Paul Verlaine

EVR, ANLAYABLMEK ve de YAPABLMEKTR Mustafa Durak

EVR ANLAYABLMEK VE DE YAPABLMEKTR (Nicolas Ruwet, Brice Parain,) Mustafa Durak

Sagesse, III, vi Le ciel est, par-dessus le toit, Si bleu, si calme! Un arbre, par-dessus le toit, Berce sa palme. La cloche, dans le ciel qu'on voit Doucement tinte. Un oiseau sur l'arbre qu'on voit Chante sa plainte. Mon Dieu, mon Dieu, la vie est l, Simple et tranquille. Cette paisible rumeur-l Vient de la ville. - Qu'as-tu fait, toi que voil Pleurant sans cesse, Dis, qu'as-tu fait, toi que voil De ta jeunesse? Paul Verlaine 0. Giri: Yaznn bal gerei, ncelikle iirin anlamnn ortaya konmas gerekir. Ben, iirin anlam zerine zaten franszcada yaplm nemli bir zmlemeyi ve iir zerine dil felsefesi ile ilgili bir kitapta rastladm aklamay aktararak, bu iirin anlalmas sorununu byk lde zeceimi dnyorum. iirin trkede bulduum evirisine ek, kendi evirimi de ekleyip bir deerlendirmeye gideceim. Elbette evirilerdeki yorumlarla birebir bir uyuum bir yana baz noktalarda taban tabana zt yorumlar iinde olabileceim. Bu

yzden kendi anlamlandrmalarm da karlatrmalar srasnda yeri geldiinde vereceim. iirle ilgili tarihsel not: 30 Mart 1844'de Metz'de doan Paul Verlaine, 8 Ocak 1896'da Paris'te lr. Verlaine'in yaamnda Rimbaud ile karlama ve ayrlk sreci (1871-1875) onun iin kriz dnemidir. Bu dnemde, Brksel'de, yanna ard Rimbaud'yu aralarndaki tartmann ardndan vurmas yznden, Rimbaud'nun ikayetini geri ekmesine ramen iki yl tutuklulua mahkum edilir: (1873-1875). 1874'te karsndan boanma karar gelir. Ayni yl Szsz arklar (Romances sans paroles) yaynlanr, bir nshay Rimbaud'ya yollar. Rimbaud, hibir tepki vermez. Verlaine, birden hristiyanl benimser. Monari yanls ve geleneki olur. Bilgelik adl iir kitabnn bir ksmn tutuklu iken yazar. Kitaptaki iirlere ad verilmemitir. Kitap, roma rakamlaryla blme ayrlmtr. lk blmde 24, ikinci blmde 9 iir (ancak 9. iir tek dizedir: Zavall ruh, ite byledir) nc blmde 21 iir yer alr. Sz konusu edilecek iir nc blmn 6. iiridir. Bu iirden ceki iir, airin bu iirle ilgili ruh halini yanstt iin, 6.iir hakknd bize n bilgi verebilir. 5. iirin evirisi: "V. Kapkara bir uyku /dyor hayatmn stne /Uyusun tm umut /Uyusun tm itah/ /Gremiyorum artk bir ey /Yitiriyorum belleimi /Ktlk ya da iyilik... /Ey zc tarih/ /Bir beiim ben /Bir elin sallad /Oyuunda bir mahzenin: /Sessizlik, sessizlik!" Nicolas Ruwet: Paul Verlaine'de Mzik ve Grnt (1): Nicolas Ruwet, Paul Verlaine'de Mzik ve Grnt adl almasnda bu iiri yle irdeler: Deiimli iki l zerinde apraz uyakl drt drtlk. Sekiz heceli tek dizeler eril uyakl. Drt heceli ift dizeler diil uyakl. Eril diil uyaklar arasndaki kartlk ses olarak her yerde alglanabilir. Sekiz art drt eit oniki: Verlaine'in tipik ltlerinden birine uygun olarak her iki dize bir 12 heceli ediyor. Szdizimsel olarak virgl ile tek tmce haline getirilmi, eklemeli iki ayr tmce ieren son drtlk dnda her 12 hece bir tmce.

Uyak dizgesi bu blmlemeye denk dyor. Her kta eril uyaklarla ayni szc yineliyor: toit, voit, l, voil; voil ses asndan voit + l ile ayni. Toit ile toi da yle. Son blm sekiz hecelinin ikinci yarsnda iirin tm eril uyaklarn grn dzeni iinde zetliyor. Tersine diil uyaklar oluturan szckler dilbilgisel deiik ulamlara aittir: sfat (calme) /isim (palme), fiil (tinte) /isim (plainte), sfat (tranquille) /isim (ville), zarf (sans cesse) /isim (jeunesse). Her blm belirli diil bir szckle bitmektedir. Uzun ve ksa, eril ve diil dize arasndaki tek uygunluk nc blmde /l vi e l/ ile /vie d l vil/ arasnda ses asndan kurulmutur. iir batan sona tekil ve haber kipinin prsent (2) zamanndadr. (4.blmdeki as-tu fait, szdizimsel olarak prsent'dr). 80 szckten 69'u tek hecelidir. Bu zellik basitlik izlenimi uyandrmaktadr. Her blm uyaklar ve szdizimle kiiletirilmitir. Bu blmler karlkl ilikileri iinde ele alnrsa birbirlerine binien dzenleme grlr: a) ilk iki blm son iki blmden ayran dz yaplama. 1. ile 2. arasnda szdizimsel youn, ak bir koutluk var. 3.ve 4.'de bunlar yineleniyor. 3. ve 4.'deki koutluk, 1.ve 2.'dekinden daha ak. b) aprak yaplama: 1. ile 3. ve 2. ile 4. c) 4.'y, bir lde de 3.'y bir kenara brakan zellikler. Bu tip dzenleme uyak dizgesinde de var. lk iki blmden her biri brnsel adan eit uzunlukta iki tmce iermektedir. (Bunlara P1 (N) ve P2 (N) diyelim, bu yazm 3 ve 4 iin de geerlidir). Drt tmcenin her biri olumlu ve bildirimsel (dclaratif), P1(1) nlemseldir, ama si sfat belirleyicisi dnda hi bir ey onun szdizimini bildirimselden ayrmaz. Kabaca szdizim asndan bu drt tmcede bir koutluk vardr. ki P1 br iki P2'ye karttr (belirli zne (le ciel, la cloche) karsnda belirsiz zne (un arbre, un oiseau) ve geisiz yklem (o kadar mavi, o kadar sakin, yavaa nlyor) karsnda geili yklem (berce sa palme, chante sa plainte). P1(1) ve P2(2)'nin yklemleri farkldr: pekitirilmi sfat [si bleu, si calme] karsnda fiil; yine de zarflar (si / doucement) arasndaki ilikide belirli bir koutluk not edilmeli. Buna karlk P2(1) ve P2(2)'nin yklemleri kesin bir koutluk iindedir (bir kapan etkisi yaratr). Drt tmcenin kabaca koutluu temelinde aprak uyum vardr: P1(1), (P2(1)'e aittir, P2(2) de P1(2)'ye. br yandan yer zarflar her blmde yinelenmitir ve blmden blme kartlk iine girerler: 1 ve 2 arasnda kabaca bir ztlk. Brnsel, szdizimsel hatta ilk bakta anlamsal adan aprak bir uygunluk kurmamza hi bir ey engel deildir (Le ciel est, par dessus le toit.../ Un arbre, dans le ciel qu'on voit.../La cloche, par dessus le toit.../ un oiseau sur l'arbre qu'on voit...)

