T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

KSTENDLL SLEYMAN EYHNN NKTL-HKEM SML ESER (NCELEME VE METN)

Yksek Lisans Tezi

GNL DOAN

stanbul, 2008

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

KSTENDLL SLEYMAN EYHNN NKTL-HKEM SML ESER (NCELEME VE METN)

Yksek Lisans Tezi

GNL DOAN

Danman: Do. Dr. Sleyman Derin

stanbul, 2008

GENEL BLGLER

smi ve Soyad Ana Bilimdal Program Tez Danman Tez Tr ve Tarihi Anahtar Kelimeler

: Gnl Doan : Temel slam Bilimleri : Tasavvuf : Do. Dr. Sleyman Derin : Yksek Lisans-Aralk 2008 : Kstendilli Sleyman eyh, NiktlHikem, Tasavvuf

ZET
KSTENDLL SLEYMAN EYHNN NKTL-HKEM SML ESER (NCELEME VE METN) Kstendilli Sleyman eyh (.1153/1750) Niktl-Hikem isimli eserini manev eitimin bandaki dervilerin zihninde oluabilecek sorulara cevap vermek iin yazmtr. Mellif, kendi ifdesiyle eserini mukaddime, blm ve htime olarak tasnif etmitir. Mukaddimede eserin yazl amacndan, ilk blmde, mebde, yakn ve insann Hakkn cemline ayna oluundan bahseden eyh, ikinci blmde, insann dnyaya gelii ile edindii beeriyet ve enniyet perdelerini kaldrarak aslna dnmesinin gereklilii zerinde durmutur. Bu da mrid-i kmilin terbiyesinden gemekle mmkn olacaktr. nc blmde, med hakknda mlmt verilmitir. Htime blmnde, insann hakkatinden bahsedilmitir. Bundan sonra eserde, nkte balklar altnda tevekkl, kader, kaza, sorumluluk, ldkten sonra hayat ve azap ve bunlarn hikmeti, gibi tasavvuf konulara deinilmitir. Ancak tm bu anlatlanlar, Hakkn varlndan baka varln olmad, Hakka mrid-i kmil olmadan eriilemeyecei noktasnda birlemektedir. Eser, Kstendilli Sleyman eyhnin vahdet-i vcd retisini benimsediini gstermektedir. Niktl-Hikem 18. yzyln sonu 19. yzyln banda, dnemin kltr merkezi olan stanbulun dnda, Balkanlarda, bir Nakibend eyhinin vahdet-i vcd hakkndaki grlerini ve yorumlarn yanstmas bakmndan nemlidir.

GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname Field Programme Supervisor Degree Awarded and Date Keywords

: Gonul DOGAN : Essential Islamic Science : Islamic Sufism : Do. Dr. Suleyman DERN : Master December 2008 : Kstendilli Sleyman eyh, NiktlHikem, Islamic Sufism

ABSTRACT
KSTENDLL SLEYMAN EYHS NKTL-HKEM (ANALYSNG AND TEXT) Kstendilli Sleyman eyh -1153/1750- the sheikh of Nakhshibendi school, wrote Niktl Hikem for his dervishes who had some questions in their minds in the beginning of their spritual education. According to his own mention, his work is consisting of an introduction, three chapters and a conclusion. Introduction of Niktl Hikem deals with the main reason of writing, first chapter deals with the problem of mebde creation of the universe-, yakn and the reflecting of Gods beauty on human being, second chapter deals with necessity of returning back of human being to its originality after killing his egoism and selfishness with the help of His perfect master, third chapter deals with mead-the life after death and conclusion deals with the reality of human being. In addition these issues, auther focuses on the some mystical problems such as tevekkl -submission-, destiny, fate, responsibility, second life, heaven and hell, and their hidden causes. All these sayings are united at the reality of Gods existence and His oneness and the impossibility of reaching to Him without a perfect guide. We see that during the period between the end of 18th century and the beginning of 19th century, Niktl Hikem was important for reflecting Sheikh of Nakhshibendis thoughts and comments about Vahdet-i Vcd in the Balkans beyond its center, Istanbul.

NSZ
Kkl bir gemie sahip olan tasavvufun, kltr tarihimizin olumasnda byk bir pay vardr. slam medeniyetinde mmrden edebiyata, mskden resme kadar ok geni bir yelpazede sunulan eserlerde bu etki grlmektedir. Byk bir corafyaya yaylan slam medeniyeti hakknda fikir sahibi olabilmek iin tasavvuf tarihinin ve bu tarihe k tutan eserlerin tahlil edilmesi gerekmektedir. Bu eserler arasnda yazma kitaplar byk bir yer tutmaktadr. Eski harflerle yazldndan, gnmzde okunamayan bu kitaplardan kltr dnyamz mahrum kalmtr. Yaplan almalara ramen pek ok eser, tozlu raflarda gn yzne kmay beklemektedir. Biz de bu almamzda, tasavvufun felsef ynn konu edinen, yazma bir eseri ele alarak yeni harflere aktarmay ve okuyucularn bilgisine sunmay amaladk. almamzda, vahdet-i vcdu konu edinmesi nedeniyle Kstendilli Sleyman eyhnin Niktl-Hikem isimli eserini tercih ettik. Srenin byk ksmn eserin yeni harflere aktarlmasnda kullandk. Eserin incelemesinde ise sadece tasavvuf deil felsefe ve kelam kaynaklarndan da yararlandk. Niktl-Hikemi yeni harflere aktarrken, uzun heceler iin (^) iaretini kullandk.

-harflerinden sonra gelen

harfleri okunularna gre ( ve ) gibi zeri izili olarak yazdk. Arapa kelimelerde geen, sakin

-iin apostrof () iaretini kullandk. Metnin bozulmamas iin yet ve

hadis numaralarn dipnotta, eserin varak numaralarn [5/b] rneinde olduu gibi keli parantez iinde, metne sonradan tamamlayc olarak ilave edilen kelimeleri de keli parantez iinde, iirleri de metinde getii gibi beyitler halinde verdik. Metinde okuyamadmz kelimeleri yerleri (?) rneinde olduu gibi soru iareti ile belirttik. Yine okunuundan emin olamadmz kelimeleri, (?) parantez iinde soru iareti ile gsterdik. Tezin hazrlamasnda emei geen bata danmanm Do. Dr. Sleyman Derin ve Prof. Dr. Hasan Kmil Ylmaz olmak zere tm hocalarma ve metin tashihindeki katklarndan dolay Cemal ztrke teekkr ediyorum. Gnl Doan stanbul 2008

PREFACE
Sufism is very effective on the formation of Islamic Civilization. We can see that impact on the artistic and cultural works of Muslims throughout history. In order to understand well the Islamic civilization, we have to study the history of Islamic sufism and to analyze the mystical manuscripts which were written in old languageOttoman Language. And these manuscripts have been waiting to be translated into new language and to read for many years. In order to keep the original version of the text, differences between two texts are given in footnote. Serez edition is marked as A, Haci Mahmud Efendi edition is marked as B. Words that exist in A edition but not in B edition are marked as B-, words that exist in B edition but not in A edition are marked as B+. If a word that exist in A edition and also has synonym in B edition, therefore the synonym in B edition is written with sign of B. In translation of old mark to new one, we used sign of (^) for long syllables. We wrote pronunciations of letters like ( ve ) that is coming after letters of

.-We used apostrophe () in Arabic words that has the letter . -To keep the
original text, we gave the numbers of verses of the Quran and Hadith in footnote. We gave leaf numbers in parenthesis like [5/b]. Again, we gave complimentary words in parenthesis in the text. We gave poems via couplets that exist in the original text. I use question marks like (?) in parenthesis to and to focus on its vahdet-i vcd concept. It is a pleasant duty for me to thank to all who helped me for the preparation of this work, especially to my supervisor Do. Dr. Suleyman Derin and to Prof. Dr. Hasan Kamil Ylmaz. I am also very grateful to Mr. Cemal Ozturk for his contribution with reading and correcting the text. Gnl Doan stanbul 2008 point out words which unreadable or uncertain. My main aim was to translate Niktl Hikem into new Turkish Language

NDEKLER

KISALTMALAR ......................................................................................................... IV METNDE GNMZ TRKESNE UYARLANAN KELMELER ................ V GR .............................................................................................................................. 1 1. KSTENDLL SLEYMAN EYHNN HAYATI ........................................ 1 1.1. smi, nvan, Mahlas, Doum Yeri, Yl ve lm ....................................... 1 1.2. Ailesi ............................................................................................................... 1 1.3. ocukluu, Yetimesi, Genlii ve Tahsili ..................................................... 2 1.4. Evlilii ve ocuklar ....................................................................................... 2 1.5. Alm Olduu Vazifeler .................................................................................. 3 1.6. Tarikat ............................................................................................................ 3 1.7. Tarikat Silsilesi ................................................................................................ 3 2. KSTENDLL SLEYMAN EYHNN ESERLER ................................... 5 2.1. Bahrl-Velye ................................................................................................ 5 2.2. Lemet- Nakbendiyye ................................................................................. 6 2.3. Divan ............................................................................................................... 6 2.4. Mirtl-Muvahhidn ..................................................................................... 7 2.5. Mektbt- Erban ........................................................................................... 7 2.6. Zbdet Nefhtil-ns ................................................................................... 8 2.7. erh-i Kelm- Kibr ....................................................................................... 8 2.8. Terkbt- Erban ............................................................................................. 8 2.9. Tevlt- Hads-i Erban ................................................................................. 9 2.10. Ktul-Uk ................................................................................................... 9

2.11. Medr- Slikn f Etvr- Hcegn .............................................................. 10 2.12. Kitb- Tlia (Risle-i Metli) ..................................................................... 10 2.13. erh-i Kelmil-Vsit ................................................................................... 11 2.14. erh-i Kelimt- Bedreddn ........................................................................... 11 2.16. Mecmaul-Marif .......................................................................................... 11 2.17. Sakk ............................................................................................................... 12 2.18. Subhatl-Levih ........................................................................................... 12 2.19. erh-i Baz Gazeliyt .................................................................................... 12 2.20. Risle-i Hakik-i Ak .................................................................................... 12 2.22. Niktl-Hikem ............................................................................................. 13

I. BLM KSTENDLL SLEYMAN EYHNN NKTL- HKEMDEK TASAVVUF GRLER

1.1. MEBDE ve MED ....................................................................................... 15 1.1.1. MEBDE ......................................................................................................... 15 1.1.2. MED ........................................................................................................... 24 1.2. TTHAD VE TTSAL ................................................................................. 33 1.3. NSAN-I KML .......................................................................................... 37 1.4. ERAT, TARKAT, MARFET, HAKKAT .............................................. 40 1.5. KADER VE KAZA ....................................................................................... 45 1.6. LE .............................................................................................................. 47

II

II. BLM KSTENDLL SLEYMAN EYHNN NKTL-HKEM SML ESER

2.1. NKTL-HKEMN TAVSF ................................................................ 51 2.2. NKTL-HKEMN METN ................................................................... 53 SONU ....................................................................................................................... 194 BBLYOGRAFYA ................................................................................................... 196 ORJNAL METN ..................................................................................................... 202

III

KISALTMALAR
A...F. (a.s.) a.g.e. a.g.md. bkz. c. DA haz. hz. Ktp. M...F. No. r.a. s. (sa.) sy. thk. trc. ty. . vr. vs. y.y. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi : aleyhisselm : Ad geen eser : Ad geen madde : Baknz : Cilt : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Hazrlayan : Hazreti : Ktphanesi : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi : Numara : Radiyallhu anh : Sayfa : Sallallhu aleyhi vesellem : Say : Tahkik : Tercme eden : Tarih yok : niversitesi : Varak : Vesire : Yayn yeri yok

IV

METNDE GNMZ TRKESNE UYARLANAN KELMELER

akl an annn anlar bilmei cehl dey drl eder eeri eerile etmek ey eyuce getrp hikyet iun idp ilm irgrp kangs kibrid

akl onu onun iin onlar bilmeyi cehil diye trl der eer ki eer ki ekmek iyi iyice getirip hikye iin edip ilim erdirip hangisi kibrit

kangs kulaz nin nktei olman olubda sevb sd soyub oldurki temam ururlar vakt

hangisi klavuz niin nkteyi olmann olup da sevip st soyup udur ki tamam vururlar vakit

VI

GR 1. KSTENDLL SLEYMAN EYHNN HAYATI

1.1. smi, Unvan, Mahlas, Doum Yeri, Yl ve lm Tez konusu olarak ele aldmz Niktl-Hikem isimli eserin mellifi, Mollazde Sleyman eyh-i Kstendil-i Nakibend Efendinin ad Sleyman, mahlas eyhdir. Divnndaki btn iirlerinde bu mahlas kullanmtr. Nakibend tarikatna intisab etmi olmas nedeniyle Nakibend, bu tarikatta eyh olmas nedeniyle de eyh nvnyla anlr. Molla-zde ailesinden gelen bir isimdir. Mellif 1163/1750 tarihinde Kstendilde1 domutur.2 Ancak bu bilgi kesin deildir. stanbulda domu olma ihtimali de sz konusudur. Hayat hakknda kaynaklarda detayl bilgi bulunmamaktadr. Eserlerinde, verdii snrl bilgilerle bu konuda bir fikir sahibi olunmaktadr.3 Doum tarihinde olduu gibi Sleyman eyhnin lm hakknda verilen tarihler de ihtilafl ise de genel olarak kabul edilen tarih 1235/1819-1820dir. eyh Kstendilde vefat etmitir.4 1.2. Ailesi Sleyman eyhnin babas, Kstendilli Molla-zde Hasan Efendidir.5 eyh, babasnn cizye ktiplii yaptn belirtmektedir. Ali Ylmaz, Osmanl saray tekiltnda byle bir grev olmadndan Hasan Efendinin cizye evrknn hazrlanmasnda alm olabileceini sylemektedir. Bununla beraber stanbulda Cizyedr ve Babak Kulu grevlerinde de bulunduunu belirtilmektedir.6

4 5

Kstendil, Bulgaristann bat kesiminde Karasu nehrine birka km. uzaklkta, Ogovski dalarnn eteklerinde bir yerleim yeridir. Eski ad Kostadin-ilidir. 1371de Srp Prensinin . Muradn Hkmranln tanmasyla Osmanl hizmetine girdi. 1395 tarihinde de sava yaplmadan Osmanlya baland. Machel Kel, Kstendil, DA, (Ankara 2002), XXVI, 277. Kstendilli Sleyman eyh, Bahrl-Velye, Sleymaniye Ktp., H. Hsn Paa, No: 579, vr.199/b ; Ali Ylmaz, Kstendilli Sleyman eyh, Ankara 1989, s. 35-36; Semih Ceyhan-Sezi Kk, Binbir Sfi, stanbul 2008, s. 728. Ylmaz, a.g.e., s. 25-40; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1975, I, 190-191; Mehmed Nil Tuman, Tuhfe-i Nil, (haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tat), Ankara 2001, II, 521. Ylmaz, a.g.e., s. 73-76. Bahrl-Velyeden naklen bkz. Ali Ylmaz, a.g.e., s. 41; Bursal Mehmed Thir, a.g.e., I, 190-191; Kstendilli Sleyman eyh, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, (stanbul 1998), VIII, 149; Kstendilli Sleyman eyh, Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi, (Ankara 2007), VIII, 105. Ayrntl bilgi iin bkz. AliYlmaz, a.g.e., s. 42-43.

. Mahmud zamannda Drs-sade aalarndan Beir Aa ve beraberindekiler rvet almak ve halka zulmetmekle sulanmlardr. Bunlar arasnda Sleyman eyhnin babas Molla-zde Hasan Efendi de vardr. Hasan Efendi, yaplan tefti sonucunda sulu bulunarak 1165/1752 tarihinde idam edilmitir.7 Sleyman eyh Bahrl-Velyede kardei olduundan bahseder. Bunlar: elebi Efendi, Emin Aa, Abdullah Aadr. Kardelerinden en by olan elebi Efendi ve Emin Aa Kstendilde ynlk yapmlardr.8 1.3. ocukluu, Yetimesi, Genlii ve Tahsili Henz iki yanda iken babasnn vefat etmesiyle yetim kalan Kstendilli Sleyman eyh, aabeyi elebi Efendinin himyesinde yetimitir. Nakibend tarikatndan hilafet alan aabeyinin etkisiyle kk yata tasavvufa ilgi duymu ve aml Mustafa Efendiye intisb etmitir.9 Sleyman eyhnin tahsili hakknda bilgi yoktur. Ancak Bursal Mehmed Thir (.1344/1925) Osmanl Melliflerinde onun Kstendilde balad tahsilini stanbulda tamamladn sylemektedir.10 Kendisi Terkbt- Erban isimli eserinde Mderris eyh Mustafa Efendi ile Ftht- Mekkiyye zerinde altklarn belirtmitir. Yine ayn eserinde smail Hakkn kitaplarn okumu olduunu sylemektedir.11 1.4. Evlilii ve ocuklar eyhnin evlilii ve ocuklar hakknda herhangi bir bilgi yoktur. BahrlVelyede Mustafa isimli bir olundan ve Sofya mftl yapm Mevln Abdurrahman isimli bir ztla evli kzndan bahsedilmektedir.12

7 8 9

10 11 12

a.g.e., s. 43-45. Bahrl-Velye, vr. 185/a. Kstendilli Sleyman eyh, Terkbt- Erban, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, No: 2710, vr.16/a. Bursal Mehmet Thir, a.g.e., I, 190. Terkbt, vr.21/b. Bahrl-Velyeden naklen bkz. Ali Ylmaz, a.g.e., s. 63-64.

1.5. Alm Olduu Vazifeler eyhnin ailesi, Kstendilde yn denilen, halkla ynetim arasndaki ilikileri salayan bir grevi f etmekteydi. Aabeyi elebi Efendi vefat ettiinde, bir mddet ynlk grevini devam ettiren Sleyman Efendi, daha sonra kendi isteiyle bu grevden ayrlmtr. Sleyman eyh, Terkbtta 1191de aabeyi elebi brahim Efendinin, 1193de eyhi aml Mustafa Efendinin vefat etmesi ile ynlk ve aalk grevinden nefret edip, ekildiini sylemektedir.13 1.6. Tarikat Kstendilli Sleyman eyh, aabeyi elebi Efendinin Nakibend tarikatna intisab ile tasavvufa merak duyarak, Nakibend eyhi aml Mustafa Efendiye (1193/1780) intisb etmitir. Tasavvufa ilgisi gen yata balayan eyh, 1193/1779da hilfetini almtr.14 Yaad blgede hem siyas hem de din bir itibr olan Sleyman Efendi, eyhinin veftndan sonra posta oturmutur. Halfeleri unlardr: Hce Osman- Nevrokob, Hce Muhammed-i Marib, Hce Mustafa el-Kstendil.15 1.7. Tarikat Silsilesi: Sleyman eyhnin, Nakibend tarkatnn Ahrriyye ubesine mensup olduu, Lemet isimli eserinde Nakibend tarikatnn Ahrriyye ubesine aid silsileyi vermesi ve silsilenin sonunda kendi ismini zikretmesinden anlalmaktadr. Sz konusu silsile yledir:16 Muhammed (sa.) (11/632) Eb Bekr es-Sddk (r.a.) (. 13/634) Selmn- Fris (r.a.) (. 35/655) Ksm b. Muhammed b. Eb Bekr es-Sddk (. 102/720-21)

13 14 15 16

Terkbt, vr.16/a. Bahrl-Velye, vr.187/b, 199/b. Lemetten naklen bkz. Ali Ylmaz, a.g.e., s. 111-112. Lemetten naklen bkz. Ali Ylmaz, a.g.e., s. 92-96.

Cfer Sdk (. 148/765) Eb Yezd-i Bistm (. 261/875) Ebl-Hasan el-Harakn (. 419/1028-29) Eb Ali el-Frmed (. 440-441/1048-49) Yusuf el-Hemedn (. 477/1058) Abdlhlk Gcdvn (. 617/1120-21) Hce rif Rvger (. 649/1251) Mahmud ncr Fanev (. 670/1271) Ali Rmiten (.705/1305, 715/1315) Muhammed Baba Semms (. 740/1339) Seyyid Emr Kll el-Buhr (. 777/1375) Hce Muhammed Bahddn en-Nakibend (. 791/1389) Mevln Yakb erh (. 847/1443) Ubeydullh Takend (. 895/1490) Zhid Muhammed Pars (. 922/1516-17) Dervi Muhammed (. 970/1562-1563) Mahdm-i Azm (. 1008/1599) Ahmed Bk (. 1014/1605) Ahmed Frk (. 1034/1625) Firk- Muhammed Bedrd-dn (. ?) eyh Hce Seyyhn Evliy Muhammed (. ?) eyhu-uyh Hce Mustafa e-m (. 1193/1780) Hce Sleyman el-Kstendil (. 1235/1819-1820)

2. KSTENDLL SLEYMAN EYHNN ESERLER Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Melliflerinde Sleyman eyhye ait yirmi alt kitap ismi vermitir.17 eyhnin tespit edebildiimiz eserleri unlardr: 2.1. Bahrl-Velye: Tasavvuf byklerinin hayatlarn anlatan trke bir eserdir. mam Cfer Sdkla balayp, Kstendil Sleyman eyhnin kendi hayatn anlatmasyla sona ermektedir. Eserde 1014 ztn hl tercmesi mevcuttur. Cfer-i Sdk, Veysel Karni, Hasan- Basr, Mlik b. Dinar, brahim b. Ethem, Bir-i Haf, akk-i Belh eserde ad geen ztlardan bazlardr. Eser Semih Ceyhan ve Sezai Kk tarafndan Osmanlcadan sadeletirilmi ve Binbir Sf adyla baslmtr. Mavi Ay yaynlar, stanbul 2008. Eserin yazma nshalar: 1- Sleymaniye Ktp. Hasan Hsn Paa, No: 579, vr. 1-202. 2- Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi, No: 4528, vr. 189. Bu nsha Mehmed Kmil Kemleddin tarafndan 1314/1896da istinsah edilmitir. 3- Msr Milli Ktp., Trke Yazmalar, No: Tarihi Trk Talat 212, vr. 204, Msr. 4- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 505. vr. 244. Bu nsha eyhnin torunu Mustafa b. Abdlhalim b. Sleyman eyh tarafndan istinsah edilmitir. 5- stanbul niversitesi Ktp. Trke Yazmalar. Blm, No: 2535, vr. 313. 6- Federal Almanya, Berlin Devlet Ktp., No: 1683, vr. 207.
17

Bursal Mehmet Thir, a.g.e., I, 191.

2.2. Lemet- Nakibendiyye: Eser, bab ve on be fasldan olumaktadr. Tasavvuf stlahlarn akland Trke bir eserdir. Eserin yazma nshalar: 1- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi Bl. No: 2549, vr. 108. 2- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 730/2, vr. 90-117. Bu nsha Durmu b. Abdullah b. Hasan Kstendill tarafndan 1235/1820de istinsah edilmitir. 3- stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, No: 200, vr. 76. 2.3. Divan: Sleyman eyhnin Divan 29 beyitlik mesnev ile balar. Eserin devam, iki kasde, iki terkb-i bend, Rh Baddnin drt gazeline tahmis, 121 gazel, 29 kta ve 27 beyitten olumaktadr.18 Sleymaniye Ktp., Celal kten, No: 573, Sayfa Says: 63. Seyyid Ahmed Rd tarafndan yazlan nsha, 1291 tarihinde tab olunmutur. Eserin ilk sayfasnda yer alan notta Kar yad tekkesinde Necib Baba Efendi matbaasnda tab ve temsl olunmutur. ibarelerinden eserin 1291/1874-1875 ylnda basld anlalmaktadr. Eserin dier yazma nshalar: 1- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Atatrk Kitapl Trke Yazma Divanlar, No: 767, vr. 54; Osman Ergin yazmalar, No: 758, vr. 52. 2- stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, No: 1784, vr.71. 3- New Jersey-Amerika Birleik Devletleri, Princeton . Trke Yazmalar, No: New Series Ottoman Turksh Texts 1648/2, stinsah Tarihi: 1266/1849. 4- Millet Ktp., Ali Emir Efendi Manzum Eserler, No: 239, vr. 39.
18

Ayrntl bilgi iin bkz. Ali Ylmaz, a.g.e., s. 195.

2.4. Mirtl-Muvahhidn: Burkul-kn Slkl-Mrdn ismi ile de kaynaklarda gemektedir. Tasavvuf byklerinin szlerinin akland Trke bir eserdir. Eserde yet ve hadislerin tasavvuf yorumlar, baz peygamberlerin kssalar, mesnev, rub ve beyit tarznda yazlm iirler yer almaktadr. Eserin yazma nshalar: 1- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, No: 2567, vr. 70. Bu nsha Muhammed Kmil Kemleddin tarafndan 1313de istinsah edilmitir. 2- Sleymaniye Ktp., Serez, No: 1515, vr. 115. 3- stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, No: 3469/1, vr.1-89. Bu nsha Dervi b. Abdullah Kstendil tarafndan 1248de istinsah edilmitir. 2.5. Mektbt- Erban: Molla-zde Sleyman Efendinin mrdlerinin kendisine sorduklar sorulara verdii cevaplar ihtiv eden mektuplardan oluan eser Trkedir. Bu mektuplarn arasnda kendisine gelen mektuplar da vardr. Eserin yazma nshalar: 1- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 283/1, vr. 1-45. Eser 1272de istinsah edilmitir. Ayn mecmua ierisinde, Mektbt- Erbanden sonra srasyla eyhnin, Terkbt- Erban, Tevilt- Hads-i Erban, erh-i Baz Gazeliyt, erh-i Kelm- Kibr, erh-i Kelm- Vst, erh-i Kelm- Bedreddn isimli eserleri yer almaktadr. 2- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 331/3, vr. 20-44a.

4- stanbul niversitesi Trke Yazmalar, No: 3469/(7), vr. 135-185. Dervi b. Abdullah Kstendill tarafndan 1248/1832de istinsah edilmitir. Ayn mecmua ierisinde Tevlt- Hads-i Erban ve Terkbt- Erban de yer almaktadr. 3- Sleymaniye Ktp. M. Murad-M. rif, No: 213, vr. 27. 2.6. Zbdet Nefhtil-ns: Nefahtl-ns Molla Cm (898/1492)nin eseridir. Lmi elebi tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Mellif de eserinde bu eviriyi esas almtr. Zbdet Nefahatl-ns,adndan da anlaca gibi Nefahatl-nsn zeti mhiyetinde Trke bir eserdir. Eserin yazma nshalar: 1- Sleymaniye Ktp. Hasan Hsn Paa, No: 579/2, vr. 203-231. 2- Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Ktp. Yazma Eserleri, No: 2477/2, vr. 173-201. 2.7. erh-i Kelm- Kibr: 1- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 283/6, vr. 94-96. Eser 1272de istinsah edilmitir. 2- stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, No: 3469, vr. 88b-90b. Eser, Dervi b. Abdullah Kstendill tarafndan 1248de istinsah edilmitir. 2.8. Terkbt- Erban: Molla-zde Sleyman eyhnin, grm olduu baz ryalarn anlatt eser Trkedir. Eserin yazma nshalar: 1- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 1928/1, vr. 1-12

2- Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 283/2, vr. 46-63. Mektbt- Erban isimli eserle ayn numaral mecmuada yer almaktadr. Eser, 1272de istinsah edilmitir. 3- Sleymaniye Ktp., M. Murad-M. rif, No: 213/3, vr. 32-43. Bu eser Mirtl-Muvahhidnin bulunduu, ayn numaral mecmuada yer almaktadr. 4- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, No: 2710/2, vr. 15-32. 5- stanbul niversitesi Ktp. Trke Yazmalar, No: 3469/(6), vr. 113-134. 2.9. Tevlt- Hads-i Erban: Krk hadis ve bunlarn ksa yorumlarn ihtiv eden Trke bir eserdir. Eserin yazma nshalar: 1- Sleymaniye Ktp., M. Murad-M. rif, No: 213, vr. 43-53. MirtlMuvahhidn ile ayn numaral mecmuada yer almaktadr. Eserin konusu hadistir. 2- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, No: 2710, vr. 1-14. Eser, Terkbt Erban ile ayn mecmuada yer almaktadr. 3- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 283/3, vr. 63b-76a. 4- Osman Ergin Yazmalar, No: 1928/2, vr. 13-20. 3- stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, No:822, s.244. Eser, 1241de istinsah edilmitir. 2.10. Ktul-Uk: Eser, mukaddime, ana balk ve bir htimeden olumaktadr. limler ile eyhler arasndak muhalefetin sebepleri, abdallar, muhib ve mahbb gibi konularn ele alnd eser Trkedir. Eserin grebildiimiz nshas Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, 2462 numarada, 1265/1848 istinsah tarihlidir.

2.11. Medr- Slikn f Etvr- Hcegn: Eserde Nakibend tarikatnn esaslar, tarikatn kollar arasndaki farkl grleri, dab, usl ve erkn aklanmtr. Eserin yazma nshalar: 1- Diyarbakr l Halk Ktp., Diyarbakr l Halk Ktp., No: 21 Hk 616 vr. X-43. 2- stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, No: 2242/2, vr. 83. Bu nsha, Hfz Seyyid smail rnizde tarafndan istinsah edilmitir. 2.12. Kitb- Tlia (Risle-i Metli): eyh, eserde dier eserlerinde olduu gibi vahdet-i vcd retisi etrafnda tasavvuf konular ele almtr. Niktl-Hikemde olduu gibi konular soru-cevap eklinde anlatlmtr. Tevhid ve ilhad, nefis ve ruhun srr, mahbb ve muhibb-i sr ve manev, mukarrebn eserde ilenen konulardandr. Eserin yazma nshalar: 1- Msr Milli Ktp. Trke Yazmalar, No: S 4630, Kahire-Msr. Eser, Kmil b. aban Aa Kadir tarafndan 1307-1889da istinsah edilmitir. 2- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, No: 2573, vr. 80. 3- Sleymaniye Ktp., Serez, No: 1504, vr. 42. Bu nsha, Kstendilli Fahri Baba tarafndan 1240da istinsah edilmitir. 4- stanbul niversitesi Ktp. Trke Yazmalar, No: 923. 5- stanbul Bykehir Belediyesi, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 317/2, vr. 24-54; No: 730/1, vr. 1-89.

10

2.13. erh-i Kelmil-Vsit: Eb Bekr Vsitnin bir szne eyhnin yapm olduu tasavvuf yorumu ihtiv eden Trke bir risledir. Eserin yazma nshalar: 1- stanbul Bykehir Belediye Ktp., Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 283/5, vr. 96a/99a. 2- stanbul niversitesi Ktp., Trke Yazmalar, No: 3469, vr. 91b-59a. 2.14. erh-i Kelimt- Bedreddn: Sleyman eyhnin eyh Bedreddnin baz szlerine yapt erhi ihtiv eden Trke bir risledir. Eserin yazma nshalar: 1- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 283/8, vr. 99-112b. 2- stanbul niversitesi Ktp. Trke Yazmalar, No: 3469, vr. 95b-101. 2.16. Mecmaul-Marif: Kstendilli Sleyman eyhnin tasavvuf stlahlarndan, vahdet-i vcd ile ilgili olan tabirtlar aklad Trke bir eserdir. Bunlardan bazlar vcd- hakk, vcd- izf, hakkatl-hakyk, hakkat-i vhide, hakkat-i eriat, tarikat ve hakkat, suver-i esm ve sfat, mezhir-i esm ve sfat ve ayn- sbitedir. Eserin yazma nshalar:

11

1- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 730/2, vr. 90-117. Eser, Durm b. Abdullah Kstendill tarafndan 1235/1820de istinsah edilmitir. 2- Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, No: 2549, vr. 108. Eser, Hfz smail Hakk tarafndan 1313/1895de istinsah edilmitir. 3- Sleymaniye Ktp., Galata Mevlevhnesi, No: 56/1. Eser, Selahaddin Cem koleksiyonundan gelmitir. 2.17. Sakk: 1- stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 3133, vr. 190. 1296da istinsah edilen eser, Trkedir. 2- Gazi Hsrev Ktp. Trke Yazmalar, No: 983/2, vr. 3-92, Bosna Hersek. 2.18. Subhatl-Levih: eyh bu eserinde de seyr u slk, tarkat vb. tasavvuf konularnn ele alnd Trke bir eserdir. stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 317/6, vr. 78-138; No: 444, vr. 105; No: 461, vr. 104. 2.19. erh-i Baz Gazeliyt: stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Trke Yazmalar, No: 283/4, vr. 77b-92a. 2.20. Risle-i Hakik-i Ak: New Jersey-Amerika Birleik Devletleri, Princeton . Trke Yazmalar, No: New Series Ottoman Turkish texts 1658/1, stinsah Tarihi: 1265/1848.

12

2.22. Niktl-Hikem: Tasavvuf konularna deinen eserin belirli bir konusu yoktur. almada bu eser konu edinildiinden, eser hakkndaki ayrntlar, ilerleyen blmlerde verilecektir. Eserin yazma nshalar: 1- Sleymaniye Ktp. Serez No: 1510, vr. 102. 2- Hac Mahmud Efendi No: 2510 vr. 110. 3- Tercman Gazetesi Trke Yazma Eser Ktp., No: Y 302, vr. 69. 2- Almanya Milli Ktphanesi, Ms. or. quart 1402, vr. 88. 3- Dil Tarih Corafya Fakltesi, Yazmalar Blm, No: 1750.

Mellifin nshalarna ulalamayan eserleri unlardr: Uslul-Vusl, Trih-i Kstendil, Mebztl-rfn, Mecml-rfn, Mecml-Esrr, Esiletl-Esrr, Risle-i Vesya, Risle-i erh-i Celliyye, erh-i Kelm Cafer-i Sdk..

13

BRNC BLM KSTENDLL SLEYMAN EYHNN NKTL-HKEMDEK TASAVVUF GRLER

Kstendilli Sleyman eyh Niktl-Hikem adl eserini baz tasavvf meseleleri ele almak zere telf etmitir. eyh kendi ifdesiyle eserini mukaddime, fasl ve htime olarak tasnif etmitir. Mukaddimede Niktl-Hikemin yazl amac, baz mkil meseleleri, daha nce yazlan kitap ve risleleri de gz nnde bulundurmak sretiyle daha anlalr bir ekilde ortaya koymak eklinde izah edilmitir. NiktHikemde insn- kmil, mebde, med, eriat, tarikat, marifet, hakikat, yakn, ihtiyr, ittisal ve ittihad gibi tasavvf konular ele alnmtr. Bu blmde Kstendilli Sleyman eyhnin Niktl-Hikemde ortaya koyduu mebde ve med, ittihad ve ittisal, insn- kmil, erat, tarikat, marifet, hakikat, kader ve kaza, ve ile hakkndaki grleri incelenecektir. 1.1. MEBDE ve MED Kstendilli Sleyman eyhnin Niktl-Hikemde ele ald konulardan mebde ve med, eser ierisinde byk bir yer tutmaktadr. Sadece tasavvuf deil kelam ve felsefe alanlarnda da bu konular zerinde fikirler retilmi, yorumlar yaplmtr. Bu bakmdan eyhnin mebde ve med hakkndaki grleri incelenirken, kelm, felsefe ve tasavvuf dallarnn, konu hakkndaki grlerine de ksaca deinilecektir. 1.1.2. MEBDE Sleyman eyh Niktl-Hikemde mebde konusunu, F beyn- Ftratilnsniyye bal altnda ele almtr.19 Arapa bed kknden gelen Mebde, meydana gelme, balama, balang, bir ii balatmak anlamlarna gelmektedir. Mebde lem ise hilkatin balangc anlamn tamaktadr.20 Bedee Allahu halka Allah yaratmay ilk olarak yapt, Allah yaratmaya balad, Bedee bi-eyi, bir eyi nce yapt anlamlarna gelmektedir. Allahn Mbdi ismi, eyay nceden, gemi bir benzeri olmadan yaratan demektir.

19 20

Bkz. Niktl-Hikem, vr. 13/b. bn Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut ty., I, 26; emseddin Smi, Kmus-i Trk, stanbul 2007, I-II, 1269.

15

Buna gre mebde, bir eyin meydana geldii eydir.21 Kurn- Kerimde bedee kelimesi deiik ekillerde on be yerde gemektedir. Yusuf (12/76) ve et-Tevbe (9/13) haricinde on yerde yaratma anlamnda kullanlmtr. Ben onlar ne gklerin ve yerin yaratlna, ne de kendilerinin yaratlna ahit tuttum. (el-Kehf, 18/51) yette de belirtildii zere, insan, lemin yaratln grmemitir. Kurnda yaratl batan sona anlatlmad gibi, yaratl hakknda verilen bilgiler de snrldr. Bunun nedeni, Kurn- Kermin insanlar bilgilendirmek ya da meseleleri felsef yaklamlarla aklamak gibi bir gaye ile indirilmemi olmas olabilir. Kurn varln nasl yaratldndan ziyade, neden yaratld zerinde durmakta ve insandan bunun zerinde dnmesini istemektedir.22 Mebde ile ilgili olarak Kurn- Kermde verilen bilgilerin banda, Allah her eyin yaratcsdr anlamndaki yetler gelmektedir.23 Dier bir bilgi ise varlklarn, Allah tarafndan nceden bir benzeri olmadan yaratlmasdr. O gkleri ve yeri rneksiz yaratandr. Bir ie hkmetti mi ona sadece ol der, o da hemen oluverir. (el-Bakara, 2/117) O gkleri ve yeri rnekleri yokken yaratandr. Onun bir ei olmad halde nasl bir ocuu olabilir? Halbuki her eyi O yaratt. O her eyi hakkyla bilendir. (elEnam, 6/101). Mfessirler, mebde ile ilgili olarak bilgi edinilebilecek yetlerden yola karak, mevcdtn neden ve nasl meydana geldiini anlamaya almlardr. Onlardan bazlar, varlklarn sudan, bazlar da dumandan yaratldn sylemilerdir. nkr edenler gklerle yer bitiik iken, bizim onlar ayrdmz ve diri olan her eyi sudan meydana getirdiimizi grmediler mi? Hala inanmayacak msnz? (elEnbiya, 21/30)

21 22 23

Zebidi, Tcul-rs, y.y. 1965, I, 138. l-i mrn, (3/191); el-Bakara, (2/164); et-Tark, (86/5); Yunus, (10/3). Bkz. el-Enam, (6/102); er-Rad, (13/16); Ftr, (35/3); ez-Zmer, (39/62); el-Mmin, (40/62).

16

Mfessirler, yette geen sudan hay klma ifadesini, sem ve arzn birbirinden ayrlmas sonucu yaan yamurla canllarn hayat bulmas, canllarn hayatta kalmak iin suya ihtiya duymalar ve biyolojik varln ilk aamas olan nutfe olarak yorumlamlardr. 24 Yaratmann balangc ile ilgili olarak, fikir verecek bir dier yet udur: Sonra duman halinde bulunan ge yneldi; ona ve yeryzne, isteyerek veya istemeyerek gelin dedi. kisi de, isteyerek geldik dediler. (Fussilet, 41/11) yette geen duman kimi mfessirler tarafndan karanlk ktleler halindeki blnmeyen czler25, kimine gre, hararetle birlikte havaya ykselen latf yeryz paracklar26 olarak tanmlanmtr. Konu ilgili olarak Hz. Peygamber bir hadisinde ilk nce cevherin yaratldn, cevherden arn, arta oluan dumandan da gklerin ve yerin meydana geldiini haber vermektedir. Buna gre yer ve gk aralarnda oluan rzgarla birbirinden ayrlm, arz zerinde yaylp donuklamas ile toprak yaylp denmitir. Gnmzde dnyann olumas ile ilgili olarak ortaya atlan grlere yaknl bakmndan bu bilgi nemlidir.27 Yukarda geen yetlere yaplan yorumlardan, gklerin dumandan, canl varlklarn ise sudan yaratld anlalabilir. Sleyman eyh Niktl-Hikemde mebde kelimesini, yaratmann keyfiyeti ve ilk yaratlan varlk olarak deil, mevcdtn kayna ve asl olarak ele almtr. Sz konusu eserde, sk sk Ben bir gizli hazineydim bilinmeklii sevdim, halk bilinmek iin yarattm.28 hadisine yer vermitir. Hakkn bilinmek iin halk yaratmas eserde zerinde durulan en nemli konulardan biridir. eyhye gre, insann bu dnyaya gnderiliinden maksat Hakkn bilgisine ulamas
24

25 26 27

28

Razi (. 606/ 1209), Tefsr-i Kebr, VI, 126-133; bn-i Kesr (. 774/1373), Muhtasar bn-i Kesr Tefsiri, IV, 20; smail Hakk Bursev (. 1137/1725), Rhul-Beyn Tefsiri, V, 312; Elmall Hamdi Yazr (. 1361/1942), Hak Dini Kurn Dili, V, 448-450. Rzi, a.g.e., XIX, 356. smail Hakk Bursev, a.g.e., VII, 412-413 Skp Yldz, Konularna Gre Baz Kevn yetlerin lm Tefsiri, Erzurum 1984, s. 12. Byk patlama (Big Bang) olarak isimlendirilen bu kurama gre kinat, gnmzden 15-20 milyon yl nce younluu ve hacmi sonsuz olan bir ate topunun patlamasyla olumutur. Patlamann etkisiyle birbirinden hzla uzaklaan paralarla genileme ve souma balamtr. Bunun neticesi olarak galaksiler meydana gelmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Kintn Yaratl, George Gamov, trc. O. Toygar Akman, y.y. ty. Acln, Keful-Hafa, 2/173; Ali el-Kri, el-Esrrul-Merfa, 1/273.

17

ve kendinde mevcut olan hakkati, bu bilgi ile ortaya kartmasdr. eyhnin Ftratl-nsniyye29 olarak tanmlad mebde, bu adan nemlidir.30 Tasavvufta varln kayna Allahtr. Mevcdtn kendi kendine ya da hdis bir varlktan meydana gelmesi mmkn deildir. Yaratlmlar, varlklarn Hakkn varlndan almaktadrlar, yokluktan ya da hdis bir varlktan yaratlmamlardr. Aksi durum sz konusu olsayd, varlklarn yaratldklar hdis varlkla ya da yoklukla kim olmas gerekirdi ki, byle bir durum sz konusu deildir.31 eyh, varln Hakkn varlndan alan insann varln yine Onun varl ile devam ettirdiini ve yine Ona dneceini, ancak bu dn kendinde olan kemlt ortaya kararak gerekletirebileceini nemle vurgular. Ona gre insann yaratl yle olmutur: Allah kendini ve kudret sfatn gstermek iin bir mahluk yaratmay diledi. Mahluk hdis ve mmkin olmaldr. Oysa hdis ve mmkinde vcd olmaz. Bu mahlukun Hakk bilmesi ve grmesi iin lim ve Basir sfatlarnn mahlukta olmas demek, onun da Hakk olmas demektir. Bu nedenle Onun zatndan zatna tecell etmesi ile yaratl gereklemitir.32 Dolaysyla mutasavvflar iin, varln Hakktan alan insan, z itibriyle, kelmclarn dedii gibi hdis bir varlk olmad gibi, biyolojik yaps itibriyle de, filozoflarn dedii gibi kadm bir varlk deildir. eyh, vcdun tek olduunu ve bu vcdun da Hakkn varl olduunu savunan vahdet-i vcd retisine uygun olarak, insann yaratl itibariyle hdis, hakkati ynyle ezel ve ebed olduunu syler.33 slam Filozoflar olarak isimlendirilen Farab (. 339/950) ve bn-i Sina (. 428/1037) mutasavvflardan farkl olarak ezel madde kavramn kabul etmilerdir. Onlar yaratl hakkndaki grlerini sudr teorisi ile aklamlardr. Bu teoriye gre yaratl Tanrnn kendi ztn dnmesi ve bilmesi ile gereklemitir. Bu dnme ve bilme akllar, felekler, lemler ve gk cisimlerinin meydana gelmesini salamtr. Son olarak da mmkin varlklar meydana gelmitir. Filozoflar, ay alt dedikleri varlklarn var olma imkanlarnn kendilerinden nce mevcut olduunu, bu imknn

29 30 31 32 33

Bkz. Niktl-Hikem, vr. 13/b. Niktl-Hikem, vr. 13/b-15b. Abdlgan Nabls, Gerek Varlk, (trc. Ekrem Demirli), stanbul 2003, s. 43. Niktl-Hikem, vr. 27/b. a.g.e., vr. 60/b.

18

ezel olduunu iddia etmilerdir. Dolaysyla bu varlklar yoktan deil heyladan yaratlmlardr.34 Kelamclar ise filozoflarn lemin heyla denilen bir cevherden yaratld ynndeki iddialarn reddederler. Onlara gre lemin kendisinden yaratld bir ezel maddeye inanmak lemin kdemini gerektirir, oysa hdis olan lemi yaratan kadm olan Allahtr. Byle bir inan, Allahn var, bir ve ezel, ayn zamanda kintn yegne yaratcs oluuna ters dmektedir.35 lemin mutlak yokluktan yaratldn savunan, kelmclara gre lem, kendi bana yer tutan baka bir yere ihtiyac olmayan ayan ve kendisini tayacak bir yere ihtiya duyan arazlardan olumaktadr. Bunlarn ikisi de yoktan yaratlmtr. Dolaysyla lem kadm deil hdistir.36 Bununla birlikte varlklarn mutlak yokluktan yaratldn kabul etmeyen kelamclar da vardr. Onlardan bazlar yoklua gerek bir varlk atfederler, bazlar ise lemin kendisinden yaratld sylenen ilk maddenin (heyla), yokluk olduunu iddia ederler. Ezel madde kavram, ister filozoflarn iddia ettikleri gibi varlklarn var olma imkanlar olsun, ister baz kelamclar tarafndan kabul edilen yokluk kavram olsun, byle bir inan lemin kdemini gerektireceinden ehl-i snnet kelmclar tarafndan eletirilmitir.37 Kelamclarn aksine tasavvufta mutlak yokluk kavram yoktur. Mutasavvflar iin var olan Hakkn varldr, mevcdtn varl ise izfdir. Zt- lhnin varl her yeri kuatmken Onun tecellsinin olmad, yani Onun olmad bir yer olmas mmkn deildir. Bu sebeple mutlak bir yokluktan sz edilemez. Dolaysyla mevcdtn varl gibi yokluu da izfdir. Mesel lh bilinte sbit olan sretler, demek olan ayn- sbite, zuhr etmedikleri mddete madmdurlar. Onlarn ademleri mutlak deildir, izfdir. Dolaysyla varlklar mutlak yokluktan yaratlmamlardr. Yaratl, varlklarn yoktan yaratlmasyla deil, izf yokluktan izf varla gemeleriyle meydana gelmitir. Mutasavvflara gre, insann dnyaya geliinin ncesi hakknda verilen bilgilerin hi birinde, srf yokluktan bahsedilmemektedir. Aksine insan
34

35

36 37

Hseyin Atay, Farab ve bn-i Sinya Gre Yaratma, (Baslmam Doentlik Tezi), Ankara niversitesi, Ankara 1974, s. 126-127. M. Saim Yeprem, Mturdnin Akde Rislesi ve erhi, stanbul 2000, s. 64-65, Y. evki Yavuz, Heyla DA, (stanbul 2006), XVII, 295-296. M. Saim Yeprem, Mturdnin Akde Rislesi ve erhi, stanbul 2000, s. 64-65. Y. evki Yavuz, Adem, DA, (stanbul 1998), I, 356-357; Y. evki Yavuz, Heyla DA, XVII, 296.

19

iin bu leme gelinceye kadar, baka lemlerde geirdii bir seyir sz konusudur. Bu seyir, Zt- Mutlakn kendisini saysz mertebede, saysz tecelller ile izhar etmesi ile meydana gelmektedir. Onun varlnn zhir ve btn yn vardr. Zhir yn, Hakkn isim ve sfatlarnn zuhr ettii grnen lemdir, btn yn ise, yaylm bir nrdur. Allah gklerin ve yerin nurudur. (en-Nr, 24/35) Bu nr tm mahlkt kuatmtr. Her ey bu nrun kendisine siryeti ile varlk sahasna kar. Varlklar, Hakkn mertebe mertebe tecellleri sonucunda meydana gelmilerdir. 38 slam filozoflar ise, Allahn kendi mahiyetini dnmesiyle varlklarn meydana geldiini savunmaktadrlar. Daha nce de deinilen sudr teorisine gre yaratmann Allahn kendini bilmesi ile gerekletiini, dolaysyla bilme ve yaratmann ayn ey olduunu iddia etmilerdir.39 Onlara gre varln meydana gelii Allahn kendi ztn dnmesi ve bilmesi, bunun sonucunda Ondan ilk akln kmasyla gereklemitir. Bundan sonra akllar ve felekler meydana gelmitir. Son olarak da mmkin varlklar hayat bulmulardr. slam filozoflarna gre Tanrnn kendini dnmesi ve bilmesi ile meydana gelen bu tama (sudr), irade ile deil, zorunlu olarak gereklemitir.40 Onlarn bu fikirleri kelamclar tarafndan Allah iin yaratmay zorunlu hale getirdikleri sylenerek eletirilmitir. Allahn lemi varlnn gerei olarak ya da zorunlu olarak yarattn dnmenin Onun iradesini insan iradesine benzetmek demek olduunu syleyen kelamclara gre yaratl, Allahn ezel iradesinin, lemi yaratmaya ynelmesi ve Onun sfatnda bir deiiklik olmadan lemi yoktan var etmesiyle gereklemitir.41

38

39

40 41

Abdlgan Nablus, Gerek Varlk, s. 116-117; riflerin Tevhdi, (trc. Ekrem Demirli), stanbul 2003, s. 67-70, 93-98; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2001, s. 218-220; Kenan Rfi, Sohbetler, stanbul 2000, s. 325; bn Arab, Fussul-Hikem tercme ve erhi, (ev. A. Avni Konuk), (haz. Seluk Eraydn-Mustafa Tahral), I, 8, 151, (stanbul 1992); II, 15-18, 51 (stanbul 2002); IV, 259-261, (stanbul 1992); Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, (trc. Ahmet Yksel zemre), stanbul 1999, s. 269. Mahmut Kank, Farabi, DA, (stanbul 1995), XII, 150; Muhittin Macit, Gazlnin Determinizmi Eletirisi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi, stanbul 1995, s. 28; Ali Durusoy, bn-i Sina, DA, (stanbul 1999), XX, 327; Kshimjan Eshenkulova, bn-i Sina Felsefesinde Madde ve Sret, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 2001, s. 26. Mahmut Kank, Farab, DA, XXII, 150; Muhittin Macit, a.g.e., s. 26. a.g.e., s.37.

20

eyhye gre, Hakkn mahlkt yaratmasnda bir ihtiya, ama, gereklilik ya da bir zarret sz konusu olamaz. Yaratma, Onun, kendi cemlini ve kemlini, esm ve sfatlarn mmkinler aynasnda grmek ve onlarn hkmlerini icra ettirmek istemesinden kaynaklanmtr.42 eyh eserinde ayna istiaresini oka kullanmtr. Buna gre Hakk lemi kendi cemlini seyretmek iin ayna olarak yaratmtr. nsann sretinin Hakka, hakkatinin ise Zt- mutlakn cemline ayna olduunu syleyen Sleymn eyhye gre, yaratlmlar Onun isim ve sfatlarn gsteren birer aynadrlar.43 eyhde etkisi aka grlen bn Arab de mahlktn varlnn gerek deil izf olduunu syler. Ona gre asl olan ayna deildir, aynada grnen sretin sahibidir.44 Bununla beraber sret, ayna vastas ile grlr. Bu nedenle Hakkn esm ve sfatlarnn, kendisinde zuhr edecei mazharlara, sretlere ihtiyac vardr. lh bilinte sbit olan bu sretlerin de, kendilerinin varlk sahasna kmalarn salayacak esm ve sfatlara ihtiyalar vardr.45 Sleyman eyh de bu dorultuda mebdei, insann ztnn hakkatinin, taayynle butndan zuhra, mndan srete, kuvveden fiile, icmlden tafsle gelmesi ve nuzl etmesi olarak tanmlamtr. Bu Hakktan halka, Hakk ile ve mezhir ile zuhrudur.46 eyhnin eserinde bahsettii nzl, vahdet-i vcd felsefesinde Hakkn mertebe mertebe tecellleri ile nzl etmesidir. Daha nce de deinildii zere eyhye gre yaratl bu ekilde meydana gelmitir. Vahdet-i vcd felsefesinde nzul mertebelerinin ilki L-taayyn (ahadiyyet, gayb- mutlak, am) mertebesidir. Kaytlanma, meydana kma anlamlarna gelen, taayyn kelimesinin olumsuzu, ltaayyn, meydana kmamak, belli olmamak demektir. Bu kelime tasavvufta, her trl tenezzl ve tezhrden mnezzeh olan, zt mertebesini ifade eder. Bu mertebede O her trl kayttan ve kaytszlktan mnezzehtir. Her eyi ztlaryla, kaytlaryla, tenzih ve tebihleriyle bilen insan, bu sylediklerimizin hepsinden mnezzeh olan Zt idrakten acizdir. Hakkn ztnn zerinde hibir mertebe yoktur. Zt mertebesinde kendinden kendine dahi tecell sz konusu deildir. Tecell ve tezhrn kayna olan Ztta her

42 43 44 45 46

Niktl-Hikem, vr. 15/b-27/b. a.g.e., vr. 60/b. bn Arab, Fuss, I, 9. Niktl-Hikem, vr. 14/b. a.g.e., vr. 32/a.

21

ey mstaraktr.47 Gaybul-Guyb (bilinmezlerin en bilinmezi), Gayb- Mutlak (mutlak bilinmez), Hakkn bilinmezliini ifade iin kullanlan isimlerdir.48 Taayyn-i evvel (vahdet mertebesi), varln zuhra gelmesinde ilk mertebedir. lk tecell Hakkn ztndan ztnadr. Bu mertebede ztlklar ortaya kmamtr, gayriyyet, temeyyz ve taaddd yoktur. sim ve sfatlar bu mertebede ortaya ktndan mutlak ilim, maden-i kesret; mmkin varlklarn kayna olduundan da mene-i siv denilir. Yine bu tecellyi ifade iin Hakkat-i Muhammediye de kullanlr. Zt her isimle isimlenmi ve her sfatla sfatlanm olduundan buraya, ulhiyyet mertebesi de denilir ve O, bu mertebede Allah ismi ile isimlendirilir.49 Taayyn-i Sn, (vhidiyyet mertebesi) ikinci taayyn demektir. te burada ayn- sbite kavram karmza kmaktadr. Sbit aynlar olarak evirebileceimiz bu tamlama, tasavvuf terminolojisinde, isim ve sfatlarn gerei olan cz ve kll mnlarn sretlerini ifade iin kullanlan bir kavramdr. Allah bu tecell ile sz konusu sretleri tafsl olarak bilir. Ayn- sbite lh bilinte ebed olarak, srekli ve sabittirler, buna karlk temeyyzleri ve varlklar ilmdir. Bil-kuvve mevcd, bil-fiil madmdurlar. Mutlak vcd, zhir olarak nurla, btn olarak karanlkla sembolize edilmitir. Ayn- sbitenin varl, vcd deil, subt olduundan karanlkla sembolize edilmilerdir. Ayn- sbite mmkin varlklar zerinde etkindirler. Mmkin varlklarn hakkatlerini oluturduklarndan ve onlar terbiye eden Rabb-i Hss olduklarndan, her varlk kendi ayn- sbitesine uygun olarak vcda gelmektedir. Grld zere ayn sbitenin ieriini belirleyen Allahtr, onlar da mmkin varlklarn yapsn belirlemektedirler.50

47

48

49

50

Toshihiko zutsu, a.g.e., s. 44-51; Seluk Eraydn, a.g.e., s. 223; . Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, (haz. Mustafa Kara), stanbul 1991, s. 21; bn Arab, Fusus, stanbul 1999, I, 10-11. Seluk Eraydn, a.g.e., s. 223; Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, s. 43, 44; Toshihiko zutsu, slamn Mistik Dncesi zerine Makaleler, (trc. Ramazan Ertrk), stanbul 2001, s. 102, 103; smail Fenni Erturul, a.g.e., s. 20, 21; William Chittick, Varolmann Boyutlar, (trc. Turan Ko), stanbul 1997, s. 194, 195; bn Arab, Fusus, II, 27; Abdlgan Nablus, Ariflerin Tevhidi, s. 30, 31. Mustafa Akar, Molla Fenri ve Vahdet-i Vcd Anlay, stanbul 1993, s. 102-108; Abdlgan Nablsi, riflerin Tevhdi, s. 34-35; Seluk Eraydn, a.g.e., s. 223-224; bn Arab, Fuss., II, 28; smail Fenni Erturul, a.g.e., s. 20-21; Toshihiko zutsu, slamn mistik dncesi zerine makaleler, s. 104-105. Toshihiko zutsu, a.g.e., s. 215-217; Ferid Kam, bn Arabde Varlk Dncesi, (haz. Ethem Cebeciolu), stanbul 1992, s. 105-106; William Chittick, a.g.e., 196-198; Mustafa Akar, a.g.e., s. 172-173; bn Arab, Fusus, II, 29; Seluk Eraydn, a.g.e., s. 224-225.

22

Buraya kadar aklanmaya allan mertebe Allahn sfatlarndan olduundan, ezeldir ve kadmdir. Zaman mefhumu sz konusu deildir, ncelik ve sonralk yoktur.51 Drdnc mertebede ayn- sbiteler zuhra bir derece daha yaklarlar. Onlar, burada karmza, kendilerinde hibir terkip olmayan, basit cevherler olarak karlar. Ancak buras gayriyyetin balad yerdir. Bu ayrlk alt mertebelere doru belirginleecektir. Cisim olmadklarndan onlar duyularmzla idrak edemeyiz. Onlar iin renk, ekil, zaman ve mekn sz konusu deildir. Cevherler burada kendilerindeki bilgi ve idrakle birbirlerinden ayrlrlar. Ruhlar bu safhada kendilerini ve balanglar olan Hakk ve Rabb-i Hssn bilirler. Ben sizin Rabbiniz deil miyim? (Arf, 7/172) yeti bu mertebeye iaret eder.52 Beinci mertebe, ruhlar lemi ile ehdet lemi arasnda gei olarak kabul edilen, misl lemidir. Buras latf olmas sebebiyle ruhlar lemine, cisim ve sretlerin onda grnr olmasyla da ehdet lemine benzemektedir. Varlk sahasna kacak mmkinlerin brnecei sretler bu lemde meydana gelir. Bu sretler hayal edilebilir olduundan hayal lemi de denilmitir.53 ehdet lemi denilen iinde yaadmz madd lemdir. Kevn u fesad olubozulu lemi de denilir. Gayriyyetin en belirgin ekilde grld yerdir. Bu mertebede varlklar birbirlerinden ayrdrlar ve hepsi Allahtan gayrdrlar. Bu nedenle buraya Msivllah, Gayrullah denilir. Hayalin, sret bakmndan var olmasndan dolay Hayal lemi de denilir. Bu mertebe ehdet lemi ismini, duyularla alglanabildii ve mhede edilebildii iin almtr. Buras Hakkn isim ve sfatlaryla tecell ettii yerdir. Ayn- sbitenin hakkatleri olduunu sylediimiz mmkinler burada cisim halindedirler. Her bir varlk Allahn isimlerinden birinin mazhardr. Varlklarn zerinde hangi isim tasarruf ediyorsa dn de o isme olacaktr.54

51 52

53 54

Abdlgani Nablus, riflerin Tevhidi, s. 36-37. smail Fenni Erturul, a.g.e., s. 23; Abdlgan Nablus, a.g.e., s. 38; Mustafa Akar, a.g.e., s. 173; Seluk Eraydn, a.g.e., s. 228; bn Arab, Fusus, II, s. 30. bn Arab, Fusus, II, 30; smail Fenni Erturul, a.g.e., s. 23-24; Abdlgani Nablus, a.g.e., s. 39. bn Arab, Fusus, II, s. 30-31; Cavit Sunar, Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, Ankara 1974, s. 146.

23

nsan- kmil mertebesi, tecell ve zuhrun en mkemmel seviyede olduu mertebedir. Buras ilk mertebe haricindeki tm hakkatleri kendinde topladndan tm mertebeleri cmdir. nsan da yledir; Allah insan kendi sreti zere yarattndan, varlklarn en kmilidir ve lemin de bir hlsasdr. nsan Allahn isim ve sfatlarn en mkemmel gsteren varlktr. Ancak bu keml herkeste ayn olmaz, her fert kendisinde tezhr eden isimler kadar kemle erer. nsan kemle doru ykseldiinde (urc) bu mertebeleri geer ve insan- kmil olur. Bunu da en mkemmel seviyede Hz. Muhammed gerekletirmitir. Bu nedenle ona Htemun-Nebiyyn denilmitir.55 Sonu olarak tasavvufta yaratl, Zt- Mutlakn kendisini saysz mertebede, saysz tecelller ile izhar etmesi ile meydana gelmektedir. Bununla beraber Onun ztndan baka mhiyeti de yoktur. O bu mertebelerden ve tecelllerden gayrdr. Mutlak Vcdun, zhir ve btn yn vardr. Zhir yn, grdmz lemdir, O, bu lemde zuhr eder. Onu zuhr etmesi ile zuhr ettii ekilde grrz, fakat bilemeyiz. Mutlak Vcdun btn yn ise, yaylm bir nurdur. Allah gklerin ve yerin nrudur. (enNr, 24/35) Bu nur tm mahlkt kuatmtr. Her ey bu nurun kendisine siryeti ile varl sergiler. Nesneler Onunla grnr, ancak O grnmez.56 1.1.2. MED Kstendilli Sleyman eyh, med konusuna, kelam ve felsefenin meseleye yaklamndan daha farkl yorumlar getirmitir. Ona gre, mebde ve med, meselenin anlamas iin kullanlan mecz tabirlerdir. Bu nedenle eyh, kelamclar ve filozoflar gibi hiret hayatnn varl ve evreleri gibi konulara deinmemitir. Ona gre med dnlecek yer anlamna gelir.57

55

56

57

smail Fenni Erturul, a.g.e., s. 24; Mustafa Akar, a.g.e., s. 177; bn Arab, Fuss, II, 32; William Chittick, a.g.e., s. 202-203. Abdlgan Nabls, riflerin Tevhdi, s. 15-31, 99; Gerek Varlk, s. 21-42, 52-67; Ferid Kam, Vahdet-i Vcd, (Haz. Ethem Cebeciolu), stanbul 1992, s. 77, 81, 85; William Chittick, Hayal lemleri, (trc. Mehmet Demirkaya), stanbul 2003, s. 30; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 2001, s. 216-217; Kenan Rfa, Sohbetler, s. 564-565; Muhyiddin bn Arab, FussulHikem Tercme ve erhi, II, 181-183. Niktl-Hikem, vr. 25/a.

