncaya kadar kii, sutan, mesuliyetten, gnah ve bortan beri (uzak) olduu kabul edilir, demektir. Delil: Bu meselenin asl, icmadr ibaresinde asl, delil anlamndadr. Yani bu meselenin delili, icmadr, demektir. Usulul-fkh terkibinde asl (: usul) delil anlamnda kullanlmtr. 10 Fkh Usul: Mctehidin eri ameli hkmleri tafsili delillerinden karabilmesine yarayan kurallar btnne fkh usul denir.11 Fkh ilminin dier dal olan usulul-fkh, bir isim tamlamas (izafet terkibi)dir.12 Bu ilme, bazan tamlamann bana ilim sz eklenerek ilmu usulul-fkh denildii gibi, bazen de fkh lafz karlarak sadece ilmul-usul denir.13 Bugn fkh usul tabirinin karl olarak slam Hukuk Felsefesi, slam Hukuk Metodolojisi, slam Hukuk Usul, slam Teri Usul, slam Hukuku Nazariyat gibi terimlerin kullanldn grmekteyiz. 14 Bu tamlamada usul kelimesinin delil anlamnda kullanldn kabul etmek daha uygun dmektedir. Zira fkh, akli bir ekilde deliller zerine oturtulmu, bina edilmitir. Buna gre Usulul-fkh fkhn delilleri fkha mahsus deliller fkhn kkleri hukukun kkleri demektir.15 Ancak Fkh usul bir ilim dal olarak stlahta terkib manasndan daha farkl ve daha geni konular ihtiva etmektedir. nk fkh usul ilminde fkhi delillerden bahsedildii gibi, eri hkmlerden, istinbat kaidelerinden ve benzeri konularndan da bahsedilir. Fkh usul iki ekilde tarif edilebilir: Fkh usul: 1) eri hkmlerin, tafsili delillerden karlmasn (istinbatn) mmkn klan kaideleri ve icmali delilleri reten bir ilimdir. Veya, 2) stinbat kaideleri ve icmali delillerdir. u halde bu ilim bize bir takm kaideler retecek16 biz de bir mesele hakknda anlamak, renmek istediimiz eri hkm, o kaideler yardmyla zel delillerinden karacaz.17 Mesela ben namazn farz olup olmadn bilmiyorum. Bilmek istediim bu mechule Mantk ve Usul ilimlerinde Matlub-i haberi ad verilir. Bunun iin nce eri delillerden Kitaba bakar ve namaz dosdoru klnz (Bakara: 2/43) ayetindeki emri grrm. Fkh usul kaideleri arasnda vcuba mani bir karine bulunmadka emir siygas, vcub ifade eder kaidesi bulunur. Ben bu usul kaidesini kullanr ve bir mantk kyas kurarak namazn farz olduu hkmne yle varrm: Matlub-i Haberi: Namaz farzdr. Kk nerme: nk Allah namaz dosdoru klnz ayetiyle namaz emretmitir. Byk nerme: Allahn yaplmasn kesin olarak istedii (emrettii) her ey farzdr. Netice: O halde namaz da farzdr. Ben zinann haram olup olmadn bilmiyorum. Bunu renmek istiyorum. eri delillerden Kitaba baktm zaman Zinaya yaklamayn ( sra: 17/32) ayetindeki nehyi grrm. Fkh usul kaideleri arasnda Haram klmay engelleyici bir karine bulunmadka nehiy sygas hrmet ifade eder kaidesi bulunur. Ben bu usul kaidesini uygulayarak zinaya yaklamann haram olduu hkmne yle varrm: Matlub-i Haberi: Zina haramdr. Kk nerme: nk Allah Zinaya yaklamayn ayetiyle zinaya yaklamay yasaklamtr. Byk nerme: Allahn kesin olarak yasaklad her ey, haramdr. Netice: O halde zina da haramdr. Ayn ekilde bu ilim bize kitap, snnet, icma, kyas gibi icmali deliller hakknda da bir takm bilgiler retecek biz de bu bilgiler yardmyla icmali delillerin hccetliklerini, kendileriyle istidlal ederken mertebelerinin ne olduunu ve bu delilleri ilgilendiren her trl hususlar reneceiz.

Baz melliflere gre bu kaidede geen asl, racih anlamndadr. (Fahrettin Atar) Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 1-2. 11 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 24. 12 Amidi, hkam: 1/7; Molla Hsrev, Mirat: 11; Byk Haydar Efendi: 7-8; Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 1. 13 Seyyid Bey: 1/61; Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 1. 14 Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 1. 15 Byk Haydar Efendi: 9; Hamidullah, slam Hukukunun Kaynaklarna Dair Yeni Bir Tetkik ter: B. Davran, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul, 1953, c.1, say: 1-4, s.64. 16 Molla Hsrev, bu ilme ait iki tarif nakletmektedir. Mirat: 11, 14. 17 Burada birka usul kaidesi zikredelim: bahe karinesi bulununca emir siygas, ibahe ifade eder. Has lafz, kati hkm ifade eder. Mevvel hass, zanni hkm ifade eder. (Mirat: 20.)
10

te bir kii, istinbat kaidelerini ve icmali delilleri bu ilmin yardmyla renir ve naslardan hkm karma melekesini elde ederek mctehid mertebesine ular.18 Fkh ilmi usl, metodolojisi. Usl'l-Fkh; szlkte, usl ve fkh kelimelerinden meydana gelmi bir terkiptir. Usl, "asl" kelimesinin ouludur. "Kkler, asllar, zerine bir ey bina edilen ey" manalarnadr. Szlkte, anlay anlamna gelen fkh ise, din stlahnda; "Tafsl delillerden karlm olan er'-amel hkmleri bilmektir" eklinde tarif edilir. Buna gre usul'l-fkh szlkte; fkhn asllar, fkhn delilleri manasna gelmektedir. Usul'l-fkh, stlahta "Mctehidin, er' amel hkmleri tafsl delillerinden karabilmesi iin gerekli olan kural ve prensiplerdir" diye tarif edilmektedir.19 Bu tariflerden anlald zere usl'l-fkh bir metodoloji ilmidir. Metotlarn belirledii ilim ise fkhtr. O halde bu ilim fkh metodolojisi ilmi demektir. Bu ilme slm hukuk metodolojisi denilmesinin uygun olmad kanaatindeyiz. nk fkh, sadece hukuk ilmi deildir. Hukuk, fkhn blmlerinden birisidir. slm hukukunun eitli dallar fkh ierisinde ele alnd gibi, ibadetler de fkh ierisinde yer almaktadr. Dolaysyla ibadetle ilgili hkmlerin kaynaklardan kartlma metotlar da usul'l-fkh tarafndan belirlenmektedir. Bilindii gibi, slm hkmlerin alnd kaynaklar temelde ikidir. Bunlar Kur'n ve Hadistir. Fakat her meseleye ait hkm Kur'n ve Hadiste her zaman aynyla mevcut ve ak deildir. Ya da Kur'n ve Hadisteki lfzlar, emir, nehy, hass, m v.s gibi deiik biimlerde varid olmutur. Karsna amel bir problem kan mctehid, bu problemin dn hkmn ortaya koymak iin Kur'n' ve Hadisi aratrr. O mesele ile ilgili olan yet veya hadisin ne tr bir kalpta olduunu aratrr. Mesela lafz emir kalb ile gelmise, emrin vcup ifade ettiini bildiren usl kaidesini gz nne alarak o hkmn farz olduuna hkmeder. Cevabn aka bulamazsa, hkm aka belirlenen benzer problemlere kyasla, dinin temel ilkelerini gz nne alarak ve daha baka temel kaidelerden yararlanarak bu problemleri zme kavuturur. te mctehidin hkm karabilmek iin yararland kaideleri tesbit eden ve ieren ilme usl'l-fkh (fkh usl) denilir. Demek oluyor ki; usul'l fkh; mctehidin, Kur'n ve Hadisten hkm karabilmek iin ihtiya duyduu kural ve kaidelerden meydana gelen bir ilimdir. 20 Mctehid: ctihad melekesine sahip olan ve hkmleri anlayp delillerden istinbat etmek iin bu kaideleri esas kabul eden kiidir. 21 Kurallar, Kaideler: Kavaid: Kurallar Kaide: Kural kelimesinin ouludur. Her biri bir ok czi hkmlere amil olan klliumumi esaslar, kaziyeler, nermeler demektir. Mesela: Aksine bir karine bulunmadka her emir vcub iindir. bir kaidedir, kuraldr. Buna gre Namaz dosdoru kln, zekat verin. (Bakara: 2/43) emirleri namazn ve zekatn farziyetine delalet eder. Rabbinize kulluk edin, iyilik yapn ki kurtulua eresiniz. (Hacc: 22/77) ayetleri gibi emir sygas ihtiva eden bir ok cziye uygulanabilir nitelikte klli bir nermedir. Yine Aksine bir karine bulunmadka her nehiy tahrim iindir. kaidesine, kuralna gre Allahn haram kld cana kymayn. (Enam: 6/151) Zinaya yaklamayn. ( sra: 17/62) nehiyleri amden, kasten, bile bile, dmanlkla adam ldrmenin ve zinann haram olduuna delalet eder. Ey iman edenler! Bir topluluk (dier) bir toplulukla alay etmesin; belki onlar kendilerinden daha iyidir. Kadnlar da (dier) kadnlarla alay etmesin; belki onlar kendilerinden daha iyidir. (Hucurat: 49/11) Mallarnz aranzda haksz sebeplerle yemeyin (Bakara: 2/188) ayetleri gibi nehiy sygas ihtiva eden bir ok cziye uygulanabilir nitelikte klli bir nermedir.22 Mctehidin hkm karabilmesine yarayan ifadesi ise, bu kurallarn, mctehidin hkmleri anlamas ve delillerden hkmleri elde edebilmesi iin birer vasta tekil ettiini anlatmaktadr. Bu hususta geni aklamaya ileride yer verilecektir.23 Ahkam-Hkmler: Ahkam kelimesi hkm kelimesinin ouludur. Hkm, bir ey hakknda bir durumun olumlu veya olumsuz olarak belirlenmesi demektir. Mesela Gne domutur veya Gne domamtr dendiinde doma durumunun gne hakknda varid olup olmad belirlenmi olur. Hkmler ksmdr.
Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 2-4. mid, el- hkm f Usl'l-Ahkm, I, 7 vd.; kiru'l-Hanbel, lmi Usl'-Fkh, 31 vd; Abdlvehhb Hallf lmi Usfil'l fkh,11; brahim Kf Dnmez, slm Hukuk Esaslar, terc. 23, 24; Hseyin Kayapnar, amil slam Ansiklopedisi: 6/254. 20 Hseyin Kayapnar, amil slam Ansiklopedisi: 6/254. 21 Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 11. 22 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 24; Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 11. 23 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 24.
19 18

1- Akli hkmler: Akl yoluyla elde edilen hkmlerdir. Mesela: Bir ikinin yarsdr ki kere iki drt eder. ki zt bir arada bulunamaz. hkmleri byledir. 2- Hissi hkmler: Duyu organlar vastasyla elde edilen hkmlerdir. Mesela: Ate yakcdr. veya Gne domutur veya batmtr. hkmlerinde olduu gibi. 3- eri hkmler: eri kaynaklar vastasyla elde edilen hkmlerdir. Mesela: Namaz farzdr., Allaha irk komak en byk gnahtr., Yalan sylemek, riba haramdr. hkmlerinde olduu gibi. te usul kurallar, eri delillerden elde edilecek olan bu nevi hkmler iin konmutur. Bu yzden, akli ve hissi hkmleri bertaraf etmek zere tarifteki hkmler kelimesi eri kayd ile snrlandrlmtr. 24 Ahkam, istinbatn neticesi ve semeresidir ki bunlar ubudiyyetini eriata gre yapan mkelleflerin fillerine taalluk eden hkmlerdir. eriat bunlar ya, mesela namazn farziyeti gibi icab, veya faizin, zinann ve ikinin haram klnmasnda olduu gibi tahrim veya normal hallerdeki yeme ime, al-veri ve kirada olduu gibi tahyir ve ibaha veya borcu yazma, al-verii ahitler huzurunda yapmada olduu gibi nedb veya gnein douu ve bat srasnda namaz klma, snnetleri ve adab- eriyyeyi terketmede olduu gibi kerahat diye vasflandrr. Bunlara ameli hkmler denir. Bunlar, Allaha, Onun birliine, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine ve ahiret gnne iman etme gibi itikadi hkmlerin; doruluun vacib olmas, yalann haram olmas gibi ahlaki hkmlerin mukabilindeki hkmlerdir ve ameli hkmler szyle bunlar tarifin dnda braklmtr. 25 eri Hkmler: eri hkmler ksmdr. 1- Ameli hkmler: Namazn, zekatn, orucun, haccn farz olduu, zinann, iikinin, kumarn, ribann haram olduu, alm-satm, rehin, vakf vb. hukuki muamelelerin caiz olduu, normal artlarda yemenin imenin elenmenin mbah olduu, borcu yazmann, al verii ahitler huzurunda yapmann mendup olduu, gnein douu ve bat esnasnda namaz klmann, snnetleri ve adab- eriyyeyi terketmenin mekruh olduu gibi insanlar tarafndan ortaya konan fiillerle ilgili hkmlerdir. 2- tikadi hkmler: Allah, melekler, kitaplar, nebi ve rasuller, kader, ahiret gnnde gerekleecek olaylarla ilgili hkmlerdir. 3- Ahlaki hkmler: Yalan sylememek, dorulua sarlmak, sznde durmak, emanete hyanetlik etmemek gibi ruhun tezkiyesi ve tehzibi ile ilgili hkmlerdir. Usul ilminde, sadece ameli hkmlere ulatran kurallardan bahsedildii iin, tarifte ameli kelimesini kullandk ve bylece itikadi ve ahlaki hkmleri darda brakm olduk. nk bunlar usul ilminde incelenmez; itikadi hkmler tevhid veya kelam ilminde, ahlaki olanlar ise tasavvuf veya ahlak ilminde incelenir. 26 eri Deliller: eri deliller iki trldr. 1- Tafsili (czi) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olup sadece o meselenin hkmne delalet eden czi delillerdir. Mesela: Zinaya yaklamayn. ( sra: 17/32) ayeti sadece zinaya yaklamann haram olduuna, Anneleriniz (ile evlenmeniz) size haram klnmtr. (Nisa: 4/23) ayeti sadece anneleri nikahlamann haram olduuna, o halde o putlardan, o pislikten kann, yalan szden kann. (Hacc: 22/30) ayeti sadece putperestliin ve yalan ahitliin haram olduuna delalet eder. 2- cmali (klli) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olmayan ve belli bir hkm gstermeyen klli delillerdir. Mesela: eri hkmlerin kayna olan kitap, snnet, icma, kyas ve bunlara bal deliller hep birer icmali delildir. Bu delillerin amm ve hass gibi nevileri, bu nevilerin de kendi iinde emir, nehiy, mutlak, mukayyed gibi ayrmlar vardr. Emir vcub iindir, nehiy tahrim iindir. gibi szler birer klli delildir. te usulcnn aratraca deliller bunlardr. Tafsili deliller ise fakihin meselesidir. u halde usulcnn yapt kendisini czi hkmleri istinbata gtrecek klli kaideleri aratrmaktr. Fakihin ii ise czi hkmleri czi delillerden, yani her hkm o konuda varid olan kendi delilinden istinbat etmek suretiyle bu usul kaidelerini istinbat sahasnda tatbik etmektir. Yani usulcnn sahas klli deliller ile, fakihin istinbatna yardmc olacak klli kaideleri koymak iin klli bir hkme delalet eden delilleri aratrmaya mnhasr olduu halde fakihin sahas czi deliller ve bunun delalet ettii czi hkmlerle snrldr. 27 Tafsili deliller, fakihin inceleme konusudur. Zira fakihin gayesi, belirli bir fiilin caiz veya haram olmas, bir szlemenin geerli veya geersiz olmas gibi czi hkmlere ulamaktr. Czi hkmler ise, czi-tafsili delillerden elde edilir.
24 25

Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 24-25. Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 11. 26 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 25. 27 Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 11-12.

te bu sebeple, icmali-klli delilleri darda brakm olmak iin, tarifte tafsili kelimesini kullandk. cmaliklli deliller, fakihin deil, usulcnn inceleme konusudur. Zira usulcnn gayesi, fakihin czi hkmleri tafsili delillerinden karrken fadalanaca ve eri kaynaklardan hkm elde etmeye yarayan genel kurallara ulamaktr. Bu kurallar ise, icmali-klli delillerle ilgilidir, yoksa tafsili delillerle ilgili deildir. 28 Fkh Usulnn Konusu: Usl'l-fkhn mevzuu kendisi ile kll hkmlerin sbtu asndan er' kll delildir. Yani uslc, mesel kyas ve onun hccet oluunu, mm ve onun kaytlann, emri ve delletini kendisine konu edinir. Bunu bir misalle aklamaya alalm: Kur'n- Kerm ilk er' delildir. Fakat onun tm er' nasslar ayn tarzda gelmi deildir. Kimileri emir, kimileri nehy, kimileri mm, kimileri hss. sasyla varid olmutur. Bu salar, er' delil eitlerinin kll nevleridir. Uslc bu nevlerin her birini tek tek aratrr. Sonuta; mesela emrin caba, nehyin de tahrme dellet ettii sonucuna varr ve kaidesini koyar: Emir cap iindir, nehiy tahrm iindir. Bilahare fakh, bu kaideyi alr ve Kur'n- Kerm'deki yetleri bu kaidelere uygular. Allah'n yasak ettii bir eyi, "nehiy tahrim iindir" kaidesine uygular ve aksine dellet eden bir delil yoksa onun haramlna hkmeder. Tabir caizse uslcnn yapt bir plan ablondur. Fakih de bu plann uygulaycsdr. 29 Fkh usul iki eyden bahseder: Birincisi: Birer istinbat vastas olarak eri deliller. kincisi: Bu istinbatn bir neticesi olarak eri hkmler ve bunlarn delillerle sabit olmas. Bu, usulclerin cumhurunun tezidir ki racih olan da budur- zira onlar: Usul fkhn konusu delillerle sabit olmas asndan eri hkmlerdir demektedirler. 30 Fkh usulnn konusu eri deliller (Kitap, snnet, icma, kyas, istihsan, istishab, maslahat, rf, sedd-i zerai, sahabe szleri, nceki eriatlarn hkmleri), eri hkmler (farz, vacip, snnet, mstehap, mbah, haram, mekruh, azimet, ruhsat, sebep, rkun, art, mani, shhat, fesat, butlan), istinbat (hkm karma) metodlar (Hass, amm, mterek, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, hakikat, mecaz, sarih, kinaye, zahir, nass, mfesser, muhkem, tevil, hafi, mkil, mcmel, mteabih, ibarenin, iaretin, nassn, iktizann delaleti), hkmlerin gayeleri, delillerin tearuzunu gidermede takip edilecek yollar, nesh, ictihad, taklid vb.dir. Fkhn Konusu: Fkh: Tafsili delillerden istinbat edilen eri-ameli hkmleri bilmek veya Tafsili delillerden istinbat edilen eri hkmlerin toplamdr. diye tarif edilir. Bu manasyla fkh, vacib, mendub, haram, mekruh, mbah olarak bilinen hkmn btn eitlerini, ferde veya aileye taalluk eden hkmleri ve vasiyet, vakf ve mirasa ait hkmleri iine alr. Fakih ise bu usul kaidelerini czi meselelere tatbik eden mesela Namaz kln (Bakara: 2/43) delilinden namazn farz olduu hkmn, Erkek ve kadn hrszlk yapann elini kesin. (Maide: 5/38) delilinden hrszln haram olduu hkmn karan kiidir. Fkhn konusu, hakknda eri hkmlerin sabit olmas asndan mkellefin filidir. Fakih de, al veri, kira, rehin, vekalet, namaz, oru, ikrar, ahitlik, vasiyet, vakf, ldrme, iffetliye iftira, hrszlk, zina, haram yoldan mal yeme gibi mkellefin fiil ve faaliyetlerinin hkmn aratran kiidir.31 Usulcnn Faaliyet Tarz: Usulc, Kitap, Snnet ve dier delilleri inceler. Bu delillerin durumlarna, mm, hss, emir, nehiy, mutlak ve mukayyed gibi deiik ekillerden hangi hal zere bulunabileceklerrine bakar ve bunlardan herbirinin hkmn aklayankurallar koyar. Mesela, Kitap ve Snnette mevcut emirleri inceler ve bunlarn hangi hkm gsterdiini aratrr. Aratrma sonunda anlar ki, emir memurun bihin (emredilen eyin) vacip olduunu gstermektedir. Bylece Emir vcuba delalet eder. kuraln koyar. Yine, hangi hkm gsterdiini tesbit etmek zere Kitap ve Snnette mevcut nehiyleri inceler ve incelemenin sonunda bunlarn menhiyyun anhn (yasaklanan eyin) haramln gsterdii soncuna ular. Bylece Nehiy haram klmaya delalet eder. kuraln koyar. Ayn ekilde usulc, eri delillerde yer alan umum sygalarn inceler, bunlarn neye delalet ettiini tesbite alr ve nihayet umum sygasnn btn fertlerini kesin bir ekilde kapsad sonucuna varr. Bunun zerine mm btn fertlerini bir delaletle kapsar. kuraln koyar.32
28 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 25-26. Yazar, fkh usul tarifi iinde fkhn mahiyetini de tantacak unsurlara yer verdiinden burada icmali, klli delilleri darda brakmak iin tafsili kelimesini kullandk eklinde yapt aklamann, fkh usul deil, fkh ile ilgili olduuna dikkat edilmelidir. Nitekim ayn aklamann devamnda ve zellikle aada icmali klli delilleri incelemenin fkh usulnn erevesine dahil olduunu belirtmektedir. (Mtercim: brahim Kafi Dnmez) 29 Hseyin Kayapnar, amil slam Ansiklopedisi: 6/255-256. 30 Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 12. 31 Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 12.

te usulc, eri delilin dier nevileri hakknda da bu ekilde bir faaliyet gsterir. 33 Fakihin Faaliyet Tarz: Fakih, feri bir olayn hkmn tesbit etmek istediinde, szn ettiimiz usul kurallarn alr, o feri olayla ilgili delile (czi veya tafsili delile) uygular. Bylece o delilin hangi eri hkme delalet ettiini ortaya koyar. Mesela, fakih namazn hkmn tesbit etmek istediinde, namazla ilgili tafsili delilleri aratrr ve Namaz kln (Bakara: 2/43) ayetini bulur. Bu czi delile bakar ve bu delilde namaz klmann emredildiini grr. Bu durumda emir vcuba delalet eder eklindeki emrin hkmn aklayan usul kuraln kullanr ve bilir ki buradaki kln emri, emredilen eyin vacip klndn gstermektedir. Bylece fakih, namazn vcubuna hkmeder ve namaz vaciptir der. Yine fakih, yce Allahn Zinaya yaklamayn ( sra: 17/32) sznden hareketle zina fiilinin hkmn tesbit etmek istediinde, bu czi delili inceler ve burada zinaya yaklamann nehyedildiini grr. Bu durumda, nehyin hkmn aklayan nehiy haram klmaya delalet eder. eklindeki usul kuraln kullanr ve yaklamayn sznn haram klmaya delalet ettii sonucuna vararak zinann haramlna hkmeder ve der ki: zina haramdr. Bu ekildeki rnekleri oaltmak mmkndr. 34 Usulcnn Grevi: cmali delilleri (topluca kaynaklar) incelemek ve tafsili (herbir olayla ilgili) delillerden czi hkmler karacak olan mctehid iin klli nitelikte kurallar tesbit etmek ve bu kurallar eri delillerle isbatlayp salam temellere oturtmaktr. 35 Fakihin Grevi: Tefsili delilleri incelemek ve usul kurallarn uygulayarak bu delillerden czi hkmler karmaktr. 36 Fkhn Gayesi: Mkelleflerin fiillerinin helal ve haram olann aklamak iin eri hkmleri o fiillere tatbik etmektir. Bu sebeple fkh ilmi, insanlardan sadr olan sz ve fiillerin, niza ve ihtilaflarn eri hkmn renmek iin alimin, hakimin ve mftinin mracaat kaynadr. 37 Fkh Usulnn Gayesi: Fkh usl ilminin gtt gaye, kural ve nazariyelerini tafsl delillere tatbik etmek suretiyle er' hkmlere ulamaktr. Baka bir ifade ile, er' amel hkmleri tafsl delillerinden karabilmeyi temindir. Bu ilmin kaideleri sayesinde er' nasslar anlalr. Kapal olan lafzlarn manalar bilinir. Aralarnda eliki olan lafzlar arasn bulma ve bunlardan birisini tercih imkan elde edilir. ayet kii ictihad ehliyetine sahipse, yeni problemlerin dn hkmn ortaya karmak iin kyas, istihsan, istshab, rf vb. kaideleri kullanarak ictihatta bulunur. ctihd ehliyetini haiz deilse eski mctehidlerin kardklar hkmlerden tahricler yaparak yeni meselelere cevap bulmaya alr. Buna da gc yetmezse, mctehidlerin hkm ve delillerini tam olarak kavrar. Mctehidin bu ictihada varrken hangi delile dayandn ve bu delilden nasl yararlandn bilir. Bylece onlarn kendi kafalarndan deil, belirli delillerden istifade ederek hkm kardklarn anlar ve o hkmleri daha bir gnl holuu ile kabullenir. Kendi mensubu olduu mezhep imamnn gr ile dier imamlarn grleri arasnda mukayese imkn bulur. Hatta bunlarn delillerini de renmi olaca iin bunlar arasnda tercih imknna sahip olur. nk, farkl grleri mukayese ve bunlardan daha kuvvetli olann tesbit ancak bu grlerin dayandklar delilleri ve bu delillerden nasl hkm karldn bilmekle mmkn olur. Bunlar bilmenin yolu da usll-fkh kaidelerini bilmektir.38 Fkh Usul ilminin asl gayesi, mctehidin eri ameli hkmleri tafsili delillerinden karabilmesi iin ona bu ilmin kaidelerini tatbik etme imkann hazrlamaktr. Kim ictihat ehliyetine tam sahip olursa usul kaideleri yardmyla eri naslar ak olsun, kapal olsun- anlayabilir ve delalet ettii hkmleri ortaya koyabilir; kyas, istihsan, stslah, istishab ve dier delilleri, ortaya kan yeni meselelerin hkmlerini bulmakta kullanabilir.
32 33

Bu kural Hanefilere gredir. (Mtercim: brahim Kafi Dnmez) Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 26. 34 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 26-27. 35 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 27. 36 Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 27. 37 Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 13. 38 Hseyin Kayapnar, amil slam Ansiklopedisi: 6/256.

ctihat ehliyetine tam sahip olmayan kii de hkmlerin istinbat yollarn renmek, mctehidlerin kaidelerine ve fetvalarna dayanarak benzeri yeni meselelerin hkmlerini bulmak, eitli ictihadi meselelerde fukahann gr ve delilleri arasnda mukayese yaparak delili en kuvvetli olann almak iin yine usul ilminden istifade eder. 39 Usul ilmi iin daha nce verilen tariften anlalmaktadr ki, bu ilimden maksat, er-i ameli hkmleri tafsili delillerinden karabilmeyi salamaktr. u halde, bu ilmi renen kimsede ictihad ehliyeti gereklemise, yani bu kimseye Kuran ve Snneti, bunlardan birinde mevcut zme kyas yapabilme ekillerini, slam teriinin genel gayelerini bilmek gibi ictihad artlarn kendisinde toplam ise, artk bu ilim ile eri nasslardan hkmler karabilir ve hakknda nass bulunmayan durumlarda ya nasslardaki zmlere kyas ile veya olaya maslahatn gerektirdii uygun zm balamak suretiyle eri hkm tesbit edebilir. 40 Bu ilmin gayesi, eri hkmlerin, eri delillerden nasl ve ne ekilde karlacan retmektir. Burada ifade edelim ki, eri hkmlerin hakikatlerine btn artlaryla vakf olmak, ancak bu ilim sayesinde mmkn olabilir. Fkh usul ilminin koyduu kaideleri bilmeyen bir kimse, tefsir, hadis ilimlerini bilse bile, eri hkmlerin hakikatlerine nfuz edemez. Ayn ekilde Kuran ve Snnetin ihtiva ettii hkmleri hakkyla anlamak iin dil ilimlerini bilmek de kafi deildir.Fkh usul ilminde de ihtisas yapmak gerekir. Mctehidler ictihadlarnda, fakihler hkm istihracnda bu ilmin kaide ve esaslarndan son derece faydalanrlar. Bu ilmin esaslarn bilmeyenler, Kuran ve Snnetten hkm karrken hata edebilirler. Sonu olarak diyebiliriz ki, bu ilmin esaslarn renen bir fakih hkm istinbatnda isabetli neticelere varabilir. sabetli kararlara varabilen ve onlar hayatna tatbik eden bir alim ise dnya ve ahiret saadetini kazanabilir. 41 Fkh Usulnn Faydalar: Fkh usul ilmi, Kuran ve Snnetten hkm karmay amalayan bir ilimdir. Bu ilmin tahsilinden elde edilecek faydalar yle sralayabiliriz: 1- Kii bu ilimde mtehasss olunca, Kuran ve snnetin aa yukar btn lafzlarn, Arap dili kaidelerini renir. 2- Mctehidlerin hkm karma (istinbat ve ictihad) yntemlerini, kendi gr ve arzularna gre hkm vermediklerini, bilakis bu konuda asla bir yana brakmadklar bir takm eri kaynaklara dayandklarn, ictihad ve hkm istinbat srasnda belirli kural ve prensiplere uyduklarn, dine hizmet ettiklerini anlar ve bunlar arasnda tercih yapma kabiliyetini renir. 3- Fkhi hkmlerin delillerini, kaynaklarn ve k ekillerini renir. Hangi hkmlerin Kitap ve Snnete, hangilerinin mctehidlerin ictihadna dayal olarak ktn tesbit eder. Mctehid imamlardan hakknda gr nakledilmemi bulunan meselelerde, onlarn kurallarna gre tahric yapp hkme varabilir. Bir baka deyile, kendisine uyulan mctehid, o olayla karlasa idi nasl hkm verirdi diye dnerek szkonusu meselenin hkmn onun fkhndan karmaya alr. 4- Allahn, dini hkmleri koyarken gzettii maksat ve gayenin (hikmet-i teri) ne olduunu renir. 5- Hukuki, kanuni bilgiler renir, muhakeme yeteneini gelitirir, hukuk melekesi teekkl eder, hata yapmadan eri delillerden eri ameli hkmler kartabilir. slam hukukularnn ayn olay hakkndaki grleri arasnda mukayese yaparak delil ynnden en gl ve istidlal ynnden en doru olan tercih eder. Zira deiik grler arasnda iyi bir mukayese, ancak fakihlerin eitli eri hkmlerin tesbiti srasnda dayandklar delilleri ok iyi bilmek, bu delilleri lp tartmak ve aralarnda en kuvvetlisini semekle mmkn olur. Bu noktaya ise usul kurallarn bilmeden ulalamaz. 42 Fkh ile Fkh Usul Arasndaki Fark: Usulc, meseleleri ayr ayr ele almaz, icmali-klli delillerden genel kaideler karr. Fakih, usulcnn karm olduu bu kaideleri malzeme olarak kullanr. Tafsili-czi delillere tatbik ederek eri ameli hkmler karr. rnein usulc Kuran ve snnetten Aksine bir karine bulunmadka nehiy tahrim iindir. kaidesini karr. Fakih, iki ve kumarn dini hkmn tayin edecei zaman: Ey iman edenler! ki, kumar, putlar ve fal oklar phesiz eytan ii pisliklerdir; bunlardan kann ki, kurtulua eresiniz. (Maide: 5/90) ayetini delil alarak haram hkmn karr. Fkh Kaideleri ile Fkh Usul Arasndaki Fark:

Vehbe Zuhayli, Fkh Usul, Risale Yaynlar: 12. Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 27. Mirat: 24; Sava Paa: 2/46; Byk Haydar Efendi: 18; Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 4-5. 42 Seyyid Bey: 1/85; Hudari: 16-17; Bilmen: 1/40; akirul-Hanbeli: 36-37; Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 5; Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: 27-28.
40 41

39

Fkh kaideleri (el-kavaidul-fkhyye) fkhi hkmlerden birbirine banzeyen meseleleri bir araya toplama, birletirme esasna dayanr ki, bu kaidelere, muhteva itibariyle Fkhn Genel Hkm ve Prensipleri denir. Bu kaideleri okuyup incelemek bir fkh almasdr; Fkh Usul almas deildir. Fkh usul ilmi, fakihin uymas gereken kaideleri aklar ki, bunlar onun, hkm karrken hataya dmesini nler. Fkh kaideleri ise, bir ka hkm birletiren bir kyas vaya fkhi kaidede toplanabilen benzer hkmler kolleksiyonudur. slam hukukuna gre, mlkiyet kaideleri, muhayyerlik kaideleri, fesih kaideleri, burada misal olarak verilebilir. Bunlar czi ve dank hkmlerin neticeleridir ki meseleleri genie ele alan fakih, uram ve bunlar, bir araya toplayc kaide ve genel hkmler yardm ile birbirine balamtr. Bu tr almalara misal olarak, afiilerden zzddin b. Abdusselamn Kavaidul-Ahkam Malikilerden el-Karafinin Envarul-buruk fi envaril-furuk bni Cezzi Muhammed b. Abdillah b. Yahyann El-Kavaninul-Fkhiyye Hanefilerden bn Nceymin ElEbah ven-Nezair Hanbelilerden bn Recebin el-Kavidul-Kubra bnul-lehhamn El-Kavaid velFevaidul-Usuliyye adl eserleri burada zikredilebilir. Buna gre diyebiliriz ki, bu kaideleri okuyup incelemek bir fkh almasdr; fkh usul almas deildir. Bu kaideler, fkhi hkmlerden birbirine benzeyen meseleleri bir araya toplama, birletirme esasna dayanr ki, bu kaidelere Fkhn Genel Hkmleri denebilir. 43 Usl'l-Fkhn Douu ve Gelimesi: slm'n ilk dnemlerinde mslmanlar herhangi bir meselenin din hkmn renmek istedii zaman Rasulullah hayatta iken ona, vefatndan sonra da sahabelerinden birisine ba vururdu. Bu sorulan Hz. Peygamber, vahy yardmyla ve ter kayna olmas hasebiyle cevaplandrrd. Sahabe de gerek Hz. Peygambere olan yaknl gerekse Arap diline olan hakimiyetleri sayesinde cevap verirlerdi. Karlarna kan problemin halli iin Kur'n'a ve Hadise mracaat ediyorlar ve onlardan hkm kardklar hkmlerle problemin hkmn ortaya koyuyorlard. Bunu teminde de pek zorlanmyorlard. Gerek Arapaya olan hakimiyetleri gerekse Hz. Peygambere yaknlklar sebebiyle yetlerin nzul, hadislerin vrud sebeplerini bilmeleri onlarn hkm karmakta pek zorlanmamalarna sebep oluyordu. Ayrca onlarn takvalar, gnahlardan uzaklklar Allah'n yardmna vesile oluyordu. Sahabeden sonra gelen Tbin nesli de ayn yolu izledi. phesiz onlar yet ve hadislerden hkm karrken belirli kurallara bal idiler. Ama yazl kurallara ihtiya duymuyorlard. Fakat zamanla bu nesiller ahirete intikal etti. slm'a yeni giren yabanclar kendi dillerinden baz sz ve tabirleri Arapaya soktular. Bunlarla birlikte eski din ve dncelerinden baz grler de geldi. Yeni yeni bir takm problemler kt. Bu problemlerin hallinde deiik kesimlerden deiik fetvalar kmaya balad. Bunlar ierisinde eratn ruhuna uygun olanlar olduu gibi, heva ve hevese dayananlar, siyas grlere bal olanlar da vard. te bu miller, meselelerle ilgili doru hkme varmak iin bir takm temel kurallarn ortaya konulmasn gerektirdi. Ulema bu ihtiyac tesbit edince bu ilmin kurallarn koymaya balad. Fkh usl ilminin douu hicr ikinci asra rastlamaktadr. Her yeni doanda olduu gibi, usl fkh ilmi de kk ve zayf dodu. lk dnemde bu ilmin esaslar mstakil eserlerde toplanmad. Fkhn konular arasnda serpili bir vaziyette idi. nk mctehidler verdikleri hkmn deliline ve bu delilden istifade ekline iaret ediyorlard. Hatta bununla da kalmyorlar aksi grn deliline de iaret edip onun mnkaasn yapyorlard. te bu deliller ve onlardan istifade ekilleri usul'l-fkh kaidelerinden baka bir ey deildi. Bu ilim zamanla fkhtan ayrld; mstakil bir ilim halini ald. Yava yava geliti ve ktphaneler dolusu kaynaa sahip bir ilim haline geldi. Usl'l-fkh sahasndaki ilk eser bn Nedm'in nakline gre mam Eb Yusuf'a aittir. Ancak, Eb Yusuf un eseri gnmze kadar gelmi deildir. Zamanmza kadar bu ilim konusunda gelen en eski eser, mam fi'nindir. Bu yzden o, fkh usl ilminin kurucusu olarak bilinmektedir. afi'nin er-Risle adndaki bu eseri matb olarak elimizde mevcuttur. Daha sonra slm alimleri bu ilme byk itina gstermiler ve saylamayacak kadar eser vcuda getirmilerdir. Mesela Ahmed b. Hanbel, Kitabu Taati'r Rasl, Kitabu'n-Nsih ve'l-Mensh ve Kitabu'l- lel adndaki eserlerini yazd.44 Usl'l-fkh sahasnda eser yazan alimler te'liflerinde iki ayr metot uygulanmazlardr. Bunlar; Mtekellimn (kelamclar) ve Hanefyye metotlardr. a- Mtekellimn Metodu: Usl kaideleri delillerin ve bunlarn gsterdii biimde tesbit edilmitir. Daha ok mantk ve nazar bir metottur. Mmessilleri, kurallar koyarken, bu kuraln mezhep imamdan nakledilen fer meseleye uygun olup olmadna itibar etmemilerdir. Buna gre bu metod, tmevarm biimindedir. Zekiyyddin aban'n deyiiyle bu gruptaki usl, fru-fkhn hizmetisi deil, onlara hakim bir usldr. Bu yzden, bu metodla yazan uslclerin eserlerinde, rneklerin dnda pek fra ait hkmlere rastlanmaz. afi ve Mlik usulclerinin ekserisi bu metodu izleyerek eser vcuda getirmilerdir. Bunlarn tannmlar ve eserleri unlardr:
43 Ebu Zehra: 16-17; Klli kaideler ile Fkh usul arasndaki fark konusunda bilgi iin bk. Mustafa Bakr, slam Hukukunda Zaruret Hali: 147-148; Fahrettin Atar, Fkh Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 6-7. 44 Bibliyorafya iin bkz. Ktip elebi, Kefu'z-Zunn, I,110 vd.; Takprlzade Ahmet Efendi, Mevzatu'l-Ulm, I, 503 vd.

1- Kad Abdlcebbar el-Mu'tezil, eseri: el-Umde, 2- Ebu'l-Hasen el-Basr, eseri: el-M'temed, 3- mamu'l-Harameyn Abdlmelik el-Cveyn, eseri: el-Brhan, 4- Eb Hamid el-Gazl, eseri: el-Mstasf, 5- Eb'l-Hasen el-mid, eseri: el- hkm f Usli'l-Ahkm 6- Abdullah b. mer el-Beydv, eseri: el-Minhc. phesiz, bu metotla yazlan daha birok kitap vardr. Bu saylanlar, nde gelenleridir. b- Hanef Metodu: Bu metodu takip eden limler, Hanefi mezhebi mensubu olduklar iin, bu metoda Hanef metodu denilmitir. Bu metod mensuplar, kendileri aratrma neticesi genel kaideler koyma yerine, mezhep imamlarnn ortaya koyduu fer' meselelerden genel kurallar karma yoluna gitmilerdir. Bunlar, mezhep imamnn ortaya koyduu bir meselenin zerinde bina edildii kaideyi bulup onu sistemletirmilerdir. Bu metotta nazar kurallar yoktur. mamlarnn hkmlerinin kt amel kaideler vardr. Bu yzden, bu gruba mensup bilginlerin kitaplarnda fra ait meselelere sk sk raslanr. Bu gruptakilerin, byle bir metod benimsemelerinin sebebi, imamlarnn kendilerine derli toplu kaideler brakmam olmasdr. mam afi ise byle deildir. O bizatihi kendisi usl kaideleri koyup, onlar tesbit etmitir. Bu metoda mensup alimler tarafndan da telif edilmi birok eser vardr. Bu eserlerin en eskileri tannanlar da unlardr: 1- Eb Bekir Ahmed b. Ali el-Cassas'n "el-Usl", 2- Eb Zeyd Ubeydullah b. mer ed-Debbs'nin "Takvmu'l-Edille"si, 3- emsu'l-Eimme es-Serahs'nin"el-Usl", 4- Fahru'l- slm Pezdev'nin "el-sl", 5- Hafzuddin en-Nesef'nin "el-Menr". Bunlarn dnda daha bir ok usl kitab bulunduu gibi, bu eserlere de bir takm erhler ve haiyeler yazlmtr. Bunlarn hepsinin buraya aktarlmas mmkn deildir. Arzu eden, Ktip elebi'nin ve Takprlzade'nin yukarda iaret edilen eserlerine bakabilir. c- Mecz Metodu: Bir de bu iki metodu meczederek yeni bir metod gelitiren ve bu metod gre eserler vcuda getiren limler vardr. Bu gruptakiler bir taraftan, usl kaidelerinin salam temellere dayandn isbat ederken, dier taraftan fkh kurallarn usl kaidelere balayarak fkha hizmet etmilerdir. Bu metotla te'lif edilen belli bal eserler de unlardr: 1- Muzafferuddin Ahmed b. Ali el-Badd'nin "Bedu'n-Nizam el-Cm Beyne Kitbey el-Pezdev ve'l hkm", 2- Sadru'-era Ubeydullah b. Mes'd'un "et-Tenkh". Bu eseri bizzat kendisi et-Tavzih adyla erhetmitir. Bu eserde, Pezdev'nin Usl', Rz'nin Mahsl' ve bn Hcib'in Muhtasar' cem edilmitir. 3- Tcuddn Abdlvehhab es-Sbk'nin "Cem'ul-Cevm" adl eseri. 4- bnu'l-Hmm'n "et-Tahrr"i45 Bu eserlerin dnda, ayr zellikleri olan, e-atb'nin el-Muvafkat ve el- 'tisam, evkn'nin rad'l Fhl adndaki eserlerini anmak gerekir. Usl alannda yazlan klasik kaynaklar genelde hayli zor, ibaresi etin eserlerdir. zellikle bunlardan sonraki uslclerin eserleri daha ok cedel ve mnazaraya, biri birlerini tenkide, lafz mnakaaya ynelik bir hal ald. Hi uslle ilgisi olmayan birok meseleler bu kitaplarn muhtevasna girdi. phesiz bu haller bu kitaplar anlamay zorlatrd. Bunun iin bu kitaplar anlamaya ynelik almalar hatta bunlara reddiyeler yazld. Bu yzden, usul'l-fkh ilmi anlalmas g hatta imkansz bir ilim haline geldi. Bu yzden muasr limler usl kurallarnn daha kolay anlalmas iin mesai sarfetmiler ve yeni eserler vcuda getirmilerdir. Seyyid Bey, kir'ul-Hanbel, Muhammed Hudar bey, Abdlvehhab, Hallaf, Muhammed Ebu'z-Zehra, Abdulkerim Zeydan, Muhammed Ma'rf ed-Devlib ve Zekiyuddin ban'n uslleri burada zikredilebilir. Bu eserlerden, Seyyid beyinki Osmanlca, dierleri arapadr. Arapa olanlarn bir ksm Trkeye evrilmitir. Hayreddin Karaman'n mam Hatib okullar iin hazrlad usl ile, Fahreddin Atar'n hazrlad usl de zamanmzda Trke olarak hazrlanan eserlerdir. Ayrca, usl'l fkhn baz konularnn yksek lisans ve doktora tezi olarak incelediklerine de iaret etmemiz gerekir. KUR'N-I KERM Son vahiy dini olan slm'n kutsal kitab. Kur'n, tercih edilen gre gre, "karae" fiilinden edilen bir mastar olup, Allh'n son kitabna zel ad olmutur. Kk anlam; okumak, toplamak, bir araya getirmek demektir.
45

Seyyid Bey, Medhal, I, 50 vd.; kir el-Hanbel, a.g.e., 34 vd.; Abdlvehhab Hallf a.g.e., 15 vd.; Dnmez, a.g.e., 30 vd.

yetlerde bu anlam grmek mmkndr: "Ey Muhammed! Cebrail sana Kur'n' okurken, acele ederek onunla beraber dilini oynatma. Onu bir araya toplamak ve okutmak phesiz bizim iimizdir. Biz onu Cebrail'e okuttuumuz zaman, sen onun okuyuunu izle" (el-Kyme, 75/1618). Kur'n- Kerim'in zl tarifi yledir: Yce Allah, tarafndan Hz. Muhammed'e arapa olarak indirilmi, bize kadar tevatr yoluyla nakledilmi, mushaflarda yazl, Fatiha Sresi ile balayp Ns Sresi ile sona eren kelmdr. Kur'n- Kerim'in, Hz Muhammed'in risaletinin banda ilk inen yetleri unlardr: "Yaratan Rabbinin adyla oku. O insan bir kan phtsndan yaratt. Oku! Rabbin, kalemle reten, insana bilmediini bildiren en byk kerem sahibidir" (el-Alk, 96/1-5). lk inen yetlerin inananlar okumaya, renmeye, yazmaa ve aratrmaya armas ilim iin byk tevik mesaj tar. Kur'n'n son inen yeti de udur: "Bu gn size dininizi ikmal ettim, zerinize olan nimetimi tamamladm, din olarak sizin iin slm' setim" (elMide, 5/3). slm'n kutsal kitabnn zel ad olan Kur'an kelimesi, Cenab- Hak tarafndan altm sekiz kadar yette kullanlr. Bir kan rnek olarak sunacaz: "Biz phesiz bu kitab okuyup anlamanz iin arapa bir Kur'an olarak indirdik" (Ysuf, 12/2). "Ey Peygamber! Kur'an okumak istediin zaman, Allah'n rahmetinden kovulmu eytann errinden Allah'a sn, yani "ezbillhimineeytnirracm" de (en-Nahl, 16/98). "Kur'an okunduu zaman onu dinleyin. Ve susun ki merhamet olunasnz" (el-A'rf, 7/204). "phesiz bu Kur'an, insanlar en doru yola gtrr. Salih amel ileyen m'minlere byk bir mkfat olduunu, hirete iman etmeyenlere de can yakc bir azap hazrladmz mjdeler" (el- sr, 17/9-10). "Biz Kur'an', iman edenler iin bir ifa ve rahmet kayna olarak indiriyoruz. Kur'an, zalimlerin ise ancak zararn arttrnr" (el- sr, 17/82). slm hukukunda Kur'n iin daha ok "Kitap" ismi kullanlr. Birok yette "el-Kitb" kelimesinin Kur'n- Kerm anlamnda kullanld grlr "Elif. Lm. Mm. Bu o kitaptr ki, kendisinde (Allah tarafndan gnderildiinde) hi phe yoktur" (el-Bakara, 2/1). Bundan baka eitli yetlerde Kur'n iin baka isimler de kullanlmtr. Bunlardan bazlar unlardr: elFurkn (el-Furkn, 25/1), ez-Zikr (el-Hicr, 15/9), en-Nr (en-Nis, 4/174), er-Rh (e-r, 42/52), el-Hud (elBakara, 2/2), e-if (el- sr, 17/82), el-Mecd (el-Burc, 85/21-22), el-Mesn (ez-Zmer, 39/23), mm'lKitab (ez-Zuhruf, 43/1-4) Kur'n'n Toplanmas: Ashab- Kiram, Hz. Peygamber (s.a.s)'in salnda Kur'an'n btnn yazmtr. nen her yeti bizzat Hz. Peygamber tarafndan vahiy katiplerine okunur, onlar da yerlerine yazarlard. Ancak Hz. Peygamber (s.a.s), nzil olan yetlerin ashab tarafndan ezberlenmesini yeterli grmemitir. nk onlar ashabndan ne kadar ok kimse ezberlemi olursa olsun, hafza, daima unutkanlk illetine maruz kalabilecek olan bir yetenektir ve belirli bir zaman iin ok gl olsa bile, sonradan bu gcn ve dolaysyla gvenilir olma vasfn yitirebilir. te bu sebeble Hz. Peygamber, vahyi ezberleyenler yannda, onu bir de yanlsz olarak yazabilecek ktipler edinmi ve kendisine bir yet nazil olduu zaman, onu bu katipler araclyla yazdrmtr. Hz. Ebu Bekir, mer b. Hattab, Osman b. Affn, Ali b. Eb Tlib, Zubeyr b. el-Avvm, Ubeyy ibn Ka'b, Zeyd b. Sbit, Muviye b. Eb Sfyan, Muhammed b. Mesleme, Eban b. Sa'd, Hz. Peygambere vahiy katiplii yapan sahabilerden bazlardr. Kur'an- Kerim, Hz. peygamber devrinde bizzat vahiy melei ve Nebi (s.a.s)'in birbirlerine karlkl okumalar ve de sahabilerin ezberlemesiyle korunmutur. Ancak Hz. Peygamber' in sal mddetince devam eden vahyin btn bir kitabta toplanmasna imkn yoktu. nk vahyin Hz. Peygamberin lmne kadar devam ettii bilinmektedir.46 Hz. Peygamber'in vefatndan dokuz gn ncesine kadar devam eden vahiy Onun vefatyla son buldu. Bylece Kur'an inen son yetle tamamlanm oldu. Yz on drt sre, altbin altyz altm alt yetten mteekkildir. Kur'an sreleri bazen bir btn olarak bazen de blmler halinde indirildi. Baz sreleri Mekke'de inmesi dolaysyla "Mekk", bazlar Medine'de indirildiklerinden "Meden" diye nitelendirilmi ve yirmi iki ylda tamamlanmtr. Vahyedilen btn srelerin hafzlar tarafndan ezberlenmesi, kemik, tahta, papirs, deri ve kiremit inceliindeki piirilmi tulalara yazlmak suretiyle korunmutur. Hz. Peygamber (s.a.s)'in vefatn takip eden Yemme savalarnda yetmi kadar hafz (kurr)'n ehid dmesi mslmanlar tela drmt. Hz. mer de hafzlarn toplanmas iin halife Hz. Ebu Bekir'e bavurarak konunun grlmesini istemiti. Bunun zerine Hz. Ebu Bekr, Zeyd bn Sbit bakanlnda toplanan Abdullah b. Zbeyr, Sa'd b. Ebi Vakkas, Abdurrahman b. Haris b. Hiam'n da bulunduu byk bir komisyon tarafndan Kur'an sahifeleri Mekke lehesi esas alnarak bir araya getirildi.47
46 47

Buhar Tecrid-i Sarih, XI, 228. Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, ev. Salih Tu, stanbul 1980, III, s. 761.

Hafz ve ktib olan Zeyd b. Sbit, Hz. Eb Bekir'in talimi, Hz. mer'in yardm ve gzetimi altnda, elinde yazl Kur'an metni olan herkesin bu metinleri getirmesini ve getirirken de ellerindeki metinlerin bizzat Hz. Peygamberden yazldna dair iki gvenilir ahid gsterilmesi istendi. Bylece btn metinler toplanarak bir araya getirilmi ve Kur'an- Kerim'in asl nshas yazlarak halife Hz. Ebu Bekir'e teslim edilmitir. Zeyd b. Sbit'in almalaryla ortaya koyduu bu asl nshaya " mam Mushaf" ad verilmitir. Abdullah b. Mes'd'un teklifiyle iki kapak arasnda " mam Mushaf" zerinde yaplan danma ve grmeler sonucunda bunun zerinde her hangi bir noksanlk grlmemi ve gvenirlii konusunda ittifak salanmtr. Bylece Kur'an- Kerim her hangi bir tahrifata uramadan "Mushaf" haline getirilerek ayn mushaftan oaltlan mushaflarn ana kaynan tekil etmitir. Hz. mer devrinde Kur'an retimine hz verildi. Gerek Medine'de gerekse snrlar gnden gne genileyen slam Devletinin dier merkezlerinde en shhatli kaynak olan hfiz sahabilerin retmen ve gzetmenliinde pek ok hfz yetitirilmitir. Fakat zamanla fetihlerin hz kazanmas ve yeni fethedilen yerlerde ortaya kan kavim ve kabilelerin mslman oluu farkl ive ve lehelere gre okuyu ayrlklarn ortaya karmtr. Bu durum M.648'de Ermenistan ve Azerbaycan fethinde aml ve Irakl askerlerin yan yana gelmesi ile farkl okuyularn su yzne kmasn salad. Bu tartma ortamnn daha fazla bymesine engel olmak iin Huzeyfe b. Yemn, Halfe Hz. Osman'a bavurarak bu durumun dzeltilmesini, ihtilafn ortadan kaldrlmasn istedi. Bunun zerine Halife Hz. Osman, Rasulullh'n dier ashab ile de istiare ederek, slm dnyasnda yalnzca Hz. Ebu Bekr'in emriyle derlenmi olan onayl Kur'n mushaflarnn kullanlmasn ve bir baka lehe yahut az ile yazlm tm dier nshalarn kullanlmasnn yasaklanmasn kararlatrd. Hz. Osman bir nlem olarak da gelecekte herhangi bir kargaa yahut yanl anlamaya meydan vermemek iin dier tm nshalar yaktrarak ortadan kaldrma yoluna gitti. Hz. Eb Bekir zamannda yazlar mam Mushaf, Hz. mer'in lmnden sonra kz ve Peygamberimizin hanm Hz. Hafsa'ya gemiti. Hz. Osman zamannda bu nshadan oaltlan mushaflarn yedi nsha olduu sylenir.48 Bunlar Medine, Mekke, am, Kfe ve Basra'ya gnderilerek mslmanlar arasnda kabilecek farkl okuyular nlenmi oldu. Hatta Hz. Ali'nin Hz. Osman iin "Eer Osman (r.a) Kur'an'n tek kitap halinde toplatlarak oaltlmas iini yapmasayd ben yapardm" dedii bilinmektedir. Kur'an- Kerim Fatiha sresi ile balayp Ns sresi ile son bulmutur. Ondrt yerinde tilvet secdesi yer almaktadr.49 Bunlar okunduunda tilvet secdesi yapmak vacibdir. Hz. Osman (r.a) tarafndan deiik vilyet merkezlerine gnderilen nshalar asrlarn gemesiyle kayboldu. Gnmzde halen onlardan bir tanesi stanbul Topkap mzesinde; bir dier tam olmayan nshas Takent'te bulunmaktadr. arlk Rus hkmeti onun faksimile ile rprodksiyonunu (fotoraf veya fotokopi ile tam kopyasn) neretmitir. u anda dnyann her yannda okunmakta olan Kuran'larla Takent'teki Kur'an arasnda tam bir benzerlik, aynlk szkonusudur.50 Hz. Eb Bekr'in (. 13/634) halifelii srasnda Kur'an- Kerm toplanp iki kapak arasnda kitap haline getirilince, uygun bir isim aranm, Abdullah b. Mes'ud'un (.32/652) "Habeistan'da bir kitap grdm, ona Mushaf adn vermilerdi" demesi zerine, halife tarafndan bu isim uygun bulunmutur.51 Mushaf; sayfalardan meydana gelmi kitap anlamna gelir. Kur'an- Kerm'in Muhtevas: Kur'an yirmi ylda para para indirilmitir. On yl kadar sren Mekke dneminde inen yet ve sreler daha ok slm inan ve ahlk ile ilgili konular kapsar. Allah'n birliine, meleklere, peygambere, kitaplara ve hiret gnne iman gibi. Hz. dem (a.s)'den beri gelen tevhid inanc ilenir. Allah'a ortak koma ile mcadele edilir ve gemi milletlerden ibretli kssalar anlatlr. Bu arada tevhid inancndan ayrlm olan atalarnn bu yanlgs yle ifade edilir: "Onlara; Allah'n indirdiine uyun, denilince, hayr biz atalarmz zerinde bulduumuz eye uyarz, derler. Ya atalar bir eye akl ermeyen ve doru yolda olmayan kimseler idiyseler?" (el-Bakara, 2/170). Cenab- Hak, Kur'n- Kerm'in, Hz. dem'den sonra peygamber olan Hz. Nuh'tan itibaren devam eden vahiy zincirinin devam olduunu da aklar: "phesiz biz, Nuh'a ve ondan sonra gelen peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da vahyettik. brahim'e, smail'e, shak'a, Yakub'a, torunlarna, sa'ya, Eyyb'a, Yunus'a, Hrun'a ve Sleyman'a da vahyettik. Dvud'a Zebr'u verdik" (en-Nis, 4/163) Medine'de inen yet ve srelerde daha ok hukuk kurallar yer almtr. Aile ve devletin tanzimi, insanlarn birbiriyle veya devletle olan ilikileri, akitler, sulh ve sava halleri bu yetlerde aklanr. nk M.622 tarihinden itibaren artk Medine'de bu hkmleri uygulamak iin yeterli gce sahip bir slm Devleti teekkl etmiti. Bu Devlet'in basnda da Allah'n elisi Hz Muhammed bulunuyordu.
48 49

Muhammed Hamidullah, a.g.e., II, s.763. el-A'raf, 19/58; er-Rd, 13/1; en-Nahl, 16/50; el- sra, 17/107; Meryem, 19/58; el-Hacc, 22/18; Furkan, 25/60; en-Neml, 27/25; es-Secde, 32/15; Sad, 38/24; Fussilet, 41/37; en-Necm, 53/62; nikk, 84/21; Alk, 96/19. 50 Muhammed Hamidullah, slam'a Giri, Ankara, t.y, s.41; M. Hamidullah, slm Peygamberi, II, s. 763. 51 Celleddin es-Syt, el- tkn f F Ulmi'l-Kur'n, terc. Sakp Yldz, H. Avni elik, stanbul 1987, I, 124.

Allah- Teala hafifinden arna doru bir yol izleyerek hkmler gnderiyor, reslllah ve ashab bunlar geciktirmeksizin uyguluyordu. Kur'an dilini bilmeleri, namazlarda, mescid iinde ve dnda okunan sre ve ayetleri anlamalarn kolaylatryordu. Bu devrin zellii; iyi ve yararl olan almak, kt ve zararl olan kaldrmak eklinde zetlenebilir. Ykmllkler birden gelmemi, gelenler de giderek tamamlanmtr. Mesela: namaz, sabah ve akam iki vakit iken, sonra be vakit olmutur. ki nceleri yasaklanmam, sadece zararl olduu belirtilmi, sonra sarho iken namaza yaklalmas yasaklanm, en sonunda da kesin olarak haram klnmtr.52 Kur'an- Kerim'de yer alan hkmler insanlarn gc yetecei ldedir. Ayette yle buyurulur: "Allah hibir kimseye gcnn yeteceinden bakasn yklemez." (el-Bakara, 2/286) Hkmlerde baka bir zellik de kolaylk prensibidir. "Allah size kolaylk diler. Size glk istemez" (el-Bakara, 2/185)53 Hz. Peygamber ayetlerde belirtilmeyen hususlarda ar hkmler konulmasndan ekinir, eitli konularda ok soru soran sahabelere: "Ben sizi kendi halinize braktm srece, siz de beni kendi halime brakn"54 buyururdu. Nitekim hac ibadeti farz klnnca55 Reslllah (s.a.s.) bunu tebli etmi ve ashab- kirama hac yapmalarn bildirmitir. Bir sahabenin bu ibadeti iin: "Her yl m?" sorusuna defa tekrarlamas zerine, Allah'n elisi yle buyurmutur: "Sizden ncekiler, peygamberlerine ok soru sormalar ve aldklar cevaplarla amel etmemeleri yznden helak olmulardr. Ben sizi kendi halinize braktm srece siz de beni kendi halime brakn"56 Kur'an'n para para inii uygulamay kolaylatryordu. Dier yandan, bu sayede, gelen ayetler ezberlenip, nsiyet meydana geliyor, kalblere yerletiriyordu. Mrikler Kur'an'n bir defada inmesi gerektiini syleyerek tenkid ynetilince, kendilerine yce Allah yle cevap verdi: " nkar edenler; Kur'an ona bir defada indirilmeliydi, derler. Halbuki biz onu bylece senin kalbine yerletirmek iin azar azar indirir ve onu ar ar okuruz" (el-Furkan, 25/32) Ayetlerin olaylar zerine inii, tam ihtiya srasnda gelii, toplumda gerekli etkiyi gstermesine yardmc olmutur. Bu yzden, ayetlerin ini sebepleri (esbab- nzul). Kur'an tefsirlerinde nemli bi alt yap oluturmutur. Kur'an- Kerim'i gerek Mekke ve gerekse Medine dneminde Hz. Peygamberden bir vahiy katipleri grubu yazm ve bu yazlanlar sahabeden yalan zerine birlemeleri aklen mmkn olmayan bir topluluk ezberlemi, bylece her devirde yalanda birlemesi dnlmeyen topluluklar birbirlerinden naklederek, hibir tahrif ve deiiklie uratlmadan, ilave ve eksiklik yaplmadan mushaflara yazl ve hafzalarda kaytl olarak bize kadar ulamtr. Tevatr yoluyla nakil, nakledilenin doruluu konusunda slam bilginleri arasnda hibir gr ayrl yoktur. Bu prensip gereince Hz. Ebu Bekir'in halifelii srasnda Kur'an toplanrken tevatr derecesini bulmayan Abdullah b. Mesud'un kendisinin daha iyi anlamas iin aklayc olarak koyduu baz ifadeler komisyonca metne eklenmemitir. Bunlardan birisi de yemin ile ilgili; "Bunlar yapma imknn bulamayan kimsenin gn oru tutmas gerekir." (el-Maide, 5/89) yetinin devamnda "mtetbiat (pepee)" ilavesidir. Yine Abdullah b. Mes'ud'un annelerin nafakas ile ilgili: "Miras da (yukarda) belirtildii ekilde (nafaka ile) ykmldr." (el-Bakara, 2/233) yetindeki "miras hakknda "zi'r-rahimil-mahrem (evlenilmesi yasak olan yakn hsmlardan olan) eklinde ilve tayan kraati de Kur'an'dan saylmaz.57 Tevtr derecesine ulaamayan bu gibi kraatlerin hukukular iin delil olarak kullanlp kullanlamayaca konusunda gr ayrl vardr. Hanefilere gre, bu kraat ekillerini nakleden sahabe bunu ya Hz. Peygamber' den iitmitir veya kendi gr ve ictihad olarak ifade etmitir. Bunun, en azndan Allah'n kitabn tefsir iin vrid olmu bir snnet olduu aktr. Snnetin hkm kayna olduunda ise phe yoktur. te bunun bir sonucu olarak Hanefler yemin keffreti olarak tutulacak orucun pe pee gn tutulmasn gerekli grrler afii, Maliki ve Hanbelilere gre ise, mtevatir olmayan Kraatler ne Kur'n ve ne de snnet saylmaz ve hkm karmada delil olarak da kullanlamaz.58 Kur'n- Kerm bir benzeri yazlamayan, en stn edebiyat ve slp zelliklerine sahiptir. yetlerde bu zellik yle dile getirilir: "Eer kulumuz Muhammed'e indirdiiniz Kur'an'dan phe ediyorsanz siz de bunlarn benzeri bir sre getirin. Bu konuda Allah'tan baka ahidlerinizden de yardm isteyin. Eer doru syleyenlerden iseniz, bunu yapn" (elBakara, 2/23) "Yoksa onu (peygamber) kendiliinden uydurdu mu diyorlar?" De ki: "yleyse, eer iddianzda doru iseniz siz de onun benzeri bir sre meydana getirin. Bu konuda Allah'tan baka gcnzn yettii kim varsa onlar da yardma arn" (Yuns 10/38).

52 53

bk. El-Bakara, 2/219; en-Nisa, 4/43; el-Mide, 5/90-91. Ayrca u ayetlere baknz: el-Bakara, 2/286, lu mran, 3/159. 54 Buhari, el-Cami', IV, 422. 55 Bkz: Alu mran, 3/97, el-Hac, 22/27, el-Bakara, 2/196, 197. 56 Buhari, el-Cami" IV, 422. 57 Zekiyddin aban, Usul'l-Fkh, Terc. brahim Kafi Dnmez, Ankara 1990, s. 46-47. 58 Zekiyuddin a'ban, a.g.e., s.47, 48.

Kur'an yalnz Araplar iin deil, yeryzndeki tm insanlar doru yola iletmek iin gelmitir. Onun retileri cihanmldr. yette yle buyurulur: "Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik" (el-Enbiy, 21/107) Kurann cazi zellikleri: Bu zellii Kur'an'n i'caz ynlerinin de evrensel olmasn gerektirir. Kur'an'n insan gc stndeki baz zellikleri unlardr: 1. Belgat: Kur'an'n slp ve ifade stnl essiz ve orijinaldir. Kur'an kelimelerinin stn akclnn arap dilinde bir benzeri yoktur. Bazen bu edeb slp, insann tylerini rpertecek gtedir. Buna aadaki yetler rnek verilebilir: "Ey insanlar! Rabbinizden saknn. Dorusu kyamet saatinin sarsnts byk bir eydir. Kyameti gren her emzikli kadn emzirdii yavrusunu unutur, her hmile kadn ocuunu dnr. nsanlar sarho gibi grrsn, halbuki onlar sarho deildirler; fakat Allah'n azab ok etindir" (el-Hac, 22/ 1, 2). 2. Kur'an'n gemi alara ait olaylar haber verii: Kur'an; Hz. Nuh, Lut, brahim peygamberlere, Ad ve Semd kavimlerine ait haberleri anlatmaktadr. Yine Hz. Musa ve Fir'avn arasnda geen olaylar, Hz. Meryem'i, Hz. sa ve doumu gibi haberleri geree uygun biimde vermektedir. Bunlar, dier semavi dinlerin kutsal kitaplarndaki bozulmam olan bilgilere de uymaktadr. Btn bunlar mmi olan, okuma ve yazma bilmeyen bir peygamber olan Hz. Muhammed'in diliyle haber verilmektedir. Bu durum, bu bilgilerin ilahi vahiy rn olmasn gerektirir. Kur'n- Kerm'de bu konuda yle buyurulur: "Sen daha nce bir kitaptan okumu ve onu sa elinle de yazm deildin. yle olsayd, btl sze uyanlar pheye derlerdi" (el-Ankebt, 29/48). 3. Kur'n'n gelecek olaylar haber verii: Kur'an'da haber verilen, gelecee ait bir takm olaylar zaman gelince meydana gelmitir. u olaylar rnek verebiliriz: slm'n ortaya k srasnda Dou Roma mparatorluu (Bizans) ile ran dnyann gl iki lkesi idiler. Anadolu, Suriye, Filistin, Msr ve Irak'n bir blm Bizans'a bal idi. M.613 tarihlerinde bu iki komu lke, amansz bir savaa giriti. ran galip gelerek Irak, Suriye, Filistin ve Msr' ele geirmi, Anadolu'yu da istil ederek stanbul Boazii sahillerine kadar ilerlemiti. Bu haber Mekke'ye ulanca mrikler sevinmi, ranllarn Bizans' yenip perian ettii gibi, kendilerinin mslmanlar yeneceklerini sylemilerdi. Bizansllar hristiyan ve ehl-i kitap, ranllar ise putperest idiler. Bu yzden Mekke mrikleri ranllar kendilerine yakn gryor ve onlarn zafer kazanmasndan dolay seviniyorlard. te bu arada Kur'an- kerim'in u yetleri indi: "Elif. Lm. Mm. Bizansllar en yakn bir yerde yenildiler. Onlar bu yenilgilerinden sonra yakn bir zamanda ( il dokuz yl arasnda) galip geleceklerdir. , eninde sonunda Allah'a aittir. te o gn m'minler Allah'n yardm ile sevineceklerdir. Allah dilediine yardm eder. O gldr, esirgeyicidir" (er-Rum, 30/1-5). Hz. Eb Bekir, yl sre belirleyip, Bizansllarn bu sre iinde kacak savata galip geleceklerini syleyerek mriklerden Ubey b. Halef'le bahse girdi. Bunu haber alan Raslllah (s.a.s), yetteki "bd"' kelimesi il dokuz aras saylar ifade ettii iin sreyi dokuz yla karmasn bildirdi. Kaybedenin verecei deve says da yz'e karld. Gerekten "Bedir" gnnde, Bizansllar ran' yendi ve Hz. Eb Bekir Ubey'in varislerinden bu develeri alarak, Raslllah'n tavsiyesi zerine yoksullara tasadduk etti.59 Yine Kur'n- Kerm'de mslmanlara Mescid-i Haram'a girecekleri va'dedilmi ve yle buyurulmutu: "phesiz, Allah, Peygamberinin ryasnn gerek olduunu tasdik etmitir. Allah dilerse siz, gven iinde, balarnz tra etmi veya salarnz ksaltm olarak, korkmadan Mescid-i Haram'a gireceksiniz. Allah sizin bilmediinizi bilir. Bundan baka size, yakn zamanda bir zafer verecektir" (el-Feth, 48/27). Mekke fethi ve arkasndan yaplan veda hacc ile bu mjde de ok gemeden gereklemitir. Bunun gibi haber verildii zere kan pek ok olaylar vardr.60 4. Kur'an bir ok bilimsel gerekleri iine almtr. Kur'an'n aklad yle bilimsel gerekler vardr ki, okuma-yazma bilmeyen mm bir kimsenin bunlar kendiliinden sylemesi mmkn deildir. Mesel; insann yaratl Kur'an'da yle anlatlr: "Yemin olsun ki, Biz insan zl balktan yarattk. Sonra onu bir nutfe halinde salam bir yere yerletirdik. Sonra o nutfeyi donmu bir kana evirdik. Sonra o kan bir para et yaptk ve bu etten kemikler yarattk, bu kemikleri de etle rttk. Daha sonra onu, bambaka bir yaratk yaptk. Yaratanlarn en gzeli olan Allah ne ycedir. Btn bunlardan sonra siz leceksiniz. Sonra da kyamet gn yeniden diriltileceksiniz" (el-M'minn, 23/12-16). Yer, gk ve canllarn yaratl hakknda da yle buyurulur: " nkr edenler, gkler ve yer birbirine bitiik iken onlar ayrdmz ve btn canllar sudan yarattmz bilmezler m? Hl inanmyorlar m?" (el-Enbiy. 21/30).

59 Ahmed b. Hanbel, Msned, l, 276, 304; Buhr, Tefsiru Sreti'd-Duhn, VI, 164; Tefsru't-Taber, XXI, 12-15; bn Kesr, Tefsru'lKur'ni'l-Azm, stanbul 1985, VI, 304-310; Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, stanbul 1936, V, 3794-3802. 60 bk. el-Enfl, 8/7; en-Nr, 24/55.

Kur'an'da bunlara benzer yaratl ve evrenle ilgili pek ok yetler vardr. Bunlar, kitap okumasn bilmeyen ve yannda hibir ilm eser bulunmayan Hz. Muhammed'in bakalarndan renip sylemesi mmkn deildir. Dier yandan Hz. Muhammed genliinde ticaret amacyla, biri on iki, dieri yirmi be yalarnda olmak zere sadece iki defa ksa sreli Mekke dna km ve Suriye'ye kadar gidip gelmitir. Kur'an'da haber verilen bu gerekleri bugn pozitif bilimler de aynen dorulamaktadr. Astronomi, fizik, kimya ve biyoloji gibi bilimler bunlar arasnda saylabilir. Allah'n yaratt maddeyi ve tabiat olaylarn aklamaya alan bu bilimlerle vahiy ve snnet rn olan ilahiyat bilimlerinin atmas dnlemez. nk yce yaratc bu gibi elikilere dmekten uzaktr. eliki gibi alglanan noktalar varsa, ya dellin kendisi tartmaldr, ya da anlalmasnda kapallk veya yanlg sz konusudur. Nitekim, nceki asrlarda ne kastettii tam anlalamayan baz yet ve hadislerin bilim ve tekniin, astronomi ve tp ilimlerinin ilerlemesi sonucunda daha gzel anlalp tefsir edilebildii bilinmektedir. Gnein kendi ekseni etrafnda dnmesi ve sistemiyle birlikte evrendeki hareketini srdrmesi61, gk cisimleri arasndaki ekme ve itme gc62, rzgrn bitkileri alayc fonksiyonu63 bunlar arasnda saylabilir. Kur'an'da yer alan amel hkmlerin ana noktalar aklanm, uygulama ve ayrnt snnete braklmtr. nk Allah'n ve elisinin koyduu hkmler birbirinin tamamlaycsdr. Yce Allah; "Peygamber'e itaat eden Allah'a itaat etmi olur" (en-Nis, 4/80) buyurur. Kurann Muhteviyat: Kur'an- Kerim'in iine ald hkmler; ibadetler, mumeleler ve cez olmak zere genel olarak e ayrlr. 1. badetler: Kur'an'da ibadetler icmal olarak emredilmitir. Namaz, oru, hac, zekt ve dier sadakalar bunlar arasnda saylabilir. Otuzdan fazla yette namaz emredilmi, ancak onun vakitleri, rkn ve artlar hadislerle belirlenmitir. Allah elisi; "Ben namaz nasl klyorsam siz de yle kln"64 Haccn esaslar da Hz. Peygamber tarafndan aklanmtr: "Hac ile ilgili ibadetlerinizi benden alnz"65 Zekt da Allah elisi bizzat uygulam ve zekt memurlarna uygulama artlarn aklamtr. Keffretler de temelde ibadet niteliindedir. nk bir ksm gnahlarn aff bunlarla salanmaktadr. Kur'an'da yer alan keffretler tanedir. Yemin keffreti66, bir m'mini yanllkla ldrme keffreti67 ve zhar keffreti.68 2. Mumeleler: Evlenme, boanma, nafaka, velyet, ml, iktisd konular, akitler, sava ve bar gibi ferdin fertle, ferdin devletle veya devletlerin birbiriyle olan birtakm ilikileri bu blmde yer alr. Kur'n- kerim ml konularda haksz kazanc yasaklam ve akitlerde karlkl rza esasn getirmitir. Allh Tel yle buyurur: "Ey iman edenler! Mal aranzda hakszlkla deil, karlkl rzaya dayanan ticaretle yeyin, haram ile kendinizi mahvetmeyin" (en-Nis, 4/29). Dier yandan ticar yatrmlarda krn mer oluu "risk" esasna balanmtr. slm, riske katlmakszn sermaye iin alnacak miktar nceden belirlenmi fazlala "faiz" adn vermi ve bunu yasaklamtr. Nakit tasarrufunu bakasna veren kimse, bunu karz- hasen yoluyla vermitir. Bu takdirde rizikoya katlmaz, sadece verdii cins paradan, verdii kadarn alma hakk doar. Ya da gelir elde etme amacyla vermitir. Bu da slm'da riske katlma yoluyla olabilir Mufavaza, inan veya mudrabe yntemlerinden birisiyle vermesi gerekir ki her birinde sermaye zarar riskine girer ve krdan, serbest szlemeyle belirlenecek yzde kadar pay alr. Aile hukuku ile ilgili hkmler de Kur'n da genie yer alr. Karlkl haklar yannda, aile fertlerinin birbirlerine kar tavr ve davranlar da aklanr. lmden sonras iin miras hkmleri belirlenir. dare edenlerle idare edilenler arasndaki ilikilerde adlet, r, yardmlama ve koruma ilkeleri gzetir. a. Adalet: Adalet btn haklarn ve mlkn temelidir. Kur'an'da yle buyurulur:

61 62 63

bk. Ysin, 36/38. er-Ra'd, 13/2; Lokmn, 31/10. el-Hicr, 15/22. 64 Buhr, Ezn, 18, Edeb, 27. 65 Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 318, 366. 66 el-Mide, 5/89; bk. "Yemin Keffreti". 67 en-Nis, 4/92 bk. "Katl Keffreti". 68 el-Mcdele, 58/1-4; bk. "Zhar Keffreti" mad.

"phesiz ki, Allah, size emanetleri ehline teslim etmenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkmetmenizi emreder" (en-Nis, 4/58). u yet de adaletin nemini belirtmektedir: "phesiz, Allah adaleti, iyilik yapmay ve hsmlara yardm etmeyi emreder. Takn ktlklerden, mer olmayan eylerden, zulm ve zorbalktan nehyeder" (en-Nahl, 16/90). Kur'an adaleti, idare edenlerle idare edilenler, devlet bakan ile tebea ve btn halkn birbirine adaletli davranmas esasna dayanr. nsanlar arasnda rk, renk, dil, zenginlik ve yoksulluk ayrm yaplmaz. Zimmet ehli olan ehl-i kitabn haklar korunur. b. r: Kur'an- Kerm ry (istiare) emretmi ve yle buyurmutur: "Dnyaya ait ilerde onlarla istiare et. Bir kere karar verince de, artk Allah'a gvenip dayan" (lu mran, 3/159). "Onlarn ileri aralarnda r (danma) yoluyladr" (e-r, 42/38). Bu ikinci yet, slm ynetiminin mslmanlar arasnda r esasna dayandn ifade etmektedir. Dier yanda yet, herkesle tek tek istiare imkn bulunmad iin, ynetimde bir istiare heyetinin ibana getirilmesi grevini slm toplumuna yklemektedir. Nass'n iaretinden bu anlam ve sonu ortaya kmaktadr.69 Burada r ekil ve unsurlarnn kapal braklmas, bu prensibe, ileriki alarn getirecei yeni durumlara ve sosyal yaplara gre esneklik kazandrmak iin olsa gerekir. c. Yardmlama: Ynetimle toplum ve btn m'minler birbiriyle yardmlama ve dayanma iinde bulunmaldr. Kur'an'da yle buyurulur: "Birbirinizle iyilik ve takvada yardmlan, gnah ileme ve hakszlkta yardmlamayn" (el-Mide, 5/2). d. Koruma: Toplumun, mal, can, rz ve namusunu korumak gerekir. Bunlar da ceza hukukunu uygulamak ve zayf glye ezdirmemek yoluyla gerekleir. Sonu olarak Kur'an- Kerm, fert ve toplum yarar iin gerekli zl prensipler getirmi, fert ve topluma zarar verebilecek eyleri yasaklamtr. Kur'n'n okunmas, dinlenmesi, aklanmas, zerinde dnlmesi ve iindeki prensiplerin uygulanmas birer ibadettir. Szn, i ve mesleini ona gre dzenlemek manev huzur ve mutluluk kaynadr. Ona tutunan en salam kulpa yapm, hidyet yolunu bulmu olur. Ancak Kur'an'n ini amac, yalnz okunup sevap kazanlmas ve sayg ile duvara aslmasndan ibaret deildir. Asl ama, anlamna eilmek ve gnlk hayatmzda gcmz yettii lde onu uygulamaya ve toplum hayatna hakim klmaya almaktr.70 CMA' ttifak etmek, gr birliine varmak, azmetmek, kasdetmek. Hz. Peygamber'den sonraki bir ada amel bir meselenin er' hkm zerinde slm mctehidlerinin birlemesi. slm hukukunda, mctehidlerin zerinde ittifak ettikleri drt tane asl delil vardr: Kitap, Snnet, cma, Kyas. Bilginler cm'n huccet saylmasnda ittifak etmekle birlikte, icm yapacak mctehidlerin kimler olaca konusunda ihtilafa dmlerdir. iler, kendi mctehid ve imamlarnn icmm hccet olarak kabul etmi, mslmanlarn byk ounluu da cumhur-u ulemnn icmm huccet saymlardr. cma Fikrinin Ortaya k: slm'da icm fikrinin ortaya k, Sahbler asrnda balayp mctehid imamlar devrine kadar tedrc olarak gelmitir. Bu gelime devre tekil eder: l) Sahbler, karlatklar yeni meseleler zerinde ictihad yaparlard. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer, zellikle mme hukuku sahasnda, istiareye bavurarak r ictihad yaptryorlard. Bu ictihadlar sonunda varlan ihtilafsz hkmler, ferd hkmlerden daha kuvvetli saylyor, buna muhlefet edilmiyordu. te bu eit hkmlere " cm" ad verilir.71

69 70

Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Daru'l Fkri'l-Arab tab' Msr, t.y., s. 100,101,141,142. Hamdi Dndren, Naci Yengin, amil slam Ansiklopedisi: 71 bnu'l Kayyim, 'lmu'l-Muvakkn, Msr 1955, I, 61-66.

2) Mctehid imamlar devrinde, her imam ictihad yaparken lkesindeki fkihlerin grlerine aykr bir ey sylememek iin dikkat eder ve bylece grnde yalnz kalmak istemezdi. Mesel Eb Hanfe, kendisinden nce yaam olar Kfe bilginlerinin icm ettikleri hususlara uymak iin ok titizlik gsterirdi. imm Mlik, Medinelilerin icmn huccet sayard. 3) Fakhler, uymak iin Ashb- kirmn icm ettikleri meseleleri renmeye byk bir titizlik gsterirlerdi. Onlar sahblerin icm ettikleri, eylerin dna kmamaya alyorlard.72 cm yalnz bir ksm er' hkmlerde geerlidir, icma ibadetlerde ve hukuk meselelere ait hususlarda gerekleir. er' delillerden karlmas mmkn olmayan ahiret halleri, kymet zaman gibi eyler icm ile bilinemez. cm ehli; fsk, bid'at olmayan ve ictihad seviye ve gcne sahip bulunan alimlerdir. cmn art da, bir asrda, yani, bir zamanda bulunan ve bu zelliklere sahip olar mctehidlerin ittifak etmeleridir. Bu yzden bir mesele hakknda bir asrdaki mctehidlerden yalnz bir ksmnn ittifak etmeleri, bir icm mhiyetinde olamaz. Baz bilginlere gre, bir, iki kiinin muhlefeti icmn olumasna engel bulunmaz. mam Mlik'e gre, Medine halknn ittifaklar icmdan saydr. Zeydiyye ile mmyye'ye gre, Rasul-i Ekrem'in neslinden bakanlarnn icml geerli deildir. Zhiriyye ve Ahmed b. Hanbel'den bir rivayete gre, Ashb- kirmdan olmayan mctehidlerin icml muteber deildir.73 Fakhlerin byk ounluuna gre icm hem mmkn ve hem de fiilen olmutur. Sahabler devrinde nine'nin altda bir miras hissesi alacana dair icm hsl olmutur. Nine tek ise, altda biri, tek bana alr. ki ise, altda biri aralarnda paylarlar. Yine Sahbler, baba bir erkek ve kz kardelerin z kardeler bulunmad takdirde, onlarn yerine gemeleri zerine icm etmilerdir. Yine Sahbler, mslman kadnn gayri mslimle akdetmi bulunduu nikhn btl olduunda da icm etmilerdir. Sahblerin icm ettikleri meseleler saylmayacak kadar oktur. cmann Delilleri: cma hakkndaki deliller unlardr: l) Kur'an- Kerm'de icm ngren eitli ayetler vardr: "Kendisine doru yol aka belli olduktan sonra, Peygamber'den ayrlp m'minlerin yolundan bakasna uyan kimseyi, yneldiine dndrrz ve onu cehenneme yaslandrrz. Oras ne kt bir dn yeridir " (en-Nis: 4/1 15). Bu ayete gre, mminlerin yolundan bakasna uymak caiz deildir. nk byle yapanlar, Peygamber'den ayrlm olup, Allah onlar cehenneme yaslandracaktr. Bir kimse mminler topluluundan ayrlr ve onlarn grlerinin zddn ileri srerse, elbette onlarn yollarna uymam olur. Mesel, mminler cemaat "bu helldir" derse, ayn ey iin "bu haramdr" diyenler, cemaata uymam olurlar.74 "Sizler insanlar iin ortaya karlm, iyilii emreden ve ktlkten nehyeden en hayrl mmetsiniz" (Alu imrn: 3/110). Bu hayrl olu, ittifak ettikleri eylerin doru olmasn gerektirir. " nsanlar zerine ahitler olasnz diye, bylece sizi orta bir mmet kldk" (el-Bakara, 2/143). Bu mmetin zerinde ittifak ettii eyin hak olmas gerekir. 2) Hadisten deliller: "mmetim dallet zerinde birlemez"75 "Mslmanlarn gzel grd ey, Allah katnda da gzeldir"76 mm fi, icm konusunda Hz. mer'in am'n Cbiye karyesinde yapt bir konumada yle sylediini rivayet eder: "Peygamber (s.a.s) benim sizin aranzda yaptm gibi aramzda ayaa kalkt ve yle buyurdu: "Sahabilerime, sonra onlarn ardndan gelenlere, sonra onlarn ardndan gelenlere sayg gsterin. Daha sonra yalar ortaya kar. Hatta kii teklif edilmedii halde yemin eder; stemedii halde ahitlik yapar. Kimi, Cennetin ortas sevindiriyorsa, o, cemaatten ayrlmasn. nk, eytan tek kalan kimse ile beraber olup, iki kiiden uzaktr"77 Hz. Ali'nin yle dedii rivayet edilir: "Benim ve mer'in re'yi, sahibinden hamile olup ocuk douran criye (mm'l-Veled)'nin satlamayaca zerinde birlemiti. imdi ise ben bunlarn satlabileceini caiz gryorum". Bunun zerine kendisine; "mer'le ittifak ettiin gr bu grnden daha stndr" denilmitir.78 cman Mertebeleri:

72 73

Muhammed Ebu Zehra, slm Hukuku Metodolojisi, ev. A. ener, Ankara 1986, 171, 172. mer Nasuh Bilmen, Istilht- Fkhiyye Kmusu, st. 1967, s. 163, 164. 74 mm fi, er-Risle, s. 472; mam Gazzl, el-Mustasf, I, 175. 75 bn Mce, Fiten: 8. 76 Ahmed b. Hanbel, I, 379. 77 fi, er-Risle, s. 474. 78 afi, a.g.e, s. 474.

l) Sarih cma: Bu, her mctehidin, icma konusu olar fikri kabul ettiini aka sylemi olduu icmadr. Bu tr icma, fakihlerin byk ounluunun ittifak ile er' bir delildir. Byle bir icma ister her asrda, isterse sadece Sahbiler asrnda vuku bulsun netice deimez. 2) Skt cma: Herhangi bir asrda, ictihad yetkisi olar fakih belli bir gre varr ve bunu iln ederse ve kendisini tenkit eden kmazsa buna "skut icma" denir. mam fi ve bir ok bilgin, bu tr icma'n huccet (delil) olduunu kabul etmez. Onlara gre burada susma, rza anlamna gelmez, sevgi ve saygdan veya fitne korkusundan susmu olabilir. Skt icmay delil sayanlarn dayanaklar: a) Dnp aratrmadan veya aratrma iin gerekli olar zaman gemeden nceki susma delil olamaz. Bundan sonraki susma ise beyan demektir. nk konuma gereken yerde susmak, ikrar anlamna gelir. b) Hakka kar susmak haramdr. Shbeyi ve dier mctehidleri byle bir haramla itham caiz deildir. Hadiste; "btl grd halde hakk sylemeyen dilsiz bir eytandr" buyurulur. 3) Mctehidlerin Belli Bir Ortak Noktada ttifak Etmeleri: Bir mesele zerinde ayn asrdaki fakihler ihtilafa derler ve herhangi bir mctehid, dierlerinin grne her ynden zt bir ictihad'da bulunmazsa, bu durumda aralarnda gr ayrl olmakla birlikte, bir noktada birlik (icma) bulunmu olur. Mesel, Ashb- kirm, miras brakann erkek kardeleriyle birlikte miras olar dedenin hissesi zerinde ittifak edememitir. Bazs te birden az olmamak zere miras olacan, kimisi de dede varken kardelerin hi miras alamayacan sylemilerdir. Ancak, dedenin miras olaca konusunda gr birlii iindedirler. Bir ksm fakihlerle, baz Hanefler, bu tr icma da skt icma'dan sayarlar. cma'n Temelde Dayand Delil (Senet): zerinde icma bulunan bir meselenin Kitap veya Snnete dayanmas gerekir. nk hkm koyma hakk Allah ve Resulune aittir. Mctehidler kendiliklerinden hkm koyamazlar. Baz msterikler senetsiz icma yapldn ne srerek, yanlgya dmlerdir. Ashb- kirm, icma ettikleri meselelerde grlerini dayandracak bir nass bir dayanak aratryorlard:. Mesel; Hz. Eb Bekir'e, halife iken, annenin annesinin annesi (byk nine) gelip, len torunundan miras hakk istedi. Eb Bekir (r.a) yle dedi: "Allah'n kitabnda senin iin bir ey bulamyorum. Resulullah (s.a.s)'den de bu konuda bir ey duymadm. imdi git; senin bu durumunla ilgili olarak arkadalarmla greyim veya grm tesbit edeyim". le namazndan sonra Ashba durumu sordu. Mure b. u'be (r.a) ayaa kalkarak; Resulullah'n nineye altda bir hkmettiini bildirdi. Mure'ye baka ahit soruldu. Muhammed b. Mesleme de Hz. Peygamber'den ayn mahiyette hadis duyduunu syledi. Bunun zerine nineye altda bir miras hakk zerinde icma olutu.79 Yine birbirine mahrem olan kadnlarn bir nikh altnda toplanamayacanda icma ederken bu konu ile ilgili ayet ve hadislere dayanmlardr. cma'n senedi kyas veya maslahat da olabilir. nk kyas ve maslahat da ou defa temelde ayet veya hadise dayanr. Mesel; Hz. mer, fethedilen Suriye topraklarnn mchidlere datlmamas zerinde icma ederken, nce maslahat gznne alarak Sahblerle iki gn mzakere etmi, ancak ikna edememitir. Sonunda u ayeti zikredince onlar ikna edilmi ve gr birliine varlmtr. "Allah'n fethedilen memleketler halkndan Peygamberine verdii ey (ganimet); Allah, Peygamber, Peygamber'e yaknl olanlar, yetimler, yoksullar ve yolda kalmlar iindir; inizdeki zenginler arasnda elden ele dolamas iin deildir. Peygamber size ne verirse onu aln, sizi neden alkoyarsa ondan kann. Allah'tan saknn, nk Allah'n azab iddetlidir" (el-Har: 59/7). Hz. Eb Bekir'in halfe seilmesi ve Kur'an'n toplanmas gibi konulardaki icmalar, sahblerin ayet ve hadise dayanmakszn icma ettiklerine delil olamaz. nk bunlar ter bir hkm zerinde yaplm icma' saylmayp, ancak ameli bir hususu infaz etmek zere varlan ittifaktan ibrettir.80 slm hukukularnn byk ounluuna gre, hakknda icma olan bir mesele zerinde tekrar icma meydana gelmez. nk ikinci icma birincisiyle atr. Dier yandan birinci icma delil tekil ettiine gre, bunun aksine icma yapmak yle dursun, buna kar kmak bile caiz olmaz. Ancak icma ictihadi bir mesele zerinde ise, bu konuda daha sonraki asrlarda baka bir icma yaplabilir. nk ictihad ictihad nakzetmez.

79 80

Eb Dvud, Feraiz, 5; Tirmiz, Feraiz 10; bn Mce, Feraiz, 4; el-Mevsil, el- htiyar, V, 90. M. Eb Zehr, a.g.e, s. 181.