ki blmden her birinde be yaln isim grubu (article + isim) vardr ve belirleyici (article)'lerin dalm tamamen aynidir. 1 ve 2 gibi 3 ve 4'ten her biri de iki temel fiil, be ad ya da ad bei ierir. 1 ve 2 nesne deerli ad beiyle 3 ve 4 ise edat (ilge) beiyle bitiyor. 1 ve 3, nc ahsta, 3 ve 4: bir ve ikinci ahsta ve yinelenmi nlem biiiminde. 1 ve 2 de yinelenen bek (syntagme)'ler soyut yer belirtiyor. 3 ve 4'te yer bildirme "l = orada" ile yaplyor. tranquille, calme'n yaklak eanlamls; un ciel bleu, bulutlar ya da yldzl bir gkyz ile kyaslannca un ciel simple (= yaln bir gk) olur. Drt blm arasndaki apraz uyum yle sralanabilir: - 1. ve 3. blmden farkl olarak 2. ve 4. blmlerdeki 1. ve 3. dizelerin sonunda her defasnda ilgi zamirli bir oluum sunar [qu'on voit, que voil]. Bu ilgi tmceleri sz-dizimsel, biim-bilimsel, sesel ve anlamsal yaknlamalar getirir. - Her blm be ad iermektedir. Yinelenen szckleri bir yana brakrsak 1.'de drt, 2.'de , 3.'de drt, 4.'de yeni szck var. -Her blm, diil bir adla son buluyor. Tek biim birimli, somut adlarla (palme, ville), tretilmi soyut adlar (plainte, jeunesse) arasnda bir almama var. -1. 2. ve 3. blmler prsent'dadr ve ikin, hi bir zamansal ayrm sunmaz. 4.blm, pass compos (3)'dedir. stelik zamansal belirlenimler getirir: sans cesse yineleme ifade eder, belirli bir sre ierir, jeunesse her eyi gemie gnderir. - pleurant iirin tek bitmemi (grondif = fiilimsi) fiilidir. Dis bir emirdir. 1,, 2., 3. blm bir fiil beiyle bitmektedir, 1 ve 2'de dorudan geili, 3'te dolayl geili. 4.blm iki tmleli: dz tmle que ve dolayl tmle (de ta jeunesse). 1'den 3'e ((P1(1) dnda) fiiller hep tmlelerine bitiik, 4'te ise ayr ve tm son dizeyi kaplyor bu tmle. - iir az kullanlm iki heceli szcklerden biriyle bitiyor (jeunesse), br blmlerin son tek heceli adlaryla ztlk oluturuyor. 1 ve 2'nin sonundaki iyelik 3'te kaybolmu, 4'te yeniden ortaya kmtr [sa palme, sa plainte --> ta jeunesse]. Bu iir, sz sanat (trope) asndan byk bir yalnlk sunuyor. Yalnzca ok kullanlan szcklerden yararlanyor. Berce sa palme " = Sallyor daln" da bir eretileme, o da saydam olarak grlebilir. xxx Bu kez okuyuumuzu sylemsel olarak yeniden ele alalm. iirin bal yok. Sylenen konusunda; yer, zaman, durumlar (circonstances) konusunda hi bir

ey bilmiyoruz. Hatta bunun sylenmediini bile bilmiyoruz.

zel

bir

syleyici

asndan

sylenip

lk blm; grlm, ok yaln eylerden sz ediyor: gkyz, bir at, bir aa: gren zne ak deil. Sahne ilkbaharn ya da yazn gzel bir gnnde geiyor. iirin ilk biiminde Verlaine, 'mavi gk' yerine 'gzel gk' diye yazm. Gzel bir gk, yldzl, gn batmnda kzaran bir gk, frtnal bir gk vb olabilirdi. Mavi bir gk ise ayni zamanda "yaln" bir gkyzdr. Mavi, gn yalnl, sakinlii ile uyum iindedir. "Gk mavidir", bir yargy, bir gereklii ifade eder. Ama yine de henz, konuan heyecanlandrm grnen bu grntnn dnda pek bir ey bilmiyoruz. atnn zerinde: zerinde (=par-dessus) nin kullanlmas, hareket dncesi ierir. Bir ey yalnzca bir baka ey zerinde deildir. atlar zerinde denseydi brnsele (prosodie'ye) daha uygun olurdu, hem sonra niye benim deil de o (=le) bilinen, bu bir. Bilinen, belirli "grnen" bir at. O atnn zerinde, bu atnn gr snrladn telkin ediyor: konuan, gkyzn bu zel at zerinden grebiliyor yalnzca. br atlar, belki de baka bir eyi grmyor. Bir de yer deitirmiyor ya da deitirmek istemiyor. Ak havada, rnein krda olamaz. Belki bir pencerede, gr snrl. nc dizedeki yineleme, bu izlenimi glendiriyor. atnn varl kendini hissettiriyor. Gk, aa, aadan grlmekte. at, ksmen, ekran gibi. Szdizim bu etkiye yardm ediyor: ara tmcedeki zarf, tmceyi aynen atnn grnm engellemesi gibi engelliyor. Bir aa: tek bir aa. Belki bakalar da var ama grldklerini belirten hi bir ey yok. Daln sallyor biraz eretilemeli. Sallyor (=berce), yumuak, yattrc. Bir annenin hareketini ifade ediyor ve hafif bir rzgr, ho, serin bir rzgar telkin ediyor. Daha ok kayn, kavak gibi uzun bir aac dndryor. Yaznsal yan anlamlaryla da bu grnme, bir tr saygnlk kazandryor. kinci blm birincideki grsel erevenin zerine iitsel izlenimler getiriyor. an: belirli, tandk ve tek bir an. Dinsel geyi akla getiriyor. Saygl ve ak bir ses. Bir manastrn ann dndryor. Bu da bir durgunluu, dnyadan el etek ekmeyi ieriyor. Zira kiliseninki daha nlayc daha kalndr. Grlen gkyznde: gkyz grlyor. an ya da an kulesinin grld sylenmemitir. Kukusuz atnn tesinden gelmekte olan an sesi, gkyznde bulunuyor gibidir. "Grdmz"n yinelenmesindeki steleme niye? Gkyz ve aacn grlmesi nemli. [Franszcadaki]"On" (4) zamirinin belirsizlii de ayr. Belki konuan yalnz deil, belki de "ben" arka planda kalarak bir ou adna konumakta.