24

Avd kknden gelen med szlkte, yeniden yapmak, geri dnmek, dnp gidecek yer, dn, geri gidi, dn yurdu, hiret, anlamlarna gelmektedir.58 Bu kelime, Kurnda: Kur'n' sana farz klan Allah, phesiz seni dnlecek bir yere dndrecektir. De ki: Rabbim hidyetle geleni ve apak bir sapklk iinde olan daha iyi bilir. 59 yetinde gemektedir. nsanolu lmle bu dnya hayatnn noktalanmasnn ardndan nasl bir durumla karlaldn hep merak etmitir. Duyu organlaryla alglanamayacak olan hiret lemi hakkndaki bilgiler, vahye dayanmaktadr.60 Sadece slam dininde deil neredeyse Tanr inanc olan tm dinlerde hiret inancna rastlamak mmkndr. erikleri birbirlerinden farkl olmakla birlikte; lkel kabile dinleri, Zerdtlk, Kenan dini, Bbil dini, Eski Msr dini, Eski Yunan dini ve Eski Trk dininde, ldkten sonra yok olu sz konusu deildir. Aksine baka bir hayatn varlna inanlmaktadr.61 slam dininde, ldkten sonra balayan, eitli safhalarda devam eden, ebed bir hayata iman, inan esaslarndandr. Med kelimesine karlk olarak, Kurn daha ok hiret kelimesini kullanlr. hiret, sonuncu, gelecek anlamlarna gelmektedir.62 Kurn- Kermde hiret hayatnn varlna dair pek ok yet vardr.63 Yine hiret inanc, iman bahislerinde nemli bir yer tekil etmektedir. Sk sk Allaha inanmakla yan yana kullanlan hirete iman, ment esaslarndandr.64 Kurnn indii dnemde mrik Araplar, hiretin varln kabul etmiyorlard. Onlara gre lm bir yok olutan ibaretti.65 Onlarn bu inanlarn Kurn yle anlatr:

58 59 60

61 62 63 64

65

bn-i Manzr, Lisnl-Arab, III, 317; emseddin Smi, Kmus-i Trk, I-II, 1366. el-Kasas (28/85). A. Hseyin Destgayb, Med: lmden Sonra Balayan Hayat, (trc. Talip etinkaya), stanbul 2005, s. 11. lker Abuzarova, hiret nancnn Dini ve Felsefi Temelleri, stanbul 2007, s. 1-27. Mevln Muhammed Ali, slam Dini, (trc. Do. Dr. mer Aydn), stanbul 2007, s. 281. Mminn (23/115); Sad (38/27); el-Casiye (45/21); Klem (68/35-36); el-Ankebut (29/2-3). Ahmed Kalkan, Mslmann Akidi, stanbul 2005, s. 151. Ayetler iin bkz. el-Bakara (2/8, 62); l-i mran (3/114); et-Tevbe (9/29). Bekir Topalolu, Kyamet, DA, (stanbul 2002), XXV, 617.

25

Dediler ki: Her ne var ise dnya hayatmzdr, baka ey yoktur. lrz, yaarz. Bizi zamandan bakas helak etmiyor (bizi ldren zamandr). (Csiye, 45/24); (el-Enam, 6/29) nk onlar bir hesap grleceini ummuyorlard. (en-Nebe, 78/27) Biz lp toprak ve kemik olduumuz zaman m, biz mi (diriltilip) yaptmz ilere gre cezalanacaz? (es-Saffat, 37/53) Mriklerin yeniden dirilie, hesabn varlna inanmaylar, Kurnda, zellikle Mekk yetlerde zerinde nemle durulan konulardandr. hiret hayatnn evreleri hakknda verilen geni tasvirler, kimi zaman korkutan tablolarla birlikte, insanlar iyi ameller ilemeye sevk eden mjdeler de iermektedir.66 hiret hayat bir son deil, Kurna gre insann lm ile balayan asl hayattr. Bununla birlikte, Kurnda dnya hayat, geici olmakla, ss, oyun ve elence yeri olmakla vasflandrlr.67 hiret hayat berzah ya da kabir lemi, Sra flenerek kyametin kopmas, ikinci defa Sra flenmesi ile insanlarn dirilii (bas), har, hesap, cennet ve cehennem evrelerinden olumaktadr. hiretin varl noktasnda slam limleri arasnda ittifak vardr.68 Mebde konusu anlatlrken, mutasavvflarn varlklarn mutlak bir yokluktan gelmediini savunduklarna deinilmiti. Med hakknda da mutasavvflar ayn gr benimsemilerdir. Buna gre, yaratlmlar mutlak bir yokluktan gelmedii gibi mutlak bir yoklua da gitmeyecektir. Daha nceki blmde de deinildii zere mevcdt, Zat Mutlakn, tecelllerle mertebe mertebe tenezzl ederek, her mertebede kendini kayt altna almasyla varlk sahasna kmtr. Varln mebdei Hakk olduu gibi, dnecei yer de Odur. Dolaysyla lm tasavvufta bir yok olu deil, sadece geilen menzillerden biridir.69 eyh, varlklarn mutlak bir yokluktan gelmediini, mutlak bir yoklua da gitmeyeceini savunur. Ona gre gayb leminden gelenler yine gayb lemine gider.
66 67 68 69

brahim Ta, yetlerle Kyamet Sahneleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1992, s. 4-5. el-Enam, (6/32); el-Ankebut, (29/64). Bekir Topalolu, hiret, DA, (stanbul 1988), I, 544-546. bn Arab, Fusus, IV, 50-51.

26

eyh, bu durumu dalga deniz ilikisi ile aklar. Dalga denizden meydana gelir ve yine ona dner. Denizde dalga eksik olmad gibi, hibir dalga da ebed olarak kalmaz, srekli yenilenir.70 Sz konusu yenilenme, sflerin bahsettii eit lmden biri olan, halk- cedddir. Halk- cedd, gz ap kapayncaya kadar sren bir zamanda, her eyin yeniden yaratlp, ardndan yok olmasdr. Bu durum her an devam etmektedir. kinci lm eidi, mevt-i ztrrdir. Bu fizik lmdr. ncs ise, mevt-i ihtiyrdir.71 Mevt-i ihtiyr, insan- kmilin, lmeden nce lmenin srrna vsl olarak, ebed bir hayata erimesidir. nsan varla Hakkn nzl ile gelmektedir. ehdet leminde gsterecei gayretle de aslna ulaarak ebed hayat sahibi, yani insan- kmil olma erefine eriecektir. Bunun iin, ehdet leminde kesret ve zulmet iinde olan insann, nefis terbiye ve tezkiyesi ile arnarak, her mertebede kesafet ve zulmetini azaltarak ykselmesi, nzlde geilen mertebeleri tekrar gemesi ve Hakkat-i Muhammediye mertebesine vsl olmas gerekmektedir. nsann aslna doru yapaca bu yolculuun ad, urcdur.72 Sleyman eyh de med, insann urcunu tamamlayarak kemle erimesi ve bylece hakkal-yakn mertebesine erierek ittihad ve ittisl-i mnevnin gereklemesi olarak tarif eder. Ona gre insanda bu istek olutuunda bu amaca ynelmesi meddr.73 ehdet lemine nzl ile aslndan ayrlan insan, burada cehalet ile perdelenerek, asln unutur. Hakkn hidyeti ve Hd isminin tecellsi ile aslna kavumak iin gayret ederek, insan- kmile ular. nsan- kmillin himayesine girdiinde, ona istidd kadar feyz-i lh verilir. Bylece kii aslna vasl olur. Bu seyir zhir deildir, mecazdir. 74 Med ile balantl konulardan biri de, yukarda deinilen nsan- Kmilin, kiinin Hakka vuslatndaki roldr. Sleyman eyh Hakk bilmek iin dnyaya gnderilen insann bu bilgiyi Nefsini bilen, Rabbini bilir.75 hadisinde belirtildii zere ncelikle nefsini bilmesiyle elde edilebileceini nemle vurgular.76 Sleyman eyhye gre insann lmeden nce lme srrna ulaabilmesi ve ebed bir hayat sahibi
70 71 72 73 74 75 76

Niktl-Hikem, vr., 26/b,27/a Selami imek, Edirneli Kabl Mustafa Efendi, stanbul 2005 , s. 161-162. Mahmut Erol Kl, Muhyiddin bnl- Arabde Varlk ve Mertebeleri, (stanbul 1995), s. 170-171. Niktl-Hikem, vr. 25/b. a.g.e., vr. 23/b-24/b. Acln, Keful-Hafa, 2/343; Ali el-Kri, el-Esrrul-Merfa, 1/352. Allahn ahlkyla ahlklannz. Gazali, hyu Ulmiddn, c. 4, s. 306; Raz, Tefsr-i Kebr, c. 7, s. 60. Bkz. Niktl-Hikem, vr. 5/a

27

olabilmesi iin nefis terbiyesi arttr. Bunun iin eriat, tarikat ve snnete riyet ve eyhe teslimiyet arttr. Bylece kii Allahn ahlakyla ahlaklannz. hadisini kendinde gerekletirmi olacaktr.77 nsan manev ykseliini gerekletirdike, beeriyet elbisesinden soyunarak letfet kazanacaktr. Nefsini terbiye ederek len kii, Hakkn ebed varl ile ebed hayat bulduu zaman, ezelde de Ondan baka varln olmadn idrak eder. Bu idrak aslnda onun diriliidir. Kiinin Rabbini bilmesi, kendi nefsi de dhil olmak zere, eya ve mahlktn cmlesinin izf varla sahip olduunuve btn eyada yz gsterenin tek bir Zt olduunu idrak etmesidir. Ona gre dnyaya gelmekle ilk doumu gerekleen insann ikinci doumunu, mn lemine domakla gerekletirecektir. Bu da yukarda bahsedilen marifet tahsili ile mmkndr.78 nsana bu konuda rehber olacak kii de insan- kmillerdir. eyh, mebde ve med insann ayn- sbitesinde belirli olan kabiliyetinin ortaya karlmas olarak da tarif eder. O insann Hakka olan yaknl dolaysyla hdis olmadn, fakat onun perdeli olduunu, ancak bu perdeler dolaysyla hdis olduunu syler. Hdis olan hibir ey ebed olmayacandan, insann perdelerinin de mutlaka bir gn kalkacan syler.79 Dolaysyla insan fizik lmle de, lmeden nce lmenin srrna ererek de Hakka vasl olacaktr. Ancak insann grevi dnyada iken bu bilgiyi elde ederek Hakkn kendisine olan yaknln idrak etmesi ve mevt-i ihtiyr ile ikinci doumunu gerekletirerek, ebed hayata kavumasdr. Bunun iin insann, her vatanda bir taayyn elbisesine brneceinden nefsini terbiye ederek, ebed hayata kavumas gerekmektedir. Tasavvufta insann nefsini terbiye ve tezkiye etmeden lmesi, onun yok olaca anlamna gelmez. nk insan, bedeninden ayrlsa da, lh ilimde sbit olan hakkatinden ve ztndan ayrlmaz. Bedeninden ayrlmakla insan yok olmaz. Ancak nefsini tezkiye eden ve kalbini arndrarak, ebed hayat elde eden insann varl Hakk ile bkdir. nsann dnyaya gnderilme amac da budur.80 Bu amac gerekletiren insan manev doumunu yani diriliini gerekletirmitir. Mutasavvflarn dirilie bak

77 78 79 80

a.g.e., vr. 19/b-20/a. a.g.e., vr. 68/a. a.g.e., vr. 19/a. bn Arab, Fuss, IV, 50-52.

28

alaryla kelamclarn ve fliozoflarn bak alar farkldr. Bu konuda yaplan tartmalarn odak noktas, yeniden dirilmenin ruhla m, bedenle mi olacadr. Bu sorular idenin cevz bal altnda cevaplanmaya allmtr. Konu ile ilgili yetlerden bazlar unlardr:81 lk yaratmada acizlik mi gsterdik ki (yeniden yaratamayalm)? Dorusu onlar, yeniden yaratl konusunda phe iindedirler. (Kaf, 50/15) nsan, kendisinin babo braklacan m zanneder? O dklen meniden ibaret az bir su deil miydi? Sonra bu, bir "alaka" oldu. Derken Allah onu yaratp gzelce ekillendirdi. Nihayet ondan da erkek ve dii iki ei var etti. imdi, bunlar yapan Allah'n lleri diriltmeye gc yetmez mi? (Kyme, 75/36-40) Ehl-i Snnet limlerine gre kyametin kopmasnn ardndan Sra ikinci defa flenmesiyle meydana gelecek olan dirili, hem ruhla hem de bedenle olacaktr. Allah dilerse, bedenleri yeniden yaratmak eklinde, ya da toplamak eklinde yaratl iade edebilir.82 Yaratlan bedenler ayn da olsa, farkl da olsa, dirili nefsin, ruhun bedene iadesiyle olacaktr.83 Kelm limleri, bunun insanda hibir zaman rmeyen bir para olduunu, ryen bedenin, gkten inen su ile kabirden veya acbz-zenebin bulunduu yerden, bir bitkinin topraktan k gibi canlanp dirileceini sylemilerdir.84 slam filozoflar ise yeniden dirilmenin bedenle deil ruhla olacan savunmulardr.85 hiret hayatnda, lmden sonra balayan ilk evre; berzah lemi ya da dier adyla kabir hayatdr. Berzah lemi bedenin lmnn ardndan, nefislerin getikleri

81 82

83

85

Konu ile ilgili dier yetler iin bkz. el-sra (17/99); Yasin (36/77-79); el-Hac (22/5). mam Celaleddin Suyt, Ziyul-Basar, (haz. smail zgm), stanbul 2003, s. 64-65. lker Abuzarova, a.g.e., s. 97. lker Abuzarova, a.g.e., s.126-129, 132-134. Y. evki Yavuz, Bas, DA, (stanbul 1992), V, 99. Bu konuda Hz. Peygamberden (s.a.) rivayet edilen hadis yledir:- Eb Hreyreden rivayet edildiine gre Peygamber (s.a.) yle buyurdu: Sra iki fleme arasnda krk vardr. Ashb- kirm: - Eb Hreyre! Krk gn m? diye sordular. Bir ey diyemem, dedi. -Sahbler: - Krk yl m? diye sordular. - Bir ey diyemem, dedi. - Krk ay m? diye sordular. - Bir ey diyemem, dedi. (Sonra hadisi yle tamamlad) Kuyruk sokumu (acbz-zeneb) dnda insann btn bedeni ryp yok olur. Yeniden yaratlma ii kuyruk sokumundan balar. Sonra Allah Tel gkten bir su indirir, herkes bitkiler gibi yeniden canlanr. Ahmet apku, bn Sina, Gazl ve bn-i Rdde Eskataloji, stanbul 2007, s. 143; Ali Durusoy, bn-i Sina, DA, XX, 329.

29

bir boyuttur. Kelime olarak berzah, iki ey arasna giren engel anlamna gelir. Terim olarak, dnya ve hiret arasnda gei yerini, kyamete kadar nefislerin bekleyecei yeri, ifade eder.86 Kurnda yerde kullanlmtr, bunlardan ikisinde tatl ve tuzlu iki denizin birbirine karmasn nleyen engel, anlamndadr.87 hiret hayatnn evrelerinden birini ifade ettii anlamda kullanld yet yledir: Nihayet onlardan birine lm gelince, Rabbim! Beni dnyaya geri gnderiniz ki, terk ettiim dnyada salih bir amel yapaym der. Hayr! Bu sadece onun syledii (bo) bir szden ibarettir. Onlarn arkasnda, tekrar dirilecekleri gne kadar (devam edecek, dnmelerine engel) bir perde (berzah) vardr. (Mminn, 23/99-100) Ayn anlama gelen kabir kelimesi de Kurnda u yette gemektedir: Sonra onu ldrr ve kabre koyar. Sonra diledii zaman onu nereder (diriltir). (Abese, 80/ 21-22) Mutasavvflar berzah kelimesini Kurnda iki denizi ayran engel88 anlamnn yan sra, madd lem ile manev lem arasnda bir perde olarak da yorumlamlardr. Onlara gre insan bu lemden lmle ayrldnda perdesi kalkm olacandan, bir nevi uykudan uyanm olacaktr. Onun iin asl hayat ise lmle balayan hiret hayat olacaktr. bn Arabye gre bedenin fens ile berzaha geen nefse yeni bir beden yaratlr. Bu beden dnyadaki bedenin ayns deildir, latf bir sret elbisesidir. Kabir leminde gerekleecek olan sual, azap ve mkfat bu bedenle yaanacaktr. Ona gre insan nasl bu dnya hayatna gelmeden nce, anne karnnda bir hazrlk evresi yayorsa, hiret hayat iin de bir hazrlk evresi yaar. Bu evre berzah leminde gereklemektedir. Sflere gre, insan hirette karlaacaklarn bu dnyada hazrlar. nsan nefsinin brnecei bu hayal sretler, onun bu dnya da yaptklarnn neticesinde, nefsinin vasfland sfatlar olacaktr. Dirili de bu sretlerle olacaktr. Bu durumu
86

87 88

Mevlana Muhammed Ali, slam Dini, (trc. mer Aydn), stanbul 2007, s. 283-284; Ali Aslan Aydn, slamda man ve Esaslar, stanbul 1995, s. 359; Cneyt Gke, Berzah, DA, (stanbul 1992), IV, 525. el-Furkan (25/53); er-Rahman, (55/19-20). el-Furkan, (25/53).

30

insann sretinin, hiret leminde, sreti olmas olarak da syleyebiliriz.89 eyh de kabir azabna bu ekilde farkl bir yorum getirmitir. Ona gre kabirde, insann bu dnyada sahip olduu kt huylarn, hayvan sretine brnerek ona azap etmesi, daha insan dnyada iken ten kabrinde her bir kt huyun hayvan sretine brnerek, kiiye eziyet vermesini remz etmektedir.90 Kabir azab ya da mkfat hakkndaki bilgiler daha ok konu hakkndaki hadislere dayandndan, kelam ve felsefede kabir azabnn varl ve azabnn bedene mi yoksa ruha m olaca tartma konusu olmutur. Ehl-i snnet limleri kabir azabnn varln kesin olarak kabul etmektedirler.91 Onlara gre kabir azab, hem cesede hem de ruha yneliktir. Kabirde grlecek azap ya da mkafat, ruhun ksmen veya tamamen lnn bedenine sirayet etmesiyle hissedilecektir.92 Bu durum uykuda skntl rya grmeye benzetilmitir. Nasl ki insan skntl bir rya grdnde, bu sknty gerekte yaam gibi ac hissediyorsa, l de azab veya mkfat byle hissedecektir. Ancak uyuyann yanndakiler onun ryada yaadklarn bilmedikleri gibi dnyadakiler de kabir leminde yaananlar bilemezler.93 hirette insann karlaaca baka bir ceza da cehennem azabdr. Cehennem azabnn da dirili gibi sadece ruhen olacan savunan slam filozoflarna kar aralarnda Mutezilenin ve iann da olduu kelmclar azabn hem ruha hem de bedene olaca zerinde nemle durmulardr.94 Filozoflara gre, Kurnda hiretle ilgili bedenlerin dirilii, azap ve mkfat gibi konular ve bunlarla ilgili tasvirler, aslnda Tanrnn avama konunun anlalmas iin verdii sembollerden ibarettir.95 Kelam

89 90 91

92

93

94 95

William Chittick, Hayal lemleri, s. 181-182. Niktl-Hikem, vr. 88/a. Bkz. Mmin (40/46); Nh (17/25); el-Casiye (45/21-22); et-Tevbe (9/101); es-Secde (32/21); Tr (52/47). Sleyman Toprak, Kabir, DA, c. 24, (stanbul 2001), s. 38; Nureddin es-Sbn, Maturidiyye Akidi, (trc.Bekir Topalolu), Ankara 1982, s. 185; M. Saim Yeprem, a.g.e., s. 105. mer Nasuhi Bilmen, Muvazzah lm-i Kelm, stanbul 1959, s. 248; Manastrl smail Hakk, Telhsl-Kelm f Berhni Akidil- slm, (haz. Arif Kbraolu), stanbul 1989, s. 76-77. Y. evki Yavuz, Azap, DA, (stanbul 1991), IV, 303-304. lker Abuzarova, a.g.e., 366-394, Ruhattin Yazolu, Gazl Dncesinde Ruh ve lm, Erzurum 1998, s. 98-100.

31

limleri filozoflarn ldkten sonra ruhlarn bedenlere dnmeyecei, azap ve mkfatn sembol olduu ynndeki fikirlerini slam akidesine aykr bularak eletirir.96 Sleyman eyh, insan iin cehennemde azabn var olduunu kabul etmekle birlikte, insann dayanabilecei kadar olacan dnr.97 O, azbn ebedlii konusunda ise bn Arabden farkl dnmektedir. bn Arab cehennemliklerin bir mddet sonra azaba alacaklarn ve bu durumun onlar iin bir rahmet olacan sylerken,98 eyhye gre insanlar ebediyyen cehennemde kalmayacaklardr.99 Ona gre, cehennem atei dnya ateine benzemez, bunun aksinin ispatlanaca bir delil de yoktur.100 Cehennem azabnn varl konusunda slam limleri arasnda ittifak vardr. Ancak bu azabn sresi hep tartma konusu olmutur. Bu konudaki grler ikiye ayrlr. Bunlardan ilki; cehennem azabnn srekli olacan kabul eden grtr. Ehl-i snnet limlerinin ou azabn ebedliini kabul ederler. Mutezile, ia ve Haricler de bu grtedirler. Dieri ise azabn uzun sre devam etmekle birlikte mutlaka bir gn sona erecei ynndedir. Bu fikri benimseyenler arasnda sahabeden Hz. Ali, Hz. mer, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mesd, Abdullah b. Amr, Eb Hreyre, Cbir b. Abdullah, Eb Said el-Hudr gibi isimler vardr. zmirli smail Hakk, bn Teymiyye, bn Kayyim el-Cezviyye, bnlVezir gibi nemli limler de cehennem azabnn sonlu olduunu savunmulardr.101 eyh, eserinde, cehennem azabnda olduu gibi cennet hakknda da farkl yorumlarda bulunmutur. Niktl-Hikemde insann niyet ve dncesinin nemine deinen eyh, Hakkn kulunun zann zerine olduunu syler. Ona gre Hakktan kendini uzak zanneden uzaktr, ayr bilen ayrdr. Kii gnah niyetiyle sevap bile ilese gnahkr olur. Cennet ve cehennem de kiinin zann zere olacaktr. Cennette olduu sylenen, kkler, huriler, nehirler vb. nimetler, insann kendi nefsnin almdr.

96 97 98 99 100 101

Ruhattin Yazolu, a.g.e., s. 100-104. Niktl-Hikem., vr. 51/a. bn Arab, Fuss, II, 324. Niktl-Hikem, vr. 51/a-51/b. a.g.e., vr. 85/b-86/a. Y. evki Yavuz, Azap, IV, 305.

32

Cennetin genilii vcdun geniliini remz etmektedir. Hri ve glmanlar, Rabbn vasflarn okluunu, gzel sretler ahlakn gzelliini remz etmektedir.102 eyhnin, Niktl-Hikemde cennet nimetleri ile ilgili verdii remizlerden bazlar unlardr: Ve enhr dr- nam, dr- vcd sr ve manevde nehr-i erb- kevser mnendi galeyn ve tuyn nehr-i ak ve muhabbet mahbb-i hakk ve nehr-i leben zuhr- nr- ilm-i ledn ve nehr-i nehir103 m-ilm ve saffet-i kalb ve nr- dil ile hayt- ebed ve devm ve bek-y sermedden ibrettir. Ve nehr-i asel nr-i muhabbet ve ziy-y mn ve eia-y mihr tevhde irettir.104 eyhye gre, cennet derece derecedir. Orada herkes itiyak duyduklar ile dllendirilecektir. Dnya zevklerinin benzerlerine itiyak duyanlar iin cennet, efl, Hakk ehline cennet, zt cennetidir. Avma cennet, efal ve sardr. Havassa esm ve sfat, ehssa ise cennet, zt- hazret, ittihad- manev ve vuslattr.105 eyhye gre hiret hayatna ait srlar ancak irfan ve keml ehli olanlar bilirler.106 Grld zere eyh, lme yok olu gzyle bakmamaktadr. Aksine onu asl hayatn balangc olarak deerlendirmektedir. eyh felsefe ve kelamclardan farkl olarak, hiret hayatnn teferruat hakknda yaplan tartmalardan daha ok, insann dnyaya geli amac zerinde durmutur. 1.3. TTHAD VE TTSAL Vahdet-i vcd ekol her ne kadar z itibariyle insann Hakktan ayr olmadn sylese de, insann Hakkn ayn olduunu da sylemez. nk var olan, bir olan ve gerek olan Odur. nsanla Hakk ilikisi, glge ve sahibi arasndaki ilikiye benzetilmitir. Nasl ki glge sahibinden ayr bir varla sahip deilse ve onun varl aslnda sahibinin varlna delilse, mevcdt da Hakkn varlna delildir. Ancak hibir zaman mevcdtn varl, Onun varlna eit deildir. Ve Onun varl sz konusu

102 103 104 105 106

Niktl-Hikem, vr. 94/b-95/b. Ba.g.e., vr. 95/b. a.g.e., vr. 96/b. a.g.e., vr. 96/a.

33

olduunda glgeye var denilemez.107 Fussul-Hikem erhinde geen bu rnee eyh de eserinde yer vermitir.108 eyh eserinde batan sona kadar vcdun birlii zerinde durmutur. NiktlHikem incelendiinde eyhnin bn Arabden etkilendii sonucu aka grlmektedir. bn Arabye gre adem (yokluk) zulmettir ve ondan ezelen ve ebeden hibir ey kmaz. Vcd sonsuz olarak nitelendirildii iin ademin var olabilecei bir yer yoktur. Dolaysyla mutlak bir yokluun varlndan sz edemeyiz. Bizim yokluk olarak nitelendirdiimiz mukayyed ademdir. Nesnelerin bil-kuvve var olmakla birlikte, bilfiil madm olmasdr. Buna gre eyann yokluu da varl da izfdir. Eyann varl, mutlak varlkla mutlak yokluk arasnda bir berzahtr. Dolaysyla eyann varl, mutlak bir yokluktan gelmedii gibi, mutlak bir yoklua da gitmemektedir. Bu durum var olan yok olmaz, yok olan var olmaz sz ile ifade edilmektedir.109 bn Arabye gre Hakkn zhir ve btn yn vardr. Onun her mahlukta kendini gsterdii vechesi, zhir isminin tecellsidir. Hakk lemdeki her eyde kendini, onun istidd kadar izhar eder. Bununla birlikte her eyin btn yn de Hakktr.110 Eya Hakkn snrsz sretleridir.111 Daha nce de deinildii zere bn Arab lemi Hakkn glgesi olarak nitelendirmitir. Yaratlmlarn varl, glgenin varl gibi gereklii olmayan bir varlktr. O sadece sahibinin varlna delildir.112 Grnen bu kesf sretler Hakkn mertebe mertebe tenezzl ederek, kaytlanm ve taayyn etmi hlinden ibarettir. Bu taayynlerin zhir ve btnlar Hakktr.113 Sleyman eyh varln birliini anlatrken bn Arab ile ayn dorultuda fikirler beyan etmektedir. O da, vcdun Hakk olduunu, Ondan baka vcdun olmadn sylemektedir.114 eyh de mevcdtn varln, bn Arab gibi, glge ve hayal olarak nitelendirerek, onlarn Hakkn varl ile var olduklarn sylemektedir.
107 108 109 110 111 112 113 114

bn Arab, Fuss, I, 9. Niktl-Hikem, vr. 46/a. bn Arab, Fusus, I, 8-9. Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, s. 86-87. a.g.e., s. 88. a.g.e., s. 137. bn Arab, Fusus, I, 261. Toshihiko zutsu, a.g.e., s. 138.

34

Ona gre yaratlmlarn kendilerine ait bir varlklar yoktur.115 Yine eyh, varlklarn iki yznden bahseder. Bunlardan ilki, zhir yzdr ki, eyann yok olan sretlerini ifade eder. Bu ynyle mevcdt, izf, glge varlk olarak tanmlanmtr. Dieri ise btn yzdr. Yukarda, bn Arabnin konu hakkndaki gr anlatlrken deinildii zere, Hakk eyada kendini izhar ettiinden ve onun btn yz olduundan, eya asl itibaryla, kadm, bki, sbit ve mevcttur.116 Hakkn her varlkta bir vech-i hss olduunu syleyen eyh, eyada rubbiyyet ve hakkat izi olduunu, eyann madm ve yaratlm olmakla beraber, hakkatinin tek bir hakkat olduunu ifade eder. Bu hakkat ezel ve ebeddir.117 eyh, eserinde bn Arab gibi her eyin hakkatinin Hakk olduunu sylemekle birlikte, hdis varlklar iin Hakkla ittihad ya da ittisal gibi bir durumun sz konusu olamayacana da eserinde yer verir.118 bn Arab, insn- kmilin Hakkla ittihadn, cihet-i ubdiyyetin, cihet-i rubbiyyette fn olmas olarak tarif etmitir. Ona gre ittihad, izf vcd olan taayynlerin, mutlak vcdda yok olmas olarak da tarif edilebilir.119 Eyann varl izfdir. Onlarn varl Zt- Mutlakn mertebe mertebe tenezzl ile esm ve sfatlar ile yz gstermitir. Bu sretlerin varl gerek bir varlk deildir. 120 Beeriyetinden arnan kuluna Hakk, kendi sfatyla zhir olur. Bu ittisal ve ittihad olmakszn gerekleen bir vuslattr.121 eyhye gre insan seyr u slk ile Hakka eritiinde manev bir ittisal ve ittihad gerekleir. O, ad geen bu ittihad ve ittisalin manev olduunun zerinde nemle durur. Ona gre mmkin ve hdis olan varlklarn, kadm olana ittisli mmkn deildir. lemde Hakkn varlndan baka bir varln da olmadn syleyen vahdet-i vcd gr dorultusunda eyh, Hakkn varlndan baka varlk olmadna gre ittisl ya da ittihd gerekletirecek bir varln olamadn nemle ifade eder.122 Ona gre kii, bunu idrak ettiinde manev ittisal ve ittihad
115 116 117 118 119 120 121 122

Niktl-Hikem, vr. 57/b. a.g.e., vr. 64/b. a.g.e., vr. 58/a-58/b. a.g.e., vr. 17/a. bn Arab, Fusus, III, 102-103, 1990. a.g.e., I, 8-9. a.g.e., II, 134. Niktl-Hikem, vr. 17/a.

35

gerekletirmi olur. Kendisinin Hakktan ayr olduunu zanneden insan, Hakkn varlndan baka varlnn olmadnn idrak ettiinde, Hakka vasl olmutur.123 O, manev ittisal ve ittihad, slikin kalbinden beeriyet ve enniyyet perdesi kalkp, nefisine lim ve ztna rif olarak marifetullaha kavumas olarak tarif eder.124 Bu konuda eyh, ilgin bir rnek verir. Bu hikyede denizdeki balklarn suya olan meraklar anlatlr. Padiahlarndan kendilerine, suyu tantmasn isteyen balklar, padiahlar, suyun dna karr. Sahile kan balklar rpnmaya balarlar, balklardan bazs suya dnemeyip sahilde kalrken, bazs hemen suya geri atlar.125 Bu hikayede eyh, insann Hakkn srr ve hakkati olduunu ve Ondan ayr olmadn syler. Hakk arayan, Onu kendinde aramaldr, nk aramasnn sonucunda ancak kendini bulur. Bu durumda ona Hakka vsl oldu denir. eyh, bu vusuln, zahir olmadn, manev olduunu tekrar nemle vurgular.126 Konuyla ilgili olarak Sleyman eyhnin verdii dier rnek, bir ehzdenin padiah oluunu anlatmaktadr. Bu hikyeye gre, padiah, cariyelerinden birinin iledii su nedeniyle lmle cezalandrlmasn ister. Ancak veziri cariyenin susuz olduunu tespit eder. Emri yerine getirmeyen vezir, hamile olan cariyeyi saklar. Doan erkek ocuk, vezir tarafndan yllarca gizlenir. Padiah yllar sonra taht brakmak istediinde yerine koyacak kimsesi yoktur. Bu durumu znt iinde veziri ile konuurken, vezir ona yllar nce ldrlmesini emrettii cariyenin hamile olduunu, ve onun bir erkek ocuk dnyaya getirdiini anlatr. Duruma ok sevinen padiah on alt yana gelmi olan bu erkek ocuunu tahta geirir.127 eyhye gre, bu erkek ocuun, tahta oturduunda ehzde oldum demesi yanltr. nk o, asl itibariyle ehzde idi, sadece bunun farknda deildi. Tahta oturduunda ehzde olduunu idrak etmi oldu. eyhye gre Hakka vasl olmak da bunun gibidir. nsan da tad cevher itibariyle halifedir. Ancak ne zaman bu cevheri ortaya karr ve kemle ererse yani aslna vsl olursa o zaman Hakka vsl olmu olur. Yoksa ona darndan bir ey eklenmez ya da karlmaz, insan zaten bu cevhere yaratlndan sahiptir. eyhye gre
123 124 125 126 127

a.g.e., vr. 17/a. a.g.e., vr. 63/b. a.g.e., vr. 17/a-17/b. a.g.e., vr. 17/b-18/a. a.g.e., vr. 18/a-18/b.

36

Hakka vsl olmak, hikayede anlatlan erkek ocuun, tahta oturduunda ehzde olduunu anlamas gibi, insann, aslnn Hakk olduunu idrak etmesi, bu durumun farknda olmasdr.128 1.4. NSAN-I KML Daha nceki blmlerde de ifade edildii gibi, Allah, ztn, baka sretlerde grebilmek iin, lemi yaratmtr. Ancak yaratlm olanlar, Onun sadece bir ynn yanstrken, insan leme yaylm tecelllerin tmne sahiptir. Bu bakmdan lem Onu yanstan bir ayna, insan da o aynann cilas olarak nitelendirilmitir.129 Allah bu aynada kendini seyreder. Ancak muhabbeti aynaya deildir. Kendi ztnadr. Ayndan maksat insan- kmildir. Ondan btn esm ve sfat zhir olur.130 Vahdet-i vcd retisine gre, Ceml-i lhiyeyi kabule lemde insan kadar hibir ey kabiliyetli deildir. Bu stn kabiliyet sadece insanda mevcuttur.131 lemin bir zeti olarak nitelendirilen insan, Cenb- Hakk en gzel ekilde yanstan bir ayna olarak tarif edilmitir. Her insan bu kabiliyete sahip olmakla birlikte, ounlukla insan kendisinin hakkatini oluturan isimlerden birinin etkisinde kalmaktadr. Pek az insan bu zelliini ortaya karabilmektedir. Allah ismi nasl btn isimleri cmi ise insan- kmilde de btn isimler toplanmtr. Bu adan onun hakkati Allah ismidir. nsan- kmil Allahn bu lemdeki tezahrdr.132 Dolaysyla insan- kmil sreti itibriyle hdis olsa da, rhn hakkati sebebiyle ezeldir. Tenezzl mertebeleri Hakkn vcdundan ibrettir. Daha nce de zikredildii zere insan- kmil btn tenezzl mertebelerini kendinde toplamaktadr. Ayn zamanda btn esmlar kendisinde zuhr etmesine msit olacak bir kabiliyete sahiptir.133 Ancak bu durum her insan iin ayn deildir. nsanlar mahiyet ve yaplar

128 129

130 131 132 133

a.g.e., vr. 18/b-19/a. bn Arab, Fusus, I, 61; Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, s. 293 294. bn Arab, a.g.e., I, 62. a.g.e., I, 62. William Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 143. bn Arab, Fusus, I, 129-134.

37

itibariyle ayndr. Ancak onlarn lh hakkatleri yanstmada kabiliyetleri farkldr. lh sreti en net ekilde insan- kmil yanstabilir.134 nk Hakk Tel insan- kmilin kalbini ztna ve esmsna ayna klmtr, onun kalbine ztyla ve esmsyla tecell etmektedir. Hakk nce insan- kmile, sonra da onun vastasyla leme tecell etmitir. Bu nedenle lem insan- kmil iin yaratlmtr. 135 Yukarda verilen bilgilere uygun olarak, eyh de Allahn, lemi insana ayna, insan da, kendi cemline ayna olarak yarattn syler. Ona gre btn lem, mmkinlerin sretlerinin tamamyla Hakka aynadr. lemde Hakkn cemlini yanstacak en parlak ayna ise insan- kmildir.136 Mellif, Allah demi kendi sretinde yaratt. hadsinde ki sretin, Hakkn esm ve sfatlarnn sreti olduunu ifade etmektedir. Hakk, bu lemde esm ve sfatyla zhir olmutur. Hakkn sreti esm ve sfattr. Ona gre, lemdeki bu itibr okluk bu ikisinden kaynaklanmaktadr.137 eyh, insann hakkatini btn kemlt, marifet ve ilimleri ieren bir tohuma benzetmitir. Bu tohumu Hakk eker. Bu btn insanlarda ayndr. Farkllk bu kemltn kuvveden fiile gelerek butndan zuhr etmesidir. Kuvve ve icmal cehalet perdesidir, fiil ve tafsil ilim ve marifettir. Yakn-i kll ve imn-i hakknin, kemliyle hsl olmasdr.138 Bir ekirdein ierisinde her trl tafsilatyla bir aa vardr. Ancak aacn tafsilatlar henz ortaya kmamtr. Buna ramen bu aa ekirdein ayndr. Ondan baka bir ey deildir. Ancak ekirdek aatan farkldr. ekirdekte bu aacn dallar meyveleri vb. btn ayrntlar bil-fiil mevcutken, aata bu toplu bilgi yoktur. ekirdek burada ahadiyyeti remz ederken, aa kesret, ehdet ve zuhru remz etmektedir.139
134 135 136 137 138 139

Toshihiko zutsu, a.g.e., s. 296. bn Arab, Fusus, I, 129-130. Niktl-Hikem, vr. 15/b, 16/a. a.g.e., vr. 37/a-26/b. a.g.e., vr. 32/a-32/b. bn Arab, Fusus, II, 33, 140.

38

Sleyman eyhye gre, rifle cahil arasnda hi fark yoktur, hepsi bir zat ve bir hakkattir. Mrid-i kmilin elinde terbiye gren kiiye dardan bir ey verilmemektedir. Mrid, sadece talipte bulunan cevheri aa kartmaktadr. Ona gre lemde alak ve aalk kimseler, itibrdir. nk bu taayynlerin sretleri madmdur. Madmun vcdu yoktur. nsann z iin ise fen tabiri kullanlmaz, nk o hakkat-i vhidedir. Alak, fen, gafil, chil, fsk, kfir, mmin vb. tabirler mertebe ile alakaldr. eyh, bunu bir padiahn kullarn bir yolculua gndermesine benzetir. Sonunda herkes geri dnecektir. Ancak kimi nce kimi sonra gelecektir. nsanlar da Hakka eninde sonunda vsl olacaklardr. Ancak onlardan bazs daha nce bu vuslat yaayacaklardr. Daha nce lmeden nce lmek, mevt-i ihtiyri olarak tanmlanan bu vuslat dnyada iken yaayanlar, aslna dnm olan insan- kmillerdir.140 eyh, konu ile ilgili olarak baka bir rnek daha verir. Bu hikayede, ticaret iin vatanndan ayrlan bir ahsn, bir mddet sonra vatanna dnmeyi arzulamas, ancak yolda karlaaca tehlikelerden dolay dnememesi anlatlmaktadr. eyh, asl vatanna dnmek isteyen bu kiinin, dn yolunda karlaaca glkleri yenmesi iin, kendisine yol gsterecek birine ihtiya duyduunu syler. Vatanna dnmek isteyen bu insana rehberlik edecek klavuz, tasavvufta insan- kmile karlk gelmektedir. Onlar da vatan- aslsine ulama arzusunda olan taliplere klavuzluk etmektedirler. Mridler Hakka vasl olmada nlerine kacak her trl tuzaktan talipleri koruyarak, onlar en ksa yoldan maksadna eritirmeye alrlar.141 Mellif, Ben insanlar ve cinleri ancak bana kulluk etsinler diye yarattm.142 yetini, insanlar ve cinler, ibadet ile marifetime, marifet ile de zt- vahdniyetime erisinler, eklinde yorumlamtr. Kulluk neticesinde insan nefsinin bilgisine ve ztnn asl hakkatine rif olacaktr. Ancak bu sadece ibadetle gerekleemez. Bunun iin insan- kmilin rehberliinde, seyr u slk eitimi grlmelidir. Bu eitim, verilen zikir, fikir ve tlibin istidtna gre takdr edilen hallerdir.143

140 141 142 143

Niktl-Hikem, vr. 35/a-36/a. a.g.e., vr. 28/b-29/a. Zriyt (51/56). Niktl-Hikem., vr. 30/a-30/b.

39

nsan bu eitimle dardan bir ey almamaktadr. Sadece kendisinde var olan kabiliyeti aa karmaktadr. O, kendisindeki defineyi insan- kamil ile ortaya kartabilir. nsann tad bu define btn mevcudttan bir eser tamaktadr. lh feyz bu define ile leme ve insana gelmektedir. Talipler aradklarn darda deil kendilerinde olan bu definede bulmaktadrlar. eyhye gre, bu definenin tlsm Hz. Muhammeddir ve onun vrisi olan evliyalardr.144 eyh, insann kendisine varlk atfetmesinin yanllna deinerek Varln yle bir gnahtr ki misli gibi bir gnah yoktur. hadsini vermektedir. Ona gre insan , gnahlarndan tevbe ile kurtulabilir. Varlk gnahndan ise sadece yokluk ve fen ile kurtulmas mmkndr. Bu ise ancak marifet-i nefs ile gerekleebilir.145 1.5. ERAT, TARKAT, MARFET, HAKKAT eriat szlkte ak yol, su kayna, kanun, doru yol anlamlarna gelmektedir. Terim anlam ise, dn emirler btndr. nsan hayatn dzenleyen bu emirleri koyan Allahtr.146 Kstendilli Sleyman eyhye gre eriat, nefsin kurtuluu ve insann ebed rahat iin zhirini temizlemeye ynelik emirler btndr. Zhirin etkisi btna olacandan, zhiri temiz olmayann btn temiz olmaz, diyen eyh, zorla yaplan amellerin makbul olmayacan, amelde muhabbet ve iyi niyetin art olduunu syler. eriat amellerinin etkisi bedene yneliktir, bu nedenle kalpten kederi, nefsin enniyyet perdesini gideremez.147 eyhnin bu gr Fussul-Hikem erhinde u ekilde gemektedir: eriatn hkmleri hayvaniyeti izale ve nefsi tasfiye iindir.148 Tarkat, yol149 anlamna gelen tark kelimesinden tremitir. Terim olarak Allaha giden yol anlamna gelmektedir. erata gre tarkat daha zel bir yoldur.150 Kstendilli Sleyman eyh, eserinde tarkatn eratten farkn da aklamaktadr. Ona
144 145 146 147 148 149 150

a.g.e., vr. 16/a-16/b. a.g.e., vr. 20/a. Seluk Eraydn, a.g.e., s. 308. a.g.e., vr. 4/a-5/a. bn Arab, Fusus, II, s. 177. Ali Pskll, Arkada Trke Szlk, (Ankara 2004), s. 942. Seluk Eraydn, a.g.e., s. 311-312.

40

gre eriatte ameller mecbren, korku ya da umuttan dolay yapld halde, tarikatta, mecbriyetten deil, kendi isteiyle ve muhabbetle yaplr. Bu nedenle tarikat eitimi ile marifet-i nefs ve marifetullah elde edilir. Nafile ibdetler, mridin gnlnden kederlerin silinip, nefsin nrn ve zulmn perdelerinin kalkmasn salar.151 eyh, eserinde insn- kmilin mrebb ynne de dikkat ekerek, onlar demiri ve bakr altna eviren kimyagere benzetmektedir. Onlar kimy-y sadet, iksr-i azm, kibrd-i ahmer olarak isimlendirdii mridlerdir.152 Ona gre eriatn emirlerine ve snnete riyet eden kiide Hakka yakn olmak ve rzasn kazanmak istei oluur. Bunun iin mrid-i kmil bulma arzusu gnlne der. Onun halis niyetine gre kendisine manev ya da ak bir delil ular ve istidd kadar amacna ular.153 eyh, Hakka vuslatn sebepleri olarak vasflandrd, mrid-i kmiller olmadan Hakka ulamay mmkn grmemektedir. Ona gre, kii yz yl mrn ibadetle geirse bile, mrid-i kmil olmadan Hakka vsl olamaz, Onun cemlini asla gremez. Bu nedenle tarikat ok nemlidir. Hakka erien ve eritiren yol olarak tarif ettii tarikat, mrid-i kmilin telkin ve tayin ettiklerine uymaktr.154 eyh, slikin Hakka kavumak iin geirdii zorlu sreci korkulu ve zor bir yola, mrid-i kmili de ona yol gsteren bir klavuza benzetmitir.155 eyh, eriat ehlinin insana bakn u ekilde ifade eder: eriat gayriyyet ile ubdiyyet ve keml-i budiyyettir.156 Allahn Zhir ve Btn isimlerine dikkat eken eyhye gre Hakk, lemdeki varlklarn istidtlar nisbetinde kendini izhr etmektedir. Bu, Onun zhir isminin tecellsidir. Ancak lemdeki her eyin hakkati de Hakktr. Bu da, Onun Btn isminin tecellsidir. Ona gre tenzih, Allahn yaratlmlara benzemekten mnezzeh olmasn ifade etmektedir. Ancak varlklardan zuhr eden Hakk olduuna gre Onu cismniyetten tenzih etmek, varlklarla olan ilikisini tamamen kesmek ve Allahn snrn cismniyetin dna hasretmek, anlamna

151 152 153 154 155 156

Niktl-Hikem, vr. 5/a-5/b. a.g.e., vr. 5/b. a.g.e., vr. 57b-6/a. a.g.e., vr. 6/a. a.g.e., vr. 6/b. a.g.e., vr. 7/a.

41

gelmektedir. Allah cismn sfatlardan arndrmak iin yaplan bu aba aslnda Onu manev varlklara benzetmektedir.157 eyhye gre, erat ehli Hakk tenzih etmek adna insan Hakktan uzaklatrmaktadr. Tevhid adna yaptklar bu gayret, onlar ikilie drmektedir. Ve insann Hakkn tecellsi olduu gereini rtmektedir. Andolsun ki insan biz yarattk ve nefsinin ona verdii vesveseyi de biz biliriz. nk biz ona ah damarndan daha yaknz. (Kaf, 50/16). Sleyman eyh, bu yetin Hakkn ilim ve kudretine yorulmasn eletirmektedir. Hakkn zaman ve mekandan ve her ynden tenzihinin, Onun sonsuz oluuna ve her eyi kuatm oluuna ters dtn ifade eden eyh, bu durumu u ekilde zetler: Hasl ehl-i er Hakktan badine raz ve kurbunu kabul etmeyip, enniyyet-i srf ile gayriyyete kni olmulardr.158 eyhye gre sz konusu grlerinden dolay, eriat ehli tenzh-i srftadrlar.159 eyhye gre, erat ehlinden farkl olarak tarikat ehli, her ne kadar marifetullaha ulamam manev yaknlktan habersiz olsalar da, cem mertebesinde Hakka yaknlk ve birliktelikten bir koku alarak, bir zevk hali yaarlar ve bu hali kazanmaya alrlar.160 Cem szlkte, paralarn bir araya gelii, toplama, birden fazla, oul, birlik anlamlarna gelmektedir. Tasavvufta cem mertebesi yaratlmlarn varln kabul etmekle beraber, onlarn varln Hakkn varl ile kaim grmektir.161 Ayn zamanda Hakk insanlar olmadan mhede etmektir. Bu mertebe fen mertebesidir. Yokluk mahvolmak anlamlarna gelen fen kulun beeriyetinin Hakkn rubbiyetinde yok olmas demektir. nsanlar olmadan Hakk mahede etmek, kendi varlndan arnmadan mmkn deildir.162 Cem mertebesinde artk halk grlmez, sadece Hakk grlr. Hakktan bakas olarak nitelendirilen her ey, cehalet perdesi olarak idrk edilir. Sz konusu mertebedekiler, tebh-i srftadrlar.163

157 158 159 160 161 162

163

bn Arab, Fuss, I, 263-265; Toshihiko zutsu, a.g.e., s. 79-83. Niktl-Hikem, vr. 7/a-7/b. a.g.e., vr. 8/a. a.g.e., vr. 8/a. Seluk Eraydn, a.g.e., s. 191 Seyyid Cafer Seccad, cem, Tasavvuf Terimleri ve rfan Szl, (trc. Hakk Uygur), stanbul 2007, s. 83, 149. Niktl-Hikem, vr. 8/a-8/b.

42

Tebih, Allah yaratlmlara benzetmek anlamna gelmektedir. Hakk tebih eden, Onu belirli bir sret ile snrlandrm olur. Allah snrlandrlamaz, snrlandrlan ey ancak mahluk olabilir. Hakk yalnzca tebih eden ise mrik olur. Asl olan tebih ile tenzihi birletirmektir.164 Bu makamda mride son derece ihtiya vardr. Bu makamn ashab, eriat ehline gre, yukarda geen grlerinden dolay kfrdedir. Bu mertebede dinden kma ihtimali olduundan mslmanlar arasnda kfr olarak kabul edilmitir. yi ile kty ayramadndan btn mezhep ve merepleri bir gren slik, btl mezheplerden birisine kayabilir. stelik nefsinin kt huylarndan ve benlikten kurtulamamtr. Bu tehlikelerden onu geirecek olan mrid-i kmildir.165 Cem makamnda, sret ile mny zahir ile batn, mecz ile hakkati, zahir ile mazhar birletiren slik daha sonra bunlar birbirinden ayr olarak idrak eder. Buna fark makam denilir. Cem makamnda halk yok sayldndan dolay, buras kfr mertebesi olarak kabul edilmitir. Bu nedenle onlar, imam ve nder olamazlar. Tebih ile tenzihi cem etmeyip, yalnz tenzihte kalmlardr.166 Cem makamnn ardndan slik cemul-cem ya da fark- sn makamna gelir. Bu makamda btn varlklar Hakk ile mahede edilir.167 Fark cemin kartdr. Fark- evvel, insanlar ve kendi hlinin sebebiyle Hakktan rtl kalmaktr. Fark- sn, Hakkn insanlarda kaim olmas ve vahdette kesreti grmek demektir.168 Fark- evvel, srf tenzih iken cem srf tebih makamdr. Fark- sn ise ikisini de kapsar.169 Eyann varl izf de olsa ilm-i ilhde sabit ve darda varlk bulduklar gerek olduundan, eyaya da hakkn vermek gerekmektedir. Hakkat mertebesinin ashab onun hakkn verebilir.170 Szlkte, marifet, herkesin gsteremeyecei ustalk, hner,171 bilme anlamlarna gelmektedir. Dn terim olarak Allah bilmek anlamnda kullanlr.172 erat ve
164 165 166 167 168 169 170 171

zutsu, a.g.e., s. 87/88. Niktl-Hikem, vr. 8/b-9/a. a.g.e., vr. 9/a-10/a. Seyyid Cafer Seccd, a.g.e., s. 85. a.g.e., s. 148. Niktl-Hikem, vr. 77/b. a.g.e., vr. 9/a. Ali Pskll, a.g.e., s. 660.

43

tarkattan sonra nc makam marifettir. Marifet Hakkal-yakn makamna tekbl etmektedir. eyh bu eit marifeti, vcd- manevnin vcd- ekmelde zuhurundan kinayedir diyerek tarif eder.173 eyh marifeti e ayrr: Marifet-i ilm, marifet-i ayn, marifet-i yakn. Marifet-i ilm, Hakk ehlinin kitap ve sohbetlerinden elde edilir. Marifet-i ayn, seyr u slk neticesinde elde edilen marifettir.
174

lm-i ilhnin klarn kalbinde yz

gstermesidir. Slik bu mertebede, varln ortadan kaldrmak ve ykselmekle can vermektedir. Bylece marifet, slikin ilminin artmas ve ykselmesidir.175 Hakkat szlkte bir iin asl, esas,176 gerek177 anlamlarna gelmektedir. Hakkat eyhye gre, makam ve mertebenin son bulduu yerdir. Bu mertebenin sahibi b-renk, b-nian ve b-marifettir. Bu mertebedekiler, erat, tarkat ve marifetin hkmlerini icr ettirirler. Onlar kfr yokularn geerek, hakkat sarayna girerler. Bu mertebe mrid-i kmillerin bulunduu yerdir. Bu makamda ki fark, fark- sndir. Bu makam btn mertebeleri kendinde toplar.178 Hakkat mertebesini cevize benzeten eyh; cevizin yeil kabuunu erate benzetir. erat, yeil kabuk gibi acdr. Tarkat ise sar kabuk gibidir, ac deilse de serttir. eyh, yeil kabuun ac oluunu eratn mecbr olmasna balar, sar kabuun sert olmasna ramen ac olmamasn, kiinin tarkat amellerini zevk ve muhabbetle yapmasna balar. Marifet cevizin iinin znn ince zardr. Eer kabuklar vakitsiz karlrsa cevizin z bozulur. Marifet, tarkat ile hakkat arasnda berzahtr. Kap olmas itibariyle tarkata, z olmas nedeniyle de hakkate benzer. Ama daha ok hakkate yakndr. Hakkat ise srf zdr ve sadece yenilmeye layktr.179

172 173 174 175 176 177 178 179

Seluk Eraydn, a.g.e., s. 316. Niktl-Hikem, vr. 10/b. a.g.e., vr. 9/b-10/a. a.g.e., vr. 10/a-10/b. Seluk Eraydn, a.g.e., s. 314. Ali Pskll, a.g.e., s. 437. Niktl-Hikem, vr. 10/b-11/a. a.g.e., vr. 11/b-12/a.

44

Hakkat ise anlatlamayacak bir haldir ki ifade edilemez. Anlatlsa hakkat olmaz, mecaz olur. Ancak yaayann anlayabilecei bir mertebedir. Hakkatin ashab olmaz. Manas sretine aykr, sreti manasna muhaliftir.180 Hakkat, eyhnin ifadelerinde u eklide tavsf edilmektedir: ll o nesne, vcd- Hakkta mstehlek grp lemi ve demi Hakkn vcduyla kim ve tecell-i sbhn ve nefes-i Rahmn muktezs en-i Hakkta ilmen ve teceddden dim bilip ve taayynt- ey ve suver-i mmkine mtekben, mahv ve cd ve nefy u isbt zere olduklarndan vcd-i ey-y ilm ve zll ezeliyyeti ve ebediyyeti itibryla mevcd ve dim ve dim Hakkla kim nazaryla nazar edip eynn dah mertebesinde kadrine itibr edip mahall-i mahallinde hkmlerin icr ederler.181 1.6. KADER VE KAZA eyh eserinde kader ve kaza konusuna da deinmitir. Girite de belirttii gibi nce insanlarn akllarna gelmesi muhtemel sorular sormu ardndan da bunlar cevaplamaya almtr. Bu sorulardan bazlar unlardr: nsan fiillerinde muhtar mdr? Hakki fail Hakk ise, kula sual ve azabn sebebi nedir?182 Eer kiiye hirette sual sorulacaksa bu sual, neden ezelde ekveti setin? eklinde olmaldr. nk insan madem ilmullahta ekvetle sabit olmu, bu lemdeki ekveti hakkndaki, hkme uymasdr.183 nsanlar yaratan onlar sevip yaratt, ancak bazsn iyi bazsn kt yaratt. Bu iyilik ve ktlkler Hakktan mdr, kendilerinden midir?184 Hakk baz kuluna hidayet bazsna dellet vermitir. Buna ramen dnyada hastalklar ve kederler eken insanlara hirette de azap nedendir?185 Madem ki insann amellerinin hayr m er mi olduu ayn- sbitede nceden belirlenmitir, onlara ihtiyar vermenin anlam nedir?186 nsanlarn bana gelen belalar, gnah ve eksikliklerine
180 181 182 183 184 185 186

a.g.e., vr. 12/a-13/a. a.g.e., vr. 12/b-13/a. a.g.e., vr. 38/a. a.g.e., vr. 41/a. a.g.e., vr. 43/b. a.g.e., vr. 44/b. a.g.e, vr. 45/b.

45

yorumlanyor; byle bir durumda bana en ok bela gelmesi gerekenlerin kfir topluluklar olmas gerekirdi. Oysa ki onlar rahat ve huzur iinde yayor. Eer bu durum o insann istiddyla ilgili ise neden cell mazhar olmay kabul etti.187 eyhnin cevabn arad bir dier soru ise, mr kfr iinde geen bir kiinin son nefeste imana gelmesi ile cennete girmesine karlk, neden mslman bir kiinin son nefesinde kfr zere lmesi ile cehennemlik olduudur?188 eyhye gre kiinin cennetlik ya da cehennemlik olmas ayn- sbitesi ile alkaldr. Ezelde insann istidd ne ise o gereklemektedir. Ancak szde iman sahibi ile kfir arasnda sadece isim fark vardr. nk onlar enaniyyet ve gayriyyettedirler. Hayvaniyet ve enaniyyette fark yoktur. Yetmi yl kfr iinde yaayp, son nefeste imana gelerek temizlenmek muhaldir. Yine son nefeste imann kaybedip kafir olmak da ayn ekilde muhaldir. nk asl iman, insana ebed hayat kazandran imandr. Byle bir iman mevt-i ihtiyarden sonra hsl olur.189 nsann niyeti Hakkn rzas ve Ona yaknlk ise Hakk Tel onun ameli yanl da olsa, muhakkak o kiiye hidayet yolunu gsterecektir. Ona bir rehber gnderecek ve sonunda da istediini verecektir.190 Melekler hidyet ve ceml mazhardrlar, iblis ve eytanlar ise dll ve cell isimlerinin hkm altndadrlar. nsan ise, hem ceml hem de celle mazhardr. Bu mazhariyet ezeldir. nsan iin ihtiyr vardr. Yaptklarndan sorumludur. nk mevcttur ve zt ile vardr. Enniyyet ve gayriyyettedir. Ancak varl Hakkn ve Hakk ile olann, iradesi, kudreti ve ihtiyr yoktur. htiyr ve iradesi olmayann sorumluluu da olmaz. Ona sorumluluk yoktur.191 Bu konu ayn- sbite konusu ile ilgilidir. Daha nce ayn- sbitenin ne olduu aklanmt. Hakk Tel ztnda mevcut olan isim ve sfatlarn kuvveden fiile

187 188 189 190 191

a.g.e., vr. 46/b-47/a. a.g.e., vr. 56/b-57/a. a.g.e., vr. 96/b-97/b. a.g.e., vr. 88/b-89/a. a.g.e., vr. 90/b-91/a.

46

gelmesini istediinde, nefes-i rahman ile onlara varlk bahetmiti. Bu isimlerin mazharlar, lh ilimde birbirlerinden ayrlmlard. Sz konusu lh isimlerin istidtlar ne ise o sretler de mazhar olduklar ismin kabiliyetlerine sahip oldular. Hakk onlarn bu istidtlar zere hkm verdi. Bu kazadr. Ve bu sret zere varlk sahasna ktlar. Haklarnda verilen hkmlerin belirlenen zamanda gereklemesi ise kaderdir. 192 Kfr ve isyan Hakk ezelde takdir etmise, neden yaptklarndan dolay insanlar sorumlu tutuyor? sorusu hem Sleyman eyhnin incelediimiz eserinde, hem de Fussul-Hikem erhinde sorulmutur. Kaza ve kader Hakkn ilmine gre gereklemektedir. O da istidda tabidir. Dier soru; bu istidd veren kimdir? eklindedir. Bu istidt mecl deildir. limde sabit olana vcd verilmesidir. Bunlar ezel ilime uygun olarak zhir olurlar.193 Onlarn istiddnn sebebi Allahn ztdr.194 eyhnin bu konuda verdii harflerin nefesle vcd bulmas rneini FussulHikemden ald grlmektedir.195 Kstendilli, ayn- sbitenin mecl deil gayr- mecl olduu zerinde durmutur. Onlar, yaplarak, ihdas edilerek meydana gelmemitir. Bunlar unt- ztn gereidir. Onlar zerinde etkili olan bir ey de yoktur, ztla birlikte kadmdirler.196 1.7. LE eyhnin eserinde yer verdii konulardan birisi de, Hakk taliplilerinin ektii ilelerdir. nsann seyr u slku esnasnda yapt mchedeler ve ekilen ileler benlik duygusunu ortadan kaldrmak iin bir terbiyedir.197 Ona gre, skntlar, bellar insan iin, Hakkn bir ihsandr. nk bu insan iin bir eitimdir. Nasl ki, ilim renmeye balayanlar, balangta sknt ve zorluk ekiyorlarsa ve retmenin darb ve azarna maruz kalyorsalar, mrid de talibe eitli
192 193 194 195 196 197

bn Arab, Fusus, III, 82. a.g.e., III, 84. a.g.e., I, 18. a.g.e., I, 19. a.g.e., I, 17. Niktl-Hikem, vr. 10/a.

47

riyzatlar, halvet ve perhizler uygulayabilir. Ancak bunlarn hepsi balangta cell olarak grlse dahi, sonrasnda elde edilecek keml ve maksadn hsl olmas ile cemle dneceinden aslnda cemldir.198 eyhye gre, eer dnya hayatnda bu sknt ve ileler olmasa, kimine dallet kimine hidayet nasip olmasa dnya hayatnn hiret hayatndan bir fark kalmazd.199 Hakk Tel ceml sfatlarna sahip olduu gibi, cell sfatlarna da sahiptir. Eer Onda cell sfatlar olmasa Hakk iin bir eksiklik olurdu. Onun sfatlarnn hkmsz kalmas da sz konusu olamaz. Ancak rif olanlar Hakkn cellinde cemlini grdklerinden, cell grnen her eyin aslnda cemle vesile olduunu idrak ederler.200 eyhye gre, henz yolun balangcndakilere ile ve sknt verilmezse yar yolda kalrlar.201 eyh, Hakkn kullarn celli ile terbiye etmesini Hakkn cilvesi ve ezel bir ahit olarak nitelendirir. Ona gre Hakk a Onun cevr ve cefsndan ikyet etmez. Bundan dolay da Ondan yz evirmez. Bu skntlar sknt olarak bilmez aksine ltuf olarak grr. eyh bu konuda insanlar ikiye ayrr: Bir snf mahcb ve nkstr. Ve muhiblik mezkndan henz tatmamtr, gfildir. Onlara olan ve zdrrdir. kbet onun dah muhiblie kbiliyyeti zuhra gelir. Ve bir snf ihtiyrdir, klk kadehinden erb- muhabbeti n edip mahbbun ibtillarla cevr u cefs her ne kadar gayre kahr ve bellar ise (de), muhibbe cnib-i mahbbdan ayn- safdr ve derde devdr ve at ve ihsn ve inyet-i dil-rubdr.202 eyhye gre insan, nefsinin esiri olduka, kafir ya da mmin olsun, gizli irk ierisindedir. Enniyyet engelinden kurtulan kuluna, Allahn azap etmeyeceini syleyen eyh, byle bir insann bana gelen bel ve musibetleri ltuf ve ihsan olarak deerlendireceini syler. Ve bu skntlardan bakalarnn zevk ve elencelerine

198 199 200 201 202

a.g.e., vr. 72/b. a.g.e., vr. 72/b. a.g.e., vr. 73/a. a.g.e., vr. 73/b. a.g.e., vr. 73/b.

48

deimeyecekleri lde zevk aldklarn belirtir. Ancak eyh, bazlarnn bu tarz bir eitime maruz kalmadan kolayca maksatlarna eritiklerini de ilave eder. Bunlar kendileri gayret ve aba sarf edip, maksatlarna ererler. 203

203

a.g.e., vr. 74/a-75/a.