Fakhler, Ashb- kirmn icmandan baka icma zerinde ittifak edememilerdir. Sahbilerin er' hkmler zerindeki icmalar tevtrle sbit olmutur. Sahbe devrinden sonraki hibir icma ise tevtr yoluyla sbit olmamtr. Bu yzden fakihler, birbirlerinin ileri srd icmalar tanmamlardr. Hlf kitaplar bu konulardaki ekimelerle doludur. Fahruddin er-Raz ve biroklar had haberle nakledilen bir icma kesin delil saymaz. Bir ksm usl bilginleri ise, icman had haberle naklini caiz grrler.81 KIYAS lmek, kyaslamak, karlatrmak ve iki ey arasndaki benzerlikleri tesbit etmek, hakknda nass (yet hadis) bulunan bir meselenin hkmn, aralarndaki ortak illetten dolay, hakknda nass bulunmayan meselenin hkmne balamak anlamnda bir fkh usul terimi. K.Y.S kknden, "kse" ve "kyese" dili gemiin mastar. Mctehid tarafndan ictihad yaplarak karlan hkmler, kyas yoluyla Kitap ve Snnet'e dayandrlr. nk er'i hkmler, ya dorudan doruya yet veya hadislere, ya da kyas yoluyla bu nass'lara dayanr.82 mam afi ( 204/819) kyas hakknda yle der: 'Her hadise hakknda ya ona ait bir hkm veya hak olan hkmn yolunu gsteren bir dellet vardr. Meselenin ak hkm varsa ona uymak gerekir. Eer belirli bir hkm yoksa, meselenin hak olan hkmne gtren yolun delili ictihad ile aranr, ictihad ise kyastan ibarettir'83 Kyasn tariflerinde ortak olan nokta udur: Nass'a dayanan bir meselenin hkmn, ictihad yoluyla, ayn ortak illeti tayan ve nass ile belirtilmemi bulunan mesele iin de sbit klmaktan ibarettir. Aadaki rnekler kyasn anlalmasna yardmc olur. Hz. Peygamber: "Hkim, fkeli iken iki kii arasnda hkm vermesin"84 buyurmutur. Buna kyas yaplarak, Mecelle'nin 1812. maddesinde; "Hkim gam ve gussa (keder) ve alk ve galebe-i nevm (uykulu) gibi shhat- tefekkre (salkl dnmeye) engel olabilecek bir rza ile zihni mevves (kark) olduu halde hkme tesadd (teebbs) etmemelidir" denilmitir. Hadiste geen "fke hli" ile, Mecelle maddesindeki "znt, keder, alk ve iddetli uyku halleri" arasndaki ortak illet, bu gibi hallerin salkl karar vermeye engel tekil etme ihtimalidir.85 "Kur'n'da iki kz kardei bir nikh altnda toplamak yasaklanmtr."86 Hadiste de yle buyurulmutur: "Kadn, halas ve teyzesiyle bir nikh altnda toplanamaz"87 Bunlara kyas yaplarak; biri erkek farz edildiinde dieriyle evlenmesi caiz olmayacak derecede mahrem hsm olan iki kadnn bir nikh altnda toplanamayaca esas benimsenmitir. nk btn bunlar, akrabaln hie saylmasna ve sl-i rahmin kesilmesine yol amaktadr.88 slam hukukunda Kitap, Snnet ve cm'dan sonra drdnc asl delil kyas'tr. Ancak kyas, ilk asl delil gibi kesin bilgi ifade etmez. O, vcub deil, cevaz ifade eder. Buna gre kyas, zan bildirir ve yeni bir hkm isbat etmeyip, delilden biriyle sabit olan ve delili gizli bulunan hkm ortaya karr. Yani kyas, bir eit ictihad olduu iin kendi bana bir hkm bildirmez, nass (yet-hadis) veya icm' ile bildirilen hkm yeni mese-leye nakleder. Ksaca zann olmakla birlikte kyasn hkm nakletme(tadiye) dir.89 Kur'n- Kerm'de benzer olaylarn, benzer hkmlere tabi tutulduunu bildiren yetler vardr. Ezcmle: "Yeryznde dolap, kendilerinden ncekilerin uradklar kbetlerin nasl olduuna bakmazlar m? Allah onlar helk etmitir. Kfirler iin de ayn kbet vardr" (Muhammed: 47/10) u iki yette de birbirine benzemeyen olaylarn, hkmnn de farkl olduu bildirilir. "Yoksa ktlk ileyenler, hayatlarnda ve lmlerinde, tam eit olarak, iman edip salih ameller ileyenlerle kendilerini bir tutacamz m sanrlar? Ne kt hkm veriyorlar" (el-Csiye: 45/21). "Yoksa Biz, iman edip salih ameller ileyenleri, yeryznde bozgunculuk, karanlar gibi mi tutacaz? Yoksa Allah'tan hakkyla korkanlar, gnahkrlar gibi mi tutacaz" (Sd: 38/28). Hz. Peygamber de, benzer olaylarda akl metodunun kullanlmasn u uygulamasyla gstermitir. Rivayet edildiine gre Hz. mer (. 23/643), Raslllah (s.a.s)'e gelerek; "Ya Raslllah, bugn byk bir i yaptm, orulu olduum halde karm ptm" demi; Hz. Peygamber; "Orulu iken su ile mazmaza (aza su alp alkalamak ve sonra suyu dar atmak) yapsan ne lzm gelirdi?" buyurmu, Hz. mer de; "Bir ey gerekmezdi" diye cevap vermi; bunun zerine Hz. Peygamber, "O halde orucuna devam et"90 buyurmutur. Bu duruma gre, mazmazann orucu bozmad bilinince, ayn nitelikte olan pmenin de orucu
M. Eb Zehra, a.g.e, s. l 83; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: bn Manzr, Lisan'l-Arab, Beyrut 1374/1955, "kyas" maddesi; Nesefi, el-Menr Fi Usli'l-Fkh, stanbul 1326, s.22; Abdulvahhb Hallf, Mesdiru't-Terii'l- slmi, Kveyt 1970, s.21, Sadru'-eria'nn Tenkihu'l-Usl'nden naklen. 83 fi, er-Risle, Kahire 1940, s.477. 84 Buhr, Ahkm: 13. 85 Mahmud Es'ad, Telhsu Usli'l-Fkh, zmir 1313, s.12. 86 en-Nis: 4/23. 87 Buhr, Nikh, 27. 88 Hallaf, a.g.e., s. 24. 89 Abdlkadir ener, Kyas stihsan stislah, Ankara 1974, s.70; es-Serahs, Usl, vrk. 98/a, 178/a'dan naklen; M. Es'ad, a.g.e., s.11. 90 Eb Dvud, Savm, 33; Drim, Savm, 21.
82 81

bozmamas, kyas metoduyla akln ulat bir sonutur. Bylece, Hz. Peygamber mmetine, mantk yoluyla, benzer problemleri zme yolunu gstermitir. O'nun bu metodu kullandna dair birok haber nakledilmitir. slm'n ilk yllarnda "rey" terimiyle ifade edilen ictihad, Hz. Peygamber, sahabe ve tabinler devrinde gelierek ve daha sonra sistematik bir ekil alarak kyas, istihsan, istislah vb. adlar altnda, yet ve hadislerden hkm karma vastas hline gelmitir. mam fi'nin (.204/819) yakn arkadalarndan el-Mzen (.264/877) kyas hakknda yle demitir: "Hz. Peygamber (s.a.s)'in asrndan gnmze kadar fakihler, din ilerindeki btn hkmlerde kyaslar kullanmlar, hakkn benzerinin hak, btln benzerinin de btl olduunda ittifak (icm') etmilerdir. Buna gre, kimsenin kyas inkr etmesi caiz olmaz; nk kyas, olaylar birbirine benzetme ve sonu olarak ayni hkme balama metodudur"91 Kyasn Delil (Huccet) Oluu: Kyas, temelde akl ve mantk metodu olduu halde, baz hukukularn ounluktan ayr gr ne srdkleri grlr. slm hukukularnn kyas hakkndaki grleri e ayrlr: a) Kyasa byk bir nem vererek onu huccet kabul edenler. Eb Hanfe (.150/767), imam afii (.204/ 819), imam Mlik (.179/795) ve bunlar izleyenler rnek verilebilir. b) Kyas yetersiz grerek, ona ancak zorunlu hallerde bavuranlar. Buna, Ahmed b. Hanbel (.241/855) rnek gsterilebilir. c) Kyas tamamen reddedenler. Zhirler ve iiler bu gruba girer. Ayet ve hadislerin snrl, hayat olaylarnn ise sonsuz olduu ve her olayn bir hkme balanmas gerektii gznne alnrsa, bu yeni meseleleri zmek iin kyasa bavurmaktan baka bir are olmad anlalr. Kyas, bir delil kabul edilmedii takdirde bir ok yeni meseleyi zmek mmkn olmaz. Nitekim Hz. mer, Kad Eb Musa el-E'ar'ye (.44/664) yazd nl mektubunda; "birbirine benzer eyleri iyice tan ve ona gre meseleleri kyas et."92 diyerek, kyasn bir delil olduunu ifade etmitir. Eb Hanfe'nin stad, Hammad b. Eb Sleyman'n ( 120/738) kendisinden fkh ilmi ald brahim en-Neha (.95/714); "Ben bir hadisi ezberliyorum, sonra da ona yz eyi kyas ediyorum"93 demitir. Kyas delil olarak kabul eden ounluk hukukular Kur'n ve Snnete dayanr. Kur'n'da yle buyurulur: "Ey iman edenler, Allah'a itaat edin, Peygamber'e ve sizden olan yneticilere (ul'l-emr) itaat edin. Eer bu eyde anlamazla derseniz, Allah'a ve Peygamber'e inanyorsanz, onu Allah'a ve Peygamber'e havale edin" (en-Nisa, 4/59). Bir eyi Allah'a ve Peygamber'e havale etmek, Kitap ve Snnetin amalarn tam olarak bilmekle olur. Bu da Kur'an ve Snnetin illetine dayanr ki, o da kyastr. Kur'n, birtakm hkmlerin illetine yer verir. Nitekim, ksas'n hikmeti zikredilirken; "Ksasta sizin iin hayat vardr" (el-Bakara: 2/179) buyurulmutur. Hz. Peygamber'in, oulluu Zeyd bin Hrise'den boanm olan Zeyneb (r.anh) ile evleniinin sebebi yle aklanr: "Mademki, Zeyd, Zeyneb'le iliiini kesti, onu seninle evlendirdik ki, evlatlklar eleriyle ilgilerini kestiklerinde, onlarn bu esleriyle evlenmeleri hususunda m'minlere bir zorluk olmasn" (el-Ahzb, 33/37). Snnet de hkmlerin illetine iaret etmi ve bir ksm hkmlerin illetlerini aklamtr. Mesel; bakasnn evine izinsiz girmeyi yasaklayan yette yle buyurulmutur: "Ey iman edenler, kendi evlerinizden baka evlere, sahiplerine seslenip selm vermeden girmeyiniz. Eer dnrseniz, bu sizin iin daha iyidir" (en-Nr: 24/28, 29). Hz. Peygamber burada, bakasnn evine girerken izin istemenin illetini; " zin ancak gz iin emredilmitir" hadisiyle aklamtr.94 Hkmlerde kyasn sbtu zerinde ashab- kiramn ittifak (icm') vardr. Mesel; Hz. Eb Bekr (. 13/634), miras konusunda, lenin babas bulunmaynca, babann babasn (dede), baba hkmnde saymtr. nk, dedede babalk anlam vardr. bn Abbas (.68/687) da dedeyi olun oluna kyas etmitir (Eb Zehra, a.g.e., 223, 224). Baz sahabler Eb Bekr'e (r.a) bey'at ederken, namaz imaml ile Devlet bakanln (hilfet, immet-i mme) Kyas ederek yle demilerdi: "Peygamber (s.a.s) O'nu din iimizde imam tayin etmitir. yleyse biz O'nu, dnya iimizde niin iman tanmayalm ?"95 Kyas Kabul Etmeyenler ve Delilleri: Kyas kabul edip etmemenin temelinde hkmlerin illeti problemi yatar. Kyas kabul edenlere gre, er'i hkmlerin illetleri, akl ile kavranabilen anlamlar ve bir ksm amalar vardr. Bir illet ve amalar, hakknda
91 92 93

Muhammed Eb Zehra, Usl'l-Fikh, s.220. es-Serahs, el-Mebst, Kahire 1324-1331, XVI, 62, 63; bn Kayyim, 'lm'l Muvakk'in, Delh 1313-1314, I, 30. Hamdi Dndren, Delilleriyle slm Hukuku, stanbul 1983, s.52. 94 Buhr, Diyt, 23; Libs, 75. 95 es-Serahs, Usl, Kahire 1372-1373, II, 131, 132; bn Kayyim, 'lm, Kahire 1325, 1326, I, 253.

nass bulunmayan konularda da gerekleirse, nass'n hkm bu benzer meselede de sabit olur. Kyas tanmayanlara gre Kyas, slm bir huccet deildir; nass'larn illetleri bilinemeyecei iin, hkm onlarn dndaki konular kapsamna almaz. Rey ictihadn, Kyas, sahabe ve tbin fetvlarn hkm kayna olarak kabul etmeyenlerin banda zhirler gelir. Bunlarn nemli temsilcileri brahim en-Nazzn (. 231/845), Mu'tezile'den Ca'fer b. Harb (.236/850), Ca'fer b. Mbe-r (.234/848), Muhammed b. Abdillah el- skf (.240/854) ile ehl-i snnetten Dvud b. Al ez-Zhiri (.270/883) dir. nc hicr asrda douda Hanbel mezhebinin yerini tutmu bulunan Zhiriye mezhebi daha sonra Endls'e intikal etmitir. Buradaki temsilcileri Mnzir b. Sad el-Bellt (.355/966), olu Sad b. Mnzir (.403/1012), bn Hazm'n hocas Mes'd b. Sleyman (. 420/1029) ve ibn Hazm (. 456/1063) dr.96 Zhirlerin hkm kaynaklar unlardr: yet ve hadisin nass', Hz. Peygamber'den sahih olarak bize gelmi fiil ve ikrar, hakknda hi bir ihtilaf bulunmad kesin olarak bilinen icm ile bu nass veya icma dnen delil.97 Kyas Reddedenlerin Dayand Deliller: a) yet ve hadislerin nass'lar, hdiselerin hkmlerini farz, snnet, mendub, haram, helal veya mbah olarak belirlemitir. Farz, snnet, haram veya mekruh klnmayan her ey mbahtr.98 Bu yzden Kyas ve reye dinde yer yoktur. b) u yetleri de delil getirirler: "Ey iman edenler, Allah ve O'nun elisinin nne gemeyin..." (el-Hucurt, 49/1). "Allh'n indirdii ile aralarnda hkmet" (el-Mide: 5/49). "Biz, Kitap'ta hibir eyi eksik brakmadk " (el-En'm: 6/38). "Her eyi aklamak iin sana Kitab' indirdik" (en-Nahl: 16/89). "Hakknda bilgi sahibi olmadn eyin ardna dme" (el- sr: 17/36)99 Bu yetler dikkatlice incelendiinde, Kyas'n aleyhine bir sonuca varlamaz. nk ilk yette yasaklanan husus, Allah'a ve Peygamberine itaatsizliktir. kinci yette, Allh'n indirdii Kitap ile hkmedilmesi istenmektedir. Kur'n'da aklanmam olan meselelerin ictihad yoluyla zmlenmesi gerekir ki, kyas da bu yollardan birisidir. nc yette "Kitap"tan maksat ilh ilimdir. Dier yandan Kur'n'n her eyi aklamak iin indirilii, genel ve kll prensipler koymak iindir. Hakknda bilgi sahibi olmadmz sevin ardma dmeyi yasaklayan son yet ise inanla ilgilidir.100 nk, amel konularda glib zanla hkm verilebilir. er' nass'lardan ounun delleti zann olup, bunlardan karlan hkmler ictihada dayanmaktadr.101 c) Snnet; Hz. Peygamber'in byle dedii nakledilmitir: "Bu mmet bir sre Allah'n Kitab ile amel eder, bir sre O'nun elisinin snnetiyle, bir sre de rey ile amel eder. Rey ile amel ettii zaman onlar hem kendileri sapar, hem de bakalarn saptrlar"102 Bu hadis, kyas reddetmek iin yeterli deildir. nk, bn's-Sbk (.771/1369), hadsin baz rvilerinin, bn Man tarafndan tekzib edildiini ileri srerek, bu hadisin delil olamayacan sylemitir.103 Eb Zr'a da (.282/895), bu hadisin zayf olduunu ileri srmtr.104 d) Hz. mer'in; "Kyas'tan saknnz"105 szn, O'nun kadlarn ictihad ve kyasla hkm vermeye tevik etmesi karsnda, amaca uygun bir ekilde anlamak gerekir. Nitekim yine mer (r.a) bu szn byle aklamtr: "Rey sahiplerinden saknnz, nk onlar dinin dmanlardr Hadisleri renip ezberlemekten ciz kaldklar iin rey ile sz sylerler ve bylece hem kendileri saparlar, hem de bakalarn saptrrlar"106 Bu duruma gre Hz. mer, Al ve bn Abbas gibi sahabelerden rivyet edilen kyas aleyhindeki szleri, meselelerin hkmlerini Kitap ve Snnet'te aratrmakszn yaplan kiisel gr ve kyaslarla ilgili olarak deerlendirmek gerekir. nk rey ve kyasa oka bavurular lrak ekolnn olumasnda byk etkisi olan Abdullah b. Mes'ud (.32/652), Hz. mer (.23/643) ve Hz. Al b. Eb Tlib (.40/660) kyas ehli idiler. Dier yandan Irak yresine ilim yayan bn Mes'ud'un, hemen hemen hibir meselede Hz. mer'e muhalefet etmedii nakledilir.107 Sonu olarak, kyas tanmayan zhirler, nass'larn illetini dikkate almadklar iin eitli hkmlerde elikilere dmlerdir. Szgelimi onlar, nass bulunduu iin insan idrarnn pis olduunu; domuz bevlinin ise, hakknda nass bulunmad iin temiz olduunu, yine ayn sebeple kpein salyasnn pis ve bevilinin temiz olduunu

96 97

ah Veliyyullah, Huccetullah, Msr 1966, I, 319, 340, II, 62; Eb Zehra, bn Alazm, Kahire, t.y., s.267-274. bn Hazm, el- hkm, Nr., Ahmed Muhammed akir, Msr, t.y., s.931. 98 bk. el-Bakara, 2/29; el-Mide, 5/101. 99 es-Serahs, Usl, Beyrut ty., II, 119 vd. 100 Yunus, 10/209; el-Hucurt, 49/12. 101 Abdulvehhab Hallf, Mesadir, Kuveyt 1970, s.35 vd. 102 Suyt, el-Cmiu's-Sar, Feyzu'l-Kadir ile birlikte, Msr 1938, III, 256. 103 Hallf, a.g.e., s.38. 104 el-Mnv, Feyz'l-Kadir, Msr 1938, III, 256. 105 Drim, Snen, Dmak 1349, I, 66. 106 es-Serahs, a.g.e., II, 121. 107 bn Kayyim, 'lam, I, 16, 17, 20, 21.

kabul etmilerdir. Eer onlar nass'larn metni yannda, ruhu zerinde de dnselerdi bu eit elikilere dmezlerdi.108 Kyasn Rknleri: Kyas; hakknda nass bulunmayan bir meselenin hkmn, aralarndaki ortak illet dolaysyla, hakknda nass bulunan meselenin hkmne balamak, eklinde tarif edilince, buradan drt rukn ortaya kmaktadr. Asl, fer', hkm ve illet. a) Asl (el-asl): Fer'in kyas edildii hkmn dayand delile, baka bir deyimle, hakknda dorudan hkm bulunan konuya "asl" denir. Bu asl; nass (yet-hadis) veya icm olmaktadr. nk icm'n senedi, yani hukuk dayana da genel olarak nass'tr. Mesel; kl, bli ve red bir kzn kendi mal zerinde tam velyet hakkna sahip olduu icm ile sabittir. Buna kyas yaplarak, byle bir kz, evlenme konusunda da serbest olup, rzas dnda zorla evlendirilemez.109 Kyasla sabit olan bir hkmn, yeni bir kyas iin as olup olamayaca slm hukukular arasnda tartlmtr. ounlua gre; kyas, baka bir kyas iin asl olamaz. nk, ikinci kyasn illeti ile, birinci kyasn illeti ayn ise, kyas ilk asl'a dayal olarak yaplm saylr. lletler farkl ise, ikinci kyas geersiz olur. Mliklere gre ise, kyas zerine kyas geerlidir. Mlik hukuku Hafd ibn Rd (.520/1126) bu konuda yle der: "Fer', hkm bilinince asl olur ve ondan elde edilen baka bir illet dolaysyla yeni bir mesele ona kyas yaplabilir. kinciye, hkm sabit oluncaya kadar "fer"' ad verilir. Bu ikinci meselenin de hkm sbit olunca, ortak illet gz nne alnarak, baka bir mesele de buna kyas yaplabilir. Ksaca; Kitap, Snnet ve cm' delillerinden birisine kyas mmkn olmazsa, bunlara dayanan kyas zerine de kyas yaplabilir. Bu konuda mam Mlik (.179/795) ve arkadalar gr birlii iindedir."110 b) Fer': Bu, asl'a kyas yaplarak hkm belirlemek istenen meseledir. Fer'in kyas konusu olabilmesi iin iki art vardr: 1) Fer'in hkmnn nass veya icm ile belirtilmi olmamas gerekir. nk hakknda nass bulunan bir konuda kyasa ihtiya kalmaz. Ancak baz Hanef ve Mlik hukukularn, hd haber (tek ravinin naklettii hadis) ve zann delillerden ibaret nass'lar bulunduu halde kyasa bavurduklar olmutur. Bu, aslnda hd haberi zayf sayma veya kyas yaparken zann delili tahsis etme esasna dayanr. 2) Asl hkmn illeti ile fer'in illetinin ortak olmas gerekir. Mesel; arabn yasaklanma illeti sarho etme zellii olunca, sarho edici her ikinin arap hkmnde saylmas kyasa dayanr. Eer bir ey sarho edici zellie sahip olmad halde, kiinin bnyesinden kaynaklanan bir sebepten dolay akln gitmesine sebep oluyorsa, o eyin kullanlmas haram olmaz. nk illette ortaklk yoktur. eker hastasna baz gdalarn zarar vermesi hatta onu komaya sokmas buna rnek verilebilir. Burada, genelleme yoluna gidilmeksizin, yalnz bu kimseye mahsus yasaklama olabilir. c) Hkm: Hakknda nass veya icm bulunan eydir. Bunun kyas yoluyla asl'dan fer'a gemesi iin iki artn bulunmas gerekir. 1) Hkm, er'i ve ameli olmaldr. Kyas, yalnz ameli hkmlerde olur. nk fkhn genel olarak konusu bu hkmlerdir. 2) Hkmn anlamnn akl ile kavranabilir nitelikte olmas gerekir. Yani onun meru olu sebebini akl kavramal veya yet ya da hadis bu sebebe iaret etmi bulunmaldr. Mesel; iki, kumar, murdar hayvan eti, hrszlk gibi yasaklarn hikmetini akl kavrar. Fakat teyemmm, namazn rek'atlerinin says veya namazn klnma iekli gibi illeti aklla bilinemeyen hkmlerde kyas sz konusu olmaz. Buna gre slm hukukular hkmleri; taabbd ve manas akl ile kavranabilen hkmler olmak zere ikiye ayrmlardr. Mesel; hacla ilgili ibadetler taabbd olup, bunlarn illetini bilme imkn bulunmaz. phesiz bunlarn hikmet ve faydalar vardr. Mnas aklla kavranabilen hkmlerde ise illetleri insan akl kavrar ve bunlarda kyas cereyan eder. Eb Hanife'ye gre dini nasslardaki hkmlerin hepsinin anlam aklca kavranabilir ve illetleri anlalabilir, ancak taabbudi olduuna dair delil bulunanlar bundan mstesnadr.111
108 109

Eb Zehra, a.g.e., s.227. Eb Zehra, a.g.e., s.228-229.. 110 Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire, ty, s.220-221. 111 Zehra, a.g.e., s.233, 234.

d) llet: Szlkte; mevcut durumu deitiren eye "illet" denir. Hastala da illet denmitir, nk, kii bedeninde deiiklik meydana gelmitir. Bir hukuk terimi olarak illet, mevcut durum ve hkm deitirmeye, mbah olan bir eyi yasaklamaya veya yasak olan bir eyi mbah klmaya sebep olan eydir. llet ayn zamanda yet ve hadislerin mn ve gayesidir. Fkh uslnde er'i illetlere "kyas", "delil' ve "nazar" ad da verilir. lletle, sebep ve hikmet birbirinden farkl terimlerdir. Bir hkmn illeti o hkmn bal olduu ve kendisine bina edildii eydir. Hkmn bal olduu ey akl ile kavranabiliyorsa buna illet, akl tarafndan kavranamyorsa buna da sebep ad verilir. Mesel; vaktin girmesi, namazn farz olmas iin bir sebeptir, illet deildir. nk namazn niin o vakitte farz klnm olduunu akl anlayamaz. Bu duruma gre her illet sebep olabilir, fakat her sebep illet olamaz. filerin ou sebebe dayanarak kyas yaplabileceini sylerken, Hanefi ve Mlikler kyasn yalnz ortak illete dayanarak yaplabilecei grn benimserler. Tercih edilen gr de budur.112 Hikmet; er'i bir hkmn mer klnnda gzetilmi olan maslahattr. Hikmetle illet farkl terimlerdir. Mesel; Ramazanda hasta veya yolcu olan kimseye oru tutmama ruhsat verilmitir. Bu ruhsatn hikmeti gl kaldrmak, illeti ise yolculuk veya hastalktr. Bu yzden yolculuk veya hastalk hali bulununca, oru tutmak glk meydana getirmese bile, kii bu ruhsattan yararlanabilir.113 Yine bir gayri menkulde, ortak veya bitiik komulara tannan "f'a hakk (n alm hakk)"nn hikmeti, onlar zarara uratmamak, illeti ise, ortaklk veya bitiik komu bulunmaktr (bk. Ali afak, Hadislerde ve Mukayeseli Hukukta f'a Hakk, Erzincan 1981). Usulclerin ou kyasta illeti esas alrken, baz Mlikler ve Hanbel usulclerin ou, zellikle bn Teymiyye (.728/1327) ve rencisi bn Kayyim el-Cevziyye (.751/1350) illet yerine hikmeti (uygun vasf) esas almlardr. Bu gr benimseyen Hanbellere gre, birbirine benzeyen meseleler arasndaki asl ba, er' hikmettir (Ebu Zehra, bn Hanbel, Kahire 1367, s.277, 278). lletin artlar: lletin artlar be tanedir. 1) Ak bir vasf olmak. llet, bir eyi sabit klmak iin elverili olmaldr. Mesel; bir ocuun nesebinin sabit olmas iin illet, nikh akdinin bulunmas veya nesebin ikrardr. Yine kk yata bulunma (sr), mal zerinde bakasnn velyet hakknn illetidir. Bu ak vasf, kn evlenme konusunda da, velyet altnda olduunu isbata elverili bir illettir. Eer illet gizli bir ey ise, ona dellet eden ak bir beyin bulunmas gerekir. Mesel; akitler karlkl rzaya dayanan borlandrc fiillerin esasn tekil eder. yette yle buyurulur: "Karlkl rzanza dayanan bir ticaretle birbirinizin mallarn yemeniz mstesnadr" (en-Nis, 4/29). Rza gizli bir ey olduu iin bunun akit srasnda szl veya yazn olarak ifade edilmesi, ahit gerektiren durumlarda bunun da eklenmesi gerekir.114 2) llet sabit olmal, ahs, belde ve evreye gre deimemelidir. Mesel; uf'a hakkna sahip olabilmek iin ortaklk veya komuluk illet olarak aranr. f'a hakkna sahip olmann hikmeti olan "zarar nleme" ise yeni mterinin durumuna gre deiebilir. Bu yzden, yeni mterinin zararsz bir kimse olduu ileri srlerek f'a hakk drlemez. Yine baz yolculuklarda glk bulunmad ne srlerek, seferilik ruhsatlar kaldrlamaz. 3) lletle hkm arasnda uygun bir balant bulunmaldr. Mesel; sarho edicilik, arabn haram klnna uygun bir vasftr. Yine, mirasnn bir an nce mirasa konmak iin mrisini ldrmesini engellemek iin, bu fiili ileyen katili mirastan mahrum etmek uygun bir illettir. 4) lletin sirayet edici nitelikte olmas gerekir. Yani illet, ait olduu hkme ait kalmamaldr. Szgelimi; yolculuk orucun tutulmayp kazaya braklabilmesi iin, oruca mahsus bir illettir. Buna kyas yaplarak yolcunun namazn da kazaya brakabilecei sonucuna varlamaz. nk yolcunun namazn ksaltarak klabilecei konusunda baka nass'lar vardr.115 5) Vasfn geersiz olduunu gsteren bir delil bulunmamaldr. Bu da illetin tamamen nasslara aykr olmasyla ortaya kar. Mesel; Endlsl bir fakihin, Halfe iin oru keffreti olarak, kle azad yerine altm gn oru tutmas gerektiini sylerken ileri srd sebep geerli deildir. nk hadiste116 ilk srada kle azad zikredildii iin, gc yetenin bununla ykml tutulmas asldr.117 lletin Elde Edilme Yollar:

112 113

el-mid, el- hkm, Msr 1914, IV, 86; bn Hcib, el-Muhtasar, stanbul, 1307-1310, IV, 417; A. Hallaf, Masdir, Kveyt, 1970, s.50. bk. el-Bakara: 2/183-184. 114 bk. el-Bakara: 2/282. 115 bk. en Nis, 4/101; Buhr, Salt, 1; Mslim, Msfirn, 1; Ahmed bin Hanbel, Msned, III, 45. 116 Buhari, Savm: 30. 117 A. Hallf, a.g.e., s.50, 51, 52; M.Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire t, s.239-241.

Hkmlere esas tekil eden illetlerin, aadaki yolla elde edildii tesbit edilmitir: illetler; nasslar, icm ve er' hkmlerin tamam gz nne alnarak belirlenir. 1) Nasslar le: Nass ile sabit olan illete, ikinin sarho etme (iskr) zellii rnek verilebilir. Bu, Kur'n ve Snnet'le sabittir. Kur'an'da; "Ey iman edenler sarho iken namaza yaklamayn" (en-Nis, 4/43) buyurulur. Bu yet, arap yasandan nce indirilmi olup, sarholuun namazla badamayacan belirtir. Bu, daha sonraki yasan illetine bir iarettir. arap yasann illetinin sarho etme zellii olduu u hadiste ifade edilir. "Sarholuk veren her ey hamr'dr ve her hamr da haramdr"118 Evlere girerken izin istenmesinin illeti de bir hadiste yle belirtilmitir: "izin ancak gz iin emredilmitir"119 2) cma le: cm ile sbit olan illete unlar rnek verilebilir: Olunun mal ve ahs zerinde, babann velyet hakkna sahip olduu icm ile sbittir ve bunun illeti babalktr. ounluk slm hukukularna gre dede de buna kyas yaplarak kk torunu zerinde velyet hakkna sahip grlmtr. Yine, anne tarafndan olan hsml yznden, ana-baba bir karde mirasta, baba bir kardee takdim edilir. Buna kyas yaplarak z amcann olu, baba bir kardein oluna tercih edilir.120 3) ctihad le: lleti aklayan bir yet, hadis veya icm bulunmazsa, bu, ictihad yoluyla belirlenir. Mesel; bir bedev gelip, Hz. Peygamber'e, Ramazan orucu tutmakta iken karsyla cinsel ilikide bulunduunu sylemi; O da, bunun iin; a) Bir kle azat etmesini, b) Buna imkn bulamazsa ard ardna iki ay oru tutmasn, c) Buna da gc yetmezse, altm yoksulu doyurmasn emretmitir.121 Burada yasan illeti ak deildir. Bu illet; adamn karsyla Ramazan gn cinsel ilikide bulunmas mdr? Yoksa, yalnz orucu bozmas mdr? Burada kendi eiyle cinsel ilikide bulunmas aslnda haram deildir, ancak onun bu fiili iin bir ceza ngrlmtr. nk bu fiil, Ramazan orucuna kar bir saygszlk tekil etmektedir. O halde orucu bozan her fiil, yukardaki fiile eittir. Buna kyas yaplarak, Ramazanda orucu kasten bozmaya sebep olan her davran iin keffret gerektii sonucuna varlmtr. Kyasn Ksmlar: Kyas kuvvet bakmndan ikiye ayrlr: 1) Cel (Ak) Kyas: Burada illet, fer'ide asldakinden daha kuvvetli ve ak olup, asl ile fer' arasndaki fark kaldrlm bulunur. Mesel; Kur'n'da ceza bakmndan zina eden criyeye, zina eden hr kadna verilen cezann yars takdir edilmitir. Bu da elli denek vurmaktan ibarettir.122 Buna kyas yaplarak zina eden kleye de elli denek ceza takdir edilmi olup, bunlar arasndaki cinsiyet ayrlna itibar edilmemitir. Buna "kyas- evl"da denir. Mesel; Kur'n'da ana-babaya f bile demek yasaklanmtr.123 Buna kyas yaplarak ana ve babay dvmek ncelikle yasaklanm demektir. 2) Haf (Gizli) Kyas: Burada asl ile fer' arasndaki farkn kaldrld zann olarak bilinir. Mesel; demir cinsinden bir eyle kasten adam ldrmenin cezas ksastr.124 Kat bir cisimle kasten adam ldrmenin cezas da buna kyas edilmitir. Hanefiler hafi kyasa "istihsan" adn vermilerdir.

118 119

Mslim, Eribe: 75. Buhri, Diyat: 23, Libs: 75. 120 M. Eb Zehra, a.g.e., s.244, 245. 121 Buhar, Savm: 30. 122 bk. en-Nis, 4/25; en-Nr, 24/2. 123 el- sr, 17/22. 124 bk. el-Bakara, 2/178, 179; el-Mide, 5/45.

Kyas ve Nasslar: slm hukukularnn ounluuna gre, illet, ayn durumda bulunan btn meselelere siryet edeceinden, kyas genel ve kapsaml olup baz nasslarla atabilir. Bu konuda gr vardr: 1) Nass bulunan konuda, kesinlikle kyasa yer yoktur. mam fi ve Ahmed b. Hanbel bu grtedir. 2) Kyas, kat' (kesin) delillerle atmaz; ancak zann delillerle atabilir. Hanefi ve Mliklerin gr budur. 3) er' nass'a aykr, bir kyas bulunamaz. er' nasslarla atan kyaslar fsittir. Bu gr de, bn Teymiyye (.728/1327) ve rencisi bn Kayyim el-Cevziyye'ye (.751/1350) aittir. Haneflere gre, kyas zann; bir delildir. Bu yzden kyasla, kat' bir delil olan mm (genel) lafzlar tahsis edilmez. Ancak mm, er' bir delil ile bir defa tahsis edilmise, artk dellet bakmndan zann delil saylacandan, ikinci olarak kyas ile de tahsis edilebilir. Mesel; "...Bunlardan bakas size helal klnd." (enNis, 4/24) yeti, Hz. Peygamber'in ittifakla kabul edilen "Bir kadn, erkek kardeinin kz ve kz kardeinin kz zerine nikh edilmez"125 hadisi ile tahsis edilmitir. Bylece tahsis edilmi olan bu yet, zann bir delil ile tekrar tahsisi kabul edebilir.126 Kyasn Haber-i hadla atmas: slm hukukularnn ounluu kyasla, hd haber att takdirde, ahad haberi tercih ederler. Eb Hanfe, unutarak yiyip ien kimsenin orucu bozulmaz, derken byle bir habere dayanr ve "haber olmasayd kyas ile hkmederdik" der. Yine o, namazda kahkaha ile glen kimsenin abdesti de bozulur, derken, byle bir fiilin abdesti deil, yalnz namaz bozmasn gerektiren kyas terketmitir. Hanefilere gre, bir sahabenin fetv ve sz bile kyasa tercih edilebilir. nk O'nun, bu fetv veya sz, bizzat Hz. Peygamberden iitmi olmas da muhtemeldir.127 LLET erat sahibinin hkm istinat ettirdii; varlna hkmn varln, yokluuna hkmn yokluunu balad, zahir, mazbut vasf. llet; "sebep", "ment", "delil", "bais", "el-Vasfu'l-cami" olarak da isimlendirilmitir.128 Arap darb- meselinde u sz mehurdu: "La ta'dimu hureku illetin" Yani; zr ve bahanenin eitleri oktur. Bu tabi elinde imkan olduu halde bahane uyduranlar iin kullanlr. Fkh limlerinin eriatta msbet hkm olan emre, illet demeleri de bundan dolaydr. Sarf alimlerinin vav, ya, elif, harflerine illet harfi demeleri de bu nedenledir. nk bu harfler hastalkl kelimeye bitiirler.129 Usul fkh asndan illet, bir ok anlamlarda kullanlmtr. Usulcler, "Maslahata uygun olan yaratmak Allah'a vacip olur mu?" konusundaki kelm ihtilafna dayal olarak "illet" iin eitli tarifler yapmlardr.130 Hanef melliflerden Molla Hsrev'in illet tarifi de udur: "Nassn hkmne alamet klman vasf"131 llet, kyasn dayanm olduu esas tekil etmektedir. Fahr'l- slm Pezdev, " llet, kyasn rkn, yani dayand esastr" demitir. Baz bilginler illeti; "zahir, mazbut ve hkm iin uygun bir vasfdr," diye tarif etmilerdir. Mesel, hamra nisbetle sarho edicilik ve klca nisbetle kasden adam ldrclk vasf byle bir illettir. lm cezas olan ksasn hkm ldrc bir aleti kullanarak bir cana kymaktr. Kurunla adam ldrmek de buna kyas edilir. Baz usulcler de, illeti, hkmn kendisine bal olduunu gstermek zere hakknda er' bir delil bulunan belli bir vasftr, diye tanmlamlardr ki, bu tanm da anlam bakmndan nceki tanmla birlemektedir. Burada, hkmlerin illeti ile, onlar gerektiren hikmetleri birbirinden ayrmak gerekir. yle ki: Btn bilginler, Allah'n; din hkm ve kaideleri, kullarnn maslahat iin koyduunda ittifak etmilerdir. Bu maslahat ya faydal olan elde etmek (celb- menfaat) yahut da zararl olan gidermek (def- mazarrat) eklinde olur. Yolculuk eden kimseye, drt rektl farzlar iki klmas, isterse orucu bir baka zaman tutmas hakknda verilen ruhsat, ondan meakkat zararn gidermek iindir. Ortaa ve komuya "uf'a hakk" tanmak da bunlarn zararn nlemek iindir. Taammden ve dmanlkla birini ldrenin lme mahkum edilmesi, insanlarn hayatn korumak faydasn celp iindir. Fakat hikmet ve sebep her zaman byle ak, akl veya duygularla bilinip bulunabilir ekilde olmaz. Bazen de bir l ve snrla tesbiti ve zapt mmkn bulunamaz. te bu sebeple, hikmete uygun, ak, zapt ve tesbiti mmkn, hkmle beraber deveran eden -yani ne zaman kendisi bulunsa hkm de bulunan, ne zaman o bulunmazsa hkm de bulunmayan- baka bir vasf bulmak ve hkm buna bina etmek gerekmektedir. te bu vasfa "illet" denmitir.
125 126

Buhr, Nikh, 27: Mslim, Nikh, 37, 39. Eb Zehra, a.g.e., s.254, 255. 127 bn Kayyim, 'lm, I, 11; e-tib, el-Muvfakt, III, 17; Ebu Zehra, a.g.e., s. 256 vd; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 128 H. Karaman, Fkh Usl, stanbul 1982, s. 83. 129 bn Manzur, Lisan'l-Arab, A'lele, maddesi; Mtercim Asm Efendi, Kamus'l-Mhit Tercemesi Okyanus, el- lle maddesi. 130 M. Mustafa eleb, Ta'lil'l-Ahkm, Msr, 1943, 116. 131 Mirat'l-Usul, 241.

Hikmet, hkm ve teri gerektiren sebep; illet ise, bu sebebe uygun, onu ihtiva eden, ak, zaptedilir bir vasftr ve kyasta hkm ite bu vasfa bina edilir. Dier bir ksm usulcler ise, bu iki kelimenin ayr ayr eyleri ifade ettiini sylerler. Onlara gre sebep hkm ile arasnda bir mnasebet olmayan eye denir. Dolaysyla vakit, namazn vcubu iin bir sebeptir. kinin haram klnnn illeti olan sarholuk sebep deildir. nk sarholuk ile tahrim arasnda bir mnasebet vardr. Yolculuk da orucu bozmann cevazna bir illettir; sebep deildir. nk burada da hkm ile yolculuk arasnda bir mnasebet vardr. Dolaysyla bu usulclere gre illet, uygun ve etkili bir zelliktir. Hkmde etkisi vardr. Sebep ise byle deildir. Geri her ikisi de netice itibariyle arinin hkm iin birer emaredir. Aslnda bu ihtilaf, terim ve kelime zerindedir. Gerekte ise aykrlk yoktur. nk illeti sebeple ayn anlamda grenler, sebebi ikiye ayrrlar: a) Hkmle arasnda bir mnasebet bulunmayan sebep. te burada sebep ile illet birlemektedir. b) Hkmle arasnda bir mnasebet bulunan sebep. Netice olarak; art bulunur ve mani bulunmazsa; sebep, teklif hkm dourur. art gereklemez ve mani' bulunursa; sebep bir netice vermez. Mesel; muris lse, vrisin sa olup olmad bilinmese miras olmaz. Murisi, onun ldrd karsa yine miras olamaz.132 Fkh usulnde illet, kyasn esas, odak noktas ve en nemli rkndr. Kyas, illetin bilinmesi ve ferde varlnn tahakkuk etmesi halinde gerekleir. Bylece hakknda nass bulunan hkmn sadece o meseleye has olmad ve kendilerinde hkmn illetinin tahakkuk ettii btn meselelere bu hkmn tatbik edilecei ortaya kar. rnek vermek gerekirse, hakknda yasaklayc nass bulunmas sebebiyle kiinin din kardeinin alverii zerine al-veri yapmas ve nian zerine nian yapmas caiz deildir.133 Hkmn illeti bakasn skntya sokmak, bakasnn hakkna tecavz etmek, zarar vermek ve neticede ortaya kan kin ve husumettir. Bakasnn kiralama mutabakat zerine kiralama ameliyesinde bulunma konusunda nass yoktur. Ancak hakknda nass bulunan yukardaki meseleyle ayn ilete sahip olduklarndan bu konuda da ayn hkm geerlidir.134 lletin artlar: 1. llet zahir (ak, anlalr) olmaldr. llet anlalamayacak derecede ak deilse hkm gstermesi mmkn deildir. kideki iskr (sarho edicilik) vasf gibi. Sarho edicilik ikinin haram klnmasnn illetidir. Sarho edicilik vasf bulunan her trl mayi, merubat haramdr. Eer illet gizli bir vasfsa eriat sahibi (ri) ona dellet eden ak bir vasf koyar. Karlkl bedel verme suretiyle yaplan muamelelerdeki karlkl rza gibi. Bu karlkl rza mlkiyetin intikalinin illetidir. Rza ise kalble ilgili ve gizli bir vasftr. Bunun yerine ri ona dellet eden akdin sgasn (icab-kabul) koymutur. 2. llet mazbut (standart) bir vasf olmaldr. Yani illet ahs ve durumlarn deimesiyle deimemelidir, yahut nemsiz deiiklik arzetmelidir. Buna gre, yolculukta namazn kasredilebilmesinin hkmnn illeti sefer olup; meakkat olamaz. nk meakkat, ahslarn artlarn ve durumlarn deimesiyle farkllk arzeden bir vasftr. 3. llet, hkme mnasip bir vasf olmaldr. eriat sahibi, hkmleri kullarn maslahatn gerekletirmek iin koymutur. te hkmden eriat sahibinin kastettii maslahat, hkmn bu vasfa balanmasyla gereklemelidir. Mesel zulmen kastl olarak "bir insan ldrmek", kendisine ksasn balanmas iin mnasip bir vasftr. Zira bu balan, hkmn meru klnmasndaki hikmeti gerekletirme zelii tamaktadr. Bu durumda can gvenlii ve huzur temin edilmi, bo yere kan dklmesi ve insanlar arasnda kin ve nefretin yaylmas nlenmi olur. 4. llet "asl"a mahsus bir vasf olmamaldr. Eer illet asl'a mahsus klnm ise bunun "fer"e gemesi mmkn deildir ve kyas gerekleemez. Yolcu veya hastann ramazan aynda oru tutmamalarnn illeti yolculuk ve hastalktr. Bu illet sadece yolcu ve hastada bulunur ve illet yolcu ve hastaya mahsustur. Mesel maden ocandaki bir ii byk bir meakkatle karlasa bile oru tutmamazlk edemez; illet onlara gemez.135 lleti Bulma Yollar: 1. Nass: Bazen naslar, hkmn illeti olarak belli bir vasf tayin edebilirler. Ancak nassn illete delleti, sarih (ak) olabilecei gibi, ima ve iaretle de olabilir. lletten bakasna ihtimali bulunmayan, kat', sarih nassn illet'e delleti, illeti gstermeye mahsus kelime ve kelime yaplan ile tahakkuk eder: "liecli" iin, "likeyl" olmamas iin, "keyl" olmasn diye vb. gibi.

M. Ebu Zehra, Usl'l-Fkh, Terc. Abdlkadir ener, 68. Buhr, Nikh, 45, Buy', 58, urt, 8; Mslim, By, 8, Nikh, 38, 49-52, 54-56; Eb Dvd, Nikh, 17; Tirmiz, Nikh, 38; Nes, By, 19; bn Mce, Nikh, 10; Drim, Nikh, 7; Muvatta', Nikh, l -2, 12; Ahmed b. Hanbel Msned, II, 122. 134 Abdlkerim Zeydan, el-Vecz, Dmak 1405/1985, s. 196-197, 200-201. 135 Abdlkerim Zeyd an, a.g.e., s. 204-207; Abdlvahhb Hallf, ilmu usli'l-fkh, Kahire 1376/1956. vb 75-78; M. Eb Zehra, Usl'l-fkh, Kahire 1377/1958, s. 188-191; Zhayl, Usl'l-fkhi'l- slm, Dmak 1406/1986, I, 652-658.
133

132

"Kendilerinden sonra, insanlarn Allah'a kar bir bahaneleri olmasn diye (liell yekne) peygamberleri mjdeleyici ve korkutucu olarak gnderdik" (en-Nis: 4/165) ayetinde peygamberlerin gnderilme illetinin "insanlarn Allah'a kar bir bahanelerinin olmamas", olduu nass tarafndan aka belirtilmitir. 2. cma: lletin icma ile tayinine misal, hem baba hem de anne tarafndan akrabaln, miras sralamasnda baba bir erkek kardeten nce gelmesinin illeti olduu hususundaki icmadr. Bu duruma ana-baba bir erkek kardein, baba bir erkek kardeten, ahs zerine velayet hakknn da nce gelmesi kyas olunur. 3. Sebr ve taksim: Asldaki hkmn illetine uygun vasflar bir araya toplayp illetlii bu vasflara teker teker vererek hkmde messir ve illet olma artlarn hiz olup olmadklarm incelemek ve illet olma vasfn haiz olmayanlar elemek suretiyle illeti bulma. Mesel aralarnda riba (faiz) cereyan eden maddelerde, hkme illet olan vasf nedir? Renkleri mi, yenilebilirlii mi tartlabilirlii mi llebilirlii mi, saklanabilirlii mi? Mctehid bunlar biraraya toplayp, illet olamayacak olanlar eledikten sonra illeti tesbit eder. Hanefler, buday ve arpada riba (faiz) cereyanna illet olarak cins ile birlikte llebilir; filer yenilebilir; Mlikiler ise yenilebilir, saklanabilir vasflarn kabul etmilerdir. Sebr ve taksm ile illet bulma bir ictihad meselesi olduundan farkl grler ortaya kabilmektedir. Mezheplerin bazen bir mesele de deiik gre sahip olmalarnn sebeplerinden biri de, illetin farkl ekilde tesbitinden kaynaklanmaktadr. Tahrcu'l-Ment ve Tahkku'l-Ment: Tahrcu'l-ment nass veya icma tarafndan belirtilmemi olan hkmn illetinin, illeti bulma yollarndan birisiyle mesel sebr ve taksm yoluyla bulunup ortaya karlmas demektir. Tahkku'l-ment ise asln illetinin bilinmesinden sonra bu illetin "fer" de bulunup bulunmadnn tetkik edilmesidir.136 llet ile Hkm Arasndaki Mnasebet llet ile hkm arasnda drt tr mnasebet vardr: 1. el-Mnasib'l-Messir (Uygun Vasf): Bu vasf bizzat eriat sahibinin hkmn kendisi iin illet saydn gsterdii vasftr. Hkmler iin en kuvvetli illet budur."Sana kadnlarn hayzn soruyorlar. De ki; o bir ezadr. Onun iin hayz halindeki kadnlarnzdan uzak durun" (el-Bakara, 2/222) ayetinde "eza", hayz halinde kadnla cinsi mnasebetin yasaklandnn illeti olarak belirtilmitir. 2. el-Mnsib'i-Mlyim (Elverili Vasf): Hakknda bizzat ari tarafndan muteber sayldn gsteren bir delil bulunmayan, fakat o hkm cinsinden bir hkmn illeti olduuna, vasfn cinsinin byle bir hkm iin illet sayldna, vasfn cinsinin hkmn cinsi iin illet olduuna dair hakknda nass veya icma bulunan vasf denir. Mesel ocuk kendi maln korumaktan ciz olduundan baba ocuun mal zerinde tasarruf hakkna maliktir. Velayetin illeti "sr" (kklk) dr. Buna gre fukaha ocukluk ve acz illetini, ahs zerindeki velayet iin de elverili bir illet olarak kabul etmilerdir. O halde velisi, kk ocuu nikhlayabilir. 3. el-Mnsib'l-Mrsel: Muteber olduuna veya ilga edildiine dair er' bir delil bulunmayan illet. Bu durum mctehidlerin takdirine braklm bir konudur. 4. el-Mnsib'l-Mlg (Yrrlkten Kaldrlm Vasf): ri tarafndan illetin ilga edildiine dair bir iaret ve dellet bulunan vasftr. Miras konusundaki illet karbet (hsmlk) tr. len bir kiinin olu ve kz arasndaki miras meselesinde ayn yaknla sahip olmalarna ramen olun 2, kz 1 hisse alr. Mirasta kzn erkee eit olmas ilga edilmitir.137

A. Zeydan, a.g.e, s. 212-218; A. Hallf, a.g.e, s. 84-88; Zhayl, a.g.e, I, 661-676; H. Karaman, a.g.e, s. 86-88; F. Atar, Fkh Usul, stanbul 1988, s. 68-69. 137 Zeydan, a.g.e, s. 208-211; Hallf, a.g.e, s. 78-83; M. Eb Zehra, a.g.e, s. 191-192; Karaman, a.g.e, s. 88-90; Atar, a.g.e, s. 66-67; Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi:

136

ST HSAN Bir eyi iyi ve gzel grmek, tercih etmek. Hukukunun adalet ve insafla hareket ederek, zel bir delile dayanlmak sretiyle genel kuraldan ayrlmas anlamnda bir fkh usl terimi. Hanef hukukularndan esSerahs (. 490/1097), istihsann; Kyas terkedip, insanlar iin en uygun olan almaktan, ahs veya toplum bir meselede skntya dnce msamaha, kolaylk ve ruhsatlarla hareket etmekten ibaret olduunu belirttikten sonra yle der: "Bunlardan kan sonuca gre istihsan; kolaylk salamak iin zorluu terketmektir. Bu da dinin asl se esasdr. Yce Allah yle buyurulmutur: "Allah, sizin iin kolaylk diler, zorluk murad etmez" (el-Bakara, 2/185). Hz. Peygamber de bir hadisinde yle buyurmutur: "Dinininiz en iyisi, en kolay olandr"138 Buna gre, dinde zorluk karlmamas, kolaylk yollarnn ortaya konulmas asldr. stihsann asl da bundan ibarettir.139 Hz. Peygamber, Al b. Eb Tlib ve Muaz b. Cebel'i Yemen'e gnderirken, kendilerine; "kolaylatrn, zorlatrmayn, yaklatrn, uzaklatrmayn" buyurarak, toplumla olan ilikilerinde izleyecekleri metodu belirtmitir.140 Ebu'l-Hasen el-Kerh'nin tarifi yledir: " stihsan, mctehidin daha kuvvetli grd bir husustan dolay bir meselede benzerlerinin hkmnden baka bir hkme ynelmesidir."141 Mliklerden bn Rd'e gre, istihsn, hkmde arla gtren kyas brakp, genel kural dndaki istisna yoluyla baka bir hkme ulamaktr.142 Hanbellerden Tf'nin (716/1316) tarifi yledir: " stihsn, er' zel bir delil karsnda, bir meselenin hkmnde benzerlerinden ayrlmaktr. Ahmed b. Hanbel'in mezhebi de budur"143 stihsann eitlerini de iine alan kapsaml bir tarifi u ekilde yaplabilir: stihsan; mctehidin bir meselede, kendi kanaatince o meselenin benzerleri iin verdii hkmden vazgemesini gerektiren nass (ayet-hadis), icm, zaruret, gizli kyas, rf veya maslahat gibi bir delile dayanarak baka bir hkm vermesidir. Bazen bir mesele genel nitelikli ayet veya hadislerin yahut baz mezheplerce benimsenip yerlemi bulunan bir genel kuraln kapsamna girer. Ancak ayn konuda, bu nass'n veya genel kuraln aksi ynde hkm vermeyi gerektiren nass, icm, zaruret, rf veya maslahat gibi baka zel bir delil daha bulunur. Mctehid bu zel delilin tercih edilmesi gerektiine kanaat getirirse, genel nass veya genel kuraldan ayrlarak, zel delile gre hkm verir. te bu, benzerlere uygulanan hkmden vazgemeye "istihsan" ad verilir. Bu yolla sabit olan hkme de "kyasa aykr olarak istihsan yoluyla sabit olan hkm" denir. Burada kyasa aykrlktan maksat, genel nass veya genel kurala aykrlktr.144 slm hukukunun asl delilleri Kitap, Snnet, icma ve Kyastr. istihsn ise; rf, maslahat zeryi' ve gemi eriatlar gibi tli delillerdendir. Sahbe ve Tabiin bilginleri re'y, kyas ve istihsan gibi terimlere nem vermeksizin Hz. Peygamber'in verdii msaadeye dayanarak ictihada bavururlard. Onlar ictihadlarnda slm'n ruhundan ve genel prensiplerinden hareket ederek fetva verirler; "Zarar verme ve zarar ile karlkta bulunma yoktur"145 hadisi gibi genel nitelikli prensiplerin altnda yeni meselelere zm getirirlerdi. Ashab- Kirm'dan Dahhk b. Halfe el-Ensr'nin bir tarlas vard. Buraya sulama suyu ancak Muhammed b. Mesleme'nin tarlasndan geerek ulaabiliyordu. Muhammed b. Mesleme kendi tarlasndan suyun geirilmesine izin vermeyince Dahhk, Halife olan Hz. mer'e bavurdu. mer (r.a), O'na sordu: "Kardeinin yararlanmasna niin engel oluyorsun? Halbuki ayn su kanalndan sen de yararlanabilirsin ve sana bunun bir zarar da olmayacak". Muhammed ise: "Vallahi kanal almasna izin vermem" deyince, Halfe mer: "Senin karnnn zerinden bile olsa Dahhk bu kanaln geirecektir" dedi ve gerekli emri verdi.146 Htip adl bir ahsn kleleri, Mzeyneli birisinin devesini alp kesmi ve etini de yemilerdi. Hz. mer'e ikayet edilince, klelerin hrszlk suundan dolay ellerinin kesilmesini emretti. Ancak olayn zel artlarn inceleyince, klelerin altrld halde a brakldklarn tesbit etti ve el kesme cezasn kaldrarak, klelerin sahibi olan Htibin, devenin kymetinin iki kat olan 800 dirhem gm paray deve sahibine demesine hkmetti. imam Mlik bu olay naklettikten sonra yle der: "Byle bir mal iki katyla detme ii Medne yresinde cari deildir. Ancak kii, byle bir mal, ald gnk rayi kymetine gre tazmin etmektedir"147 Hz. mer'in verdii bu kararlar Kitap, Snnet ve Kyas'a dayanmamaktadr. nk kyasa gre, Muhammed b. Mesleme, komusu Dahhk'a, kendi toprandan su yolu verip vermemekte serbest olduu gibi, Mzeyneli'nin
138 139

Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 32. es-Serahs, el-Mebsut, X, 145; M. Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire, t.y., 253, 254. 140 es-Serahs, a.g.e., X, 145. 141 tib, el- 'tism, Kahire, t. y., II, 118; mid, el- hkm, Msr 1914, IV, 212. 142 tib, a.g.e., II, 119. 143 Abdulvehhb Hallf, Masdiru't Teri'l- slm, Kuveyt 1970, s. 70. 144 Zekiyddin a'ban, Usl'l-Fkh, terc. brahim Kf Dnmez, Ankara 1990, s. 162. 145 Mlik, Muvatta', II, 122; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 327; Mecelle, Madde, 19. 146 Mlik, Muvatta', II, 122, 123; Yahya b. dem, Kitab'l-Harc, Kahire 1347, s. 111, 112. 147 Mlik, Muvatta', II, 124; el-Bc, el-Mntek, Msr 1332, VI, 65.

devesini alanlarn da elleri kesilmeli idi. Ancak o, bu konuda dinin genel prensiplerine, zarar def ve maslahat celbetme esasna gre hkm vermitir. te genel nitelikli nasslarn kapsam dnda, zel bir nass, icma, rf veya maslahat gibi bir delil sebebiyle yaplan bu gibi ictihadlara daha sonra "istihsan" ad verilmitir.148 . Goldziher, istihsan prensibini bizzat Eb Hanfe'nin (. 150/767) koymu olduunu syler.149 J. Schacht'a gre ise, bu terim Eb Hanife'den nce vard. Ancak istihsan metodu Eb Hanfe ve rencileri Eb Yusuf ve mam Muhammed tarafndan gelitirilmitir.150 stihsan le Kyas Arasndaki Fark: stihsan ile kyas arasndaki fark yle aklanabilir: Ferd dnce rn olan ictihad, Sahabe devrinde "re'y" adn alyordu. Bu metod gelitirilip, sistematik hale gelince "kyas" ad verildi. Fakh'in kendisine uygun gelen ve genel kuraln istisnas olarak tercih ettii kyas ekline de "istihsan" denildi. Bu duruma gre, istihsan, toplumda karlalan problemleri zmede daha elverili ve etkisi daha ok olan bir metoddur. Bazen bir mesele nass'n kapsamna girmez ve bu yzden kyas yoluna bavurulur. Bu takdirde iki kyas ile karlalr. Bu kyaslardan biri ak (zhir)dir. nk asl hkmle, bu hkme balanacak olan mesele arasndaki illet ba kolayca kurulabilir. kinci kyas ise, kapal (hafi)dir. Burada illet ba ilk bakta kurulamamakta ve gizli kalmaktadr. Mctehid, baz delillere dayanarak bu gizli kyas yolunu tercih ederek buna gre hkm verebilir. Buna "ak kyasa aykr olan istihsan" ad verilir. ite Hanef hukukular ile istihsana gre hkm veren dier hukukularn, zellikle Mliklerin, istihsandan anladklar budur. nk istihsan ve kyas kelimelerinin aka kullanld meseleler incelenirse, genel olarak iki durumla karlalr: Mctehid, ya zel bir delil sebebiyle genel kuraldan ayrlmtr, ya da, hakknda biri ak dieri kapal iki kyas sz konusudur ve mctehid, kapal kyas daha gl bulduu iin ak kyas terketmitir. stihsann eitleri: Yukarda da belirttiimiz gibi, bir mctehidin genel nitelikli nass veya genel kuraldan ayrlp, baka bir hkm vermeye ynelmesi, ya bu konuda mevcut olan zel bir nassa (ayet hadis) binen veya bir icm, bir zarret, bir kapal kyas yahut da bir maslahat sebebiyle olmaktadr. istihsann dayanan tekil eden bu deliller dikkate alndnda, alt eit istihsan ortaya kar: 1. Nass Sebebiyle stihsan: Bir mesele hakknda zel bir nass bulunur ve bu nass, ayn konudaki genel nitelikli nass veya genel kuraln aksine bir hkm ihtiva ederse, bu eit istihsandan sz edilir: Selem veya selef akdi, pein para karlnda, misl (standard) bir maln vadeli olarak satm demektir. Bu ise, bir kimsenin elinde mevcut olmayan bir mal satmas anlamna gelir. Bu konuda iki nass bulunmaktadr. Birisi genel nitelikli olup, byle bir szlemenin geersizliini gerektirmektedir. Hz. Peygamber, Hakm b. Hzm'a; "Sahip olmadn bir eyi satma"151 buyurmutur. kinci nass ise zel nitelikli olup selem akdinin mmkn ve caiz olduunu ifade eder. Hz. Peygamber Medne'ye geldiinde Mednelilerin meyveleri hakknda bir veya iki yllna selem (para pein, mal veresiye) szlemesi yaptklarn grd. Bunun zerine yle buyurdu: "Selem yoluyla sat yapan, bunu belirli lye, belirli tartya gre ve sresini belirleyerek yapsn"152 Bu duruma gre, selem; kyasa aykr olmakla birlikte istihsan yoluyla caiz grlmtr. Ancak istihsann temelde dayana da snnettir. Burada zel artlar ve toplumun ihtiyac nedeniyle bir hadisten baka bir hadsin hkmne gidi sz konusudur.153 Mal vasiyetinin geerli oluu da istihsana dayanr. nk vasiyette mlkiyetin kar tarafa geii, mlkiyetin ortadan kalkaca zamana balanmtr. Halbuki temlik konusundaki genel prensibe gre, temlik, mlkiyetin ortadan kalkaca zamana balanamaz. Bu prensibe gre, vasiyet tasarrufunun geersiz olmas gerekir. Ancak vasiyet konusu zel nasslarla mer klnmtr. Kur'an- Kerim'de yle buyurulur: "(Btn bu miras paylar, lenin) yapm bulunaca vasiyet yerine getirildikten ve borcun denmesinden sonradr" (en-Nis, 4/11). Hz. Peygamber de yle buyurmutur: "Allah, amel defterinizin hayr-hasenat ksmna eklenmek zere yaptnz iyiliklerden ayr olarak, size vefatnz srasnda da mallarnzn te biri zerinde tasarruf yetkisi vermitir"154

148 149

Muhammed Yusuf Msa, Tarihu'l-Fkh'l slm, Msr 1958, s. 256. Vienna Oriental Journal, I, 228. 150 J. Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 112. 151 Eb Dvud, By': 70. 152 Eb Dvud, By', 57; Nesi, By', 63. 153 es-Serahsi, Usl, Beyrut t.y., II, 203. 154 bn Mce, Vesy, 5; Zeyla, Nasbu'r-Rye, IV, 399-401.

Unutarak yiyip-ienin orucunun bozulmamas istihsan yoluyla sbittir. Burada genel kurala gre orucun bozulmas gerekir. nk, orucu bozan eylerden saknmak (imsk), orucun rknlerindendir. Unutarak da olsa yeme-ime ile bu rkn ortadan kalkm olur. Ancak zel bir nass olan hadisle orucun bozulmadna hkmedilir. Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Orulu iken unutarak yiyip ien kimse orucunu tamamlasn, zira onu Allah yedirip iirmitir"155 Eb Hanfe'nin; "Bu hadis olmasayd, kyasa gre amel edip, unutarak yiyip ienin orucunun da bozulacana hkm verirdim" dedii nakledilir.156 Namaz klarken kahkaha ile glenin abdestinin bozulmas kyasa uymaz. nk kyas yalnz namazn bozulmasn gerektirir. Ancak namaz klarken, gzleri grmeyen birisinin ukura dtn grnce glenlerin abdestlerinin bozulduunu bildiren hadis karsnda bu kyastan vazgeilmitir.157 art muhayyerlii de istihsana dayanr. nk, bir satm akdinin, szlemenin yapld andan itibaren balayc olmas (lzmu) asldr. Muhayyerlik bunu ihll eder ve kyasa gre, geersiz olmas gerekir. Ancak, Hz. Peygamber'in Hbbn b. Munkz'a syledii u sz bu konuda zel nass'tr: "Al-veri yaptnda; aldatmaca yok. Benim iin gn sreyle muhayyerlik hakk vardr, de"158 Burada genel kural, akdin tek tarafl olarak feshedilememesi, zel nass ise, art muhayyerliinin caiz grlmesidir. 2. cm Sebebiyle stihsan: Bu, herhangi bir mesele hakknda teekkl etmi bulunan icm' sebebiyle kyas terketmektir. Mesel; mslmanlar istisn' (san'atkra bir i smarlama, eser szlemesi yapma) akdinin shhati zerinde gr birliine varmlardr. Kyasa gre byle bir akdin geersiz olmas gerekir. nk akdin konusu olan ey, szleme srasnda mevcut deildir. Olmayan bir eyin satm ise hadisle yasaklanmtr.159 Ancak insanlar Hz. Peygamber devrinden beri, bu mumeleyi yapagelmiler ve hibir mctehid buna kar kmamtr. Haneflere gre, istisn' szlemesi, kyasa aykr olmakla birlikte, temelde icm' deliline dayal olarak istihsan yoluyla geerlidir. Hamamlarda ykanma ile ilgili szleme de istihsana dayanr. Bu bir eit kira szlemesidir. Ancak kullanlacak su miktar ve kalnacak sre nceden belirlenmedii iin, bu bilinmezliklerin akdi fasit klmas gerekir. Fakat insanlar bunu teml hlinde uygulayageldikleri halde, ictihad ehlinden hibir kimse buna kar kmamtr. Bu yzden konu hakknda icm' meydana gelmi ve akdin geersizliini gerektiren kyas terkedilmitir. 3. Zarret ve htiya Sebebiyle stihsan: Buna genellikle aadaki rnekler verilir. Doan, akbaba, karga ve atmaca gibi yrtc kularn art sularla din temizliin yaplabilmesi istihsana dayanr. Bunlar aslnda le yiyen kulardr. Gagalar bu pisliklerle temas halindedir. Dier yandan su ierken salyalar suya akabilir. Buna gre, arslan, kaplan, pars vb. yrtc hayvanlarda olduu gibi, bu kularn art olan suyun eer az ise- pis olduuna hkmetmek gerekir. Bu, ak kyasn bir sonucudur. stihsana gre ise, gizli (hafi) kyasa ynelerek, bu kularn durumu dikkatlice incelenirse, drt ayakl yrtc hayvanlardan farkl olduklar grlr. nk yrtc hayvanlarn artklar, salyalar kart iin pistir. Bunun sebebi de salyalarnn pis olan etlerinden meydana gelmesidir. Yrtc kular ise, suyu gagalaryla itikleri iin, artklar salyalaryla temas etmez. Gagalar kemik olduundan, artkta herhangi bir eser brakmaz. Bu yzden onlarn art olan su pis saylmaz. Ancak ihtiyat bakmndan byle bir suya mekruh denir. Dier yandan meseleye zarret asndan baklnca, bu kularn suya havadan indikleri, zellikle llerde ve yerleik nfusun olmad yerlerde yaayanlarn, bunlarn artklarndan kanmalarnn ok g olduu dikkate alnarak, kyas terkedilmi ve bu kularn art istihsan yoluyla temiz kabul edilmitir. Pislenen kuyu ve havuzlarn temizlenmesi. Genel kurala gre, bu kuyu ve havuzlar pislenme srasndaki suyun bir ksm veya tamam boaltlsa bile temiz hale gelmez. Suyun bir ksm boaltlsa, ger kalan ksmnda pisliin kalaca aktr. Suyun tamam boaltlsa bile, duvar ve tabanda kalan pislik yeni gelen suyla karr. Fakat mctehidler zarret karsnda, pislenen suyun bir ksmnn veya tamamnn boaltlmas hlinde kuyu veya havuzun temiz saylmasna hkmetmilerdir.160 Gnmzde bu gibi kuyularn temiz olup olmad suyun tahlili ile anlalabilecei gibi, klorlama yoluyla mikroplarn etkisiz klnmas da mmkn olmaktadr. Dier yandan su motorlar, suyu boaltmada byk kolaylklar salamaktadr. 4. Kapal Kyas Sebebiyle stihsan:

155 156

Buhr, Eymn: 15, Savm: 26; Tirmiz, Savm: 26; Mslim, Sym: 171. Zekiyddin a'bn, a.g.e. s. 165. 157 Zeyla, a.g.e., I, 47. 158 Buhr, Buy', 48; Mslim, By', 48. 159 Eb Dvud, By': 70. 160 bn'l-Hmm, Fethu'l-Kadr, I, 67 vd.; bn bidn, Redd'l-Muhtr, I, 147 vd.

Bu eit istihsan, hakknda birbiriyle atan ve biri ak dieri kapal iki kyas imkn bulunan meselelerde ortaya kar. Yrtc kularn art meselesini buna rnek verebiliriz. Burada iki ayr kyas yaplabilmektedir. Birisi arslan, kaplar gibi drt ayakl yrtc hayvanlarn artna kyas yaplmas olup, bu ak kyastr. nk her iki hayvann salyasnn oluumu er'an pis saylan etleri ile balantldr. ikinci kyas ise kapal (gizli) kyas olup, iyice dnlnce anlalabilmektedir. Bu, yrtc kularn artnn insan artna kyas edilmesidir. nk yrtc kular suyu gagalar ile ierler. Gagalar temiz kemiktir. Salyalar ise suya karmaz. Bulla gre, insann art temiz olunca, bu kularn art da temiz olur.161 Alacaklya teminat olmak zere verilen rehnin vediaya benzetilmesi kapal kyas olup, istihsan adn alr. Eb Hanfe ve imam Muhammed bu kyas tarzm benimsemilerdir. Rehnin, borcu demeye (ita) benzetilmesi ise ack kyas olup, Eb Yusuf ve Zufer buna gre hkmetmilerdir. 5. rf Sebebiyle stihsan: nsanlar genel kurala veya kyasla belirlenen bir hkme aykr den bir uygulamay rf hline getirirlerse, bu eit istihsan sz konusu olur. Buna, aadaki meseleleri rnek verebiliriz. Hanef hukukularnn ounluuna gre, szlemelerde rfen benimsenmi olan her art geerlidir. Bu, rfe dayal istihsan yoluyla benimsenmi bir hkm olup, genel kurala aykrdr. Bu konudaki genel kural u hadistir: "Hz. Peygamber (s.a.s.), artl al-verii yasaklad"162 Mezhebin benimsedii ana kurala gre, vakfn ebed olmas gerekir. Bu kural, bizi, menkul mallarn vakfedilemeyecei sonucuna gtrr. nk menkuller bir sre sonra yok olup gider. Fakat imam Muhammed e-eybn kitap ve benzeri, vakfedilmesi rf hline gelmi eylerin - kyasa aykr da olsa- vakfa konu olabileceine hkmetmitir. Burada, mezhebin benimsedii genel kurala aykr olarak, rf deliline dayanmak sretiyle istihsan yoluna gidilmi ve menkullerin vakf caiz grlmtr.163 6. Maslahat Sebebiyle stihsan: Bir meselede maslahatn gzetilmesi genel kuraln dna kmay gerektirecek nitelikte ise, maslahata dayal istihsan sz konusu olur. Mesel; Haneflerin benimsedii genel kurala gre, ziraat ortakl (muzraa), kira szlemesinde olduu gibi, kitlerin veya kitlerden birisinin lm ile sona erer. Ancak maslahat dncesiyle baz zel durumlar, bu genel kuraldan istisna etmilerdir. Mesel; toprak sahibi lm ve rn henz yetimemi ise, bu durumda kyasa aykr dmekle birlikte, istihsana gre szlemenin devam edeceine hkmedilir. Burada istihsann gerekesi, emek sahibinin menfaatini korumak ve zarara uramasn nlemektir. Maslahat sebebiyle istihsan eidini daha ok Malikiler kullanmtr. Ancak Hanef uygulamasnda da yer alr. Haimoullarna zekt vermenin caiz olmad Hanef ve Mlik mezheplerinin ve daha birok hukukunun benimsedii genel bir hkmdr: "Zekt, Muhammed'e ve Muhammed'in ailesine hell deildir"164 ve "Bete birin bete birinde onlara (Himoullarna) yetecek ve bakalarna muhta etmeyecek bir hak verilmitir"165 Fakat, Eb Hanfe ve Mlik, kendi devirlerinde Himoullarna zekt verilebileceine hkmetmilerdir. Bu istihsan, maslahat dncesiyle yaplmtr. nk onlarn devrinde, Haimoullarna ganimetlerden ayrlmas gereken pay ayrlmaz olmutur. ite Eb Hanfe ve Muhammed, onlarn maslahatn korumak iin bu cevaz hkmn vermek ihtiyacn duymulardr. Kyas le stihsann atmas: Baz meselelerde biri kyas, dieri istihsan olmak zere iki hkm m vardr? Mesel; erginlik ana ulatktan sonra akl hastas olan kimse zerindeki velayet hakk, kyasa gre, hkimin tayin edecei kimseye ait olmaldr. nk ocuk erginlik ana ulanca babasnn velayet hakk sona erer. Ancak Eb Hanfe, burada istihsan yaparak velyeti tekrar babaya dndrr. nk bunun sebebini tekil eden zaaf hli, akl hastal ile yeniden ortaya kmtr. Kyas terkedilip, istihsana bavurulunca artk, kyasa dn sz konusu olmaz. nk, pek ok meselede; "... Fakat biz bu konuda kyas terkettik" sz gemektedir. Terkedilen eyle amel etmek caiz olmaz. Bazan istihsan tercih edilirken "... Ancak ben kyas irkin gryorum" denilmektedir. Bu gibi ifadelerden anlalmaktadr ki, istihsana aykr olan kyas tamamen terkedilmi demektir.166

161 162

Zekiyddin a'bn, a.g.e., s. 169. Tirmiz, By', 19; Nes, By', 71; Zeyla, a.g.e., IV, 17, 18. 163 Zekiyddin a'bn, a.g.e, s. 170. 164 Mslim, Zekt: 168. 165 Nes, Fey', 15, Zeyla, Nasbu'r-Rye, II, 404. 166 es-Serahs, Usl, II, 201.

stihsann Hkm: Snnet, icm' ve zarurete dayan olarak yaplan istihsann hkm, ortak bir illete bal deildir ve bu yzden de benzer meselelere uygulanmaz. Kyasa dayal istihsanda ise ortak bir illet bulunur ve bu yzden de benzer meselelere uygulanabilir.167 stihsan konusu meselede terkedilen kyasn artk hi bir hkm kalmaz. Fakat baz usulcler ve zellikle Pezdev, bu durumda Kyas ile amel etmenin ciz olduunu ancak istihsan ile amel etmenin daha iyi (evl) olduunu sylemilerdir.168 Ancak imam Serahs; bu gre katlmadn ve bunun bir vehimden ibaret olduunu ifade etmitir.169 Baz usulclerin, istihsann Hanefi mezhebinin delillerinden biri olduunu, dier fakihlerin hkm elde etmede bu metoda bavurmadklarn sylemeleri gerei yanstmamaktadr. stihsan bir delil olarak kabul etmeyenler sadece filerle, Zhirler ve Zeydler dndaki iilerdir. imam afii, el-Umm adl eserinde "Kitb ibtli'l stihsan"170 balkl bir blm ayrarak istihsana hcum etmitir. O'nun, er-Risle ve el-Umm'n eitli yerlerinde istihsan aleyhinde ileri srd delilleri u noktalarda toplamak mmkndr: eratin hkmleri ya nass'lara dayanr veya kyas yoluyla nass'lara hamledilir. Bu arada istihsan kyasn iinde mi yoksa dnda mdr'?" Birok ayette, Allah ve Resulune itaat emredilir; nefsi arzulara uyulmas yasaklanr.171 ihtilaf halinde Allah ve Resulune bavurulmas bildirilir. stihsan ise ne kitap, ne de Snnete bavurmadr. Ancak o, bunlara bir ey ilve etmektir. Hz. Peygamber istihsan ile fetva vermez ve hevadan sz sylemezdi. Uzakta olduklar zaman, istihsanla fetva veren sahablerin durumlarn tasvip etmezdi. stihsann bir kural, hak ve batl mukayese edecek bir ls yoktur. Halbuki kyas byle deildir. Sadece akla dayanan istihsan caiz olsayd, Kitap ve Snnet ilmine sahip olmayanlarn da istihsan yapmas caiz olurdu. Ancak yukardaki delil ve isnatlarn hibirisi, rf sebebiyle istihsan hari, Haneflerin istihsanlar aleyhine delil saylamaz. nk istihsan, temelde ya nass'a, ya icm'a veya zarurete dayanmaktadr. Zaruretin haram olan eyleri mbah klnda ise bilginler arasnda gr birlii vardr. Zaruret karsnda nass'a bile muhalefet edildiine gre, kyasa ncelikle muhalefet edilebilir. afi'nin bu delilleri, Mliklerin maslahat sebebiyle istihsan aleyhine delil olabilir. Dier yandan istihsana temelden kar kan imam afi'nin kendisinin de baz meselelerde istihsana gre hkm verdii grlr. Mesel, mid, el-ihkm adl eserinde imam afi'nin yle dediini nakleder: "Mut'ann (teselli mehri) 30 dirhem olmasn uygun gryorum". "uf'a hakk sahibinin bu hakkn gn iinde kullanmasn uygun gryorum". Burada uygun bulmak, istihsan yapmaktan ibarettir.172 RF yilik, ihsan, bilme, tanma, akl ve dinin gzel grd ey; itiraf; at yelesi; horoz ibii; yksek yer; dalga, sabr; akln delletiyle kiilerde yerleen ve selim tabiata benimsenip, kabul edilen sz ve fiiller anlamnda bir slm hukuku terimi.173 oulu "a'rf" ve "uref"tir. Bir de rf; kanunlarla snrlanmakszn, durumun gerektirdii hkm ve icraat anlamna gelir.174 Arapa'da "" harfi bulunmad iin okunuu "urf" eklindedir. Yeni slm hukukularndan bazlarnn tarifi yledir: "rf, herkesin bildii ve genellikle kendisine uyageldii sz ve fiillerdir"175; "rf; slm toplumunun benimsedii, alageldii ve gnlk yaaynda uymak zorunda bulunduu sz veya fiillerdir"176; "rf, insanlarn ounluunun benimseyip alkanlk haline getirdii iler veya iittiinde hatra baka anlam gelmeyecek derecede zel bir anlamda kullanmay alkanlk haline getirdikleri lafzdr"177 Bunlardan birincisine "amel rf" denir. Baz bilginler buna "det" de demitir. Mesel, bir ok kimselerin szl ifade kullanmakszn paray verip bedeli olan ekmek, dergi, gazete vb. teslim almas (beyu't-tet) ve kira bedelini pein demeyi herkesin det haline getirmesi buna rnek verilebilir. kincisi "kavl rf" adn alr. Mesel, "veled" kelimesi erkek ve kz ocuunu kapsad halde, bunu bir belde halk yalnz "erkek ocuu" anlamnda kullanmay det haline getirmise, bu eit rf sz konusu olur. det szc, "avd" ve "avdet" kknden bir isim olup, kk anlam; ayrld eye yeniden dnmek, geri dnmektir. det; allagelen, zaman zaman bir ii yapma ve ileme, bir ii yapp bitirdikten sonra bir daha yapma anlamna gelir. det, Allah'a izafe edilirse (detullah), Allah'n snnetini yani ilh kanunu ifade eder. Kadnlarn ay haline, belirli devrelerde tekrar tekrar vuku bulduu iin "det" denilmitir.178
167 168

Pezdev, Usl ve erhi Kefu'l-Esrr, IV, 1130, 3l. Pezdevi, Usl, IV, 1124. 169 es-Serahs, Usl. II, 201. 170 el-Umm, VII, 267-277. 171 bk. en-Nis, 4/59. 172 bk. mid, el- hkm. III, 138; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 173 Eb Snne, el-Urfu ve'l-de, Kahire 1947, s. 8; el-Crcn, Ta'rift, Dersaadet 1283, s. 99, Urf mad. 174 sm Efendi, Kamus Tercemesi, stanbul 1305, III, 674 "urf" maddesi; el-Mu'cemul-Vast, II, 601 "urf" maddesi. 175 el-Hallaf el-Masdr, Kuveyt 1390/1970, s. 145. 176 Zeydn, el-Vecz, Badat 1387/1967, s. 215. 177 Zekiyddin a'ban, Usll-Fkh, Terceme. brahim Kafi Dnmez, Ankara 1990, s. 175. 178 Mehmet ener, slm Hukukunda rf, zmir 1987, s. 104, 105.

rf ve det terimleri slm hukukunda e anlamda kullanlr. Teml ve istiml de ayn anlamdadr. rf ve detin topluca u ekilde tarif edilmesi mmkndr: Toplum hayatnda yerlemi bulunan ve uzun sreden beri uygulanmas sebebiyle hukuk bakmndan balayc saylan ve yazl olmayan hukuk kurallardr.179 rf kelimesi harfli kkyle Kur'an- Kerim'de iki yerde geer. "rf ile emret..." (el-A 'rf: 7/ 199) ayetinde bu kelime slm'a uygun olan, akln gzel bulduu ey anlamndadr. Bu, ayn zamanda "ma'rf"un karldr. Andolsun herbiri ardnca (urfen) gnderilen meleklere..." (el-Mrselt: 77/1) ayetinde ise rf; iyilik ve ihsan anlamn kapsad gibi, bu stnlkleri yaymak iin arka arkaya gnderilen meleklerin geli tarzlarn da ifade eder.180 rf kelimesi Kur'an ve Snnette daha ok ism-i mef'l siygasyla "marf" eklinde geer. Marf; akln ve dinin gzel grd ey, iyilik ve ihsan demektir. Kur'an'da 39 yerde bu ekilde gemektedir.181 slm hukukunun dnyaya ve ahirete ilikin btn hkmleri drt kaynaktan elde edilir. Bunlar srasyla Kitap, Snnet, cma ve Kyas'tr. Bunlara drt delil anlamnda Edille-i Erbaa veya er' deliller anlamnda Edille-i er'iyye denildii gibi; Asl deliller de denir. Bunlarn dnda baz deliller daha vardr ki, asl delillerin zm getirmedii problemlerde bunlara dayanlr. Bunlara Fer' veya Tl yani kinci Derecede Deliller denir. unlardr: Maslih-i Mrsele, stihsan, rf-det, er'u men kablen (bizden nceki eriatler), Sahabe Kavli ve stishab. Buna gre rf slm'da bir delil ve bir hkm kaynadr. Hz. Peygamber (s.a.s) Mslmanlarn gzel grd ey Allah katnda da gzeldir"182 buyurmutur. Mecelle'de; "rfen marf olan ey art klnm gibidir"183 "rf ile tayin, nass ile tayin gibidir"184 maddeleri rfn insanlar aras muamelelerdeki nemini ve onun bir delil olduunu ifade eder.185 rfn Shhat Ynnden eitleri: rfn er' bir delil saylmas iin geerli olmas gerekir. Bu yzden rf ikiye ayrlr: Sahih ve fasit. 1. Sahih rf: Kitap ve snnete uygun olarak veya bu kaynaklara aykr olmakszn meydana gelen rfler bu gruba girer. Mesel, sanatkra mal siparii demek olan " stisn akdi" yaygn rf sebebiyle ounluk slm hukukular tarafndan caiz grlmtr. Yine nianllarn birbirine verdikleri hediyelerin mehir niteliinde saylmamas, evlilikte mehrin tamamnn veya bir blmnn pein verilmesi veya sonraya braklmas rf halini almsa, eler arasndaki mehir anlamazlklarnda buna gre fetva verilir.186 slm hukukunun delil sayd "sahih rf" toplumdaki oluum ekline gre ikiye ayrlr. Genel ve zel rf. a. Genel rf: slm dnyasnn her blgesinde yaygn olan ve mslmanlarn her asrda yapageldikleri rfler olup, her yerde geerli olan veya kime ait olduu belli olmayp, bir belde veya gruba da ait bulunmayan byk topluluklarn rfdr. Bu rf, Ashab- kiramdan gnmze kadar devam eden -kyasa aykr bile olsa- slm hukukularnn kabul edip, ictihatlarnda yer verdii rftr.187 Bu rfn bata gelen rnei " stisn akdi"dir. nsanlarn ilk devirlerden bu yana sanatkrlara sipari zerine eya yaptrma alkanl vardr. Mevcut olmayan eyin sat hadisle yasaklanmtr.188 stisn akdi bu konudaki genel kuralla elitii halde, Sahabe dneminden bu yana insanlarn yaygn ihtiyacnn bulunmas ve bu yola ba vurmas sonucunda genel rf olumu ve bu nedenle de fakihlerin byk ounluu bunu caiz grmlerdir. b. zel rf: Belirli bir lke veya blge halknn yahut belli bir evrenin bir davran veya bir szcn zel bir anlamda kullanlmasn det edinmesiyle "zel rf" sz konusu olur. Irak yresinde "ed-dbbe (hayvan)" szcnn "at" anlamnda kullanlmas, tccar ve esnafn alacaklarn ahitle ispat yerine, tuttuklar zel ticaret defterlerini ispat arac olarak kabul etmeleri bu nitelikte rflerdendir. Kitap ve Snnette zm rfe braklan eitli meseleler yer almtr.
179 180

Zahit mre, Meden Hukuka Giri, stanbul 1976, s. 166. bn Manzr, Lisanl-Azab, IX, 239. 181 bk. M. Fuad Abdulbki, el-Mu'cemul-Mfehres fi Elfzl-Kur'an'il-Kerim, Msr 1378, urf (marf) maddesi. 182 Ahmed b. Hanbel, Msned: I, 379. 183 Madde, 43. 184 Madde: 45. 185 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 5/179-180. 186 Hallf a.g.e., s. 146; Zeydn, a.g.e., s. 216; Hamdi Dndren, Delilleriyle slm lmihali, stanbul 1991, s. 36. 187 bn bidn, a.g.e, II, 124; Ali Haydar, Drerul-Hkkm erhu Mecelletil-Ahkm, stanbul 1330, I, 93, 94. 188 Eb Dvud, By': 68; Tirmiz, By': 19; Nes, By': 60; bn Mce, Ticrt: 20; bn Hanbel, Msned: III, 402.

2. Fsit rf: Kesin bir ayet veya hadise aykr dt iin geerli saylmayan rf trdr. Yaygn iki ve faizcilik alkanl, eitim srasnda, dn, nian ve benzeri toplantlarda yabanc erkek ve kadnlarn tesettrsz birlikte bulunmalar ve elenmeleri buna rnek verilebilir.189 Fasit rf bir slm toplumunda btn topluma yaylsa da geerlilik kazanamaz ve mer olamaz. Her mminin bu gibi rflerden korunmaya ve evresini korumaya almas gerekir. 190 Kur'an'da rfe Braklan Baz Konular: 1. Kadnn nafakasn rfe gre karlamak. slm'da evli olan kadnn ve ocuklarn geim masraflarn karlamak kocaya aittir. Ayette yle buyurulur: "... Annelerin yiyecek ve giyeceini rfe uygun (bil-ma'rf) olarak salamak, ocuk kendisinin olan babaya aittir. Kimse, gcnn yeteceinden fazlas ile ykml tutulmaz." (el-Bakara: 2/233). Bu ayette, babann ykml tutulduu nafakann miktar belirlenmemitir. Baka bir ayette kocann durumunun da dikkate alnmas gerektii yle belirtilir: "Varlkl olan kimse nafakay geniliine gre versin. Rzk kendisine daraltlm bulunan da, Allah'n kendisine verdiinden versin" (et-Talk: 65/7). Bu duruma gre, nafakann miktar anneye yetecek kadar olmas, babann ml rfne uygun dmesi gerekir.191 ocuklarn nafakas da rfe gre belirlenir. Eb Sfyan'n kars Hind binti Utbe, Hz. Peygamber (s.a.s)'in huzuruna gelerek, Eb Sfyan'n kendisine ve ocuklarna yetecek kadar harcama yapmadn, onun malndan haberi olmakszn alp alamayacan sordu. Hz. Peygamber yle buyurdu: "Onun malndan sana ve ocuklarna yetecek kadarn rfe gre olabilirsin"192 2. St anneye verilecek cretin rfe gre belirlenmesi gerekir. Ayette yle buyurulur: "ocuklarnz st ana tutup emzirtmek isterseniz, cretini rfe gre verince size bir sorumluluk yoktur" (elBakara: 2/233) 3. Cinsel temastan sonra boanma halinde daha nceden mehir belirlenmemise kadna verilecek "muta"nn kocann durumuna ve beldenin rfne gre belirlenmesi gerekir. Ayette, mehir belirlemeden ve cinsel temastan nce boanan kadna mut'a iin yle buyurulur: "Onlara zengin olan gcne; darda olan da haline gre rfe uygun biimde bir ey versin" (el-Bakara: 2/236). Eb Hanfe'ye gre, mutann en az bir elbise, ba rts ve bir yorgan olup, mehr-i mislin yarsndan ok olamaz.193 4. Velinin yoksul olunca yetimin malndan rfe gre yiyebilecei. Ayette yle buyurulur: "Veli veya vasilerden zengin olan (yetimin maln yemekten) kansn. Yoksul olan da, rfe gre bir ey yesin." (en-Nis: 4/6) Sonu olarak ayetlerdeki bu "marf" teriminin yer, zaman ve toplumlara gre deiebilen ve halkn uyulmasn gerekli grd kurallarn banda gelen rf, adet ve temller olduu aktr.194 Snnette rfe Braklan Baz rnekler: l. Mslmanlarn gzel grp benimsedii eyler slmda bir delil saylmtr. Hadiste yle buyurulur: "Mslmanlarn gzel grd eyler, Allah katnda da gzeldir."195 es-Serahs bu hadisi u ekilde ortaya koyar: Zanaatkrlara siparile (istisn) i yaptrmak, kyasa gre caiz deildir, nk bu, ortada olmayan bir eyin sat demektir. Bu ise yasaklanmtr. Ancak Hz. Peygamber devrinden beri bu eit akitlerle ilgili olarak devam edegelen bir teml vardr. Buna dayanarak kyas brakyor istisn ve benzeri akitleri caiz gryoruz. Bunun mesnedi rf delili olup, Hz. Peygamber'in; Mslmanlarn gzel grd eyler..." hadisi bunu ortaya koyar.196 2. Eb Sfynn kars Hind'e, Hz. Peygamber (s.a.s)'in verdii cevap, ocuklarn nafakasnda rfn esas alndn gsterir. "rfe gre sana ve ocuklarna yetecek miktar alabilirsin" ifadesiyle, nafaka miktar Hind'in bulunduu beldenin rfne braklmtr.197
189 190

bk. bn bidn, Nerul-Urf, sitne 1325, II,116; Zeydn, a.g.e., s. 216. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 5/180-181. 191 es-Serahs, el-Mebst, Beyrut 1398/1978, V, 181; Usl, I, 237; el-Casss, Ahkml-Kur'an, stanbul 1335-1338, I, 404; Hamdi Dndren, Delilleriyle slm Hukuku, stanbul 1983, s. 294 vd. 192 Buhr, By': 95; Nes, Kudt: 31; bn Mce, Ticrt: 65; Drim, Nikh: 54. 193 es-Serahs, el-Mebst, V, 82, 83. 194 Eb Snne, el-Urf, 49; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 5/181. 195 Ahmed b. Hanbel, Msned: I, 379. 196 es-Serahs, a.g.e., XII,138, Usl, II, 203. 197 Buhr, By': 95; Mezlim: 18; Mslim, Akdiyye: 7; Eb Dvud, By': 79.

slm, cahiliye devri detlerinden bir ounu baz yeni dzenlemelere tabi tutarak muhafaza etmitir. Almsatm, rehin, kira, selem, kasme, evlilik, eler arasnda denklik, miraslk ve evlendirme velyetinin asabe esasna bina edilmesi gibi konu veya hkmlerde durum byledir. slm bu detlerden kt ve zararl olanlarn kaldrmtr. Faiz, kumar, kz ocuklarnn diri diri topraa gmlmesi gibi konular bunlar arasndadr.198 rfn Deimesiyle Hkmlerin Deimesi: rf deliline dayanarak yaplan ictihadlarn rfn deimesiyle dayanaktan yoksun kalaca aktr. bn bidn bu konuda yle der: "Fkh meseleler ya ak bir nass'a (ayet-hadis) dayanr, ya da re'y ve ictihad ile sabit olurlar. Bu blme giren fkh meselelerin ounu mctehid, kendi ann rfne dayandrmtr. Eer mctehid, bugnk rfn hkim olduu devirde bulunsayd, ncekine uymayan yeni bir gre sahip olurdu. Bu yzden bilginler, insanlarn adetlerini bilmeyi ictihadn artlar arasnda saymlardr. Zamann deimesiyle bir ok hkmler de deimektedir. Eer bu hkmler, ilk ekilleri gibi kalacak olurlarsa, hem halka glk ve zarar verirler; hem de kolaylk salama ve dnya nizamnn en gzel ekilde devam etmesi iin zarar ve fesad nleme esasna dayanan eriat kurallarna aykr derler. Bu yzden mezhep bilginleri, mctehidin kendi devrine gre aklad bir takm hkmlere muhalefet etmilerdir. nk onlar biliyorlard ki, mctehid bunlarn anda olsayd, mezhebinin kurallarna uyarak, kendileri gibi dnrd."199 Sonraki mctehidlerin, bu esastan hareket ederek eski rfe dayanan bir ok meselelerde yeni rf sebebiyle ncekilere muhalefet ettikleri grlr. rnekler: 1. Taat saylan amel karlnda cret alnmas. Hanefilere gre imamlk, mezzinlik, Kur'an- Kerim reticilii gibi i ve meslekler karlnda cret alnmaz. nk bunlar taat kabilindendir. Dier taat ve ibadetlerde olduu gibi bunlar iin de cret alnamaz. Bu hkm mctehid imamlarn devrine uygundu. nk o dnemde imamlk, mezzinlik ya da Kur'an reticilii yapanlara ihtiya iinde iseler, beytlmal'den tahsisat verilir ve onlar bakasna muhta olmazlard. Sonraki mctehidler zamannda beytlmal'den bunlara ayrlan tahsisat kesildi. Eer bunlar cret almazlarsa bu ileri yapan kalmaz oldu. Bunlar baka ile uraarak geimlerini salaynca da din hizmet ve retim ihmale urad. Bu yzden sonraki Hanef mctehidleri nceki artlarn deitiini dikkate alarak din hizmetlerde alanlarn imamlk, mezzinlik ve Kur'an reticilii gibi meslekleri yapanlarn bunu cret ve maa karl olarak yapabileceklerine fetva verdiler. fiiler ise iin bandan itibaren bu hizmetleri yapmann bir icre (i) akdi konusu olduunu ve cret almann mer bulunduunu sylediler.200 2. Emanet; kast, kusur veya ihmal olmadka tazmin edilmez. Ancak zamanla gven azalm, ktlkler artm, emin bilinen kimseler hynet etmeye balaynca, ortak olarak alan kimsenin, elinde iken telef ettii eyi tazmin etmesi esas getirilmitir. Burada ama, iinin hyanet etmesini nlemektir. 3. Vakf arazi ile yetimlere ait mallarn kiraya verilmesi bir sre ile snrlandrlmtr. nk ok uzun sreli kira akdi yapld takdirde, bu vakf ve yetim mallarn kendi mlk gibi benimseme ve hak sahiplerine bunlardan mahrum etme sonucu ortaya kmaya balamtr. Bu yzden dkkan ve evler iin bir yl, tarla ve baheler iin yllk sre snrlamas getirilmitir. Bu sreler sona erince yeniden kira szlemesi yaplr. Bu kural, yeni kira bedeline gre dzenleme yapma imknn da verir. Dier yandan Hanefilerin ounluk grne gre, beytlmal, vakf veya yetime ait menkullerin sat veya kiras rayi bedelle olur. Eer sat bedeli veya kira, gabn- fahi derecesinde dk olursa, akit batl olur. Satn alana veya kiracya ya rayi bedel zerinden muamele yapmas, ya da mal geri vermesi istenir. Menkullerde fahi gabin miktar % 5 ve daha fazla, gayri menkullerde ise % 20 ve daha fazla olan miktardr. 4. Eb Hanfe've gre, hitlik iin, ahitlerin tezkiyesine gerek yoktur. nk Hz. Peygamber "Mslmanlar, birbirine gre doru (udl) kimselerdir"201 buyurmutur. Bu uygulama Eb Hanife devrine uygundu. Ancak zaman geip yalanclk yaylnca, ahitlerin tezkiyesine ihtiya duyuldu. Bu yzden kaza ilerinde Eb Yusuf ve mam Muhammed ahitlerin tezkiyesinin art olduuna fetva verdiler.202 rf ve Adet: Siyas uurun gelimesi, otorite ile hrriyet arasndaki henkle yakndan alkaldr. Resl-i Ekrem (sav)'in "mmetimin hakknda, sapk merann (emir sahiplerinin) zararndan korkuyorum."203 buyurmasndaki hikmeti tefekkr etmek borcundayz. nk emir sahipleri, heva ve heveslerine kaplrsa, cemiyet ahsiyetini tahrip ederler. nsann, iinde yaad evreden etkilenmemesi mmkn mdr?..

Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 5/181-182. bn bidn, Risaletl-Urf II, 126. 200 Zekiyddin a'ban, a.g.e., s. 179; Muhammed Eb Zehra, Usull-Fkh, s. 276. 201 bn Kayyim, 'lml-Muvakkn, Delhi Tab', I, 30. 202 M. Eb Zehr, a.g.e., s. 266; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 5/182. 203 Ahmed b. Hanbel, el-Msned, st.1401, ar Yay. c. IV, sh. 123; Snen-i Et Davud, c. IV, sh. 442, K.Fiten:l; Snen-i Darimi, Mukaddime 23.
199

198

Nefs-i mutmainne noktasna varamam her insan, evre artlarndan etkilenir. Ksa bir sre sonra alkanlklar din haline geliverir. "Biz bize benzeriz" szndeki mahiyet budur. Bu noktada rf ve det zerinde durmak mecburiyetindeyiz. slm lemas rf ve deti; "Akl- selimin zerinde ittifak ettii ve halkn devam ede geldii eylerdir ki, birok kere tekrar olunur" eklinde tarif etmitir.204 Ayrca rf ve dette dikkat edilecek husus; "er'an ve aklen mstahsen olmas, selim akl sahipleri yannda mnker olmamasdr."205 Tariflere dikkat edersek, rf ve detin teekklnde emir sahiplerinin etkisini hemen kavrarz. yle ki; er'an ve aklen mstahsen olan bir hususu halkn ifa edebilmesi, emir sahiplerinin onu yasaklamamas ile yakndan alkaldr. det, halkn devam edegeldii amellerdir. Belirli bir uur belirtmez, nesilden nesile devredilir. Eer emir sahipleri mdahale ederse, kesinti ortaya. kar. Meseleyi daha net kavrayabilmek iin bir misl verelim: Osmanl Devletinde II. Mahmud dneminde, halkn kyafeti deitirilmitir. Sark karlm, fes esas alnm, alvar karlm, setre pantalona geilmitir. Bu dete mdahale, II. Mahmud'a "Gavur Padiah"206 sfatnn taklmasna sebep olmutur. lema fes'in iddetle karsndadr. Cumhuriyet dneminde bu defa fes'in karlp, fotr apka giyilmesi korkun tepkiyle karlanmtr!.. Ancak her devirde, mesele ancak lema arasnda ilm olarak tartlm, halk detlerinin bozulmasna zlmtr. Bu gerei gizlemenin bir mns yoktur. Demokratik-lik toplumlarda rf ve detin, meclislerin karaca kanunlarla ekil deitirecei, ifadesi pek de mbalaa olmaz. nk siyas ynetim, hkmlerini uygulad srece ayakta kalr. Halkn bir ksm isteyerek, bir ksm da kerhen, meclislerin hkmlerine uyar. Halkn devam ede geldii birok davran, kanunen su olmamak zorundadr. te bu, cemiyetin ahsiyetinin, anayasa ve kanunlarn izgisinde yeniden teekkl etmesidir. 1924'den gnmze kadar, lik cumhuriyeti esas alan kitle ahsiyetini kurmaya almlardr. Bunda muvaffak olunup olunmad tartlabilir, ancak "rf ve detler" yeni mahiyetler kazanmtr. nk selim akl sahiplerinin, er'an ve aklen mstahsen olup olmad hususunda tartma yapmalar mmkn deildir!.. Bu noktada herhangi bir meseleyi tartrken "atalarmzdan byle grdk" deyip, hakl kmaya almak yanltr. Zira u anda rf ve detle deil, alkanlklarla kar karyayz. 207 MESL H- MRSELE "Meslih", yerine gre gerekli olan i, sz, davran, iyilik, dzen, bar yolu, krl i, uygun i anlamndaki "Maslahat" kelimesinin oulu; "Mrsele", "Resele" den tretilmi olan " rsl" masdarndan ism-i mef'ul olup, salverilmi, babo braklm, kayt ve arta balanmam ey; "Mesalih-i Mrsele" her hangi bir kayda bal olmayan maslahatlar anlamnda bir slm hukuku terimi. Meslih-i Mrsele yerine Maslahat-i Mrsele terimi de kullanlr. Meslih-i Mrsele ile isdidll etmeye " stislh" denilir. stislhn szlk anlam, maslahat bulunan yn almak, bir eyin slhn, dzeltilip iyi bir duruma getirilmesini istemektir. stislh terimi, Meslih-i Mrsele anlamnda da kullanlr. Meslih-i Mrsele'nin istilah anlam; hakknda nass, icma ve kyas gibi emir veya yasak edici er' bir delil bulunmayan ve slm'n ruhuna uygun olan maslahatlara gre hkm vermek veya davranmaktr. slm hukukunun btn hkmleri insanlarn maslahatlarn (faydalarn) gzetir, insanlarn dnya ve hirette mutlu olmalar amacn gder. Nitekim Kur'an- Kerim, "Seni ancak alemlere rahmet olarak gnderdik" (elEnbiy, 21/107) ve Ey insanlar, size Rabbinizden bir t, gnllere bir if ve hidyet, m'minlere bir rahmet gelmitir" (Ynus, 10/57) buyurulmutur. slm'n gzettii maslahatlar be eyi koruma esasna dayanr. a) Dini koruma, b) Can koruma, c) Akl koruma, d) Soyu koruma e) Mal koruma. slm hukukular, Meslih-i Mrsele'nin er' bir delil olup olmayaca konusunda ihtilaf etmilerdir. Hanefi ve fi fakihleri, bunu bamsz bir delil olarak kabul etmeyip, kyasn iinde mtala ederler. Meslih-i Mrsele'nin er' bir delil olarak kabul edilmesi gerektiini hararetle savunan mam Malik'tir. Ancak o, bunun delil olabilmesi iin u art ileri srer: Kendi bana bir delil olan maslahat ile ri'in amalar arasnda bir uygunluk olmaldr; o, er'i bir delile aykr olmamaldr; hakknda bir delil bulunmasa bile cinsi itibariyle slmn gzettii maslahatlarla badamaldr. Maslahat, akla aykr deil, yatkn olmal ve akl erbabna sunulduunda kabul edilecek nitelikleri tamaldr. Maslahata gre verilen hkm, zarur bir gl kaldrmaldr. yle ki, maslahat ile hkm verilmeyecek olursa, insanlar sknt ve glk iinde kalabilirler. Hanbeller de Meslih-i Mrselenin er'i bir delil saylabilmesi iin, Mlikilerin ileri srdkleri artlara uygun olmasn kabul ederler. Gelen rivayetlere gre mam Ahmed b. Hanbel, Maslahata uyarak bir ok fetva vermitir.208 Mesel o, bir babann kr, mzmin, hasta, ihtiya iinde kvranan, aile fertleri ok, ya da ilim tahsil etmekte olan ocuklarna maln zel olarak hibe etmesini, maslahat esasna dayanarak caiz saymtr.209

204 205

Seyyid erif Crcani, Ta'rifat, st.1300, sh. I 1, 98. . Nasuhi Bilmen, Hukuk- slmiyye ve Istlhat- Fkhiyye Kamusu, st.1976, c. I, sh.197, Mad: 502. 206 N. Berkes, Trkiyede adalama, st. 1978, sh. I63. 207 Yusuf Kerimolu, Kelimeler ve Kavramlar, nklap Yaynlar: 278-279. 208 Mustafa Zeyd, el-Maslahatu fi't-Ter'il- slm, Kahire 1954, s. 58. 209 Mustafa Zeyd a.g.e., s. 58.

Meslih-i Mrsele ad verilen ve hakknda msbet veya menfi her hangi bir nass bulunmayan maslahatlara gre hkm verme meselesi sahabe dneminde mevcuttu. Sahabi ve tabiiler devrinde maslahata gre verilen fetva ve hkmlerle ilgili rnekler oktur. Hanefiler, fkh usullerinde meslih-i mrsele'ye bal bana bir kaynak olarak yer vermemilerdir. Fakat mam Eb Hanfe ve arkadalar istislah veya meslih-i mrsele terimini kullanmamlarsa da; baz hkmleri istinbat ederken maslahat gzetmilerdir.210 Haneflerin maslahata gre verdikleri fetvalara u rnei vermek mmkndr; Eb Yusuf, mam Ebu Hanife'den unu rivayet eder: "Mslmanlar, eya veya koyun gibi bir ksm ganimet ele geirseler ve bunlar tamaya gleri yetmese, dmanlar (irk ehli) bunlardan yararlanmasn diye koyunlar kesip bunlarn etlerini ve dier eyay yakmaldrlar"211 Bu hkm, tamamen mslmanlarn maslahatna ve onlar aleyhine doacak zararn nne geilmesi prensibine dayanmaktadr. mam afi'ye gelince, o, Meslih-i Mrsele'yi istihsana dahil sayd iin reddetmi ve onu er'an muteber bir delil olarak kabul etmemitir. Ona gre Allahu Tel, kullarnn bir ksm maslahatlarn terk etmi ve onlar babo brakm deildir. mam afi'nin, nefs arzularn eseri olmayan ve slmn gayelerine uygun olan maslahatlara veya bu nevi Meslih-i Mrseleye kar ktn sanmyoruz.212 SEDD ZERAY ' Sedd; menetme, engelleme, kapama manalarna gelir. Zerayi' ise bir ey'e gtren vesle ve yol mansna gelen zeria'nn ouludur. Bu ey mefsedet, maslahat, sz ve fiil olabilir. Sedd-i zerayi' vesleleri kaldrmak, sebebi tkamak demektir. Bu durumda harama vesle oln ey haram, vacibu vesle olan ey vaciptir. Fuhu haramdr; fuha vesle olduu iin yabanc kadnn avret yerine bakmak da haramdr. Cuma namaz farzdr, Cuma namazna gitmek ve Cuma namazna gitmek iin al-verii brakmak da farzdr. Zerayide asl olan fiillerin sonucudur. Fiil, sonucuna gre hkme balanr. stenilen bir eye vasta olan fiil taleb edilir; ktle vasta olan ey de yasaklanr. Burada fiillerin sonular gz nne alnrken failin niyetine deil fiilin sebep olduu neticeye baklr ve hkm ona gre verilir. Bu konuda "Maksadn veslesi maksada tabidir" kaidesi cridir. mam Karafi bu konuda yle der: "stn maksada gtren vesle stndr; kt maksada gtren vesle ise ktdr." "Maksadlara bir takm vesleler ve sebeplerle ulalr; o yollar da maksada tabi olurlar, onun hkmn alrlar. Haramlara vesle olan eyler de onlar gibi yasaktr. nk birbirlerine baldrlar. Tat ve sevaba vesle olanlar da, onlara sebep olduklar iin, onlar gibi istenen ve sevilen eylerdir. Maksada vesle olan ey maksada tabidir; her ikisi de maksuddur. Biri maksad olarak, dieri de vesle olarak hkm alr. Rabbimiz bir eyi haram klarsa, ona gtren vesle ve yollar da haram olur. nk haramdan saknmak ancak bu ekilde gerekleir. Eer ona vesle olan eyleri mbah klm olsa; bu, haram klmakla zd der, bir nevi tevik olur. Allah'n hikmeti ile bu asla badamaz"213 Sedd-i zerayi'de aslolan maslahat celb, mefsedeti def' kaidesidir. Yni eer bir ite umumun faydas varsa, tevik edilir; umumun zararna ise yasaklanr. Mesel, pazar yerine gelmeden yolda mallar karlayp satn almak yasaktr. Bu aslnda mubah ise de; yolda satn almakta, satan aldatmak, halka zarar vermek, pazarda ktlk yaratmak vardr. Bunun iin bu fiil yasaklanmtr. Bu konuda kiinin iyi niyetli olmasna da baklmaz. Yaplan iin douraca neticeye baklr ve bu ie vesle olan ey yasaklanr veya serbest braklr. Zerayi' sebepler, vesleler mansna olduu iin yasaa gtren sebepler kastedildii gibi: mubah ve helle gtren sebepler de kastedilir. Ancak bu, yasak fiillere gtren sebeplerde daha ok kullanlmtr. Sedd kelimesinin kullanlmas da bununla ilgilidir. mam Karafi, zerayn asl mansn gz nne alarak bunu sedd-i zerayi' ve feth-i zerayi' diye ikiye ayrr ve feth-i zerayi, iyilie gtren yollar amak, tevik etmek olarak aklar. Sedd-i zeryi' Malik mezhebinde fkh delillerdendir. Hanbeller de bunu fkh delil olarak kabul eder ve uygularlar. Hanefi ve afi mezheblerinde ise bunun muhtevasn ksmen birlikte, ksmen de farkl bir ekilde kabul ederler.214 Mesel, Hanefilere gre mirastan mahrum braklmak kastyla boanm olan zevceye miras hakk aynen verilir. Zahirler de sedd-i zerayi' delil olarak kabul etmemekle beraber, onun icbna gre hkm vermilerdir. Mesel, canlar teminat altnda olanlar ldrecei kesin olarak bilinen kiilere silh satmak yasaktr. zmn suyundan arap yapaca kesin olarak bilinen birisine zm satmak yasaktr. Bunlar bir harama yardm etmek olacandan,
210 211

Abdlkadir ener, Kyas, stihsan, stislah, Ankara 1974,s. 137-155. Eb Ysuf er-Raddu ala Siyeril-Evza, Kahire 1357/1938, s. 83. 212 Mustafa Zeyd, a.g.e., s. 39-40; Abdl-Kerim Zeydn, el-Vecz fi, Uslil-Fkh, Badat, 1393/1973, s. 198-205; Abdlbaki Turan, amil slam Ansiklopedisi: 213 M. Ebu Zehra, mam Malik, Terc. O. Keskiolu, s. 388-389. 214 M. Eb Zehr, Usl'l Fkh, Terc. A. ener, s. 276.

" yilik etmek ve fenalktan saknmak hususunda birbirinizle yardmlan. Gnah ilemek ve haddi amak hususunda yardmlamayn" (el-Mide: 5/2) yetinin hkmne tabidir.215 Sedd-i Zerayinin Delilleri: Zerayi' ile amel edilmesi ve onun sebep olduu neticeye gre hkm verilmesi Kitab ve snnet ile sabittir. Kitabdan Deliller: 1- "Allah'dan bakasn ilah edinerek tapnanlara svmeyin ki onlar da bilmeyerek haddi ap Allah'a sverler" (el-Enam, 6/108) 2- "Ey iman edenler, "rina-bizi gzet" demeyin; "unzurn-bize bak, bizi dinle" deyin. Sze kulak verin." (elBakara, 2/104). Ayetteki "rin" kelimesinde "r" harfinden sonraki "" uzatarak okunursa kelime "bizi gzet" mansna gelir. Yahudiler ve mnfklar kelimenin zelliinden yararlanarak "a" harfini deil "i" harfini uzatarak sylyor, bylece kelimeyi, "obanmz" mansna sokarak hakaret etmek istiyorlard. Snnetten Deliller: 1- Az dolusu ikiye sebep olaca iin ikinin damlas da haram klnmtr. Bunun iin Resulllah (s.a.s.): "ou sarho edenin az da haramdr"216 buyurmutur. 2- Rasl Ekrem sava gnlerinde mslmanlar arasnda fitne kardklar halde mnfklar ldrtmemitir. nk onlar ldrtmesi "Muhammed kendi adamlarn ldrtyor" diye aleyhinde dedikodu yaplmasna sebep olacakt. 3- Raslullah (s.a.s) faize yol aar veya faiz yerine geer diye, borlunun alacaklsna hediye vermesini yasaklamtr. 4- Ayn ekilde davada iltimas ve grevi ktye kullanmaya yol aar diye hkim ve emire hediye vermek yasaklanmtr. 5- Rasl Ekrem ihtikr yasaklarken " htikr yapan gnahkrdr"217 diye yermi, satmak zere pazara mal getireni (yani piyasann ilemesini salayan) da "Celbedenin (pazara mal getirenin) rzk bol olsun"218 diye vmtr. 6- Sava srasnda hrszlk yapanlarn ellerinin kesilmesi yasaklanmtr. nk bu gibi cezalarn uygulanmas dman saflarna ilticalara sebep olabilir. 7- Zekt olarak verdii eyin satlmakta olduunu grse bile, ahsn bu mal satn almas erat sahibince yasaklanmtr. Bu yasak, maln fakirden dk fiyatla satn alnmasn nlemek iindir. 8- Kin ve nefret hisleriyle insanlarn birbirlerinden uzaklamalarn nlemek iin, erat sahibi, ahsn bakasnn nianlsn istemesini, bakasnn muhayyerlik bulunan al-veri akdinin zerine al-veri yapmasn, bakalarnn pazarl zerine pazarlk yapmasn yasaklamtr. 9- Zinaya yol amamas iin, yabanc bir kadnla ba baa kalmak haram klnmtr. 10- Tamah sevkiyle gizlenmesine yol almasn diye, bakasna ait bir eyi bulan kimsenin, o ey hakknda ahid getirmesini Raslullah (s.a.s) emretmitir. 11- Raslullah (s.a.s), aslnda mubah olduu halde, tapnmaya benzer bir ekilde, iinde yatan takdise sebep olabilecei iin, kabirlerin zerine mescid yaplmasn yasaklamtr.219 HKM Hkmn Anlam Sahas: Hkm; szlk anlam, hkmetmek, menetmek, karar vermek, idare etmek, ata gem vurmak, idare, ynetim, iktidar, ilim, hikmet, anlay. demektir. Hakknda yet hads veya icm bulunan, veya temelde bu delillere dayanan itikada ve ibadete ait btn prensiplere hkmdenmitir. Hkmler slm'n pratik ynn oluturur. Bunun oulu ahkmdr. 220 Bir eyin iyice aratrlp soruturulmasndan sonra verilen karara hkm denir. Falanca adam, bu konuda yle hkmetti, falancann hkm yledir denilir. (Mahkemelerde hakimlerin verdii karar gibi)
A. Zeydan, el-Veciz fi Usli'l-Fkh, Terc. R. zcan, s. 327. Ebu Davud, Eribe: 5. 217 Mslim, Mskat: 129-130. 218 bn Mace, Ticrt, 6. 219 A. Zeydan, el-Vecz fi Usl'l-Fkh, Terc. R. zcan, s. 325-327; M. Ebu Zehra, Usl'l-Fkh, Terc. A. ener, s. 277-278; A. Zeydan, elMedhal li Dirseti'-erat'l- slmiyye, s. 203-204; smail Kaya, amil slam Ansiklopedisi: 220 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 279; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/33.
216 215

Sz gemek, hkmn yrtmek, kuvvetli ve g sahibi olmak anlamlarna da gelir. Bu manada; Allahn hkm her eye geerlidir deriz. Yahutta bir yneticinin emir vermesine, idare etmesine hkmetti-hakim oldu diyebiliriz.221 Kuran- Kerimde Hkm: Kur'n'da hkm kelimesi ve trevleri pek ok yette gemektedir. 1) Mahkeme karar anlamnda: "Ey Muhammed, Dvud'u ve Sleyman' da hatrla. Hani onlar, kavmin boanan koyunlar ekini yedii zaman, ekin hakknda hkm veriyorlard. Biz de onlarn hkmlerinin ahitleriydik" (el-Enbiya, 21/78). 2) Allahn verdii karar anlamnda, "Kfirler, yeryzn zaman zaman etrafndan eksilttiimizi grmezler mi? Hkmeden yalnz Allah'tr. Onun hkmne kar kabilecek hi bir kimse yoktur. O, hesab ok sratli olandr" (er-Rd, 13/41) 3) Allahn koyduu kurallar, prensipler ve bunlara uymann gereklilii anlamnda222, 4) Kyamet gnnde insanlar hesaba ekip, onlar hakknda karar vermesi anlamnda.223 Allah'n indirdii ile hkmetmeyenlerin kfre, zulme veya fska debileceklerini bildiren yetler224 bu terimin dnyev ynn ifade ederken, eitli yetler de Allah'n kymet gnnde, insanlar dnyadaki amel ve davranlarna gre hesaba ekerek haklarnda hkm vereceinden sz etmektedir.225 Hakimiyet Anlamnda Hkm: Hkm, hakim olma, hakimiyet-egemenlik sahibi olmak anlamna da gelir. Hakimiyet ise, hkm sahibi olmak, en gl olmak manasna kullanlr. Hkm ancak Allahndr. Ondan bakasna ibadet etmemenizi emretti. (Yusuf: 12/40) yetinde olduu gibi. Allahn hkm btn evrende geerlidir. O, emrini yani hkmn evrende ve insan hayatnda, hatta kyametten sonra diledii gibi yerine getirir. O hi kimseyi hkmne ortak yapmaz. (Kehf: 18/26) Allah, insanlarn da kendi gsterdii gibi hkmetmelerini istiyor: Muhakkak Kitab sana hakk olarak indirdik, ki insanlar arasnda Allahn sana gsterdii gibi hkmedesin. (Nisa: 4/105) Allah, peygamberleri Allahn hkmn yrtmek iin gndermitir. Adaletle hkmedebilmek iin de Allahn gnderdii Kitaba uymak gerekir. Allahn indirdii ile hkmetmeyenler ise, phesiz zalim ve fask olurlar.226 Fkhta Hkm: slm fkhnda hkm, Allahn ve peygamberinin emir, yasak ve serbest brakma gibi konulardaki prensiplerinin tmne denir. nsanlarn iledii fiillere; farz, vacip, snnet, batl, mekruh, fasit, art, rkn gibi zelliklerin verilmesine er hkm denir. Bunlardan emir ve yasak kapsamnda olanlara teklif hkm denmektedir. Kuran- Kerimde, insan fiilleriyle ilgili be yz kadar yet vardr. Bunlara ahkm ayetleri denmektedir. Peygamberimizin, ahlk, t, ahiret, ibadet, muamelat (insan ilikileri) ve ukubat (cezalar) ile ilgili hadislerine de hkm-ahkm hadisleri ad verilir. Bir konuda Allahn bir hkm varsa ve Onu gerek Kuranla, gerek peygamberi ile bizi bildirmise, insana den o hkme teslim olmak, ilerinde Allahn hkmn uygulamaktr. Allahn hkmleri dndakilerine cahiliyye hkm denir. nananlar cahiliyye ile hkmetmezler.227 nananlar din hkmlere teslim olurlar, bir konu hakknda veya insanlar hakknda hkm verme durumda olurlarsa, adaletle hkmederler.228 Hkmlerin eitleri: Fkh Usulne gre hkm, mkelleflerin (ykmllerin) fiillerine balanan er zelliktir. er hkmn kayna da yalnzca Allahtr. Hkm Allahtan kaynakland iin Allahn en gzel isimlerinden biri de Hkim olmutur. Fkh usul bilginlerine gre er hkmler iki ksma ayrlr229:
221 222

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 279-280. Mide: 5/44, 45, 47. 223 Bakara: 2/113; Nisa: 4/141; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 280. 224 el-Mide, 5/44, 45, 47. 225 el-Bakara, 2/113; en-Nisa, 4/141; en-Nahl, 16/124; el-Hac, 22/69; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/33. 226 Maide: 5/45, 47; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 280. 227 Maide: 5/50. 228 Nisa: 4/58; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 280-281. 229 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 281.

1-Teklif Hkmler: rinin (eriat koyucunun), mkelleften bir fiili yapmasn veya yapmamasn istemesi, ya da onu yapp yapmama konusunda serbest brakmasdr. ri, bir eyin yaplmasn kesin ve balayc bir tarzda istemise buna vacip, kesin ve balayc olmayan bir tarzda istemise buna mendup denir. ri, bir fiilin yaplmamasn kesin ve balayc bir ekilde istemise buna haram, kesin ve balayc olmayan bir tarzda istemise buna da mekruh denir. ri, mkellefi yapp yapmama konusunda serbest brakmsa buna da mbah-hell denir. Bunlara teklif hkm denmesinin sebebi; mkellefe bir fiilin yaplp yaplmamasnda bir yk getirmelerinden dolaydr. Buna gre mbah hkm bir teklif hkm saylmamal. 230 2- Vad Hkm: riin, bir eyi bir baka ey iin sebep, art ve engel klmasdr. ri iki durum arasnda bir ba kurarsa ve bu ba birisi iin sebep, art veya engel olursa bu; Vad hkm olur. Ramazan orucunun farz olmas, Ramazan aynn balamasyla mmkndr. yleyse Ramazan Hillinin grlmesi orucun farz oluuna bir sebeptir, vaz bir hkmdr. Namaz klmak iin abdest almann art olmas, katilliin miras olmaya engel olmas gibi. 231 Hkm, slm hukuk usulnde, Allah ve Raslnn emir, yasak, muhayyer brakma veya bir kimsenin fiiline ilikin iki eyi birbirine balama zelliklerini tayan prensipleridir. Farz, vcib, snnet, mstehab, mubah, haram, mekruh, sahih, btl, fsit, sebep, art, mni gibi bir mslmann fiiline Allah veya Rasl tarafndan verilen vasf "er' hkm" adn alr. Hkm emir, yasak veya muheyyer brakma kabilinden ise, buna "teklf hkm" denir. Emre rnek: namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek gibi. Yasaa rnek; iki imek, kumar oynamak, zina etmek gibi. Muhayyer brakmak ise; mer ekilde yeme, ime ve gezinme gibi fiilleri kapsamna alr.232 slm bir hkmn kyas yoluyla benzeri meselelere uygulanabilmesi iin pratie ynelik olmas ve mnsnn akl ile anlalabilmesi gerekir. Yani bu hkmn mer olu sebebini akl kavramal veya yet-hadis bu sebebe iaret etmelidir. Mesel iki, kumar, murdar hayvan eti ve rvet haram klnmtr. Akl, bunlarn mer olu hikmetini kavrar. Eer hkmn mnas, teyemmm abdesti ve namazn rekatlarnn says veya ekli gibi akl ile bilinemezse kyas konusu olamaz. Eb Hanfe'ye gre, hkm yet ve hadislerinin hepsinin mns akl ile kavranabilir ve illetleri anlalr. Ancak ibdet (taabbd) olduuna dair delil bulunanlar bundan mstesnadr. Bu, mer olu sebebi akl ile kavranlamayan ibadet vey hkmlerin bir hikmet veya faydas yoktur, anlamna gelmez. phesiz bunlarn da hikmet ve faydalar vardr; fakat akl bunlardaki illeti anlayarak benzerlerine uygulama yeteneine ship deildir.233 Kur'n- Kerm'de, insanlarn fiilleriyle ilgili beyz kadar yet vardr. Bunlara "hkm yeti" denir. Bu yetleri aklayan zel eserler de yazlmtr. Eb Bekir el-Casss (. 370/980) ile bn'l-Arab'nin, Ahkm'l-Kur'n adl eserleriyle, gnmz slm bilginlerinden Muhammed Ali es-Sbn'nin, Tefsru yti'l-Ahkm isimli eseri bunlardandr. Hz. Peygamber'in hadislerinde de, edeb, mev'za ve ahiret hkmleri yannda, ibdt, mumelat ve ukbtla ilgili hkm hadisleri ayr balklar veya mstakil hadis kitaplar olarak yazlmtr. Bunlara da "hkm hadisleri veya hkm bildiren hadisler" denir.234 AHKM Hkmler, yarglar, kanunlar, kararlar. Ahkm hkm kelimesinin oulu olup "hkmler" demektir. Hkm, szlkte men etmek, nlemek anlamlarna gelir. Hkimin davay neticeye balamasna hkm denmesi, taraflar arasndaki dmanl nledii iindir. Hkm, bir eyi dierine dayandrma, emir ve irade manasnda da kullanlmtr.235 Terim olarak 'hkm' fkh usul bilginleri yle tarif etmilerdir: "Mkellef (ykml) kimselerin ileriyle ilgili Allah ve Resul'nn hitaplardr." Mesel; Allah'n "namaz klnz", "adam ldrmeyiniz" hitaplar birer hkmdr.

230 231

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 281. Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 281. 232 M. Eb Zehr, Usul'l-Fkh, Dru'l-Fikri'l-Arab, t.s, s. 26-28. 233 Eb Zehr, a.g.e, s. 234. 234 fi, er-Risle, s. 447, 510; tb, el-Muvfakt, IV, 162- 165; Gazzl, el-Mustasf, 11, 350-353; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/33. 235 M. Salah, Kams-i Osmn, III, 297; H. Karaman, Fkh Usl, stanbul 1963, 170.

Fkhlere gre ise hkm, bu hitbn eser ve neticesidir.236 "Namaz klnz" hitbnn eser ve neticesi farz, "adam ldrmeyiniz" hitbnn ise haramdr. Buna gre namaz klmann hkm farz, adam ldrmenin hkm ise haramdr. Hkmlerin Ksmlar: Fkh usul bilginlerine gre din hkmler iki ksma ayrlr: 1) Teklifi Hkmler: Bir iin yaplmasn ya da yaplmamasn gerektiren veya ikisi arasnda tercih etmekte serbest brakan hkmlerdir. Bir iin yaplmasn gerektiren hkmlere farz ve mendup, yaplmamasn gerektirene haram ve mekruh, muhayyer braklan hkme de mbah denir.237 2- Vaz' Hkmler: Bunlar, ibadet ve muamelelerin shhati iin gerekli olan artlar gsteren hkmlerdir. Bir fiil ilenirken din kurallara uygun olup olmad bu tr hkmlerle anlalr. Mesel alveriin sahh olmasyla ilgili hkmler bu kabildendir. man-amel ve ahlk asndan hkmlere gelince; Bu adan slm'daki hkmler ksma ayrlr: 1- tikdi Hkmler: Allah'n varl, birlii, sfatlar, peygamberler, melekler ve ahiret hayat gibi inanla ilgili olan hkmlere itikd hkmler denir. 2- Amel Hkmler: Bu da ksma ayrlr: a- Namaz, oru, zekt ve hac gibi ibadetlerle ilgili hkmler. b- Alveri, evlenme-boanma gibi muamelelerle ilgili hkmler. c- eitli sulara dnyada verilecek cezalarla ilgili hkmler. 3- Ahlk Esaslarla lgili Hkmler:238 AHKMU'-ER' YYE slm'n ortaya koyduu btn er'i hkmler. slm hkmlerin btnn iine alan hkmler manzumesi olarak kabul edilen er' hkmler; itikd, amel ve ahlk olmak zere ksma ayrlr: Bunlardan itikda dair olan hkmler genellikle Allah'n birlii ve varlna dayal olan akl ve mantk hkmlerdir. Akdeye dair olup ayet ve hadislerle ispat edilen er' hkmler ise, ahiret hayat ve meleklerin varl gibi gaybe dayal hususlardr. Amel hkmlere gelince genellikle insann ruhunu, akl ve nefsini eiten emirlerdir. Bu trl emir ve hkmler insan Cenb- Hakk'a daha iyi bir kul yapma hedefini gderler. Ayrca insanlar arasndaki sosyal ekonomik, siyas, ml ilikilerin dzenlenmesinde de etkili bir rol oynayan, yine er' hkmlerdir. Ahlk hkmler ise; insann btn mahlkt ile olan ilikilerinde Allah'n emirlerine itaat ederek, efkt ve merhamet duygularnn gelimesinde etkili olan emir ve yasaklar manzumesidir. er' hkmler gerek dnya ve gerekse ahiret hayat ile ilgili olarak eitli usllerle insan eiten ve daha mutlu bir toplumun olumasn salayan ilh emirlerdir. Mmin bir insan her ne olursa olsun bunlara uymak zorundadr.239 ER' HKM eriata ait amel prensip, hakknda yet, hadis veya icm bulunan veya temelde bu delillere dayanan ve slm'n pratik ynn oluturan prensipler. Allah ve Raslnn emir, yasak, muhayyer brakma veya bir kimsenin fiiline ilikin iki eyi birbirine balama zelliklerini tayan prensiplere "er' hkm" denir.

236 237

Abdulvehhab Hallf, lmu Usli'l-Fkh, Kahire 1978, 100. Abdulvehhab Hallaf, a.g.e. 101. 238 . N. Bilmen, Muvazzah Im-i Kelm, stanbul 1979, 71-72; Durak Pusmaz, amil slam Ansiklopedisi: 239 amil slam Ansiklopedisi:

eri Hkmlerin Ksmlar: er' hkmler teklifi ve vaz' hkmler olmak zere ikiye ayrlrlar. 1- Teklif Hkm: er' hkmleri koyan Allah ve Raslnn mkellef olan Mslman'dan bir fiili yapmasn veya yapmamasn istemesi, yahut onu yapp yapmama arasnda serbest brakmasdr. ri'in, fiilin yaplmasn istemesi kesin ve balayc tarzda ise buna "farz", kesin ve balayc tarzda deilse buna "mendub" denir. Dier yandan Haneflere gre, delil kesin olmakla birlikte hkme delleti zann olursa hkm "vacib" derecesinde kalr. Kurban kesmek, vitir namaz gibi. ri'in fiilin yaplmamasn istemesi kesin ve balayc tarzda ise buna "haram", kesin ve balayc tarzda deilse buna da "mekruh" denir. ri'in, mkellefi fiilin yaplp yaplmamas arasnda serbest brakt fiile ise "mbah" denir. Buna gre, teklif hkmler farz, vacip, snnet, mstehap, mbah, haram, mekruh ve mfsid (ibadeti veya akdi bozan) hkm olmak zere eitli ksmlara ayrlmtr. Bu duruma gre teklif hkm bir iin yaplmasn veya yaplmamasn istemeyi yahut da iki seenek arasnda serbest braklmay kapsamaktadr. Namaz klmak, zekt vermek ve hacca gitmek yaplmas istenen hkme rnek verilebilir. ki ve kumar yasa, yaplmamas istenilene rnek tekil eder. Yiyip ime ve mer olarak gezinme de ykmlnn serbest brakld hususlardandr. 2- Vaz' Hkm: Allah ve Raslnn bir eyi baka bir ey iin sebep, art veya mani klmasdr. Teklifi hkmler asl temel hkm olup, vaz' hkmler bunlarn uygulanmas srasnda ortaya kar. Mesel Allah Tel "Namaz klnz, zekt veriniz" (el-Bakara, 2/43) buyurarak bunu m'minlere farz klmtr. te bunlarn ifasnn istenmesi "teklf" bir hkmdr. Ancak namazn farz olmas iin aranan bir takm artlar yannda, vaktinin girmesi de gereklidir. te namaz vaktinin girmesi, onun farz oluuna bir "sebep" tekil eder. Zektta nisap miktar maln zerinden bir yl gemesi de zektn farz olmasnn sebebidir. Yine, ramazan orucunun farz olmas iin, bu ayn girmesi, yani ramazan hillinin grlmesi, orucun farz klnna sebep tekil eder. Hadiste; "Hilli grnce orucu tutun, yine onu grnce oruca son verin" denilmitir. art'a rnek olarak, namaz iin abdesti, miraslk iin, mris ld tarihte vrisin hayatta olmasn, namazn geerli olmas iin kbleye dnlmesini ve nikhn sahih olmas iin de ahitlerin bulunmasn zikredebiliriz. Mni iin de "ldrme" ve "dinden dnme"yi rnek verebiliriz. Bir kimse Kur'an'da belirlenen hsmlarna miras olabilir. Fakat bu hsmlardan birisini ldrd takdirde, ldrd bu kiiye miras olamaz. Bylece normalde uygulanmas gereken bir hkm, ortaya kan "ldrme" engeli dolaysyla uygulanmamaktadr. Hadiste, "ldren iin miras hakk yoktur" buyurulur.240 Yine dinden dnen kimse de Mslman olan hsmna miras olamaz. Burada normal artlarda miras olmas mmkn iken, ortaya kan "dinden dnme" engeli yznden miras alamamaktadr. Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Mslman gayri mslime miras olamaz"241 Ayr dinden olanlar birbirine miras olamaz"242 Teklfi hkm ile vaz' hkm bazan bir tek nass'ta birleebilir. Mesel, "Hrszlk yapan erkekle, hrszlk yapan kadnn yaptklarna karlk Allah'tan bir ceza olarak ellerini kesin" (el-Mide: 5/38) yetinde hem hrszlk suunun cezas olan ve teklfi nitelikte bulunan el kesme hkm, hem de hrszlk fiilinin bu cezann sebebi klnmas yani vaz' hkm yer almtr. Yine; " hramdan knca avlanabilirsiniz" (el-Mide: 5/2) yetinde, hem ihramdan ktktan sonra avlanmann mbahl (teklfi hkm), hem de ihramdan kmann avlanmann mbah saylmasna sebep klnd birlikte yer almtr. u yetlerde ise sadece teklfi hkm yer alm, sebep, art veya mn zikredilmemitir: "Namaz klnz zekt veriniz" (el-Bakara, 2/43). Ey iman edenler, akitleri yerine getiriniz" (el-Mide, 5/1). u hadiste ise yalnz vaz' hkm olan sebebin yer ald grlr: "Allah temizlik olmakszn namaz kabul etmez243 TEKL F

240 241

bn Mce, Diyt, 14. Buhr, Feriz, 26; Mslim, Feriz 1. 242 Tirmiz, Feriz, 16; bn Hanbel, II, 187, 190. 243 Nesa, Zekt, 48; bn Mce, Tahret, 2; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi:

Zor olan istemek. Fkh usul stlahnda, ari'in bir fiilin yaplp yaplmamasn talep etmesi. Eer bir eyin yaplmasn isteyi kesin olursa, teklif hkm "vacip", kesin olmazsa "mendup" olur. Bir eyin yaplmamasn isteyi kesin olursa, teklif hkmn muhtevas "haram"; kesin olmazsa "mekruh" olur. Bir de tahyir'in hkm vardr ki, bu da "mubahtr". Buna gre teklif hkmler: 1- Vacip, 2- Mendup, 3- Haram, 4- Mekruh, 5- Mbah olmak zere be ksma ayrlr. Bu taksim fakihlerin ounluuna gredir. Hanefiler ise, teklifi hkmleri yedi ksma ayrrlar: 1- Farz, 2- Vacip, 3- Mendup, 4- Haram, 5- Tahrimen mekruh, 6- Tenzihen mekruh, 7- Mbah.244 Teklifin esasn akl ve idrak tekil eder; yani akl ve idrak, teklifin temel artdr. Bu konuda el-mid yle diyor: "Akl erbab mkellefin akl ve kavray sahibi olmas gerektiinde ittifak etmitir; nk teklif, bir hitaptr. Hayvan ve cansz madde gibi akl ve idraki olmayana hitabta bulunmak muhaldr. Deli ile, temyiz kudretine sahip olmayan ocuk gibi hitabn asln anlama potansiyeline sahip olan; fakat onun emir, nehiy, sevap ve ceza ile ilgili bulunduunu, onu emredenin Allah olduunu ve O'na itaat gerektiini tafsilatyla bilmeyen kimse de, hitabn asln tafsilatl olarak anlamama bakmndan hayvan ve cansz madde mesabesinde olduu iin, teklife muhatab olamaz. nk teklif ile kasd edilen ey, hitabn asln anlamaya dayand gibi, onun tafsilatn da idrak etmeye dayanmaktadr. Temyiz kudretine sahip olan ocua gelince; bu, her ne kadar temyiz kudretine sahip olmayan ocuun anlamad eyleri idrak ederse de, tam akll kimse gibi Allah'n varln, kullara hitapta bulunacan, Allah'tan gelen buyruklar tebli eden gerek Peygamberin bulunduunu gerei kadar kavrayamaz. Oysa teklif ile kasd edilen ey, bunlara baldr. Geri arada ok ksa bir zaman kalacak ekilde erginlik cana yaklanca, onu bu andaki idraki, biraz sonra teklifi gerektiren eyi idrakinden farkl olmayabilir; ancak akl ve idrak birer gizli vasf olup yava yava ortaya ktndan ve bunlar gsteren belli bir l bulunmadndan ari', bunlar iin bulu ana girmeyi bir snr olarak koymu ve bu aa ermeyenlerden teklifi kaldrmtr. Bunun delili de, Hz. Peygamber'in (s.a.s), " kimseden kalem kaldrld (yani onlar tekliften muaf tutuldu); bulua erene dek ocuktan, uyanncaya kadar uykudakinden ve aylncaya kadar mecnundan" hadisidir.245 Bu ifadeden u husus anlalmaktadr: 1- Teklifin direi akldr; nk teklif Allah'n hitabdr. Buna da ancak aklyla idrak eden kimse muhatap olabilir. 2- Akl yava yava gelimekte, ocukluktan itibaren olgunlama seyrine devam etmektedir. O, teklif haddine ancak gelimesini tamamladktan sonra ulamaktadr. 3- Akln yava yava gelimesi gzle grlmeyen bir husustur; nk o, bir zaman sreci ierisinde adm adm keml noktasna ulamaktadr. Elbette bu noktay gsteren maddi bir lnn bulunmas gerekir. O da bulu adr. te bu a, akln noksanlk ve kemali arasndaki snr tekil etmektedir. Kii bu aa ulanca ona teklif terettb etmektedir. Hatra gelebilir ki mecnun (deli) ve mmeyyiz olmayan ocuun temyiz kudreti bulunmad halde, mal tekliflere muhatab olduunu gryoruz. Bunlar, bakasna ait bir eyi telef ederlerse tazmin etmeleri, bir cinayet ilerlerse diyet vermeleri gerekmektedir. Fakihlerin cumhuruna gre bunlarn, mallarndan zekt vermeleri gerekir. Meyve ve tahl gibi toprak rnleri iin r vermeleri icap ettiini de fakihler icma ile kabul etmilerdir. te bunlar birer tekliftir. Bu durumda onlarn tekliften muaf tutulduklar nasl dnlebilir? Buna, usul bilginleri yle cevap verirler: Her ne kadar deli ve mmeyyiz olmayan ocuk, temyiz kudretleri bulunmad iin teklifi hkmlere muhatap deil iseler de, onlar da insandrlar ve bu insanlk kendileri iin bir ksm haklar salam ve bu haklar tayacak bir zimmet tanmtr. Mesel, onlarn mlkiyet haklar vardr; bu teklifler de, kendilerinin mal ve mlkiyetleriyle ilgili vecibelerdir. Bundan anlalyor ki, deli ile mmeyyiz olmayan ocuk, insan olmalar hasebiyle bir ksm haklara ve bu yzden bir ksm da vecbelere sahiptirler. Bu konunun daha iyi anlalmas iin srf insanlk icab olarak sbit bulunan ehliyet ile akln eseri olarak sbit bulunan ehliyet konusu da incelenmelidir.246 Teklif konusu her ne kadar dorudan doruya fkh usuln ilgilendiren bir mesele ise de kelam ilminin de inceledii konular arasna girmi ve insann fiillerinin bir paras saylmtr. Kelam mezheplerin deiik teklif anlaylar vardr. Biz burada kelmclarn teklifi nasl tarif ettiklerine temas ederek mezhepler arasnda sadece muturidiliin gr ile yetineceiz: Seyyid erif Crcan'ye gre, teklif, muhataba klfet yklemektir.247 el-Badad'ye gre teklif klfetten (glk, zorluk, zahmet) alnmtr. Bu da yorgunluk ve meakkattir. eriatta emre ve neyhe tla kolunmutur. O halde teklif hitabn emir ve nehiy olarak muhataba ynelmesidir.248

Muhammed akir Garbal, el-Mevst'l-Arabiyye el-Myessere, teklif maddesi; Muhammed Eb Zehra, slm Hukuk Metodolojisi, terc. Prof. Dr. Abdlkadir ener, Ankara, 1973, 42. 245 Buhar, Hudd, 22, Talak, 11; el-mid, el- hkm fi Usuli'l-Ahkm, I, 199, 200. 246 Prof. Dr. Abdlkadir ener, a.g.e., 320-321. 247 Ta'rift, 58. 248 Usul'd-Din, stanbul, 1928, s. 270.

244

Maturid'nin teklif anlayna gelince, yle zetlemek mmkndr: Teklif, ancak vukuu kudret dahilinde olana baldr ve bu ekilde bir emrin ifadesi olur. Teklif yerine getirilirse, mkafat gerektirir; yerine getirilmezse, cezay davet eder. Fakat teklifin bu tarzda icraya konmas insann irade ve gc ile olur.249 Matrid kelm okulunda nemli olan, teklifin insann irade ve gcyle ilgili oluudur. Eer insan fizik anlamda sakat ise bu insann fizik ynnden istitaa'ya, gce sahip olmad ortadadr. Dolaysyla byle insana teklif akl haricidir. Her ynden salam olan insann teklife muhatab olmas ve bu teklife gre fiillerini yapmas insann iradesi ile ilgilidir. Bu takdirde insan, fiillerinin nitelik kazannda sorumlu olur ve bylece teklif anlam tar.250 Matrid okulunda g yetmeyen ite teklif kabul edilmemektedir.251 Bu konuda okulun dayand mesned "Allah bir kimseye ancak gc yettii kadar teklif eder" (Bakara, 2/286) ayetidir. nk Allah hikmete uygun olan yapar; hikmet de kendisinde gzellik, iyilik olan dnmeyi gerektirir. Matridlikte mesele, insann gc ve bu gcn imknlarnn Allah'n ezel ve mutlak ilmince bilinmesi asndan ortaya konmaktadr.252 nsan teklif edilenden birini kendi gc, meyli ve ihtiyarn kullanarak seer.253 nsann bu tr hareketini Allah bilir. Teklifin ceza ve mkafat haline gelmesi, insana ahlki nitelikte bir fiil olmas ve neticede insann yaptndan sorumlu olmas bylece vuku' bulmaktadr.254 Allah'n insanlara yapmalar mmkn olmayan teklif etmesi ve gc yetmeyene teklif, caiz ve mmkn deildir.255 ED LLE- ER' YYE er' deliller, er' hkmleri karma yollar. Edille, delil kelimesinin ouludur. Delil de, kendisiyle, arzulanan bir amaca ulalan rehber, kaynak, dayanak demektir. Usl-i Erbaa, Edille-i Erbaa da denir. Edille-i er'iyye, yahut er' deliller, en genel anlamda slm hukukunun kaynaklarn tekil eder. Dier bir ifadeyle, edille-i er'iyye, hkm karmada bavurulan esaslar olarak ifade edilebilir. Kavramn ortaya k Etbau't-Tbiin devrinden sonradr. zerinde dnlmesi veya kavranlmasyla, istenilen hkme ve sonuca ultrn eydir.256 Kesin veya zann olarak genel hkm ifde eder. Genel bir snflama ile er deliller, "Sem'" ve "akl" olmak zere iki grupta ele alnabilir. Sem' olanlar; Kitap, Snnet, cma olup bunlar deiik olaylara uygulama arac olan Kyas da bunlara ilve edilen ve "akl deliller" olarak deerlendirilen dier deliller ve bunlarn sralamas hakknda farkl grtedirler. Bu deliller, "istishbu'lhl", "istihsan", "meslihu'l-mrsele", "rf", "sahbe sz" ve " slm'dan nceki eritler" gibi delillerdir. Edille-i er'iyye'nin drt ile snrlndrlmasnn gerekeleri iin unlar sylenir: Delil, mene itibariyle ya vahiy kaynakldr ya da deildir. Eer vahiy kaynakl ise, bu vahiy ya "metlvv" ki bu Kur'an'dr veya "gyr-i metlvv" olur ki bu d Snnettir. Delilin vhiy kaynakl olmamas durumunda ise u iki ihtimal sz konusudur: Bu delil, bir asrdaki btn mctehidlerin ortak gr ise "icm", her mctehidin ferd gr ise "kyas" adn alr.257 Aslnd, Kur'n ve snneti asl ve sbit kaynaklar olarak; bu ikisi dnda kalan dier btn delilleri ise Kur'an ve snneti yorumlama ve uygulama metodu ve vastas olarak deerlendirmek mmkndr. Kitap, snnet, icma, kyas "asl deliller", istihsan, istislah, istishab, rf, sahb sz, gemi eratler "fer'" delillerdir.258 1) Kitap Kitap, slm hukuk literatrnde "Kur'an" yerine kullanlan bir terimdir. Kur'n ise, lgatte, okumak anlamnda olup, stlahta Hz. peygamber (s.a.s.)'e inen, mushaflarda yazl olan ve en ufak bir phe olmakszn mtevtir olarak nakledilen, Cenb- Allah'n sz (kelmullah) anlamnda kullanlr.259 Kur'n Allah'n kitab ve apak vahyidir. Tedric olarak indirilmitir. Bir harfini bile inkr kfrdr. Kur'n' en iyi bilen Raslullah; sonra ashbdr. Kur'an, slm terinin (yasama) temelini tekil eder. Kur'n'da din hukuk sisteminin (erat) esaslar aklanm; inan, ibadet ve hukuk konular genel hatlar itibariyle belirtilmitir.260 Bu itibarla, Kur'an, slm terinin "asl kayna", dier bir deyile yegne deimez kayna olarak kabul edilir. Raslullah Ved Haccnda yle buyurmutur: "Sizlere iki ey brakyorum: Allah'n kitab ve Raslnn snneti. Bunlara sarldnz mddete dallete dmezsiniz." Kur'n, hkmleri genel izgileriyle belirtir; pek
249 250

el-Beyad, arat'l-Merm, Kahire, 1368, 250. Prof. Dr. erafettin Glck, Kelm, Konya 1988, 222. 251 Eb Mansur el-Matrid, Kitab't-Tevhid, Beyrut 1970, 266. 252 el-Beyad, a.g.e., 250. 253 Matrid, a.g.e., 266. 254 Prof. Dr. erafettin Glck ve Do. Dr. S. Toprak, Kelm, 222. 255 Nurettin es-Sabun, el-Bidye fi Usuli'd-Dn, Tah. Bekir Topalolu, Dimak 1979, 118; Ahmed Yaar, amil slam Ansiklopedisi: 256 Hayreddin Karaman, Fkh Usl, 42. 257 Byk Haydar Efendi, Usl-i Fkh Dersleri, 20. 258 Sava Paa, slm Hukuk Nazariyesi, 11, 47-51. 259 Molla Hsrev, Mir'at, 16-17. 260 tib, el-Muvfakat, IV, 92.

az konu dnda bunlarn detayna inmez. Nitekim, Kur'n'da, keyfiyet ve detay belirtilmeksizin namaz klmak ve oru tutmak emredilmi; bunlarn nasl yaplacam ise, Hz. Peygamber, szl ve fiil olarak aklamtr. Ayn ekilde, Kur'n akitlerin yerine getirilmesini emretmi, alm-satmn hell, ribnn haram olduunu belirtmi, fakat hangi akitlerin sahih, hangilerinin btl ya da fsit olduunu aklamamtr. Bu ayrmn temel llerinin belirlenmesini de ilk planda snnet yklenmitir . Dier taraftan, Kur'n'da detaylar ile birlikte zikredilen baz konular da vardr; miras, kar-koca arasndaki lin'n nasl yaplaca ve baz ceza meyyideler bunlar arasndadr. Kur'n'n bu genel ifde (icml) tarznn nemi, zellikle mumelt hukuku alannda ortaya kmaktadr. Bu tarz, mcmel nasslarn deiik ekillerde anlalp uygulanmasna imkn vermekte ve bylece deiik zamanlardaki maslahatlara ayak uydurmasna ve genel ama ve prensiplerden ayrlmakszn onlarn gereklerine gre hkm verilebilmesine yardm etmektedir. Mesel, Kur'n'da, zel bir ekil belirtilmeksizin "r"dan bahsedilmektedir. Genel bir ekilde ifade edilen bu ra, istibdd ve basknn bulunmad, halk ierisinde belli lde bilgi ve kanaat sahibi olanlarn grlerine sayg duyulup bavurulduu bir ynetim biimini kapsamaktadr. Btn bunlara ramen, Kur'n nasslarnn bu genel ifade tarznn, baz noktalarda snnetle aklanmasna ihtiya vardr. Bu sebeple, Kur'n'da pekok yerde, snnet'e atfta bulunulmutur, "Allah'a ve Rasl'e itat edin" (Al-u mrn, 3/32); "Peygamber size neyi vermise onu aln, neyi yasaklamsa ondan kann" (el-Har, 59/7) "Ey inananlar, Allah'a itat edin, Peygamber'e ve Ul'l-Emr'e itat edin. Bir eyde anlaamazsanz onu Allah'a ve Peygamber'ine arzedin. Bu en iyi ve netice itibariyle en gzeldir" (en-Nis, 4/59). Kur'n'n dell olmas demek, Kur'n'n hakkyla bilinmesi demektir. Kur'n ilmine sahip olmadan, Arapa'ya vkf olmadan, snnete bavurmadan, ilim ehli olmayanlar iin fkh manada deil, ahlk manada okunan bir kitap olabilir. mam Cfer-i Sdk bu konuda yle demitir: "Kur'n'n bir ksmn dieriyle arptrdlar. Nasih zannederek mensuhu delil gsterdiler. Amm zannederek hs ile delil getirdiler. yetin te'vlini delil gstererek snnetin onu te'vil eklini terkettiler. Szn ban ve sonunu dnmediler. Onu kaynak edinip yollarn bilemediler. Ehlinden almadlar, bylece saptlar ve saptrdlar"261 Kur'n'n btn yetlerinin sbutu kat'idir. Ancak, ifade ettikleri mana ve kavrama delletleri her zaman kat'i olmaz. Bu bir ksm yetlerin dellet bakmndan zann olmas farkl mezheplerin farkl grler ortaya koymasna yol amtr. er'i hkmlerin kaynaklar kitap, snnet, icm, kyas olunca mukallidin ilmi, trifin dnda kalmaktadr. nk mctehidin kavli her ne kadar mukllid iin delil olsa da, delillerin kendisi deildir.262 Kur'n- Kerm'e "vahy-i metlvv" da denilir. Kur'n'n fkhta delil olarak kullanlmasnda, onun lfz kanunlarnn bilinmesi gerekir. Lfzlar, manaya delletleri itibariyle hss, mm, mterek ve mevvel ksmlarna ayrlr ve bunlardan her biri zel bir hkm iin kullanlr. Lfzlar, dellet ettikleri mnya zhir, hss, mfesser, muhkem olarak ak bir tarzda dellet ederler. Kapal tarzda delletlerinde ise haf, mkil, mcmel, mtebih diye ksmlara ayrlrlar. Ayrca dellet ettikleri manada veya baka bir mnsebetle olan mnda ak veya kapal kullanlmalar itibariyle hakkat, mecz, sarih, kinye ksmlarna ayrlrlar. Yine ne gibi manalara dellet ettikleri ve hangi maksatlarla sylenilmi olduklarna iitenlerin vukuflar itibariyle "Dal bi'l ibre", "Dal bi'l-ire", "Dal bi'd-delle", "dal bi'l-iktiz" diye ayrlrlar. Kur'n hkmleri de birka ksma ayrlmaktadr: Akde, (itikd hkmler), ahlk (ahlk hkmler) ve mkelleflerin sz ve ileriyle ilgili hkmleri "ibadetler" ve "mumeleler" diye iki grupta ele alr. Kur'n'da hkmler ya kll, ya da icml olarak aklanmtr. Btn hkmlerin zellii, man ile iie gemi olmasdr. Kur'n hem yasa koyar, hem hidyete erdirir, hem ird eder, hem t verir. Yalnzca bir kanun kitab deildir. slbu mu'cizdir. Konular defalarca tekrarlanmtr ve yetler hkm koyarken iman ve ahlktan ayr deildir. Kur'n'n hkm yetleri daha ziyade Meden srelerde yer almaktadr. yetlerden hkm karlrken mctehidler arasnda meydana gelen ihtilf, mcmel ifadeleri tefsirden ve bir ksm lfzlarn delletlerini ele alma metodundan domaktadr. Raslullah veft ettiinde Kur'n yetleri vahiy ktiplerinin ellerinde bulunan sahifelerde ve ashbn hafzalarndayd. Hz. Eb Bekir Kur'n yetlerini toplattrd ve bir Mushaf haline getirdi. Hz. Osman bu Mushaf'tan Kur'n nshalar oaltt ve btn merkezlere gnderdi. Sahbe, Kur'n yetlerini hem ezberler, hem anlar, hem de amel ederdi. Bir yetle amel etmeden baka yete gemeyenler vard. Sahbe nesli Kur'an' en iyi bilen nesil olup, bildikleriyle amel eden, bilmedikleri ile ilgili olarak da susan insanlard. Tbiin devrinden sonra ise her asrda Kur'n tefsiri o asrdaki ilm-din hareketten etkilendi. yetlerin tefsirinde ictihad farkllklar aka ortaya kt. 2) Snnet Snnet, Arap dilinde iyi olsun kt olsun gidilen veya benimsenen yol anlamna gelir. Istlahta ise, Hz. Peygamber'in Kur'n dndaki sz, fiil ve takriri anlamnda kullanlr. Hz. Peygamber m'minler iin her alanda
261 262

Suphi es-Salih, slm Mezhepleri ve Messeseleri, ev.: . Sarm, stanbul 1981, 176. bn Abidin, Redd'l-muhtr Haiyesi Terc: Ahmed Davudolu, stnbul, 1982, I, 35.

balaycdr: ''Peygambere itat eden, Allah'a itat etmi olur" (en-Nis: 4/80). Hz. Peygamber m'minler iin ahlken veya hukuken en gzel ve vazgeilmez tek rnektir. Hadis olarak da adlandrlan snnet, Hz. Peygamber'in eitli vesilelerle syledii szlerdir. Mesel: "Zarar vermek ve zarara zararla karlk vermek yoktur"263 ve "Ameller niyetlere gredir"264 hadisleri byledir. Fiil snnet ise, Hz. Peygamber'in ekil ve artlar ile namaz ve hacc ibadetlerinin yerine getirilmesi, muhkeme usl alannda bir ahit ve yemin ile hkm vermesi gibi ilerdir. Hz. Peygamber, "Ben namaz nasl klyorsam siz de yle kln'' buyurarak265 yol gstermitir. Takriri snnet, Hz. Peygamber'in sahbenin yapt baz ilere olumlu ya da olumsuz bir mdahalede bulunmamas veya o ii tasvip ettiini belirtmesidir.266 Su bulamadndan teyemmmle namaz klan bir sahbnin namazdan sonra su bulduu halde namaz ide etmemesin Raslullah'n tasvibi gibi. Snnet, Kur'n'n mcmelini beyn etmesi, mkilini aklamas, mutlakn kaytlamas ve onda olmayan baz hkmleri belirtmesi asndan Kur'n'dan sonra ikinci ter' kayna olarak yer alr. Snnet, Kur'n'da olmayan baz hkmleri getirmesiyle de, bir ynden mstakil bir ter' kaynadr. Kur'n'n izdii genel ereve ve ilkelerin dna kmadan onun aklaycs olmas bakmndan da Kur'n'a tbi saylr. Her iki ynyle de snnetin hccet olmas, baz limler tarafndan din bir zaruret olarak ifade edilmitir. Ancak hemen belirtelim ki, yasamaya kaynak tekil edebilecek snnet, belirli artlar tayan sahih snnettir. Snnet Kur'n'a nisbetle ikinci derecede bir ter' kayna olmakla beraber, snnete bavurmadan Kur'n' anlamak pek mmkn gzkmemektedir. mam fii snneti grupta ele alr. Birincisi, Allah'n Kur'n'da zikrettii bir hususu benzer bir ifadeyle Hz. Peygamber'in de belirtmesi; ikincisi, Allah'n ok ksa ve zl bir ekilde bildirdii bir yetle neyin kastedildiini Hz. Peygamber'in aklamasdr. Bu iki eit snnet hakknda slm hukukular arasnda ihtilf yoktur. ncs ise, hakknda Kur'n'da hibir hkm bulunmayan bir konuyu Hz. Peygamber'in uygulamaya koymasdr. Bu snnet eidi hakknda genelde iki gr mevcuttur. Bir ksm mctehid Hz. Peygamber'in bamsz bir yasama yetkisine sahip olduunu, dolaysyla Kur'n'da szkonusu edilmeyen konularda hkm koyabileceini ileri srmler; bir ksm da Hz. Peygamber'e byle bir yetki vermeyip onun tatbiki olan hereyin Kur'n'da bir asl bulunduunu ileri srmlerdir.267 Snnet, Kur'n'n tefsiridir. "Namaz kln" buyruunu snnet olmadan anlamak ve tatbik etmek mmkn deildir. Raslullah namaz nasl klmsa, mslmanlar da ona uyarak klmlardr.268 Snnetin hadisle ayn manada kullanlabilir. Hadisler, birtakm ksmlara ayrlr. Sahih hadisler, btn mmet iin balaycdr, hkm kaynadr. Bunlar reddedilemezler. Nur sresinin altmnc yeti bunu bize bildirmektedir: "yle deil. Rabbine andolsun ki, onlar aralarnda kimi oraya, kimi buraya ekitirip durduklar eylerde seni hakem yapp sonra da verdiin hkmden yrekleri hi sknt duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadka man etmi olmazlar" (en-Nisa: 4/65). Kur'n'n btn delilleri, Raslullah'n btn hkmleri, emir ve nehiyleri etir.269 Snnet kaynak olmasayd, mesel "Kur'niyyun" frkas gibi sadece Kur'n kaynak alnsayd, onlarn yapt gibi sra sresinin 78. yetine istinaden gnde iki rekt namaz klnmas gerekecekti. Oysa bu, kfrdr.270 Zahiri mezhebinin en byk mctehidi bn Hazm, snnet hakknda "O, kendi hevasndan sylemez. O, ancak kendisine gnderilen bir vahiydir'' (en-Necm, 53/3-4) yetini zikrettikten sonra yle der: "Buna gre Allah'n peygamberine gndermi olduu vahyi ikiye ayrabiliriz: Vahy-i Metlvv (tilvet edilen vahiy) ki, bu, icazkr bir slba sahip olan kitab (Kur'n)dr. Vahy-i Mervi (rivyet olunan vahiy) ki, bu, icazkr slba sahip olmad gibi metlvv de deildir. Menkul olduu halde kitap halinde rivyet edilmemitir. Fakat makru' (okunmu)dur. Yani bu Peygamber'den vrid olan haber olup Allahu Tel'nn muradn aklayc mhiyettedir. Kur'n- Kerm'de bu hususta yle buyurulmutur: "... T ki insanlara kendilerine indirileni aka anlatasn.'' Buna gre Allahu Tel nasl vahyin birinci ksmn tekil eden Kur'n'a itt etmemizi emretmise, vahyin bu ikinci ksmna da itat etmemizi emretmitir. Bunlar arasnda hibir fark yoktur"271 Cumhur ulem sika rvinin rivyet ettii ahad haberin hccet olduunu ve onunla amel etmek gerektiini sylemitir. Hadislerin ou hasen liztihidir ve onu kabul etmek kanlmazdr. Zayf hadis ise kesinlikle kaynak olamamaktadr. Snnet derken, bunun, fkhta hadislerin ksmlara ayrlarak hkmlerin karld bir kaynak olmas anlalr. Yani rvlere gre mtevtir, mehur, ahad diye ayrlan ve ahad hadislerin de sahih, hasen, zayf diye ksmlara ayrlmas hdisesinde de ihtilf olup, bu konu mezheplerin ayrlmasnda bir baka ihtilf noktasdr.
263 264

bn Mce, Ahkm, 13. Buhri, Bedu'l-Vahy, I. 265 Buhri, Ezan 18, Edeb, 27. 266 Abdulvahhab Hallaf, slm Hukuk Felsefesi, ev: Hseyin Atay, 181-182. 267 afii, Risale, s.91-92. 268 Ahmed b. Hanbel, V, 53. 269 tib, el-Muvfakat, I, 14. 270 bn Hazm, el- hkm fi Usli'l-Ahkm, II, 80. 271 Muhammed Eb Zehra, slm 'da Fkh Mezhepler Tarihi, ev: Abdulkadir ener, Ankara 1969, s.83.

Mtevtir snnetler, "Bana yalan yere bir eyi isnad eden atete oturaca yere hazrlansn'' hadisi gibi, byk bir cemaate iitilen ve her asrda binlerce zevt tarafndan rivyet edilegelen yalan zerine ittifak mmkn olmayan rivyetlerdir. Namaz rek'atlarna dir haberler bu nevidendir. Bunlar asl'dr. Mehur snnetler, Raslullah'tan birka zatn rivyet ettii, ikinci ve nc hicr asrlardan beri tevtren nakledilen haberlerdir. "Ameller niyetlere gredir" gibi. Bunlar reddetmek fsklktr. Haber-i ahad, bir zatn dierinden veya bir cemaatten, bir cemaatin bir rviden rivyet ettii snnettir. Tevtr derecesinde olmayan rvilerin, iki zatn naklettii snnet de byledir. Bunun inkr bid'at'tr. Mezheplerin snnet trifinde farkllklar vardr: Hanefi mezhebi mctehidlerinden es-Serahs yle der: "Bize gre snnetten murad hukuk adan Hz. Peygamber ve ondan sonra sahbenin yaptklardr"272 mam fii ise, (.204/819) snneti yalnzca Hz. Peygamber'in snneti olarak alr. Sahbenin snneti, Hz. Peygamber'in itikad, ibadet, ahkm esaslaryla ilgili olarak Kur'n dndaki sz, hareket, davranlar, takrirleri, tasdikleri, rfleri, va'zettii esaslar, koyduu ilkelerdir. Sahbe ve Tbim, herhangi bir konuda tatbik edecekleri eyde "Hz. Peygamber nasl yapt?" diye sormulardr. Snnet anlay, nc halife Hz. Osman zamannda fitnelerin kmasyla deiime urad, bid'atler dine kart; snnetten uzaklald. Tbimin byk limleri Kur'n'da geen273 'hikmet' kavramn 'snnet' eklinde anlamlardr. mam fii de bu grtedir. Kendisine kitapla birlikte onun bir benzerinin verildiini syleyen Hz. Peygamber'in274 snneti bylece zikr, hikmet, misl olmaktadr. Rivyetlere gre Cebrail (a.s.) vahyi getirirken, onun aklamasn (snneti) de getirdi.275 Hem Kur'an' hem de snneti indiriyor, Hz. Peygamber'e retiyordu. Snnet, slm toplumunun ve islm devletinin olumasnda mil olan en mhim faktrd. Sahbe, bu snneti, gelecek nesillere kalmas iin aktard ve "hadis" bir bakma byle dodu. Ancak ashb hadis rivyetinde ok titiz davranmasna karlk, tedvin asrnda sapk akmlar ve slm dmanlr hdis uydurdular. htilfl meselelerde kendi grlerini destekler mhiyette hadis uyduruldu. bn Haldun, Eb Hanife'nin shhati kesin kabul ettii hadis saysnn 17 olduunu yazmtr. Hadis ehli bu durum karsnda hadis tenkidine yneldi ve hadis uslu gelitirildi. Ehli snnet, ia'nn Hz. Ali hakkndaki rivyetlerini cerh edip sahih kabul etmezken Abdullah b. Mes'ud'un rivyetlerini esas alm, ia da ehl-i beyt hakkndaki rivyetlerde taassuba dmtr. Cerh ve ta'dil ilminde bu yzden fkhlardan ayr yntemler meydana gelmi, hkmlerin fer' olanlarnda bu aa kmtr. Katde, bn shak' verken. Nesa onun kuvvetli olmadn; Drekutn ise onun szyle delil getirilemeyeceini syler. mam Mlik de ayn ahsn yalanc olduuna ehdet eder. te yandan ikinci yzylda ehli hadis okulu ile ehli rey okulu arasnda iddetli mnkaalar oldu.276 Eb Hanife ile mam Mlik, kesin bir delile aykr olmayan haber-i vhidi delil olarak kullanrken; fii, shhat artlarn tayan haber-i vhidi kabul eder. Hanefilere gre bu haberler z'dr, reddedilmesi gerekir. mam fii, snnetin ancak snnetle neshini ciz bulur.277 Gazzl, Kur'n ile snnetin, snnetle de Kur'n'n neshini kabul eder. "Her ikisi de vahiydir, dolaysyla birbirlerini neshedebilirler" der.278 Cumhur ise, Kitab; Kitab' ve snneti; snnet snneti ve mtevtir snnet kitab nesheder grndedir. Hadisler tbin devrinde toplanm ve yazlm, daha sonralar fkh kitaplarndaki blm adlarna gre tertip ve tasnif edilmi, mam Mlik Muvatta'n, Ahmed b. Hanbel Msned'i yazm, Ktb-i Sitte ad verilen hadis mecmular ortaya kmtr. 3) cm' cm' lgatte, bir ie azmetme ve bir konuda gr birlii etme gibi anlamlara gelir. Istlahta ise, Hz. Peygamber'in lmnden sonra bir asrdaki mctehidlerin, herhangi bir er' hkm zerinde gr birlii etmeleri anlamnda kullanlmaktadr. Bu itibarla, halk tabakasnn, er' bir konudaki ittifak ya da ihtilflar mteber deildir.279 cm', slm hukukularnn ounluu tarafndan belli bir asr ile snrl olmayan bir messese ve Kur'n ve snnetten sonra gelen nc bir ter kayna olarak kabul edilmektedir. Bu hususa delil olarak ounlukla zikredilen yet, "Kendisine doru yol belli olduktan sonra, kim Peygamber'e kar gelir ve m'minlerin yolundan baka bir yola uyarsa, onu dnd yolda brakrz. Ve cehenneme sokarz. Ne kt bir gidi yeridir oras" (enNis, 4/115) melindeki yet; ounlukla kullanlan hadis de, "mmetim yanl yolda (dallet) birlemez"280 melindeki hadistir.

272 273

Uslu's-Serahs, I, 113. el-Bakara, 2/151, 231; lu mrn, 3/164; en-Nis, 4/113; Cum, 62/2; Ahzb, 33/34. 274 Msned, IV, 134. 275 Cmiu'l-Beyni'l- lim, II, 34. 276 Geni bilgi iin bk. tib, el-Muvafakat; Gazal, el-Mustasfa; bn Kayym, 'lmu'l-Muvakkn. 277 er-Risle, 89. 278 el-Mustasfa, Bulak 1 322, 1, s.124. 279 Mehmet ener, slm Hukukunda rf, s.34-35. 280 bn Mce, Fiten: 18.

cm herhangi bir konuda gereklemise bu icm'n o konudaki bir delile dayanmas gerekir. slm hukukularnn, er' bir dayanak olmakszn keyf bir ekilde bir konu zerinde gr birliine varmalar dnlemez. Bu sebepledir ki, sonraki slm hukukular, bir konudaki icm' renmek istediklerinde, o icm'n delilini deil, byle bir icm'n var olup olmadn, eer varsa sahih bir ekilde nakledilip nakledilmediini aratrrlar. Dier bir ifadeyle, icm'n er' bir delile dayanmas gerekli olmakla beraber, bu delilin icm' ile birlikte nakledilmesi ve bilinmesi, icm'n mteberlik art deildir. cm', szl ve sukt olmak zere iki eittir. Szl icm' bir asrda yaayan btn mctehidlerin, bir konuda ak ve sarih bir ekilde gr birlii etmeleriyle meydana gelir. Sukt icm ise, bir mctehidin bir konuda gr beyn edip, dierlerinin, bundan haberdar olmalarna ramen baka bir gr ileri srmemeleri durumunda meydana gelir. Szl icm', slm hukukularnn ounluu tarafndan delil olarak kabul edilmekle beraber, sukt icm'n delil oluu ihtilfldr.281 Sonu olarak sylemek gerekirse; icm'n, kolektif bir ictihad olarak deerlendirilmesi mmkn ise de, slm hukukular genelde "ictihad, ictihad nakzetmez" prensibini icm'a da uygulamaya pek yanamamlardr. Baka bir deyile, herhangi bir konuda icm'a varsa, ayn konuda ikinci bir icm'a imkn tanmamlardr. Bununla birlikte, Sahbe icm'nn da hemen tamamn tekil eden ibadet yn ar basan din meselelerde bu gr kabul edilse bile, zellikle mumelt hukuku sahasnda ikinci bir icm'a imkn tanmas, gelien artlara uyum salama ve kamu yararn temin etme alarndan yararl gzkmektedir. Her asrda, ok az konuda ittifak edildii malumdur. Molla Hsrev, "Bir asrda mctehid olan btn fukahnn ittifak esastr" der. Bu durumda olanlarn biri dahi o meseleye muhlefet etse icm' olumu saylmaz.282 cm', nakl ve tabii bir kaynaktr. Raslullah'n veftndan sonra mmet, ilerini Kur'n'n koyduu kurala gre "r ile" yrtt, dallet zerinde olmadlar. cm', sarih, sukt ve iki grn varolmas durumunda bir ncsnn domas eklinde ortaya kmaktadr. Sarih icm' balaycdr; amel etmek, hkmn icr etmek zorunludur. Sukt icm'da balayclk kesin deildir. nc icm' ekli ciz deildir. cm' huccet sayan fukah, icm'n kendisi konusunda ayn gre sahip deildir. Mlikler icm'n sadece Medine fukahsna it olduunu, fiiler slm lemindeki btn limlerin ittifakn; Hanbeli ve Hanefiler de sukt icm' kabul etmektedirler. brahim b. Yesar en-Nazzm (.331) icm'n huccet olmasn reddeder. zerinde icm' edilen hkm kfi bir delile dayanrsa, delilin kendisi huccet olur, kapal ve zann bir delile dayanrsa, insanlarn deiik grlere sahip olmalar sebebiyle icm' gereklemez demitir.283 Cferiler de, icm' ancak toplananlar arasnda bir masum mam bulunmasyla kabul ederler, dier icm'lar reddederler. 4) Kyas Kyas, lgatte bireyi lmek, takdir etmek, karlatrmak ve iki ey arasndaki benzerlikleri tesbit etmek anlamlarnda kullanlr. Istlahta ise, her ikisinde de hkme esas tekil eden illet ayn olduu iin, hakknda nass bulunmayan bir olayn hkmn, hakknda nass bulunan bir olayn hkmne eit klmaktr. Kur'n'da, ''Halbuki o haberi Rasl'e ve kendilerinden olan Ul'l-Emr'e arzetselerdi, onlardan hkm karabilenler, iin asln anlar ve bilirlerdi" (en-Nis, 4/83) buyurulur. er' delillerin drdncs saylan kyas; kitap, snnet, ve icm' gibi kesin bilgi ifade etmeyip tecviz edici bir mhiyete sahiptir. Dier bir ifadeyle kyas, zan bildirir ve yeni bir hkm ortaya koymayp, dier delilden biriyle sbit olan ve delili gizli bulunan bir hkm ortaya karr.284 slm hukukularnn ounluuna gre, kyas ile amel etmek aklen ve er'an cizdir. Mehur Muaz hadisin'de, Yemen'e vali tyin edilen Muaz'a ne ile hkmedeceini soran Peygamber'e Kitap, Snnet, ctihad ile demesi ve Raslullah'n onu vmesi kyasa dir en nemli belgedir.285 afii, kyas ile ictihad ayn mnd kullanr.286 Re'y ile kyas ayn mnda kullanmaz. Kyasn, bir delil olmaktan ok, bir metod, dier bir deyile, yorum ve uygulama vastas olarak deerlendirilmesi mmkn gzkmektedir. Nitekim, bu husus, kyasn meru olduunu gstermek iin dayanlan u akl gerekte ak bir ekilde ortaya kmaktadr; Kur'n ve snnetin nasslar snrl ve sonludur. Halbuki, meydana gelen ve gelecek olan olaylar sonsuzdur. Sonlu ile sonsuza cevap vermek mmkn olmadna gre, yeni kan olaylarn hkm ancak re'y ile, ictihad yoluyla belirlenebilir ki bunun banda kyas gelmektedir.287 slm hukukuna canllk kazandran da bir noktada, sbit ve deimez kaynaklardaki hkmlerin yorumlama vastalarnn okluu ve eitlilii ve bunun yannda, kamu yararnn ve beeri ilikilerin dzenlemesinde, genel dorultudan sapmamak kaydyla "re'y (bamsz gr)e" ile hkm verebilmesidir .

281 282

Abdlkadir ener, Kyas, stihsan, Istslah, s.29-41. Molla Hsrev, Mirat'1-Usl f erhi Mirkat'l-Usl, stanbul 1307, 1I, s. 50. 283 Suphi es-Slih, a.g.e. 182. 284 Abdlkadir ener, a.g.e., s.67; . Hakk zmirli, Yeni lm-i Kelm, Hazrlayan: Sabri Hizmetli, s.21. 285 Ebd Dvd, Akdiye, 11; Tirmiz, Ahkm, 3 Hris b. Amr'dan rivyet etmilerdir. 286 fii, Risle, s.66. 287 zmirli, a.g.e., s.19.

Bu deliller dnda gelitirilen ve daha ziyade beer ilikilere akclk ve esneklik kazandrmaya ynelik daha birok delil vardr ki bunlarn banda "meslih-i mrsele" gelir. Kyas akl bir kaynaktr. Nass benzetme yoluyla hkm karma metodudur. Asln hkmn fer'e uygulamaktr. Nass vrid olan ve olmayan iki hkmn benzerliinde, hkmde de ayn olmasn salamaktr. Vahiy asrnda (h. 622-632) kyas, Muz hadisiyle sbit olmu, kyas Hz. mer delillere katmtr. Kyas en ok Hanefiler kullanm, deta kyas onlarla zdelemitir. Kyasla varlan hkmler zann- glib ifade eder. Fkhta ana kural, "nass olan yerde itihadn olmayaca"dr. Hz. Ali, "Din, kyasla olsayd meshin ii dndan daha ok meshedilmeye lyk olurdu" demitir. Eb Hanife, "Kyas yapsaydm, kadn erkekten zayf olduundan mirasta ona iki hisse verirdim" demitir. Hicr nc yzyln sonlarnda son sahb olan Eb't-Tufeyl Amir b. Vsila el-Leys el-Kinn'nin (l. h. 100) veftyla tbiin dnemine giren slm'n ikinci asrnda, slm devletinin snrlar Msr'dan ran'a, Yemen'den Irak'a yaylm ve eratn tedvini gerekmiti. lk fkh medresesi Medine'deydi. Fkh hareket Medine medresesinin mehur yedi fakihi olan Sad b. el-Mseyyeb, Urve b. Zbeyr, Kasm b. Muhammed, Eb Bekir b. Abdurrahman, Harice b. Zeyd, Ubeydullah b. Abdullah, Selman b. Yesr ile balamtr. Etbaut-tbin nesli, ictihad nesli oldu. Mezhebler dodu, halklar bu mezheblere intisap ederek dini rendiler. II. ve III. asrlar en parlak ilim asrlar oldu. Kur'n ve snnetin tedvini, sahbe fkhnn tedvini, tefsir ve hadisin tedvini, cedel ve kelmn kyla ferd-Sevr, Evza veya cema mezhebler (drt mezhep) dodu. Mezheblerin er'i delilleri deerlendirme alar farkldr. yle ki: mam Eb Hanife (80-150) birok ahad haberi reddetmitir. O, ahad haberi baz artlarla kabul etmektedir: Nassa aykr olmamas, Kur'n'n zhir ve ummuna, mehur snnete muhlif olmamas, sahbe ve tbinin ameline aykr dmemesi, rvinin yazs dnda kaynann da zikredilmi olmas, rvinin rivyet ettii hadise aykr amel etmemesi... mam Mlik (93-179), Medine halknn ameline mtevtir hadis derecesinde itibar eder. tihad ve re'ye mecal gstermeyen sahbenin szlerini delil sayar. Sahbi sz itihada msitse aratrd mesele ile sebep ve illete, ona ortak ve bilinen baka bir mesele arasnda benzerlik ilgisini kurarak kyasa gider. mam fii (150-204), icm' Medine ehlinin ameliyle mukayyed saymaz, kyasla da amel eder. Bu kyasn Kur'n ve Snnet temeline dayanmas gerekir. stihsan ve meslih-i mrsele geerli delil olamaz. fii istihsan yapann teri' etmi olacan syleyerek iddetle kar kar. Ancak o da baka adla istihsan kullanmtr. Ahmed b. Hanbel'e (164-241) gre kyas en zayf delildir. mam Cfer es-Sdk'a (.147) gre snnet, Hz. Ali'nin ve ehl-i beyt'in rivyetlerini kapsar. Masum imamlarn sz ve fiillerini de delil alr ve sahbe szlerine tercih eder. Kyas reddeder ve delil saymaz. Raslullah, "Ben en gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim" buyurdu.288 Ynetim iinde, ashbyla istire etti. Vahiy anda fkh kaynaklar kitap, snnet, re'y itihad idi. Re'y ile itihad bazan kamu yararna, bazan kyasa gre yapld. Sahbe dneminde "icm" drdnc delil oldu.289 Nasslarla atmayan rf ve det de hukuk teri'de kullanld. II. asr, tbin devridir. Bunlar fkhn kaynaklarnda kitab, snnet, re'y ile itihad ve icm' esas aldlar. Etbau't-tbin ve mtehid imamlar dneminde (III. ve IV. yzylda) ftuhat ve yeni gelimeler hayatn ve toplumlarn deimeleriyle fkh doktrinler ortaya kt. ou zaman her tbi kendi stadnn grn delil ald. Etbau't-tbin ve itihad anda fkh ok geliti, geniledi. stihsan, rf, maslahat v.b. deliller kt. Eb Hanife'nin delilleri Kitab, Snnet, sahbe fetvas, cm', Kyas, stihsan, rf iken; mam Mlik'in, Kitab, Snnet, sahbe fetvs, Medine icm', kyas, istihsan, maslahat- mrsele, zerayi', rf ve det'di. mam fii Kitab, Snnet, sahbe icm', sahbenin ihtilfl szlerini ve kyas delil olarak alrken; Hanbel, maslahat- mrsele, zerayi', istihsan, istihsab' da ekledi. mamiyye Kitab, Snnet, icm', akl kaynaklaryla fkh koydu. Ancak edille-i er'iyye diye ortaya konan drt delilde btn mezhepler ittifak ettiler.290 ED LLE- ERBAA Drt delil: Kur'n, Snnet, cm, Kyas. Edille, delil kelimesinin ouludur. Erbaa drt demektir. "Drt delil" anlamna gelir. Bu tbir slam hukukunda fkhn dayand drt ana kayna ifade eder. Bunlar; Kitap, Snnet, cm ve Kyas'tr. 1) Kitap: Kur'n- Kerm'dir. Hz. Muhammed'e yce Allah katndan Cebril (a.s.) vastasyla 22 yl, 2 ay ve 22 gnde nzil olmutur. Kur'n, nceki semv kitaplar gibi yalnz inan kitab deil, hem inan ve hem de insanlar aras mnsebetleri dzenleyen ve hayat dzenleyici hkmleri kapsayan bir kitaptr. yetlerde yle buyurulur: "Biz Kitap' sana her eyi beyn iin indirdik" (en-Nahl, 16/89).
288 289

mam Mlik, Muvatta, 211. bn Haldun, Mukaddime, s.375 vd. 290 amil slam Ansiklopedisi:

"Kitapta hibir eyi ihmal etmedik" (el-En'm, 6/38). Kur'n- Kerm Hz. Muhammed'e ilk defa tefekkr ve ibadet iin gittii Hra maarasnda, Ramazan aynn Kadir gecesinde inmeye balamtr. lk inen yetler: "Yaratan Rabbinin adyla oku. O, insan alk'tan (kan phts biimindeki embriyodan) yaratt. Oku, Rabbin sonsuz kerem sahibidir. Ki O, kalemle (yaz yazmay) retendir. nsana bilmediini O retti " (el-Alk, 96/15). Son yet ise Ved Hacc srasnda Zilhiccenin dokuzuncu gn inmitir. Bu yet de udur: "Bugn sizin dininizi kemle erdirdim. zerinizde olan nimetimi tamamladm ve size din olarak slm' verip ondan honut oldum" (el-Mide, 5/3). bn Abbs'a gre, Bakara sresinin 281'inci yeti bundan daha sonra inmitir. Kur'n'n ilk inen yetlerinde daha ok ahiretle ilgili bilgiler yeralr. nsanlar slm'a altktan sonra hell ve harama dir yetler inmitir. yetlerin ou ya bir soru ya da bir olay zerine inmitir. Buna "Esbb- nzl (ini sebebi)" denir. Kur'n nzil olduka Hz. Peygamber, inen ayetleri vahiy ktiplerine yazdrrd. Hangi yetin nereye yazlacan sylerdi. yetlerin tertibinin yazl srasnda Vahye dayanldnda gr birlii vardr. Srelerin sralannn da Vahye dayand kuvvetli bir grtr. 2) Snnet: Hz. Peygamber'in sz, fiil ve takrirleridir. "Bir kimse uyuyarak veya unutarak namaz geirirse, hatrlaynca klsn"291 hadisi szl snnetin; "Ben namaz nasl klyorsam siz de yle kln"292 hadisi fiili snnetin; su bulamad iin teyemmmle namaz klan bir sahabenin, namazdan sonra su bulduu halde namazn ide etmemesi ve Hz. Peygamber'in onu tasvip etmesi takrr snnetin rnekleridir. Fkhta Kur'n'dan sonra ikinci ana kaynan Snnet olduunda gr birlii vardr. Snnetin delil oluu yetlerle sbittir. Baz yetler unlardr: "Peygamber size neyi verirse onu aln; size neyi yasaklarsa, ondan da uzak durun" (el-Har, 59/7). "Hayr, Rabbna andolsun ki, aralarnda kan anlamazlklarda seni hakem klp; verdiin hkme, ilerinde bir sknt duymadan rza ve teslimiyet gstermedike iman etmi olmazlar" (en-Nis, 4/65) ''Peygambere itaat eden Allah'a itaat etmi olur'' (en-Nis, 4/80). "Ey iman edenler, Allah'a itat edin, Peygamber'e ve sizden buyruk sahibi olanlara (ul'l-emr'e) itat edin" (enNis 4/59). ''Allah ve Rasl bireye hkmettii zaman, iman eden erkek ve kadna artk ilerinde muhayyerlik yoktur" (elAhzb, 33/36). Snnet, Hz. Peygamber'in Rabbinden ald elilik grevini tebliinden ibarettir. Bu konuda yette: "Ey Peygamber, Rabbinden sana indirileni tebli et; eer bunu yapmazsan O'nun eliliini tebli etmemi olursun" (el-Mide, 5/67). Kur'n' Kerm Hz. Peygamber'in vahiyle konutuunu haber vermektedir: "O, kendiliinden konumamaktadr. Onun konumas ancak indirilen bir vahiy iledir" (en-Necm, yet, 3-4). Dier yandan Kur'n yetleri, Peygamber'e iman edilmesini aka bildirir: ''Allah'a ve okuyup yazmas olmayan (mm) Peygamber'e ibdet edin; o Peygamber de Allah'a ve O'nun szlerine iman etmitir ve Ona itat edin ki hidyete eresiniz'' (el-A'raf, 158). Snnetin Kur'n' Kerm karsnda fonksiyonu vardr. Snnet Kur'n'n mphem ve mcmel olan yetlerini aklar; umm hkmlerini tahsis eder; nsih ve mensh'u bildirir; Kur'n'da asllar sbit olan nasslara tamamlayc hkmler getirir; Kur'n'da bulunmayan bir ksm hkmler koyar. Kur'n'daki namaz ve zekt emirlerinin ed eklinin snnetle aklanmas; kars zin eden ve bunu isbat edemeyen erkein mulane yoluna gitmesi halinde evliliin sonra erecei hkm ile ehl eeklerin ve yrtc kularn etinin yenmesini yasaklayan hadisler bunun rnekleridir.293 3) cm: Szlk anlam; ittifak ve gr birlii demektir. Bir terim olarak; Hz. Peygamber'den sonraki bir ada slm mctehidlerinin, bir konu zerinde ittifak edip ayn gr paylamalardr. Bu trife gre icmda u artlarn bulunmas gerekir: a) Mctehid olmayanlarn ittifak, dini bir delil saylmaz. Mctehid; delillerden din hkmler karma yeteneine sahip olan kimsedir. b) Mctehidlerin ittifak, din bir meselenin hkm zerinde ilk gr birlii meydana geldii zaman aranr. Daha sonra gr deitirmekle icm bozulmaz. cm iin mctehidlerin bir mecliste toplanmas art deildir. Btn dnyadaki slm bilginleri bir meselede gr birlii etmekle icm oluturulmu olur. c) cm, bir asrdaki btn mctehidlerin ittifak olduundan, bir grup mctehidlerin ittifak icm saylmaz.
291 292

Eb Dvud, Salt, II; Drim, Salt, 26. Buhri, Ezan, 18, Edeb, 27, Ahad, I. 293 Muhammed Eb Zehra, Usul'l Fkh, s.113, 114.

d) Din yn bulunmayan konulardaki gr birlii icm saylmaz. Zaten slm'da dini ilgilendirmeyen bir mesele olmaz. Dnyada meydana gelen her olayn din yn vardr. Ve slm her konuda hkm koymu her meseleye zm getirmitir. te bu artlar yerine gelince icm bir delil olur. Artk mslmanlarn bu meseleye uymalar gerekir. Ayette; "Kim kendisine hidyet belli olduktan sonra, Rasl'e kar gelir, m'minlerin yolundan baka bir yola uyarsa ona dnd yolda brakrz ve cehenneme sokarz" (en-Nis, 4/115) buyurulur. cm'n bir delil olduunu ifade eden hadisler de vardr: "Mslmanlarn gzel grd ey, Allah katnda da gzeldir"294 "mmetim dallet zerinde birlemez"295 Hz. mer'den yle nakledilmitir: "Kim cennetin ortasnda olmak yani oraya girmek istiyorsa, cemaatten ayrlmasn; nk eytan bo kalan kimse ile beraber olup iki kiiden uzaktr"296 cm; sarih, skt ve meselenin belli bir ksm zerinde gr birlii etmek zere e ayrlr. Sarih icm; her mctehidin icm konusu mesele zerindeki grn aka sylemi olduu icmdr. Skuti icm; herhangi bir asrda, ictihad yetkisi olan bir ilim adam belli bir gre varr ve bunu iln ederse ve kendisini tenkid eden kmazsa buna skti icm denir mam afii ve baz bilginler bunu delil saymaz. Meselenin bir ksm zerinde icm'a gelince; mesel miras konusunda sahbiler, lenin kardeleriyle birlikte mirasa giren dedesinin te birden az olmamak zere miras olacan, kimisi de mirasn tamamen dedeye kalacan sylemitir. Burada dedenin her iki durumda da miktar deimekle birlikte miras olaca konusunda gr birlii olumutur. 4) Kyas: Bir eyi baka bir eyle lmek, karlatrmak anlamna gelir. Bir terim olarak; hakknda yet ve hadislerde bir hkm gelmemi olan bir meseleyi ortak zelliklerinden dolay, hakknda hkm gelmi olan bir mesele ile karlatrmak, onun hkmn buna da vermek demektir. Kur'n ve hadiste bulunmayan yeni bir olay, Kur'n ve hadisteki benzerleriyle karlatrlr. Aralarnda ortak benzerlik olunca birinin hkm dierine verilir. Buna arap rnek verilebilir. arap Kur'n- Kerm'de yasaklanmtr. Ancak daha sonraki dnemlerde rak, votka, ampanya, viski gibi deiik adlarda ikiler ortaya kmtr. Bunlar Kur'n- Kerm'de isim olarak zikredilmez. arabn sarholuk verdii iin yasakland, zerinde dnlnce anlalaca gibi, eitli hadisler de bunu belirtmitir. Bu yeni iki eitleri de sarholuk verir. Bu ortak zellikten dolay arabn hkm kyas yoluyla dierlerine amil olur. Kyasn delil oluu yet ve hadislerle sbittir. Ayette; "Ey iman edenler Allah'a itat edin, Peygamber'e itat edin ve sizden buyruk sahiplerine itat edin. Eer bir eyde ekiirseniz, Allah'a ve Peygamber'e havale edin" (en-Nis, 4/59) buyurulur. Bireyi Allah' ve Rasulne havale etmek, ancak Kur'n ve Snnetin iaret ettii amalar bilmekle olur. Bu da kyas demektir. Baz sahbler, Eb Bekir'e bey'at ederken, Peygamber (s.a.s.)'in Onu namaz iin mam olarak setiini gznne almlar ve hilfeti, namaz imamlna kyas ederken; ''Peygamber, onu din iimizde mam tyin etmitir. yleyse biz onu, dnya iimizde niin mam tanmayalm''297 Kyas drt rknden meydana gelir: a) Asl: Bu, hkm beyan eden nass olup "hkm kayna" adn da alr. b) Fer: Bu, hakknda nass bulunmayan meseledir. c) Hkm: Bu, kyas vastasyla asl'dan fer'e gemesi istenilen eydir. d) Ortak illet: Bu da hem asl hem fer'de bulunan bir vasftr. Kyasn dayanm olduu esas tekil eder. lletle hikmet birbirinden farkldr. Hikmet, hkme uygun bir vasf olup, ou hallerde gerekleen mazbut ve mahdut olmayan bir eydir. Fakihlerin byk ounluuna gre hkmler hikmete deil, illete dayanrlar. slm hukukularnn ounluuna gre bazan kyas nass'la atabilir. Bu Kur'n ile snnetin mm (umm) ifadeleri veya haber-i vhid olduu zaman meydana gelir. Hanefilere gre mm dellet bakmndan kesindir. Kyas ise nasl olursa olsun zanndir. Ancak mm herhangi bir delil ile tahsis edilirse zann olur. nk mm, tahsis edildikten sonra mil olduu fertlerden bazsna dellet etmez. Bu yzden Hanefiler, mm'n ilk tahsisten sonra artk kyas ile de tahsis edileceini sylerler. Mesel; "...Bunlardan bakas size hell klnd" (en-Nis, 4/24) yeti, Hz. Peygamber'in ittifakla kabul edilen "...Kadn, erkek kardeinin kz ve bacsnn kz zerine nikh edilmez"298 hadisi ile tahsis edilmitir. Bu ekilde bir defa tahsise urayan bir yet, zann bir delil ile tekrar tahsisi kabul edebilir.299

294 295

Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 379. bn Mce, Fiten, 8. 296 mam,fii, er-Risle, s.474. 297 es-Serahs, Usl, II, 131, 132; bn Kayyim el-Cevziye, 'lm'l-Muvakkn, Kahire, 1325-1326, I, 253. 298 Buhar, Nikh, 27; Mslim, Nikh, 37-39. 299 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi:

FARZ Din sorumluluk, yaplmas dinen gerekli olma, bean etme, kesme, hisseye ayrma anlamlarn ifade eder. Kur'an- Kerm'de onsekiz yerde geen kelime deiik anlamlaryla kullanlmtr. "Allah'n peygambere mikdarn belirledii (farz), mbah kld eyde bir vebl yoktur" (el-Ahzab, 33/38). "Hac vakti bilinen aylardr. Her kim o aylarda hacc kendine gerekli (farz) bilip bu ibdete balarsa, artk kadna yaklamas, gnh ilemesi ve kavga etmesi hell deildir" (el-Bakara, 2/197). "Sadakalar (zektlar) ancak unlar iindir: ... Allah tarafndan byle beyan (farz) edildi" (et-Tevbe, 3/60). " Eer onlar kendilerine el srmeden boar da mehir kesmi (farz) olursanz... ' (el-Bakara, 2/236). "Allah onu lnetledi. O da yle dedi: Andolsun kullarndan belirli (mefrz) bir pay edineceim" (en-Nis, 4/118). Kur'an'da geen farz kelimesi al harf-i cerri ile kullanldnda vcb gereklilik; lm harf-i cerri ile kullanldnda bazan gereklilik bazan da beyan anlamn ifade eder.300 Farz, Peygamber (s.a.s.)'in hadislerinde farkl anlamlarda kullanld gibi vacib anlamnda da kullanlmtr. "Ramazan ay geldi... Allah bu ayda oru tutmanz size farz klmtr"301 Bir fkh terimi olarak farz: ri' tarafndan emrolunduu kat' delil ile sbit olan; zrsz, mutlak surette terkedildiinde ceza gereken amellerdir. zrden maksat, dinin mer grd zrdr; mesel yolcunun orucu terk etmesi gibi. Mutlak terketmekten maksat; bir engelden dolay geciktirmek anlamndadr. Namazn vaktin banda klnmamas gibi. Tariften de anlalaca gibi zann delil ile sbit olan hkmleri Hanef hukukular farzn kapsamna almamtr. Farz, kat'i deliller ile sbit olduu iin inkr edildiinde kfr gerektirir. ayet yorumlanarak inkr edilirse, inkr eden fsk olur. Hanefler zann delil ile sbit olan hkmleri vacib olarak niteler. mm fi farz ile vcibin arasn amel bakmndan ayrmaz ise de itikd adan, Hanefi hukukular gibi deerlendirir. Bu da Hanefiler ile fiiler arasndaki farz ve vcib ayrlnn mna, z itibaryla olmadn, lafz olduunu gsterir. Farz; kat' ve ictihd olmak zere ikiye ayrlr. Kat' farz; delillerle yaplmas kesin olarak bildirilen amellerdir. Buna amel ve ilm farz da denilir. ctihd farz ise mtehid imamlarn ictihadyla belirlenen, terk edildiinde o ameli farz olmaktan karan farzlardr. Mesel; baa mesh miktar, abdestin farzlar, namazda Ftih'nn okunmas gibi mevzular mezhepler arasnda farkl mtalaa edilir. nkr kfr gerektiren farz, ilm ve kat' farz eididir. Farziyyeti nass ile belirlenmi kat' olan namaz, oru gibi farzlarn inkr kfr gerektirir.302 Farz, mkellef asndan ikiye ayrlr: 1- Farz- Ayn: Her mkellefin yapmas farz olan vazifedir. 2- Farz- Kifye: Mkelleflerden bir ksmnn yapmas ile dierlerinden skit olan vazifedir.303 Farz- ayn, kifye olan farzdan fazilet ve sevab bakmndan daha stndr. nk, bir ey genelleirse yk, mekkati azalr. Hususiletiinde ise daha meakkatli olur. Kifye farzlar umumen terkedildiinde ise btn insanlar bundan sorumlu olur.304 VC B Gerekli ve sabit olan. "Vecebe" fiilinden ism-i fil. Bu fiilin mastarlar olan "vcben", "vecben", "vecbeten", ve "vecibeten", gerekli ve sabit olmak, yere dmek, kalb arpmak, gnde bir defa yemek, lmek ve gne batmak anlamlarna gelir. slm hukukunda "vcib", ykmlnn farzdan aada, fakat snnetten daha kuvvetli olarak yerine getirmesi istenilen er' hkmdr. slm'da akll olan, erginlik ana ulaan kimseye ykml (mkellef) denir. Kendi iradesiyle serbest hareket edebilecek yaa gelen kimsenin konumalar, i, amel ve davranlar slm nazarnda belirli hkmlere balanmtr. Fkh kaynaklarnda "ykmlnn fiilleri" denilen bu fiiller sekiz tane olup, unlardr: Farz, vcip, snnet, mstehap, mbah, haram, mekruh. Bu ayrm Hanefilere gredir. Dier mezhep mctehidlerine gre ise bu say vcib, mendup, haram, mekruh ve mbah olmak zere betir. Farz, sbtu ve ifade ettii anlam (delleti) kesin olan delillerle Allah veya Raslnn emrettii fiillerdir. Farzlar, baka anlama gelme ihtimali bulunmayan, yet, mtevtir veya mehur hadis, ya da icm gibi kesin delillerle sabit olur. Be vakit namaz, zekt, hacc ve namazda Kur'n- Kerm'den bir para okumak gibi. Bunlarla ilgili hem yetler vardr, hem de Hz. Peygamber'in mtevtir veya mehur hadis kuvvetinde sz veya uygulamalar bulunmaktadr. Farzn yerine getirilmesi kesin olarak gereklidir. Terkeden ar cezay hak etmi olur; farz olduunu inkr edenin dinden ktna hkmedilir.

