folklor/edebiyat

folklor/edebtyat
hatkbllim- antropoloji arkeoloji sosyoloji mzikolojl tarih' edebiyat
KLTR DERGiSi
ISSN 1300-7491 CiLT: 12 46 2006/2
Sahibi: UEM (ULUSLARARASI Ltd. Serhat K. Turan
Genel Yaym Ynetmeni: Metin Turan
metin_turan2001@yahoo.com
Sorumlu Mdr: Dr. Faruk GOlO Dzelti: Kaflye Ylnan
Kapak Ara GOler
Akademik ve HakemKurulu
Prof.Dr. Ahll).et Gkljel (Cumhuriyet Unlversltesl)
Prof. Dr. Ali Osman Oztrk (anakkale Onsekiz Mart Universitesi)
Prof, Dr. Asker (Ankara l,iniversilesi)
Prof, Dr. Ata Atun Univers.itesi)
Prof. Dr. Celil (Bak Asya' Jnversitesi)
Prof. Dr. Edip Gnay (Istanbul Universilesi)
Prof. Dr. Erman Artun (Cukurov\! Universitesi)
Prof. Dr. Esma UQ,iversitesi)
Prof. Dr, Fuat Bozkurt (Akdeni+.Unversitesi)
Prof. Dr. Parlar (Gazi Un.!versitesi)
Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara"Universilesi)
Prof. Dr. Karpuz (Seluk l).niversitesi)
Prof. D,r. (100. UniYersitesi)
Prof, Dr. Ternanbay (Hacettepe ,Universitesl)
Prof. Dr. Oztrk (Dokuz EyluL. Universltesi)
Prof. Dr. (Ankar" Universilesi)
Prof. Dr. Bekir Onur (Ankara Unive.rsitesi)
Prof, Dr, Mehmet Olmez Teknik Universitesi)
Prof. Dr. Muhan Bali (Kltr
Prof. Dr. Musa Universitesi)
Prof. Dr. Universitesi)
Prol. Dr. Nuran (Dicle l,iniversitesi)
Prof, Dr. Oktay Belli (istanbui Universitesi)
Prof. Dr. Ozkul (Hacettepe Universitesi)
Prol. Dr. Taner Timur (Ankara i,Jniversitesi)
Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universitesi)
Prof. Dr. Tlay Er (anakkale Onsekiz Mart Universitesi)
Prof. Dr. Zafer Onler (anakkale onseklz Mart Universitesi)
Do. Dr. Birsen Karaca (Ankara Universitesl)
Do, Dr. F. (Marmar.aUniversitesi)
Do. Dr. Hande Birkalan (Yeditepe Universitesi)
Do. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi)
Temsilcilikler: Antalya: Ali Akst, istanbut Vurai - Ayhan Sait Kk,
Kaysen: Bayram Durbilmez
_ Ynetim ve Adresi
Hatay Sokak9/19, 06410 Tel: (312) 425 39 20 Belge: (312) 417 57 23
www.1olkloredebiyat.orgE-posta:lolkloredebiyat@superonline.com
Abone
Trkiye iin 15 YTL Yurtii (Postalama creti dahil): BO YTL
Eski ,A-boneler ve 10 YTL (Postaiama creti dahil) : 40 YTL
Avrupa Iin 15 Abone Bedeli(Postalama creti dahil): 60 EURO
Amerika Iin 15 $ Abone Bedeli (Postalama creti dahil): BO $
Abone bedelinin Metin Turan 104233 posta eki ya da Kredi
Ltd. hesaba dekontun adresimize
gnderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz iindeki fiyat etkilenmezler.)
falklor/edebiyat'ta
MLA Faik/are Bibliyography iinde kaydedilmektedir.
___________ cilt: /2, 46 _
TRK MirOlOJisiNDE DAG KLT
Fuzuli Bayat"
Mitolojik
Eski Trklerin mitolojik inan sisteminde nemli bir yer tutan orman, dere ve
mitolojik yerana kompleksine girmekle birlikte zamanla iye kategorisi
da her bir nesnenin iyesinin ve her biri-
nin zelliklerinin kltride de grlr. Nitekim ve
kendi iyelerinin zamanda da yerler
etnegrafik verilerle tasdik edilmektedir. Bu nedenledir ki klt Trk mitoloji-
sinde ritelleriri mekanlar olarak bilinirler.
