T.C.

MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI KELAM B L M DALI

BKILLN VE KD ABDLCEBBRA GRE RIZIK VE ECEL PROBLEM Yksek Lisans Tezi

FAT H YE LTA

stanbul, 2007

T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI KELAM B L M DALI

BKILLN VE KD ABDLCEBBRA GRE RIZIK VE ECEL PROBLEM Yksek Lisans Tezi

FAT H YE LTA

Danman: PROF. DR. LYAS ELEB

stanbul, 2007

II

III

KISALTMALAR
a.g.e. : ad geen eser bsk. c. DA : bask : cilt : Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

E FD : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi h. haz. ED md. nr. . r.a. s. s.a.v. rh. terc. thk. ts. t.y. v.b. yay. y.y. : hicr : hazrlayan : slm limler Enstits Dergisi : maddesi : nereden : lm tarihi : radyallahu anh : sayfa : sallallahu aleyhi vesellem : erheden : tercme eden : tahkik eden : tarihsiz : tarih yok : ve benzeri : yaynlayan : yer yok

IV

 NDEK LER KISALTMALAR ..IV

G R :
I. YNTEM VE KAYNAKLAR A. TEZ N KONUSU VE NEM 1 B. ALIMADA TAK P ED LEN YNTEM ...2 C. KAYNAKLAR .4 II. RIZIK VE ECEL KAVRAMLARINA GENEL BAKI A. RIZIK ...6 1. KURANDA RIZIK KAVRAMI ...9 2. HAD SLERDE RIZIK KAVRAMI ..17 3. SLAM MEZHEPLER NE GRE RIZIK KAVRAMI .....19

B. ECEL ..26 1. KURANDA ECEL KAVRAMI .....26 2. HAD SLERDE ECEL KAVRAMI ....34 3. SLM MEZHEPLER NE GRE ECEL KAVRAMI ......41

B R NC BLM :
I. BKILLNYE GRE ECEL VE RIZIK A. BKILLNYE GRE ECEL 1. ECEL KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI ..53 2. ECEL N TEK OLUP OLMAMASI ...... 53 3. KULLANILAN AKL DEL LLER ...55 B. BKILLNYE GRE RIZIK 1. HARAMIN RIZIK OLUP OLMAMASI .....57 2. RIZIK N TEML K N ART OLUP OLMAMASI ..59

K NC BLM :
I. KD ABDLCEBBRA GRE ECEL VE RIZIK A. KD ABDLCEBBRA GRE ECEL 1. ECEL KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI..62 2. ECEL N TEK OLUP OLMAMASI ...64 3. KULLANILAN DEL LLER ..74 4. BEDA VE ECEL KAVRAMI ......76 5. SALAH MESELES VE ECEL KAVRAMI ..78 B. KD ABDLCEBBRA GRE RIZIK 1. RIZIK KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI ...80 2. HARAMIN RIZIK OLUP OLMAMASI ....84 3. RIZKIN ALLAHA SNAD ED LMES ....93 4. RIZKIN TALEP ED LMES ..97 5. SALAH MESELES VE RIZIK KAVRAMI ..102

NC BLM :
I. KD ABDLCEBBR LE BKILLNN N RIZIK VE ECEL
GRLER N N KARILATIRILMASI A. ECEL KONUSUNDA KARILATIRMA 1. ECEL KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI AISINDAN KARILATIRMA .......105 2. ECEL N DE P DE MEYECE AISINDAN KARILATIRMA ...106 3. HER NSAN N B R ECEL TAKD R ED LD AISINDAN KARILATIRMA .106 4. KULLANDIKLARI DEL LLER N KARILATIRILMASI .....109

VI

B. RIZIK KONUSUNDA KARILATIRMA 1. RIZIK KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI AISINDAN KARILATIRMA ....113 2. RIZIN ALLAHA N SBET ED LMES AISINDAN KARILATIRMA ..114 3. HARAMIN RIZIK OLUP OLMADII AISINDAN KARILATIRMA ..115

SONU .117 B BL YOGRAFYA ..120

VII

G R : YNTEM VE KAYNAKLAR
A. TEZ N KONUSU VE NEM nsann kaderi meselesi, insanln var oluuyla birlikte zihinleri megul eden konulardan biri olmutur. Her insan bu dnyaya neden geldii ve nereye gideceini dnmekle beraber, bunlarn belli bir iradeyle ynlendirilip slam ynlendirilmedii noktasn da sorgulamtr. Kader meselesini semvi din sistematik olarak

en geni anlamda ele alp aklayan

slamdr. Mesele

dnyasnda yeni mezheplerin domasna neden olmu, hakknda birok eser telif edilmi ve aratrmalar yaplmtr. Biz de aratrmamzn konusunun bu meseleyle ilgili olmasn uygun grdk. Kader meselesinin ok geni bir konu olmas ve birok meseleyle ilgisinin bulunmas nedeniyle konuyu biraz daraltarak, insan yaamyla ve insann Allaha kr vazifesini yerine getirmesiyle yakndan alakas olan rzk meselesini aratrma konusu yaptk. almann da doru yi dnld takdirde, sadece rzk konusunu ele konusuyla birlikte, bu olmad ortaya kmaktadr. Rzk

kavramla ilikili unsurlarn da incelenmesi gerekmektedir. Rzk kavramyla ok yakndan alakal bir mesele ecel bahsidir. nk slam inancna gre kiinin rzk eceliyle yakndan irtibatldr. nsann rzk, bu dnyada geirecei mre gre deimektedir. Bu sebeple rzk konusunun ecel konusuyla beraber ele alnma zorunluluu ortaya kmaktadr. Rzk ve ecel konularna kelam kaynaklarnda ya beraber ya da birbiri ardnda yer verilmesi, bu dncemizi desteklemektedir. Bu sebeple rzk ve ecel konularn ayn alma bal iinde aratrdk. Rzk ve ecel konularn geni bir ekilde aratrmann bir yksek lisans tezinin snrlarn zorlayacan ve konunun daha detayl ve derinlemesine ancak bir doktora tezinde incelenebilecei hususunun bilincindeyiz. Bundan dolay almamzda konularn biraz daraltlarak incelenmesinin daha doru daraltmak iin de, problemin bir yaklam olduunu ahslar baznda ele dnmekteyiz. Konuyu

alnmasnn daha isabetli olacan dndk. Bu sebeple Mutezile ve Ehl-i Snnet kelamclarndan birer rnekle konuyu inceledik. ahslarn seiminde Mutezile ve

Ehl-i Snnetin konuyla ilgili grlerini yanstmasna ve ayrntl bir ekilde aklamasna dikkat ettik. Bu sebeple konuyu nl Ear fkihi Kd Ebu Bekir Bklln afii fkihi Kd Abdlcebbr
2 1

kelamcs ve Mlik

ile Basra Mutezilesinin nl kelamcs ve

asndan ele aldk. Her iki alimin de kendi

mezheplerinin grlerini sistemletirmi olmalar seimlerinde etkili olmutur. B. ALIMADA TAK P ED LEN YNTEM almamza rzk ve ecel konularna genel bakla balanmtr. Rzk ve ecel kelimelerinin lgat anlamlar verilmi, daha sonra Kurana , hadislere ve itikad mezheplere gre konular incelenmitir. Aratrmamzda konu dil asndan incelenmekle birlikte tefsirciler ve slam filozoflarnn grlerine de yer verilmitir. Daha sonra mtekaddimn ve mteahhirn dnemi kelam alimlerinin grleri, ardndan yeni ilmi kelam dnemi alimlerinin de grleri verilerek bir btnlk salanmaya allmtr. Ayrca gnmzde telif edilmi eserlerle birlikte konu hakknda yaplm doktora tezleri ve yazlan makalelerden faydalanlmtr.
1. Bklln h. 330 (m. 941-42) ylnda Basrada domutur. Babas bakla ticaretiyle urat iin Bklln, Ukbera ve Badatta kadlk yapt iin Kd unvann almtr. lk renimini Basrada yaptktan sonra Badata giderek nl alimlerden ders almtr. Kelam, usul, ahlak, hadis ve fkh ilimlerini tahsil etmi, ilmi ahsiyetinde ise kelamclk yn ar basmtr. Genel olarak Earnin grlerini benimsemi fakat baz konularda farkl dnceleri de olmutur. Eariyye mezhebinin sistemli bir mezhep haline gelip yaylmasnda nemli hizmetleri olmu, Sunn kelamnn belli bal imamlar arasnda saylmtr. Eari kelamn bilgi problemi ve tabiat felsefesi asndan tamamlamtr. Eserlerinde akl deliller kullanm, nakl delilleri de ihmal etmemitir. Muhaliflerinin dncelerindeki eksiklik ve yanllklar ortaya koyarak kendi dncelerini savunmas onun cedel metodunu en iyi ekilde kullanmasndan kaynaklanmaktadr. Kelam, dinler tarihi, fkh ve tefsir ilimlerinde elli be civarnda kitap telif etmitir. Bunlardan sadece Temhd, el- nsf, el- ntisr, czl-Kuran, el-Beyn adl eserleri gnmze ulamtr. Bklln h. 403 (m.1013) ylnda Badatta vefat etmitir. Ayrntl bilgi iin bk. erafeddin Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, Ankara 1997, s. 16-48 ; Bklln , D A, c. IV, s. 531-535. 2. Kd Abdlcebbrn doum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber h. 320-325 (m. 932-937) yllar arasnda rann Hemedan blgesinde domutur. lk renimini bulunduu blgede yapm, ilk olarak Eariyye mezhebini benimsemi, daha sonra Basraya giderek Mutezile mezhebine gemitir. Kelam, Fkh, Tefsir, Hadis ilimleri tahsil etmi ve bu alanlarda eserler telif etmitir. Mutezile mezhebi iinde kadlkudt unvann alan tek kii olup, kendisinden nceki Mutezil alimlerin grlerini derlemi ve mezhebi sistematik bir hale getirmitir. Dneminde Basra ekolnn lideri ve en nemli temsilcisi olmutur. Mutezil alimlerin birikimlerinden yararlanm, ortaya koyduklar farkl grleri derleyip tasnif etmi, bazlarn kabul bazlarn da reddetmitir. Mezhebine ait bilgi ve grleri kayda geirmesi sayesinde Mutezilenin temel fikirleri gnmze kadar ulamtr. Kd Abdlcebbr h. 415 (m. 1025) ylnda Reyde vefat etmitir. Kelam alannda el-Mun, erhl-Usulil-hamse, Fazll-Itizl, Tesbt delilin-nbvve, el-Muht bit-teklf, elHilf beyne-eyhayn, Redn-Nasr, Kitabt-Tabai, el-Cedel, el-Hilf, el-Men vet-temn, elHikme adl eserleri vardr. Ayrntl bilgi iin bk. lyas elebi, slam nan Sisteminde Aklclk ve Kd Abdlcebbr, stanbul 2002, s. 205-222 ; Kd Abdlcebbr , D A, c. XXIV, s. 103-113.