300 301 302

Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'n Dili, VI, 5109. Nes, Sym: 5. Tehnev, Kef: 2/1126, Meydn, Lbb: 1/6. 303 mer Nasuhi, Istlahat Fkhyye Kmusu: 1/33. 304 bn bidn, Reddu'l-Muhtr: 1/42; amil slam Ansiklopedisi:

slm hukukularnn ounluuna gre farzla vcip eanlamldr. kisi de ayn hkmlere tabidir. Hanefilere gre ise, frz ve vcip birbirinden farkl anlam tar. Vcip Allah ve Raslnn ykml Mslmandan yaplmasn balayc bir ekilde istedii, fakat hakkndaki bu balaycln zann delil ile sabit olduu fiildir. Buna gre vcibin kesinlii, farzn kesinliinden daha azdr. Bu yzden er' bir ite farz terk edilirse bu i btl olur. Mesel Arafa'ta vakfe yapmayan kimsenin hacc batl olur. nk vakfe farzdr. Fakat bir kimse Saf ile Merve arasnda sa'yi terk etse, hacc btl olmaz. Bunu kurban kesme cezas yoluyla tamamlamas mmkndr. Yine namazda Kur'n okunmasnn tamamen terki namaz geersiz klar. nk namazda Kur'n'dan bir para okunmas gerei kesin delille sabittir. yette yle buyurulur: "O halde Kur'n'dan kolaynza geleni okuyun" (el-Mzemmil, 73/20). Fakat Fatiha Sresinin okunmam olmas tek bana namaz bozan bir sebep deildir. Bu sre okunmam olursa, namaz mekruh olmakla birlikte yine geerlidir. Sonunda yanlma secdesi yaplarak bu eksiklik giderilmeye allr. nk namazda Fatiha'nn okunmas hkm zann bir delil ile sabittir. Bu da Hz. Peygamber'in "Fatiha suresini okumayann namaz yoktur"305 hadisidir. Bu hadisin sbit oluu, haber-i vahid olmas bakmndan zannidir. Dier yandan "Ftiha okunmakszn klnan namaz geerli deildir" anlamna gelebilecei gibi "Byle bir namaz tam ve mkemmel olmaz" anlamna da yorumlanabilir. Bu bakmdan hkme delaleti ynnden de zannidir. filere gre namazda Fatiha'nn okunmas farz anlamnda vciptir. Onlar "O halde Kur'n'dan kolaynza geleni okuyun" (el-Mzemmil, 73/20) yetini, Ftiha sresini okuyun, diye tefsir ederler. nk Hz. Peygamber "Ben namaz nasl klyorsam siz de o ekilde klnz"306 buyurmutur. Hanefler ise yukardaki yeti genel anlaml kabul ederler ki, Ftiha veya Kur'n'dan baka bir blm bu kapsama girer. Farzn hkm: Yaplmas kesin olarak gereklidir. Terkeden ar cezay hak etmi olur. Farz olduunu inkr eden dinden kar. Namaz, oru, veya hacc inkr gibi. Vcibin Hkm: Yaplmas kesin olarak gereklidir. Terk eden, far terkedenin cezasndan daha az bir cezay hak etmi olur. Vacib olduunu inkr edenin kfrne hkm verilmez. Sapklkta kalr. Mesela; namazn vciplerinden birisini bilerek terketmek tahrimen mekruhtur. Yanllkla terketme veya geciktirme halinde ise, sehiv secdesi gerekir. Farzn terkinde ise namaz bozulur. Namazda rku terketmek gibi.307 Vcib'in Ksmlar: Vcip eitli bakmlardan ksmlara ayrlr: 1- Vakte Bal Olan Vcib: Belirli bir zaman bunun vcbu iin sebep tekil eder. Mesel, vaktin girii ile namaz farz olur. Ramazan ay girince oru her akll, ergin, mukm ve salkl kimseye gerekli olur. nk Allah Tel; "Sizden kim Ramazan ayna yetiirse onda oru tutsun" (el-Bakara, 2/185) buyurur. Bu eit vcipler de geni ve dar vakitli olmak zere ikiye ayrlr: Vakit ayn cinsten baka bir ibadetin yaplmasna elverili olursa, bu vakitte edas gereken vcibe "geni vakitli vcip" denir. Be vakit namaz byledir. Mesel, le namaz vaktinde bir ok namaz klnabilir. Asl le namaz ise bu vaktin az bir parasn igal eder. Birden ok ayn cinsten ibadetin birbirine karmamas iin bu gibi vciplerde niyet farz olur. Bir vakitte yalnz tek vcip eda edilebiliyorsa, buna "dar vakitli vcip" denir. Ramazan ay byledir. Bu ayda baka bir oru tutulamaz. nk yette "Sizden kim Ramazan ayna yeliirse oru tutsun" (el-Bakara 2/185) buyurulmutur. Bu yzden Hanefilere gre Ramazanda nfile oruca niyet edilse bile bu yine Ramazan orucundan saylr. nk bu sre, baka bir orucun tutulmasna el-verili deildir. 2- Vakte Bal Olmayan Vcip: Edas, belli bir vakte bal olmayan vacibi geriye brakan kimse knanmaz. Mesel zrnden tr Ramazan orucunu tutamayan kimse, Eb Hanfe'ye gre istedii zaman tutabilir. mam fiiye gre ise kazaya kalan oru ayn yl iinde kaza edilmelidir (Eb Zehr, a.g.e., 30,31).

Tirmiz, Mevkit's Salt, 69,115; bn Mce, kmet, II. Buhr, Ezn,18; Edeb, 27; hd 1. Tehnev, Kef, II, 1126; el-Meydn, el-Lbb, I, 6; mer Nasuhi Bilmen, stilht- Fkhyye Kmusu, stanbul 1967, I, 33; Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'n Dili, stanbul 1938, VIII, 6200 vd.; Zekiyddin a'bn, Usl'l-Fkh, terc. brahim Kfi Dnmez. Ankara 1990, 207 vd; Muhammed Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire, t.y., 29 vd.; Hamdi Dndren, Delilleriyle slm lmihali, stanbul 1991, 50, 51.
306 307

305

3- Yaplmas stenilenin Belirtilmesi Bakmndan Vcip: a- Muayyen Vcib: Bunda yaplmas istenilen ey tektir. Borcu demek, yaplan akdi ifa etmek ve zekt vermek gibi. Bu eit vciplerde kii muhayyer deildir. b- Muhayyer Vcip: Burada yaplmas istenilen belli bir ey deil, iki veya eyden biridir, mesel, "Savata kfirlerle karlatnzda boyunlarn vurun. Sonunda onlara stn geldiinizde onlar esir aln, sava sona erince onlar ya karlksz ya da fidye ile salverin" (Muhammed, 47/4) yetinde, esirleri ya karlksz ya da fidye ile salverme olmak zere iki seenekten sz edilir. l seenee ise yemin keffreti rnek verilebilir. Yeminini bozan kimse ya bir kle azad edecek, ya on kiiyi doyuracak veya giydirecek; bunlara gc yetmezse gn oru tutacaktr.308 4- Miktar Bakmndan Vacip: a- Miktar ve Snr Belli Vcip: Btn farzlar buna rnektir. b- Miktar ve Snr Belli Olmaya Vcip: Baa yaplan mesih miktar, namazda ruk ve secdede bekleme sresi, hkim tarafndan belirlenmeyen nafakann miktar bu niteliktedir. 5- Ykml Bakmndan Vacip: a- Ayn Vcip: Allah ve Raslnn ykmllerin herbiri tarafndan yerine getirilmesini istedii vciptir. Be vakit namaz, oru, zekt ve hacc gibi. Bu bor, bazlarnn yerine getirmesi ile dierlerinin zerinden dmez. b- Kif Vcip: Bu, topluma emredilen bir vecibe olup, hi kimse yapmazsa tm toplum sorumlu tutulur. Ancak toplumdan bir blm bunu yaparsa dierlerinden de sorumluluk kalkar. Allah yolunda cihad, iyilii emir ve ktlkten nehiy, cenaze namaz, slm devlet bakan seimi gibi. Cemlddin el-Hll bu konuda yle der: "Kif vcipte her ahsn yapt tekinin yerine geer ve onu terkeden de yapm saylr"309 fi kif vcip konusunda yle der: "Kif vcip, genel olarak herkesin yapmas istenilen ve bir ksm insanlarn mutlaka yapmas kastedilen bir emirdir". er-Risle'de genel anlaml szckler (mm) anlatlrken, bir ksm mm vardr ki, onunla genel anlam kastedilir, fakat onun kapsamna zel anlam da girer, denilir ve u yetler rnek verilir: "Memelilere ve evresinde bulunan bedevlere, savata Allah'n peygamberinden geri kalmalar onun katland skntlara katlanmamalar yerinde deildir" (et-Tevbe, 9/120). "Yine yrdler, sonunda vardklar bir kasaba halkndan yiyecek istediler. Kasaballar da bu ikisini misafir etmek istemediler" (Kehf: 18/77)310 Kif farzlar toplumda bir eit grev blmn ifade eder. Mesel, din ilimleri renmek kif farz olduu gibi tp ilmi, teknik ilimleri vb.lerini renmek de bir farzadr. Toplumda hi kimse bu mesleklere ynelmez ve toplum bundan zarar grrse, herkes bunlardan sorumlu olur.311 MENDB Mendb szlkte, kendisine davet olunan ey anlamna gelir.312 Sevilen, yaplmas uygun olan, ilenmesi tevik edilen i demektir. Dinen yaplmas iyi saylmakla birlikte yaplmamasnda saknca olmayan ve Rasulullah
308 309

el-Mide: 5/89. Ebu Zehr, a.g.e., 36. 310 afii, er-Risle, Kahire 1940, 54, 55. 311 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi:

(s.a.s)'n bazan yapp, bazan terkettii iler. Buna; snnet, mstehap, nfile, tatavvu, fazilet ve ihsan adlar da verilir. Farz, vacip ve snnet-i mekkede dnda klnan namazlar, tutulan orular ve verilen sadakalar bu niteliktedir. Gzel bir i sayld iin mendubu ileyen sevap alr, terkeden ceza grmez. Bu deerlendirme Hanefi mezhebine gredir. ounluk slm hukukularna gre, mendb, snnet ve mstehab terimlerini de iine alan genel bir kavram olup yle tarif edilir: Allahu Tel veya Raslnn balayc olmakszn yaplmasn istedii ve yaplmamasn ktlemedii fiildir. Mendupta hkmn kesin balayc olmadna dair bir karine bulunur. Bu karne, yet, hadis veya slm hukukunun genel prensiplerinden biri olabilir. Fiili terkedene ceza konulmamas tarznda bir karine olabilir. Mesel; Kur'n- Kerm'de: "Ey iman edenler! Belirli bir sreye kadar birbirinizle bir bor ilikisi kurduunuzda onu yazn." (el-Bakara, 2/282) buyurulur. Bu yette, borcun yazlmas ile ilgili emir balayc olmayp, fiilin mendub, olduunu gsterir. nk yetin devamndaki. Eer birbirinize gvenirseniz, kendisine gvenilen taraf, emanetini tastamam yerine getirsin" ifadesi, yazma zorunluluunu kaldrmaktadr. Ksaca, alacakl ve borlu arasnda gven varsa yazma yoluna gidilmeyebilir. Gnmzdeki borlanmalarda her iki trl uygulamada grlmektedir. Ancak, alacan yazlmas unutma veya inkr halinde ispat kolayl salarken, senet ve eklerin cirosu yoluyla alacan bakasna havale edilmesine de imkn hazrlar. Bu yzden her alacak ve verecein, hatt szlemelerde ileri tarihleri ilgilendiren btn artlarn yazl olarak belirlenmesi insanlar arasndaki anlamazlklar, itham, iftira, thmet ve kt zanlar ortadan kaldrr. Kii, belki bor veya alaca iin senet veya ek dzenlememekten dolay dinen sorumlu olmayabilir. Fakat borcun denmesi halinde kabilecek anlamazlklar taraflar baka haram veya mekruhlar ilemeye zorlar. te mendub bir amel olan yazya riayet etmek, m'mini btn bu riziko ve tehlikelerden korumu olur. 313 Mendb her ne kadar farz veya cacip gibi deilse de, baz mendub fiilleri terkeden din diliyle knanr ve o mendubu terkettii iin zararn kendisi grr. u rnekte olduu gibi: Peygamberimiz (sav) buyuruyor ki: Ey genler topluluu, iinizden kim evlenmeye g yetirirse (evliliin artlarn yerine getirebilirse) hemen evlensin. Peygamberimizden gelen kesin haberlere gre her ykmlnn evlenmesi vacip deildir. Ama evlenmezse zarar kendinedir ve bir mendubu terkettii iin o din diliyle knanmaktadr. Mendb; bir baka deyile zorunluluk olmakszn bir eyi yapmann yapmamaya tercih edilmesi demektir. Mendblar bir btn olarak dinin kesin emirleri saylan vaciplere bir hazrlktr. Mendublara uyan bir mmin, vacip emirleri yerine getirmede kendisine kolaylk kazanr. Mendublarn mslmanlarn tek tek yapmas vacip olmasa bile, mslman toplumun onlar terketmesi caiz deildir. Mesela, cemaatla namaz klmak kii asndan mendub, ama mslman topluluk asndan mecburidir. Eer onlar terkedilirse mslman toplum sarsntya urar. Kald ki din iinde Peygambere itaat etmek, dini Onun yaad gibi yaamak Allahn emridir.314 Mendubun eitleri: Mendb kendi iinde e ayrlr. 1) Snnet-i Mekkede-Snneti Hda: Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt ve srf balayc olmadm gstermek zere ndir olarak terkettii farz ve vacib olmayan fiillerdir. Sabah, le veya akam namazlarnn snnetleri, abdest alrken aza su verme gibi... Bu eit menduplara "Snnet-i Mekkede" veya "Snnetl-Hud" denir. 315 Baz mekked snnetler ezan ve cemaatle namaz klmak gibi, dini vecbeleri tamamlayc nitelikte de olabilir. Bu eit mendubu yerine getiren sevap kazanr. Terkeden ise cezay hak etmemekle birlikte knama ve azarlanmaya mstehak olur. Ezan ve cemaatle namaz klmak gibi slam prensiplerden olan menduplar bir toplum topluca terketse, snneti hafife almalar yznden kendilerine kar sava almas gerekir. 316 Fukah'dan bazlar ise snnet-i mekkede'yi Hz. Peygamber (s.a.s)'in terketmeksizin yapt ameller olarak anlamlardr.317 Snnet-i mekkedeleri yerine getirme dini hayat kemale erdirmeyi ifade eder.318 Zira bu tr snnetler farz ibadetlerde yaplmas ihtimal dahilinde olan kusurlar telfi iin meru klnmlardr.319 Bu sebeple snneti mekkedeleri terketmek dinle alay kabul edilmitir. Hz. Peygamber (s.a.s) "snnetimi terkeden
Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 394. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/134. 314 li mran: 3/31-32, 132; Nisa: 4/59, 65; Har: 59/7. v.d; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 394. 315 Seyyid erif el-Crcn, et-Ta'rift, Beyrut 1403/1983, s. 122; Damad, Mecme'ul-enhur, stanbul 1328, I, 12; bn Abidin, Redd'l Muhtar Kahire 1272-1324, I, 70. 316 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/134-135. 317 bn Nceym, el-Bahru'r-Raik, Kahire 1311, I, 17-18. 318 Seyyid erif el-Crcn, a.g.e., s. 122. 319 bn bidn, a.g.e., I,191.
313 312

efaatime nail olamaz" buyurmutur. Buna gre snnet-i mekkedeleri terketmek harama yakndr ve Hz. Peygamberin efaatinden mahrum kalma neticesini dourur. Ancak buradaki terkten maksat zrsz olarak snnet olan fiili ilememekte srar etmektir. Mesela bir kimsenin abdest azalarn bir defa ykamakla yetinip bunu det haline getirmesi byledir ve bunu yapan gnahkar olur.320 Snnet-i mekkedeleri yerine getiren kii ise sevap kazanr.321 Mesel sabah namaznn farzndan nce iki rekat, le namaznn farzndan nce drt rekat, sonra iki rekat, akam namaznn farzndan sonraki iki rekat ile yats namaznn farzndan sonra klnan iki rekatlk namazlar snnet-i mekkede'ye rnektir.322 Bu konuda Hz. Peygamber (s.a.s) gnde belirtilen bu on iki rekat snneti klmaya devam eden kiiye Allah Teala'nn cennette bir kk bina edeceini haber vermektedir.323 Ayrca cemaatle namaz klmakta snnet-i mekkededir. zrsz olarak cemaati terketmeyi Hz. Peygamber'in ho karlamad nakledilmitir.324 Bunlardan baka Necaset olduu zannedilen ellerin ykanmas.325 Abdest alrken misvak kullanmak326; yine abdest alrken az ve burnu iyice ykamak327; Parmaklar hilallemek328; Abdest alrken, abdest azalarn defa ykamak329; Ezan ykseke bir yerde okumak330 snnet-i mekkede'nin rneklerindendir.331 2) Snnet-i Gayri Mekkede-Nfile-Mstehab: Hz. Peygamber (s.a.s)'in bazen yapp bazen de terkettii ameller. Bu gruba giren snnetleri yerine getirmek sevap kazandrr. Terkeden ise ceza, knama ve azarlamaya mstahak olmaz.332 kindi ve yats namazlarndan nce klnan drder rekatlk namaz ve yoksullara zaman zaman yaplan tasadduk gibi. Hz. Peygamber (s.a.s)'in giyinii, oturup kalkmas, taranmas ve ayakkab giymesi vb. hareket ve tavrlarn ifade eden snnet-i zevaidlerde bu gruba girer.333 Bu ameller taat niteliinde olup, bunlara "Snnet-i Gayri Mekkede", "Nfile" veya "Mstehab" ad verilir. 334 3) Snnet-i Zevaid: Hz. Peygamber'in bir insan olmas itibariyle yapt, Allahu Tel'dan bir tebli veya Allah'n dinini aklama nitelii tamayan beeri fiillerdir. Allah Raslnn yeme, ime ve giyinmede izledii alkanlklar, beyaz elbise giymesi, kna ile sa ve sakaln boyamas bu eide girer. Bu eit mendb din ilerinden veya ibadet cinsinden eyler deil, Peygamberimize ait adetlerdir. Bu ksma "Snnet'z-Zevid" denir. Bu, fazilet mendubudur ki edep diye de anlmtr. M'min, Hz. Peygamber'e sevgi, sayg ve ballndan dolay, O'nun gibi yer, ier ve giyinirse sevab hakeder. Bu fiilleri terkeden ise kt bir davranta bulunmu olmaz. Knanma ve azarlanmaya mstehak bulunmaz. 335 Mendubun Fayda ve Hikmetleri: tib, el-Muvfakt isimli eserinde genel olarak snnet anlamndaki mendbun ileniindeki fayda ve hikmetleri yle aklar: Hz. Peygamber'den snnet olarak nakledilen, her mendb, farz ve vacibin ikmali ve korunmas iin yardmcdr. nsan, devaml olarak yapmakla ykml olduu menduplar yerine getirirse, devaml olarak yapmakla ykml olduu farz ve vacipleri elbette ihmal edemez. Bir kimse mendublar yerine getirmede geveklik gsterirse, farzlarda da geveklik gsterebilir. Hadis-i erifte iftarn acele yaplmas ve sahurun geciktirilmesi istenmitir. Bu snnete uyulmas oru tutmay kolaylatrmakta, m'minin bu ibadeti srekli olarak yapmasn salamaktadr. Mendb tek tek deil, btn olarak yaplmas gereken bir snnettir. Hz. Peygamber mekked snnetleri arasra, gayri mekked snnetleri ise daha ska terketmitir. Bu yzden insann bunlar baz hallerde terketmesi caiz olmakla birlikte toplam terk edemez. Mesel; bir lkenin insanlar ezan tamamen terk etmilerse onlara bunu zorla okutmak gerekir. Bir kimse cemaat tamamen terk edemez. Hz. Peygamber yle buyurmutur:
320 321

bn Abidin, a.g.e., I, 70-71. Crcn, a.g.e., s. 122. 322 el-Mevsl, el- htiyr, stanbul 1987, 465; Aladdin el-Haskef, ed-Drrl-Mntek (Mecma'ul-enhur kenarnda) I,130. 323 Tirmiz, Salt, 189; Nes, Kyml-leyl, 66; bn Mce, kmet, 100. 324 el-Mevsl, a.g.e., I, 57; Damad a.g.e., I,107. 325 bn Abidin, a.g.e., I, 75. 326 bn Abidin, a.g.e., I, 77. 327 bn Abidin, a.g.e., I, 79. 328 bn Abidin, a.g.e., I, 80. 329 bn Abidin, a.g.e., I, 80. 330 bn Abidin, a.g.e., I, 257. 331 Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 5/463. 332 Seyyid erif el-Crcn, et-Ta'rift, Beyrut 1403/1983, s. 122; bn Nceym, el-Bahru'r-Rik, Kahire 1311, I, 17-18. 333 bn bidin, Reddl-Muhtr, Kahire 1272-1324, I, 321; Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 5/463. 334 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/135. 335 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/135; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 395.

"Bir kimse gnden fazla cemaati terk ederse kalbi mhrlenir"336 Yine baz hallerde kii evlenmeyebilir. Fakat btn toplum evlilii terk edemez. Aksi halde, toplumun ekirdei olan aile yuvas ortadan kalkar ve toplum felkete srklenir. Bu yzden baz i fakihler evlenmenin farz- kifye olduunu sylemilerdir.337 MSTEHAP Mstehab szlkte, sevilen, hoa giden demektir. Fkh ilminde ise; eriatn yaplmasn ho grd, tavsiye ettii ama yaplmas zorunlu olmayan amellerdir. Peygamberimiz baz amelleri (ibadetleri) bazen yapar bazen terkederdi. Onun izinden giden slmn ilk dnemindeki mslmanlar bu gibi amelleri yapmaya devam ederlerdi. Mstehab saylan ameller, mslmanlarn rabet ettikleri, sevdikleri ve yapmaktan holandklar ibadetlerdir. Bunlar yapmak zorunlu deildir. Ama yapld zaman sevap kazanlr. Fkh dilinde mstehab mendup ile ayn anlama gelmektedir. Mendup, yaplmas mecburi olmayp, yerine getirilmesi terkedilmesinden daha faziletli olan amellerin addr. Fkhta menduba, mstehab, nafile, tatavvu, fazilet ve edeb gibi isimler de verilmektedir. Kuluk namaz, teheccd namaz, tehyyet'l-mescid ve evvbn namazlar ile, nafile orular ve nafile sadakalar mstehap amellerdendir. Mstehap, genellikle (devaml ilenmeyen) gayr-i mekked snnetle e anlaml olarak da kullanlr. Mstehab amellerin ilenmesi sevaptr, terkedilmesi ise gnah deildir. Ancak menduplar ve mstehaplar farz ve vacip ibadetlere bir nevi hazrlk ve altrma olduu iin, terkedilmemeleri daha uygundur. Bunlar yapan, farz ibadetleri daha kolay yerine getirir. Mstehablar, vacibi, yani dinin kesin emirlerini hatrlatan eylerdir. Mstehab, ayn mendup gibi kii asndan yaplmas zorunlu olmasa bile, mslman topluluk asndan yaplmas mecburidir. Mslman toplumun hepsi de mstehab amelleri terkederlerse, knanr. Byle bir hareket slm hayatta bir zayflk ve zlmedir. rnein, bir kiinin cemaatla namaz klmas onun sevabn artrr. Cemaata gitmese knanmaz. Ancak bir toplumdaki btn mslmanlar cemaatla namaz terketmemelidir. Snnet, mendup, mstehab veya tatavvu nitelendirilen ibadetlerin genel ad nafiledir. Nafile ibadetlerden snnet diye anlanlar yerine getirmek gerekir. nk Snnete uymak bizzat Kurann emridir. Bu Mminin derecesini artrr, Allahn rzasn kazandrr. Mendup ve mstehab olanlar yapmak ise, mminin takvasn ve ihlasn artrr, onu vacip ve farz ibadetlere hazrlar. Onu slm hayat konusunda duyarl hale getirir.338 Raslllah (s.a.s)'n farz ibadetlerin dndaki ameller iin "tatavvu" terimini kullandklar olmutur. Talha b. Ubeydillah (r.a)'den yle dedii nakledilmitir. "Sa darmadan fakir olduu belli olan Necidli bir kimse Hz. Peygamber (s.a.s)'in huzuruna geldi. Uzaktan sesini zorla iitebiliyorduk. Hatt ne syledii anlalmyordu. Meer slm'n ne olduunu soruyormu. Adamn sorusuna karlk veren Raslllah (s.a.s) "Bir gn bir gece iinde be vakit namaz" buyurdu. Adamcaz: "zerimde bu namazlardan bakas olacak m?" diye sordu. Hz. Peygamber: "Hayr, ama tatavvuda bulunursan o ayr" dedi, sonra Rasulullah (s.a.s): "Bir de Ramazan orucu" buyurdu. Adamcaz: "Bundan baka yapacam bir ey var m?" diye sordu. O da: "Hayr, ama tatavvuda bulunursan ayr" cevabn verdi. Hadisin ravisi Hz. Talha (r.a) der ki: Raslllah (s.a.s), o adama zekt da anlatt. Adam bunun dnda demesi gereken bir eyin olup olmadn sordu. Rasulllah (s.a.s): "Hayr, ama tatavvu'da bulunursan o senin bilecein eydir" dedi. Bunun zerine Necidli adam "Yemin ederim ki bundan ne fazla ne de eksik birey yapmam" diyerek ayrlp gitti. Onun bu sz zerine Raslllah (s.a.s): "Eer doru sylyorsa kurtulua erdi" buyurdu.339 slm'da nfile ibadetlerin yaplmas zorunlu deilse de, snnet trnden olanlarn yerine getirilmesi Allah Tel'nn rzasn kazanmaya ve stn derecelere ykselmeye vesile olur. Mendup ve tatavvularn ifas da kiinin ihls ve takvasn artrr. hlsla yaplan ve oaltlan ibadetin ecri de artar. Allah Tel yle buyurmutur: "Bir zaman Rabbiniz size unu bildirmiti: Yemin olsun ki, krederseniz, size olan nimetlerimi mutlaka artrrm. ayet nankrlk ederseniz, phesiz ki azabm ok etindir" ( brahim, 14/7)340

336 337

bn Mce, Mescid, 17. tib, el-Muvfakt, Kahire, Ticariye tab', I, 132, 133, 151; Eb Zehra, Usll-Fkh, s.39-42; Zekiyddin a'ban, Terc . Kafi Dnmez, Ankara 1990, s. 213-215; Abdlvahhb Hallf, lmu Uslil-Fkh, Terc. Hseyin Atay, Ankara 1973, s. 264, 265; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/135. 338 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 466-467. 339 Sahih-i Buhr Muhtasar- Tecrid-i Sarih tercmesi ve erhi, Hadis No: 43. 340 amil slam Ansiklopedisi: 4/387.

NAF LE Nafile Nedir? Nafilenin asl nefldir ki bu da gerekli olann (farz olann) zerine yaplan bir fazlalktr. Ayn kelime, ganimet mal, yani savatan sonra ele geen mal hakknda da kullanlr. Bunun oulu enfaldir ki, Kuran- Kerimde bu ad tayan bir sre bulunmaktadr.341 Mecburi olmakszn yaplan fazla ie, nafile demek daha yaygn bir syleyitir. Nafile, ayn zamanda, ba, hibe anlamlarna da gelmektedir.342 Fkh ilminde nafile; Farz ve vacip dnda, sevap amacyla yaplan, Peygamberimizin de kld bilinen namazlarn tmne ve dier ibadetlere verilen bir isimdir. Nafile namazlara, tatavvu, mstehab, mendup gibi isimler de verilmitir. 343 Nafilenin nemi: Farz ve vacip diye nitelenen emirleri yerine getirmek mslmanlarn grevidir. Bu grev iman etmenin, imann tadn almann, slm yaanr klmann ve slmla ulalmas mmkn olan iki dnya mutluluuna kavuabilmenin yoludur. man, bilindii gibi soyut bir ekilde inanyorum demek deildir. man, ayn zamanda bir din, bir hayat ekli semenin addr. slm hayat seen mminler, inandklar dinin btn emir ve yasaklarna uyarlar. zellikle farz, vacip, haram diye isim verilen emir ve yasaklar konusunda titizdirler. Bunlarn dnda iman olgunlatracak bir takm mendup, yani gzel grnen, tevik edilen ibadetler de vardr. Mmin, bu ibadetleri farzlara ve vaciplere bir hazrlk yapmak, onlar tamamlamak iin yerine getirir. Bu gibi ibadetler Allaha hakkyla kretmenin yollarn aar. man salamlatrr, farzlar konusundaki bilinci artrr. Nafile ibadetler, kullukta yaplan eksikliklere, ilenilen gnahlara bir karlktr. phesiz mmin ne kadar gayret ederse etsin Allaha, Onun istedii gibi ibadet edemez. Ama bunun iin aba gsterir. Mmin kulluk noktasndaki eksiini nafile ibadetlerle tamamlar. Peygamberimiz yle buyurmutur: Allah (cc) yle buyuruyor: Kim benim veli (dost) kuluma dmanlk ederse, ben de ona sava ilan ederim. Kulumu bana yaklatran eyler arasnda en ok houma gideni, ona farz kldm eyi yerine getirmesidir. Kulum bana nafile ibadetlerle yaklar, sonunda sevgime ular344 Peygamberimize ait nafileler Revtib ve Regib olmak zere iki ksma ayrlr. Bunlara Reslllahn snnetleri de denir. Revtib snnet; Peygamberimizin, tertipli bir ekilde, belli zamanlarda, bazen de farz ibadetlere bal olarak yapt nafile ibadetlerdir. Regib snnet ise; belli bir zamana ve farz ibadete bal olmakszn arada srada yapt nafile kulluklardr. Revtib snnete rnek: Sabah namaznn snneti, lenin ilk ve son snneti, akamn snneti, yatsnn son snneti, teheccd namaz, belli gnlerde tuttuu orular gibi. Peygamberimiz bunlar pek az terkeder, ounlukla yapard. Mendub, ya da Regib olanlara rnek: Kuluk, abdest, mescid, yolculuk, gne ve ay tutulmas, yamur, tesbih namazlar, bazen tuttuu nafile orular gibi. 345 HARAM Tanm: Szlkte, yasaklama, mahrum etme anlamlarna gelir. Haram, dince yaplmas yasak olan eydir. Herhangi bir eyi yemek, bir fiili yapmak, bir davranta bulunmak, bir sz konumak dince yasaklanm olabilir. Ykmlnn byle eylerden mahrum edilmesi, yani bunlarn ona yasak edilmesi haram kelimesiyle ifade edilmektir. Dinimiz, inanan insanlara bir takm eyleri yapmay emreder, bir takm eyleri de yapmay da yasaklar. Bunlara emirler ve nehiyler (yasaklar) denir. Yaplmamas istenen eyler haram veya mekruhtur. Yaplmas istenen eyler de farz veya vaciptir. Kavram olarak haram; arinin (eriat koyucunun) bir eyin yaplmamasn kesin ve balayc bir tarzda istemesidir. nsan dnyaya denenmek iin gnderilmitir. Kii kendi istei ile iyi veya kt olabilir. taat edebilir veya isyan edebilir. nanp kreden bir kul olabilir, kafir olup nankrlkte bulunabilir.
341 342 343

Baknz: 8. sure. Enbiya: 21/72 de fazladan bir ba anlamndadr. Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 481.. 344 Buhar, Rikak: 38, 8/131. 345 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 481-482.

Rabbimiz insana iyiyi de kty de Peygamberi ve Kitab araclyla bildirmitir. Kuran, doruyu ve yanl gstermitir. nanan kimse, iman sz ile Kurann emir ve yasaklarn yerine getirmekten sorumludur. man etmenin mant ve gerei, inanlan dinin dediklerini yapmaktr. Rabbimiz kullarna baz eyleri yapmalarn, baz eyleri yapmamalarn sylyor. Bu bir taraftan Allaha ball, Onu sevmeyi, Ona itaat gsterdii gibi, bir taraftan da yararl eyleri kazanmay, zararl eylerden kurtulmay da beraberinde getirir. Allah, insana faydaly emretmi, zararl olan eyleri de yasaklamtr. slmn btn emirlerinden insan iin fayda, btn yasaklarnda da insan iin zararlar vardr. Kii emirlere uyduu, yasaklardan kand mddete imann gereklerini yerine getirmi, Allaha hakkyla itaat etmi, Allahn Rabliini dorulam, kendini ktlklerden artm ve eytann yolundan ayr olduunu gstermi olur. Haramlar, insanlar irkinliklerden ve onlar aalk eylerden korumak iin konulmutur. Haramlara uyma uuru kiiyi koruyan, kiinin nefsini temizleyen, kiiyi olgunlatran en gzel sebeptir.346 Haram Neyle Sabit Olur? ounluk slam hukukularna gre, haram; delleti kesin olan yetle mtevtir ve mehur hadisle veya zann delil saylan hd haberle (haber-i vhid) de sabit olur. nk zann deliller itikad konusunda huccet saylmazsa da, amel bakmndan huccet saylr. Hanefilere gre ise, haram ancak kesin delille sabit olabilir. Bu da; yet, mtevatir veya mehur hadis kabilinden olur. Kur'n'da yle buyurulur: "Diliniz yalana alm olduu iin her eye, "u helaldir, bu haramdr" demeyin" (en-Nahl: 16/116). Bu yette, yasak edilen duruma dlmemesi iin, haberi vhid gibi zann bir delille, yaplmamas kesin olarak istenilen eye "tahrimen mekruh" adn verirler. yette yle buyurulur: "Ey iman edenler, size aklannca, houmuza gitmeyecek eyleri sormayn..." (el-Mide, 5/101). Hz. Peygamber yle buyurur: "Allah sizin iin dedikoduyu, ok soru sormay ve mal boa harcamay ho grmedi"347 Tahrimen mekruh, vacibin kartdr. Erkeklerin ipekli giymesi, altn yzk taknmas buna rnek verilebilir. kincisi tenzihen mekruh adn alr ki, mendub'un kartdr. Eb Hanfe (. 150/767), Eb Ysuf (.182/798) ve mam Muhammed (. I89/805) zann delille sabit olan yasaklara "mekruh" demekle yetinirlerdi.348 Haram Klnmann Tarzlar: Allah ve Raslnn bir eyi yasaklamas u tarzlarda olabilir: 1) Haramlk lafz ile. "Size, analarnz, kzlarnz, kz kardeleriniz... (ile evlenmeniz) haram klnd" (en-Nis: 4/23). "Vurularak ldrlm, yukardan dm, boynuzlanm ve canavar paralayarak murdar lm olan hayvanlar... size haram klnd" (el-Mide: 5/3). Bu ve benzeri yetlerde bir eyin yasaklanmas, aka "haram" lafzyla ifade edilir. 2) Helalln kaldrlmas ile. "Artk bundan sonra senin iin baka kadnlar helal deildir" (el-Ahzb: 33/52). Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Mslman bir kimsenin maln onun gnl rzas olmakszn almak helal olmaz"349 3) Nehiy sas kullanlmakla. "Zinaya yaklamayn, nk o, rezilliktir, kt bir yoldur" (el- sr: 17/32). 4) Fiilden saknmay ifade eden bir lafzla. "Ey iman edenler, arap, kumar, dikilitalar (putlar) ve ans oklar sadece eytann iinden birer pisliktirler. Bunlardan kann ki, kurtulua eresiniz" (el-Mide: 5/90). Bu yetteki "kann" sz, yaklamay yasaklayarak, bir eyin haram olduunu beli bir ifade ile ortaya koymaktadr.350 Haramn eitleri: Bir eyin haram klnmasnn esas, o eyin zararl olmasdr. Yasaklanan bir eyin zararl yn fazladr. Helal klnanlarn ise faydal yn stndr. Bir haramdaki zarar ya bizzat yasaklanan fiilin kendisinden kaynaklanr

346 347 348

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 252-253. Buhr, stikrz: 19. Muhammed Eb Zehr, Usl'l-Fkh, Dr'l- Fikri'l-Arab tab', tsz., s. 42; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/334. 349 Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 72. 350 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/334.

veya dolayl yoldan bir sebebe dayanr. Buna gre haram, dorudan ve dolayl yoldan olmak zere ikiye ayrlr.351 1) Bizzat Haram (Haram Bizatihi, Haram Liaynihi): Allah ve Raslnn geici bir sebebe dayal olmakszn batan itibaren ve temelden haram kld fiildir. Zina, hrszlk, l hayvan eti satma, evlenme engeli bulunanlarla evlenme gibi. Bunlardaki zarar, kendi bnyelerindeki ktle dayanr. Dorudan haramlar; genel olarak korunmas zarr olan be eyi zedeleyen ve onlara zarar veren fiil ve hareketlerdir. Bu be ey: Can, mal, akl, din ve nesildir. Can; ldrme yasa, mal; hrszlk, akl; iki yasa, dini; slam esaslar temelinden bozan davranlarn yasaklanmas ve nesli de; zina yasa korumu olur. 352 Kendisinde bulunan bir zarar ve ktlk sebebiyle yasaklanm eydir. l hayvann etini yemek, zina etmek, iki imek, hrszlk yapmak, yalan sylemek gibi. 353 2) Dolayl Haram (Haram li Gayrihi): Kendisi esasen haram olmad halde baka bir sebep dolaysiyle yasaklanan eylerdir. Bakasnn maln haksz yere yemek, cuma namaz saatinde almak gibi. Ekmek yemek haram deildir, ama bakasnn ekmeini alarak yemek helal olmaz. almak haram olmad halde Cuma saatinde erkek mslmanlarn almas haram saylmtr. nk o saat Cuma namazna aittir. 354 Temelde meru olduu halde, haram klnmasn gerekli klan geici bir durumla balantl olan fiildir. Bu bizzat haram deildir, fakat bizzat haram olan bir eye vsta olmaktadr. Mesel; bir kadnn avret yerine bakmak haramdr, nk zinaya sebep olmaktadr. Zina ise bizzat haramdr. Faizli sat haramdr, nk faiz bizzat haramdr. Bir menfaat karl bor para vermek haramdr, nk faizcilie gtrr, bu ise haramdr. Birbirine mahrem olan iki kadn bir nikh altnda birletirmek haramdr, nk bu, ikisi arasndaki hsmlk bann, sla- rahmin kopmasna sebep olur. Halbuki Cenab- Hak, "..Allah'tan ve hsmlk balarn koparmaktan saknn..." (en-Nis, 4/1) buyurarak sla- rahmin devam ettirilmesini kesin olarak istemitir.355 Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Bir kadn halas, teyzesi, erkek kardeinin kz veya kz kardeinin kz zerine nikh edilemez; eer siz bunlar yaparsanz, hsmlk balarn koparm olursunuz"356 Sla-i rahmin kesilmesi bizzat haramdr, buna sebep olabilecek fiil ve davranlar da dolayl yoldan yasaklanmtr.357 Dolaysyla haram, kimi zaman da rz bir halden tr olur. Gasbedilmi br toprak zerinde namaz klmak, Cum'a namaz iin ezan okunurken al-veri etmek gibi. Aslnda al-veri bizzat haram deildir. Fakat Kur'n'da; "Ey iman edenler, Cum'a gn namaz ipin arldnz vakit, Allah' anmaya koun ve alm satm brakn" (el-Cum'a, 62/9) buyurulduu ve insan namazdan alkoyduu iin, yalnz snrl bir sre iin yasaklama yoluna gidilmitir. Bakasnn dnr olduu bir kzla evlenmek de caiz deildir, ancak ilk dnr olan vazgeer veya kendisine olumsuz cevap verilmi bulunursa, bu yasak kalkar. Hadiste yle buyurulur: "Sizden biriniz din kardeinizin dnrl zerine dnrlk gndermesin. Ancak, dnr gnderen ondan nce vazgeer veya kendisine izin verirse bu durum mstesnadr. "358 Aslnda evlilik gzel bir eydir ve slm'da tevik edilmitir. Ancak burada, bakasnn kurmaya alt gzel mnasebetleri engelleme ve bozma sz konusu olduu iin, byle bir kzla evlenmek geici olarak caiz grlmemitir.359 1- Kati Haram: Baz haramlar kesindir (kati haram). Kuran ve hadislerde ak bir szle haram olduu belirtilmitir. Bunu herkes anlar. Byle bir haram inkr etmek kiiyi din izgisinin dna karr. 360

351 352 353

Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/334. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/334-335. Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 253. 354 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 253. 355 bk. en-Nisa, 4/36; er-Ra'd,13/25; en-Nahl,16/90; er-Rm, 30/38; Muhammed, 47/22, 23. 356 Buhri, Nikh, 27; Mslim, Nikh, 37, 39. 357 Muhammed Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Dru'l-Fikri'l-Arabtab', tsz., s. 43; Zekiyddin a'ban, Usul'l-Fkh, Terceme: brahim Kfi Dnmez, Ankara 1990, s. 216, 217. 358 Buhr, Nikh, 45, By', 58, urt, 8; Mslim, By', 8, Nikh, 38, 39, 42. 359 Hamdi Dndren, Delilleriyle slm Hukuku, stanbul 1983, s. 169-171; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/335. 360 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 253.

2- Zanni Haram: Baz haramlar ise kesin deildir (zanni haram). Baz din alimler (mctehidler) ellerindeki kaynaklara (delillere) gre bir eye haram demi olabilirler. Ama bakalar ayn kayna zayf grd iin ona hell diyebilir. Bu gibi haram kararlarnda mctehid din alimlerinin grlerine ba vurmakta yarar var. Ancak onlarn ictihadlarn Kuran ve hadislerde ak bir ekilde belli olan haram hkmleri gibi saymamak gerekir. rnein, bazlarna gre btn deniz hayvanlarnn etleri yenir, bazlarna gre ise baln dndakiler yenmez. Byle bir durumda ictihadn birine doru, dierine Dine aykr denilemez. Mslmanlar, hangi mctehidin delilini daha kuvvetli bulurlarsa onun ictihadyla amel edebilirler. Mslman haramlar konusunda titiz olan insandr. O haram olan bir davran yapmaz, haram bir eyi yemez ve imez, haram olan bir sz konumaz. Farzlara dikkat eder. Bilir ki farzlar terk etmek te haramdr. Haramlar, Allahn mslmanlar iin izdii snrlardr. Mmin insan bu snrlar dikkatlice korur.361 Allah (cc), insanlar iin koyduu snrlar (hududu) aanlar sevmemekte, onlar Cehennem azab ile tehdit etmekte, sk sk Allahn snrlarna tecavz etmeyin diye uyarmaktadr.362 Bu konuda Abdlkadir Ceylan yle diyor: Eer sen Allahn koyduu snrlardan herhangi birine tecavz edersen, bil ki eytana uydun demektir. Derhal tevbe et. slmn temel esaslarna dn ve bu esaslara sk skya tutun. Kiisel heveslerini terket. Bil ki slmn yasaklad her ey batldr, yanltr.363 Haramn Hkmleri: Bizzat haram ile dolaysyla haram veya bir rz sebeble haramn hkmleri: Bizzat haramn hkm, fiilin temelden gayri mer saylmasdr. Mkellef bu fiili ilerse herhangi bir hukuki sonu dourmaz. leyen bakmndan bir su tekil edecei iin, sadece gnah ve dnyev ceza sorumluluu sz konusu olur. Fiili hibir olumlu sonu balanmaz ve ulalmak istenen menfaat fiilin sahibi iin hak olarak ortaya kmaz. Mesel; zina fiili, nesep ve mirasln sbit olmas iin sebep tekil etmez. Hrszlk fiili de, hrsza, alnan mal zerinde mlkiyet hakk vermez. Yasak fiil akitlerle ilgili ise, akit btl olur ve hukuki sonularn dourmaz. Mesel; murdar et, arap veya domuz eti iin yaplan satm akdi slm hukuku nazarnda btldr. Mahrem hsmlardan birisi ile yaplan evlilie, mer evlilie ait olan miraslk ve nesebin sbutu gibi sonular balanamaz. ounluk slm hukukularna gre, ayrca zina cezas da uygulanr. Eb Hanfe ise, nesebin sahih ve sabit olmayacan kabul ederken, nikh phesinden dolay, baka bir deyimle, elerin nikh akdine gvenerek cinsel temasta bulunmalarn dikkate alarak, ayrlk tarihinden nceki birlemelere bir ceza gerekmediini syler.364 Akit, dolaysyla veya arz bir sebeple, haram saylmsa, btl olmaz. Mesel; ounluk slm hukukularna gre, Cum'a namaz vaktinde yaplan bir akit geerlidir. Bakasnn dnr olduu kzla evlenme akdi de byledir. Bu akitler sadece gnaha sebep olur. Fakat hukuki sonularn da doururlar. Hanbelileler, Zhirlere gre ise kkeninde yasak bulunan bu gibi akitler geerli deildir. Yine, gasbedilmi bir toprak zerinde klnan namaz sahihtir; ancak bakasnn maln gasbetme gnah devam eder. Faizli al-veriler de hanefilere gre fsittir. badetler konusunda fsit-btl ayrm yaplmakszn bir ibadetin ya sahih ya da gayri sahih olmak zere iki durumda bulunabilecei konusunda gr birlii vardr. ounluk slm hukukularna gre bu prensip akitler iin de geerlidir. Haneflere gre ise, bir akdin rknlerinde bir eksiklik bulunursa bu kit olur ve hukuk bir sonu dourmaz. Bir satm akdinde icap, kabul veya satlan mal unsurlarndan birisinin bulunmamas gibi. Eer eksiklik akdin artnda, yani vasflarndan birinde ise, sebep teekkl etmi olur ve bu buna baz hukuki sonular terettp eder. Mesel; vadeli satta vade tarihinin belirlenmemesi akdi fsit klar. Bu eksikliin giderilerek, akdin sahih hale getirilmesi mmkndr. ounluk slm hukukularna gre ise, bir akitle ilgili nehiy bulunur veya Allah ve Rasul tarafndan emredilen artlarda bir eksiklik olursa akit geersizdir. nk yasak bulunan yerde akit yapmak Allah'a isyandr. Byle bir akit zarara sebep olmusa cezay gerektirir. Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Kim, bizim emrimize uymayan bir i yaparsa merdud'tur. Kim dinimize, onda olmayan bir i sokarsa merdud'tur"365 Onlar hakknda yasak bulunduu iin faiz ve mriklerle yaplan evlenme akdinin btl olduuna hkmetmilerdir.366 Yce Allah dnyay ve semalar yaratm ve insanolunun hizmetine sunmutur. Btn bu nimetlerden yararlnmada asl olan bunlarn mbah olmasdr. u yetler yararlanmada cevazn genel olduunu bildirir:
361 362

Tevbe: 9/112. Nisa: 4/14; Bekara: 2/229; Mcadile: 58/4. 363 nak. en-Nedv, slmda Fikir ve Davet nderleri, s 268; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 253-254. 364 Eb Zehra, a.g.e., s. 44, 45; Hamdi Dndren, a.g.e., s. 251 vd. 365 Buhr, 'tism, 20, By', 60, Sulh, 5. 366 Bu yasaklar ve iki tarafn delilleri iin bk. el-Bakara, 2/221, 275; Gazzal, el-Mustasf Bulak, Msr,1322, II, 31; Pezdev, Usl, Kef'lEsrr kenarnda, stanbul 1308, I, 66; bn'l-Hmm, et-Tahrr, Kahire 1316-1317, I, 329.

"O, Allah, semalarda ve yerde ne varsa hepsini sizin emrinize amade kld" (el-Csiye: 45/13). "O, yeryzn size boyun eecek bir ekilde yaratandr. Arzn omuzlarnda yryn ve onun rzkndan yeyin" (el-Mlk: 67/15). Ancak bu genel yararlanma hakk yet ve hadislerde yer alan ve haramlar bildiren hkmlerle snrlandrlmtr. Haram veya helalleri belirleme hakk Allah ve Raslne aittir. nsanlara byle bir yetki verilmedii yette yle ifade edilir: "Ey iman edenler! Allh'n size helal kld gzel ve temiz eyleri kendinize haram klmayn ve snr amayn" (el-Mide, 5/87). "Dilleriniz yalana alt iin "bu helaldir", " u haramdr" demeyiniz. Sonra Allah'a kar yalan uydurmu olursunuz. Allah'a kar yalan uyduranlar ise kurtulua eremez" (en-Nahl,16/116). Kendi dncesine gre, helalleri haram saymaya alan kimseleri Cenab- Hak yle uyarr: "Bilgisizlik yznden beyinsizce ocuklarn ldrenler ve Allah'n kendilerine verdii rzk, Allah'a iftira ederek haram klanlar ziyana uradlar, saptlar. Onlar doru yola gelici de deildirler" (el En'am, 6/140). Kur'n'da haram olduu bildirilen balca yiyecek ve davranlar unlardr: "Allah size ancak ly, kan, domuz etini ve Allah'tan bakas adna kesilen hayvann etini haram kld. Saldrmadan ve snr amadan, darda kalann zerine ise bir saknca yoktur" (el-Bakara, 2/173). "Vurularak ldrlm, uurumdan dm, boynuzlanm ve canavar paralayarak lm olan hayvanlar henz lmeden usulne gre kesmeniz dnda-, dikili talar zerine boazlanan hayvanlar ve fal oklaryla ans aramanz size haram klnd" (el-Mide, 5/3). "Ey m'minler!, arap, kumar, dikili talar (putlar), ans oklar, eytan ii bir pisliktir. Bunlardan kann ki, kurtulua eresiniz" (el-Mide, 5/90). "De ki, bana vahyolunanlar arasnda, yiyen kimse iin haram klnm bir ey bulamyorum. Ancak, murdar lm hayvan veya akm kan yahut domuz eti ki btn bunlar pistir, yahut da Allah'tan bakas adna kesilmi bir fsk (hayvan) olursa bu durum mstesnadr. Ama kim darda kalrsa, bakasnn hakkna saldrmamak ve zaruret snrn da amamak zere (bunlardan yiyebilir). nk Rabbin balayandr, esirgeyendir" (el-En'm, 6/145). "Kim Allah'n haramlarna sayg gsterirse, o hareketi Rabbinin yannda kendisi iin iyidir. Size aklananlar dndaki hayvanlar sizin iin helal klnmtr. Artk o putperestlik pisliinden ve yalan szden kann" (elHacc, 22/30). Aile hukuku ile ilgili haramlardan bazlar da unlardr: Bir kimse ile arasnda ebedi mutlak evlenme engeli bulunan hsmlar yette yle ifade edilir: "Size analarnz, kzlarnz, kz kardeleriniz, halalarnz, teyzeleriniz, erkek kardein kzlar, kz kardein kzlar, sizi emziren analarnz, st kz kardeleriniz, kayn valideleriniz, gerdee girdiiniz karlarnzdan olup, evlerinizde bulunan vey kzlarnz eer henz gerdee girmemiseniz zerinize bir vebal yoktur - kendi sulbnzden gelen oullarnzn karlar ve iki kz kardei bir nikah altnda toplamanz haram klnd" (en-Nis, 4/23). Bu yetin hkmne gre mutlak evlenme engeli ve ebedi haramlk ortaya kmaktadr. Kan hsml, shri hsmlk ve st hsml. a) Kan hsml: Bir erkee nesep veya hsmlk sebebiyle drt grup kadn haram olur,Bunlar; usl: Annesi ve nineleri gibi, Fr; kz ve ilnihaye Torunlar gibi, Kardeleri ve kardein lhiyhye ocuklar gibi, Dede ve ninelerin ilk fru; hala, teyze, byk hala ve byk teyze gibi... b) Sihri hsmlk: Shriyet, evlilik yoluyla meydana gelen bir hsmlktr, Sonrada boanma veya lmle evlilik sona erse bile shri hsmlk ortadan kalkmad iin, bu mutlak bir evlenme engeli tekil eder, Shri hsmlar drt grupta toplanabilir: 1) vey kzlar: Bir erkek dul bir kadnla evlenir ve cinsel ilikide bulunursa, bu kadnn nceki kocasndan olan kzlar veya torunlar, bu vey babaya ebedi olarak haram olur, 2) Kayn valideler: Mcerred nikh akdi sonucunda, damatla kayn valide ve hanm tarafndan nineleri arasnda ebedi evlenme engeli doar, 3) Baba ve dedenin karlar: Bir kimse vey anne veya nineleriyle ebedi evlenemez, yette yle buyurulur: "Babalarnzla evlenmi olan kadnlarla evlenmeyin. Ancak chiliyet devrinde geen gemitir" (en-Nis, 4/22). 4) Gelinler: Gelinlerle evlenme yasa vardr, yette yle buyurulur: "Kendi sulbnzden gelmi oullarnzn kars... size haram klnd " (en-Nis, 4/23). Ancak slm'da evlatlk mumelesi yasaklanm, evlatln boayaca kadnla, evlat edinen erkein evlenebilecei esas benimsenmitir. lk uygulama, Hz, Peygamber'in evlatl Zeyd'in boad Zeynep binti Cah'la olan evlenmesidir.367 c) St hsml: slm hukuku kan ve shriyet yoluyla hsmlktan baka, yabanc bir kadndan st emme yoluyla bir hsmlk eidi daha kabul etmitir. Stle kurulan bu ba, ocukla st ana ve dier baz hsmlar arasnda evlenme engeli dourur.368
367 368

bk. el-Ahzb: 33/37. bk. el-Bakara, 2/233; en-Nis, 4/23; Buhr, ehdt, 7, Nikh, 21; Mslim, Rad,1.

Kendini Allah'n yerine koyarak helal haram, haram helal yapan kimseler hakknda yce Allah yle buyurur: "Onlar, hahamlarn, papazlarn ve Meryemolu sa Mesih'i, Allah'tan baka Rabler edindiler. Halbuki onlar, ancak bir olan ve kendisinden baka ilh bulunmayan Allah' ibadet etmekle emrolunmulard. Allah, onlarn kotuklar ortaklardan mnezzehtir" (et-Tevbe, 9/31). Bu yet nzil olduktan sonra, daha nce Hristiyan olarak am'a gitmi bulunan Ady b. Hatim et-Ti Medine'ye geldi ve Hz. Peygamber'e yeti okuyarak; hristiyanlarn rahip ve hahamlarna ibadet etmediklerini, dolaysyla burada ne anlatlmak istendiini sordu. Neb (s.a.s.) yle buyurdu: "Onlar helal haram, haram helal yaptlar. Hristiyanlar da onlara uydular. te bu, onlara ibadet etmeleridir"369 slm kt, pis ve zararl bir takm eyleri, kt fiilleri yasaklamakla kalmad, ktl kknden yok etmek iin harama gtren yollar ve vesileleri de haram klmtr. Yukarda, dolayl haram (haram li gayrihi) ksmnda temas ettiimiz gibi, harama drecek sebepler de yasaklanmtr. Yaban bir kadnla bir erkein kimsenin gelemeyecei kapal bir yerde babaa kalmas, kadnlarn tahrik edici ss ve giysilerle dar kmalar, mstehcen yaz, resim ve mziin yasaklanmas bunlar arasnda saylabilir. pheli eylerden kanmak da harama kar bir tedbirdir. Hadislerde yle buyurulur: "Hell aktr, haram da aktr. Bu ikisi arasnda pheli birtakm iler vardr"370 "(pheli eylerden) senin gnln rahatsz eden eyi brak, rahatsz etmeyeni yap"371 Haram Konusundaki Prensipler: Haram hkm konusunda u prensipleri gzden uzak tutmamak gerekir: 1- Eyada asl olan mbahlktr, yani hell olmasdr.372 Bir yiyecek, iecek veya davran, fikir ve sz hakknda ak bir haram hkm yoksa o esasen mbahtr. Ancak yiyecek ve iecekler, hakknda ak haram hkm olan eylere benziyorlarsa, o zaman onlar da haram olurlar. Davranlar, szler ve fikirler; Kurann ak yetlerine ve Peygamberimizin ak nnetine aykr olurlarsa haram hkm gndeme gelir. 2- slm, mslmanlara kendileri iin zararl olan eyleri yasaklam, faydal olanlar da emretmitir. Bunun yannda temiz ve faydal olan yiyecek ve iecekleri hell klmtr. Bugn size iyi ve temiz eyler hell klnd. (Maide: 5/5)373 3- Hell ve haram hkmlerinin kayna Allah (cc) ve Onun adna elilik yapan Hz. Muhammed (sav)tir. Bir ey haram olduu iin onu yememe, imeme veya bir hareketi yapmama; yani haram hkm verilen bir yasaa uyma, bu hkm veren makam yce tanma ve onun nnde bir ibadettir. nsanlar Allaha kulluk yapmaktan sorumlu olduklarna gre hell ve haram llerini de yalnzca Ondan almaldrlar. nsanlar kendi kafalarnadan ve ilerine geldii gibi hell ve haram lleri koyamazlar. Bunu yapanlar Allah (cc) katnda bir vebl kazanrlar. Dillerinizin yalan yere nitelemesinden tr, u helldir, bu haramdr demeyin. Sonra Allaha kar yalan uydurmu olursunuz. Allaha kar yalan uyduranlar ise iflh olmazlar. (Nahl: 16/116) nsanlarn hevalarndan kan hell ve haram llerine uyulduu zaman yeryznde hep fesat olur. Eer hakk, onlarn arzularna (heva ve heveslerine) uysayd, gkler, yer ve bunlarn iinde bulunanlar bozulur giderdi (Mmnn: 23/71) Peygamberimiz (sav) de baz konularda Allahn kendisine bildirdii haramlar mmetine aklamtr. O yle buyurmaktadr: Dikkat edin, bana Kitap ve onun bir misli verildi. Dikkat edin, karn tok bir adamn koltuuna yaslanarak size: Bu Kurana uymanz gerekir. Onda hell bulduklarnz hell, haram bulduklarnz haramdr (baka kaynaa ihtiyacnz yoktur) demesi yakndr. Dikkat edin Allah elisinin haram kldklar, Allahn haram kldklar gibidir.374 4- Herhangi bir kimsenin veya otoritenin haram veya hell hkmlerini slmn llerine zt olmasna ramen kabul etmek, onlar Rabb olarak tanmak anlamna gelir. Kuran- Kerim yle buyuruyor: Onlar hahamlarn ve rahiplerini ayr rabbler edindiler. Meryem olu Mesihi ( say) de. Oysa kendilerine tek ilh olan Allaha ibadet etmeleri emredilmiti. Ondan baka ilh yoktur. O, onlarn ortak kotuklar eyden uzaktr. (Tevbe: 9/31) Cahiliyye dneminde cmertlii mehur Hatem Tanin olu Adiyy bir gn boynunda altndan bir ha asl olduu halde Peygamberimizi ziyarete geldi. Kendisine Adiyy b. Hatemin geldii haber verildi. Raslllah (sav) o srada bu yeti okuyordu. Orada sylenenleri duyunca dedi ki;
bn Kesr, Muhtasaru Tefsri bn Kesr, htisar ve tahk, Muhammed Ali es-Sbn, Beyrut, 1402/1981, II, 137. Buhar, By': 3. 371 Tirmiz, Kyme: 60; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/335-337. 372 Araf: 7/32-33. 373 Ayrca bak. Araf: 7/157. 374 Ebu Davud, Snne/Hadis no: 4604, 4/200. bni Mace, Mukaddime: 2, Hadis no: 12, 1/6. Tirmiz, lim: 10, 2663, 5/37. Ahmed b. Hanbel. 6/8. Hakim, 1/108. nak. Hcciyyets Snne, s: 89, 119.
370 369

Ben yahudileri ve hrstiyanlar tanrm, onlar hahamlarna ve papazlarna ibadet etmiyorlar. Peygamberimiz buyurdu ki; Evet, onlar (onlarn nnde secde ederek) ibadet etmiyorlar, fakat onlar halka bir eyi hell veya haram klyorlar, halk da din adamlarnn bu hkmlerini kabul edip uyuyorlar. te onlar Rabb haline getirmenin manas budur. Sonra Peygamberimiz onu slma davet etti, o da mslman oldu.375 nsanlara bir eyi haram veya hell yapma yetkisi yalnzca onlar yaratan ve onlar Ahirette hesaba ekecek olan Allaha aittir. Kurann ve Snnetin ak llerini bir tarafa atp, onlarn var olan hkmlerini reddederek; baka g merkezlerinin llerini kabul etmek, sonra da o llere uygun davranmak, iman iddias ile badamaz. Byleleri Allahn yannda baka otoriteleri de rabb haline getirmi olurlar. (rnein; Kuranda kumar aka haram klnd halde piyangoyu madem ki devlet yasaklamyor, yani oynanmasna izin veriyor; o halde byle bir kumar helldir demek devlet gcn rabb olarak saymak anlamna gelir.) 5- Haram hkm geneldir ve herkes iin geerlidir. slmda seilmiler ve ruhbanlar snf olmadndan A ahs iin haram veya hell olan bir ey, B ahs iin de haram veya helldir. 6- slma gre haram da bellidir, hell de. Arada spheli olan baz eyler olabilir. Onlardan saknmak ise mslmann takvasdr.376 7- slmn haram kld bir eyi hell saymak byk bir hatadr, Allahn hkmlerine korkusuzca kar gelmektir. Ancak hell kld eyleri insanlara haram saymak bundan daha byk bir hatadr. Allahn kullar iin hell kld, meru hale getirdii bir eyi birileri haram klamaz, onu insanlara yasaklayamaz. Bunu yapanlar, ya da yapmaya kalkanlar haddi am kimselerdir. De ki: Allahn kullar iin kard ss ve gzel rzklar kim haram etti? De ki: O, dnya hayatnda mminlerindir, Kyamet gn de yalnz onlarndr. te biz, bilen bir topluluk iin yetlerimizi byle aklyoruz. (Araf: 7/32) Abdullah b. Abbasn anlattna gre bir adam Peygamberimize gelerek yle dedi: Ben et yediim zaman kadnlara ilgim artyor ve ehvetim kabaryor. Onun iin et yemeyi nefsime haram ettim. Bunun zerine u yet indi: Ey iman edenler! Allahn size hell ettii temiz eyleri haram klmayn, snr amayn. Dorusu Allah ar gidenleri sevmez. Allahn size verdii rzktan temiz ve hell olarak yeyin. nandnz Allahtan korkupsaknn. (Maide: 5/87-88)377 8- Zaruretler, bazen haramlar hell hale getirebilir. nsan mecbur kald zaman, mazereti sona erinceye kadar haram kullanabilir, yiyebilir.378 MEKRH slm'n, ykml mminlerin baz fiillerine verdii vasf. Kerahet kknden ism-i mef'ul. Kerahet; istememek, holanmamak ve irkin grmek demektir. Mekrh ise; istenmeyen, hoa gitmeyen, irkin i anlamndadr. Bir fkh terimi olarak mekrh; Allah ve Resulunun, yaplmamasn, balayc olmayan bir tarzda istedii fiildir. Ykmlnn fiilleri u hkmlerden birisine girer: Farz, vacip, snnet, mstehap, mbah, haram, mekruh ve mfsit. Hanefler dndaki ounluk fakihlere gre, bu fiiller; vcip, mendup, haram, mekruh ve mbah olmak zere be tanedir. 379 Kerhet kelimesinden tremitir. Kerhet; ho grmemek, irkin grmek, holanmamak ve kerih grmek anlamlarna gelir. Mekrh ise, ho grlmeyen, beenilmeyen, hoa gitmeyen, irkin ve kt i manalarnda kullanlr. Mekruh; Allah ve Rasulnn, yaplmamasn, balayc olmayan bir ekilde istedii bir i veya fiildir. 380 Haram le Mekruh Arasndaki Fark: Mekruh, haramn bir derece aasdr. Aslnda haram ile mekruh arasnda yaknlk vardr. Her ikisi de yasak olan eyleri ifade etmek iin kullanlr. slm bir ey hakknda haram veya mekruh hkm vermise, mminlerin o ileri yapmamalar gerekir. Haram, kesin ve ak deliller ile yasaklanan, yaplmamas istenen fiillerdir. ki imeyin, zinaya yaklamayn, rzk korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin gibi yasaklar buna rnektir. Mekruh olan yasaklar ise haramdaki gibi kesin ve ak bir ekilde balayc deildir.

Muh. bni Kesir, 2/137. Mslim, Msakt: 107, Hadis no: 1599, 3/1219. Ebu Davud, Byu: 3, Hadis no: 3329-3330, 3/243. Tirmiz, Byu: 1, Hadis no: 1205, 3/511. Nes, Byu: 2, 7/213. Bu uzun hadis Buharde Hak da bellidir, batl da bellidir eklinde gemektedir. Buhar, man: 1/21. Ayrca bak. Mfredat, s: 72. 377 Tirmiz, Tefsir: 6, Hadis no: 3054, 5/255. 378 Bakara: 2/173; Enam: 6/145; Nahl: 16/115; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 254-256. 379 amil slam Ansiklopedisi: 4/122-123. 380 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 392.
376

375

Bir fiilin mekruh oluu (kerhet), yet veya hadislerde kullanlan ifade ve szlerden daha ak anlalr. Baz yasaklarda aka kerahet sz geer, baz yet ve hadislerde geen yasaklama pek ak olmayabilir, ya da bir iin yaplmamas zendirilir. Bu gibi durumlarda mekruh olma hkm ortaya kar. Peygamberimizin baz hadislerinde haram olan eylerin ve mekruh olan baz yasaklarn ayn anda sayldn grrz. Demek ki bu ikisi arasnda farkllk vardr. Ana-babaya kar gelmeyin kesin emri ile, ok soru sormayn emri arasnda ak bir fark vardr. Birisinin hkm haram, dierinin ise mekruhtur. Haram ileyen genellikle cezaya arptrlr. Mekruhu ileyene herhangi bir ceza verilmez. Yani slmda onun iin tayin edilmi bir ceza yoktur. Kesin deliller ile haram klnan bir eyi inkr eden slmdan kar. Mekruhu inkr eden ise yalnzca gnahkr saylr. Byk alimler arasnda mekruhun tanmlamas konusunda farkl grler olsa bile, genel olarak mekruh, haram gibi aktan, kesin, tehdit edici ve balayc olmayan deliller ile yaplmamas istenen ilerdir denilmitir.381 Haram ve mekruh arasnda baz yaknlklar vardr. Her ikisi de yasaklanan ya da ho karlanmayan veya irkin olan fiilleri ifade eder. Ancak haram, Allah ve Resulunun kesin ve balayc ekilde yaplmamasn istedii fiilleri kapsar. Buna u nasslar rnek verilebilir: "Size analarnz, kzlarnz... (ile evlenmek) haram klnd" (en-Nis, 4/23). "Mslman bir kiinin maln onun gnl rzas olmakszn (almak) hell olmaz"382 "Fakirlik korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin" (el-En'm, 6/151). Mekruhtaki yasaklk ise haramdaki kadar kesin ve balayc deildir. Bir fiilin kerahet derecesinde yasak oluu ayet ve hadislerde kullanlan baz ifadelerden ve kastedilen kavramlardan anlalr. Kerahet lfznn veya kesin haramlk bildirmediine dair bir karine bulunan nehiy sygasnn kullanlmas, ya da nassla fiili yapmamay zendirici ifadelerin yer almas, mekruhu haramdan ayran belli bal zelliklerdir. u hadis-i erifte haram ve mekruh fiilleri birlikte grmek mmkndr: "phesiz Allah Tel, analara saygszlk gstermeyi, kz ocuklarn diri diri gmmeyi, verilmesi gereken hakk nlemeyi ve hak edilmeyen eyi istemeyi haram klmtr. Yine Allah, dedikoduyu, ok soru sormay ve mallar heder etmeyi sizin iin mekruh grmtr"383 Mekruh anlam tayan nehiy sygasna u ayet rnek verilebilir: "Ey iman edenler, Cum'a gn namaza arld zaman, hemen Allah anmaya koun ve al-verii brakn" (elCum'a, 62/9). Bu ayetteki, "alverii braknz" sz, "al-veri yapmaynz" anlamnda, haramlk bildirecek bir nehiy uslbudur. Ancak buradaki yasaklama, bizzat alm-satma ynelik olmayp, alm-satm fiilinin dndaki bir durumdan kaynaklanm olmaktadr. Bu da, cuma namaz srasnda yaplacak al-veriin namaza gitmeyi engellemesidir. Bu yzden cuma namaz ile ykml bulunmayan kadn, ocuk veya gayri mslimlerin bu saatte al-veri yapmalar caiz grlmtr. Yasan d bir sebebe dayanmas yznden Hanefler byle bir alverie "tahrimen mekruh" derler ve akdi geerli sayarlar. ounluk fakihlere gre ise, bu al-veriin hkm haramdr.384 Bazen fiilin yaplmamasn zendirici bir ifade kullanlm olabilir. Mesel; Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Mehrin en iyisi en kolay olandr"385 Bu hadiste mehirde ar gidilmemesi tevik edilmektedir. Haneflerde, haram ve mekruh kavramlar, dier mezheplere gre ban farkllklar gsterir. Haneflere gre, haram; Kur'n, mtevtir veya mehur snnet gibi kesin bir delil ile kesin ve balayc tarzda, yaplmamas istenen fiildir. Zina, rib, arap imek, kan ve murdar lm hayvan eti yemek gibi... Haramn hkm ise; fiili ileyenin cezaya arptrlmas, o fiilin haramln inkr edenin kfir ve mrted saylmasdr. 386 Mekruhun Ksmlar: Mekruh tahrmen ve tenzhen olmak zere ikiye ayrlr.387 a) Tahrimen Mekruh: Allah ve Resulunun bir fiilin yaplmamasn, kesin ve balayc tarzda istemi olmakla birlikte, bu istek haberi vahid gibi zann bir delil ile sabit olmusa, buna "tahrmen (harama yakn) mekruh" denir. u hadisi buna rnek gsterebiliriz: "Kii, kardei izin vermedike, kardeinin al-verii zerine al-verie girimesin ve dnrlk zerine dnrlk yapmasn."388
381 382 383

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 392-393. Ahmed b. Hanbel, V, 72. Buhr, Rikk, 22, Zekt, 53; Mslim, Akdiye, 10, 13, 14; Malik, Muvatta', Kelm, 20; Drim, Rikk, 38. 384 bk. bn Rd, Bidyet'l-Mctehid, Kahire 1952, II, 167-168; ez-Zhayl, el-Fkhu'l- slm ve Edilletuh, am 1985, II, 263-264, IV, 240. 385 Eb Dvud, Nikh. 386 amil slam Ansiklopedisi: 4/122. 387 amil slam Ansiklopedisi: 4/122. 388 bk. Buhr, Nikh, 45; Mslim, By', 8, Nikh, 38, 49, 52, 54, 56.

Hadiste, sat stne sat ve dnrlk stne dnrlk yapmaktan saknlmas kesin ve balayc bir tarzda istenmektedir. Bunun hkm, haram olmas gerekirken, hadisin haber-i vahid olmas nedeniyle "Tahrimen mekruh" saylmtr. Tahrmen mekruhun haramdan ayrld cihet udur. Haram, ari'in Kur'an ayetleri, mtevatir veya mehur snnet gibi kat' bir delille kesin olarak bir fiilin yaplmamasn istemesidir. Hrszlk, zina, faiz alp-verme, iki ime vb. gibi haram inkar eden kii kafir olur. Haram ve tahrimen mekruh cezay gerektirme konusunda birlemektedirler. Bu nev'iye giren fiilleri ilemek haram bir fiili ilemek gibi cezay gerektirir, fakat haramdan farkl olarak, bu fiilin hkmn inkar eden kii kfir saylmaz.389 b) Tenzhen Mekruh: Allah ve Resulunun koyduu yasan, kesin ve balayc nitelikte olmamas halinde, fiil "tenzihen (hella yakn) mekruh" adn alr. Camiye gidecek kimsenin soan ve sarmsak vb. kokusu evreyi rahatsz edecek eyleri i olarak yemesi gibi. Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Soan ve sarmsak yiyen kimse, mescidimize gelmesin, evinde otursun."390 kindi namazndan sonra, gne batmadan az nceye kadar nafile namaz klmann hkm de tenzhen mekruhtur. Tenzhen mekruhu ilemek cezay ve knanmay gerektirmez. Ancak her iki eit mekruhu terkeden kimse vlr. Hanefler dndaki mezhep imamlar, Haneflerin Tahrmen mekruh saydklar fiilleri de haram kapsamna alrlar. Onlar, haram anlamnda yasak edilmediine dair iaret bulunan fiiller iin yalnz "mekruh" terimini kullanmakla yetinirler. Mesel; "Ey iman edenler, size aklannca hounuza gitmeyecek eyleri sormayn..." (el-Mide, 5/101) ayeti ile Allah, sizin iin dedikoduyu, ok soru sormay ve mal boa harcamay ho grmedi"391 hadisi buna rnek gsterilebilir.392 KERAHET renme, nefret, tiksinme, zorla, mecburiyet yznden yapma. Harama yakn saylan fiil veya ey. Kerhiye ve hazr da e anlaml mastarlardr. Bunlarn zdd istihsan ve ibha'dr. Ayn kkten ism-i mef'l olan "mekrh"; Allah Tel ve Rasl tarafndan kesin olmayarak istenilen bir itir. Temelde mekruh iler yasaktr. Ancak kesin haram anlamnda bir yasak olmadna dair bir iaret bulunur veya delilin kesin olmay byle bir hkme neden olur. Kerih iin nitelii; sevimli olmamas ve hakknda rzasnn bulunmamasdr.393 Kur'n- Kerim'de irkin grlen fiil ve davranlarla ilgili birok yet vardr. Bazlar unlardr: "Ey iman edenler! Size aklannca hounuza gitmeyecek eyleri sormayn" (el-Mide, 5/101). "Onlar Allah'n nrunu azlaryla sndrmek isterler. Allah ise, kafirler ho grmese de, kendi nrunu tamamlamaktan bakasna raz olmaz" (et-Tevbe, 9/32). "Sizin hounuza gitmese de, dmanla savamanz size farz klnd. Bir ey sizin hounuza gitmez de, o ey sizin iin hayrl olur. Bir ey de sizin hounuza gider, fakat o ey sizin iin er olabilir. Allah bilir, siz bilmezsiniz" (el-Bakara, 2/216). "Onlar, Allah'a kendilerinin bile holanmadklar eyleri isnat ederler, dilleri de yalan yere, en gzel sonucun kendilerine ait olduunu syler. Hi phe yok ki, onlarn hakk atetir ve onlar cehennemin ncleridir" (enNahl, 16/62). Hz. peygamber'in hadislerinde de sevilmeyen, hoa gitmeyen, Allah ve Raslnn raz olmad amellere yer verildii grlr. Ashab- kiramn hoa gitmeyen davranlar olursa Allah elisi onlar uyarr ve doru olan davran da gsterirdi. Buna u hadisler rnek verilebilir: Hacc'n, farz klndn bildiren yet inince394, Raslllah (s.a.s), ashabna; "phesiz Allah (c.c) size hacc farz kld, artk hac yapnz", buyurdu. Birisi; "Her yl m?" diye sordu. Hz. Peygamber sustu. defa soru tekrar edilince ise yle buyurdu: "Eer evet deseydim, hac her yl farz olurdu. Ben sizi kendi halinize braktm srece, siz de beni kendi halime brakn. nk sizden ncekiler, peygamberlerine ok soru sormalar ve verilen cevaplara uymamalar yznden helk oldular" (Mslim, Hacc, 412). Baka bir hadiste de yle buyurulur:

Zekyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar, trc. . Kf Dnmez, Ankara 1990, s. 219; Vehbe ez-Zhayl, Usl'l fkhi'l-Aslm, Dmak 1406/1986,1, 85-86; Abdlkerim Zeydan, el-Vecz Badad 1405/1985, S. 47; amil slam Ansiklopedisi: 4/123; Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 6/95. 390 Buhr, Ezan, 160; Eb Dvud, Et'ime, 41. 391 Buhr, stikrz: 19. 392 bk. M. Eb Zehr, Usl'l-Fkh, y.y., 1377/1958, s. 45, 46; Zekiyddin a'ban, Usl'l-Fkh, Terc. brahim Kafi Dnmez, Ankara 1990, s. 217 vd; amil slam Ansiklopedisi: 4/123. 393 bn'l Hmm, Fethu'l-Kadr, Msr 1318, VIII, 79, 80. 394 bk. lu mrn: 3/97.

389

"Allah sizin iin dedikoduyu, ok soru sormay ve mal boa harcamay ho grmedi"395 Hanefilere gre, kesin delille sabit olan yasaa haram, zann bir delille sabit olan yasaa ise mekrh ad verilir. Mesel; yette yle buyurulur: "O, size murdar lm hayvan etini, kan, domuz etini, bir de Allah'tan bakas iin kesilen hayvann etini kesinlikle haram kld. Ancak kim darda kalrsa, saldrmamak ve snr da amamak artyla bunlardan zaruret miktarnca yemesinde bir saknca yoktur" (el-Bakara, 2/173) Burada, sbutu ve delleti kesin olan yetle konan yasak "haram" niteliindedir. Haram; mtevatir veya mehur hadisle de sabit olabilir. Mekruh, baz yetlerde hoa gitmedii bildirilen, fakat kesin haram olmadna dair iaret bulunan fiiller olabilecei, bunlar hd haber veya mrsel hadis gibi zann deliller de sabit olabilir. Delilin durumuna gre, mekruh ikiye ayrlr. Tahrimen mekruh, tenzhen mekruh. Birincisi, harama yakn mekruhlar olup, zann bir delil ile yaplmamas kesin olarak istenilen bir ey olup, vcibin kartdr. Erkeklerin ipekli giymesi, altn yzk takmas, karsna kar adaletli davranamayacana dair kuvvetli bir zanna sahip olan kimsenin evlenmesi bu tr mekruhlar arasndadr. kincisi ise, helle yakn mekruh olup, hoa giden, beenilen fiilin (mendub) kartdr. Tahrimen mekruhu ileyen kimse knanr, tenzihen mekruhu ileyen knanmaz. Her iki mekruhu terkeden ise vlr.396 Kerhet Vakitleri: Be vakit vardr ki, bunlara kerhet veya mekruh vakitler denir. Bunlarda baz ibadetlerin yaplmas yasaklanmtr. Ukbe b. mir el-Chen'den yle dedii nakledilmitir: "Raslllah (s.a.s) bize vakitte namaz klmay ve llerimizi defnetmeyi yasaklyordu. Gnein domasndan itibaren bir veya iki mzrak boyu ykselmesine kadar, gnein gk yznde tam dik oluundan batya ynelmesine kadar ve gnein sararmasndan itibaren batmasna kadar"397 Bu hadiste belirtilen vakit unlardr: a. Gnein domasndan itibaren, 40-50 dakika sonrasna kadar. b. Gnein, bamzn zerinde, tam dik bulunduu vakit. c. Batmazdan nce, gnein gzleri kamatrmaz hale gelmesinden, batmasna kadar olan vakit. Bu kerhet vaktinde ne kazaya kalm farz namazlar, ne vitir gibi vacip namaz, ne de daha nce hazrlanm bulunan bir cenaze namaz klnamad gibi, daha nce okunmu bir secde yetinden dolay "tilvet secdesi" de yaplamaz. Aksi takdirde ide edilmeleri gerekir. Ancak o gnn ikindi namazna gne batmazdan nce balanmsa, yarda braklmayarak tamamlanr. Sabah namazn klarken gnein domas ise, namazn bozulmasna sebep olur. Byle bir namaz daha sonra ide edilir. Bunlarn dnda iki vakit daha vardr ki, yalnz nfile namazlar etkiler. Eb Said el-Hudr'den yle dedii nakledilmitir: "Raslllah (s.a. s)'i yle derken iittim: Sabah namaz klndktan sonra, gne douncaya kadar baka namaz yoktur. kindi namazndan sonra, gne batncaya kadar baka namaz yoktur."398 Bu iki vakitte yalnz nfile namaz mekruhtur. Farz ve vacip bir namaz klmak mekruh deildir. Cenaze namaz klnabilir, tilvet secdesi de yaplabilir.399 MBAH Bu kelimenin asl ibhadr. bha szlkte; bir eyin yaplmas veya terkedilmesi arasndaki hkmdr. Mbah ise; eriatn mkellefi (ykmly) yaplmas veya yaplmamas arasnda serbest brakt, yaplmasnda veya terkedilmesinde bir vebal (saknca) olmayan iler hakkndaki hkmdr.400 Yani mkellefe hell olan ilere mbah denilir. Falanca ii yapmak caizdir demek te ayn anlamdadr. "Hell", "ciz" ve "mutlak" szckleri mbahla e anlaml olarak kullanlr. Bunlar ilendii zaman da terk edildii zaman da vlmeyi ya da knanmay gerektirmeyen ilerdir. Eyada asl olan mbahlktr. Hakknda bir hkm gelmemi olan eyler helaldir. Kur'an'da yle buyurulur: "O Allah ki, yerde olanlarn hepsini sizin iin yaratt" (el-Bakara, 2/29); "Allah'n gklerde ve yerde olanlar sizin emrinize verdiini ve size ak ve gizli nimetlerini bolca ihsan ettiini grmez misin?" (Lokmn, 31/20).

395 396

Buhr, stikrz, 19. bn'l-Hmm, a.g.e., VIII, 80-91 vd.; Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Dru'l-Fikri'l-Arab tab', t.y, s.45, 46. 397 Mslim, Msfrn, 293; Eb Dvud, Ceniz 51; Tirmiz, Ceniz, 41; Nesa, Mevkt, 31, 34, Ceniz, 89; bn Mce, Ceniz, 30; Drim, Salt, 142. 398 Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 19, II, 42, III, 95. 399 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 400 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 428.

