AMANZM VE ESK TRK DN SHAMANSM AND OLD TURKSH RELGON Sadettin GME*

ZET alar ierisindeki, byk Trk milletinin tarihine yle bir baktmzda belki de dnyada en fazla din deitiren milletlerden biri olduu grlr. Buna ramen girmi olduklar dinlerin de en ateli savunucular yine Trkler olmutur. Hatta zaman zaman kendi kardeleriyle bile savamlardr. Ancak ne kadar dine girersek girelim, sosyal hayatmzda eski Trk dininin izlerini silmek mmkn olmamtr. Trk Milletinin hayatna bu kadar tesir eden olgu zerine de ister istemez aratrmaclar eilmiler ve kendilerine gre neticeler karmlardr. Bugne kadar yaplan incelemelerde aa yukar aratrmaclarn takldklar nokta, eski Trk dini amanizm miydi? deil miydi? olmutur. te biz bu incelememizde, tarih belgelerden de yola karak, amanizm nedir? Kk Tengri Dini ne demektir? lkeleri nelerdir? konusu zerinde durarak, okuyucuyu aydnlatmaya altk. Anahtar Kelimeler; Trk, Din, amanizm, Kk Tengri. ABSTARCT Glancing through the history of the Great Turkish Nation, t was observed that Turkish Nation was one of the nations which had many conversions in the world. But the Turks became the worst ordent defenders of the religions they admitted.Owing to this reason, they fghted their comrades far their religious feelings at times.However religion we admitted, t wasn't possible to erode the effects of the old Turkish religion upon our social life.The scientists, willingly or unwillingly, focus on this phenomena and produced results themselwes. n ali analysis up to date, the most importent Question was, " was amanizm the old Turkish religion or not?". n our preseni analysis, We tried to shed some light on amanizm and ts principles depending on the historical documents.

Key Words; Trk, Religion, amanizm, Kk Tengri. da Altay Trk inancnn bir olduunu sylemek mmkn deildir. ok eski zamanlardan itibaren bir devlet geleneine sahip olan Trklerin dini itikatlar, bugnk Altay ve Saha dini inanlarndan daha gelimi dzeydeydi. Bizde eski Trk dini zerine ilk ciddi almalar bilindii gibi Ziya Gkalp yapmtr. Ona gre eski Trk dinine "Toyonizm" veya "Nom" denilmelidir. Nom kelimesinin de Tarih-i Cihanga'da "Trk dininden olanlara Nomiyan" denilmesine balanmaktadr. Yine Cihanga'nn bildirdiine gre, hakan huzurunda Nomilerle Kamlar imtihan olmular ve Nomiler Kamlar malup etmilerdir. Cveyni Nomilerin "Nom" adl bir de kitaplarndan bahsetmektedir1. Bize gre Tarih-i Cihanga'da bahsedilen Maniheizm olsa gerek. in kaynaklarnn bilgilerine gre, Kk Tengri Dini birtakm dini
1

Din; yol, inan sistemi, bir inancn uyulmas gereken kaidelerinin tamamdr. Bu mefhum etnik topluluklarn ve milletlerin eski alarda tabiatst glere duyduklar hayranlklarla balar. Eski Trk dininin de esaslarn kavrayabilmek iin Trk tresi, ve geleneklerinin aratrlmasyla beraber, rahmetli A.nan'n da dedii gibi, tarihin derinliklerine kadar inmek gerekir. Bugn Samanlk olarak bilinen, fakat bizim din adamlarndan dolay Kamlk diyebileceimiz, eski Trk dini veya Kk Tengri Dini ile Saha (Yakut) ya (Do. Dr.) Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih Blm( Genel Trk Tarihi Ana Bilimdal) retim yesi

Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, K.Y.Kopraman-.Aka, Ankara 1976, s.40-41.

Haz.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 trenlerin muayyen bir dzen ierisinde ifa edildii bir sistemdir. Hunlardan sonra Trk Devletinin bana geen Tabga slalesi zamannda da bu inanlar devam ettirilmi, onlar da baharn ilk aynda kutsal Atalar Mezarlnda Kk Tengri'ye kurbanlar sunmulard. Onlar kurbandan sonra kayn aalar dikerler, bylece kutlu ormanlar meydana getirirlerdi. Kk Trklerin keeden ve deriden tzler yaptklar ve bunlar i yayla yaladktan sonra srklara astklar, yln drt mevsiminde de kurban kestikleri yine in kaynaklarnda kaytldr. Merkezleri kutlu tken olan Kk Trkler, tpk kendilerinden nceki Trkler gibi, Kutlu Atalar Mezarlnda kurban keserlerdi Tabga Trk slalesi, 4. yzyln sonlarna doru in'e hakim olduktan sonra, kendini inlilerden ayrabilecek bir dine ihtiya duydu. Asya'da ve Hindistan'da tamamen hr hareket edebilen Budistleri, bu Tabga hkmdarlan himaye ettiler. Kaan kendisini Buda'nn mridi kabul ettii iin, Tabga hanedannn da milli dini oldu. Belki Tabgalar, Budizmin milli yaplarn zayflatmas sebebiyle inliletiler, ama Tabgalar budist sanatta yeni bir devir olan Wei San'atnn gelitiricisi oldular. Daha sonra Kk Trklerin mehur hkmdar Taspar (Tapar) Kaan da (572-581), Budizmi kabul ederek, Trklerin arasna budistlii yeniden sokmutu. Kuzey Chou Devletinde, mparator Wu-ti tarafndan yasaklanan Budizmin nl misyoneri Hintli Jinegupta, mritleriyle beraber Kk Trklere snm ve burada on yl kalmt.. Bu srada Budizmin baz ilkeleri renilmekle beraber; birok dini kitap ve metinler Kk Trkeye evrilmi, budist tapnaklar ve manastrlar kurulmutu2. Taspar Kaan tahta ktnda Kk Trk Kaanl en kudretli anda bulunuyordu. Emrindeki ordunun says yzbinleri geiyor ve bu kuvvetle in'e korku salyordu. in elileri eitli vesilelerle Trk bakentine geldikleri zaman onlara "oullarm" diye hitap ediyordu. Bilge Kaan da (716-734) Taspar Kaan gibi bir hataya dmt. O da, Trklerin yerleik hayata gemeleri iin Budizmi kabul etmek ve ehirlerde yaamak istiyordu. Ancak onun bu dncesine dah devlet adam Tunyukuk kar km, byle bir durumun Trklerin milli karakterine uymadn syleyerek, Bilge'yi bu iten vazgeirmiti. Fakat Budizm, ki Uygur Trkleri Buda'ya "Burkan" diyorlard, Uygurlarn ykseli dnemine kadar ve hatta Uygur

39
Kaanl yklp, daldktan sonra bile varln devam ettirdi. Trk Devletinin bana Kk Trk Aina slalesinden sonra, Uygur Yaglakar ailesi geene kadar Kk Tengri dini Trklerin inan sisteminin temelini oluturmutur. Bu durum, Bg Kaan (759-779) zamanna dein srd. Yazl kaytlar ve nemli ilkeleri olan dinler Trklerin bu milli dinine tesir edemediler. Ancak Bg Kaan devrine gelindiinde ise iler deiti. An Lu-shan'n isyan (755) in'de btn dengeleri deitirdii srada Uygurlar, inlilerin yardmna komulard. in'e giden askerler burada uzun mddet kaldlar. nk An Lushan'dan sonra da in imparatorluunda isyanlar durmamt. Bu yzden in'de bulunan Bg'nn Loyang seferi bilhassa Trk kltr tarihi bakmndan ok nemli olmutu. Bu sefer srasnda o, resmen Mani itikadm kabul etti. Uygurlarn Moak dedikleri drt mani rahibini de beraberinde Uygur bakentine getirdiler. Bundan sonra Karabalgasun ehrine bir mani mabedi yapld3. Mani inancnn Trk hayatnda yararlar olduu gibi zararlar da oldu. zellikle Trklerin savalk ruhunu kreltt Bununla beraber btn Trklerin Maniheizmi kabul ettiini de syleyemeyiz. Bu inan ancak ynetici snf arasnda yaylm olmaldr. nk Uygur dnemi yaztlarndan olan Karabalgasun Kitabesinde bu itikadn Trkler arasnda yeterince yerlemediini gsteren iaretler mevcuttur. Mani metinlerinden anlaldna gre, bu inan Bg Kaan ile onun ailesinin evresinde bir saray dini olarak gelimi, Trklerin ounu kazanamamt. Trkler hem bu dinden, hem de Bg Kagan'dan ekinmilerdir. Bu inancn baz ekillerinin Trklerin milli bnyesine uymad ortada idi, ama ba din adam durumunda olan kaana da kimse kar kamyordu. Maniheizme gre, herkes birgn iinde yalnzca akamlar yemek yemelidir. Suya sayg gstermek lazmdr. St katiyen iilmemelidir. Tereya yemek yasaktr. Hatta Mani mezhebinin byk rahipleri yerlerinden birka sene kmldamyorlard. Kkleri ise, durmadan gezerlerdi. Maniheizmin biri farsa, alt tanesi sryanice olmak zere yedi kitab vard. Mani itikad

S.Gme, Kk Trke Yazl Metinlerin Trk Tarihi ve Kltr Asndan Deerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara 1992, s.25.