Konumuzu aratrrken her trl kaynaktan verilen bilgilerin yannda kendi dncelerimizi de yeri geldike akladk. Rzk ve ecel konularna genel bir bakn yapld giri blmde yer verilen eserlerin yeterli olmadnn bilincindeyiz. Burada yapmaya altmz, Bklln ve Kd Abdlcebbra gre konuyu incelemeden nce rzk ve ecel konular hakknda ayrntya girilmemi bir ekilde bilgi vermektir. Bu sebeple incelenen kaynaklar snrl fakat her dnemi yanstacak ekilde seilmitir. Rzk ve ecel konular hakknda genel bilgi verildikten sonra birinci ve ikinci blmde Bklln ve Kd Abdlcebbra gre konu ayr ayr incelenmitir. Bu blmlerde melliflerin btn eserleri tarandktan sonra konumuzun yer ald eserler ayrntl bir ekilde incelenmitir. Melliflerin konuyla ilgili btn grleri hibir ksaltma ve eksiltme yaplmadan olduu gibi verilmeye allm, ou zaman birok mellifin gereksiz grerek yer vermedii ayrntlara deinilmitir. Bylece tarafndan paragrafta almtr. Aratrmamzn nc blmnde ise her iki kelamcya gre rzk ve ecel konular karlatrmal olarak verilmitir. Fakat sadece ortak olarak deinilen konulardaki grleri karlatrlmtr. Herhangi birinin gr beyan etmedii bir konu karlatrmaya tabi tutulmamtr. Daha sonra melliflerin grleri kendi amzdan deerlendirilerek konu sonlandrlmtr. Ayrca almamzda genel olarak rzk ve ecel konularnda ortaya km birtakm yanl deerlendirmeler irdelenmitir. Konuyla ilgili baz ayetlerle Hz. Peygamberin birok hadisi, slamn tevekkl anlayna uymayacak biimde yorumlanmtr. almamzda bu konulara da deinilmitir. melliflerin tespit eserlerinde bizim gremediimiz noktalarn, grleri okuyucu verilirken edilebilmesi amalanmtr. Melliflerin

eserden olduu gibi alnt yaplmaya allm, yoruma daha sonra ayr bir yer verilmitir. Bylece kendi yorum ve dncemiz de tartmaya

C. KAYNAKLAR 1. ANA KAYNAKLAR Aratrmamzdaki konularn ortaya konulmasnda ana kaynaklar esas

alnmtr. Bavurduumuz ilk ve en nemli kaynak Kuran- Kerim, onun uygulamas ve aklamas olan Hz. Peygamberin hadisleri, konumuzla ilgili ayetleri yorumlayan tefsir kitaplar olmutur. Terim ve kavramlarn kelime anlamlarnn ve aklamalarnn verilmesinde bn Manzurun Lisnl-arab, Rab elsfahnnin el-Mfredt, Firuzbdnin Kmusul-muht, Tehnevnin Kef ve Crcnnin Tarift
5

adl eserlerinden faydalanlmtr. Bkllnnin rzk ve ecel

3

konularndaki grleri iin Temhd erhul-usulil-hamse rd, Matrdnin bavurulmutur. ve mezheplerin konuya baknda

ve
6

el- nsf, adl

Kd

Abdlcebbrn

el-Mun

eserleri incelenmitir tikd el- ktisad adl eserlerine

Earnin Makalt ve el- bne, Cveynnin elTusnin

Kitabt-tevhd,

3. Mevcut Kelam kitaplarnn en nemlilerinden saylan bu eserin Sleymaniye Ktphanesinde iki nshas bulunmaktadr. Eser Muhammed Abdlhadi Ebu Ride ve Muhammed Mahmud el-Hudayri tarafndan yaymlanm, Ahmed Haydar tarafndan ise tahkik edilerek yaymlanmtr. Eser Muattla, Rfize, Havric ve Mutezile mezhebinin baz grlerine reddiye olarak yazlmtr. Ayrntl bilg iin bk. erafeddin Glck, Bklln ve nsann Fiilleri, Ankara 1997, s. 42. 4. Bkllnnin kelama dair dier eseridir. Eser Bkllnnin Risletl-Hrre adl eseriyle ayndr. Daha ok tartmaya yol aan meseleler zerinde durulmutur. Uluhiyet, isbt- vacib, efl-i ibd, ahiret, iman, nbvvet, imamet ve halkul-Kuran meselelerine yer verilmitir. M. Zahid Kevsernin tek nshaya dayanarak nerettii eser, Ahmed Haydar tarafndan yalnzca hadis tahricleri ilave edilerek yeniden yaymlanmtr. Ayrntl bilg iin bk. M. Sait zvarl, el- nsf, D A, c. XXII, s.319. 5. Kaynaklarda Kd Abdlcebbra izfe edilmekle birlikte ona aidiyeti ve yaymda esas alnan nshalarn otantiklii konusunda pheler vardr. Mutezilenin be temel prensibinin ele alnd eseri Abdlkerim Osman Kd Abdlcebbra nispet ederek yaymlamtr. Kd Abdlcebbr zerine alma yapan Batl aratrmaclar eserin, mellifin el-Usll-hamse adl eserinin Zeyd rencisi Kvmddin Mankdim tarafndan yaplan erhi olduunu ileri srmektedir. Bu nsha Abdlkerim Osman tarafndan 1965te Kahirede yaymlamtr. Ayrntl bilg iin bk. Metin Yurdagr, Kd Abdlcebbr , D A, c.XXIV, s. 103. 6. Kd Abdlcebbrn Mutezilenin temel grlerine dair telif ettii eseridir. Mutezilenin inan ve dnce sistemini ortaya koyan bir ansiklopedi durumundadr. Mutezilenin douundan m. XI. yzyln bana kadar gelen srete tartlan btn konular ihtiva etmektedir. Mutezile alimlerinin gnmze ulamayan grlerini aktarmakta, bylece Mutezil dnce zincirinin kopuk halkalarn tamamlamaktadr. Yirmi czden meydana geldii anlalan eserin 1. 2. 3. 10. 18. ve 19. ciltlerinin varl bilinmemektedir. el-Mun ilk defa 1951 ylnda Yemene gnderilen bir heyet tarafndan tespit edilmi ve ilim dnyasna kazandrlmtr. Ayrntl bilg iin bk. lyas elebi, el-Mun, D A, c. XXX, s. 382-384.

2. TL KAYNAKLAR Konumuzla Fuad Abdubknin ilgili ayetlerin adl aklanmasnda eserinden, Rznin Tefsirul-kebr, hadislerinin Sitteden

Tabernin Cmiul-beyn adl tefsirlerinden, ayetlerin tespit ve snflandrlmasnda M. el-Mucem Hz. Peygamber ve bulunmasnda ise el-Muceml-mfehres li ehadisin-Neb Ktb

faydalanlmtr. almamzda tefsir alannda bavurduumuz modern kaynaklar arasnda Elmall Hamdi Yazrn Hak Dini Kuran Dili, Seyyid Kutubun Fzillil-Kuran, Muhammed Yolu Esedin adl Kuran Mesaj, Hayrettin Karaman ve isminin arkadalarnn Kuran Beyhaknin el-Esma eserleri Gazzalinin bulunmaktadr. Rezzk Esm-i hsna

aklamasnda Halmnin Minhc, Zecccnin tikk, Zecccn Tefsiru esmaillah, ves-sfat, erhi, Rznin Cevmiul-beyyint ve Sadrettin Konevinin Esma-i Hsna erhi adl eserlerine bavurulmutur. Yine kelm alannda Taftaznnin erhl-akaid, ehristnnin Nihyetlikdm, Sbunnin el-Bidye, Beyhaknin el- tikad, Gazzlnin Sirct-talibn, Ali el-Krnin Nesefnin Topalolunu el-Fkhl-ekber erhi, Abdullatif Harptnin Tenkhul-kelam, mer Bahrul-kelm, Sbhnnin slamda nan el-Kaza kelam vel-kader eserleri Yepremin adl arasndan rade eserleri Bekir Hrriyeti nan Nasuhi Bilmenin Muvazzah lmi Kelam, mer Nesefnin Akaid, Ebul-Mun enkullanlmtr. Ayrca gnmzde telif edilen