Bu yetlerden yerde ve gkte olanlarn, insanlarn yararlanmas iin yaratld aka anlalmaktadr. Yenilmesi, iilmesi veya kullanlmas yet veya hadislerle yasaklanmam alan eyler hell ve cizdir. Bunlar, insan iin yararl olan eylerdir. Haramlar ise zararl olanlardr. 401 Mbahn Anlalma Yollar: Bir eyin mbah ve hell oluu u yollardan birisiyle sbit olur: 1) Temiz eyleri yiyip imek gibi hell olduuna dair nass (yet-hadis) bulunmas. Kur'an- Kerim'de yle buyurulur: "Bugn, size temiz olan eyler hell klnd. Kendilerine kitap verilenlerin yemei size hell, sizin yemeiniz de onlara helldir" (el-Mide: 5/5). Bir eyin mbah oluu, vakit ve eidini tayinle ilgilidir. Mesel yemek zamann ve eidini semek mbahtr. nsan diledii zaman, kendisine hell olan bir kadnla evlenebilir. Kii nezih bir ekilde elenebilir. Ancak btn vaktini elence ile geirmesi ciz olmaz. 2) Gnah olmadnn bildirilmesi. Bir fiille ilgili olarak nass'larda gnah, sknt veya sakncann bulunmadnn bildirilmesi, o fiilin hell olduunu gsterir. yet-i kermelerde yle buyurulur: "Allah, size ancak le, kan, domuz eti ve Allah'tan bakas adna kesileni haram kld; fakat kim darda kalrsa, bakasnn hakkna saldrmadan ve haddi amadan bunlardan yemesinde gnah yoktur" (el-Bakara, 2/173) "Byle (iddet beklemekte olan) kadnlara evlenme isteinizi st kapal biimde bildirmenizde veya bu istei iinizde gizli tutmanzda size gnah yoktur" (el-Bakara, 2/235) "mya vebal yok, topala vebal yok, hastaya vebal yok (bunlar yapamadklarndan dolay gnahkr olmazlar), size de kendi evlerinizden... yemenizde glk (saknca) yoktur" (en-Nr, 24/62). 3) Emir sygasnn vcub deil, mbahlk bildirmesi. u yetlear buna rnek verilebilir: "Allah'n rzkndan yiyin, iin" (el-Bakara: 2/60) hramdan ktktan sonra avlann (el-Maide: 5/2) ifadesi, avlanabilirsiniz, avlanmanz helldir demektir. 4) Bir fiille ilgili hi bir hkmn bulunmamas. stishb deliline gre, "eyada kural mbahlktr".402 Eyada aslolan ibhattr, mbahlktr hkmne gre, slmn hakknda ak bir ekilde haram, mekruh, gnahtr, vebali vardr diye yasaklamad, yaplmasn ho grd her ey mbahtr, helldir. 403 Mbah Hkmnn Alan Genitir: Bilindii gibi slmda hell ve haram klma yetkisi yalnzca Allaha aittir. Peygamberimiz Allahn hkmn aklayan bir elidir. Snnette, yani hadislerde grdmz haram ve hell lleri, Peygamberimizin ald vahyi uygulamasdr, aklamasdr. O bile kendi kafasndan Allah adna bir hkm veremez. Bu adan bakld zaman, eyada, yani insanlarn geim vastalar olan eya, bitki, meyve, ve yiyeceklerde, hatta kullanlan yntem ve tekniklerde aslolan mbahlktr. Ancak eriatn bir ak delili veya bu delile bal olarak yaplacak kyas ile bir takm eylerin haraml sz konusu olur. Mbah olan ileri yapanlar bir sevap almadklar gibi bir gnah ta kazanmazlar. Ancak baz mbahlar yapmak insana sevap kazandrabilir. Mesel yeme-ime ve sporu daha iyi ibadet edebilmek, Allah yolunda daha iyi alabilmek amacyla yapmak gibi. Mbahlk bazen genel konularda deil, para (czi) konularda olabilir. Kii istedii saatte yemeini yiyebilir. Ancak hi yemek yememek hell olmaz. nk hayatn devam yemee baldr. Elinde dnyalk bulunan bir kimsenin, kendisine verilen bu nimetlerden yararlanmas helldir. Ancak zengin bir kimsenin fakir gibi giyinmesi, yani zenginliinden yararlanmamas Peygamberimizin tavsiyesine aykrdr. Baz oyunlar, geziler, bir takm hobilerle megul olmak mbahtr. Ama bu oyunlar haram snrna dayanrsa, insan gnaha gtrrse veya ibadetine engel olursa, o zaman mbah olmaktan karlar. Mbahn alan olduka genitir. slmn izdii bu geni alan mslmanlar hakknda bir rahmettir, din ve dnya ilerinde bir kolaylktr. Bir takm insanlar, kendi kafalarndan bu geni alan daraltma hakkna sahip deildir. slm bir haramlar listesi haline getirmek, slma iyilik deildir. eriatn hakknda aka haram veya mekruh demedii hususlarda biraz daha dikkatli olmak zorundayz. Buna karlk, ak hkmlere ramen her eye mbah damgasn vurup haramn snrlarn zorlamak ta doru deildir. Bir konu hakknda ak bir hkm olmasa bile, eer pheli ise kii dinini korumak iin pheli eylerden uzak kalr. slamn haram kld bir eyi hell saymak hatadr. Ancak grlyor ki hell-mbah olan bir eyi insanlara haram yapmaya kalkmak daha byk bir hatadr. De ki: Allahn kullar iin kard ziyneti ve temiz rzklar kim haram klmtr? De ki: Bunlar dnya hayatnda iman edenler iindir, kyamet gn ise yalnzca onlarndr. Bilen bir topluluk iin yetleri byle birer birer aklarz. (Araf: 7/32) 404
401 402

Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/312. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/312. 403 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 428-429.

Mbahn Hkm: Yaplmasnda da yaplmamasnda da sevap veya gnah yoktur. Yaplp yaplmamas eittir.405 MFS D, MFS T Mfsid Kelimesinin Anlam Sahas: Mfsid szlkte, ifsad eden, bozan, geersiz klan kimse veya eylere denir. Bunun kk ifsadtr. fsad; bozmak, kokumak, dengeden ayrmak anlamlarna gelir. Fesad kavram da bununla ilgilidir ve bozulma, kokuma, dengenin bozulmas demektir. Mfsid, ifsad edendir yani bozandr, doru ve bar zere olan saptrandr. Kuran- Kerim, eitli ayetlerde genel olarak yeryznde fitneyi uyandrp, insanlarn durumunu bozup, onlar doruluktan saptran kimseler anlamnda kullanmaktadr. Kendi hevasn (keyfini) tanr haline getiren zorbalar, karlarn korumak iin zora ba vururlar. Kendi grlerini insanlara dayatrlar. Ortaya koyduklar hkmlere insanlarn uymalarn isterler. Aslnda onlarn kendi hevalarndan koyduklar hkmler, insanlar arasndaki adaleti salayamaz, insanlarn hakklarn koruyamaz, aralarnda sevgi ve saygy kuramaz. Bu adan onlarn kararlar ve hakimiyetleri ancak bozulmaya, huzurun kamasna sebep olur. Fesad sulhun (barn-her trl iyi halin) kart olduu gibi, Mfsid te muslihin (slah eden-dzelten-bar salayan) zdddr. Ayn kkten gelen mefsedet (zararl-ifsad edici) ise maslahatn (fayda veren her eyin) kartdr. 406 Bir eyi bozan, bir ibadet veya mumeleyi geersiz klan kimse ya da ey. Bir ibadeti bozan veya bir hukuki mumeleyi sakatlayan fiil veya eksiklik anlamnda bir fkh terimi. Mkellefin fiillerine balanan hkmlerden birisi. Mfsid, fesad kknden ism-i fildir. Shhaf, fesat ve butlan birbiriyle yakn ilgisi bulunan terimlerdir. Sahh, fsit ve btl ayrm, bir kimsenin yapt fiiller iin er'an gerekli olan rkn ve artlar tayp tamamasna gre yaplan bir nitelendirmedir. Kendisine bir takm hkmler balanan fiiller ya ibdet, ya da hukk baz mumeleler kabilinden olur. yet ve hadislerde mkellefin yapaca ibadet veya mumeleler iin bir takm rknler ve artlar konulmutur. Rknler, bir ibadet veya mumelenin temel unsurlarn, ana paralarn oluturur. Namazda kyam, krat, ruk'; satm veya nikh akdinde, icab ve kabul gibi... artlar ise, rknlerin dnda kalan daha ok ayrnt kabilinden olan ve bulunmamas, akitlerde taraflar arasnda anlamazla yol aabilen dier unsurlar ifade eder. Veresiye satta vade tarihinin belirlenmesi gibi. te er'an belirlenmi olan rkn ve artlarna uygun olarak yaplan ibadet veya akd "sahh" tabiriyle nitelendirilir. "Geerli"; "muteber"; "caiz" veya "nfiz" terimleri de, sahh anlamnda kullanlabilir. bdetler konusunda, fsit ve btln e anlam ifade ettii btn slm hukukularnn benimsedii ortak bir grtr. Rkn veya anlarndan birisi eksik bulunan bir ibdet, "btl" veya "fsit" olur. Bunun iin; "gayri sahih", "sahih deildir", "muteber deildir", "geersizdir", "geerli deildir" veya "caiz deildir" gibi ifadeler de kullanlabilir. Bu durumda ibadet bozulmu saylaca iin, yeni batan yaplmas gerekir. Mesel; secde unutulan bir namazda rkn; abdestsiz klnan bir namazda art eksik olduu iin namaz fsit olur ve idesi gerekir. Burada rkn ve artlar farz niteliindedir. Yine; Arafat'ta vakfe'yi yapamayan bir hacnn hacc btl olur. nk vakfe haccn farzlarndandr. Ancak Saf ile Merve arasnda sa'y yapmak vacip hkmnde olduu iin bunun yaplmam olmas hacc bozmaz; yerine getirilmesi mmkn olmad takdirde kurban cezas ile bu eksiklik tamamlanabilir. Namazn vaciplerinden birisinin terk edilmesi hlinde ise, namazn sonunda yanlma secdesi yaplarak bu eksiklik tamamlanr. Drt rekatl bir namazda, ikinci rekattan sonraki oturuu terketmek de bunun gibidir. Hanefiler dndaki ounluk slm hukukularna gre, ibdetlerde olduu gibi, akitlerde de fst ve btl e anlamldr. Eksiklik, akdin ister rknlerinde olsun, isterse artlarnda bulunsun, sonu deimez. Mesel; akl hastasnn yapaca satm akdi veya, deme tarihi belirlenmeksizin yaplacak veresiye sat hukuk bir sonu dourmaz. Byle bir akde "btl" denebilecei gibi "fsit" de denir. Hanefilere gre, akitler konusunda "fsit"le "btl" farkl anlamlarda kullanlr. Akdin icap, kabul ve konu gibi ana unsurlarndaki yani rknlerindeki bir eksiklik, akdi btl klarken; eksiklik, akdin rknne ilikin olmakszn, dier artlardan birisinde olsa, byle bir akit fsit olur. Rknleri ve esas unsurlar mevcut olduu
Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 429-430. bk. e-tib, el-Muvfakt, Dmak (t.y), I,141,142; e-evkn, rd'l-Fhl, Kahire 1347 H. s. 6; Eb Zehra, Usl'l-Fkh, s. 57 vd.; ez-Zhayl, el-Fkhu'l- slm ve Edilleth, Dmak 1405/1985, I, 53; Zekiyuddin a'ban, Usll-Fkh, Terc. brahim, Kafi Dnmez, Ankara 1990, s. 220 vd; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/312. 406 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438-439.
405 404

iin, bu akde baz sonular balanr. Mesel; vade belirlenmeksizin yaplacak veresiye satm akdi, ahitsiz aktedilecek nikh akdi, birer fasit akittir. Hanefiler bunlara "btl" demezler ve meseleyi baz hukuki sonulara balarlar. nce bu gibi akitlerdeki eksikliin giderilerek bunlarn sahih hale getirilmesi mmkndr. Veresiye satta, satc ve alc karlkl anlaarak va'de tarihini sonradan da belirleyebilirler. Dier yandan alc, satcnn ak veya kapal muvafakat ile satm konusu mal teslim alm ise, bu mal zerinde mteri lehine mlkiyet hakk sbit olur; fakat mterinin bu maldan yararlanmas, akit sahih hale dnmedike, hell olmaz.407 Mfsitlerin zellikleri: fsad, insann ve onun doymaz itahnn, ar isteklerinin sonucudur. Mfsidler, yeryzndeki tabii deerleri, sulh (bar) ve dengeyi, kendi subjektij lleri ve doymaz itahlar sebebiyle bozarlar. Onlarn bu faaliyetleri sonucu, en nemli fesad olan irk artar. Mriklerin hakim olduklar yerlerde fesadtan baka ne olur ki? Mnafklar, kendileri iin yeryzn slah edeciler olarak sunarlar. Kuran onlarn bu iddialarn yalanlyor ve onlar gerek yzleriyle ortaya koyuyor. Onlar gerekte mfsid olan bozguncudurlar.408 Bir takm insanlarn szleri, iddialar, d grnleri iyidir. Kendilerini iyi diye anlatrlar. Ancak o frsatn bulunca, yeryznde mfsidlik yapar, ekini ve soyu mahvederler.409 Allahtan korkmayan zalim yneticiler bir lkeye girdikleri zaman oray ifsad ederler, halkn aalarlar, onlarn deerlerini yama ederler.410 Allah byle mfsidleri sevmez.411 Onlarn yaptklar iler kt olduu iin Allah (c.c.) onlarn bylesine mefsedet olan amellerini dzeltmez ve onlara deer vermez.412 Firavun gibi peygamberlere kar gelen kii ve topluluklar mfsid idiler.413 Onlarn nasl bir sonula karlatnn, hangi cezalar aldklarnn ibretli hikyesi yeryznn her tarafnda grlebilir. Bugn de Kurann davetinden byklk taslayarak yz evirenler mfsidler, onlar benzeridir. Onlarn fasit ileri sebebiyle karada ve denizde, yani yeryznn her tarafnda fesat oalmtr. nsanlar, toplumlar ve hatta tabiat bile onlarn faaliyetleri yznden bozulmutur. slmn kt ahlk dedii davranlar yaygnlam, her tarafta zulm, bask, hak ihllleri artmtr. Mminler mfsid olamazlar ve mfsidlerin peinden gidemezler. 414 Fkh lminde Mfsid: Mfsid (veya fesad) ayn zamanda Fkh ilminde kullanlan bir kavramdr. Fesad ve butlan (iptal olma, geersiz saylma) ile mfsid ve batl (iptal eden) ayn anlamda kullanlmaktadr. Mfsid veya batl, baz artlarn ve yerine getirilmesini salayan zelliklerini kaybetmi bir ibadet, akid (anlama) batldr, fasidtir (ifsad olmutur). fsad olan ibadet veya hukuk ilemini (hukuk tasarrufu) ifsad veya iptal eden (batl hale getiren) sebebe mfsid denmektedir. Bir ibadeti veya hukuksal ilemi yerine getirebilmek iin baz artlar veya rknler (gerekler) vardr. O artlar veya rknler yerine getirilmezse, ibadet yaplm olmaz, o hukuksal ilem ya tamamlanmaz, ya da artlar bozulursa ilem de bozulur. artlar veya rknleri yerine getirilen ibadet ve hukuksal ilemlere sahih (geerli, salam muteber) denilir. artlara uygun yaplan ibadetler iin; Bu sahihtir, bu muteberdir diye niteleme yaplr. Eer artlar yerine gelmezse, sahih deildir, caiz deildir, fasidtir denilir. te ibadetleri ve hukuk ilemlerini geersiz klan sebeplere mfsid ad verilmektedir ki, bu tabir (syleyi tarz) kelimenin szlk anlamyla ilgilidir. Sz gelimi, bir hac aday ihram elbisesi giymeden hacc yapsa bu ibadeti olmaz, ibadeti fasit, batl olur. nk ihram elbisesi giymek haccn artlarndan biridir. 415 Fasit Satm Akdinin Feshedilemedii Durumlar: Fsit satm akdinde feshe bir engel olmadka alc veya satcnn bunu feshetmesi mmkndr. Ancak u durumlarda fasit satm akdi feshedilemez. 1) Satlan mal, alcnn elinde telef olmu veya istihlk edilmi olursa;
407 es-Serahsi, el-Mebst, XIII, 8 vd.; el-Ksn, Bedyiu's-Sanyi', V,169,174, 234, 300-304; bn'l-Hmm, Fethu'l-Kadr, V, 186; bn bidin, Redd'l-Muhtr, IV, 105, 108; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/332-333. 408 Bakara: 2/11-12. 409 Bekara: 2/204-205. 410 Neml: 27/34. 411 Maide: 5/64. 412 Yunus: 10/81. 413 Neml: 27/14. 414 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 439. 415 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 439-440.

2) Alc tarafndan yeni bir akitle bakasna satlm bulunursa; 3) Satlan mal, bakasna balanm ve teslim edilmi olursa; 4) Satlanda, ondan ayrlmas mmkn olmayan baz ilveler yaplmsa. Mesel; satlan arsa olup zerine bina yaplsa, artk fesih hakk kullanlamaz.416 Fasit Evlilikler: Fsit saylan evlilikler unlardr: 1) ahitsiz olarak akdedilen evlenme akdi; 2) Evli bir kadnla, bilmeksizin yaplan evlenme akdi fasittir. 3) Karnn kz kardeini, hala ve teyzesini bir nikh altnda toplamak caiz deildir. Yani iki kz kardele birlikte evlenme akdi yaplsa, nceki evlilik ve nikah geerli, sonraki fasit olur. 4) defa boanm olan kadnla, hulle'den (bk. "Hulle" maddesi) nce, bu erkein yeniden evlenmesi Eb Hanfe'ye gre fsittir. 5) Evlenmeleri yasak olan kan, shr veya st hsmlarnn birisiyle evlenmek, Eb Hanife'ye gre fsittir.417 Fasit Evliliin Hkmleri: 1) Fasit evlenmelerde elerin evlilie devam etmeleri caiz deildir; derhal ayrlmalar gerekir. Kendiliinden ayrlmazlarsa hkim tarafndan zorla ayrlrlar. Hkim ayrdktan sonra cinsel birleme olursa zina cezas uygulanr.418 2) Fsit evlilik, zifaftan nce hi bir hukk sonu dourmaz.419

3) Cinsel birleme olmusa u sonular doar: Kadn mehre hak kazanr; bu birlemeden doacak ocuun nesebi sbit olur; sihr hsmlk doar; nafaka ve miras cereyan etmez; evliliin sona ermesi boama niteliinde olmad iin, boanma saysnda bir eksilme meydana gelmez.420 TEKL F- M L YUTAK ..................................................................................................... 32 Mezheplere Gre Teklif: .................................................................................................. 33 1- Ehl-i Snnet Anlayna Gre Teklif ........................................................................... 33 a- Matridlere Gre ......................................................................................................... 33 b- E'arlere Gre .............................................................................................................. 34 2- Mutezile Anlayna Gre Teklif ................................................................................. 34 MKELLEF............................................................................................................................. 34 Mkellef Kime Denir? ..................................................................................................... 35 Mkellef Olmann artlar: .............................................................................................. 35 Ehliyetin Ksmlar: .......................................................................................................... 36 1. Vcub Ehliyeti: ............................................................................................................ 36 a. Eksik Vcub Ehliyeti:................................................................................................... 36 b. Tam Vcub Ehliyeti: .................................................................................................... 36 2. Eda Ehliyeti: ................................................................................................................. 37 a. Eksik Eda Ehliyeti: ....................................................................................................... 37 b. Tam Eda Ehliyeti:......................................................................................................... 37 EF'L- MKELLEF N .......................................................................................................... 38 1. Farz: .............................................................................................................................. 38 a) Farz- Ayn: ................................................................................................................... 39 b) Farz- Kifye: ............................................................................................................... 40 2. Vcib: ........................................................................................................................... 41
mer Nasuhi Bilmen, Hukuki slmiyye ve stilht- Fkhiyye Kmusu, stanbul 1967, VI, 89 vd.; Hamdi Dndren, slm Hukukuna Gre Alm Satmda Kr Hadleri, Balkesir 1984, s. 102; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/333. 417 el-Ksn, a.g.e.; II, 272-274; el-Mevsil, el- htiyr, Khire, t.y., III, 86, 87; Hamdi Dndren, Delilleriyle slm Hukuku, stanbul 1983, s. 251, 252; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/333. 418 el-Ksn, a.g.e., II, 335; el-Fetv'l-Hindiyye, Blak 1310/1892, I, 330-331; el-Mevsil, a.g.e., III, 84 vd.;1917 Tarihli, Hukuk- Aile Kararnamesi, Madde: 77. 419 H.A.K. mad. 75. 420 el-Ksn, a.g.e., II, 335; el-Fetv'l-Hindiyye, I, 330; Bilmen, a.g.e., II, 22-36; Dndren, a.g.e., s. 252, 253; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/333.
416

3. Snnet: .......................................................................................................................... 41 a) Mekked Snnet: ......................................................................................................... 41 b) Gayr-i Mekked Snnet: .............................................................................................. 41 a) Snnet-i Hud: ............................................................................................................. 41 b) Snnet-i Zevid: ........................................................................................................... 42 4. Mstehab: ..................................................................................................................... 42 5. Mbah: ......................................................................................................................... 43 6. Haram: .......................................................................................................................... 43 7. Mekruh: ........................................................................................................................ 43 8. Mfsd: ......................................................................................................................... 44 Ehliyet: ............................................................................................................................. 44 a) Vcb Ehliyeti: ............................................................................................................ 44 b) Ed Ehliyeti:................................................................................................................. 44 Hkmlerin eitleri: ....................................................................................................... 44 1-Teklif Hkmler: ......................................................................................................... 44 2- Vaz Hkmler: .......................................................................................................... 44 Teklif Hkmlerin Ksmlar: ......................................................................................... 44 1- cab: .............................................................................................................................. 45 2- Nedb (Mendup): ........................................................................................................... 45 3- Tahrim: ......................................................................................................................... 45 4- Kerhet: ........................................................................................................................ 45 5- bahe: ............................................................................................................................ 47 EHL YET ................................................................................................................................. 47 Ehliyet Trleri: ................................................................................................................. 48 1) Vcb Ehliyeti: ............................................................................................................ 50 2) Ed Ehliyeti:................................................................................................................. 51 Ehliyetin Deime ve Gelimelerinin Merhaleleri: .......................................................... 52 1) Cenin Devresi: ............................................................................................................. 52 2) ocukluk Devresi: ....................................................................................................... 53 3) Temyiz Devresi: ........................................................................................................... 53 4) Blu Devresi: ............................................................................................................. 54 5) Rd Devresi: ............................................................................................................... 55 Ehliyetin Arzalar: ........................................................................................................... 55 1) Semv Arzalar: .......................................................................................................... 56 a) Delilik:.......................................................................................................................... 56 b) Bunama: ....................................................................................................................... 56 c) Uyku: ............................................................................................................................ 56 d) Unutkanlk: .................................................................................................................. 57 e) Kklk: ..................................................................................................................... 57 f) Hayz ve Nifs: .............................................................................................................. 57 g) Hastalk: ....................................................................................................................... 57 h) lm: ........................................................................................................................... 57 2) Mkteseb Arzalar: ....................................................................................................... 57 a) Sarholuk: ..................................................................................................................... 57 b) Sefeh: ........................................................................................................................... 57 c) Sefer: ............................................................................................................................ 57 d) Cehl: ............................................................................................................................. 57 e) Hezl: ............................................................................................................................. 58 f) Hat: .............................................................................................................................. 58 krh: ................................................................................................................................ 59

EMNET ................................................................................................................................. 59 Kavram Olarak Emanet: ................................................................................................... 59 nsann Yklendii Emanet: ............................................................................................. 60 Hukuk ve Ahlk Asndan Emanet: ................................................................................ 61 ART ........................................................................................................................................ 61 artn eitleri: ................................................................................................................. 61 1- er' art: ...................................................................................................................... 61 a. Sebebin art:................................................................................................................ 61 b. Hkmn art: .............................................................................................................. 62 2. Ca'l art: ...................................................................................................................... 62 RKN....................................................................................................................................... 62 BTIL ...................................................................................................................................... 63 Batl Nedir? ...................................................................................................................... 63 Kuranda Batl:................................................................................................................ 63 Hakkn Kart Olarak Batl: ............................................................................................ 64 Fkh lminde Batl: .......................................................................................................... 64 AZMET ................................................................................................................................... 66 ZARRET ............................................................................................................................... 67 Zarret Halinde Haram lemek Farz mdr? .................................................................. 67 Zarurette lmn Tercih Edilebilirlii Haller ................................................................. 68 Tedavi ile lgili Zarretler ................................................................................................ 68 Haram Klnm eylerle Tedav ...................................................................................... 69 Sarholuk Veren Maddenin laca Kartrlmas .............................................................. 69 Meru Savunma Halinde Saldrgan ldrmek ............................................................... 70 MKREH................................................................................................................................. 70 krahn Ksmlar: ............................................................................................................. 71 I) Tam krah: .................................................................................................................... 72 2) Eksik krah: .................................................................................................................. 72 Mkrehin Tasarruflarnn Hkmleri: .............................................................................. 73 a) Mkrehin Akitleri: ....................................................................................................... 73 b) Mkrehin Boamas: .................................................................................................... 73 c) Mkrehin Haksz Fiilleri: ............................................................................................. 74 Tam krah Durumunda Fiiller: ......................................................................................... 74 a) Mkrehin Yapmas Gereken Fiiller: .......................................................................... 108 b) Mkrehin Sabredip stenileni Yapmamakla Sevap Kazand Fiiller: ...................... 108 c) Mkrehin Yapmas Hi Bir art Altnda Caiz Olmayan Filler: ................................. 109 KRH ................................................................................................................................... 109 Zorlamann artlar: ....................................................................................................... 110 Hukukulara Gre krah: ................................................................................................ 110 1) Tam krah: .................................................................................................................. 110 2) Eksik krah: ................................................................................................................ 111 3) Yaknlara Verilecek Zararla krah: ............................................................................ 111 krah Hkm: ................................................................................................................. 111 ZH R .................................................................................................................................... 111 Zhirin Hkm: .............................................................................................................. 112 NASS ...................................................................................................................................... 112 Nass'n Delleti ............................................................................................................... 113 Nassn bresi: ................................................................................................................ 113 MUHKEM .............................................................................................................................. 113 MEVVEL ............................................................................................................................ 114

HAF ....................................................................................................................................... 115 MK L................................................................................................................................. 115 MCMEL .............................................................................................................................. 116 Mcmeldeki cmalin (Kapalln) Sebepleri:................................................................ 116 Mcmelin Hkm: ......................................................................................................... 116 MTEAB H......................................................................................................................... 117 MM ...................................................................................................................................... 117 mmda Aranan artlar: ................................................................................................ 118 mm'n Hkm: ............................................................................................................. 118 HSS ...................................................................................................................................... 118 Hss'n eitleri: ............................................................................................................. 118 1) Mutlak ve Mukayyed: ................................................................................................ 119 2) Emir: .......................................................................................................................... 119 3) Nehiy: ......................................................................................................................... 119 MUTLAK ............................................................................................................................... 120 Mutlakn Mukayyed'e Hamli:......................................................................................... 120 MUKAYYED......................................................................................................................... 120 Mukayyed le lgili Tatbik rnekler: ............................................................................ 121 Mutlakn Mukayyede Hamli: ......................................................................................... 121 EM R ...................................................................................................................................... 121 NEH Y ................................................................................................................................... 122 Nehyin Mahiyeti: .......................................................................................................... 122 Nehyin Kapsam: .......................................................................................................... 123 K NAYE................................................................................................................................. 125 MEFHM- MUHALEFET .................................................................................................. 125 MASLAHAT .......................................................................................................................... 126 Maslahatn Trleri: ......................................................................................................... 126 1. Zaruryyat: .................................................................................................................. 127 2. Hciyyt: .................................................................................................................... 127 3. Tahsiniyyt: ................................................................................................................ 127 Maslahat- Mutebere: ..................................................................................................... 127 Maslahat- Merdude-Maslahat- Mulgat: ....................................................................... 127 Maslahat- Mrsele: ........................................................................................................ 127 ST NBT .............................................................................................................................. 128 CT HAD ............................................................................................................................... 128 Terim Olarak ctihad: ..................................................................................................... 128 ctihadn leyii: ........................................................................................................... 130 ctihadlar Balayc mdr? ............................................................................................. 131 ctihad Kaps Kapal mdr? .......................................................................................... 131 MCTEH D ........................................................................................................................... 132 Mctehid Kimdir? .......................................................................................................... 132 Mctehid Olabilmenin artlar: ...................................................................................... 133 1) Arapay Bilmek ........................................................................................................ 134 2) Kur'n lmine Sahip Olmak ....................................................................................... 134 3) Snneti Bilmek........................................................................................................... 134 4) zerinde cma ve htilaf Edilen Konular Bilmek ..................................................... 135 5) Kyas Bilmek ............................................................................................................. 135 6) Hkmlerin Amalarn Bilmek ................................................................................ 135 7) Doru Bir Anlay Ve yi Bir Takdir Gcne Sahip Olmak...................................... 136 8) yi Niyet ve Salam Bir tikad Sahibi Olmak ............................................................ 136

Mctehid Baz Konularda Bir Baka Mctehidi Taklid Edebilir mi? ............................ 136 Taklid ve ttiba: .............................................................................................................. 136 ctihadn Hkm:............................................................................................................ 137 Mctehidlerin Tabakalar: .............................................................................................. 137 1) eratte Mctehid: ...................................................................................................... 137 2) Mntesip Mutlak Mctehidler: .................................................................................. 137 3) Mezhepte Mctehidler: .............................................................................................. 137 4) Tercih Yapan Mctehidler: ........................................................................................ 137 5) stidll Sahibi Mctehidler:........................................................................................ 137 6) Hfzlar Tabakas: ...................................................................................................... 137 7) Mukallidler Tabakas: ................................................................................................ 138 TAKL D ................................................................................................................................. 138 Taklidi Kabul Edenler ve Delilleri: ................................................................................ 138 Taklidi Kabul Etmeyenler ve Delilleri: .......................................................................... 138
TEKL F- M L YUTAK G yetirilemeyecek emir ve nehiy. Teklif; lugatte, glk zorluk ve zahmet anlamlarn tamaktadr. Bu da yorgunluk ve meakkati beraberinde getirmektedir. Istlahta ise; emre ve neyhe taalluk etmektedir. Buna gre teklif, emir ve nehyin muhataba ynelmesidir.421 Bir baka adan da, teklif; akl sahibi kullarna din ve hukuk ykmllkler koyan Allah'n fiilidir. Teklif meselesinin itikad asndan ele alnmasnn esas nedeni; bu konunun insan fiilleriyle dorudan doruya ilgili olmas ve adalet-zulm meselesiyle yaknl ynyledir. Ksacas bu konunun esas hareket noktas, insan fiilleri ve bunun uzantlardr. Burada u sorular konunun erevesini belirtmektedir: Allah tarafndan sz konusu edilen ilah teklif karsnda insann durumu nedir? Teklife daha ok hangi adan baklmaldr? Teklifin, insan fiilleri asndan nitelik kazanmas ve adalet-zulm konularyla ilikisi nasl anlalacak, insann irade ve sorumluluu nasl izah edilecektir? te bu ve benzeri sualler insan zihnini balangtan beri megul etmesi bakmndan slm kelamnda da nemli yer igal etmi ve bu konuda bir hayli deiik fikirler ortaya konulmutur. Ayn zamanda itikad frkalar arasnda da hayli deiik fikir ve anlaylara yol amtr. Bunlar derli toplu bir ekilde ylece sralamak mmkndr. Mezheplere Gre Teklif: 1- Ehl-i Snnet Anlayna Gre Teklif Bilindii zere itikad adan Ehl-i Snnet anlay denilince Matrid ve E'ar alimlerinin grleri akla gelmektedir. Bunlar da kendi dnce ve anlaylarna gre ayr ayr ele alarak bu grleri daha detaylca ele almaya alalm. a- Matridlere Gre Teklif, makdur olana baldr. Ancak bu ekilde bir emrin ifadesi olur. Teklif yerine getirilirse mkafat, yerine getirilmezse cezay gerektirir. Ancak, bu tarzdaki bir teklifin meydana gelmesi insann irade ve gcyle olur.422 Matrid anlayna gre nemli olan, teklifin insann irade ve gcyle ilgili olmasdr. Eer insan, fizik olarak sakat ise, bu insann fizik ynnden bir gce sahip olmad aktr. Dolaysyla byle insana teklif akl haricidir. Her ynden salam olan insann teklife muhatab olmas ve bu teklife gre fiillerini yapmas insann iradesiyle ilgilidir. Bu takdirde insan, fiillerinin nitelik kazannda sorumlu olur ve bylece teklif bir anlam tam olur.423 mam Matrid'ye gre, teklif-i m l yutak, yani g yetirilemeyen eyin insana yklenmesi caiz deildir. Bu kabul edilmez. Bu hususta "Allah bir kimseye ancak gc yettii kadar teklif eder" (el-Bakara, 2/286) ayetini delil olarak alr. Zira, Yce Allah yapt ileri bir hikmete gre yapar, hikmet ise, bunu gerektirir, yani gzellik ve iyilik olan beraberinde getirir. Matrid ekolnde bu meseleye, insann gc ve bu gcn imkanlarnn Allah'n ezel ve mutlak ilmince bilinmesi asndan baklmaktadr. nsan, kendisine yklenilen eylerden birisini kendi gc, o yne meyli ve
421 422

Badad, Usulu'd-din, 270. Beyad, aratu'l-Meram, 250. 423 Bkz. erafettin Glck, Sleyman Toprak, Kelam, 220-23, Konya, 1988.

kendi ihtiyarn kullanmak suretiyle seer. nsann bu tr hareketini de Yce Allah bilir. yleyse insana ancak kaldrabilecei kadar ey yklenmi demektir. Teklifin ceza ve mkafat haline gelmesi, insana ahlak nitelikte bir fiil olmas ve sonuta insann yaptndan sorumlu olmas ite bu ekilde meydana gelmektedir.424 Yce Allah'n insanlara yapmalar mmkn olmayan eyleri teklif etmesi caiz ve mmkn deildir.425 Sonu olarak u sylenebilir; Matrid anlayna gre, g yetirilemeyen ii, Allah'n insanlara teklif etmeyecei ve insann da, kendi gcn kullanarak bu teklifi kendisine sfat yapaca gr yaygn bir ekilde kabul edilir. b- E'arlere Gre E'ar ekolne gre, g yetmeyen iin teklifi mmkndr. Buna delilleri de "Onlar hakk iitmezler, gerei grmezler" (Hud, II/20) ayeti ile "Kelamn iitmeye de tahammlleri yoktur (Kehf, 18/101) ayetidir. Bu duruma gre, teklif meselesi esas itibariyle temel olarak insann kudretine baldr. Ancak bu kudret E'ar anlay erevesinde Allah'tan gelmektedir. Dier taraftan E'ar aczi, bir eyin kendisini ve kartn yapmamak olarak anlamaktadr. Acz halinde, emrolunanla birlikte, bir eyi almak da terk etmekte bulunmaz. E'ar'nin bu gr u ekilde aklanmaktadr: Allah'n insana gc yetmedii eyi yklemesi, teklif etmesi caizdir. Bu, eriat ynnden de dorudur. Zira, Eb Leheb'e iman emredilmitir. Peygamberi tasdik ve btn haber verdiklerine iman etmesini bildirmitir. Bununla birlikte onun iman etmeyeceini de Rabbimiz haber vermitir. G yetmeyen iin teklifinin mmkn oluuna "Ey Rabbimiz, g yetiremeyeceimiz eyi bize ykletme" (Bakara, 2/286) ayeti de delil olarak alnabilir.426 2- Mutezile Anlayna Gre Teklif Mutezile'ye gre teklif; kendisinde kiiye yk olan bir i olarak tanmlanmaktadr. Teklif, kendisinde ykmlye glk ve zorluk bulunan bir ii yapma iradesidir. Byle bir teklif ise, ancak Allah tarafndan yaplr. Mutezileye gre, dier meselelerde olduu gibi ana dnya grne baldr. Mutezile'nin tek endiesi Allah'n bir tek olduu keyfiyetine halel getirmemektir. Bunun iin "tevhid" meselesi onlarn hareket noktas olmutur.427 Gerek Mutezile'de ve gerekse dier itikad frkalarda esas ve temel olan bir prensip vardr. Dier btn grler bu temel espri evresinde cereyan eder ve bu dorultuda fikirler ileri srlr. Bu bakmdan ncelikle o frkann esas gr iyice bilinmeli ve dikkate alnmaldr. Teklif konusu da esas itibariyle tevhid grne baldr. Yce Allah yegne birdir ve O her eyde olduu gibi fiillerde de bir ve tekdir, adildir. O'nun adil olmas fiillerinde irkin ve kt olan fiillere yer vermemesiyle anlalr. O'nun fiillinden kt bir eyin meydana gelmesi doru deildir. yleyse, btn fiillerinde adil olan ve kt i yaratmayan Yce Allah'n insanlarn faydasna olan tekliflerde bulunmas gerekir. nk, bu konu daha nce de getigi zere Allah'n yegne tek oluu ve O'nun adaleti konusuna girer. Adil olan Allah'tan ise, insanlarn zararna, dolaysyla kaldramayacaklar bir teklifin yklenmesi beklenemez. Zira bu zulm olarak telakki edilmektedir. Bu farkl grlere ramen, Mutezile, teklife klfet ve meakkat manalarn vermekle Ehl-i Snnetle bir yaknlk ortaya karmakta, bir nevi ayn gr paylamaktadr. Buraya kadar saylan teklif ile ilgili grlerin sralanmasndan sonra; bu konuda yle genel bir deerlendirmede bulunmak mmkndr: nsana g verip vermeme dorudan doruya Yce Allah'n kudreti dahilindedir. Bu konuda da Allah'!n bir mecburiyeti yoktur. Allah insana zulm ve yaplmas imkansz olan bir eyi yklemekte tamamen kendi iradesine sahiptir. nsana yaplan teklif insann yapabilecei ldedir. Bu durum ise, Allah'n adaleti, snneti dorultusundadr. Bunlar yaparken tamamen mutlak ve hr iradesiyle yapyor olup, bir zorunlulukla kar karya deildir. te Mutezile ile temelde ayrlan nokta burasdr. Onlar Yce Allah'n insana ancak kaldrabilecei kadar bir teklifi yklemesini zorunlulukla izah edip, bunu tevhid anlaylarna balamaktadrlar. Ehl-i Snnet ise, meselenin sonucunda yani teklifinin ancak kapasiteye gre olacanda birleip, bunun zorunlulukla deil hr irade ile Yce Allah'n snnetine gre olduunu kabul etmektedirler.428 MKELLEF Mkellef Kime Denir?

424 425 426

. Glck-S. Toprak, Kelam, 222. Sabun, el-Bidaye, 118. Bk. . Glck S. Toprak, Kelam, 223. 427 . Glck-S. Toprak, Kelam, 221. 428 Abdurrahim Gzel, amil slam Ansiklopedisi:

Mkellef, teklif kelimesinden tremitir. Teklif szlkte, bir ii emretmek, zerine vacip klmak, zor olan bir eyi farz klmak demektir. Teklif, slmn mslmanlara ykledii grevlerdir. Allah (cc) kul olarak yaratt. Kul kavramnn ierisinde hem itaat, hem de iyiliklere kar teekkr (kr) anlam vardr. Kul, kendini yaratan ve nimetler veren Yaratcya kar itaat etmek durumdadr. nk varlk sebebi O yaratcdr. Bunun baka trls olamaz. Kulu kendi gcyle ve kudretiyle yaratp, ona yaayabilmesi ve hayatn devam ettirebilmesi iin her eyi veren Yaratc, kendisine ait olan, kendi kudret eli iinde bulunan kulundan itaat ve verdii nimetlere kr isteyecektir. taat ve krn hepsine ibadet (kulluk) diyoruz. te Rabbimizin kendi kullarna, onlara kulluklarn yapabilmeleri iin gnderdii emir ve yasaklara veya hkmlere ilh teklifler denilir. slm bu anlamda Allahn insanlara bir teklifidir. nsanlarn slma teslim olmalarn ve kendilerine verilen nimetlere kretmelerini isteyen Allah (cc), bu tekliflerini bir Peygamber ve kitap araclyla insanlara ulatrr. Allahn teklifine muhatap olan insanlara mkellef, yani teklif alan, teklif yklenen denilir. Bir insann Allahn teklifleri karsnda mkellef olabilmesi iin, bizzat veya bir arac ile, kendisine iletilen, mkellef klnan eyi anlayp, anladn yerine getirecek kadar gte olmas gerekir. nk mkellef klmaktaki maksat, itaat ve istenilenin yaplmasdr. Anlamaya ve yerine getirmeye gc yetmeyenin istenilen ii yapmas mmkn deildir.429 Ykmllk sahibi kii, ykml klnan kii; arapa "teklf" mastarndan ism-i meful. Bir fkh terimi olarak; " slm emir ve yasaklarn muhatab olan ve bunlara uymakla ykml bulunan kimse" demektir. "Allah bir kimseye gcnn yeteceinden fazlasn yklemez" (el-Bakara: 2/286) yeti sorumluluu gcn yetmesi ile snrlar. Din emir ve yasaklara muhatap olabilmesi iin kiinin akl ve fizik bakmndan belli olgunlua ulamas gerekir. Kiinin, insan varlna ait hak ve borlara ehil olma vasfna "ehliyet" denir. Bu ehliyet anne karnndaki ceninden itibaren rd yana kadar eitli safhalar geirir.430 Mkellef Olmann artlar: Mkellef klnmann iki art vardr. 1- Akll olmak. Bir insann dinin emirlerinden yani kulluktan sorumlu olabilmesi iin akl sahibi olmas arttr. Akl, neyin ne olduunu bilen manevi bir his, bir kuvvettir. Akl olmayanlar mkellef deillerdir. 2- Blu (ergenlik) yana ulam olmak. Ergenlik yana ulamak, olan ocuklarn erkek, kz ocuklarn ise kadn durumuna ulama yalardr. Her ikisinin de ocuklarnn olabilecei yatr. Ergenlik ya lkelere ve iklimlere gre deiir. Ancak bir ok alime gre onbe yana gelen herkes mkellef olur. Ergenlik yana gelmedii halde, iyiyi ktden ayrabilme durumuna temyiz denir. Temyiz andaki erkek ocuklara murahik, kz ocuklara mrahika denir. Ergenlik ana ulaanlarn ayrca rd sahibi (doru yapabilme) olmalar art da istenir. slmn insanlara teklifleri, insanlarn glerine (takatlarna) gredir. Allah (c.c.) kimseye gcnn zerinde bir ey teklif etmez.431 Mminler de dualarnda ...Rabbimiz, bize, Bizden ncekilere yklediin gibi ar yk ykleme. Rabbimiz, bize gcmzn yetmedii eyleri ykleme. Biz affet, bizi bala, bize ac. Sen bizim Mevlmzsn! Kfirler topluluuna kar bize yardm eyle derler. (Bakara: 2/286) 432 Ehliyetin Ksmlar: Ehliyet, vcub ve eda ehliyeti olmak zere ikiye ayrlr. 433 1. Vcub Ehliyeti: Kiinin lehine ve aleyhine olan haklarn sbutuna elverili olmasdr. Bu, borlanma ve borlandrma ehliyetidir. Bunun dayana insanlk sfatdr. Ya, akl ve rd ile ilikisi yoktur. Eksik ve tam olmak zere ikiye ayrlr. 434 a. Eksik Vcub Ehliyeti:

429 430

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 440-441. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/338. 431 Araf: 7/42. Mminn: 23/62. 432 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 441. 433 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/338. 434 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/338.

Bu ana karnndaki cenine ait bir ehliyet olup, douma kadar devam eder. Cenin, yalnz lehine olan haklardan yararlanr. Aleyhine olan haklar onun hakknda sabit olmaz. Cenin sa domak artyla miras olur, lehine vasiyet edilen mala sahip bulunur, yine lehine vakf geerlidir, babas cihetinden nesebi sabit olur. Aleyhine olan medeni haklar ise sabit olmaz. Mesel, babasnn cenin adna bir ey satn almas veya cenine ait bir mal bakasna hibe etmesi geerli deildir. Yine cenin, nafaka vb. mali ykmllklere muhatap olmaz. 435 b. Tam Vcub Ehliyeti: ahsn lehine ve aleyhine olan hak ve borlara ehil olmasdr. Akl hastalar ile yedi yandan kk olan gayri mmeyyiz kkler tam vcub ehliyetine sahiptirler. Henz idrak ve muhakeme teekkl etmedii iin bunlarda eda ehliyeti yoktur. Lehine yaplan hibe, vasiyet ve vakf geerlidir. Ayrca onu bor ve ykmllk altna sokan satm, kiralama, karz ve rehin gibi medeni akitler veli veya vasi tarafndan onun adna yaplr. Bunlarn semere ve sonular akl hastas veya gayri mmeyyiz ke ait olur. Dier yandan gayri mmeyyiz kk haksz fiillerinden veya veli yahut vasisinin onun adna yapaca tasarruflardan doan borlardan bizzat sorumludur. Ancak bu bedeni deil yalnz mali bir sorumluluktur.436 Akl hastas ve gayri mmeyyiz kkler mali btn borlar derler. Ancak bunlar ibadetle ykml olmadklar iin Eb Hanfe'ye gre zektla ykml bulunmazlar. mam fi, Malik ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise zekt mal nimetinin klfeti kabilindendir. Byle olunca bunlarn da zektta sorumlu tutulmalar gerekir. Ancak bunu veli veya vasi, onun adna der. 437 2. Eda Ehliyeti: Kiinin medeni haklar kullanma ehliyetidir. Bu, her insanda tab bir vasf deil akl ve fizik gelimeye paralel olarak kazanlan bir vasftr. Bunun varl, temyiz kudreti, belli bir yaa ulama gibi baz artlara balanmtr. Ksaca vcup ehliyeti, her ahsta bulunan pasif bir ehliyet iken, eda ehliyeti aktif ehliyet halidir. Eda ehliyeti de eksik ve tam olmak zere ikiye ayrlr. 438 a. Eksik Eda Ehliyeti: Bu ehliyet mmeyyiz kk ve bunam da (ma'tuh) sz konusu olur. Yedi yala blu a arasndaki ehliyeti ifade eder. Mmeyyiz kk iyi ile kty, alma ile vermeyi, satmayla satn almay birbrinden ayrtedebilen bir fikr, zihn ve beden olgunluuna ulaan kimsedir. slm hukukular uygulamada kolaylk olsun diye yedi yan ikmalini temyiz ann balangc olarak kabul etmilerdir. Bu yan tercih edilmesi Hz. Peygamberin u hadisine dayanr: "Yedi yana girdikleri zaman ocuklarnza namaz emredin"439 Bu hadis yedi yana giren ocuun namazn ve ibadetin mansn anlayabilecek bir fikir olgunluuna ulatn gsterir. Bu duruma gre; Mmeyyiz kn namaz, oru, hacc gibi ibadetleri yapmas bludan nce farz deilse de, edas sahihtir ve sevab ana-babaya gider. Hibe ve sadakay kabul, mbah mallar mlk edinmesi gibi tamamen lehine olan tasarruflar geerlidir. Bu konuda veli veya vasisinin izni de aranmaz. Yine bakasna vekil olarak al veri, nikh, talak, dava ve kabz gibi ilemleri de geerlidir. nk bunlarda muhtemel zararlar mvekkile aittir. stelik bu gibi muameleler ocuun yetimesine yardmc olur. Tamamen zararna olan tasarruflar batldr. Ba, sadaka, vakf, riyet verme, borca kefil olma ve boama gibi tasarruflar geersizdir. Bunlar, onun adna veli veya vasisi tarafndan da yaplamaz. Al-veri, kiraya vermek, kiralamak, rehin vermek ve almak gibi hem menfaate, hem de zarara ihtimali bulunan tasarruflar velinin icazetine bu gibi iki ynl olabilen tasarruflar geerlidir. Velisinin izin verdii mmeyyiz kk "me'zn"; izin vermedii ise "mahcr" adn alr. 440 b. Tam Eda Ehliyeti: Kiinin btn hak ve borlara ehil olmas ve ibadetlerle ykml bulunmasdr. Bu ehliyet, blu a ile balar, rd ya ile en son eklini alr. Kii, lehine ve aleyhine her trl hukuki tasarrufu yapma ehliyetine erimi olur. Blu, kiide erkek ocuun ihtilam olmas, kz ocuunun ayba hali veya gebe olmas gibi bir takm fizik belirtilerin grlmesiyle balar. Bazan bu belirtilerde gecikme olabilir. Bu takdirde, ounluk fakihlere gre
435 436

Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/338. bk. el-Ksn, Bedyiu's-Sanyi', Msr 1327-28/1909-1910, VII,172; bn'l-Hmm, Fethu'l-Kadr; Bulak 1315-1317 H., VIII, 324 vd. 437 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/338. 438 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/338. 439 Eb Davud, Salt, 26; Ahmed b. Hanbel, Msned, II,180,187. 440 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/338.

blu ann balangc kz ocuklarda 9, erkek ocuklarda 12, sonu ise her iki cinste de 15 yatr. Eb Hanfe'ye gre ise, blu ann sonu erkek ocuklar iin 18, kz ocuklar iin 17 yatr. Eb Yusuf, mam Muhammed ve fi ise, ergenlik belirtisi grlmeyen erkek ve kz 15 yan tamamlamakla blu ana ermi saylr.441 Blu ann asgari ve azami snrlar arasnda bulunan erkee "mrahik", kadna "murahika" denir. Akl ve bli olan kimse mal tasarruflar dnda dier iman, ibadet, hukuki ve sosyal nizamn gerektirdii btn grevleri ve sorumluluklar yklenir ve mal olanlar dnda tam eda ehliyetine sahip olur. Kendisine namaz, oru, hacc ve zekt farizalar gerektii gibi, haksz fiillerden hem malen hem de bedenen sorumludur. Birisini ldrse ksas uygulanr, zina etse had cezasna muhatap olur. Ancak had cezalarnn uygulanmas iin suun ilendii beldede slm ynetimin i banda olmas gerekir. nk fert olarak hadleri uygulama imkn ve gc bulunmaz. Rd szlkte makul davranmak, doru yolu bulmak demektir. Mecelle'deki tarifi yledir: "Rd, maln muhafazas hususunda takayyd ederek sefeh ve tebzirden tevakki eden kimsenin vasfdr. Bu vasf tayana "reid" denir. Reidin zdd "sefih''tir. Sefih maln bo yere sarf ile masarifinde tebzir ve israf ile zaa ve itlaf eden kimsedir"442 Rd, temyizden farkldr. nsan iyiyi ktden, hayr erden ayrr da, maln ve servetini iyi bir ekilde idare etmeyi beceremez. nk maln idaresi ve iletilmesi ayr bir tecrbe ve yetenek gerektirir. Rtle blu ayn eyler deildir. Rd ya eitim, kltr, iklim artlar ve benzeri etkenlerin altnda bludan nce teekkl edebilir. Ancak ou zaman bludan sonra bu olgunluk hali ortaya kar. Allah Tel yle buyurur: "Evlenme ana gelinceye kadar yetimleri deneyin. Eer rde erdiklerini aka grrseniz mallarn kendilerine verin" (en-Nis, 4/6). Bu yete gre, mmeyyiz kk blu ana eriince hemen mal kendisine teslim edilmez ve reid olup olmad aratrlr. slm rd yan belirleme hususunu yneticilere brakmtr. Eb Hanfe'ye gre blua eren ahs sefih ve israf da olsa zerinden mal velyet kalkar ve tasarruf zgrlne kavuur. Ancak mal, bir ihtiyat ve tedbir amacyla reid oluncaya veya yirmibe yan dolduruncaya kadar kendisine teslim edilmez. nk yirmibe yandaki kimse dede olabilecek bir yaa gelmi, bedeni ve fikri olgunlua erimitir.443 Eb Yusuf ve mam Muhammed'e gre ise, kii reid oluncaya kadar mal kendisine verilmez. Osmanl devrindeki uygulamada 1288 tarihli bir irade, yirmi yan doldurmam ahslarn rd davalarnn reddedilmesi kuraln getirmitir.444 te akl ve fizik bakmndan gelimesini rdle tamamlayan bir mslman artk slm'daki btn emir ve yasaklarn, mal, beden ve ceza her eit hkmn muhatab olur. Artk onun fiilleri farz, vacip, snnet, mstehap, mbah, haram, mekruh veya mfsit olmak zere sekiz maddede deerlendirilir. Bu fiillere ef'l-i mkellefin (ykmllerin fiilleri) ad verilir.445 EF'L- MKELLEF N Ykmllk sahibi olanlarn yaptklar iler, fiiller. Ef'l "fiil", mkellefin de "mkellef" kelimesinin ouludur. "Teklif" mastarndan tretilmi olan bu kelime "ykmllk sahibi kii" anlamndadr. 446 Mkellef, teklifi yklenen, yani slm emir ve yasaklarn muhatab olan, bunlardan sorumlu olan akll ve ergenlik yana ulam insanlardr. Efal ise, filler, yaplan iler, eylemler demektir. Buna gre efal-i mkellefn, ykmllerin yaptklar ilerin, eylemlerin er, din ynden hkmleri demektir.447 er'i stlahta: " slm emir ve yasaklarn muhatab olan ve bunlara uymakla ykml bulunan kimse" demektir. Bu terkip "ykmllerin fiilleri" diye Trkeletirilebilirse de fkh stlahnda "ykmllerin fiillerinin er' hkmleri" anlamnda kullanlmtr. 448 Dinin emir ve yasaklarndan sorumlu bir kimsenin iledii amellerin, yapt fiillerin eriat ynnden deerleri anlamndadr.

el-Ksn, a.g.e., VII, 172; el-Cezr, Kitb'l-Fkh ale'l-Mezhibi'l-Erbaa, Kahire 1392, II, 350 vd.; Mecelle, madde, 978; Hamdi Dndren, Delilleriyle slm Hukuku, stanbul 1983, s. 122 vd.; Muhammed Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire, (t.y.), s. 331. 442 Mecelle, mad., 946-947; bn Abidin, Redd'l-Muhtar, V, 95. 443 el-Ksn, a.g.e., V,169 vd.; el-Cezr, a.g.e., II, 352. 444 bk. Ali Haydar, Draru'l-Hukkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, 989. mad. erhi. 445 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/339. 446 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/45. 447 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 161. 448 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/45.

441

Akl banda ve ergenlik ana ulam btn insanlar Allah Rabb, Onun peygamberlerle gnderdii vahyi din olarak semekten; sonra da bu vahiyle bildirilen emir ve yasaklara uymaktan sorumludurlar. Bu balamda slm, ykml konumunda olan insanlarn ilerini, eylemlerini deerlendiriyor. Her birine, onlarn iyi ve kt olma durumuna gre bir er hkm koyuyor. Kimisini emrediyor, kimisini yasaklyor, kimisinde de mkellefi serbest brakyor. 449 Ef'l-i mkellefin sekiz tanedir: Farz, vcib, snnet, mstehab, mbah, haram, mekruh ve mfsid. Bu taksim Hanefi hukukularna gredir. 450 1. Farz: Sbtu ve ifde ettii anlam (delleti) kesin olan delillerle Allah veya Raslnn emrettii fiiller "farz" adn alr. Farzlar, te'vile (baka anlama) gelme ihtimali bulunmayan yet veya mtevtir hadislerle sbit olur. Namaz, oru, hac, ibdetleri gibi. Bunlarla ilgili hem kesin yetler vardr, hem de Hz. Peygamber (s.a.s.)'in tevtre varan yollarla nakledilmi hadisleri mevcuttur. Farzn hkm ileyene sevap, terkedene ceza olmas; inkr edenin veya kmseyenin dinden kmasdr. Bu da farz ayr ve farz- kifye olmak zere ikiye ayrlr: 451 a) Farz- Ayn: Her ykml mslmann bizzat yerine getirmesi gerekli olan farzlardr. Bir ksmnn ilemesiyle dierlerinden ykmllk kalkmaz. Abdest, be vakit namaz, ramazan orucu, mkellef olana hacc ve zekt ile slm topraklar saldrya uradnda cihada kmak gibi. 452 b) Farz- Kifye: Ykml mslmanlara ayr ayr deil, topluca emredilen eylerdir. Bir ksm mslmanlar bunu yerine getirince dierleri sorumluluktan kurtulur. Cihad etmek. Kur'n- Kerm dinlemek, Kur'n- Kerm ezberlemek, selm almak, cenaze namaz klmak gibi. Farz- kifyenin sevab yalnz onu ileyenlere it olur. Bu farz hibir kimse yerine getirmezse btn toplum gnahkr olur. Bir ibdetin rknleri ve artlar kabilinden olan farzlardan birinin terkedilmesi ibdetin shhatine engel olur. Terk kasten olsun yanllkla olsun hkm deimez. Kasten terk halinde ayrca gnha girme vardr. Namaz klarken rk veya secde etmeyi terketmek gibi. 453 2. Vcib: Farzla snnet arasnda kalan ve amel bakmndan farz gibi kabul edilen emirlerdir. Bunlar ileyene sevap, zrsz terk edene ceza gerekir. tikad adan, inanma bakmndan farzn hkm gibi deildir. Yani vcibi inkr eden dinden kmaz. Bir ibdetin vciblerinden birisini kasden terketmek tahrimen mekruhtur, Sehven (yanllkla) terketme hlinde ise sehiv secdesi gerekir. Vcibin de kifye oln vardr. ban ve Ramazan ay sonlarnda hilli gzetlemek vacibtir. Fakat herkese vcib deildir. Dier vcib amellere rnek: Kurban kesmek, vitir ve bayram namaz klmak, yakn hsmlardan ihtiya iinde olanlara yardm etmek gibi. Vcib; sblu kat' ve delleti zann olan delille sabit olur. Bu delil te'vile uram yet veya hadis eklinde olabilir. Mesela: Kur'n Kerim'de: "Namaz kl, kurban kes" (el-Kevser, 108/2) buyurulur. Burada, bayram namaz klma ve kurban kesme emrinin muhtab Hz. Peygamberdir. Yani bunlar Hz. Peygamber iin farz hkmnde olur. Ancak emrin, dier mslmanlar kapsayp kapsamad kesin deildir. Ancak bu emirlerin dier mslmanlarn kapsad daha kuvvetli grtr. Bylece snnetten daha kuvvetli, fakat yetteki delletin kesin olmamas yznden farz derecesine ulamayan bir emir eidi ortaya km olur ki buna vcib denir.454 3. Snnet: yi ahlk, iyi huy. Hz. Peygamber'in szleri, fiilleri, ileri ve takrirleri. Misvak kullanmak, cematle namaz klmak gibi. Snnet, mekked ve gayr-i mekked olma kzere iki ksma ayrlr. 455 a) Mekked Snnet:

449 450

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 161. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/45. 451 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/45. 452 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/45. 453 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/45. 454 Elmall, Hak Dini Kur'n Dili, stanbul 1938, VIII/, 6200 vd; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/45-46. 455 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/46.

Hz. Peygamber (s.a.s.)'in devaml ileyip ndiren terk ettikleri farz ve vcib olmayan amelleridir. Terkedilmesinde "itb" vardr. Sabah, len ve akam namazlarndaki snnetler ve ocuklarn snnet ettirilmesi gibi. 456 b) Gayr-i Mekked Snnet: Hz. Peygamber'in ok defa ed edip, bazan terkettikleri snnet. Namazda uzun okuma, ikindi ve yats namazlarnn ilk snnetleri gibi. Gayr- mekked snnetlere mstehab ve mendb isimleri de verilir. Usl bilginleri snneti ikiye ayrmlardr. 457 a) Snnet-i Hud: Bunlar ibdetlerle ilgili dinin tamamlayc olan snnetleridir. Terkeden knanr. Ezan okumak, kamet getirmek ve cemaatle namaz klmak gibi. 458 b) Snnet-i Zevid: bdetlerle ilgili olmayan Hz. Peygamber (s.a.s.)'in snnetlerine denir. Bunlar terkeden knanmaz. Namazn rknlerini uzatmak ve Hz. Peygamber'in yemesi, imesi, oturmas, kalkmas gibi fiillerinin taklit edilmesi. yet-i kerimede yle buyurulur: "Allah'n Raslnde sizin iin gzel bir rnek vardr" (el-Ahzb, 33/21). Snnet mutlak olarak kullanldnda Hulef-i Ridn'in snnetini de kapsar. Ayrca farz ve vcibde olduu gibi snnetin kify eidi de bulunur. Ramazan'n son on gnnde itikaf yapmak ve tervih namazn cemaatle klmak gibi. Farz namazlarda cemat snnet-i ayn'dr. Yani bir ksm mslmanlarn cematle namaz klmas, dierlerinden snnet ykmlln kaldrmaz. Snnet hkm, farz ve vcibden az sevap kazandrr. Kasden terk halinde ceza deil, knama gerekir. 459 4. Mstehab: Buna mendub da denir. Hz. Peygamber'in bazan ileyip, bazan terk buyurduklar, selef-i slihinin sevip iledii ve rabet ettikleri ilerdir. Baz nfile namaz ve orular gibi. Mstehabn hkm; ilenmesinde sevap olup, terkinde knama bulunmamasdr. Mstehab genellikle gayr-i mekked snnet ile e anlamldr. 460 5. Mbah: Ykmlnn yapp yapmamakta muhayyer bulunduu ilerdir. Bunun hkm ilenmesinde veya terk edilmesinde sevap veya knamann bulunmamasdr. Eyada asl olan mubahlktr. Kur'n- Kerm'de yle buyurulur: "O Allah arzda olan eylerin hepsini sizin iin yaratmtr" (el-Bakara, 2/19). Bazan artlar deiince, hkmler de deiir. Mesel, haram olan eylerden yemek imek mbahtr. Ancak lmemek iin ihtiya miktarnca haram olan eylerden de yiyip imek farz olur. Eer yenilen mal, bakasna aitse, yiyen bunu tazmin eder. Bu ekilde yiyip kendisini lmden kurtarmakla sevap bile kazanr. Yemenin namaz ayakta klacak ve oru tutmaya kolaylk olacak lde tutulmas mendub ve mstehabdr. imanlk iin yemek mekruh, misafire ikram dnda doyduktan sonra yemee devam etmek haram saylmtr. Ancak cihad gibi bir hizmet iin glenmek zere fazla yemekte bir saknca grlmemitir. Mbah ve mer' e anlamldr. 461 6. Haram: Yasaklanm olan ve terk edilmesi istenen eylere gayr- mer denir. Bunlardan sbt ve dellet bakmndan kesin delille sbit olanlara "haram"; yalnz sbt veya delletten birisi ile yasaklanm bulunanlara ise "mekruh" denir. Harama, mahrem veya mahzur ad da verilir . Haramn hkm; terkine sevap, islenmesine ceza gerekmesi ve hell ve mbah sayann dinden kmasdr. ki imek, kumar oynamak, anaya-babaya si olmak gibi. 462 7. Mekruh:

456 457

Hamdi Dndren, amil Hamdi Dndren, amil 458 Hamdi Dndren, amil 459 Hamdi Dndren, amil 460 Hamdi Dndren, amil 461 Hamdi Dndren, amil 462 Hamdi Dndren, amil

slam Ansiklopedisi: 2/46. slam Ansiklopedisi: 2/46. slam Ansiklopedisi: 2/46. slam Ansiklopedisi: 2/46. slam Ansiklopedisi: 2/46. slam Ansiklopedisi: 2/46. slam Ansiklopedisi: 2/46.

Subtu kat'i delleti zann veya subtu zann, delleti kat' delille sbit olan eyler mekruh adn alr. Mekruhun hkm amel bakmndan haramn hkm gibidir. Terkine sevap, ilenmesine ceza korkusu vardr. Mekruhun hell olduuna inanan kimse dinden kmaz. Midye istiridye, stakoz ve benzeri balk cinsinden olmayan deniz hayvanlarn yemek, cuma saatinde al-veri etmek, abdest ve guslde suyu israf etmek. Mekruhun harama yakn olanna "tahrimen mekruh"; helle yakn olanna ise "tenzhen mekruh" denir. Birincisi vcib kart olarak kullanlr. Eb Hanife ve mam Eb Ysuf'a gre tahrimen mekruh, haram deilse de, ona yakndr. mam Muhammed'e gre ise gayr-i mer, haram demektir. Ancak haramlna kesin delil bulunmad iin "Mekruh" tbirini kullanmtr. Mutlak snnet kelimesi "mekked snnet" anlamnda kullanld gibi, mekruh ifadesi de prensip olarak "tahrmen mekruh" anlamnda kullanlr. Eb Hanife, mcerred mekruh kelimesiyle "tahrmen mekruhu" kasdettiini Eb Ysuf'un sorusu zerine aka ifade etmitir.463 Tahrmen mekruh ifadesi de tenzihen mekruh ifadesi yerine kullanlr. Mesel; Baka su varken kedi art olan suyu imek ve kullanmak tenzhen mekruhtur. Abdestte suyu israf etmek mekruh olduu gibi, ok az kullanarak gusl mesh derecesine getirmek de mekruhtur. 464 8. Mfsd: Balanan bir ameli bozan ve ibtal eden kimsedir. Mfsidin yani balanan bir ameli bozann hkm, bunu zrsz olarak kasden yapmsa cezann gerekmesi, sehven yapmsa cezann gerekmemesidir. Balanan bir orucu veya namaz bozmak gibi. Sonu olarak akll ve ergenlik ana gelmi olan her m'minin gnlk hayatta yapm olduu fiiller yukarda akladmz sekiz maddeden birisine girer. Mesel; meru yoldan kazan elde etmek hell; rvet almak haram, ihtiya halinde karz- hasen almak mbah (ciz); muhtca dn para vermek mendub; borcunu demek farz; skntda olan borluya genilik zamanna kadar sre vermek vcibdir. Dinin emir ve yasaklarn renmek her mslman kadn ve erkee farz- ayn; bakalarna fayda verecek derecede ilim renmek farz- kifye; er' ilimlerde ihtisas sahibi olmak mendub; vnmek iin renmek mekruhtur. Satm akdinin gerektirmedii ve taraflardan yalnz birisinin yararna oln bir rt mfsid ve byle bir akid fsittir. Her insan gc dhilindeki fiilleri yapmakla mkelleftir. Gcnn dndaki ilerle sorumlu tutulmaz. (Fakir olana zekt ve hacca gitmenin emredilmesi gibi). 465 Ehliyet: "Teklif-i m l yutak" yani yaplmas mmkn olmayan zor ilerden sorumlu tutmak. Zira "Allah kiiye ancak gcnn yetecei kadar ykler" (el-Bakara, 2/286). nsana grev teklif edilebilmesi iin, sorumluluu yklenmeye ehliyetli olmas lzmdr. Ehliyet kiinin lehine ve aleyhine olan er' teklifleri yerine getirmeye salhiyetli bulunmasdr. Ehliyet, "vcb ehliyeti" ve "ed ehliyeti" olmak zere iki ksmdr: 466 a) Vcb Ehliyeti: Mkellefin, insann kendi lehine ve aleyhine it mer haklarn gerekliliine salhiyet sahibi bulunmas (vris olma hakkn lzmuna salhiyetli bulunmas gibi). 467 b) Ed Ehliyeti: nsann kendisinden er'n mteber olacak ekilde fiillerin meydana gelmesine salhiyet sahibi olmas. Bu da, kmil ehliyet (akll ve bulua ermi bir insann sahib olduu ehliyet; kendisinin nikh akdini kabul, al-veri, icre gibi fiilleri meydana getirmeye tam salhiyetli olmas gibi) ve kasr ehliyet (mmeyyiz bir ocuun veya matuh (bunam) bir kimsenin yapt ilerin bir ksmnn sahih ve mteber, bir ksmnn ise mteber olmamas gibi) olmak zere iki ksmda mtlaa edilir.468 Allah ve Raslnn mslman fertleri sorumlu tuttuu fiiller nem srasna gre itikat, ibdt, mumelt ve ukbat'tr. Bunlar da ayrca delillerinin salaml, lfzlarnn delletinin katiliine gre kendi ilerinde sralanr. slmi bir toplumun iman ve tut olan tefrik edebilmesi iin ykmllklerini Allahu Tel'nn rzasna uygun olarak bilmesi gerekmektedir. 469

463 464

Mehmet Zihni, Nimet-i slm, stanbul 1316, s.4-12. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/46-47. 465 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/47. 466 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/47. 467 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/47. 468 mer Nasuhi Bilmen, Hukuku slmiyye Kamusu, I, 31. 469 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 2/47.

Hkmlerin eitleri: slm hukukuna (fkha) gre hkmler teklif hkmler ve vaz hkmler olmak zere ikiye ayrlrlar. 470 1-Teklif Hkmler: Mkellefin yapt fillere, arinin (eriat koyucunun) yaplmasn veya yaplmamasn istemesine, ya da yapp yapmada serbest brakm olmasna balanan eri zelliktir. 471 2- Vaz Hkmler: arinin isteine gre bir eyin baka bir ey iin sebep, art ve engel tekil etmesidir. Mesela, abdest almak namazn artdr. lm olay, miras taksiminin sebebidir gibi. 472 Teklif Hkmlerin Ksmlar: arinin, bir fiilin yaplp yaplmamas konusunda tavr olabilir: 473 1- Yaplmasn isteme, 2- Yaplmamasn isteme, 3- Yaplp yaplmamasnda serbest brakma. Yaplmasn isteme veya yaplmamasn isteme, ya balayc bir ekilde, ya da balayc olmayan bir ekilde olabilir. Bylece ortaya be eit teklif hkm (efal-i mkellefn) kmaktadr: 474 1- cab: Bir fiilin yaplmas kesin ve balayc bir ekilde istenmi ise, bu icabtr. Byle bir istee vcub-gereklilik; yaplmas istenen fiilin hkmne de vacip denilir. Hanefilere gre byle bir teklif farz adn alr. Vacip ise, arinin balayc bir tarzda yaplmasn istedii, ancak zann (kesin olmayan) bir delile dayanan emirdir. 475 2- Nedb (Mendup): arinin yaplmasn istedii, ama balayc olmayan fiillerdir. Bu emir yine nedb olarak isimlendirilir. Yaplmas istenen fiil ise menduptur. Mendup ksma ayrlr: a- slm grevleri tamamlayc nitelikte olanlar ile Peygamberimizin devaml yapt, pek az terkettii fiiller. Bunlara snnet-i mekkede-kuvvetli snnet ad verilir. b- Peygamberimizin bazen yapt, bezen de terkettii fiiller. Bunlara da snnet-i gayri mekkede-kuvvetli olmayan snnet, veya mstehab denilir. c- Peygamberimizin bir insan olarak yapt, din bir yn ve balaycl olmayan olmayan gnlk davranlar ve filleridir. 476 3- Tahrim: ari, bir fiilen yaplmamasn kesin ve balayc bir ekilde istemise, bu tahrimdir. Bu istee balanan sonuca hurmet-yasaklama, yaplmamas istenen fiile de muharrem veya haram denilir. 477 4- Kerhet: ari, bir fiilen yaplmamasn kesin ve balayc olmayan bir ekilde istemise, bu kerahattr. Bu istee balanan sonuca yine kerhat, yaplmamas istenen fiile de mekruh denilmektedir. 478

470 471

Hseyin K. Ece, Hseyin K. Ece, 472 Hseyin K. Ece, 473 Hseyin K. Ece, 474 Hseyin K. Ece, 475 Hseyin K. Ece, 476 Hseyin K. Ece, 477 Hseyin K. Ece, 478 Hseyin K. Ece,

slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 161. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 161. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 161. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 161. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 162. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 162. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 162. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 162. slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 162.

5- bahe: Yaplp yaplmamas ykmlnn kendi isteine braklmsa, buna ibahe denir. Bu serbest brakmaya balanan sonu yine ibahe olarak ifade edilir. Mkellefin seimine braklan fiile de mbah denilir. Hanefiler, farz vacipten ayr olarak deerlendirdikleri gibi, mendubu da snnet ve mstehab diye ikiye ayrrlar. Onlara gre efal-i mkellefn yedi tanedir. Baz Hanefi hukukular da ibadetleri bozup geersiz hale getiren sebeplere mfsid ad verip, onu da ykmlnn fiillerine eklemilerdir. Bylece efal-i mkellefn sekize kmaktadr. 479 EHL YET nsann leh ve aleyhindeki haklara sahip olabilmesi, teklife muhtap olma hli. Lgatta ehliyet; lyk ve yeterli olmak demektir. Ayrca; iktidar, liykat, istihkak, mahret ve mensubiyet mnlarna da kullanlr. Arapa "ehl" kelimesinden tremi bir isim olan ehliyet, usl-u fkhta akid ve tasarruflarda hkm bahsinde bir stlah olarak kullanlr. Shhat ve btl olma durumlarndaki btn fiil ve tasarruflarda mkelleflerin ehliyeti nem kazanr. Istlahta ehliyet; "insann kendisine hkm taalluk edecek bir durumda olmas" seklinde trif edilmektedir.480 Ehliyet, ahslarn akl ve beden bakmndan tedric gelimelerine bal bir vasftr. Bu gelime ile ahs nce lehinde sonra aleyhinde haklarn sbtuna, sonra baz mumele ve tasarruflarnn shhatine ve sonra da hukukun gereklerini ihllden sorumluluk, taahht ve balantlar sebebiyle borlanma hususlarna tedricen ehil hle gelir.481 Ehliyet Trleri: Hukuk stlahnda ehliyet ikiye ayrlr: Vcb ehliyeti, ed ehliyeti. 482 1) Vcb Ehliyeti: nsann leh ve aleyhine olan mer' haklarn ahs hakknda sbtu, hak ve vecibelere yetkisidir. Baka bir deyimle ahsn borlandrma ve borlanma yetkisidir.483 Vcb ehliyeti zimmetle yklenme ve mkellef olma durumu ile olur. Zimmet, insann leh ve aleyhinde birtakm hak ve vazifelerinin vcbunu gerektiren er' vasfdr.484 Zimmet, ahd ve taahhddr. slm lkesinde oturan gayr-i mslimlere "ehl'z-zimme", "ehl'l-ahd" denilir. Ahdi bozmak knamay gerektirdii iin bunlara zimmet denmitir. Vcub ehliyetinin dayana insanlk sfatdr, haklardan yararlanmak sa olan herkes iin sabittir; ya, akl ve rd ile alakal olmayp, her insan iin bir haktr. tibn bir durum olan zimmet, buna sahip olan kiinin mal varlyla bal kalmakszn snrsz bir genilie sahiptir. Bu sebeple kiinin gcne, servetine, tasarrufunun shhatine baklmakszn btn borlanmalar sahih kabul edilmitir. 485 2) Ed Ehliyeti: Hukuk bakmndan mteber olmas akla bal olan ileri ahsn bizzat yapma salhiyet ve ehliyetidir.486 Bu, temyiz anda eksik olarak baslar, blu ve rd ile tamamlanr. ahs reid olduktan sonra her hak ve borcun sahibi, taycs ve mili olma ehliyetini kazanr. Yani ed ehliyetinin essi temyiz ve akldr. Temyiz, akidler meydana getiren szlerin manalarn, hkm ve sonularn, ok veya az aldatma ve aldatlmay bilmektir. Kii yedi yanda akl ve temyiz kudreti kazanr. Vcb, haklardan yararlanma ehliyeti; ed, haklar kullanma ehliyeti olarak insann doumundan lmne kadar tm yahut eksik olur. Ehliyetlere gre insanlarn hukuk neticeler douran fiilleri iki ksma ayrlr: Filde akln varlna baklmakszn neticenin srf madd fiile bal bulunduu hukuk fiiller ile hukuk neticelerinin husul fiilinin akl ve anlay sahibi olmasna bal olan fiiller. Btn akitler, kavl ve fiil meden tasarruflar bu kabildendir. Namaz, oru, hacc gibi ibadetler de bu ikinci tre girer. Ed ehliyetine giren fiiller de ikiye ayrlr: Tam ed ehliyetini

479 480 481

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 162-163. Hayreddin Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, stanbul 1986, I, 178. Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 482 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 483 Abdlkerim Zeydan, slam Hukukuna Giri, ev: Ali afak, stanbul 1976, 455; H. Karaman, a.g.e." s.179. 484 H. Karaman, Fkh Usul, stanbul 1964, 168. 485 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 486 H. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, 180.

gerektiren hibe, vakf vb. fiiller ve eksik ed ehliyetinin mteber olmalarna yeterli geldii fiiller. Baz akit ve tasarruflar ve baz ibadetler byledir. 487 Ehliyetin Deime ve Gelimelerinin Merhaleleri: Dolaysyla insann ehliyeti ana rahmine dmesiyle balar, temyiz, blu, rd devrelerince deiir, tamamlanr. Ehliyetin deime ve gelimelerinin be ana merhalesi tesbit edilmi ve szkonusu ehliyetler de bunlara balanmtr. Bu devreler cenin, ocukluk, temyiz, blu, rd calardr. 488 1) Cenin Devresi: Ana rahmine dmesinden douma kadar ocua cenin denir ve onun vcb ehliyeti noksan saylr. Bunun bu devrede ed ehliyeti yoktur. ctihadlarla cenin iin drt hakkn sbtunda gr birlii vardr: Neseb, miras, vasiyyet, vakf. Sa olarak dnyaya geldii takdirde bunlara fiilen sahip olur. Ahmed b. Hanbel'e gre cenin mirass olduu kimsenin veft anndan itibaren miras hakkna sahip olur. 489 2) ocukluk Devresi: Doumdan temyize kadar olan adr. Temyiz, ahsta basit de olsa bir uur ve anlayn balamasdr ve bu dereceye gelmemi ocua gayr-i mmeyyiz denir. Bu devrede ed ehliyeti bulunmaz, vcb ehliyeti de iki ynyle yani lehinde ve aleyhinde olarak sbit olur. Ancak onun beden cez ehliyeti bulunmaz. ocuk, cin fiillerde aleyhine tazminat yklense de, alveri, teslim, vb. meden fiillerinde mteber addedilmemitir: "Hacr, fiiller iin deil, kaviller iindir' eklinde formle edilmitir. 490 3) Temyiz Devresi: Temyizden blua kadar olan devredir. Mmeyyiz, iyi ile kty ayrdedebilen kiidir. Fukha, yedi yan balang olarak kabul etmitir. Mmeyyizin din ed ehliyeti balar, meden ed ehliyeti eksiktir; tamamen zararna olan tasarruflar sahih deildir, menfaatine olan tasarruflar sahihtir; iki duruma da ihtimali olan tasarruflarda kanun mmessilinin izin ve muvfakati geerlidir. Muvfakata kadar tasarruf sahihtir fakat mevkuf saylr; izin verilmemi olanlar hacr altndadr, bunlara mahcur denir; izin verilmi olanlara me'zun denir. 491 4) Blu Devresi: Ergenlik ile birlikte ocuk, btn mkellefiyetleri yklenir. Ergenliin asgari haddi kzlarda dokuz, erkeklerde oniki yatr. Bu biyolojik gelimenin objektif ve ak belirtisinin zam snr da, Eb Hanife'ye gre kzlarda onyedi, erkeklerde onsekiz yatr.492 Tercih edilen gr dier mctehidlerinkidir; bu, her iki cinste de onbe yatr. Bluun asgar ve zam hadleri arasndaki kiiye mrhik denir. Fiilen blu; kzn ay hali, hamilelik; erkein ise ihtilmdr. Bli, iman, ibadet, sosyal ve hukuk btn vecbeleri yklenir. 493 5) Rd Devresi: Reid, maln koruma konusunda bo yere tketmek, sap savurmaktan uzak olan kimsedir. Zdd sefihtir. Kii er' ve ceza mkellefiyete ehil olbilir fakat mal tasarruflar bakmdan reid olmaybilir. Rd, blu demek deildir; ondan nce ve sonra da olabilecei gibi blul da olabilir. Kii sadece blua erince deil, reid olunca ed ehliyetini btnyle kazanm olur, zerinden vesyet kalkar, veliye ihtiyac kalmaz, malnda tasarruf hakk doar, mallarn teslim alr.494 Rd yasnn tesbiti ulu'l-emre brakmtr. Eb Hanife'ye gre, blua eren ahs sefh ve msrif de olsa tasarruf hrriyetine kavuur ancak mal tedbir asndan reid oluncaya kadar veya yirmibe yana kadar alkonur. Dier fukah ise, reid olmadan blua eren ahsn mahcuriyeti devam eder ve rd beklenir demitir. 495

487 488

Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 489 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 490 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 491 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 492 H. Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, 186. 493 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81. 494 bk. en-Nisa, 4/5. 495 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/81-82.

Ehliyetin Arzalar: Ehliyetleri tamamen ortadan kaldrarak veya deitirerek tesir eden arzalar, ehliyete messir haller bulunmaktadr. Arzalar, semv ve mktesebe eklinde ikiye ayrlr. 496 1) Semv Arzalar: ahsn irdesi dnda olanlardr. Akl hastal (cnun), bunama (ateh), baylma (ima), uyku (nevm), lmle sonulanan hastalk (Maradu'l-Mevt), klelik (rkk), kklk (sar), unutma (nisyan), lm (mevt), ay hali (hayz), lohusalk (nifas). 497 a) Delilik: Deliden btn ibadetler der. Arza yirmidrt saati geerse namaz, bir ay geerse oru, bir yl geerse hacc der. Gelip geici deliliklerde tasarruflar mteberdir. Delilik, hacr sebeplerinden biridir. 498 b) Bunama: drak ve temyiz kudreti kalmam bunak, deli gibidir; vcb ehliyeti vardr, ed ehliyeti bulunmaz. drak ve temyiz kudreti olsa da aklllarnki gibi tam olmayan bunak, mmeyyiz ocuk gibidir; ed ehliyeti eksik saylr, ibadetlerini yerine getirip getirmemesi bir ey deitirmez, kul haklaryla sorumludur. Borland takdirde velisi borlarn demekle ykmldr. 499 c) Uyku: Geici, ve doal bir arzadr. Ed ehliyetini kaldrr, ibadetleri drmez fakat ed vaktini geciktirir. Uyannca kaza vacibdir, uyuyann szleri mteber deildir. Baylma: Doal olmayan bir arza dr, sahibinin szleri geersizdir, uzarsa namaz der, oru ve zekat drmez. 500 d) Unutkanlk: Byle kiilerin vcub ve ed ehliyetleri sahihtir. Kul haklarnda zr olamaz; Allah haklarnda ise unutma zrdr. Zira Hz. Peygamber: "mmetimden unutma ve yanlmann hkm kaldrlmtr" buyurmaktadr.501 Dier bir gre gre, unutann iledii fiile hkm terettb eder, ancak iki art vardr: Unutana zerinde bulunduu ii hatrlatacak bir durumun olmas ve unutarak iledii fiile onu sevkeden bir eyin bulunmamas. Namazda unutarak konumak namaz bozar. Bu iki arttan biri olmazsa unutma halinde ilenen fiilin hkm olmaz (Unutarak oru srasnda yemek gibi.) 502 e) Kklk: Kn btn ilerini velisi idare eder. 503 f) Hayz ve Nifs: Bu iki durum vcb ve ed ehliyetini drmez. Hayzl veya Nifasl kadnlar oru ve namaza temizlendikten sonra devam ederler. Ancak bu dnemde Ramazan orucu geirilmise temizlendikten sonra kaza orucu tutarlar.504 g) Hastalk:

496 497

Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 498 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 499 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 500 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 501 Suyt, Cmiu's-Sar, Harf'r-R. 502 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 503 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 504 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil

slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82.

Ehliyeti yok etmez, btn akitleri mteberdir. badetler imkna gre olur. Eer hastalk lmle sonulanrsa hasta balangtan lme kadar mahcur saylr. Varise vasiyet mteber deildir. 505 h) lm: Sorumluluk gerektiren btn hkmler der. Ftr sadakas, nafaka borcu gibi vazifeleri eer vasiyyet etmemise der, etmise malnn te birini gememek zere harcanr. Zimmetinde olan borlar, bir mal veya kefil brakmamsa der. Ayn haklar, vedialar, emnetler, gasbettii mallar vs. sahiplerine verilir. lnn kendi ihtiyacndan dolay mer klnan haklar dmez, nk meyyit de bir mahluktur ama acz iindedir, bu yzden techiz, tekfin ve defni iin gerekli masraflar borcundan ne alnarak if edilir. Daha sonra srasyla, nce borlar denir, vasiyetleri yerine getirilir, kalan mallar varislere taksim edilir. lnn ksas hakk varsa, bu veliye kalmtr; dilerse affeder, dilerse ksasn uygulanmasn ister, dilerse kan diyeti alr. 506 2) Mkteseb Arzalar: rddir, ihtiyrdir. Sarholuk (sekr), sefhet (sefeh), yolculuk (sefer), bilmemek (cehl), yanlmak (hat) gayr-i cidddavranmak (hezl). Ancak bunlardan kklk, unutma, lm, ay hali, lohusalk, cehl, yanlma ve hezl mutlak anlamda bir eksiklik deildir. Semv ve mktesebe arzalar vcb ehliyetini kaldrmamakta, ed ehliyeti asndan birtakm zel durumlar ortaya karmaktadr. Bazs ed ehliyetini tamamen kaldrr; akl hastal gibi. Bazs daraltr; lm hastal gibi. Ed ehliyetini ortadan kaldran arza, ahs ocukluk ana dndrm olur, daraltan arza da temyiz ana indirmi saylr. 507 a) Sarholuk: Baz limler sarhotan ed ehliyetinin dtn, bir ksm da sarhoun tasarruflarn mteber kabul ederler. Ancak mbah sarholukla tedvi iin ila almak gibi durumlarda hkm baygnlarn durumu gibidir; bunlarn beyn sahih deildir, kanun hkm ilemez, tasarruflar meydana gelmez. htilf, haram olan sarholuktadr. Zhirler, Cferler, Tahv, Kerh, Eb Ysuf, Zfer, bnu'l-Kayym, Leys ve bir grnde Ahmed b. Hanbel haram yolla sarho olan kiinin hibir szn mteber saymazlar.508 Genelde Hanefi mezhebi, Mlikler, filer ise sarhoun szlerini ve hukuk neticelerin kabul eder, szl tasarruflarn mteber sayar. 509 b) Sefeh: Hafiflik denen sefhet, bir eit irade zayfldr; insan akl ve dinin gerektirdiinden baka trl davranmaya sevkeder. Maln yerli yersiz tketen, harcamalarnda haddi asan ve servetini israf eden kiiye sefih denir. Vcb ve ed ehliyeti olmasna ramen sefih olarak ergenlik ana gelen kiiye reid oluncaya kadar mallarnn verilmeyeceinde ittifak vardr510; Eb Hanife ergenlikten sonra sefih olann tasarruflarn geerli kabul eder. Eb Ysuf ile mam Muhammed ise onun hacr altna alnmasn savunurlar. 511 c) Sefer: Kiinin yaya olarak onsekiz saat srecek bir mesafeyi katetmek niyetiyle bulunduu yerden ayrlmas seferdir. Seferinin vcb ve ed ehliyeti tamdr, ancak baz kolaylk ve ruhsatlar vardr; Orucun kaz edilmek zere almas, namazlarn kasr ve mm- fii'ye gre kasr ve cem'i. 512 d) Cehl: Kiinin bilmesi gereken eyi bilmemesi demektir. Bilmemek basit bir cehalet, bilmedii halde bildiini iddia etmek ise mrekkeb cehlettir. Allah', birliini, keml sfatlarn bilmemek mazeret saylmaz. kincisi, mzeret saylmayan ama birinci derecede olmayan cehldir (Mutezile ve bir ksm filozoflarn ilh sfatlar inkrlar gibi). Bir mctehid, mehur snnete veya icmaa aykr bulunan ictihadnda mzur saylmaz ncs ceza ve

505 506 507

Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 508 Abdlkerim Zeydan, a.g.e., 483. 509 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 510 Bk. en-Nis, 4/5-6. 511 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil 512 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil

slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/82. slam Ansiklopedisi: 2/83.

keffretlerin dmesi hususunda phe ve mzeret saylan cehldir (hatal ictihadlar gibi). Drdncs, dorudan doruya mazeret saylan cehldir ki, vekil ile mvekkil arasndaki cehl gibi. 513 e) Hezl: Ciddiyetin zdd olup, kendisiyle hakik veya mecaz bir mana kastedilmeyen sz ve fiilleri ifade eder.514 Vcb veya ed ehliyetine engel deildir. Akid ve iman konularnda hezl hkmszdr, yani mazeret olamaz, hatt kfr gerektirir.515 Ml olmayan tasarruflarda, talk, azad, ksas af, yemin, nezir vb. hususlarda fesha kabiliyeti olmayan ksmda netice ve hkmn meydana gelecei ve hezlin bunlara tesir etmeyecei ittifakla kabul edilmitir. 516 f) Hat: Bireyin kusurlu bir kastla yaplmas demektir. Ehliyetleri drmez. Cezay drr, keffreti drmez, kul haklarnda zr olamaz. 517 krh: Bir kimseyi haksz olarak istemedii bir eyi yapmaya zorlama, ve bunun iin korkutma ve tehditle bunu yapmaya sevketmektir. Ehliyeti kaldrmaz. Ancak zorlanandan meydana gelen tasarruflar szl veya uygulamal olur ki, bunlardan szle olanlar bozulmas mmkn olmayan trden olursa zorlama halinde de geerli saylr: Boama, azad etmek, nikh, ric'at, ksas affetmek, yemin, nezir, uhar, i'l, fey vb. hususlar. Feshi mmkn olanlar ise fsittir. Zorlama ile meydana gelen fiil tasarruflarda mnev sorumluluk zorlayana aitse de hkm zorlanana nisbet olunur. Ancak zorlayan da sorumluluktan kurtulamaz ve hkm yer ve fiilin ileni durumuna baklarak verilir. Eer suun yer ve hkm deiiyorsa file, deimiyorsa zorlayana yklenir (Zorlama ile sat veya ldrmek gibi). ldrmek dorudan doruya zorlayana nisbet edilir. Mal deme, ksas, diyet ve keffret zorlayana der. Haram trldr: Hibir suretle skt olmayan ldrmek gibi fiilleri zorlanan da yapsa haramdr. Zarret halinde ortadan kalkan haramlar ise le yemek, arap imek gibi haramlardr. ncs de dmeyen fakat baz hallerde ruhsata tabi olanlardr. mann dille ifadesi ve namaz, kalben inkr edilmemek zere mlc zorlama halinde terkedilebilirler.518 slm hukukularnn btn din, hukuk, meden ve sosyal nazariyelerini dayandrd bir zimmet nazariyesi vardr.519 Zimmet nazariyesi, uslclerce "mahkum aleyh" bahsinde ehliyet mnsebetiyle incelenmektedir. Vcb ehliyetinin temelde leh ve aleyhteki haklara sahip olmaya elverililie dayand konusunda ve istisnasz her insann doutan leh ve aleyhindeki haklara sahip olmaya elverili bir zimmetinin bulunduu yolunda icma vardr. Zimmet, mukavele, ahd, misak demektir.520 Bu triflere gre ehliyet, bir vasf olarak insanda bulunmakta ve onun ruh ve bedence gelimesine paralel olarak gelimektedir. Bu geliim ile insan, lehinde ve aleyhindeki haklardan istifade imknna ve baz hukuk tasarruflarn mteber olmasna, sonra da fiil ve tasarruflarndan sorumlu olmaya ve borlanmaya ehil hale gelmektedir.521 EMNET Birisinin korumas iin braklan madd ve manev hak. Emniyet edilip inanlan ey. 522 Emanet kelimesinin asl emn kkdr. Emn szlkte, gvenmek, korku ve endieden emin olmak, ruhun sknet bulmas anlamna gelir. Ayn kkten gelen iman, inanma, Allahn gnderdii inan ilkelerinin doru olduundan emin olma, mmin ise, iman eden demektir. Emanet insann gvenilir olmas, kendisine bir eyin korkusuzca teslim edilebilir olmas demektir. Bunun anlam udur: Emanet, -maddi olsun manevi olsun-, bir eyi veya bir deeri gnl huzuru ve gvenle bakasna teslim etmek ve ayn gnl huzuru ve eminlikle geri almaktr.
513 514

Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/82. H. Karaman, Fkh Usulu, 177. 515 bk. et-Tevbe, 9/65. 516 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/82-83. 517 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/83. 518 bk. en-Nahl, 16/105. 519 Fahri Demir, slm Hukukunda Mlkiyet ve Servet Dalm, stanbul 1981, s.159. 520 Bk. Ahzab, 33/72; Araf, 7/172; et-Tevbe, 9/10; en-Nis, 4/58. 521 Ahmed Araka, Sait Kzlrmak, amil slam Ansiklopedisi: 2/83. 522 Yusuf Kerimolu, amil slam Ansiklopedisi: 2/92.