R.Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. R.Uzmen, stanbul 1980, s. 130; B.gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, 2. bask, Ankara 1984, s.349-350; L.Rasonyi, Tarihte Trklk, 2. bask, Ankara 1988, s. 106.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 bir tccar ve ehirli diniydi. Mani inancnn sava ruhlar yumuatt da dorudur4 in ve slam kaynaklarna gre Uygurlardan sonra ynetimi ele geiren Krgzlar da Kk Tengri'ye inanyorlard. 11. yzylda Hazar ile Aral arasnda yaayan Ouzlar zerinden til Bulgarlarna giden bn Fadlan'm malumatnda ise Ouzlar da eski Trk dinindendiler. l gmme merasimleri ayn Kk Trklerinkine benziyordu. Balbal dikip, yog trenleri yapyorlard. Yine bn Fadlan, Bakurtlarn gkte yaayan en byk tanrya inandklarn sylemektedir5. a-aman aman kelimesinin etimolojik kkeni zerinde imdiye kadar ok durulmutur. Bu terimin Tunguzcadan Rusa yolu ile Bat ilim dnyasna getii bilinmektedir. Aslen Sanskritenin bir koluna bal olduu sanlan kelimenin, Hind-Avrupa dillerinden Toharca (Samane=budist rahip) ve Sogdadaki (Saman) transkripsiyonlar kefedilince, bu terimin Hind-Avrupa meneili olduu gr kuvvet kazanmtr. nk bu kelime Tunguzcaya yabanc grnmekte ve Samanln gneyden kuzeye doru yaylnda Budizmin tesiri sezilmektedir. Fakat Tunguzlarn komular olan Sahalara etki ettikleri de bir gerektir6. Hakikaten eski Trk topluluklarnda Samanla benzer bir inancn varlna ihtimal verdirecek hibir kayt mevcut deildir. Altay Trkleri tarafndan bugn aman manasna "Kam" sz kullanlmakta ve bu kelime bilindii kadaryla 5. yzyldan beri yaamaktadr. Avrupa'da hakimiyet kuran Hunlar zamannda Ata-kam ve E-kam adlarnda iki kiiden bahsedilmektedir. Yani Avrupa Hunlarnn din adamlarna da Kam denilmekteydi7. Eer eski

40
Trklerde samanlk olsayd, Hunlarn rf ve adetleri hakknda olduka geni bilgiler veren Latin ve Germen yazarlarn "Hunlarm dini trenleri yoktu" diyecek yerde, garip ayinleri olan amanik telakkilerden haber vermeleri gerekirdi. Hkmdar ailesinin Budizmle yakn ilgisine ramen, Tabgalarda da Samanl hatrlatan birey yoktur. Hem Budizmi, hem de Maniheizmi kabul etmi olan Uygurlarda bile bu hususta ak bir delile rastlanlmamaktadr. Hatta Uygurlarda kam sz din adam deil, "byc, sihirbaz" manalarnda kullanlmtr. Kagarl Mahmud, "kam" szn kahin kelimesiyle aklamtr. Bu sz o zamanki mslman Trkler tarafndan da unutulmamt. Yusuf Has Hacip ise, Kutadgu Bilig'de kamlar "otaclar" olarak evirmekle beraber, bunlarn insan topluluklar iin faydal insanlar olduunu syler. Kanaati temsil eden Odgurmu hakana nasihat verirken; "baz insanlar yoksul, baz insanlar da kayg ile ypranmlardr. Bunlarn ilac, dertlerine derman sendedir. Bunlar tedavi et, bunlarn kam ol" demektedir 8. Din adam manasna Trk boylan arasnda deiik adlandrmalar vardr. Mesela Kazak ve Krgzlarn Kam yerine Bahsi, eski Kartuklarn da Sagun kelimesini kullandklarn biliyoruz. Baks herhalde Budizm vastasyla gelmi yabanc bir kelime olmaldr. Trkmenlerde bak veya baks "saz airi" manasn ifade eder. Altayllar ve Tuvallar bugne kadar kam kelimesini yaatmlardr. Saha Trkleri erkek kama "oyun", kadn kama "udagan" derler. Mogolcada erkek kam "b" yahut "bge", kadn kam da Sahalar gibi Udagan adn alr. uvalar da ise bu kelime "yum"dur. Mslman Trkler kam kelimesini unutmulardr. aman kelimesini Trkler bilmez. 18. yzyln sonlarna doru kabul edilmi olan "aman" terimi Trkeye yabancdr9. Orkun kitabeleri de dahil olmak zere, imdiye kadar bulunan kitabelerde ne Kam szne, ne de amana tesadf edilmitir. Bu nedenle, mevcut vesikalardan yola karak, Eski Trkler aman idiler eklinde bir sonuta karlamaz. b-amanizm Trk, Kutadgu Bilig ve Turfan Metinlerinde de gemektedir. 8 Kutadgu Bilig ndeksi, stanbul 1979, s.218; Kagarl Mahmud, Divan Lgat-it-Trk Dizini, Ankara 1986, s.257. 9 W.Radloff, Sibirya'dan Semeler, ev. A.Temir, Ankara 1975, s.301-302; nan, a.g.m., s.74-75; Kafesolu, a.g.e., s.40-41; L.Rasonyi, Tuna Kprleri, ev. H.Akm, Ankara 1988, s. 12.

S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara 1997, s.80-81. 5 bn Fazlan Seyahatnamesi, Haz. R.een, stanbul 1975, s.36. A.nan, Tarihte ve Bugn amanizm, 2. bask, Ankara 1972, s.74; S.Bulu, "aman", slam Ansiklopedisi, C. 11, 2. bask, stanbul 1979, s.310311; H.Tanyu, "Samanlk veya amanizm", Trk Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 1981, s.203. nan, a.g.e., s.72; .Kafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980, s.40; P.Vaczy, "Hunlar Avrupa'da", Attila ve Hunlar, Yay. G.Nemeth, Ter. .Batav, Ankara 1982, s. 105. Kam kelimesi Divan Lgat-it-

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4

41
ve gvey ilk atelerini akmak tayla yakmlardr. Saha oyunlar da tren iin gerekli olan atei akmak tayla alevlerler. Kibritle yaklan atee Rus atei deyip, ayinlerde bunu kullanmazlar. Bununla beraber aile ocanda yanan ate nasl olursa olsun kutludur. Altay Trkleri, hereye kfr etseler de, atee hakaret etmezler. Atei su ile sndrmek, atee tkrmek, atele oynamak kesinlikle yasaktr. Asya Trklerinin ou atee bakarak fal aarlar. Manas Destann'da anlatldna gre, Manas'in babas akp Han atee bakarak, gelinlerinin mukadderatn sylemitir. Trklerin itikadna gre ate hereyi temizler, kt ruhlar kovar. 6. yzylda Kk Trklere gelen Bizans elilerinin, kt dncelerden arndrlmalar iin ateten atlatldklar Bizans kaynaklarnda kaytldr. Mool larda da bu adet grlr. Hatta mslman Trklerde de bu gelenek hal yaamaktadr. Bakurt ve Kazak Trkleri bir yal paavray tututurup, hastann etrafnda "alas, alas" diye dolatrrlar. Buna "alaslama" denir. Bu kelime Trkiye Trkesine "alazlama" eklinde gemitir. Manas atete temizleme demektir. Bu sebeple eski Trk inancnda ate klt ile ocak klt birbirinden ayrlmaz12 Dnyann ve insann yaradlyla ilgili rivayetlerin hemen hepsi aman olduu sylenen Trklerin kendi dnceleri deildir. Bunlar eitli dinlerden gelen tesirler neticesinde kararak ortaya kmtr. Halbuki dnyann yaradl Orkun kitabelerinde ok ak bir ekilde izah edilmektedir: ze kk tengri asra yaz yer klundukta ikin ara kii ogl klnm13. Rivayetlerde geen zel isimlerin birka tanesi mstesna yabanc meneilidirler. Aratrmaclarn belirttiine gre bu hikayeler Hint, ran, Yunan, Yahudi efsaneleriyle, belki de Kk Tengri dininin i ie girmesiyle, Mool devrinde ortaya kan birtakm hikayelerden domutur. Bunlarn arasndan Altay ve Saha Trklerinin gerek inanlarn ayklamak ok zordur. Bugnk Altay ve Saha Trklerinin inancnda "Tufan Efsanesf'nin eitli varyantlar mevcuttur. Altay Trklerine ait tufan efsanesini ilk defa rahip Verbitskiy tesbit etmitir. Bu rivayetlere gre Tufan'dan nce yeryznn hakimi Tengiz Han idi. Bu zamanda Nama adl mehur bir adam vard. Tengri lgen buna tufan olacan, insanlar ve hayvanlar kurtarmak iin bir gemi yapmasn syledi. Nama'nn tane olu bulunuyordu. Oullarna gemiyi ina etmelerini syledi ve lgen'in rettii
1 2 1 3