Esaslar, Saim slam Akaidi, rzk ve ecel

ve mam Matridi, erafeddin Glckn Bkllni ve nsann Fiileri ve Kelam, Saim Klavuzun Anahatlaryla Sorunu, Kenan bavurulmutur. Yine konumuzla ilgili Sleyman Ate ve Metin Yurdagrn makalelerine, ayrca konuyla ilgili Muhit Mertin Kaza ve Kader Dairesinde Rzk ve ktisadi Hayat ve Namk Kemal Okumuun Kelamda Ecel Problemi adl doktora tezlerine bavurulmutur. Bununla beraber kullanlmtr. fkh alannda Mevslnin el- htiyr, slmi ilimlerin dnda Nuri Kzlcan ve Sevgi Brnn Biyoloji adl eserleri mann lyas elebinin konusundaki slam Sisteminde Aklclk ve Kd Abdlcebbr, lhmi Glerin Allahn Ahlakilii aratrmasna

II. RIZIK ve ECEL KAVRAMLARINA GENEL BAKI Allah insan en gzel biimde yaratm7 ve onu imtihan etmek maksadyla yeryzne gndermitir.8 Peygamberler vastasyla insanlara emir ve yasaklarn karsnda da krederek imtihan bildiren Allah, bazen musibet, bazen de nimet vererek onlar denemitir. nsan ancak musibetler karsnda sabredip, nimetler kazanabilmektedir. Konuyla ilgili olarak Kuranda: Andolsun ki biz sizi biraz korku, alk, mallardan, canlardan ve meyvelerden eksiltmek suretiyle deneyeceiz. Sabredenleri mjdele. 9 buyrulmutur. nsanolu yiyen, ien ve hayatn devam ettirmek iin rzka ihtiya duyan bir varlktr. Bu sebeple imtihan sadece uhrev olarak dnmek doru deildir. nk insan sonsuz bir mutluluu elde etmeyi amalarken, hayatn devam ettirmelidir. Bu sebeple kulluk vazifesini yerine getirirken, hayatta kalmak iin almak, yani rzkn elde etmek mecburiyetindedir. nsan alarak rzkn elde edecek, bu rzk onun hayatta kalmasn salayacak, hayatta kald mddet iinde de Allahn istedii hayat tarzn yaayarak ebedi olan cennet hayatn kazanacaktr. Ne gariptir ki; imtihan olabilmesi iin rzkla hayatta kalabilen insan, rzkn kazanma ve harcama konusunda da bir imtihana tabidir. nk Allah insandan, rzkn hell yoldan kazanmasn, hell bir yola ll olarak harcamasn emretmektedir. Yani rzk konusunda, imtihan iinde imtihan vardr. A. RIZIK Rzk kelimesi, Arapada ra-ze-ka fiilinin mastar olup ayn zamanda isim olarak kullanlan bir kelimedir. Lgatte kendisinden faydalanlan ey olarak tarifi yaplmakta, oulu erzk eklinde gelmektedir.10 Yine rzk kelimesi nasip, pay ve hisse anlamlarna da gelmektedir.11 Terim olarak rzk ise: Allah Taalann, canlya sevkettii ve canlnn yedii
7. Tn, 95 / 4. 8. Zriyt, 51 / 56. 9. Bakara, 2 / 155. 10. Fruzbd, Kmsul-muht, Beyrut, 1986, s.1144. 11. Fahreddin er-Rz, et-Tefsrl- Kebr, Beyrut, 1934-1962, c.I, s. 461-462.

eyin addr.

12

diye tarif edilmitir. Bununla beraber Allah Taalann hayvana iin var ettii besindir.13 diye de tarifi yaplmaktadr. Bu

(canlya) yemesi

tariflerde sadece yenilen-iilen eylerin rzka dahil edilmesi ve baka eylerin tarifin dnda braklmas, tarifin biraz daraltld fikrini vermektedir. nk rzkn lgat anlam ve bu mevzudaki ayet ve hadislerin ifadeleri tarifin daha kapsaml olabileceini gstermektedir. Lgatte, kendisinden faydalanlan ey, at ve pay eklindeki tarifi esas olarak alnrsa, yenilen-iilen eylerle beraber kendilerinden baka yollarla istifade edilen eylerin de rzkn tanm iine girmesi gerekir.14 Bu sebeple rzk kelimesinin Allahn canlya verdii, hell veya haram olsun gdalanma ve baka bir yolla onunla faydaland eydir. 15 diye de kapsam biraz daha geniletilerek tanm yaplmtr. Yine rzk kelimesi Dnyev veya uhrev ihsan, mideye ulaan ve onunla gdaland nasip 16 olarak da tanmlanmtr. En son olarak : Maddi ihtiya iin gerekli olan nimet, insann yararlanabildii her trl mal ve varlk olarak da tanmlanmtr.17 Hasan Basrye (. 110 / 728) gre rzk: Allahn bir canlya bir eyden faydalanma imkan verip bakalarnn, onun o eyden faydalanmasna mni olmalarn engellemesidir. Biz Allah, bize rzk olarak mallar verdi. dediimiz zaman bunun manas O, o mallardan bize istifade imkan verdi. demektir. Rz (. 606 / 1209) ise rzkn Arap lisannda pay ve hisse anlamlarna geldiini, payn da bakasnn deil, o kiinin nasibi olduunu belirtir. Yaplan baz rzk tanmlarn da u ekilde eletirir: Baz ulema rzk yenilen veya kullanlan her eydir demilerdir ki, bu yanltr. nk Cenab- Hak, bize rzk olarak verdii eylerden infakta bulunmamz emrederek Size verdiimiz rzklardan infak edin. ( 63 / 10) buyurmutur. ayet rzk, yenilen ey olsayd, onu harcamak mmkn olmazd. Dierleri ise; rzk malik olunan eydir demilerdir ki, bu da yanltr. nk insan bazen Allahm, bana rzk olarak salih bir ocuk, sliha bir zevce ver. diye dua eder. Fakat o ne ocua, ne de hanma mlik olur. Ayn ekilde kii Allahm, bana rzk olarak akl ver. der ki, akl
12. Taftzn, erhl-Akaidin-Nesefiyye, Kahire, 1988, s.64. 13. Seyyid erif Crcni, et-Tarft, Beyrut, 1983, s. 110. 14. Muhit Mert, Kaza ve Kader Dairesinde Rzk ve ktisadi Hayat, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,Yaynlanmam Doktora Tezi, 1994 , s. 56. 15. Muhammed Ali et-Tehnev, Kef stlahtil-funn vel-ulm, Beyrut, 1996, c.I, s.757. 16. Rap el- sfehn, Mfredt elfzil-Kuran, Beyrut, 2002, c.I, s. 351. 17. Abdlkerim e-ehristn, Nihayetl ikdm fi ilmil-kelm, London, 1934, s. 410.

mlk deildir. Yine hayvanlarn rzklar vardr, fakat mlkleri yoktur.

18

Grld

gibi Rz, rzk yenilen, kullanlan ey ve mlkiyet olarak tarif edenleri eletirmi, Hasan Basrnin rzk tanmn vererek, bu tanm desteklemi ve yeni bir rzk tanm yapmamtr. Elmall Hamdi Yazr (. 1942) da Bakara suresinin 3. ayetini tefsir ederken rzk kelimesinin kapsamn daha da geniletmekte, rzkn maddi eylerle beraber manevi eyleri de iine aldn ifade etmektedir. Elmall rzkn tarifindeki yeme ifadesini faydalanma ile izah ederek iecek, giyecek, ilim, marifet, kudret, amel, evlat ve zevceyi de kapsadn yani mutlak bir faydalanma ifade ettiini, fakat btn bunlar iin bilfiil faydalanmann art olduunu, bilfiil faydalanlmayan eylerin rzk olamayacan savunmaktadr.19 Bakara sresinin 3. ayetini tefsir ederken, rzk, insanlarn ellerindeki servet ve paralar
20

ve dnya nimetleri, yer alt ve yer st servetleri

21

olarak da

deerlendirenler olmutur. Gerek mnada rzk, canllarn yiyerek beslendii eylerin ismidir. Konuyla ilgili olarak tarafna aittir. Kurandaki
22

Emzirmeyi tamamlatmak isteyen (baba) iin, anneler

ocuklarn iki tam yl emzirirler. Onlarn rfe uygun olarak rzklar ve giyimleri baba ve Cehennem ehli, cennet ehline; suyunuzdan veya Allahn size verdii rzktan biraz da bize verin! diye seslenirler.23 ayetlerinde rzk kelimesinin giyecek ve sudan ayr zikredilmesi, rzk kelimesi ile giyecek ve suyun ayr ayr eyler olduunu gstermektedir. yleyse yiyecekler dndaki eyler iin rzk kelimesinin kullanlmas mecazdr. nsann nasibi olduu ve btn bunlardan onlar faydaland iin yiyecekler dndaki su, giyecek vb. eylere gerek mnada, mnev eylere de mecaz manada rzk denilmitir. Rzk kelimesini ilk tarif edenler genelde gerek manasn esas alarak canlnn yedii eyler diye tarif ederken, daha sonra tarif edenler mecaz manasn da tarifin iine alarak kendisinden faydalanlan eyler diye daha geni bir tanm yapmlardr.
18. Fahreddin er-Rz, et-Tefsirl-Kebr, c.I, s.36. 19. M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul, 1935, c.I, s.192. 20. Seyyid Kutub, F zillil-Kuran, stanbul, ts. , c. I, s. 80. 21. Hayrettin Karaman, Kuran Yolu, Ankara, 2006, c. I, s. 20. 22. Bakara, 2 / 233. 23. Araf, 7 / 50.