Trk hemen hemen hepsinde grlen klt mitolojide ve oba
kltyle sentez halinde bir durum sergilemektedir. ve onunla iye-
si bir terkip olmakla kalmaz, zamanda miti-
nin de zelliklerini Nitekim ve kabileleriri birer kutsal
soyun kendi ruhuyla bu iki mitolojik katego-
rinin ortak bir klte gsterir. taraftan dnya modelinde da-
yerin ekseni dnya veya demir
ki, bu da genel anlamda kltrrn bir boyutudur.
yir tag, budun beg (yer da heydir>'
fol 01"1edebiyat
rtasznde yeri kutsal merkez simgesine
Evrenin kutsal merkezi olarak bilinen zama.nla
ulere de ayak ki,
.nlkte olarak tasavvurlara gre ruhunun

Orman kltyle eski Trkler'in kutsal merkez
.a ve devletin merkezi grevini stelenmektedir. Nitekim Gktrkler ve Uygurlar d-
ve blge olan tken, devletin merkezi olmak grevini st-
Merkez her zaman kutsal bir grev iin, ve orada olan her
olarak kabul
Belki de bu nedenledir ki Trkler yemin ederken kutsal bildikleri btn ve
nesneler iinde da zikrederler. Mesela Bizans tarihisi Menander'e gre Bi-
zans ile Avarlar VI. yy.da bir Avar Bayan
ant "Sava zerinde kpr kurmakla zarar vermek
isem ben Bayan btn Avarlar mahvolsun; gk stmze Gok
bizleri ldrsn, ve ormanlar Sava su-
yu bizleri yutsun"
Folklor malzemelerinde, veya reel dnya ile teki hayat-
la lmn, gizli olanla grlmektedir. Bu ynyle
orman gibi teki aleme grevini yerine getirmektedir.
Mitolojik semantik sonunda koruyucu ruha
iyesi zamanla Altay-Sayan Trkler'inde orman hamisi gibi
olarak tasavvur Orman hamisi genelde olarak da, ruhu
kez erkek olarak bilinir. ruhunun, Altay-Sa-
yan kurt gezmesi koruyucu ruhlarda gibi,
daha eski zoomorfik tasavvurlarla
Altay kabileleri ruhunun erkek ve gen ve olarak
nan insan tasavvur edilmesi sonucudur. iyesinin
erkek olarak mitolojik tiplerin yerini erkek hamilere
bir Altay Trkleri'nin etnografik av hay-
ve iyesi olarak bilinen Man.ahan (Maniyhan) orman hamisinin. halen
de olarak tasavvur edilmesinin bir Altay onun yap-
merasimde iyi bulunurlar.
ve ilgili efsanelerden gibi koruyucu ruhu olan
lak ve iri Bu ruhu masallardaki iri kln spreri
dev veya dev tipine
toplumlarda olarak tasavvur edilen ruhunun gen ve bekar
la cinsi girmesi ve bol av vermesi, ok
2 Inan A.. Makaleler ve incelemeler, Ankara, 1987,
folklort edebiyat
ruhunun mitlerinde iri memeleri olan ka-
olarak tasavvur edilmesi ve ruhunun olarak ta-
Mitolojik Ana kompleksinin kltnn da etkili
bir
olarak tasavvur edilen ruhuyla evlenen ancak
ailesini da mitlerinden bellidir. Bu kadar tasavvur edilmesine
koruyucusunun ongon veya tz/ts keeden veya
tasviri yoktur. Bunun sebebini L.Potapov, kltnn zamandil
idollerin mevcut ki, bir o kadar Nitekim
kltne mal edilen an gibi tasvir edilebilirdi AIl-
cak kltrrn bir olan orman, gibi
ruhunun da tasviri yoktur. Bu ise bu kltlerin zamanlarda tasviriri olmama
ilgili sadece olarak tasvire gelmemesiyle
tslerin veya tasvirini daha ok Buda veya
Mani diniyle sonraya denk gelmektedir. Nitekim Trk mitolojisinde