Emanet ayrca, gvenilen bir kimseye korumas iin geici olarak braklan eydir. Hukuk ilminde ve halk arasnda bu son mana daha fazla yaygndr. 523 Kavram Olarak Emanet: Kuranda geen emanet kavramnn aklanmas konusunda bilginlerin eitli grleri olmutur. Bekara Suresi, 283. ayette geen kendisine gvenilen; emaneti sahibine versin ifadesi, dar anlamdaki, yani bir kimseye korumas iin braklan ey manasna geldii gibi, insann sahip olduu ve kendisine geici olarak verilmi mal, ruh ve dier imkanlar anlamn da kapsamaktadr. Emanet kiinin bulunduu yere, imkanlara, yetkilere gre bir anlamda sorumluluktur. zerine ald grevdir, yapmakla ykml olduu ideki mesuliyetidir. Yahutta bir bakasnn kendisine korumas iin brakt bir eydir. Bakasna verilmesi, ulatrlmas istenmeyen eyadr, szdr veya srdr. Kuran yle buyuruyor: Hi phe yok ki Allah (cc), size emanetleri ehline (sahiplerine) teslim etmenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkmetmenizi emrediyor. Bununla Allah (cc) size t veriyor! Dorusu Allah (cc) iitendir, grendir. (Nisa: 4/58) Bu yette hukuk ve ahlkn en geni kapsaml iki kavram olan emanet ve adalet birlikte gemektedir. Bu ilkeler insanlarn gnlk davranlarnda sz konusu olduu gibi, toplumlarn ynetimi iinde de geerlidir. Yneticilik; halkn ihtiyalarn grme, haklarn koruma, gvenliklerini salama, aralarnda adaletle karar verme ve din ve vicdan hrriyetlerini salama asndan bir emanettir. Devlet yneticileri bu gibi emanetleri koruduklar gibi, i bana getirecekleri yetkililerde bu zelliklerin olmas, bu ahlk tamalar gerekir. Ynetimin, hak etmeyene ya da grevini kiisel karlara alet edene, veya emaneti nasl yerine getireceini bilmeyene verilmesi, zulme, adaletsizlie ve huzursuzlua sebep olur. Bu yetten sonra, mminlerin siyas ynden kimlere itaat edeceinden bahseden yetin gelmesi de olduka dikkat ekicidir. (4 Nisa/59) 524 nsann Yklendii Emanet: Gerek u ki, biz emaneti gklere, yere ve dalara sunduk ta onlar bunu yklenmekten kandlar ve ondan korkuya kapldlar; insan onu yklendi. nk o, ok zalim, ok cahildir. (Ahzab: 33/72) zellikle bu yette geen emanet konusunda ok farkl aklamalar bulunmaktadr. Gklerin, yerin ve dalarn yklenmekten kandklar emanet ne olabilir? Bu emaneti yklenen insan niin zalim ve cahil olarak nitelendiriliyor. phesiz bu sorulara tatmin edici kesin bir cevap verilemez. Ancak Kurann btnl ve Peygamberimizin tebliinin hedefi ierisinde dnld zaman, yetin maksadn anlamaya alabiliriz. Emanetin kelime anlamnda grld gibi emanet olaynda iki taraf sz konusudur. Birisi, kendisine gvenilen, itimat edilen, emin olan taraf; dieri de ona herhangi bir eyi gnl huzuruyla, gvenerek veren taraf. Emaneti veren de, kendisine emanet edilen de bu iin uurundadr. Bylece uurla, birbirine gvenen iki taraftan birinin dierine korunmas iin brakt ey bir emanet olarak karmza kmaktadr. Kimilerine gre buradaki emanet; Tevhid kelimesi ve gerei, akl, kulluk veya Allaha itaattr. Emaneti eer byle anlarsak, o zaman yle dememiz mmkndr: Emanet olaynn farknda olan ve onu dnya hayatnda gerei gibi koruyan mminler, emanete hyanet etmedikleri ve onun deerini, ne olduunu unutmadklar iin zalim ve cahil deildirler. Puta tapanlar, taptklar nesneleri ilh edinirler. Halbuki onlar uursuz, gsz, aciz varlklardr. Kuran bu yzden uursuz varlklara tapanlara cahil, bilgisiz ve olgun hareketten yoksun kimseler diye tanmlyor. Onlarn taptklar bu uursuz ve gsz varlklar, insana bir fayda vermedikleri gibi, ona bir grev de ykleyemezler. Puta tapanlarn, kulluk emanetini bu gibi ilhlara yapmalar olacak ey deildir. Emanet kelimesindeki karlkl eminlik zelliinden hareketle diyebiliriz ki, emaneti ancak uurlu ve akll insan tayabilir. Aklsz, uursuz, iradesiz varlklarn bu emaneti yklenmeleri mmkn deildir. nsann yklendii bu emanet, onun dnya hayatnn srrdr, olu sebebidir. Varlk, insann emaneti tayp tamadna gre bir anlam kazanmaktadr. nsan, emanetin gereini yapp-yapmamakla denenmektedir. lim adamlar buradaki emaneti, slmn insanlara teklifleri, kulluk, ruh ve beden kabiliyetler, marifetullah (Allahn hakkyla tanma), Allahn insanlara gnderdii hak din ve onun ykledii grevler, akl, insann yeryzndeki halifelii, emir ve yasaklar, adaleti yerine getirme, doruluk (emin olma), Allaha itaat eklinde aklamlardr. Bilginlerin bir ounun grne gre emanet, insana yklenen kulluk grevi ve Onun hkmleriyle amel etmektir. Allah (cc), gerek kendi haklar, gerekse kullaryla ilgili haklar konusundaki hkmlerini ve bunlarn yerine getirilmesini, emin olma-gvenilir olma sfatn kazanan, yeryznde halife olan insanlara, bask ve
523 524

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 163. Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 163-164.

zoraki deil, gnl rzasyla veriyor. Zaten emanet verme konusunda zorakilik deil, gnl rzas vardr. Bylece emanetin gereini yapan mkfat alr, yapmayan ise byk kayplara urar. Nitekim, mslman olmak ve slm ilkeleri yerine getirme konusu da gnl rzasyla, hr irade ile olmaktadr. nsan nce Rabbine kar, sonra kendine kar, sonra da dier insanlara kar emin-gvenilir olmak grevindedir. Yani her trl emaneti tayabilecek bir zellikte olmas gerekir. nsana den grev, ncelikli olarak Rabbinden gelen emaneti korumak, gereini yapmak, ona ihanet etmemektir. nsana verilen mr, nimetler, ilim, beden ve imkanlar birer emanettir. Btn bunlarn gerei gibi korunmas lazmdr. Zaten insan bu emanetlerin hesabn vermeden Ahirette kurtulua eremez.525 Hukuk ve Ahlk Asndan Emanet: Hukuk asndan emanete riayet hem bir kabiliyeti, hem de o emaneti yklenmeyi salayan ehliyeti (yetkiyibeceriyi) gerekli klar.526 Ahlk asndanda emanetin geni bir erevesi vardr. slma iman ederek mmin olanlar, ncelikli olarak Allahtan gelen emaneti korurlar. Bu bir iman borcudur, kulluun gereidir. Onlar, imanlarndan aldklar uurla, hayatlarnn her safhasnda emanetleri korurlar. Zaten emaneti korumak mminlerin zelliklerindendir.527 Onlar bilirler ki, Allaha ve Rasulne ihanet etmek, bile bile emanete hainlik etmektir.528 Mmin, ayn zamanda kendisinden emin olunan, yani emanet sahibi kimsedir. Hem Allahtan gelen emaneti korur, hem de insanlarn haklaryla ilgili konularda emaneti yerine getirir. Bu anlamda, verilen szler, yaplan anlamalar, ev ve aile mahramiyetine sayg duymak, selma karlk vermek, yaplan ikramlara teekkr etmek, srlar saklamak, ayplar yaymamak, alnan grevi yerine getirmek, birer emanettir. Bunlar korumak toplumsal huzuru salad gibi, dostluklar artrr, insanlarn zarar grmesini engeller. Peygamberimiz (sav); emanet yerine getirilmezse, kyameti beklemek gerek diye buyurmaktadr.529 Emanete hyanet etmek mnfklarn zelliidir.530 Emanet sahibi olmak, yani gvenilir olmak toplumsal barn ve huzurun en nemli garantisidir. Emanet duygusunun yok olmas bir toplumsal felakettir. Peygamberlerin, peygamber olmalar sebebiyle sahip olduklar zelliklerden biri de emanet sfatdr. Onlar her bakmdan gvenilir insanlardr. Onlar, Allaha ait emanetleri hakkyla yerine getirdikleri gibi, insanlar arasnda da gven ve emin olmann temsilcisiydiler. Peygamber (s.a.v.) Ved Hutbesinde mmetine iki nemli eyi emanet olarak brakmtr. O yle buyuruyor: Size bir ey brakyorum ki, ona srldnz mddete sapkla dmezsiniz. O, Allahn Kitabdr.531 Bir baka rivyette ise mmetine Allahn ipi Kuran ile Ehl-i Beytini (Ev halkn) emanet olarak braktn bildiriyor.532 Allahtan gelen emaneti yklenerek mmin sfat kazanan mslmanlar, iman ettikleri slmdan aldklar uur ve ahlakla bu emaneti tama grevini hakkyla yrine getirmek, her yerde bu aziz ve hassas emaneti korumak, insanlar arasnda emanet sahibi, yani emin (gvenilir) kimseler olarak herkese gzel rnek olmak zorundadrlar. Ayn zamanda onlar bu en byk emaneti ona hi bir zarar vermeden, olduu gibi koruyarak bakalarna ve gelecek nesillere devretmelidirler. Bunu salayacak olan metod ta, Peygamberimizin bizlere emanet olarak brakt Kitaba ve Onun Snnetine sarlmak ve onlar hayata uygulamaktr. Mminler, bu en ar emanetin deerini bilmek, onu korumak ve onu en ehil sahiplere gerei gibi teslim etmek borcundadrlar. 533 Peygamberlerde bulunan sfatlardan biri de "emnet"tir. Kur'an'a, Snnete ve Resulullah'n eyasna da "emnet" denir. Resulullah, hicretten nce, kendisinde bulunan emnetleri sahiplerine iade etmiti. nk kfirler ona "el-emin" olarak mallarn emnet ediyorlard. Hz. Peygamber "emnete ihnetin mnfklarn almetlerinden olduunu" sylemitir.534 Emnet, mminlerin de vasfdr.535 Ved Hacc'nda Raslullah, kadnlarn da erkeklere birer emnet olduklarn aklamtr.536 Yine Ved Hutbesi'nde Raslullah, "Size bir emnet brakyorum ki, ona sarldka sapkla ve dinsizlie
Tirmiz, S. Kyame: 1, Hadis no: 2416, 4/612; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 164-165. Nisa: 4/58, Mslim, mare:16, Hadsi no: 1825, 3/1457. 527 Mminn: 23/8; Meric: 70/32. 528 Enfal: 8/27. 529 Buhar, lim: 2, 1/22. 530 Buhar, man: 24, 1/15. Mslim, man: 107-108, Hadis no: 59, 1/78. Ebu Davud, Snne/Hadis no: 4688, 4/221. 531 Mslim, Hacc: 147, Hadis no: 1218, 2/886. bni Mace, Menasik: 84, Hadis no: 3074, 2/1022. Buhar, (Tecrid, 1654). S. bni Hiam, 4/251. 532 Mslim, Fezailus Sahabe/36, Hadis no: 2408, 4/1873. Ahmed b. Hanbel, 5/181. nak. TDV sl. Ans. 10/498. 533 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 165-166. 534 Buhri, mn, 64; Mslim, mn, 106. 535 el-M'minn: 23/8. 536 Eb Dvd, Mensik, 56.
526 525

dmezsiniz. Bu emnet Allah'n kitab Kur'n ve benim snnetimdir"537 bn Hanbel rivyet eder: "Emnet sahibi olmayan kiinin gerek imn yoktur"538 Allah Tela, "emnet" kavramn Kur'an- Kerm'de ok geni bir anlamda zikretmitir: "Biz, emneti gklere, yere ve dalara sunduk da onu yklenmekten kandlar; onu insan yklendi; nk o ok zlim ok childir..." (el-Ahzb, 33/72). Bu genel anlamlandrmadan sonra, "Emanetleri ehline vermemizi, insanlar arasnda hkmettiimiz zaman adletle hkmetmemizi emreder" (enNis, 4/58). Raslullah'n u buyruu da emnete riyetin yozlamas durumunda neler olacan aklamaktadr: "Emnet kaybedildii -iler ehli olmayanlara verildii- zaman kymeti bekle"539 srailoullar bu yzden km ve sapmlard. Beceriksiz, sorumsuz, ahlksz, adletsiz kimselere yetki vermilerdi. Halbuki slm harekette, her ite en ehil kiilerin yerald "Ulu'l-emr"e itat szkonusudur. Geni anlamyla, "Allah'n tekliflerinin tamamna" emnet denilmitir.540 Usl-i fkhta, Allah'n insanlra ykledii btn mkellefiyetlere emnet denilmitir.541 Eref-i mahlkat, Allah'n yeryzndeki halifesi olarak tanmlanan insan; Allah'n d ve rehberi olan Kur'an- Kerm ile ruhlar leminde verdii 'misk' ald emneti yerine getirmeye almakla mkelleftir. Bu manada, herhangi bir ekilde kendisine emnet edilmi bir mal korumamak nasl hinlik olmaktaysa; daha geni kapsaml olarak Kur'n ve Snnet emnetini sahiplenmemek, slm'a ynelmemek ve slm ilkeleri yaamamak, yaatmay unutturmak veya engellemek de emnet ve emnet ilkelerine uymamak demektir.542 ART Yerine getirilmesi gerekli olan ey. Bir eyin varl kendi varlna bal olmakla birlikte onun yapsndan bir para tekil etmeyen i veya vasf. Mesel, namaz iin "abdest" bir arttr. Abdest bulunmaynca, geerli bir namazn varlndan sz edilemez. Bununla birlikte abdest, namazn kendinden bir para deildir. slm'da ykmllk douran asl hkmler "er' hkm" ad alrken, bu hkmlerin ortaya kmasn salayan ve onlar tamamlayan sebep, art ve mni denilen yardmc hkmlere "vaz- hkm" denir. Mesel; namaz emri er' bir hkm, namaz iin vaktin girmesi bir "sebep" namaz iin abdest almak "art" ve kadnn namaz srasnda veya Ramazan iinde hayzl bulunmas "mani (engelleyici)" nitelikteki hkmlerdir. Bir eyin varl kendi varlna bal olan ve onun yapsndan bir para tekil eden unsura ise "rkn" denir. Namaz iin "kraat", "rk", "secde" bu niteliktedir. Rkn ve artn bulunmay ibadetlerde hkmn yokluunu gerektirir. Ancak akitlerde rknn yokluu akdi batl klarken, artlardaki eksiklikler bazan akdi fasid derecesine drr. Eksikliin giderilmesi ile akit sonradan tamamlanabilir. Mesel; satm akdinde rkn olan icap ve kabuln bulunmamas akdi ortadan kaldrr. Fakat bedellerin belirlenmesi veya satlann temlike elverili olmas yahut satlann teslimine gcn yetmesi artlardan olup, bunlarn bulunmamas akdi batl klmaz. nk bunlar akdin bir paras deil, dta kalan artlardr. Ancak bu eksiklik giderilmedike de taraflarn akdi bozma haklar doar. artn eitleri: 1- er' art: slm'n koyduu artlar olup, ibadet veya akidlerin gereklemesi iin bunarn bulunmas gerekir. Akdin meydana gelmesi iin akdi yapann ehliyetli olmas gibi. Bu da ikiye ayrlr: a. Sebebin art: Sebep, hkmn o anda ortaya kmasn salayan bir unsurdur. Mesel, zina' suu recim cezasnn sebebidir. Fakat bu sebebin sz konusu sonucu dourabilmesi iin zina edenin "muhsan" olmas arttr. Zinadan nce, mer evlilik iinde zifafa girmi olan kimseye "muhsan" denir. Yine ksas cezasnn sebebi olan ldrme fiilinde "kast ve dmanlk" bulunmas bu sebebin artdr. Bu art yoksa sebep eksik kalaca iin ksas cezas uygulanmaz.

537 538

Buhri, Tecrid, 1654; bn Him, es-Sire, IV, 603; Sahih ve Snen'lerin Ved Hacc blmleri. Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 135. 539 Buhar, mn, 1. 540 Mecmuat'ut-Tefsir, stanbul 1979, V. 142, 143. 541 Molla Hsrev, Mir'at el-Usl f erhi'l Mirkat el-Vsl, stanbul, 1307, I, 591. 542 Yusuf Kerimolu, amil slam Ansiklopedisi: 2/92.

b. Hkmn art: Rknleriyle meydana gelen hkmn tamamlanmas iin slm baz artlar belirlemise bunlarn da bulunmas gerekir. Mesel; evlilik akdi srasnda iki ahidin bulunmas, evliliin shhati iin arttr. Aksi halde nikh fsid olur. Zektta; nisap miktar mala mlik olduktan sonra zerinden bir yl gemesi de zektn farz olma hkmnn bir artdr. nk hadiste; "Bir maln zerinden bir yl gemedike, o maldan zekt gerekmez"543 buyurulmutur. 2. Ca'l art: Akdi yapann, akitte zel bir maksad gerekletirmek iin kendi istei ile koyduu artlara "ca'l art" denir. Bu art ya dorudan akde bitiik olur ya da kefleti veya boamay bir arta balamak gibi askda braklabilir. Mesel; "Senin borlun bugn yolculua karsa, ben ona kefilim" veya eine ynelik olarak; "Sen u ii yaparsan, benden boanm olacaksn", yine "u iim olursa, yoksullara u kadar para datacam" gibi szler ca'l art rnekleridir. Taraflarn satm, kira, rehin, keflet, riyet, irket ve benzeri akitlerde ne srecekleri zel artlar da bu niteliktedir. Bu konuda genel ve dzenleyici artlar Allah ve Rasl koyar. Ancak akitlerin uygulanmas ile ilgili zel artlar da bu genel artlarla elimeyecek ekilde taraflar serbeste belirlerler. Bu artlar, taraflar genel artlar gibi balayc olur. Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Mslmanlar, kendi aralarnda belirledikleri artlara uymak zorundadrlar. Ancak helal haram, haram helal yapan art mstesnadr"544 Buna gre, mslmanlarn kendi aralarndaki szlemelere ilve ettikleri artlarn helali haram, haram helal klacak nitelikte olmamas gerekir. Aksi halde o konuda genel artlar geerli olur ve taraftarn belirledii nass'larla elien zel artlara itibar edilmez. Dier yandan bu zel artlarn uyulmas mmkn ve anlaml olmas, skc nitelikte de olmamas gerekir. Mesel; sermaye ortaklnda, ortaklar krn paylalma biimini yzde olarak serbeste belirleyebilirler. Ortaklkta bizzat alan veya irketin itibarn temsil eden bir ortak sermaye orannn stnde kr da talep edebilir. Fakat zarara katlanma sermaye oranlarna gre olur. nk bu esas hadisle belirlenmitir: "Kr, ortaklarn serbeste belirledikleri artlara gre paylalr. Zarara katlanma ise sermaye oranlarna gre olur"545 Baka bir hadiste Allah'n kitabnda yer almayan artn btl olduu, hasta insanlarn bir araya gelerek yz tane birden art kosalar bile bu esasn deitirilemeyecei belirtilir.546 Hz. Peygamber'in koyduu artlarn da balayc olduu, Raslullah (s.a.s.)'a itaatn Allah'a itaat sayld bilinen bir husustur.547 RKN Bir eyi oluturan asl paralardan her biri; direk, dayanak, madd ve mnev destek; bir ibadet veya muamelenin varl kendisine bal bulunan ve onun esas unsur ve paralarn tekil eden temeller. oulu "erkn" ve "erkn" gelir. badet ve mumelelerde "rukn"n benzeri baka bir terim "art"tr. art; varl kendisinin varlna bal bulunan, fakat onun gerek varlndan ve mahiyetinden ayr olan eydir. Namazn rknleri; kyam, kraat, ruk, secdeler ve son rekatta teehhd miktar oturmaktr. artlar ise; abdest alma, avret yerlerini rtme, kbleye doru dnme ve vakit gibi dnda olan eylerdir. Bu artlar bulunmadan da namaz klnabilir, fakat geerli olmaz. Fakat namazda, kyam veya ruk gibi bir rukn eksik olsa, namaz ibadeti fasit olur. Nikh akdinde icab ve kabul, rkn; ahitlerin bulunmas ise artlardandr. Bu rknlerden birisi eksik olsa akit btl olur, fakat ahitsiz evlilik fasit olur. ahitlerin nnde nikh yenileyerek bu eksiklii gidermek mmkn bulunur. Yine alm-satmda icap-kabul ve maln mevcut bulunmas rknlerden olup; bunlardaki bir eksiklik akdi ortadan kaldrr. Veresiye satta vadenin belirtilmesi gibi bir artn eksik olmas ise akdi fasit klar. Byle bir akitte taraflar iin akdi bozma hakk doar, kabzla mlkiyet alcya geer ve yeni bir vade belirlenince de akdin eksiklii ortadan kalkm olur. Hanefiler dndaki ounluk fakihlere gre akitlerde fasit ile batl arasnda bir fark bulunmaz. nk bir akdin rkn veya artlarnda eksiklik, Allah veya Raslnn emir veya nehyine isyan demektir. Bu yzden byle bir akid hi bir sonu dourmaz. Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Kim, bizim emrimize uymayan bir i yaparsa, hu reddedilnitir; kim, dinimize, onda olmayan bir i sokarsa bu reddedilmitir"548

543 544

Eb Dvud, Zekt, 4; Tirmiz, Zekt, 8,10; Ahmed b. Hanbel, I,148. Buhr, cre, 14; Eb Davud, cre 12; Tirmiz, Ahkm, 17. 545 ez-Zeyla, Nasbu'r-Rye, III, 475. 546 bk. Buhr, Mektib,1-3,5; urt,10,17; Nesa, Talk, 31; Ahmed b. Hanbel, VI,183. 547 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 548 Buhri, 'tism, 20, By', 60, Sulh, 5.

ounlua gre, mesel, hakknda yasak bulunan faiz ve mriklerle yaplan evlenme akdi btl saylmtr. nk yetlerde yle buyurulmutur: "Allah al-verii helal, faizi de haram klntr" (el-Bakara, 2/275); " man etmedike mrik kadnlarla evlenmeyin; m'min bir cariye, hounuza giden mrik bir kadndan daha iyidir. man etmedike mriklerle m'min kadnlar evlendirmeyin; m'min bir kle, hounuza giden mrik bir erkekten daha stndr" (el-Bakara, 2/221). Hanefilere gre, ibadetler konusunda "batl" ve "fasit", e anlamda kullanlr. Akitlerde ise, rknleri veya bunlar tamamlayan artlar eksik olan akit batldr. Eer hkm tamamlayan veya hkmle ilgili olan bir art eksikse, akit fasit olur, batl olmaz. Sonu olarak, Hanefiler, akitleri sahih, batl ve fasit olmak zere e ayrr. Rkn ve artlar tam olan akitler sahih; rknleri eksik olan akitler btl; artlarnda eksiklik bulunan akit ise fasit olur. Fasit akitte rknler tam olduu iin, akit eksik de olsa var saylr, fakat iki taraf iin bunu feshetmek vacib olur. Byle bir akidde, bir kimse satn ald eyi kabz etse, buna malik olur ve konuulan paray deil, kymetini vermekle ykml tutulur. Buradaki mlkiyet kesin olmad iin, feshi gerekir.549 BTIL Batl Nedir? Btl kelimesi Arapa olup Be-Ta-Le fiil kkndendir. Lgatta "boa gitmek, hkmsz ve geersiz olmak, yok olmak" gibi mnlara gelir.550 Kur'n- Kerm'de 28 yette geen "btl" kelimesi; "hak ve gerek olmayan, hkmsz, gayr-i mer ve yok olup giden, bo, temelsiz, yanl ey" mnlarnda kullanlmtr.551 Batl szlkte; bo, boa giden, doru ve hakk olmayan, devaml olmayan, hkmsz olan, yok olan eydir. Hak kavramnn kartdr. Batl yaplm olsa da, meydanda bulunsa da hi bir hkm ve geerlii olmayan eyler hakknda kullanlr. Mesel, bir kimse iki kz kardele ayn anda evlenmi olsa, bu evlilik ortada olduu halde yaplan i batldr, hakk deildir.552 lmin olduu yerde cehaletin, adaletin bulunduu yerde zulmn tutunamad gibi, hakkn olduu yerde de batl tutunamaz. 553 Kuranda Batl: Kuran batl kelimesini bir ka anlamda kullanmaktadr. Sz gelimi, batl hakk rten bir perdenin addr. Ey kitap Ehli, neden hakk batl ile rtyor ve siz de bildiiniz halde hakk gizliyorsunuz? (li mran: 3/71) Batl, hakkn, yani Allahtan gelen dorunun kart olan yanl ve geersiz inanlardr.554 Batl bir yette gerek bilgiye dayanmayan delil anlamndadr.555 Batl bir yette ise bo ey, amasz ve faydasz bir i manasnda kullanlmaktadr. Ayakta, oturarak veya yanlar zerinde Allah zikredenler derler ki: Rabbimiz, Sen bunu (yeri ve g) batl olarak (bou bouna) yaratmadn. (li mran: 3/191) Kuran, insanlarn bir ksmnn Allah brakp ta tapmakta olduklar ilhlara veya putlara da batl, geersiz, hkm olmayan temelsiz eyler demektedir. te byle, hi phesiz Allah, O, Hakk olandr ve hi phesiz Onun dnda tapmakta olduklar (tanrlar) ise batldr ... (Lukman: 31/30) Hakl bir sebebe ve gerekeye dayanmayan, zulm olan ve hak edilmeyen eye de batl denilmektedir. Kuran bu anlamda insanlarn mallarn batl yollarla yemeyin buyurrnaktadr.556 Bir takm ahbar (yahudi din adamlar) ve ruhbanlarn (hrstiyan din adamlarnn) insanlarn mallarn haksz yere yedikleri haber veriliyor.557 Allah hakkn batlla gizlenmesini yasaklyor: "Hakk batlla kartrp bile bile gizlemeyin." (el-Bakara: 2/42). "Ey ehl-i kitap, neden hakk batla kartrp bildiiniz halde (bile bile) hakk gizliyorsunuz." (li mrn: 3/71). nsanlarn birbirlerinin hak ve hukukuna riayet etmeleriyle ilgili olarak batl kavram yle ifade edilir:
Eb Zehra, Usll-Fkh, t.y., 1377/1958, s. 66 vd.; el-Mlkiyyet ve Nazariyyetl-Akd, Kahire 1938, s. 355 vd. , "Namaz" maddesi; Hamdi Dndren, Delilleriyle slm lmihali, stanbul 1991, s. 222 vd; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 550 Geni bilgi iin: Rb el-Isfahani, el-Mfredat fI Garibi'I Kur'n, st. 1986, Kahraman yay., sh. 66, Ayrca bkz.: Seyyid erif Crcani, etTa'rifat, st. ty, Kaynak Yay., sh.42. 551 Geni bilgi iin bkz.: l-i mrn: 3/71, Bakara: 2/42, Nisa: 4/29, Saad: 38/27; Yusuf Kerimolu, Kelimeler ve Kavramlar, nklap Yaynlar: 59. 552 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 67. 553 H. Yunus Apaydn, amil slam Ansiklopedisi: 1/207. 554 Fussilet: 41/42, ra: 42/24. 555 Mmin: 40/5. 556 Bakara: 2/188; Nisa: 4/29. 557 Tevbe: 9/34; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 67-68.
549

"Ey iman edenler mallarnz aranzda batl yolla (hakszlkla) yemeyiniz." (en-Nis: 4/29). Bunlarn dnda bu kelime yerine gre yalan558, zayi etme, boa karma559, zulm ve hakszlk560, irk561 put ve taut562 anlamlarnda kullanlmtr. Ayrca Kur'an'da "Hak geldi, batl yok oldu. Zaten batl ortadan kalkmaya mahkmdur." (el- sra: 17/81) buyrularak hakkn hakim olduu yerde, batl'n barnamayaca ve her zaman batl sistem ve ynetimlerin yklmaa mahkm olduu gerei ifade edilmektedir. 563 Hakkn Kart Olarak Batl: Hak ve batl kavramlar slm ile onun dndaki dinleri nitelendirmek iin kullanlyor. Nitekim dinler tarihini yazan bir ok mslman yazar dinleri hak dinler ve batl dinler eklinde iki balkta incelemilerdir. Hak dinlere milel, batl dinlere de nihal denmitir. Kuran, hakk kelimesini hem Allah (cc) iin, hem de Onun dini slm iin kullanmaktadr. nk Allah (cc) mutlak gerektir, mutlak varlktr, varl deimeyen ve ebedidir. Onun dini slm da dorudur, temeli vardr, gerektir ve kalc olandr.564 Batl, geersiz, hkmsz ve kalc olmayandr. u yet hak ve batl kelimelerini ok net bir ekilde ortaya koyuyor: (Allah) gkten bir su indirdi de kendi miktarnca sel oldu. Sel de yze vuran bir kpk yklendi. Bir ss veya meta (fayda) salamak iin atete yakp-erittikleri eylerden (madenlerden) de bunun gibi bir kpk (posa) kalr. te Allah, hak ile batla byle rnekler verir. Kpe gelince, o atlr, insanlara fayda salayacak ey ise yeryznde kalr. te Allah byle rnekler vermektedir. (Rad: 13/17) Allah (cc) mutlak Haktr. O kendi varl ile vardr ve her eyin yaratcsdr. Kyamette her ey lecektir ve yalnzca Onun varl kalacaktr.565 yleyse Onun dndaki her ey Onun sebebiyle vardrlar. Kendi balarna bir varlklar ve bir gereklikleri yoktur. Bu anlamda onlar batldrlar, yani mutlak gerek deillerdir ve varlklarnn tek bana bir hkm yoktur. Hak olan Allah (cc)566 yeri ve gkleri hak olarak yaratt. Bunlar ve dier btn varlklar varlnn yetleri, belgeleri yapt. nsan bunlara bakar, basiretle bunlar idrak eder ve hak olan yola, slma teslim olur.567 Ayrca Rabbimiz, Hz. Muhammedi hak peygamber olarak gnderdi.568 Onunla beraber bir de hak Kitap indirdi.569 Btn bunlara ramen baz insanlar kalc, salam, doru olan Hakk brakr, kpk gibi bir deeri ve kalcl olmayan batla uyar. Halbuki kpk kaybolmaya mahkmdur, bir faydas da yoktur. Kuran yle buyuruyor: De ki: Hak geldi, batl zail oldu (yok oldu). nk batl yok olucudur. ( sra: 17/81) Hayr, biz hakk batln stne frlatrz o da onun beynini darmadan eder. Bir de bakarsn ki o, yok olup gitmitir ... (Enbiya: 21/18) Grld gibi batl, kkszdr ve gszdr. Yok olmaya, dalmaya, silinip gitmeye mahkmdur. Hakkn karsnda tutunamaz. Suyun zerindeki kpk gibi olan batln, demir gibi olan hakkn karsnda tutunmas rnmkn olabilir mi? Dnya hayatnda batl bazen hakka galip gelmi gibi grnr. nsanlar yle zannederler. Ya da mslmanlarn malup olularna bakarak kimileri bunu batln galibiyeti gibi sayarlar. Halbuki gerek byle deildir. Mslmanlar da insandrlar; hatalar, eksikleri vardr. Grevlerini yapmam, gerekli tedbirleri almam olabilirler. Onlarn zayf durumu veya hatalar, Hakkn zayfl veya zilleti deildir. Yeryznde hi bir mslman kalmasa bile Allahn ad ve Onun dini yine ycedir. Onun kelimesi olan slm ve Onun kitab olan Kuran yine stndr.570 Allah (cc) mcrimler, yani azgn gnahkrlar istemese bile Hakk gerekletirmek ve yerletirmek, batl ise iptal etmek, geersiz klmak istiyor.571 Kksz, temelsiz ve doru olmayan batla, yani Allah (cc) katnda geersiz olan inanlara inanan kimseler elbette zarara urayacaklardr. Allah inkr eden kafirler, batla din diye inanmaktadrlar. Bu da onlar iin

558 559

el-Ankebut, 29/48. el-Bakara, 2/264. 560 el Bakara, 2/188. 561 en-Nahl, 16/72. 562 el-Ankebt: 29/52. 563 H. Yunus Apaydn, amil slam Ansiklopedisi: 1/207. 564 Hacc: 22/62. 565 Kasas: 28/88. 566 Th: 20/114; Kehf: 18/44. vd. 567 Bakara: 2/109, 147. vd. 568 Bakara: 2/119. 569 Bakara: 2/213. 570 Tevbe: 9/40. 571 Enfal: 8/8.

byk bir zarardr.572 Allah (cc) dururken, hi bir ey yaratamayacak kadar aciz ve gsz, bir fayda salayamayan, bir zarar gideremeyen batl eylere (tanrlara) ibadet edenler ok byk bir yanln ierisinderler.573 Bu gibilerin inandklar din mahvolucudur ve bu batl dinlere inananlarn yaptklar iler de batldr.574 Kfre denler kendi akllarnca hak olarak gnderilen Peygamberin davetine ve mesajna kar mcadele ederler, hakk iptal etmek, yani geersiz klmak iin urarlar. Ancak bu abalar bo bir abadr.575 Batl, kavram olarak baz insanlarn Allahn dnda uydurduklar ilhlarn ortak ad olduu gibi, bu ilh fikrine uygun olarak inandklar dinlerin de ortak addr. Allah (cc) katnda geerli olmayan, hkmsz, temelsiz ve yanl olan btn inan ve ibadetler batldr. De ki; Hak geldi; batl ise ne (bir ey) ortaya karabilir, ne de geri getirebilir. (Sebe: 34/49) Gnmzde peine gidilen; slma aykr btn inanlar, dnya grleri, hayat anlaylar, toplumsal dzenler, ideolojiler Allahn katnda batldr; geersiz ve hkmszdr. Ayn kkten gelen iptal bir eyi geersiz ve hkmsz klmak demektir. Bunun fail (zne) ismi olan mubtl ise iptal edici, ii gc batl olan, ya da ileri boa giden anlamlarna gelir. ... Allahn emri geldii zaman hak ile hkm verilir ve ite burada (hakk) iptal etmekte istekli olanlar (mubtl) zarara urarlar. (afir: 40/78)576 Tarih ilminin konusu, zaman ierisinde meydana gelen hadiselerdir. bn-i Haldun Makaddime isimli eserinde: "Tarih, yaanan zamann ve hlin aynasdr. Tarihi hadiselere hkim olan kanunlar hibir zaman deimez. inde yaadmz hl, maziyi aksettirir. Esasen yaanan hayatn gemie intikal eden ksmna tarih denilmektedir. Onun iin gnlk hayatmz, gemiten tecrid edemeyiz. Tarihi ve gemii iyi renmek, hal ve istikbal hakknda salam tesbitler ve doru tehisler yaplmasna imkn verir." diyerek, zerinde iyi dnlmesi gereken noktalara iaret etmektedir. Tarih sahasnda tartlmaz bir otorite olan el-ehristani'nin mehr eserinin ismi el-Milel ve'n-Nihal'dir. Bilindii gibi nihal "nhle"nin ouludur. Nhle ise, "kupkuru zan ve vehim" mnsna gelir. Dolaysyla "el-milel", vahye dayanan dinlerin (milletlerin) tarihi, "en-nihal" ise, vahye dayanmayan ideolojilerin ve sistemlerin tarihi mnsnadr. Tarihi bu iki temele oturtmadmz mddete, doru sonular elde etmemiz imknszdr. Zira Hz. dem (as) ile balayan insanlk tarihi, hak ile btln mcadelesine dayanr. Hz. dem (as)'den, Resl-i Ekrem (sav)'e kadar devam eden dnem ierisinde btn peygamberler, yeryz mstekbirlerine kar cihad etmi ve adleti ayakta tutmaya almlardr. Nitekim Kur'n- Kerm'de "Andolsun ki, biz peygamberlerimizi ak ak belgelerle gnderdik ve insanlarn adleti ayakta tutmalar iin beraberinde kitab ve mizan da indirdik." (Hadid: 57/25) hkm beyan buyurulmutur. "Adaletin ayakta tutulabilmesinden" maksat, Allah Tela (cc)'nn indirdii hkmlerle amel edilmesidir. Zira insanlarn hev ve heveslerinden kaynaklanan kanunlar, kuvvetli olan zmrelerin hkimiyetini ve zulmn gndeme getirir. Mizn'dan murad ise, adlet terazisidir ve kitaba bal olarak zikredilmitir.577 mam- afii (rha): "Adletten murad, Allah Tela (cc)'nn emrine uygun ekilde amelde bulunmaktr."578 diyerek, bir incelie iaret etmitir. Yine dier bir yet-i kerime'de: "Ey Davud!.. Biz seni yeryzne halife yaptk. O halde insanlar arasnda hak ve adletle hkmet!.. (Sakm) Hev ve hevese tbi olma ki, bu seni Allah yolundan saptrr. Hesap gnn unuttuklar iin (heva ve hevese tbi olanlara) etin bir azap vardr." (Sad: 38/26) buyurulmutur. Bilindii gibi peygamberler; akll, zeki ve kuvvetli rey sahibi olan kimselerdir. Buna, fetanet denilir. Allah Tela (cc) peygamberlere, tt glerin her trl iddialarn ortadan kaldrabilmesi iin, fetanet vasfn ihsan etmitir. Dikkat edilirse yet-i kerime'de; "hak ve adletle hkmetmesi" emredilirken, hev ve hevesten saknmas da hatrlatlmaktadr. bn-i Abidin: "Hukuk kelimesi, hak kelimesinin ouludur. Hak, lugtte btln zdddr, Mevcut olan demektir."579 tarifini zikretmektedir. uras muhakkatr ki, btl, hakkn ve hakikatin zdddr. uras unutulmamaldr ki; dorudan doruya (yaln olarak) btl savunmak mmkn deildir. Ancak hak ile btl birbirine kartrp, hakk gizlemek, phe ve inkr artrmak szkonusu olabilir. Nitekim Kur'n- Kerim'de kitap ehline hitaben: "Kendiniz bilip dururken (bile bile) hakk btla kartrp, hakikati gizlemeyin." (Bakara: 2/42) buyurulmutur. Hak ile batl birbirine kartrmak ve hakk gizlemek, kfrlerin deimez bir taktiidir. Hatta tuzak kurmak niyetiyle (tpk "Mescid-i Drar" hadisesinde olduu gibi) ve gayet gizli olarak, m'minlerin houna gidecek amellerde bile bulunabilirler. Nitekim Resl-i Ekrem (sav)'in teblie balad dnemde, Yahudiler gizli bir toplant yaparak, u karar almlardr: "Sabahleyin iman edelim. Hatta gidip mslmanlarla birlikte sabah namazn klalm. Akam olunca yine kendi dinimize (yahudilie) dnelim. Bylece baz bilgisiz

Ankebt: 29/52. Nahl: 16/72-73. 574 Araf: 7/139; Hd: 11/16. 575 Kehf: 18/56. 576 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 68-70. 577 Mecmuatu't-Tefasir, st. 1979, ar Yay., c. VI, sh. 186. Ayrca bkz.: bn-i Kesir, Tefsir'I Kur'an'il Aziym, Beyrut:1969, c. IV, sh. 314315. 578 er-Risale, Kahire 1979 (2. bsm.), sh. 25, Madde: 71. 579 bn-i Abidin, Redd'l-Multar Ale'd-Drri'1-Muhtar, st.1984, c. XI, sh.167.
573

572

kimselerin kalbine phe tohumlarn ekmi oluruz."580 Dikkat edilirse tuza kuranlar gayet kurnazdrlar. Bu ve benzeri tuzaklar zerine Allah Tela (cc); "Ey kitap ehli!... Siz bilip dururken niin hakk btl ile kartryor (sentez yapyor) ve hakk gizliyorsunuz? Kitap ehlinden bir zmre dedi ki: ` man edenlere indirilene (Kur'n- Kerm'e) gndzn evvelinde iman edin, gnn sonunda (akam vakti) inkar edin. Olur ki (mslmanlar da pheye derek dinlerinden) dnerler." (Al-I mran: 3/71-72) hkmn indirmi ve kurulan tuza bildirmitir. deolojiler, hakikati bulmann deil, ancak birbirlerinin yanllarn tespit etmenin ve hakikatten mahrum kalmann vastalardr. Hakikate tlip olan her insan, mutlaka ve mutlaka vahye sarlmaldr. Unutulmamaldr ki; hak birdir, btl ise sayszdr. Nitekim Kur'n- Kerim'de: "Allah iman edenlerin velisidir. Onlar karanlklardan (zulmattan) nura karr. Kfredenlerin velisi ise tttur. O da kendilerini nurdan (ayrp) karanlklara karr. Onlar, (tevat zmresi) cehennemin arkadalardr. Onlar orada, bir daha kmamak zere ebed kalcdrlar." (Bakara: 2/257) hkm beyan buyurulmutur. Fahrddin-i Razi; btn mfessirlerin "Nr ile zulmat kelimelerinden kasdn, iman ve kfr olduunda ittifak ettikleri" zerinde durmutur.581 bn-i Kesir, nemli bir incelie iaret ederek, yle demektedir: "Allah Tela (cc) bu yette nuru tekil, zlumat ise oul olarak zikretmitir. phesiz ki hak (nur) tektir. Kfrn eitleri ise, oktur. Hepsi de btldr."582 Uluslararas kfr rgtleri (btln askerleri), deiik vastalarla ve korkun propaganda gcyle; slm'a (Hakk'a) kar mcadele vermektedirler. Bu bir propaganda savadr. Propaganda "zihinleri hapsetme sanat" olarak tarif edilir. slm topraklarnda, zihinleri btl tarafndan kuatlm ve "ada uygarlk" sloganyla zehirlenmi binlerce insan vardr. Taut glere kar cihad esas alan limleri ypratabilmek iin akla hayale gelmeyecek iftiralar gndeme getiren ve eytn tuzaklar kuran gleri iyi tanmak arttr. deolojiler btln birer hcresi gibi almakta ve faaliyetlerini " slm tahrip etme" hedefine gre ayarlamaktadrlar. Gnmzdeki manzara budur ve batln iktidar sz konusudur. Uluslararas kfr rgtlerinin, btla sahip karak, slm'a kar savamasnda, alacak bir durum yoktur. Btn mesele mslmanlarn; Allah Tela (cc)'nn rz olaca amelleri ihlasla ed etmeleri ve bu hususta sabrl olmalardr. Snen-i Darimi'de, Hz. mer (ra)'n gzel bir tesbiti yer almtr. Hz. mer diyor ki: "Muhakkak ki slm slm olamaz, cemaat olmadka!.. Ve cemaat cemaat olamaz, emiri olmadka!.. Ve emir de, emir olamaz, ona itaat olmadka!.."583 Takva ve iyilik hususunda birbirleriyle yarmay arzu eden m'minlerin, ikyet ve szlanma ile vakit geirmeleri dnlemez. Unutmayalm ki, eytann askerleri gece gndz gayret iindedirler. Hesap gnn dnenler sadece ve sadece Allah Tela (cc)'nn rzas iin, btla kar cihad etmeyi ihmal etmemelidirler. 584 Fkh lminde Batl: Fkh ilminde batl, ya da bunun masdar olan butlan, rkn veya artlar tamamen veya biraz eksik olan ibadetler ve hukuk ilemlerine denir. Bilindii gibi slma gre bir ibadetin geerli (sahih), yani kabul edilebilir olmas iin, o ibadete ait rknlerin ve artlarn yerine getirilmesi gerekir. Yine bir hukuk ileminin, rnein bir alm-satmn, bir evlilik ileminin (nikh akdinin) slm eriatna gre geerli olmas iin baz artlara uymak gerekir. Bu artlara uyulmad zaman o ibadet veya ilem geersiz, yani batl olur. Butlan, ibadetin veya hukuk ilemin hkmsz olmas; batl ise; hkmsz olan, geersiz hale gelen ilemin addr. Bunlar birbirinin yerine kullanld gibi, bir ilemin geersiz olmasna fesat, geersiz olan ileme veya ibadete de fasit denilmektedir. Mfsid de ibadeti geersiz klan sebeptir. Abdest almak namazn rknlerinden biridir. Dolaysyla abdestsiz klanan bir namaz batl; abdestsiz namaz klma durumu ise butlandr. Ortada mevcut olmayan bir maln sat batldr, geersizdir. nk satla ilgili artlardan biri yerine gelmemitir. Zorla kylan bir nikh geersizdir, batldr. nk nikhn artlarndan olan icab, yani evlenme teklifi art yerine getirilmi olsa bile kabul, yani evlenme teklifini kabul etme art gereklememitir. 585 Batl kavram btn slm ilimlere gemi bir kavramdr. Fakat zellikle bu kavram daha ok fkh ve fkh uslnde kullanlr. Rkn ve artlar tamamen veya ksmen eksik olan ibadetler batl kabul edilir. Ayrca Kur'an'a gre, Allah'n emirlerinin uygulanmad gayr-i slm dzen ve sistemler de batl dzenlerdir. slm hukuk terminolojisinde ise, batl ve bunun masdar olan "butln", szlk anlamnn dna kmamakla beraber, yepyeni ter-amel bir muhtevaya brnmtr. Buna gre batl; aslndaki bir kusur (halel) nedeniyle kanun koyucu nazarnda hukuk varlk kazanamayan ve dolaysyla hkm ve sonularn meydana getiremeyen hukuk ilem ile, emre uygun ekilde yaplmayan ya da kaza borcunu drc vasfta olmayan ibadeti ifade eder.
580 581

bn-i Kesir, Tefsir'l-Kuranil-Azn, Beyrut 1969.c. I, sh. 373. Fahrddin-i Rzi, Mefatih'l-Gayb, st. 1308, c. II, sh. 231. 582 bn-i Kesir, a.g.e., c. I, sh. 312. 583 Snen-i Darimi, st. 1401, ar Yay., Mukaddeme: 26, c. I, sh. 76. 584 Yusuf Kerimolu, Kelimeler ve Kavramlar, nklap Yaynlar: 59-62. 585 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 70.

Hukuki ilem, hkm koyucu tarafndan belirlenen hukuki muhtevasna ve yapsna asl ynden aykr bir ekilde yaplrsa btl olur. Burada "asl yn", akdin "taraflar", "konu" ve "sa"dan ibaret temel unsurlar ile bu unsurlarla ilgili in'ikad artlarn ifade eder. Butlan daha ziyade alm-satm, kiralama gibi karlkl iki irade beyanna dayanan hukuki muhteva tayan akitler iin sz konusu olmakla birlikte; ikrar ve dava gibi tek tarafl szl tasarruflar ile mebn teslimi, ihraz gibi fiil tasarruflarda da sz konusu olabilmektedir. Hukuki ilemin, kanun koyucu tarafndan belirlenen hukuk sistemine aykrl usl adan izah edilecek olursa; bunun temelinde, kanun koyucunun yasann (nehy) yatt sylenebilir. Ancak, nehyin yorumu, dier bir ifadeyle yasan, hukuki ilemin varlk ve muteberliine etki derecesi, bu konudaki temel tartma odaklarndan birini tekil eder. Hanef ekol ile dier slm hukuk ekollerinin hkmszlk anlaylar arasndaki gr ayrl da byk lde nehyin yorumuna dayanr. Hanefi hukukular, nehyin, hukuki ilemin asl unsurlarna (asl) veya bunlar dndaki tamamlayc artlarna (vasf) ynelik olmas durumunu birbirinden ayrarak, birinci durumda hukuki ilemin "batl", ikinci durumda ise, "fsid" olacan ileri srmlerdir.586 Buna gre, hukuki ilemin aslna ynelik olan nehiy, Hanefilere gre, kiiyi imtihan amacyla yasaklanan eyi yapma ya da yapmama seenei arasnda muhayyer brakan bir yasaklama deil; "nefy"den mecaz olur. Nefy ise, sz konusu yasakla korunmak istenen unsur olmakszn hukuki ilemin hi bir srette meydana gelemiyeceini bildirme demektir. Burada Hanefi hukukularn Cumhur hukukulardan ayrld temel zellik, Hanefilerin, kanun koyucunun yasan butlan sebebi olarak kabul etmeyileridir. yle grnyor ki, Hanefi hukukular ncelikle, akdin varlk-in ikad; "shhat" ve "nefaz" artlarn belirlemiler ve nehyi bu artlara gre deerlendirmilerdir. Dier bir ifadeyle; farkl derecelerdeki bu artlara ynelik olan nehye artn nem derecesine gre farkl sonular yklemilerdir. Bu anlaytan hareketle Hanefiler hukuk ilemleri "sahh", "fsid" ve "batl" olmak zere l bir ayrma tabi tutmular; bazlar da bu ayrma "mevkf" akdi drdnc bir ksm olarak eklemilerdir. Bu grleriyle Hanefi hukukular, slm hukuk tarihinde dereceli hkmszlk sisteminin kurucular olmulardr. Cumhur hukukular ise, nehyin, akdin aslna ynelik olmas ile vasfna ynelik olmas arasnda bir fark gzetmemi; her iki durumda da akdin batl olacan ifade etmilerdir. Bu itibarla Cumhur, batl ve fasd* terimlerini birbirinin mradifi olarak kullanr. Hanefiler de ayn ekilde ibadet konularnda ve -hakim gre gre- nikh akdi konusunda batl-fasd ayrm yapmamlardr. Batl akit, d grnm itibariyle mevcut olsa bile, hukukun yok hkmndedir ve sahih olmas durumunda meydana getirecei hilkilm ve sonular meydana getiremez. Mesel, temyiz gcnden yoksun ocuun yapt alm-satm; vakf gibi kamuya ait mallar ile domuz ve arap gibi kullanlmas ve ticareti yasaklanm haram mallarn satlmas durumunda, sz konusu ilemler akit grnmnde olsalar bile kurucu unsurlarndaki kusur ve eksiklik sebebiyle hukuk nazarnda yok saylrlar. Batl akit, mlkiyeti nakil fonksiyonunu stlenemedii iin taraflarn mal varlklarnda bir deiiklik olmaz: yani, meb satcnn, semen de mterinin mlkiyetinde kalmaya devam eder. Bu itibarla batl akit icra edilmi bile olsa, taraflar verdiklerini isteme ve alma hakkna sahiptirler. Batl akit hi bir hkm ifade etmez. Hukuk nazarnda yok hkmnde sayld iin, sonradan verilen "icazet" ile ya da butlan sebebinin sonradan giderilmesiyle sahih hale gelmez. Taraflar, bu akdin sonu dourmasn istiyorlarsa onu artlarna uygun olarak yeniden yapmak (tecdd) durumundadrlar. Batl akit zaman amna da tabi deildir. Batl akitler kendiliinden hkmsz olduklarndan ayrca iptal davas amaya gerek yoktur. Ancak, baz durumlarda bir tesbit davas alabilir. Butlan, bir anlamda, genel yarar koruma amac gttnden, gerektiinde maslahat olan herkes butlan ileri srebilir. Batl akit hi bir hukuki sonu dourmamakla birlikte, baz istisnai durumlarda, hukuki varlk kazanm bir ilem olarak deil de, madd bir vaka olarak sonu dourabilir. Mesel, batl bir evlenme akdine miras, cins ilikinin helllii gibi asl hkmlerin hibirisi terettp etmez. Ancak, batl bir evlenme akdinde cins birleme (duhul) vukua gelmise, bu fiil durumun bir sonucu olarak, kadn mehire hak kazanr ve iddet beklemesi gerekir. ocuun nesebi sabit olur. Batl akde istinaden ve satcnn izniyle kabzedilen mebn, mterinin elinde helk olmas durumunda ortaya kan tazmin problemi de bu erevede ele alnabilir. Bu konuda Hanefi doktrinde iki gr vardr. Bir gre gre, mebi' bu durumda mterinin elinde "emanet" hkmnde olup, mterinin kusur ve arl olmakszn helk olmusa tazmin gerekmez. Mecelle de bu gr almtr.587 Dier gre gre ise, mteri her halukrda mebii tazmin etmek durumundadr.588 slm hukukular, blnme imkn bulunan batl akdin, sahih ksmn korumak amacyla, blnebileceini genelde kural olarak kabul etmilerdir. Bunun gibi, baka bir akdin unsurlarn kendinde bulunduran batl akdin, baz zel artlarla o akde dnebileceinin de baz rnekleri vardr.

586

Ubeydullah b. Mes'ud el-Mahbbi (. 747/1346), et-Tavzih (Telvih haiyesi ile), Kahire 1957, I, 215-222; Mustafa Ahmed ez-Zerka, elFkhu'l- slm fi Sevbihi'l-Cedd, Dmak 1967-68, II, 641-671. 587 Mecelle, md. 370. 588 el-Ksni Aluddin Ebu Bekr b. Mes'd (b. 587/1191), Bediu's-Sanayi', Kahire 1910, V, 305.

Batl akde baz istisna ve rz sonularn yklenmesi, hukuk ilemlerdeki istikrar salama yannda, kar tarafn veya nc ahslarn hukukunu koruma amacna da yneliktir.589 AZMET Allah'n yaplmasn emrettii ve yaplmamasn istedii hususlarda tam bir titizlik gsterip bir emir ve yasaklara kuvvetle ve kesin kararllkla uymakla ilgili bir fkh stlah. Azimet, kuvvetle, srarla ve byk bir kararllkla bir eyi istemek veya yapmaktr. Azimetin kart olarak; ruhsat tabir ve stlah kullanlmtr. Bir slm emir ve hkm tam ve mkemmel olarak yerine getirme hususunda dikkat ve salam irade kullanlrsa bu tavr azimettir. Fakat bu hkm tam ve mkemmel bir ekilde yerine getirmek mmkn olmazsa o zaman ruhsatlar kullanmak szkonusudur. Bu duruma gre azimet; farz, vacip, snnet, mstehap, mbah, mekruh ve haramlarn tmn ierir. Mesel vaktinde ve btn artlarn yerine getirerek namaz klmak bir azimettir. Fakat hastalk halinde oturarak; yolculukta cem ve takdim yaparak klmak ruhsattr. Oru, normal zaman ve artlarda btn mslmanlarn tutmas ve yerine getirmesi gereken bir ibadettir. Fakat hastalk ve yolculuk halinde daha sonra kaza etmek artyla orucu Ramazan'dan sonraya brakmak bir ruhsattr. Zaruretler baz haram ve yasak olan eyleri mbah klar. te buna ruhsat denir. Bu adan haram olan eyler ksma ayrlr: 1- Hi bir ekilde ilenilmesine ruhsat verilmeyen haramlar. Mesel bir kimse ne kadar tehdit ve bask altnda kalsa da bakasn ldrmesi veya bir uzvunu kesmesi caiz deildir. Buna ruhsat verilmemitir. 2- Zaruret ile sakt olan haramlar. Zaruret bunlarn ilenmesini mbah klar ve haram olmasn ortadan kaldrr. lmek tehlikesiyle kar karya kalan kimse, lmeyecek kadar murdar et yiyebilir. Tedavi maksadyla doktor, kadn ve erkeklerin avret mahallerine bakabilir. 3- Haram olmas tamamen ortadan kalkmayp, zaruret annda ruhsat ihtimali olan ve mbah muamelesi gren haramlar. Mesel bir kimsenin malna tecavz etmek haramdr. A kalp da lm tehlikesiyle kar karya kalan bir kimse bakasnn maln rzas olmasa da alp yiyebilir. Bundan dolay gnahkr olmaz ve sorguya ekilmez. Ancak sonra mal sahibine hakkn vermesi veya helllemesi gerekir.590 Asl emir ve hkm olduundan dolay ibadetlerde azimeti kullanmak esastr. Bir mazeret olmad mddete ruhsatlara bavurmamak, takvaya en yakn olan yoldur. Mesel Allah' inkra veya onun emir ve hkmlerini redde zorlanan bir insann, bu imannda direnip kfirler tarafndan ehit edilmesi bir azimettir. Fakat byle bir ikenceye katlanamayp, bir an iin iman ieride gizleyerek, kfirlerin dediine uymak bir ruhsattr. Ayn ekilde yolculuk veya hastalk annda lm sz konusu ise, o zaman azimetle amel edip oru tutmaa kalkmak haramdr. Byle tehlikeli bir durumda ruhsat tercih etmek mslman iin farzdr. Alktan lmek zere olan bir kimsenin de baka bir yiyecek olmad takdirde l hayvan eti veya domuz eti yemesi de onun iin farzdr. Byle bir durumda da azimetle amel edilemez.591 ZARRET iddetli sknt, ihtiya, iirde airin nesirde caiz olmayan dil kullanmna ihtiya duymas. oulu "zarir"dir. Zarret, zdrar mastarndan isimdir. Izdrar; muhta ve mecbur etmek demektir.592 Bir fkh terimi olarak zarret; dinin yasak ettii bir eyi yapmaya veya yemee zorlayan, iten durum, demektir. Bir kimse haram olan yiyecei yemez veya iecei imezse, lecek veya lme yaklaacaksa zarret hali ortaya km olur.593 Zarret konusunda slm'da "Zarretler haram olan eyleri mbah klar" prensibi uygulanr. Zarretin haram olan eyi mbah klmasna fkh uslnde "ruhsat" denir. Ruhsat zr nedeniyle ikinci olarak mer klnan eydir. Mesel; bakasnn maln telef etmek prensip olarak yasaklanm iken tam zorlama karsnda zarret ve zr nedeniyle ikinci olarak mbah klnmtr. Ruhsat ise; haramlk devam etmekle birlikte mbah olan eydir. Mbah bir fiili ileyen kimse nasl sorumlu olmazsa, ruhsata uyan kimse de sorumlu olmaz. Bir kimse tm ikrah altnda bakasnn maln telef etse, ikrah zarreti, bakasnn maln telefin haramln kaldrmaz. Bu haramlk devam eder, ancak zorlanan kii bundan sorumlu tutulmaz. Yine alktan helk olma derecesine varan kimse, dierini daha sonra vermek veya sahibiyle helallamak zere bakasnn maln, izinsiz olarak zorla alp yese veya kendisine saldran, bakasna ait bir hayvan deerini mlikine vermek zere, cann kurtarmak amacyla telef etse ruhsata uymu olur. Bylece alk yznden bakasnn maln almak mbah olduu gibi, saldrc hayvan cann kurtarmak iin telef etmesi de mbah olur.594

589 590

H. Yunus Apaydn, amil slam Ansiklopedisi: 1/207-208. Ali Haydar, Mecelle Kavaid-i Klliye erhi, stanbul, 1317, 28-29. 591 es-Serahs, el-Usl, Kahire, 1372, I, 118, 121; Ahmed Araka, amil slam Ansiklopedisi: 592 bn Manzr, Lisan'l-Arab, Beyrut 1374/1955, IV, 483. 593 Ali Haydar, Duraru'l-Hukkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, 3. bask, stanbul 1330, tpk basm, I, 76, 79. 594 Ali Haydar, a.g.e., 76, 77.

slm'da azmet asl ve genel olan hkmdr. Herkesi ilgilendirir ve ykml m'minler buna uymak zorundadr. Ruhsat ise asl hkm deildir. Zarret meakkat, glk ve benzeri sebeplerle insanlar zarret iinde kalr, mesel lmek tehlikesi ile kar karya gelirse murdar eti yemesi gerekir. Meakkat ve glkle karlarsa orucu bozabilir. Tedavi amaciyle doktor, kadnn mahrem yerlerine bakabilir. Kur'n- Kerm'de baz yiyecek ve iecekler haram klnmtr. Murdar hayvan, kan, domuz eti, arap bunlar arasndadr. Ancak zarret hali bulununca bunlar mbah hale gelir. Allah Tel yle buyurur: "phesiz ki Allah, size lei, kan, domuz etini bir de Allah'tan bakas adna kesilenleri haram kld. Bir kimse mecbur kalr da zarret halini amadan ve bakalarnn hakkna tecavz etmeden bunlardan yerse, ona gnah yoktur" (el-Bakara, 2/173). "Size ne oluyor da, Allah'n ad zikredilerek kesilenlerden yemiyorsunuz? Halbuki O, size mecbur kalmanz dnda haram olan eyleri geni olarak aklamtr. Dorusu bir oklar heveslerine uyarak hibir ilme dayanmakszn insanlar doru yoldan saptrrlar. phesiz Rabbin haddi aanlar ok iyi bilir" (el-En'm, 6/119). yetlerde geen zdrr hali darda kalmak, mecbur olmak anlamna gelir. el-Kurtub'ye (. 671/1273) gre, bu darda kal; "ya haksz olarak bir kimsenin zorlamasyla, yahut da alk hlinde hell yiyecek bulamamakla gerekleir"595 Kurtub, zarretin kapsam ve snrn yle belirler: "Zarret halinde kii btn mbahlardan aciz kald iin Allah Tel btn haramlar mbah klmtr"596 "Ancak darda kalp yediiniz mstesn...." yetinin tefsirinde de; "...murdar hayvan ve benzeri gibi btn haram klnanlar, kastediyor..."597 demitir. bn Kudme (. 620/1223), darda kalnan murdar hayvan etini yemesinin mbah olduunu belirttikten sonra kapsam genileterek yle der:" .... dier haram ve yasaklar da byledir"598 Ancak mezhep mctehitleri snr bu kadar geni tutmayarak darda kalann arap imesi veya insan eti yemesi konusunda baz artlar ne srmlerdir. mam fi ve mm Mlik arabn susuzluk meydana getirdiini dikkate alarak arabn darda kalan susuz kimse tarafndan iilmesinin caiz olmadn sylemilerdir. e-fi (. 204/819) yle der: "Darda kalan arap iemez, nk o da susatr ve acktrr"599 mam Mlik de, susuzluu gidermediini dikkate alarak ayn gr savunmutur. bn'l-Arab (. 543/1148) gibi bilginler ise arabn zarr olan su ihtiyacm karlayacan syleyerek, darda kalann arap iebilecei grn benimsemitir.600 Dier yandan susuzluk halinde arap imenin hkm konusundaki bu gr ayrlna ramen, dayanlmaz zorlama halinde arabn iilecei konusunda gr birlii vardr. nk byle bir bask altnda kalan kimsenin murdar hayvan, domuz eti ve benzerlerinin yenebildii gibi arabn da iilebileceinde gr ayrl yoktur.601 Darda kalann kan helal olmayan, kendi kendine lm insan eti yemesi afilerin en mehur ve sahih grlen grne ve Hanbellerden Eb'l Hattab'a gre caizdir. Dayandklar delil, darda kalann l insann etini yemesi hayat hakknn tannmasna aykr deildir. Mlik ve Zhirlere gre ise a kalan ve alktan leceinden korkan kimsenin l insan eti yemesi caiz deildir. Mliklerden ed-Dsk hiyesinde yle der: " nsana gelince, l olsun diri olsun onu yemek caiz deildir. Darda kalan alktan lse de bu byledir"602 Zhirlerden bn Hazm (. 456/1063) da ayn grtedir.603 Hanbellerin ounluk grne gre, l dman askeri gibi kan helal kimselerden ise, alktan leceinden korkan kimse onun etinden yiyebilir. Delil udur: ldrlmesi hell olan kimsenin ldrldkten sonra yenmesi de zarret halinde hel) olur. Kendi kendine lmesi de ayn hkme tabidir. Fakat kii hayatnda iken kan helal olanlardan deilse, lmnden sonra onun etini yemek de hell olmaz. Nitekim hadiste; "lnn kemiini krmak dirinin kemiini krmak gibidir"604 buyurulmutur. Byle bir kimseyi ldrmek nasl haramsa lnce etini yemek de ayn hkme tabi olmaldr. l etinin yenebileceini syleyenlere gre ise yukardaki hadis yemenin haramlna dellet etmez, nk yenen kemik deil ettir. Dier yandan hadiste kastedilen anlam, lnn de diri gibi saygya lyk oluudur. Yoksa lye diri kadar hak verilmi deildir. Nitekim ksas, tazminatta olduu gibi korunma hakknda da l ile diri arasnda farklar vardr.605 Yolculuk halinde alktan leceinden korkan kimsenin murdar hayvan eti ve benzeri haram eyi yiyebilmesi veya haram iecekten iebilmesi iin yolculuk mer bir yolculuk olmas gerekli midir? Baka bir deyimle yol

595 596

el-Kurtub, el-Cmi' li Ahkmi'l-Kur'n, 3. bask, Msr 1387, II, 275. el-Kurtub, a.g.e., II, 232. 597 el-Kurtub, a.g.e., VII, 73. 598 bn Kudme, el-Mun, 2. bask, Msr 1367, VIII, 595. 599 e-fi, el-mm, Msr, t.y., II, 253. 600 bn-Arab, Ahkm'l-Kur'n, Msr 1376, I, 57. 601 bn'l-Arab, a.g.e., I, 56; es-Serahs, el-Mebst. XXVI, 48. 602 ed-Derdr, e-erhu'l-Kebr maa Hiyeti'd-Dssk. I, 59. 603 bn Hazm, Mu'cemu'l-Fkh, I, 57. 604 Mlik, Muvatta', Ceniz, 45; Eb Dvud, Ceniz, 60; bn Mce, Ceniz, 63; Ahmed b. Hanbel, VI, 58,100,105,169, 200, 264. 605 bn Kudme, el-Mun, VIII, 601; en-Nevev, el-Mecm erhu'l-Mhezzeb, IX, 41; Abdlkerm Zeydan, slm Hukukunda Zaruret Hali, Irak slm Aratrmalar Fakltesi Dergisi, Say: 3, yl 1970.

kesmek. hrszlk yapmak, susuz bir insan ldrmek veya zina yapmak zere yola kp da alk veya susuzluktan dolay lecek duruma gelen kimse slm'n ruhsatlarndan yararlanabilir mi? ounluk mctehitlere gre gnah ilemek zere yola kan kimse zarret ruhsatlarndan yararlanamaz. nk bu ruhsatlar darda kalana yardm iin tannmtr. Gnah iin yolculuk yapan bu yardma lyk deildir. Ancak tevbe edip hak yola dn yaparsa yararlanabilir. nk Allah Tel darda kalann haram yiyebilmesini "b" olmama artna balamtr.606 yetteki; "B" kt amal, ktlk yapmak isteyen kimse; "d" ise; cevaz snrn aan kimse demektir. Bu konuda mam e-fi (. 204/819) yle der: "Gnah yolcusunun durumu ne olursa olsun, ona yce Allah'n haram kld hibir ey hell olmaz, nk o, darda kalana, haddi amamak ve gnah da ilememek artyla haram hell klmtr"607 Baz fkh bilginlerine gre ise gnah iin yolculuk yapanlar da zarret ruhsatlarndan yararlanabilirler. nk yiyemeyerek kendilerini lme brakmalar daha byk gnahtr. Allah Tel; "Kendinizi ldrmeyin" (en-Nis, 4/29) buyurmutur. Bu emir taat zere olan da gnah ileyeni de kapsamna alr. Dier yandan gnah ileyen tevbe edebilir ve Allah gnahlarn affeder.608 Gnah ilemek amaciyle yola kp da alk veya susuzluktan lmle karlaan kimse pimanlk duyarak gnahndan dnmeli ve normal yolcular gibi zarret ruhsatlarndan yararlanmaldr. nk zarret halinden sz eden yet ve hadislerde yolcu ile mukm, hayr iin yolculuk yapanla ma'siyet iin yolculuk yapan arasnda bir ayrm yaplmamtr. Darda kalann murdar hayvan ve benzeri eylerden yiyebilecei miktar kendisini lmden kurtaracak ve hayatn srdrecek kadar olan miktardr. Doyumluktan fazla yiyemez. Bu konuda gr birlii vardr. Ancak doyma konusunda Hanefiler doyuncaya kadar yiyemez, nk zarret sebebiyle hell klnan, zarreti gideren miktardr, daha fazlas deildir, demilerdir.609 Bu prensip Mecelle'nin 22. maddesinde yle ifade edilmitir: "Zarretler kendi miktarlarnca takdir olunur". Bunun anlam; zarret iin mbah klnan ey zarret miktar ile takdir olunur, demektir. Mesel; alkla dara den kimse, aln derecesi kadar zarret ruhsatndan yararlanr. Sonu olarak, zarret iin mbah klnan ey, yalnz zarreti kaldracak kadar ilenebilir, yoksa zarret bahane edilerek bundan fazlas ilenemez. rnein; bir kimse alktan helk olma derecesine gelince, bedelini vermek veya sahibiyle daha sonra helallamak zere izinsiz baka birisinin malndan yemee mecbur kalsa, ancak kendisini lmden kurtaracak kadar yiyebilir. Yoksa bu alk bahanesiyle daha fazlasn yiyemez.610 Dier yandan zarret, haram klnan eyi yemedii takdirde kiinin lmne yol aan hal iken ihtiya (hcet); bir kimsenin yiyecek bulamasa telef olmaz ise de sknt ve meakate dmesi hlini ifade eder. htiya hali haram mbah klmaz ise de orulunun orucu bozmasn mbah klar. Mesel; bir kimse alktan helk olma derecesine varm deil iken, mcerred koyun eti, yal yemek ve tatllar can istemekle izinsiz olarak bakasnn malndan bunlar alamaz. Eer alrsa "gsp" olur ve slm'n yasaklad bir fiili ilemi bulunur.611 Zarret Halinde Haram lemek Farz mdr? Baz zarret hallerinde kii azmetle ruhsat arasnda seimlik hakka sahip deildir. Ruhsata uyarak haram olan yiyecek veya iecei kullanmas gerekir. Aksi halde gnahkr olur. ounluun gr byledir. Byk Hanef hukukusu es-Serahs (. 490/1097) bu konuda yle der: "Bir kimse l hayvan eti, domuz eti yemee veya arap imeye, lm tehdidi altnda zorlansa, bu artlarda bunlarn helal olduunu bilerek yapmaz ve ldrlrse gnahkr olur. nk zarret hali haramlktan mstesna edilmitir. Bu durumda murdar et ve arap, zarret hali dndaki dier yiyecek ve iecekler gibi olur. Kiinin bunlardan lme kadar kanmas caiz olmaz. Grmez misin ki, alk ve susuzluktan dolay lmekten korkan kimse murdar hayvan veya domuz eti ya da kan bulsa, bunlarn caiz olduunu bilerek yiyip imese ve sonunda lse gnahkr olur. Bu gr Mesrk'tan da nakledilmitir"612 filerden bir grup, darda kalann direnebileceini ve bu yzden ld takdirde gnaha girmi olmayacan ileri srmtr. Eb Ysuf'tan da ayn gr nakledilmitir.613 ounlua gre zarret haram olan yiyecek ve ieceklerin haramlk niteliini kaldrr, onlar darda kalan iin koyun, ekmek gibi mbah klar. Dayandklar delil u yettir: "...Allah zerinize haram kld eyleri teker teker aklad. Ancak darda kalmanz durumu mstesnadr" (el-En'm, 6/119). Buradaki istisna, darda kalan iin baz haramlarn helal hale geleceini gsterir. Buna gre haram klnmann normal hallere mahsus olduu anlalr. Ksaca insann bedeni ve hayat kendisine emanettir. Bu emaneti sonuna kadar kullanmayarak lm seen kimse, kendisinin lmne yol am olur ki, buna sava ve benzeri haller dnda izin verilmemitir. nk
606 607 608

bk. el-Bakara, 2/173. e-fi, el-mm, Msr, t.y., II, 253. el-Kurtub, a.g.e., II, 232-233. 609 bn Nceym, el-Ebh, ve'n-Nezir, Msr, 1387, 86; fi, a.g.e., II, 252; bn Kudme, a.g.e., VIII; 595. 610 Ali Haydar, Draru'l-Hkkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, I, 78, 79. 611 Ali Haydar, a.g.e., I, 79, 80. 612 es-Serahs, el-Mebsut, 3. bask, Beyrut, t.y., XXIV,151; el-Kurtub, a.g.e., II, 232. 613 bk. es-Serahs, a.g.e., XXVI, 48; bn Kudme, el-Mun, VIII, 596.

yette: "Kendi kendinizi ldrmeyiniz" (en-Nis, 4/29) buyurulmutur. Hz. Peygamber'in u hadisi de bunu desteklemektedir. Bir savata byk yararllk gsteren bir sahabe iin dier sahabeler; "Bugn onun yapt kahramanl hi birimiz yapamadk" dediler. Hz. Peygamber; "O cehennem ehlindendir" buyurdu. Bu cevab hayretle karlayan bir arkada bu savay izledi. Sonunda sava ar bir yara ald ve bir an nce lmek isteyerek klcnn kabzasn yere koydu, ucunu da gsne dayayarak intihar etti. Durum Allah'n Raslne iletilince yle buyurdu: "Kii d grn bakmndan cennetliklerin iini iler, halbuki o, cehennemliktir, yine kii, insanlara gre cehennemliklerin iini iler, halbuki cennetliktir"614 Bu duruma gre, bir kimsenin kendi isteiyle meru yiyecek ve iecekleri de terkederek bir amaca ulamak, sesini duyurmak veya bir kesimin haklarn dile getirmek gibi dncelerle "lm orucu" tutmas caiz deildir. Bu bir ibadet olmad gibi, lmle sonuland takdirde kii iin bir intihardr. Ancak lme yol amayacak lde, bir takm mer istekleri dile getirmek iin bir veya iki n yemee katlmamak veya yemek boykotu yapmak, buna katlanlarn niyetine ve amalarnn olup olmadna gre deerlendirilmelidir. Zarurette lmn Tercih Edilebilirlii Haller Baz durumlarda azmete uymak lme sebep olabilir, buna ramen azmete uymak caiz olur. Ancak byle bir kimse ruhsata uyarak cann da kurtarabilir. rnein; bir kimse silahla kfre zorlansa, lmemek iin, dtan bunu kabul edebilir. Kur'n- Kerm'de yle buyurulur. "Gnl imanla dolu olduu halde, zor altnda kalan dnda, inandktan sonra gnln kfre aarak Allah' inkr edenlere, Allah katndan bir gazap vardr, byk azap da onlar iindir" (en-Nahl, 16/106). Nitekim ashab- kiramdan Ammar b. Ysir (r.a) mriklerin ar ikenceleri altnda kfr gerektiren szleri sylemi, gelip durumu arz edince Raslllah (s.a.s) kendisine; "Arkanda ne vard" diye sormu, o da; "Ktlk vard; seni ktlkle onlarn tanrlarn ise iyilikle anmadka beni brakmadlar" dedi. Hz. Peygamber; "Kalbini nasl buluyorsun?" diye sorunca da; " manla dolu buluyorum" diye cevap vermitir. Bunun zerine Allah Rasl; "Onlar sana ayn eyi yaparlarsa, sen de ayn eyi tekrar edebilirsin" buyurmutur.615 Bu durma gre, Mslmann ikence ve bask altnda bulunduu srada, kalbi imanla dolu olduu halde, diliyle irk szlerini sylemesi onu dinden karmaz. Ancak buna ramen glklere sabrederek gerei sylemee ve susmaya devam ederse bu daha faziletlidir. Nitekim ashab- kiramdan Hubeyb b. Adiy (r.a), mriklerin slm'dan dnmesi iin yaptklar basklara ramen, dinden dndn sylememesi zerine ldrlm, Cebrail (a.s) tarafndan bu ehidin durumu Raslllah (s.a.s)'e iletilince o, yle buyurmutur: "O, ehitlerin en stn ve cennette benim arkadamdr"616 Baz lke ve devirlerde iyilii emir ve ktlkten sakndrma grevi yaplamaz olur. Gerei syleyene byk bask, tehdit ve lm uygulamas yaplr. Byle bir yer ve dnemde m'minin "takyye" yapmas ve ruhsata uymas caiz olur. Kur'n- Kerm'de yle buyurulur: "M'minler m'minleri brakp kafirleri dost ve idareci edinmesin, kim byle yaparsa, Allah katnda iyi bir ey yapm olmaz; ancak onlardan korkmanz durumu mstesnadr. Allah sizin kendisinden korkmanz ister" (lu mrn, 3/28). Ancak byle bir durumda sonu lm bile olsa, korkup susmamak ve doru yolu gstermek azmete uymak olur. Nitekim Hz. Peygamber yle buyurmutur: "ehitlerin ba, Abdulmuttalib'in olu Hamza ile doruyu syledii iin zlim sultan tarafndan ldrlen kimsedir"617 Tedavi ile lgili Zarretler nsann hastaland zaman tedavi olma hakk hatta grevi vardr. nk beden bir emnettir. badetlerin ve dier bir takm slm emir ve yasaklarn eksiksiz yaplabilmesi bedenin salkl olmasn gerektirir. Korunulmasna ramen hastalk olursa m'minin tedavi olmas gerekir. nk Hz. Peygamber; "Ey Allah'n kullar tedavi olunuz" buyurmutur.618 Tedavi olmann kapsamna il kullanmak, yaray ameliyatla temizlemek girdii gibi gerektiinde kan nakli, bir uzvun kesilmesi ya da vcuttan ayrlmas gereken bir uzvun karlmas gibi btn tedavi yntemleri girer. Doktor byle bir operasyon srasnda hastann, ihtiya kadar olan mahrem yerlerine bakabilir. Ancak kadnlar

614 615 616

Mslim, Sahh, (Nevev erhi ile), el-Msryye Tab', VIII, 49. es-Serahs, a.g.e., XXIV, 43. es-Serahs, a.g.e., XXIV, 44. 617 Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire, t.y., terc. Abdulkadir ener, 4. bask, Ankara 1986, 51. 618 bk. Tirmiz, Tbb, 2; Eb Dvud, Tbb, 1, II; bn Mce, Tbb, 1; Ahmed b. Hanbel, III, 156, IV, 278.

iin hu konuda imkn lsnde bayan doktor ve hemirelerden yararlanlmas asldr. nk Hz. Peygamber'in bu konuda eitli uyarlar vardr. Hz. Peygamber'e ashab kiram; "Ey Allah'n elisi, bizden birimiz tek bamza bulunduumuzda da m rtnmeye dikkat edeceiz?" diye sorunca, o yle cevap vermitir: "phesiz Allah, kendisinden utanlmaya daha layktr"619 Bir defasnda Raslllah (s.a.s) zekt develerinin bulunduu yere gitmiti. obann gnete soyunmu olduunu grnce, onu grevden azletti ve yle buyurdu: "Hayas olmayan kimse bizim iimizde almasn"620 Ancak zr sebebiyle erkein veya kadnn avret yerine baklmasnda bir saknca bulunmaz. rnein; snnet iin snnetinin erkein mahrem yerine bakmas caiz olduu gibi, hastalk halinde de bu caiz olur. Yine doum srasnda ebe, kadnn mahrem yerlerine bakar, zarret halinde kadn doktor bulunmaynca erkek doktor da kadnn tedavisinde bulunabilir. nk Hz. Peygamber doum srasnda ebenin hazr bulunmasna ve gerektiinde douma ahitlik yapmasna cevaz vermitir. Bu durum bakmay da kapsar.621 es-Serahs (6. 490/1097), kadnn erkek tarafndan tedavi ve muayenesi konusunda yle der: "Kadnda kan bir ban tedavi edecek bir kadn (doktor) bulamaz, baka bir kadna tedavi eklini retmek de mmkn olmaz ve hasta kadnn lmesi veya bitkin hale gelmesi yahut dayanamayaca bir acnn meydana gelmesi sz konusu olursa, bu yarann bulunduu yer dnda kadnn rtnmesinde, sonra onu bir erkein tedavi etmesinde bir saknca yoktur. Bu erkek, gcnn yettii lde yarann bulunduu yer dndaki ksmlardan gzn saknr. nk bir cinsin dier cinse bakmas daha ardr. Burada zarret halinin gerekleip gereklemediine baklr. Bu ise lm tehlikesidir, byle bir tehlike ortaya knca da zarret miktarndan fazlas mbah olmaz"622 Haram Klnm eylerle Tedav Necis (pis) olsun veya olmasn yenmesi ve iilmesi haram klnm olan eylerle tedavinin caiz olup olmad konusunda gr ayrl vardr. Hanefilere gre ifa verecei kesin olarak bilinen haramla tedavi caizdir, bilinmiyorsa mbah deildir. Byk Hanef fakihlerinden el-Ksn (. 587/1191) yle der: "Dayanlmaz alk srasnda murdar lm hayvan eti yemek, susuzluk halinde arap imek ve boazna taklan lokmay gidermek nasl caiz ise, ifa verecei kesin olarak bilindii takdirde haram yiyecek ve ieceklerle tedavi de bu ekilde caizdir. Ancak ifa konusunda kesinlik yoksa tedavi caiz olmaz. Dier yandan Eb Ysuf, aslnda haram olduu halde deve sidiinin tedavi amaciyle iilmesini mbah grmtr. nk Hz. Peygamber, iklim fark nedeniyle hastalanan Urenlere zekt develerinin sidiini ierek tedavi olmalarn emir buyurmutur.623 Eb Hanife'ye gre ise, bu caiz deildir, nk ifa verecei kesin olarak bilinmemektedir. O'na gre Ureniler hadisini u ekilde anlamak mmkndr "Hz. Peygamber o sidiin, yalnz onlarn hstalna ifa vereceini bilmitir"624 Hanbellere gre, slm'da haram klnm yiyecek ve ieceklerle tedavi de caiz deildir. bn Teymiyye; arap domuz eti ve benzerleriyle tedavinin caiz olup olmad sorusuna, u cevab vermitir: "Bunlarla tedavi caiz deildir"625 bn'l-Kayyim de ayn cevab vermitir.626 bn'l-Arab de, Sahnn'un; "arap ve domuz eti ile tedavi olunmaz" szn naklettikten sonra ayni gr benimsemitir.627 Dayandklar delil snnettir. Trk b. Svey el-Cuf'den rivyet edildiine gre, Raslllah (s.a.s)'den arab sormu, o da yasaklamtr, ya da retilmesini irkin grmtr. Trk'n: "Ben onu yalnz tedavi iin retiyorum" demesi zerine de "O il deil derttir" buyurmutur.628 Ebu'd-Derd (r.a)'dan Raslllah (s.a.s)'in yle buyurduu rivayet edilmitir: "Allah Tel hem derdi hem de ilc (deva) indirmitir, her hastalk iin bir il yaratmtr, tedavi olun, ancak tedavide haram kullanmayn"629 bn Mes'd (r.anhm)'dan yle dedii nakledilmitir: "llah ifanz haram kld eylerde yaratmamtr"630 Baka bir hadiste de Allah elisi pis ilc yasaklam ve; "llah Tel mmetimin ifasn, onlara haram kld eylerde yaratmamtr"631
Buhar, Gasl, 20; Tirmiz, Edeb, 22, 39; bn Mce, Nikh, 28. es-Serahs, a.g.e., X, 156. 621 es-Serahs, a.g.e., X, 156. 622 es-Serahs, a.g.e., X, 157. 623 el-Ksn, a.g.e., I, 61. 624 el-Ksn, a.g.e., I, 61-62. 625 bn Teymiyye, Fetv, Msr, 1329, I, 270. 626 bn'l-Kayyim, Zd'l-Med, II, 114. 627 bn'l-Arab, Ahkm'l-Kur'n, I, 59. 628 Drim, Eribe, 6; Mslim, Eribe, 12; Eb Dvud, Tbb, II; Tirmiz, Tbb, 8. 629 bk. Mlik, Muvatta', Ayn, 12; Ahmed b. Hanbel, Msned I,13, 446, III, 156. 630 e-evkan, Neyl'l-Evtr, VIII, 203. 631 bk. Ebu Dvud, Tbb, II; Tirmiz, Tbb, 7; bn Mce, Tbb, II, Ahmed b. Hanbel, II, 305, 446, 478; e-evkn, a.g.e., VIII, 203; bn Teymiyye, I, 270.
620 619

Bu grte olanlara gre, dara den kii iin al ve susuzluu giderecek haramdan baka bir ey bulunmad zaman, are tek olmaktadr, bu da haram zarret yznden yemek veya imekten ibarettir. Hastalklarn tedavisinde ise il bu haramdan ibaret deildir. ounlukla tedaviye alternatifli ilalar ya da tedavi yntemleri vardr. Bu yzden alkla hastalk ayn nitelikte deildir. nk aln haram yemekle giderilebilecei kesindir, hastaln ilala iyilemesi ise bu derece kesin olarak nceden bilinmemektedir. Dier yandan alktan leceini anlayan kiinin haram yemesi farz olur, hastalk halinde tedavi olmann farz oluu ise ihtilafldr. nk sahabe ve tabilerden birok kimse tedavi olmam ve hibir bilgin bunlar kramamtr.632 Zhirlere gre haram eyle tedavi olmak caizdir. Zhir bilgini bn Hazm yle der: "arap darda kalp zarret haline den iin mbah olur. Susuzluu gidermek, tedavi olmak veya boulmay nlemek iin arap iene ceza gerekmez"633 bn Hazm'n dayand delil udur: "Sidii yemek ve imek normal zamanda haramdr, fakat tedavi ve benzeri zarret durumunda haram deildir. Nitekim Raslllah (s.a.s) Urenlere hastalklarnn tedavisi iin deve sidiini mbah klmtr"634 bn Hazm, haram tedaviyi caiz grmeyenlerin dayand hadislerin kritiini yaparak bir blmn zayf bulmu, bir blmn ise yle te'vil etmitir: "Zarret halinde tedavi amaciyle haram klnm eyleri imek mbahtr. Bunlar mbah olunca, tedavide kullanlmas yasaklanm "pis ilalar" snfna girmemelidir, bu yzden bunlara "pis" denemez"635 Sonu olarak haramla tedavi konusunda orta yol Haneflerin grdr. Eer hastal meru gda, yiyecek, iecek ve ilalarla tedavi mmkn olursa bu yola gidilir. Eer tedavinin haram bir yiyecek, iecek veya ilala tedavi edilebilecei tecrbelerle biliniyorsa byle bir il ameliyat ve operasyonla tedavi yoluna gidilebilir. Burada "Zarretler sakncal olan eyleri mubah klar" kuralna uyulmu olur. nk hastalk da arlk durumuna gre zarret kapsamna girer. Sarholuk Veren Maddenin laca Kartrlmas Baz illara alkol veya baka sarholuk veren maddeler kartrlmakta ve tedavi iin bunlar doktor tarafndan hastaya tavsiye edilmektedir. Bu konuda nce ilcn alkolsz olan alternatifi varsa Mslman hasta iin bunun tercih edilmesi gerekir. Alternatifi yoksa ve ifa verecei veya hastay rahatlataca kesin olursa hastaya byle ila kullanmak mbah olur. Gnmzde pek ok depresyon ve nrolojik vak'alarda kullanlan ilalarn ounda msekkin maddesi bulunmaktadr. Hastann sinir sistemi teskin edilerek, ac duymas nlenmekte, uykusuzluu giderilmekte ve ameliyatlarda heyecan ve panik hali en aza indirilmektedir. lalarda kullanlan msekkin maddesi baz istihaleler geirerek deiime urarsa aslnda bulunan "necis (pis)" olma nitelii de deiebilir. Byk Hanef hukukusu el-Ksn (. 587/1191) Muhammed b. Hasen eeybn'nin (. 189/805)'nin bu konudaki grn aklarken yle der: " mam Muhammed'e gre necaset zamann gemesiyle bakalar ve zellikleri nitelik deitirirse baka bir ey olur ve temiz hale gelir... Necset istihale geirip nitelikleri ve anlam deiince pis olmaktan kar. nk necset szc bir eye, belirli bir niteliinden dolay ad olarak verilmitir. Vasf deiince ad da deiir ve sirkeye dnen arap gibi olur"636 Mliklerden bn'l-Arab yle der: "Bir kimse murdar hayvanla tedaviye muhta olursa, ya olduu gibi kullanr veya yaktktan sonra kullanr. Eer yakmak suretiyle deiiklie urarsa onun tedavide kullanmak ve zerinde bulunduu halde namaz klmak caizdir"637 Hanbellerden bn Teymiyye de bu konuda yle der: "Murdar hayvan, kan, domuz eti ve benzerlerinden Allah Tel'nn haram kld pis maddeler suya veya baka bir svya dp kart, paralanp vasf ve eseri kalmad takdirde, artk orada ne murdar hayvan, ne de kan, ne de domuz eti vardr. arap da akc bir maddeye karp kaybolduu ve (duyu organlaryla alglanabilen) bir nitelii kalmad takdirde, o maddeyi ien arap imi deildir"638 Sonu olarak yenilmesi ve iilmesi haram olan bir maddeden az bir miktar eriyip kaybolacak, rengi, tad veya kokusu yahut kendisine ait etkisi kalmayacak ekilde bir ilca kartrlm olursa; erime, veya pime yoluyla baka eye dnen necsete kyas edilerek, haram olma vasflar kalkar ve il olarak kullanlmalar da caiz olur.639 Meru Savunma Halinde Saldrgan ldrmek

632 633

bn Teymiyye, Fetv, I, 259-260, 268-270. Mu'cem'l-Fkh bn Hazm, Te'lif, komisyon, Dimak niversitesi. 634 Mu'cem'l-Fkh bn Hazm, I, 353; el-Ksn, a.g.e., I, 61. 635 bk. Eb Dvud Tbb, II; Tirmiz, Tbb, 7; bn Mce, Tbb, II; Ahmed b. Hanbel, II, 305, 446, 478; Mu'cem'l-Fkh, I, 353. 636 el-Ksn, el-Bedyi'l, 85. 637 bn'l-Arab, Ahkm'l-Kur'n, I, 59. 638 bn Teymiyye, Fetv, I, 20. 639 bk. Abdillkerim Zeydan, slm Hukukunda Zarfiret Hali, Terceme, H. Karaman, slm'n Inda Gnn Meseleleri, stanbul 1982, I, 312 vd.