Sonu olarak rzk drt grupta ele alnabilir: 1-Gerek mnasyla insan hayatnn devamn salayan her trl gdalardr. Bu, ilk tarif edenlerin tanmna uygundur. 2- Kullansn ya da kullanmasn insann mlkiyeti altnda bulunan mallardr. Bu tanm giysi, ev, araba vb. eyleri de tanma eklemi olmaktadr. 3- nsan istifde etsin ya da kaynaklarn iine almaktadr. 4 -Maddi eyler dnda insanlarn yararlandklar mnev ve uhrev ihsanlardr. Bu madde ile de insann faydaland ilim, mrifet, kudret gibi mnev eylerle, ahirette inanan insanlara dnyadaki nimetlere benzer ve bu nimetlerden farkl olarak verilecek olan cennet nimetleri de tanma dahil edilmi olmaktadr. Kuranda, ehitlerin Allahn nimetinden rzklandrldn bildiren ayet rzkn tanm iine alnmas gerektiini gstermektedir. 1. KURANDA RIZIK KAVRAMI Kurann gnderilme gayesi, insana onu yoktan var eden, ona her trl nimeti veren Rabbini tantmaktr. Kiinin Rabbini tanmas iin Kurann getirmi olduu delillerden biri de mmkndr: a- Hayvn rnler: Kuran genel olarak hayvan rnlerden bahsederken, insanlar tarafndan kesilip yenen hayvanlardan sz eder: Allah, kimine binesiniz, kimini yiyesiniz diye sizin iin hayvanlar yaratandr. 25. Bunun yannda hayvan ismi olarak balk, hayvn rn olarak st ve baldan zel olarak bahsetmektedir.26 b- Bitkiler: Kuranda bitkilerden bahe, rn, sebze, ekin ve meyve gibi genel ifadelerle sz edilmektedir: ardakl ve ardaksz baheleri, rnleri, eit eit hurmalar, ekinleri, birbirine benzer benzemez biimde zeytin ve narlar yaratan Odur. Her biri meyve verdii zaman meyvesinden yeyin. Devirilip topland gn de hakkn
24. l-i mran, 3 / 169. 25. Mmin, 6 / 141. 26. Nahl, 16 / 14, 66, 69.
24

etmesin

kainatta

bulunan

nesne

ve

tmdr. Bu da rzk, son tarif edenlerin kastettikleri eyleri tanmn

, uhrevi ihsanlarn da

rzk

delilidir.

Kuranda

insanlara

rzk

olarak

verilen

nimetlerden bahsedilmektedir. Bu nimetleri genel itibariyle drt kategoriye ayrmak

verin, fakat israf etmeyin. nk Allah israf edenleri sevmez.27 Kuranda genel ifadelerle rzktan bahsedilirken nar, zeytin, hurma ve zm aka isim olarak gemektedir.28 c- Su : Kuranda hayatn vazgeilmez unsuru olan sudan bahsedilirken, birok ayette bitkilerin yetiip bymesi iin bir sebep olarak gsterilmektedir: O gkten su indirerek onunla, size besin olsun diye eitli rnler kard.29 , Gkten suyu indiren Odur. Ondan hem size iecek vardr, hem de hayvanlarnz otlatacanz bitkiler.30 d- Temiz ve Gzel eyler: Allah insanlara temiz ve gzel eyleri, insan tabiatnn nefret etmeyecei, aksine holanaca ve ihtiya duyaca eyleri rzk olarak vermitir. Biz, hakikaten insanolunu an ve eref sahibi kldk. Onlar karada ve denizde tadk, kendilerini tayyibt (temiz ve gzel rzk) la rzklandrdk. Yine yarattklarmzn biroundan stn kldk.31 Yukardaki ayetlerden de anlald gibi Allah insanlar ihtiya duyduklar temiz ve gzel nimetlerle rzklandrm ve Kuranda bu nimetlerden bazen genel olarak, bazen de zel olarak ismini zikrederek bahsetmektedir. Kuranda rzk deliline sk sk rastlanmaktadr. Rzk kelimesi de Kuran da 127 yerde gemektedir.32 Kurann rzk kelimesine vermi olduu bu nem, rzkn insan hayat ile yakndan alakal olmas, ayrca konunun Allaha iman ve insann kretmesiyle olan yakn ilikisi sebebiyledir. Kuranda ayrmak mmkn olmaktadr: 1) Allahn insanlar temiz rzklarla rzklandrd ve bu temiz rzklardan yemeye tevik eden ayetler: kredesiniz diye Allah size yer yurt verdi; yardmyla sizi destekledi ve sizi temiz olanlardan rzklandrd.33 , Allahn rzkndan temiz olanlarndan yeyin.34
27. Enam, 6 / 141. 28. Nahl, 16 / 67 ; Enam, 6 / 141. 29. Bakara, 2 / 22. 30. Nahl, 16 / 10. 31. sr, 17 / 70. 32. M. Fuad Abdlbaki, el-Muceml-mfehres li- elfzil-Kurnil-Kerim, Kahire, 1987, s. 394 -397. 33. Enfl, 8 / 26. 34. Maide, 5 / 88.

rzkla alakal ayetleri

incelediimizde, ayetlerde vurgulanmak istenen noktalara gre bu ayetleri be blme

10

2) Allahn raz olduu kullarn dnyada ve ahirette rzklandracana dair ayetler: man edip, salih amel ileyenleri mjdele; Onlar iin altndan rmaklar akan cennetler var. Cennetteki hangi meyveden rzklandka; Ha ite, bunlar bizim nceden rzklandmz eyler! diyecekler.35 3) Allahn rzk olarak verdii nimetlerden, yine Onun yolunda infak etmeye tevik eden ayetler: Ey iman edenler! Kendisinde artk alveri, dostluk ve kayrma bulunmayan gn gelmeden nce, size verdiimiz rzktan hayr yolunda harcayn. Gerekleri inkar edenler ancak zalimlerdir.36 , Onlar namazlarn dosdoru klan ve kendilerine rzk olarak verdiimizden harcayan kimselerdir.37. Rzkn baz insanlar tarafndan yanl olarak kullanldnn bildirildii ayetler de, bu kategoriye girmektedir. nk bu madde genel itibariyle rzkn nasl kullanlmas gerektiini bildiren ayetlerdir. Bu sebeple Allahn kullarndan rzk infak etmelerini istedii ayetlere burada yer verdik. Yine insanlarn rzk yanl kullandnn bildirildii ayetler, netice itibariyle rzkn bu yanl kullanmn yasaklayp, insanlar infaka tevik ettiinden, bu ayetlere bu madde iinde yer verilmesinin doru olacan dnmekteyiz. Konuyla ilgili olarak Allah Kuranda yle buyurmaktadr: Bir de kendilerine rzk olarak verdiklerimizden, mahiyetini bilmedikleri eylere (putlara) pay ayryorlar.38 , Bilgisizlikleri yznden beyinsizce ocuklarn ldrenler ve Allahn kendilerine verdii rzk, Allaha iftira ederek (kadnlara) haram klanlar, muhakkak ki ziyana uramlardr.39 4) Allahtan bakasnn rzk veremeyeceinin ve Allahn da rzk dilediine, diledii kadar vereceinin vurguland ayetler: Allah size verdii rzk kesiverse, size rzk verebilecek olan kimdir? Hayr, onlar azgnlk ve nefrette
42

direnip

durmaktadrlar.40 , De ki; Size gkten ve yerden kim rzk veriyor.41 , Allah kullarna ltufkardr, dilediini rzklandrr. O kuvvetlidir, gldr. dilediine saysz rzk verir.43
35. Bakara, 2 / 25. 36. Bakara, 2 / 254. 37. Enfl, 8 / 3. 38. Nahl, 16 / 56. 39. Enm, 6 / 140. 40. Mlk, 67 / 21. 41. Yunus, 10 / 31. 42. ra, 42 / 19. 43. l-i mrn, 3 / 37.

, Allah

11

5) Rzkn Allah tarafndan garanti edildii ve onlarn da rzkn biz veririz.44 ,

ancak Allahtan istenmesi meyvelerden

gerektiini anlatan ayetler: Fakirlik korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin. Sizin de ( brahim) Rabbimiz! Onlar
45

rzklandr, belki de krederler, dedi. , Meryem olu sa yle dedi: Ey Rabbimiz! Bize gkten bir sofra indir ki, bizim iin, gemi ve geleceimiz iin bayram ve senden bir ayet olsun. Bizi rzklandr. Zaten sen rzk verenlerin en hayrlssn.46 Allah Kuranda phesiz rzk veren, g ve kuvvet sahibi olan ancak Allahtr.47 buyurmakta ve kendisi iin bu ayette rezzk ismini kullanmaktadr. Bu isim Kuranda sadece Allah iin kullanlmaktadr. Kuranda Emzirmeyi tamamlatmak isteyen (baba) iin anneler ocuklarn iki tam yl emzirirler. Onlarn rfe uygun olarak rzklar ve giyimleri baba tarafna aittir.48 buyrularak, rzk insana nispet edilmitir. Rzk kelimesinin, rzk veren ve rzka sebep olan anlamlarnda kullanldn ve insann da bir rzkn baka bir varla ulamasnda sebep ve vasta olduundan, ona da rzk kelimesinin kullanlabileceini syleyenler olmutur.49 Kuranda rezzk kelimesi sadece Allah iin kullanlmtr. Rzka sebep olmas asndan rzk insana nispet edilebilir. Fakat insan sadece rzka vasta ve sebep olabilir. Ayrca rzklandrma olay Allahn sadece rezzk sfatyla alakal deildir. Hem zt hem de subt sfatlarla ilgisi vardr. Subt sfatlarla ilgisi u ekildedir: Rzk verenin rzka ihtiyac olan varln talebini iitmesi gerekir ki, bu Allahn semi sfatyla alakaldr. itmenin yannda o canlnn hangi rzka ihtiyac olduunu bilmesi gerekir ki, bu da Allahn ilim sfatyla alakaldr. Yine ihtiyac bilmenin yannda o canl iin rzk yaratmas gerekir ki, bu da Allahn tekvin sfatyla alakaldr. Ayrca rzk o canlya ulatrabilmesi gerekir ki, bu da Allahn kudret sfatyla alakaldr. Bunun yannda canlya rzk vermeyi istemesi gerekir ki, bu da Allahn irade sfatyla ilgilidir. Yine Kuranda Allahn Biz senden rzk istemiyoruz. Sana rzk veren
44. Enm, 6 / 151; sr, 17 / 31. 45. brahim, 14 / 37. 46. Mide, 5 / 114. 47. Zriyt, 51 / 58. 48. Bakara, 2 / 233. 49. sfahn, el-Mfredt, c.I, s. 351.