tasvirden daha ok eylem sz konusudur. Tasvirler gibi, Trkler'in
dnya ve kabul ettikleri dinlerle
ruhunun eski tasavvur simgesi olan bir ok Altay efsanelerin-
de olur, onunla evlenen bol av verir, evlenmeyenleri deli erler
Bugnk mitolojik belli olmayan bu evlenma olgusunun temelinde eski
cede koruyuculara onlarla birebir bir dne-
min izlerinin olabilir. Ancak zamanla bu tip kozmik evlenme, insan-
lar iin bir Bunun en Dede Korkut boylannda
peri mnasebetinde grrz. Ancak ve Trk mitolojisinin
etnogonik mit bu tip kozmik
mitlerinde kozmik evlenmeden treyen mikro-kozmik elementler, mitlerinde
ruhu olan evlenrnede ekonomik karakter
Masallarda hayvanla evlenme motifi ruhu ile giren mitlerini
Nitekim hayvan ve onun sonradan insana evrilmesi ve kahramana et-
mesi bu iye klt zellikle
bu hayvan ok olsun ki ve orman kltrrn masallara so-
nucunda ortaya zetlemek gerekirse hayvanla evlenme motifi. avci-
larla evlenmek isteyen iye si masal bir
Azerbaycan iyesi peri olarak gemektedir. Masallarda
peri ormanda iinde ona eder. Peri
hi orman sahibi gibi tasavvur edilen koruyucu ruhunun masal var-
olarak tasavvur edilen bu orman ve A.Anohin'in rle yaz-
gibi lgen'le, Erlik'le hibir olmayan ve Yer-Su kate-
gorisine giren mstakil koruyucular olarak Mitolojik Ana kompleksine
ait kabul edilen bu hamiler su, toprak, nehir gibi kategoriyi
Mitolojik Ana kompleksinden ve sonradan genel Yer-Su ha-
folklor/edebiyat
mileri olarak bilinen koruyuculara lgen'den sonra kurbanlar sunulur. Bu da
semavi ruhlardan sonra ikinci bir kategori gsterir.
kesimin hayat ve orman iin onla-
inan kesiminde esas yeri, temin eden ruhu oynar. Bu sahipleri
insanlar gibi syleyen, dans eden, kavga birbiriyle ve
birbirine oyun hayvanlar kaybeden olarak tasavvur edilir. koru-
ki, zamanda av hamileridirler ve Altay Trkleri'nin dnya
uygun bir Prototrklerin en eski ekonomik geimini
ran ve onun ruhu en eski Yer-Su kategorisine gi-
ren Bu blgede btn Trk
gibi koruyucu kabile da mevcuttur, denilebilir.
btnnn kutsal bir beraber, hepsi
iin Altay ortak klttr. eserinden zere
hangi maksatla yaparsa Altay'a hitap eder ve ondan medet umar.
eserden
"Bu mukaddes ve ulu Altaya onun karar yere ye-
rine) halledeeek mi? Bereket ve refah bize verecek mi?
Bu kurban her engeli ulu ve mukaddes Altaya
"Temiz yurdumuz az ulusumuz ekiyor. Ey Mukaddes
biz ne Ak takdis ulu geim versen ne olur?
Vcudumuz kirlenmese, gzlerimiz ne olur? Bereketli srlerimizin kut'la-
yaradan mukaddes yer-su'yum!.."
"Ey mukaddes ve (hkm) yeri durmadan veren Altayl.,
istirahat Altay!.. Yer ve denizler
zaman ata takdis ve Altayl.."
.. .
"Uzlmeyelim, var, Altay var! diye ..."
taraftan zellikle Altay-Sayan Trkleri'nin kutsal vatan
sembolne Nitekim Altay vatan olarak telakki za-
manda ata yer da kltnn
bir bir olan da kutsal bilinmesi veya en vatan sembo-
lne Orhun-Yenisey gibi, kutsal vatan
Uygur mitolojisinde de, kutsal ve bu inliler
gtrlmesinden sonra vatan ve g dneminin
Bu bahsedilen olay, simgelernesi
nemlidir.