Genel olarak btn hukuk sistemlerinde lmemek iin kendisini savunurken baka are kalmad takdirde saldrgan ldrmek hakk tannmtr. nk saldrya urayan kimseden sabredip ldrlmeyi beklemesi istenemez. Saldr ahsa olduu gibi mala ynelik de olabilir. Delil u yettir: "Size saldrana size saldrdklar gibi saldrn" (el-Bakara, 2/194). MKREH stemedii ve irkin grd bir ii yapmaa zorlanan kimse; ikrah kknden ism-i mef'l. krah; tehdit etmek suretiyle kiinin hukuken yapmakla ykml olmad bir ii yapmaya onu zorlamak demektir. Zorlayan, tehdit eden kimseye "mkrih" denir. Hukuk sonu douran akit ve tasarruflarda kiinin ihtiyar ve rzas. nemli unsurlardr. htiyar; bir eyi yapp yapmama konusunda bir tercihte bulunma, riza ise; bir eyi arzu etme ve onu kabul etme anlamna gelir. Hanefilere gre, bir akitte ihtiyar, meydana gelme (in'ikad); rza ise shhat artlarndandr. krahn Ksmlar: krah, tam ve eksik olmak zere ikiye ayrlr: I) Tam krah: ldrme, bir organ yok etme veya toplumda mevki sahibi kii iin alaltc bir muameleye maruz brakma tehdidi ihtiva eden zorlama. Bu eit zorlama, zorlanan kimsenin ihtiyar ve rzasn ortadan kaldrr. 2) Eksik krah: ldrme veya bir organ yok etme tehdidini kapsamayan korkutma. Ksa sre hapisle veya lm yahut organ kayb tehlikesi tamayan dvmeyle tehditte bulunarak yaplan korkutma gibi. Bu eit ikrah, rzay ortadan kaldrr, fakat ihtiyar etkilemez. Mkrehin Tasarruflarnn Hkmleri: Mkrehin zorlama altnda yapt tasarruflarn hkmlerini ylece zetlemek mmkndr: a) Mkrehin Akitleri: Hanefilerin ounluuna gre korkutma; tam olsun, eksik bulunsun, korkutulann alm-satm, kira ve benzeri akitlerini fasit klar. nk korkutulann rzas yoksa da ihtiyar vardr. Korkutulan, zorland eyle, muamele arasnda tercihini yapm ve iki eyden daha uygun grdn ilemitir. Ancak rza bulunmad iin akdin hkm sahih deildir, fasit derecesinde kalmtr. Eksik kalan bu rza sonradan sat bedelini kabz veya satlan kendi arzusu ile teslim gibi bir yolla yerine getirilirse akit tamamlanr ve shhat kazanr. Aksi halde zorlanan tarafndan feshedilebilir.640 mam Zfer'e (. 158/775) gre, byle bir satm akdi, zorlanann korkutma kalktktan sonra verecei icazete bal olarak sahihtir. Bu bakmdan Fuzl'nin akdine benzer. fi ve Hanbellere gre, satm akdinde taraflarn tam hr bir iradeye sahip olmalar gerekir. Bu nedenle, mkrehin yapaca satm akdi geerli deildir. Dayandklar delil u hadistir: "mmetimden yanlma, unutma ve yapmaya zorlandklar eyin hkm kaldrlmtr"641 Sonu olarak, Hanefler dnda ounluk slm hukukular rza ile ihtiyar eanlaml kabul ederek, biri olmaynca, dierinin de bulunmayaca prensibini benimsemitir. Zorlamada rza veya ihtiyar bulunmad iin zorlanann nikh akdi dahil, tm akitleri btldr. ounlua gre, ibadetler ve muameleler konusunda batl ile fasit ayn anlama gelir. Hanefilere gre ise; ibadetler konusunda batl ile fasit e anlamldr; fakat muamelelerde (akitler) batl ve fasit farkl anlamlardadr.642 b) Mkrehin Boamas: Ebu Hanfe'ye gre, zorlanann boamas geerlidir. nk zorlama, aslnda iradeyi ortadan kaldrmaz. Tehdit edilen kimse iki erden daha uygununu tercih ederek irade ve ihtiyarn belirtmi olur. Rzasnn olmamas, durumu deitirmez: Ashab- kiramdan le uykusuna yatm birinin hanm; kocasnn gsne oturmu ve
640 641

es-Serahs, el-Mebst, Beyrut 1398/1978, XXIV, 145; bn Abidn, Redd'l-Muhtr, Beyrut, t.y., IV, 4. bn Mce, Talk: 16. 642 bk. Hamdi Dndren, slm Hukukuna gre Alm-Satmda Kr Hadleri, Balkesir 1984, s.51 vd.

haneri boazna dayayarak; "Beni defa boa aksi halde keserim" demitir. Kocas, bu tehdit zerine defa boam, sonra Hz. Peygamber'e bavurmutur. Raslllah (s.a.s); "Boamada le uykusunun hkm yoktur" buyurarak, boamann geerli olduunu belirtmitir.643 Dier yandan, bir kimse tehdit altnda, karsna drt ay yaklamayacana yemin etse, eiyle bir araya gelmeden drt ay geince l' yoluyla boama meydana gelir. (Ric' caylabilir) boama halinde, babas olunu eine dnmesi iin zorlasa, bu dnme (barma) geerli olur. fi, Mlik ve Hanbellere gre mkrehin boamas geerli deildir. Dayandklar deliller unlardr: Hz. Peygamber yle buyurmutur: " lk (tazyik, tehdit ve gazap) hlinde boama ve kle azad geerli deildir" 644 Hadisteki gazap ve fkeyi; insan boama srasnda temyiz gcnden ayran, normalin stndeki fkeyi anlamak gerekir. Dier bir delil u hadistir: "phesiz Allah, mmetimden yanlma, unutma ve yapmaya zorlandklar eyin hkmn kaldrmtr"645 Haneflere gre bu hadis umum ifade etmez ve yalnz ahiretteki cezann kaldrlmas ile ilgilidir.646 1917 tarihli Osmanl Hukuk- Aile Kararnamesi; " krah ile vuku bulan talak muteber deildir" (Madde 105) hkm ile, ounluun grn kanunlatrmtr. Hanefler ikrah olunca, genel olarak akitleri fasit kabul ettikleri halde bu kuraldan baz mumeleleri istisna etmilerdir. Evlenme, boanma, kle azad, ric' boamada eine dnme, adak ve yemin, bunlardandr. Onlara gre, Allah ve Rasl bu muamelelerde belirli lafzn kullanlmasn yeterli grmtr. Lafz kullanann bu ynde iradesi bulunmasa bile, lafzn kullanlm olmas hkm dourur. Nitekim hzil (aka yapan, latife beyannda bulunan) hakknda da hkm byledir. Bu konuda mkreh de hzile kyas yaplmtr. Hezl; szn konulduu anlamdan baka bir kavram iin kullanlmasdr. Yapt tasarruflarda cidd davranmayan akac kimselere "hzil" denir. Hzilin hukuk tasarruflar fsit saylmtr. Ancak u ey hadisle istisna edilmitir: " ey vardr ki, ciddisi de ciddidir, akas da ciddidir; Nikh, talk ve ric' boama halinde, kocann karsna yeniden dnmesi"647 Mliki ve Hanbellere gre yukardaki hadis, bu eyin nemine iaret etmektedir. Dier yandan Hanbeller; "Ameller niyetlere gredir"648 hadisinin umum ifade ettiini, bu yzden akit ve tasarruflarda niyetin bulunmas gerektiini sylerler.649 c) Mkrehin Haksz Fiilleri: Bir kimse haksz olarak birisini ldrmeye veya iki imeye yahut bakasnn maln telef etmeye ve benzeri fiile zorlanm ise, bu durumda hkm fiilin ve korkutmann eidine gre deiik sonu dourur. Eksik zorlama (gayr-i mlci) hlinde byle bir fiilin ilenmesi caiz olmaz. Buna ramen fiil ilenmi ise, fiile balanacak sonular tehdit edene deil, fiili ileyen mkrehe ait olur. Tam krah Durumunda Fiiller: Tam ikrah durumunda ise eit fiil sz konusu olur. a) Mkrehin Yapmas Gereken Fiiller: ki imeye, murdar et veya domuz eti yemee zorlanan kimse, bunlar yapmaz, lnceye veya bir organn kaybedinceye kadar direnirse gnahkr olur. nk zaruret halinde byle eylerin yenilip iilmesini Allah'u Tela mbah klmtr. Ayette yle buyurulur: "Allah size ancak le, kan, domuz eti ve Allah'tan bakas adna kesileni haram kld. Fakat kim darda kalrsa, bakasnn hakkna saldrmadan ve haddi amadan (bunlardan yemesinde) gnah yoktur." (el-Bakara, 2/173) Mbahtan kanarak can veya bir organ telefe maruz brakmak haram olup, bilerek kendini tehlikeye atmak niteliindedir. Kur'an'da yle buyurulur: "Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayn" (el-Bakara, 2/195). b) Mkrehin Sabredip stenileni Yapmamakla Sevap Kazand Fiiller: Allah' inkr etmek, dinle alay etmek gibi bir istei can pahasna yerine getirmeyen ve direnen kimse byk ecir kazanr. Ancak bu durumda kendisine, kalbi imanla dolu olmak artyla tehdit altnda istenen szleri sylemesine
643 644 645

el-Ksn, Bedyiu's-Sanyi, III, 100; bn'l-Hmm, Fethu'l-Kadr, III, 39, 40; el-Mevsl, el- htiyr, III, 124. Buhr, Nikh: 10. Buhr, Talk, 44, urt, 12, Enbiy, 27; bn Mce, Talk, 16, 20. 646 bn'l-Hmm, Fethu'l-Kadr, III, 39. 647 Eb Dvud, Talk, 9; Tirmiz, Talk, 9; bn Mce, Talk, 13. 648 Buhri, Bed'l-Vahy, 1; Mslim, mre, 155. 649 bk. es-Serahs, el-Mebst, XXIV, 122; bn bidn, Beyrut, t.y., IV, 7; Zekiyuddin a'ban Usul'l-Fkh, Terc. brahim Kfi Dnmez, Ankara 1990, s. 256, 257.

ruhsat da verilmitir. Nitekim Kur'an'da; "Kalbi imanla dolu olduu halde (inkra) zorlanan kimse mstesn..." buyurulmutur (en-Nahl, 16/106). Mrikler Hubeyb b. Adiyy'e ikence yaparak Hz. Peygamber'e svmesini ve putlar vmesini istemiler, o da bu istee uymayarak, onlar kendisini ldrnceye kadar sabretmitir. Hz. Peygamber durumu renince yle buyurmutur: "O, ehidlerin en stn ve Cennette benim arkadamdr"650 Bilginler, farz namaz terketmeye, Ramazan orucunu bozmaya veya bakasnn maln telef etmeye zorlanan kimseyi de bu eit iinde mtala etmitir. Buna gre, bir kimse can ve organ telefini gze alarak istee uymaz ve bunlar yerine getirirse sevap kazanr. kence ve zorlamaya dayanamayp isteneni yaparsa gnahkr olmaz. Bakasnn malna zarar verilmesi halinde tazmin ykmll mkrehe deil, zorlayana aittir. c) Mkrehin Yapmas Hi Bir art Altnda Caiz Olmayan Filler: Haksz yere bir cana kyma, bir organ telef etme veya lme yol aabilecek ekilde dvme ve mslmanlarn ok nemli ve gizli srlarn aklama gibi. Yapmamas hlinde, kendi cann yitirme tehlikesi bulunan bile, mkrehin bu eitleri ilemesi caiz deildir. Bu konuda gr birlii vardr. nk bakasnn can da kendi can gibi masumdur. Bir kimsenin bir zarar, kendisinden, ayn zarar bakasna vermek suretiyle gidermesi caiz deildir.651 Kurtub, Tefsirinde bu konuda yle der: "Bilginler u hususta gr birlii iindedir. Bakasn ldrmeye zorlanan kii, onu ldrme, hatt dvme ve benzeri yolla onun insanlk onuruna kar ikence ve saygszlk etme hakkna sahip deildir. Kendi bana gelen belya sabretmesi gerekir; nk bir kimse kendi cann kurtarma karlnda bakasn feda edemez"652 Ebu Hanfe ve mam Muhammed'e gre, mkreh kendi cann kurtarmak iin cinayet ilerse, ksas cezas zorlayana (mkrih) uygulanmas gerekir. Mkrehe ise slm devleti'nin koyaca ta'zir cezas verilir. Burada mkreh, zorlayana gre, caninin cinayeti ilerken kulland alet mesabesindedir. Sularda ceza alete deil, o aleti kullanana verilir. mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'e gre, her ikisine yani fiili ileyene de, onu bu ie zorlayana da ksas gerekir. mam Zfer'e gre, ksas cezas fiili bizzat ileyene (mkreh) verilmesi gerekir. nk kasten ve haksz yere maktul ldren bizzat mkrehtir. Eb Yusuf'a gre ise, bu durumda yalnz zorlayann (mkrih) diyet demesi gerekir. Zorlama yoluyla ilenen sularda, su btn unsurlaryla olumad iin ksas cezas uygulanmaz.653 Zorla rzna geilen kadna gnah ve had cezas gerekmedii konusunda slm bilginleri arasnda gr birlii vardr. Ancak zorlama erkee kar yaplmsa, onun zina fiiline ceza gerektiini Eb Hanife sylemitir. ounluk slm hukukular aksi grtedir. Zorlama halinde haramlk kalkmamakla birlikte phe sebebiyle had cezas der. Hadis-i erifte yle buyurulmutur: "Gcnzn yettii kadar phelerde had cezalarn drnz"654 KRH Zorlamak, bir kimseyi istemedii ve irkin grd bir ii yapmaya mecbur tutmak. Bir slm hukuku terimi olarak; bir kimsenin bakasna yapt, ondaki rzay kaldran veya ehliyetini yok etmedii halde, onun ihtiyarn (seme hrriyeti) bozan, yahut da er' ykmll kaldran korkutma hlini ifade eder. Mecelle'nin tarifi yledir: " krah; bir kimseyi korkutmak suretiyle rzas olmakszn bir i ilemek zere haksz yere zorlamaktr"655 slm'da, insana din, inan ve vicdan zgrl tannm; iradeyi bask altna almak ve insan rzas olmayan ilere zorlamak yasaklanmtr. kna etme, gzel t, toleransl davran ve en gzel irad ve eitim metodunu bulup uygulamak slm'n amacdr. Kur'an- Kerm'de yle buyurulur: "Ey Peygamber! insanlar Rabbinin yoluna hikmetle ve gzel tle davet et. Onlarla en uygun ekilde mcadele et. phesiz ki Rabbin, yolundan sapan da, doru yolda yryenleri de ok iyi bilir" (en-Nahl, 16/125). "Dinde zorlama yoktur. Hak yol, btl yoldan ayrlmtr. Kim tutu inkr edip Allh'a iman ederse, muhakkak ki o, kopmayan salam bir kulpa sarlmtr. Allah, her eyi ok iyi iiten ve ok iyi bilendir" (el-Bakara, 2/256). Ayetin inme sebebi u olaydr. Huseyn el-Ensar'nin, mslman olmayan iki olu Ensar'da bazlaryla birlikte yiyecek almak zere Medne'ye gelmilerdi. Babalar; "mslman olmadan sizi brakmam" dedi. Oullar slm'a girmek istemeyince, Hz. Peygamber'e bavurdu ve; "Ben bakp dururken, bende bir para olan ocuklarm atee mi girsin?" dedi. Bunun zerine yukardaki ayet nzil oldu.656
es-Serahs, a.g.e., XXIV, 44. bk. el- sr, 17/33; el-Ahzb, 33/58; Mslim, Birr, 32. Kurtub, el-Cami'li Ahkami'l-Kur'an, Beyrut 1966, X, 180-181. 653 bk. es-Serahs, a.g.e., 74 vd.; Eb Zehra, Usul'l-Fkh, s. 356 vd.; Zekiyddin a'ban, a.g.e., s. 256 vd. 654 Eb Dvud, Salt, 15; Tirmiz, Hudd, 2; bn Mce, Hudd 5; Eb Zehra, a.g.e., s. 262; Zekiyddin aban, a.g.e., s. 259; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 655 Mecelle, Madde 948. 656 et-Taber, Cmiu'l-Beyn, Msr 1388/1968, III, 14.
651 652 650

Baka bir ayette iradesi zorlanan kimse iin baz kolaylklara iaret edilir: "Mminler mminleri brakp da, kfirleri dost ve idareci edinmesinler. Kim bunu yaparsa, ona Allah'tan hibir ey (yardm) yoktur. Eer ki, onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolay saknm olasnz. Allah size, asl kendinden korkmanz emrediyor. Nihayet gidi de ancak onadr" (Alu mrn, 3/28). Bu ayetteki; "meer ki onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolay saknm olasnz" hkmnn tefsrini bn Abbas yle yapar. "Bu, kalbi iman ile dopdolu olduu halde, diliyle kfr kelimesini syleyip, ikence ve lmden kurtulmu olmasdr. Byle yapan kimse hem hayatn kurtarr, hem de o anda gnah kaldrld iin, sorumlu olmaz"657 bn Kesr, bu konudaki ruhsat yle aklar: "Baz yer ve zamanlarda inkrclarn errinden korkanlar, niyyet ve kalblerinden deil de, d grn bakmndan kendilerini koruyacak ekilde davranabilirler"658 Haneflere gre, lm tehlikesi ve bir uzvun koparlmas sz konusu olunca, bir kimsenin, diliyle kfr kelimesini aa vurmasnda bir saknca yoktur. Hz. Peygamber'in Ammar b. Ysir'e bu konuda verdii msaade, bir konuda en byk delildir. Ammar'n ana ve babas inanlarndan vazgemedikleri iin Kurey mriklerince ehit edilmi, kendisi de dayanlmaz ikence karsnda, mriklerin sylenmesini istedii kfr szlerini sylemitir. Ammr'n durumu Hz. Peygamber'e ulanca, kendisine, kfr kelimelerini sylerken kalbinin durumunu sormutur. Ammr b. Ysir; "iman ile mutmain olarak buldum" cevabn verince, Resulullah (s.a.s) "Eer yine ayn ikenceyi yaparlarsa, onlarn istedikleri szleri syleyip kurtulabilirsin" buyurmutur. Bunun zerine u ayet-i kerme inmitir: "Kalbi iman zere sabit ve bununla mutmain olduu halde, ikrha uratlanlar mstesna olmak zere, kim imanndan sonra, Allah' tanm, kfre gsn aarsa, ite Allah'n gazab o gibilerin banadr. Onlarn hakk en byk azaptr" (en-Nahl, 16/106). Hz. Peygamber; "phesiz Allah, mmetimden hata, unutma ve zerine zorlandklar eyin hkmn kaldrmtr"659 buyurmutur. Bu duruma gre, zor altnda iken, dil ile kfr kelimesini sylemek, imann zail olmasna sebep tekil etmez. Zira kalb tasdik mevcuttur. O artlarda dahi; kfr gerektiren bir sz sylemekten ve kfirlerin dediklerini yapmaktan kanmak, lm gze almakla mmkndr. Bu sebeple, ikrah altnda iken kfr gerektiren sz sylemek caiz olur. Fakat mmin sabreder, kfr kelimesini sylemez ve bu sebeple katledilirse, byk sevap kazanr. Zira Ashab- Kirm'dan Hubeyb b. Adiyy kfr kelimesini, btn ikencelere ramen sylemedi ve onu idam ettiler. Resul-i Ekrem (s.a.s) Hubeyb'e "Seyyid'-heda" (ehitlerin efendisi) ismini verdi ve buyurdu ki: "-O cennette benim arkadamdr". nk o halde dahi; kfr kelimesini sylemenin haraml bakidir. slm' aziz klmak iin kfirlerin isteklerini yerine getirmekten kanmak azimettir. Kfr kelimesini syleyip kurtulmak bir ruhsattr.660 Zorlamann artlar: 1) Korkutann, sylediini yapacak durumda olmas: Eb Yusuf ve mam Muhammed'e gre bakasndan yardm istemek mmkn olup da, o ekilde tehditten kurtulmak imkn dahilinde bulunsa bile yine ikrh hali gerekleir. 2) Korkutulann, korkutulduu eyin derhal gereklemesinden korkmas: Korkutulan, sylenen eyi yapmad takdirde, tehlikeye maruz bulunduu kanaatine sahip olmaldr. Bu konuda onun galip zanni l alnr. 3) Korkutmann, zorlanann veya yaknlarnn mal, can veya uzuvlarna kar yaplm olmas: Byk slm hukukusu es-Serahs (. 490/1097) yaknlara kar vuku bular korkutma altnda yaplan bir satm akdini kyasa gre geerli kabul ederken, bunun istihsan prensibine gre bir korkutma saylacan belirtir. nk kiiye, babasna veya eine yaplacak ikence, kendisine yaplacak ikenceden daha ar gelebilir.661 Hukukulara Gre krah: slm hukukular ikrah ksna ayrr: 1) Tam krah: Zorlanann mal, can veya uzvunun telefine yol aabilecek arlktaki ikrah.

657 658

el-Kurtub, el-Cmi' li Ahkmi'l Kur'an, Khire 1967, IV, 57. bn Kesr, Tefsr, Beyrut 1969, I, 357. 659 Buhri, Talk, 11, lim, 44, urt, 12, Enbiya, 27. 660 bn'l Hmm, Fethu'l-Kadr, Beyrut 1317, VII, 299-300; Molla Hsrev, Draru'l-Hukkm, stanbul 1307,II, 270-271; es-Serahs, erhu's-Siyeri'l Kebr, Kahire 1971, I, 227. 661 es-Serahs, el-Mebst, XXIV, 93.

2) Eksik krah: Maln bir ksmn telefle tehdit, uzuvlarn telefine yol amayacak ekildeki dvme, tehdit, hapis ve balamakla tehdit bu ksna girer. 3) Yaknlara Verilecek Zararla krah: Ana, baba, dede, nine, ocuklar, torunlar ve e gibi yaknlardan birisine eziyetle tehdit bu ksna girer. krah Hkm: krah, sz ve fiillerin sonularna etki yapar, fakat ehliyetin asln ortadan kaldrmaz. Geerli olan ikrah, tam olsun, eksik bulunsun, szleri hkmden drr. Bu nedenle, ikrah altnda yaplan ikrarlar geerli olmaz. Ancak, ikrah hli kalktktan sonra rza gsterilmesi hali mstesnadr. Tam ikrah da, eksik ikrah da rzay yok eder. Balayc akid ve szlerde ise karlkl rza esastr. Nitekim Kur'an'da: "...Aranzda mallarnz btl yollarla deil, ancak karlkl rzaya dayanan ticaretle yeyin" (en-Nis, 4/29) buyurulmutur. Hz. Peygamber de; "Bir kimsenin mal, ancak onun gnl holuu ile hell olur"662 buyurur. Zorlanann fiilleri, zorlamann tam veya eksik olmasna gre deiik hkme tbi olur. Eksik ikrah, zorlanan fiilinin sonucu bakmndan mutlak olarak serbest brakmaz. Mesel, bir kimse hapisle tehdit edilerek iki imeye veya bir ahs ldrmeye zorlansa, teklifi yerine getirirse tamamen sorumlu olur. nk karlat eziyeti kabul ederek istenilen eyi yapmayabilir. Syleneni yapmad takdirde urayaca eziyet tahamml edilir cinstendir. Tam ikrahta ise zorlanan, iledii fiilden sorumlu olmamakla birlikte, korkutan sorumlu olur. Sorumluluk ikisi arasnda yer deitirmi bulunur.663 ZH R Ortaya kan, bir eyin stne kan, stn gelen, galip gelen. Bir fkh uslu terimi olarak zhir bir lfz eidi olup yle tarif edilir: Anlalmas iin d bir karineye muhta olmayacak ekilde bu anlama ak olarak dellet eden, fakat te'vl ve tahss ihtimaline ak bulunan ve kendisinden karlan szn asl sevk sebebi olmayan lafza "zhir" denir. slm Hukuk uslnde lafzlar manaya delletin akl ve kapall bakmndan ikiye ayrlr. Mnya delleti ak olan lafzlarda, kasdedilen manann anlalmas iin bir aklamaya veya d karineye ihtiya duyulmaz. Bunlar aklk ve dellet kuvvetine gre aktan daha aa doru; a) Zhir, b) Nass, c) Mfesser, d) Muhkem olmak zere drde ayrlr. Mny dellet kapal olan lafzlarda ise kasdedilen manann anlalmas iin, bir aklamaya veya d karneye ihtiya duyulur. Bunlar da drt tane olup; a) Haf, b) Mkil, c) Mcmel, d) Mteabih adlarn alrlar. Anlam ak olan zhir lafz, dellet kuvveti bakmndan en aa derecede bulunur. nk szcn anlam szlk bakmndan kolaylkla terceme edilip anlalmakla birlikte, szck bu anlalan anlam veya ondan karlan hkm, bildirmek iin gelmemitir. Bir lafzn byle sevkedilmedii manaya delleti, lafz bir dellettir. nk onunla birinci derecede bu anlam kasdedilmemitir. Mesel; "Faiz (rib) yiyenler, kyamet gn ancak eytan arpm gibi kalkarlar. Bu, onlarn; "al-veri de rib gibidir" demelerinden trdr. Oysa Allah al-verii hell, riby haram klmtr" (el-Bakara, 2/275) yeti faiz ile al-veriin ayn eyler olmadn ve aralarnda fark bulunduunu bildirmek iin inmitir. nk mrikler "al-veri de rib gibidir" diyerek bu iki muameleyi eit sayyorlard. yette; ayrca llah al-verii helal kld, riby ise haram kld"buyurulmas d bir karneye ihtiya duyulmayacak ekilde ak helal ve haram hkm bildirmektedir. Ancak yet bu helall ve haraml bildirmek zere inmediinden, dolayl olarak zikredilen bu hkm "zhir" anlamdr. Baka bir rnek evlilikle ilgili olarak u yette grlr: "Eer velisi bulunduumuz yetim kzlar iin (kendileriyle evlenince) hakszlk yapmaktan korkarsanz, (onlarla deil) hounuza giden (dier) kadnlardan iki, ve drde kadar evlenebilirsiniz. yet aralarnda adaletsizlik yapmaktan korkarsanz bir tane yeter" (en-Nis, 4/3). Bu yetin lafz yetim kzlara adaletli mumele edilmesini bildirmek iin sevk edilmitir. Fakat bu yet zhir anlamyla iki, ve drde kadar evlenmenin adaletli davranamama korkusu bulunursa, tek kadnla evlenmekle yetinmenin mbah olduuna dellet etmektedir. Ksas yeti de zahire rnek verilebilir: "Biz orada (Tevrat'da) yle yazdk; cana can, gze gz, buruna burun, kulaa kulak, die di ve yaralar iin ksas gerekir" (el-Mide, 5/45). Bu yet, Tevrat'n hkmlerini terkeden yahudilerin kusurunu yzne vurmak iin inmitir. Fakat ayn zamanda zhir anlamyla, Kur'n'da da ksasn emredildiini ifade etmektedir. nk Kur'n, bunlarn Allah'n hkm olduunu belirtmekte ve yetin sonu u ekilde bitmektedir:
662 663

Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 72. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi:

"Kim bu hakkn balarsa, bu onun iin bir keffrettir. Kim Allah'n indirdii ile hkmetmezse, ite onlar zlimlerin ta kendileridir" (el-Mide, 5/45). Zhirin Hkm: Aksine delil bulunmadka lafzdan kan ak anlama gre amel etmek gerekir. nk aslolan, lafzn zahir bir anlam tamas halinde baka bir delil bulunmadka onun bu anlam dna ekilmemesidir. Eer zahir "mm (genel nitelikli)" bir lafz ise bu genel anlam zere braklmas gerekir. Tahsise dellet eden bir delil bulunmadka, hkm baz fertleri ile snrlandrlamaz. ayet mutlak bir lafz ise, tlak zere braklmas gerekir. Bir delil olmadka anlamda snrlama yaplamaz. Eer "hs (zel nitelikli)" bir lafz ise, hangi anlam ifade etmek zere konulmusa, o anlamn kastedildiine hkmetmek gerekir. O ynde bir delil bulunmadka, bununla mecaz bir anlamn kasdedildiine hkmedilemez. Bu duruma gre "zhir" lafz, aka ifade ettii ykmllk bildiren hkme dellet etmekle birlikte, "tahss" "te'vl" veya "nesh"e de ihtimali bulunur. Ancak zhirin anlamna byle bir snrlama getirebilmek iin baka bir delil olmaldr.664 NASS Belirlemek, snrlandrmak; yukar kaldrmak; st ste koymak; tevik ve tahrik; mellifin kaleminden kan asl ve metin; anlam ak olan, ihtimalden uzak sz; son snr; Kitap ve Snnet. Sz syleyenin ifade ettii mnya, zahirde aklk kazandran ey; ancak bir tek mnya ihtimali olan sz, te'vle ihtimali olmayan ey. "Kur'an'n nass'" veya "snnetin nass'" szleri ile, bu kaynaklardaki ak (zahir) szler ile ifade olunan hkmler anlalr.665 fi, er-Risle'sinde, kitabn nass', hkmn nass' gibi ifadeleri oka kullanr ve bununla Kur'an'n vazettii hkmleri kasteder. Snnetin nass' szleriyle de baz yerlerde hadis metnini ifade eder.666 Kelime, yukardaki mnlar iinde gelierek, ayrca u mny da ifade edebilmektedir: a) Yazl olan veya olmayan bir kanun hkmn metni; b) Mukaddes bir metnin zhiri; c) Byle bir metnin asl mns.667 slm'da her trl hkm karma temelde Kur'an ve Snnet nass'larna dayanr. er' deliller ikiye ayrlr: a) yet ve hadisler gibi nass olanlar; b) Kyas, istihsan, toplum yaran ve ktle giden yolu kapama (zeryi) gibi nass olmayanlar. Bunlar da temelde nass'lara dayanan ve onlardan karlm olan delillerdir. Ayet ve hadislerden uygulanabilir prensipleri karma metodlar fkh uslnn konusudur. Nass'lar, hkm karmada metin anlamlarnn ak veya kapal oluuna gre ikiye ayrlr. Anlam ak olandan en ak olana doru yaplan zhir, nass, mfesser, muhkem dizisinde nass, ikinci srada yer alr. Hanefi metoduna gre, zahir lafz, aka bir mnya dellet eden szdr; fakat o sz bu mn iin sevkedilmemitir. Nass ise sevkedildii mnya dellet eden lafzdr. Zahir ve nass anlamlar iin u ayet rnek verilebilir: "Fiz yiyenler Kyamet gn ancak eytan arpm gibi kalkarlar. Bu, onlarn, zaten faiz, alm-satm gibidir demelerindendir. Oysa Allah, alm satm hell, faizi haram klmtr" (el-Bakara, 2/275). Bu ayet, faizin haram oluunu ve faiz ile alm-satm arasndaki fark bildirmek iin gnderilmitir. Ayetin nass anlam budur. Kyas iin alm-satmn helal olduunun bildirilmesi ise zahir anlamdr. nk ayetin gerek ini sebebi bu son anlam deildir. Nass'n hkme delleti, zahirden daha kuvvetlidir. Bu yzden zahirle atrsa nass tercih edilir. Nass da, zahir gibi tahss ve te'vli kabul eder. Neshi de kabul eder. Ancak nesih sz konusu olacaksa bu, Hz. Peygamber asrnda sbit olmaldr. Nass'n, zahire tercih ediliine u ayetler rnek verilebilir: "Ey iman edenler! iki, kumar, putlar fal oklar, phesiz eytan ii pisliklerdir. Onun iin bunlardan kann ki felha eresiniz" (el-Mide, 5/90, 91). Bir nass anlam tayan bu ayet aadaki ayetle atmaz: " man edip de gzel amellerde bulunanlar sakndklar, imanda sebat ve iyi islere devam ettikleri, sonra inanp sakndklar ve sonra yine saknp iyi iler yaptklar takdirde tattklarnda (yiyip itiklerinde) hi bir gnah yoktur. Allah iyi iler yapanlar sever" (el-Maide, 5/93).

Feth ed-Dreyn, Usl't-Teri'l- slm ve Menhic'l- ctihad bi'r-Re y, Dimak, 1396-1397/1976-1977, 75 vd.; Muhammed Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire, t.y., 119, 120; Zekiyddin a'ban, Usl'l-Fkh, terceme: brahim Kfi Dnmez, Ankara 1990, 313 vd; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 665 bn Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut t.s., VII, 97, 98; et-Tehnev, Kefu stilhti'l-Fnn, stanbul 1404/1984, II,1405 vd.; Taftazan, etTa'rift, stanbul h.1283, s.163. 666 er-Risle, Kahire 1321, s. 7,16, 21, 24, 30, 50, 66. 667 A.J. Wensinck, slm Ansiklopedisi, "nass" mad.

664

Bu ayet, her trl yiyecek ve iecein helal olduunu bildirmek iin deil, takvnn derecesini aklamak iin nzil olmutur. Bylece, birinci ayette nass anlamyla sbit olan iki yasa hkm, ikinci ayette zhir anlamyla sbit olan, her trl yeme, imenin helal olduu prensibi ile atmaktadr. Bu durumda nass anlam tercih edilerek iki yasa sbit kalr. ki ien bir kimse Hz. mer'in huzuruna getirilince, Halfe ona, niin iki itiini sormu; o da, yukardaki ikinci ayeti, yapt iin mbah oluuna delil getirmitir. Hz. mer, bunun zerine ona ceza olarak vurulan denein saysn arttrm ve "Bu fazlas senin kt te'vilin iindir; eer sen, Allah'tan saknsaydn iki imezdin" demitir. nk takv sahibi kimse birinci yetin iki yasa hkmne uyacak, yeme, ime konusunda getirilen snrlamalara riyet edecektir.668 Nass'n Delleti Fkh uslnde ayet ve hadis metinlerini ifade eden nass, nce ibresiyle bir hkme dellet eder. Bu hkm baka bir olaya da tam olarak uygulanabilirse, nass'n bu ikinci hkm ifadesine "nass'n delleti" denir. Buna "mefhm-i muvfakat (uygun den mn)" ad verildii gibi "dellet-i evl" da denir. Baz fakhler de nass'n delletine "cel kyas" demilerdir. "Ana babaya f bile deme" (el- sr,17/23) ayeti ibresiyle ana babaya f demenin haramlna dellet etmektedir. f demekle ana babaya eziyet verilmi olur. Eziyet verme, yasan illetidir. Onlara f demek haram olursa, onlar dvmek, onlara svmek ncelikle haram olur. nk svmek ve dvmekte de daha ar ez bulunmaktadr. O halde onlar da haramdr. Konu ak olduu iin bu ayeti iiten herkes, ictihad ve aratrmaya ihtiya duymadan, ana babaya svmenin ve onlar dvmenin de haram olduu hkmne varabilir. Nass'n delleti ile kyas arasnda fark vardr. Kyasta, hakknda nass bulunan hkm ile, hakknda nass bulunmayan meseleyi birletiren illet, ancak cidd aratrma sonucu tesbit edilir. Nass'n delaletinde ise aratrmaya gerek olmakszn bilinir. Kimi zaman bunu hukuku olmayan kimseler bile anlar. Kaza hkmlerin ou bu trl dellete dayanr. nk bu, uygulanacak prensiplerin maksat ve ruhundan anlalmaktadr. Bylece prensibin lafzna bir ey eklenmi olmaz, sadece anlam uygulanm olur.669 Nassn bresi: Nass, ayet ve hadislerin metni, bu metinlerin ak szlerinden kan hkm, sevkedildii mnya dellet eden lafzlar. bre ise, ifade, lafz ve yorum demektir. Nass'larn lafzlar dellet bakmndan ikiye ayrlr: Anlam apak olanlar ve anlam kapal olanlar. Zhir, nass, mfesser ve muhkem, anlam ak; haf, mkil, mcmel ve mtebih ise anlam kapal olan lafzlara rnektir. Lafzlar mnya dellet kuvveti bakmndan da drde ayrlr: Nass'n ibresi, nass'n iareti, nass'n delleti ve nass'n iktizas. Hanefler dndaki ounluk slm hukukular buna mefhm- muhlefet'i de eklerler. Bu dizide, nass'n ibresi en kuvvetli delleti gsterir, ayet ve hadislerin lafzndan anlalan mny ifade eder. Bu lafz; zahir, nass, mfesser veya muhkem eidine giren anlamlardan birini tayabilir. Lafzn, kendisi iin konulan mnya veya bu mnnn bir blmne yahut geri kalan bir lzimesine, riin veya sz syleyenin bu mny kasdetmesi ve szn de bu ama iin sylenmesi artyla dellet etmesi, ibrenin delletidir. Bu dellet, lafzdaki vuzuh kuvvetine gre derecelere ayrlr. Nass'n sevkedildii mnya delleti, zahirin sevkedilmedii mnya delletinden kuvvetlidir. Mesel; "Allah alm satm hell ve faizi haram kld" (el-Bakara, 2/275) ayetinin uygun iki mns vardr. Mal malla mbaelenin mbah, ribnn ise haram oluu. Nass'n ifadelerinde yer alan bu mn, nass'n lafzlarnn dnda kalan baka bir mny akla getirir. Bu da, al-verile rib arasnda bir farkn olduunu veya bu iki mumelenin gerekte farkl bulunduunu vurgulamaktr. Ayet, helallk ve haramlk konusunda zahir, bu ikisi arasndaki fark konusunda ise nass'tr. Ayette her ikisi de kastedilmitir. Bu duruma gre ayet, ilk iki mnya ibaresiyle; alm-satmla riba mumelesinin farkl olduu prensibine ise akl yoluyla delalet etmektedir.670 MUHKEM Salam, anlam ak, yorum gtrmez, phe kabul etmez anlamnda "if'l" vezninde, arapa ism-i meful bir kelime; yet ve hadislerde bulunan ve sevk edildii maksada dellet eden lafz manasna gelen bir fkh usulu terimi. Mans, tevil ve tahsis kabul etmeyecek derecede aktr. Usul ilminde anlam ak olan lafzlar drttr: Zhir, nass, mfesser ve muhkem. Bu sralamada muhkem, mns en ak olan lafzdr. Bunun zdd olan mteabih ise; manas kapal, yorum isteyen kelimelerdir. Mans kapal olan lafzlar drt olup; hat, mki,
668 et-Tehnev, a.g.e., II,1406 vd.; Feth ed-Dreyn, el-Menhic'l-Usliyye, Dmak 1395/1975, s. 51 vd.; Eb Zehra, Usull-Fkh, s. 119122. 669 ed-Dreyn, el-Menhicl-Usliyye, Dmak 1395/1975, s. 307 vd.; Eb Zehra, Usll-Fkh, s. 141-144. 670 ed-Dreyn, Usl't-Teril- slmi, Dmak 1397/1977, s. 321, 326; Eb Zehra, Usl'l-Fkh, s. 140; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi:

mcmel ve mteabih olmak zere az kapaldan ok kapalya doru sralanmlardr.671 Mteabih; manas kapal olan, anlalmas iin aklca bir yol bulunmayan, Kitap ve Snnet'te tefsirine rastlanlmayan ve anlam Allah'a havale edilen nas (yet-hadis metni)dir. Kur'n- Kerm'de yle buyurulur: "Sana Kitab' indiren O'dur. O'nun bir blm yetleri muhkem (anlam apak) dir ki bunlar Kitab'n anasdr. Dierleri mteabihtirler. te kalblerinde erilik bulunanlar, srf fitne aramak ve te'vline yeltenmek iin O'nun mteabih olanna tbi olurlar. Halbuki onun te'vilini Allah'tan bakas bilmez, ilimde ilerlemi olanlar da yle derler: "Biz Ona inandk. Hepsi Rabbimizin katndandr" (Alu mran, 3/7-8). Bu yette sz edilen te'vil, bir yet veya hadisi ak (zahir) anlamndan karp, muhtemel bulunduu baka bir anlama yklemektir. Bylece Kur'an- Kerim yetleri muhkem ve mteabih olmak zere ikiye ayrlmtr. Mteabihler te'vil ve tahsisi kabul ederken; muhkem lafzlar bunlar kabul etmeyecek derecede ak anlamldr. Hatt bazan yet veya hadis metninde, neshi (er' bir hkmn, daha sonra gelen bir hkm tarafndan yrrlkten kaldrlmas) kabul etmeyeceine dellet eden bir ifade bulunur. Mesel; "Cihd kyamete kadar devam edecektir"672 hadisi ile zina iftiras (kazf) cezasna urayanlarla ilgili olarak inen: "Onlarn ahitliklerini ebed olarak kabul etmeyin; onlar fsklarn t kendileridir" (en-Nur, 24/4) yeti buna rnek verilebilir. Bunlardaki "kyamete kadar" veya "ebedi olarak" ifadeleri, bu hkmlerin sonsuza kadar bu ekilde devam edecei anlamna gelir. Bu da nass'n muhkem olduunu gsterir. yetin devamnda; "Ancak bu iftira gnahndan sonra tevbe edip, kendini dzelterek ilhi yola dnenler mstesnadr" (en-Nur, 24/5) buyurulur. Hanefiler bu son nass'n (yet) istisnay da kabul etmediini, kazf cezasna urayan kimsenin, tevbe etse, durumunu dzeltse bile ahitliinin kabul edilmeyeceini sylerler. nk onlara gre, ahitliin kabul edilmeyii din bir cezadr. mam fi ise, bu istisnay yetin btn iinde deerlendirir ve tevbe edenlerin ahitliinin kabul edilebileceini belirtir. Hanefiler, istisnay bir nceki cmlede yer alan "onlar fsklarn ta kendileridir" ksm ile balantl kabul eder ve iftiracnn tevbe edince yalnz fasklk ithamndan kurtulabileceini belirtirler. Bu ilh hkmler, insann hak, eref, iffet ve haysiyetini korumay amalamaktadr.673 Muhkem'in neshi kabul etmeyii nass'n kendisinden ise, ona "muhkem li ztihi" denir. Yukardaki rnekler bu niteliktedir. Nesheden baka bir nass bulunmamas yznden ise, buna da "muhkem li gayrih" denir. Muhkem lafz, kendinden daha az ak olan zahir, nass veya mfesser bir lafzla atrsa, muhkem tercih edilir. u yetler arasnda bir atma grlr: "Boanan kadnlar iddetlerinin sonuna varnca, onlar gzelce nikhnz altnda tutun veya onlardan gzellikle ayrln. inizden, adalet sahibi iki kiiyi yaptklarnza ahit tutun" (et-Talk: 65/2). Bu yetteki iki ahit, "'adletle" tefsir edilmitir. Yani, ahit lafz mfesserdir. Adalet ise, gnah ilenmesi halinde ortadan kalkar. Bu yet, yukarda zikrettiimiz, iffetli kadna zina iftiras atan kimse hakkndaki "ebediyyen onlarn ahitliini kabul etmeyin" yeti ile eliir. Sonsuza kadar ifadesi, bu yeti muhkem klmakta ve tevbe etse bile ahitliinin kabul edilmeyeceini ifade etmektedir. Man muhkem olunca da, Hanefilere gre, mfessere tercih edilmitir.674 Muhkem'e, u prensipler rnek verilebilir: Kur'n'da zamann deimesi ile deimeyen, temel hkmlere dellet eden yetler. Allah'a, Meleklere, Kitaplara, Peygamberlere ve hiret gnne iman gibi. "M'minlerin hepsi, Allah'a, O'nun meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine iman etti" (el-Bakara, 2/285). Yine fazilet ve ahlk esaslarn bildiren ve selm ftratn benimsedii kurallarla, zulm, hyanet, yalan, szde durmama, ana babaya kar gelme ve fsk (bozgunculuk) gibi kt hasletleri yasaklayan hkmler de muhkemdir.675 MEVVEL Birka anlama gelebilen ve anlam ancak galib bir zan ile tespit edilen Kur'an ve Snnet lafzlarndan biri. Kur'an ve Snnet manlarnn ak ve kapal olmalar asndan lafzlarn iki ana gruba ayrmak mmkndr. Manlar ak olan lafzlar, srasyla "zhir", "nass", "mfesser" ve "muhkem" olmak zere drt ksma ayrlrlar. Mans kapal olanlar da srasyla "hafi", "mkil", "mcmel" ve "mtebih" olmak zere yine drt ksma ayrlrlar. Mans kapal olan lafzlardan ne kastedildii baka bir aklaycya ihtiya gsterir. Bunlardan bir ka anlama gelebilen ve anlam ancak zann- galip ile tesbit edilene "mevvel" denilmitir.676 Kur'an ya da Snnet lafzlarnn zahir anlamlarna sarlmak asldr. Aksi takdirde din emir ve hkmler heva sahiplerinin elinde oyuncak durumuna derler. Mevcut bir delilden dolay zahir anlamlar kabul edilemeyecek nasslar ancak te'vil edilir ve yakn muhtemel manlardan birine yorumlanrlar.
671 672

M. Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire t.y, s. 119 vd. Eb Dvud, Cihad, 33. 673 M. Eb Zehra, a.g.e., s.,123,124. 674 Fethi ed-Dern, el-Menhic'l-Usliyye, Dimak 1395/1975, s., 66, 67; bn Rd, Bidyet'l-Mctehid, Msr, t.y, II, 72, 73. 675 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 676 mer Nash Bilmen, Hukuk slmiyye ve Istilahat Fkhiyye Kamusu, stanbul 1985, I, 20.

Fer meselelerin ounda te'vile bavurulabilecei konusunda alimler ittifak etmilerdir. Ancak inanla ilgili meselelerde ve zellikle Allah'n sfatlar ile ilgili olarak te'vile gidilip gidilemeyecei konusunda gr vardr: a- Lafzlar zhirleri zere kabul edip, Allah hakknda kullanlan bu nasslarn yaratklar hakknda kullanlanlarla ayn anlamda kullanldklarn syleyen gr. Bu gre sahip olanlar Mebbihe -Allah' yaratklara benzetenler- olarak adlandrlrlar. b- Lafzlar zhirleri zere kabul edip yaratklar hakknda kullanlanlarla anlam bakmndan bir ayniliin szkonusu olmadn syleyen gr. Selef alimleri ve mctehid imamlar bu grtedir. c- Bu lafzlarn zhirleri zere kabul edilmeyip muhtemel anlamlarndan birine te'vil edilirler gr. Mteahhir Kelmclar bu yolu benimsemilerdir. mam el-Cveyn, Gazzal ve Fahruddin er-Raz gibi mehur alimler, balangta mteahhir kelamclarn yolunu izlemilerse de sonradan bu yolun hatal olduunu anlam ve selefin yoluna dnmlerdir.677 HAF Gizli, sakl ey. Kendisinde deil de tatbik sahasnda kapallk bulunan ve bu kapall ictihadla giderebilen lafz anlamnda bir fkh usul stlah. Buna gre hafi, kendisi ak ve anlalr bir kelimedir. Ancak bu kelimeyi uygulamaya koyduumuzda baka eyler buna dahil lur mu olmaz m konusunda kapallkla karlarz. Bu ynyle hafi yine kapal lafzlardan olan mkil'den ayrlr. nk mkilde kapallk lafzn kendisindedir. Ancak gerek hafi de ve gerekse mkildeki kapallk, ictihadla aa kavuturulabiliyor. Kapalln giderilmesi iin baka nasslara ihtiya kalmyor. Hafi ve mkilin ortak yn de budur. Bu ynyle hafi ve mkil, yine kapal birer lafz olan mcmel ve mtebihten ayrlr. nk bu son ikisinde kapallk ancak nass ile giderilebilir. Bylece hafi iin iki nemli nokta ortaya kyor: Lafzn tatbik sahasnda kapallk ve bu kapalln giderilmesi iin ictihadn yeterli olmas. "Erkek hrsz ve kadn hrszn, yaptklarna karlk Allah'tan bir azab olarak ellerini kesin..." (el-Mide, 5/38) yetinde geen hrsz (snk) kelimesinde bir kapallk yoktur. Kolayca anlalabilmektedir. Fakat uygulamaya konulduunda baz baka eylerin buna dahil olup olmad konusunda kapallk ortaya kar: Hrszlk hkm yankesici (tarrr) veya kefen soyucu (nebb) hakknda uygulanabilir mi? Kefen soyucu veya yankesiciyi de "hrsz" kelimesi kapsamna girer mi? te bu konuda ilim adamlar ictihadlarda bulunmu ve nisbeten farkl sonulara varmlardr. Yankesici ittifakla hrsz kabul edilmitir. Kefen soyucu ise mam Eb Hanife ve mam Muhammed tarafndan hrsz kabul edilmemi ve onlar, kefen soyucuya hrszlk cezasn veremeyiz demilerdir. Onlar bu neticeye varrken, kefen soyuculuun, hrszlk artlarn tamadndan hareket etmilerdir. Fakat bata mam Eb Yusuf olmak zere dier mezheb imamlar kefen soyucuyu hrsz kabul etmilerdir. Szkonusu rnekte grld gibi "hrsz" (srk) kelimesinde bir kapallk yok ama kapsamnda kapallk vardr. Bu kapallk da ictihadla akla kavuturulmutur. Hafi ve mkil'de kapallk, nassa ihtiya duyurmayacak kadar azdr.678 MK L Kark olan, gleen ey, rengi krmzya alan nesne; bizzat lafzndaki bir sebepten veya baka bir nasla atmasndan dolay anlam kapal olan lafz anlamnda bir fkh usul terimi. Mkil, delleti ak olmayan lafzlardandr. Mkildeki kapallk dorudan doruya lafzn kendisinden kaynaklanr ve onunla kastedilen man, ancak onu kuatan karne ve emareler zerinde incelemede bulunma ve derinlemesine dnme yoluyla anlalabilir. Mkil'e, birden ok anlam ifade eden mterek lafzlar rnek verilebilir. Mterek lafz; her biri ayr vaz' ile olmak zere birden fazla anlam iin vaz' olunmu ve tek anlam iin vaz' olunmakla birlikte, mecaz yoluyla baka anlamda da kullanlan ve bu mecaz anlamnn gerek anlamym gibi yaygn hale gelecek lde ok kullanlmas sonucunda, birden ok anlama dellet eder hale gelmi lafzlardr. Mesel, mterek bir lafz olan "ayn" szc; gz, pnar, mhiyet, casus gibi anlamlara gelir. "Ayn" kelimesinin bu anlamlardan hangisine dellet ettii, cmlenin geliinden veya d bir karineden (delilden) anlalr. Cmlenin geliine rnek: "Ordunun durumunu anlamak iin aynlar her tarafa yaydm" cmlesindeki "ayn"lar (uyn) casus anlamnda kullanlmtr. Biz bunu, cmlenin geliinden anlyoruz. Mterek olan lafz anlamak iin ba vurulan eyin cmlenin gelii deil de d bir delil olmasna rnek: "Boanan kadnlar, kendi kendilerine kur' beklerler. Eer bu boanan kadnlar Allah'a ve hirete inanyorlarsa, rahimlerinde Allah'n yarattn gizlemeleri hell olmaz" (el-Bakara, 2/288) yetinde geen kur' kelimesinde ihtilf edilmitir. Hanefilere gre kur' kelimesi hayz (ay hali)dir. afi'lere gre ise, kur' iki ay

677 678

Muhammed e-evkn, rdu'l-Fuhl, Msr 1937, s. 176-177; M. Sait imek, amil slam Ansiklopedisi: Orhan eker, amil slam Ansiklopedisi:

hali arasndaki temizlik sresidir. Her iki tarafn da ileri srdkleri d delilleri vardr ve kur'u bu delillere gre manlandrrlar. Mkile bir rnek: "Sizden lp, hanmlarn brakacak olanlar, evlerinden kmakszn senesine kadar hanmlar iin nafaka vasiyet etsinler" (el-Bakara, 2/240) yetidir. Bu yet-i kerime, "Sizden lenlerin brakm olduu eler, kendi kendilerine drt ay on gn beklerler" (el-Bakara, 2/234) yetiyle atr gibi gzkmektedir. nk kelmn zhirine baklrsa, iki trl iddet bildirilmitir: Biri drt ay on gn; dieri ise tam bir yldr. Ancak iyi dnld zaman grlyor ki, "Evlerinden karlmakszn senesine kadar karlar iin nafaka vasiyet etsinler" (el-Bakara, 2/240) yeti lenin kars iin bir hak tesbit etmi, onun, kocasnn evinde bir yl oturabileceini gstermitir. Bunun delili, "karlarsa onlar iin bir gnah yoktur" (el-Bakara, 2/240) yetidir. "Sizden lenlerin brakm olduu kadnlar drt ay on gn beklerler" (el-Bakara, 2/234) yeti ise, iddeti bildirir. Yani bu yetlerden birisi kadnn hakkn, tekisi de grevini belirlemektedir. Fkh hkm ifade eden nasslardaki mkillik, kendisinden kastedilen hkm bilinemeyecek derecede kapal olmak deil; ancak lafz veya slp zerinde iyice dnlmedike mannn anlalmama ihtimali bulunmasdr. Onun iin mkildeki kapallk nisb demektir. Mutlaka Snnet tarafndan tefsire ihtiya duyacak derecede bir kapallk sz konusu deildir. Bu yzden mkildeki mkillik (ikl) mctehidlerin nasslar ve bunlarn genel maksatlarn birletirmek iin yaptklar ictihadlarla ortadan kalkar. Mkilin hkm udur: Lafzn muhtemel bulunduu anlamlar ele alnp, lafz evreleyen karineler vastasyla bu anlamlardan hangisinin kastedilmi olduunu tespit iin ictihad yaplr. Bu konuda ictihad yapabilecek bir ilme sahip olmayan kimseler veya toplum, mctehidin yapt ictihad ve tercihe uyarak amel eder. Nitekim, boanan kadnn iddetinin belirlenmesinde, kuru lafzna Hanefiler "ay hali", fiiler ise "iki ay hali arasndaki temizlik sresi" anlam vererek bununla amel etmilerdir.679 MCMEL Mbhem ve kapal olan, kendisinden ne kasdedildii anlalamayacak derecede mulak olan, tefsir ve aratrmay gerektiren lafz. Bu itibarla mcmel, mans gizli olan bir lafzdr ki, kasdedilen man ancak ari yahut mtekellim (sz syleyen)den gelen bir aklama ile anlalabilir. nk mtekkelimin kasdettii manaya dellet eden hi bir karine (iaret) yoktur. Mcmeldeki gizlilik lafz olup, Arz deildir. Yani mcmel lafz, sias ile kasdedilen manya dellet etmez. Onu aklayan herhangi bir karine mevcut deildir. Onun iin kendisinden kasdedilen many anlayabilmek iin dorudan doruya ari'e mracaat etmek gerekir. Mcmeldeki cmalin (Kapalln) Sebepleri: a- stenilen many belirleyen karinelerin bulunmayndan dolay lafn mterek olmas. el-Bakara sresinin 228. yetinde geen "Kuru" lafz gibi. nk bu lafz hem hayz, hem de temizlik anlamn gelir. Ayrca Tekvir sresi 17. ayetteki As as kelimesi de mcmeldir. Zira hem giden hem gelen anlamna gelir. b- Lafzn garib oluu. el-Bakara sresinin 232. yeti ile el-Mearic sresi 70/19. ayeti buna rnektir. (Hel) mcmel bir lafzdr. Zira bunda garabet vardr. Mcmel olan bu lafz bir ka ayet snrasnda aklanmtr. c- Lafzn luav manadan istilah manya nakledilmi olmas (Abdu'l-Kerim Zeydn, el-Veciz fi Usuli'l-Fkh., Badt 1393/1973, s. 298). Kur'an- Kerim'in teklifi hkmlerle ilgili ibarelerinin ou mcmeldir. Bunlar Snnet aklamtr. Mesel, Kur'an'da namaz mcmel olarak zikredilmi, onu Snnet aklamtr; hem fiili ve hem de kavl olarak... Hz. Peygamber (s.a.s), "Namaz ben nasl klyorsam siz de ylece klnz" buyurmutur.680 Hac da byledir. Raslullah (s.a.s), "Hac ile ilgili ibadetlerinizi benden alnz"681 diyerek onu aklamtr: Zekt ve alm satm da mcmel olarak zikredilmi, sonra Snnet onlar tam anlamyla aklamtr. Sularla ilgili bir ksm hkmler de mcmel olarak zikredilmitir. Mesel; Kur'an- Kerim, diyet gerektiini bildirmi, Snnet onun miktar ve ekillerini izah etmitir. Yine Kur'an yaralar iin ksas gerektiini haber verir, Snnet bu yaralarn hkmlerini, ne zaman tam ksas ve ne zaman nks ksas yani diyet icab ettiini aklar. Bylece Kur'an- Kerim'in mcmel olan her ifadesini Snnet aklam, onun kapal bir tarafn brakmamtr. Mcmelin Hkm: Kasdedilen mannn belirlenmesinde tavakkuf etmek, herhangi bir aklamaya girimemek. Onun iin ri'den, mcmelin icmalini kapalln ortadan kaldran, mansn tam olarak aklayan bir aklama olmadka; mcmel

679

Abdlkerim Zeydn, el-Vecz f Usli'l-Fkh, s. 269-297; M. Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Dru'l-Fikri'l-Arabi tab', y.y.,1958, s.128-131; Zekiyddin abn, Usl'l-Fkh, v. brahim Kafi Dnmez Ankara 1990, s. 327-329; Abdlbaki Turan, amil slam Ansiklopedisi: 680 Buhr, Ezan, 18, Edeb, 27, Ahad, 1. 681 Ahmed b. Hanbel, Msned III, 318-366.

ile amel etmek caiz olmaz. ri tarafndan yaplan aklama yeterli ve kesin olduu zaman mcmel "Mfesser" hkmn alr. Hz. Peygamber (s.a.s)'in; namaz, zekt ve benzerlerini beyan etmesi buna rnek tekil eder.682 Dvud ez-Zahir, mcmel yetlerin Kur'an- Kerim'de varln kabul etmez.683 MTEAB H Birbirine benzeyen birey ve czleri bulunan eyler, kendisinde karklk ve iltibas bulunan ey; Kur'an- Kerim'de mans kapal, bir ok anlama gelebilen, tefsirinde glk ekilen ayet veya kelimeler. Bunlara mteabiht denir. Bunlarn hangi manya geldikleri yalnz kendilerinden anlalmaz. Baka harici bir delile ihtiya gsterirler. "Mteabih"in kart "muhkem"dir. Allah'n sfatlar, kyametin durumu, Cennet nimetleri, Cehennem azab vs. hakkndaki lafzlar mteabihtir. Bir yette; "Allah, szn en gzelini mtebih ikierli, bir kitap halinde indirdi" (ez-Zmer, 39/23) buyurularak Kur'n'n tamamnn mtebih olduu belirtilmektedir. Burada mtebih, benzeme anlamnda kullanlmtr.684 Kur'n'n batan sona lafzlar, anlatm slbu ve manlar biribirine benzetmekte ve birbiriyle uyum ierisindedir. Kur'n'n bir yeti, baka bir yetiyle elimez. Baka bir yette ise, Kur'n- Kerim yetleri muhkem ve mtebih olmak zere iki ksma ayrlmaktadr: "Kitab sana O indirdi. Onun baz yetleri muhkemdir; bunlar kitabn anasdr. Dierleri de mtebihtir. Kalblerinde bir erilik bulunanlar sadece onun mtebih olanlarnn ardna derler; fitne aramak, te'vilini aramak iin. Halbuki onun te'vilini ancak Allah bilir. limde rsih (derinlik sahibi) olanlar da derler ki: nandk, hepsi Rabbimizden, ne var ki akl selim sahiplerinden bakas dnp anlamaz" (Alu mran, 3/7). Bu yette mtebih, muhkem'in kart olarak kullanlmtr. Muhkem, mans apak anlalan yetlerdir. Ayrca "kitabn anas" -ummu'l kitab- olarak vasflandrlmalar Arap dili asndan dierlerinin anlalmasnda bavurulacak kaynak anlamna gelir ve dierlerinden sayca daha ok olduklarn gsterir.685 Mtebihler ise, birden fazla anlama gelebilen veya mansnda kapallk bulunan yetlerdir. Mtebihlik ya lafz ynnden, ya man ynnden ya da her ikisi ynnden olur. Lafzda mtebihlik ya kelimede, ya da cmlede olur. Kelimenin garip bir kelime olmas veya birden fazla anlama gelmesi onu mtebih klar. Cmlede mtebihlik ise, cmlenin kuruluunda takdim-tehir gibi cmlenin slbundan kaynaklanan durumdur. Man ynnden mtebihlik; Allah'n sfatlar, kyamet ile ilgili hususlar gibi insan aklnn knhne varmaktan ciz olduu hususlardr. Hem man, hem de lafz ynnden mtebihler ise; mm-hs, nsih-mensh ve mbhematu'l-Kur'n' ilgilendiren hususlardr.686 Geni anlamyla mtebihlerin kapsamna yukarda anlattmz hususlarn hepsi girmesine ramen, zel ve yaygn anlamyla mtebih, Allah'n sfatlarn konu alan yetlerdir. Kur'n- Kerim Allah hakknda istiv, vech (yz), yed (el), ayn (gz) gibi sfatlardan bahsetmektedir. Allah hakknda kullanlan bu sfatlar zahirleri zere mi kabul edilecekler; yoksa te'vil mi edilecekler? limler arasnda bu hususlar tartma konusu olduundan, mtebih derken ilk akla gelen hususlar bunlar olmaktadr. Selef alimleri bu sfatlar zahirleri zere kabul eder, te'vil etmezlerdi. Onlara gre bu sfatlar te'vil etmek, mesel "istiv"ya "istil" demek "vech"e Allah'n zt; "yed"e Allah'n kudreti gibi anlamlar vermek, bu sfatlar tatl (ilevsiz klma) ve onlar yok saymaktr. Selef limleri bunu sylerken, Allah'n elinin bizim elimize benzediini ya da Allah'n cisim olduunu kasdetmezler. Nasl Allah'n zat ve sfatlarn bilmiyorsak, sfatlarnn da keyfiyetini bilemeyiz, derler. mam Malik'in, "istiv"nn ne olduunu soran birine; " stivnn keyfiyeti akl ile bilinemez. stiv'nn dildeki anlam ise mehul deildir. Ayrca buna iman etmek vacib, hakknda soru sormak ise bid'attir" eklindeki cevab mehurdur.687 Bu sfatlar ilk te'vil eden frka, Mu'tezile olmutur. Daha sonra Mteahhirn diye bilinen Ehl-i Snnet kelmclar, Mutezileye uyarak bu sfatlar te'vil etmi ve "onlar zahirleri zere kabul edersek, bu bizi tebih ve tecsime gtrr" demilerdir.688 MM Dellet ettii btn ferdleri snrsz olarak iine alan ve birok eyi ifade eden lfz. Lfz, bir cmle ierisinde birok ey akla getiriyor ve onlarn hepsini ifade ediyorsa o kelime mm'dr.

682 683

Muhammed Ebu Zehr, slm Hukuku Metodolojisi, Terc. Abdulkadir ener, Ankara 1979, s. 115. smail Cerraholu, Tefsir Usul, Ankara 1979, s. 182; Abdlbaki Turan, amil slam Ansiklopedisi: 684 er-Raz, et-Tefsru'l-Kebr, Tahran (t.y)., VII,17. 685 Eb shak es-tibi, el-Muvafakat, Beyrut 1975, III, 86. 686 Rgb el- sfahn, el-Mfredt fi aribu'l-Kur'an, Beyrut (t.y), s. 254. 687 Beyhak, Kitabu'l-Esm ve's-Sft, Msr 1358, s. 408. 688 M. Said imek, amil slam Ansiklopedisi:

mmda Aranan artlar: Bu tarif erevesinde mm'da ayr art aranr: 1- mm'n iine ald ferdler (maddi veya manev olsun) ikiden fazla say olmaldr. Bir'e veya ikiye dellet eden bir sz mm deil has'tr. 2- Lfz snrsz ve saysz olacak. Yani lfzn btn ferdlerine deil sadece bir ksmna, yahut bazsna dellet ederse yine mm deildir. 3- Btn fertleri iine alacak. Baz ferdler lfzn kapsamnn dnda kalrsa byle bir ifade mm olmaz. mm, "mutlak" ile kartrlmamaldr. Zira ikisi arasnda fark vardr. Mutlak, tek eyin mahiyetini ifade eder, ayn trden baka eyleri ifade etmez. mm ise mahiyetin tesinde sayya dellet eder. Dolaysyla lfz sayy ifade ediyorsa o lfz mm; mahiyeti ifade ediyorsa mutlaktr. Yani mutlak, tek eyin ierisindeki btn czleri ifade eden lfzdr. " nsan aklldr", "insan yenmez" cmlelerindeki birinci insan kelimesi mm'dr. nk ne kadar insan varsa onlarn hepsinin akll olduunu ifade etmekte dolaysyla manaya "say" girmektedir. Ama ikinci cmledeki insan kelimesi sayy ifade etmez. Sadece insann vcudunda ne kadar cz' varsa onlarn hepsinin yenmeyeceini, dolaysyla mahiyeti ifade etmektedir. Onun iin de ikinci insan kelimesi mutlak lfzdr. mm'n Hkm: mm'n hkm, lfznn iine giren, anlamna uygun gelen btn ferdleri kesin olarak kapsamasdr. Hanefilere gre baz artlarla mm'n, ifade ettii manaya delleti kat'idir. Ondan zann bir mana kmaz. Dier mezhepler ise mm lfzn, manaya delletinin zann olduunu ileri srmlerdir. nk mm lfzn tahsise ihtimali vardr. htimalli bir lfzn manaya delleti zann olur.689 mm lfzlarn bazlar, umm ifadesinin snrlandrlmasna msaittir. mm'n byle snrlandrlmasna "tahsis"; tahsis edilmi lfza da "hss" denir. Neticede tahsis eden lfz "muhasss", tahsis edilen mm lfz da "muhassas" adn alr. Dier baz mm lfzlar da tahsise msait deildir. Mesel "Allah hereyi bilir", "Anneleriniz size haram klnd" lfizlar byledir. Ama "...iki kz kardei (bir nikhta) cem etmek... size haram klnd" (en-Nis, 4/23) ayetinin umum lfz, "Resulullah (s.a.s.) kadnn, halas veya teyzesi zerine nikhlanmasn yasaklad"690 hadisince tahsis olunmutur. Burada ayet, muhassas; hadis ise muhassstr.691 HSS Tek bir mny ifade etmek zere konmu ve bir tek ferde dellet eden lafz. Bir fkh usl terimi. Kelimenin kapsamnda okluk bulunmakla birlikte bu okluk snrl ise, lfz yine hss saylr. ki, , drt, yz gibi. Hss'n konulduu mnya kesin bir ekilde dellet ettii ve aksine delil bulunmadka konulduu mndan baka bir anlama ekilemeyecei konusunda slm hukuk usl bilginleri gr birlii iindedir. Mesel; "Onlaza seksen denek vurun" (en-Nr, 24/4) yetindeki "seksen (semnn)" lfz, "Zina eden kadn ve zina eden erkein herbirine yz denek vurun" (en-Nr, 24l2) yetindeki "yz (mie)" lfz ile miras yetlerindeki "slsn (te iki)", "nsf (yarm) ", "drtte bir (rubu)" gibi lflar hss lafzlardr. Bunlarn baka bir anlama ekilmeleri sz konusu deildir. yet veya hadislerden hkm karrken lfzn hss veya mm oluu sonucu etkiler. Mesel; "Boanm kadnlar, kendi balarna (evlenmeden) kuru' sresi iddet beklerler" (el-Bakara, 2/228) yetindeki "kuru" lfz Hanefi ve Hanbellere gre "hayz hali" fi Mliklere gre ise "tuhur (temizlik) gnleri" anlamndadr. Hanefiler konuyu yle aklar: yetteki (selse) lfz, "hss" bir lfz olup, iddetin eksik veya fazla olmakszn tam kur' olduunu ifade etmektedir. Bu durum ise, yetteki "kuru"'un hayz olarak anlalmas ile gerekleebilir, tuhur anlam verilmesi hlinde ise, hss'n yani il (selse) lfznn anlam bozulmu olurdu. nk, kadnn iinde boand tuhur (temizlik gnleri) bir tuhur saylsa, say da; iki tam, bir yarm eklinde eksiklik; bu ilk tuhrun dikkate ahnmas hlinde ise; tam tuhur, bir de yarm tuhur eklinde fazlalk ortaya kar. Hss'n eitleri: Bulunduu durum veya syga bakmndan hss'n birok eitleri vardr. Mutlak, mukayyed, emir ve nehiy bunlar arasnda saylabilir.

689 690

el-Hdim, Mecmiu'l-Hakayk, stanbul 1308, 4; Eb Zehra, slm Hukuk Metodolojisi, terc. Abdlkdir ener, Ankara 1973, 159. Buhr, Nikh, 27; Mslim, Nikh, 37, 39. 691 Orhan eker, amil slam Ansiklopedisi:

1) Mutlak ve Mukayyed: Belirli olmayan bir ferdi veya fertleri gsteren ve kendisinin herhangi bir sfatla kaytlandna dair delil bulunmayan lfza "mutlak",. herhangi sfatla kaytlanm olan lfza da "mukayyed" denir. Mesel; adam veya adamlar, kitap veya kitaplar "mutlak lafz" saylrken, imanl adam veya adamlar, kymetli kitap veya kymetli kitaplar "mukayyed lfz" eidine girer.692 yet veya hadiste mutlak olarak gelen ve kaytlandrldna dair bir delil bulunmadka mutlak haliyle amel edilir. rnekler: "Kim hasta olur veya yolculuk halinde bulunursa, tutamad gnler saysnca orucu, baka gnlerde kaza etsin" (el-Bakara, 2/185). Bu yetteki "gnler (eyym)" kelimesinden sonra "pepee" kayd gelmedii ve kaza orucunun pepee tutulmasn bildiren baka bir delil de mevcut olmad iin, kelimenin mutlak anlam ile amel edilecektir. Buna gre, Ramazan aynda hastalk veya yolculuk nedeniyle oru tutamayan kimse, bu orular Ramazandan baka gnlere pepee veya ayr ayr tutabilecektir. "...Ve karlarnzn analar (ile evlenmek size haram klnd)" (en-Nis, 4/23) yetindeki "karlarnz (nisikum)" kelimesi mutlaktr. "Zifafa girilmi olmak" kaydn tamad ve bu konuda baka kaytlayc bir delil de bulunmad iin; bir kadnla zifafa girmeksizin mcerred nikhlanm olmak, bu kadnn annesi ile damad arasnda ebed evlenme engeli domas iin yeterlidir. Bir nass'ta mukayyed olarak bulunan lafzla, bu kaydn kaldrldna dair bir delil bulunmadka, kaytl hliyle amel edilir. rnek: "...Ve kendileriyle cinsel temasta. bulunduunuz kanlarnzdan olup da, evlerinizde bulunan vey kzlarnz (ile evlenmek size haram klnd)" (en-Nis, 4/23) yetinde; "karlarnzdan" kelimesi "zifafa girmi olma" kaydn tamaktadr. Bunun sonucuna gre ise, bir kimse, evlendii kars ile cinsel temasta bulunmadan nce boanr veya bu kars lrse vey kzlaryla evlenebilecektir. Dier yandan yukardaki yette: "vey kzlarnz" lafz "evlerinizde bulunan" kaydn tamaktadr. Bu, vey babann evinde ve gzetiminde bulunan demektir. Fakat bu kayt yetin devamnda kaldrlmaktadr. "Eer onlarla (vey kzlarnzn analar ile) zifafa girmemiseniz (evlenmenizde) bir saknca yoktur" (en-Nis, 4/23). Burada anne ile cinsel temasta bulunulmamsa vey kz ile evlenmenin hell olduu bildirilmektedir. 2) Emir: Fiili ileride yerine getirilmesi isteine dellet eden szlerdir. Bu talep u ekillerde olabilir. Emir sygas ile: "Namaz kln, zekt verin" (el-Bakara, 2/43) yetinde olduu gibi. Bana emir lm' gelmi muzari sygas ile: "inizden kim Ramazan ayna yetiirse, farz olan oncu tutsun" (el Bakara, 2/185) yetinde olduu gibi. Talep anlamnda kullanlan haber cmlesi ile: "Anneler ocuklarn emzirirler" (el-Bakara, 2/233) yetinde ama emzirmeyi haber vermek deil, bir grevi hatrlatmaktr. Her emir sygas farz anlamnda istek bildirmez. Emir bazan vcba, bazan mbahla, bazan nedbe, irada veya te'dbe dellet eder.693 3) Nehiy: Fiilden el ekme ve fiili terketme talebine dellet eden szdr. Bu yasaklama aadaki ekillerde olabilir. Nehiy sygas ile: "Allah'n haram kld cana haksz yere kymayn" (el- sr, 17/33). Yasak anlam tayan emir sygas ile: "...Ve al-verii brakn" (el-Cum'a, 62/9). Nehiy mastarndan tretilmi fiil ile: "...irkin ileri, fenalk ve azgnl da yasaklar" (en-Nahl,16/90). Haram klma (tahrm) kknden tretilmi fiil ile: "Size, analarnz, kzlarnz... (ile evlenmek) haram klnd" (en-Nis, 4/23) Helalln kaldrlmas ile: " ... Onlara (kadnlara) verdiklerinizden bir ey almanz hell deildir" (el-Bakara, 2/229) yetlerinde olduu gibi. slm hukukularnn ounluuna,gre, yet ve sahih hadislerdeki nehiy, prensip olarak haramlk bildirir. Bunun dnda bir anlam tadna dair bir delil veya karine bulunursa hkm deiir. nk nehiy, baz durumlarda iin irkinliini gstermek, irad veya te'dib amacna ulamak iin yaplm olabilir. Hatta bazan du anlam da tayabilir.694

692 693

Zekiyddn a'bn, slm Hukuk ilminin Esaslar (Usl'l-Fkh), terc. brahim Kfi Dnmez, Ankara 1990, s. 270. bk. Zekiyddn a'bn, a.g.e., s. 280 vd. 694 bk. el-Cum'a, 62/9; el-Mide, 5/121; lu mrn, 3/8; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi:

MUTLAK zmek, salmak, boamak, mutlak olarak sylemek, bir eye nian ve isim koymak anlamlarna gelen "itlak" masdarndan ism-i mef'ul cinsinde yaylm olan bir medlle(anlama) dellet eden lafz, Mutlak; lafz herhangi bir kayt olmakszn, belirsiz bir veya bir ka ferde dellet eden lafzdr. Buna gre mutlak, yalnz mahiyete dellet eder. Mesel; "Bir kle azad etmek" ayetinde geen "kle" lafz mutlaktr. Mutlakn zdd mukayyed'dir. Mukayyed; say gz nnde bulundurulmakszn herhangi bir kayda bal olan lafzdr. Mesel; "M'min bir kle zad etmek" (en-Nis, 4/32) yetindeki kle, M'min vasfyla mukayyed'dir. Mutlakn Mukayyed'e Hamli: 1) Mutlak ve mkayyedin hkm ve hkmn sebebi bir ise; mutlak, mukayyede hamlolunur. Mesel; "Murdar lm hayvan eti, kan ve domuz eti size haram klnd" (el-Maide, 5/3) yetinde kan mutlak olarak geer. Buna karlk "De ki; bana vahy olunanlar arasnda bir kimsenin yiyeceinden haram klnm bir ey bulmuyorum; ancak murdar hayvan eti veya dklm olan kan veya domuz eti mstesndr" (el-En'am, 6/145) yetinde ise, kan lafz "dklmlk" le mukayyed'dir. Bu iki ayette de hkm ayndr. Bu hkm kann iilmesidir. Hkmn sebebi de birdir o da kan imekten meydana gelen zarardr. yleyse birinci ayetteki mutlak kan, ikinci ayetteki kan'a hamlolunur. 2) Mutlak ile mukayyedin hkm ve sebep bakmndan deiik olmalar: "Erkek hrszla kadn hrszn ellerini kesin" (el-Maide, 5/38) yetiyle, "Ey iman edenler, namaza kalkacanz zaman yzlerinizi ve dirseklere kadar ellerinizi ve banza meshedip her iki topua kadar ayaklarnz ykayn" (el-Maide, 5/6) yeti buna misaldir. yle ki, "eller" kelimesi birinci yette mutlaktr, ikinci yette ise "dirseklere kadar" kayd ile mukayyed'dir. Burada hkm muhteliftir. Zira hkm ilk yette hrszn ellerinin kesilmesidir. kinci yette ise hkm ellerin vucuben ykanmasdr. Birinci yette hkmn sebebi hrszlktr, ikinci ayette ise, namaz klmak iradesidir. Bu durumda mutlak, mukayyede haml olunmaz; bilkis mutlakn bulunduu yerde mutlakla; mukayyedin bulunduu yerde de mukayyedle amel edilir. Zira iki nass'n mevzuunda hi bir balant ve irtibat yoktur. Hrszlk ayetinde ittakla amel edilerek hrszn elinin btnyle kesilmesi itlakn muktezas idi. Fakat Samet bu itlak mukayyed bir hle getirmitir. nk Hz. Peygamber (s.a.s)'in, hrszn elini bilekten kestirdiine dair rivayet vardr. Bu itibarla, Hanefilerce mehur olan bu Snnet'e gre Kur'an'da mutlak olarak geen nass'n Snnetle mukayyed bir hale getirilmesi sahih olur. 3) Hkm deiik, sebep bir olursa: Bu durumda mutlak itlak zere kalr. Varid olduu yerde mutlakla amel edilir. Misal: "Ey iman edenler, namaza kalkacanz zaman yzlerinizi ve dirseklere kadar ellerinizi ykayn" (el-Maide, 5/6) ayetiyle "... Ve bu halde su bulamamsanz, o vakit temiz bir toprakla teyemmm edin. Buna gre ondan yzlerinize ve ellerinize srn" (el-Maide, 5/6) yetidir. Birinci nassdaki hkm mukayyed olarak geen ellerin ykanmasdr. kinci nassdaki hkm ise, mutlak olarak varid olan ellere meshedilmesidir. Bu iki hkmn sebebi ise, birdir ki o da namaz klmak arzusudur. Bu durumda mutlak, mukayyed zerine hamlolunmaz. 4) Mutlak ve mukayyedin hkm bir, fakat hkmn sebebi deiik ise: Bu durumda da mutlak, mukayyede hamledilmez. Mutlaka itlakna gre, mukayyede de takyidine gre amel edilir. Bu gr Hanefilerindir. Dierlerine gre burada mutlak mukayyed zerine hamlolunur. Bunun misali zihar keffaretinde Allah Tela'nn; "... Birbirleriyle temas etmeden nce bir kle zad etmek gerekir" (el-Mcadele, 58/3) ayetiyle hata olarak vaki olan katl keffareti hakkndaki "M'min bir kle zad etmek gerekir" (en-Nisa, 4/92) ayetidir. Rakaba yani kle lafz birinci Nass'da mutlak, ikinci Nass'da ise mukayyed (M'min olma kayd ile) olarak geer.695 MUKAYYED Herhangi bir vasfla kaytlanmakla beraber, kendi cinsi iinde umumi manya delalet eden sz anlamnda bir fkh terimi. "M'min kle", "Irakl adam" szlerinde olduu gibi... Bu, bir vasf, hal, gaye veya art kaydna bal olarak, mahiyete dellet eder. Baka bir tabirle; mukayyed, say dikkate alnmakszn herhangi bir kayda bal olan lafzdr. Mesel: "M'min bir kle zad etmek..." (en-Nisa, 4/92) yetindeki kle, m'minlik vasfyla mukayyeddir. artla mukayyede misal: "... Bulamazsa gn oru tutsun..." (el-Mide, 5/89) yetindeki " gn oru tutsun" sz, kle azad etme, on kiiyi doyurma veya giydirme imkn bulamama art ile mukayyeddir. Gaye ile takyide misal: "...Sonra geceye kadar orucu tamamlayn..." (el-Bakara, 2/187) yetinde orucun tamamlanmas, "geceye kadar" kaydyla mukayyeddir. Buna gre, akam olduktan sonra, iftar etmeksizin, ertesi gnk oruca devam etmek caiz deildir.696 Mukayyed szn hkm: Mutlak olarak zikredilen szlerde olduu gibi, mukayyed szn hkm de kaytlandrlm olarak olduu gibi braklmaktr. Mukayyed szn hkm ile amel etmek vaciptir. Herhangi bir
Abdlkerim Zeydn, el-Veciz fi Zisuli'l-Fkh, s. 234-238; Abdlbaki Turan, amil slam Ansiklopedisi: Muhammed Ebu Zehra, slm Hukuku Metodolojisi (trc. Abdulkdir ener), s. 169; Abdulkerim Zeydan, Fkh Usl (trc. Ruhi zcan), s. 364,
696 695

delil bilmeksizin mukayyed szn hkmnn kaldrlmas sahih deildir. Haneflere gre mehur Snnet, Kitb'n mutlak olarak zikredilen sznn hkmn kaytlandrabilir. Fakat Cumhur'a muhlif olarak had Snnet, Hanefilerce, Kitab'n mutlak ifadesini kaytlandramaz.697 Mukayyed le lgili Tatbik rnekler: 1- Namazn farz oluu; "Namaz kln..." (el-Bakara, 2/43) yetindeki "ekm"(kln) emri ile sbittir. Bu emir mutlak olup vakit ile kaytlandrlmamtr. Mutlak olan bu namaz klma emri ancak, "phesiz namaz, m'minlere vakitli olarak farz klnmtr" (en-Nis, 4/103) yeti ile kaytlandrlmtr. Bu sebeple vakit tekrarlandka sorumlu mslmanlar iin namazn farziyeti de tekrarlanmaktadr. Yine mutlak olan namaz klma emrinin gnde be vakte inhisar etmesi yetlerin iaretiyle sbit olup kaytlandrlmtr. Bir yette yle buyurulmutur: "yle ise akama girdiiniz (akam ve yats namazlarn kldnz) ve sabaha erdiiniz zaman, gndzn sonunda ikindi vaktinde le namaz vaktinde Allah- -ki gklerde ve yerde hamd O'na mahsusturtesbih edin (namaz kln)" (er-Rm, 30/17-18). Dier bir yette de: "Namazlara ve orta namaza devam edin..." (el-Bakara, 2/238) buyurulmutur. Birinci yette namazn drt vakti belirlenmitir. kinci yette ise, orta namazdan kasdedilen man ikindi namazdr. Akam namaznn farz olduuna delil ise: "Gnein batya ynelmesinden gecenin kararmasna kadar namaz kl..." (el- sr, 17/78) yetidir. Ayrca: "Gndzn iki ucunda ve gecenin gndze yakn zamanlarnda namaz kl..." (Hd, 11/114) yeti, sabah namaz ile akam namazna delil tekil eder. 2- Keza Ramazan orucunun farziyeti: Oru, "Sizden ncekilere farz klnd gibi, saknasnz diye, size sayl gnlerde farz klnd" (el-Bakara, 2/183-184) yeti ile sabittir. yette geen "ktibe" (farz klnd) kelimesi, emir mansnda mazi sgasdr ve mutlaktr. Hangi ayda ve ne kadar oru tutulacan tayin etmedii iin, mutlaktr. Oru tutmann farz olduuna ikinci delil: "Sizden her kim bu ay idrak ederse, onda oru tutsun..." (el-Bakara, 2/185) yetidir. Bu yet, yukarda orucun farz olduunu bildiren yetin mutlak olan hkmn "ay" ile kaytlandrmtr. Ancak, tutulacak orucun gnn hangi vaktinde olacan belirtmemesi bakmndan yine mutlaktr. Gece mi, gndz m oru tutulacak? Bu husus aklanmamtr. Bu yet de, "Tan yerinde, beyaz iplik siyah iplikten sizce ayrdedilinceye kadar, yiyin iin, sonra orucu geceye kadar tamamlayn..." (el-Bakara, 2/187) yeti ile kaytlandrlmtr. Mutlakn Mukayyede Hamli: Konu ve hkm ayn olursa, alimlerin ittifakna gre mutlak, mukayyed zerine hamledilir. Mesel: "Le, kan, domuz eti... size haram klnd" (el-Mide, 5/3) yetinde "kan", mutlak olarak zikredilmitir. te yandan: "...De ki: Bana vahyolunanda, le, aktlm kan, domuz eti -ki pistir- ve gnah ilenerek Allah'tan bakas adna kesilen hayvandan bakasn yemenin haram olduuna dir bir emir bulamyorum..." (el-En'm, 6/145) yetinde ise, "aktlm olan kan" eklinde mukayyed olarak gemektedir. Her iki yette de konu "kan" ve hkm de, bunun haram klndr. O halde birinci yetteki mutlak kan, ikinci yetteki mukayyed kan'a hamledilir. Eer mutlak ile mukayyed arasnda hkm veya sebep bakmndan bir ayrlk varsa, Ebu Hanife ve arkadalarna gre mutlak, mukayyed zerine hamledilmez. Yine, mutlak ile mukayyed, hkm bakmndan ayrld halde, sebep bakmndan birleirse; baka mstakil bir delil bulunmadka, mutlak, mukayyed zerine hamledilmez. Ancak, sebep deiik, hkm ayn olduu zaman mutlakn mukayyed zerine hamledilip edilmemesinde fakihler ayr grler belirtmilerdir. Fakihlerin ounluuna gre ise, bu durumda mutlak, mukayyed zerine hamledilir. Fakat hkm ayn ve sebep deiik olduu zaman, Hanefiler, mutlak- mukayyed zerine hamletmezler, Onlarn bu konudaki delillerinin esas udur: er' nass'lar kendi balarna birer huccettir. Bunlar, yet veya hadis gibi bir delil bulunmakszn kaytlandrmak, ri'in (Allah'n) emri olmadan konuyu daraltmaktr. stelik mutlak- mukayyed zerine hamletmek, her ikisinin de nzl ve tarih bakmndan ayn olmasn gerektirir; t ki mukayyed, mutlakn tefsiri mahiyetinde olsun... Cumhur ise, hkm ayn ve sebep deiik olursa, mutlak- mukayyed zerine hamleder. Bunlarn delilleri de unlardr: Kur'an'n vahdeti, i'cz ve vecizlii, onu indirenin birlii byle icabeder. Kur'n'da bir kelime herhangi bir hkm aklamsa, bu kelimenin getii her yerde hkmn ayn olmas kanlmazdr. Mesel; Kur'n'da zad edilmesi istenilen "kle"nin, btn Kur'n nasslarnda cins ve vasf bakmndan ayn olmas gerekir. Eer bu, bir yerde herhangi bir kaydla mukayyed ise, dier yerlerde de ayn kayda tbi olmaldr ki, cezann ve Kur'n' indirenin birlii anlalsn, hkmlerde birlik ve henk kurulmu olsun...698 EM R Belli bir topluluk zerinde emrini yrten kii. Devlet bakalndan balayarak eitli kademelerdeki yneticilere verilen nvan. Bu anlamyla yerine gre mam, Halife, Vali, Komutan vb. kelimelerle ayn anlam
697 698

Sadru e-era, et-Tavzih, I, 121: Zeydan, a.g.e., s. 365-369; Ebu Zehra, a.g.e., s. 170-172. bk. evkni, rd'l-Fhul, s. 145; Ebu Zehra, a.g.e., s. 169-172; Zeydan, a.g.e., s. 366-369; Ahmet G, amil slam Ansiklopedisi:

ifade eder. Bununla birlikte zel bir grevi belirtmek zere Emir'l-Mminin mam, Halife, Emir'l-Cey (Komutan], Emir'l-Hac [Hac Emiri] gibi terkib halinde kullanlr. slm hukukuna gre, hangi kademede olursa olsun, emir olabilmenin temel art mslman olmaktr. Fakat bu art kendi bana yeterli deildir. Emir seilecek kiinin ehil, emin ve adil olmas da zorunludur. Basna getirilecei iin gerektirdii bilgi ve beceriye, gvenilirlie, beden ve ruh salna sahip olmayanlar, hayatn slam'n ngrd l ve kurallar Sinde srdrmeyerek zulm, fsk ve fcura sapanlar, hkmettiklerinde adalet llerinin dna skanlar emirlik ehliyetine sahip olamazlar. Gerekli artlar tamayan kiilerin emirlii, slm'n ve slm toplumunun varlna ynelik en byk tehlike anlamna gelir. Bu nedenle Hz. Peygamber ehil olmayan kiinin emirlie getirilmesini Allah'a, Raslne ve mminlere hyanet olarak nitelemi699, ehil olmayanlarn emir olmasn Kyamet'in alametlerinden birisi olarak saymtr.700 Kur'an, Allah'a ve Resulune itaatla birlikte emir sahiplerine (ul'l-emr) itaat da emreder701. Bu nedenle emirlere itaat, mminler iin farz olan bir grevdir. Fakat bu itaat mutlak ve snrsz deildir. Emirlere itaat, ynetim, uygulama ve buyruklarnn slam'n temel ilke ve kurallarna, slm hukukunun belirledii llere uygunluk artna baldr. slm hukukunun belirledii snrlarn dna kld an emir yasalln yitirir, kiilerin itaat ykmll der. Seildikten sonra ehliyetini yitiren emirler de grevlerini srdremezler. Belli bir emirlii zorla ele geiren kiinin emirlii de hukuki olmad iin, bireyleri balayclk nitelii tamaz. Hz. Peygamber'den sonra slm devlet bakanlna seilen Hz. Ebu Bekr'e Halife-i Resulullah ya da yalnzca Halife deniliyordu. Hz. mer'e ise bu nvanlarn yansra Emir'l-Mminin (Mminlerin Emiri) de denilmeye baland. Bundan sonra Emir'l-M'minin nvn Halife nvannn e anlamls olarak kullanld. Emir'lMminin nvan, daha sonra Emeviler, Abbasiler ve hilafetin Osmanllara geiinden itibaren Osmanl sultanlarnca da kullanld. Tarih boyunca, merkezi ynetimlerden bamsz btn devletlerin yneticileri de bu nvan kullanmay srdrdler. Merkezi ynetime bal olmakla birlikte muhtar bir ynetime sahip kk devlet yneticileri ise Emir'l-Mminin nvan yerine Emir'l-Mslimin (Mslmanlarn Emiri) nvann kullandlar. Emir nvan Hz. Peygamber dneminden balayarak asker ve idar alanlarda da kullanld. Balangta asker birliklerin komutanlarna Emir'l-Cey denildi. Abbaslerde Hicri drdnc (M.X) asrn ortalarndan itibaren Halifeden sonraki yetkili kiiye, ayn zamanda ordu bakumandanna Emir'l-Umera (Emirler Emiri) nvan verildi. Donanma komutanlarna da Emir'l-M' (Su, Deniz Emiri) deniliyordu. Eylet valilerine de Emir nvan verilirdi. Osmanllarn ilk dneminde sultanlar bey nvann kullandklar gibi Emir nvann da kullanyorlard. Bir sre ehzadelere de emir denildi. Sancak beylerine Emir'l-Umera denilmesi de Osmanllar dneminde gelenekleti. Hac ibadetinin dzen iinde ve kurallarna uygun biimde yerine getirilmesinden sorumlu kiilere de Emir'lHac deniyordu. slm'da Emir'l-Hac atanan ilk kii, Mekke'nin fethinden sonraki ilk hacc yneten Hz. Ebu Bekr (r.a) oldu. Sonraki dnemlerde hep halifelerce atanan Hac emirleri, Abbaslerin siysi hkimiyetlerini yitirmesinden hilfetin Osmanllara geiine kadar sren dnemde Osmanllar ve Msr Memluklularnca ayr ayr atand. Hilafetin Osmanllara geiinden sonra Hac emirlii, Srre Eminlii adyla srdrld.702 NEH Y Nehyin Mahiyeti: Nehiy szlkte, yasaklamak, men etmek anlamndadr. Nehiy bir fiilden el ekme ve o fiili terketme isteini dile getiren bir kavramdr. Nehiy, slmn haram kld, ho grmedii, irkin kabul ettii, yaplmasnda fayda grmedii eylerin yaplmasn istemesini anlatmaktadr. Bu bir yasaklama, yaplmamasn istemektir.703 "Neh" filinin mastar; "il" edat ile ulama, varma; "an" edat ile menetme, yasaklama; fiilden el ekme ve fiili terketme isteine delalet eden szck anlamnda bir fkh usul terimi. Bir fiilin yaplmamasn istemek u ekillerden biri ile olur. 1. Nehiy sygas ile u ayetlerde olduu gibi. "Birbirinizin mallarn horam yollarla yemeyin. Ancak bu mallarn sizden karlkl rzaya dayanan bir ticaret mal olmas durumu mstesnadr" (en-Nis', 4/29) Zinaya yaklamayn ( sra: 17/32) "Allah'n haram kld cana haksz yere kymayn" (el- sr; 17/33) 2. Fiilden el ekme isteini bildiren emir siygas ile; "Ve al-verii brakn" (el-Cum'a, 62/9)
699 700 701

Hkim'den Tefsir'l-Kasm, V, 1334. Buhri, lim, 2. en-Nisa, 5/59. 702 Ahmed zalp, amil slam Ansiklopedisi: 703 Hseyin K. Ece, amil slam Ansiklopedisi, Beyan Yaynlar: 494.

"Eer gerek mminler iseniz Allah'tan korkun da faizden henz alnmam olan kalan brakn" (el-Bakara, 2/278) Gnahn aa kann da gizli kalann da brakn (Enam: 6/120) 3. Nehiy mastarndan tretilmi fiil ile buna aadaki ayetler rnek gsterilebilir: "O Resul, size neyi verdi ise onu aln. Sizi nelerden nehyetmise ondan da kann" (el-Har, 59/7) "Siz iyilii emreder, ktlkten de nehyedersiniz" (li mran, 3/110) "...Allah irkin ileri, fenalk ve azgnl da yasaklar" (en-Nahl, 16/90) 4. Haram klmak anlamnda "tahrm" mastarndan tretilmi fiil ile veya hellln olumsuz ekli ile u ayetler rnektir: "O, onlara temiz olan eyleri helal, pis ve necis olan eyleri ise haram klar" (el-A'rf, 7/157) "Size l hayvan eti, kan, domuz eti ve Allah'tan bakas adna kesilen hayvanlarn eti haram klnmtr" (elMide, 5/3) Helln olumsuzluu yoluyla yasaklamaya ise u ayetler rnek verilebilir: "Onlara (kadnlara) verdiklerinizden bir ey almanz hell deildir" (el-Bakara, 2/229) "Kadnlara, Allah'n rahimlerinde yaratt eyi gizlemeleri hell olmaz" (el-Bakara, 2/228) 704 Nehyin Kapsam: Nehiylerde kullanlan kipler (szler) her zaman kesin haramlk ifade etmeyebilir. Nehiy szlerinde be noktann bulunmas mmkndr: 1- Haram ifadesi olabilir: Meru bir hakk olmadka Allahn haram kld bir cana kymayn (Enam: 6/151) yetinde adam ldrmek kesin olarak haram klnmaktadr. 2- Mekruh klnm olabilir: Cuma namaz iin arldnzda al verii brakn (Cuma: 62/9) yetinde, bizzat al veri deil, bunun cumaya engel olacak bir ekilde yaplmas mekruh saylmtr. Yahut Develerinizin kt yerde namaz klmayn hadisi gibi. 3- Dua anlam olabilir: Ya Rabbi bizi doru yola ilettikten sonra kalplerimizdeki hakktan saptrma. (li mran: 3/8) yetinde olduu gibi. 4- midini krma, umutsuzluk verme anlam olabilir: Bouna zr dilemeyin (Tahrim: 66/7) yetinde inkarclarn zrnn bo bir ey olduu anlatlyor. 5- rad ve yol gsterme manas olabilir: Size aklanrsa hounuza gitmeyecek eyleri sormayn (Maide: 5/101) ayeti gibi. Nehiy kesin haram veya mekruh olup olmad tartlsa bile, onda bir sakndrma vardr, bir fiilin yaplmamas istei szkonusudur. Bu yapmama istei (nehiy) sreklidir ve mminlere yasaklama hkmn bildirir. Nehyedilen fiiller mminlere zararldr ve onlar gnaha gtrc eylerdir. slmn, yaplmasn ho grmedii, haram veya mekruh dedii eylerin ister zleri eriata uymasn; ister tadklar artlar, farketmez. Nehyedilen btn davranlar ve fiiller mislmanlarn kanmas gereken eylerdir. slm kiiliin ve slm toplumsal yapnn oluturulmas konusunda ok nemli bir faaliyet olan mnkerden nehiy ayr bir ilkedir. Bilindii gibi emr-i bil maruf (marufu emretmek), nehy-i anil Mnker (mnkeri yasaklama) slmn en nemli emirlerinden ikisidir. Buradaki mnkeri nehiy, insan ve toplum hayatndan ktlk ve gnahlarn uzaklatrlmasna veye azaltlmasna almak eklinde anlamak gerekir. 705 ounluk mctehidlere gre nehiy, nehyedilen fiilin haram klndn gsterir ve zel karine bulunmadka "haram klma" dnda bir anlama ekilemez. Karine varsa nehiy, kerahet anlamn da ierir. Mesel; "Ey iman edenler! Cuma gn namaza arldnz vakit, hemen Allah' anmaya koun ve al-verii brakn" (el-Cuma, 62/9). Bu ayetteki yasaklama, cuma namaz srasnda al-veri yapmann mekruh olduuna dellet etmektedir. Bu yasa "haramlktan" karp "kerahet" anlamna sokan karine udur: Burada nehiy bizatihi alveri hakknda deildir. Al-veri, kiiyi farz eden cuma namazndan alkoyma endiesiyle yasaklanmtr. Yine; "Aklanmas halinde hounuza gitmeyecek bir ksm eyler vardr ki, onlar hakknda soru sormayn" (el-Mide, 5/121). Bu ayetteki yasaklama zarara ve eziyete yol aan filin terkedilmesi konusunda "irad (yol gsterme" anlamn tamaktadr. Baz usulclere gre nehiy, nehyedilen fiilin mekruh olduunu gsterir. zel karine bulunmadka haram klndn gstermez. Bazlarna gre ise haram ve kerahet arasnda mterektir. Karineye gre bunlardan birisine hamledilir. Nehiy derhal ve srekli olarak hkm bildirir. Yasaklanan bir fiilden derhal ve srekli olarak el ekmek gerekir. nk bu fiildeki zarar ve ktlkten ancak bu ekilde korunmak mmkn olur.