12

biziz.50, Onlardan rzk istemem, beni doyurmalarn da istemem.51 buyurmas, Onun sonradan yaratlan varlklara benzemediini ortaya koyar ki, bu Allahn muhlefetn lil-havdis sfatyla alakaldr. Bunun yannda onlardan rzk istemem buyurmas, Onun dier varlklara ihtiyac olmadn gsterir ki, bu da Onun kyam binefsihi sfatyla ilgilidir. Allahn rezzk sfat ve yukarda yer verilen sfatlar ile rzklandrma gibi bir sistem iletilmektedir. Bu sfatlara sahip olmayann dnyadaki saysz varla rzk ulatrmas mmkn deildir. Ayrca Allah iin Kuranda rezzk sfat yannda, rzk verenlerin en hayrls52 ifadesi de kullanlmaktadr. Kuranda Yeryzndeki btn canllarn rzk Allaha aittir.53 , Nice canl vardr ki, rzkn temin edemez. Onlara da, size de rzk veren Allahtr. 54 buyrularak, canllarn rzklarnn gre garanti Allahn edildii bildirilmektedir. Ebul-Mun en-Nesefye yani garanti ettii rzk, kendisiyle (. 508 / 1115) tekeffl

gdalanmann meydana geldii eylerdir. Rzk fcirin fucuru ve mttakinin takvas ile ne artar ne de eksilir.55 Fakat herkes tarafndan bilinmektedir ki, bir insan alp kazanmak gibi yollarla rzkn peine dmeden, onu elde etmek iin bir gayret sarf etmeden rzkn elde edemez. Bu sebeple bir insann, hi almadan rzknn ayana gnderileceini dnmesi ve bu sebeple rzkn kazanmak iin bir gayret sarf etmemesi doru deildir. Rzkn garanti edilmesinden maksat; Allahn rzk yaratmas, insan rzka ihtiya ve istek duyacak ekilde yaratmas ve son olarak da canlya rzktan istifade yollarn retmesidir. Bu unsurdan bir tanesinin olmamas, rzklanma faaliyetinin meydana gelmesini engellemektedir. te rzkn Allah tarafndan garanti edilmesi, Allahn rzkn alt yapsn oluturmas yani yukarda zikredilen unsuru yaratmasdr. Btn canllar Allahn kendilerine verdii rzk ihtiyacyla hareket edecek, rzk elde etme yollarn kullanacak yani sebepleri yerine getirecek ve bylece kendisi iin yaratlm rzka ulaacaktr.
50. Th, 20 / 32. 51. Zriyt, 51 / 57. 52. Mide, 5 / 114; Hc, 22 / 58; Mminn, 23 / 72; Sebe, 34 / 35; Cuma, 62 / 11. 53. Hd, 11 / 6. 54. Ankebt, 29 / 60. 55. Ebul-Mun en-Nesef, Bahrul-kelm fi akid-i ehlil- slm , Konya, 1978, s. 42.

13

Ayrca Allahn rzk garanti ettiini bildirmesi, insanlarn bu gvenceye balanp rzknn ayana gelmesini bekleyerek tembellik etmesini gerektirmez. Rzkn insana ve dier varlklara garanti edilmesi Allaha ait bir itir. Rzkn temin etmek iin almak ve rzk aramak da canlnn grevidir. Bu sebeple insan tevekkl etmeli ve bu tevekkl sayesinde rzknn Allah tarafndan garanti edildiini bilmelidir. Bu gven kesinlikle tevekklden sonra olmal ve hibir zaman tembellie dnmemelidir. Yani tevekkl, canlnn rzka ihtiya duyduu anda deil, rzk elde etme gayretinden sonra yaplmaldr. Rzklanma, almaya ve ona ulamaya gc yeten canllar iin sz konusu olmaktadr. Fakat her canlnn almaya ya da ona ulamaya gc yetmemektedir. Anne karnnda veya domu ocuklar, ihtiyarlar iin Allahn rzk garanti etmesi u ekildedir: alp kazanmaktan aciz olanlarn rzklar ya biyolojik olarak ya da din bir ykmllkle bakalar tarafndan karlanmaktadr. rnein Allah, anne karnndaki yavrunun rzkn anneye balamtr. Emzirme devresinde olan ve rzkn elde edemeyen kk ocuklarn rzklar ana-babaya yklenmitir. Yallk ve hastalk sebebiyle aciz olanlarn rzklar da evlatlarna ve yaknlarna balanmtr. Eer anne-babalar kk ocuklarna, evlatlar yal anne ve babalarna yapmyorlarsa, o zaman dn bir v.s. gibi gelirleri kullanarak bu grevlerini ykmllk olarak bu grevi yerine getirmek

zorundadrlar.56 Eer onlarn bakacak yakn akrabalar yoksa, o zaman onlara zekt devlet bakar. Devlet, vatandalarna her trl sosyal gvenlii salamak zorundadr. Bir geliri olmayan ya da geliri kendisine yetmeyen kimselere devlet maa balar. Bakma muhta ihtiyarlara, ocukluk, hastalk ve dier nedenlerle aciz durumda bulunanlara devrinde byle
57

maa

balanr. Bu kimselerin mslman sosyal gvenlik salamak devletin

olmalar art deildir. Aciz olan btn vatandalar, bu haktan yaralanrlar. Drt halife yaplmtr. Vatandalara vazifesidir.

Kuranda ayrca rzk kazanma ve harcama prensiplerinden bahsedilmektedir. Rzkn ilk olarak temiz olmas emredilmekte ve slma gre hell olan rzklarn
56. Mevsl, el- htiyar litallil-muhtr, Beyrut, 1951, c.IV, s. 10-13. 57. Sleyman Ate, Hz. Muhammed (s.a.v)in Getirdii Ekonomik Dzen, ED IV, 1980, s. 91.

14

elde edilip kullanlmas istenmektedir. Konuyla ilgili olarak Ey Muhammed! Sana, kendilerine neyin hell klndn soruyorlar. De ki; Size temiz olanlar hell klnd.58, Ey insanlar! Sizi rzklandrdmz eylerin temizlerini yeyin. Allaha kulluk ediyorsanz, Ona kredin.59, Ey insanlar! Yeryzndeki temiz ve hell olan eylerden yeyin.60 buyrularak rzkn temiz ve helal olanlarn kazanmaya tevik edilmitir. kinci olarak rzkn hell ve temiz olmasnn yannda, slmn caiz grd meru yollardan kazanlmas emredilmektedir. Nitekim bir ayette Namaz bitince yeryzne daln ve Allahn lutfundan rzk arayn. istenmekte fakat faiz, kumar, rvet
61

buyrularak rzkn aranmas rzkn kazanlmas

vb. yollardan

yasaklanmaktadr. Kuran bu konuyu Ey insanlar faizi kat kat olarak yemeyin. 62, Ey iman edenler! ki, kumar, dikli talar ve fal oklar birer eytan ii pisliktir. Bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz.63 , Ey inananlar! Mallarnz aranzda hakszlkla yemeyin. Ancak karlkl rza ile yaplan ticaretle yiyebilirsiniz.64 ayetleriyle aklamaktadr. nc olarak slam dini hem tasarrufta hem de harcamada arlktan kanmay emretmektedir. Bu sebeple tasarrufta arlk olan cimrilii yasaklarken, harcamada arlk olan israf da yasaklamaktadr. Konuyla ilgili olarak Cimrilik edenler, cimrilii insanlara emredenler ve Allahn fazl ve kereminden kendilerine verileni yasaklayanlar Allahn sevmedii harcama konusunda dengeli olmay marurlardr.65 , Yiyiniz, iiniz fakat Kuranda dengeli israf etmeyiniz. nk O israf edenleri sevmez.66 buyrularak rzk kazanma ve emretmektedir. Ayrca olmaya o kadar nem verilmitir ki, Allah yolunda harcama konusunda bile arlktan kanlmas emredilmitir. Konuyla ilgili olarak Onlar infak ettikleri vakit, ne israf ederler ne de cimrilik, ikisi arasnda orta bir yol tutarlar.67
58. Mide, 5 / 4. 59. Bakara, 2 / 172. 60. Bakara, 2 / 168. 61. Cuma, 62 / 10. 62. l-i mran, 3 / 130. 63. Mide, 5 / 90. 64. Nisa, 4 / 29. 65. Nisa, 4 / 37. 66. raf, 7 / 31. 67. Furkan, 25 / 67.