Yer-Su kltyle onun grlmekte-
dir. klt sosyoekonomik, dini-mitolojik ynlerinin bir arada bir b-
tnlk
kltnn Gk btn Trk
kavimlerinde ve ruhunun erkek olarak tasavvur edilmesi, verilen

kurban merasimlerinin kutsalolarak bilinen ve bu
bu ataerkil dnemle
Bugun ve yrelerinde insanlar,
kekserler ki makbulolsun. sembol dikkati eken Tan-
ya en ya mekan olarak bir de onun dengesini koruyan
eksen veya olarak da nemli Bu tip
la Dnya dinlerinde de kutsal klt (Tur da-
Arafat, Himalaya vb.) gemektedir ki bu da en mekan

ula vs. terimlerIe da ve
haber vermektedir. baba denilmesi. ise ana denilmesi iki mitolojik dne-
min birer izleri nem Maaday Kara kahra-
gtrp bu sana ana olsun, bu sana baba olsun de-
mesi, iki sistemin- anaerkillikle bir arada ile ilgilidir. Or-
da gibi, eski Trkler'in kutsal vatan
Otken Bodin Inli nemli ki orman
ve klt vatan iki olarak gzkur. Bir
ye gre ise (ve muhtemelen daha eski orman) hayat ile lmn
yerdir.,,7 Bu veya klt Trk mitolojik sisteminde kutsiyet
arz eden bir yere sahiptir.
kltrrn kurtla destan, efsane vs. trlerde
lu efsanelerinden birinde gibi Aldede, (destandaki Ali tipinin bir
Muradbeyli da Muradbeyli: diye Boz-
kurt'un bir emzirip duyar." Alde-
de eve getirir ve ocuk ile Efsanede, kurdun
dnemi inam sisteminin mitlerinde de
boyunun olan kurdun korunmak iin
kurt haber verir. Hatta kurt, ru-
hu ile Nitekim Kumandinler ruhunun kurt veya kurt
Bu kurdun kpek olup evlenir-
di. bu onun hem kurt hem kr olma-
hem de kendini
Altay-Sayan Trkleri'nde da mitolojik
nemli yeri Yakutlar, iite sahibi) derler. Ya-
kut mitolojik gre akraba ve soyun koruyucu iyesi olarak bilinmesi
Trk mitolojik sisteminde kltnn btnlk bir
Trk gibi byr (mesela
gre), bir yerden yere gidebilir (mesela gre), kk daha byk
tabidirler, birbirleri ile ve hatta evlenirler. Btn bunlar
Hassan ., Eski Trk Toplumu zerine incelemeler, a. 10a
9 Bayat F., Alpten Erene, Ankara. 200a, '.27-ao
Bak, 1978, a,
[olklorledebiyat
r
[olklortedebiyat
tyle ilgili bir ritlerin olgusundan daha nce ortaya grebili-
riz. Bu Altay-Sayan Trkleri'nin dini sosyoekonomik in-
celenmelidir.
sosyal ile beraber ritel-rnitolojik Trk mitolojisinin bi-
linen en popler imgesidir. ritel-rnitolojik zellikle kurban
ritlerinde ortaya
Mitolojik bilgilere gre ilk da veya Bunun izlerine Ha-
Burada milli destan
olan da fonksi-
yonu Trk da grlmektedir. Buraya
bytlmesi motifi de dahildir. Bu, ile
ilgilidir, Bu da Hakaslar, dua ederken babam anam (enelerim)
derler.
sosyal
ri tel-mitolojik

/
y koruyucu ruhudur
--..
Kozmik modelin eksenidir
Kozmik kurban yeridir
Azerbaycan ve Orta Asya da, rol-
n mahiyettedir. Nitekim kendi koruyucusu olan mekan
srece yenilmemesi buna rnek olabilir. Maaday da
ve elinde dokuz zamanda Maaday
Kara yeni da korumak iin emanet eder. Btn bun-
lar destanlarda kalan en eski haber vermektedir. Ancak hem ana
hem de ata grevini yerine getiren klt kltler gibi, cinsiyeti belli olmayan-
lar kategorisine girer.
kltnn, ilk ata veya ecdad olarak ba-
bilim gre hayat gcn kendinde enerji
ile karakterize edilir. ilk ecdat ve soyun koruyucusu onun
hayat ve ile ilgilidir,
olan Altay-Sayan Trkleri'nin dnya gre
soyun sosyoekonomik nemli bir zamanda tremede,
koruyucu ruh olmada, ritel mekan kutsal vatan, kutsal yer olmada
lilik kltnn bir izelgeyle
gstermek mmkndr:

J
i r enkovn NP. Folklor, Moskova-Leningrad, 1940.8.341; Lvova E.L,. Oktyabrskaya LV,. vb.