Bugn Asya Bozkrlarndaki dini inanlarn Samanla balanmas adet haline gelmi gibidir. 19. yzyln 2. yarsnda Orta Asya Trkleri arasnda aratrma yapan VV.Radloff, V.Verbitsky, A.Anohin gibi Ruslarn tesbitleri sonucunda eski Trk dininin ana vasfnda Samanlk varm gibi bir dnce hasl olmutur. Bugn eski Trk dininin geleneklerini yaatan Trklerin kozmogonisine gre, esas itibaryla tanrlarn en yksei, insan oullarnn atas olan Tengri Kayra Kan (veya Bay-lgen) kiiyi ve bunun araclyla yeryzn yaratm, kiinin kendisiyle mcadeleye girmesi zerine ona Erlik adn vererek, k diyarndan, yeraltna atm ve yerden dokuz dall bir aa byterek, her dalnda bir cins insan tretmitir. Kamlk inancna gre kainat st-ste katlardan mteekkildir. Bu katlar belirli bir dzen zere birbirlerinden ayrlmlardr. Bundan dolay Kam san'atn icra ederken, bir kattan dierine gemek iin byk bir g sarfetmek zorundadr. Yukarda onyedi kat vardr ve k alemini tekil eder. Aada yedi veya dokuz kat bulunur. Bu da karanlklar dnyasdr. nsanlar da bu iki alem arasnda, yani yeryznde yaarlar. Koruyucu ve iyi ruhlar bu k diyarnda bulurlarken, ktln kaynaklan da yerin altndadr. Gn en st katnda ise, altn bir taht zerinde, dokuz erkek ve dokuz kz ile beraber Bay-lgen oturmaktadr10. Krgz ve Kazak lehelerinde "lgen" byk ve ulu anlamlarn ifade eder. lgen iyilik eden bir varlktr. Onun huzuruna giden yolda yedi engel bulunur. Onun yanma giden yol ancak erkek kamlara aktr. Bununla beraber erkek kam beinci engele kadar, yani Temir Kazk yldzna gidebilir ve oradan geri dner. Bir inana gre, Saha Trklerinin tarihinde yalnz bir Oyun dokuzuncu kata ulam ve bugne kadar da geri dnmemitir" lk insanlar meyve ve otla beslendikleri iin atee ihtiyalar yoktu. Et yemek ihtiyac ortaya ktktan sonra ate gerek oldu. lgen gkten biri ak, biri kara iki ta indirdi. Kuru otlar bu talar birbirine srterek yakt. Bundan dolay ate kutlu olup, Altayllar ve Sahalar akmak tandan elde edilen atei kutlu saydlar. Altay Trklerinde son zamanlara kadar gelin
1 0

nan, a.g.e., s.72; Radloff, a.g.e., s.214-216; Kafesolu, a.g.e., s.22-23. Altay Trklerinden olan Lebedlere gre lgen'in 4 olu vardr. 1 F.Fedotovi, "Saha Yeri ve Saha Trkleri", ev. S.Gme, A. DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 16/26, Ankara 1994, s.238.

nan, a.g.e., s.66-68. Baknz, Kl Tigin Yazt, Dou taraf, 1-2. satr; Bilge Kaan Yazt, Dou taraf, 2-3.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 biimde bir gemi yapld. nsanlar ve hayvanlar gemiye alnd. Gk yzn sis kaplayp yerin altndan sular fkrmaya balad. Gkyznden de yamur yayordu. Bir mddet sonra sular ekilip, kara paralan grnmeye balad. Nihayet gemi bir dan tepesinde karaya oturdu. Suyun derinliini renmek iin Nama kuzgun, karga ve saksaan gnderdi, fakat bunlar dnmedi. Bunun zerine gvercini yollad ve gvercin gagasnda bir dal ile geri dnd. Nama daha nce gnderdiklerini grp grmediini gvercine sordu. Gvercin nn de bir lee konup gagaladn syledi. Nama onlara kyamete kadar le ile beslensinler diye bedduada bulundu. Tufandan sonra Nama, "Yayk Han" adyla ilahlar arama girdi. Bir baka Altay rivayetine gre, yer yaratlmadan nce su vard. lgen birgn suya bakarken, zerinde yzen bir toprak paras grd. Bu topran insan vcuduna benzeyen bir yaps vard ve buna "ii olsun" edi. Toprak da derhal insan oldu. lgen buna Erlik adn verdi. Erlik bir mdet getikten sonra, lgen'den daha byk ve kudretli olmak istedi. Nihayet lgen'e dman oldu. nsanlar da aa dalndaki meyveler gibi bitti. Buradan eski Trk inancnda mevcut maddelere ekil vermenin olduu aka ortaya kmaktadr. Fakat yoktan var etme ise, her halde Sam dinlerden girmi olmaldr. G. Potan in tarafndan tesbit edilen bir Tuva hikayesinde yer bir kurbaann zerindedir. Kurbaa kmldarsa tufan olur. Eski zamanda bu kurbaa bir kere kmldam ve denizler dalgalanarak ulu tufan olmutur. Bu felaketi evvelden sezen bir ihtiyar demir ivili sal yapm ve bununla insan nesli ile hayvanlar kurtarmtr. Yine Anohin tarafndan kaydedilen bir rivayette, tufan olacan "temir boynuzlu kk teke" haber vermitir. Bu teke yedi gn dnya evresinde dolam, ac ac melemi, yedi gn deprem olmu, yedi gn dalardan ate fkrmtr. Yayk Han'n gemisinin son dura Altay Trklerine gre, Altay Dalarnn birisidir. Fakat her Trk boyu kendi dalarn gstermektedirler. Bu tufan efsanesi de Trklere daha sonra Sami dinlerinden girmitir. Altay Trkleri, birgn dnyann sonunun geleceine inanrlar. Bu gelecek son gne, yani kyamete "kalganc ak" derler. Trkiye Trkesinde karl kalacak olan a demektir. Kyamet inanna gre, birgn insanlar ok azacak, gnahtan korkmayacaklar ve ktlkler alp ban gidecek. yilik ilah lgen bu kt insanlardan uzaklaacak ve Erlik yeryzne yaklaacak. Dnyada iyi gler ile kt gler savaa tutuacaklar. Milyonlarca insan lecek. Nihayet bir

42
lgen kalacak ve o "ller kalkn" diye barnca, btn cesetler yeniden dirilecek. Telet Trklerine gre; "kalganc ak" geldiinde gk demir, yer sar bakr olur. Hkmdarlar birbirleriyle savar, halklar ktlk dnmeye balar. Sert talar ufalr, kat aalar krlr. nsanlarn boyu bir dirsek kadar ksalr. Oul babay, baba oulu tanmaz. Telengtlerde de buna benzer rivayetler anlatlr. Bu zaman geldiinde tre bozulur, tepeler alkalanr, demir zenginin dibi delinir, uvaldzn delii yrtlr. Toplumun dzeni bozulur14. amanizm hususunda bugne kadar en ciddi almay M.Eliade yapmtr. O, Orta ve Kuzey Asya topluluklarnda dini hayatn Kam etrafnda younlatn syler. Ancak Kam btn dini faaliyetlerde rol oynamaz. Her sihirbaz Kam olmad gibi, her ifa verici de Kam deildir. O, Samanla ksaca "vecd ve istirak (extase) teknii" demektedir. Bununla beraber dinler tarihinde ve din etnolojisinde grlen eitli vecd hallerinin hepsi de amanizme girmemektedir. Eliade'ye gre Kam hereyden nce kendi zel yntemleri sayesinde ulat extase hali iinden ruhunu gklere ykselten veya yeraltna indiren bir kiidir. Bu esnada baka ruhlar hkm altna alarak, tabiat gleri ve eytanlarla balant kurmaya muvaffak olur. Kam ate zerinde hakimiyet kuran, hastalanan ruhlara ifa veren, llerin arzularn yerine getiren, dertlilerin ikayetlerini dinleyen, yer altndaki tanrlarn yanma giderek araclk yapabilen bir kiidir. Bu zellikleriyle de evresinde korkuyla kark bir sayg uyandrr15. Eski Trklerin de birtakm kutsal sayd nesneler bulunmaktadr. Bunlar "Kutlu Atalar Mezarl" olduu gibi16, zaman zaman byk bir da veya rmak da olabiliyordu. Hunlar, in ile yaptklar andlamalar Hun-da denilen bir dan tepesinde kurban keserek teyit ederlerdi. Asya'nn baka kavimleri de bu Trk adetlerini almlardr. Altayl or ve Beltirler de kurbanlarn Kk Tengri'ye yksek da tepelerinde sunarlard. Fakat bunlarn hibiri aman zelliklerini yanstmaya yetmemektedir. Mesela, Kk Trkler yln 5. ayn ikinci yarsnda Tanrya Kutlu Atalar Mezarlnda kurban takdim ediyorlard. Cveyn tarafndan nan, a.g.e., s.22-25. Radloff, a.g.e., s.233. 1 6 ine-Usu Yaztna gre 748 ylnda, Uygurlar Atalar Mezarlnda yaptklar bir kurultay ile Trk devletinin bana gemilerdir. Baknz, Gme, a.g.t., s.119.
1 5