15

buyrulmutur. Sonu olarak

slm dini rzkn temiz olmasn ve meru yollardan

kazanlmasn emrederken, rzkn kullanm konusunda ne israf ne de cimrilik yaplmamasn ve mutedil olmay emretmitir. Kuranda rzkn azlndan ve okluundan bahsedilmekte, rzk bolluunun yollar gsterilirken, rzkn azalmasna neden olan sebeplere de yer verilmektedir. Kurana gre rzkn bol olmasnn nedenleri unlardr: a) Allah takva sahibi kullarna mkfat olarak rzklarn artrr. Kuranda: Allah kendisine kar gelmekten saknan kimseye kurtulu yolu hazrlar ve onu ummad yerden rzklandrr.68 buyrularak takvann rzk artracandan sz edilmektedir. Ayrca Allahn Hz. Meryemi rzklandrmas da bu ekildedir.69 b) Allah yolunda infak yaplmas da rzk bolluunun sebeplerindendir. Konuyla ilgili olarak De ki; Dorusu Rabbim, dilediinin rzkn hem geniletir, hem de daraltp bir lye gre verir. Sarf ettiiniz herhangi bir eyin yerine O, daha iyisini koyar. nk O rzk verenlerin en hayrlsdr.70 buyrulmutur. c) Allahn verdii nimetlere kredilmesi, rzk bolluunun sebeplerindendir. Kuranda Rabbiniz , Eer krederseniz andolsun ki nimetimi artrrm. Eer nankrlk ederseniz bilin ki, azabm etindir diye bildirdi.71 buyrulmutur. d) Allah sapm kullarnn bazlarna istidra olarak rzk bolluu verebilir. Allah Karunu, hazinesinin anahtarlarn kalabalk bir grubun tayabilecei kadar zenginletirmitir. Fakat o bu zenginliinin sebebi olarak kendi ilmini grmtr. Allah da onu ve maln yerin dibine geirmitir.72 Karunun rzknn geniletilmesinin sebebi istidratr. stidra; Allahn azm sapm kullarna nimetlerini artrarak onlar helake yaklatrmasdr.73 Kurana gre rzkn az olmasnn sebepleri unlardr: a) Kuranda rzk insanlarn imtihan olarak gsterilmektedir. Allah konuyla ilgili olarak Andolsun ki biz sizi biraz korku, alk, mallardan, canlardan ve meyvelerden eksiltmek suretiyle imtihan edeceiz. (Ey Muhammed) Sabredenleri
68. Talak, 65 / 23. 69. Meryem, 19 / 25. 70. Sebe, 34 / 39. 71. brahim, 14 / 7. 72. Kasas, 28 / 76-83. 73. Emrullah Yksel, Kelam Dersleri, Erzurum, 1986, s. 65.

16

mjdele.74 buyurmutur. b) Kuranda Allahn nimetlerine kar nankrlk etmek de rzk darlnn sebeplerinden biri olarak gsterilmektedir. Konuyla ilgili olarak Allah size gven ve huzur iinde bir kasabay misal verir. Her taraftan oraya bolca rzk geliyordu. Ama Allahn nimetlerine nankrlk ettiler, bu yzden Allah, yaptklarna onlara alk ve korku karlk belasn tattrd.75 buyrulmaktadr. Sonu olarak Kuranda

Allahn insan imtihan etmesi ve nimete kar insann nankr davranmas rzk darlnn sebepleri olarak gsterilmektedir. 2. HAD SLERDE RIZIK KAVRAMI Rzk konusunda hadislere bakldnda ounluk itibariyle rzkn belli olduu konusuna dikkat ekilmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v) Hi kimse rzkn
76

tketmeden lmeyecektir.

buyurmaktadr. Yine Sizden biriniz

anne karnnda

nutfe olarak krk gn kalr, sonra krk gnde alaka olur. Sonra krk gnde muda olur. Sonra ona bir melek gnderilir. Ona ruh fler. Melek drt eyi; Rzkn, ecelini, amelini ve said mi yoksa ki mi olduunu yazmakla emrolunur.77 , Nutfenin zerinden krk iki gece geti mi, Allah ona bir melek gnderir. Melek iitmesini, grmesini, derisini, etini, kemiini yaratr. Sonra melek sorar Ey Rabbim! Bu erkek mi, dii mi? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar. Sonra sorar Ey Rabbim! Eceli nedir? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar. Tekrar sorar Ey Rabim! Rzk nedir? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar. Sonra melek elinde sahife olduu halde kar. Artk buna ne bir ey ilave eder, ne de eksiltir.78 buyurmaktadr. Bu hadiste kanaatkrla kuvvetle tevik edilirken, hrstan da kuvvetle sakndrlmaktadr. Zira rzkn takdiri nceden yaplm ise, bunun talebi iin yrtnmak gereksizdir. Meru dairede meru ekilde talep edilmelidir. Rzk talebi iin ibadetin terki, aile efradnn terbiye ve sohbetinin ihmali meru deildir. Dinimiz kesbi yani rzk iin almay meru klmtr. nk o, dnya hayatnda cari olan hikmetin
74. Bakara, 2 / 155. 75. Nahl, 16 / 21. 76. bn Mce, Ticaret, 3. 77. Buhr, Kader, 1. 78. Mslim, Kader, 3.

17

gerektirdii sebeplerden biridir.79 Yukardaki hadislerde insanlarn rzknn Allah tarafndan belirlendii ve insanlarn kendileri iin takdir edilen rzklarn rzkn tketmeden Allah lmeyecei tarafndan belirtilmektedir. Bu hadislere gecikmesini isterse artaca bakldnda tamamen

belirlendii dnlebilir. Fakat baka bir hadiste Kim rzknn artmasn ve ecelinin akraba ziyareti yapsn.80 buyrularak akraba ziyaretiyle rzkn bir hadiste Kii gnahlar sebebiyle rzktan belirtilmektedir. Yine

mahrum olur.81 buyrularak ilenen gnahlarn rzkn eksilmesine neden olaca anlatlmaktadr. Grld gibi konuyla ilgili baz hadislerde rzkn daha insan domadan nce belirlendii anlatlrken , dier hadislerde de akraba ziyaretinin rzk artraca ve gnahlarn da rzk eksiltecei belirtilmektedir. lk etapta bu hadislerin birbirine ters dt dnlebilir. Fakat durum byle deildir. Rzkn Allah tarafndan belirlendiini bildiren hadisler, Allahn ilmi asndan konuyu ele almaktadr. nk rzkn artp eksilmesi olayna Allahn ilmi asndan baklrsa, rzk artmaz ve eksilmez. Allah, ilmiyle ezelde her eyi takdir etmi ve yazmtr. Allahn ilmi de deimez. Bu sebeple kulunun rzkn belirleyen Allahtr. Rzk konusuna insan asndan bakldnda ise, onun hem artma hem de eksilme olasl vardr. nk insan gelecei bilememektedir. Bundan dolay da gelecek ona karanlktr. Rzkn nasl ve ne ekilde kazanacan, rzknn miktar ve eidinin ne olacan bilemez. Rzklanma, insann gayretiyle doru orantldr. Akraba ziyaretinin insann rzkn artracan belirten hadise de bu adan bakmak gerekmektedir. Allahn Kuranda meydana gelen rzk endiesine rzk garanti etmesi ve Hz. Peygamberin dikkat ekilmektedir. Rzk garantisi insan hadislerde insann rzknn belli olduunu bildirmesinde, gelecek endiesiyle insanda tarafndan, kendisi iin rzkn alt yapsnn oluturulmas eklinde anlalmal ve rzkn elde etmek iin almaldr. Sonu olarak Allahn ilmi asndan rzk artmaz ve eksilmez. Fakat insann bilmesi asndan rzk artp, eksilebilir.
79. brahim Canan, Ktb-i Sitte Tercemesi, stanbul, ts. , c. XIII, s. 371. 80. Buhr, Byu , 13. 81. bn Mce, Mukaddime, 10.

18

Hadislerde

ayrca

tevekkl

bahsine de yer verilmitir. Hz. Peygamber

Allaha hakkyla tevekkl etmi olsaydnz kularn sabah a olarak yuvalarndan kp akam tok dnmeleri gibi Allah sizi de rzklandrrd.82 buyrulmutur. lk bakta bu hadis yanl anlalmakta ve sebepleri terk ederek oturup rzk beklemeyi tledii zannedilmektedir. Halbuki Hz. Peygamber, kularn rzk aramak iin yuvalarndan kp dndklerini ifade eder ki, bu teebbs rzk elde etmede asgari arttr. Hz. Peygamber teebbste bulunmalar gerekmektedir. Grld gibi insana rzk konusunda iki vazife dmektedir; bunlardan birincisi rzk talep etmektir. Fakat ayetlerde olduu gibi hadislerde de talep edilecek olan rzkn mutlaka hell olmas gerektii vurgulanmtr. Konuyla ilgili bir hadiste Ey insanlar iin kretmektir. 3. SLAM MEZHEPLER NE GRE RIZIK KAVRAMI Rzk kelimesinin kelam ilmi iinde ifade ettii manay tam olarak anlamak iin itikad mezheplerin bu konuya nasl baktklarnn tespit edilmesi gerekmektedir. Rzk konusunda slam mezhepleri arasndaki fikir ayrlklar iki Allahtan saknn ve rzknz gzel yollardan talep ediniz.83 buyrulmutur. kinci vazifede tevekkl ederek kendisine verilen rzk bu hadiste hayvanlarn tevekklnn bu teebbs olduunu belirtmektedir. Buna gre insanlarn da tevekkl iin mutlaka bir

farkl yndedir: lk olarak mezhepler ortaya atmaktadrlar.

rzkn tanm konusunda fikir ayrlna

dmekte, daha sonra da haramn rzk olup olmad konusunda farkl grler Mutezile rzk kelimesini malik olan kiinin, mlk olan eyi yemesi eklinde, bazen de istifade edilmesi men edilmemi etmilerdir. Bu tarife gre sadece olmaktadr.
84

olan ey tarznda tarif

hell olan ey rzk olarak kabul edilmi

Mutezile byklerinden Ebul-Huzeyl el-Allafn (.235 / 850) rzk

ikiye ayrd sylenmektedir. Bunlardan birisi, Allahn kullara rzk olmak zere yaratt faydalanlacak eyler, dieri ise kullarna verdii bu rzktan helal ve
82. Tirmizi, Zhd, 33 ; bn Mce, Zhd, 14. 83. bn Mce, Ticaret, 3. 84. Taftzn, erhul-akaid, stanbul, 1982, s. 128.