Tyurkov Yujnoy Sibiri, elovek Novosibirsk, 1989, s.10
12 Potapov L P . age . s.153
mitolojik zamanda birer Bu se-
beplerden (yurdunu korumak iin, bir bedduadan vb.) ancak insa-
ni srdrmektedirler.
1I
Mesela Mustag, Kegdu, Karabura ve Abakan
etiolojik mit dostluk,
maya yeter.
2. Soy Sosyolojisi Dal
Soy sosyolojisi ata veya byk Nitekim evine
gelen da soy olarak bakar ve ondan yzn gizler. Bu ise da-
olarak ve zamanla gelin iin ola-
cak kadar gsterir. Trk
olarak ata-ana, ulu ata, ulu ana kahraman

Eski in Altay Trkleri'nin Bodin kutsal
dan haber vermektedir. Yurdun koruyucusu olan Bodin inli sonraki Altay Trkleri'nde
her soyun kutsal koruyucu dEtf.1 Soy mevcut-
L.Potapov'un bilgiler de bunu tasdik etmektedir. Soy
o dereceye ki gelin kendi soy olarak
kabul edemezdi. Bu kabile ilgili konulan yasakla da Tu-
balarda ve elkanlarda evli soy ekmezdiler. Onlar
gerekli zamanlarda bu syleyebilirdiler. Oysa bu
soy zikredebilirdiler. o soyun en ye-
si iin, gelin ondan yzn saklar, gster-
mczdiler. gre bu sonulanabilirdi.
soy da ona atfeden
soyun kan ve daha ok koruyucu
baba demesi, bugn bile Trk
Nitekim Azerbaycan'da baba denilmesinin gelinlerin grdk-
lerinde yzlerini adeti de, erkek hem de ve soy
olarak tasavvur edilmesinin bir erkek evinin kendine
bilmesi, egzogami evlenme ile ilgilidir.
her seokun (soyun) aru ts koruyucu nehri,
gl Btn genel tslerinin oktur. iinde
tsne ve ok eski devam ederek b-
yk kan veya olarak grdkleri zamanla btn boyun de-
sadece kadar Ancak (la
gibi, her seokun soy koruyucusundan bir de kutsal bildikleri
kltn en eski inan ele olursak, oradaki kl-
folklort edebiyat
av mekan olmakla toplumun
ekonomik gelir
soyun Bu Altay-Sayan Trkleri tz/ts ola-
rak kabul eder ve onu kendi bilirler.
En nemlisi yerin kemeri, ki zerinde bir
arada tutmakta ve dnya ile de kozmosun ekseni rolnde g-
zkmektedir. O halde kozmik enerji veya bu enerji-
nin trc,
Vesmeni

Niyetin olar

mitolojik tasavvurlara gre btn iyesi Baba! bilinmeyen, ol-
duka ihtiyar bir O yeni her bir Babal ta-
herkesin boynuna asar. Ancak Babal el iin olmaz ve gzle g-
rlmez. bu onun boynundan gre bu
bulup saklayan mr uzun olur ve adam her bilir."
Buraya kadar mitolojik olgusu ile Trk yeri
oldu. Sonu olarak soy sosyolojisi byk lde
etmenI.'
3. Data ve Kurban Sunma Ritleri
Zor anlarda da fonksiyonuyla ilgilidir. Tarihi ve ef-
sanevi belgelerde zamanla Trkler'in kaarak ve geitleri-
ne (Ergenekon efsanesi, Gizli Tarihi vs.de verilen efsaneler) bu
bir bir ok var-
bedii Bu Azerbaycan varyan-
ve can insanla
tasdik eder mahiyettedir.
varyantlarda beslenmesi, Maaday Kara Desta-
m'ndaki yeni gtrp, bu kara sana baba olsun,
bu drt sana ana olsun demesine ok Nitekim tasav-
vurlara gre ruhunun kr olarak tasavvur edilmesiyle de fikirle-
re gre, AzerRaycan de ruhuyla
kr ve can bu fikri
folklor/edebiyat
16 Azerbaycan Mitoloji Metinleri. Bak, 1988, s.82
l ? Azerbaycan Folkloru V kitap. Folkloru, Bak. 2000, s. 209 ..
lR "'T" ,. A .1 o'. ,. "'.1_: '1:' ........ 1_._:._ __ OL) C' ; __ _ 1\1 .... -_ -.