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 bildirilen bir Uygur efsanesine gre, Uygurlarn saadet ve bolluk salayan kutlu dalar vard. Bu daa Kut-tag denirdi. Bu da inliler tarafndan paralanp gtrldkten sonra, Uygurlar felakete uramlardr. Bugnk Moolistan'da Karabalgasun harabelerine yakn Erdene-Ula hakknda da ayn hikayeler anlatlr. Bunlar, bereketli eski Trk yurtlarnn inliler tarafndan igal edildii alarn izlerini tar. Eski Trkler dalarn Tanr makam olduuna inanrlard. Yksek da tepelerinin gklere yakn bulunmas, uzaklardan mavi renkte grnmesi bu inancn yerlemesine sebep olmutur17. Mesela eski Trklerin en kutsal da tken'in "duk-ba" idi. Bugnk Altay Trklerinin hepsince de Altay en kutlu dadr. Orta Asya kavimlerinde gne ve ay klt de vardr. Altayl Trkler ve mslman Trklerden Mierler arasnda gnele yemin etme adeti bulunur. Altayllara gre gne ana, ay da atadr. Gnei yerde ate temsil eder. Baz Saha masallarnda byk kahramanlar gne ve aym himayesi altndadr. Onlarn inancna gre zaman zaman gne ve ay kt ruhlarla mcadeleye giriirler. Eer yenik derlerse gne ve ay tutulmas gerekleir. Gne ve ay tutulmas olduunda Altay Trkleri barp, arrlar, davul alarlar. Bu grltlerin kt ruhlar korkutacana inanlr. Sahalara gre gne ve ay iki kardetir. Her ikisi de stn zellikleri olan ilahlardr. Oyunun cbbesinde gnein sembol olarak demirden ve gmten yaplan halkalar vardr. Yldzlardan da olpan kutludur. Bugn amanist olduu sylenen Trklerin yldrm ve imek hakknda da ilgin dnceleri mevcuttur. Bunlara gre yldrm ve imein hareketleri lgen tarafndan kontrol edilmektedir. Yldrm den aatan bir para alp, saklanrsa, o yere kt ruhlar giremez. Tuva Trkleri yldrm ve imek aktnda sa saarlar. in kaynaklarnn Uygurlar hakknda verdikleri bilgilere gre, onlar yldrm dmesinden holanrlard. Gk grledike barp, arrlar ve ge ok atarlard. Bir yl sonra yldrm den yerde toplanp, bir koyun keserek oraya gmerlerdi18. lm halinde yas trenleri dzenlenir, bu srada aclarn dile getirmek iin bararak yzlerini, gzlerini izerlerdi19. Bundan sonra l iin yemek nan, a.g.e., s.49-50. nan, a.g.e., s.29-30. 1 9 bn Fazlan..., s.63. Mesela Orkun yaztlarnda yog adetiyle alakal olan ibarelere rastlamaktayz. Kl
1 8

43
verme adeti vard ki, bu gelenek gnmze kadar gelmitir. Btn Trk topluluklarnda lnn hatrasna dzenlenen yok olmaktan gelen "yog" merasimleri tertip edilirdi. len hkmdarlar veya kahramanlar iin kabirlerinin bana hayatta iken savap ldrdkleri kiilerin says kadar balballar dikerlerdi. Bu saydklarmzn hepsi Trklerin semavi dinlere girmeden nceki adetlerinin umumi bir grntsdr. Hatta bunlarn bazlar Hak dinlere girdikten sonra da, Trklerin dini hayatlarnda sregelmilerdir. Samanlkta ruhun uuu (gklere ykselme veya yeraltna inmesi) ile extase ayn anda meydana gelir. aman gerek gkte Bay-lgen ile gerek karanlklar dnyasnda Erlik gibi tanrlarla dostluk kurar, onlar grr ve onlarla konuur. Hastann vcudundan km olan ruhunu bulur ve geri getirir, yani hastal iyi eder. Samanlarn elbiselerinde her eklin bir manas olan semboller vardr. O klahlar giyer, maskeler takar. zerinde zel tasvirleri bulunan davulunu veya defini alar20. Kendinden geinceye kadar eitli ekillerde zplar, srar, acaip sesler karr. Bazan da baylr. Krgz ve Kazak bakslar Altay ve Saha kamlar gibi zel cbbe ve elbise giymezler. Bunlar dier insanlardan ayran hususiyetleri, perem ve klahlarna taktklar ku tyleridir. Baz bakslar bunlara da nem vermezler. Sradan insanlar gibi gezerler. Kazak bakslar Altayl meslektalarndan farkl olarak kopuz kullanrlar. Krgzlar kadn bakslara "bb" derler ki, Bibi'den bozmadr. Kamn cbbesine Altay Trkleri "manyak", Saha Trkleri de "kumu" veya "oyun tangasa" (oyun giyimi) adn verirler. Ayin yapmak iin gerekli olan nesnelerin en nemlisi davuldur. Altayllar ve Sahalar bu davullarna "tngr" derler. Davul Trkler tarafndan tarihin en eski devirlerinden beri kullanlmaktadr. Buna ait in kaynaklarnda da kaytlar mevcuttur. Eski Yenisey Krgzlar ye Ouzlar tarihi Gerdiz'nin malumatna gre kopuz kullanmlardr. Bu zelliiyle de kopuz Trklerin milli algs olmutur. Yani bugnk balamann veya sazm atas kopuzdur. Bilindii gibi Dede Korkut her hikayesinde kopuzuyla ortaya kmaktadr. Ad verirken, dua (alk) ederken hep Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda 714 ylnda, BeBalk seferi srasnda len amcalarnn olu Tonga Tigin'in youndan (mateminden) bahis vardr. Baknz, S.Gme, "Atsz Bir Kahraman: Tonga Tigin", Trk Kltr, 33/390, s.63-64. 20 nan, a.g.e., s.90-96; Radloff, a.g.e., s.234-236; B.gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, s.29.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 kopuzunu kullanr. Saha oyunlar ise davul bulamadklar zaman at kuyruundan yararlanrlar. Her kamn davulu lmnden sonra bir ormana gtrlerek, paralanp, bir aacn dalna aslr. Kamn ls de bu aacn dibine gmlr. Kamlar mmkn olduu kadar obadan ve yollardan uzak bir tepeye, hayvan srlerinin yaklaamayaca bir yere demedi lirler. Eski inanlara gre, her kamn evinde iki davul bulunur. Bunlardan biri ayinlerde kullanlr, ikincisi de bir kede saklanr. Baz istisnai durumlarda kamlar davul yerine ylg (kk yay) bulundururlar. Fakat ylg ile tam bir tren gerekletirilemez. Altay Trkleri davul tokmana "orbu", Sahalar ise "bula-ayah" derler. Bu tokmak kayn aacndan veya sgun (geyik) boynuzundan yaplr. Davul tren srasnda kamn ruhu dnyay dolarken tat grevini ifa eder. Karada gezerken davul at, tokmak kam; sulardan geerken davul kayk, tokmak krek; gklere karken ku vazifesindedir. Dou Trkistan'n mslman baklar, davul yerine dap (def) ve dombak kullanrlar. Ayin yaparken def kamn arkada tarafndan alnr, dombak ise bak kendisi alar. Baz baklar ravab (rbap) denilen telli bir saz ile tren icra ederler21. Eski Trk dininde ayin ve trenlerin iki ksma ayrld sylenmektedir: 1-Muayyen zamanlarda yaplan ayin ve trenler. 2-Srf tesadf olaylar dolaysyla yaplan zel trenler. Belirli vakitlerdeki trenler ilkbahar, yaz ve gzn yaplr ki, bunlarn gemii ok eskilere dayanr. Eski Trk slaleleri bunlar dini bayramlar olarak kutluyorlard. Bahar bayram mslman Kazak, Krgz ve Bakurtlarda "kmz murunduk" adyla gnmzde bile mays aynda yaplmaktadr. Bakurt kadnlar ilkbahar erkekleri kartrmadan, "karga toy" diye kutlarlar. Bu trende kargalara dar, st konur. Trene kk erkek ocuklar dahi katlamaz. Trklerin eski inan sistemine gre aayukan kurbansz ayin yaplmaz. Kurban mefhumunun da eski Trkede tam karl kesin olarak bilinmemektedir. Gnmz Trk boylarnda taylga ve haylga kelimeleri varsa da, mogolcadan getii dnlmektedir. Saha Trkesinde kurban anlamna gelen kereh sz vardr. Oyunun itirakyla ruhlara sunulan kurbana denilir. Kurban edilen atn, srklara taklan derisine de bu ad verilir. Eski Trk yaztlarnda da bu kelimeyi grmek mmkndr. nan, a.g.e., s.93-96.