19

haram

diye hkmettiidir. Helal kld onun rzkdr, haram kld ise rzk Rzkn tarifi konusunda Mutezile alimleri ittifak etmi deillerdir. Kd

deildir.85 Abdlcebbr Mutezilenin genel rzk anlayna muhalefet ederek rzka mlkiyet artn koymamtr. Kd, rzkn mlk olarak tarifini kabul etmemekte hatta Byle bir tarifin olur yn yoktur. demektedir.86 Ona gre insann sahip olmad, mesela bakasnn verdii yiyecek gibi bir ey de olsa, kullanmas ve faydalanmas mmkn eksilmesi konusuna savunmaktadr.
88

olduunda onun iin rzk olur.87 Mutezile rzkn artp asndan bakarak rzkn artp eksilebileceini

insan

Mutezile haramn rzk olmadn kabul etmekte ve grn desteklemek iin de baz deliller ortaya koymaktadr. Bu delillere daha sonraki konularmzda genie yer vereceimizden dolay burada ksaca deineceiz; Kuranda Sizi rzklandrdmz eylerden infak edin.89 buyrulmakta ve Allah yolunda infakta bulunmak emredilmektedir. Eer haram rzk olsayd, onu infak eden de vgy hak ederdi. Ayrca Allah haramn infakn da emretmi olurdu ki, bunlar mmkn deildir. Gasbedilmi bir maln infak caiz deildir.90 Bir dier delilleri de Allahn lutfundan rzk ararlar. 91 ayetidir. Bu ayette Allah lutfunun kullar tarafndan talep edilmesini istemektedir. ayet haram rzk olsayd, Allah onun da talebini deildir.
92

istemi olurdu. Byle bir ey de mmkn

Mutezilenin bir dier delili de Yetimlerin mallarn haksz olarak yiyenler karnlarna ate doldurmu olurlar.93 ayetidir. Bu ayette haksz yere yetim mal yemenin karna ate doldurmak olduu belirtilmektedir. Eer haram rzk olsayd, Allah onu Kuranda karna ate doldurmak olarak nitelendirmezdi.94
85. ehristn, el-Milel ven-nihal, y.y., 1934, c. II, s. 53. 86. Kd Abdlcebbr, el-Muni, c. XI, s. 30. 87. Kd Abdlcebbr, a.g.e. , c. XI, s. 27, 28. 88. Nesef, Bahrul-kelam, s. 73. 89. Mnfikun, 63 / 10. 90. Kd Abdlcebbr, a.g.e. , c. XI, s. 35. 91. Cuma, 62 / 10. 92. Kd Abdlcebbr, a.g.e. , c. XI, s. 36. 93. Nisa, 4 / 10. 94. Kd Abdlcebbr, a.g.e. , c. XI, s. 39, 40.

20

Mutezilenin grnn temeli yerilmeyi ve

udur:

nsan

yedii

haramdan

dolay

cezalandrmay hak eder. Allaha nispet edilen ey irkin olmaz.

Ona isnad edilen eyi ileyen yerilmeye ve cezalandrmaya mstahak olmaz.95 Bu yzden haramn rzk olmayacan savunmulardr. Ehli Snnet Kelamclar ise rzk eitli ekillerde tarif etmilerdir. Yaplan bu tanmlardan, dierlerinden Sabn (.580 / 114) rzk farkl olan tanmlar vermek istiyoruz. Nureddin canlnn beslendii eyler96 diye tarif etmitir.

Sadeddin Taftazn (.793 / 1390) ise rzk Allahn canlya yemesi iin verdii eydir.97 diye tarif etmitir. Fahreddin Rz ise bu tanmlara kar kmakta ve Sizi olarak rzklandrdmz tarif edilmesi eylerden infak halinde yediimiz edin. ( 63 / 10 ) infaknn ayetiyle bizden Allahn istenmi rzklandrd eylerden infak etmemizi emrettiini, rzkn sadece yenilen eyler eylerin olacan, byle bir infakn da mmkn olmadn ileri srerek bu tarifin yanl olduunu savunmaktadr.98 Yaplan tanmlardan da anlald gibi Ehl-i Snnet Mutezileden farkl olarak rzk iin mlkiyeti art komamtr. Hatta Mutezilenin rzk mlkiyet olarak tarif etmesini eletirmilerdir. Ehl-i Snnete gre Eer rzkta mlkiyet art ise; her ey Allahn mlkdr, o halde her ey Allahn rzkdr, demek mmkn mdr? Yine ocuklarn emdii stlerle, hayvanlarn yedii otlar mlkleri olmadna gre rzklar deil midir? gibi

sorular yneltirler.99 Cveyn (. 478 / 1085) rzk faydalanlan eyler 100 olarak tarif ederek kiinin sahip olup da faydalanamad eyleri rzk kabul etmez. Ear, Ehl-i Snnetin rzk; Allahn insana mlk olarak verdii eyler ve haram dahi olsa insana gda olarak verdii eyler diye ikiye ayrdn nakletmektedir.101 Gazzl (. 505 / 1111) ise rzk mazmum, maksum, memluk ve mevud rzk olarak drde ayrm, vcudun kvamn salayan eyleri, sahip olduumuz mallar, yediimiz,
95. Taftzn, erhul-Akaid, s. 222-225. 96. Nureddin Sbn, Matridiye Akaidi, Ankara, 2000, s. 151. 97. Taftazani, erhul-Akaid, s. 222- 225. 98. Rz, Tefsir, c.I, s. 36. 99. Sbn, a.g.e., s. 75. 100. Cveyn, el- rd, s.307. 101. Ear, Makaltl- slamiyyn, stanbul, 1963, s. 257.

21

itiimiz ve giydiimiz eyleri, Allahn bize vaat ettii eyleri rzkn iine dahil etmitir.102 Helal ve haramn rzk olup olmad konusunda Ehl-i Snnetin gr ise Mutezileden farkldr. Ehl-i Snnet helal gibi haramn da rzk olduunu kabul etmektedir. Beyhk (.458 / 1066) haram olsun, helal olsun canllarn gdaland her eyin onlarn rzk olduunu sylemektedir.103 Ehl-i Snnet haram rzk olarak kabul etmeyen Mutezileyi tenkit eder: ayet haram rzk deilse onlar Allahtan baka haram yiyenler rzklanmyor mu? Eer rzklanyorsa biri mi rzklandryor? vb. sorular yneltirler.104

Mutezilenin bu gr yanltr. nk bu, Cenb- Hakkn, Yeryznde hibir canl yoktur ki, rzk Allaha ait olmasn.105 ayetinde btn canllarn rzkn vereceine dair vadinden caymas neticesini dourur. Bazen insan mr boyunca haram yer, byle biri iin Allah Taalann rzkn yememitir. denilemez.106 Ayrca Safvan b. meyyeden (r.a) rivayet edilen hadiste Amr b. Kureyye Peygamberimizin yanna gelerek Ey Allahn Rasl! Allah bana ekaveti takdir etti. Bu sebeple rzkm elimle aldm defimde gryorum. Ahlakszlk telkin etmedii srece ark sylemem iin bana izin ver. deyince Hz. Peygamber Sana ne izin, ne ikram, ne de nimet vardr. Ey Allah dman! Yalan syledin. Allah seni gzel rzklarla rzklandrd ama sen, Allahn sana helal olarak verdii rzkn yerine haram kld rzk tercih ettin. 107 buyurmutur. Hadisten de anlald gibi Hz. Peygamberin haram kld rzk tercih ettin buyurmas, haramn rzk olduunu aka gstermektedir. Rzk konusunun sonu blmne gemeden nce konumuzla ilgili olan ve Allahn bir sfat olan rezzk kelimesini aklamak istiyoruz. veren demektir.108 Rzk kk Kuranda en ok kullanlan mastarlardan birisidir. Rzk verme
102. Gazl, Sirct-tlibn, stanbul, ts., s. 351, 352. 103. Ebu Bekir Beyhk, el- tikad, Beyrut, 1985, s. 113. 104. Ear, Makalt, s. 257. 105. Bakara, 2 / 168. 106. Sbn, a.g.e., s.151. 107. bn Mce, Hudud, 38 . 108. Sadrettin Konevi, Esma-i Hsna erhi, stanbul, 2002, s. 73.

Rezzk ismi;

maden, bitki, hayvan ve insan gibi gdalanan herkesi rzklandran ve onlara rzk

22

Fiilinin bu

getii btn ayetlerde, failin mutlaka Allah olmasndan

ve

Kuranda

fiilin hibir zaman insana nispet edilmemesinden, rzk vermenin kesinlikle Kuranda rzk olarak birok maddeden bahsedilmitir. Kuranda zikri geen