Grlen aa zerinde bir ku: kuun da grld sylenmemitir. Bir aa gibi, bir ku da zel bir tr deil snf iaret eder. Konuan, zel ayrntlarla deil, genellikle yaamn, doann varlyla ilgileniyor. (Bu, geneldeki yalnlk izlenimine katkda bulunuyor.) Gkyzndeki an, gk ile; aa zerindeki ku, aa ile brnsel ve szdizimsel bir eitlik iindedir. Bu, bir oran telkin etmektedir: gkyz aaca, an sesi de kua ve de snrsz, evresiz, hemen hemen madde d olan maddesel, snrl bir varla, canl bir kiiye aittir. br yandan iki blmn, brn ve szdizim kartlna, grlen ve sessiz ile grlmeyen ve sesli olan arasndaki kartlk denk dmektedir. Bir ku...ikayetini dile getiriyor: bir ikayet, bir acnn ya da zntnn sesle ifadesidir. Onun ikayeti (=sa plainte), "ark sylyor"a (5) oranla, artkbilgidir, isel nesnedir. Bu, kuun ikayetidir, onun zntsdr. Ama bilindii kadaryla ku, hi de zgn deildir belki. ikayet, konuann, kuun arksna tepkisini, ona getirdii yorumu gsteriyor. "Ben", hep arka planda kalyor. Ama onun znellii, heyecan dolayl olarak devreye giriyor. Belki zgndr, belki duygularn yanstyordur. Daln sallyor ve ikayetini dile getiriyor: biimsel olarak tam bir koutluk. Nesnellik asndan betimlenen eylerin durumu apayrdr. rnein "aacn yapraklar (rzgarn etkisiyle) kmldyor" ve "bir ku tyor" denilebilirdi. Seilen biim ve koutluk eylem fiillerinin znelerini, yani ku ve aac kiiletiriyor ve yaklatryor birbirine. yelik (sfat (sa)) nesne ve zne arasnda ayrlmaz mlkiyete yakn, ikin bir birleim kurar: dal aaca zgdr, ikayet de kua. Dal (palme) eretilemelidir. [Franszca biiminde] (yapraklar palmiyeye benzetilmektedir) [burada yukardda verilen "Daha ok kayn, kavak gibi uzun bir aac dndryor." yorumu eliiyor gibi.], ikayet de yle (ikayete benzeyen bir ark). Bu iki terimle konuann znellii ifade edilir. Tanrm, Tanrm: "ben"in eik bir biimde yinelenii heyecan telkin ediyor ve aslnda bulank bir ifade iinde grlyor. Tanrm gerek bir seslenim olabilir: konuan, inanan biridir. Tanrya seslenir ve kukusuz bunu yapmak iin bir nedeni vardr. Ya da "Tanrm", basit, sradan bir nlemdir, dindarlkla ilgisi yoktur. Bu iki yorum arasndaki snr belirlemek zor. Yaam oradadr: Bu genellikle kuu, aac ve de dzdeimecelerde yalnzca ikin olarak bulunan insanlar ieren yaamdr. Orada (=l) nceden belirtilmi yerleri kuatyor (atnn zerinde, gkyznde, aata) ama bunlarla snrlanmyor: orada, burada deildir. "Burada"nn iinde, ikin olarak konuan da vardr. Bu, "orada-aada" da deildir: yaam yakndr (yakn aa ve at grld gibi uultunun, ann sesleri iitilmektedir), ama "ben" bu yaknlktan kopuk gibidir ("Tanrm, Tanrm" ile ifade edilen heyecan bu yzdendir). Ama "ben" canldr (diye dnlebilir): yleyse yaam, gerek