44
ld yerine kergek bold veya umaa bard deyimleri sz konusudur. Sahalarn kereh kelimesi de bundan baka birey deildir. Bu kelimeye yine kurban manasnda mogolca ve buryatada da tesadf edilmektedir. Kanl kurbanlardan baka bir de kansz kurbanlar vardr. Sa, yalma (aalara veya kamn davuluna balanan paavralar), atee ya atma, tzlerin azlarn yalama ve kmz serpme gibi trenler bu kansz kurbanlardr. Kansz kurbanlarn en nemlisi ruhlara balanarak ba-bo salverilen hayvanlardr. Bu tr kurbanlara eski Trkler "duk" demilerdir. Bunun kelime karl "salverilmi", "gnderilmi" demektir. Terim olarak "tanrya gnderilmi, tanrya balanm hayvan" anlamn tar. Bu hayvana yk vurulmaz, st salmaz, yn krplmaz. Kansz kurbanlardan olan sa ise btn Trk boylarnda mterektir. Bu Trke kelime mogolcaya "sau" eklinde girmitir. Saya dini terim olarak salga veyahut alga da denir. Sa her boyun kendi emeiyle kazand en kymetli ve kutlu sayd nimetlerden biri olur. Konar-ger Trklerde bu st, kmz, ya; ifti Trklerde de buday, dar, arap; tccarlarda ise para olabilir. Bu sa adetini dnyann baka kavimlerinde de grebiliriz. Birisi hakknda hayrl haber verilirken "dars bamza" temmennisi de bu eski treden gelmektedir. Kk Tengri dininin geleneklerini yaatan bugnk baz Trk boylaryla, mslman Trklerde evlenme hadisesi srasnda da sa salmaktadr. Burada sann amac, yabanc bir soydan gelen gelinin, kocasnn ailesi tarafndan kabul edilmesi iin yaplan gelenektir. Gelinler iin birok eyler tabu saylr. Kocasnn ve onun soyuna mensup erkeklerin adn sylemek, kaynpederi ve kaymlaryla konumak ayp karlanmakta idi. Bu gelenein son yllara kadar yaadn bizzat ben annemden dinledim. Her tren iin kanl veya kansz kurban sunulmas gerekir. En nemli kurban attr. Attan sonra koyun gelir. Gerek bugn Kk Tengri dinini devam ettiren Trklerde, gerekse mslman olmularda kurban iin en makbul hayvan erkek olanlardr. Dede Korkut hikayelerinin kahramanlar Ouz Trkleri kurban olarak "attan aygr, deveden bura, koyundan ko" kesmilerdir. Krgz ve Kazaklarda da ayn motiflere rastlanlr. Kurban kesilen hayvanlarn kemikleri krlmaz. Kpeklere verilmez. Atee atlr veya yere gmlr. Baz zel trenlerden soma kurban kemikleri toplanarak, bir kaba konulup, kayn aacna aslr. At kurbanlarnn kafatas ise bir srk zerine konulur.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 Altay Trkleri ve Sahalar kurban olarak kestikleri tn derisini bir sra geirip, tpk at ekline sokarlar. Buna Altay Trkleri haydara, Saha Trkleri tabk derler Sonbahar bayram kt ruhlardan korunmak iin yaplrd. Bu bayrama abas sga (kt ruhlara sa) ad verilirdi. Bu isme ramen trenin ilk gnnde aydnlk ruhlardan Ulu Toyon, ikinci gnde kt ruhlarn lideri Arsan Dulay namna ayin gerekleirdi22. Kamlarn dier insanlar zerinde tesirler brakan bu hareketlerinde baarl olmasnn baz artlar bulunmaktadr. Bu artlar, kam olma konusunda kendini gsterir. Buna gre kam olmak iin ya bir kam ailesinden gelinmeli veya dorudan doruya kendi yeteneklerine gre halk tarafndan seilmelidir. Kamlk sanat renilmekle elde edilemez. Kamlar bal olduklar topluluklarn gelenek ve greneklerini iyi bilmelidir ki, ona gre tedavilerde bulunabilsinler. Bunun iin gen kamn mutlaka yal ve tecrbeli bir kam tarafndan yetitirilmesi lazmdr23. Sahalarda oyun namzedi meslee girmeye hazrlanrken mensup olduu oymak toplanp bir daa veya tepeye kar. Namzedin zerine kumu giydirirler, eline at kllar balanm bir asa tuttururlar. Adayn sa tarafnda dokuz delikanl, sol tarafnda dokuz kz, bunlarn ortasnda da bir ihtiyar oyun yer alr. Yal oyun meslee sadakat yemini olan duay okur ve aday da bunu tekrarlar. Kamlar seleflerinin okuduklar dualar ezberlemek zorunda deildir. nk kamlarn ayin ve vecd halindeyken sylediklerini tesbit etmek de ok zordur. Trenden sonra kendisi de sylediklerini tekrarlayamaz. Bir sr ruhlara sahiptirler. Bunlarn bir ksm kam korurken, bir ksm da ona yardm etmekle vazifelidir. Bu ruhlarn hepsinin kiisel isimleri, zel bir arks ve kendine zg simgeleri vard24. Bu ruhlar byk ounlukla hayvan biimindedirler. Sibirya kavimlerinde bunlar ay, kurt, geyik, tavan ve eitli kular, zellikle kartal, bayku ve karga eklinde grlebilirler. Mesela yeraltna inerken yannda "ay perisi", gkyzne karken "at ruhu"ndan yardm grr. htiya halinde o dnyann her tarafndan yardmc ruhlar arr. Bu daveti davulunu veya defini alarak yapar. Yardmclarnn geldiklerini onlarn seslerini kararak belirtir. Tunguz samannn ba yardmcs ylan sesini,
22

45
Eskimo aman kurtu, Japon aman ren geyiini taklit eder. Samanlarn bu hayvanlarn gizli dillerini de rendikleri sylenmektedir25. Davulunu alarak cinleri ve perileri toplayan oyunun elindeki ip veya asa bir kozmik blgeyi dierine balayan yoldur2 . Esasen kamn mistik seyahatlarnda kulland baka aralar da vardr. Mesela kayn aacndan yapt dokuz basamakl merdiven, gk kua gibi Genellikle gerek kamlar dnya malna dkn deildirler. Onlar hakknda sylenen menkbelere gre fakir insandrlar. Kamlarn kendileri de byle yaamaya inanmlardr. Onlar birer hokkabaz olmadklarn trenler srasnda ekstaz halleriyle gsterirler: Bunu baaramayanlara arlatan gzyle bakarlar. Baz kamlar ayn zamanda kabile veya oyman ts grevini de yklenir. t vermek kamn tekamln gsterir. Hayat boyunca kamlar cinsi mnasebetten uzak, gnahtan arnm, oru tutmaya ve susuz kalmaya dayal bir yaam tarzn srdrmek zorundayd27 Her kamn kendisinin zel ruhlar olduunu syledik. Altayl kamlar bu zel ruha "ts" (tz), Sahalar "iyekil" derler. Tz kltyle, Moolca ongon kltnn alakas mevcuttur. Tz, bugnk Trk lehelerinde asl, kk, mene demektir. Eski Trklerin ve bugnk Altay Trklerinin bu heykelciklere tz adn vermeleri, bunlarn atalarn hatras iin yapldn gstermektedir. Gerekte byledir. Altayllar bunlar hakknda "bu babamn tz, bu anamn tz" derler. Byk ve nl kamlarn hatrasna yaplm tzler de vardr. Moollarn ongon kltyle alakal aratrmalar yapan D.Banzarov bu kltn l kltyle ilgisi olduunu sylemektedir. 1253 senesinde Fransa kral IX. Ludwig tarafndan Moolistan'a Meng Han'n huzuruna eli olarak gnderilen Rubruk'un bir budist Uygur tapnanda grd putlar hakkndaki malumatndan, bu tzler asl hususunda bir netice karmak mmkndr. Rubruk; "Uygurlar bir Tanrya inanrlar. Tanrnn insan veya baka bir cisim halinde tasvir edilmesini kabul etmezler. Onlara niin bu kadar putunuz var diye sorduumda, bizimkilerden birinin herhangi bir yakn ld zaman, onun suretini yapar ve buraya koyar. Biz de bunlar lnn hatras olarak saklarz" demektedir. Ebu'1-gazi Bahadr Han da tzler hususunda aklamalar yapmaktadr. Onun anlattna gre; "bir
25

nan, a.g.e., s.97-102. Radloff, a.g.e., s.233. 24 S.Kan, "Shamanism and Christianity: Modern Day Tlingit Elders Look at the Past", Ethnohistory, 38/4, Durham 1991, s.365.
23