49

KNC BLM KSTENDLL SLEYMAN EYHNN NKTL-HKEM SML ESER

2.1. NKTL-HKEMN TAVSF

almamza konu aldmz eser, mensurdur. Pek ok yazma eserde olduu gibi Niktl Hikemde paragraf yoktur. Osmanlca ile yazlan metinde, ok sayda yet ve hadise yer verilmitir. yet, hadis ve konu balklar, krmz ile zeri izilerek belli edilmitir. Metinde, uzun cmleler, Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalar dikkat ekmektedir. Her ne kadar, mellif giri ksmnda bir tasnif yapmsa da, metinde ilenen konularn dankl, tasavvuf tarihindeki benzer eserleri hatrlatmaktadr. Eserin sonunda 44 beyitlik bir iir bulunmaktadr. Bu iir olduka sade bir dille yazlm olup, tasavvufla alakaldr. Nakibend eyhi olan Sleyman eyhnin Niktl-Hikemde arlkl olarak vahdet-i vcd konusunu ilemitir. Eserde ele alnan tm konularn vahdet-i vcd asndan deerlendirilmesi ve benzer misallerin verilmesi, eyhdeki bn Arab etkisini aka ortaya koymaktadr. Eser genel olarak, tasavvuf eserlerde konu edilen meselelerden olumutur. yet ve hadislerle aklanan konular, hikayelerle renklendirilmitir. Mellif, mebde, med, kader, kaza, ihtiyr, insn- kmil, seyr u slk gibi konular birbiriyle balantl olarak anlatmtr. Metinde yer yer sorular sorulmu ve bu yntemle okuyucuya retici cevaplar verilmitir. Nkte balklar altnda meseleler, deiik alardan incelenmi ve aklanmtr. Niktl-Hikem, giri, mukaddime, asl- evvel, asl- sn, asl- slis ve htime blmlerinden olumaktadr. Giri blmnde mellif, eserini aklna gelen zor sorular ve konular hakknda, vellere duyduu muhabbetin, onlardan gelen feyzin bereketiyle, kalbine doan cevaplar, yolun banda olan taliplere kolaylk salamak amacyla yazdn ifade etmitir.204 Mukaddimede insan- kmil ve mrid-i kmilin nemine deinerek, eriat, tarikat, marifet, hakkat konularn aklayan eyh, tenzh-i srf, tebh-i srf, fark, cem, fark- badel-cem, cemul-cem, fark- evvel, fark- sn vb. vahdet-i vcd kavramlarndan da bahsetmitir. Mellif, asl- evvel bal altnda, mebde bahsini anlatrken, insann Hakkn cemline ayna oluundan, Hakka kavumann manev bir durum oluundan, Hakkn
204

Bkz. Niktl-Hikem, Sleymniye Ktp. No: 1510, vr. 2/b-3/a.

51

varlndan baka varln olmadndan bahsetmitir. Asl- sn bal altnda mea konusunu anlatan eyh, burada insann dnyaya gelii ile edindii beeriyet ve enniyet perdelerini kaldrarak aslna dnmesinin gereklilii zerinde durmutur. eyhye gre bu da mrid-i kmilin terbiyesinden gemekle mmkn olacaktr. Asl- slis bal altnda med hakknda mlmt vermitir. Ona gre, kii kendisinde mevcut olan cevheri ortaya kartarak, keml sahibi olmaldr. Bylece Hakka dnerek asln bilmi olur. Htime blmnde, insann hakkatinden bahseden Kstendilli, hdis varlklarn varlnn olmad, gerek varln Hakk olduu, inancn rneklerle aklamtr. Bundan sonra nkte balklar altnda kader, kaza, sorumluluk, ldkten sonra hayat ve azap ve bunlarn hikmeti, tevekkl, gibi tasavvuf konulara deinmitir. Ancak tm bu anlatlanlar, Hakkn varlndan baka varln olmad, mrid-i kmilin gereklilii noktasnda birlemektedir. Niktl-Hikemin mellif nshasna ulaamadmzdan mevcut nshalardan yazs en okunakl olann setik. Yeni harflere aktardmz metin, eserin Sleymaniye Ktp. Serez blmnde 1510 numaral nshasdr. Bu eser kahverengi ciltli, siyah mrekkep kullanlarak talik yaz ile yazlmtr. 103 varak 17 satr olan eserde 42. varaka ilitirilmi, eserin kaydn gsteren Osmanlca yazlm bir kt vardr. Sz konusu kt, bu nshann es-Seyyid Abdurrahman b. Ahmed Emin es-Sereznin vakf olduunu gstermektedir. Karlatrma yaptmz ikinci nsha ise Hac Mahmud Efendi blmnde 2563 numara ile kaytl eserdir. Bu da dier nsha gibi kahverengi ciltli olup, talik ile yazlmtr. 127 varak olan eser, 16 satrdr. Metnin orijinal halinin bozulmamas iin iki metin arasndaki farkllklar dipnotta verildi. Serez nshas, A ile gsterildi, Hac Mahmud Efendi ise B ile gsterildi. A nshasnda olan fakat B nshasnda olmayan kelimeler B-, A nshasnda olmayan B nshasnda olan kelimeler, karsna iki nokta st ste konularak B+ ekilinde gsterilmitir. A nshasnda geen kelimenin yerine B nshasnda farkl bir kelime gemise, bu takdirde B: yazlarak kelimenin B nshasnda geen karl yazlmtr.

52

2.2. NKTL-HKEMN METN

[2/A] RSLE- NKTL-HKEM 502.

Hamd sen-y be-gyet o zt- pk-i b-zevle kr [ve] sips-i b-nihye O Hayy ve Kdir-i Lem-yezel ve L-yezl. Ve salt ve selm- n-mtenh o mazhar- levlk ve bis-i cd- mmkint ve ne206 eflke ve l ve evld ve ashb- nekve-i kint ve zbde-i mecm- mmkintlar zerine olsun ki, bu abd-i b-mikdrlarn kesret-i207 nefs-i hev ve akabt- zalm-i gayr ve sivdan hals ve nr- irfn ve mn- hakk ve kn- l-reyb inyetiyle merref edip, el-minnet lillah, bunca dt ve kuydt- resmiyye kayd- hest208 evhm ve muktezayt- enniyyet, sicn-i zalm olduu, zhir ve btn malm ve ekk-i hayl-i mahz olmas bil-ikl meczm olup, her ne kadar kuydt- kevniyye-i vehmiyye ve vcdt- inniyye-i zlliyyeden bitammih hals ve zd olmak ber-muktez-y [2/b] istidd- ezeliyye-i gayr-i meclem zere myesser olmadysa209 ve gnl bakyye-i gubr-i gayrden selmet bulmadysa da, derece-i yakn ilmi sadetiyle merref olmak,210 biz nks ve cizlere inyet-i uzm olduu, beddr ve zmn-i yakn-i ilmde ibe-i ayn ve netce-i yakn-i aynde ryiha-i yakn-i hakk mnderic ve mndemic olmas min-vechin ikrdr.

205

206 207 208 209 210

Rabbimiz bize dnyada ve hirette iyilik ver. Ve bizi cehennem azbndan koru. Allahm! Kalblerimizi mrifetinin nuruyla genilet. Ve kalblerimizi seni murkabe ile dim kl. Senin korkunun bykl ile zlarmz muhafaza et. Ey Samed! mdadmz, umudumuz senin katndadr ve gvenimiz sanadr. Allahm! Bizi sadece kendi ztn ile megul et, bakas ile megul etme. Bdiye, B+, AB: ve B: olmadysa da B: oldu

53

Amm bu menzillerde bht ve ekk ve haylt211 ve212 eklt bedhiyyttan olmakla, yt- Kurniyye-i cellil-unvn ve ehds-i nebeviyye-i azmi-nlar,213 gh vad u vad ve havf u rec ve ns heybet ile tahzr ve tebr ve gh mertebe-i ahadiyyet ile vahdet-i zt Hazret-i Lem-yezel ve L-yezli teyd ve tenzh ve gh makm- vhidiyyet ve derece-i tenezzltta maa kesret-i taayynt-i mmkine ile hviyyet-i Rabbniyeyi tebyn ve tekd214 ve tebh niktyla ikdm- zuma215 tezelzl rz olduu zhir ve bhir ise de, lillhil-hamd vel-minne, inyet-i Yezdn ve himem-i prn ile hlt- mezkrenin dah ref-i defi md ve mliyle nefs-i m bir ugl ile megl ve haylt ve evhm- kevniyyeden bir vehim ile mecbr etmemesi mlhazasyla, dim mtlaa-i keyfiyyt- prn ve tesvdt- gftr- pernm nefs zerine bast- mukaddemeler ile gh sr- selef olan ktb ve resil mtlaa ve cem ve tahrr ve gh bu abd-i b-mikdrn kalb-i cizneme vrid ve lyh olan mesil-i mkile ve marif ve avrif ki fyzt- merdn ve hsn-i tevecch-i prndan [3/a] iktisb ve onlara keml-i muhabbet ve intisbm muktezs, kalb-i ciznma at ve ihsn buyurduklar mertebeden bahs ile takrr ve beyn ve mbted muhibbe fehmde shlet olmak mdi ibrtyla tastr ve ayn olunarak, enfs- fakrnm heb-y menr ve zikr u fikr-i merdn- ehl-i kemlden dr ve mehcr olmamak niyet-i hlisasyla rhniyyet-i prndan meded-i feyz-i himmet ricsyla cesret olunmutur. Ve bir mukaddime ve asl ve bir htime ile niktl-hikem ismiyle msemm olundu. Ve billhit-tevfk. EL-MUKADDME F Beyn- nsn- Kmil. Ey birder! Bil ve gh ol ki, insn- kmilin vcdu, bu lemde, illet-i giye-i marifetullhdr. Ve insn- nks ve vma inyet-i bi-gyet-i ztullhdr.216 Zr enbiy-y izm hteml-enbiy ile htm olup emr-i hilfet-i Rabbn hitm bulmakla bu mmet-i merhmeye vcd-i evliy ihsn ve inyet olup, insn- kmil vris-i
211 212 213 214 215 216

B: haylin BB: azmi-n B: teyd B: zumune B: zt- ilahdir

54

enbiy-y izm ve dell-i rh- hidyet-i vm olmakla, her biri enbiy-y izmdan bir nebnin srrna mazhar olup, kutub217 ve218 gavs ki, mecm- evliy kutbun miktndan feyz iktisb ederler. Nitekim mecm- enbiy-y izm, fahr-i lem Muhammed Mustafa sallalhu tel aleyhi ve sellem hazretlerinin miktndan feyz iktisb ettikleri gibi. Binenaleyh aktb olmaz, ill bizim peygaberimiz Resl219 aleyhisselmn srrna mazhar olmaldr. Ve aktb dediimiz, eer ki kutublar oktur. Mesel, [3/b] kutb- iklm-i seba ve kutb- garb ve ark ve cenb ve iml ve220 aktb- medyin ve bild ve aktb- bihr ve cezyir ve sir. Bunlarn her biri resl aleyhissalt vesselm hazretlerinin kademi zere olmas lzm deildir. Amm kutbul-aktb ki, ona gavs dah derler. O her asrda mnferittir, yan birdir. ki olmak bir asrda olmaz. Ve o elbette fahr-i kint aleyhi etemms-salt ve ekmelit-tahiyyt hazretlerinin kalbi zerine olmaldr. Ve mecm- evliyya feyz-i keml onun yznden hsldr ve cmlesi ondan fayzdrlar. Meer baz ve baz men221 ve bdel ve sir ki, onlara kutbun mdhalesi yoktur. Amm u ki umr- kint ve ahvl-i halyk ile memrlardr. Onlar cmlesi kutbul-aktbn taht- tasarrufundadrlar. Ve kffe-i umr ve222 ahvlleri kutub ve gavsn marifetiyle idre eder.223 Nitekim seba-i seyyre ki, mdebbirt- sebadrlar ki, yedi felektir ve levh ve kalem ve krs, ar- azamn taht- tasarrufundadrlar ve ey-y mmkintta memriyyetleri ve tasarruflar arn marifetiyledir. Ve cmlesi taht- tasarruf- Rabbndedir. Lkin Cenb- Kdir-i B-n keml-i kudretiyle hkm-i hafiyye-i

gaybiyyesine binen her emri bir esbba merbt ve her hussu bir vsta ile mazbt eylediinden insnn dah kffe-i ahvl ve hsn-i hl ve marifet ve kemlini insn- kmile ihle eylemitir. Ve insn- kmili dah enbiy-y izma [4/a] havle eylemitir. Pes meyh-224 kirmlar versetleri muktezs ibd- mslimne memriyyetleri
217 218 219 220 221 222 223 224

BBB: reslullh kutb-: B+, Ave baz men, Bve, BB: ederler B: izm ve

55

hasebiyle mazhar olduklar hlt- rhn ve kemlt- vicdniyye-i maneviyyeleri zere terbiye ve irdda kusr etmeyip her slik-i sdkn mstaid olduu mertibi, kuvveden file ve icmlden tafsle gtrmee kemli mikdr sarf- makdr ve kalb-i tlibi marif-i ilhiyye ile mnevver ve mamr ederler. Be-art- n ki, slikin dah cidd ve sayi ve husstnn cemiyyesinde mridine teslm-i kll ile teslm ve muhabbet ve hizmet ve tamm- inkyd ile tazm ve tekrm ile irdete muhtc bir mandr. Pes malm ola ki bu mukaddime drt nktei hmildir ki:225 evvelki nkte: erat; ikinci nkte: tarkat; nc nkte: marifet; drdnc nkte: hakkattir. Amm erat insnn zhirine dirdir ki, ibtid zhiri idre ve tathr ve tezyndir. Zr 622 buyurulmutur.227 Zhiri n-pk olann btn pk ve zhiri emr-i eriyle228 mazbt olmayann, btn mazbt ve zhiri sakm olann, btn mstakm olmaz. Kez ve kez229 cmlesi bu kys ile olduu, ashb- dikkat indinde zhir ve bhirdir. Pes ibtid slik-i sdka lzm ve mhimdir ki, zhirini erat- mutahharaya tatbk edip ve say ve kudreti mikdr emr u nehye imtisl ve db- snene keml-i riyet ile ubdiyyet edip, zhir ve btnn libs- er-i Muhammed ile ft [4/b] ve230 eskmdan vcdunu mahfz ve mestr edip hfz ede. Ve ahkm ve231 dbn icrda usret ve sklet ve kerhet ile hareketten ictinb edip, muhabbet ve hsn-i itikd232 ve dern evk ve zevk ile amele say ede. Zir, zarr nefret ve kerhet ile olan amelin semeresi olmaz ve menfaati grlmez. Pes bu teklif ki,233 abd-i n-puhteye girn ve imtinn hsl ola. Onun misill amelden hi menfaat hsl olmaz. Belki mazarrat ve nedmet der-krdr. Zr, bendeye Hliki ve Rzk cihetinden efkaten ve rahmeten ve mafireten234 bir mikdr tasfiyye ile235 slh hline bis ve bd ve hezr
225 226 227 228 229 230 231 232 233 234

B: hmildir Zhir btnn kprsdr. ve: B+, AB: erle ve kez, BBBB: itikda B: teklifle B: efkat ve rahmet ve merhamet

56

lutf-i236 ihsn ve sad hezr inyet ve devlet-i ebed ve sadet-i sermedye medd bir tavr- edeb ve bis-i selmet-i dreyn ve telattuft ve tenaumt- uhreviyyeye sebeb olacak bir amel iken237, gc ve girn gelmek ve yle bir eref-i izzet ve devlete vesle olan teklfi ar grp gclenmek, zih kfrn- nimedir.238 Belki onu takrir olunduu veche zere kbel-i Hakktan bendelerine muhabbet-i239 mahz- sadet bilip, evk ve srr ile amele ihtimm ve keml-i db ve erknyla icrya say, m-l-kelmdan sonra abd-i mevsf ve ahlk- hasene ile muttasf bendeye l-bdd ve lyk olan odur ki, kendiliiyle muhsebe ve mlhaza eyleye ki, erat- garr ile amel ve ittisf deil, ill kendi nefs selmet240 ve ebed saf [5/a] ve rhat iindir. Hakk sbhneh ve tel hazretlerinin rz-y erfini tahsl ve kendisine bunca eltf ve ihsn eyledii niam- celle ki, hisb ve mra gelmez. Onlarn krn ed ve amlden bir amel yok ki, mcerred muhabbet-i Hdya nzr ola. Cmle aml ve efl ve akvli241 havfen ve taman nefsin hevs ve hayvniyyet sfatdr. Pes bu mlhaza-i hakkn dernuna ilhm olup ve tedriki kaydna say etmee muvaffak olan zevt- zmre-i seddan olduu emr-i bad olmayp kendi kemlin ve aslna rc ile Hakka vusln tarkine teebbs edip tarkat aliyyeye duhl erefiyle merref olmak diyesi gnlde ceveln ve galeyn etmee balar. Zr aml-i eryi emir u nehy ile mahkm ve memr ve icrsnda selmet-i nefs malm ve mecr olduu zhirdir. Amm aml-i tarkat memriyyetinden hric kendi ihtiyryla muhabbetullh ve tahsl-i rz-y ilh242 olmakla nefsinin hevs ve havf- tama davs olmadndan marifet-i nefs ve marifetullha vesle olup tahliye-i beden ve tasfiye-i kalb ve tezkiye-i nefs ile 243 srrna mazhar olup ve malmu olur ki, aml-i eryi ile gnl kdrt ref ve zulmt- nefs ve ahkm-

235 236 237 238 239 240 241 242 243

B: eyleye Ve, B+, AB: ile B: nimettir B: muhabbete B: selmeti B: akvl B: ilh Allahn ahlkyla ahlklannz. Gazali, hyu Ulmiddn, c. 4, s. 306; Raz, Tefsr-i Kebr, c. 7, s. 60.

57

tabat def244 olmaz. Zr erin ahkm, ekser zhir bedene taalluk eder. Amm tarkatn ahkm her ne kadar nevfil ve245 [5/b] aml-i zhir ile dh mumelesi olsa da, gnln kdrt ve nefsin hcb-i enniyyet ile olan hcb-i zulmn ve nrnnin izlesine mahsrdur. Ve aml-i nevfil ile kurb- nevfile maksrdur. Onun iin Neb aleyhissalt vesselm hazretleri avm ve ehl-i mecz erat ile memr ve havss- ashb- marifeti btn- hakkat ile mamr buyurdular. Zr erat zhir-i hakkattir ve hakkat btn- erattir. Ve ulem-i ehl-i er zer-ger misill nhsa altn ve gm yaldz vururlar. Onlar246 hen ve nhs altn etmee kdir deillerdir. Amm meyh- ehl-i hakkat kimygerdirler, onlar hen ve nhs zer-i hlis ederler. Zr insn- kmilin lemde vcdu kimy-y sadet ve iksr-i azam247 kibrt-i248 ahmerdir. Her n-puhte ki, insn- kmile mukrin ola, puhte olup nr- marifet ile kalbi pr-nr ve ehr-i bedeni ahlk- ilhiyye ile mamr olur. Hsl, nki tlib-i Hakk ve slik-i tahsl-i rz-y zt- mutlak olan zevt, erat ve db- erat ve snene keml-i teebbs ile ahkmn icr edip ve emr-i er nefsin selmet ve rhat diyesi olduun fark edip ve ondan m-ad Hakka takarrb ve rz-y Hakk tahsl ve efl ve amli249 an samml-kalb kendi kemli hussuna sarf- makdr etmek, niyet-i hlisasna muvaffak ola.
250

.O kimesne tarkat- aliyyeye

251

dhil olmak davs inyetine mazhar [6/a] olup,

mrid-i kmil tedriki davsna der. Ve ona erenler kbelinden bir dell-i sr yhd dell-i manev hsl olup,252 mrid-i kmile vsl olup, istidd253 ve254 kbiliyyeti mil olduu maksd ve metlibi hsl olur. Vallhu alem.

244 245 246 247 248 249 250 251 252

253 254

B: ref B: ile B: onlarn B: azm B: kibrit B: aml Bu Allahn dilediine balad lutfudur. el-Maide, (5/54). B: liyyeye mrid-i kmil tedriki davsna der. Ve ona erenler kbelinden bir dell-i sr yhd dell-i manev hsl olup, BB: istidda B-

58

kinci Nkte255 Tarkat-i aliyye beynndadr. Malm ola256 tarkat dedikleri tark-i Hakktr. Yani257 Hakka erien ve eritiren yoldur ki, bir mrid-i kmilin telkn ve tayn ettii nesnelere teebbs ve ittibadr. Zr, Hakka kurbet ve vuslat mmkin deildir. ll mride mlk ve onun emrine imtisl ile hsl olur. Zr ilm-i btn vrisleri onlardr. Nitekim ilm-i zhir vrisleri ulem-i258 zhirdir. Pes zhir ilmi ile erat tamm olup nizm- lem ve zhir-i ben dem bezenip tamm olduu gibi, btn ilmiyle dah hakyk- lem ve hakkat-i srr- btn- ben dem tamm olur. Neb aleyhisselm buyurmutur:
259

. Eer bir

kii yz yl mrn tt ve ibdt260 ile geirse, bir eyhe irdet getirmese, selmet-i nefse erer, amm Hakka eremez ve Hakkn ceml-i b-kemlin asl gremez. Zr Hakka vuslatn esbb onlardr. Ve marifetullh defnelerinin tlsm ve ceml ve visl hiznelerinin mifth mrid-i kmilin dest-i irdetinde emnetullhdr. Onun iin buyurulmutur:
261

262

. Vesle ve vsta onlardr. Ve

mrid-i kmil, mrdin btn kdrtn mchade ve takv ve perhz ve zikr ve Hakka [6/b] tevecch ve tasfiye ve tezkiye ile tathr ve envr- ibdt ve zikirler ile gnln tenvr edip
263

srrna264 eritirip sliki ahlk- ilhiyye ile muttasf

edip gnlde olan hubb-i dny mecrlarn sedd ve bend eder. Ve tabat ve265 ehvet ve enniyyet davlarn slikin kalbinden mahv ve izle edip, marifet-i nefse ki mcib-i marifetullhdr ve mris-i266 mn-i hakkdir.267 Ona vsl edip fenfillh ve bekbillh sadeti hsl olur. Amm bu nihyettir, marifet ve hakkat menzilidir.

255 256 257 258 259

B: nkte ki B: ola ki BB: ulem-y Kavminin ierisinde eyh, mmatinin iindeki neb gibidir. Ali el-Kari, el-Esrrul-Merfa, c. 1, s. 229; Aclni, Keful-Haf, 2/22. B: ibdet Ona yaklamaya vesileler arayn. el-Maide, (5/35). Allaha ynelenler. ez-Zmer, (39/17). Ayette olarak gemektedir. Baknz dipnot . B: merebine BB: mevrs B: hakkattir

260 261 262 263 264 265 266 267

59

Ve268 menzil ve mertibe tlib olanlara mrid-i kmil elbette lzm ve lbddr. Zr rk ve mahf yola azmet edene, elbette klavuz ehem ve elzemdir. Ve maslahat sultn huzrunda grlmee muhtc olann,269 shib-i maslahata, sultnn mukarreblerinden ve yhd mukarrebi mukarrebine takarrbe270 muhtcdr ki, o vsta ile telf-i kulb ve terbiye ve tavsiye ile huzr- sultna mnsebet hsl ola. Pes nki mrid-i kmile ihtiyc malm oldu. Mrde mukrin olup sdk ve huls ile dmenin tutup, keml mertebe rzsnda olarak talm ve emr-i tenbh ettii nesneleri icrda sarf271 makdr ede. Elbette ve elbette mstaid olduu derect ve kemlt kuvveden file ve icmlden tafsle gelir. Ve aradn l-muhl himem-i prn ile arayp bulur. Fefhem272 vallhu alem. Beyn- marifet: [7/a] Yan nc nkte marifet beynndadr. Malm ola ki erat gayriyyet ile273 ubdiyyet ve keml-i budiyyettir. Zr eratta mahlktn cmlesi yan lem ve dem ebh ve ervhyla bile ketm-i ademden sahr-y vcda gelmi mahlk ve mmkin ve hdistir. Ve yine anclayn ahirette dah ebh ve ervhyla, 274 , ve bir frka dah arfda, cmlesi kendi275 ztyla kim ve Hakktan keml-i bud ile bad itibr olunur. Bize bizim h damarlarmzdan yakn buyurulduu nazm- kermi276, ilm ve kudret ile tevl olunur. Cihet-i sitte ve mekndan tenzhi ve277 avlimi muht ve zt- azamet-i pkine nihyet olmayp, mekn ve cihet zt- n-mtenhiye tasavvur olunmayacan tasavvur edemeyip, hemn hem vlimi ihtdan tenzh ederler, ve hem278 mekn ve cihetten tenzh ederler. Onu fehm etmezler ki avlimden tenzh ve iht-i ztiyeyi selb ve inkr mekn ve ciheti manen isbttr. Hsl ehl-i er Hakktan budune rz ve kurbunu
268 269 270 271 272 273 274 275 276

B: bu B: olan Bve, B+, ABve, B+, A(O gn) bazs cennete girecek, bazs da yakc atee. e-ura (42/7). kendi, B+, AAndolsun ki insan biz yarattk ve nefsinin ona verdii vesveseyi de biz biliriz. nk biz ona ah damarndan daha yaknz. Kaf (50/16). A+, BA+B-

277 278

60

kabl etmeyip enniyyet-i srf ile gayriyyete kni olmulardr.

279

yet-i kermesi
erfini sfat ile tevl ederler.

280

el-hads,281 hads-i

Amm ehl-i tark eer ki, onlar dah marifetullha vsl olmadan srr- vahdet ve nkte-i maiyyet-i zt ve kurb- manev ve ittihaddan gfil iseler de dim- irfnlarna lezzet-i kurb ve zevk-i [7/b] maiyetten bir cni demitir. Ve mme-i marifetlerine by- fen282 bir bek-i vahdniyyet ve hev-y ferdniyyet eriip, kendisin Hakktan gayri ve bad bilip, ylecesine itikd etmi ise de, yine maiyyet ve kurbiyyet kaziyyesi semine dedike, bir rhn zevk ve lezzet peyd olur. Ve onun tashhi ve tahkki sevdsna der. Ehl-i er misill inkr ve kilini tekfr etmezler. Belki ikrm ve ihtirm eder.283 Ve kendilerinde klk ve visl ve Ceml hevlar hafce zuhr etmee balar. Ve mehcr ve284 firkta olduu ve bir nesneden dr ve enniyyet zulmtyla mahsr olmaklk hayliyle, zamn zamn zrlklar edip kabz sfatyla ekser tenhlarnda bk ve zdrablar eker. T ki, lem-i marifet yz gsterip fkdn olan cevherin vicdnyla ve vicdnnda inkbz, nevan inbista tahvl ve arz285 vcdu ve arz- lem gayr-i arza tebdl olmaa balar. Ve bu makm- marifet makm- istihlk ve istirk ve sekr ve mahv ve hayz- ricl cmlesi bu mertebede yz gsterir. Geri bu mertebe mertebe-i287 hakkatte dah zuhr eder. Lkin vakt vakttir, yine mahvden sahve ve sekrden ura dner. Amm makm- marifette ki, makm- hakkate henz gzer etmemitir. Asl sahve gelmez ve
286

srr zhir

279 280

281 282 283 284 285 286 287

nk biz ona ah damarndan daha yaknz. Kaf (50/16). Kulum bana nafile ibadetlerle yle yaklar ki... Hadisin devam ben onun gznn grmesi, kulann iitmesi olurum. eklindedir. Buhari, Rikak, 36; bn Hibban, es-Sahih, 2/58. Ble, B+, AB: ederler BB: arzn Yerin baka bir yere dntrlecei o gnde. brahim (14/48). B-

61

sekrden aylmaz,288 buna mertebe-i cem dah derler. Bu mertebede halk ile Hakk cem eder. Ve bu [8/a] cemiyyette289 halk Hakk,290 kem ve madm bilir. Ve yle mhede eyledi ki291 halk asl yokdur. Halk denilen hemn bir vehm-i292 hayl ve bir elvn ve ekl-i mteaddide ile yalnz bir zlldir. lemde var olan ve demde mevcd ve mehd olan bir vcd ve bir zttr ki Hakktr, gayri deildir. Gayr ve siv dedikleri, hicb- cehl imi. Bu dah gayri deil imi. Ve yle itibr eyledi ki293 halkn vcdu vcd- Hakk ve Hakkn vcdu, vcd- halk ve Hakkn semi ve basar ve yedi ve ricli ve lisn halkn semi ve basar ve yedi ve ricli ve lisndr. Ve yine anclayn halkn semi ve basar, il hirihi. Hakkn bu srette hemn halk klliyen ortadan giderip Hakk isbt eyledi.294 Bu mertebeye tebh-i srf dah derler. Nitekim ehl-i er tenzh-i srftadrlar. Ve ehl-i er lemi ve demi bir vcd- mstakil ve Hakktan hl ve kendi ztlaryla kim bildikleri gibi makm- tarkatte olanlar dah ylecesine bilip ve yle itikd etmilerdir. Lkin u kadar var ki ashb- marifet ve hakkatin vahdet-i vcd hakknda ettikleri mdellel295 tahkkatlarn grp, memm- cnlarna nesm-i vahdetten emme-i ryihai irfn ve marifet-i nefsten vsl olup bildiler ki, bu rivyette bir diryet ve bu hikyette bir kiyset var diye nr-i mn-i hakk ve by-i296 kn- manev hsl olmutur. Ve ashb- [8/b] marifet srr- tevhdi vicdnlarnda ayn- mhede ve muyene etmilerdir. u ehl-i rusm ve avm ki bu srr selb ve inkr ve ashbn tahkr ve tekfr etmilerdir. Ehl-i tarkat onu ilmel-yakn telakk ve kabl ve ashbn tazm ve tevkir etmilerdir. Ve ehl-i marifet onu kendi vcdlarnda tahkk ve hakkal-yakn ile mecm- lemi bir vcd ve bir zt bilip, 297 ve dah 298

288 289 290 291 292 293 294 295 296 297

B: ayrlmaz B: cemde B: cemiyyetinde B: eder ki ve, B+AB: eder ki B: eder B: mdelleli mn ve: B+ AAllah gklerin ve yerin nurudur. en-Nur (24/35).

62

 el-yeh. Ve hem Habbi lisnndan 299 ve dah 003. Ve nice bunun emsli yt-
Kurniyye ve ahds-i Nebeviyye ile mdellel ve beyn ve tahkk olduu, ems gibi ayn ve nr- ems gibi leme firvn olmutur. Pes ashb- marifetin kadr ve erefi gn gibi ayn iken ashb- hakkat ve ehl-i istikmet olan kmmel-i ehlullh makm- marifeti akabe ve mezlik-i akdm olmakla gh bis-i ilhd ve tezenduk olur diye ihtirzlarndan vsta-i beynel-islamn kfr itibr buyurmulardr. Zr makm- berzahdr. Nitekim baz srlarmzda makm- marifet tahkk olunmutur. Onun iin makm- marifette301 mride keml-i ihtiyc der-krdr. Zr klar ve slikler ve Hakk yolunda ve Hakk muhabbetinde olan302 sdklarn bir vakti vardr ki, cezbe ve muhabbeti galebesinden nk u bedin derk ve tefrk ve hayr u errin fark ve tahkk etmee liykati olmayp [9/a] her kelm ki bir mukallid ve mezhebinde gayr-i303 muhakkik kimesneden iitip ve bir mahalde grp, onun bir vakti olur ki cmle mereb ve mezhebleri bir grr. O vakit, mezhib-i btldan birine meyl etmesi emr-i mukarrer olduundan mrid-i kmil onu ondan shlet ile geirip, mezheb-i Hakkta yine sbit ber-karr eder. Eer ki kffe-i merib ve mezhib ve itikdt mezheb-i Hakkta mstarak ve mstehlektir. Lkin ashb- istikmet ve erbb- ilm ki ayndan sonra hsl olmutur. Onlar katnda fark ve temyz ehemm ve elzemdir. O mertebeye mertebe-i cemul-cem ve fark- badel-cem derler. Amm ashb- marifet shib-i cem ve tebh-i srf, nitekim zikri sebkat eyledi. Ve ehl-i hakkat tebh ile tenzhi ve sret ile many ve zhir ile btn ve mecz ile hakkati ve zhir ile mazhar cem ettikten sonra yine fark eylemiler. Nitekim zikr olunsa gerektir. Onlar imm ve seyyidler ve mukted ve vrislerdir. Lkin ehl-i cem immete yaramaz, mrid ve mukted olamaz. Onun iin ki onlar halk Hakk ile rtmtr. Onun iin vsta-i beynel-islmn olan mertebe-i kfr itibr olunmutur. Zra
298

299 300 301 302 303

Gklerdeki, yerdeki bu ikisi arasndaki ve topran altndaki her sey, yalnzca Onundur. Taha (20/6). Bkz. dipnot 280. Zamana svmeyiniz nk o Allahtr. Ahmed b. Hanbel, Msned, 2/395. makm- marifette, Bslik, B+ B-

63

onlar halka asl vcd vermez. Ve mecm- ey-y mmkinede varlktan eser grmezler. Fen-y vcd ile seyr-i ilallh gyetine erip seyr-i fillha kadem basmlardr. Lkin henz dah istikmet ile seyr-i anillh makmndan b-haberdirler ve ey-y mmkinenin [9/b] vcd-i ilmleri ve tekvne kbiliyyetleri cihetine itibr etmeyip adem-i ztleri zerine mecm- itibrt- vcddan skt etmilerdir. Binen al zlik bir cihetten tlakta ise de yine bir vechile mukayyedlerdirler. Yan tebh ile tenzhi cem etmeyip yalnz tebhde kalmlardr. Kffe-i mahlkt ve mecm- ey-y mmkinede vcda nevan304 kbiliyyetleri olup, madm- srf ve muhl-i zt305 misill mmteniul-vcd olmayp, mmkinl-vcd ve mstaidds-suver ve kbilit-taayyn olduklar ayn- sbitede sbt ve ayn- hricde vcd bulduklarndan malmdur. Zr muhl-i zt misill mmteniul-vcd olmak lzm gelse hazret-i ilmiyyede sbt bulmaa mstaid ve tekvne kbil olmamak iktiz eder idi. Pes bu itibr ile madmt- mmkine yan zll-i kevniyyenin dah, min vechin hakkn icr etmek makm- istikmette olan kmmelin vazfe-i hldir ki, onlar ashb- hakkattirler. Amm ehl-i marifetde bu nazar- cemiyyet ve tlak henz hsl olmamtr. Amm bu dah malm ola ki mertebe-i marifet ashb dah tr: Biri marifet-i ilmdir ve biri marifet-i ayndir ve ncs marifet-i hakkdir. Marifet-i ilm, ktb-i ehlullh ve efvh- meyhdan hsl olmutur. Ve slik onu ilmle gzel bilmitir ve ona yakn-i kll hsl etmitir. Ve ikincisi, [10/a] marifet-i ayn ve hddir. Bu dah marifet-i ilm misill lisn- meyh306 ve ktb-i tife-i sfiyye mtlaasnda bu marifet, slk ve cezbe ve tasfiye ve tezkiye mukrenetiyle mchede ve riyzt ve gnl lemine keml-i tevecch ile siv ve gayriyyet ve hd-i307 vcd-i enniyyet irtifyla, ilmin mhede rtbesinde incilsdr. Eer ki, bu mezkrt marifet-i ilmde dah mevcd ve bunlarn cmlesi slke merbttur. Lkin bunlar ziyde ve terakkde olduka marifet ve ilm ziyde olur.

304 305 306 307

B: neva B: zt ktb-i meyh, B+ ve ayn mertebesin bulur ve marifet-i ayn ve uhd, B+

64

yle ki, tertb-i mezkr yan slk ve mchede ve zikr u fikr ve sir ahvl-i slk ziyde olduka yakn-i ilm yakn-i hd dediimiz mcerred marifet ilminin ziyde olmasdr. yle ki, grr gibi bilmekten kinyettir. Zr mhedeye308 hid ve mehd iktiz eder. Bu marifet ise marifet-i309 isneyniyyet ve gayriyyet deildir. Zr henz bu slk ve mchedeler ve ile310 ve bunca edyidler hep enniyyet ve gayriyyet mahv ve fen ile slikin kendilii vcdundan def u refi davlardr. Ve marifet ilmi dah dediimiz ilm-i lhnin kalb-i ukta cilve-ger olmasdr. Yoksa slikin kendi vcdu ilmiyle deildir. Zr bu mertebede slik vcdunun izle ve irtif sayinde bezl-i cn etmekten ibrettir.311 Bir nesnenin vcdu olmaynca ilmi ve uru ve hdu312 dah olmaz. Binen al zlik marifet-i ayn ve hd [10/b] marifet ilmin terakk ve tezyddr, gayri deildir. Fefhem, vallhu alem ve ahkem. Ve nc marifet yakndir. Bu hakkal-yakn makmdr. Vcd-i manevnin vcd-i ekmelde zuhrundan kinyettir. Zuhr- zt dah derler ki gyet yakndir. Bu mertebede yakn tabiri meczdr, tefhm iin. Zr burada shib-i yakn fenya erer. Bu dah ilmin nihyetidir. Burada shib-i marifet,313 marifet ile tahakkuk eder. Ve marifet bu menzilde marifet-i314 marf olur. lm315, ayn316 ve isim, msemm rengine boyanr. Yan b-reng olur. Ve makm ve mertebe ve menzil nihyet bulur. Bu mertebenin shibi b-vcd ve b-marifet ve b-reng ve b-nindr. yle iken yine her vcdda mevcd ve her renge munsabig ve her makmda mukmlerdirler. yleki mertebe-i eratte hizmetin ed edip mertebe-i tarkate kadem koyup ve tarkat ahkmn b-tammih icr edip ve ikisinin dah kabn soyup hurd-i marifete urc eyleyip lbb-i marif ile karn doyup onda bir zamn tevakkuf ettikten sonra gayret-i kabiliyyeti onda dah tevakkufa317 tahamml318 etmeyip kadem-i himmet
308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318

B: mhede BB: ileler yle, B+ ve hdu, BBBB: ve ilm B: olur B: tevakkuf B-

65

ve gayretin fez-y hakkate vaz ve himmet-i mrid ile marifet-i hakkye vsl olup, akabe-i kfr ubr ve devlet-i sery- hakkatte huzr eyledi. Bu mertebenin ashb ekser keml-i istikmet shibleridir ve mrid-i [11/a] kmil ve mukted-y hss mm millerdir. Her ne kadar makmlar makm- tlak ise kendilerin ehl-i rsm-i avmdan sret mmtz etmezler. Onun iin onlar fark- sn ashb itibr olunur. Zr ehl-i er iken fark- evvelde idi. Marifete vsl olana dein tarkatte dah farkyladr. Marifete kadem basnca hi fark kalmaz. Onun iin319 ne mecz ve ne hakkat fark kalmaz ve asl gayri grmez ki fark yan halk ile Hakk320 fark ede. Halk adem-i srfa ihle ve vcdu yalnz Hakka havle eder. Ve vcdun321 kbiliyyet-i ilmleri olup ve adem-i mahz ve mmteniul-vcd olmadklarna nazar etmez. Amm nki himmet-i mrid ve feyz-i inyet-i red ile Hakkal-yakn ki makm- hakkattir. Ona duhl myesser ola. O vakt srr- mezkre rif olup yine cmleyi ehl-i er ve avm misill ey-y mmkinede her taayyn mertebesi mertebesince fark ederler. Ve lemde muktez-y versetlerin tamm- istikmetle ed edip giderler. Amm evvelki fark ki ehl-i rsm ve avmn gaflet ve cehl ile idi, yle deildir. Bu fark cemden sonra fark- sndir. Ve fark- badel-cem ve322 hadiyyetl-cem hsl stlht- sfiyyelerde323 mezkrdur. bu mahalde mnsebet iktizsyla zikr olundu. Pes nc marifet ki, mertebe-i hakkattir. Mertibin cmlesini cm324 ve hmildir. Ve marifette soyunduu kablar yine tekrar giyinir. Ve halyka [11/b] o yzden grnr. Yan erat cevizden yeil kabdr ki gyet acdr. Ve tarkat cevizin sar kab gibidir ki, ac deildir, lkin etindir. Zr erat ihtiyr ile deildir, memrendir onun iin acdr. Ve tark her ne kadar kat ve etin ise cezbe ve muhabbet iledir, mecbren deildir. Amm nki marifete dhil olur, cevizin lbb olmutur. Yan puhte olmutur kablarn soyup karp lbb yenmee salhiyyet peyd etmitir. Krn karp lbbn yese olur. Amm yemeyip sabretmek gzeldir. T ki yeil kr ayrlp
319 320 321 322 323 324

B: iin ki fark, B+ B: vcda cemul cem ve: B+ bu stlht- sfiyyeler, B+ deildir, B+

66

kendi dklr. O vakt onu alp yese olur ve hfz edip lzm olduka yemelidir. Lzm olmad mahallerde hfz eder lzm olduu vakte.325 Zr ceviz yenmek iindir, amm yeil kab gzel olmadan trmalasa kr vakitsiz fsid olduuyla lbb dah fsid olur. Ve marifet lbbn ince kabdr. Yan gmleidir. Yenmeyip soyulursa gyet al ve berraktr ve yense dah olur.326 Onun iin marifet tarkat ile hakkat beyninde berzahdr. Kab olmas cihetiyle kaba mbihdir, yan tarkata mbihdir. Ve ekle salhiyyeti hasebiyle lbbe mbihdir. Binen emreyn beyninde berzhdr. Ancak ekle ve lbbe salhiyyet ve mbeheti aglebdir. Yan tarkatten hakkate akrebdir. Amm hakkat srf lbdr.327 Ve mcerred [12/a] ekl iindir. Eer328 ekl etmeyip hfz ederse ki muktez-y hli ekli lzm gelirse ekl ede. Ve ekli lzm olmad vakte hfz ede, keml-i istikmettir. Yok eer hfz ettii puhte olmasnda bhe ve ekten ise henz mahcbdur ve hakkate erimemitir. Zr ekk ile yakn [zil] olmaz. Hsl ashb- hakkat ekl edecek vaktini ve ekl etmeyip hfz edecek zamnn bilip ona gre amel ederler. Vallhu alem ve ekrem. Drdnc nkte hakkat beynndadr. Bu dah nc marifette nifen zikr olunduu gibi nkte-i hakkat beyna329 smaz ve ayna gelmez ve ibre onu tarf edebilemez. Onun tarfi zevk-i hl ve tabr ve330 vicdndir. Eer hakkat tabre gelse hakkatlikten kp mecz olur. Amm nki mecz kantara-i hakkattir. Hakkate ubr olmaz. ll mecz kantarasndan ubr olur. yle olsa biz de mecz yznden hakkat emsi zerresini ayn ve hakkat bahrinin katrelerinin katresinden beyna getirelim. Amm ne fide ki o makmdan her ne sylense tenkustur ve tahkkin sreti mansine muhalif ve mansi sretine mugyirdir. Eer ashb- hakkat diye bed-i kelm ettiimle tenkusum zhir olur ki hakkatin ashb olmaz. Ve eer makm- hakkatten bahsetmek dilersem kezlik hakkatte makm ve menzil dah olmaz ve eer
325 326 327 328 329 330

B: vakitte BB: eder BB: beynna B-

67

[12/b] geencileyin331 hakkatten erate avdet demek istersem, hemnn hakkatten erate avdet eden yine meczdr. Zr erat hakkat emsi zerrelerindendir.332 Ve tarkat, hakkat bahri katrelerinden bir katredir. Amm biz yle diyelim bu emse eren ve bu bahre giren zevt- kirmlar ki onda mstehlek ve mstarak olmutur. Baz shil-i bahre dnm ve baz dnmeyip kalm. Amm evvel ki dnmtr. Biri ryn dnm ve badeh giyinmeyip ylece ryn kalm ve baz dnp libsn terk etmemi. Evvel ki girdii gibi libs ile kar. Ahkm- istikmetle icr-y verset-i enbiy ederler. Ve her hlde mizn- erle333 istikmet gderler. Ve halyka rehberlik ve kuvvet-i diynet ve ibdet ile serverlik edip, mrd ve imm ve muktedlk hakkn icr eder.334 Hsl ashb- hakkat dediimiz zevt- kirmlar unlardr ki, bahr-i vcd-i Hakkta kendilerin ifn edip,335 lemde eydan bir nesne grmezler. ll o nesne vcd-i Hakkta mstehlek grp lemi ve demi Hakkn vcduyla kim ve tecell-i sbhn ve nefes-i Rahmn muktezs en-i Hakkta ilmen ve teceddden dim bilip ve taayynt- ey ve suver-i mmkine mtekben, mahv ve cd ve nefy u isbt zere olduklarndan vcd-i eyy ilm ve zll ezeliyyeti ve ebediyyeti itibryla mevcd ve dim [13/a] ve dim Hakkla kim nazaryla nazar edip eynn dah mertebesinde kadrine itibr edip mahall-i mahallinde hkmlerin icr ederler. Ve yine anclayn sret ve taayynlerinin tekuben vcdlarnn ezel ve ebed idm ve ifnsna nazaran, hudslar itibryla vcd-i vhid bil-taaddd imkn- ferdniyyet ve vahdniyyet-i zt- Hakka nazaran, lem ve demden vcdu nefy u selb edip l-mevcde ve l-maksde ve l-mabde illallh mertebesinde tarafeyni cemiyyet-i Hakkn ile makm- fark ve cem ve cemul-cem kemltna vsl ve mecm-i mertib-i kevniyye-i zlliyye ve menzil-i tenzhiyye ve tebhiyye ve

331 332 333 334 335

B: cileyin B: zerrelerinden zerredir B: eratle B: ederler ve, B+

68

makm- ahadiyye336 ile vhidiyyeyi337 cem-i338 cem edip, eyy vcd-i izf ve eynn hmil ve eyy mil olan hakyk ve vcd-i339 lah ve hakkat-i vhide ve her bir taayynde sbite ve taayyn her nda fn ve hviyyeti ezel ve ebed bk itibr etmilerdir. te bu mertebede olan yan bu ilm ve bu irfn ve marifet ve bu yakn ve mn zre olan kmil ve ekmele, ashb- hakkat derler. Amm nefsl-emr, yan lafz- hakkat her eyin man ve btnna ve nefsl-emrine ve shhat-i340 ztna hakkat derler. Lkin indes-sfiyye drt mertebe itibr etmiler. Geri mertebedir ki: ilmel-yakn, aynel-yakn, hakkal-yakn. [13/b] Hakkal-yakn341 ve hakkat dedikleri hakkal-yakndir. Ancak bu mertebe slik-i sdkn ve rif-i kndr. Bir mertebe dah avm ve ehl-i era isbt ettiklerinden ibtid erat ki kffe-i ehl-i slm ummen er-i erf ile memrlardr. Badeh tarkat ki hussan ki ehl-i islmn gzde ve mstaiddnin mesleidir. Badeh marifet ki ehl-i tarkin zbde ve gzdesi mertebesidir. Nihyet gyet ve gyet nihyet ki, ehassn ve zbde ve gzde-i ehl-i tarkin seyyidi ve imm ve kahramn- marifet ve sultn- hakkattir. Pes cennet ehl-i erin ve ceml ve ruyet, ehl-i tarkin ve vuslat ehl-i marifetin ve cmlesini cem ehl-i hakkatindir. Ve cmlesini ve mahv ve iskt yine ehl-i hakkattir. Vallhu alem ve ahkem. EL ASLL-EVVEL F Beyn- Ftratl-nsniyye; ki ona mebde dah derler. Zr342 evveli mebde ve evsat me ve hiri med derler. Ve stlht- sfiyyede cil derler.

336 337 338 339 340 341 342

B: ahadiyyet B: vhidiyyeti Bve vcd-, Bve, B+ BB-

69

Zuhr- zt- mukaddese

343

ile tabr etmilerdir. Ve tecell-i evvel ve

taayyn-i evvel ve hakkat-i Muhammediye ki, illet-i giye-i kffe-i mmkinedir. Ve bu tabrt ve nice tabrt dah vardr. Cmlesi akl ve nr-i kalem ve rh cmle rh-i Muhammed ve srr- hakkat-i Ahmeddir. Pes her kimse ki eref-i insniyyet ile merref ve mkerrem olmak nasb olmutur, lzm ve l-bddr ki evvel kendi ztn ve ztnn asln ve sretini [14/a] ve sretinin madde ve mddetini ve nzl ve urcunu tashh ve tahkk ve tedkk ede. Badeh asln tahkk ettikten sonra fasln, bis-i fasln fehm ve idrke sarf- makdr ve faslnda memriyyetini ve maetini ve maetinin tadl ve tesviyesini ve zhir hlinde lzm olacak selmet-i hl ve derece-i344 zevk-i kemli ne ile ve ne vechile hsl olur ve neden ictinb ve ittik ve neye teebbs ve iktid ehemm ve elzemdir. Bilmek ve mcibince amel klmak badeh hilkat-i demi asln ve fasln bildikten sonra maksd- asl ve matlb-i l-reyb olan vasln ve ber-muktez-y
345

. Ve marifet-i ztn ki hilkat-i

demi mcerred hubb-i ztden346 zt- Hakk bilmek imi. Bu srette

347

hads-i erfi fehvsnca, Hakk bilmeklik nefsini bilmeklik ile imi.

Pes nefsini bilmee ve Hakka vsl olmaa ve348 asln349 arayp ve vaslna cn u bezl ve vcd ifn etmek kasdyla, katre-i vcdunu bis-i vusl olan bahr-i seyr u sulke ve zerre-i bdunu nr-i ems-i marifetullhda ke[t]m etmee ikdm ve ihtimm ede. Zr hilkat-i nev-i ben demden maksd ve nefh-i rh-i Rabbn ile merref ve mkerrem olan vcd-i insndan matlb350 olan, ancak marifet-i nefs ile marifetullhdr. Gayri deildir. Zr Hakk sbhneh [14/b] ve tel maksddn ve maksdu talebden ve

343 344 345

346 347

348 349 350

Zt iin ztnda. ve, B+ Ben gizli bir hazineydim bilinmeklii sevdim, bilinmek iin halk yarattm. Hadis. Acln, KefulHafa, 2/173; Ali el-Kri, el-Esrrul-Merfa, 1/273. B: ztdr Kim nefsini bilirse rabbini bilir. Acln, Keful-Hafa, 2/343; Ali el-Kri, el-Esrrul-Merfa, 1/352. BB: vasln B: matlb

70

ihtiycdan ve zarretten ve bir351 nesnenin352 vcdu ve cd lzmundan mnezzeh ve muarrdr. Amm keml-i zuhru, esm ve sftnn lemde vcduna muhtc ve esm ve sftnn kemli zuhru lem ve lemde mezhir-i suver ve mery-y taayynt- zllye muhtcdr ve lemlerin taayynt- mmkine ve teahhust- mteayyine ile zuhr- kemli rh ve klb- lem ve man-i netce-i ecrm-i arzyye ve semviyyenin zuhr- kemli nsha-i cmia ve nev-i ben deme muhtc ve demin eref-i mahlkt ve efdl ve ekrem-i melik ve cin ve sir zerine kemli zuhru insn- kmile muhtc. Hsl bu353 cmle ihtiyct- mahlkt ve mmkintn keml-i zuhru vcd-i fahr-i kint aleyh-i etemms-salt ve ekmelit-tahiyyt hazretlerine mnteh354 ve merbt ve dny ve hiret o zt- z-n ve cellil-nvnn zuhruna menttur. Pes lem ve demi halk ve cddan355 mrd mcerred esm-i mtehlife ve sft- mtekbilesi mery-y356 mmkine ve mezhir-i mteayyinede takallbt ve tekblt zre hkmlerin icr ve Ceml ve Cell ve Hidyet ve Dall ve Muizz ve Mzill ve Muhy ve Mmt, Kbz ve Bst, kez ve kez. Mazharlarnda hizmetlerin ed etmektir. Pes bu man [15/a] malmun ve bu nkte meczmun olduysa asln ve meneini ve mebdeini357 bilmek ve salh- hline lyk ve lzm olduu mertebe fasln ve men ve her zerine bilmesi lzm ve elzem olan358 maslahatn anlamak ve idrk etmek ve ylecesine i etmek lzm ve l-bddr.359 Pes bunlarn cmlesinden sonra cmlesinin netce ve hulss ki asl matlb ve maksd ve kil ve mevsf ve ahlk- hasene ile muttasf olanlara hussan belki ehl-i islm ve mn shibi olanlara ummen kii encm- krn ve netce-i ahvlini bilmee ikdm ve keml-i ihtimmdan ibrettir.

351 352 353 354 355 356 357 358 359

BB: bir nesne ki BB: mazbt B: cd- dil B: very-i ve mebdeini, Btedenn, Blzm ve l-bddr ifadesi B nshasnda l-bd ve lzmdr olarak gemektedir.

71

Pes vasl ki meddr. 360 fehvsnca ve nazm- kerm 361

m-sadaknca vsl- ilallh ve seyr-i fillhda mesned-nin vatan- asl ki, 362 muktezs devrt- kesra ve neet-i vefre
addndan363 hals olup, akabt- nefs-i ehevt ve derekt- sicn-i tabattan fenfillhda hals ve derect- vahdet-i sery- bekbillahda ihtiss bulmaktr. Pes asln dediimiz ftrat- asliyyesidir ki, hizne-i knt kenzde meknn ve mahzn idi. Pes mevvclk sfat
365 364

tekz-y hubb-i ztsi bahri harekete gelip

366

temevvct- sriyye ve telattmt- ahsiyye iktiz ve mukteziyt

367

kader ve kaz hkmn icr etmek irdesiyle [15/b] fehvsnca Hakk sbhneh ve tel hazreti

kendi zt- mukaddesini ve muttasf

olduu evsf- kmilesini ve evsf- kmilesinin mil ve hmil olduu ahkmn, bitammiha bilir ve grr ve esm ve sft mil olduu ahkmnn cziyyt ve klliyyt ezelen ve ebeden cmlesi ilminde sbit iken, hricde dah mirt- mezhir vstalaryla368 icmlden tafsle369 kuvveden file gelip esm-i cziyye ve klliyesi hmil ve evsf- l-yuhss mil olduu ahkm- mtekbile ayndan ayna ve butndan zuhra gelip mazharlarnda memriyyetlerin icr ve mirt- demde Ceml-i bKemlini mhede ve kyyet ve makyyet debdebesin ve muhibb ve mahbbiyyet tannnesin ve visl ve firk annesin izhr ile azamet-i kudret zuhrunu murd ve bu yzden dah lemde esbb ve vesyet ile cilve-ger olmak hubb-i ztsi tekza etmekle, lem-i halk ve cd ve mirt- demde sret-i esm ve sfat cilve-ger olduysa, lemde o denli kbiliyyet olmad kendi zt- mukaddesini ruyete mirt olup bil-fil Ceml-i b-kemli370 aksi mazhar- zt- mukaddesine yn ola.

360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370

Ondan balad ve yine ona dnd. Biz phesiz (her eyimizle) Allaha aidiz ve phesiz Ona dneceiz. el-Bakara (2/156). Vatan sevgisi imandandr. Acln, Keful-Hafa, 2/413; Ali el-Kri, el-Esrrul-Merfa, 1/180 B: addden Bkz. dipnot 345. BBkz. dipnot 345. B: hazretleri B: vstasyla ve, B+ B: b-kemlini

72

Her ne kadar ki mezhir-i371 lh372 ve mirt- sbhn itibr olundu ise bilkuvve olup bil-fil cemi-i evsfyla ve keml-i zt- Hakk ve ceml-i vech-i mutlak ile [16/a] pertev ve akse mstaid olmadndan maksd-i asl mirt- lemde
373

hsl olmamakla, dem ki, cmi-i esm ve sft ve zt, bir nsha-i cmia-i
mazhar- azam ve mirt- ekmel ve etemm olmakla kbil ve mstaidd-i muhibb ve mahbbiyyet olduundan, demi kendi Ceml-i b-Kemli ve zt- lsine mirt halk ve cd eyledi. Ve kalb-i demde bir defne veda olundu ki, mecm-i mevcdttan o defnede bir eser buluna ve fyzt- lhden lem ve deme lzm olan feyz, o defne vstasyla hsl ola ve tlibler matlbunu ve klar makunu yabnda aramayp onda bula. Amm o defneye bir tlsm vaz olundu ki her n-ehl o defneye dest-res olamaya ve onun gayri vechile yolun ve kolayn bulamaya ve o defneye men lzm olduundan enbiy-y izm men nasb ve yine cmlesine bir slr lzm olmakla, fahr-i kint aleyhi374 ekmelit-tahiyyt hazretlerini slr- cem-i enbiy ve mye-i Muhammed, aleyhissalt vesselm tlsm vaz olunup ve fahr-i lem htemn-nbvvet375 olduundan, vrisleri ki evliy-y kirmdr. Enbiy makmna men onlar lyk ve erzn grlp376 ve onlara dah bir slr ve cmlesine bir res mcib olduundan kutub ki ona gavs derler. Cmlesine serdr nasb olunup fyzt- sr-i lem ve ummen [16/b] deme377 onun mikt- zhirisinden ve fyzt- manev ki hussan deme mikt- manevsinden takdr ve taksm oldu. Pes 873 bunlarn cmlesi bir manyadr. lafz kaderullh ile trif etmiler. Rh-i Muhammed ve sir ervh- dem emr-i Rabbdir, mahlk deildir. Zr rh-i dem aleyhisselam ve
379

buyuruldu. denilmedi ve hem kendi zt- pkine

B: mezhirt BO hakkat gibi olan eydir. etemms-salt, B+ B: hteml-enbiy ven-nbvvet B: grkp B: dem Allah nce kalemi yaratt ve aklm ve nurumu ve ruhumu. Ahmed b. Hanbel, Msned, 1/494; Acln, Keful-Hafa, 1/309. Ona ruhumdan fledim. Hicr, 15/29; Sad, 38/72.

371 372 373 374 375 376 377 378

379

73

izfetle buyuruldu. Ve hem

380

buyuruldu gelmedi.

Hsl nkte malmdur. Lkin381 bu niktn beyn ve tahkki bir bahr-i b-pyndr. Bu mecmaa smaz bizim murdmz icmlen insnn asl ve mebdeini b-ihtisr ifdedir. Hsl rh-i Muhammedden ervh- enbiy ve ervh- enbiydan ervh- mminn ve ondan kfirn ve mnfikn ve mrikn il hiri. Amm dem ki zt- Hakka mazhar oldu. Hicb- beeriyyet382 mahcb ve evsf- behyim ile muttasf ve mayb olduklarndan hilkatleri ve mazhariyyetleri ksr ve hsr kaldklarndan enbiy-y izm cd383 ve enbiyya vris olmak zere evliy-y kirm halk ve bnyd oldu. Gfilleri gh ve nimleri intibh ede. T ki def-i gaflet ve ref-i hcb-i enniyyet ile yine vatan- aslsine rc ve muhabbet ve marifet tahsline ki istidadlarnda sbittir. Kuvveden onlar vstasyla [17/a] file ve icmlden tafsle gele ki asl- maksd cezbe ve muhabbetullh ile marifet-i nefs ve marifet-i Hakka vsl olup, ittihd ve ittisl-i manev hsl ola. Pes ittihd ve ittisl dediimiz yle deildir. Sen bir mahlk ve ey-i hir idin, sonra seyr u slk ve say ve ihtimm ile bir mertebeye eresin ki, Hakka vsl olup Hakkla muttasl ve mttahid olasn. Tel nh an zlik abd-i mmkin ve madm ve hdis Hakka vsl ola. Yhd mttahid ola bu itikd kfr ve irktir. Zr madm ve mevcda ve hdis kadme ve mmkin vcibe mukrin olmak muhl-ender muhldir. Grmez misin, Hazret-i Cebril mertebe-i zta mukrin oldukta

483buyurdular. Lakin bu ittisl ve ittihd manevdir ve tabrdir. Ne ittihd ve

ne ittisl vrdr. Ve ne Hakkla muttasl olacak kimesne vrdr.385 Fenki dreynde Hakktan gayri kimesne olmayp ve sen dah olmayp vr olan denli Hakk olduun eksiz ve bhesiz bildin. Ve ne vakt ki sana bu ilm ve marifet hsl oldu ki Hakkalyakn tabr olunan mertebedir. Hsl oldu, gy o vakt sana Hakkla ittihd ve ittisl
380 381 382 383 384 385

De ki: Ruh rabbimin bilecei bir eydir. sra 17/85. Bile, B+ B: cb Bir adm daha atarsam yanarm. Ali el-Kari, Mirktul-Meftih,1/49; Alsi, Rhul-Men, 26/83. ve ne Hakkla muttasl, B+

74

vki oldu. Onun iin ki, keenne sen bir gayri nesne idin. Gayrilik fen olup, ayn olduun bildin. O vakt gy Hakka vsl oldun. Sana386 bir ren temsl edelim. T ki, ona nice fehm edesin. Deryda balklar [17/b] cem olup pdihlarna varp ikyet ve ric etmiler ki, bizim suya harret ve itiykmz vardr. Bize suyu gster ve kndr. Pdihlar der ki: Siz dim sudasnz ve nefsiniz ve haytnz sudur ve siz dah susunuz. iniz ve dnz sudan ibrettir. u kadar ki bir emr-i itibr kalbnz vrdr, o dah bir taayyn ve387 sretten ibrettir. Hem siz kendiniz susunuz ve hem dim sudasnz388 ve iiniz de ve dnz da sudur. Ve su cmlenizi muhttir. Bir trl merm ifde edip bunlara itimd gelmeyince: Gelin size suyu gstereyim, deyip shil-i deryya gelmiler. Bir tifeye demi ki: te su budur kaldrp kendinizi suya atn. T ki, vsl olasz, demi. Cmlesi kendilerin sudan tara tnca su ne olduun bilip der-akab, kendin cem edip geri suya vsl ola, vsl olup selmet ve sadet bulmu. Ve bir nicesi389 kendin deviremeyip tzelden man ve nkteyi390 fehm edemeyip, hev-y nefs391 ile rpna rpna kalp helk olmu. Bundan malm oldu ki insn yalnz bir zll u hayldir. Vcd ve mevcd Hakktr. Ve Hakk arayp bulan kendinde ve kendini bulur.392 Yan kendi gayr olmayp Hakkn srr ve hakkati olduun gzel bulur.393 te o vakt ona vsl oldu denir. [18/a] Yoksa gerek vuslat gerek kurbiyyet gerek ittihd- ittisl zhirde sylenen ve anlanan vuslat ve ittisl gibi deildir. Nkte: Mesel sen siydet arz edip siydete gyet muhabbetin var imi. Ve siydete mlik olmann tarkin ve resin arayp durmusun. Halbuki, bir kimesne nesilden394 olmadan seyyid olmak mmteni imi. Meer sen nesilden395 ve hlis emr

386 387 388 389 390 391 392 393 394 395

sana, B+ srettir ki, B+ B: sudasz ve bir nicesi, BB: nkte B: nefsin BB: bilir B: neslinden B: neslinden

75

ve seyyid imisin. Fenki emr ve seyyidliin hakkat bildin, Siydete vsl oldum, dersin. Maa-haz sen ztnda seyyid imisin. Fefhem. Nkte: Mervdir, pdihn zamnndan bir melik, criyelerinden birine gazab edip vezrine emr eder, criyeyi alp telef ve helk eyleye. Vezr-i kil grr ki criye gyet hsn ve shib-i ismet ve hmiledir.396 Thmetini tahkk eder, crm yok, criyeyi bir tenh mahalde ihtif eder. Criye hamlini vaz eder, erkek bir ehzde-i onu da setr ve ihf eder. Bir zamndan sonra pdih vezrine hitb edip397 der398: Ben mnzev olmak dilerim, lkin erkek evldm yok, nice edelim. Vezr der ki399: Efendim, helkini tenbh buyurup telef ettiimiz criye hmile imi. Gl gibi bir erkek ehzde idi. Pdih hasret ekip der ki: B-re b-gnh imi. Onunla ktil ve sm olduk. Keke tehr edip crmn tashh etmi olaydn. [18/b] Gazabm tz skin oldu idi.400 Zr b-gnh olduu malmum olmu idi. Amm i fide. Onun iin pdihn- z-nlara vcibdir ki, kss ve siyset emrinde infilt- nefsniyyesi zil olunca tehr edeler. Sen bu emri bilirdin sana lzm idi ki, helki emrinde tehr etmek. Eer tehr etmi olaydn imdi hem o b-gnh derd-mend ki kendisine alka-i kllm dah var idi. Ve hem vakt-i mahd bu n kadar on alt sene oldu, on alt ynda bir ehzdeciimiz olurdu ki, emr-i hkmeti ona ihle ederdim. Vezr dedi ki401: Pdihm mutuluk olsun sana ki, criye s ve slim ve402 ehzdemiz dah s ve ten-drsttr. Melik gyet haz ve mesrr olup vezr-i kil ve devr-i ndie du edip ehzdeyi getirip saltanat- velyeti ve tasarruf- mlk-i immeti403 ehzdeye tefvz ve teslm eder. ehzde bu mahalde der ki: Elhamdlillh ehzdelie vsl oldum. Halbuki asl ve zt ehzde idi. Amm ne kendi ve ne halyk hn olu olup tc u taht- velyet-i mlk mevrsu idi, gene rif deil idi. Yan kendi
396 397 398 399 400 401 402 403

B: hmildir B: eder BB: dedi ki BB: der ki slim ve, BB: emneti

76

hzde idi, hzde olduun404 bilmezdi. Kendin gayr zann gmn ederdi. Gayri idi ve hzdelik ve hla bad idi. nki hzde olduun bildi. hzdelie ve hla405 [19/a] karb oldu ve vsl oldu diye tabr olunur. ttihd ve ittisl dah bunclayndr. Fefhem. EL-ASLS-SN kinci asl una itibr ettik ki406 mebde ile med beyninde lem dnydr ki, insn mebdeinden yan aslndan ayrlr. Gy hicb- beeriyyet ile mahcb ve perde-i ansr ile kendisine kaftn- enniyyet ilbsn407(?) olup bu lem-i srete ki lem-i sfldir, nzl eder. Keenne ztndan mnfekk olur, ona binen fasl tabr olunmutur. Yoksa vasl olmaynca fasl olamaz bit-tark. Zr eer sen vr idin ise yan mevcd ve vcd idinse, yine vrsn ve vcdsun ve eer yok, yan madm idinse yine madmsun. Onun iin ki mevcd-i ezel, ebed madm olmaz ve madm- ezel, ebed mevcd olmaz, lkin mahcb olur. Mahcb olduu gibi elbette kbet yine hicb ref olur. Zr hdis kadm olmaz. Nitekim kadm dah hdis olmaz. Pes vcd-i insn, hakkat-i lhdir. Yan Hakka az mesbesinde bir lettir. yle olsa senin vcdun hakkat-i lh olunca kadm olmak lzm gelir ve hakkate rz olan perde ki hicbdr408, hdis olmak iktiz eder. Pes hdis kadm olmaz dedik idi. Yan yle ebed mahcb kalmaz. Elbette409 bir vakt olur ki hicb ref olur. ster mmin, ister kfir, ister cmle mahlkt amm bu srrn [19/b] kefi ve bu nktenin fehmi mmkin deildir. T ki, insn- kmile mukrin olmadan ve marifet-i nefs ile marifetullha vsl olmadan. Pes biz yine emr-i mea gelelim. nki bu iki emr ki, mebde ile med beynine me dedik. te me dediimiz lem-i dnyya gelip gitmemiz oldu ki, marifetullh kesb edip olduka me-i dnyda me-i ahireti kesb ve tedrik edip bu leme nzlmz gibi ki her mertebede bir kesfet-i sfle dp esfel-i sfiln olan
404 405 406 407 408 409

B: olduunu ve hla, BB: ettim ki BB: cehldir B-

77

lem-i ansra gelip mahbs-i kafes-i beer olduk. Yine urcumuzda ve medmzda dah mertebe mertebe ver her mertebede kesfet tahff olup, letfet kesbiyle ahsen-i takvm ve al-y illiyyne urc edelim. Ve makm- aslmize vsl olmakla fasldan vasla vsl ve ref-i hicb- gaflet ve tabat ve ehvet ve def-i hev-y enniyyet ve fen-y dav-y410 nsiyyet hsl ola. Bu dah olmaz, ill db- evmir ve nevh ve snene riyet ile tarkat- aliyyeye dhil ve emr u411 tenbh-i eyhe tamm- teslm ve kil olup
412

emr-i erfini tahsle ikdm etmek ehemm-i mhimm413 ve elzem-i ml-kelmdr.