704 705

Hamdi Yusufolu, amil slam Ansiklopedisi: 5/76-77. Hseyin K. Ece, amil slam Ansiklopedisi, Beyan Yaynlar: 494-495.

Nehiy bir muamelenin z ile ilgili olmayp, akdin gereklerinden olan bir sakatlkla ilgili bulunursa, bu nehiy sadece zellik olarak fesadn gerektirir; amelin kendisi meru olarak kalr. Onlar bu eit fiile "fasit" adn verirler. Eksiklik amelin gereklerinden olmayp, onu evreleyen bir durumdan tr ise, amel batl da fast da olmaz. Amel sahih olarak kalr ve kendisine normal olarak balanan sonular balanr. Fakat hakknda yasaklama bulunduu iin yaplmas mekruh olur. Eer yasaklama amelin mahiyeti ve zndeki bir eksiklik sebebiyle konulmusa, amelin batl olaca konusunda gr birlii vardr. Mesel; murdar lm hayvan etinin, ana karnndaki yavrunun ve henz ortada olmayan belirli ekinin sat batl olup, bunlara hibir sonu balanmaz. nk akdin konusu mevcut deildir. badetler konusunda fasit ve batl e anlam ifade ederken, Hanefilere gre muamelatta bu iki terim farkl anlamda kullanlr. Fasit akde baz sonular balanr. Mesel; ahitsiz akdedilen nikh fasittir. Yeniden ahitlerin nnde akit yenilenerek bu eksiklik giderilebilir. Yine vade belirlenmeden yaplacak vadeli sat fasittir. Fakat sonradan vadeyi belirleyerek bu eksiklii gidermek mmkndr. Nehiy akdin veya ibadetin gereklerini evreleyen bir d sebepten dolay olmusa bu akit veya ibadet Hanefilere gre kerahetle birlikte sahih olur. Mesel; aban'n son gn m, yoksa Ramazan'n ilk gn m olduu pheli kalan ek gnnde oru tutmak yasaklanmtr. Bu gnde tutulan oru mekruh olmakla birlikte sahihtir. Bayram gnleri oru tutmak yasaklanmtr. Bu, ibadetin z sebebiyle olan bir yasaklama deildir. Yeme, ime ve ikram gnne katlm salamak iin konulan bir yasaktr. Pazara getirilen mal yolda evirip almak, akit yaplmsa batl olmaz. Burada da yasaklama sebebi karaborsaya ve piyasaya kontroll mal srerek fiyatlarn ykselmesine sebep olma endiesine dayanr. Yine, birisinin dnr olduu kz, o vazgemeden istemek ve nikh akdi yapmak da mekruh olmakla birlikte sahihtir. Zahirilere, Ahmed b. Hanbel'e ve mam Mlik'ten bir rivayete gre, bir konuda nehiy varsa, bu ister z ile ilgili olsun ister akdin gerekleri veya bu gereklerin evreledii durumlarla ilgili bulunsun, akit batl olur. Onlar fsit ve batl muamelatta da e anlaml olarak kabul ederler. Bu konuda dayandklar delil Hz. Peygamber'in u hadisidir: "Bizim emrimize (dinimizin talimatna) uygun olmayan her i merduttur"706 Bu hadis riin emir ve isteine uygun olmayan her trl iin onun nazarnda geersiz sayldna ak bir delildir. u halde riin emrine aykrlk ister amelin nitelii ve z, isterse gerekli vasflardan biri ile ilgili olsun, bu amel ile hedeflenen hkmler o amele balanamaz.707 Nehyin ikinci bir alan, toplumda grlen haram ve mekruhlara engel olmak iin yaplan irad ve mcadele faaliyetleridir. Buna "mnkerden nehiy" denir. Bu grev, fertlerle devlet arasnda ortaklaa ynleri bulunan bir grevdir. nk Allah'n emirlerini ikame etmek ve slm'a aykr olan ileri engellemek devlet gcnn varlna dayanr. Allah Tel yle buyurmutur: "Sizden hayra aran, iyilii emreden ve ktlkten nehyeden bir topluluk bulunsun. Onlar felaha erenlerin ta kendileridir" (li mrn, 3/104); "Siz insanlar iin karlm en hayrl bir mmetsizin. yilii emreder, ktlkten menedersiniz ve Allah'a iman edersiniz" (li mrn, 3/110). Yce Allah, ktle engel olmaya almamalar nedeniyle yahudilerin lnete uradklarn yle ifade buyurur: " srailoullarndan olup da kfredenler, Davud'un ve s b. Meryem'in diliyle lnetlendiler. Bu, si olmalar ve haddi amalar sebebiyledir. Onlar iledikleri herhangi bir ktlkten birbirini vazgeirmeye almazlard. Gerekten yapmakta olduklar o hal ne kt idi" (el-Mide, 5/78, 79). Btn mminler iyilii emir ve ktlkten nehiyle grevlidir. Kur'an- Kerim'de bu genel grevden yle sz edilir: "Mmin erkekler ve mmin kadnlar birbirinin dostu ve velisidir. Onlar iyilii emreder ve ktl de nehyederler" (et-Tevbe, 9/71). Ehl-i kfrn bu konuda yardmlama iinde olduklar yle bildirilir: "Kafir olanlar bile birbirinin yardmclardr. Eer siz bunu yapmazsanz yeryznde bir fitne ve byk bir fesat olur" (el Enfl 8/73). Ktle engel olmann gereini vurgulayan birok hadis gelmitir. Bu konuda genel prensip u hadiste ifade edilir: "Siz hepiniz obansnz. Hepiniz gttnzden sorumlusunuz. Devlet bakan bir obandr, tebaasndan sorumludur; erkek, ailesi iinde bir obandr, aile fertlerinden sorumludur; kadn, kocasnn evinde bir obandr ve gttnden sorumludur..."708 yilii emir ktlkten nehiy grevini yapmayan toplumun karlaaca tehlikeyi Allah elisi yle haber verir: "Ruhumu kudret elinde tutan Allah'a yemin olsun ki, ya iyilii emreder, ktle engel olmaya alrsnz, ya da fazla geciktirmeden size azap indirir. Sonra O'na dua edersiniz, fakat duanz kabul etmez"709
706 707

bk. Buhr, 'tism, 20; Sulh, 5; Eb Dvud Snnet"5; bn Mce, Mukaddime, 3. Eb Zehra, Usll-Fkh, Drul-Fikril-Arab tab', y.y., 1377/1958, s. 179 vd.; Zekiyddin a'ban, Usll-Fkh, Terc. brahim Kafi Dnmez, Ankara 1990, s. 288 vd. 708 Buhr, Cum'a,11; stikrz, 20; Vesy, 9; Nikh, 81, 90; Ahkm, l; Mslim, mre, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 111. 709 et-Tergb ve't-Terhb, III, 230, el- sbehn bn mer (r.a)'ten.

Sonu olarak Allah elisi, her mminin iinde bulunduu imkan ve artlara gre Allah'n emir ve yasaklarnn yaanmas iin mcadele vermesi gerektiini u hadisi ile belirlemitir: "Sizden kim haram veya mekruhun (mnker) ilendiini grrse, onu eliyle deitirsin. Eer buna gc yetmezse, diliyle engellesin. Buna da gc yetmezse kalbiyle buz etsin. Ancak el ve dille mcadeleyi brakp, ii kalbe brakmak imann zayf tarafdr"710 K NAYE Bir sz tek kullanmda hem gerek, hem de mecaz anlamyla kullanma sanat. Anlatma kazandrd imkanlar nedeniyle zellikle iirde ok kullanlr. Kur'an'da da olduka sk rastlanlan edebi sanatlardandr. Kinaye birden ok anlam dndrtmek amacyla kullanlan bir sanat olmakla birlikte szn aka sylenmesinin uygun olmad durumlarda da kendisine bavurulan bir sanattr. Alay, aka ve sitem de ounlukla kinaye yoluyla dile getirilir. Bu kullanmda szn gerek anlamndan bir sonu ksa da geerli olan mecaz anlamdr. Gerek anlamn tam zddn dile getirmek amacyla yaplan kinayeler de vardr. Bu kullanmda kinaye tariz anlamna gelir. Kinayenin kullanld dier bir ekil de belli bir olay anp hatrlatma yoludur. Kinayenin bu eidi de telmihle akr. Deyimler de ou kere mecaz anlamyla kullanldklar iin kinayeli szlerdir. Kur'an'da kinayenin eitli biimlerde kullanld grlr. Szgelimi "Elbiseni temizle, pislikten kan" (elMddessir, 74/4-5) yetleri maddi pisliklerden arnmay ve kanmay dile getirdii gibi irk gibi manevi pisliklerden arnmay, kanmay da anlatmaktadr. "Elini boynuna balanm yapma, tamamen de ama" (elsra, 17/29) yeti ise ak anlamnn yansra cimrilik ve savurganln yasakln da bildirmektedir. "Hasta yahut yolcu iseniz, yahut biriniz tuvaletten gelmise, ya da kadnlara dokunmu ve su bulamamsanz temiz topraa teyemmm edin..." (el-Maide, 5/6) yetinde ise abdest bozma ve cinsel ilikinin dorudan anlatm uygun grlmediinden "tuvaletten gelme" ve "dokunma" kelimeleriyle dile getirilmitir.711 MEFHM- MUHALEFET Mefhum szlkte, anlam, kavram; muhalefet ise zt, muhalif, kar anlamlarna gelir. Mefhum-i muhalefet; zt anlam demektir. Bir fkh usul terimi olarak; er' bir szde sylenmeyenin sylenene ve zikrolunana hkmde zt olmasdr. Baka bir deyimle bir er' sz, kaytta kaytlanm bir yerde bir hkm gsterir ise, Mesel; bir vasfla vasflanm, bir artla artlanm, bir gaye ile gayelenmi veya bir say ile snrlanm ise, kaydn bulunduu yerde szn hkm, szn sylenmi olduu husustur. Ancak kaydn bulunmad yerin hkm ise zt anlamdr. Ksaca, sn aka ifade ettii anlamn aksine zt anlam denir. er' szde, sylenmeyenin sylenene hkmde olumlu veya olumsuz olarak uygun olmasna "uygun anlam (mefhum-i muvfk)" denir. Mesel: "Anne babaya f deme" (el- sr, 17/23, 24) ayetinde sylenene, "onlar dvme, onlara svme" eklindeki sylenmeyen hkm uygundur. "De ki: Bana vahyolunanda leten, akan kandan.... baka bir eyin haram olduunu grmedim" (el-En'm, 6/145) ayetinde kan szc "akan" kaydyla kaytlanmtr. Bunun zt anlam akmayan kandr. Bu ayet, sylenen ifadesiyle akan kann haram olduunu aka bildirmektedir. Zt anlamyla da akmayan kann hell olduuna dellet etmektedir. Hanefi usul bilginleri zt anlam, ayet ve hadis szcklerinden hkm karmak iin elverili grmezler. Bu konuda aadaki delillere dayanlr: a) Zt anlam alnd takdirde, slm'a zt sonulara gtren nasslar vardr. "Haram aylarda kendinize zulmetmeyin" (et-Tevbe, 9/36) ayetinin t anlam alnrsa, zulmn yalnz bu drt ayda haram olduu bu drt ayn dnda onun haram olmad sonucuna ulalr. Halbuki zulm her zaman haramdr. Yine: "Sizden birisi, durgun suya kk abdestini yapmasn ve o suda cnplkten tr gusl yapmasn"712 hadisi, sylenen ifadesiyle, durgun bir suya kk abdest yapmann ve byle bir su ile cnplkten tr gusl etmenin yasak olduunu bildiriyor. Zt anlamyla da cnpln dnda bu su ile gusl edilebileceini ifade ediyor. Halbuki iine idrar yaplm durgun bir suda hem cnplkten tr, hem de baka bir sebeple gusl edilmesi yasaklanmtr. b) Vasflar ou zaman, hkm kayda balamak iin deil, tevik veya sakndrmak iin zikredilmitir. Mesel: "Kendileriyle cinsel temasta bulunduunuz karlarnzdan olup, himayelerinizde bulunan vey kzlarnzla evlenmeniz size haram klnd. Eer analaryla zifafa girmemiseniz onlarla evlenmenizde sizin iin bir saknca yoktur" (en-Nis, 4/23) ayetlerinde geen "vey kzlar" iin vasf zikredilmitir. Bu kzlarn, babalklarnn himayesinde bulunmas ve babalklarn, vey kzn anasyla nikhlanp cinsel temasta bulunmas. Burada zt anlam esas alnrsa, cinsel temas olmamsa, babaln vey kzyla evlenmesi caiz olur, sonucuna ulalr. Ancak Kur'n- Kerm bizi zt anlamla yetinmeye brakmam ve bu hkm ayetin devamnda zaten aklamtr: "Eer
710 Mslim, man, 78; Tirmiz, Fiten,11; Nes, mn,17; Ahmed b. Hanbel, III, 20; Eb Dvud, Salt, 242; Melhm,17; bn Mce, kme, 155; Fiten, 20; bk. Emr-i bil-Ma'rf ve Nehyi Anil-Mnker" maddesi; Hamdi Yusufolu, amil slam Ansiklopedisi: 5/77-78. 711 brahim Sarm, amil slam Ansiklopedisi: 712 Buhr, Vud, 68; Mslim, Tahre, 94, 96.

analaryla cinsi temasta bulunmamsanz, onlarla evlenmenizde bir saknca yoktur" (en-Nis, 4/23). Buradan, anneyle mcerred nikh akdinin vey kz haram klmad hkm kmaktadr. Bu konuda genel prensip udur: Kzlarla mcerred nikh akdi anneleri; annelerle cinsel temasta bulunmak da kzlarn bu erkee haram klar.713 c) slm hukukularnn ounluuna gre hkmlerin birer illeti vardr. Bylece hkmler, hakknda nass bulunmayan fakat ortak nitelik tayan meselelere uygulanr. Dier yandan zt anlam yoluyla elde edilecek hkmle ilgili zel bir nass bulunmad da sylenemez. afi, Malik ve Hanbelilere gre ise er' szlerin zt anlamlar hkm karmaya elverilidir. Bu mezhepler, vasf, art, gaye ve det kavramlaryla hem er' nasslarda, hem de onlarn dnda ihticcda bulunmay caiz grmlerdir. Buna gre, nasslardaki kaytlar anlamsz ve bouna deildir; bunlarn bir gayesi, bir maksad vardr. Bu mezheplerin, zt anlamla amel edileceini sylerken dayandklar deliller unlardr: a) Arap dilinde, hkm bir kaytla kaytlanmsa, kaydn kalkmasyla hkm de ortadan kalkar. Mesel: "Zenginin oyalanp, borcunu geciktirmesi zulmdr"714 hadisinin zt anlam, yoksul borlunun demeyi geciktirmesinin zulm saylmayacana dellet eder. nk zenginlik vasf kalknca hkm de zt ynde ortaya kmaktadr. b) Yine, "Sime'de zekt vardr"715 hadisinde sime; yln ounu otlakta geiren hayvanlar ifade eder. Zt anlam, sime olmayan hayvanlara zekt gerekmeyeceidir. Bunu Hanefler de kabul eder. Ancak mam Mlik, yln ounu alda geirerek beslenen hayvanlar iin de zekt verileceini sylemitir.716 Zt anlamn delil olarak alnmas iin iki art vardr: er' szdeki kaydn tevik ve tehdit gibi baka sabit bir amac olmamaldr. Mesel: "Ey iman edenler, kat kat faiz yemeyin" (l-i imrn, 3/130) ayetindeki "kat kat" sfat faizden nefret ettirmek iindir. Bu anlam, daha sonraki u ayetle aklk kazanmaktadr: "Eer tevbe ederseniz ana paranz sizindir. Bylece zulmetmemi ve zulme de uramam olursunuz" (el-Bakara, 2/279). Bu ayette, zt anlam yoluyla hkm elde edilemez. Yine zt anlamn sabit olduu yerde bunun aksini gsteren zel bir delil bulunmamaldr. Mesel: "Ey iman edenler, ldrlenler hakknda size ksas yazld. Hr ile hr, kle ile kle ve kadn ile kadn ksas edilir" (elBakara, 2/178) ayetinin zt anlamna gre kadn ldren bir erkek ksas yoluyla ldrlemez. Ancak kadn ldren erkein ksas yoluyla ldrleceini u ayet hkme balamtr: "Orada onlara cana can, gze gz, buruna burun... ksas yazdk" (el-Mide, 5/45). Hz. Peygamber de yle buyurmutur: "Cana can ksas edilecektir"717 MASLAHAT Faydal olan elde edip, zararl olan defetme. slm dininin maksad; insanlarn faydasna olanlar gerekletirmek, bunlar korumak ve insanlardan zarar uzaklatrmaktr. Buna maslahat denir. Ancak maslahatlara insanlarn istediklerine gre deil, Allah'n koyduu ereve dahilinde itibar edilir. 718 Maslahat, salah kknden tremi bir kavramdr. Salah szlkte; fasadn zdd olup, dzgn oldu, istikamet zere oldu, salam oldu, dzeldi, kendisinden fesat gidip sulh (bar-iyi durum) oldu gibi anlamlara gelir. Ayn kkten tremi salih iyi, faydal iler, akla ve dine gre yarayl olma, fesat iinde olmama anlamlarna gelmektedir. Maslahat kelimesi ise; faydal olmann, fesattan uzak olmann getirdii fayda, menfeattr. Bu kavram fkhta, yararl olan elde etme, zararl olan (mfsidi) defetme anlamnda kullanlmtr. slmn amac, insanlar iin faydal olan elde etme ve onu gerekletirme, zararl olan, ifsat eden eyleri defetme, onlar insanlardan uzaklatrmaktr. (Maslahat celb, mefsedeti def) te slmn bu amacna maslahat denir. Bu maslahat amac, ancak Allahn koyduu kurallar iinde elde edilebilir. nsan hevasndan km llerle gerekli maslahat elde etmek mmkn deildir. nk insan hakknda en hayrl olan ve en zararl olan sonunda bilen yalnzca Allahtr. Maslahatn iki trl kullanl vardr: Faydal olan elde etmek veya onu korumaya almak, ki bu olumlu bir anlamdr. Zararl olan uzaklatrmak, ki bu da olumsuz bir manadr. Ama her ikisi de maslahattr.719 Maslahatn Trleri: Maslahatlar e ayrmak mmkndr.

713 714

ed-Dern, el-Menhic'l Usliyye, Dmak 1395/1975, s., 428, 430; Eb Zehra, Usl'l-Fkh, Kahire (t.y.), s., 150. Buhr, Havle, 1, 2, stikrz, 12; Mslim, Mskt, 33; Eb Dvud, By', 68; Nes, By', 100, 101. 715 Buhr, Zekt, 38; Eb Dvud, Zekt, 5; Mlik, Muvatta', Zekt, 23. 716 ed-Dern, a.g.e., s., 439, 440; Eb Zehra, a.g.e., s., 152. 717 Buhri, Diyt, 6; Mslim, Kasme, 25, 26; Tirmiz, Diyt, 10; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 718 Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 4/67. 719 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 385-386.

1. Zaruryyat: mmetin btn ve birimleriyle elde etmek zorunda olduu maslahatlardr. Bu maslahatlar zemin edilmediinde dzen bozulur, mmetin hali fesat ve ke gider. Bu maslahatlar elde etmeyenler ahirette azaba urarlar. Bundan dolay bu maslahatlar btn ilh dinlerde mevcuttur. Zarur maslahatlar be ksma ayrlr: a) Dini muhafaza, b) Nefsi muhafaza, c) Nesli muhafaza, d) Akl muhafaza, e) Mal muhafaza. Bu maslahatlar korumak iki ekilde mmkndr: a) Erkn ve adabna gre ikame etmek suretiyle, b) Kendilerine arz olan zarar defetmek suretiyle. 720 2. Hciyyt: Zorluk ve meakkati ortadan kaldrmak, genilii temin etmek iin insanlarn muhta olduklar maslahatlardr. Bu maslahatlar gzetilmediinde mmetin bir ksm skntya der. badetlerdeki kolaylklar, seferde ruhsat, al-veri imkn ve ekilleri bu gruba girer. 721 3. Tahsiniyyt: nsanlarn hal ve durumlarnn yksek edep ve salam ahlk temellerin gerektirdii ekilde olmasn temin eden maslahatlardr. Gzel giyinmek, adab- muaerete riayet vb. bu gruptandr.722 eriat baz maslahatlar muteber (faydal) saym, bazlarn kaldrm, bazlar hakknda ise bir ey dememitir. Onlar duruma gre faydal veya zararl olabilirler.723 Maslahat- Mutebere: ariin hkm koyarken itibar ettii maslahatlara "maslahat- mutebere" denir. Mesel akln muhafazas ariin istedii bir maslahattr. Bunun iin r sarho edici ikileri haram klmtr. nk iki sarholuk vermek suretiyle akl ifsad eder. O halde akl izale eden btn ikiler haramdr ve r tarafndan yasaklanmtr. Kyas hccet kabul eden bilginler, bu tr manalara gre tahlil yaplabilecei ve bunlar zerine hkm kurulabileceine mttefiktirler. 724 Maslahat- Merdude-Maslahat- Mulgat: slmn kabul etmeyip iptal ettii ve ortadan kaldrd maslahatlara da "maslahat- merdde" veya "maslahat- mulgt" denir. er- hkmlere aykr olan herhangi bir maslahat, esasnda mefsedettir. Dmana teslim olmak, bazen faydal bir zm olarak dnlebilir. Zira bu zm, ldrlmeyi ve hatta bazen esir edilmeyi mallarn telef olup gitmesini nleyen bir yoldur. Fakat r bu faydaya itibar etmemi, dmanla savalmasn ve lkenin savunulmasn emretmitir. nk bu daha stn fayday salamaktadr. O da mslmanlarn varlk ve erefinin korunmasdr. 725 Maslahat- Mrsele: Hkmn kendisine balanmas ve zerine hkm bina edilmesi, insanlara bir fayda salayan veya onlardan bir zarar gideren, fakat muteber veya geersiz sayldna dair belirli bir delil bulunmayan manaya "maslahat mrsele" denir.726 slm ulemas ibadetlerde meslihi mrsele ile amel edilemeyecei hususunda ittifak etmilerdir. Muamelt konusunda ise delil olup olmamas hususu ihtilfldr. Hanefler ve afiler nazariyatta mrsel maslahat bir delil olarak kabul etmemelerine ramen, fkh kitaplarnda maslahat esasna dayanan ictihadlarn bulunduu grlmektedir. Malik ve Hanbeller ise meslih-i mrsele'yi mstakil bir delil olarak kabul etmektedirler. Bunun yansra Gazzal ve Beyzv gibi baz limler zarur, kat' ve kll olmas artyla maslahat- mrsele'yi hccet olarak kabul ederler. Malik ve Hanbeller de hakknda nas bulunmayan meselelerde meslih-i mrsele'nin
Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 4/67; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 386. Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 4/67; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 386. 722 tib, el-Muvafakt (Nr. A. Draz), Kahire, ts., II, 8-12; Karfi, el-Furuk, Kahire 1347, IV, 33; Thir b. r, Mukasd'-eratilslmiyye, Tunus 1978, s. 78-96; H. Karaman, Fkh Usul, stanbul 1982, s. 91; Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 4/67; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 386. 723 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 386. 724 Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 4/67. 725 Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 4/67. 726 Zekiyddin aban, slm Hukuk lminin Esaslar, Trc. . Kfi Dnmez, Ankara 1990, s. 149-151; F. Atar, Fkh Usul, stanbul 1988, s. 80-81.
721 720

mstakil bir delil olabilmesi iin, maslahatn er' bir delile aykr olmamasn kat' olmasn ve kll (umum) olmasn art komaktadrlar.727 ST NBT ctihad yoluyla, nass veya icm'n tayin etmedii hkm veya illeti Kur'an ve Snnet metinlerinden karma. "Nebt" kknden gelen istinbt, lgatte yerden veya kuyudan su karmak, kapal ve gizli olan bir eyi ortaya koymak anlamna gelir.728 Hkm; kyas, istidlal, istihsan vb. metodlarla karlrken illet, sebr ve taksm veya mnasebet gibi illeti bulma yollaryla istinbt edilir.729 stinbt ml ynnden, er' hkm elde edebilmek iin mctehidin btn gcn harcamas anlamna gelen ictihaddan daha dar, kyastan ise daha genitir.730 stinbt istidllin benzeridir. Nisa suresinin 4/83. ayeti, hakknda aka nass bulunmayan olaylarn ortaya kmas halinde kyas ve rey ictihadnn gerekliliine dellet etmektedir. Hakknda nass bulunan konularda ise istinbta ihtiya yoktur. Hkmler, nasslar tarafndan tayin edilmi olabilecei gibi bazen de nasslarn iine yerletirilmitir ki bunlarn istidll ile ortaya konulmasna istinbt denir.731 Bu ayet ayn zamanda cz hadiselerin hkmlerinin tamamnn aklanmadn, bunlarn istinbat ile elde edilebileceini, istinbtn bir delil olduunu, istinbta ehil olmayanlarn ilim ehline sormalarnn gerekli olduunu, Hz. Peygamber (s.a.s)'in de istinbt ile mkellef bulunduunu ifade etmektedir.732 Tahric de istinbatn bir eididir ve hakknda mezhep imamlarnn hkm beyan etmedikleri meselelerde mezhebin kesin olarak kabul ettii usl ve kaidelere dayanarak hkm elde etmek demektir.733 slm Hukukunda istinbt Arapa olan Kur'an ve Snnetin nasslarna dayanr. Arap diline gre lfzlarn eitlerini ve bu lafzlarn mana ile iliki durumlarm iyice tanmadan sz konusu metinleri doru biimde anlamak ve onlardan isbetli hkm karmak mmkn deildir. Bunun yansra, slm hukukunun ana gayelerini, teruz grlen deliller arasndaki uzlatrma metodlarn bilmek gerekir. Ayrca Hz. Peygamberin Kur'an' tefsr ederken ve yeni hkmler ortaya koyarken kulland metodu ve istinbt usln bilmek zarurdir. Bylece hkm istinbtnda, Hz. Peygamberin hadislerinden karlacak ve tesbit edilecek istinbt kaidelerinin bilinmesi de nem kazanmaktadr.734 Hkm istinbt iin lisanla ilgili usul kaidelerini bilmek arapa yazlm olan nasslarn tefsiri iin zaruridir. Zira arapa ibareleri anlamak iin birer mi'yr ve l olan bu kaidelerin nasslarn tefsirinde dikkate alnmamas kanunun hatal anlalmasna, hkmlerin yanl bilinmesine, deiik olaylara hangi hkmlerin uygulanacann kavranlamamasna yol aar ve neticede haklar kaybolur. nk hkim, kanunu anladna gre tatbik etmektedir. Anlay yanl veya kusurlu olmas durumunda hak sahipleri haklarn kaybeder, hakszlar hak sahibi, sulular susuz; susuzlar da sulu hle gelir.735 Nasslardan hkm istinbt etmek iin konulmu olan kaideler "tefsr beyn" (el-Beynu't-tefsr) ile ilgilidir.736 CT HAD Terim Olarak ctihad: ctihad szlkte, g, takat ve aba, bir eyi elde etmek iin ya da bir eyi yapmak iin olanca abay gstermek, alp abalamak anlamndadr. Fkh ilminde ictihad, slmn hkmlerini anlayp renmek zere gayret gstermektir. Baka bir deyile; belirli bir seviyeye gelmi bir slm aliminin, Kuran- Kerim ve Snnetin yorumlanmas gereken ksmlarn yorumlamas, salam metodlar uygulayarak bu kaynaklardan dini bilmek ve yaamak iin gerekli bilgi ve hkmleri karmas demektir. ctihad yapabilen islm alimlerine (fakihlere) mctehid ad verilmektedir. Kuran- Kerim, insan hayatyla ilgili btn sorunlara ak hkmler koymamtr. Bir ksmn aklamtr, bir ksmn iaret etmitir veya Snnete brakmtr. Baz konularda ise bir takm ip ular vererek, insanlarn bu konular zerinde dnmelerini tavsiye etmitir.

727 728 729

F. Atar, a.g.e., s. 82-85; Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi: 4/67. bn Manzr, Lisn'l-Arab, VII, 410-412; Zebd, Tcu'l-Ars V, 229-230. el-Mevsu'at'l-Fkhiyye, Kuveyt 1404/ 1984, IV, 111; Nizmddn Abdlhamid, Mefhm'l-Fkhi'l- slm, Beyrut 1404/1984, s. 182. 730 el-Mevs'at'l-Fkhiyye, IV, 111; Hayreddin Karaman, slm Hukuku'nda ctihad, Ankara, (t.y) III, 18. 731 Casss, Ahkm'l-Kur'an, Beyrut (t.y.), III, 183. 732 Elmall, Hak Dini, stanbul 1979, II, 1403-1404. 733 el-Mevsatu'l Fkhiyye, lV, 111. 734 Zekiyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar (trc. brahim Kfi Dnmez), Ankara 1990. s. 263-264; Fahrettin Atar, Fkh Usl, stanbul 1988, s. 169-170. 735 Abdlkerim Zeydan, el- Veciz fi Usli'l-Fkh, Badad 1405/1985, s. 275 dipnot. 736 Vehbe ez-Zhayl, Usl'l-Fkhi'l- slm, Dmak 1406/1986, I, 200-201; Saffet Kse, amil slam Ansiklopedisi:

Peygamberimizin snneti, Kurann uygulamasdr. Peygamberimiz hayatnda, Allahn ak hkmlerini uygulam, iaret edilenleri vahiyden ald yetkiyle aklam ve bazen de ashabyla istiare ederek grerek hkmler vermi, uygulamalar yapmtr. Yine kendi zamannda bir takm konularda yaplan doru ictihatlar kabul etmi, Kuranda ve Snnette bulmadm konularda kendi ictihadmla karar vereceim diyen sahabeyi doru grmtr. Raslllah (sav) Muaz b. Cebel (ra)i Yemene gndermek istedii zaman ona yle sordu: -Sana bir dava geldii zaman nasl hkm vereceksin? Muaz b. Cebel; Allahn Kitabyla eklinde cevap verdi. Peygamberimiz (sav) bu sefer; -(Sana gelen davann hkmn) orada bulamazsan diye tekrar sordu. O da; Allahn Raslnn snnetiyle hkmederim dedi. Peygamberimiz; -Ne Raslllahn snnetinde ve ne de Allahn Kitabnda (o meseleyi) bulamazsan? diye yine sordu. Muaz yle cevap verdi: Kendi grmle ictihad edeceim ve bundan da geri kalmayacam. Bunun zerine peygamberimiz eliyle onun gsne vurarak; Raslllahn elisini, onu memnun edecek ekilde baarl klan Allaha hamdolsun buyurdu.737 G, takat ve aba. Bir eyi elde etmek iin olanca gcn sarfetmek anlamnda hakk; kyas vb. yollarla hkm karmak anlamnda ise mecazdir.738 Bu kelime Kur'an- Kerm'de zikredilmemi, hadis-i eriflerde ise her iki anlamda kullanlmtr. Hz. Peygamber, dzgn namaz klmayan bir sahbiye "namazn yeniden kl, nk sen namaz klmadn" demi ve bu hal defa tekrar edilmitir. ncde namaz klan "bana dorusunu ret, vallahi ben elimden geleni yaptm" derken "ictehedt" ifadesini kullanmtr.739 u hadislerde mecaz anlamnda kullanlmtr: "Hkim hkmedip, ictihadda bulunur ve isbet ederse ona iki ecir vardr" 740 Allah Rasl, Muaz b. Cebel'i Yemen'e ynetici olarak gnderirken "Kitap ve snnette hkm bulamazsan ne ile hkmedersin" sorusuna Muaz "Reyimle ictihad ederim" diye cevap vermitir.741 Bir terim olarak ictihad en eski fkh usl kayna olar fi (. 204/819)'nin er-Rislesi'nde yle tarif edilmitir: "Her hdise hakknda ya ona ait bir hkm veya hak olan hkmn yolunu gsteren bir dellet vardr. Hdisenin ak hkm varsa ona uymak gereklidir. Eer muayyen bir hkm yoksa, hdisenin hak olar hkmne gtren yolun delili ictihad ile aranr; ctihad ise kyastan ibarettir"742 En eski fkh usul kaynanda yer alan bu tarif yeterli deildir. nk ictihad, kyas yoluyla olabilecei gibi, ayet ve hadislerde hkim bulunan genel prensiplerden, kelime ve cmlelerin eitli dellet ve inceliklerinden kyas dnda kalan dier istidlal yollarndan hkm karmak tarznda da olabilir. Bu duruma gre kyas her zaman ictihada muhtatr, fakat ictihadn tek yolu kyas deildir.743 Kyas; hakknda ayet-hadis bulunmayan bir meselenin hkmn, aralarndaki ortak illet dolaysyla, hakknda ayet-hadis bulunan meselenin hkmne balamaktr.744 Ayet ve hadislerden amel (pratik) hkmleri karma gcne sahip olar fkih'e "mctehid" denir. ictihad ya er'i delillerden hkm karma tarznda olur, ya da karlan bu hkmlerin toplum hayatna uygulanmasyla ilgili bulunur. Birinci ksma giren ictihad; er' kaynaklardan hkm karan mctehidlere mahsustur. Sahbe, Tbin, Tebe-i tabin ve mezhep imamlar devrinde bu eit ictihadlarla slm hukuku sistemletirilmitir. Ancak nc hicr yzyldan sonra giderek ictihad yapanlar azalm ve artlarnn arl sebebiyle bu kapnn kapand kanaati uyanmtr. Hanbel, Zhir ve i mezheplerinde, ictihad kaps srekli ak telakki edilmitir. kinci ksna giren ictihada gelince; hkmlerin toplum hayatna uygulanmas bu tr ictihadda sreklilii gerekli klmtr. slm hukukunun yryen ve yaayan hayata intibakn salamak, gelien toplum hayatnn yeni problemlerini zmek iin her devirde bu yola bavurulmutur. Bunu yapanlara "tahrc limleri" denilir. Bunlar, karlm hkmlerin illetlerini belirleyip yeni, benzer cz' meselelere uygularlar. Bu, hkmleri uygulama almas olup, bylece ilk mctehidlerin, zerinde gr beyan etmedikleri bir ksm meselelerin hkmleri de anlalm olur.745 slm hukukunda, er' hkmler kesin delillere yani ak ayet ve hadislere veya icmaa dayanyorsa ictihada yer verilmez. Mecelle'nin 14. maddesinde "mevrid-i nass'da ictihada mesa yoktur, yani ayet-hadis olar yerde ictihad yoluna gitmek caiz deildir" denilmitir. Ancak nass'larn sbtu ve delleti kat'i olur veya bir konuda icma bulunursa ihtilafa mahal kalmaz. Eer nasslarn sbtu veya delleti zann olup kesinlik ifade etmiyorsa
737

Ebu Davud, Akdiye, Hadis no: 3592, 3/303. Tirmiz, Ahkm: 3, Hadis no: 1327, 3/616. Camiu Beyanil Ilm, 2/56; Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 287-288. 738 Zebdi, Tcu'l-Ars, Msr 1307, II, 329. 739 bn Eb eybe, el-Musannef, Haydarbd, 1966, I, 156. 740 Buhr, el- 'tism, 21; Mslim, Akdiye, 15; Ahmed b. Hanbel, III, 187. 741 Tirmiz, III, s. 616: Ahmed b. Hanbel, V, 230; afii, el-mm, VII, 273. 742 afii, er-Risle, thk. Ahmed M. akir, Msr 1940, s. 477. 743 Gazzal, el-Mustasf, Msr 1324, II, 229. 744 fi, el-mm, Msr 1329, VII, 85; evkn, rd'l Fuhl, Msr 1937, s. 197. 745 Muhammed Eb Zehra, Usul'l-Fkh, Kahire, t.y., s. 379.

veya bir nasstan bir ka hkm karmak mmkn oluyorsa ictihada bavurmak gerekir. Dier yandan ictihad, en ok hakknda nass bulunmayan olaylarn hkmlerini belirlemek iin yaplr.746 Devaml farkllaan toplum hayatnda yeni meselelerin zuhru tabidir. zm bekleyen problemlere eilmek gerekir. Ayrca bir takm amel hkmlerin rf-det, istihsan, maslahat gibi... tali derecedeki delillere dayand dnlrse problemin arl daha iyi anlalr. Ancak ictihad yapacak kimsede bir takm artlarn bulunmas gerekir. Aada vereceimiz bu artlar tayanlara "mctehid" denir. Bu esaslar fkh uslnn tedvini ile birlikte ilk olarak mctehid imamlar devrinde tesbit edilmitir.747 ctihad kelimesi gayret, tkat, aba mnlarna gelen Ce-He-De kknden ve iftial babndandr.748 Istlhta; er'i delilleri esas alarak, fer'i hkmler karma hususunda, fakih olan kimsenin btn gcn sarfetmesidir.749 Mctehid ve fakih olmayan bir kimse; bir konu zerinde btn gcn sarfetse ictihad yapm olmyaca gibi, mctehidin de fkhn dnda herhangi bir sahada btn gcn sarfetmesi ictihad saylmaz.750 Kur'n- Kerim'de: "Halbuki onu Peygambere ve ilerinden Ul'lemr olanlara arzetseler, elbette bunlarn istinbata kdir olanlar, onu anlar, bilirlerdi." (Nisa: 4/83) buyurulmutur. Bu yet-i kermede geen yestenbitneh ibaresinden kasdm, ictihad yoluyla hkm karmak olduu hususunda ittifak vardr.751 Resl-i Ekrem (sav)'in, "limler peygamberlerin vrisleridir."752 buyurduu bilinmektedir. bn-i Kesir, Nis sresinin 59.ncu yet-i kerimesini tefsir ederken "ul'lemrden kast lemadr"753 hkmn zikreder. Ayn hkme bn-i Abidin'de de rastlamak mmkndr.754 Kald ki, "Bilmiyorsanz, zikir ehlinden sorunuz." (Nahl; 16/43) yet-i kermesi emir bildirir ve hkm ummdir. Kad Beyzavi, bu yet-i kermede geen zikir ehlinden kastn "lema" olduunu kaydeder.755 ctihadn bizzat Resl-i Ekrem (sav)'in tevikiyle ortaya kt gerei gizlenemez.756 Bu durumda hibir ferdin, Resl-i Ekrem (sav)'in snnetini iptal etme hakk yoktur. Ancak ictihad da kendi arasnda, farz- ayn, farz- kifaye, mendb ve haram gibi blmlere ayrlr. Tabi ki; bata mctehidde aranan btn vasflarn bir kiide toplanmas zarreti vardr.757 Bu iin deiik ilim dallarndaki mtehassslarn bir araya gelerek yaplmas iddias, tutarl deildir. Son yllarda, tgt dzenlerden maala beslenen baz tipler, "ictihad yaplmaldr" sloganna sarlmlardr. Ancak bunun hangi konuda derhal yaplmas gerektiini, (yani farz- ayn ictihada konu olduunu) bir trl ortaya koyamamaktadrlar. Tab mctehidin kim olduu da gizlenmektedir. M'minlerin bir "ul'lemr" etrafnda toplanp slm topraklarndaki mstekbirlere kar cihad etmesinin zarur olduu gnmzde, " ctihad yaplmal m, yaplmamal m?" tartmasna katlmann bir mns yoktur. Zira ilim adamlarnn nce, tgt glere kar mcadele ve cihad etmeleri farzdr. Bu hususta hibir hassasiyet gstermeyen kimselerin muttaki olduunu kabul etmek gtr. Halbuki ictihad tamamlayan artlar arasnda doruluk ve takva esastr.758 Mtehid, hev ve heveslerden uzak, bid'atlardan korunmu olmaldr. Bata ukbat olmak zere,. muamelt ve ferizin inkr edilmedii toplumlarda ictihad deil, cihad farz- ayndr. Her m'min bilir ki, farz- ayn olan bir ibadeti kasten terkeden kimseye fsk denir. Fsk u fcru zhir olan kimsenin hkm ile hi kimse amel etmez. 759 ctihadn leyii: ctihad, bir anlamda kapal bir sorunun zlmesi, hakknda hkm bulunmayan yeni ortaya km meselelerin din hkmnn bulunabilmesi almasdr. Mslmanlar hayatlarnn btn alanlarnda dinlerine uygun yaamak, btn sorunlarn Kurana ve Snnete gre zmek isterler. Kuranda ve Snnette o sorunun zm yoksa, mslmann ya kendisinin, ya da kendisinin bilgisi yetersiz ise yetkin bir alimin o sorunu Kurana ve Snnete gre zmesi gerekir. Bir er hkmde ictihad olabilmesi iin, o hkmn yoruma ak olmas gerekir. Kesin ve ak hkmlerde ictihada zaten ihtiya bulunmamaktadr.

Abdlvahhb Hallf, Masdiru't-Teri'l- slm, s.10. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/86. 748 Mahmud b. mer ez-Zemaher, Essas'l Bela, Beyrut:1965, D.Sadr Matb. sh.156. 749 Kemaluddin bn-i Hmam, et-Tahrir, Bulak: 1316, c.III, sh. 291, bn-i Abidin, (Trke nsha, st.1982, c.I, sh. 84) " htilftan murad, mctehidlerin arasnda fer'i meselelerde cerayan eden ihtilftr" hkmn zikreder. Ayrca mam- Gazzal, el-Mustasfa min lmi'l Usl, Beyrut:1937 c.II, sh. 350 750 es-Seyyid Muhammed Musa; el- ctihad, Kahire 1973, sh. 98. 751 Eb Bekir el-Cessas, el-Alkmul Kur'n, Beyrut: 1335, c. II, sh. 215, vd. 752 Snen-i Eb Davud, st. 1401, ar Yay. c. IV, sh. 58, Hadis No: 3641. 753 bn-i Kesir, Tef'sir'l Kur'n'il Azin, Beyrut: 1969, Daru'1 Marife Yay. c. I, sh. 518. 754 bn-i Abidin, a.g.e., c.I, sh. 29. (Trke Nsha, st. 1982, amil yayn, c.I, sh. 40) 755 Kad Beyzavi, Envar't-Tenzl Esrar't-Tev'il, st. Mtb. mire Tb., c. I, sh. 459. 756 Ebu Bekir el-Cessas, a.g.e., c. II, sh. 212 vd. 757 mam- Gazzal, el-Mustasfa min lm'l Usul, Beyrut:1937, c. II, sh. 351-352. 758 bn-i Hmam a.g.e., c. III, sh. 292-304, Eb shak brahim b. Musa el-Lahmi el-Gnad e-atbi, el-Muvafakat, Msr ty., c. IV, sh.107. 759 Yusuf Kerimolu, Kelimeler ve Kavramlar, nklap Yaynlar: 197-199.
747

746

Mevrid-i Nassta ictihada mesa yoktur denilmitir. Yani Nassn (Kuran ve Snnetin) aka ortaya koyduu meselede ictihad yapmaya msade yoktur. slm hkmlerin bazlar muhkem yani ak ve net deildir. Onlar zerinde yorum yapmak imkan vardr. Hatta onlar yorumlamak, onlardan yeni hkmler karmak gerekir. Bu demektir ki, ictihada ihtiya vardr. Aksi halde slm yaamak zorlar ve insanlar slm dnda zmler aramaya balarlar. nsanlar ve toplumlar gelitike, yeni yeni problemler kmakta, yeni yeni olaylarla karlalmaktadr. Eer ictihada izin verilmemi olsayd, belki milyonlarca konu zmsz kalrd. Mctehidlerin ictihad, hem Kurann anlalmasna yardmc olur, hem de slm hukukunu sistemli bir ekilde renip yaamamza yol aar. Ancak mctehidlerin ictihadlar dinin kesin emri deillerdir. Alimler, ictihad yapacak kimselerde baz zelliklerin olmasn art komulardr. Yeterli bilgisi ve yetenei olmayan kimseler ictihad yapmaya kalkarsa, din yara alr ve yanl anlalr. Yani her nne gelen din meselelerde, benim grme gre, benim anladma gre deyip, istedii fetvay veremez, vermemeli. Cahil bir kiinin gr, karar, ya da fetvas hem kendine, hem de bakalarna zarar verir.760 ctihadlar Balayc mdr? ctihadlar her ne kadar dinin kendisi deilse de, dinin hkm byle olabilir, eldeki deliller byle olabileceini gsteriyor, ya da din bir hkm bu ekilde uygalanabilir demektir. yleyse bir mslmann alimlerin yapt ictihatlar beni balamaz, ben bildiim gibi amel ederim, ya da ictihatlar dine yaplm eklemelerdir, balayc deillerdir demesi doru deildir. Unutmamak gerekir ki dinin anlalmas ve pratikte uygulanabilmesi iin yetkin bilginlerin ilmine ihtiya vardr. Mezheblerin fkh kitaplarna baktmz zaman, ayn meselede ok farkl ictihadlarn yapldn grrz. Bu bizi artmamal. nk btn mctehitler ellerindeki delillere, kendilerine ulaan hadislere ve haberlere dayanarak fetva vermilerdir. Onlarn iyi niyetlileri, btn glerini kullanarak cevabn en isabetlisini bulmaya almlardr. Mctehidler bu abay gsterirken hatal kararlar verseler bile sevap kazanrlar. nk onlar hi bir etki altnda kalmadan, hi dnyalk kazanc dnmeden yalnzca Allah rzas iin, olanca glerini kullanarak doruya ulamaya alrlar. Ancak alim olmayan, meseleleri ve delillerini yeterince bimeyen birisi iine geldii gibi fetva vermeye kalkrsa brakn sevap almay; gnah kazanr, belki de dellete bile debilir. Bir kiinin herhangi bir konu hakknda bilgisi yoksa hevasna (arzularna) gre fetva veya karar verir. Bu cahillik te onu doru yoldan uzaklatrabilir. Peygamberimiz (sav) yle buyurmutur: Hkim (hkmeden-karar veren) ictihad eder ve isabetli karara ularsa kendisine iki cret (sevap) verilir. Eer ictihad eder ve hatal karar verirse ona da bir cret verilir.761 Belli bir mezhebe gre amel edenler, o mezheb imanlarnn ictihadlarn gz nne alrlar ama baka mctehidlerin ictihadlarnn yanl olduunu dnmezler. nk mctehidler, ellerindeki delillerden hareket ederek o sonuca ulamlardr. Deliller ve o delilleri uygulama metodu farkl olursa, farkl ictihadlarn olmas doaldr. Onlarn pek ou ortaya koyduklar ictihatlarda srarc olmamlar, mslmanlara bizim ictihadmzdan daha isabetlisini bulursanz ona uyun demilerdir. Sahabeler gibi, daha sonradan gelen baz alimler de bir konu hakknda ortak ictihadta bulunmulardr. Bunlara icma denir. Mctehid alimler bir konuda ortak ictihad yapmlarsa, yani bir meselede icma olmusa; artk o konuda ictihada ihtiya yoktur. nsanlara braklan yani slmn bir ey sylemedii, hkm koymad, fkh d konularda sz syleme yetkisi yalnzca mctehidlere ait deildir. Byle konularda uzman olanlar sz sylerler, hkm verirler. Bunlarn verdii karar da ictihad olmaz. zellikle islm tarihinde grld gibi bir takm siyas mezheplerin ve gurup grlerinin terim anlamyla- ictihad saylmasnn imkan yoktur. Yani ictihadn alan Kuran ve Snnetle belirlenmitir. Bu da onlardaki yoruma ak hkmler ve yeni karlalan fkh sorunlardr. Yeni ortaya kan meselelere cevap verebilmek ve slam btn alara, btn topluluklara uygulayabilmek iin ictihad yaplmas gerekir. Elbette iin ehli olan insanlar tarafndan. slmdaki ictihad faaliyeti, slm hukukunun her devirde ve yerde uygulanmasn salad gibi, onu donukluktan (statiklikten) kurtarr. ctihad, hem slmn mevcut hkmlerinin uygulanabilmesi, hem de sonradan ortaya km sorunlara slm zmler getirilebilmesi iin gereklidir. slm hkmler ile hayat arasnda bir kopukluk yoktur, olmamaldr. ctihad bu kopukluu ortadan kaldran ok nemli bir abadr. 762 ctihad Kaps Kapal mdr?

760 761

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 288. Buhar, Itisam/21, 9/133. Mslim, Akdiye/15, Hadis no: 1716, 3/1342. Ebu Davud, Akdiye/2, Hadis no: 3574, 3/299. Tirmiz, Ahkm/2, Hadis no: 1326, 3/615. Nes, Kad/3, 8/197. 762 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 289-290.

Yakn yzyllarda, ictihad kapsnn kapand iddia edilmitir. Hl bu gr savunanlar da bulunmaktadr. Halbuki, ictihadn kapsn kapamak, slm hkmlerin uygulanmasnn nne tkayp, insanlar zmszlk yznden baka milletlerin hukuk ilkelerine yneltmektir. Ya da slm hayata uygulamay zorlatrmaktr. Gnmzde yetkili mctehidlerin, veya mctehidlerin oluturaca konsey ve kurallarn ictihadna iddetle ihtiya vardr. Bu ictihad hi bir zaman yeni mezhebler uydurmak, yeni namaz klma veya hacc yapma ekli icat etmek deildir. ctihad byle anlayanlar phesiz asl maksadn uzana derler, ii zorlatrrlar. Bugn, batdan kaynaklanan modern kltrn, deien hayat artlarnn, ortaya km saysz hayat felsefesinin, youn iletiim kltrnn etkisinde kalan, bu gereklerle yzyze olan, ynla ekonomik ve sosyal sorunlarla bouan mslmanlarn problemleri zm beklemektedir. Mslman hukukularn bunca yeni meseleye slm fkh erevesinde zm retmeleri gerekir. slm hukukunda terim anlamyla ictihad, fkh ile snrldr. ctihad geni anlamyla alp, din konusunda sylenen her eye, varlan her yoruma ictihad deyip, sonra da hepsini; ictihad kaps kapal olduu iin reddetmenin mant yoktur. ctihad kapsn bu anlamda da kapal tutanlar, cahil-alim mslmanlar kr bir taklitilie, nceden gelip gemi atalar aynen izlemeye ve yeni meseleler karsnda ebkem (dilsiz) olmaya davet ediyorlar. Nitekim, slm leminin son beyz yllk geriliinde bu kafa yapsnn etkili olduu inkr edilemez. Her eyin adn iyi koymak gerekir. lmin alan ok genitir. Eskiden olduu gibi imdi de insanla ve onun ihtiyalaryla ilgili saysz ilim dal gelimitir. Bunlarn bilinmesi, retilmesi, uygulanmas bir sorunu zyorsa, mslmanlarn bunun uzanda olmas dnlemez. Hikmet olan, slmn temel ilkelerine aykr olmayan her eyi, ihtiya kadar almak gerekir. Bu nedenle gnmzde korkun boyutlara ulaan bilgiden ve iletiimden yoksun olmak, bakalarnn gdmne ve giderek onlarn dnya grlerine girme tehlikesini beraberinde getirir. Pozitif bilimlerde aratrma, cehd, fikir rteme, deney yapma, dnce gelitirme faydal ve ihtiya olduu gibi, slm ilimler sahasnda da ayn eyleri yapmak hem faydaldr, hem de gereklidir. Dinin anlalmas, her devirde yaanabilmesi iin yeniden yorumlanmas, gnmzde ulalan bilgi ve tecrbeleri de hesaba katarak yeni aklamalar yaplmas zararl deildir. Yeter ki bu ileri yapanlar iyi niyetli olsun, slmn asl kaynaklarna bal kalsn, slm ve onun ilkelerini aa, siyas sistemlere ya da birilerinin keyfine uydurmaya kalkmasnlar. slm, hi kimsenin ana, keyfine, hevasna, lsne, kafa yapsna uymak durumunda deildir. Ama btn insanlar, Allaha kulluk iin slma teslim olmak zorundadrlar. Tekrar edelim ki, btn ilim dallarnda youn bir abaya (ictihada) ihtiya olduu gibi, yeni fkh meseleleri zmek iin de -terim anlamnda- ictihada ihtiya vardr. 763 MCTEH D Mctehid Kimdir? ctihad fiilinin fail (zne) ismidir. ctihad yapan demektir. ctihad, cehd veya chd kknden tremitir. Szlkteki anlam, herhangi bir ii yapmak iin olanca gayreti sarfetmek, alp abalamak demektir. Fkh ilminde ictihad; eriatn ( slmn) hkmlerini anlayp renmek isteiyle gayret etmektir. Yahutta, belirli bir seviyeye gelmi bir alimin Kurann ve Snnetin yorumlanmas gereken ksmlarn yorumlayarak, hkm karmas, bu konuda aba sarfetmesidir. ctihad yapabilen slm alimlerine (fakihlere) mctehid ad verilmektedir. Mctehidlerin ictihad abalarnda u hususlar grmekteyiz: Mctehid, ictihad ederken btn gayretini, sarfeder, ok alr. eriat ilimleri konusunda ictihad etme yetkisi yalnzca mctehid olan kimselere aittir. slm bilmeyenlerin gr ictihad olmaz. Bu aba eriatn hkmlerini anlama ve yorumlama konusunda olmaldr. Mesel, dil, tarih veya sosyal konularda aba sarfetmek, yorum getirmek ictihad deildir. er hkmler, derin bir aratrmann, stn bir abann, dikkatli bir incelemenin sonucunda delillerinden karlabilir. Mctehid, kendisinde ictihat yetenei olan kimsedir. Yani o, yoruma ak delillerden (Kuran ve hadis hkmlerinden) aratrma ve inceleme yoluyla yeni hkmler karabilen, yeni yorumlar yapabilen insandr. Bir er hkmde ictihad olabilmesi iin, o hkmn kesin olmamas, yoruma ak olmas gerekir. Kesin ve ak hkmlerde ictihada zaten ihtiya bulunmamaktadr. Mevrid-i Nassta ictihada mesa yoktur denilmitir. Yani Nassn (Kuran ve Snnetin) aka ortaya koyduu meselede ictihad yapmaya msade yoktur.
763

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 290-291.

slm hkmlerin bazlar muhkem yani ak ve net deildir. Onlar zerinde yorum yapmak imkan vardr. Hatta onlar yorumlamak, onlardan yeni hkmler karmak gerekir. nsanlar yaadka yeni yeni sorunlarla karlayorlar, yeni yeni olaylar olmaktadr. Bunlarla karlaan mslmanlar, onlar inanlar dorultusunda, dinlerine zarar vermeyecek bir ekilde zmek istemektedirler. te bu gibi konularda ictihad gndeme gelmektedir. Yeni karlalan sorunlar konusunda ictihad yaplmazsa, iin ehli olmayan insanlar din adna yalan yanl karar ve hkm verebilirler. Herkes iine geldii gibi anlar ve uygular. Bu da dinde karkla, giderek ayrla yol aar. Peygamberimiz (sav) Muaz b. Cebeli (ra) Yemene vali olarak gnderirken, Kuranda ve Snnette olmayan meseleleri nasl zeceini sorduu zaman O, kendi reyimle (grmle) diye cevap vermitir. Onun bu cevab Peygamberi memnun etmitir. Bu olay slmdaki ctihad ihtiyacn ve bu konuda verilen iznin isbatdr. Elbette btn sorunlarn cevab, ok net bir ekilde Kuran ve Snnette olmayabilir. Bu gayet mantkl bir gerektir. Kuran btn alara ve btn insan topluluklarna hitap etmektedir. O insanlar iin lazm olacak hidayeti ve genel prensipleri ortaya koyar. nsanlarn ve toplumlar karlatklar yeni probnlemleri bu genel prensipler ve Kuran hidayet kayna olmas dorultusunda zeceklerdir. 764 Mctehid: Ayet ve hadislere dayanarak hkm karan slm bilgini; slm hukukusu; alim, fakh. ctihad, szlkte g, takat ve aba anlamna gelen "cehd" kknden "iftial" vezninde olup, bir eyi elde etmek iin olanca gcn harcamak demektir. yet ve hadislerden kyas ve benzeri yollarla hkm karma anlamnda mecazen kullanlr. Ayet ve hadislerden hkm karma gcne sahip olan fakh zata da "mctehid" denir.765 ctihad, ya er' delillerden hkm karma eklinde olur, ya da karlan bu hkmlerin toplum hayatna uygulanmasyla ilgili bulunur. slm hukukunda er' hkmler kesin delillere yani ak ayet ve hadislere veya icmaa dayanyorsa ictihada gerek kalmaz. Mecelle, bunu "Mevrid-i nas'da ictihada mesa yoktur" prensibiyle ifade etmitir.766 Ancak nasslarn sbtu veya delaleti zann olup, kesinlik ifade etmez veya yet ve hadislerde zm bulunmayan meselelerle karlalrsa, reyle (ictihad) hareket edilecei, bizzat Hz. Peygamber tarafndan, Muz b. Cebel'i Yemen'e vali olarak gnderirken aklanmtr. Hz. Muhammed, Muz'a Yemen'de ne ile hkmedeceini sormu; Muaz, "Allah'n Kitab ile" cevabn vermitir. Hz. Peygamber (s.a.s) "Allah'n Kitabnda bir hkm bulamazsan?" buyurunca; "Rasulnn snnetiyle" demitir. "Onda da bulamazsan" sorusuna ise Muaz, "Reyimle ictihad ederim" cevabn vermitir. Bunun zerine Allah Rasul yle buyurmutur: "Rasulnn elisini, Peygamberinin raz olduu ekilde muvaffak klan Allah'a hamd olsun"767 Arapa'y iyi bildikleri ve Hz. Peygamberle beraberlik sayesinde Allah ve Raslnn maksadn ok iyi anladklar iin Sahabe neslinden mctehidlerin says bir hayli oktur. Ancak kendilerinden hkm ve fetva nakledilen Sahabe mctehidi yzotuz kadardr. Bunlardan yedi tanesi fetvalar birer kitab olacak kadar oktur. Fukh-Seb'a denen bu sahabiler unlardr; Hz. mer, Ali, Aie, Zeyd b. Sbit, Abdullah b. Mes'ud, Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. mer.768 Hz. mer, Eb Musa el-Er'ye gnderdii mektupta onu kyas ve ictihada tevik etmi yine ayn konuda Kd urayh'a (. 78/697) yle demitir: "Kitptan aka anlayabildiinle hkmet. Eer kitabn tamamn bilemezsen Rasulullah'n hkmettii ile hkmet. Bunun hepsini bilmezsen, doru yolda olan alimlerin kazalaryla hkmet. Bunlarn da hepsini bilemezsen, reyinle ictihad et, alim ve salih kiilerle de istiare et"769 Mctehid Olabilmenin artlar: Mctehid olmann bir ok art vardr. Bunlar alimler tarafndan tesbit edilmitir. Bu artlara ne lzum var denilmez. Yaplan ictihadn kabul edilmesi, mmet tarafndan itibar grmesi iin bunlara ihtiya vardr. Mctehidler ne zel bir okulda yetiir, ne de kiisel iddia ile gerekleir. Bir ilim adam kendini yetitirir, aadaki artlar tad; alimler ve mmet tarafndan kabul edilirse, onun ictihadlar deer tar. Mctehidler, ey insanlar ben ictihad ediyorum, bana uyun demezler. Onlar kendi tabi ortamlarnda meselelere zm retmeye alrlar, insanlar da onlara itibar eder ve onlarn yorumlarn alp deerlendirirler. Elbette mctehidlerin ictihadlar din deildir, ama dini anlama ve yaama konusunda kolaylktr, ihtiyatr. Mctehid alimlere itibar etmeyenlerin kendilerinin her meseleyi bilmeleri ve isabetli karar vermeleri gerekir. Bunun da mmkn olmadn herkes bilir. yleyse, mmetin mctehidlere ihtiyac vardr.
764 765

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 436-437. Zebd, Tc'l-Ars, II, 329; fi, er-Risale, s. 477, el-mm, VII, 275. 766 Madde, 14. 767 Tirmizi, Ahkm: 3; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 230, 236, 242; afii, el-mm, VII, 273. 768 bn'l-Kayyim, 'lm'l-Muvakkn, thk. M. Muhyiddin Abdulhamid, Msr 1955, I, 14 vd. 769 rz, Tabakt, s: 7; bn'l-Kayyim, a.g.e., I, 204; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/322.

ctihad kapsnn her zaman ak tutulmas gerektiini de ekleyelim. Kimileri bu kapy kendiliklerinden kapatmlardr. Yani artk mctehid yetimez, ictihada gerek yoktur. Bu gr, din adna bir talihsizliktir, byk bir zarardr. ctihad, dinin her devirde yaanabilmesinin abasdr, zmdr. Bu abay kaldrmak, dini doma haline getirir, statikletirir. Baz kimselerin grlerinin de din zannedilmesine yol aar. Tekrar hatrlatmak gerekir ki mctehidlik rastgele konularda, rastgele fikir ileri srmek deildir. O hakknda nass (kesin hkm) olmayan konularda dinin anlalmasnn, yeni sorunlarn zme kavuturulmasnn yoludur. Bu adan mctehidlerde baz zelliklerin olmas gerekir. Mslmanlarn batnn gelimesi karsnda zayf kalmalar ve slmn sekuletirilme (laikletirilme) abalar karsnda ictihad ihtiyac kendini daha ok belli ediyor. Kyamete kadar geerli olacak slmn hayata aktarlmas noktasnda yeni mctehidlerin yetimesi bir zarurettir. 770 Ayet ve hadislerden hkm karmak ve ictihad gerektiren konular zebilmek iin bir takm artlara ihtiya vardr. Bu esaslar fkh usulnn tedvini ile birlikte, ilk defa Mctehid imamlar devrinde tesbit edilmitir. Bir mctehidde bulunmas gereken zellikleri ylece ifade edebiliriz771: 1) Arapay Bilmek Arapay btn zellikleriyle, sanat dallaryla bilmek gerekir. 772 Fkh usl bilginleri bu noktada ittifak etmilerdir. nk Kur'n bu dille inmi, Hz. Peygamberin snneti de ayn dille ifade edilmitir. slm eratnda aratrma yapan kimsenin nasslardan hkm karma gc, Arapann sr ve inceliklerini bilmesi oranndadr. Eb shak e-tib (. 790/1388) bu konuda yle der: "Arapay anlamakta mbted olan kimse, erat anlamakta da mbteddir. Arpay orta derecede anlayan kimse, erat anlamakta da orta durumdadr. Bu, son dereceye ulamamtr. Arapada son dereceye ulaan kimse, erat anlamakta da son dereceye ular. Dolaysyla onun anlay eratte hccet olur; tpk sahablerin ve Kur'n' hakkyla anlayan bilginlerin anlaylarnn huccet oluu gibi... Bunlarn seviyesine ulamayan kimselerin erat konusundaki anlaylar kendi seviyeleri lsnde eksiktir. Anlay eksik olan herkesin gr ise ne bir hccet olur, ne de bakalar tarafndan kabul edilir"773 Ancak maslahat veya mefsedet kabilinden bir man ve illete bal olan konularda Arapa bilmeyen de prensipleri kavrayp uygulama alann belirleyebilir. Kyas ictihadlarnn ou bu kabildendir.774 Mctehidin Arapa bilgisi genel olarak, Arapa'nn inceliklerini kapsamaldr. nk Kur'n- Kerm, Arapann en beli ve en fasihini tekil eder. Bu yzden, ayetlerden hkm karacak kimse, Kur'n'n belgat, fesahat ve srlarn bilmelidir ki, bu sayede onun iine ald hkmleri kavrayabilecek duruma gelmi olsun. 775 yet ve hadislerdeki kelimeleri ve hitab anlayacak kadar sarf ve nahiv bilgisiyle Arapay bilmek gerekir.776 2) Kur'n lmine Sahip Olmak Kuran (Kitab), btn ynleriyle; dil, sanat, sre, yet, ini (nzul) sebebleri, muhkem-mteabih, nasihmensuh, mucize oluu asndan ve zellikle ahkm ayetlerini bilmek gerekir. 777 Kur'n, slm'n direi, er' hkmlerin esasdr. Kur'n ilmi ok genitir. Bunu tam olarak bilen Hz. Peygamberdir. Bu yzden bilginler, mctehid iin Kur'n'da hkm ifade eden be yz kadar yetin inceliklerini, zelliklerini bilmek gerekir demilerdir. Bu ayetlerin mm-has, mutlak mukayyed, nsih-mensuh, Snnetle ilgili durumlarn bilmek gerekir. Dier yandan Kur'n'n geri kalan btn yetlerini de topluca (icml olarak) bilmek gerekir. nk Kur'n bir btn olup paralar birbirinden ayrlmaz. Kur'n'n hkm bildiren ayetlerini dierlerinden ayrdetmek, phesiz btn Kur'n' bilmekle mmkn olabilir. Kur'an' ezbere bilmek gerekmez, ihtiya duyulan ayetlerin yerini bulabilecek durumda olmak yeterlidir.778 Ebu Bekir el-Cassas (. 370/980) ile bn'l-Arab (. 543/1148) gibi bilginler "hkm'l-Kur'n" adl eserlerinde hkm yetlerini aklamaya almlardr. Eb Abdillah el-Kurtub (. 671 H.), "el-Cmi'li Ahkmi'l-Kur'n"; es-Sbn de, "Tefsru yati'l-Ahkm" adl eserleriyle hkm yetlerinin tefsrini yapmlardr. 779 3) Snneti Bilmek

770 771

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 437-438. Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 4/322. 772 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438. 773 e-tib, el-Muvfakt, IV,114. 774 e-tb, a.g.e., IV, 162, 165. 775 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/86; 4/322. 776 Gazzl, a.g.e, II, 350-353; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/86. 777 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438. 778 Gazzl, a.g.e, II, 350-353. 779 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/86; 4/322.

Peygamberimizin snnetini; sahih ve zayflk ynnden, mtevatirlik ve peygamberimizin uygulamalar asndan bilmek gerekir. 780 Bu art zerinde de bilginlerin ittifak vardr. Hkm hadislerini bilmek yeterli olup, mev'za, ahiret hkmleri vb. hadisleri bilmek art deildir. ctihadn blnebileceini kabul etmeyenlere gre bir mctehidin teklif hkmleri iine alan btn hadisleri okumas, onlarn amalarn kavramas, onlarla ilgili zellikleri bilmesi gerekir. Yine onun, snnetin nasih ve mensuhunu, mm ve hass'n, mutlak ve mukayyedini bilmesi gerektii gibi; hkm hadislerinin rivayet yollarn, senedlerini, hadis rivayetlerinin kuvvet derecelerini, rvilerin derece ve hallerini, adlet ve zabt gibi vasflarn da bilmesi gerekir. Hadis rivayet edenlerin hal tercemeleri ile adlet ve zabt bakmndan durumlar hakknda bir ok eserler yazlmtr. Ktb-i Sitte gibi sahih hadis mecmualar meydana getirilmi ve bunlar zerine bir ok limler tarafndan erhler yazlmak suretiyle hadisler senetleri bakmndan tasnif edilmi ve slm hukukularnn baz hadisler zerindeki gr ayrlklar ortaya konulmutur. Bu hadis almalar mctehidin bunlara bavurarak hkm karmasn kolaylatrmaktadr. Hkmlerle ilgili btn hadislerin ezbere bilinmesi art deildir. Ancak gerektiinde yerlerinin, bavurma metodlarnn ve hadis rivyetlerinin bilinmesi yeterlidir.781 4) zerinde cma ve htilaf Edilen Konular Bilmek zerinde alimlerin icma ettikleri konular bilmek gerekir. 782 zerinde icma (ittifak) meydana gelen konular bilmek yannda Sahabe, Tabi ve onlardan sonra gelen mctehidlerin ihtilfa dtkleri konular bilmek gerekir. 783 Ancak btn icm yerlerini ezberlemek art deildir. Aratrma konusu yaplan mesele hakknda icm veya ihtilaf bulunup bulunmadn bilmek yeterlidir.784 Medine ve Irak fkhnn metod ve farklarn bilme yannda; doru olanla doru olmayan, naslara yakn olanla uzak olan eyler arasnda karlatrma yapabilecek akl, anlay ve deerlendirme gcne sahip olmak gerekir. Gerekte Asr- saadette ve daha sonra yaam byk hukukularn grlerini incelemek, delil ve temaylleri bakmndan onlar arasnda karlatrmalar yapmak kiinin muhkeme gcn ve aratrma melekesini gelitirir. Mctehidlerin ittifak ve ihtilaf ettikleri meseleleri, ihtilaf sebeplerini aklayan eserler meydana getirilmitir. eirz'nin (. 476/1083) "el-Mhezzeb" adl eseri ve Nevev'nin buna yazd erh, bn Kudame (. 620/1223)'nin el-Munisi, bn Hazm'n (. "456/1063) "el-Muhall" s Hafd bn Rd'n (. 595/1199) "Bidyet'l-Mctehid" ve bn Teymiyye'nin (. 728/1327) "el-Fetv" adl eserleri bunlar arasnda zikredilebilir.785 5) Kyas Bilmek Fkh usuln, yani fkh ilminin metodunu, eriatn delillerini ve bunlarn nasl kullanlacan bilmek gerekir.786 ctihad, btn ekil ve metodlaryla kyas bilmeyi gerektirir. Hatt imam fi'ye gre ictihad kyastan ibarettir.787 Kyasn metodunu bilmek; naslardan hkm karma esaslarn renme ve ictihad yaplacak konuya en yakn olan nass seme imknn salar. Kyas bilmek u eyi bilmeyi gerektirir: 1- Kyasn dayanaca asl hkm bilmek. Bu dayanan ayet, hadis veya icma olmas, bunlarla ilgili gerekli bilgilere sahip olunmas da gereklidir. 2- Kyas kaide ve prensiplerini bilmek. Mesel belirli ve zel bir durumu ifade ettii sabit olan bir nas zerine kyas yaplamaz. Kendisine dayanlan asl hkmn illetini tesbit ettikten sonra hkme balanacak yeni meselede (fer') de ayn illetin gerekleip gereklemediini aratrmak gerekir. Hz. Peygamber'in drtten fazla olan e saysna kyas yaplarak hkm karlamamas gibi. nk bu msade yalnz O'na ittir. 3- nceki mctehidlerin kyas metodlarn bilmek. el- snev (. 772/1370) "Kyas bilmek bir ictihad kaidesi ve saysz hkmlerin aklanmasna gtren bir yoldur" der.788 6) Hkmlerin Amalarn Bilmek eriat hkmlerinin amalarn, insanlarn faydalarn (maslahatlarn) ve hkmlerini illetlerini (sebeplerini) bilmek gerekir. 789
780 781 782

Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438. Eb Zehra, Usul'l-Fkh, s., 382 vd; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/86; 4/322-323. Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438. 783 afi, er-Risle. s. 510. 784 Eb Zehr, a.g.e, s. 383 vd. 785 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/86-87; 4/323. 786 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438. 787 fii, a.g.e, s. 383 vd. 788 el- snev, erhu Minhci'l-Usl, III, 310 ( bn Emr'in Takrri kenarnda) Msr 1316; afii, a.g.e., s., 477; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87; 4/323. 789 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438.

slm hkmlerin amalar, belli bir nas'dan deil, btn naslarn toplamndan anlalabilir. Bylece, cz' bir meseledeki maksad anlamak, kll hkmleri ortaya koyan nass'lar anlamaya baldr. Bu hkmlerin asl amac insanlar iin rahmet olmaktr. Ayette; "Biz, seni ancak alemlere rahmet olarak gnderdik" (el-Enbiy, 21/107) buyurulur. slm'da glk ve skntnn kaldrlmas, zorluun deil kolayln tercih edilmesi bu rahmetin bir sonucudur. Emredilen baz glkler byk zararlar gidermek amacna yneliktir. Cihadn farz kln byledir. Nitekim yette yle buyurulur: "Allah, insanlarn bir ksmn dier bir ksmyla defetmeseydi manastrlar, kiliseler, havralar ve iinde Allah'n ad ok anlan camiler yklp giderdi. phesiz Allah, kendisine yardm edenlere yardm eder. Gerekten Allah, gl ve ycedir" (el-Hacc, 22/40). Maslahata gre fetva vermede, gerek maslahatlarla (toplum yarar) nefs ve ehev arzulardan gelen bir vehimden ibaret olan maslahatlar birbirinden ayrdetmek gerekir. Bylece mazarrat defetme, maslahat celbetme, btn insanlara faydal olan eyleri tercih etme, baka bir deyimle toplum yararn kiisel yararn stnde tutma melekesi geliir. 790 tib yle der: " nsan, Allah ve Resulunn amalarn btn meselelerde anlayacak bir dereceye gelirse, o, ilim retme, fetv verme ve Allah'n bildirdii hkmleri aklamada Peygamber (s.a.s)'in vrisi olma zelliini kazanm olur"791 7) Doru Bir Anlay Ve yi Bir Takdir Gcne Sahip Olmak Yaratl olarak bu ii becerebilecek bir kabiliyette olmak. Ak bir zihne, ince bir anlaya, geni bir kavraya, basirete (salam bir bak asna) sahip olmak gerekir. 792 Mctehidin gerek fikirleri yanl olanlardan ayrdetme melekesine sahip olmas gerekir. Bu da doru bir anlay ve keskin bir gre sahip olmakla gerekleebilir. 793 8) yi Niyet ve Salam Bir tikad Sahibi Olmak slm din, ancak kalbi iman ve ihlasla aydnlanm olanlarn idrak edecei bir dindir. tikad bozuk kimse bid'at ve nefs arzularnn peine der; tarafsz bir gnlle naslara ynelemez. Kt niyet dnceyi de ktletirir. Bu yzden byk mctehidler fkhla hret yapmadan nce ihls ve takvlaryla mehur olmulardr. hlasl kimse gerei nerede bulursa bulsun kabul eder, taassub gstermez. Byk imamlarn hepsi; "Bizim grmz dorudur, yanl da olabilir. Bakalarnn gr yanltr, fakat doru da olabilir" demilerdir.794 te slm hukukularnn mctehidde bulunmasn gerekli grdkleri artlar bunlardr. Bu artlar kendisinde toplayan mctehide "mutlak veya mstakil mctehid" denir. 795 Mctehid Baz Konularda Bir Baka Mctehidi Taklid Edebilir mi? Fakihlerin byk ounluuna gre ictihad blnme (tecezzi) kabul etmez. Nikh meselelerinde ictihad yapan kimse, ibdet konularnda bakasn taklid edemez. Yine ibadet konularnda mctehid olan kimse, alm satm, nikh ve talak gibi konularda baka bir mctehidi taklid edemez. ctihadla taklid bir kimsede birleemez. Ancak mctehidin btn er' meseleleri ayn derecede bilmesi mmkn olmayabilir. Birok mctehid sorular baz sorulara "bilmiyorum" diye cevap vermitir. mam Mlik'in otuzalt kadar soruya "bilmiyorum" diye cevap verdii nakledilir.796 Taklid ve ttiba: Dayand kitap, snnet ve icm delillerinden biri bilinmeksizin bir mctehidin szn alp, bununla amel etmeye "taklid" denir. Fakat deliline bakmak, renmek ve ictihadna katlmak sretiyle bir mctehidin re'yini benimsemeye ise "ittib" ad verilir. e-evkn (. 1250/1832)'ye gre, sahbe, tabin ve etb't-tbin iinden ictihad derecesine ulaamayanlar muayyen bir mctehidi taklid etmiyor. onlardan problemleriyle ilgili delilleri sorup renerek bunlara ittib ediyorlard. Taklit bu nesillerden sonra zuhr etmitir.797 Mslmanlar arasnda taklid yerine, ittib ruh ve alkanlnn gelitirilmesi, ilim adamlarn delilleri renmeye zorlar, delillerin kuvvetli olan ile zayf olanm tartma imkn doar. Bunun gereklemesi iin delillerin zikredildii temel eserlere ynelmek, te'lif edilecek slm hukuku kitaplarnda hkmlerin dayand delilleri de gstermek
790 791 792

Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87; 4/323. tib; a.g.e, IV, 106; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87. Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar: 438. 793 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi:3/87; 4/323. 794 Eb Zehr, a.g.e., s. 388, 389; slm'da Fkh Mezhepler Tarihi, Trc. Abdulkadir ener, Ankara 1968, 1969, s. 125, 126. 795 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87; 4/323. 796 Eb Zehr, a.g.e, s. 400, 401; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87. 797 Hayreddin Karaman, slm Hukukunda ictihad, Ankara 1975, s. 206.

gereklidir. Bunun sonucunda aratrclar, vahiy, Snnet ve icmi mmet zerinde dnme ve deerlendirme imkn bulurlar.798 ctihadn Hkm: ctihadn hkm glip zandr. Yani bir meselenin ictihad ile sabit olan hkm yanlma ihtiali ile birlikte glip zanna dayanr. Bir mctehidin devaml isabet etmesi gerekmez. Hata etmesi de mmkn ve muhtemeldir. Bu yzden Eb Hanfe, "bu bizim ulatmz en iyi sonutur. Kim bundan daha iyisine ularsa ona uysun" derdi. imam fi de; "bir hadis grrseniz ona sarln ve benim grm duvara arpn" demitir.799 Mu'tezile'ye gre, her mctehid ictihadnda isbet etmi saylr. nk hkm, Allah nezdinde mctehidin ictihadna tabidir. Aksi halde insanlar g yetiremeyecekleri bir ykmllkle kar karya gelmi olur.800 Mctehidlerin Tabakalar: Fkh usul bilginleri mctehidleri yedi tabakaya ayrrlar. ilk drt tabaka mctehid, dierleri mukallid derecesindedir. 801 1) eratte Mctehid: Bunlara "mutlak veya mstakil mctehid" de denir. Bunlar hem mstakil usl ve ictihad metodu ortaya koyan hem de bunlara gre fer' hkmler karan mctehidlerdir. Sahbe fakhleri, Sad b. el-Mseyyeb ve brahim enNeha gibi Tbin fakhleri, Ca'fer es-Sdk ve babas Muhammed el-Bakr, Eb Hanfe, Mlik, fi, Ahmed b. Hanbel, Evz, Leys b. Sa'd, Sfyan es-Sevr ve dierleri gibi pek ok mctehid bu tabakaya girer. 802 2) Mntesip Mutlak Mctehidler: Bunlar, eksiksiz olarak ictihad ehliyetine sahip, bazan usl ve frda stadlarna muhalif olmakla birlikte genel olarak bir mstakil mctehidin ictihad usln benimsemi olan mctehidlerdir. Eb Ysuf, mam Muhammed, mam Zfer, filerden el-Mzen, Mliklerden Abdurrahman b. Kasm ve bn Vehb bunlardandr. 803 3) Mezhepte Mctehidler: Bunlar mensup olduklar mezhep imamna muhalefet etmezler. Ancak onun hkme balamad meseleleri ayni usul ve metodu kullanarak Kitap ve Snnet delillerinden karrlar. Tahv, Kerh, Serahs, sfereyn ve rz bunlar arasnda saylabilir. 804 4) Tercih Yapan Mctehidler: Rivayet edilen grler arasnda tercihlerde bulunan fakihlerdir. Bu tabaka ile nceki tabaka arasndaki fark ok azdr. 805 5) stidll Sahibi Mctehidler: Bunlar, gr ve rivayetleri karlatrp: "u gr rivayet bakmndan daha salam ve delili ynnden daha kuvvetlidir". "Bu gr kyasa daha uygundur" gibi aklamalar yapmlardr. Aslnda bu tabakay "tahrc ve tercih yapanlar" diye ikiye ayrmak mmkndr.806 6) Hfzlar Tabakas: Bunlar taklid derecesinde olup, ncekilerin tercihlerini bilmede huccet saylrlar. bn Abidin bunlar hakknda syle der: "Onlar en salam, salam ve zayf, ak rivayet, mezhebin zahir gr ve ndir rivyet arasnda

798 799

Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87; 4/323-324. Ebu Zehr. a.g.e, s. 388, 389. 800 mer Nasuhi Bilmen, lstlahat- Fkhyye Kmusu, I, 243; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87. 801 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87. 802 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87. 803 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87. 804 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/87-88. 805 Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/88. 806 Ebu Zehr, a.g.e, 396, 397; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/88.

seme gcne sahip kimselerdir. el-Kenz, ed-Drr'l-Muhtr, el- Vikye ve el-Mecma' gibi eserlerin mellifleri bu tabakaya dahildir. Bunlar kitaplarnda reddedilmi veya zayf rivayetleri nakletmemilerdir"807 7) Mukallidler Tabakas: Bunlar Kitab anlayabilir, fakat gr ve rivyetler arasnda tercih yapamazlar ibn bidin yle der: "Onlar gece odun toplaycs gibi ellerine geen her eyi bir araya getirmilerdir. Bunlar taklid edenlere yazklar olsun"808 TAKL D Kl takmak, bir kimsenin omuzuna klcn asksn yerletirmek. Fkh usulnde, bir sz delilsiz olarak kabul etmek ya da bir kimsenin er'i delillerden olmayan szyle, er'i bir delile dayanmadan amel etmek. Dayand deliller bilinmeden bir mctehid veya bilginin szne gre amel edilmesi durumunda taklit gereklemi olur. Taklit edene mukallit denir. Fakat taklit ile ittiba kartrlmamaldr. ttiba, bir mctehidin ictihadn, delillerini inceleyerek benimsemedir. Hicri ikinci yzyln ortalarna doru ortaya kan taklidin cevaz, drdnc yzyldan bu yana tartla gelmektedir. Teori plannda taklit, ictihad konusuyla birlikte ele alnmtr. ctihad kapsnn belli bir dnemde kapandn savunanlar taklidin vacib ve gerekli olduunu savunurken, ictihad taraftarlar, tam aksine, taklide hibir meruiyet tanmamlardr. Konuya bu iki kart noktadan bakanlarn yansra, konuyu kiilerin durumuna gre deerlendirme yoluna giden daha mutedil bilginler de olmutur. 809 Taklidi Kabul Edenler ve Delilleri: Drt mezhebten birine bal hukukular taklidin caiz, hatta vacib olduu grn savunmulardr. Bunlar grlerini birok delille desteklemeye almlardr. Bunlarn taklit lehine getirdikleri delillerin balcalar yle zetlenebilir: 1) Kur'an'da, "Bilmiyorsanz, zikir ehline sorun" (en-Nahl, 16/43) buyurulur. Bu ayet, bilmeyenin bilenden sormasn gerektiren bir emirdir. 2) Hz. Peygamber, bandan yaral birine gusln gerekli olduunu syleyerek lmne neden olanlar iin, "... madem ki bilmiyorlar, bilenlere sorsalar ya! Cehaletin ifas sormaktr" buyurmutur. 3) Hz. mer, kelale meselesinde Hz. Ebu Bekr'e uymu ve "Ona muhalefet etmekten utanrm" demitir. Taklit caiz olmasayd Hz. mer, Hz. Ebu Bekir'e uymazd. 4) Sahabe, cemaatle klnan namazn bir blmn karnca, nce bu blm klyor, sonra imama uyuyorlard. Hz. Muaz ise nce imama uydu, imam selam verince, kalkp kard blm eda etti. Bunun zerine Hz. Peygamber, "Muaz size yol gsterdi, artk yle yapn buyurdu. 5) Allah Tel kendine, Resulune ve ul'l-emre itaati emretmitir.810 Ul'l-emr, yneticiler ve bilginlerdir. Ynetici ve bilginlere itaat, verdikleri fetvay taklitle olur. 6) Allah Tel, muhacir ve ensara iyi bir ekilde ittiba edenleri vm, onlardan raz olduunu bildirmitir.811 Hz. Peygamber de, "Ashabm yldzlar gibidir, hangisine uysanz doru yolu bulursunuz" buyurmutur. Bunlar taklidin tasvibi ve vlmesi anlamna gelir. 7) Mctehid bilginler aka taklidin caiz olduunu sylemilerdir. Szgelimi Muhammed bin el-Hasen, "Alimin daha bilgin olan taklit olmas caizdir"; mam af de, "Baz meselelerde mer'i, Osman', Zeyd'i taklit ederek sylyorum" demitir. 8) Allah insanlar eitli yeteneklerde yaratm, rencinin hocasn, ran ustasn taklidini zorunlu klmtr. Her insann mctehid olmasn istemesi, O'nun bu adet ve hikmetine aykrdr. 812 Taklidi Kabul Etmeyenler ve Delilleri: lerinde bn Hazm, bn Teymiye, bnu'l-Kayyim ve evkan'nin de bulunduu baz slam bilginleri ise bid'at olarak niteledikleri taklidin haram olduunu savunmulardr. Bunlar da grlerini delillerle desteklemeye, taklidi savunanlarn delillerini rtmeye almlardr: 1) Allah Tel'nn mukallidleri zemmetmesi813, Kitap ve Snnet'in hakim klnmasn emretmesi ve ihtilaf knca Kitap ile Snnet'e bavurulmasn istemesi814, hkmn yalnz kendisine ait olduunu bildirmesi815, dinde
807 808 809

Eb Zehr, a.g.e, 397, 398; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/88. bn bidin, erhu Risleti Resmi'l-Mft, stanbul, t.y. >. 5; Hamdi Dndren, amil slam Ansiklopedisi: 3/88. Ahmet zalp, amil slam Ansiklopedisi: 98. 810 en-Nisa, 4/59. 811 et-Tevbe, 9/100. 812 Ahmet zalp, amil slam Ansiklopedisi: 98-99. 813 el-Maide, 5/104; Lokman, 31/21; ez-Zuhruf, 43/22-23. 814 en-Nisa, 4/59.

Allah ve Resulunden bakasna dayanmay yasaklamas816, kendinden bakasnn helal ve haram klacak rab ve veli ittihaz edilmesini yasaklamas817, Kitap ve Snnet'e davet edilen bir kimse, hangi nedenle olursa olsun, onu terk ederse, kendisine byk bir bela isabet edeceini bildirmesi818 taklidin haramlna delalet eder. 2) "Bilmiyorsanz, zikir ehlinden sorun" (en-Nahl, 16/43) ayetindeki "zikir" Kur'an ve hadis, onun "ehli" de bunlar bilen kimselerdir. Meselesiyle ilgili ayet ve hadisi bilmeyen kimse, elbette bunlar bilenlerden soracak ve nakledilen ayet ya da hadise uyacaktr. Selef, hibir zaman bunlar yerine bir kimsenin kiisel rey ve grn sormamtr. 3) Ba yaral kiiye, bu konudaki delili bilmeden fetva veren ve onun lmne neden olanlara Hz. Peygamber, "Allah canlarn alsn..." diye kmtr. Bu, ilimsiz fetva vermenin haram olduuna delalet eder. Taklit ilim olmadna gre, onunla fetva vermek de haramdr. 4) Hz. mer'in kelale meselesinde Hz. Ebu Bekir'i taklit edii birka ekilde aklanabilir: Hz. mer bu konuda lene kadar kesin bir kanaate varamadna gre, burada sz konusu olan uyma, Hz. Ebu Bekir'in syledigi "Reyimle hkmediyorum, hata edebilirim" ilkesine ait olacaktr. Yoksa Hz. mer, mrted esirlerin reddi; savala fethedilen arazinin vakf, hilafette veliaht tayin edilmesi gibi birok konuda Hz. Ebu Bekir'e muhalefet etmitir. 5) Hz. Peygamber'in Muaz'n hareketini tasvib etmesiyle snnet meydana gelmi, sahabe de bu snnete uymutur. Kitap ve Snnet'e uymak taklit deildir. 6) Ul'l-emre itaat, dinin uygulayclar olmalar bakmndandr. Yoksa onlarn kendilerine itaat emredilmemitir. 7) Muhacirun ile ensara uymaktan maksat, dini hayatta onlarn yolundan yrmektir. Onlardan hibiri Kitap ve Snnet'in naslarn bir kiinin rey ve ictihad iin terketmemilerdir. "Ashabm yldzlar gibidir..." sz de salam yollardan gelmemitir. Sahih olduu kabul edilirse, mukallidlerin imamlarndan nce ashaba uymalar gerekir. Bundan da nce ashab gibi davranarak Kitap ve Snnet delillerini renip bunlara tabi olmalar gerekirdi. 8) Mctehid imamlarn taklidi yasaklayan sz ve davranlarn herkes bilir. Onlarn Kitap ve Snnet'ten delilini bulamadklar birka meselede daha alim kimselerin ictihadlarna tabi olmalar, herkes iin vacib olan taklittir ve zaruret halleriyle snrldr. 9) Allah'n insanlar eitli yeteneklerde yaratt, renci ve ran hocalarn taklit etmelerinin doal olduu gerektir. Ama bununla taklidin bir ilgisi yoktur. Taklit, sz hccet olmayan bir kimsenin szne delilini sormadan uymaktr. Oysa Allah, kullarnn ftratna kr krne takliti deil, iddia sahibinden delil ve ispat isteme eilimini yerletirmitir. Konuya daha mutadil yaklaan baz slam bilginleri, genel anlamda vacib ya da haram hkmn vermek yerine, mesele ve mkellefin durumuna gre baz artlarla hkm vermeyi yelemilerdir. bn Abdilba, el-Hatibu'lBagdad, Ebu Same, Satb ve Sah Veliyullah Dehlev gibi bilginlerin iinde bulunduu bu grup, mkellefleri ehliyet bakmndan mctehidle, mttebiler ve avam eklinde blme ayrr. Mctehidlerin zaruret hali dnda birbirlerini taklit etmeleri caiz deildir. Mctehidlerin delillerini inceleyip bunlara gre tercih ettikleri hkmlere uyan kimseler olarak tanmlanan mttebilerin de, delile bakmalar mmkn olduka, delile bakmadan bir kimseyi taklit etmeleri caiz deildir. Fiili olarak delili bulmak ve anlamak imkanna sahip olmayan avam (halk), bilginleri belli artlarda taklit edebilir. Bu artlar unlardr: 1) Mctehid ve bilgini bizzat itaat ve taklite ehil olduu iin deil, tebli ederek buna vasta olduklar iin taklit etmeleri. nk bizzat itaat, Allah ve Resulune aittir. 2) Taklitlerinin basit ve zanni de olsa bir tercihe dayanmas, baz karine ve emarelerle taklit ettii kimsenin en bilgin ve layk kii olduuna inanmalar. 3) Taassuptan uzak bulunmalar. Taklit ettikleri bilginin yanlabileceini kabul edip onun grne uymayan sahih bir nas ile karlanca, nass deil, imamnn grn terkedecek bir durumda olmalar. 4) Taklit ettikleri hususun be vakit namaz, oru, hac ve zekatn farz, zina ve ikinin haram olduu gibi kesin olarak bilinmesi gereken "zarurat- diniye" den olmamas.819

815 816 817

el-En'am, 6/57; Yusuf, 12/40. et-Tevbe, 9/16. et-Tevbe, 9/35. 818 en-Nur, 24/63. 819 Ahmet zalp, amil slam Ansiklopedisi: 99.