yaam, zgr yaam olacaktr. Bu yaam, yaln ve sessiz olarak nitelenmitir gkyznn mavi ve durgun oluu, sallayc aacn eylemi, tatl ann sesi, rahat kentin grlts gibi. Gerek yaam, sessizce kendi ileriyle uraan basit insanlarnkidir. Belki de bu yzden yaamdan kopuktur. Gkyzyle, yaamn denklii telkin edilmitir: gkyz dnyay, yaam da aac, kuu, insanlar sarmalar; "ben" ikisinden de kopuktur. Arka planda bsbtn geleneksel kiiletirme var yaam ile gn arasnda (gkyz...mavidir) Oradaki tasasz uultu: bu, insanlarn etkenliinin belli belirsiz, kark grltsdr. ehirden geliyor: 1-2 deki bakn ikin hareketinin tersine, oradan buraya bir hareketi ikin olarak ifade eder; her iki durumda "ben" ve tekiler (doa, br insanlar) arasnda, burada ve orada arasnda bir ayrm belirlenmitir. ehir: bu, belirli bilinen belki ok iyi tannan bir ehirdir. Hi bir ey bunun "benim ehrim" (doduum ya da yaadm ehir) olduunu sylemiyor. Ku ve aa gibi, bu terim de geneldir. Sz edilen, hangi ehir olursa olsun pek nemli deil. Ayni ekilde insanlarn grlts de byledir. Bunlarn basit, sessiz, sakin olduklarn bilmek yeterlidir. la vie est l (=yaam oradadr) ile Vient de la ville (=ehirden geliyor) arasndaki [franszcasndaki] sesel benzerlik belki ehrin, (insan) yaam(n)n doal yeri olduunu telkin etmektedir. Konuann snrl bir ufku var. Grd, iittii, aklnda tuttuu yalnzca iki eydir. Bunlar da en yaln en genel terimlerle vermektedir. Bunlara, kukusuz gerei, kendisi iin sahibolduu en yaln, en temel ey iinde sunduklar iin deer verir. Yaln, sakin olarak (zntyle) dnd yaamdan, dnyadan kopuktur. Bir mnzevidir. Kim olabilir bu? Bir rahip midir, bir rahibe midir? (Ama manastrn an burada deilmi gibi). Bir hasta, bir sakat, bir tutuklu, bir srgn, yeni bir dnyada yalnz braklm bir yabanc mdr? Nerededir? Bir hastanede mi, bir dknler-evinde mi, bir tavanaras-katnda m, bir hapisanede midir? Niye dnyadan kopuktur. Belki 4. blm bu sorulara bir yant getirecektir. 4.blm balatan tire bir kesiklik yaratyor. Tanrm Tanrm ve Ne yaptn ilikili dnlrse bir diyalog telkin eder. imdi "ben"e seslenen Tanrdr belki. Belki de kendine dn belirten diyalog salt iseldir, "ben" kendine seslenmektedir. Belki "ben" kendisi ile Tanr arasnda bir konuma dlemektedir. 1-3'de sylenen ya da telkin edilenin aklanmas yerine, yantsz kalan, yinelenen bir soru var. Bu ayni zamanda yantn da karmamz gereken bir sorudur. Bir srprizi, ya da bir yaknmay ieriyor gibi. Syle, zorunlu olarak

yanta ar deil: belki yalnzca dikkat ekmek iin sylenmi bir nlem. Ne yaptn kolayca hayret olarak yorumlanabilir. Soru "ben" tarafndan bir yanttan ok bir dnceye, bir kendine dne armaktadr. "Ben" szcenin znesi olarak dorudan sunulmayacak, heyecanlarn bizzat ifade etmeyecektir. Yalnzca ikinci ahsta grnr. Onun, gkyzn ve aac grd biimde, o da dardan grlmtr. Koutluklar bu izlenimi dorulamaktadr. "Ben" brleri gibi oradadr. Toi que voici (=ite sen) denebilirdi ama Verlaine, belki orada/burada, ite orada /ite burada kartlklarnn iaretsiz terimleri olan "orada (=l)" ve, "ite (=voil)" nn belirli bir bulankl zerinde oynamaktadr. iir btn iinde, eylemlerden ok nesnelerin "orada olmas" zerinde steliyor. Berce (=sallyor) ve chante (=ark sylyor) iki eylem fiilidir ama znelerindeki isel eylemleri betimlerler. Tinte (=nlar) bir eylemden ok bir zgl betimliyor. Voit (= gryor), bir alg fiilidir. znesi insan olmayan vient (=geliyor) bir eylemi deil, bir algy telkin eder; grlts iitilen insan etkinlikleri betimlenmemitir. Faire (=yapmak) ok genel ierikli bir eylem fiilidir ama sz konusu eylemleri zglletirecek yant verilmemitir. Voil (=ite)nin iindeki l (=orada), 1-3 teki yerlerden ayr bir yeri gstermektedir. Zira "ben", hitabedilen asndan grlmtr. Ama moral bir ayrmla daha genel bir deeri vardr: toi que voil, "bu durumda olan sensindir" de. Durmadan alayarak belirlenmemi bir ya da daha ok neden etkisi yaratyor: "ben" zgndr zira dnyadan kopuktur, ya da yapt eyden (bu yapt onu dnyadan koparmtr; belki de vicdan azab ekiyordur. Alayarak youn olsa da saygl bir znt telkin ediyor, isyan deil. Ayni ekilde, "ben" grd ve duyduu eylere de saygldr. Ne yaptn... Genliini? Genlik yaamn parasdr (yaamn ilke olarak en "canl" parasdr). "Ben"in hl gen olduunu telkin eder (yoksa "genliini ne yaptn" daha doal olurdu): "ben"in genliini yapt eyden baka bir ey de yapabileceini de telkin etmektedir: genliini yaptn ey, seni bulunduun oraya srkledi. Verilmemi ama telkin edilmi yant yle bir ey olabilirdi: "genliimi harcadm, kt kullandm", iirin yalnzca balam ("ben", dnyadan kopuk, alyor) bu olumsuz ierii telkin etmektedir. "Genlikten bir ey yapmak"a denk den davran ve edimleri dnmede zgr, okur. Verlaine bu iiri hapisanede yazmtr. Bunu Hapisanelerimde adl kitabnda aklamtr ve sorduu tm sorular yaam-yksel balamda apak bir yant bulmaktadrlar. Geriye Verlaine'in tm ok zel ayrntlar silmesi, kendini genel bir biimde ifade etmeyi semesi kalr. Az ya da ok, kendi hatasyla dnyadan