Kafesolu, a.g.e., s.31-32; Tanyu, a.g.m., s.204. 26 Bulu, a.g.m., s.315. 27 Kan, a.g.m., s.365.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 kiinin olu, kz veya kymetli bir yakn ld zaman suretini (kugurak) yapar, evinde saklard. Ara-sra bu heykelcii pp, severlerdi. Bu suretin nne yemeklerinin ilk lokmalarn korlard. Onlar okayarak, koklarlard. te bylece haberleri olmakszn puta tapmaya baladlar", diyor. Ebu'lgazi'nin kugurak dedii nesne, bebek (oyuncak) demektir. Altayllarn tzlerinin byk ounluu da bebeklerden ibarettir. Ongon kelimesini agatayllar, mogolcadan alarak damga, ayrc belge anlamnda kullandlar. Reideddin vastasyla bu kelime Osmanl Trkesine de geti. Ongon kelimesini Moollar, Trkedeki duk yerine de sylerler. Moollar tz ile duku ayrmazlar. Mslman Trklerde de eski tz ve ongon kltnn izlerine rastlanlr. Dou Trkistanl baklar hastalar tedavi ederken birok kugurakdan (kukla) faydalanrlar. Bakurt ve Tobol baklar stma hastaln paavradan yaptklar koraklara (kukla) nakledip, uzaklara gtrrler. zellikle Trklerde ve Mogollarda ongon olarak kular tercih edilmitir. Ku gibi tasvir edilen ruhlar daha ok Sahalarla, Dolganda bulunur. lkbahar ve gz mevsimleri kartaln temsil ettii ruhun iradesine baldr. Kartal bir defa kanatlarn sallarsa buzlar erimee balar, ikinci defa sallarsa bahar gelir. Reidedin'in naklettii Oguz-name'ye gre IrklHoca Ouz boylarndan herbirine bir kuu ongon olarak semitir. Orta Asya Trklerince mehur olan ingiz-name'de de, ingiz Han, on iki Trk boyuna, nian olarak birer ku, damga ve uran (sava parolas) ve aa tayin etmiti28 Kamlar gerek erkek, gerek kadn olsun bir kast halinde bulunmazlar. Mensup olduklar boy, oymak veya kyn bir yesi olarak halk iinde yaarlar. Onlarn dier insanlardan stnl ancak ayin srasndadr. Ekstaz hali getikten sonra dier lmllerden hibir farklar kalmaz. Eski Trk dininin izlerini tayan bir de efsun olay vardr ki, Trkede buna arva veya arbag denir. Ylan ve akrep gibi zararl bcekler tarafndan srlanlar olursa mslman Trkler bu efsuncular ararak, okuturlar. Trk folklor bakiyelerinden rendiimize gre yle arbaglar vardr ki, sran haarat kendi yanna kadar ekebilirlermi. Baz haaratlar ve ylanlar bu arbagmn yanna 28 t gelerek, nan, a.g.e., s.42-47.

46
lrler. Bu efsuncular bak, kam ya da oyun deildirler: Ocakl olan her adam efsun renmise okuyabilir. Arbaglar, efsunla birlikte faydal otlar kullanmay da unutmazlar29. Eski Trk dininin geleneklerinden birisi de falclktr. Fal eski Trkede rk kelimesiyle ifade edilmitir. Kagarl Mahmud bu kelimeyi "falclk, kahinlik ve yrektekini dar karmak" diye aklamaktadr3 . Trkiye'nin birok yerinde "rk bakmak" deyimi de, fala bakmak demektir. Ouz destannda geen Irkl Hoca'nn ad da bu "rk"tan geliyor olmaldr. Sahalarn ilk oyununun ismi Argl'dr ki, bu kelimeyle alakaldr. Bu ahslarn da gelecekten haber verdikleri phesizdir. Altayllarn inancnda kamdan sonra "rmclar" gelir. Bunlarn saralar tuttuunda gelecekten haber verirlermi. Kamlar arasnda fal anlamna kullanlan baka bir kelime de tlgedir. nl Krgz destannn ba ahsiyeti Manas'in arkada Kara-Tlek adl bir tlgeidir. Bugnk Asya Trkleri ve mslman Trkler de dahil olmak zere en mehur fal bakma usul krek kemiiyledir. Etnografya artrmalar bu tr fala bakmann aa-yukar btn dnya milletlerinde olduunu gstermektedir. Krek kemii fal Mool saraylarnda ok nemliydi. Rubruk'un verdii malumata gre, Meng Han bir ie girimeden evvel krek kemii fal atrrd. Bunun iin nce kemik atete kzdrlr, sonra bunun zerinde meydana gelen izgilere baklarak yorum yaplrd. Mesela Meng Kaan, kemiin zerindeki izgiler dz ise sefere kar, deil ise kmazd31. Konar-ger Trkler ak kemiiyle de fal aarla Trk boylarnda eski devirlerden beri yaayan yaygn bir inan da, Trk Tengrisi'nin Trklerin byk atasna yada denilen sihirli bir ta armaan etmesidir. Bu ta ile istendii zaman yamur, kar, dolu yadrlr, frtna kartlr. Bu ta her devirde Trk kamlarnn ve Trk komutanlarnn elinde bulunmutur. Altay ve Saha Trklerinin inancna gre gnmzde de bu ta byk kamlarn ve yadaclarn elindedir. Trk lehelerinde eitli ekillerde adlandrlr (sata, cada, cay vs.). slam kaynaklarnda Trklerin bu sihirli tama "yamur ta" ve "cada ta" denilmektedir. Saha Trklerine gre bu ta at, inek, ay, kurt gibi hayvanlarn iinde bulunur. En kuvvetli yada (sata) ta kurdun karnndan karlandr. Onlarn itikadna gre bu ta canldr. nsan kafasna benzer. Yz, gz, kula, az ok
29 30
31

nan, a.g.e., s. 145-146. Divan Lgat-it-Trk Dizini, s.218. inan, a.g.e., s. 151-152.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 ak bellidir. Kadn veya bir yabancnn eli veya gz dokunursa lr, kuvvetini yitirir. Canl yada ta yukar doru kaldrlrsa derhal souk bir rzgar eser, yamur veya kar yaar' 2 . Trkiye'nin baz blgelerinde yamur yadrmak iin ta okuyup suya atmak adeti, bu yada ta ile irtibatldr. Grlyor ki, bugnk Trk inanc bir dinden ziyade, temel prensibi ruhlara, cinlere, perilere emir ve kumanda etmek, gelecekten haber vermek dncesi olan bir sihirdir. Btn bu anlatlanlar sadece Asyal Trk topluluklarna ait deildir. Ufak tefek deiiklikleri olmakla beraber amanizm denilen bu yaay Mogollarda, Japonlarda, Eskimolarda, Malezya'da, Avustralya'da, Kafkaslarda, zlanda ve Kuzey Amerika'da ve Afrika'nn birok yerinde grlr. Tarihin dini inanlar ve telakkileri deiikliklere uratarak bazan zenginletirip, bazan da fakirletirerek akp gittiini syleyen aratramaclar her dinin ierisinde amanik unsurlarn bulunduunu sylemektedirler. Ve yine aratrmaclar Samanln Orta ve Kuzey Asya topluluklarnn gerek itikatlar olmadn da iddia etmilerdir. Buna gre amanizmin znde asabi hastalklar yatmaktadr. Kuzey kutbuna yakn blgelerde iddetli souklarn, uzun gecelerin, yalnzln ve vitaminsizliin insanlarn sinir sisteminde tahribata yol at bilinmektedir. Kamlarn sar'a nbetine maruz kalmalar buna balanmaktadr. Ancak bunlar hakiki hastalardan farkl olarak kendi arzularyla bu duruma gelmektedirler. nk kamlar kendileri hasta olmaktan ziyade, hastalar iyiletiren kiilerdir. Bu yzden salkl olmak zorundadrlar. Hatta toplum iinde en akll kiilerdir de diyebiliriz. Btn bu olumsuz artlarda ortaya kan kam aciz durumdaki halk, ruhlarla temasa geerek rahatlatrlar. Ayin srasnda kamn azndan kan teselli edici szlerle avunurlar. Onlar ifahi destan edebiyatnn da koruyuculardrlar. Buryatlarda olduu gibi, Saha oyununun sz hazinesi 12 bin kelimeyi bulduu halde, halkn konutuu kelime says 4 bini gemez. Kazak ve Krgzlarda bakslar arkc, air, mzisyen, kahin, hekim ve halk menkbelerinin yaatc fardrlar03. Daha ncede belirttiimiz gibi Samanln izlerine gney yarm kre lkelerinde de rastlanm ve bundan dolay meneini scak blgelerde arayanlar da olmutur. Bunlarn banda M.Eliade gelmektedir.
32

47
Mesela, baz Orta Asya Topluluklarnda Ak-Kam, Kara-Kam ayrmnn ran tesirli olduu dnlmektedir. Altayllar Ak-Kam, Kara-kam; Sahalar Ay-Oyun (iyi oyun), Abas-Oyun (eytani oyun) eklinde adlandrmalar yaparlar. Ak-Kamlar, cbbe veya klah tamazlar, davul kullanmazlar. Kt ruhlar ve karanlk dnyaya ayin yapmazlar, kanl kurbanlar vermekten saknrlar. KaraKamlardan ayr olarak, gndzleri iyilik ruhlar erefine ayin ve tren icra ederler. Ayin yaptrmak iin halk daha ok kara-kamlara mracaat ederler. Bunun sebebi de aydnlk dnyasnn ruhlarnn insanlara daha az zarar vermelerine inan olsa gerek. Saha Trklerinin bereket ve doum tanras Ayzt'n durumu, dokuz erkek ve dokuz kz evlatl Baylgen'in hali topraa bal kltrlerin tasavvurlardr denilmektedir. rnein, kamn aynasnn da gney kkenli olduu, davulunun Budizm yoluyla Hindistan'dan geldii iddia edilmektedir34. imdi toparlayacak olursak: Kamlk bir din deildir. Saha Trklerinin birok tren ve adetlerinde oyuna i dmez. Ancak bugn amanizm olarak bilinen itikad ve gelenekler Sibirya kavimlerinin sosyal bnyelerine o derece tesir etmitir ki, bunlar skp atmak mmkn deildir. Saha Yeri'nde oyunizm bir inantan ziyade bir meslek durumuna gelmitir. Saha Trklerinin hayatnda Kk Tengri dini ok nemli bir rol oynam, bugnde amanizm olarak adlandrlan bu merasimler oynamaya devam etmektedir. Saha bilim adamlarna gre bugnk Kut-Sr, eski Trk dininin felsef, sanat ve tbbi ynlerini gstermektedir. Hastalara bakmaa ve tedavi etmee arlan Saha oyunu, eve girdii zaman tr yerine, yani ba keye kurulup oturur. Boz at derisinden yaplan post zerine bada kurar. nk Sahalarda boz at derisi kutlu saylan nesnelerdendir. Oyuna akama kadar birok eit yiyecek ikram edilir. Saha Trkleri iin nemli bir zel ayin de ev yapmak iin seilen yerde yaplan trendir. Sahalar yeni ev kurmak iin kutlu bir arsa arar. Bu trene de oyun karr. Saha oyunizmine ait ilk bilgilerin 13. yzyldan kalma olduu sylenmektedir. Rus igalinden sonra, sratli bir ekilde Hrstiyanlk propagandas yaplmasna ramen, eski Trk dininin izlerini silememilerdir. Oyunizm Sovyet dnemiyle birlikte Sava Ateizm ile byk bir mcadeleye girimiti. d-Kk Tengri nanc Bulu, a.g.m., s.322.
34