Zr evsf- behyim ile marifet tahsl olmaz. Baz zevt414 demi ki tasavvuf ahlk- ilhiyle muttasf olmaktr. Ve baz mevt-i irdiyle tarf etmitir. Ve baz marifetullh ile hsll-ahlk-415 [20/a] rezili izle ve fazili kesb etmeden Hakka vuslat ve marifet olmaz. Maa-haz tebdl-i ahlk dah erat ve tarkatsiz416 olmaz. Ve onlarsz bir ferd Hakk bulmaz. btid fen-y417 nefsniyye badeh fen-y ahlk- hayvniyye, badeh fen-i vcd-i enniyye, badeh fen-y fen ki r-terk tamm ola. Beyt: Hest tc- rifn ender, cihn ez r terk. Terk-i dny, terk-i ukb, terk-i hest, terk-i terk. Bu drt terk mestr r-terki hmil ve mezkr r-terk bu r-terki mildir. Terk-i dnydan murd, terk-i muhabbet-i dnydr. Ve terk-i ukb havf ile tama terktir. Yan cehennemden havf ve cennete tamadr. Ve terk-i hest, kendi enniyyetin terktir. Ve terk-i terk triklik hevsn terk, yhd terkler ile kayd terktir. Fefhem.

410 411 412 413 414 415 416 417

fen-y dav-y yerine B nshasnda ve rh- fen ve v-i kelimeleri gemektedir. BBkz. dipnot 243. BB: zt B: hsl ahlk- B: tarkat sez B: ifn-y hev-y

78

Zr bu terki terktir ki, dakk ve fehm ve fark bahr-i amktir. Ve

814 buyurulduu vcd terk-i hestdir. Yan senin kendine isnd

ettiin vcd bir gnhdr ki, hibir gnha kys olmaz. Onun iin ki her gnh tevbe ve istifr ve nedmet ile afv olur. Nitekim buyurulmutur:
419

Yan gnhdan tevbe eden gnh etmeyen gibidir. Amm vcdun zenbi tevbe ve istifr ile gitmez ve nedmet ve fergat ile i bitmez, yokluk ve fen ister. Bu dah marifet-i nefse muhtcdr. Marifet hsl olmaz, t ki knn- erat ve db- tarkatn usl [20/b] ve fruyla tasfiye-i kalb ve tezkiye-i nefs ister. Zr zerre mikdr bakyye-i enniyyet ve gubr- gayriyyet bk kalrsa fen-i kll mertebesine erimez. Zr insnda evsf- behyimin her birinden birer emme kall-kesr vardr. Sft- glibe hangi hayvn sft ise o kimesne ld zamn suver-i misliyyesi o hayvn sretinde olsa gerektir. Eer bu lemde sft- glibesi olan sft terbiye-i mrd ve tezkiye ile tebdl etmi ise, o sft- glibenin tahtnda olan sft ona yine sft olur. Amm evvel ki asl- sft- glibe gibi fevtte olmaz. Bundan dah tebdl ile hals olursa onun tahtnda olan sfat, yine o vcdda sft- glibe makmna geer. Lkin bu dah ikinciden zafdir. Zaf420 ve hiffet cihetiyle cmlesi biribirinden haffdir. btidlar akviy ile mchid ve murz olduundan slik ztrb- kll eker. Amm bir kerre birka kav ve glib-i husemya galebe edip izle ettikten sonra, hem kendi kuvvetlenir ve hem hasm zaf olur. Amm eer ahlk- behyimden herhangi hayvnn sftyla lp giderse ki421, elbette bir neede cem-i sftlar tebdl edemez. Sft- glibelerden hangisi kalrsa o kimesnenin sret-i misliyyesi o hayvn sretinde olur. Nkte: nsn mebdeinden suver-i hakyk lem-i esfele meyl ve nzl eyledikte t medna [21/a] varnca sret-i insna gelmez. nki hlden madin ve cevhir ve nebt ve hayvn ve422 insn- kmile erince, gh nebtta, gh hayvnda, insna gelip tekml-i mertib etmeden, yine akrebine avdet eder. Ve423 o mertibin seyri
418

419

420 421 422 423

Varln yle bir gnahtr ki baka hibir gnahla kyaslanamaz. Ali el-Kri, Mirktl-Meftih, 1/49; Alsi, Ruhul-Meni, 26/83. Gnahndan tvbe eden hi gnah ilememi gibidir. bn Mce, Zhd, 30; Beyhki, es-SnenlKbra, 10/154. Bu hads-i erf B nshasnda olarak gemektedir. B: zaf B: giderse insn ve, B+ B-

79

u slkuyle insna gelir. Yine tekml-i mertebe424 etmeden veft eder. Yine akrebine avdet ile425 sret-i misliyye-i hayvniyye ile berzihin tamm edip nice terakk ile insna gelir. Yine tekml-i mertib edemeden suver-i glibe-i misliyyesi olan hayvna avdet eder. T tekml-i mertib ile insn- kmile gelince her bir neede nice suver-i misliyye ile her birisinin berzahn tekml etmee muhtcdr.
426

T ki esfel ve al

mertibi tekml ile maksd-i aslye vsl ola. Zr lemde olan cmlesi insnda mevcddur. Onlarn427 mertibinden gzer edip, insn- kmile gelince mertib-i ulviyye ve sfliyyeyi seyr u gzer edip, sf ve hayvniyyet ve enniyyetten pk olur. Ondan sonra bir cemiyyet-i kbrya erer ki, Hakkndir. Ve onda karar klar. Fefhem vallhu alem ve ahkem. Nkte: nki insn hicb- sret-i beer ve cehl ile mahcb ve env-i ibtillar ki tabat ve hev ve iki [21/b] vechile ehvet ve nefs eytn ve dav-y enniyyet ve
428

gibi hubb-i dny ve ahlk- behyim ve sir ki bunlarla mayb

olmutur. Hibir vechile b-re dem bunlardan kendi zaf hliyle selmet ve cmlesine galebe mmkin olmad Hakka ayn olduundan enbiy ve evliyy deme mun ve zahr ve ef ve atadan ve anadan muhibb ve mfik zevt- kirm bunlarn terbiye ve hfz u himyelerine havle buyuruldu. Zr grmez misin ki kuvvet-i nbvvet ile ulul-azm resl o Hazret-i dem hemn ki kurb-i izzet ve ns-i hazretten mehcr olup yle makm- ref ve erfde429 iken yine ehevt- hikem-i lhiyye430 tekzsna malb ve ecere-i hubb- hbbe akl meslb olup zelle zuhru onlar gibiden431 vuk bulunca b-re zaf evldlarnn hlleri nice olacaklarn ondan kys ile, eer ki onlarn ahvli bizim hallerimize kys olunmaz. Zr onlardan sdr olan ahvl nice hkm-i lhyi cmidir. btid evld- dem dnyda o ecere-i menhiyye ile mbtel ve onun

424 425 426

427 428 429 430 431

B: mertib B: eder A nshasnda bu cmlenin stl izilidir. B nshasnda ise yle gemektedir: Bu hvl manevdir. mem-i slifede sr imi. Amm bu mmete fazlen ve erefen Hazret-i Neb aleyhisselmn erefine sr olmayp manev olmu. B: onlar Btn hatalarn badr. B: erf hikem-i ilhiye yerine B nshasnda nefsniyye gemektedir. B: gibide

80

yznden env-i bellara ve ibtillara giriftr olacak olduundan, Cenb- Kdir drahti gendm kendi cemlinden ve kendi hsnnden bir hsn-i ceml432 ihsn eylemi ki Hazret-i dem aleyhisselm mecbr ve o drahtn meyvesine bir lezzet ve ecerin [22/a] semerine ve tam tenaumunda bir zevk at etmi ki, ebul-beer evvel-i enbiy olan o hazreti433 cennetten434 dr etmee bis oldu. Eer lezyiz-i435 dnyeviyyenin cmlesi cem olsa o ecerden hsl olan hubbn bir dnesinin zevk ve lezzetine mudil olmaz. Ve umr- dnyeviyyeden ibtid isyna bis ve evld- dem dah bu isyna vris oldular. Ve ahkm- Cell ve Ceml ibtid hkmlerin ecere-i menhiyye ile bed edip ve yine o emr ile hatm olsa gerektir. Amm bu keyfiytta esrr- uzm vardr. Ashb- irfnn derece-i marifet ve kemli mikdr malmudur. Mesel ibtid deme secde ile melike memr oldular. Kimi mlhaza edip ve bu436 maslahat Hakka mnsib grmeyip bu yer yznde kan dkp fesd eder dediler.
437

ve Hakk sbhaneh ve tel onlara

441

buyurdu: 438 ve secde ettiler. 439 etmedi. Nitekim buyurmutur:

440

ve yine anclayn

Hazret-i dem ve Hazreti Havva nehy-i lhiyle menh olmayp ekl-i gendm ve yhd gayri hsl ibtid-y emrde ki442 Hakkn iini beenmedi, bahne buldu. Ve kimi emri tutmd ve kimi443 nehyden mcnebet etmedi, kimi meln idi. Ve kimi merdd ve derakab nil olduu sadetten mehcr olmas [22/b] garibttandr. Zr murd- lhiyyeye muyir byle byle hltn vuku kudret ve azamet-i Hakka teslm olunmaz.

432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443

bir hsn-i ceml B nshasnda ceml ve bir hsn eklinde gemektedir. B: hazretten BB: leziz-i BOrada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birini mi yaratacaksn? el-Bakara (2/34). Ben sizin bilmediinizi bilirim. el-Bakara (2/34). Ancak iblis(secde) etmedi. el-Bakara (2/34). Bunun zerine melekler saygyla eildiler. Hicr (15/30). Ancak iblis (secde) etmedi, byklendi. el-Bakara (2/34). B: klli emri, B+

81

Bu muhlefet tekblt- esm ve tegyr ve tehlft- sft muktezayt beremr-i mahkm ve sbittir. Zr eer444 Hakk sbhneh ve tel ibtid eytnn secde etmeyecei malmu idiyse ezelde ve hazret-i ilmiyye445 ve ayn- sbitede ylecesine sbit ve ezelde yle kaz olmutur.446 eytnn secde etmee ne zerresi ve ne kudreti olabilir? Kaz, secde etmemee Hazret-i deme olan nehy dah byledir. Bu srette ne447 isyn ve ne hat olmu olur. Belki dem muayyende olan ekl ile memriyetinin icr ve eytn hakkatte nehy olunduu nesneden mcnebet ile biri448 emre imtisl, biri nehyden mcnebet etmi olur. Byle olsa meczen bu emr u nehyin fide ve hikmeti nedir ve niin biri magdb ve biri meln oldu, diye sule l-ysel amm yefal cevb fdir. Zr Hakk sbhneh449 ve tel eytnn secde etmeyecein ve dem aleyhisselmn habbe-i hubbden ekl edecein bilmezdi demek kfrdr. Elbette bilirdi, mdem ki bilirdi hkm-i kaz onlara yle imi. Pes def-i450 ikl l-ysel amm yefaldir. Lkin bu emr u nehy mecz zerine zhir halde hkm ve cez-y mecz olmasa evsf- lh ki kahr ve celldir. Yan sfat- kahr-451 bel452 mezhir-i muattal olmak lzm gelirdi. [23/a] Binen emr-i teklf ile eytn secde ile memr ve emr-i tekvnsi453 adem-i secde ile mecbr idi. Kezlik Hazret-i dem dah, nehy-i teklf ile ekl-i gendmden menh ve emr-i tekvnsi ekl-i gendm ile memr olup, ite btn ve hakkatte umrun cmlesi Hakka rci ve fil ve mil454 ve mutasarrf Cenb- Hayy ve

444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454

BB: ilmiyyede B: olmu BBBve, B+ B: kahryla BB: tekvni B: kl

82

Kadr ve Zhir ve meczen mecm- eflde455 abd-i mkellef ve shib-i tedbr olup, efl ve amlinden456 mesl ve hayr u er ile evsf- Cell ve Ceml mkft ve mczt ve kahr u lutf ile mezhirlerinde her bir isim memr olduu ahvl ile hkmlerin icr etmek, Hakk sbhneh ve tel hazretlerinin sft- kmilesi msted ve muktezsdr. Eer yle olmasa nk u bed ve hayr u er ve slih ve fsk malm olmayp eref-i insniyyet n-malm olup hayvn ile insnn fark olmaz ve lem ve lemde env-i ben demin mecm- efl ve457 ahvli knn- er-i mbn zre nizmn bulmazd. Ve erat ile tarkat dah ibtl ve skt olup hiret ve dnya ve cennet ve cehennem dah isbt olup, bu nizm- bed ve bu makm ve mertib, tadl ve tesviye zre durmazd. Pes Cenb- Hakk lemin nizm ve hsn-i hlin ve demin seyr u slk ile tekml-i menzil ve tahsl-i marifet ve kemlin murd eyledi.

854fehvsnca lemi bu tertb ibda ile mazbt ve evsf- [23/b] mtehlife

ahkmyla merbt edip ve lemin rhu ve netcesi olan dem ile leme459 hayt bah eyledi. Amm dem dah ftrat- asliyyesinden ayrlp esfel-i sfiln olan hke gelince eflk ve ukl ve nfs ve tabyi ve kevriyt, t hke gelince hicb artp nihyet ansra nzlde her mertebede bir hicb ile mahcb ve her makm- hayvniyette evsf- behyim ile muttasf ve mayb olup kavs-i nzln nihyetinde460 tamm- hicb- cehl ile ve sfliyyet ve gaflet ile 164 zt- kadmesin ferm edip, behyim gibi olmular iken hidyet-i Rabbn eriip, sft- hidyet nsye-i istiddn dest-i dalletten huls ve Hd ism-i erfi dell ve tark-i uluvve ur ve her hussta emr-i

455 456 457 458 459 460 461

B: efllere B: amlinde ahvl ve, B+ Olmayan bir eyi yaratmaya imkn yoktur. BBUnutulup gitmek. Meryem (19/23). yetin tamam u ekildedir: Doum sancs onu bir hurma aacna (dayanmaya) sevketti. Keke, dedi, bundan nce lseydim de unutulup gitseydim.

83

mer462 zre kavs-i urca tevecch ve ikbl ve her emri emr-i itidl ve galebe-i Ceml ile akvl ve aml ve eflde her ne kadar evkt ve hlt- beeriyyesinde kusr ve galebe-i sfat- behyim ile malb olup eref-i insniyyetten mahsr olup suver-i misliyye-i sft- glibe ile akrabine avdet ederse dah yine berzah- sfliyye ve akabe-i behmiyyesin sebu ve ehev kat edip tevakkuf ettii makm- insniyyete avdet ve tekrr amele mbir olup her menzilde terakk zre bir mertebeye vsl olur. Nzl hatt- istivsyla yine aslna rca ikdmlar ve ihtimmlara giriftr olur. T insn- kmile mukrin olmak [24/a] derecesine vsl olup dest-i niyz dmen-i insna463 nil olunca berzih-i sfliyyelerden al hadd-i al hadd464 manev gzer ve env-i menzil havf ve hazer kat ederek insn- kmil zll-i himyesine dhil olunca, nki insn- kmil meclisiyle merref olmak devletine nil ve mecm- talim ve tenbh edecek perhz ve riyzat ve mchedeler465 an samml- kalb kil olup, kalb-i mride duhle muvaffak ola. Ondan sonra kendisinden temesslt466 ve teekklt- sfliyye-i manevden reh ve selmet ymn-i himmet-i pr ve feyz-i marifet-i Hayy- Kadr ile ibtid-y emrden mertebe mertebe, nisyn ve fkdn yine mertebe mertebedir. Htr ve vicdna tahvl olarak her neede neesi hmil ve istidd mil olduu mikdr, tahsl-i keml ederek, her neede istiddna vsat at olup ve vsat kbiliyyetine gre mrid dah kalbine feyz-i marifet-i Hd ilk eder. Zir mridin dah ird slikin istidd ve kbiliyyetinden hric feyz vermek olmaz. Onun iin ki onun kbiliyyeti hazret-i ilmiyye ve ayn- sbitede ne mikdr malm ve sbit ise, o mikdr feyz slike eritirmee vesle ve vstadr. Amm insn nki
467

ile hubb-i zt

tekz-y marifet halyk idi. Elbette insn zt- kadmi ve ftrat- asliyyesine marifet ile vsl olmak kelm- erfinden468 964 delleti onu [24/b]
462 463 464 465 466 467 468 469

B: ur B: insn- kmile B: hiddetin B: mchedelere B: temslt Bkz. dipnot 345. B: erfinde Bkz. dipnot 345.

84

her470 neede tevs-i istidd ve bast-471 kbiliyyet ile yine bir dell-i kmil-i sr onun bakyye-i sr- enniyesinden tahlse halk ve ihsn olur. Ve kbetl-kbe vatan- asl ve ftrat- zatyyetl-kadmesine vsl ve dah
472

nazm- kermi

srr srrnda hsl olur. Amm bu devrt ve neet her ne kadar srette ise sr deildir, manev ve misldir. Yan srette dediimiz bu seyr-i neet ki tekml-i mertib-i srye iin cemi-i menzili srr insn gzer edip, her birisinin akbt ve derektlarn geip hk, maden, cevhir, nebt, hayvn, insn,473 insn- kmile gelince gese gerektir. Lkin bu akabt ve derekt gzer suverindendir.474 Hakkat-i insn iin ne nzl ve ne urc ve ne inksm ve ne tecezz ve ne tenezzl ve ne terakk vardr. O bir srdr ki, ber-karr- kim ve dim, Ezel, Ebed, Hay ve Bkdir. Amm sret-i insn nsha-i cmia ve lem-i kbr475 olduundan kffe-i mertibi seyr ve gzer cemiyyeti unvn ve keml-i ndr. Lkin sr deildir. Dediimiz bu seyr-i devert ve neet ve geri suretledir, amm zhirde deildir. Manev suver-i misliyye iledir. Fahr-i kint aleyhi etemms-salt ve ekmelittahiyyat hazretlerinin erefine mem-i slifede sr, bu mmette manev ve mislidir. Fefhem vallhu alem ve ahkem, bi-hakkatil-hal ve dakkatl-mkl. ASL-I SALSE Yani nc asl ki; nkte-i meddr. Her ne kadar ibu mahalle gelince bilmnsebet nkte-i [25/a] meddan kall ve kesr-i takrr ve icml ve tafsl-i bil-iktiz tahrr ve tastr olduysa dah, yine mstakillen bir mikdr onun dah usl ve frundan min kadril-vsa inet-i476 prn ve inyet-i Yezdn477 ile bildiimiz mikdr beyn ve bilmediimizden keff-i lisn edelim. Ve billhit-tevfik.

470

471 472 473 474 475 476 477

Bu kelimeden sonras B nshas yle devam etmektedir: marifet ile vsl olmak kelm- erfinde delleti onu her nesnede B: vasat Bkz. dipnot 361. BB: sretindedir B: kiber B: inyet ve inyet-i Yezdn, B-

85

Lafz- med avdet olunacak mahaldir. Lkin malm ola ki, mebde ve meddan murd bu mahalde kuvveden file ve icmlden tafsle kmaktr. Yoksa ne mebde ve ne med itibr olunur. Mebde ve med tabri tefhm iin meczdr. Ve urc ve nzl tabri dah emr-i itibrdir. Zr demi idik ki vcdda ne ittihd ve ne ittisl ve ne infisl ve ne inksm ve tecezz vardr. Bir vcd-i bst ve cmle avlimi muht ve h bir nesne onun ayn deil, hi bir nesne ondan gayri deil, onun ne mekn ve ne ciheti ve ne zamn vardr. Dim ve Bkdir. Ne sabh ve ne mesdr, n- dimdir, vcdu n-mtenhdir. Nihyeti olmayan vcda478 cihet ve mekn itibr etmek hamkattir. Bir vcdun ki nihyeti olmaya mekn nerede ve cihet nerededir? Kffe-i avlim ve m fh ve ar ve krs ve l-hal ve l-mel mecmu vcd-i vhid bahrinde mstarak ve mstehlektir. Mekn ve zamn kande kald. Mebde ve med undan ibrettir ki, hakyk- lh ki ona bir taayyn ile suver-i madmt- mmkineden rz munzam olup o srr- Hakk ve hakkat-i lh o sret ile mahcb olup kendi zt- [25/b] kadmesin unutup ztndan gfil ve chil oldu ve sreti tahavvlyle esfele tevecchnden infisl ve urc ve ftrat- asliyyesinden seyre bed etti. Bu mnsebetlerle byle byle tabrt kabl eylemilerdir479. Ve med dah seyr-i devrtn tekml edip maksd- asl olan kemlt kemlin bulup hakkalyakn mertebesine ittihd ve ittisl tabr olundu ve med bu matlb480 kendinde hsl oldukta maksda tevecch meddr. Vusl meda vusldr. te akl-481 med dah budur. Yan Hakka dnmee azmet edip ve dnerse ibtid-y zuhr akl- meddr. Ve kuvveden file getirip marifeti ve tevhdi tekml edip maksd-i aslye ererse tamm- akl- med olur. te bu tabirt bu mnsebetlerle vaz olumutur .482 Nkte: nki Cenb- Kdir-i Kayym makm- ahadiyyette mecm- esm ve sft ve kaffe-i itibrttan mnezzeh ve mberr
483

nazm-

kermi fehvsnca avlim ve avlimin muktezs taaddd ve tekessr ve teahhustan mstan ve muarr, vahdniyyet ve ferdniyyetle muttasf ve belki vahdniyyet ve
478 479 480 481 482 483

B: vcd B: eylemitir B: maksd B: akl A nshasnda bu cmle silik bir ekilde yer almaktadr. Allah btn lemlerden mstandir. l-i mrn (3/97). (Ayette olarak gemektedir.)

86

ferdniyyetle muttasf484 demekten r ve l iken, kendi zt- lem-yezel ve l-yezlin ztyla ztnda hid ve mehd iken diledii Ceml-i b-keml ve hsn-i l-yezlini bir hir vechile mhede edip hid kendi ve mehd bir hir vechile485 aks edip hid kendi ve mehd gayri itibr olup zt- pkinde [26/a] meknn ve mahzn olan hsn-i cemlin izhr ve bir yine ola ki ceml ve hsn-i cemle mukbil olup kabl-i aks-i cemle kbil ve mstaid olup ve yine hzne-i ztnda mektm olan hubb-i dd-
486

srr- o yinede cilve-ger olup klk ve makluk defnesin487

tlsmn bir sret-i mstaidd ve kbilde veda edip, kahramn- ak sultn- hsne msahhar ede ki, velvele-i dareyn ve debdebe-i kevneyn aynnda aynyla, ztnda ztyla gayriyyet ve kesret itibr olunarak, azamet ve kudret ve ak ve muhabbet davs bir488 vcd ve bir ztta nice yz bin sretler ve mirtlar ile kesret-i vcd izhr edip, hem esm-i mtekbile ve hem sft- mtehlife ahkmlarn icr ede. Ve hem zt pki ceml-i b-kemliyle ak ve kyyet cilvesin489 sret-i mukbele-i aks-i mirt ile ahsen ve ecmel-i cemle havle edip, bir vechile490 k gayri ve mahbb ve mak kendi bir vechile mak gayri ve k kendi
491

k ve mak zt- yzden cem-i esm ve sft hisse-

pki ve hsn-i ceml-i b-kemli olmu ve bu

492

mend ve madmt- mmkine dah vcd-i izf erefiyle merref olup, vcdu bahrinde kesret-i taaddd ile temevvc ve ems-i vahdniyyette ve fart- teahhst- zerrt ile zuhr ve izhr tekzsnda blda tahrr olunduu zre leme nazar olunup haml-i emnete kbiliyyet ve kabl-i ak ve kyyete istidd olmayp [26/b] sret-i deme nazar olundukta hem sreti haml-i emnete ve kabl-i ak ve kyyet vsat ve kbiliyyet der-kr olduundan lemi mirt- dem493 ve demi mirt- zt- Hakk olmak murd edip,
494

buyurduu veche zre bir mirt-

484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494

belki vahdniyyet ve ferdniyyetle muttasf, B+ B: vechde Allah onlar sever, onlar da Allah sever. el-Maide (5/54). B: defnesini BB: cilvesini klk, B+ Her ynden. B: bir BAllah Ademi kendi suretinde yaratt. Buhari, stizn,1; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, 2/251.

87

cmia ve bir mazhar- kmile halk ve cd eyledi. Zr emnetten murd, baz zevt- kirm sret-i demdir diye buyurmutur. Ve baz hakyk- lhdir ve baz ak- lhdir ve baz akl ve baz teklf-i eriyye demilerdir.
495

Lkin hakyk- lh ve sret-i lh ve

496

ak bunlarn dah birbirine merbt ve yek-digere mazbttur. Zr sret dediimiz bu srettir ki, Hakkn sfat ve esms sretidir. bu srettir ki, ak ve kyyet kbildir. Hem hsn ve hem hakkat-i lhiyyeyi ve hem ak hmil olan bu srettir ve ak ve hsn ve hakkat dah bu sreti hmildir. yle olsa bu kavli ihtiyr edenlerin mefhmlar bir manya kar. Amm eer dersen ki, hakkat ve ak vcddur, sret ise ademdir. Geri yledir, amm bu sret ketm-i ademden sahr-y vcda gelen sret deildir. Bu sret adem-i mutlak deildir, vcd-i izfiyle mukayyeddir. Ademden gelip ademe gitmesi497 bahr-i498 vcdda499 geldii kuvveden file gelmesidir. Ve bozulmas filden yine kuvvete500 gitmesidir. Yan ondan geldi yine ona gitti. Nitekim derynn mevci derydan [27/a] hsl oldu. Yine deryda501 gib oldu. Dimen, ebeden ve ezelen derynn mevci zil olmaz, ve biri ebed ber-karar durmaz, teceddd eder. Amm eksik dah olmaz. Fefhem. Nkte-i Adem-i Mahz:
502

dur. Amm adem-i izf

byle deildir, vcddan gelir yine vcda gider.503 Yani zuhru icmlden tafsle ve butndan zuhra gelmesidir. Ve butnu tafsilden icmle gidip butn etmesidir. Kuvveden file ve filden kuvve504 demek dah budur. Pes bu sret-i cmia ile muhabbet-i ztsini kendi hsnnde kyyet ile ve bir yzden maukyyetle cilvenm olmaa kbil kald.
505

ile tecell edip, muhabbet tein ortaya

brakt. Her kimse ki muhabbet ateine kendisin brakt ve te-i muhabbette glistna
495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505

Herkesin yneldii bir yn vardr. el-Bakara (2/148). Baknz dipnot 494. mcerred, B+ Bmektmdur ve vcda, B+ B: kuvveye B: deryya Varlk kokusu koklamamlardr. BB: kuvveye Bkz. dipnot 345.

88

vuslat buldu.

506

sads g-i huna doldu. Ve o te-i

muhabbette siv ve gayr ve enniyyet-i g yanp zer-i hlis olur507. Grd ki ne siv ve ne hev var. Hemn dery dery ve mevci mevc imi. Mevc ve dery ikisi dah ezel ve ebed, kadm ve bk u kadar var ki fn ve hdis olana mevc ve kesret-i mevc deil imi. Hdis olan taayyn ve taayynde olan taaddd imi. Onun dah fens mevciyle bile butnu ve mevciyle bile zuhru zuhr508 imi. Dim cel isticl, yan zuhr izhr, nk bunu byle bildi, yakne erdi. ster uhda ersin ister ermesin. Amm bu mertebeye gelen ehl-i yakn-i uka gayriyyeti koymaz ki, yakn-i ilmde kalp yakn-i ayn ve hakkden mahrm ola. nk bu mertebeden sonra menzil iki kadem kald. Ona gayret ve himmet etmeyip dn himmetlik [27/b] etmek olmaz. Meer ki kbiliyyeti bu neede bu mikdr ola. O vakit ona ne slk ve ne mrid fide edebilir. i erteye kalm olur. Nkte: Hakk sbhneh ve tel kendi ztn bilir ve grr. Ve bilmesi ve grmesi bizim bilmemiz ve grmemiz gibi deil. Yan biz ki, kendimizi akl ile bilir ve gz509 ile510 grrz. Hakk ztn btn ztyla bilir ve grr. Amm diledi ki511 bir mahlk cd ede ve ona512 kendisin ve kudret sftn gstere ve bildire. Amm mahlk olunca hdis ve madm olmak cb eder. Pes hdis ve mmkin ve madmda vcd olmaz ki, bile ve gre. Zr Alm ve Basr Hakktr ve bu sfatlar Hakkndr. Eer bu sfatlarla mahlk olmak lzm gelirse bu da bir Hakk olmak iktiz eder. Bu ise muhl ve mmtenidir. yle olsa lzm geldiine kendi ztna tecell edip zt- hakkatiyle suver ve taayyn cd513 edip, hakkati zere nisb-i izft ola ve o nisb-i izft kesret gstere ve o kesretten taadddt ve teahhust itibr olunup m-siv ve gayriyyet sreti anlalp hakkat-i vhidesi taaddd-i suverle taaddd-i hakkat kys olunup hakyk- ey tabr oluna. Ve ey iinde bir zbde hsl ola ki onda cemiyyet ve hussiyyet ile hsn-i cemli aksi sret balayp o mirtta kendisin gre. Nitekim dedik, kendi
506 507 508 509 510 511 512 513

Ey ate! brahime kar serin ve esenlik ol. el-Enbiya (21/69). B: olur BB: gzle BB: diledii kendi, B+ B: cb

89

kendisin kendinde grrd. Lkin bu defa kendisin mukbele-i aks edip yinede gre. Nitekim kii kendisin gredururken bir de yine alp yineden aks eden [28/a] srete ve heykele bakar. Kezlik bu vechile mirtta kendisin gre ve kendisine muhabbet ede. Ve baz mirtta fart- muhabbet ile k ola.514 Amm kendi ak btn ola ve kendi muhabbet ve akn gayre havle ede ve gh mak ola. Hem-nn makiyyetin dah hakkat edip sretiyle onu dah gayre ihle ede.515 Byle olunca esm birbirine zdd ve muhlif olduundan mezhir-i esm dah birbirine zdd ve muhlif olmak cb edip, lim ve chil, gan ve fakr, halm ve gayr, sah ve hass, mmin ve kfir kez ve kez. Cmle bir hakkatten zuhr ve vcd buldu. Lakin srette esm sfat muktezs birbirine muhlif oldular. yle olsa bundan fehm olur ki bu libs- ansr hakkati zerinden516 her kaanki ref olur, onlar yine bir emsin nru bir derynn suyu gibi kalr. Nitekim bir cma sr srerler gn-gn sretler kabl eder. Hemn ki o jveli cmn yznden gideresin. Sf cm olup bir sret kabl etmez. Bir zta tevhdden517 bir temsl istemiler. Bir518 yine iki519 elma demi. te bu takrrlerin cmlesi bu kelmda mndericdir. Lkin bu nkte gyet dakk ve bu kaziyye nihyette rakk olduundan klar ve tliblerin istidd ve idrki mugyir olduundan her biri bir yzden fehm ve idrk etsin diye, tarfte tatvl ve bast ve520 tafsl eylemilerdir. Bu emr-i meda bir dnce temsl dah edelim, t ki fehmi eshel ola. Mesel bir kimesne sabvette bir hikmete binen vatanndan dr ve mehcr olsa ve yabn illerde ve bad lkelerde [28/b] dp bir zamn o diyrlarda ticret ve kesb-i maet edip halykyla lfet ve nsiyyet eder. Ve tabat o yerlere lfet ile imtizc eder. Eer ki vatan- aslsi olmadn bilir, lkin servet shibi olup vatan arzsu521 gelmez, onda
514 515 516 517 518 519 520 521

Bihle ede, B nshasnda ihta eder eklinde gemektedir. B: zerinde B: tevhde B: iki B: bir tatvl ve, B+ B: arzna

90

tavattun edip kalr. Zr vatan lezzeti ve522 akraba ve vlideyn muhabbeti dernundan zil olup, cmlesini ferm eylemitir. Hi arz etmez ve523 olduu lkede kendi imretine drb kalmtr. te bunlar avm- ehl-i dny misilldrler. Sft- hayvniyyet ve hicb- cehl ve gaflet-i hubb-i dny kendisin ihta etmitir. te onlar hayvn gelip hayvn giderler524 ve bir tife dah geri vatanndan ayr dp yd illerde kalp lfet etmitir. Gerek shib-i servet, gerek ehl-i525 kanat 526 fehvsnca her ne kadar o diyrlarda rhat ve ehl-i selmet olsa dah dernunda vatan527 muhabbeti ber- karrdr. Lakin vakti gelmitir, kavliyyn kolayn bulamaz ve dim onun fikrindedir. Vakt ki vatana eridirici bir dell haber alp o delle mukrin olup gn-gn niyz ve hizmetlerle kabl olup onu alp vatan yolunu tutar. Vatana varnca nice derylar vardr ki onda gemiye binmee muhtcdr. Ve nice der-bendler ve nice cezreler ve envi trl harmler ve hrszlar ve kezzb ve mzevvir yol vurucu kalleler ki her biri528 akabedir ki, dell olmasa o muhtara ve mhlik mahalleri amak asla mmkin deildir. Eer delli o yollarn selmet taraflarn ve kolayn ve emn mahallerin bulursa tlibi vatan- aslsine eshel-i [29/a] tark ile eritirir, ve maksda ulatrr. Amm eer klavuzu dah biz fakrler gibi o yollar ve belleri amam ve tahmnen ihtiml ki aarz diye yola revn olup giderlerse ihtiml-i glibdir ki ikisi bile helk olur. Meer sdk-529 hulsu kemlde olup erenler onun dest-gri ola ve eer delli kmil ise ve tlib-i mstaid deil ise yine maksda varamaz. Ve eer delli esn-y rhda veft ederse, evvel menzilde bir zamn tevvakkuf eder. Eer530 t ki yine ona Hakk bir dell halk eder. Tekrr kat- menzile balar. Bu temslin usl ve fru oktur ki tatvle bis olur. te bunlar akl- med ashbdr ki, vatan- asl talebinde olmutur. Ve531 vatan- aslye vsl olan kmil ve mkemmillerdir ki, dell yan mrid-i kmil
522 523 524 525 526 527 528 529 530 531

BBB: gider hayvn gelip, B+ Bkz. dipnot 361. B: vatan bir, B+ B: ve Bu kelimenin zeri A nshasnda karalanmtr. B-

91

vstasyla maksda eriip emr-i med tamm olmutur. Ve kendi de dell ve mrid olmutur. Nkte: Cenb- Alm ve Hakm cem-i eyy hikmetler zere halk eylemitir. Baz hikmetleri kendi Kurn- Mecdinde beyn edip ve baz enbiy lisnndan ve baz enbiyya ilhm edip onlar532 beyn etmitir. Ve baz evliy-y kirm kefle ve uhd ile ve baz mctehid immlar, imdd- ilhiyle ve baz hukem ve ulem, hsl her kimesne kemli mikdr umm-huss beyn olunmutur ki, onlar beyna gelir ve ayn olur. Amm bir nice hikmetler vardr ki enbiy-y izm ve evliy-y kirm onlar dah beyn etmiler. Ver-i hicbda sylemiler,533 o hikmete yle bir bed ibre ile sylemiler ki, her tife ilmi ve itikd gibi onu muvfk bulmu ve kendi mezheb [29/b] ve itikdna dell ve sened getirmitir. Ve nice hikmetler vardr ki enbiy ve evliy onu beyn etmitir. Ehli olanlar onunla bulup bilmiler, olmayanlar tevle kil olmular ve bazlar mtebihttandr diye beyndan keff-i lisn etmiler. Ve nice hikmetler vardr ki yalnz enbiy ve onlarn534 vrisleri bilip onu hi beyn etmemiler. Zr havssa hayret ve avma bis-i helk ve dallettir. Ve nice hikmetler dah vardr ki Allahdan m-ad kimse bilmez. O ki enbiy ve evliy bilip, ver-y hicbda beyn ederler. Onlar srr- erat ve srr- tarkat ve marifet ve hakkattir. Ve srr- lem ve srr- hiret ve dah nice esrr ki ehline malm ve n-ehlden setr ve ahf ederler, yine535 onlar synet, amm baz esrr vardr ki slik-i sdk henz o srrn ehli dah olmamtr. Lakin ona bir mikdr536 ondan537 ir ederler538 evk ve talep ziydeliine bis olur. Ve onun gavriyyete539 vsl olmaa sulkuna gayret gelip ikdm eder. Buna binendir ki baz ztlar esrr bir

532 533 534 535 536 537 538 539

B: onlara B: sylemilerdir B: onlardan BB: mikdrndan BB: edersen B: nruna

92

mikdr amlardr. T ki klar ve tlibler gayrete gelip bu rivyette bir diryet ve bu hikyette bir kyaset vardr diye, slkne ihtimm ve sayine ikdm eder. Zr onun gibilerin kabl-i marifete kbiliyyeti olmasa fehm ve idrk etmedii mesil ile megl olmaz. Ve bizim anlayacamz ey deil deyip hemn yine eski iitip ve bildii cennet tam ve erb ve hr540 ve glmnlarna bakalm deyip, onu dah boa karp uhdesinden [30/a] gelmez ve o eski bildiinden gayri bilmez ve bilmeyi dah istemez 541 onlar ben demin dn himmet battllardr. 542

mazharlardr. Neuzbillahi tel.

Zr grmez misin ki Cenb- Hakk ne buyurmutur:

345 Yan ins ve cinni halk etmedim, ancak ibdet ile

marifetime544 ve marifet ile zt- vahdniyyetime erisinler. Zr ibdetten murd marifettir. Yoksa ibdet amli zhirdir. Pes malmdur ki zhir amelleri iin cin ve ins halk olmaz. Ve bunu teyd eder: 545 Yan severim bilinmei, severim ibdeti buyurmad ve halk halk ettim ibdet etsinler buyurmad, halk halk ettim bilsinler. te malm oldu ki ins ve cinni halk eyledi, onu bilsinler. Amm lafzndan nkte udur ki, evvel ibdetsiz marifet hsl olmaz. Pes ibdet edip zt- vahdniyyetim marifetini tahsl etsinler demek ola. Pes nki insn kendisin bildi bir mahlktur, ve Hakk Hliktr. Pes Hlikna ve mabduna ibdet ve tat ve emr u nehye inkyd ede. Eer istiddnda var ise nefsi546 ne olduun fikr ede. Ezel ve ermed yoksa ademden vcda geldi. Eer547 ezel olmayp madm idiyse,

540 541

542 543

544 545 546 547

B: hri te bunlar hayvanlar gibi hatta daha da aadadrlar. el-Araf, (7/179); el-Furkan, (25/44). B nshasnda harfi eksik. Allah tembelleri sevmez. Ben insanlar ve cinleri, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. ez-Zariyat (51/56). Bundan sonraki ksm yet deildir veya bilsinler veya birlesinler anlamna gelmektedir. B: marifete Bkz. dipnot 345. B: nefs B: emr-i

93

ebed nice mevcd olur. Zr n idrk unu fehm edebilir ki,548 madm mevcd olmaz ve mevcd madm olmaz. Pes keml-i ubdiyyet ile bu man kendisinde hsl [30/b] olur ki bu ubdiyyet-i zhirnin hulsa ve netcesi bir marifet ve bir ilmdir ki nefsinin nefslemrine va ztnn hakkat-i asliyyesine rif ola. Bu ise muttasl ibdet ile hsl olur man deildir. Bunun muallimi insn- kmil ve ders-hnesi kalb-i insn- kmildir. Ve dersi ve veda olunan zikr u fikr ve sir istidda mnsip hlttr. Ve onun ibtids telkn-i mye ve intihs marifetullhdr. Beynehmdan olan ahvle nihyet yoktur. Mertibiyle refte refte zhir olur. Zr insn- kmilin kalbi beytullh ve haznetullh ve kabetullh ve beytl-mamr ve kitb- mestrdur. Ve dim ve snesi, nr ve cebel-i Tr ve zt devm- uhd549 ve550 huzrdadr. Kezlik her demin dah gnl bu kemlt drahtnn tohmu gibidir. Butn kuvvede ve man icmldedir. Ubdiyyet ile insn- kmile mukrin ve kimi insn- kmile mukrenet ile ubdiyyete muvaffak olur. Hasl bunlarn hangisi mukaddem olursa olsun murd mrid-i kmilin terbiye ve irdyla demiyette veda olan keml ki tohm misill kuvvede ve icmlde meknn ve mahzndur. File ve tafsle gelmektir.
551

Amm baz slik kbil ve mstaiddir. Himye ve idre-i mrid

ile zamn- kalle ve baz mddet-i medde ve baz beynehmda ve baz hibir marifet kesb edemez. Bunlarn srr- hikmeti vardr. Hak sbhneh ve tel bahilden ve gadrdan552 mnezzehdir. kbet taleb-i hakkn alr ve kbiliyyeti mikdr [31/a] hissesin alr. Ve o tohma553 esmr-554 marif ve kemlt elbette bir gne olur, btndan zhire ve icmlden tafsle gelip, hilkat-i demden murd ve maksd ne ise murdullh fevt olmaz ve unutulmaz ve ihml olmaz, gelip zuhr eder. Bir tohm ki kemlin bulmak
548 549 550 551 552 553 554

B nshasnda bu ksm yle gemektedir: Zr cevheri idrk etmeyen unu nice fehm edebilir ki B: uhda BBkz dipnot 345. B: gadriyyeden B: tohm B-

94

ve kuvvesinde olan file gelmek iin Kdir-i Kayym bir mahalle veda ede. Yan o tohm ki kalb-i demde emnetullh olmu ola ve onun bazsn555 btndan zhire gelip zuhr ede. Ve kemlin bulup gide ve baz bir mikdr zuhr edip kemlin bulmaya ve baz butnda kala hi file gelmeye, bu olmaz. Zr bunda bazna gadr ve bazna himye olmak grnr. Bu ise fil-i abd ve sfat- mahlktur. Hak tel bir kimseye gadr ve himye etmez. Tadl ve tesviye zeredir, cem-i ats. Amm baz kmil ve baz nks olmasnda hikmet vardr, kat- mertibe mevkfdur. Zamn zamn her birisi vakt-i zamnyla o menzili ubr ve mtekbile evsfyla mtekbile mertibi mrr edip, eref-i demiyyeden maksd olan kemlt zhir olup, cmlesi indel-Hlik mtesviyetl-akdm olup
556

srr zuhr etse gerektir. Ehline malmdur, n-ehle bad grnmesi557 bad deildir. Zr fen ve ilmi ve ona dah hmil558 olacak kemli vakti deildir. Ve vakti geldikte onun dah malmu olur. Ona nice fehm olunabilse ketm olunmayp bundan ziyde ifde olunup [31/b] tafsl olurdu. Lakin her kri ve nzrn fehmine mlyim gelmek meml olmadndan, bu kadar ile iktif olunmutur. Zr cevherin bahsn yine cevher-fr anlar. Amm seng, enhr ve cibli herkes bilir. Hikye: Bir civn-merdin bir eyhe hem-sye olup eyhin ahvl ve etvrna mnker imi. Bir gn eyh o civn-merdi grp der: Bir hizmetim iktiz eyledi, unu bize ed eyle, deyip, o kimesneye bir gevher verip: unu etmekiye gtrp ver, bize be on kyye nn versin alp gel. O civn-merd cevheri alp gtrp etmekiye arz edip, eyhin emrini syler. Harf der ki: Bu tan benim katmda kymeti yoktur. Ekmei559 al gtr, tan kaan fruht ederse, param o zaman versin, der. O kimesne gelip eyhe der ki: Tan onun indinde kymeti yok, almad. eyh der ki: Cevherfre gtr tan pahsn sor, ne kymet takdr ederse gelip haber ver. Harf varp cevher-fre cevheri arz ve pahsn sul eder. Be yz bin dinr pah takdr eder. Gelip haber verir. eyh der: Ey ferzend! Sen dim bizi ve bizim akvl ve eflimizi inkr

555 556 557 558 559

B: bazs Bkz dipnot 345. B: olunmas B: hsl B: etmeki der

95

edersin, o etmekiye benzersin ki, gevherin pahsn bilmeyip bir pl almazsn. Amm cevherin kadr u kymetin yine cevhirci olan bilir. Onun gibi bu kelimt bade bad, ve ebde ebad ve karbe karb ve akrebe akreb grnr. Ve ilhda haml ile ilhda560 der. Zr hep [32/a] yolun yanlp ilhda denlerin ekser561 kelm drst anlamayp, y inkr vey ilhda giriftr olmulardr. Temmet. Hsl mebde-i hakkat-i ztiye-i insniye, batn- butndan taayyn ve suver ile zuhr ve kuvveden file ve icmlden tafsle tevecch ve nzldr. Ve Haktan halka ve Hak ile aks-i mery ve mezhir ile zuhrudur. Ve emr-i me berzih ve lemde mirren ve kirren suver-i misliyye ve suver-i insniyye ile zinde-gne etmektir.562 Ve emr-i med yine aslna rc ve mertib ve menzil kat ederek halktan Hakka sretten muayyene avdet hilkat-i demden maksd olan emrin husle gelmesidir. Vallhu alem ve azam bi-hakkatil-emr. EL-HTME Beyn- Hakkat-i Cmia-i nsniye. Hakkat-i insniyye, cmi-i cem-i ulm ve marif ve kemlttr. u tohm gibidir ki, cem-i dny dolusu aa ve bahr ve yemi ve tohm onda mahzndur. Amm bu563 bir tohmdur ki Hakkn marifeti tohmlarndan ve bu tohmu eken zt- Haktr. Klb- deme rh-i kuds semert nefhalarndan bir ekirdektir. Ne kadar lezzt ve hlt ve marif ve kemlt ve evsf ve tasarruft ve sir ki, adedi ve beyn ve vasf- tarfi beyna gelmez. Cmlesi o tohmda mndericdir. Ve env-i ben demin mecmu o tohmun berekytla ve havss ve kemltyla merrefdir. ster lim, ister chil, ister mmin, ister kfir, cevher-i tohmda tefvt yoktur. Tefvt onun mertibiyle kuvveden file gelmesinde. yle ki her ahsn istidd mikdr her neede564 marifet ile icmli tafsle gelmesiyle butndan565 zuhrudur. Kuvve ve icml [32/b] dediimiz hicb- cehldir. Ve file ve tafsle gelmesi
560 561 562

563 564 565

BB: ekser Ve emr-i me berzah ve lemde mirren ve kirren suver-i misliyye ve suver-i insniyye ile zinde-gne etmektir., BBB: nee B: butnun

96

nefsin ilm ve marifetidir. Ne kadar marifeti ziyde olursa o kadar file ve tafsle gelip zuhr etmesidir. Yakn-i kllye ve mn-566 hakki kemliyle hsl olmasdr. Vallhu alem. Mukaddime-i Htime: Yakn ibrettir, Hakkn varlyla mecm- halykn yokluundan ve marifet ibrettir, bunu byle bilip yakn hsl etmekten ve ittihd ve ittisl ve vuslat ibrettir, bu yaknin bil-ekk ve l-bhe kemliyle huslnden ve fen ve mahv- vcd dedikleri vcd-i fn ve mahv olmak deildir. Zr ztnda mevcd olan vcd, ne fn ve ne mahv olur. Ztnda mevcd olmayan fn ve mahv dah olmaz. Amm fen ve mahv ibrettir, kendinde, yan kendini mevcd ve var zann u gmnn fen ve hicb ve cehlini nr-i yakn ile ref ve mahv etmekten ibrettir567. Gayr ve siv ibrettir; zll-i suver-i kevniyye ve vehm ve hayl-i taadddt- taayynt ey-y mmkineden. Zr Hakkn gayri ve m-ads yoktur. Var zann u gmn ettiimiz zll-i vcd-i vahdniyyettir. Ve aksi pertev-i ferdniyettir. Kurs-i emsin aksi ve pertevi gibi ve taayynt- lem zerrt- ems gibi ve bahrin aksi ve pertevi olan temevvct ve telettmt gibidir. te bundan m-ad hi bir vcd ve mevcd yoktur. Hemn ylece itikd ve mn etmelidir ki, gryorsun, hakkatte vcd bir bahrdir ki, arz, tavli ve umkuna yani vcduna asl nihyet yoktur. Ve kezlik temevvct ve telettmtna dah [33/a] hi nihyet yoktur. O emvc gayri deildir, ayn- vcd-i bahrdir. Ve o emvcn ok ok grnd mevc mevc taayyn ile sret balayp568 baka baka grnen mevcler bahrin gayri deildir, bahrindir ve bahrin ayndr. Ve o hdis ve fn deildir. Hdis ve fn dedikleri o mevclerin baka baka suveriyle569 zuhr eden sret ve taayynlerdir. Pes lem dah ki gayr ve m-siv570 tabr ederler. Bi-aynihi zhir ve btnda mecm- ey her ne ki var ise bir vcddur. Ve o vcdda olan sretler va ahslar ve taayynler571 ve hayller ve zlaller hiss ve vehm ve sbt ve nrn ve rhn ve zulmn bi-esrihim bir vcd zre olan suver-i madmt- ilmiyyeden ibrettir ki, m-siv ve hdis ve fn denilir ki, onlarda
566 567 568 569 570 571

yakn, B+ B+ baka baka grnmesidir. Amm o, B+ B: sretler B: siv B: tabrler

97

vcddan eser yoktur. Amm572 mevcd gibi mahcba grnr. Ve avm onlar dah bal balarna mevcd ve vcd kys edip bilinir. Bu ise nitekim bahri ve bahr zre olan kesret-i mevci tabr573 ettin574 bi-aynihi ylecesinedir. te bu icml tabri gzelce fehm edip anla. Bu temsli iyice belle ki srr- marifet-i nefsten behre-dr olasn ve marifet-i nefs ile marifetullha yol bulasn. Fefhem vallhu alem ve azam. Nkte: u shib-i devlet ve marifet ki hakkat-i nefs ztna rif olur. Onda ne dn kalr ve ne mn ve ne ilm kalr ve ne irfn
575

erefiyle

merref olup cmlesini cem edip kendi mstakillen birine balanmaz ve birini ihtiyr edip [33/b] hirinden576 elenmez. Nr-i ems gibi hangi cma aks etse o cmn rengi yeil ise yeil grnr, ve m ise m577 ve kzl ise kzl ve ve sar ise sar grnr. Ve
578

yan

579

yani suyun rengi zarf rengidir.

Suya bir mahss reng olmad gibi onun dah bir itikd- mahss ve mukayyedi yoktur. Zr cmi-i cem-i sft- Rabbn olmutur. yle olsa Cemli ve Hd ve Lutfu kabl edip, Celli ve Dalli ve Kahr nice red ve nefy edebilir ve srt- mstakmi hangi yzde bulabilir? Hey nice tlibler bu mahalde tepinip kalmlar ve nice k- eydlar bu bahr-i b-pyna cn fed edip dalmlar. Zr grmler ki cmle varlklar bir varn varl imi. Pes kendi hayl varln Hakkn vcdu bahrine salp gavvs- marif olup, bade-z vcht- lhnin her birinde bir vechi olup, her vechede yine o veche-i vhide nzrdr. Ve her dn ve mezheb ve itikdda hzrdr. Ve kendinin dn ve itikd- hss bahr-i tlakta mutlak ve shil-i takayydde580 bir itikd ve bir dn ile zhiren581 mukayyeddir. Ve bu kuydt muktez-y sft- lhdir.

572 573 574 575 576 577 578 579 580 581

vcd, B+ B: tabrttandr Bphesiz ki Allah katnda din islamdr. l-i mrn (3/19). B: hirinde grnr, B+ Suyun rengi kabnn rengidir. Cneyd-i Badd. Mnv, Feyzul-Kdir, 2/482. Suyun grnts kabnn grntsdr. B: taayynde B-

98

Zr dn-i islm sft- Hidyet ile mukayyeddir. Eer mutlak olsa dalleti inkr etmezdi. Kezlik kfr dah dallet yan sfat- Mudill ile mukayyeddir. Eer mutlak olsa idi, dn-i slm inkr etmez idi. Amm cmi-i cemi-i evsf- Rabbn olanlar bir sfat- mstakill ile mukayyed deildir. Onun iin her vechede Onun [34/a] dah bir vechi olup birisini red ve inkr eylemez. Kem kalallhu azze ve celle: 582

fehv-y erfince cmlesi Rabbleri taht-

tasarrufunda mahkm ve srt- mstakmde olduklar nazm- kermden malmdur. yle olsa bu makm ashb onun iin kimsenin ne dnine ne itikd583 ve584 mezhebine ve ne merebine, belki akvl ve efl ve aml ve sir bir eye dahl585 tariz ve inkr eylemez. Lakin tark db yle iken yine terk eylemez. Mahallinde hakk hakk ve btl btl ve mcibince amel eder. Bu dah malm ola ki586, dn ve itikd ve mezheb, muktez-y erat ve tarkattir. Amm hakkatte ehl-i tevhd ki vahdete erip, ikilik bendinden gd ve bendelik ve kulluk kaydndan zd olup, efendisi hrriyyet bertn yed-i vahdetine teslm ve abdiyyet rakm nsiye-i istiddndan mahv olup, ittihd ve ittisl-i manev ile vuslat- hakki bahrine mstarak ve mstehlek olan kimesnede bir vcd-i hir kalmaz ki dn ve itikd ve mezheb kaydyla mukayyed ola. Henz kendisinde vcddan eser kalmam ki onun zerine bir nesne tahml ola ve yhd bir kayd ile mukayyed ola. Amm her kaanki587 mahvden sahve ve sekrden ura gele. Kuydt- kevniyye-i resmiyyenin cmlesiyle zhir halde mukayyed ve merbt olur ve zerinden fevt olan ahkm- emr u nehy cmlesini ed ve kaz eder. Fefhem. Nkte-i Gmza: rif her kaan ki bu nkteye rif ve bu kaziyyeye vkf ve lim olur. O bilir ki hl nicedir ve nice olmak gerektir ve ne vechile mukayyed olur [34/b] ve ne halde mutlaktr. Her maslahat mevkiinde icr eder. Ve onlarn akvl ve
582

583 584 585 586 587

Yeryznde hibir canl yoktur ki Allah onun pereminden tutmu olmasn. phesiz ki rabbim dosdoru bir yol zerindedir. Hd, (11/56). B: itikdna ne, B+ ve, B+ B: ola B nshasnda iki defa gemektedir.

99

eflinde habt hat olmaz. Ashb- rsm avm isterse ki588 inkr ve onlara istikbr ede, neylesin ki bilmez. Kys- nefs ile gider ve bu makm ve rey tavr- akldr. Zek ve ftnat ile bilinir. Akl u fikr ve idrkt- beerle bulunur mesele deildir. Binenaleyh bu mddede mnker olan mazrdur. Ve vk tahkk-i mezkru bir589 bir kimesnenin ilmi ve muktez-y marifeti irfn olmadan ikrr etmek hat ve belki kfrdr. Zr takld ile teslm ve tasdk edilmez ve tasdk deil lfet ciz deildir.590 Zr mertebe-i mezkr ehass ve ekmelin mertebesidir. Nitekim 591 buyurulmutur. Ashb- ekkin zann gayriyyet ve budiyyet zre olduundan onlara gre leme ve kendilerine vcd-i mstakil isbt etmek muktez-y diynetleridir. Ve onlara lyk ve lzm ve elzem olan ylecesine bilip ve itikd etmektir. Ve inkr etmek muktez-y diynet-i dn ve mnlarn synettir. Mdem ki slk ve seyr ile dernlar envr-i zikr ve marifet592 ile ren ve mrid-i kmil himmetiyle ilm-i tasavvuf ve esrr- tevhde in olmamtr. Byle mhlik mahallerde cesret muktez-y diynet deildir. Kii makm- eratte iken adb ve ahkm- erati593 kemliyle riyet ve snen-i Neb aleyhissalt vesselma keml-i594 mutbakat her mmine ve mmineye595 farz- ayndr. Zr bir kimesne henz mertebe-i eratte iken hakkatten ve esrr- hakkatten dem vurmak ayn- hatdr. [35/a] Zr her mertebenin ahkm ve adb ve muhasebesi tammiyle grlp riyet olunmadan evvel596 fevkinde olan mertebenin hkmyle amel ilhda medd bir mandr ve dav-y sarhdir. Kezalik mertebe-i tarkatte olana marifetten ve marifette olana hakkatten dav etmek mezmm ve medhldr ve hatdr. Aksi dah byledir. Meer dba riyet ve makm- istikmet ola. Fefhem vallhu alem ve ahkem.