kopan kendini, byle bir durumda bulan kim olursa olsun inanm ya da inanmam, bu metni kendi hesabna alacaktr. Bir srgn, hastaneye yatrlm bir hasta, ak krgn gen bir rahibe ve her okur kendini benzer bir durumda dnebilir kolayca. Buradan u kyor: bu iirin evrensellii yalnlndadr. Verlaine kendince, Aristo'nun szne hak veriyor: tarih zelle urar, iir ise genelle. *** Brice Parain: Dilin levleri ve Doas zerine Aratrmalar(6): Brice Parain, kitabnda, bu iirle ilgili unlar sylyor. Racine, karar vermeden konumaz hi. Bu kural, her sz iin geerlidir. Bizce, Verlaine, aksine, heyecanlarnn tutsadr. Hatta unu diyebiliriz: onun temel kaygs, bu duygularn eldemeden koruyabilmektir, onlar o ya da bu anlama eip bkmemektir. Sanki bu heyecanlar, dncesinin deil ama onun varlnn efendileriydi. Bununla birlikte, hi bir zaman u "doa" durumuna ulaamaz. Olumlar ve sorular sorar. Le ciel est, par-dessus le toit, Si bleu, si calme! Bu est ile bir renkten, bir duruluktan, bir kederden konu karr. Kant da, yalnzlnda bizzat kendi kendisiyle, tartmasdr; bir akl yrtmeninin ncellerini tasarlar: Mon Dieu, mon Dieu, la vie est l, Simple et tranquille. Cette paisible rumeur-l Vient de la ville. - Qu'as-tu fait, toi que voil Pleurant sans cesse, Kukusuz kesinlikle karar veriyor, kukusuz uslamlamaya imgeler dzeyinde ulayor. Ancak bu imgeler dorudan ya da ters evrilmi olsun, zaten yargdrlar. Umut, ahrdaki bir saman p gibi parlyor. Alaca karanlkta umut uyandran, bir gne hzmesinin aydnlatt saman pnn lts ya da kendisi uyuuk bir haldeyken, hayvanlarn ayaklar altndaki saman pn, orada ilikiye sokulmu iki kavram artran, umut zlemi (nostalgie) olsun, buradaki iliki bir deerlendirmeyi sarmalayan bir yargdr. Syleme balar: - Neden korkuyorsun... eek arsndan... - Ltfen, uzaklan han'fendi... - Umut, ukurdaki bir akl gibi parlyor.

Verlaine'i Racine'den ayran, yarglamay reddetmesi deildir, yarglamas ve zellikle de yarglarn baka biimlere gre ifade etmesidir. Ama Racine'de de onda da yarg vardr. Bundan kaamaz. nsan, yarglamadan konuamaz. "Yarglamayn" demek, zaten bir yargdr, "kukuluyum"un bir bilme, ve de "ne bileyim"in bilgi olduu gibi. Dilin tek kart vardr: susmak (7). Dnyann durumundan, imdi bununla ilgili sylemek zorunda olduum eyi seiyorum, ve ite benim iin imdinin imgesi. Her trl olaslk, yani imdinin her eit ifadesi, dnyada ayni anda birlikte bulunur. Eer bu akam kendime yazarsam ya da bu akam arkadama yazarsam: "imdi gecedir" diye, kendime ya da ona unu demek isterim: bu saatte, sessizlik iinde, btn ilerimi bitirmi, ve evdeki dnyam susmu dnyorum. Ama bu imdi szcn ve imdi an'n tanmlamak iin deil. Dnyadan ayr kendimi toparladm zaman srasnda baka eyler geiyor. Biri kalkp, gece oluyor, nk onun iin sknt zamandr diyecektir, oysa Verlaine, Le ciel es, par-dessus le toit Si bleu, si calme! diye yazdnda, herkese geriye kalanlarn hi neminin olmadn, gkyznn o ann kapatmak isteini, bu grnty tm br olaylardan, kendi kuraln bunlardan ekip karmak iin kapattn anlyordu. Bu, bir izlenim deil, bir inan iidir, bir uslamlamann ilk blmdr, ikincisi de udur: Mon Dieu, mon Dieu, la vie est l simple et tranquille... Ve karar: - Qu'as-tu fait, toi que voil Pleurant sans cesse, Dis, qu'as-tu fait, toi que voil De ta jeunesse? Bu ald bir karardr, buna an'n dncesi de diyebiliriz (8). *** 3. Mustafa Durak: Karlatrmalar: imdi bu iirin trkedeki evirilerinin iirle karlatrlmalarna geebilirim. Bu iir iin drt eviriye ulaabildim: Cahit Stk Taranc, Erdoan Alkan ve Yakup Yaa ve Orhan lkl'nn evirileri (9). Karlatrmay drtlkler halinde blmleyeceim ve drt drtlk 1, 2, 3, 4 olarak, eviriler de Cahit Stk Taranc'nnki (a), Erdoan Alkan'nki (b), Yakup Yaa'nn ki de (c) olarak belirtilecek. Orhan lkl evirisine bu yaz tamamlandktan sonra ulatm

iin yaznn bu yeniden gzden geirilmi biiminde yalnzca eviriye yer verilip eviri deerlendirme dnda tutulacaktr. GK YLE MAV Gk yle mavi, yle durgun, Damlar zerinde! Yeil bir dal sallanadursun, Damlar zerinde. rpertip gkyzn birden, Bir an tn tn eder, Bir kutur u aata ten, Trksn syler. te hayat! A gzn gr, Bak ne kadar sade. Her gnk sakin grltdr, ehirden gelmekte. Ey sen ki durmadan alarsn, Dversin dizini, Gel syle bakalm ne yaptn Nettin genliini? ev: C. Stk Taranc GKYZ Gkyz stnde damn Durgun ve mavi Bir aa stnde damn Beik misali Bir an alar gkyznde Ki ar ar Bir ku daln zerinde Hznn akr. Tanrm; ite hayat, Tanrm Ne gzel sde Bu sakin uultu Tanrm Kentten gelmede.

Ey sen ki n'eyledin, n'ittin Alarsn byle. Canm genliini n'ittin N'eyledin syle? ev: Erdoan Alkan BR CEZAEVNDEN Gkyz dam stnde yle mavi, yle sakin ki! Bir aa dam stnde Sallanr beik gibi Gkyznde bir an Usulca alar Ku ise km aatan Derdini akrdar te Tanrm! hayat orada Sde ve sakince Evet, u yumuak uultu da Oradan gelmekte Ne yaptn da imdi Alarsn byle? N'aptn syle hadi N'oldu genliine? ev: Yakup Yaa ATININ STNDEK GK Gk atnn stnde O denli sessiz, o denli mavi! Bir aa atnn stnde Dallarn sallamada. Grlen gkteki an nlyor yavatan.. Grlen aataki bir ku Derdini yaknmada. Allahm Allahm yaam orada,