nan, a.g.e., s. 161-163. Kafesolu, a.g.e., 35-37; Bulu, a.g.m., s.321; Tanyu, a.g.m., s.204.
33

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4

48
Mezarlnda kurban keserlerdi37. Trklerde atalara olan sayg, onlarn mezarlarna yaplan hakaretlerin iddetli bir ekilde cezalandrlmalar eklinde de grlr. Mesela Attila'nn Balkan seferi (442), Hun hkmdarlarna ait mezarlarn, hrstiyan papazlar tarafndan soyulmas yzndendir38. Trkler iin byk hakaret olan bu davrana hrstiyan hrszlar, Trk mezarlarna llerin deerli eyalaryla gmlmeleri sevketmitir. nk Trkler br dnyaya, yani lmden sonra ikinci bir hayatn varlna inanyorlard. Eski Trkede "ruh, can" manasna gelen Tin kelimesi kullanlyordu. Bu ayn zamanda "nefes" demekti. lm nefesin kesilmesi, ruhun bedenden kp umas eklinde tasavvur ediyorlar, bazan l yerine "umak" tabirini kullanyorlard. Bugne kadar kitabeler zerine yapm olduumuz incelemelerde, alt yaztta biz umak terimine tesadf ettik. Umak' Trkler ayn zamanda cennet iin de kullanmlardr. Bazan Trklerin evlerinde atalarnn suretlerini tasvir eden tslere rastlanlmtr. Mesela 13. yzyln ikinci yarsnda Moolistan'a giden eli Rubruk, bir Uygur mabedinde puta benzeyen baz nesneler grm ve putlar nedir diye sormutur. Uygurlar da bunlar tanr tasvirleri deil, iimizden biri ld zaman yaknlar onun suretini yapar ve tapnaklara koyar, biz de bunlar lnn hatras olarak saklarz, diye cevap vermitir. Yani bu durumun ne totemcilikle, ne de kamlkla bir alakas yoktur. Ancak bu husus baz dier kavimlerde len kudretli insanlarn sonradan ilahlatrlp, yar tanr durumuna sokulacak kadar ileri gtrlmtr. lnn daha mutlu yaayacana inanlan baz Hind-Avrupa kavimlerinde lnn mezarna eyalar konur, hatta nemli llerin akrabalar da ldrlerek yanna gmlrd. Kuzey Avrupa topluluklarnn kutsal hayvanlar domuz iin yaptklar ' trenlerde insan kurban ettikleri bilinmektedir. nsan kurban esasen Sami kavimlerinde ehemmiyet tayordu. Arabistan'n kuzey blgesinde bereket ile ilgili olarak, tabiat idare eden tanrlara insanlar kurban edilirdi. Tanrnn hiddetini yattrmak iin cahiliye devri Araplarmca en kymetli evlat olan erkek ocuk takdim olunurdu. Hz. sa'nn insanl kurtarmak iin kendisini feda eltii telakkisi gibi, slamiyette kutlanan Kurban Bayram, Hz. brahim'in olu smail'i kurban etme hikayesidir.

Eski Trkler tabiatta baz gizli kuvvetlerin varlna inanmlardr. Bunlar kutsal (yani duk) idiler. Tabiat glerine itikad, hemen hemen btn halk dinlerinde mevcuttur. Fiziki evrede bulunan da, deniz, rmak, ate, frtna, gk grlts, ay, gne, yldzlar gibi tabiat ekillerine ve hadiselerine kar hayret ve korkuyla kark bir sayg hissi eskiden beri olmutur"5. Mesela ziraat kavimlerde daha ok bereket tanrlar olarak baz kuvvetler bulunur. Sava kavimlerde ise, zafer tanrlar birinci plandadr. oban topluluklarda hayvanlarn yavrulamas veya koyun krkma zamanlarnda zel trenler dzenlenirdi. te halk dinlerinin mahalli zelliklerine karlk, yksek dinlerde btn cihana amil olan hususiyetler vardr. Eski Trklerde ruhlarn insan biiminde tasavvurlar olmadndan putlar da olmamtr. Fakat ruhlara kar bir sayg bulunduundan, kahinlik ve falclk gibi mesleklere Trkler arasnda da tesadf edilmektedir. Avrupa Hunlarndaki falcl Latin kaynaklar kaydetmitir. Ayrca orijinal Kk Trk harfleriyle yazl lrk-Bitig3 adl fal kitab ilgi ekicidir. Ancak falclk ve kahinlik eski ve orta a kavimlerinin hepsinde mevcuttur. Trklerin dini diyebileceimiz, ancak imdiye kadar bu dinin ismi hakknda bir belgeye rastlamadmz, fakat kitabelerden yola karak Kk Tengri dini olarak adlandrabileceimiz bu inancn temelinde lm atalara sayg, onlar iin kurbanlar kesilmesi (ki bu babaerkil toplumlara mahsustur), baba hakimiyetinin ailedeki belirtisi olarak saylmaktadr. Bu itikata gre insanlarn ruhu ldkten sonra bile yaamaktadr. Din tarihi aratrclar ve etnologlarn Trk halklar zerine yapm olduklar incelemeler, Kuzey Asya ve eski Orta Asya kavimlerinde Atalar Klt'nn bulunabileceini ortaya koymutur. Asya Hunlar her yln mays ay ortalarnda "Kutlu Atalar

35

Y.avuolu, "Eski Trk Dini", Tantm, 7/79, stanbul 1986, s.30. 36 Irk-Bitig iin baknz, H.N.Orkun, Eski Trk Yaztlar, C. 2, stanbul 1938, s.71-93; S.E.Malov, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti, Moskova-Leningrad 1951, s.80-92; V.Thomsen, "Dr.M.A.Stein's Manuscripts in Turkish Runic Script from Miran and Tun-huang", Journal of Royal Asiatic Studies, London 1912, s. 196-210; S.G.Clauson, "Notes on the rk Bitig", UralAltaische Jahrbcher, Vol. 33, Wiesbaden 1961, s.218-225.

38

Gme, a.g.t, s.119. .Kafesolu, Trk Milli Kltr, 2. bask, stanbul 1983, s.75; Bulu, a.g.m., s.330-331.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 Eski Trklerde en byk kurban, bozkrl Trk'n enok kymet verdii hayvan at idi. Orta Asya'nn Trk blgelerinde, zellikle Altaylardaki kurganlarda, birok at iskeleti bulunmutur. Hatta ok enteresandr ki, bugnk Kazak ve Krgzlarn bazlarnn Kurban Bayramnda dahi at kurban ettikleri sylenmektedir. nsan kurban bozkr kltrnn deil, ziraat kltrnn belirtisidir. Bu mhim noktay dikkate alan tannm kltr tarihisi W.Eberhard, Trklerde byle bir adetin mevcut bulunmadn ve hatta Trkler kendi hakimiyeti altnda bulunan baz kavimlere bunu yasak etmitir, demektedir39. Trklerin eski inanc Kk Tengri itikad idi. Kk Tengri bozkr kavimleri inancnda tek yaratc olarak grnmekte ve din sisteminin merkezinde yer alm bulunmaktadr. Btn Trk boylarnda kurban sunulan en yksek kutsal varlk Kk Tengri olmutur. Tanr tam iktidar sahibidir. Ayn zamanda semavi mahiyeti olduu iin Kk Tengri ad ile zikredilmitir40. lim adamlar Kk Tengri inancn dorudan doruya btn Trklerin ana klt olarak vasflandrmtr. Kk Tengri itikadnn esaslarn aa-yukar Orkun kitabelerinden tesbit etmek mmkndr. Bu yaztlarda kaan ve begler, Trk milletine yapt yardmlardan dolay, Tanry iten gelen minnet ve kranlarla anmaktadrlar. Trk kaanlarna siyasi hakimiyetin temeli olan kut Tanr tarafndan verilir. Tanr izin verdii iin dmanlar perian edilmi ve devlet sahibi olunmutur. Kitabelerde birok yerde zikredilen Tengri'ye bazan Trk Tengrisi eklinde de tesadf edilmektedir. O zaman milli bir hviyeti ortaya kyor. Ainalarn hanedanlk kurmalar Tanr tarafndan olmutur. Bumn ile stemi'yi Tanr tahta karrken, Trk milleti yok olmasn diye lteri ile lBilge Katun'u halk ierisinden ekip, ykselten O'dur. Halk kaan terkettii zaman Tanr onlar cezalandrmtr. Savalar onun sayesinde kazanlmtr. Tanr Kut'a ve lg'e layk olmayanlarn elinden de bunlar almtr41. Yani Tanr Trk milletinin geleceini belirleyen en yce varlktr. Btn bunlar Tann'nn ei ve benzeri olmayan, insanlara yol gsteren, onlarn varlklarna hkmeden bir Ulu yaratc olduunu gstermektedir. W.Eberhard, "Eski in Kltr ve Trkler", DTCF. Dergisi, 1/4, Ankara 1943, s.21. S.Gme, "Drevnyaya Religiya Tyurok", amanizm Kak Religiya: Genezis, Rekonstruktsiya, Traditsii, Yakutsk 1992, s.20. 41 Gme, "Eski Trklerde Siyasi..., s. 113-115.
39