588 589 590 591 592 593 594 595 596

B: isterlerse BZr takld ile teslm ve tasdk edilmez ve tasdk deil lfet ciz deildir., BBen kulumun zann zereyim. Buhari, Tevhid, 14; Mslim, Zikir, 2. muktez, B+ iken adb ve ahkm- erati, BBB: mminne B-

100

Nkte: rif ve kmil ile fsk ve chilin vcdu ve zt ve sft ve kemlt ve marifi ve hakyk birdir. Asla fark ve temyz yoktur. Mnker ve mutekid ve muvahhid ve mrik hem yine birdir. Birinde zerre kadar terf ve tenezzl ve noksn ve ziyde yoktur. Ve597 olmak dah tasavvur olmaz. Cmlesi bir zt ve bir hakkat ve bir evsf ile muttasfdr. lmde marifette ve kuvvette ve tasarrufda ve kemlde ve vislde hem yine berberdir. Mehcr dediin vsldr, nks dediinde cemi-i kemlt hsldr. Chil ve gfil zann ettiin limdir, ve ghdr. Fakr ve zell grdn gandir ve mundir ve l ve598 pdihdr, Hk hk deildir, pktan pktr, mr u mr grdn zuhr- nrdur. Sen zann edersin ki bunlar ayrdr ve hem gayrdr. Cmlesi bir vcd ve bir hakkat ve bir zttr. Her hangisin bakarsan bir vcdu grrsn. Amm sen yeil cm baka, m cm baka, kzl cm baka grrsn, demesen ki bunlarn levni baka bakadr, yoksa zt bir cmdr. Kezlik nks ile kmil dah byledir. Mesel sen kara topra baka grrsn ve desti ve barda baka grrsn ve fincn [35/b] ve599 fagfr kseni600 baka ve sra cm baka ve billr sf cm yine baka zann edersin. Bel baka grnr ve baka zann olunur, amm deildir. stz elinde tefvt bulmutur. Mertib ile cevher ztyla deildir. te o childir ki; ondan evvel bilirdi. Tevfk-i Br ve terbiye-i mrd ile kmil oldu. Halbuki chillikten dah evvel keml onda mevcd idi. Amm kuvvede idi ve icmlde idi ve btnda idi. File gelip tafsl ile butndan zuhra geldi. Eer onun cevher-i ztnda o keml merkz ve meknn ve mahzn olmasa kemli nereden ahz eder idi. te bu nkteyi gzelce fikr ve fehm eyle. Ve dah lemde alak ve den ve kt ve fen hi yoktur. Den dediimiz bize nisbetle itibrdir ve mertibledir. Zr den dediin mahlkta ise ki suver-i taayyndr. O ise ademdir. Vcdu olmayann fens dah olmaz ve eer fen dediin o601 taayyntn hakkati ise602 o ne mahlktur ve ne onda fen tasavvur olur. Zr hakkat-i

597 598 599 600 601 602

BBBBBB-

101

vhidedir. Ve lakin fen, den, gfil, chil, fsk, kfir, mrik, mmin, rif, kmil mertibdedir. Mesel padih kullarn terbiye ve marifet ve ilm ve keml tahsli iin bir mahalle gnderir. Onda marifet ve keml kesb edip yine kmil ve gh geleler. Ve o mahaller603 meczen ve itibren bad mesfe ola. Eer cmle kullarn birden gnderse yollara smaz ve sahrlar ve da ve talar almaz ve zahre ve mhimmt kifyet etmez. Hakm-i kdir ve kaviyy pdiah bugn604 bir blk asker kaldrp [36/a] yola koydurur. u mertebe ki ne onlara mzyaka ola ve ne gidecek ve duracak mahallere hasret605 ola ve zd zahyirleri dah her gn kendilerine kifyet ede. Ve606 yine erte bir blk halyk irsl eder, kez ve kez. Ve o gnderilen halyk mahall-i maksda erip tekml-i mertib edip. Avdet ve lzm olan derect ve mrru cb eden akabt ve derekt kat ederek. Yine vatan- asllerine avdet ve ruc ve vusl ile 607 fehvsnca maksd-i pdih ve matlb-i ehn-h olan marifet ve irfn hsl olur. Amm ibtid giden sonra gelenden evvel maksda erdiinden, kimine kmil ve kimine nks diye tabr olunur. Halbuki cmlesi o menzile gelse gerektir. Ve evvel ki nil olduu mertebeye sonra ki dah vsl olsa gerektir, hkez il gayrin-nihye. Pes bunlarn bidyetinden nihyet menzil-i nzl ve gyet-i mertib608 vusle erince609 hlt ve mesft katyla her menzilde bir reng ile renglenip hlden hle tahvl olursun.610 Menzil nzl tekmlden sonra
611

muktezsnca

yine612 mebde ve ftrat- asliyyelerine avdet ve ondan dah mertib-i ulviyye ile yine ekilden ekle tebdl, gh uluvve terakk ve gh sfle tenezzl. Yan gh yokular ve gh iniler ve dzler ve gh sahrlar ve gh der-bend ve cezre ve sular ve karalar ve

603 604 605 606 607 608 609 610 611 612

B: mahall B: bir gn B: cesret ve, BOndan balar ve ona dner. B nshasnda yok. B: mertibe B: varnca B: olur Her ey aslna dner. B-

102

buzlar geerek 613 ma-sadaknca yine hlarna vsl ve maksd i asl hsl olur. Avdet edip vatan- aslsine vsl olanlar ile yolda olanlar [36/b] ve henz yola kanlarn beynlerinde nihyetsiz mertebe vardr ki, hadd ve hasre gelmez. te bunlarn kimi gyet-i mertebe cihetinden den ve alak ve fen ve ahlk- rezil shibidir. Amm malm oldu ki ftrat- asliyyesi cmlenin bir gevher ve bir zt imi. Denet mertibde imi. Her gn dediimiz, yan gnden murd ndr ve yol ve sahrlar ve dalardan614 murd nefsinde tasfiye ve tezkiye ile seyr-i615 slktr. Ve akabt- nefs, ehevt ve varlk dalar ve tabat- der-bend ve cezreleridir. Ve halyk gidip gelmesi, kesb-i kemlt ile nefes-i Rahmn muktezs zuhr ve butndur ki, icmlden tafsle ve tafslden icmle ve kuvveden file ve yine kuvveye gidip bu menzil-i sfliyyeler, muktez-y sft- kahr ve dall ve celldir616. Ve menzil-i ulviyye kezlik muktez-y lutf ve hidyet ve cemldir ki sft- Rabbniyye halykn mertib ve menzili muktezs ahkmlarn icr edip, evsf- kmile-i sbhniyye muattal olmayp, mezhirlerinde cmlesi cell ve ceml hizmetlerin ed etmektir. Fefhem vallhu alem ve ahkem ve ekram. te blda chil, lim ve nks, kmildir. Ve cmlesi erf ve nefstir dediimizin srr malm oldu. Mesel hen-i hm ki kyyesi be dinra hm ve npuhte pah ve kymet-i dn ve n-makbldr. Vakt ki puhte ve kmil tertb ve terbiyesiyle tabn ve Esed-i sfehn bir seyf-i h olup kadr u kymeti kt-ender kt olur. Kezlik hk-i siyh ki arabas be dinra iken stz ve617 kmil terbiyesiyle cevhir misill maden [37/a] olur ki hlara lyk, ite bunlarn cmlesi bir cevher iken bir mertebede esfel ve edn iken bir mertebede eref ve al olmas kelm- evveli618 tasdk eder. Ve uluvvul-ebsra ey-y mmkinenin her biri bir nsha-i ibret ve irdnme-i ehl-i basrettir. Nitekim buyurmular: Beyt:

613 614 615 616 617 618

Bkz. dipnot 361. B: dalar Bdall ve celldir, B nshasnda cell ve dalldir eklinde gemektedir. BB: evliy-i

103

Bir varak defterest. Marifeti gird-gr. (?) Nkte: lem, mecm-i suver-i mmkinesiyle bir mirttr, min vechin ve suver-i mmkine ve ehs- mteayyine her biri baka baka birer mirttr.619 Min vechin620 ve dem mirt- lemde aks eden bir mirta bir srettir. Min vechin ve her bir ahs- dem baka baka mery-y lemde aks eden baka baka suverlerdir. Min vechin hir. Pes mecm-i lemde bir suver-i mahssa ile aks eden insn- kmildir ki, hateml-enbiydr. Ve onun vrisleri gavs ve kutbul-aktbdr. Ve sir suver onlardan mnteiredir. Nitekim lem bir mirt oldu Hakkn sretini kable. Nitekim buyurulmutur:
621

ve fi rivyetin uhr

622

ve f rivyetin uhr, 623 ve Hakkn sretinden murd esm

ve sftdr. Bundan murd mecm- ey sret-i zhiriyle zhir olduundan Cenb- Hakk dah esm ve sftyla zhir olmutur. Ve mecm- lemde cilve-ger olan esm ve sft- Rabbndir. Cenb-624 Zt ferdniyyetiyle mecm-i lemden mnezzeh ve mstandir. Ve lem ve dem itibr olunan sret-i Hakktr. Ve sret-i Hakk itibr olunan esm ve sft Hakktr . te zhir ve btnda kesret-i itibr bu ikidendir. Esm sft ve esm sftn mezhri, lem ve demdir. Nkte: Kbiliyet ve istiddattan625 tabr [37/b] olunan ummen ey-y mmkinenin hussan insnn hazret-i ilmiyye ve ayn- sbitede ezelen ve ebeden keyfiyyet-i ahvl ve kffe-i akvl ve aml ve efl-i hayr u er olduu gibi ve olaca gibi sbtundan ibrettir. Bu mahallin tafsli srlarmzda mestrdur. Amm nks ve kmil, chil ve lim ve milin imtiyz ve ilm-i kemli kuvveden file gelmesi ibrettir, tahavvlt- suver-i misliyye-i626 sft- behyimden ve tecedddt- unt- sbka-i evveliyyeden. Yani nee-i ldan nee-i uhrya dein, beynehmda kesb olan marif, terakk ve inklb ile tekml-i mertib edip, file gelmekten ve cehl ve noksan
619 620 621 622 623 624 625 626

Bu cmle B nshasnda yoktur. B: lem Bkz. dipnot . Bkz. dipnot . Rahmannn sreti zere. Hakk, B+ B: istiddat B: misliyye

104

ibrettir, mezkr menzil ve mertib henz kat olmayp, mertebe-i lda tevakkufdan. Yani istiddt her kimsenin627 kat- menzile meyl ve baz628 azmet ve baz629 seyre mberet ve baz vasat- rhda ve baz630 intihda ve baz rucda ve baz tekml-i rucda ve bu zikr olunan menzilin beynlerinde olan mertib ki her biri bir menzilde kimi henz gitmekte, kimi gitmi ve dnm ve gelmi gibi beynehmda. Bunlarn cmlesi olduklar mertebe ve menzil ve olacaklar Hakkn ilminde sbittir. Her nice sbit ise istidd odur. Pes seyre henz ibtid etmeyen butndadr, seyre ibtid eden nkstr. Avdet edip aslna vsl olan ekmeldir. Beynehmda olanlar olduu menziline gre kmil mertebesi itibr olunur. te bunlarn cmle bu seyr u seferde ve kat- menzil ve mertibde631 mtesviyetl-akdamdr. Hi birine zr ve himye yoktur. Zamn zamn her gelen sefer-i [38/a] mezkre gider. Ve yine dnp gelip ve elbette aslna vsl olur ve ceddi zuhr eder. Hkez il gayrin-nihye vallhu alem. Bihakkatil-hl ve dakikatil-kl. Hatimetul-Hatime: dem-zde ey muhtrlar mdr ve her diledii nesneyi ilemee muktedir ve kdirler midir? Yoksa b-ihtiyr ve bil-iktidr mdr? Eer muktedir ve muhtrlar ise fil-i hakki Hakk ve cmle mmkint zre hkim ve mutasarrf zt- mutlak olduu itibr skt olmak lzm gelir ve hem zevil-ukl olan kimesne632 ihtiyr elde iken denet ve ekveti nice ihtiyr eder? Hsn-i hl ve sadet-i keml elde iken eer bil-ihtiyr ise cebr ve Hakka zulm isbt etmek iktiz eder. Ve vad u vad dah skt olur. Bu hvt-[?] hat-y azm ve kfr-i sarhdir. Bu kaziyye633 azm ve bu bahs bahs-i cesmdir. Ulem-y izm bu meselenin hallinde b-had ikdmlar ve mdevvin kitaplar in ve ihtimmlar edip, nice muraza-i uzmlar ve mbhase-i kbrlar edip, hir-kr cebr-i mutavasst zre karr klmlardr634. Zir gh irdetin senin elindedir, sen nice dilersen Hakk tel halk eder, denir. Ve gh irdet Allhndr ve murd murdullhdr derler. Vk bu iki kelm zhir hlde vka mutbktr.
627 628 629 630 631

632 633 634

B: kimesnenin B: bazen B: bazen B: bazen olanlar olduu menziline gre kmil mertebesi itibr olunur. te bunlarn cmle bu seyr u seferde ve kat- menzil ve mertibde, BB: kimse B: kaziyenin davs B: klmlar

105

Mahall-i mahallinde fehm olunur. Bi-klli temyz ve tahkk emr-i asr ve halli gayr-i yesrdir. Zek ve ehl-i ftnat mteselli olup kanmaz. Zr iki cihette dah naklen delil-i ktalarla sbit ve aklen dah hkm-i sahh der-kr ve zuhr ve vcd ve sbtlar ikrdr. Nkte-i Mkile: nk fil-i hakki Hakk ve mlknde hkim ve mutasarrf zt- mutlaktr. [38/b] Bizim aml ve eflimizden sul ve azb ve ikb niindir? Zr efl bizden ref oldu635 ve bize mutasarrf ve let-i mezhir ile fil hakkatte fil-i hakkdir.636 Bu sret ile637 abdde ne ihtiyr ve ne efl hkm olabilir. Meer ki abd mutlak filinde muhtr ve fil b-ihtiyr ise eflinden sul lzm gelmemek638 iktiz ederdi. Zr bir mrebb zr-i terbiye ve taht- hkmnde olanlar n-yeste ilerle megl olmaa rz olmaz. Ve rz olmad ileri ilemee ruhsat vermez, men ve hfz eder. Zr sabyi639 ve sab mertebesinde olan hev-y emredler, muktez-y hev-y nefsi olan efle rabet etmee mecbrlar. Onlar o vakitlerinde hfz u hrset ile mukayyed olunmaz ise l-muhl ki her biri640 bir menhiyyta meyl ederler. Amm onun gibilerin elbette vlideynden ve stazdan bir kimesnesi641 olup, hfz ve zabt eder. Kimin ki kimsesi yoktur, onlar hev-y nefslerine uyup gider. Pes Hakk sbhneh ve tel celle ve nh hazretleri Rabbl-lemndir ve Rabbl-erbbdr. Kullarn terbiye ve idre ve hfz ve zabt-642 rabta kdir ve muktedirdir. Eer terbiye ve hfz ettiyse643 kimsenin eflinde kusr ve noksn tasavvur olmaz.644
645

tahtnda cmlesi dhildir. Ve cmle mahlkt

Rabblerinin rzsnda tark-i mstakmde olmaldrlar. Ve eer hfz ve zabt ve terbiye etmez ise Hfz ve Rabbl-erbb ve Rabbl-lemn hangi mahalde itibr olunur. Zr

635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645

Bfil-i hakkdir, BHakkdir, B+ B: gelmek B: sab her biri, BB: kimsesi ve, B+ B: etse B: olunmaz Bkz. dipnot 582.

106

kullarn imtihna ihtiyc yoktur ve abd-i cizin dah Hakkn imtihnna [39/a] tkat ve kudret ve kuvvet ve liykat yoktur, olmadn bilir. Ehl-i rsm derler ki: Hakk tel kulun ihtiyrn eline vermitir. Eer hayr ilerse hayr halk eder ve eer er ilerse erri halk eder. Amm erden rz deildir. yle olunca bu zaf ve ciz kullarn kim hfz eder, Hakktan gayri Hfz kimdir, ve kim terbiye eder? Zr Hakk sbhneh ve teldan ve esm-i sfatndan m-ad Rab ve Rabbl-erbb kim vardr? Elbette y hfz u himye ve terbiye ve idre eder, yhud kullarnn filinden sul ve hesb almaz. Bir pdih kullarn zabta kdir iken zabt etmeyip rz ve hond olduu ve tahavvr ve gazab edecek ileri ilemee ruhsat vermez. Eer bir hikmete mebn ruhsat verirse, onlar ondan sul etmez. Ve ne646 ilediniz? diye hitb etmez. Geri pdih baz kullarn bir mlke hkim edip gnderir ve onu umrunda muhtr eder. Amm hayr u erri beyn eder ve hayr teklf eder ve erri ilemeden men eder ve vad u vad eder. Amm o kimse647 o mahalle gidip hrs ve hevsna malb olup rz-y pdiha muhlif amel ve hareket eder. Pdih onu elbette azl ve gazab ve kahr u ikb eder, vk yledir. Amm Hakk sbhneh ve tel yle deildir. lims-sr velhfiyyttr. Onun yle edeceini bilir. Bir pdih bir mlke hkim gnderecek dem, rzsna muvfk amel ve harekette olmayacan bilir iken onu hkim edip ve muhtr edip gndermez. Zr muvaffak olamayacan [39/b] bilmitir. Hakk tel ise bilir , bilir iken bilmezlikten gelip: Var git, amm yle etme byle et, diye abes itigl misill nesnelerden muarrdr. Bir pdihn dvnnda vesir hizmetlere648 memr kullar vardr ki, hem hlarndan havf u hazer edip rzsna muhlif amel ve hareket etmez ve dim huzrunda resm-i dba riyet ve hizmet ve emrine inkyd ve itat etmekte ser-m kusr etmee (?). gibi .(?) vesir bildlarda649 ve yakn ve raklarda hemnn hilf- rz-y pdih amel ve hareketten ictinb ederler. Eer baz bad olan mahallerde baz n-merz iler olsa dah, pdihlar iitmez ve duymaz hayliyle ederler. Halbuki pdihlar dah kendileri gibi
646 647 648 649

B: niin B: kimesne B: hizmetlerinde B: bildlara

107

bir abd-i ciz ve mnferid ve zaf kuvveti ve kudreti, onlarn ona itat ve inkydlarndan hsl olduu malmlar eer hemn ki, itat etmeseler hi bir nesneye kudreti kalmaz. Byle iken yine onlar keml-i itata idhl edip, rzsna ve emr u nehyine muhlif hareket edemezler. Ve o pdih dah onlar her trl keder ve elemden hfz u himye ve terbiye eder. Pes Hallk- cihn ve Kdir ve dil ve Kahhr- d-cihnn kullar ve bendeleri Hlik ve Rzk ve Rab650 ve Hallklarna asl itat ve inkyd ve emr u nehyine asl mnkd olmayp, keyfe m-ye bil-zabt ve terbiye, hev-y nefs ve651 ehevtlar davsnda olsunlar. Meer ekall-i kall mut ve mnkd ola, kusru b-had ve b-hicb kimi mrik [40/a] ve kimi putperest ve sir ve kimi mnfk ve kimi env-i kfr ve btl edyn ile kfir ve kimi mezhib-i btlalarla ve cz ehl-i slm onun dah ekseri fsk ve fcir. Asl Hliklar ve Muhy ve Mutleri652 rzsnda olmayalar. Pdihn kullar blda zikrettiimiz minvl653 olup da pdihlar pdih Hakk sbhneh ve tel celle nh ve amme nevlh hazretinin654 mahlku ve abdi655 ve kullar byle hin ve t ve b olmas nice revdr. Gzelce teemml ve fikr lzmdr. La-ysel amm yefal msellemdir. Lkin bir sat fikr bir yllk ibdetten hayrldr.656 Byle byle mahallerde olmak gerektir. Nkte-i Gmza657: Abd-i mahkma emr ve teklf olan ahkmn vuku lzm ve ed ve icr etmek l-bdd ise, matlb olunduu zre amel etmemek nice mmkindir. Elbette ylece amel ve hareket olunduu srette nice muhtr ve elimizde ihtiyr olmu olur. Ve eer o nesne ki abde teklf olmu ola ve abd o teklf ve emr olan nesneyi ed ve amel etmedi, o teklfin vuku ilm-i Hakkta sbit deil ise o mmtenidir. Abdin onu ilemek ve ilemee sayi muhl ve mmtenidir. Mmtenia teklf olmak lzm gelse bir hikmet-i hafiyyeye binendir.

650 651 652 653 654 655 656 657

ve Rab, BBB: mutleri zre, B+, AB: hazretlerinin B: abdi B: hayrl B:?

108

Zr bir nesnenin ki vukuna murd-658 lh taalluk etmeye o mmteniulvukdur. Mmteniul-vuka teklf-i Rabbn emr-i teklfdir. Emr-i tekvn ve cb deildir. Hikmet-i hafiyye tahtndadr. yle olsa onun gibi teklfin terki ve adem-i vukundan mesl ve ikb olmak lzm gelmez. Ve eer o emr [40/b] u nehy ki abde teklf olunmutur. Onlarn vuku ilm-i Hakkta sbit ve kaz olmu ise onu abd-i mahkm adem-i icr ve terk etmek hemnn muhl ve mmtenidir. yle oldukta abdi sadin aml-i hayriyyesinde kendisinin ne mdhili ve ne ihtiyr vardr. Ve nice olsun ki o amelin vuku ezelde kaz ve ilmde659 sbit ve imz660 olmutur. Kezlik abd-i aknin aml-i erriyyesi ki ayn- sbitede ak ve amli ekvet ile661 sbit olmu ola. Onun o ekvette asl ihtiyr ve mdhili yoktur. Zr ezel-i zlde ona ylece kaz ve onun hakknda kalem-i kader o yzden imz eylemitir. te bu mezheb Mezheb-i Cebriyye oldu. Amm nki abd-i sadin istidd sadeti ve abd-i aknin istidd ekveti ezelde taleb ve istid eyledi ise, Cenb- Hakk dah sadeti taleb edene sadet ve ekveti taleb edene ekvet at eyledi. yle olunca Mezheb-i Cebr ibtl olmak lzm geldi. Amm eer sil sul ederse ki: Sade sadeti ve akye ekveti taleb etmeyi kim kaz eyledi? Ona cevap verilmi ki: stiddt mecle deildir. stiddata halk- Hlik ve cal-i Cil taalluk etmemitir. stidt ve kbiliyyt ezel ve ebeddir. Yani ayn- sbite ve ilm-i Hakkta sbit ve malm olan kffe-i ahvl ezeldir. Eer ilmullha eydan bir ey sonradan sbit olsa, o nesneyi Hakk tel sonradan bilmi olmak lzm gelirdi. Bu ise kfr-i mahzdr.662 Tel nh anil-sehv vel-cehl. [41/a] Pes yine sil sul edip derse: Sad sadeti ve ak ekveti niin ve nice taleb eyledi? Ezel ak dah sadet talep etse olmaz m? Bu sulin cevb muhl ve kyl u kl663 ile olmaz, zevk ve hl iledir. Fefhem vallhu alem bi-hakkatil-hl.

658 659 660 661 662 663

B: emr-i B: amelde B: leffen (?) BB: sarhdir B-

109

Nkte-i Garbe: Abd-i ciz ezelde baz hidyet ve baz dellet ile muktez-y istidd kaz olmu. Bu lemde fsk ve664 dallete mbtel ve giriftr olup sonra lem-i ahirette ikb ve azb- elme dr olmular. Frka-i sed amellerinden evvel sad ve frka-i eky amellerinden evvel ak kayd olmalar, bil-ihtiyr olmak iktiz eder. Amellerinden evvel ak olann amelinden sul iktiz etmemek iktiz eder. Ezel-i zlde ak kayd ve kaz olmu. Sul lzm gelse: Niin ekveti ihtiyr ettin?, diye ezelden sul lzm gelmelidir. Yoksa mdemki ilmullhda ekvetle sbit olmu bu lemde ekveti kazya ittib ve itattir.
665

sadet ve ekvet
666

Hakkn taht- hkmnde olduuna nzrdr.

sadet ve

ekvet rabblerinin srt- mstakminde667 olduklarna dirdir. Zr yeryznde bir mahlk yok ki nasiyesinden onu Hakk ekmeye. yle iken yine rableri onlardan rz ve hond ve onlar rabbleri srt- mstakmi zere rabblerinden rz ve honddur. eyhul-Ekber kaddesallahu srruhul-ethr hazretleri buyurmutur ki:

Nsyesinden tutup eken ardndan dah [41/b]668 haydayn ve ortada giden cmlesi birdir. Lkin bu srette sul ve cevb ve niam ve azb, bahr-i hakkatte temevvct- takllbt ve tahllft- esm ve sfttr. Bizim bahsimiz ise gayriyyet ve Hak ile halefiyyet bahsidir ki sret-i erat ve sebt- nizm- lem ve demdir.
669

076 Batn- mmden murd

671

gliben hazret-i ilmiyye ve ayn- sbite olmak gerektir. yle olsa ebedde sul ve cevba mecl kalmam. Amm u dah var ki byle olunca bunun hangisi ile teselli ve hangi vechile tecell olunmutur, malm olmadndan 672 dmenine teebbs iin 673 ile memr
664 665 666 667

668

669 670

671 672 673

BBkz. dipnot 582. Bkz. dipnot 582. sadet ve ekvet rabblerinin srt- mstakminde, A+, B-. B nshasnda bu hadisin son kelimesi mstakiminde eklinde tamamlanmaktadr. A nshasnda bu sayfann kenarnda u cmle yazmaktadr: Yani ilm-i ezelde yle sbit olunca ayn-(?) ebedde sul ve cevb kalmaz. Bu cmle B nshasnda iki defa gemektedir. ak annesinin karnnda akdir; sad, annesinin karnnda saddir. Mslim, Kader, 3; Ahmed b. Hanbel, Msned, 2/176. Sad, akdir, ak saddir. Bkz. dipnot 670. Bkz. dipnot 243.

110

olunmutur. Ve o ki

674

buyurulmutur. Batn- mmde olan sadet ve

ekvettir. Bu iki nazm- erfin mugyireti srettedir. Hakkatte sad ak ve ak sad olmas ve tebdl-i ahlk ile memriyyet dah ilmullhda sbtuyladr. Yoksa ilmullh tahvl ve tebdl olmak itikd btldr. Pes ilmullh tebdl ve tayr olmak itikd bilittifk btl olunca tebdl-i ahlk ile memriyyet ve sir aml ve efl-i hayriyye ile teklf ve tenbht abes olmak lzm675 gelir. Zr
676

fehvsnca ezelde ve ilimde sbt bulmu nesneler

l-muhl olsa ve zuhr bulsa gerektir. Bil-teklf ve tenbh ve ilimde sbit olmayan nesneler vuk bulmak o dah muhl ve mmtenidir. Mmtenia [42/a] teklf olmaz. Meer emr-i teklf ola ve emr-i teklf u dur ki, zhirde bir nesne emr ve teklf olmak lzm gelmi. Amm onun yani o emrin tekvn ile vcdu murd olmam. Mesel bir hkim bir mcrimi tazr iin bir bendesine: unu darb- edd ile darb et. diye mcrimin huzrunda emr eder. Lkin ona mukaddem emretmi idi: Ben sana flan tedp eyle derim, lkin sen benden gizli olarak nashat eyle.677 Zr zhirde ona thmet tahml oldu. Ve lkin ben bilirim ki onun thmeti yoktur. te bir vuku zarr678 olmayarak bir teklfdir. Nitekim Hazret-i deme ecere-i menhiyyeden ekl etmemee tenbh ve nehy olmu idi, nehy-i679 teklf idi. Nehy-i cb olsa ilmullhda adem-i ekli sbit olmal idi. Zt- Alm680 ezelde demin budaydan ekl edeceine alm idi. Ve hazret-i ilmiyye dah ezel yle sbit idi. Pes Hakk tel budaydan ekl edecein bilir iken budaydan yeme diye nehy etmesi hikmete binen olduu malm oldu. Zr Hakk tel dem aleyhisselm menh ve mtenebbh olmayp yiyeceini bilmezdi, denirse cehl isbt olunur, kfr-i sarhdir. Bilirdi ve bilir iken nehy etti yle olunca vuku murd deil imi. Hikmete mebn imi.

674 675 676 677 678 679 680

Allahn yaratlnda deime yoktur. er-Rum (30/30). BBkz. dipnot 674. ve azd eyle, B+, AB: murd ve, B+ B: ilm

111

Ve dem aleyhisselmn dah Hakkn emrine muhlefet deil imi. Belki asla ve hakkate inkyd ve itat imi. Amm sret ve mecza681 deil ve Hazret-i demin hke hbtu kahren ve gazaben olamamak iktiz eder. Onun iin ki imtisl-i emr-i hakkde bulundu. Belki lutfen ve keremen imi. T ki klk mezkyla mbtel ve te-i [42/b] akla vcdun mahv ve ifn ede. Ve lemde nesli682 eref-i insniyyet ile merref ve ak ve kyyet ile mkerrem ve muazzez olup gide. Eer budaydan yemese cennetten kmazd, derler. yle olsa eytn neden bildi: dem yeryznde kan dker ve fesd eder, dedi ve lem demsiz klb- b-rh niin halk oldu? Ve dah 683 buyuruldu, nki dem hat etti ve cennetten srld. Yani hat etmese cennette684 kalrd, ne lzm idi? Kezlik adem-i secde-i eytn dah byledir. Eer srette byle olmasa sultn- hidyet dem ve sultn- dallet bls olmaz idi. Eer srette dah cmle itatte olsa mazhar- kahr ve cell kim olur? Ve eer hakkatte adem-i itat olsa emr-i Hak685 mahlkta686 cr olmaynca kdir ve mutasarrf olmamak iktiz ederdi. Zr Cenb- Kdir-i Kaviyy emr ettii nesneleri kullar dinlemeyip etmediler ve nehy ettii eyleri ilemi olurlard. Hlbuki bir sinek kandn depretmee ve bir yaprak deprenmee Hakkn emri olmadan kdir deildir, demilerdir. Ki cennette budaya Hakk tel bir lezzet verdi ki, sekiz umak tamnn lezzeti bir yere gelse budyn lezzetine nazaran bir bir ata bir uval saman ile bir torba pk arpa, saman yannda arpa nice ise nam-i cinn lezzeti yannda budyn lezzeti arpann lezzeti gibidir. Ve o budayn lezzetini dem aleyhisselma yemeden duyurdu, yani bildirdi. Kezlik insna dah niam- dnyy ehvet-i btniyye ve ferciyyeyi [43/a] zinya ve gazab ktle ve sekr-i garyibt- hamri ve hkm-i tabat ve lezzt- cismniyye687 ve rhniyyeyi688 ve hsn-i ceml-i cemli ve hsn-i cemle ibtily tahml edip sret ile izhr eyledi. Amm sadet ve nedmet-i hireti gizledi. Yani lezzt- dnyy nokta ve vad u vadi ferdya havle eyledi. ehevt- nefs glib
681 682 683 684 685 686 687 688

B: meczda BBen cinleri ve insanlar yarattm. ez-Zariyat (51/56). BB: halk mahallinde ve BB: cismniyye B: rhniyye

112

ve icrs ve esbb hzr, sadet-i hiret gib ve mechl ve icrs ve esbb edyid. Maa-haz insn zulm ve cehl ve acl halk olmu. Ve nice husem dah havle olmu. Zaf demolu hfz u himye-i Hazret-i lh689 olmadan nice kendisin hfz edebilir ki, ebul-beer ulul-azm690 peygamber sabredemeyip nefsine zulm eyledi. Hatt nks ve acl ve zaf evld sabr ve nefsine zecr edebile? Fefhem ve teemml. Eer huzz-i ehevt- nefsniyye ve lzz-i tenaumt- cismniyye dnyda mevcd ve mehd olduu gibi edyid-i azb, derekt- cehm ve vcd691 derect- cennet ve bunca ezvk- nam ve692 mevcd ve bu lemde mehd olup grnse ve bu lemde menh olan nesnelerden sabr ve imsk edenlere mevd olan niamt, mevcd ve emr u nehye imtisl etmeyip, hev-y nefse tbi olanlara vad olan kahr ve azb dah mehd olsa
693

muktezsnca elbette kahrndan havf ve lutfuna

tama edip herkes mnkd ve mut olurlar idi. Amm lezzet-i dny nukat694 ve hzr ve695 mehd ve nimet-i uhr ferd ve gib ve bahr-i rahmet-i Hd bst ve vsi olduu itikden696 abd-i zafin malm ve meczmu [43/b] olunca b-ihtiyr her trl masiye giriftr olmulardr. Nkte-i Hikem: Ey hikmet nedir ki, baz insn melikden efdal ve baz hayvndan ebter imi? Halbuki cmlesini Hd-y mtel sevip halk eyledi. Ve bir ferdi iyi ve hirini fen ve kem halk eylemedi, tadl ve tesviye ile ve hakk- adl ile ve bir ferde gadr ve hirine himye ile deil ve cmlesi bir dem evldlar ve cmlesi bir terkb ve cmlesi zevil-ukl ve cmlesi iyiyi ve kimi bilir ve iyiyi ister ve kem olduun istemez. Maa-haz kimi iyi ve697 kimi kem. Bu iyilikler ve kemlikler Haktan mdr, yoksa kendiliklerin midir?698 Onu yle heykel sreti gibi ki kimi irkin kimi gzel ki, Cenb- Hallk halk ve tasvr eylemitir. Sreti dah Hakkn irdeti ve takdri ile ise,
689 690 691 692 693

694 695 696 697 698

B: ile B: ulul-azm B: vcda BHaber gzle grlm gibi deildir. Ahmed b. Hanbel, Msned, 1/271; bn Hibbn, es-Sahih, 14/96. BBBkimi iyi ve, BB: kendiliklerinden midir?

113

iyiyi ne gzel nk-i hev ve nk-i ahvl ve efl halk ve murd eylemi ve sonra yine iyilikler mukbili atlar ve ihsnlar ve dnyda kemlt ve derect ve niam- l-yuhs ile env-i inyt eylemi. Ve ahirette dah gn-gn mertib ve makmt ve etime ve eribe ve hr ve glmn ve kusr- vildn b-had ve b-kys at ve ihsnlar eylemi. Amm kem bed ve muhannes ve mbtediler ki,699 onlar dah Hakkn taht- kudret ve yed-i irdetindedir ki, zhir ve btn ve sret ve man mahlk- Hliktr. Ve elbette ber-hikmet-i hafiyye-i gaybiyyesine binen bed ve kem halk eylemi. Sonra bed ve kem olduklar iin ve muktez-y hilkat- asliyyesi ahvl ve efl ve amli iin sul ve azb ve ikb nedir ve niindir ki kffe-i [44/a] hrekt muktez-y
700

idi. Ve muktez-y hilkati amel ve hareket edecei dah lemis-sr vel-hafiyyt olan Cenb- Alm ve Hakmin malmu iken, yle etme byle byle701 et, diye hilf702 hilkati emr u nehy nedir ve niindir? msellemdir. Amm Cenb- Rahmn ve Rahmin kullar zerine merhamet ve efkat ve fazl-704 adli muktez-y mn ve kn olduundan n- ztna yn olmayan htralar def ve mahv ve izle iin byle byle kaziyyeler mkilt kalb-i mmin ve muvahhidden705 mahv ve ref ve def706 olmadan, gnl mstakm ve ekk ve bheden ve kfr ve hat ve sehvden hals ve itikd- hlise ile msterh ve mukm olmaz. Binen al zlik byle mesele-i mkilelerin halli her mmin ve mmineye lzm ve vcibdir. Zr zt, Rahmnir-Rahm ve Gufrnul-Kerm Erhamur-Rhimn ve Ekraml-Ekramndir. Ve kullarna vlideynin evldna olan merhamet ve efkatinden erham ve efaktr. Vlideyni evldn bir muhtara ve kaz-zede olacak mahalde grse ve o bel ve hatdan hfz ve halsa kdir olsa, skt ve imz edip, evld bel-ke olmasna nice rz olur? Belki kendi nefsini pseri uruna fed
703

malm ve

699 700 701 702 703 704 705 706

BOnun iin yaratd. BB: hilf O yaptndan hesaba ekilmez, ama onlar hesaba ekilirler. (Enbiy 21/23). ve, B+ B: muvahhidin ref ve def B nshasnda def ve ref eklinde gemektedir.

114

edebilirsin. Cenb- Kdir-i Kayym hem hfza kdir ve Hfz ve Hafzdir. Ve afv ve mafiret-i bahr-i b-pyndr. Hikmet nedir ki, ihtiyrlarn eline verip ve env-i lezzt- nefsn ve gn-gn mteheyt- ehvn707 ve tabiyyeye kavvm ve nefs ve hev [44/b] ve ehvet ve tabat ve eytn gibi kaviyy husemy zerlerine havle, maa-haz umrunu yan hfz ve hrsetini kendi zaf zerine ihle edip, b-re insn malb ser-nign ve her vechile hl-i pern diger-gn olmamak muhl ve mmteniul-hayl. Elbette bunlardan kendi kendini idre ve hfz eyle diye, emr u nehy ile mkellef eylemenin hikmet-i hafiyye-i lahde nice at ve eltf- Rabbniyye-i gaybiyye olmas bil-itibhdr. Amm ukl bu esrrn derkinde ksr ve zek ve ftnat bu nktenin fehminde kth ve hsirdir. Hakk sbhneh ve tel hazretlerinin kffe-i efli ve rey-i ukl-i beerde izhr- kudret ve azamettir. Nkte-i Gmza: nesne hsl olmayp
709 708

nazm- kermi muktezs

bazna hidyet ve bazna dallet verip ve halykn hayr u err eflinden Hakk telya ekser710 dnyda yine kendileri grmeden ve err ile mbtel ve mkedder ve mteellim olmadan hl deiller iken, ahirette dah onunla onlara azb ve ikb ve tekrr gazab ne vechile olabilir ki, hayrdan ve erden muhtr olmular. Maa-haz erleriyle dnyda elem ve gam ve ilel-i illet ve zillet ve kllet ve env-i mihnet ile hir nefse dein kahr ve kdret grmler idi. Lzm o idi ki, nki muhtr olunca amelleriyle sul ve gazab olmaya. nki aml-i erriyyeye rz yok711 idi. Muhtr ve mstakill olmamal idi. Ve hfz olunmal idi. Bir kimesne pserinin ilm ve amelin murd eyledikte ilm,712 talm ve amel ile terbiye edip [45/a] dim onun ilm ve amel tahsli kasdnda olur. Onu muhtr edip ruhsat vermez. Ve onu dim mnker ve menh nesnelerden hfz ve men eder. Amm muhtr edip ilm ve marifet kaydnda olmayp evldn kesb-i dny ve tahsl-i maete memr ve muhtr ederse ona bydkte,713 Sen niin ilm ve marifet tahsl etmeyip,
707 708 709 710 711 712 713

B: ehevti Allah dilediini sapkla yneltir, dilediini doru yola iletir. en-Nahl (16/93); Ftr (8/35). Muhakkakki hayr hayrdr, er erdir. B: ekser rz yok B nshasnda lyk eklinde gemektedir. ve, BB: buyurdukta

115

hubb-i dny ve nefs-i hevna tbi oldun? demez. Maa-haz hidyet ve dallet kbel-i Haktan ola. Bir efendi kuluna kaftn- sadet vermeyip, sonra: Sen niin urynsn?, diye muheze eder mi? Muheze u vakt olur ki, kaftn verile, o kabl etmeyip uryn yrye. Onun gibi kimesne cnna haml olur. Ve dah ben dem dnyda seksen yz yl muammer oldu. Dny ise dr- gam ve sicn-i mmin olduundan dnyda her ne kadar gnh ve sehv u hat etmi ise de, ekser evkt derd-i gam ve714 bel ve mihnet ile gemiti ki, mihneti zevk ve rahatna715 glib ve sde hl ve saf-y htr bahr-i elem ve gamda mstarak ve gib716 olmakla cez ve mkft ziydesiyle dnyda grd ve geirdi idi. O gamlar717 ve718 elemler kabhatlar ve hatlarna ukbet kifyet etmeyip, bunca akabt- uhrev ne vechile tecvz olabilir. Zr dnyda eyledii gnhlara cez hirette grecek ise, dnyda ektii derd ve elem ve mihnet ve gam hangi gnhn ukbetidir. Zr Hak sbhneh ve tel hazreti buyurmutur:

/54[ 917 b] el-yeh. te malm oldu ki, kulun amelinden

artk cez eylemez erde. Amm hayrda birine on ve yetmi, maa-haz afv ve ihsn ve mafiret ve gufrn bahrine gyet ve nihyet yoktur. Nkte-i Mkile: Hak sbhneh ve tel kullarnn ihtiyrlarn kendi yed-i istiklllerine vermi ve muhtr eylemi. Amm ihtiyrdan evvel amellerini eer hayr ve eer er kaz eylemi ve ayn- sbitede ezel ve levh-i mahfzda imz eylemi. Pes lamuhl ki ezelde kaz ve ilmde sbit olduu veche zre olsa gerektir. yle olsa kulun ihtiyrndan ne fide ki ihtiyrdan mukaddem efl ve aml kaz olmu. Pes lzm geldi ki ihtiyr kaz ve kadere tbi ola. Pes kaz olan emri icrda si deil belki mut olmak cb eder. Her kimesne kffe-i akvl ve efl ve aml ve mecm- harekt ve ahvlde murd- Hakka mnkd ve emr u nehye imtisl etmi olur.

714

715 716 717 718 719

sicn-i mmin olduundan dnyada her ne kadar gnh ve sehv u hat etmi ise de, ekser evkt derd-i gam ve, BB: rhata B: glib B: gamlara BArtk kim zerre arlnca bir hayr ilerse onun mkafatn grecektir. Kim de zerre arlnca er ilemise onu grr. Zilzal (99/7, 8).

116

yle ki hilf- rzy Rabbn ve mugyir-i kaz-y Sbhn zerre mikdr amel ve harekette olmam ve olmaa dah mecl bulmam. Baz baz hilf grnd hilf-720 nazar ve adem-i fehmden iktiz etmi. Kema kale azze ve celle:
721

el-yeh. Baz muhakkik kileti istidd- abd ile tevl

buyurmu. Ve baz kll zll-i kevniyye-i sriyye ve kileti z-zll ki VhidulKahhr ve Cellul-Cebbrdr. Pes iki vechile dah tabr722 mezkre muvfk ve mecm- aml Hakkn taht- kahr ve hakkatte fil-i hakk Cenb-
723

olduuna mutbktr.

Eer istidda haml olursa istiddn [46/a] tarfi blda zikr olundu ki, herkesin minel-ezel ilel-ebed mecm- ahvli Hakkn ilminde sbtundan ibrettir. yle olsa ahvl-i halyk ilm-i Hakta her724 nice sbit725 ve malm olmu ise, bu lemde elbette ylecesine zuhr etse gerektir. Onu tebdle enbiy dah kdir deildir. Kande kald ki ihtiyr ve irdet-i726 halyk ve eer kavl-i sn ki z-zll ile tevl buyurmular. Onda dah efl-i halykta Haktan m-ad bir ferdin mdhalesi olmak ihtimli yoktur. Zr glgenin727 cem-i harekt shibine tabidir. Z-zll ne vechile ve ne cnibe hareket ederse, zllin tebaiyyetten gayri nesnesi yoktur. Onun iin ki henz kendilii vcdu yoktur. Ondan m-ad nazm- celli-nn tefsr ve tevl her ne vechile tahkk olunduysa, fil-i hakk Hakk olduuna nzr olduu zhirdir. Ve bu tarfe dir yt- Kurniyye ve ahds-i nebeviyye nice yerde mbn ve musarrahdr. Vallhu alem ve ahkem. Nkte-i Mechle: Ey sebeb nedir ki bir kimesneye bir beliyye ve bir kaz isbet eder, kendi eksiklii ve taksrt diye haml ve728 tabr ederler? Eer riyet-i db ise ho amm hemn ylece itikd olunmutur. Ve bir beldeye bir fet eriir sekenesi729
720 721 722 723 724 725 726 727 728 729

ve, B+ De ki: Herkes kendi yapsna uygun iler grr. sra (17/84). B: tabri phesiz Rabbin dilediini yapandr. Hud (11/107); Buruc (85/16). BB: sbt B: irde B: z-zllin BB: skns

117

tuynna atf olunur. Halbuki nice nice beldeler olur ki ahlsi kimi d730 b ve kimi kfir ve mecs ve mrik iken vilyetleri emn ve sde ve731 nice b-gnh sbyn ve hayvnt maa-haz enbiy ve evliylara vki olan ibtillar, eer ki onlarn ahvlleri her ne kadar sir mezkrta kys olunmaz ise de havle olmu, ekip giderler ve bazlar [46/b] o beliyyeleri veft edene dein hh n hh tahamml732 ederler. yle ki asl taksrt ihtiml olunmaz. Eer ki bu kaziyyede ulem baz akvil-i zafe rd eylemiler ise de, rif733 olanlar riyet edip ve itikdt- avma takviyyet iin ukl-i avma mlyim tabrtlar ile diynet ve halyk siv-y itikddan synet etmilerdir. Ve agh olmayanlar takld ile gitmilerdir. Ashb- dikkat ve irfn katnda zhirdir. Ve dah bunca noksanul-az asamm ve am ve arec ve gn-gn illet-i mstakille ashb marz ve marza ve fakr ve zell ve yine bazlar ten-drst ve kaviyy ve gan ve mlik ve azz bunlarn dah bu halleri amellerinden evvel ezel, halbuki Hakk sbhneh ve tel azze ve celle bir ferde zulm ve gadr ve hirine himye misill nesnelerden mnezzeh ve muarrdr. Eer haml olunursa ki onlarn istidd- ezeliyyeleri bylecesine istid ve bunlarn kbiliyet-i gayr-i mecleleri ylecesine iktiz eylemitir. Bu dah mlhaza olunur ki sadet ve devlet zhirdir ki sadet ve devlettir. Ve hasret ve ekvet dah kezlik zhirdir ki hasret ve nedmettir ve keml-i zahmettir. ster dnyda ister ukbda yle iken, zevil-ukl olan sadeti terk edip, ne vechile ekvet taleb ve istid eylemi olalar. Eer haml olunursa ki mazhar- Dall ve Cell elbette ekvet ve mazhar- Hidyet ve Ceml malmdur ki, hidyet ve sadet taleb ve istid eylemi ola. Lkin hidyet ve ceml devlet ve sadet olduu zhir [47/a] iken, ey o niin cell mazhar olup ve bu leme gelip muktez-y mazhariyyetini734 trl bellara giriftr olma kabl eyledi? Eer muhtr ise ve eer mazhariyyetinde ihtiyr yok ise malm olur ki muktez-y dallet olan eflinde dah muhtr deildir? Eer yine l-ysel amm yefal cevb- f kfdir denirse, haktr ve ona bhe yoktur. Lkin nki

730 731 732 733 734

kimi, B+ BB: tahml B: rifler B: mazhariyeti trl

118

itikdmz unun zerinedir ki, Cenb- Feyyz- Mutlakn inayeti b- illettir ve bir ferde gadr ve bir ferde himye eylemez. Nr-i hurd lutf-i ihsn aksi ve pertevi leme msvdir. Binen al zlik byle byle bhelerin735 shlet ile definde hezr marifet-i yakn ve nr-i mn ve dn-i mtezyid olmas bedhiyyttandr. Eer ki Cenb- Hakk celle azametuh Cebbrdr, ancak kullarna fsk ve isyn ile cebr eylemez. Nitekim bir kfir yetmi yl Hlikna irk ile ve kfr-i dallet ile muammer olup, hir nefesde bir kelime-i ehdet ile mmin ve bil-sul cennete dhil ola. Pes mmin yetmi yl man kmil ile hir nefese dein kelime-i ehdeteyn ile mr hir olup, hir nefesde Hakk ona mun olmayp, eytn dedikleri kuvvet-i bis-i dall imnn selb ettire. Eer Hakk mun olmaya ibls pr-telbsten kim hals olabilir. Ve eer Hakk mun olursa nice idll eder.736 Ve eer ezelde yle kaz olmu ki bazn737 idll edip mnn selb ettire. Pes eytnn dah bu maddede mdhili yoktur. Yalnz bir let-i esbb olmu olur. Vallhu alem bi-hakkatil-hl. Bu bahs srr- leme [47/b]738 dirdir. Ve srr- lem ise hikmet-i mechledendir. Ukl-i beer bunu idrkten ksrdr. Nkte-i Tehlf: Hak sbhneh ve tel hazreti739 kulun rzkn ezeli zlde takdr eylemi. yle ki dnyda sana vsl olur, bil-ziyde vel-noksn, ister talep eyle ister eyleme ve vusl sebeblerin dah halk eyler. nsn onun tahsli talebinde tevekkl ve teslm etmek gerektir. Amm umr- hiret kesb-i deractta keml-i say ve cidd-i ihtimm edip, leyl u nehr mchede ve takv ve riyzatlar ihtiyr etmek ehemm ve elzemdir. Sebeb nedir ki, umr-u dny ve maette takdr-i Hdya rz ve teslm ve tevekkl olup mertebe ve derect- ukbda asl teslm ve tevekkl ve takdr-i Hakka rz olmayp hemn kendin bin-nefs tahsl-i mertib ve derecta ikdm ve ihtimmda
735 736 737 738

739

B: bhelerden B: edebilir B: baz A nshasnda sayfann alt ksmna ilitirilen kat zerinde yle yazmaktadr: Tasavvuf. smi: Niktl-Hikem; Mellifi: Kstendilli Molla-zde Sleyman eyh Efendi, 1235. Es-seyyid Abdurrahman bin Ahmed Emin es-Serez vakfdr. Cilt: 1; Hat: Talik; Varak: 102; Satr: 17; Fihrist: 75; Etiketi: 49/75; No: 55/1510. B: hazretleri

119

ser-m kusra ve tevekkle ruhsat verilmeyip, say-i beller ile memriyyetimiz ve emr ve kaz ve kader malm ve muktez-y kader tehallf etmeyip, ezelde sbit olduu zre zuhr edeceine asl ek ve bhe yok iken, bas-i enbiy-i izm salvtullh-i alen-nebiyyin ve aleyh ile tebl-i ahkm etmesiyle tebdl-i kader ve kaz kbil deildir. Eer ki kazda sbit olan nesneleri kuvveden file ve icmlden tafsle gtrmek esbblardr. Ve Hakkn ahkmn beyna ve Hakk ve btl ayna memrlar ve vsta ve havrk- dt ve ahsen-i muciztlar ile tasdk ve nefsl-emri izhra vesle olduklar zhir ise de seyf ve kahr ile ikdmna hcet kffe-i vuk bulacaklar ve bulmayacaklar. [48/a] Vakt-i zamn ve cmle esbb ile ilmde sbittir. Hemn baz bil-sebeb ve baz esbb ile zuhr ve adem-i zuhr kaz olmu idi. Seyf-i siysete hcetimdir.740 Eer seyf ve kahr ile butndan zuhra gelecekler dah seyf ve kahr ile zuhr etmesi dah ylecesine kaz olmutur. yle olsa bunca mahlkat defaten telef ve helk olmak ki741 henz kendilerine kaz ve ilm-i ezelde sbit olan hkm imtisl etmiler742 idi. Eer ki zhir hli ahkm- Rabbn adem-i kabl sreti fehm olunmu idi. Amm hakkat-i hle nazar olundukta redd-i mecz, kabl-i hakkati ve isyn-i sr inkyd ve itat, muayyeni nefy ve izle etmez. Zr nazar asladr. Kezlik ferin743 ihtilfndan asln ittifkna noksn rz olmaz. Murd- murdullh ve kazya rz olmak ile memriyyet emr-i msellemdir. Pes murdullh ve kaz ve ilmullhda sbt bulmu nesnelerin cmlesi zhirde dah vcd bulsa gerektir. Ve kaz olmam ve ilmde sbt bulmam nesne dah, zhirde dah vcd bulmayaca muayyendir. Nitekim buyurulmutur:
744

el-ayeh.

Zbde-i mmkint-i gzde-i mrseln ve nukve-i kint rahmeten lil-lemn, hteml-enbiy aleyhissalt ves-selm hazretleri dilediine hidyet ve efat etmek olmaynca siri nice olabilir. Fefhem vallhu alem bi-hakkatil-umr. Nkte-i Mkile: Cenb- Hayy- L-yezl zt- kenz-i mahf ve vcdu Gaybul-Guyb amda iken ki yani halk halk olmazdan evvel
740 741 742 743 744

B: hcettir B: olmak ne lzm ki B: etmemiler B: ferinin phesiz sen sevdiin kimseyi doru yola iletemezsin. el-Kasas (28/56).

120

esm ve sft amda bil-mazhar ve mazharnda ahkmn [48/b] icr ve cell ve ceml ve hidyet ve dall ve lutf ve kahr- izmihll zre memriyyetin ed etmeyip, muattal ve zt- azameti ferd-i mutlak ve saltanat- ulhiyetten mcerred ve bahr-i ilm-i bpyn kesret-i suver-i malmttan hl ve Hallk- lim ve Rezzk- z-rh ve nevi ben dem hlklk ve rezzklktan nehy ve r olmaklk lzm gelir. Zr eer Cenb- Lem-yezel ve L-yezl hazreti halk halk etmezden evvel vasf- mezkr zre amda ve esm sft ve esm sftn mezhirleri adem-i aslleri zre madm ise kudret-i zt- hazret ve tantana-i ulhiyyet ve hlikyyete mnf ve azamet-i hikmet zuhr-i izhr ki cel ve isticl celleti mektm ve mestr olmak lzm gelir. Ve eer zt esm ve sftsz ve esm745 sft mezhir ve merysz olmaz. Lkin ciz ki baka avlim ve mahlkt olmu ola ki esm ve sfta mezhir olup kezlik hkmleri icr olmu ola diye, hayl ve kyl u kl olur ise kenz-i mahf ve amda olmamak lzm gelir. Vallhu alem bihakkatiz-zuhr vel-izhr. Nkte-i Mechle: Bir kimesne746 ricl ve nisdan kesrul-yl olup ve onlarn baz mut ve mnkd ve baz s ve b-inkyd olup, yevm-i cezda mutleri dr- nam ve sleri dr- cehenneme gnderildikte, onlar bunca azb- edd ile muazzeb ve zr- fignla feryd ve ric ve ilticlar eder, grse l-muhl ki tkat getirmeyip ve belki bir n tahamml edemeyip, afv ve mafiret ve selmet hlleri zdrbnda olup [49/a] Hak sbhneh ve tel hazretlerinden merhamet ve mafiret niyz edip hitb- izzet gelse ki: Y kulum, benim ona ikb etmem, senin itatnda olmayp, dim seni rencde ve sitem-dde ettii iindir. O kimesne747 bin cn ile748 afv eder. Ve bir lahza azblarna tkat getiremeyip trl trl cez ve fezlar ile Hakka riclar ve niyzlar eder. yle olsa Cenb- Rahmnur-rahm ve Gufrnul-Kerm anadan ve babadan efak ve erham ve Ekramul-Ekramn ve Erhamur-Rhimn idi. Vey gnh mikdr kullarn azb- nr ile ve ikb- edd ile muazzeb eder mi ve dah kudretiyle dr- cehennemde bir nr- edd halk edip muazzeb etmee kdir iken, odunlar ve katranlar
745 746 747 748

ve, B+ B: kimse B: kimse cn ile, B nshasnda cnla eklinde gemektedir.

121

merkebler, trler ile ve gn-gn acyib garyib hayvnt ile cem ve nra ilk ve bunca denli zebniler ile azb ile ikb etmek, maa-haz harekt- n-marzleri cezlarn dnyda muammer olduklar mikdr hcm-i749 gumm ve750 humm ve rza-i elm ve ekdr ve env-i ilel ve eskm ile grmler ve bu dr- gamda ilel-i cismniyyeden baka kss ve intikmt gayret-i gayr ve mntakim grmler ve geirmiler idi. Onlar kifyet etmeyip kffe-i seyyit defter-i amline mukayyed olup ve hesba girip mazbt ola. Mihnet ve meakkat ve derd-i elemi hesba girmeyip ve mahsb olmayp mahv ola. Zr eer mahsb olmak lzm gelse, ekilen derd ve mihnet kt-ender kt zevk ve safsna glip olmak emr-i bedhdir.751 Byle iken azb- hiret ile dah mkerrer752 muazzeb [49/b] olmakta bir hikmet-i hafiyye olmak gerektir. Zr Cenb- Rabbul-izzet celle nh ve amme nevlh hazret-i aff ve ihsn ve merhamet ve efkati ve aty sevip ve kullarn tebr ve tergb ve tenbh eder iken, kendi zt- lisi kullar hakknda inyet-i b-illeti ile aty b-gye edecei bil-itibhdr. Ve eer cehennem atei bu dny ateine mbih ise elbette vcd-i insna tesr edip, mahv ve ifn etmelidir. Muktez-y dt- lh vcdu hark ve remd eder. Eer etmeyip yalnz azb vcda tesr edip, harreti vcdu hark etmez ise, nr- kudret olmu olur. Pes kudret teine odun kmr lzm deildir. Ve belki sret ile te dah lzm deil kahr- lh onu ykar yakar ve dah nam-i cinn ansr- erbaadan hsl olma ise elbette kesf ve sfldir. Kazrttan hl deildir. Eer bil-kazrt nr misill nesneler ise cisimleri kezlik nr olmak lzm. Pes nr ekl olmaz ve eer cismn ise cism midede hazm753 olmaz. Ve dah ehl-i cennetin mertibe gre kimine dny kadar, kimine eksik ziyde serylar ve kiverler754 ve b u baheler verilse gerek, her merd-i mnferid o mikdr nihyeti yok. Evvelkiler ve fezlar ile ne ilese gerektir.

749 750 751 752 753 754

ve, B+ Bemr-i bedhdir BB: meer B: muztarr (?) B: kkler

122

Dny misll mezri ve menfia hcet yok. Hsl o mertebe755 vsat ve inbist- cinn ve kusr ve756 vefret ve kesret-i glmn ve hr ile get gzr ve def-i gam ve yhd kesb-i menfi ve niam etmee zarret olmaynca, bu derece vsat ve kesretinde fart- zevk-i saf hayl olunmaz. Ve dah [50/a] Hak tel cellet azameth Hayy u L-yezl ve Ezel ve Ebed Muhy ve Mumt ve Hlik ve Musavvirdir kez ve kez. Pes ahirette ulm ref olsa gerektir. Muhy ve Mumt ve Hlk ve sir evsf- hizmet-i ztiyye-i asliyesinden hl ve mezhirleriyle cilve-ger olmaktan muattal ve r, ztta meknn olmak lzm gelir. Ve dah mrik ve mnfk ve mecs ve kfir ve yehd, kbt ve sir b-kys- milel ve b-huss mmin dah bir nice firk- dlle ki onlarn bile ekser ehl-i nr olmalar mlhazasyla, ehl-i cehennem ekser-i kesr ve ehl-i cennet ekall-i kall. Hlbuki ahbr- addeden m-ad kelm- lh: buyurulmutur. Fefhem vallhu alem ve ahkem. Nkte-i Acbe: nsn badel-veft mstahakk- azb ise baz gnh mikdr ve baz il yevmil-kyme ehl-i kubr kubrlar iinde hayyt ve akrib darbyla muazzeb ve
758 757

ile mukab olsalar gerektir. Halbuki mrr-i

zamn ile ekserinin makbiri trl trl hle tebdl ve tahvl olup gitmitir. Ve baz hayvnt olmayp759 ne kubr ve ne hafr kalmtr. Eer azblar manev ve hayyt ve akrib al tarkul-temsl olsa ashb- dikkate gre enseb grnr. Zr bu tabrt- cism ile bile rha olmak ise iktiz eder ki, insn badel-mevt kubrlarnda cesedleri rhlaryla berber kymete dein, envi azb ile muazzeb olup, gy olmam ve rhu bedenden mufrakat etmemi misill kabre girip ve kabirde harfler ve ukurlar alp, derd-mendi [50/b] yakarlar. Bir tarafdan dah ylanlar ve akrepler ve iynlar durmayp sokarlar.

755 756 757 758

759

B: rtbe BRahmetim gazabm gemitir. Hadis. Buhari, Tevhid, 55; Ahmed b. Hanbel, Msned, 2/242. Cehennem ukurlarndan bir ukurdur. Hadisin tamam iin bkz. Tirmz, Kyamet, 26; Taberni, el-Mucemul-Kebr, 6/108. B: hedm eyleyip

123

Behey karnd! Azb var amm vsi760 mikdr zaf demolu bu kadar darba tkat mi getirebilir?
761

Hakka irk etmemi ve

ulhiyyet davs gtmemi bir kuluna hkm gemez. Ve762 dim rabbsinden mdin kesmez, her ne ki gnh ve hat etmi ise Hliki ve Mliki Cevd ve Kerm ve Gafr763 ve Rahm olduuna istind etmi, marr olmam, meml ile mazr olmu. Seksen yz yl irk ve ulhiyyet davsn srp bir kelime-i ehdeteyn ile pk ve bgnh cennete dhil olur. Haberleri sem-i mdine girmi ve efendisinin keml-i lutf ve keremin bilmi, beeriyyet ile bir hatdr etmi, pimn ve ndim olup badeh bu mertebe-i ukbet ve eziyyeti Kerem ismi Gaffr her ne kadar Kahhr ise de, zaf ve n-kdir kullarna lyk grmez. Eer ki ulem-y rusm bylecesine tahkk etmiler ise Hak sbhneh ve tel azze ve celle hazreti Kurn- Kerminde haber verip ve Hazret-i Peygamber aleyhissalt vesselm hazreti dah haber verip buyurduu gibi, ulem-y kirm kesserehmullh avma haber verip, tahkkler eylemi.764 Lkin bunlar ekser durb-i emsl cins ve kinyt ve istirttan ibrettir. Mezysna vkf onlanlar ehline malmdur diye avma gh tehdden ve tahzren ve gh tergben765 ve tebren bast ve tafsl ederek sohbete iddet ve halyka hayet ve heybet ilk eylemiler. Kinyta rif olmayanlar hemn [51/a] ibdullhn balarna teten tokma basp gitmilerdir. Zr bir kimesne bir kabhti sehven ve haten ede ve hem yaln ta'rf olunup tark-i mstakm hayliyle ibdet u t'at ve murd- Hakk'a itat kys ederken, rabbsine ve peygamberine muhabbet ve inkyd kasdyla sa'y u kiler etmi iken, onun sehv u hats i'tibar olunmayp eser-i azb ve keml-i ukbtlar, kezlik kffr ve milel-i sire ki, her birisi kendi ulem ve reslerine i'timd edip, i'tikad- btl ile ittib edip tark-i dallete gitmiler.

760 761 762 763 764 765

B: vsati Bize gcmzn yetmedii eyleri ykleme. el-Bakara (2/286). BB: Gafr B: eylemiler B: tertben

124

Bir hkim ve res her ne kadar kahhr ve cebbr olsa bir mcrimin crm766 ve kabhati sehven ve haten olduun bildikte, bilerek ve kasden kabhat shibine ettii ukbeti ona etmez, ve belki klliyyen aff eder. Hussan ki o kabhati ibdet zann edip, murd rzy tahsl etmek ola. Pes Rabb'l-lemn ve Erham'r-Rhimn ve Ekrem'lEkremn edd-i sermed ile ukbt- ebedyi lyk gre. Maa-hz dernlarnda hsn-i niyyetleri Hakk celle ve al hazretlerine takarrb ve tahsl-i rz-y Br ile bunca hayrt ve hasent ve sadakt ve zumlar, nice ibdet u tt ve nice perhz ve riyztlar ve tecrd ve inkt ve gn-gn rhbniyyetler767 ile mchid olan kimesneler ki res ve rhbnlar talm ve tenbhiyle ihtiyr etmiler. Maa-hz Cenb- Alm ve Hakm cellet hikmeth hazreti768 buyurmutur:
769

770

. Yani Hdy-i b-

zevl kulunun [51/b] sret ve amellerine bakmaz. Belki kulblarna771 ve niytlarna bakar. yle olsa onlarn ki amelleri772 sehv u hat ise de kasd ve niyetleri amel-i slih ile Hlik ve Rezzklarna takarrb ve tahsl-i rz-y Hakk olduunu773 lims-sr velhafiyytn malmu ve ezelde zerlerine kaz ettii hkm iken cehl zr774 olmaz diye ukbt- edde ile ebed ve muhalled azb olunmak kermler ve rahmler n deildir. Hlbuki kermler ve rahmler ekrem ve erham Hakk sbhnh ve tel hazretlerinin dery-y lutf775 ve ihsn karnda zerreden kem776 ve katreden dn, bir avu toprak ve bir777 zerre hk b-vcdun zerine bu denli kahr- beliyyt ve zecr-i ukbt lyk ve sez gre. Fefhem, vallhu alem ve ahkem ve ekrem.