Yaln ve sakin, Bu sessiz gtrlts kentin Uzaktan geliyor. -Ey sen durmadan alayan te sen ne yaptn, te sen genliini, Syle ne yaptn? Orhan lkl Kaynak-metin ile Ama-metinlerin Karlatrlmas: Balk: iirin bal a) "Gk yle Mavi ki" b) "Gkyz" c) "Bir Cezaevinden" olarak evirilmi. iirde olmayan bu ad koymalarn her de iir btnnn anlamndan uzaklatrmakta okuru. lkinde gn maviliine hayranlk, daha balkta nmze karld. Oysa byle bir hayranlk deil iirde sz konusu olan. kincisi Gkyz derken iirdeki girii esas alm, oysa, iirdeki eylerden yalnzca biri gkyz. ncs "Bir cezaevinden" diyerek airin konumunu zglletirmi. Acaba air bunu niye yapmad, hi dnmemi. Oysa iire yakndan bakldnda grlecektir ki air bu iire (daha dorusu bir bek iire) bilgelik adn verirken iirinin btnn gznnde bulundurmu, kendisini, iiri syleyen beni filozoflatrmtr. 1a) Bu ama-metinde, kaynak metnin grnteki anlam tam olarak aktarlm gibidir. Ancak kaynak-metinde, bulunan est (=dir), diller aras basit bir zellik olarak deerlendirilmi olacak ki, yer verilmemi. Oysa burada tre (= -ImAk) fiili exister (=varolmak) deerlidir. stelik "Si bleu, si calme (=o kadar mavi o kadar sakin)" dizesinin, ama-metindeki szdizimde ne alnmas, iirdeki edimi, okurun yanl deerlendirmesine yol aacak niteliktedir. Kaynak-metinde bir varln, dolaysyla kendi varlnn ayrmna varma, giderek bir deerlendirme, bir dnmeye almann balang edimi gerekletirilirken, ama-metinde gn gzelliine hayran olma, bir coma edimi gerekletirilmi olmaktadr. Dolaysyla iiri szceleyen znenin ruhsal durumu konusunda okur yanl bilgilendirilmektedir. Kaynak-metinde varlklar tekil, ve genel nitelikli iken (gk, at, aa), amametinde at ve aa, "damlar" ve "yeil bir dal"a dntrlm. Byle bir anlatm, airin hedefledii iire ters dyor. Anlatmn d dnyayla, bilinli olarak, yeni karlam bir dnen kii aknlnda ve ilkellliinde, yaln bir biimde aktarmaya alan aire, ayrdnda olmadan ihanet edilmi oluyor. Etre'i algladktan sonra bir eylemi gzlemlemek sz konusu iirde: gk var, aa var ve de sallanyor, aa sallanyor derken gn, atnn varlndan sonra aacn da varln bulgulay, artk, varl bir n-kabule dnyor ve

varlktan eyleme geiyor, yalnzca eylemi anarak, varlktan sonra devinimin de ayrdna var dile getiriyor. Oysa ama-metinde bu eylem eksik bir eylemselliin anlatmna dntrlm, eksik zira trkede iki eylemi gerektiren bir anlatmn bir parasdr sallanadursun. (O orada sallanadursun, biz u ii konualm vb.). Ve elbette byle bir anlatm uyaklama kaygsyla ortaya km bir zorlamadan baka bir ey deildir. Kaynak-metindeki hece says ama-metinde tam denk drlememi ama kendi iinde bir denklik salanm. 1b) Bu ama-metinde, yine est gzden karlm. Ve si (= o kadar) sfat eksik aktarlm. iirin uyaklan biimine uyulmu. Bu yaplrken "aa"n eylemi bir benzetmeyle verilmeye allm. Ve hece says asndan kaynak metinle denklik salanm. 1c) Bu ama-metinde dz bir eviri gerekletirilmi: uyak sorunu ve hece sorunu hi dikkate alnmam. Dolaysyla dizeler aras bakm ve karsama gz ard edilmi. Oysa, kaynak-metin dikkatle incelenirse uzun dizeler gzlem nermeleridir, ksa dizeler ise bu gzlemin zerine yklenen deerlendirme (ikinci bir gzlem ierse bile) nermeleridir. Birinciler zne, ikinciler de yklem nermeleridir Aristo'cu bir zmlemeyle. Bu ama-metin, ikincisindeki (1b'deki) benzetmenin etkisinde kalm izlenimi uyandryor. Bir de bu amametin eylemi geni zamanda aktararak airin o anki gzlemlerine ve dnne ters bir seim yapm. 2a) Bu ama-metin yine szdizimde deiiklie giderek nermeler aras ilikiyi gzden karm. stelik an sesiyle gkyzn rpertmi. Oysa kaynak metinde bu an'n sahneye girii yle rperti yaratmyor, "tatl bir biimde (=doucement)" nlyor. Yani airde korku deil huzur yaratan, d nesneden tanr kavramna geiren bir gsterge an. Ama-metinde ann t de kaynakmetindekiyle uyumuyor: tinter fiili ann eylemini, almasn ifade ediyor, yaln bir olgu. Trkede "tn tn etme", ya bir boluu ya da eer /n/ sesleri zerinde durularak, uzatlarak okunursa bir sreklilii, dolaysyla da yeknesakl, bkknl aktarabilir. Oysa "an" znesinin yklemi yalndr. Araya giren "dans le ciel qu'on voit /doucement" airin znelliinin araya sktrld, ne karld blmdr. iire byle baktmzda yukardaki aklamalarn tamamland, bir grntnn d gereklik olarak zmlenii ve baka alglamalarla btnleniinde st ste binien gelerin tek tek zmlenii sz konusudur. Ve bu znel blmde ben/biz belirsizlii iersinde (on, franszcada belirtisiz adldr) gzlemci(ler)in varln gkyzn ve aac gren(ler) olarak somutluyor ve ann almasnn kendisindeki yorumlann (doucement (= yavaa, tatl bir biimde)) ile aktaryor. Byle baktmzda dilsel biimlere bal kalmadan bir koutluk kurmaya kalktmzda varlnn ve ayrca yorumlayarak varlnn, yorumlama gcnn ayrdna varan bir zne