49
Aka grlmektedir ki, bu semavi Tanr inancnn amanik dncelerle hibir alakas yoktur. uras da bir gerektir ki, ne amanizm, ne de dier Hak dinler Trk'n bu milli dinine etki yapamam, yani onu k en d i g a ye l er in e h iz me t e d e ce k ek le sokamamlardr. 8. yzylda Hazar Trklerinin "bir yaratc Tanr" tandklar, hrstiyanlarn "l inancna" karlk, onlarn tek Tanrya iman ettikleri kaynaklarda yazldr. 10. yzylda baz Trk boylar arasnda dolaan bn Fadlan, Ouzlarn ilerinden biri zulme urar veya sevmedii birey grrse ban semaya kaldrp "bir Tanr" dediklerini sylemektedir42. Dini itikad olarak varlnn m.. 5. yzyla kadar indii sylenen Kk Tengri'nin Asya Hunlar arasnda bile tek bir ulu varl temsil ettii kaytldr. Gkyzndeki tabiat varlklarnn byk rol oynad eski halk dinlerinde gne, ay ve yldzlarn tanr olarak tannmalarna karlk, Trkler g btn olarak sembolletirmiler ve Kk Tengri itikad ortaya kmtr. Bu yzden bu inan sistemi sadece Trklere zgdr. Kk Tengri yalnzca kendisine itaat edilmesi gereken, koruyucu bir kudret olduu halde, dier varlklar (gne, ay, yldzlar) iin nemli bir fonksiyon mevcut deildi. Mesela Bizans kaynaklarnda, Kk Trkler lkesinde Kk Tengri'nin tek yaratc varlk olduuna; Trklerin ate, su gibi baz eylere kutsallk atfetmelerine ramen, ancak yer ve gn yaratcs Tanr'ya taptklar kaydedilmitir. Dinler tarihinde tesbit edilen bir hususa gre, hibir din saf halde kalmam, Tanr herzaman kutsal saylan ikinci derecede yan varlklar ile evrili bulunmutur. Tarihin en byk dinlerinde durum byledir. Hrstiyanlkta bir yerine olan Tanr kiiliinden baka, Meryem Ana, melekler, azizler ve l ruhlar kutsaldr. slamiyette, hlas Suresi'nde "Allah'n birlii ve vasflar din felsefesi ve edebiyatnda grlmemi bir ekilde belirtilmi" olduu halde Ament Suresi'nde peygamberlere, kitaplara, meleklere iman vardr. Kk Tengri dininin Trklere mahsus bir inan olduu Tanr kelimesinden de anlalmaktadr. Bu kelime btn Trk dillerinde olduu gibi, Trkeden birok Asyal kavmin diline de gemitir. Eski Trkedeki Tengri kelimesi bugnk eitli Trk lehelerinde, her lehenin fonetik zelliklerine gre tengri, tengere, tangr, tangara, tre ekillerinde sylenir. Trkenin
42

R.een, bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul 1975, s.31.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 asli kelimesi olan Tann'ya yazl kayt olarak, en eski m.. 3. yzylda rastlanmaktadr. Hi phesiz bundan nce de mevcut idi. Zamanmzdan 2500 yl evvel, bata eski Yunanllarda olmak zere lml ve lmsz birok Tanrnn olduunu grenler, Trklerde tek bir ilahn ve yaratc yerine geen Tanr kelimesinin varlna inanmamlar ve bunu kabul edememilerdir. inlilerin Trklerden ald kesin olan bu kelime eski kaytlarda (m.. 5. yzyl) T'ien eklinde, Tann manasna kullanlmtr. Yani Trkler Tanr'y dinlerinin en yksek varl olarak kullanmlardr 43 . Altayl kamlar Tann'ya dua ederken "yksekte bulunan byk atamz tengere, yaratklar yaratan tengere, yldzlarla dnyay ssleyen tengere" diye hitap ederler. Eski Trkede "gk" (sema) ve "en byk yaratc" mefhumlar tek bir kelimeyle ifade edilmitir. slam dinini kabul eden Trkler ise gk kelimesini sema, Tengri kelimesini de "Allah" mefhumuna tahsis ettiler. Eski Trkede hava anlamna gelen "kalg", slamdan sonra "gk-sema" manasna kullanlmak istenmise de, tutunamayarak, sonralar bsbtn unutulmutur. Tanr kelimesi yerine Ouzlarn kulland "alap" terimi de yaama imkan bulamad. Gnmzde yaamaya alan eski Trk dininin zaman zaman slah edilmeye alldn grmekteyiz. Son teebbs 20. yzyln banda Altay Dalarnda grld. Bu harekete dnya literatrnde Burhanizm denmektedir. Altay Trkleri ise Ak-Yang (Ak din) demilerdir. Bu hareket yalnz bozulmu amanizme kar deil, Rus emperyalizmine kar da bir ba kaldn idi. Burhanizmin kesin balang tarihi belli deildir. Ancak bu inancn Rus hkmeti tarafndan ortaya karlmas 1904 ylnn balarna rastlar. Bu itikadn temeli bozulmu, yani ierisine budizm, maniheizm ve sonra baz semavi dinlerin kart Trk dini ile Rus egemenliine dmanlktr. Burhanizmin belki ilk eyhi diyebileceimiz kii Altayl bir Trk olan et-elpen'dir. Kars ile beraber, 14 yanda bir kz evlatl olan bu Trk st-kan kasabasndan 20 km uzaklkta bulunan bir ormanlk blgede yayor ve burada ibadet ediyordu. Yanna gelenlere bu Akyang'n ilkelerini retiyor ve nasihatlarda bulunuyordu. et-elpen'in retisine gre, Ruslarla beraber yemek yemek, onlarla dost olmak yasakt. Hatta Rus paras bile kullanlmamalyd. 20. yzyln kamlar Kk Tengri Dininin iine birok akla ve

50
manta smayan hurafeler soktuklar iin onlar eytan ileriyle urayorlard. Onlarn davullarn, cbbelerin'i ve asalarn atete yakarak gerekleri grmeye zorlamak lazmd. Tanrya ho kokulu otlarn duman, st, arap ve kmz gibi salar da kurban saylabilirdi. Eer bu din etrafnda birleirlerse, Rus zulmnden de kurtulmak mmkn olacakt. et-elpen btn vaazlarn ok gzel bir hitabeti olan kz vastasyla yapyordu. Bu kz dinlemek iin binlerce kiinin topland oluyordu. Zamanla etelpen'in onbinlerce taraftan oldu. Bu Rus hakimiyetinin Altaylarda tehlikeye girmesi demekti. 1904 temmuzunda binlerce Altay Trk tren iin et-elpen'in adr etrafnda toplanmlar, gen kzn ateli nutkunu ve ilahilerini dinlerlerken, ibadetle megul bu silahsz insanlar Rus askerleri tarafndan baskna uradlar. et-elpen, kars, kz ve ileri gelen yirmi kadar mridi tutukland. Rus hkmeti Altayl Burhanistlerin mallarn ve mlklerini yamalad. et-elpen ve arkadalar ar ceza mahkemesinde yarglandlar. O zaman Rus devlet dumasnda bulunan baz liberal grl kiiler ve avukatlar onlarn savunmalarn stlendiler. Bylece lm cezasndan kurtuldular44. ki yl sonra et-elpen Biysk hapisanesinde ld. Burhanizm hareketi bylece sona ermi oldu.-

43

Kafesolu, Eski Trk Dini, s.22-66; H.Tanyu, slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara 1980, s. 15-19; avuolu, a.g.m., s.28.

44

nan, a.g.e., s.201-203. Burhanizm iin baknz, A.G.Danilin, Burhanizm, Gorno-Altaysk 1993.