766 767 768 769

770 771 772 773 774 775 776 777

B: crm B: ruhbnler B: hikmet hazretleri Muhakkak ki Allah sizlerin suretlerinize ve amellerinize bakmaz, bilakis kalplerinize ve niyetlerinize bakar. Rz, Tefsr-i Kebir, 4/5; lsi, Rhul-Meni, 15-45. BB: kalblerine BB: olduu B: kaz B: lutfu B: kim B-

125

Nkte-i Mermze: Hd-yi mtel778 celle nh ve amme nevlh ve lilhe gayruh evsf- kmile-i milesiyle ezelen ve sermeden muttasl, dim muttasfdr, semdir. Ezelen ve ebeden ve dimen mecm- lem ve demde kr ve tab mahlktn akvl ve esvtn ve ahvlin ilim ile bilir ve semidir iitir ve dah basrdir. Kffe-i mevcdt ezelen ebeden dimen grr ve dah sir sft dah byledir ve dah mutekellimdir ezelen ebeden dim. Elbette mtekellim sfat dah byle olmaldr. yle olunca Hakk sbhnh ve tel hazreti kiminle mtekellimdir dim? Eer melike-i mukarreblerine denirse Cenb- Hakk abes tekellm etmez. Eer abes deil hikmet zmnnda denirse, Hakka maslahat isbt etmek icb eder. Hsl enbiy ve evliy-y mukarrebn her kiminle olursa ebeden dimen kelm olmaz ve bilmaslahat [52/a] devm bulmaz ve dah Cenb- Alm ve Hakm Kahhr ve Cebbrdr. Ezelen ve ebeden ve dimen kahr celle mazhar olanlara dirdir ve umma mliyyeti zhir ise de hussa nzrdr. Zr lutfa779 mazhar olanlara rabbi cemlin mil olduu esmya dirdir. Kezlik, cebbr celle mazhar olanlar zerine hkimdir ve hussa nzrdr. Umma dah mdhalesi der-krdr. Sfat- kahr z-rh ve b-rhu780 muhttir. Sfat- cebr ise her ne kadar umma mdhalesi der-kr ise hussa hkm glibdir ve rubbiyyeti z-rh zere781 olmas beddrdr. Bu782 srette Cenb- Hakk celle nh cebbr olunca mahlkt nice mecbr olmayp muhtr olur? Mahlk muhtr oldukta Hlk kime ve nice cebbr olur ve Hakk sbhnh ve tel cebbr olunca mahlk ne vechile muhtr ve shib-i ihtiyr olur? Zr alm, malm; hlk, mahlk ve kahhr, makhr istedii gibi cebbr dah mecbr ister. Bu abd-i zaf ve cizden elyak mecbr olmaz. Zr ibtid ademden vucda gelmesi ve heykil-i insniyye ile mekkel olmas ve suver-i esm ve sft ile musavvir olmas ve akl ve nefs ve tabat ve kav ve havs ve cevhir-i mdrikt ile mretteb olmas ve evsf- rezil ve fazil ile muttasf olmasnda mdhali ve ihtiyr
778 779 780 781 782

B: tel B: eltafa BBB: diye

126

olmadkta ve mdhele ve iht[iy]r783 olmayan esbb ve letler ile vuk bulan efl ve akvlde mdhele ve muhtr olmas garbiyyttandr. Zr henz vcduna784 mlik deil ve zhir ve btnda bir kuluna hkm nfiz ve mutasarrf olmaa kdir olmayan abd-i ciz ve bende-i [52/b] b-iktidr ve zaf-i n-kdir ve cem-i umrunda Hlikinin ve Rzknn emir ve ihtiyrna muntazr ve inyetine mterakkb vcdunda bir kl skt olsa onu tekrar tedrike kdir deil ve kendini bir mekesten hfza muktedr olmayan kimesne bir vechile kdir ve muhtr 785

olan Hakk sbhnh ve tel cellet azameth hazretlerinin emrine mut ve

munkd olmayp isyn ve tuyn bunca fitne ve fesd ve ekvetlere muktedr ve akvl ve eflinde mstakil ve muhtr olmak acyibttandr. Lkin bu nktelerde nice hkm-i hafiyyeler vardr ki, ukl-i ukal ve zek-y ezkiy fehm ve idrkinden786 ksrdr. Baz787 ve baz nkteleri Cenb- Allh dostlarna izhr ve beyn edip m-ad gyet ve nihyetsiz hikmetlerin cmleden setr ve nihn eylemitir. Amm ibu nikt ki bu mahalle dein ve bundan sonra dah tahrr ve tastr olsa gerektir ve ondan sonra tekrar ibtiddan t intihya dein mbhem ve mulak kalan ibrat- meh-m-emken bi-kadril-vsa tevch ve telf olsa gerektir. Pes ihvn- b-safdan iltims ve rec olunur ki, kdir olduu mikdr itikd ve mezhebe ve snene ve icm- mmete muhlif ve mugyir zannyla itikdna kesel ve eratna asl halel gelmemek artyla ve era ve icma mutbk ve tatbk edebildii nkteleri kabul edip kuvvet-i cn ve tezyid-i kuvvet-i dn ve mn edeler ve hangi nkteyi ki fehm ve idrk edemeyip eski bilip ve hfz edip788 amel789 eylerdii er-i mstakm ve din-i kavm790 zere ki, ehl-i snene muvfktr. Tatbk [53/a] edemeyip mugyir ve muhlif zann ve itikd ede. Zinhr ve zinhr onlar kabul edip teslm olmaya ve inkr dah kdir olduka etmeye ve diye ki: Cizdir ki bunlar bir mertebede

783 784 785 786 787 788 789 790

B: ihtiyr B: vcda Bugn hkmranlk kimindir? Kahhar olan tek Allahndr. Mmin (40/16). B: idrkinde BBBB: kav

127

cr ve ayn olup ve o mertebede bu niktn vuku ciz grle. deyip, idrkine sarf- zihn etmeye. Zr vk mezlik-i akdm dedikleri mahaller byle mkil ve gmz mahallerdir. Onlar fehm ve tefrk ve tatbke kudret hsl olmadan itigl kteh-bn olan mbtedlere ilhd ve dalldir. Amm fehminde drst ve irfnnda sbit-kadem ve intiklinde ve itikdnda kav ve mstakm ve ilminde rsih-dem olanlarn istiddlar her bir nktenin fehminde sad-y 791 ve her bir792 ukdenin hallinde zevk-i cedd ile kesb-i marif ve derc-i avrif ederek ilim ile incil ve bikr-i man ka ehreg ile nev-be-nev marif-i gaybiyyeler r-nm olur. Vallhu alem bihakkatil-hl. Nkte-i Celle: Ey sebeb nedir ki, Cenb- Hlik b-nki bunca mahlktna melike ve ferite-gn ve hr ve glmn var ki,
793

leri mcerred ibdet ve

tat ve tesbh ve tehll ve Hakka inkiyd ve itt zere rsih-dem olalar, ve dah ebls ve eytn var ki onlar gene aksi ve zdd yalnz Hliklarnn hilf- rzsnda dim 794 olan dallet ve melanet ve fsk u fucr ve ekvet zere sbit-kadem olalar, ve dah cin ve ins var ki, eer ki cin ahvli mechlmz, lkin haber verildii zere onlar dah insan gibi ak ve sadi ola. Amm insan hem itat ve inkiyd ve hem isyn [53/b] ve tuyn ile melf olalar. Ve baz melekten eref ve efdal, baz hayvndan ezell ve adall ve bu iki snfn m-beyninde olan mertibe nihyet yoktur. Maa-hz tifenin Hliki ve Mliki bir zt-i l olup, kimi dim hidyet ve kimi dim dallet ve kimi hem hidyet ve hem dallet zere olalar. Eer cmlesinden hidyet matlb oldu ise, niin bir tife mut ve emre imtisl ve mnkd olmu ve biri dim muhlif795 ve gayr-i munkd ve biri zvecheyn796 zuhr eyledi. Ve eer her birinden matlb olan baka baka olduklar gibi olmak ise, niin kiminden rz ve kiminden gayr- rz diye haber verildi. Ve nki kassm- ezel her tifeye ezelde bir sfat ile ittisf taksm ve takdr eyledi. Onlar dah l-il kabul ve muttasf olup sonra onunla muheze ve mukb ve hiri muazzez ve mesb olalar.

791 792 793 794 795 796

Daha var m? Kaf (50/30). nktenin ve B+ B: m halaklar B: m halaklar B: muhlefet B: z-cenheyn ve vecheyn

128

Henz muttasf olduu sfatnn797 kahr ve derd-i elemiyle b lemde mutekeddir798 ve mteellim olduunun mukft olmak muktez iken mazhar olduu sfatn taht- hkmnde ve rabbsinin emri imtisli efl ve akvl ve kffe-i ahvlde kusr etmedii kusra haml ve isyn itibr olunup ukbt- edde ve hasrt- addeler ile muheze olunmas ve melike tahsn olunmas ve eytnin lanet olunmas bu tifenin her biri hazret-i ilmiyye799 ve ayn- sbitede istidd ve kbiliyytlar muktezs memriyyetlerini icrda zerre mikdr noksn ve ziyde ile [54/a] kusrlar olmayp hkm-i ezel ve memriyyet ve kaz-y lem yezel ve l yezl zere dim ve kim olduklar ehl-i hakkat katnda zhir ve bhirdir. Maa-hz kahhr- lemiyn ve cebbr- d-cihn melike inkiyd ve tt zere ve eytne isyn ve fesd zere ve cin [ve] inse cem-i800 isyn ve inkyd zere ve sir mahlkta el-n kem-kn memr olduklar skn ve hareket zere ki801 hazret-i ilmiyye yani ilm-i Hakkta sbit olduklar veche zere mecbr olmular ise l-muhl mecbr ve memr olunduklar veche zere hareket etseler gerektir, hilf muhl802 mmteniul-hayldir. Ve eer cmlesi memriyyetlerinde muhtr ve umrlarnda istikll zere iseler mecbr kimlerdir ve sfat- cebr hkmn kimde icr eder? Zr eer gider803 y cmlesi hkim-i b-zevlin hkmne rm ve mnkd olalar. Ve yhd anclayn cmlesi isyn ve gayr-i mnkd olalar.804 Kimi mnkd ve kimi gayr-i mnkd ve kimi emrini cmi olmalar, eer melike zaf isyna muktedir deil, eytn kav ve muktedr, insn baz zaf ve baz kav ve yhd onlarn kimi muannid ve mfsid ve kimi tab- selm sahibi halm selim mlhaza olunsalar kudret ve azamet-i Hakka mnf bir mandr. Ve eer cmlesi mut ve mahkm ve hilf- emr-i Brye asl meclleri olmayp kbel-i Hakktan kahr ve lutf her ne ki vuk bula muhlefete zerre vcdlar ve muyirete emme bdlar olmayp kffe-i ahvlleri murdullha muvfk ve kaz ve kader-i ilaha805 [54/b] mutbk ise hikmet nedir ki, kiminden rz ve
797 798 799 800 801 802 803 804 805

B: sfatn B: mkedder B: ilmiyyede B: cem-i B: kim ve, B+ ki, B+ Bu cmle B nshasnda yok. B: kaderullaha

129

kiminden gayr- rz ve sebeb nedir ki, kimi hidyet ve sadeti ihtiyr ve kimi dallet ve ekveti ihtiyr eylemi ve kimisine nr- hidyet ve rahmet at ve hirine zulmet-i dallet ve lanet806 gd olmu. Ve hikmet nedir ki, eytan aleyhil-lane bir kere emre imtisl etmeyip ebed meln oldu. Ebed rahmet-i Rahmn ve Rahm mr u mra ve yr u ayra mebzl iken yle fzl- yegne807 ve kl- merd-i meydne zerre nasb ve myesser olmaya. Maa-hz secdeden istikbri mcerred hasedinden idi ki, Hakk sbhneh ve tel hazretine keml-i muhabbet ve takarrbnden kendi itibr skt ve kendinden akreb ve mahbb ve makbl olduunu grp ve tamm- zek ve ftnat shibi olmakla mcerred-i matrd ve mahzl olacan idrk eylemekle808 hased-i nefsi tuyn ve galebe-i muhabbetten ite bu vechile isyn eylemi idi ve Hazret-i dem salavtullhi al nebiyyin ve aleyh dah muktez-y ibtid-y zuhr-i beeriyyet hev-y nefs ahkmn icrda ara809(?) derece derece intikl ve evld- dem byle ibtillarla mbtel ve ehevt- nefsniyye ile kaffe-i ben deme dne-i gendm gd olmak hikmet-i celiyye-i zhir ve hafiyye-i btn zuhr ve nehyden adem-i mcnebet ile kusru tesv-i emreyn-i810 mezkreteyn ile bile biri811 ebed merhm ve hiri ebed rahmetten812 mahrm olduklar, eer ki riyet-i edeb-i birle Hazret-i dem aleyhisselm nefsime zulm ettim diye mazr ve eytn nefsl-emri ifde ile terk edip ve makhr ve ebed mahzl813 [55/a] olmu idi. Zhir hle nazar olundukta Allah zl-cellin rahmanir-rahm ve gufrnl-kermliine kysen u kadar terk-i edeb etmekle ebeden ebed-el-bd makhr ve merdd ve meln olmak akldan drdur. Zr Cenb- Erhamur-rhimn Kurn- Kerminde buyurmutur. Bir kimse gnh ilese affolunmaz ise misliyle cez olur ve hasene de ar- emsl ile mkft olunur. Nkte-i Mermze: Tife-i nis nksatl-ukl ve fuhm-i mmin ve sir huss ve umm tife-i riclden dn ve mabn ve mahzn ve dim ricl nis zerine kav ve mr ve hkim, hatt mirsta dah mertebesi nsf. Kezlik hizmette ricle hdim
806 807 808 809 810 811 812 813

azb, B+ B: b-gne B: eylemee B: edn B: emrini B: birbiri B: rahmetinden B: mahzn

130

olduklarndan kat nazar bunca hran ve vildn- masmlarn idare ve hfz ve himaye ve husstlarnda muhtr oluncaya kadar misk- uzmlar ile hsl etmek zerine hnenin cz ve kll umr ve husstn tekml-i emrinde zdrb ve gn-gn ptbda olduuyla bile ricllerinin hizmet ve hkmetlerinde dah kimi halm ve selm ve kimi hadd ve edd. Hsl cell ve ceml-i nis tifesinin her vechile zdrblar der-kr iken yevmi cezda azb ve ukbette taksrtna gre riclden haff ve dn olmak lzm iken yine ricl ve nis msv ve ihsnda814 ahirette dah dn ve mabn olmalar. Mesel ricl cennette diledii ylini alp ve mertebe ve derecesine gre hrn ve glmndan b-hesb nil olup, nis ise m-tekaddemdeki yani eski erinden m-ad nesne olmayp heman dnyda olan eri ister istemez yine onun penesine giriftr [55/b] olup il gayrinnihye onda mahkm ve bil- zd esr-i mnendi kalsa gerektir, dedikleri nice rst gelir ki, onlar dah Hakkn mahlku ve mazhar azam ve mirt- ecmeli ola ve dnyda her vechile eksikli zafl-vcd ve ksrul-mevcd, mahbsl-buyt ve mahkmrricl, kesrl-mell, ksrl-ukl ve inder-ricl efl ve akvli n-makbl, kimi bel-y erki ile mamm ve makhr ve kimi helli ahlk ve eflinden muzdaribl-hl ve kimi iyli etvr ve akvlinden pr-mell ve kimi b-yl fakrul-hl ve kimi kesrulevld ve kallul-lezzt. Hsl env-i derd ve elemler ile mr girn pahlar gzer ettii tarfden mstan, cmlenin malmu bir keyfiyette iken eer cennette cebr yoktur. Erini dnyda sevmese dah ahirette Hakk celle ve al hazreti ekbir muhabbet ilk ve ihsn eder ki, eski erine rz ve dil-beste olur ve hran- mteksireden asl ona kskanmak815 vk olmaz ve cennette erlerinin mteaddid dnyev nislar ve uhrev hrn- dil-rublar her ne kadar olursa Cenb- Hakk816 onlar onlardan rz edip ve asl kskanmak817 olmayp cmlesi birbirleriyle818 hsn-i muhabbet ve keml-i lfet ve nsiyyet at etse gerektir. Kem kle azze ve celle
819

Eer ki uml-i kudreti her

mmkin ve mmtenia mildir ve lkin mmtenia kudreti taalluk etmez amm bu

814 815 816 817 818 819

B nshasnda elif harfi eksik yazlm. B: hasrganmak BB: hasrganmak B: birbiriyle Allah her eye kdirdir.

131

mezkrt mmkn ise de yalnz nisya deil ricle dah mmkndr. Pes sebeb nedir ki, ricle mteadid dny nislarndan m-ad bunca hrn ihsn olup820 ve nisya onlardan yani dnydaki eri ki [56/a] sever sevmez ve ister istemezdi, ahirette sevem821 istese gerektir. Ondan gayri ne ben demden bir er ziyde ve ne cennet gilmnlarndan822 mteaddid823 gilmnlar verilir. nki ricle dnya nislarndan her hangisin isterse vey cmlesin isterse verilse gerek. Ondan m-ad mertebe ve derecesine gre hr gilmn at olup ve avratlar dah erlerini ve hrn birbirlerini kskanmasa gerek. Y niin avratlara dah erinden m-ad hi nesne yoktur. Cennette kskanmak olmaynca, onlara dah bir nice gilmn ve unlar ki birka ere nasb olmu idi.824 Onlardan dah birka er dah olsa mnii nedir ve u er ki dnyda birka ehlinden rz idi. Onlar taleb edip o avratlar mukaddem muahhar baka erler dah alm idi. Birka er tlib olduu avrat ibtid ki erine verildikde sirleri mahrm kalr ve yhd avrat onu istemeyip sonrakilerden bazn istese hangisine verilir? Geri Hakk celle ve al diledii gibi dilediini dilediine rz eder, onda bhe yokdur. Lkin hakkat hllerini nefslemr zere beynda nass- kat olmayp ekser delil-i nakl ve aklde ihtilft- kesre ile akvl-i adde beyn olunmutur. Maa-hz onlar dah yek-digere mugyereti ile tahkkt- vefre etmiler iken, yine ehl-i irfn ve ashb- marifete gn gelmeyip ve tahkkt dah birbirine muvfk olmad bis-i ekl ve itibh olmutur. Zr hkm-i hafiyye-i Rabbniyye ve rey-i ukl ve fuhm-i ulem-y rusm olduu zhir ve malm olmakla ve rey-i ukl-i ulem-i kirm olan hikmetlerden bahs her ne kadar ciz [56/b] deil ise ki, y hikmet-i meskt- anh ve yhd hikmet-i mechle ola. Onlara dir olan mesilin bahsi ve tarfi memndur. Zr ehli olann malmudur ve n-ehil olana zehr-i ktildir. Zr ify- sr bir mertebede kfrdr ve bir mertebede dallettir ve hasret ve nedmettir ve bir mertebede terk-i edebdir, ketmi riyet-i edebdir ve bir mertebede ner-i marif ve re-i avrifdir. Pes bu cmle ile bile kefi harm olduu gibi setri dah harmdr ve kefi kfr

820 821 822 823 824

B: eyleyip B: sevip BBonlara dah bir nice gilmn ve unlar ki birka ere nasb olmu idi., B-

132

olmas misill setri ve ihfs dah kfrdr ve bunlarn beynini fark ve temyz ehline malmdur. Avm, havs ve ehassa dirdir. Vallhu alem ve ahkem bi-hakkatil-hl. Nkte-i Tahayyr: Bir kfir yetmi yl kfr ve dallet ve isyn ve irk ve nifk ve tuyn zere mr geirip b-hesb ve l-yuadd ibd- mslimn ve suleh ve evliy ve enbiyya ez ve ceflar ve mecm- ahvlde rz-y Hakka mugyir ve hilf hareket zere olmu iken, hir nefeste bir kelimeteyn-i ehdeteyn ile Hakkn vahdniyyetine ve resln hakkniyyetine mn ede. Cenb- erhamur-rhimnin ammur-rahmet ve azmul-merhametinden bil-sul ve l-hisb cennet-i illiyyesine geip gide. Nitekim nifen zikri sebkat etmi idi. Ey sebeb nedir ki, bir mmin-i muvahhid yetmi yl Hlik ve Rzkna ibdet ve tat ve bunca hayrt ve hasent ile b-hisb kelime-i ehdeteyn-i vahdniyyet-i Hd ve hakniyyet-i enbiyya mn ede. Maa-hz sekertil-mevt zerine825 rz olup yle bir vakt-i muzk ve munkabzda ki edyid-i [57/a] illetten m-ad cn- azzin mens ve melf olduu beden-i nzikinden m-ad evld u yl826 hicrn ve nice nice alyk- avyktan mufrakat zamn bunlarn her birinin dalar gibi d- dernu ondan baka zaf- illet ve iddet-i sekert- mevt-i kav ve hevsn istil ve akl u fehm ve kffe-i827 idrktn ihta edip, kendine mlik yhd gayr-i mlik iken byle bir vakti teng ve fursat- ganmette eytn aleyhil-lane misill muktedir ve huss- mezkre mtefattn- ayyr ve sls gelip env-i selmet hline dir melanet ve eytanatlar ile b-re-i zaf ve meslbul-akl misill kendisine mlik olamad zaman- fursatta mnn selb edip, bu kadar aml-i hayrt ve hasent sahibi iken yhd hemn bir mcrim ve muterif abd-i zaf-i mmn ve muvahhidin byle vakt-i b-urunda bunca gayret-i dn ve mn shibi bir derd-mendi mahsr ede. yle rahmnur-rahm ve gufrnul-kerm ve lutf u inyet u ihsn shibi rabbi ve seyyidi ve Hliki ve Mliki ki yz yl kfr ve irk ile mr srp bir kelime ile cmlesin af edip yarlgayan ilh ve mevls ona hidyet edip, buna dallet edip, vakt-i mezkrede kfire rahmet eden Rahmn, mmine mun ve zahr olmamak ve Hakk

825 826 827

havle, B+ B: ylinden B-

133

dostunu dman elinden kurtarmayp ebed-el-bd cehennemde hli ber-bd ve h- feryd ile kalmak, o kafir ve mrikin bir anda keml-i kereminden ebed-el-bd z olup, bu mmin-i muvahhid bir anda [57/b] bir hinin ivsyla bir anda n-d olmak, onu eski ve rush bulmu kfiri kim hfz ve inyet ve hidyet edip cennete ibk etti ve bunu kadm ve rush bulmu dininden dr ve dallet ile medhl ve makhr etti. Vallhu alem ve ahkem bihakkatil-hl. Malm ola ki, bu niktn cmlesi meslt deildir, mkilttr ki, ashb- dikkat bu kaziyyelerde mtereddid ve mtehayyir olup, bunlarn her birisi umr- mkilttan bir mkil-i azm ve belki hafce bir s-i zanna bd ve itikdt- dniyyesinin ihtilline medd hatar- azm olmakla, eer ki f-nefsil-emr bu niktn cmlesi l-ysel amm yefal ve hm l-yseln828 kablinden ise de baz niktn remz ve esrrna bir vech-i shlet meh-m-emken mme-i irfna ryiha-i zevk829 intikl ve kantara-i meczdan urve-i hakkate irtihl, her rif va kn derece-i ak ve irfnna gre bir man lyh olmas, amm leyle-i zrde her nikta birer mikdr bu abd-i b-mikdrn neve-i tahkkt- merdndan zevk-yb olduum mikdr, hall-i ukde-i nikta sarf- makdr olunur. nallhul-melikl-mennm. Ve bu dah malm ola ki, nikt- mezkre-i mkiltn zhirine nazar olundukta, evvel-emirde ilhd ve itirz ve inkr hlt s-i zann olunur. Ve ibtid-y emirde nzirn ve smine brid830 ve s-i itikd ile nuss ve ahbr- sahhay mnker grnr. Hlbuki yle deildir, belki hlt- mezkreden akyidi tenkh ve ekl ve831 ekk-832 hayl zunnundan [58/a] tathr ve bir hikmet-i celiyye ve hafyyeye rabt ile tevehhmt- vehmiyyeden sde ve sf etmek kasdyla her bir nktenin ukde-i mkilesinin halli mmkn olduu mertebe ve ferecyb olduumuz derece icml ve tafsl ve m ve tasrh ve beynel-kef vel-ihf derece-i ehl ve n-ehle riyet ederek takrr ve tahkka kffe-i merdn- Hddan istimdd ve

828 829 830 831 832

sz ve, B+ B: bride BB-

134

mecm- kibr- evliydan rec ve niyz- himmet ve himyet ve inet olunarak bed olundu. Ve billahit-tevfk nimel-mevl ve nimer-refk.833 btid-y emrde her tlib-i irfn ve kna ve her k ve rgb- marifet-i nefs ve marifet-i sbhna lzm ve ehemm ve mhimm ve elzem odur ki, lem ve dem ve lemde mevcd ve muteayyin olan ey-y mmkine nedir ve ne nesnedir ve nedendir ve neredendir? Kendi ztlaryla mevcd ve kim midir ve vcd ve kymnda sbit ve dim midir? Yoksa kendi vcdlar ve nefs-i ztlar gayrin vcduyla kim ve hirin devm- ztsiyle mevcd ve dim midir? Pes bu kaziyyt malm ve mn- yakniyle meczmu ola. Hatt bu nikt- mermzt mkilt- muktez-y istidd- ezelsi mikdr kendisine ren ola ve her bir nkteden say ve kii kadar haz ve zevk ala. Pes nki lem ve dem ve mecm-i zll-i mmkine mcered bir zll u hayl ve devm- vcd- riyyet ile kym ve kendilerinde vcddan asl eser olmayp mevcd ve kim ve ezel ve ebed zt- vahdniyyetiyle kim ve vcd- ferdniyyetiyle bil-ibtid ve l-intih dim [58/b] olan Cenb- lem yezel ve l-yezl olduuna bil-ekk ve l-bhe malm ve meczm olduysa bu dah malmu olmaldr ki, Hakk sbhneh ve tel hazretlerinin zerrt- mmkinenin her birisinde bir vech-i hss vardr ki, o vechile eyda bir ibe-i rubbiyyet ve sr- hakkat r-nm olmutur. Kem kle azze ve celle:
834

. Pes vechullhdan murd

hakyk- suver-i eydr ki, bir cihetle835 ey madm ve hliktr. Ve eynn hakyk ki hakkat-i vhidedir, ezel ve ebed mevcd ve mehddur. Kem kle azze ve celle:
836

el-yeh. Bu tibr ile ey-y mmkint hakkatleriyle veche

olur. yle olsa mecm- suver-i ey Hakkn vcht olmu olur. Pes herhangi katre ve her bir zerreyi ki grrsn vech-i Hakk ve vcd- zt- mutlak onda meknn ve hakkatlar itibriyle inbist- hakkat- Rabbn ve vsat-i srr- sbhn mektm ve mahzndur. Bu cihetiyle eyda ibe-i rubbiyyet ve ryiha-i hakkniyyet istimm
833 834 835 836

B nshasnda bu cmlenin zeri izilidir. Nereye dnerseniz Allahn yz ite oradadr. el-Bakara (2/115). B: cihetiyle Onun ztndan baka her ey yok olacaktr. el-Kasas (28/88).

135

olunur ve cihet-i huds-i taayyn ve zll-i837 suverleri ile ibe-i halkyyet ve ryiha-i ubdiyyet isbt olunur. Pes rife838 fenki bu nkte-i ayn ve ukde-i nkte-i shlet ile hall ve beyn olur, o zaman nikt- mkilenin zhir ve btn ve mecz ve hakkati kbiliyyeti mertebe malm olup yt- Kurniyye ve ehdis-i nebeviyye ve mesil-i ictihdiyye ve akvl ve delil-i akliyye ve nakliyye ki ulem-i zhir bunca mchedt ve perhz ve riyzatlar ile vsalar mikdr dn-i islm takviyyet [59/a] ve Hakk ile btl temyz hakknda ptb ve zdrblar ekip avma ayn ve beyn eylemilerdir. Cmlesi yet ve hadse mutbk ve murd- Hd ve enbiyya muvfk olmak kasdyla kler edip kitaplar telf ve tasnf eylemilerdir. Eer839 baz sehv u hat vk olsa bile mesl olmayp mafvv olduklar musarrahdr. Bizim maksdumuz ki blda zikrolunan nikt- mermzeler ahbr- icma muhlefet ve inkr deildir. Hemen mesil-i mezkrenin baz hikmet-i celiyye ve baz840 hafiyye muktezs irt ve hm ve cins ve istirt ile durb- emsller ile mecz ve hakkat-i sfiyye mezheb ve merebi muktezs baz tevltn nkteleri ve, her nktenin ukdeleri hallinde tkat ve kudret-i cizi mikdr841 beynel-icml vet-tafsl ve beynel-irat vet-tasrh tahrr ve tastrtir. Yoksa ulem-i zhirin akl ve nakl ve istidll ictihd ve istihrc ettikleri ahvl ve akvlleri her ne kadar mecz ve zevhir-i ahvle dir ise de,
842

fehvsnca zhirden btna ve meczdan

hakikate intikl olunur. Zr tark-i zahirde drst olmaz ise btna irtihl mmkn olmaz ve slik-i Hakk maksda yok bulmaz. Zr ilm-i843 zhir muktezs olan mezhib ve itikdt- zhire ile ve muktezs lzm olan aml ve akvl ve db zere ecsm ve ebh mretteb ve tathr olmaynca mn ve irfn ve marifet-i kn dah gnlde sbit ve rush bulmaz ve tenvr-i [59/b] dil ve tenkh-i gnl hsl olmaz.
837 838 839 840 841 842 843

ve, B+ ki, B+ Bhikem-i, B+ Virglden sonras B nshasnda yok. Baknz dipnot 231. B-

136

Zr malmdur ki nefs-i ntka klbsz ve klb- insan nefs-i ntkasz olmaz. Kezlik kelm- Hd ve ahbr- enbiy dah zhir ve btnsz olmaz. Zhirine itikd- tam lzm olduu gibi man-y batinsine dah itimd- ml-kelm l-bddr. te bu kelmn lugat mans budur. Biz zhir ile memruz bundan m-ad rumz ve tevl ile btn mans yoktur, olsa dah bize lzm deildir. Zr biz btn ile memr deiliz, demek cehlet ve gaflettir. Kem vride fil-hads: hir:
845 844

ve f rivyetil

Pes biz zhir ile memruz denildikde btn ile memr kim

olmaldr? yle olsa man-y btn abes olmak lzm gelir. Malm oldu ki, zhir ve btn ve batn- btn cmlesi insn iindir. nsnn mertebe ve derecesine gre fehm ve idrk ihsn olmutur. Her mertebede bir man yz gsterip onunla zevk-yb olur. Kezlik man-y zhir dah yle. Bu lugat mansdr, meczdr. Bunun btn ve hakkat mans vardr. Zhirine itibr yoktur, demek hatdr. Zr ibtid her emir zhir ile isbt olur ve ahkm- zhir ile btn hfz olur, drr-i sedef gibidir. Pes erbb- marifet ve ehl-i irfna lzmdr ki zhiri btndan ve sreti muayyenden ayrmayp tarafeynin db ve ahkmn mahall-i mahallinde riayet edip muktezlaryla amel ede ve yine [60/a] kendi yakni ve ilm-i marifeti zere gide. Ve avma dah lyk olan o dur ki byle mahallerde ki bir mesele grp bu zhire muhlifdir, btldr ve kili mlhiddir diye btn mansndan gfil olduun bilmeyip istikbr ve inkra dmeye. Bir nesne evvel bilmemek846 ile847 o nesne olmamak lzm gelmez ve cehlinden n bir erf nesneyi kerh848 grmesiyle kerh olmas iktiz etmez. Zr her ilmin ricli ve her makmn makli vardr ve her maklin bir hsn vardr, makmnda zhir olur. Nitekim cevhir engt-i pdihda ve h-bz dest-i hda yarar. Kezlik avmn kemli mertebe-i ubdiyyette ve hat ve irki makm-

844

845 846 847 848

Kurn iin zhir ve btn vardr, yedi batndr. Taberni, el-Muceml-Kebir, 10-105; bn Hibbn, es-Sahih, 1/276 Yetmi batn. B: bilmeye B: yle B-

137

rubbiyyette olduu gibi havssn kemli rubbiyyette ve naks- irki mertebe-i ubdiyettedir. Amm terk-i ubdiyyet ile deil belki bek-y ubdiyyet ile bdiyyetten ictinb ederler. Nazar eyle ki avm mn itibr ettii kaziyye havssa irk-i hafdir ve havssn mn avma irk-i celdir. Maa-hz her ikisi bile merkez-i
849 850

da sbit-kadem ve

rsih-demdirler. Hussan baz meseleler de adem-i idrklerinden muhlefet der-kr ise de ummen ittifk ve yek-digere muayyen ve zahr olduklar cmleye malm ve ikrdr. Eer ki bu kaziyye kaziyye-i mkiledir. Herkes ve nksn idrk edecei man deildir. Amm ehline ayn ve beddrdr. Zr insan z-ciheteyndir. Sret ve taayyn halkyyeti851 ve man ve srr- hakkiyeti cihetidir. demolu [60/b] nsha-i cmia ve mecma-i kmile-i miledir. Sen zannedersin ki lhm ve zmdan bir sret ve b ile topraktan bir taayyndr ve btn dah ahlt ve tebyi ile mrekkeb bir mikdr havss ile mretteb bir mandr. Yaplm bym ve kocam ve kurumu ve baz gzelce bin olmayp dm lm. Heyht heyht ki deme fen tr olup zle yhd zamn ile hakkati bozula. Eer ki cihet-i halkiyyeti hdis ve fndir, amm ciheti hakkyyeti852 ezel ve ebed dim ve bkdir ve sreti mirt- Haktr. Ve mans aks-i ceml-i zt- mutlaktr. Yani kalb-i dem ki bir mertebede gnl ve dil ve bir mertebede rh ve sr ve haf ve ahf ve fud ve cn ve hakkat-i insn ve vcd-i manev ve nefs-i ntka ve hacer-i baht tabr olunur ki, her biri bir mnsebet ile mahallerinde tabr olunur. Bu cmle ile bile yine-i853 rabbn ve mirt- sbhn vk olmudur. Her birisinde Cenb- Hakk bir sfat- mahssa galebesiyle aks edip vcda pertev salmtr. Amm gubr-i hubb-i dny ve jengr- alyk- m-siv o ayinenin zerine terkm edip perde olmutur. Cenb- Hakk dima o mirta nzrdr. Onlarn ki ayineleri jengr-i alka-i gayr ve sivdan sf ve pk ve gubr- hubb-i dnydan hl ve tab-nktir. Onlar

849 850 851 852 853

phesiz ki Allah katnda din islamdr. l-i mrn (3/19). B: meselede B: halkyyeden B: hakkati B: an-be-an

138

Hakkn muhibb ve klardr. Hakk sbhnh ve tel hazretleri dah o mirta muhabbet ve keml nazaryla nazar edip mecm- evsf- kmilesiyle tecell eyler ve ceml-i pkini o yineden mhede ve seyreder. Eer854 mecm- ztyla mecm- [61/a] ztn dim ezel ve ebed mhede edip bilir ve grr. Amm yinede grmek yine bir nevidir. Mesel mahbb-i sr yineyi sever ve ziyde yineye nazar eder. yineye ziyde nazar edip sevmesi mirt grp ve onu sevdiinden deildir. Belki mahbb ve makluun bilip kendi cemlin sevip grmek ister yoksa murd yineyi grmek deildir. Zr yine bir lettir, gayri hibir nesne deildir. O mahbb-i lem halk sevdii gibi mahbb dah kendi kendisin cmleden ziyde sever. Ona binen dim mirt elinden dmez. Pes Cenb- Hakk dah k ve muhibbleri mirtndan ceml-i b-kemlin seyreder. Hakkn insn- kmile muhabbeti kendi ztndr. Ve onun kalbi mirtndan nazar edip grd hem yine kendi cemlidir. Kendi cemli olmayp kim olsun ki kimse yoktur. Var olan birdir ve Hakktr. Ve ezelen ve ebeden var vardr yok yoktur. Sen isterse kendini var bil, geri varsn amm var olan sen deilsin, senin hicbn sen seni bilmediindir ki cehldir. Cehl dah tenezzlt mertibinden bir mertebedir. Ve ilmin nakzidir. Ve ey nakzini mtemildir. Fefhem ve teemml. Nkte-i Cmia: Ceml ve cell Hakk celle ve al hazretlerinin evsf- mile-i kmilesindendir. Pes ilim mazhar- cemldir ve cehl mazhar- celldir. Ve buyurmulardr ki; hicb dah gayri deildir, onun iin ki gayri yoktur ve mahbbun yzne perde ve hicb kendi zlf-i mydir. ka makun bir my bin cna deer ve bir hazne [61/b] eder. Maa-hz perde-i cemldir ve zlf-i celldir. kn nndandr, ceml ile celli bir grp ve cem etmek ve cell iinde ceml mhede etmek ve celli ve cehli ilmin ve cemlin ayn- kemli bilmek. Zr Hakkn gayrinden cehl ilmdir. Binen ey nakzini ve aksini mtemildir kidesin kurmulardr ve Hakkn ztndan ilim cehldir. Zr Hakkn ztna gayrin ilmi taalluk etmez ve zt- pkine akl yetmez, ztn zt bilir.

854

ki, B+

139

Latfe: Blda gayri yoktur ve m-siv yoktur, cmle Hakktr denilmi idi. imdi yine onu gayri bilmez, bilen yine kendidir, kelmnda tenkuz855 olmaz m, denirse cevb- fye mecl yoktur. Zr byle mebhaslar ki mesele-i tevhd ve bahs-i vahdettir. Hakkate nazar olunursa mecm- tahkkt tenkuzdan ibrettir. Zr hakkati hl f nefsil-emr tarf ve takrre gelmez ve kyl u kl ile ayn olmaz. Hep tahkk ve takrrler mecz ve itibrttr. Murd udur ki, meczdan hakkate intikl edip marifet-i nefs hsl olup o vechile marifetullh tahsline shlet hsl olsun. Vk gayr ve siv yoktur, cmle Hakktr diye her ne kadar tarf olursa gayr yznden tarf olmaktan hl olmaz. btid muarref gayr midir? Eer gayr ise gayri yoktur demek nice rast gelir, ve eer muarref dah ayndr denirse, muhtab kimdir ve tarf ve hitb kimedir? te tarftn cmlesi tenkuz ve mecz olduu zhir oldu. Lakin gayri ve siv ezelen ve ebeden [62/a] yoktur. Mevcd- hakk856 ezelen ve ebeden Hakk sbhneh ve tel cellet azameth olduuna ashb- tevhd ve ehl-i vahdet katnda zhir ve bhirdir. Gayri yoktur dedikleri senin gayr ve m-siv zannettiin gayr ve siv deildir demektir. Ve tarf ve muarref ve muhtab ve hitb ayndan aynadr. u kadar var ki Cenb- Hakkn esm-i mutekbilesi muktezs kimi lim ve rif ve kmil ve kimi chil ve nks ve gfil olduundan lim chile ve rif gfile ve kmil nksa tarf ve hitb eder. Gy kimi uyur ve kimi gh, gh olan nimlere intibh ve gh olmas iin hitb eder. Ve bu menzil-i vhidiyyet ve tenezzltta857 kesret yznden vahdet tahsli iin esbb cihetiyle vsta ve vesleler talmiyle memryn memriyyetlerin icr eder. Cenb- Alm ve Hakm bu kr-hne-i lemi halk ve cd edip ve ben demi sery- lemde kendine bir hazne ve kalb-i demi bir yine takdr edip ve o ayineye cemli pertevin ihsn edip ve o ayineleri hikmet-i hafiyyesi muktezs beeriyyet ve sir alyk ve avyk paslaryla rtp ve enbiy ve evliy-y mahcblara vsta ve vesle ve at edip onlar dah esbb yznden ayinelerin sf ve mcell olmasna mnsib ve herkesin istidd ve kbiliyyetine muvfk mchedeler ve ubdiyyetler tarkin ihtir edip ird ve kza bezl-i makdr [62/b] buyurmular. Ve baz istidda nr- marifet ve irfn tavrn ibd edip, ktb ve resiller ile bunca tarft- fika ve tahkkt ve
855 856 857

Mn itibariyle eliki anlamna geldiinden tenakuz eklinde okunmutur. B: hakkati B: tenezzlttr

140

takrrt- lykalar ile vahdet-i vcd ve srr- ferdniyyet-i mabd ve nr- muhabbet-i Vedd, sne-i uka ilk ve nice marif ve avrif-i vahdniyyeti at ve tahrr ve sohbet ve mecliste env-i temslt ve tarft ile tefhm ve talm eylediklerine binen bir trl hl ve kle gelip kaziyye-i tevhd ifde olmas mmkn olmayp l-il mahsst zerine gn-gn temslt ile ashb- irfnn zek ve irfnna ihle ile beyn ve srr- tevhd ve maiyyet-i zt ayn edip kbil ve mstaiddlere tefhm eylemiler. Be-art- n ki ubdiyyet ve keml-i zikr ve tasfiyye ve tezkiyye ile tefhm ve tesrine tlsm itibr olunmutur. Zr zikrin hasss gnle tesr edip hararet peyd olmakdr. Gnlde harret zuhr ettiiyle Cenb- Hakka hafce bir meyl ve muhabbet zhir olur. Ve zikre kalb-i sf ile yan havtr- mteferrikadan hl ve sf mdvim olduka hafce meyl ve muhabbet ziyde olmaa balar. Haf iken cel ve cel iken galebe edip sr- cezbe ve ibe-i ak zhir olup ak dah galeyn edip fart- ak mertebesine erip keml-i sfatla devm- [63/a] zikrden aka dah tegayyr iktiz edip derd mertebesine eriir.858 Ve derd dah devm ve zikre keml-i kym ile shibini dermna erdirip merd eder. Bu tertb-i zikr ve devm- murkabenin gyeti merdi ferde erdirir. Ve k mak ve zkir mezkr mttahid edip, gyet maksd hsl ve nihyet matlba vsl eder. Buna ittisl ve ittihd- manev tabr ederler.859 Zr bu ittisl ve ittihd ittihd- sr misill iki kimsenin birbirine vsl olmas ve mttahid olmas gibi deildir. Mesel slikin860 say ve seyr u slk ve zikr olunan ibdet ve mchede ve devm- zikir ile ve mridinin emri ve murd ve rzs zere amel ve hareket ederek Hakka takarrb ve nihyet takarrb ile Hakka vsl olmak deildir. Zr bu tertbe bud ve mesfe ve gayriyyet ve isneyniyyet ve enniyyet cb eder. Bu vechile olan kurb- muhl ve Hakk celle ve al hazretleri bu vechile olan kurbden muarrr ve mnezzehdir. Bu vechile olan kurb irktir. Zr ibtid Hakka cihet ve mekn isbt etmek lzm gelir. Sniyen hdis kadme mukrin olmaz ve kide-i tevhde mbyindir. Ve abd tahsl-i keml ile mabd ve zkir devm- zikr ile mezkr ve k fart- akla mak olmak olmak lzm gelir. Bu ise hat-y mahz [63/b] ve kfr-i sarhdir. Amm sfiyye stlhnda ittisl-i manev ve ittihd- manev tabri slikin dde-i kalbinden
858 859 860

B: ermiler B: eder B: slik

141

hcb-i kevniyye-i gayriyyesi mrtefi olup ibtid ilmel-yakn badeh aynel-yakn badeh hakkal-yakn kn ile envr- marifet-i nefs ile marifetullh sadetine nil ve beeriyyet perdesi ve enniyyet cehli mndefi olup aslna lim ve ztna rif olduu makma ittisl ve ittihd tabr buyurmular. Her ne vakit ki ztn bildi ve ne olduun bil-ek anlad, gy o vakit oldu o vakit vsl oldu. Hicb ve cehil onu gayri bir vcd ve bad diye itikd ettirmi idi. Cehl-i mrtefi ve hicb- mndefi olunca kendini bildi. Gy kendi zyi olmu idi buldu ve gy gayri bir kimse idi oldu. te bunun bu tabrt byledir. Erenler ve vsiln861 ve mukarrebler ve Hakkla Hak olanlar. Ve infisl ve ittisl ve ittihd ve bud ve kurb bunlarn cmlesi blda nifen tarf ettiim misilldr. Yoksa hakkatte ne kurb ve ne bud ve vuslat ve firkat ve fasl ve vasl cmlesi bir vcdun ve vcdunda esm ve sft- mtekbile tekzsndan mertibi itibriyledir ki dallet-i mahcb ve gfil ister kahr ve cebr ve cell ve862 mcrim ve mrik ve kfir ister ve gayr ve mntakim kahryla ve cell ile [64/a] icr-y ahkm ister. Kezlik esm-i latfe ve cemliyye aksiyle mazharlarnda hkmlerin ed etmek tekz eder. Pes noksndan muarr kdir ve khir dah her cihetten ve her vecihle her sfatn hkmn icr ile kemlin izhr etmekten hl olmaz. Ezelen ve ebeden zhir ve btna sr ve manev lemlerin ceminde bu ahkm icr olmaktan hl olmaz. Zr zt- Hakka nihyet yoktur, evsfna dah nihyet yoktur, zr sft zttan mnfekk olmaz. Ve mezhire dah nihyet yoktur, zr sft dah mezhirsiz olmaz. Dim her lemde ezelen ve ebeden ahkmn icr etse gerektir. Bir an ve bir lahza muattal kalmaz, onun iin ezel ve ebed mezhirsiz olmaz ve mezhir dah zhirsiz olmaz. Her zerrede bi-tammih ems ve her katrede bi-kemlih dery olmas emr-i makardr. Amm bu srr ehl-i vahdet ve ashb- marifet bilir. Sen nice bilirsin ki zerre-i sairul-vcdu grp dururken ems-i azam onda ihtiml edesin, ve katre-i kallil-vcdda bahr-i muht isbt edebilesin. Bu tabre akl mtehammil olmaz ve ilim ve zek bu meseleye yol bulmaz. Amm bu una benzer ki senin vcdun cemi-i azsyla btn vcdundur, bir parman dah olsa vcdundur. Btn vcdun dah odur. Bir itibr ile parmaktr, bir itibr ile vcdundur. Kezlik [64/b] katre dah bir itibr ile katredir, amm denizin
861 862

B: vasln B-

142

vcdudur. Ve bir sudur katreliin itibr etmeyip su ve denizliin itibr edersen katre derydr. Ve863 eer taayyn ve suverin itibr edersen o vakit katre dersin, amm katre demee bis denizde bir suver ile mteayyin olduundan trdr. Yoksa su katrelik suveriyle taayyn balamasa ona katre denmez idi, derya denir. te bu itibr ile imtiyz bulduundan ona katre deyip denizin gayri gmn eyledin. u rif ki o katre suver-i zll ve taayyn-i itibr-i madmesine itibr etmeyip hemn onun derylna nazar ve hakkat ve ztna itibr ettikte derydr, diye hkmeder. Katrelik sretidir, sret ise hdis ve madmdur. Amm o katrenin zt ve hakkati mevcd ve kadm ve bkdir sreti bozulur, amm hakkatine zevl rz olmaz ve ezel ve ebed bozulmaz864 ve bozulmaz. te eyy mmkinenin cmlesi bu itibr ile z-vecheyndir. Veche-i zhir hdis ve fn bir zlli mevhm ve suver-i madmdur. Ve veche-i btn kadm ve bk mehd ve mevcddur. Pes veche-i zhir eyiyettir, ve hliktir, veche-i btn yerinde sbit ve bkdir. Kem kale azze ve celle:
865

. Eer zamiri Hakka

rcidir denirse sahhdir ve eer o ey vechi deyip zamr eye rci olmasna haml [65/a] olunursa yine Hakka rci olmu olur. Zr o ey veche-i hakkati idi ki, Hakkn 866 olan vcd- n-mtenhsidir. Kem kale subhneh ve tel
867

pes sret itibr etmeyip nazar etmez isen nazarn ve maksdun

869

o sret ve taayynn868 hakkati ve zt ise

srrna mazhar

dp her neye dnp bakarsan vechullh grrsn ve her neyi istersen ztullh bulursun ve lemde rif-i billah ve lim ve vkf- srrullh olursun. Eer bu marifeti bildin ise her ne kadar mm ve mm isen rif ve limsin ve eer bu srdan gfil ve gh deil isen her ne kadar lim ve fzl isen yine chil ve b-habersin. Fefhem ve ltekn minel-chiln.

863 864 865 866 867 868 869

BBOnun ztndan baka her ey yok olacaktr. el-Kasas (28/88). Her eyi kuatan. Bilesiniz ki O her eyi (ilmiyle) kuatmtr. Fussilet (41/54). [ Ayette olarak gemektedir.] B: taayyn Bkz. dipnot 834.

143

Ey birder! Eer kendini bilirsen Hakktan chilsin ve eer Hakk bildin ise kendinden870 chilsin871 eer ikisin dah bilmez isen ikisinden dah chilsin ve eer ikisin dah bildin ise biriyle limsin ve dah eer kendini bildin ise Hakk bildin ve Hakk bildin ise kendini bildin ve eer ikisini birden bildin ikisini bir bildin ve boaldn doldun ve ldn dirildin dem oldun 872

sadeti srrna vsl oldun. Vallhu alem bis-savab ve ileyhil-merci vel-meb.

Malmun olsun ki ezel sen yok idin Hakk var idi. Ve varlna gyet [65/b] yoktur. On sekiz bin ve yetmi bin ve nihyetsiz nice binler bini lemler Hakkn vcdu bahrinde mstaraktr. Vsatine ve inbistna hi gyet yoktur. Cmle halk ve lem bir sret ve taayynle Hakktan imtiyz buldu. Sen dah bu sret-i beer ile Hakktan mmtz olup senlik adn sana taktlar. Ve suver-i zll ve vcd-i hiss beer gayriyyet ve enniyyet gsterdi. Amm nki bu vcd-i hiss ve suver-i zll mevhm ve madmdur. Senin senliin dah malm oldu ki mevhm ve madm imi. Ebed mevcd olan hakkatte Hakk celle ve al hazretidir. Dery-y vcdu 873 mertebesinde tekz-y
874

ile harekete gelip telattum ve temevvc

eyledi. Suver bir -i mmkint ve taayynt- halyk 875 muktezs zuhra gelip kesret ve taadddt- suver hicb olup eynn vcdlar yani mevc-i dery taaddd ve kesret-i suverden derydan baka her biri kendi ztyla mteayyin ve mmtz ve mstakil bir mevcd ile kim geri Hakkn kudret ve irdetiyle halk olmu, lkin Hakktan gayri enniyyet ve benlik ve senlik zann u gmnna dtler. Ve Hakk celle ve al Kurn- Kerminde ve resl aleyhissalt vesselm hads-i erflerinde haber ve beyn buyurduklar876 hakkyyet ve halkyyet ve ubdiyyet ve rubbiyyet hltlarn ashb- kirm rdvnullhi tel aleyhim ecman [66/a] ve tbin ve tebe-i tbin877 ve ulem-i slihn il hazel-yevm yt ve ehds ve mctehidnlerin878 tarf ettikleri evmir ve nevh ve snen ve sir limin ve demin
870 871 872 873 874 875 876 877 878

gfil ve, B+ ve, B+ Grecek gz, iitecek kulak ve insann kalbi zerine tehlike olmayacak ey. Bkz. dipnot 345. Bkz. dipnot 345. Bkz. dipnot 345. hakkat, B+ ve tebe-i tbin, BB: mctehdlerin

144

tadl ve tesviyye zere nizm879 ve il yevmil-inkrz o nizmn kymete ve demin akvl ve efl ve aml ve hsn-i hitmlar hakknda vrid olan mecz ve hakkat, umm ve huss tefsr ve tevl cmlesini man-y lugav zere hemn
880

muktezs hamledip tarf ve tahkk olundu. Tevl ve irt ve rumz ve temsle rif olanlar zhiri muktezs beyn ve tahkk edip temslt ve tevlt ile btn manlarn dah irt ve m ve bazen tasrh edip ayn ettiler. Nitekim Hakk sbhneh ve tel Kurn- Kerm ve Furkn- Azminde ve Neb aleyhissalt vesselm hazretleri hads-i erflerinde ki, kimi kendileri ve kimi Hliki lisnndan esrr- rabbnyi havssa haber ve vahdet ve maiyyet-i ztn beyn ile indirdi. Ve ehass kendi sfat ilmiyle mtehakkik edip kandrd. Nitekim avm ahkm- kesrette ubdiyyet ile salh- hle rabt ve ahkm- emr ve nehy ile zabt eylemitir. Pes gh ve habr olmayan ulem-y zhir dah onlarn takavviyetiyle say ve ihtimmlar edip teksr-i ulm ve beyn ile enniyyet ve ahkm- gayriyyete medr olup emr-i kesret ve gayriyyet ve enniyyet rush bulup kald. Meyh- izm dah ilm-i btn ve esrr- ulm ve avlimin [66/b] ekserine vkf ve rif olup ve mstaiddn-i slik ve klar kz ve ird ile memriyyetleri muktezs say ve kler edip her maksdun vusl tarkini talm ve terbiye ve irda yed-i tl gsterip, kimi mchedeler ve perhz ve takvlar ve zikr ve sir salh hline mnsib881 ve muvfk882 akvl ve aml ile hayt- ebed at buyurduklarndan baka slikler ve sdklarn slkuna medr ve kesb-i makm ve derecelerine pyidr olmak ve eshel-i tark ile marifet-i nefs ile marifetullha vuslleri ecli-n kitblar in ve risleler ihtir edip gn-gn temsltlar ve tarftlar edip kulb- mstaiddne nr- marifet ve srr- vahdeti ilk edip hayvniyetten hals eyleyip enniyyet akabelerinden ve m-siv ve gayriyyet mehlekelerinden kurtulmaa vesle olmulardr. Enbiy-y izmn vrisleri olduklar hasebiyle ulem-y zhir ulm ve ahvl-i zhirlerine vris olduklar gibi ulem-y btn ki, kmmel-i meyh- rifndr. Onlar dah btn ve enfs-i lem ve deme vrislerdir.

879 880 881 882

B: tm Biz zhir ile hkmederiz. kimi mchedeler ve perhz ve takvlar ve zikr ve sir salh hline mnsib, BB: muvfakat-

145

Binen al zlik gn-gn tevller ve mnsib ve meseleye muvfk temsller ile beyn etmiler. Onun iindir ki baz temslt mnker ve gfil olanlara muvfk gelmeyip tan ve ten ederler. Vk temslt deme rifin zihnine yerlemeyip fehm edemez. Zr bu tarft [67/a] sretten manaya intikl iindir. Zr man ve hakkat tarfe gelmez, zevke merbttur. Mesel bl ve ekerin sret ve levnini tarf mmkndr. Amm lezzetini tatmadan tarf ile bildirmek mmtenidir. Kezlik klk mezkndan tatmayan kimesneye883 ak hltn tarf abestir. Ve am olanlara sret ve elvn tarf dah kbil deildir. Amm u kadar vardr884 ki zihne muvfk misller ile nevan intikl edip, zevkan ve hlen o nesneye erimesine medr olup
885

istidd mikdr intikl ve tedrci

tedrci vicdnnda hsl olacak marife pyidr olur. Mesel maksd- asl olan marifetullh ki onu bilmek iin halk olunmuuz.
886

ve dah 887

il hirihi, ma-sadak olan marifete bir ylda vsl olunacak iken bir ayda vsl olmasna bis olur. Zr slik-i mezkr marifeti tl-i zamn mchedeler ve trl trl perhzler ve riyzatlar ve nice zamn devm- ubdiyyet ve zikr fikirler ile mcerred kendi vicdnnda zevkan bulmak sevdsnda olmaldr. T ki tahliye ve tezkiye ile vsl ola. Amm mezkr say ve klerine der-kr iken ehl-i kemlin lisnndan yhd srlar olan ktb ve resilden grp iitmekle bir nesnede hsl [67/b] olan marifet nsf y eksik ziyde zamnda nil olur. Zr onun o marifi kesbe tahliyye ve tezkiyye ile istidd fitil-i mheyy olmak dereceleri hsl ve takarrb etmi idi. Cz tarfe mevkf idi. Ehlinden istim ettiiyle intikl eder. Ve buna marifet nru tabr etmilerdir. Evvelkisi riyzat yolu idi. Tl-i zamn riyzat ve mchedelere muhtacdr. Amm marifet nruyla zamn- kallde bir taraftan say ve k ve bir tarafdan kmiller lisnndan istim yhd srlarn mutlaa ile maksd hsl olur. Zr bu yolun

883 884 885 886 887

B: kimseye B: var nevan intikl edip, zevkan ve hlen o nesneye erimesine medr olup, BBen cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. ez-Zariyat (51/56). Bkz. dipnot 345.

146

bidyeti ve nihyeti bulmak deildir, ve olmak dah deildir. Hemn yakn-i kllyle bilmektir. Zr maksd ve mefkr deildir ki bulasn ve sen evvelden dah gayri deil idin ki olasn. Belki sen maksd olduunu ve maksd yine sende olduunu bilmezdin. Sen888 maksddan ayr ve maksd senden gayri kys edip gmna dm idin. te senden o gmn ve zann ve ekk ref oldu. Bildin ki senin raklarda aradn yaknda ve belki sende ve fkdn- kys ve gmn ettiin vicdnnda imi. te boaldn doldun dediim ekk ve gmndan boaldn yakn ve mn nruyla doldun. Kezlik ldn ve dirildin yani sen kendini var ve mevcd zann [68/a] ve kys ettiin889 vcdun ve senliin yok olduun bildin. Senin mevhm ve madm olan senliin ki gy senin vcdun ebed byle olduun yakn-i kll ile yakn-i kll dediimiz asl ek ve bhesiz ki, sana her kim dese ki: Senin bildiin yanl ve hatdr. Asl senin bilmene bhe rz olmayp, mekkin ekkiyle ekke dmeden yle ki, eer senin mridin sana dese ki; sen bunu byle bildin amm yle deildir. Sakn ki hat edersin diye sana her ne kadar tekd etse sen gene bildiine ekk gelmeyip ve: eyhin byle demesi beni imtihn yhd bir baka hikmete binendir, deyip bildiine zaf gelmez ve bir mikdr bhe ve ekke dmez isen, ite yakn-i kll bu bilmee derler. te imdi kendi enniyyetin ve benliin ve kendiliin890 haytn gidip ldn ve Hakkn varl hayt- bksi ile hayy-891 ebed892 oldun nitekim ezelde893 dah hayy idiin894 bildin, dirildin, lmezden evvel lmek 895 hads-i erfinin mans budur.
896

ve nazm- kermi 897

dah bu mefhmu ifde eder.

888 889 890 891 892 893 894 895 896

B: seni B: ettii ve kendiliin, BBile hayy, B+ B: ezel B: idin lmeden evvel lnz. Acln, Keful-Hafa, 2/384. Bkz. dipnot 347.

147

Yani u kimse ki nefsini ve mecm- eyy ve mahlku sret ve taayynleri zll ve mevhm ve madm bildi. Onlarn hakkatleri ve manlar ki o suver-i eynn btn ve srrdr. [68/b] Hakktan gayri olmadn ve mecm- eyda cilve-ger olan bir zt ve bir vcd olduunu bildi, rabbini bilmi oldu. Ve arz dah evvel ibtid bildii kevn yani arz898 gayri arza tebdl oldu. Zr o kimesne arz toprak ve su ve hava ve ateten mrekkeb hemn bir toprak bilirdi. nki cem-i eyy tarf ettiimiz minvl zere bildiyse o kevn ki gayri vechile bildi, gayri arza tebdl oldu. Ve dah
899

kelm- erfi bu esrr mfd ve muhbirdir.

ki kere anadan domak; biri batn- mmden yani ana karnndan bu sret

lemine ibtid bir kere dodu, mahbb oldu. Beeriyyet ile sonra marifet tahsli ile man lemine dodu. Melekt-i semvt bildi ve ayn- vcdu oldu. te malm oldu ki marif ve hd ve firk ve vusl ve huzr bilmekten ibret imi. Mesel erkn- erbaadan biridir ki Hakkn kudret-i mile ve sun- kmilesidir. Hakkati ve sreti bir bdr ki arz ve semda olan ey ile mahlt ve mrekkebdir. Gze-i zemherre urayp kar ve dolu ve krmsal(?) tabr olunur. Kar mnendi idir, ve i arzda tecemmd edip buz olur. Kk byk trl sretler ve taayynlerle baka baka grnrd ki ibtid ona su demi idik, bazen kar ve bazen dolu ve i ve bazen buz deriz. Cmlesi sret ve hakkatle bir sudur. [69/a] her bir mertebede bir isim ve bir tabat ve bir sret balar ve gkten brn hke hbt eder. Baz mahalde ot ve iek ve aa ve bostan ve ba ve bunca trl nesneler olur. Baz mahalde yine su olup derelere dklp deryya gider yine derydan buhr olup havya munkalib olup brn olur. Nitekim evvel dah derydan latfi havya kalb ve bulut ve brn olmu idi. te cmlesi bir su idi. Nebttn her birinde bir trl hssa ve ratb900 ybis ve hr u br ve tabatlar zhir olup her biri bir901 derde dev ve bir maraza if izhr eder. Ve kma urayp eker olur. Ve zm kkne urayp erb ve sirke ve

897 898 899 900 901

Bkz. dipnot 286. yani arz, Bki kere domadka, gklerin ve yerin melektuna ulaamazsnz. Ratb, B nshasnda rabt yazlm. trl, B+

148

arak olur. Gr902 sun-i hakki903 bir sudan neler peyd eder. Ve ne hltlar izhar eder. Bir fincn bir satte demi hlden hle nakl eder. Bunlarn cmlesi bir sudur. Eynn cmlesi birer istidd ile terkb olmutur. Hangi istidda urar ise ona munkalib olur. Fil-asl904 tabati ratb-i brid iken hr ve ybis905 urayp hr ve ybis olur. Ve sedefde drr ve mrda zehr olur. Kez ve kez ite Cenb- Lem-yezel ve Lyezlin vcd-i b-gye ve zt- b-nihye ve hakkat-i vahdniyye-i bsta ve srr- ferdniyye-i vsia-i sriyyesi mecm- ey-y muht ve sr olup her suver ve taayynn kbiliyyet [69/b] ve istidd muktezs bir rsim ve resim ile mressem ve msemm ve birer hssa ve tabat ve elvn ile cilve-ger r-nm olmudur. Tel nh an zlik uluvven kebr yine bunlarn cmlesinden muarr ve mberr ve mnezzehdir. te gr ki ne azamet ne kudrettir ki hem bunlarn cmlesiyle muttasf ve mltebis ve cmlesinde srdir. Ve hem yine906 bunlarn cmlesinden mnezzeh ve rdir. Pes malm oldu ki bu esrr- gmza-i mkilenin azameti ne mertebe907 ise kezlik bu esrrn fehmi ve idrk ve intikli dah yledir. Fefhem ve l-tekn minelmuannidn. Tezyl: nki ey-y mmkinenin cmlesi Hakkn esm ve sft- mtekbilesine mezhir vki oldular. Keenne bunlar suver-i esm ve sft oldu. Pes o suver-i mezhire zhir iktiz eyledi. Pes nr- zt- vahdniyyet her birinden bir pertev salp aks eyledi ve o taayyntn her birisi bir sftn sreti olmakla l-cerem o sft- celle dir ise taayyn dah mazhar- cell olmu olur. Ve ceml ise mazhar- ceml olmu olur. yle olsa o srr- sriyye ki her suverin hakkati ve ztdr. Suveri mazhar- ceml ve hidyet ise hsn-i hl ve hayr- aml ile cilve-ger olur. Ve eer suver ve taayyn cell ve dall mazhar ise taayyn dah ekvet ve dallet ile pest-p vurur. Nitekim su cmle eyda bir su iken istidd ve her nesnenin kbiliyyeti muktezs [70/a] bir mertebede b ve bir mertebede erb ve bir mertebede kelm tabr olunur. Ve

902 903 904 905 906 907

B: ki B: Hak ki B: el-asl B: ybise BB: mertebe de

149

her birinde bir hssa ve bir reng ile grnr. Ve mertebesi mertebesine gre birer isim brnr. Maa-hz cmlesi bir hakkat ve bir zttr. te hakyk- ey dah bir hakkat ve bir vcd ve bir zt iken yineleri muktezs her bir yinede bir reng ve bir sret ve tabat ve hssa yani her birinde baka baka zuhr edip grnr. Srr- vahdet ve ey ile ztn maiyyeti malm oldu. sterse ki eynn bazsnda908 kerhet ve hasset ve bazsnda909 erfet ve nefset mhede olunursa onlarn erf ve hass grnd hakkat ve ztna rci deildir. Kimi ceml ve kimi celle mazhariyyetleri hasebiyledir. Gayri vecihle deildir. Ve bu tagayyrt ve ihtilft srettedir. Man cihetiyle asl tagayyr ve ihtilf yoktur. Ve ihtilfta nazar ve itibr olunmaz. Nazar- itibr onun hakkatine ve ztnadr. Mesel gl sret ve ryiha ve hssa ile gl-be-eker olup insn onu ekl eder. yle ki letfetine nihyet yoktur. Bir anda cfe olup kerh olur. Zr mukaddem ceml mazhar idi. Sonra cell mazhar oldu. Yine vaktiyle gl-hneye gidip gl olur. Binen bu tagayyrta910 nazar olunmaz. Zr sret ve taayyndedir. Ztna asl tagayyr ve fen rz olmaz. Ve dah bir hsn-i ry ve nk-i hy civn zt ve sft mazhar- ceml iken zamn ile hsn-i ryuna halel ve tagayyr rz olup [70/b] bozulur. Sretinin cemle mazhariyyeti tebdl olup, mazhar- cell olur. Amm nk-i hy ber-karr kalr. Yhd ona dah y terakk ve y tenezzl vk olur. Amm zt terakk ve tenezzl ve tagayyrden muarr ve mberrdr. te malm oldu ki bu tebdiltn cmlesi sret ve sftta imi. Mertebe-i tenezzlt ve vahidiyetde amm makm- ahadiyyet ve zt- vahdette ne tagayyr ve ne tahavvl vardr. Zr ashb- tahkk Cenb- Hakka iki mertebe isbt etmilerdir. Eer ki Hakk sbhneh ve tel hazretlerinin cziyyt ve klliyyt mertibine nihyet ve gyet yoktur. Usl icml vechiyle iki mertebe itibr etmiler ki biri tenzh-i srf ve biri tebh-i srfdr ki mertebe-i ahadiyyettir. Kffe-i mertib-i itibrt ve mecm- esm ve sfttan mnezzeh ve muarrdr. 911

908 909 910 911

B: baznda B: baznda B. tabrta Baknz dipnot 483.