Destan ve masallarda veya motifi kltnn kozmik ha-
tasavvur edilmesi ve kendinde teki alemlerin nesne ol-
ile Bir Azerbaycan mitolojik metninde, gkten gelmesi ile ilgi-
li ilgin bir bilgi kynn bir tepe var, Daban te-
pesi denilir. Oradaki olarak bilinir. Onlar gkten Bu sebep-
ten de bilirler, de. derdini de bilirler, da. Oradaki
biri o birilerinden byktr. gre bu o birilerinin Kk
da onun Ana her zaman yavrular. Bu yere gt-
rende, gece yeniden eski yerine gelir."
O halde da gibi gksel nesneler Nitekim dnya mode-
linde bu iki imgenin nem da) bilinen
bilinmeyen da kendini gsterir.
Bir mitte Cuma gnleri birbirini ziyaret ettikleri
Btn bu ve hareket eden gkten
inan, gizli bir kozmik bilginin mitoloji dile
insana, evrilmesi ile ilgili bir kozmik
mitinin bir Trk kahraman-
lar veya yaranan kahraman
bir sahip
Masallarda motifinde bir divek
sonradan bu soy ile ilgilidir. Nitekim
Azerbaycan'da Lele efsanelerinde de Lele'nin grrz.
bir manide de Lele'nin sylenir:
Leleyem men
Yemerem her men
Ne atam var ne anarn
men."
zellikle de kltnde nemli bir mesele, ailelere ocuk ver-
mesi ile ilgili inanlarda yer ocuksuz ile ok
eski pratiklerinden birini de kutsal bilinen el srmesi veya ocuk iste-
mesi Anadolu'da ve hamile
18
kutsal
Bir unsuru olarak nemi eski bilinmektedir. kut-
onun stlenmesiyle Nitekim obje-
si da ilgilidir. zamanda
ortaya
folklorledebiyat
ona hibir zaman ele inan o kadar
ki zamanla bunlar tarihi mesela in da
ruhunun atla Azerbaycan gzlerinin
tlar iin kr edilmesinde varyantmda kahrama-
dedesi Bey de atlar iin gzlerinden olur. Ozbek varyantmda
de yine at iin kr edilir. Kr gibi tasavvur edilen ruhuna at
bu arkaik gtrr. epik kural ruhunu
eleyen tipler, atlar ile kr Bu ise bedel kurbam
i ilgili mitlerde bir gstergesidir.
Kutsal boy iki trl kurban etnografik malzemelerle belirle-
ir. ister kurban isterse de kurban sunulsun, her ikisinde
grlr. kurban riteli ata-baba
seviyesine koymaya esas verir. kurban olarak Altay-Sayan Trkleri
genellikle at, kurbari olarak da ay veya atmakla, iki sunmakla

kurban ritelleri yce sunulurdu ki bu da
utsal merkez simgesi
KEsin," dayanarak tepesinde gk ayinlerinin,
e bir koruda, daha bir dibinde, yer-su ayininin bildirir. Gk
vini Gk temsilcisi olan en yksek Yer-su
bazen kendisi, bazen veya ikinci derecede bir bey ynetebilirdi.
yalvarrna, sunulan kurban merasimi Ancak etnog-
afik malzemelerden de gibi yalvarma, kurban da
Nitekim N.Katanov'un yalvarrna metninden de se-
gibi zellikle Hakaslar'da toplumun bu ritel kur-
Abakan iyesinin at sunma mera-
iminde de yalvarma riteli bilinmektedir. Inanca gre atla-
i Hakaslar en byk mavi ise Abakan
"
urban
Azerbaycan'da ve Anadolu'da son dnemlere kadar, kurban sunma
deti Bunun sonra evliya
var durur. Nitekim insanlar
vermekle birer insan olarak ve bu nedenle de da-
il kurban Bununla beraber kitlevi ziyaret edilen kutsal
da Alevi her 13 Eyll ziyaret et-
,5
ikleri buna rnek olabilir.