var: yukarda nesneler ve eylemleri yaln olarak verilmiti. Burada ise zne (ben/biz / insan belki de) karmak bir dilsel yap iinde ve eylemiyle daha dorusu edimiyle (yorumlamasyla), o da bir fiille deil de biim zarfyla aktarld. Bylece bir bakma nesne /insan arasndaki ayrm da ortaya kondu: nesne yaln/ insan karmak ve bulank (zira doucement bir dnm geiren, eklemlemeyle ortaya kan bir birimdir, net deildir). Ama-metne baktmzda, brakn insann karmakln, insan, zneyi hi grmyoruz. Hem sonra kaynak-metinde ann eylemi, nasl znel olarak deerlendirilmise, kuun eylemi de ayni deerlendirme, yorumlamayla verilmekte. iiri kuran znenin iir ii eylemi anlmakszn ikin olarak yineleniyor. Zira bu zne, kuun tn, ikayetini dile getiri olarak alglyor. Ama bunu ama-metinde gremiyoruz. Ve bu kez anlamsal hi bir gerei yokken ku'a "dIr" yklemsel eki getirilmi, sanrm bunun gerekesi de biimseldir: hece saysn tutturmak. 2b) Uyak ve heceleme kaygsyla (bu ama-metinde, bu konuda Erdoan Alkan ok baarl) bu ama-metinde de iiri dile getiren zne eksiltilmitir. Bir de eksik ifadeli bir anlatm elde edilmitir: "Bir an alar ki" ifadesi bizde baka bir tmceyi bekletiyor, yani eksik. evirmen trkede bir iir yazsayd byle bir anlatm kurmazd. iir evirilerinde biimsel kayglardan, bu tr eksiklilere, hatta anlalmazlklara dme tehlikesi vardr. ok nemsiz gibi grnen "bir" belirsizletiricisi hece says yznden dizeye eklenivermi. Ancak bu ekleme kaynak-metindeki anlama ihanet etmektedir. Zira belirtici bir article ile kullanlm, ve bu belirticinin katt asl anlam "u" dur, d dnyadaki nesnelere o an katlan belli bir sestir ve de airin zihninde bilinen, belli bir deeri olan bir sestir. Bu bellilik ve de bilinirlii aktaran kck bir birimsel deiiklik iirdeki anlamsal btnlemeyi bozabilmektedir. 2c) lk iki ama metinde grlen eksiklik burada da var. Zira gerekten iirin br sorunlaryla bunu badatrmak hem zor hem de iir btn, evirmen tarafndan sorgulanmad iin pek de nemsenmemi bir kesit olarak kalyor. lk drtlkteki biimsel zensizlikler burada da srdrlm. Kaynak-metinde an /ku arasnda varolan belirlilik /belirsizlik, bu ama metinde ztlatrlm: an belirsiz, ku ise belirli hale getirilmi. Hele ku iin kullanlan eylem hi de kua yakr bir eylem deil: trkede akmak ile akrdamak farkl fiillerdir. 3a) Cahit Stk, kaynak metindeki "Mon Dieu, mon dieu" seslenimini basit bir nlem gibi ele alm ve eksiltmitir. Bunun yannda iirde olmayan eklemeler yapmtr: "A gzn gr /Bak ne kadar". Oysa an sesiyle artrma noktasndaki gizlenmi dindarlk, burada szcksel bir akla kavumutur. Nesneleri tek tek ele alan air tanry da ad olarak hem de yinelemeyle vererek o an iinde bulunduu dncenin, kurduu uslamlamann vargsnn altn izmitir. Elbette "ite" szc de fazladan kullanlmtr. "tranquille" szc de evrilmemitir. Sonraki dizede "her gnk" ifadesi yoktur. "Sakin grlt" de

kendi iinde eliik durmaktadr, oysa dertsiz, tasasz uultu olarak evirmek daha uygun olurdu. 3b) Aslnda szckler araclyla kurmaya alt eyi, air bu kez aka dile getiririr: /Tanrm, Tanrm yaam, yaln ve sessizdir/. Oysa Erdoan Alkan'n evirisinde yaama zlem ve imrenmeyle bir bak sz konusudur. Ve Erdoan Alkan, biimsel benzerlik sorununu zmek iin "Tanrm" lemitir. Uultu sakin szcyle buluturulmu, ama ben bu uultunun dertsiz, tasasz olmas gerektii zerinde israr ediyorum, zira an sesinden baka, aire akseden kentin varln dile getiren dzenli, kenti krsaldan ayran rutin bir sesel niteliktir. Bu sesel nitelik, kente zg grlty genelletirmesi, bireysel zelllikleri ntrletirmesi sonucu tasaszdr. Varsa tasa bu sesin derinlerindedir, air ise onu dardan, uzaktan yansy biimiyle alglamakta, bylece onu sakin bir grlt, sakin bir uultu olarak deil de tasasz, gndelik, iinde gcnde, yaamn ark iinde, d dnyann bilincinde olmakszn yaayp gidenlerin kaynat bir uzam olarak gryor, oysa kendisi, iinde bulunduu uzamda nesneden giderek benden tanrya bir varlk felsefesinin sorunlaryla cebellemektedir. Dolaysyla kartlk buras/oras: krsal/kentsel ve de ben, biz /bakalar arasnda kurulmaktadr. Yoksa ama-metnin ne kard gibi kentte olmaya can atma kesinlikle sz konusu deildir. 3c) nceki kaynak-metinler gibi bu da yaam kente bal klmaktadr. Oysa dikkatle baklnca "tranquille (=sessiz) ile rumeur (=uultu, grlt)"nn kartlklar, dolaysyla bu szckleri barndran ikiliklerin birbirleriyle ztlklarn somutlamaktadr. Sanrm burada "basit /tasasz" olarak alnmas gereken szckler "sade ve yumuak"; "sade ve sakin" olarak alnnca, elbette bir de l (=orada) szcnn kullanmlarndaki kartlk eitlie, aynilie dntrlm. Oysa birincisinde, buraya dein anlattklar dolaysyla ddnyay alglamas, yani bilinle alglanan (dnsel) varlk dnyas, brnde ise alglayamayanlar dnyas sz konusudur. Ve bu iki l szcnn biimsel kullanl fark da bu adan nemlidir. Biri bamszdr, ikincisi ise bamldr: "l, -l" Biri eylerin varln kavrayarak bamszlam, br ise eylerin varl iinde, varlklardan habersiz, bu eylerin varlklarn kendine dert etmiyor, dolaysyla kendi dndaki eylerden syrlamyor, bamszlaamyor. 4a) zne Tanr'ya ynelik konumasndan sonra bu kez kendine ynelik bir konuma iinde: "- Ne yaptn, Hey sen, u (kimse) /durmadan alayan /Syle ne yaptn, sen, u (kimse), genliini?" Bu bir i hesaplamas olarak alnabilecei gibi Tanr'nn zneye (onu kendine getirmeye ynelik) seslenii, sorgulay, onu ar olarak da yorumlanabilir. Bu ama-metin iirin biimsel yapsndaki iki kez yinelemelerle bantl olan kesitleri tmden kaldrp, yinelemesiz bir anlatm ortaya karm. Elbette byle