150

ve dah

912

nazm- kermleri makm- ahadiyyete nzrdr. Ve

mertebe-i vhidiyyetde kffe-i itibrt ve esm ve sft ile muttasf ve mltebistir. 913

ve dah 914 makm- vhidiyyete dirdir.

Pes mecm- tahkkt ve tabrt ve temslt ve tavsft mertebe-i vhidiyyettedir ki Hakk celle ve al hazretinin pertev-i nr-i zt ve vcd-i izf ile avlime tenezzlt mertebesidir. Ki zt- vhidin vahdetiyle bu kesret ve taadddt- eynn her birisinde bir vech-i hss vrdr ki her birine baka baka yeniden yeniye tecell olur. yle ki hi vki olmaz ki iki eye bir tecell [71/a] bir eye iki tecell ola. Her anda bir en-i cedd ile zuhr eder. Ve yine n gayr-i mnkasmda biri gider yerine hiri gelir. Dim ezelen ve ebeden halk- cedd zere bu lem ve lemde olan ey ki mahlkt ve mmkinttr. Ve dem nefes-i rahmn ve tecelliyt- sbhn ile teceddd etmekten hl olmaz. Sanma ki lemi alt gnde tertb ve terkb edip gle halk eyledi ve halknda zahmet ve cdnda usret cb eyledi. yle bir kdir ve kavdir ki her tarfetl-ayn btn avlimi mahv ve yine misliyle ceddini isbt eder. Kem kle azze ve celle 915 misdknca her anda misliyle teceddd eder. Biri gelir biri gider ve uyn-i ns yani em-i avm onun yle olmasn farka tkati yoktur. yle zann olunur ki eski dny cd olaldan beri ber-karr durur. Hlbuki yle deildir bir karr tutup asl khnemeyip ve harb etmemee dah kdirdir. Lakin her nefeste birin nefy ve birin isbt ve birin mahv ve birin cd eder. 916

nazm- kermi muktezs her anda bir en-i cedd halk ve cd eder. Suyun
ceryn gibi bir nehir zere nazar eylesen her nazarn taalluk ettii katre gidip yerine hiri kim olur. Hakez ila gayrin-nihye. Binen aleyh eynn her biri vcht- ilhden bir vcddur. ster mmin ister kfir ister erf ve nefs ister hass ve kerih biri ceml biri cell letleridir. Maahz kerhat ve denet srette ve sfattadr. O [71/b] ey hakkatinde917 ve ztnda
912

913 914 915 916 917

Allah vard ve Onunla birlikte hibir ey yoktu. Buhari, Tevhid, 22; Ahmed b. Hanbel, Msned, 4/431. Nerede olsanz O sizinle beraberdir. el-Hadid (57/4). Bilesiniz ki O her eyi (ilmiyle) kuatmtr. Fussilet (41/54) [ Ayette olarak gemektedir.] Yeniden yaratl konusunda phe iindedirler. Kaf (50/15). O her an yeni bir ilh tasarruftadr. er-Rahman (55/29). B: hakkatte

151

kerhat asla yoktur. Ve sfattan murd rezildir. Yoksa sfat- ilh dah ztyla bile kerhat ve denetten muarrdr. Srette olan kerhat dah baz tabata mnf geldiindendir. Mesel hnzr mmine kerih ise kfire nefstir. Ve necset mmine ve kfire kerih ise hnzr ve sir hayvnt mlyimdir. Bu kys ile alel-tlak kerih ve den ve hass yoktur. Zr mecm- ey Hakk sbhneh ve tel cenbnn irdet ve ihtiyryla halk ve cd olmutur. 918 fehvsnca cmlesi hikmete mebn hayr- mahzdr919 bir cihetten de920 cell mhede olunursa cihet-i uhrs yine cemli munzamndr. Bir zerre abes ve nehy halk olmamtr. Pes gerek ceml gerek cell Hakkn sfat- ztiyyesidir. Ve hibir sfat yoktur ki bir katre ve bir zerrede olmaya cem-i evsf- ilh bir zerrede meknndur. Her nerede zt vardr. Sfat dah der-kr aksi dah yledir. Onun iin ki ey-y mmkine b-cemahm vcht- ilh itibr olunmudur. Onun iin
921

buyurulmutur. Yani btl dah veche Hakktr. Amm hakkatte btl yoktur. Beyt: n baz zuhrt Hakk oldu btl/ Pes mnker btl deil ill chil. Mecm- vcd ire o kim gayr gre/ B bhe hakkatten oluptur gfil. Pes btl dediimiz btl gmnmz imi. Zr ashb- vahdet ve ehl-i tevhd katnda zhir ve btn ezel ve ebed Hakkn vcdu [72/a] varlndan gayri var ve mevcd hibir nesne yokdur. Bu sretde lemde btl hayl etmek btldr. Mrikin vcduyla muvahhidin vcdunda asl fark yoktur. Fark zann ve hayldedir. O ise vehimden ibrettir ki mertib ve makmt temyz olsun iindir.922 nki esm-i ilh923 birbirine mugyir ve muhlif iktiz eyledi. Zr mzill olmasa muizz malm olmaz ve lzm dah olmazd.924 Ve mmt olmasa muhy denmezdi. Ve kbz olmaynca bst

918 919 920 921

922 923 924

Hayr Allah tarafndadr. Ali el-Kri, Esrrul-Merfa, 1/196. biri, B+ B: cihette Batl inkar etmeyiniz, doru bazen onda da zuhur eder. Ebu Medyen el-Marib. Ali el-Kri, Mirktl-Meftih, 10/110. B: iin ki B: ilhiyye B: gelmezdi

152

olmaz evvel olmasa hir925, zhir olmasa btn,926 kez ve kez mezhirleri dah yledir. Mcrim ve s ve kfir ve sir olmasa kahr u cebr, gayret intikm olmamak lzm gelirdi. Ve yine anclayn mezkrn olmasa latf ve gafr ve rahmet ve afvv ve kerim ve sir olmamak iktiz ederdi. Pes esm-i erflerin her biri birer ahsn rabbi ve terbiyecileridir. Kema kale azze ce celle:
927

yani

yeryznde bir z-rh yoktur. Ancak onu Hakk yani Hakkn esm ve sft nsyye yani pereminden tutup eker. Tahkk rabbleri srt- mstakm zeredir. Her ismin bir mazhar vardr ki onu kendine eker, yani Hakka eker. Eer Hakka ekmese srt- mstakm zere olmazlard. Eer hidyet eer dallet zr hidyete dallet srt- mstakm olmad gibi dallete dah hidyet srt- mstakm deildir. Amm rablerine nazaran cmlesi928 kendi ahkm ve Hakkn sft muktezs srt- mstakmdedirler.929 Ve nefsl [72/b] -emrine930 cmlesi srt- mstakmdedir. ster dall ve cell mazhar olsun det-i ilh bunun zerine crdir ki bu lem kevn u fesdn kffe-i ahvlleri esbb zerine bin olunmutur. lemin ilmine muallimi ve rifin marifet ve irfnna kmil ve mridi sebeb klmtr. Pes her lem ibtid nice eyym- muallimin talm-i ilimde darb ve931 iddet932 ile ile-ke olmaa merbttur. rif dah mrid emriyle iddet-i perhz ve ubdiyyet ve mchede ve halvet ve inkt anil-halyk ile kesb-i marifet ve irfna menttur. Ve sir marif ve snyi cmlesi byledir. Kezlik celle dir esm ve sft dah mazharlarn zhirde olan muallim ve mrebbler misill edyid-i ahvl ile hidyete ibtid salhiyet peyd ettirir. Ve akabt- cell ve makmt- kahriyyeleri kat ettirip. Tamm- mazhar- lutf ve ceml olmaa kbiliyyet hsl edince trl trl mertib ve menzil geirip hidyet ve cemle teslm eder. Yine ceddiyle icr-y ahkm eder.

925 926 927 928 929 930 931 932

olmaz, B+ olmaz, B+ Bkz. dipnot 582. nazaran cmlesi, BB: mstakmdedir B: nefsl-emrlerine BB: edyid

153

Hakez il gayrin-nihye eer dallet olmasa ve mdill ve fsk ve s ve kfir olmayp bid ve slih ve rif ve kmil olsa ibtid ne enbiy ve evliy mctehid ve imm ve ulem ve ne rues ve zbitn ve hn lzm olurdu. lem-i dny hirete dnerdi. Ve ne sft- rabbniyede kahr ve cebr ve gayyr ve mntakim ve mzill ve darr ve kbz ve dall ve cell olurdu. Bunlarn cmlesi b-sft- Hakktan olmamal yhd muattal olup kalmal. Eer Hakkn [73/a] olmamak lzm gelirse evsfda Hakka noksn lzm gelir. Hakk sbhneh ve tel noksndan mnezzehdir. Ve sft- kmilesi dah bil ahkm muattal kalmaktan dah muarrdr. Bu srette kahr ve cell Hakkn lutf ve cemline dall ve dallet tark-i hidyete sl ettiinden ashb- keml kahr iinde lutf ve cell zmnnda cemli mhede etmilerdir. Zr sab ve mmiyye std ile ve darb olmasa l-muhl ki chil ve bmarifet sefl ve zell kalp gider. Amm onu kendi933 hevsna terk etmeyip dim hsn-i hliyle melf olup, maksd- asl olan ilm ve marifete sl eder. Eer sul olunursa ki nki kahr ve intikm dallet ve cell muktezs bendeye cb eder. Bendenin hsn-i hli ve kesb-i derece-i ilm ve marifet ve kemli iin imi. Hakk sbhneh ve tel kdir ve kavdir. Kullarnn murd ettii kemli ve hsn-i ahvli bil-kahr ve cell ihsn ve inyet etse olmaz m? Cevab: vka bu sul usle muvfk ve mahlle mutbktr. Ve blda zikrolunan nikt- mkilede zmnen sebkat edip mbhem kalm idi ki her bir nkte-i zrde birer mnsebet ile iret olsa gerektir. Cevb- blda zikrolunduu vechile ki bu evsf- mezhirinde ahkmn icr etmese abes olmak vey muattal kalmak lzm gelirdi. Hakk celle ve al hazretlerinin bir zerreyi934 abes halk olmak hikmetine muhlifdir. Bvcd ki evsf- kmile-i milesi muattal ve abes ola. [73/b] Eer sul olunursa geri yledir. Lkin lyk mdr ki sft- ilh muattal ve abes olmamas935 iin abd-i zaf ve bende-i b-mikdrlar bu kadar elm ve kahr- m-l-kelm ile mahmm ve mamm olsunlar.

933 934 935

BB: zerre B: olmas

154

Cevb: Eer ki yledir lakin muhibb ve mahbb ve k936 mak meynnda nz u niyz ve cevr u cef ve hicr u firk sergerdanlklar kide-i kadme ve havf u937 rec ve ns heybet ve kabz u938 bast ahd-i ezel ve cilve-i lem-yezeldir. k makun cevr ve cefsndan yz evirmez. Ve kahr ve cevrini cevr ve kahr bilmez. Ayn- inyet ve yce sadet itibr eder. Bu dah iki snftr. Bir snf mahcb ve nkstr. Ve muhiblik mezkndan henz tatmamtr, gfildir. Onlara olan ve zdrrdir. kbet onun dah muhiblie kbiliyyeti zuhra gelir. Ve bir snf ihtiyrdir, klk kadehinden erb- muhabbeti n edip mahbbun ibtillarla cevr u cefs her ne kadar gayre kahr ve bellar ise, muhibbe cnib-i mahbbdan ayn- safdr ve derde devdr ve at ve ihsn ve inyet-i dil-rubdr. te rif ve muhibbe939 bu kadar iret iktifdr ve bu nkte istiddt- nks ve kmilde mestr olan itirza dah cevb- fdir. Amm sret-i zhirde bunca bel ve ibtillar kahr ve ikb ve azb ve ceflar hep gayriyyet ve enniyyet ibtillardr. Her kim ki [74/a] mahkm-i sicn-i tabat ve mbtel-y tavk- enniyyettir. Zhirde kfir olsun mmin olsun isterse bid ve zhid ve mttak olsun mriktir. Mande ve dim irk-i haf ile muazzeb olmakta.940 Kem kle azze celle:
941

Hakk

sbhneh ve tel hazreti mmin kulunu azb- edd ile azb etmez. Mdem ki enniyyeti berzahndan kurtulmutur. Amm muhibbine ibtillarla ve-i kader ettii zab ve kahr sretinde grndyse dah onlar ondan bir lezzet kesb eder ki gayrlerin hezr zevk ve safsna deimez ve enniyyetten hals olmam nkslara terbiye ve ird ve enniyyetten hals ve zde olmak iin muallimin sbyna olan cevr ve kahr misilldr ki maksd olan kemle erie. Amm baz sab istidd muktezs muallimin ikdm ve darb ve942 iddetine943 hcet koymayp kendi bit-tab say ve k edip lim ve rif olup maksda
936 937 938 939 940 941

942

ve, B+ B: ve B: ve ve derde devdr ve at ve ihsn ve inyet-i dil-rubdr. te rif ve muhibbe, BB: olmaktr. phesiz ki Allah kendisine ortak koulmasn balamaz. Bunun dndaki gnahlar, diledii kimseler iin balar. en-Nisa (4/48, 116). B-

155

erer. Ve stz dah onun hussunda muzdarib olmayp asn vechile kemle eritirir. Onun gibi baz kimesnelerin dernlarnda harret ve muhabbet-i Hakk zuhr edip ibdet ve tat ve mchede ve takv hevlar zuhr edip mrid-i kmil emr ve irdetiyle maksd olan kemle vsl olur. O kimesnelere zdrr vuk bulan edyidden [74/b] emn ve sde olur. Vallhu alem. Bu dah malm olsun ki muhibb ve k dediimiz asl mahbb ve maktur. Muhiblik ve makluk ismi sonradan takld, muhibb-i mirt- Hakkta aks eden srettir. Pes Cenb- Hakk celle ve al bir mirt dzd ve ona nazar eyledi. Ceml-i bkemli hsn-i ceml ile o mirt pertev salp aks eyledi.944 Hakk celle ve al hazretleri mirt945 yznden kendi cemline muhabbet nazaryla nazar eyledi. Ve kendi kendi hsn-i cemline muhib ve ktr. Sonra zlf-i cell ile hsn-i cemlin pde edip cem-i uks mahcb edip esm ve sft- tekblt ve takallbtyla o perde ve hicbn ref olmasn murd edip, muhib ve makluk mezkn abdine verip kendi perde-i keml-i zuhr946 ile mestr ve mahf olup halk mehd ve zhir oldu. Vallahu alem ve ahkem bihakikatilhl ve dakkatulmkl. Amm hakkate nazar olundukta Hakk zhir ve mehddur ve halk mevhm ve madmdur. Pes bir947 ey ki fil-hakka vcdu oktur ona mehd demek mecz ve itibrttr. Amm vcd-i zll-i hiss ile grndnden ve her biri bir sret brndnden mevcd kys olunur ve mehd hayl olunur. Ve gayriyyet ve enniyyette olanlara Hakktan gayri grnr. Amm lem halk ve cd olmazdan evvel Hakk zhir ve lem adem-i asliyyesinde mahf idi. nki lem halk oldu, halk zhir ve Hakk mahf ve [75/a] btn oldu. Fe-l cerem yine halk adem-i asliyyesine948 raci olup mahf ve zhir olsa gerektir. Belki el-n kem-kn Hakk zhir ve ayn949 halk madm ve nihndr. Ve bu iki sret el-n kem-kndr. Zr imkn ile vcb birbirine mukbil

943 944

945 946 947 948 949

B: eddine Hakk celle ve al bir mirta dzd ve ona nazar eyledi. Ceml-i b-kemli hsn-i ceml ile o mirt pertev salp aks eyledi, BBB: zuhruyla B: her B: aslsine ve, B+

156

ve mirttr. ster mirt- Hakktan halk mhede ile ister mirt- halktan Hakk muyene ile zr adem vcda yinedir bir cihetle ve vcd ademe yinedir, bir vechile. Nitekim reng yinedir, pusta pust rengsiz grnmez ve pust yinedir renge. Nitekim reng grnmez pustsuz, cmle ey byledir. lemde bir ey yoktur ki rengi ve levni olmaya ve hibir ey grnmez rengsiz.950 Evvel emirde o ey rengini grrsn, badeh eye intikl edersin. Bu srette reng puste mirt olmu olur. Aksi dah byledir. Zr reng dah eer pust yani o ey olmasa olmazd. Rengi gstermee bis pusttur. yle olsa pust dah renge mirt olmu oldu. Yani bu951 suver-i madmt olmasa o sretin hakkati muyene olmazd ve lemde grnmezdi. Pes madm mevcda yine oldu. Kezlik o ey-i hakk olmasa o ey lemde taayyn balayp mhede olmazd. Pes mevcd madma yine ve mirt oldu. Nitekim buyurulmutur: asliyyeye nazar olundukta
953 952

Hakkn bir ismi mmindir.

Ve insna dah mmin denir. Eer ki mmin ehl-i islma denir. [75/b] Lkin ftrat- el-hadis. Fehvs erfince cmlesi bu itibr ile hamlolunur. Eer evvel ki mmin abd ve ikinci954 Hakk itibr edersen, abd ile Hakkn beynini fark eden sret-i madmesidir. Yoksa hakkat hakkat-i vhidedir. yle olsa abdin Hakk mirtdr. Yani madmun mevcd mirtdr. Ve eer evvel ki mmin Hakk ve ikinci halk itibr edersen halka Hakk mirt olur. Yani mevcd madm mirt olur. Zr madmt-955 mmkine madm-i srf ki suver ve taayyn muhl kablinden olan mmteniul-vcd deildir. Belki kbili vcd-i hiss ve zlldir. Eer mmteniul-vcd olan madm mutlak olsa mmtenius-suveriz-zill ve956 hiss olurdu. Amm mdem ki ilmde ademiyle bile sbtu der-kr ise muhl zt olmayp mmkinl-vcduz-zll ve hiss ve kbil-i tekvn ve taayyn olduundan vcda mirt- vcd dah adem-i mirt olmaklk kbiliyyeti verildi. Vallhu alem ve ekram bi-hakkatil-hl.
950

951 952 953 954 955 956

ey byledir. lemde bir ey yokdur ki rengi ve levni olmaya ve hibir ey grnmez renksiz, BB: bir Mmin mminin aynasdr. Hadis. Eb Davud, Edeb, 49; Beyhki, es-Snenl-Kbr, 1/300. Her doan slam ftrat zere doar. Buhari, Ceniz, 80; Mslim, Kader, 22. B: mmin B: madmt- B-

157

957

nazm- kermi misdknca bahr-i

vcb958 ile bahr-i imkn beyninde telakk ve telttum ve tekubdalar iken birbirine karmaz. Onun iin ki adem ademdir. Ezelen ve ebeden ve asl vcddan behresi ve nasbi yoktur. Ve vcd vcddur. Kdemde ezelen ve ebeden ve sermeden erki ve nazri ve misli ve noksn ve zevli [76/a] yoktur. Nitekim madm dah sbittir, ademde. Onun dah erki ve nazri ve misli ve asl ve feri ve zt ve yokluunun nihyeti yoktur. Buyurmular ki, eer erk-i br olmak lzm gelse adem olurdu. Zr min kllil-vcuh vcdun aksidir. Vcdun vcd ile ve ademin dah adem ile ve bu iki bahr beyninde insn- kmil berzah vki olmutur. Ve berzahn nndandr ki iki tarafa dah mbeheti ola maa-hz ikisinden dah olmaya hkmen ve vasfeyn mtehlifeyn ile bile ola. Zr demin sret ve taayyn ve vcd- hiss-i zllsine nazar oldukta mahz- ademdir. Ve vcddan zerre ve emme nasbi yoktur. Ve hakkatine ve ztna ve ztnn muttasf olduu sft ve kemltna959 havrk- dt ve marif ve ulm ve tasarruftna nazar olundukta bahr-i kademdir. te bu iki cnibe mbeheti der-kr olduu gibi iki taraftan dah hkmen olmad beddrdr. Onun iin 960 dr. Zr adem yoktur, vcd ise vardr. Hi var yoka nice mukrin olur ki vcdu yoktur. Yok dah vara mukrin olmaz. Belki mukrin olur ve mukrin olmaz lafz bile garbdir. Btn akvl ve efl var961 zerindedir. Yokda akvl ve efl dah yoktur. Lakin nki zt- Hakktan gayri bir vcd olmak muhl olduundan Cenb- Kdir yine-i ademde bahr-i vcd kademin izhr ve keml [76/b] ve cemlini onda ayn eyledi. Yine o madmun levnini perde ve hicb edip, gene ztn onunla pde ve962 nihn eyledi. Mesel insnn nefsi mevcddur. Ve lafz ve savt963 ve lafzda olan hurf madmdur. te ztnda mevcd olan nefes mahfdir, asl grnmez. Esn-y kelmda
957

958 959 960 961 962 963

(Sular ac ve tatl) olan iki denizi salvermitir; birbirine kavuuyorlar. Aralarnda bir engel vardr, birbirine geip karmyorlar. er-Rahman 55/19, 20. B: vcd ve, B+ Bkz. dipnot 957. BBB: sret

158

madm olan savt ve lafz ve hurf zhirdir. Gy nefes hi ortada yoktur. Hemn var olan savt u saddr. Maa-haz onlar madm ve nefes mevcddur. te mevcd madma mirt oldu. Amm nki mecm- man ve elfz ve esvt ve hurf mrekkeb olub izhr- vcd vehmi etmi olmasa nefsin vcdu btn ve gaybde meknn kalrd. Bu cihetle964 madm mevcda mirt olmu oldu.965 Ve cem-i mani sr ve manev adem aynasyla zhir ve mehd oldu. te bu tarft ve tahkktlar ve bunca tevl966 ve temsltlar ki vardr. Cmlesi meczdr ve eer gzelce teemml edib hakkate nazar- dikkat olunsa hep tenkuzdur. Lakin re yoktur. Hl ve zevk kyl u kle gelmez. Ve nefes-i hakkat takrr ve tarf olmaz. Elbette takrr mecz ile olur. T ki tlib-i mrifet ve irfn olanlar meczdan hakkate ve sretten manye yol bula ve kalbi marifet nuruyla dola. Ve girdb- enniyyetten ve zulmt- siv ve gayriyyetten kurtulup mn- yaknye vsl ola. Eer ki zulmt- enniyyetten967 hals olmakln tarki [77/a] ibtid erat- garrya tamm- rabet ve emr u nehye inkyd edip, snen-i erfeye muhabbet ile ittib, badeh tarkat-i aliyeye dhil olup, mrid-i kmilin dmenine tutunup keml-i teslimiyyet ile irdet ve emr u tenbhe an sammul-kalb mut ve mnkd olduktan sonra bu ulm ve marife temessk ve dikkat ve muhtara ve ilhd mezlakalarnda eyhin ve meyh- sfiyyenin kelimtlarna dikkat ve rhniyetlerinden istimdd ede. Zr bu bahisler rakk ve dakk olduundan her nks ve mbtednin idrk ve havsalasna yerleip drst fehm etmek emr-i asrdir. Mertebe-i cemde marifet ve irfndr ki ayaklar kayacak yerler oktur. Zr slikin henz enniyyeti izle olup nefs ve ehevtn hevlar mahv olup kalb-i sf ve nefs-i mutmainne derecelerine ermemitir. Marifet ve tevhddir ki akabe-i ilhda dp iskt- erat eder. Ve mertebe-i cemde slike bir ilm hsl olur ki ubdiyyet rsmu rubbiyyet hlt vukuna mugyir grnp nefs-i ibdet, resm-i det ve mnfi-i marifet ve mugyir-i kn- vahdet hayl edip ve nefs-i hev ve ehevt ve tabat ve huzz ve ezvk- dny hayl-i

964 965 966 967

B: cihetten B: olur B: tevltlar ve zulumt- siv ve gayriyyetden kurtulup mn- yaknye vsl ola. Eer ki zulumt- enniyyetten, B-

159

mezkre takviyet ve tasdk etmekle ihtiyr ve akvl ve efli nefsinden skt ve Hakka isnd edip postu ref ile lbb ifsd eder. Yani ceviz ve bdemin lbb puhte olmayp henz n-puhte iken postunu krn [77/b] trmalayp yhd krp karr. Ekle slih olmadndan ksr olup bir dah968 terbiye969 kabul etmez970. Meer ki bir mrid-i kmile tekrr mukrin ve teslm ola. Bu dah min ndiratil-vukdur. Zr mertebe-i cem nefsl-emre mutbk ve usl-i tevhde muvfk bir derece-i liyyedir. Amm asln tasdk edip vaz971 ve972 ahkmyla vakt-i zamn gelmeden mukayyed olmak hatar ve ilhd ve tezndktr. Zr mertebe-i cem973 makm- berzahdr. Fark- evvel ve fark- sn ve cemul-cem beyninde, zr fark, srf tenzh ve gayriyyettir ve cem, srf tebhdir. Ve fark- sn tarafeyni cmidir. Pes mertebe-i ceme vsl olan slikin dde-i vadetinden kesret ve gayriyyet bi-klli ref olup derece-i tenezzltn yan974 makm- vhidiyyetin ahkm ve itibrtn birden skt edip hemn nazar yalnz vahdete hasrdr. eref-i istikmet ve riyet-i db- eratten ksr olup, derece-i kemlden mahrm kalr. Bu mertebede mrid muhfaza ve himyesine muhtcdr. T ki makm- hakkate urc edip muhtaradan hals ola. Zr o mertebede tevhd-i srfa vuslnden erati ve ubdiyyeti gayriyyet ve enniyyete medr ve mukavv ve muayyen mhede edip, gy ubdiyyeti975 vahdetine mnf ve gayriyyet ve isneyniyyeti mcib-i hayl eder. Onu mlhaza etmez ki her ne kadar ibdet ve tat etse zhiri btna [78/a] ve sft ztna inmi olur. Gayriyyet ve isneyniyyet cb eylemez. Zr maksd bilmektedir. Nitekim demilerdir: Bilene babas kan helldir, bilmeyene anas st harmdr. Ve hem nefsi arz eyledii nesneleri iler. Ve fil ben deilim, Hakktr, ben ortada bir letim der. Ubdiyyete geldikte gayriyyete ve ikilie dmesin diye ictinb eder. N-mer nefsin hevsn icr etmekte o deil fil-i hakki Hakk olur. bdette Hak kalkar kendi kalr. bdete bid mabd ister. Bu ise ikilikdir diye birlik yolun tutar.
968 969 970 971 972 973 974 975

B: daha B: terbiyeyi BB: vasf BBBgayriyyet ve enniyyete medr ve mukavv ve mun mhede edip, gy ubdiyeti, B-

160

Ve nefsi hevsndan her ii Hakka havle ile atar tutar. te bu mcerred-i ilhd ve dallettir. Geri mertebe-i cemde slike tevhd ve vahdet hlt galebe edip gayriyi iskt edip ubdiyette kendisine bu diye zuhr eder. Ve baz himye-i mrd ile ilhda dmeyip istikmet ile cem976 akabesinden kurtulup fez-y hakkate selmet kar. Ve baz mridi977 gurbette ve yhd gm olup akabe-i cemde ebed kalr ve baz kbiliyyeti muktezs ona ebh ve ervhdan bir fth eriip akabe-i ilhddan sery- istikmete geer ve baz meczb olur. Amm bunlarn cmlesi hakkndir. Ve mertebei farkdan kt-ender kt mertebesi ldir. Nice l olmasn ki enniyyet ve gayriyyet [78/b] irk-i hafsinden hals olmutur. Ve hayvnden978 kurtulup derece-i insniyyeti bulmutur. ll unlar deil ki nifen979 zikr-i mrr eyledi. Tevhd ve vahdeti ehevt- nefsniyyeleri icrsna let ve sened980 etmitir. Onlar muvahhid deil belki mlhid ve mzevvir ve dll ve mudildir. Ve fesd- leme bis ve erat ve ulem-y zhiri mezemmet ve tahkr ile bir ly sde-dil mslmnlar idll ve kendilerine hev-dr. ttihz edip emr-i dn ve slm harb ve tarkat- aliyye ve ahlisini mayb ve mahcb etmilerdir. Onlar gibilerin nokta-i vcdlar sahfe-i lemden mahv ve izle hkkma farz mesbesindedir. Bu tife slik-i sdklardan981 deildir. Bunlarn tarka duhlleri nefsn olup hev-y nefislerini icrya tarkat ve hakkati alet edip lbl hevlarn icr kasdyla bu meslee slik olmulardr. Yoksa bu tarka eer ibtid sdk ve huls ile dhil olmu olsa, l-muhl ki onlarn sdk-982 huls983 ve hsn-i niytlar tark-i mstakmden inhirfna bis olan nesnelerden hfz ve imdd- hakkn bir tarafdan elbette ve elbette eriir. Ve sdklar berektyla feyz-i rhn tark-i hidyete reh-nm olur.

976 977 978 979 980 981 982 983

B: cem B: mrid B: hayvniyyetten B: infz B: snnet B: sdklarn ve, B+ B: hulsu

161

Zr mertebe-i cemin ashb iki snfdr: Bir snf ashb- sdk ve ehl-i yakndir. Onlarda dah srr- vahdet ve marifet-i tevhd zuhr [79/a] edip bir zamn bu srrn hallinde vlih ve ser-gerdn olup kalrlar. Gh taraf- vahdet ve marifet-i lednn glip gelip mahv ve sekr ve hayz- ricl hcm edip hark- rusm ederler. Ve vakt olur ki dernlar hline nazar edip keml-i saffet bulmadklarndan ve kendilerinde enniyyetten eser bk bulduklarndan tevhd ve marifetleriyle memkr olmak havfiyle yine beeriyyete avdet halecn galabe edip, marifleriyle marr ve kemin-gh ve hem de varlk bakiyyesi mestr olmaktan ictinben mride yhd rhniyyet-i mride iltic ve niyz ve ricdan hl olmadklarndan, kbetl-kbe istidd mikdr maksda vsl ve hakkat-i db ve istikmet hsl olur. Eer makm- hakkate henz kbiliyyet hsl olmam ise de ve akabe-i cemde mukm kalsa bile mdem ki nefs-i984 hevsna tebeiyyetle olmayp muktez-y kbiliyyet-i ezeliyye gayr-i meclesidir. Sdk ve mstakmdir. sterse ki baz ahvl ve amlde mtehayyir ve mtevakkf mhede olunursa onlar mazrdur. Ve sneleri nr- marifet ve irfn ile pr-nr ve kh-i Trdur, gnlleri srr- tevhd ile beyt-i985 mamrdur. Ve ikinci snf ki onlarda ilmen makm- cemin henz bidyetinde iken nihyet hayliyle ve zevk-i hl gmnna dp ftrat- asliyyelerinde merkz olan batlet ve rehvet [79/b] muktezs nefs-i batlet ve hev-y sicn-i tabatlar icrs sevdsyla tevhd ve marifet mezlakalarnda cevelna srat ve itb edip, kibr- ehlullhn galebe-i hli ve hlt- hrriyyeti zamn akvl ve eflden vuk bulan keyfiyytlardan vki ve gayr-i vki medd drst ve gayr-i drst nkteler ve sekteler hfz ve hiyn-i hcette rivyetler ve mnsib ve muhlif mahallerine ilveler ile senedt- isbt ve bu tark-i sakm ve tekz-y nefs-i gayr-i mstakm davsyla eryi-i nebeviyyeyi skt ile muvahhidlik girdbna giriftr ve ondan baka kendileri gibi bir ly sde-dil gm-rhlar hasret ve nedmet ve dallet akabesine dr edip blda zikri mrr ettii vechile, hem dll ve hem mudill olup kalmlardr. Eer bunlarda sdk- huls ve hsn-i niyyet ile murdlar yalnz marifetullh olmu olsa, mahv ve skt- enniyyet davsnda isbt- enniyyet beliyyesine giriftr olup rubbiyyet ve ulhiyyet

984 985

ve, B+ B-

162

davs girdbna dmezlerdi. Zr986 dny ve ukbda ukbtn cmlesi enniyyetten cb ve enniyyet ve gayriyyet ile iktisb etmitir. Nitekim Fahr-i Kint aleyhi ekmelis-salt ve etemmit-tahiyyt hazretleri buyurmutur:
987

Bilir misin o vcd ki cem

gnhlardan gnh ziyde imi. Hangi vcddur? Eer bu vcd- beer ki [80/a] usl ve fur ve havs ve kuvvsyla ansr- erbaadan mrekkebdir. Gnh olan o ise onun halk Hakkdr. Ve onun asl madm ve mutlaktr. Henz madmun vcdu yoktur. Hatta gnh beyn ola ve eer emr-i nsb bir vcd itibr etsen, yine o vcdun terkbinde kendinin ve gayrinin mdhili yoktur ki yine bir vechile ona taksrt ve gnh isbt olsun. Pes malm oldu ki zenb olan vcd vcd- beer ve terkb-i unsur deil imi ve eer bu vcd- beernin zt ve hakkati olan vcd ise ki bu vcdun hayt ve vcdu ve kym onun kym ve hayt ve vcduyladr. O hakkat o suver ve taayynn srr ve ztdr. O zenb olmaktan ve zenbe bis ve let olmaktan muarr ve mberrdr. Belki gnh ve zenb olan vcd senin kendi hlin ve haylinde kendine isbt ettiin vcddur ki, enniyyet ve benlik tabr olunan hayl ki vcdu mevhm kendi mahcbum988 bir cehlden ibret vcd. te enniyyetten gayri deildir. Bil-ekk ve l-bhe zr mdem ki bir kimesne kendi varln Hakkn varl bilmeyip kendisinin varl kys ederdi. Mrid-i kmilin kalbi if-hnesine dhil olup kendi varln ve enniyyetini ifn ve mahv edip vcd ve varlk cmle Hakkn [80/b] olup990 kendisi yalnz Hakkn zuhruna mazhar ve cemline mirt olarak bir taayynden ibret let olduun bildi. Enniyyet illetinden991 if bulup992 zenb olan ve zenbe let olan vcd zulumtndan hals oldu. Ve cem-i ukbt- sr ve manevlerden kurtuldu. Zr mecm- ahvl ki beeriyyet zerine matfdur. Hep
986 987 988 989 990 991 992

989

buyurulan

BBkz. dipnot 418. B: mahcb Bkz. dipnot 418. ve: B+ kurtuldu ve: B+ B: buldu

163

enniyyet-i beliyytdr. Kffe-i ibdt ve takv ve mchedt ve perhz ve riyzatlardan ve bs-i enbiydan maksd, mezkr enniyyet ve varlklardan hals olmaktr. Bu ise mahz- cehldir. Zr bunda vcddan bir eser yoktur ki onu ber-takrb mahv ve izle olmasna ikdm oluna. Bunun mahv ve izle ve fens cehlin refi ve nefyi ve ilm ve marifetin husldr. Bir zta Dervilik nedir? sul etmiler. Buyurmu ki: Gnl bir yinedir ve lem-i mlke nzrdr. Dervilik o yineyi lem-i melekta evirmektir. Yan bu lem ve nefs-i dem bir yinedir. Ve onda pertev salp aks eden Hakktr. Kendi mstakil vcdu yoktur. Onu bilip madmdan yz evirip mevcda mteveccih olmaktr. Yan kesret-i halktan vahdet-i Hakka dnmektir. Bu ise ilm ve993 irfndan ibrettir. Bunun dah lt ve esbb ibtid keml-i ittib- erattir. Sniyen, tamm- inkyd- mrid-i kmildir. Slisen tlibin kemli sayidir. Bundan sonra kemlin zuhru ve mertibi ve tamm- keml-i istidd- [81/a] ezeliyye gayr-i meclesine mevkfdur. Zr tlibin sayi ve mrid-i kmilin tlibde tasarrufu tlibin istidd mikdrdr. stidddan hric tasarrufa kudret yoktur.994 Zr ilmullha dirdir. lmullha995 ise tagayyr ve tebeddl ve tenezzl ve terakk ve tasarruf muhldir. Hakkn taht- hikmet ve kudretindedir. Hsl mecm- kemlt marifetullhdadr. Ne mikdr kendi varlndan eksilirse o mikdr Hakkn varl marifeti artar. T una dein ki kendi varlndan eser kalmaz, o zaman bilirsin ve vsl- ilallh olmu olursun. Ve aradklarn cmle birden bulursun. Yani bulursun996 dediimiz o zamn bilirsin, bu nktelerin cmlesi iki sohbettir. Biri sohbet-i kesret ve biri sohbet-i vahdettir. Amm sohbet-i kesret mdem ki makm- kesretde halkyyet ve hakkyyet-i itibr sohbet-i isbt olmu ve cem-i meslih gayriyyet sretiyle idresi cr olmu, mecz ve hakkat itibr ederek sohbet ed olur. Ve mefhm ve man zhir ve btn yerin bulur. Amm sohbet-i vahdet onda asl nefsl-emr kelm yoktur. Cmlesi mecz zere hakkat yalnz bir m ve irettir. Zr hakkat-i vahdette sohbet olmaz. Onun sohbeti b-nin ve b-zebnlktr. Ne kadar tarf olsa tenkustur. Harf-i evvel harf-i hire muhlif ve harf-i zhir harf-i btna

993 994 995 996

BB: olmaz B: ilmullhda B-

164

mugyirdir. Zr bir ey ki vahdet [81/b] dedin kesret onun nakzidir. Sen ise onu kesret ile tarf etmee muhtcsn. te tenkuz zhir oldu. Pes cb etti ki nr- marifeti tarf edip tliblerin taleblerine mun ve medr ola. L-il b-zebnl zebn ile ve b-ninl nin ile beyn ve ayn edesin. Pes
997

fehvsnca her tahkk ve tarf birer gne iret ve mdr. rif

olanlar her mdan bir muamm ve her iretden nice beret ahz ve intikl edip zhirden btna ve sretten muayyene ubr edip, maksda shlet ile yol bulurlar. nki avm ve ehl-i rsm- sde-diller byle ibrt ve blend-i irt ktb-i sfiyye ve lisn- mutasavvifeden g ettiklerinde zhir ibre fuhm-i nksalarnn aksi va hilf ve man ve btn cihetinden hl ve sf olduklarndan hemn y kfre ve y ilhda hkm edip inkr ve mezemmet ciheti mizclarna mutbk olduundan trl trl tabrt ve tevchtlarla tan ve ten davsna dmlerdir. Eer ki
998

fehvsnca bir tife mazrlardr ki bilmezler ve

bilmediklerin dah bilmezler. Onlarn gmn yledir ki ulm- zhir ki tefsr hads ve fkh ve sir fnn- resm akliyyt ve nakliyttr. te mecm- ilm budur. Ve bunda beyn olan zhir her ne ise ve nice beyn olduysa yledir, ve odur. Gayri ne ilim ve ne marifet [82/a] vardr geri ilm-i btn vardr diye ikrr ederler. Lkin btndr, zhir olmaz ve ehli yoktur derler. Ona binen bildiklerinin gayri bir mesele grdklerinde ilhda haml ederler. Pes bu tife mazrlardr. Zr eer bilseler ve bileni bulup itimd etseler inkr etmezlerdi. Geri ilm-i ledn ki ilm-i btndr, zhir olmaz n-ehle, yoksa ehlinden ketm olmaz. Taallm tarki ne vechile ise o vechile talm olunur. Kem kale azze ve celle: 999 ve dah 1000 bu ulm ve marifin insn iin ve insnn kemli iindir. lm-i btn zhir olmaynca fidesi kime olmu olur? Pes ilm-i zhir keml-i zhire nzrdr. Ve ilm-i btn keml-i btna dirdir ki marifetullhdr. Ve mecm- ulmun netcesi marifetullha mntehdir. Zr hilkat-i lemden murd vcd- demdir. Vcd- demden maksd

997 998 999 1000

rife iaret kfidir. nsan bilmediinin dmandr. Allah Ademe btn varlklarn isimlerini retti. el-Bakara (2/31). Kendisine tarafmzdan bir ilim retmitik. el-Kehf (18/65).

165

Hakkn ceml-i b-kemli mecm- esm ve sftyla kemlin o mirtta izhr edip Hakk kendi ceml-i b-kemline nazr ede. Ve kendisin o sret vstasyla pinhn edip halk ayn etmekle tekblt- sft- lem ve demde cilve-ger olup ezdd ile hkmlerin icr ederek, yine keml-i ztlarna marifet yolundan vsl olup hark- cehl ve ref-i hicb ile aslna rc edeler. Pes tecell-i sbhn ve nefes-i Rahmn muktezs her anda bir en ile teceddd [82/b] edip gideler ve bu1001 unt- Hakka ibtid ve intih yoktur. Halykn hayt ve rhu nefes-i Rahmndir ki tecell-i Sbhn ve unt- Rabbn dah derler. Dim Hallk- ezelin kudret ve hikmetlerin her anda bir en ile icr ederler. Ve halyk- suver ve taayynleriyle emvc- dery gibi gelip giderler ne deryya nihyet ve ne emvcna gyet vardr. Ve ne zuhruna ibtid ve ne butnuna intih vardr. Belki ibtids zmnnda intih ve intihs tahtnda ibtid mndericdir. Kezlik halkyyeti zmnnda hakkiyyet ve hakkyyeti tahtnda halkyyet mndemicdir. Zr nefes-i rahmn dediimiz nefes Hakktr. Maa-hz rh halktr. Ve tecell-i sbhn nefes-i halktr. Hemnn rh Hakktr. Harf-i ha ile kfn ortasna hatt- fsla ki hatt- mevhmdur, dhil olursa halk itibr olunur. Ve her fenki ortadan hatt- mevhm ref ve mahv1002 ve skt olur, Hakk kalr. Mecm- lemin hicb o hatt- fsladr. Ve mecm- mchedt ve riyzatlardan maksd hatt- mevhmu haylden ifn ve skt iindir. te o mevhm olan hat mahv oldu, marifetullh hsl oldu.
1003

Bundan malm olur ki, o hat ibtid kalem ve

sun olduuyla nokta olur. Kalemin meddinden nukt ve inhirfndan hurf ve hurfun indircndan kelm olur. Kelm ise nihyet1004 yoktur. [83/a] Teksr-i ilm kesret-i kelmdan ibrettir. Asl bir noktadr ki mebdei ulm ve mandir. Nitekim buyurulmutur: Yan mecm- lem mahbbun yzdr. Tahkk mahbbun nokta hlinden bed oldu yz. Zr o noktann tecell-i inbist haddi zere mtecell ve mnbasit oldu. Yan nokta cem-i hurf ve kelimt ve yt ve suver ve mecmunun mefhm ve mansine mebde olduu gibi
1001 1002

BB1003 lim bir nokta idi, cahiller onu oaltt. Hz. Ali. 1004 B-

166

srr- vahdet dah mecm- ey-y mteksire1005 mebdedir1006. Ve hem anclayn med ve merci dah odur. Amm mebde ve med tabr olunduu tefhm iindir. Zr yle deil ki her nesne Hakktan zuhr ve yine Hakka rucu mesfe ve infisl ile Hakktan ayrlp gezip yorup yine Hakka avdet ve ruc edip muttasl ola. Ve yhd Hakkn vcdunda infislsiz ve ittislsiz medd ola, y bast ola ki ona infisl diyeler ve yine kat- mesfelerden sonra kasr ola y kabz ola. Ona ruc ve ittisl diyeler bunlarn cmlesinden Hakk sbhneh ve tel hazreti ldir ve mnezzehdir ve muarr ve mberrdr. Hemn suver-i ey ve taayynt- m-siv bahr-i ademde mstarak ve deryy vcdda mstehlek iken teahhust- mmkine ile zuhr ve zll- kevniyye-i levniyye ile pervez edip istiddlar muktezs ve kbiliyytlar mikdr seyr u seferlerin tekml ve mezkr-i mezhir ile esm ve sft- rabbn [83/b] dah hkmlerin ezdd ile icr ve hubb- zt-i ilh mery vstasyla ak ve kyyet tannnesin ed edip, o suver ve taayynt ki istidd muktezs mertibiyle bahr-i ademden sahr-y vcda gelmi idi. Yine adem-i aslsine ruc eder. te bu zuhr ve butn ki Hakktan zuhr ve yine Hakka avdet ve ruc ve infisl ve ittisl ve Hakktan geldi ve yine Hakka gitti dedikleri ve byle byle tabr1007 ettikleri1008 cmle tefhm iindir. Yoksa gelmek ve ne gitmek vardr ve ne gelen ve ne giden vardr. Gelen giden ve doan ve len ve arayan ve aranan, bulunan ve bulan cmle Hakktr. Amm Hakk celle ve al hazreti birdir ve sbittir. Gelmekten, gitmekten, domaktan, lmekten mnezzehdir. Doan, len, arayan, bulan, yaplan1009, bozulan srettir ve taayyndr ki dima tagayyrden hl deildir. Hakktr dediimiz hakkatleri cmlenin Hakktr. Ve bu tahavvlt ve tagayyrt Hakkn vcdu bahrinde emvcn taayyn ve suveri ve emvcn derynn zerinde seyr u seferleri ve bozulup dzlmeleri misilldr ki onlarn trl trl hle tahavvlnden bahre asla ne tahavvl ve ne tagayyr rz olur. Her ne kadar kesret yznden1010 tabrt ve tebht ve tenkst ve tagayyrt ve televvnt ve tenezzlt ve terakkyt ve tahavvlt var ise emvcdadr. Bahr-i vcdda [84/a] asla bahs ve
1005 1006 1007 1008 1009 1010

B: mteksireye B: mebde B: tabrtlar BB: ya bozan B: nrundan

167

tabr ve tahkk yoktur. Ve cmlesinden muarrdr. Amm nki bu havdisin mecmu bahrin vcdunda vuk bulmutur. Vakt olur ki cmle bahrdir derler. Zr mevcd hakkatte bahrdir. Siri, zll-i madmdur. Amm nki bunlarn cmlesi bahrin vcduyla mteayyin ve musavvirdir. Ve bahr ile kim ve mevcd ve mehddur. Ona binen gayr ve enniyyet ve kesret grnp her biri baka baka bir vcd ve mevcd ve mehd zann u gmn olunup bu kadar megale gayriyyet ve enniyyet iktiz eyledi. M-hasal eer bu mezkr hltn kesret ve taaddd suver ve taayyntn kesret ve taadddnden olduu malmun ve onlarn cmlesi madm ve zll-i mevhm olduuna nazar edersen ve onlar adem-i asllerine irc ile itibrdan skt edersen cmlesi yoktur, var olan Hakktr. te hep Hakktr, gayri yoktur. Kelmn icml-i tabri budur. Yok Hakk celle ve al hazretlerinin cmleden tenzihi ve istins ve butn ve kevni ve zt- mukaddesinin ahadiyyetine nazar olundukta mezhir-i esm ve sft ve zt- lsi olan lem ve demde zuhr ve vuk bulan cell ve ceml ve kahr ve ltfun tekblt ve takallbt ile cilve-ger olan hlt ve keyfiyyta halk tabr olunur ki mahalline ve mertibine ve tenezzlt ve terakkiyt ve kat- menzilta [84/b] nazar olundukta mahallinde halk ve mahallinde Hakk tabr olunur. te srr- tevhdin icml ve tafsl bundan vzh tabri seyr u slk ve mchede ve takv ve ubdiyyet ile mrid-i kmilin muhabbet yznden dmenine teebbs ile hlen ve zevken vicdnnda mezkr marifetullh tahsl etmektir. Bunun biri marifet nurudur. Ve biri dah riyzat yoludur. Tarafeyni cmi olan tark hem mezkr mchede ile gnln saffet ve tezkiyesine ikdm ve hem ktb ve resil-i kmmelden ve lisn ve kelm-i ehl-i kemlden tahsl-i marifete ihtimmdr. Fefhem vallhu alem ve ahkem ve ekrem. Hall-i Ukde-i Nkte-i Mkile: Eer ki Cenb- Hayy- L-yezlin zt- akdesi kenz-i mahf vcd- mukaddesi gaybul-guyb ve halk halk etmeden amde olmakla esm-i mtekbile ve sft- mtehlife bil-mezhir ahkmn icr etmeyip muattal ve hl olmak ihtimli sez olmad ashb- tahkk katnda bedh olmakla baz zevt- kirm amy makm- vhidiyyet ile tahkk buyurmulardr. Yan Hakk celle ve al hazretleri halk halk ve takdr ettikten sonra dah zt- lsi kenz-i mahf ve amdadr, el-n kem kn. Zr halk halktan murd halk takdr etmezden mukaddem

168

demek olur buyurmular. Bu srette halykn halk olmalar takdre1011 havle olunca evveli olmamak lzm gelir. [85/a] Pes zt- akdesi ezelen ve ebeden kenz-i mahf ve amdadr. Makm- ahadiyyette1012 makm- vhidiyyet hicbyla mestr ve mahfdir. yle olsa halk halk etmezden evvel tabr olunan evvelden murd tekaddm-i ztdir, zamn deildir. Fe-l cerem esm ve sftn muattal kalmak gmn ref ve bil-mezhir-i ey ve ey zerine esm ve sftn ahkm cr olmamak zann ref olur. Zr meczm ve malmdur ki zt sftsz ve sft mazharsz olmaz. Zt olduu yerde sft, esm derkr1013 ve sft esm bulunduu yerde zt ikrdr. Zr uml-i kudret mahallidir ki makdrsuz Kdir ve mahlksuz Hlik ve malmsuz lim meknn ve kesret-i esm ve sft ztta mahzn ve mestr olup kala. Zr mlk ve mlik, mlksz ve sultn, raiyyetsiz ve pdih, saltanatsz olmaz. Mlike mlk ve sultna raiyyet ve saltanat lzmdr. Amm sultn yine sery- hmyunda uyn- halyktan mestr ve mahfdir. Ve yine saltanat srlmekten ve raiyyeti umru grlmekten hl deildir. Fefhem vallhu alem. Hall-i Ukde-i Nkte-i Mechle: Eer ki Cenb- Hakk Erhamur-rahimn ve Ekramul-Ekramndir. Lutfu ve at ve ihsn ile ve rahmeti gazabna sebkat etmitir, cemli ve keml-i gufrnyla. Amm eddl-ikbdr. Kahr ve cebri ve gayretiyle ve kaviyyul-azbdr, celli ve keml-i [85/b] dr ve mzill ve intikmyla. yle olsa yine lutfen ve efkatte kullarn Cenb- Kudsine takarrb ve nse1014 sez salhiyyet hsl etmek ecli-n tathr ve tenkye edip irkf- gayr ve sivdan hl ve girdb- enniyyet ve isneyniyyetten pk ve r olup harem-i sery- kuds-i1015 ztsine1016 ve vatan- aslsine vsl ve sadet-i ebed ve devlet-i sermed hsl ola. Amm azb ve ikbn vasfnda ihtilft-1017 kesre vardr. Hsl azbn vuku nas ve ihbr- enbiy ile mttefekun aleyhdir. Amm vasf olunduu odunlar ve katrnlar ve ktkler ile te-i
1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017

B: takdr ve B: ahadiyyet B: der-krdr B: nsne ve, B+ B: ve ednsna B: ihtilf

169

dny misill olmasnda ikl vardr. Zr ansrdan mrekkeb nr- cehennemin ahtbdan olmasna nass- sarh yoktur. te-i ilh halykn yakt te misill olmaktan ve1018 vasf- mezkr zere ibdn nr- cahmde doldurmaktan Cenb- Hakk ldir. Ve bu lemde ekilen derd ve mihnet l-muhl ki cmlesi kesb olan masiye kefret ve ukbettir. yle ki bir cz elemin mukbilinde kll at ve ihsn olsa gerektir. Ne n ki onlar metrk olup kala elbette dnyda olan taksrtlarna ukbet ve mkft olup cz kll elm- dny her mahlka havle olup onunla ekser hev-y tabiyye ve takz-y nefsiyye hil ve mniadr. Nitekim vlideyn pserlerini [86/a] bir trl sanat ve tertblerle zabt- sarf- makdr ederler. Kezlik ashb- sanyi bir gne ve muallimler talm-i ilimden bir vechile sbyn hzf ve terbiye ve stz ve lim ederler. Badeh meyh- izmlarn her birileri sliklerinin istiddlarna gre riyzatlar ve mchede ve perhzle terbiyeler edip marifet-i1019 ilhnin1020 tahsline vesle olduklarndan cmlesine mrebb tabr ve tesmiye olunmutur. yle olsa asl- mrebb ve mrid-i hakki Hakk sbhneh ve tel hazretidir ki1021 cem-i mrebblerin rabbidir ve Rabbl-Erbbdr ve Red ve Hafz ve Hfzdr. Sen zannedersin ki bu dnyda grdn derd ve mihnet ve ektiin keder ve gam ve elem ve illet ve zllet hemn bu dnynn muktezs beyhde ekip gidersin. Zerre mikdr1022 dert ve elemin dalar gibi menfaati vardr. Her birisi min kbelir-Rahmn bir vechile terbiye ve muhfazadr ki ukl- beer onu idrkden ksrdr. Eer bu lemde min tarafillah baz elm ve ekdr ve eskm olmamak lzm gelse demolunu zabt ve hsn-i ahvle rabt emr-i muhl idi. Pes Cenb- hayrulhfizn her bir derdi ki dnyda havle olmutur. Ayn- dermn ve inyet-i sbhndir.1023 Ve her bir illet ve kllet ve gumm ve humm ki ben deme mahsstur.

1018 1019 1020 1021 1022 1023

BB: marifetullhn BB: hazretleridir ki B: mikdr B: sbhndr

170

Sr ve manev yan dnyda ve ahirette kesb-i derect ve kat- mertib iindir ki1024 manev perhz ve riyzat ve mchede makmna [86/b] kimdir. Zr insnn rabbi tr: Biri zhir, ikisi manevdir. Zhir1025 ve sr olan vlideyn ve stz ve ulem ve meyh ve enbiy-y izmlardr. kincisi ki manevdir: esm ve sft- ilhdir ki
1026

buyurulmutur ki, lemde

mahlkttan bir mahlk yoktur ki onu esm-i rabbnden bir isim terbiye eder. Ve o isim onun rabbidir. Ve onun taht- terbiyesinde mahkmdur. Ve elbette o isim o ahs zerre mikdr hilf- hareket etmee fursat vermez. Elbette o ismin muktezs amel ve hareket etse gerektir. Zr o ahs o ismin mazhardr. Ve onunla mtehallik ve mtehakkiktir. Ve rabbinden rz ve honddur, Rabbi dah ondan rz ve honddur. Ber-fehv
1027

. Pes nc rabbi ki, rabbl-erbbdr. Ve

cmle erbb ve merbb onun taht- terbiyesinde mahkm ve makhrdur. Ve her zerre ve her katrenin nev nms ve derd ve devs bir hikmete mebn ve mazbt ve hsn-i terbiye ile mevcd ve merbttur. yle ki eyda bir klcaz ve ecrda bir yaprack yoktur ki nehy ve bir nice hikmetten hl ola ve bil ki btn deryy bir katrede ve kurs- emsi bir zerrede mevcd bilip ve insnn btn vcdu hmil olduu esrra bir kl mil ve btn ecrn mil olduu esmr bir yapra hmildir. Zr her drahtn her bir eczsnda [87/a] eser-i meyve der-kr ve insnn ecz-y vcdunun cmlesinde hssa-i vcd- vahdniyyet olduu ehline ikrdr. yle deil ki icr-y vcd- insnda baka baka mnkasm eser-i vcd ola. Bil ki az-y cziyyesinin her birinde vahdniyyet-i vcd itibr olunur ki hakyk- kffe-i ecz-y mmkinede hakkat-i vhide-i mile ve m hayt- ey ki mecm- zll-i mteayyineden bir ibrettir. Vcd- sriyye-i klliyye gayr-i mtenhiye1028 ile mevcd ve mehddur. Nitekim dery derydr. Hangi mahallinde bulunsan btn derydasn ve habb ve emvc derynn hangi mahallinde temevvc ve taayyn balarsa btn deryda itibr olunur. Derynn aasnda vey yukarsnda ve yhd kenarnda ve altnda ve
1024 1025 1026 1027 1028

B: iindir B: zhire Bkz. dipnot 582. Bkz. dipnot 582. B: mntehiyye

171

stnde ve ortasnda ve karnda ve yhd bir tarafnda demek olmaz. Zr alt st ve kenar ve ortas ve kar yoktur. Hemn deryda denir. Onun iin ki bu itibrt- mtenhde1029 olur. N-mtenh olan deryy vcdda ciht- sitte ihtiml olmaz. Her neyi tutsan hemn mutlaka deryy tutmu olursun. Ve neyi grsen deryy grrsn. Zr mecm- ey-y mmkine gy deryda suver-i emvc ve zll ve taayynt- telettmttan ibrettir ki biri mevcd ve biri ademdir. Pes emvc ve habb- telettmt- madmt- mmkineden ibretdir, grnmez. Onun iin ki madmdur. Yan vcdu yoktur. Bu srette [87/b] onlar vstasyla grnen vcd derydr. Fefhem vallahu alem bi-hakkatil-hl ve dakkatl-ml. Hall-i Ukde-i Nkte-i Acbe: Malm ola ki azb- kabr ve sir ukbt- malme cmlesi hak ve gerektir. Zr Hakk sbhneh ve tel ve habbi neb aleyhissalt vesselm hazretleri yegn yegn haber verip beyn etmilerdir. Hi ziyde ve noksn ve sehv ve huda yokdur. Cenb- Hakk onlardan mnezzeh ve muarr olduu gibi habbi dah kizb ve sehv hudadan muarr ve mberrdr. yle olsa ulem ve fukah ve muhaddisn ve mfessirn hazertlar tefsr ve tarf ve tahkk buyurduklar ahvlin cmlesine itimd ve itikd etmek cmlenin zerine farz- ayndr ve asla bhe ve ekk etmek ciz ve rev deildir. Zr onlar emr-i dnde hakk izhr ve hayr u erri temyz etmek kasdyla env trl riyzat ve mchedelerle ictihdlar edip her biri vsi mikdr dn-i islm ner ve mamr edip, mmet-i Muhammedi ihy ve pr-nr etmilerdir. Onlar tekzb ve ilm-i zhir kr ve meczdr. lm ilm-i btn ve ilm-i ledndr, deyip ulemy tahkr ve ilmi tenfr etmek kfrdr. Zr lbb krsz slim olmaz ve meczsz hakkate yol bulunmaz. Eer ki tevlt ve tebht ve mecm- haber verilen vad u vadlerin zhir ve btn
1030

ve tefsr ve tevli vardr. Ve haber verildii zere vka [88/a] mutbktr. Ve

ehl-i zhire tefsr ve fk ve ashb- btna tevl ve enfs nefsl-emre mlyim ve muvfktr. Mesel azb- kabr ki gn-gn hlt ve akrib ve sir mz hayvnt ve hayyt ile ki her ahsn ameline gre mesl olacaklarn beyn eylemilerdir. Ehl-i zhire gre man-y lugavsi muktezs badel-mevt vuk bulacandan baka ashb- tahkke gre enfs kablel-mevt kabr-i tende ahlk- rezil ki her biri bir rumzu
1029 1030

B: mtenhiyede B: btn

172

hayvnt sftyla zuhr ve her biri vakt-i ihtiycda shibine gn-gn tekz ile mstevl olup hucm edip muazzeb ve mteezz etseler gerektir. Mesel sft- advet yln ve akreb ve yn sretinde hcb1031 ve neter-i advet ve intikm ile dim darb ve mecrh ve sfat- kibir ve hased sret-i aylar ve cmuslar ve kilb misill shibine hcm ve hamlelerle mteezz etmekten hl deillerdir, kez ve kez. Ve ukbt- sire ki ehl-i isyna gayr ve mntakim sfatlar muktezs cebr ve kahr yznden haber verildii vechile elbette mahall-i mahallinde baz aff ve ihsn ve baz istidd muktezs icr olsa gerektir. Lakin kbildir ki o azb ve ukbet-i azb1032 ve ukbet olduu hlde shibine bir trl dah ola, yan bir vechile tesell bula ki o azb ve ikb hem cem-i ahkmyla o ahsa mstevl ola ve mesm ve meml [88/b] olduu vechile azb ve ikb gelmeye, yan o hlt onda vuk bula ve ona azb olmaya. Mesel ehl-i servet-i ganiyye nazaran fukarnn halt ve keyfiyyt ayn- azb ve mahz- ikb ve ukbettir. Maa-hz fukar-y sbirnde Hakk sbhneh ve tel bir sabr ve sknet ve bir gne tesell ve lezzet ihsn etmitir ki o hiffet ve istirhat gande ve ashb- servette yoktur. Ve bunun gibi nice hlt ve keyfiyyt vardr ki sret-i zhir iddet-i ikb ve azb mhede olunur. Hlbuki yle deildir. Erhamur-Rhimn ve Ekraml-Ekramn
1033

muktezs1034 bendelerine amelleri

muktezs hem cezlarn Gayr ve Mntakim ve Cebbr ve Kahhr sfatyla icr ve1035 hem yine1036 Latf ve Kerm ve Cevd sftlar tekzsnca lutf ve inyet ve ihsn eder. Hsl kahr ve cellinde lutf ve cemli mnderic ve lutf ve cemli tahtnda kahr ve celli mndemicdir. Ukl onun derkinde hayrn ve fhm ve zek onun ilminde ve fehminde mebht ve ser-gerdndr. Fefhem vallhu alem.
1037

Muktezsnca bir bende ki bir ameli onun rzs tahsli

kasdyla ve kurbiyyet mdiyle say ve ikdm edip, sehv u hat etmi ola vey
1031 1032 1033

B: hcm

ve ukbet-i azb, BBkz. dipnot 757. 1034 B: muktezsnca

1035 1036 1037

kahr ve cellinde, B+ hem yine, BBkz. dipnot 591.