Eski Trkler iyesinin gl bol av iin ona Da-
a btn ler, kabile veya boyun tarafindan taraf-
2 F. Koroglu Alptan Erene, Ankara, 2003, s29
:; E,,,, E. Or-tn Asya'd"'? Trk .
r
: i.:.
.l.
fo/klor/edebiyat
tan iyesinin ormanda hayvanlara sahip onun
ay ya da dkmek adetinin av kltyle biimde
bir gsterir.
da Bu tip kutsal Altayca caik.
tu, denilir. Altay'da kutsalalan 1) Kespa ve Tes-
pada olan Bunlara dua ederek ar. 2) Yeley ulusundan
15 km. uzakta Ova 3) Biye Nehri 4) Aba-
kan 5) Altm-tau 6) -sr 7) Yaik-tu Bu hem
hem de kurbanlar sunulur. Her soyun kabile nedenlerden
kurban sunulup dualar edilir. Ancak bu kurban merasimlerinin byk bir av ve

kurban sunma merasimleri Nitekim tz ola-
rak grdkleri soy dua etme ve kurban sunma merasimini buz-
ilkbaharda yaparlar. Bu merasim ruhuna arpadan ve zm-
den iki sunmakla devam ederdi. Bu dua veya
(yedirme) diye Bu merasimi soyun veya kabilenin en ya-
zaman, bu merasimi geirmek iin, bilen da-
vet ederlerdi. davet edilmesi son zamanlardaki bir olarak gr-
nr. Nitekim eski kutsal soy olmadan kurban
sunma
Hakaslar. gibi, kurban sunma ritine tat tay veya taye}ga derler'"
ve bu riti eski zamanlarda bilen aksakal ynetirdi. du-
bilen ve merasimi yneten aksakala denilirdi. bir din iin
orman, gibi yksek dereceli iyelerin ritler olmadan ge-
irilirdi. Ancak bir inan ve kltr olarak o halde da di-
gibi inan erevesine girer. kurban olarak da Al-
tay'da olarak grrz. zamanda kutsal Tan-
n'ya sunulan kurbanlara da davet edilmezdi, sunulan kurban merasimin
sonunda yemek yenilirdi. Bu merasime gibi da ancak
sonra yemek ve iki meclisine da .
tayii veya taig merasimlerinin bir ziyafeti
erkek ile ve-
rilmesidir. ruhuna sunulan kurban, cemiyetle tabiat aradan kal-
olur. Trk mitolojik cemiyetin sunulan kur-
ban riteli ile bir kez daha olur. Buna gredir ki toplumsal kurban sunumun-
da ister isterse de ana olarak Mitolojik Ana somut olgularda

Burada kurban sunma ritelinin tay, taig, tayelga ve Buryatlar'da taylagan keli-
meleri ile gsterilmesi de, mitolojik dnyaya etmektedir. Btn bu terimlerin
tay kkne ilk grlr. O halde mitolojik ritel gelenek-
26 Potnpov L.P., age .. s.147
271'"'1. .., - .
folkloriedebiyat
te taraftan bildirir. Nitekim da kutsal diye seslenir-
ler.
baharda kolektif kurban sunma ritelinin bir az N.Ka-
sc
19.yy. Koybellardan bayram tasvirinde rast geliriz.
Bu tasvirin zetinden de gibi hem hem de kurban bir
arada sunulur. iin kesmeye boynu beyaz renkli siyah iki ko Sonra
genellikle kaynar st, hama, su ve getirilir. bir adam elinde
man iin, tutar, bir cbbesi ve giyerek
ruhuna ata binerek iki adamla birlikte yurdu hareketi
istikametinde defa sonra giderler. giysisi ile
ancak davulsuz ve yapar. elinde birinci ka-
tutar ve onu sola sallar. geldikten sonra getirilen su ile eti
ritelin uzakta ve ar-
kalan gelecek otururlar. gre, temiz olmayan insanlar-
temiz olanlar erkekler, ve gneyinde
mn masa
elinde tutarak, hareketi isti-
kametinde iki defa Bu zamana kadar st Kesilecek
vaziyette iki adam tutar. ve
gelirler. Bu gney ve kuzeye giderek
evredeki nehirleri ve kayrakan her tarafa serper.
kuzey ruhunun at ata
onun stne st serper. Nehirlerden ve su-
nan adama bereket diler.
bir elinde kasesi, elinde de st kasesi her tarafa ve st
serptikten kaseleri yere atar ki ve su ruhunun ka-
bul edip Btn bunlardan sonra kesip, etlerini
kazanda sonra masaya koyarlar. pardsl ve davulsuz ve
ancak elinde kuzey yer Her
olduktan sonra ve evresinde hareketi istikame-
tinde defa yeniden btn evredeki nehir ve
ruhuna ve zellikle de kurban sunulan ruhuna dua eder. defa
sonra kadar st serper. Sonra tahta ka-
seyi stne koyar. Sonra ve bununla da kurban ri-
teli sona olur.'