bir anlatm, eklemeleri zorunlu klar: "dversin dizini", "gel", "bakalm", "nettin". Bunlarn iinden bir "nettin" yineleme olarak deerlendirilebilir ama hemen arka arkaya yapld iin bir ikileme olarak ele alnabilir. Burada bana yle bir kar kma yneltilebilir: iyi ama sen tm dilsel gelerin birebir, eksiksiz evrilmesinden yana msn, zgr eviriye kar msn? Elbette hayr. ancak ncelikle kaynak metnin anlalmasna iletecek ilevsel birimlerin deeri ile ama-metinlerdeki, birimler arasndaki ayrlklarn irdelenmesi ve bunlarn ayni ilevde olup olmadklarnn sorgulanmas gerekir diye dnyorum. Bir ama-metin, kaynak-metinden tmden ayr bir anlatm biimi, hatta tmden ayr szckler ve konu bile seebilir, ama anlatcnn iirsel edimlerine denk dmelidir eviri, ilemlerine deil. Byle bir evirinin de ok byk ustalk ve iilik istedii ortadadr. Yoksa, "canm benimki zgr eviri, elbette tpatp ayni olmayacak", ya da "iir, kardeim her gesiyle aynen evrilemez zaten" deyip iin iinden kolayc syrlmalarla kamayz. Her iirin, bakn burada genel olarak deil de zel olarak iir-birimden sz ediyorum, kendine gre evirilme glkleri, eviri sorunlar olabilir. te, ncelikle bunlarn saptanmas gerekir. imdi bu ama-metnin aktard edime bir bakalm. Her eyden nce "sen" ve "gel syle" derhal kendisi dnda bir kiiyi dndrmekte. Ve edim bir bakasn sorgulamaya dnmekte. Oysa kaynak-metinde "sen", "ite burada olan", kendi iinde blnm 'ben'dir. Dolaysyla edim de kendisiyle hesaplama, daha nce kentte yaam olduu sorumsuz, tasasz yaamdan pimanlk duyma edimidir. 4b) Bu ama metin de yine blnm bir 'ben'in konumasn deil de iki ayr kiiden birinin, brn sorgulamas, sulamas olarak beliriyor. Bunun nedeni de, kaynak-metindeki voil' (=ite)'nn eksiltilmi olmas ve ama-metinde de "sen" ile "ki"nin arka arkaya verilmi olmasdr. Yine de Erdoan Alkan evirisinin ok ilenmi, dnlm bir eviri olduunu sylemeliyim. "Durmadan alayan" yerine "alarsn byle" kullanmn "syle" ye uyak olutursun diye semi. "Byle alamak" da "durmadan alamak" gibi ok alamay iaret edebilir. Ben de, ikinci evirimde, Erdoan Alkan'n "byle /syle" uyan yeledim. 4c) Bu kaynak-metinde iki ayr kiinin sylemi daha bir belirginletirilmi. Ne yaptn , yinelenirken "n'aptn"a dntrlm. Bu ama-metin hem anlama hem de iirselletirme asndan daha henz iin banda, acemiliklerle dolu bir evirmeni iaret ediyor. *** Sonu yerine: bu iirin, be yl nce yaptm, anlamsal evirisi ile (o gn yapm olduum eviride hi bir deiiklie gitmeden) yeniden ama iirselletirmeye, elimden geldiince abalayp yaptm ikinci bir

eviriyi sunarak; son gerekletirdiim ama-metnin, kaynak-metnin poetikasn en iyi yanstan deil, ama birilerinin daha sonra, en iyi yanstabileceine inandm belirterek bu yazy noktalayaym: bilgelik vi Gk, zerinde atnn yle mavi, yle durgun! Bir aa, zerinde atnn Sallyor dallarn. an, grlen gkyznde, nlyor yavaa. Bir ku grlen aata tyor derdini. Tanrm, Tanrm, yaam orada, Yaln ve sessiz. Oradaki, u huzurlu grlt ehirden geliyor. -Ne yaptn, hey sen buradaki Durmadan alayan, Syle, sen buradaki, Ne yaptn genliini? ev: Mustafa Durak 1989 bilgelik vi Gkyz, dam zerindeki Masmavi, dupduru. Bir aa, dam zerindeki Sallyor dallar. Grlen gkyznde, u an, nlar ar ar. Grlen gkyznde, bir ku Dertlerini akr. Tanrm, Tanrm, hayat orada Sessiz ve yalndr

u tasasz uultular da O ehirden yansr. -Ne yaptn, hey sen buradaki Alyorsun byle Ve ne yaptn, sen buradaki, Genliini syle. ev: Mustafa Durak 1994 Notlar: 1) Bu blm, Langue Franaise adl derginin 49. saysnda (1981) yer alan 'Nicolas Ruwet; Musique et Vision Chez Paul verlaine' yazsndan biraz ksaltlarak yaplm zgr bir eviridir. 2) Trkedeki geni, imdiki ve srekli imdiki zaman, baz kullanmlarda dilek kipinin imdiki zamann karlar. 3) dili gemi (genellikle). 4) Franszcada zneyi belirsiz, ntr olarak ifade etmede kullanlan, homme (=insan) szcnden yaplm bir zamir. 5) Franszcasnn ilk anlam "ark sylyor" bunu alt balkta "dile getiriyor" diye evirdim. 6) Brice Parain; Recherches sur la Nature et les Fonctions du Langage, Gallimard; Paris; 1942 7) Ayni yazar ayni yaz (s: 28-29) 8) Ayay (s:217-219) 9) [Jean Richer;] Paul Verlaine; Yaam, Sanat ve iirleri; trkesi: Erdoan Alkan; Alaz yaynclk, istanbul; 1984 2.bask iinde. Fransz iirinden Esintiler; Trkesi: Yakup Yaa; Ar Eitim Fakltesi; Ar; 1993 Orhan lkl; Franszcada ok nl iirler; Ankara; 1992