173

reslerinin sehv u hats onu taklt ede. Cenb- Hakk limus-sr vel-Hafiyyttr. Onun murd ve kasdn bilir. Byle1038 iken [89/a] o bendeye elbette1039 hidyet ve dellet eder. Ve kbet ona bir dell ve rehber halk eder. Ve maksd ve mermn at ve ihsn eder. Bir kimesne zyi etmi efendisin keml-i muhabbet ve sdkyla taharr ve tecessste olup ve am olup sa ve sol arpnp dursa ve efendisi o muhib ve sdkn ptb ve efendisi talebinde zdrbn grdkte beer ve bende iken ona gazab edip am olduun bilir iken, Niin beni eri ve hilf yerlerde arayp gezersin? diye gazab ve hm ve ukbet etmez. Belki merhamet ve efkat edip onu tarkyla kendisine celb eder. Ve terahhum ve nevzi eyler. Pes Cenb- Rahmnir-Rahm ve Gufrnul-Kerm Hakk celle ve al hazreti elbette onu kendi nsne ve zt- kudsine bir vechile dellet ve kifyet eder. Hsl Hakk tel bendelerine anadan ve babadan efktr ve erhmdr. Her ne kadar azb ve ikb havle olsa dah nihyeti devlet-i ebed ve sadet-i sermeddir. Ve azb- vakt olur ki azb olur. Zr baz ukbet baz ahsa nisbetle rahmettir, nitekim baz rahmet baz ahsa nisbetle ukbet olur. Mesel afyon istimli bir ahsa nisbetle hayt- cn ve saf-y ebdndr. Maahz ahs- hire nisbetle semm-i ktil ve akl u fikrini zil eyler. Pes Cenb- ErhamurRhimnin nice hkmleri vardr ki sret azb [89/b] ve elem grnr. Min vechin mande at ve kerem bulunur, min vechin hir. Fel-cerem Kurn- Kerm ntk olduu ve Neb aleyhissalt vesselm hazretlerinin haber verdii ve mctehidnin1040 ictihdlarnda beyn buyurduklar ve ulem-y muhakkiknin tahkk buyurduklar cmlesi vk ve sahhdir. Hilf vey sehv ve galat ihtiml etmek bil-ihtiml hat ve kfrdr. Eer ki immlar ve ulem-y mdakkiknlerin ictihdlarnn bazsnda sehv u hat olsa dah bize nisbet sevbdr. Ve yle itikd etmek dah sevbdr.

1038 1039 1040

B: yle B: ise B: mctehidn

174

Amm baz man-y lugav zere haber verilen ukbt ki Hakk sbhneh ve tel hazretlerinin nna lyk grlmeyecek ve kalb-i selm ile verilmeyecek tabrtlarda eer tevle kdir rif-i mmeyyiz ise mlyim olan tevlt ile istidd mikdr tesellsin bulur. Ve itikd- kmile ile kinyt ve irtn temyz etse olur. Amm onlarda ki bu temyze kudret ve itikd- kmile ile tahkke liykat yoktur. Hemn takld ile Kurn ve hadsin ve icmn beyn ettikleri ahvlin bazna bunun btn mans vardr mevveldir, byle deildir. Ulem bunun zhir mansna firfte olup kalmtr, demek ve yle itikd edip bheye dmek vartai azme giriftr olmaktr. Hemn synettir. Zr rif-i mmeyyizin hliyle chil mukallidin hli bir deildir. Ehl-i hl rifin baz meselede cins ve darb- mesel olup tevl ve rumzuna itikd- sahh ile intikl edip, tahkk-i mesele eyledikleri, 1042 kablinden derece-i ilhma mukrin bir mandr. Zr Kurn- Mecd ve kelm- nebnin man-i erfe ve irt ve rumzt- garbelerine gyet yoktur. Her rif ve kmil irfn ve kemli mertebesi bahr-i manden cevher-i esrr ihrc edip, uka nisr etmilerdir. Ve mirt- dilleri kdrt- kevniyyeden sf olduundan gevher-i idrkleri habt hatdan msndur. Ve tahkk ettikleri man kefen ve yaknen ve uhdendir. Aklen ve naklen deildir. Ashb- rusma bad grnrse kendi budu muktezsdr. Hsl blda mezkr nikt- mkilelerin1043 irt ve man-i mermztlar bil-ekk yakn hsl olup hcb-i bht ref olmak sadetiyle merref olunursa
1044 1041

fehv-y erfince haber verildii minvl

zere sbit-kadem olup durmak muktez-y diynet [90/a] ve itikd ve mnn keml-i

olmaz ise olana dein mevkf itibriyle ehl-i snnet icmn haber verip, beyn ettikleri zere sbit-kadem1045 rsih-dem karr ve yine tahsl-i marifet-i irfna intizr zere olup takld mezlakasndan ictinb- [90/b] kll ehemm ve elzemdir. Fefhem vallhu alem.
1041 1042 1043 1044 1045

sz Herkesin yneldii bir yn vardr. (el-Bakara 2/148). B: mkilelerden sz ve, B+

175

Hall-i Ukde-i Nkte-i Celle: Malm ola ki, Cenb- Alm ve Hakmin1046 hikmet ve kudret-i hafiyye ve celiyyesine gyet ve nihyet yoktur. fehvsnca bunca kudretler izhr ve cd etmitir ki, nihyeti yoktur. zhr ve cd etmeyip taht- hkmnde mestr olan kudretlerine asl gyet yoktur ki, bir kudret ve hikmetinin srrn izhr etse demolan tahamml etmeyip helk olurdu. Bu kadar mahlkt ve bunca sebu ve uhd hayvnt ki uml-i kudret tahtnda dhildir. Bir nice haertlar ki grrsen ki asl bir nesne-i mfd ve mcib deil gmn olunur. yle deildir, mahlktta bir zerre bil-mcib abes halk olmamtr. Cenb- Kibriy abese itiglden r ve mnezzehdir. Eer ki bir nesneye ihtiycdan ve bir nesnenin vcdu lzmundan muarrdr. Lkin irdet ve kudreti irdetden ve izhr- kudretten hl deildir. Fel-cerem cem-i mahlkt esm ve sft- rabbn taht- hkmnde mazbt ve merbt olduundan her tife bir sftn taht- tasarrufunda olmakla tife-i melike yalnz hidyet ve cemle mazhar olduklarndan dim salh- hl ile emr-i inkydda dim ve kimdir. Onlarn ebed salh hlleri mazhar olduklar ismin muktezsdr. Ve ebls ve eytnin [91/a] fesd hlleri kezlik mazhar olduklar dall ve cell esmlarnn muktezs memriyyetleridir. Ve insnn emrine cmiiyyetleri hasebiyle cell ve cemle mazhardr. Ve bu tife-i selsenin mazhariyyetleri ezeldir. yle olsa ihtiyr-i itibr1047 merfdur. Eer ki ebedde isbt olmu ise de hkm ezeldedir. Amm u mecz olan ihtiyr ki bende onunla muheze ve ondan mesldr. O dah ezeldir. Hsl u kimse ki fenya ermeyip, girdb- enniyyet ve gayriyyettedir. Kendilii eflinden mesl ve muhtrdr. nki kendi mevcd ve ztyla kimdir. Ve Hakktan mmtz ve mstakildir, elbette muhtrdr. Amm u kimse ki kendi vcdu madm ve vcdu ve hayt ve kym Hakkn ve Hakk ile onun ne ihtiyr ve ne irdet ve ne kudreti vardr. Ve vcdu olmaynca ihtiyr nice olur ki irdet ve ihtiyr vcda mevkfdur. Hlbuki o vcduyla murdt ve ihtiyrtn mahv edip, kendi enniyyeti girdbndan hals olmu ve ztyla ztn ztnda bulmu. Fel-cerem o ne muhtr ve ne akvl ve ne eflinden mesldr. Onun iin ki kendi yok olunca yokta akvl ve efl dah yoktur, olan

1046 1047

B: hakm B-

176

gayrindir. Ve yoka teklf dah yoktur. Teklf ve irdet ve ihtiyr ve1048 ikdr cmlesi vcda muhtcdr. Bir nesne [91/b] madm ve n-mevcd ola ona teklf ve onda ihtiyr nice tasavvur olur. Amm nki dem kendisine bir varlk ve vcd isnd etti. Emr u nehy-i Briyle mkellef olup hizmet-i ubdiyyet ile mazbt olmak iktiz eyledi. Ve n hakkat-i ztndan mahcb ve gfil olup, suver-i zlliyyesini mevcd mstakil gmn edip. Varlk isbt etmekle mkellef ve muhtr olup vad u vad1049 ile1050 merbt olmak cb edip, bunca fitne ve fesdlar peyd ve trl trl kesret ve hasret ve hayr u er ve hak ve btl ve cehennem ve cennet ve sevb ve ikb ve kfr ve mn ile leme velvele ve inkilbt- gn-gn ve ihtilft- reng--reng ile dnyya gulgule-i hveyd1051 oldu. n kii marifetullh ile tavk- enniyyetten gerdenn hals ve mahv ve fen sadetiyle asl ruc edip, Hakk-bn ve Hakkal-yakn erefiyle eref-yb ola. lemden ve demden inkilbt ve kesret-i ihtilft gtrlp ve yek-sn ve yek-reng1052 olur. Ve erri1053 hayr1054 ve btl Hakk bulur. Ve derhl st-i sads gayr kesilip akvl ve efl-i kil ve fil-i hakkiden gayrde grmez ve iitmez. Hep grp iittii gibi mirt- mteksire ve mery-y mtevfire yznden cel ve haf mecz ve hakkat-i zhir ve btn bir vcd ve bir zt imi. Ve mecm- dt ve rsmt gayriyyet muktezs enniyyet zerine mebn mecz ve emr-i nisb imi. Fel-cerem ona [92/a] o gn
1055

srr zhir olur.

1056

ve1057 grr ki kffe-i inkilbt tekblt esm ve sfttan cb edip. Kesret-i esm

1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055

1056 1057

ihtiyr ve, BB: vadiyle BB: hy B: yek ve, B+ B: hayr Bugn mlk kimindir? Tek olan, her eyi kudret ve hakimiyeti altnda tutan Allahndr. Gafir (40/16). Bkz. dipnot 250. B-

177

kesret-i mezhir iktiz ettiinden kesret-i vcd zann u gmn olundu. Vallahu alem bi-hakkatil-hl. Hall-i Ukde-i Nkte-i Mermze: Bu nktede bahs olan ahvl-i nis umma masrfdur. Zr hussan nis-i rift riclden madddur. Beyt: Dediim gibi olursa havtn, ricl stnde fazlnda ne ekk var. Mzekkerlik deildir mah mefhar, menneslikten olmaz emse hi r. Yan mhn lafz mzekker olmasndan ne yed olur ki yine mhdr ve ems emstir, isterse ki lafz mennes olsun. Nitekim Hasan Basr kuddise srruhu hazretleriyle Rbia-i Adeviyye kaddesallhu srruha1058 hazretlerinin miynnda zevkiyyttan gzer1059 eden latfe ki Hasan hazreti: Y Rbia ne tafr edersin ki tife-i nisdan enbiy zuhr etmemitir, buyurmu. Rbia dah buyurmu ki: Tafr deil teekkr ederim ki, tife-i nisdan ricl misill hi bir htn ulhiyyet1060 ve tanrlk davsn etmek vuk bulmamtr. Hasan hazreti mlzem olmu. Amm u umm ki nkte-i mermzede zikr olmutur. 1061 tahtnda dhillerdir ki mertebe-i insnda istidd ve mazhariyyeti muktezs baz bazndan1062 l ve dn olduklar gibi rtbe-i nis dah rtbe-i riclden [92/b] dn ve hikmet-i hafiyye-i ilhiyye

muktezs kffe-i ahvl1063 ve amlde nks ve makbn olup,

1064

nazm- kermi zere ahirette dah makm ve dereceleri dn

olmas l yusel amma yefal tahtnda dhil ise dah Cenb- Kdir-i Kayym onlar da inyet-i b-aliyyesiyle1065 hl-i ciznelerine merhamet ve rahmet ve inyet edip,

1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065

B: kudddise srruhm B: gzr dav, B+ Erkekler kadnlarn koruyup kollayclardr. en-Nisa (4/34). B: tefakkuddan B: ahvlde Kim bu dnyada krlk ettiyse ahirette de krdr. sra (17/72). B: aliyyesiyle

178

onlar dah olurlar.

1066

erefiyle merref

Amm dr- namde mertib ve blda mezkr erleriyle vuk bulacak keyfiyytlar beyne beynellh mechl-i keyfdir1067. Zr ulem-i zhirin tarfleri naklen ve aklen ilm-i istidlldir, nefsl-emr deildir. Ve dah mteahhirnden1068 baz mtessbn-i ibddan aml ve efl ve akvllerinde ve Cenb- Erhamur-Rhimnin sevb ve ikb ve kahr ve lutfunda tark-i insf ve itidlden udl edip, ifrt ve tefrte mbtel olup, ibdullhn beeriyyet ile kavl ve fillerini red ve heb ve beyhde meakkat mertebesi tazyk ve adem-i kablden kat- nazar gnh mertebesine tenzl edip, ibdeti terk ve fergat ettirmek derecesi tehdd ve halyka nush-bend fikriyle denden b-zr edecek mertebe ukbetler ve db- ubdiyyet diye takt- beeriyyeden hric usl ve furlar iret ve keml-i usret ve adem-i takt-i birle ubdiyetten meys ve fergat edecek mertebe ve etse dah takrrlerinin muktezs kable karn [93/a] olmayaca bil-itibh misill ecirden ve sevbdan kat- md ettirdiklerinden baka Hakk sbhneh ve tel hazretlerinin azamet-i nna yn olmayacaktr. i kahr ve gazab ve hiddet ve ibdullhn kll ve cz teksl ve taksrtlar kazsnda garyib ve acyib ukbetler isbtyla vahet ve iddetler beyn ve ayn edip zumunca halyk taht- rbta-i itat eyledim, davlarna mbtel olup kalmtr. Maa-hz Hakk sbhneh ve tel celle nh ve amme nevlh Hazret-i Gaybul-Guyb olan makm- ahadiyyetinde1069 ukbet ve azb ve iddet-i ikbdan mnezzeh ve muarr ve mecm- mahlktn zenb ve hat ve isyn ve sehv ve kusr ve tuynlaryla kss ve intikmdan mukaddes ve mberrdr. Amm tekz-y evsf- kahriyye ve celliyye hssa-i aslyye muktezs kahra mazhar ve Cell ve Mntakim isimlerine masdar olan, taayynt zere ahkmlarn icr ve muttasf olduklar ahvlin hkmlerini ed etmek lzime-i zimmet-i ztiyyeleri olmakla makm- vhidiyyette cmlesiyle muttasf ve mltebistir.

1066

1067 1068 1069

Grecek gz, iitecek kulak ve insann kalbi zerine tehlike olmayacak ey. Buhari, BedulHalk, 8; Mslim, Cennet, 2. B: keyfiyettir B: teehhriyeden B: ahadiyyette

179

Lakin

1070

inyeti

1071

nazm- kermi fehvsnca Hakk celle ve al hazreti muktez

y esm-y mkbile ve tekz-y ahkm sft- muhlife bir ka gn bendelerinin zerinden hicb ve dav-y enniyyeti ref iin baz ibtillarla mbtel edip berzih-i sfliyyeden hals oldukta ebed saf-y dil ile sadet-i [93/b] sermedye vsl ve had ve1072 hasr yok devlet-i inyet-i bk hsl ederler. Yan kendilikleri beliyyt olan iv-y nefs-i eytn ve tekz-y ehevt- tabiyye ve hcm-i sft- hayvniyye-i sebiyye ve eheviyyelerden selmet bulup vatan- aslsi olan harem-i1073 sery- izzette nect- ebed ve hayt- sermed ile maksd- aslye nil olunur ki visl-i zt- Brdir. Kem kale azze ve celle:
1074

fehvsnca Hakktan

zuhr ve yine Hakka ruc olunsa gerektir. Amm yle deil ki Hakktan ayrlp mesfe ile ondan bad olup sonra yine ubdiyyet ve sir vusle bis her ne ise say ve ikdm edip, kat- menzil-i sriyye-i hissiyye ile Hakka karb ve vsl oluna. Byle zuhr ve vusle gayriyyet ve isneyniyyet ve kat- mesfe ve Hakktan imtiyz ve mstakil vcd ister. Bunlarn cmlesi irkdir. Zr Hakk sbhneh ve tel celle nh imtiyzdan ve inktadan ve kurbden ve buddan1075 ve mesfeden ve mekndan ve cihetten mnezzeh ve mberrdr. Kurb ve bud ve ondan ayrlp ve yine ona vsl olmakta Hakka mekn ve zamn ve cihet isbt olur. Bu dah kfr-i celdir. Nitekim kirren mirr zikr ve beyn olmutur. Pes zuhr denildii bu suver taayyn baladdr ve ruc tabri taayynn bozulduu itibrladr. Ve vusl tabri cehl ve hicbn refidir. Geri mahv ve cevr-i zll ve fen-i kll ile Hakka vuslat myesserdir. Amm nki suver ve taayynn vcdu yoktur. Yalnz bir zllden ibrettir. Pes [94/a] vcdu nefs-l-emrde olmayan nesnenin mahv ve fenya ihtiyc yoktur. Bu tabrt tefhm iindir. Pes nki ztnda madmdur. Ve vcdu olmayp mahv ve fenya hcet yoktur. Hemn bir marifete ve

1070 1071

Bkz. dipnot 756. phesiz ki Allah kendisine ortak koulmasn balamaz. Bunun dndaki gnahlar, diledii kimseler iin balar. en-Nisa (4/48, 116). 1072 B1073 B1074 Bkz. dipnot 361. 1075 B: budunden

180

ilme muhtc imi. Binen cehl ve hicbn refi ve ilm ve marifetin vuku lzm olduundan vuslat dediimiz yakn-i kllden ibret marifetullh imi ki, kendi hicb- cehl1076 ile mahcb iken gayri zann u gmn ederdi. nki slk ve seyr ve himmet-i mrid ile kendini gayr olmayp ayn olduun bilip, hicb ref ve cehli def oldu. Zann u gmn mahv ve fen buldu. Yakn-i kll ile irfn ve marifet hsl oldu. Keenne ztndan1077 ayr dmt, vsl oldu. te hl malm oldu amm bu mesele-i tevhde ekl ve ekkn vefreti ve sul ve itirzn kesreti der-krdr. Onun iin ashb- marifet bunun tahkkinde b-nihye tarfler ve tabr1078 edip env-i tabrt ve temsltlar ve gn-gn tahkktlar ve tedkkler etmilerdir. T ki tlib ve slike her bir tarf ve tabrden nice ekl ve bht izle ve ref ve her bir tahkk ve tedkkte bunca ekk ve itirzt ref olmak murd etmilerdir. Binen al zlik bahs-i mezkru tarfde tatvl-i temslt ve tafsl-i tevltlar ile bu derece ikdm ve ihtimmlar etmilerdir. Zr uhde-i [94/b] demde olan dny ve ahiret ukbtlar hemn enniyyet ve siv ve gayriyyet zerine mahmldr. Zr enniyyetin mahv ve ifn edenlerde vcd ve ihtiyr olmad gibi efl ve akvl ve kffe-i ahvlden1079 asl behre ve mdhili yoktur. Akvli ve efli ve ihtiyr ve vcdu olmayann gnh ve sevb ve kfr ve mn ve sir bir nesne ile bir nesnesi yoktur. Olan nesneler ki ondan mhede olunur, meczdr hakkatte fil ve kil gayridir. Cem-i mezhirde cilve-ger olan bir hakkat ve bir zt onda dah cilve-ger olmutur. Bu srr bilenler her nesne ile1080 her nesneden kurtulmulardr. Amm bunu bilmeyen mahcblar kendilerini mttehem edip ve kendilerine isnd edip, her eyle her eyi yklenip bel-y enniyyet ile azb- elme giriftr olmulardr. Ve Hakk sbhneh ve tel nebsi lisnndan 1081 buyurmulardr. yle zann u gmn eylediler, yle bulsalar gerektir ki kendini Hakktan bad bilen1082 baddir. Ve gayri

1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082

B: cehli B: ztnda B: tabrler B: ahvlinde her nesne ile, BBkz. dipnot 591. B-

181

bilen gayrdir. Zr bir kimesne1083 bir sevb ameli gnh itikd edip ilese gnhkr olur.1084 Cenb- Hakk kulun zann ve itikdna gre tecell eder. Sihrin dah tesri zann ve itikda binendir. Ve sir havss- ediyye ve esm-i tesrleri cmlesi zann ve itikda mebndir. Kezlik avmn ibdeti kendi zann ve itikd ettikleri ilha mevhmdur. Nitekim buyurulmutur: [95/a] .5801 Zr herkes kendi haylinde itikdna gre bir ilh ittihz edip, ve ona haf bir sret ve bir mahal itibr eder. Her ne kadar byle hayl ve fikirleri nefy-i sadrnda zdrb ederse de yine ona bir sret-i hayliyye-i hafiyye isbt etmek derecesi bir zann ve1086 vehmi kurmutur. Onun iindir ki halykn itikdlar zere cennette tecell olunup kabul etseler gerektir. Hsl cmle zann ve itikdt ve evhm ve haylt- enniyyet hevlarndan ve gayriyyet davlarndan mnteire bir mandr. te cehennem ve azb ve ikb dedikleri kendiliidir. Ve cennet ve kusr ve hr ve enhr ve ezvk dedikleri dah kendi tefsiridir. Yan varl nedmet yokluu selmettir. Ve cennette yz vey bin ve eksik ziyde bu dny mikdr yerler verilecek diye tarf ettikleri ki nkte-i mermzede zikri sebkat etmitir.1087 Vsat-i vcddan kinyedir ki nihyeti yok. Mlk-i vcda mlik ve gyeti yok vsat ve inbist- zta slik olunmas1088 msndan ibrettir. Ve hr ve glmnlar kesret ve vefreti evsf- Rabbn ve ahlk- Sbhnnin her biri hsn-i Ceml ve vasf- Keml ile arz- Ceml etmek ve evsf- lh ile muttasf ve mtehhakkik olan zt- kmile fazil-i ahlkn her biri birer mzeyyen ve mstahsen sret-i zblar ve birer dil-rublar misill yan hrn [95/b] ve glmn misill mahall-i mahallinden hsn-i hisl ve ahsen hlleriyle iltizz etmekten kinyedir. Ve enhr dr- nam, dr- vcd sr ve manevde nehr-i erb- kevser mnendi galeyn ve tuyn nehr-i ak ve muhabbet mahbb-i hakk ve nehr-i

1083 1084 1085

1086 1087 1088

B: kimse B: olunur Kendi nefsinin arzusunu kendisine ilah edineni grdn m. el-Furkan 25/43; el-Casiye 45/23 [Ayette olarak gemektedir.] BBB: olmas

182

leben zuhr- nr- ilm-i ledn ve nehr-i nehir1089 m-ilm ve saffet-i kalb ve nr- dil ile hayt- ebed ve devm ve bek-y sermedden ibrettir. Ve nehr-i asel nr-i muhabbet ve ziy-y mn ve eia-y mihr tevhde irettir. Ve dr- namde ricl ve nisnn keyfiyyt ki nkte-i mermzede zikri sebkat etmi idi. Onlarn hakkati1090 Hakktan gayri kimse bilmez1091, Kurn ve hads umm1092 huss ve1093 mecz ve hakkat ve zhir ve btn ve batn- btn hsl mtebiht ve temslt ve irt ve hm ve cins ve istirte nihyet yoktur. Bu srette her kssann man-y lugavsine haml ile hasr etmek mani-i kesre ve letyif-i1094 vefreden mahrm olmak lzm gelir. Bu ise gaflet ve bir cihet1095 ile1096 cehl ve inkr mrisdir. ster lem ise zr umr- ahirette esrra nihyet yoktur. Ukl onu idrkten hsrdr. Fe-l cerm cins ve irt ve mtebiht ve temslt ile tabr1097 olunup, ashb- keml ve ehl-i irfn muhakkiklerin malmudur. Amm avm ve erbb- rsmun fehmine muvfk man-y lugav buyurulmutur. Zr avm kelhevmin meyl ve rabet edecek nefsn ve hayvn [96/a] ve tab niam ve erb ve gn-gn taam ve kebblar ve ehvet-i batniyye ve gayri btammih dnyda arz ve hasret-ke olduklar ahvller ile vasf ve tezyn ve trl trl lezzt- dnyev ve hev-y nefsn ve tab ve ehev1098 ezvk- cismnlerle tebeyyn olunup, hilkat-i demden maksd olan eref-i insnden zerre muhabbet ve ak ve kyyet ile huzr ve hd ve hsn-i ceml ve devr ve mhede ve vuslat ile zevk-i ittihd-i mabddan emme olmayp gy hemn mecm- keyfiyyt dr- dny misill cismniyyete mahsr ve zevk ve1099 saf-y rhnden dr ve mahbb-i hakk ve maksd ve matlb-i l-reybden mehcr yalnz eyym- cumalarda bir tecellye kil ve yalnz ekl-i rbe tlib ve mil olup kalnm gibi.

1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099

BB: hakkatini zr, B+ ve, B+ BB: letif B: cihetle BB: tabrt ve, B+ B-

183

Hlbuki gece cennette olmaynca gn ve cuma nice malm ve isbt olabilir. Amm bunda nice hkm-i hafiyye-i gaybiyye vardr. Ve bu cennet cennet-i efaldir. Ehlullhn cenneti cennet-i zttr. Ve cennet-i zt izmihll mecm- esm ve sfttr. Hsl cennt- liytn derece derece ashb vardr ki, Hakk sbhneh ve teldan mad mertibini ve ahvlini ve keyfiyytn kimse bilmez. Hakk sbhneh ve tel ve resl neb aleyhissalt vesselmn haber verdiinden m-ad olan tavsft ve tarftlar cmlesi dell-i1100 akl ve nakl olup, ve Kurn ve hads zhir ve btn ki blda zikri sebkat etmi idi. Pes hakkat-i hl f nefsil- [96/b] emr uykudan uyanp ayna grp bilmee ment bir mandr. Kem kale aleyhissaltu vesselm:
1101

Zr bu lem lem-i ahirete nazaran ry misilldr. lem-i hiret ghlktr ve uyanklktr. Ve dr- namde haber verildii ahvl cmlesi vkidir. Ve herkesin mertebe ve mertibine gre mretteb ve muntazamdr. Avm- ehl-i cennete cennet sr ve efldir. Ve havssa cennet esm ve sfttr. Ve ehassa cennet zt- hazret ve cennet-i ittihd- manev ve vuslattr. Vallhu alem, bi- hakkatil-hl. Hall-i Ukde-i Nkte-i Tehayyr:
1102

nazm-

kermi muktezs Cenb- Alm ve Hakm hkm-i hafiyyesi zere bir kfir bunca mddet kfr-i dallette iken hidyet ihsn edip, masm olur. Ve bir mmin-i muvahhid bunca zamn eref-i slm ile merref iken hir nefeste mn selb ve kfr olur, diye haber verildii, Cenb- Allmul-Guyb onu ilm-i ezelsinde ve istidd- gayr-i meclesi kfri istid ve kfr ile ilminde sbit idi. Ve hiri dah bir zamn kfr ve dallet zere olup hir-kr eref-i mn ile merref olmas ilminde sbit ve ikisinin de htimelerinde olaca gibi olmas hazret-i ilmiyye ve ayn- sbitede malm ve sbit olduundan l-muhl ki hilf ola. kbet ylecesine vuk bulsa gerektir. Onun istidd htimesi mn ve hirin [97/a] kbiliyyeti htimesi kfr ile malm ve sbit ve yle kaz olmu imi. Ezel amm bu mn ki bir anda selb ve bir anda celb olur.

1100 1101

1102

Bnsanlarn ou uykudadrlar lnce uyanrlar. Ali el-Kari, el-Esrril-Merfa, 1/368; Aclni, Keful-Hafa, 2/414. O dilediini saptrr, dilediini de doru yola iletir.en-Nahl (16/93).

184

mn- meczdir ki onlar zhirde mmin ve mande mriklerdir. Zr enniyyet ve gayriyyetle mukayyed ve mahbstur. Onlarn mnlar lafza-i kelime-i ehdeteynden ibret ve sarf- lafza mahsr1103 bir lafz ile selb ve bir lafz ile celb olur. Ve vahdniyyet-i zt- Hakk lafzen ikrr eder. Maa1104 kesret-i halyk ve isbt- gayr ve enniyyettir. Bu mertebede kfir ile mminin fark yalnz isim ve resimdir. Yoksa enniyyet ve hayvniyyette asl farklar yoktur. Pes nki gayriyyet ve hayvniyyette ve ahlk- rezil ve evsf- behyimde msv imiler. Yetmi yl kfr ile olup badeh hir nefeste1105 mna gelmek ile thir ve mutahhar olmak mn- meczde muhl ve yetmi yl mnyla olup hir nefeste selb-i mn ile ebed ehl-i nr olmas dah garb bir hayldir. Zr asl mn ki bis-i nect- ebed ve Bri-i devlet ve hayt- sermeddir. O mevt-i ihtiyrden sonra hsl olur. mndr ki ona mn demek bile meczdr. Hemn vuslattan ibret bir srr- yakn-i zatdir. Ztnda kendi ztna bu ise zikr olunan tifenin iki nevinde dah mefkddur. Onun iin onlarn kfr ve mnlarna endn itibr olunmaz. u kadar vardr ki u kimse ki nefes-i [97/b] hirde eref-i mn-i mecz ve islm ile merref oldu. Gy mukaddime-i mn- hakkye kadem bast. Aksi dah bu kys iledir. Bu nktede bir man dah fehm olunur ki o istidd ve kbiliyyete mnteh ve merbttur. nki mn mecza1106 itibr endn olmadndan, kezlik kfr-i mecza dah endn nazar olmaynca onlarn kbiliyyet istiddlar ki birinin derece-i kemle ve hirin mertebe-i zevle mukrin olup bu keyfiyyt dah keml ve b-zevle almet ve dell olduundan, istidd- ezeliyyelerinde sbit olan hltn mukaddime ve almt olmak mlbesesiyle, birinin hidyetine ve hirinin dalletine hkm olunur. Vallhu alem ve ahkem bi-hakkatil-hl ve netcetil-makl. Hll-i Ukde-i Nkte-i Tehlf: Bu nktede olan emr-i mkil umma dir deildir. Hussa nzrdr. Hakk sbhneh ve tel lemi ve umr- demi esbblar zerine halk ve cd eyledi. Tevekkl ve teslm dedikleri esbb terk edip, ve bir hneye kapanp Hakk tel ezelde benim rzkm takdr eylemitir. Vcdumu tasvr etmeden,

1103 1104 1105 1106

B: mahsrdur B: maa-hz selb-i mn ile, B+ ve, B+

185

pes bana ksmet olan gelip beni bulur diye dursa, Hakk tel onun rzkn bil-sebeb o hnede eylemez. hir esbba muhtcdr. Ve tevekkl udur ki muhtc olduun nesnenin sebebine teebbs edersin, husl buldu, nimel-maksd, husl bulmaz ise teslm ve tevekkl olup durursun, kbet [98/a] Cenb- Rezzk bir sebeb halk edip maksmun ne ise gelir seni bulur. Amm baz kibr- evliyya hark-de onun misill yan bil-sebeb baz niam- ilh ikbl eylemi. Onlar mstesndr. Ve hem yle zuhr etmesinde dah bir sebeb ve bir hikmet vardr. Onlarla mukyese olmaz. Pes nki Cenb- Hakk her nesneye bir sebeb halk eylemitir. Umr- dnyda bir kere sebebe sarf- makdr eyle, olmaz ise1107 hars olma tevekkl ol demektir. Yoksa hi sebebe teebbs etme tevekkel ol senin rzkn l-bdd gelip seni bulur demek deildir. Amm umr- hiret ki kesb-i derect ve tahsl-i rz-y ztda tevekkl etmeyip cidd ve sayine kanat kelimesin dedikleri vka mutbktr. Zr makm ve mertebeye onda nihyet ve gyet yoktur. Amm dny fndir1108, dnyda1109 kiiye lzm olan setr-i avret sedd-i ramak mikdrndan ziyde avma gre taleb-i hubb-i dnydan muktezdir. Amm hiret bk ve niam- Rabbn dim ve derece ve makma nihyet olmadndan cidd ve say ve talebe dah gyet olmamak iktiz eylediinden hrs ve hubb-i dnydan men edip, kesb-i derece ve tahsl-i rz-y Brye tergb yan hubb-i dny ve meyl-i msivdan tenfr ve Hakka tevecch ve ikbl ve kesb-i derece-i zevk-i hl ve tahsl-i rzy L-yezle tevk ve tahrstir. Ve ilm-i ezelde sbit olan ahvlin cmlesi bu lemde vakti geldike zuhr ve vuk bulur. ster [98/b] taleb olunsun ister olunmasn talebe ne hcet ve esbba ne minnet diye terk-i taleb ve esbb olmaz. Zr eer o keyfiyyet taleb ve esbb ile ilmde sbit ise rzkyla bile dny ve derecesiyle maan ahirette taleb ve esbb dah sbit ve kaz olmu ise l-muhl ki taleb olunmayp terk-i esbb ola ve illla ve enbiy-y izm lemde subt bulmu olan keyfiyyt kuvveden file getirmee ve kimin hsn ve rz ve kimin seyf-i erat ve cebr ve kahr ile isbt ve izhr- kaz etmeleri dah esbbdan olduu zhir ve ikr ve o vechile evsf- lutf ve kahr ve ceml ve cell ahkmlarn icr ve ed etmeleri malm ve beddrdr. Ve mecm- umr ve

1107 1108 1109

BBB: dny

186

ahvl-i avlim l-muhl ki ilmde sbit ve ezelde kaz olduu veche zre olsalar gerektir. Bunca tergb ve tevk ve tenbh ve tehdd ve kahren1110 ve cebren1111 onlar dah esbbdan ve hazret-i ilmde sbt bulmutur. Eer esbba teebbs murd- ilh olmasa enbiy ve evliy ve ulemya hcet yoktur. Cenb- Hakk celle ve al hazreti diledii gibi lem ve deme mutasarrftr halk ederdi, ve emr ve nsha hcet olmazd. Nitekim buyurulmutur:
1112

amm murd- ilh esbba teebbstr. Derd ve dev Hakktandr, grmez misin ki derdi halk etmi dev dah halk eylemitir. Maa-hz Dfi ve Rfi ve Kf ve f hem yine Hakktr. Bunlarn cmlesinde uml [99/a] kudretini izhrdan m-ad nice hikmetler vardr ki ukl ve fuhm onu idrk etmekten ksr ve hsrdr. Vallhu alem bi hakkatil-hl. Nkte-i Esbb: Malm ola ki esbb ve msebbib ve esbba teebbs ve terk-i esbb ve itism- msebbib cmlesi bir man ve bir hakkattir ki mertib ile mteferrik olur ve mertib ile yine mttefik olur. Yan msebbibl-esbb Hakk sbhneh ve tel hazretidir.1113 Ve esbb- Hakktan gayri mahlkttr. Ki umr- dn ve dnyda olan keyfiyyta dirdir. Mesel umr- dnde esbbn mukaddimeleri enbiy-y izm salavtullhi al nebiyyin ve aleyh1114 hazertdr. Ve onlara nzil olan ktb ve suhuflardr. yle ki dn ve dnyy mtemildir. Bu mahalde tahkkta nihyet yoktur. Lakin maksd geri kalr. Bizim maksdumuz kaziyye-i esbb ve nkte-i msebibdir. Pes enbiy-y izmdan sonra ulem-i mctehidn ve evliy-y kirm ve sir ulem-i mfessirn ve muhaddisn ve fukah ve suleh ve muallimn ve mridn ve ashb- sanyi ve sir ki bunlarn cmlesi dny ve hiret tahsline sebeblerdir. Bu icmlden sonra dnyda olan nesneler ki hayvn ve nebt ve cemd ki icmlen onlarn dah nice nice nesnelere1115 vcd ve hssa ve aml cihetiyle esbbdandrlar.1116

1110 1111 1112

1113 1114 1115

B: kahr B: cebr Mminin kalbi Rahmann iki parma arasndadr. Diledii yne evirir. Benzer hadis iin bkz. Mslim, Kader, 17; bn Mce, Mukaddime, 199. B: hazretleridir B: aleyhim B: nesnelerde

187

yle ki cmlesi ansr- erbaadan mrekkebdir. Pes ansrn mfred ve mrekkebi deil ill vcddur. Adem onlarn suver ve taayyndr. Zt- ansr ve vcddur. yle olsa ademin sebeb ve esbb olmaa salhiyyeti [99/b] yoktur. Zr yokdan bir ey olmaz mdem ki bir nesne bir nesneye sebeb olmaa kdirdir. Felcerem onda vcd hzr ve nzrdr. Yan yok dediimiz ki suver ve taayyndr. Onun esbb ve sebeb olmaa liykati dah yoktur. Sebeb ve her hangi umr olursa olsun o emrin huslne sebeb olmaa liykati olann elbette vcdu vardr. Pes mdem ki vcdu var imi, ister sebeb ister msebbib mertibi muktezs ve tenezzlt riyeti iktizs, sebeb mahallinde sebeb ve msebib mahallinde, msebbib itibr olunur. Zr malmdur ki, mereb-i tevhdde gayr ifn ve iskt olmutur. Pes sebeb dah gayri deildir. Hsl maksd ve maksdun vuslne sebeb kendidir. Eer ki enbiy-y izm salavtullhi al nebiyyin ve aleyh1117 hazert efat ile mmetlerinin nectna sebeb olmular ve meyih-i kirm ahbblarn terbiye ve ird ile keml ve zevk hllerine sebeb bu kys ile cem-i mahlkt birbirlerine sebeb olmakl Hakk tel murd eylemi ve kffe-i lemi esbb zerine halk eylemitir. Mni ve mut kendidir. Ve sebeb ve vstaya ihtiyc yoktur. Lakin hikmeti yle cr olmu. Amm yine hakkat-i hle nazar olundukta bir yzden msebbibl-esbbdr. Ve bir yzden sebebdir. Ve bir yzden efat eder, bir yzden kabl eder. Hlbuki kabul eden ve efat eden ve terbiye ve ird eden ve irad olan ve olmayp [100/a] zhirde irda mstaid olmayan hsl bevis-i vesyit1118 esbb- msebbib cmlesi bir hakkattir. Tevhd katnda ve vahdet yznde amm kesret ve gayriyyette birbirinden
1119

keml-i bud ile bad fehm olunur. Eer birlik nazaryla nazar edersen hi birbirine

mbyin ve mugyir grmezsin, cmleyi bir vcd zerine nak olmu sretler misill bulursun. Zr hibir ey yoktur ki hakkatte birbirine mugyir ola. Eer esm-y mtekbile muktezs ey dah mtekbile grnr. Amm yle deildir. Zr her bir ismin muhlifi ki aksine muhlifdir. Yine bir yzden birbirini1120 mildir. Mesel Cell ve Cemlin zdd ve aksidir. yle iken Cell ve cemli Ceml ve Celli mildir ve munzamndr. Cmle esm ve sft bu kys iledir. Pes bu mezhiri
1116 1117 1118 1119 1120

B: esbbdandrlar B: aleyhim B: vesyite ki, B+ B: birini

188

olan ey dah byledir. Mesel mr- ef hem zehrdir ve hem tiryktir. Ve hr ve hem cr1121 ve hem gl gl-zrdr. Teemml-i sahh ile teemml olunsa cmlesinde ittihd- hakk der-krdr. Hem ne kadar ihtilf- srsi ikr ise de mesel gyet uzbette latf ve erf sekr tamlar ve meyveler ki mazhar- cemldir. ey zddn1122 ve aksini mtemil kidesi zere bir anda zddna ve aksine tahvl olup mazhar- Cell olup neces ve cfe ve kzrt olur. yle ki bir sat evvel ona bunca ml verip hezr meakkat ile tedrik olmu idi. Bir n iinde Ceml iken Cell olup muhabbet ve itih ve lezzet ile tenaum olunmu iken bir anda [100/b] nefret ve ikrh edip yakn olmasndan ictinb olunur. Hlbuki o nesneler sana lisn- hl ile der ki: Ey b-vef ve b-insf demolu sen bana yakn olamamaa ben ictinb etmek lzm iken ki bir sat seninle lfet ve sana mukrenetim beni bu hle giriftr eyledi. Yine sen benden nefret edersin, lakin yine bana muhtc olup beni tedrik edip yersin. Zr ben aslma vsl olduumla benden evvel ki1123 letfetli sebze ve otlar yine zuhr etse gerektir. Hsl srette olan ihtilfta itibr yoktur. Mana cmle birbirine merbt ve mttefiktir. Kezlik ansr- erbaann dah zhirde birbirine zdd- kmil olmasna itibr yoktur. Hakkatleri keml-i ittihda ve belki ittihd deil hemn birliktedir. Ve hem ey zddn ve nakzn mtemildir. Mesel te ss(?) ve yakcdr. T ve toprak souk ve tei sndrcdr. Maa-hz tata ve toprakta dah te ve yakclk vardr. elii taa vursan ve topra birbirine vursan te zuhr eder. Hav ile suda1124 mlhaza olundukta zdd ve nakzi zhir ve ikredir. Ansrn drdnde dah1125 esrr- uzm1126 vardr. Cem-i mahlktn asl ve essdr. Ve avlimin kym sittn erbaa zere kimdir. Grmez misin ki suyun rengi yoktur. 1127 buyurulmutur. Levni misill sret ve taayyn dah yoktur. 1128 zr hangi kaba konursa o kabda o kab ile mteaayyin olur. [101/a] Gayri taayyn yoktur. Ve rengi ve sreti dah yoktur. Geri sret ve taayyn misill nesne mhede olunur. Amm ne sret ve ne
1121 1122 1123 1124 1125 1126 1127 1128

B: hr Bgibi, B+ dah, B+ azm, B+ BBkz. dipnot 578. Bkz. dipnot 579.

189

taayyndr eer mehd olan nesneye sret ve taayyn itibr etmek lzm gelse reng dah bir cihetten itibr etmek iktiz ederdi. Kezlik hav dah bunun gibidir. Belki ansrn mfredt beyninde havdan b-reng ve b-nin yoktur. Grmez misin ki havann ne rengi ve ne sreti ve ne taayyn vardr. Su dah yledir. Amm suda reng ve suver ve taayyn misill vcduyla bir hlt mhede olunur. Amm hava yle deildir. Havda ne vcd yani ne zt ve ne sft mehddur. yle iken mfredt- ansrn n dah hava hmildir. Ve cmlesini zten ve sften mildir. Zr z-rhun hayt hav iledir. Bir n teneffs etmese helk olur. B-rh olanlar dah yledir. Onlar dah yledir.1129 Onlar dah bir anda1130 bir en ile teneffs ve teceddd ederler ve
1131

nazm- kermi bu tahkka dellet eder. Zr mecm- z-rh ve b-rh nefes-i Rahmniyle hayy ve mevcd ve mehdlardr1132. Nefes-i Rahmn mahlkt zerinden bir n ve bir nefes munkat olsa lem ve dem bir anda muzmahil ve madm ve heby menr olup giderdi. Grmez misin ki havdan zhir bir nesne yok iken ve nereye baksan grdn hav iken yine grnmez ve zhir olup bilinmez ve rengi ve sreti yoktur. Hsl havda ikd- vefre nikt- kesre [101/b] der-kr ve ikrdr. Kezlik te ve hk dah esrr- acbe ve umr- garbeleri hmil ve mildir. tein yani ansr- erbaadan ki biri dah tetir. Onun mebdei ve menba ems-i lemdir. Mecm- lemde olan te ki gerek sr ki ule ve r1133 gerek manev ki harretperverdir. Cmlesi feyz-i sz ve harreti emsten ahz eder ve bil ki ne kadar puhte olacak nesneler var ise emsin harretiyle puhte olup by ve lezzet ve reng ve zevk-i uzbet onun pertevinden kesb eder. Grmez misin ki bir kucaz ne kadar sarul-habbe ise dah kav nesneler ekl edip bir lahzada kursanda eriyip mahv olur. Ve eyym- it da uryn hav ne kadar brid ise onlarn dernlarna aks eden harret-i ems ile zinde ve ten-drsttrler. Ve kar- deryda yoktur, hayvntn midesinde olan envi gdlarn pertevi tesriyle hall eder. Hsl lemde olan te ve sz ve harret cmle emsin tesr ve aks ve pertevinden hsl olmadr. Nr ve nru mil olduu nr cihn ve cihnda olan eyy
1129 1130 1131 1132 1133

Bu cmle B nshasnda yok. bir anda, BOnu vg ile tesbih etmeyen hibir ey yoktur. sra (17/44). B: mehddurlar B: verir

190

gerek lezzet ve reng ve by ve hsn-i kmet ve keml bulup puhte olmak emr-i Briyle emsin hizmet-i memresiyledir. Kezlik1134 hk ki mecm- katart ve zerrt hk ile taayyn ve suver balayp grnmtr. Eer hk olmasa hi bir nesne sret ile mteayyin olamaz1135 idi1136. Hussan bunca enbiy ve evliy ve1137 ulem ve etky hk ile mteayyin olup [102/a] lemi ve demi silsile-i nizma koyup hsn-i rbtaya bend etmilerdir. Ve bu kadar etme ve esmr ve havs ve nefs ve erf nebtt ve ecr ve esmr ve hayvn hk ile mteayyin olmulardr. yle ki drd dah birbirinden mnferid olmayarak zr hk olmasa hav ve te ve b- ahkm ve havsn1138 ne mahalde icr ederlerdi? Kezlik b olmasa hkde bir nesne hsl olmak emr-i muhl idi. Kezlik hav olmasa cmle nebtt taaffn edip ryp giderdi. Kezlik nr olmasa kffe-i ey n-puhte yani hm ve levn ve lezzetsiz bunca kerhat ile ryp giderdi. te bu drt ansr lem ve demin bis-i vcdu ve zuhru ve hsn-i kemli ve kym ve devmdr. Kem kale aleyhissaltu vesselmu:
1139

bu ansrn

taaddd srette ve taayyndedir. Yoksa hakkatte taaddd yoktur. Drd dah bir vcd1140 ve sretleri sft- Hakk ve hakkatleri zt- Hakktr. Ve srr- vcd- mutlaktr. Kem kale aleyhissaltu vesselmu
1141

ve sallalhu al

1142

Muhammed lih ve sahbih ve sellim teslm.

Sakn efsne sanma bu nikt / Hakkat bil cem-i kint Erenler mezhebidir bu rumzt / i d dolu bu nice knzt Kimi zhirde sylenmi muayyen / Kiminin mansi1143 olmu mzeyyen [102/b] Avma kimisi kimi havssa / Kimi yalnz muayyendir ehassa
1134 1135

ve keml bulup puhte olmak emr-i briyle emsin hizmet-i memresiyledir. Kezlik, BB: olup 1136 B1137 evliy ve, B1138 B: havs 1139 Bkz. dipnot 300. 1140 B: vcddur 1141 Allahn katndan alak dnyaya inmek iin iple kovan sallarsan ayet. Tirmzi, Tefsr, 57. 1142 seyyidin, B+ 1143 B: mans

191

Alr her kimse kaderince nemy/ Siler kalbinden evhm ve sivy Bu ilmi anlamaz mnker mnfk/ Muannid tabna dmez muvfk Bu ilim ank durur kf- cihnda / Bunun yokdur yeri zann u gmnda Bu irfn bilem dersen birder/ Ko bir mrd-i kmil pyine ser Dirg hasrete rz olursun / Nice bir1144 byle gafletde1145 durursun Meer lzm deil sana selmet / Sonunda ekmeye misin nedmet zn lzm deil mi bilsin insn / Er olup kalasn lyk m hayvn Eer kendin bildin1146 kim nesin sen / Kalr myd ara yerde sen ve ben Erenler dmenin tut kim bilesin / Onu bilsin ki1147 onlarla bilesin Sen o onlar sen olduun bildin1148 / kilik pasn deldin sildin1149 kilikden kopar bunca melmet / kilik gitse bulurdun selmet Erenlerdir seni ondan eden pk / Komaz kalbinde asla hr u hk Marif tohmunu eksen gnlde / Neler biter greydin ab- gl de Nice bir aldanasn kyl u kle/ Nice bir uyasn zll u hayle Muhibb evliy olsan eer sen / ki lemde grmezdin keder sen Eer dersen ne lzmdr erenler / Erenlerle erer Hakka erenler [103/a] Keder grrsen sen onu ibtil bil / Kabul et ayn- eltf- Hd bil Cell zre grr onlar Cemli / Bulurlar ibtillarla kemli Cellinde cemli gizli onun / Kemli1150 kahr ve lutfudur Hdnn Seni bend eylemitir nefs-i mun / Havssdr zulm ile cehln

1144 1145 1146 1147 1148 1149 1150

BB: gaflet B: bile idin B: bilsin kim B: bileydin B: sileydin B: keml

192

Grnmez hsn-i vechi bu niktn / Gznde kahl-i hubb-i kintn Bu szler nr- vahdetle doludur / Bu kavli syleyenler hep uludur. Mrvvet et bu kavli etme inkr / Bu akvlin mahallinde yeri var Avma byle grnr bulur teng / Bular1151 ehl-i irfndr kalma mnfekk Mevveldir yeri vardr bularn / Budur mezhebleri hep ho hlarn Niktn her birinde ki kaziyyt / Deildir mezhebi z-felsefiyyt Niktn cmlesi bahr-i hakyk / Deildirler hull1152 ile zendik Drst anla budur kavl-i muvahhid / Sakn zannetme bunu kavl-i mlhid Kimin kim cn kulan ad prn / Fen etti bu ilm ire ten ve cn unun kim cn gzn at merdn / Kamu emvc grd bahr-i ummn Onun kim kalbini sf eylediler / Vcd anksna kf eylediler Grm dersen eer Tanr cemlin /Kabul et szlerin ehl-i kemlin Olarn szleri gyet uludur / i d marifle doludur. [103/b] Zaful-hlsin sen anlamazsn / itip beklemez hem dinlemezsin Sadet tc var ise banda / Erenler meslein tut her iinde Gnl gzn erenlerden ayrma / Onun m-adsndan hi kayrma Veller hk-i pyi ger olaydm / O hk iinde bende yer bulaydm Edersem senin istinclarn pk / Bi-kr ekk eyler oldum erh- eflk1153 Varak 102, satr17. [104/b] Bin iki yz otuz iki senesi ramazn- erfin dokuzuncu gecesi lem-i manda bir kimesne bir yet okuyup ve drt sene dah nahs vardr. Badeh dedim.

1151 1152 1153

B: bunlar B: hulller B nshasnda, iirden sonras, A nshasndan farkl olarak yle devam ederek bitmektedir: Temmet kitbu bi-avnillh elmlki el- vehhb tamm od.

193

194

SONU
Kstendilli Sleyman eyhnin, Niktl-Hikem isimli eseri, giri, ana balk ve sonu ksmndan olumaktadr. Eserin bundan sonraki ksm, nkte balklar altnda soru-cevap eklinde ksa blmlerden olumaktadr. Eserde vcdun birlii zerinde durulmutur. Ele alnan tasavvuf meseleler, bu ana tema etrafnda aklanmtr. eyh, her ne kadar Nakibend tarikatna mensup olsa da eserde beyn ettii fikirlerden onun, bn Arab ekolne daha yakn durduu ortaya kmaktadr. Yine onun Nakibend eyhi olmasna ramen Niktl-Hikemde Nakibend esaslarndan hibirine deinmemi olamas da dikkat ekicidir. Niktl-Hikemde ele alnan konulardan bazlar; mebde, med, insan- kmil, seyr u slk, vahdet-i vcd, mrid-i kmilin gereklilii, kader, kaza ve kulun ihitiyrdr. eyh, Niktl-Hikemi manev eitimin bandaki dervilerin kafasnda oluabilecek sorulara cevap vermek iin yazmtr. Bu nedenle eserde insan- kmilin nemi ve ilevi zerinde nemle durulmutur. Hemen hemen her konu derviin amacna, ancak insan- kmilin rehberliinde ulaabileceine balanr. Ona gre eriatle ancak nefsin kutuluu salanabilir. Hakka vsl olabilmek iin insan- kmilin terbiyesine girmek, nefsinin enaniyyet ve beeriyetinden arnarak marifetullah elde etmek arttr. nsan- kmil dnyada iken Hakka vsl olarak, aslna dnen ve kurtulua eren insanlardr. eyh mebde ve meda da bu ynde anlam yklemitir. Ona gre insan Allahtan gelmitir ve yine Ona dnecektir. Eer kii bu dn dnyada iken Hakka vsl olarak gerekletirirse, insan- kmil mertebesine ulaacaktr. Hakka vsl olmann ls uzaklk ve yaknlk deil, kiinin Hakka ne denli yakn olduunu idrak etmesidir. Aslnda insan Hakkn tecellsi olduundan, Hakktan ayr olmas mmkn deildir. Dolaysyla Ondan ayr olmayan ve Onun ayn olmayan varlk iin yaknlk ya da uzaklk da sz konusu olamaz. eyh, insann Hakkn tecellsi olmas ve Hakk Telnn kendisini onunla izhr etmesi zerinde durarak, insann znn Hakk olduunu ifade eder. Hakkn esm ve sfatlarnn tamamnn sadece insanda zuhr edebildiini syleyen eyh, insan- kmili Hakk en net yanstan aynaya benzetmitir. Kstendilli Sleyman eyh, Niktl-Hikemde eriat, tarikat, arasndaki

195

farka da deinmitir. Ona gre eriat, dinin insana emrettii kurallar btndr. Bu kurallara uygun yaamak her insan iin zorunludur. Tarikat ise Hakka ulamak isteyenlere ynelik bir eitimdir. Bundan dolay tarikatta ameller muhabbetle yaplr. nsan manev ykselie, eriat amellerini yerine getirip, snnete riayet etmenin yan sra insan- kmilin terbiyesine girerek ona itaat etmekle balar. Bundan sonra kii, srasyla marifet ve hakkat mertebelerine ular. eyh, hakkat makam hakknda aklama yapmamtr. Ona gre, bu durum ancak yaayanlar tarafndan idrak edilebilen bir mertebedir. eyhnin eserin sonunda verdii iir kitabn zeti niteliindedir. O iirinde herkesin kendi istidd miktarnca szlerini anlayacan, ancak mnafk ve inkarcnn bunlara inanmayacan ifade eder. nsann bahsedilen irfana erimesi, aa derecelerden kurtulup, lyk olduu derecelere ulamas iin mrid-i kmilin himayesine girmesinin arttr. Ona gre, Hakka ulamak iin tek vsta ve vesile insan- kmillerdir. Sonu olarak tez konusu olarak ele alnan Niktl-Hikem, 18. yzyln sonu 19. yzyln banda, dnemin kltr merkezi olan stanbulun dnda, Balkanlarda, bir Nakbendi eyhinin, vahdet-i vcd hakkndaki grlerini ve yorumlarn yanstmas bakmndan nem arz etmektedir.

196

BBLYOGRAFYA
ABDURRAUF el-MNV, Feyzul-Kdir, el-Mektebe et-Ticriyye, Kahire 1356. ABDLGN NABLUS, (.1143/1731) Gerek Varlk (trc. Ekrem Demirli), z Yay., stanbul 2003. , riflerin Tevhidi (trc. Ekrem Demirli), z Yay., stanbul 2003. ABUZAROVA, lker, hiret nancnn Din ve Felsefi Temelleri (Baslmam Doktora Tezi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi), stanbul 2007. ACLN, Ebl-Fid smail b. Muhammed, Kefl-Haf (thk. Ahmed Kala), I-II, Mektebet't-Trsil-slm, Haleb, ts. , Keful-Hafa, , Mssesetr-Risle, Beyrut, 1405. AHMED b. HANBEL, el-Msned, ar Yaynlar, stanbul 1992. AL el-KR, Mirktl-Meftih erh Miktil-Mesbih, Darl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1422/2001. , el-Esrrul-Merfa fil-Ahbril-Mevza, Mssesetr-Risle, Beyrut, 1391/1971. ALTUNTA, Halil-Muzaffer ahin, Kurn- Kerim Meali, DB Yaynlar, Ankara 2003. AKAR, Mustafa, Molla Fenr ve Vahdet-i Vcd Anlay, Ankara 1993. ATAY, Hseyin, Frb ve bn-i Snya Gre Yaratma, Ankara 1974. AYDIN, Ali Aslan, slamda man ve Esaslar, Seha Yay., stanbul 1995. BLMEN, mer Nasuhi, (.1391/1971) Muvazzah lm-i Kelam, Ergin Kitabevi, 3. Bask, stanbul 1959.

197

BURSALI MEHMED THR, (1344/1925) Osmanl Mellifleri, Meral Yay., stanbul 1975. CEYHAN, Semih-Sezi Kk, Binbir Sfi, Mavi Ay Yay., stanbul 2008. CHTTCK, William, Hayal lemleri, bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi (trc. Mehmet Demirkaya), Kakns Yay., 2. Bask, stanbul 2003. , Var Olmann Boyutlar (trc. Turan Ko), nsan Yay., stanbul 1997. APKU, Ahmet, bn Sn, Gazl ve bn Rdde Eskataloji (Baslmam Doktora Tezi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi), stanbul 2007. DESTGAYB, A. Hseyin, Med: lmden Sonra Balayan Hayat (trc.Talip etinkaya), Kevser Yay., stanbul 2005. DURUSOY, Ali, bn-i Sn (.428/1037), DA, XX (stanbul 1999), s.319-358. EB BEKR, AHMED b. HSEYN el-BEYHK, ubl-mn, Darl-Ktbllmiyye, Beyrut 1410. , es-Snenl-Kbr, Mektebetl-Baz, Mekke 1414/1994. EB DAVUD es-SCSTAN, es-Snen, ar Yay., stanbul 1992. ELMALILI HAMD YAZIR, (.1361/1942)Hak Dini Kurn Dili, (haz. smail Karaam-Emin Ik-Nusrettin Bollelli-Abdullah Ycel-Mahmut zakka), I-X, Feza Gazetecilik, stanbul, ts. ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV Yay., stanbul 2001. ERTURUL, smail Fenni, Vahdet-i Vcd ve bn Arab (haz. Mustafa Kara), stanbul 1991. ESHENKULOVA, Kshimjan, bn-i Sn Felsefesinde Madde ve Sret (Baslmam Yksek Lisans Tezi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi), stanbul 2001.

198

GAMOW, George, Kinatn Yaratl: The Creation Of The Universe (trc. O. Toygar Akman), Gim Yay., y.y., ty. GAZZAL, Eb Hamid, hyu Ulmid-dn, Drul-Mrife, Beyrut t.y. GKE, Cneyt, Berzah, DA, V (stanbul 1992), s. 525 HEYET, Kstendili Slyman eyh, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, VIII (stanbul 1998), s.149. HEYET, Kstendili Sleyman eyh, Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi, VIII (Ankara 2007), s. 105. BN ARAB, Muhyiddn, (.638/1240), Fussul-Hikem Tercme ve erhi, ev. Ahmet Avni KONUK (.1357/1938) (haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn), I-IV, FAV Yay., stanbul 1992-2002. BN KESR, Ebl-Fid smail, (.774/1373) Muhtasar bn Kesir Tefsiri (trc. Arif Erkan), Salam Yay., I-VI stanbul 1992. BN MCE, es-Snen, ar Yaynlar, stanbul 1992. BN MANZR, (.711/1311), Lisnl-Arab, I-XV, Beyrut, ts. SMAL HAKKI BURSEV, (.1137/1725) Rhul-Beyn Tefsiri (haz. Muhammed Ali Sbn), I-X, Damla Yay., stanbul 1995. ZUTSU, Toshihiko, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar (trc. Ahmet Yksel zemre), 2. Bask, stanbul 1999.
, slamn Mistik Dncesi zerine Makaleler (trc. Ramazan Ertrk), stanbul

2001. KALKAN, Ahmet, Mslmann Akidi, Rabet Yay., 4. Bask, stanbul 2005. KAM, Ferit, Vahdet-i Vcd ve bn Arabde Varlk Dncesi (haz. Ethem Cebeciolu), stanbul 1992. KANIK, Mahmut, Farab (.339/450), DA, XII (stanbul 1995), s. 145-162

199

KARAGZ, Osman, Heyula, DA, XVII (stanbul2006), s. 294-295 KENAN Rf, Sohbetler, Kubbealt Yay., 2. Bask, stanbul 2000. KIEL, MICHIEL, Kstendil, DIA, XXVI (Ankara 2002), s. 277-279 KILI, Mahmut Erol, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Baslmam Doktora Tezi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi), stanbul 1995. MCT, Muhittin, Gazlnin Determinizmi Eletirisi (Baslmam Yksek Lisans Tezi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi), stanbul 1995. MAHMUD el-LS, Rhul-Men f Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesn, Dar hyit-Trsil-Arabi, Beyrut t.y. MANASTIRLI SMAL HAKKI, Telhsl-Kelam f Berhni Akidil-slm (haz. Arif Kbraolu), Fatih Genlik Vakf Matbaas, stanbul 1989. MATURD, Eb Mansur, (.333/944) Kitbut-Tevhid Tercmesi (trc. Bekir Topalolu), sam Yay., Ankara 2002. MEVLANA MUHAMMED AL, slam Dini (trc. mer Aydn), aret Yay., stanbul 2007. MUHAMMED b. Hibbn el-Bst, es-Sahih, Messesetr-Risle, Beyrut 1414/1993. MUHAMMED b. SMAL el-BUHR, el-Cmius-Sahih, ar Yaynlar, stanbul, 1992. MSLM b. Haccc, es-Sahh, ar Yaynlar, stanbul 1982. PSKLL, Ali, Arkada Trke Szlk, Arkada Yaynevi, Ankara 2004, 8. Bask RZ, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer Fahreddin, (.606/1209), Tefsir-i Kebir: Meftihul-Gayb (haz. Suat Yldrm-Ltfullah Cebeci-Sadk Kl-C. Sadk Doru), Aka Yay., I-XXIII, Ankara 1993. , et-Tefsrul-Kebr, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1421/2001.

200

SBN, Nureddin, Maturidiyye Akdi (trc. Bekir Topalolu), DB Yay, Ankara 1982. SAM, emseddin, Kamus-i Trk, I-II, ar Yay., stanbul 2007. SECCAD, Seyyid Cafer, Tasavvuf ve rfan Terimleri Szl, (trc. Hakk Uygur), Ensar Neriyat, stanbul 2007. SCSTN, Eb Dvd Sleyman b. Eas, Snen-i Eb Dvd Terceme ve erhi (haz. Necati Yeniel-Hseyin Kayapnar-Mehdi Ali Sekin), I-XV, amil Yay., stanbul 2000. SUNAR, Cavit, Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, A...F. Yay., Ankara 1974. SUYT, mam Celaleddin, Ziyaul-Basar (trc. smail zgm), elik Yay., stanbul 2003. SLEYMAN b. AHMED et-TABERN, el-Mucem el-Kebr, Mektebetuz-Zehr, Musul, 1404/1983. MEK, Selami, Edirneli Kabl Mustafa Efendi, Buhara Yaynlar, stanbul 2005. TAI, brahim, yetlerle Kyamet Sahneleri (Baslmam Yksek Lisans Tezi Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi), Konya 1992. TRMZ, es-Snen, ar Yaynlar, stanbul 1992. TOPALOLU, Bekir, hiret, DA, I (stanbul 1988), s. 543-548 , Kyamet, DA, XXV (stanbul 2002), s. 516-522 TOPRAK, Sleyman, Kabir, DA, XXIV (stanbul 2001), s. 33-38 TUMAN, Mehmed Nil, Tuhfe-i Nil, (haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatc), Bizim Bro Yay, Ankara 2001. YAVUZ, Y. evki, Adem, DA, I (stanbul 1988), s. 356-357. , Azap, DA, IV, (stanbul 1991), s. 303-304.

201

, Bas, DA, V, (stanbul 1992), s. 99. , Heyla, DA, (stanbul 2006), s. 295-296. YAZOLU, Ruhattin, Gazl Dncesinde Ruh ve lm (Baslmam Doktora Tezi Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi), Erzurum 1998. YEPREM, M. Saim, Maturdnin Akde Rislesi ve erhi, FAV Yay., stanbul 2000. YILDIZ, Sakp, Konulara Gre Baz Kevni yetlerin Tefsiri, Erzurum 1984. YILMAZ, Ali, Kstendilli Sleyman eyh, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1989. ZEBD, Muhammed Murtaza el-Hseyn, (.1205/1790), Tcul-rus (tah. Abdussettar Ahmed Ferrac), I-XX, y.y., 1965.

202

ORJNAL METN

204

205

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

268

269

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304

305

306

307