Avdan nce da her tarafa et atmakla
Tubalar bulunan dokuz lento sarmakla merasim ya-
Avlanan bir ruhuna kurban vermek de bir gelenek halini
sunulan, kurban merasimlerini kendileri
olmadan Bu da kltnn daha es-
29 Lvova E.L. Oktyabrskaya tv.. vb. Traditsionnoe Mirovozrenie. s,48
folklor/edebiyat
ki ve bir klt ispatlar durumdad 3' S i
onra .
lere el koyan de y d hl er
ar ru oldular.
olmada soyun kutsal mracaat etmesi ondan k " "
zamanla dag klrnn dahil dildizi
d II
. e i 'Ik
avu izniyle gibi, bo ka d' an ar
soy Bu izin alma mera" yu avul kullanacak-
..k i k k
u yaya. yapar ve saar. soyun
yer da bunun bir Kumandin kabile d -I
dan boyunca, 3'le 9 davul ag ann-
.. Kabile davullardan sonuncusunun ile da lr-
du. av okunan b "k b'
dil . i i yu ken-
o sa ar da, soyla arabuluculuk re-
ustlenen Alta T" kl ., d g
'.. " . y ur n e zamanla kabile


ku.ltune. de grlmektedir. Bu halde
k
but un geerli mahsus bir zellik olarak
ar.
KAYNAKA
Anohin A.V., po u Altaytsev, Leningrad, 1924 .
Azerbaycan Folkloru V Kitap. Folkloru Bak 2000
Azerbaycan Folkloru VIII Kitap F Ikl ' B k'
A b
'.. ' . a o oru, a , 2003
zer aycan Mifoloj] Metinleri, Bak, 1988
Bayat F., Alpten Erene, Ankara 2003
Bayat F., Alptan Erene: Ankara' 2003
"OkhotnLii Kumandintsev, Sbomik Muzeya Antropologi i Et-
, . , os ova- enmgra , 1949
N.P., Folklor, Moskova-Leningrad, 1940
K, Orta Asya'dan Os nl T" k S .
Gluhov A N "T ma ur Ikonografik Motifler, 2004
Hassari li ii: .aye.lga, po.Etn.ografi Rosii, !.3, 1, Leningrad, 1926
., Trk Toplumu Uzerine Incelemeler, Istanbul, 2000
nan A., Makaleler ve Incelemeler, Ankara, 1987
A., Tariht.e ve Bugn Ankara, 2000
M., Lugat-it-Trk, C.I, Ankara 1998
s Maya po 1 Sentyabrya 1896 g. v Mi-
i . u azan, 1897
"Gora Praraditelnitsa v Folklore Hakasov", Sovetskaya Etnografiya,
Lvo
va
E L Okt b k V
Vozrenie aya. '. :' Sagalaev A.M., Usmanova M.S., Traditsionnoe Miro-
y YUJnoy elovek Novosibirsk, 1989
fo/klor/edebiyat
Maaday Kara. Altayskiy Geroieskiy Epos. Moskova, 1973
zen K., Sivas ve Yresinde Eski Trk Adak Yerleri, Sivas,
1996
Potapov L.P., "Kult Gor na Altaye", Sovetskaya No:2, 1946
RadloffW., Narodnoy Literaturt Tyurkskih Plemyon, T.9, St.Petersburg, 1907
Seyidov M., ve Azerbaycan,
No:3, Bak, 1978
Tokarev SA, Dokapitalistieskie Perejitki v Oyroti, Leningrad, 1935
lken "Anadolu rfve Adetlerinde Eski Kltrlerin izleri", Yol, 23. ve
Alevilik 2003
efsanesi. Toplayan Bak, 1978.