Allaha ait olduu anlalmaktadr.109 besin maddeleri iin Bunlar, beslenmenin temel eleridir. hkmn vermek yanl saylmaz. Zira proteinli maddelerden et, balk ve st zikreden Kuran , karbonhidrat grubundan buday, soan, sarmsak, mercimek, hurma, zm gibi bitki, sebze ve meyveleri anmakta, ya grubundan da nebt sv yalara temas ederek temel besin kaynaklarna iaret etmektedir.110 Klasik erhlerde rzk kelimesi, kullarn bedenlerinin kvamna uygun olan eyleri kullarna veren, ihtiya duyduklarn onlara gndererek nimet veren eklinde tarif edilmi, rezzk kelimesinin de rzk oka veren manasnda olduu belirtilmitir.111 Rezzk ismi rzk isminin mbalaal anlatmdr.112 Rzk kelimesi ise; En gzel ekilde kendisiyle faydalanlmas mbah olandr. diye tarif edildikten sonra Allahn hem rzk hem de rezzk olduu ifade edilmitir.113 Beyhk rezzk kelimesinin tarifini Halmden (403/1081) nakletmi, daha sonra da yine Halmnin rezzk kelimesinin devaml rzk veren ve rzk genileten manalarnda olduu grn tekrarlamtr. 114 Gazzl rezzk kelimesini, rzk ve rzk verdii varlklar yaratan, rzk onlara ulatran ve rzktan faydalanma yollarn da temin eden eklinde tarif etmitir. Daha sonra rzkn zahir ve batn olmak zere ikiye ayrldn, zahir rzkn beden iin gerekli olan yiyecek-iecek maddeleri olduunu, batn rzkn ise, kalpler iin bilgi ve keifler olduunu belirttikten sonra , insan iin en deerli olan rzkn batn rzk olduunu ifade etmitir. nk yiyeceklerden oluan zahir rzkn semeresi; bedenin bir mddet kuvvet kazanmas iken, bilgi ve keiflerden oluan batn rzkn semeresi; ebedi olan cennet hayatn kazanmaktr.115 Rz rezzk kelimesini aklarken, Gazzl gibi rzk bedenlerin ve
109. Metin Yurdagr, Ayet ve Hadislerde Esma-i Hsna, stanbul, 1996, s. 105. 110. Metin Yurdagr, el-Esmal-Hsnann ihsa ve el-Mukit sminin Dndrdkleri, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c.II, s. 369. 111. Muhammed Halm, el-Minhc fi uabil-iman, 1979, c. I, s. 203. 112. Zeccc, tikk esmillah, Beyrut, 1986, s. 194. 113. Zeccc, Tefsru esmil-hsn, Dmak,1979, s. 38. 114.Beyhk, el-Esma ves-sfat, Beyrut, 1984, s. 121. 115. Gazzl, Esma-i Hsn erhi, stanbul, 1972, s. 108, 109.

23

ruhlarn rzk olmak zere ikiye ayrr, deerli olan rzkn ruhlarn rzk olan bilgiler olduunu, nk semeresinin ebedi hayat olduunu belirtir. Buna ilave olarak da namazn rzk geniliinin sebeplerinden bir tanesi olduunu, nk Allahn Kuranda Ailene namaz emret ve ona devam et. Biz senden rzk isteyemiyoruz, seni biz rzklandryoruz. (20 / 132) buyurduunu nakletmektedir. Rzye gre kulun grevi, ksmetine raz olmak ve Rabbinin kendisine verdii rzklardan infk etmektir.116 Grld gibi rzk olaynda nemli nokta vardr. Bunlar: Rzk verilecek varlklarn yaratlmas, rzk olarak verilecek maddelerin yaratlmas ve bu ikisi arasnda uyumun salanmas iin canllarn rzka ihtiya duymalar ve onu talep etmeleridir. Bu unsurdan herhangi birinin olmamas, rzklanma faaliyetinin son bulmasna neden olacaktr. Btn bunlar arasndaki uyum, Allahn rzk vermeden nce rzklandrmann alt yapsn oluturduunu aka gstermektedir. Allahn rzk ve rzklanacak olan varlklar yaratmasyla birlikte, hcrelere ham maddeyi ve oksijeni gtren dolam, kann organlara, dolaysyla hcrelere aktaraca besin maddelerini, glikozu, proteini ve yalar sindiren sindirim, btn bu ilem ve deiimleri mteakip bunlardan meydana gelecek faydasz yan rnleri dar atacak boaltm sistemleri gibi mkemmel mekanizmalarn da dzenli ileyiini temin etmesinin, Allahn mukt ismiyle ilikisi olduu gibi yakndan ilikisi vardr. Bir yaama birliindeki canllarn tm beslenmeleri bakmndan birbirlerine bamldr. Yaama birliinde, enerjinin esas kaynak olarak reticiden balayarak her biri kendisinden nce gelenleri yiyen ve kendisinden sonra gelenler tarafndan yenen bir besin zinciri vardr. rnein: Otla ekirge beslenirken, ekirgeyle kurbaa, kurbaayla bayku, baykula da kartal beslenir.118 Grld gibi Allah, canllarn birbirleriyle beslendikleri mkemmel bir sistem yaratmtr. Ayrca Allah maddelerin yeryznde devaml dnm yapmalarn salayarak canllarn rzklarn gndermektedir. Doada belirli bir alanda yaayan canllar ve
116. Rz, Cevmiul-Beyyint, y.y., h.1323 , s. 171, 172. 117. Metin Yurdagr, el-Esml-Hsnann ihsa ve el-Mukt niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c.II, s. 366. 118. A. Nuri Kzlcan, Biyoloji, stanbul, 2002, s. 147, 148. sminin Dndrdkleri, Erciyes
117

, rezzak ismiyle de

24

canllarn etkileim iinde bulunduklar canl ve cansz elerin tmne ekosistem denir. Canllar ve canszlar arasnda etkileim salkl olduu ve gerekli enerji salanabildii lde ekosistem kendi kendine yeterlidir. Ekosistemlerde canl ve cansz ksmlar arasndaki madde alverii en ekonomik ekildedir. Doadaki maddeler tekrar tekrar kullanlarak kararl bir dng salanr. Ekosistemde reticiler, tketiciler ve ayrtrclar olmak zere organizma grubu bulunmaktadr. Bu organizma gruplarndan birisinin yok olmas ekosistemin bozulmasna neden olur. Bu durumda dnya yaanamayacak hale gelir.119 Grld gibi Allahn canllarn birbiriyle beslendikleri mkemmel bir sistemi yaratmas ve ekosistemin devamn salayarak, canllarn yaamlarn devam ettirecekleri bir ortam hazrlamas, Onun rezzak isminin tecellisidir. Allah rzk insann ayana kadar getirmemi fakat onu elde edip faydalanaca tm alt yapy kusursuz olarak yaratmtr. Sonu olarak gerek manada rzk, canlnn yiyerek gdaland eylerdir. Yenilen eylerin dndakiler iin rzk kapsam iine girmektedir. Rzkn tanm konusunda Ehl-i Snnetin farkl ifadeler kullanmasnn edenler bunun kapsamn biraz daha iine sokmulardr. Mutezile ise kelam ilminin tarih iinde gelime sreci geirmi olmasdr. lk tarif edenler gda maddelerini rzk sayarken, sonraki tarif genileterek faydalanlan eyleri de tanmn teriminin kullanlmas mecazdr. Bu sebeple insanlarn faydaland ve faydalanma imkanlarnn olduu her ey rzk

rzk iin mlkiyeti art komutur. Fakat yaplan eletiriler sebebiyle Kd Abdlcebbr, mlkiyet artn tariften karmtr. Mutezilenin nceden rzk iin mlkiyet artn getirmesi, sonradan ise bundan vazgemesi nemli bir gelimedir. Bylece Mutezile ve Ehl-i Snnet arasndaki tek farkllk haramn rzk saylp saylmayaca problemine indirgenmitir. Rzkn artp eksilmesi olayna ise iki adan bakmak gerekir. Allahn ilmi asndan meseleye bakldnda rzk artmaz ve eksilmez. nk Allah ezelde her eyi takdir etmitir. Meseleye insan asndan bakldnda ise rzk hem artabilir, hem de eksilebilir. nk insan gelecei bilmemektedir. Bu sebeple de devaml olarak alp rzkn kazanmak mecburiyetindedir. Bu, tamamen insann Allahn kendisine sunmu olduu imkanlar deerlendirip deerlendirmemesine baldr.
119. Sevgi Br, Biyoloji, stanbul, 2004, s. 163.

25

B. ECEL Ecel kelimesi Arapada bir mastar olup sre, vakit, hayat mddeti, lm an, bir eyin sresinin bitimi, lm iin vaktin sonu, borcun vakti iin vadenin gelmesi120 gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise insan iin belirlenmi, tayin ve tespit edilmi hayat sresinin sonu olan lm demektir.121 Bununla beraber Allah tarafndan her canl iin nceden takdir edilen hayat sresi ve bu srenin sonu olan lm vakti 122 eklinde de tanmlanmtr. Bu tanmlar ecel kelimesi canllar iin kullanldnda sz konusu olmaktadr. Ayrca kullanld varla gre farkl mnalara da gelebilmektedir. Szgelimi kinat iin kullanldnda kyameti123, bor iin kullanldnda belirlenmi olan son deme tarihini, boanan ve ei len kadnlar iin kullanldnda beklemeleri gereken iddet sresini, kafirler iin kullanldnda helak zamann ifade etmektedir.124 Ecel konusu her ne kadar ahireti ilgilendiriyor ve bu konuyu baz kelam kitaplar bu adan ele alyorsa da birisidir.
126 125

, konu kaza ve kaderle ilgili konulardan kendi eceliyle mi yoksa konular katilin itikd uzamayaca

Genel

olarak ldrlen ld, insan

kimsenin

ldrmesiyle mi

mrnn uzayp

mezheplerce tartlm ve bu erevede kelam kitaplarnda yer almtr. 1. KURANDA ECEL KAVRAMI Ecel kelimesi Kuranda 56 yerde gemektedir. 127 Bu konuyla ilgili ayetleri incelediimizde, ierik asndan alt blme ayrmak mmkndr: 1. mr mddetinin bitimi olan lm vakti.128 2. Ei len sresi.129 3. Taraflar arasnda belirlenmi borcun deme zaman.130
120. bn Manzr, Lisanul-Arab, c.I, s. 79; sfahni, el-Mfredt, c.I, s. 65. 121. sfehn, el-Mfredt, c.I, s. 65. 122. Cihat Tun, ecel, D A., c.X , s. 380. 123. Lokman, 31 / 29; Ftr, 35 / 13. 124. M. Fuad Abdl-Bk, el-Mucem, s. 18, 19. 125.Gazzl, el- ktisad, Kahire, 1972, s. 186. 126. erafeddin Glck, Bakllni ve nsann Fiilleri, Ankara, 1997, s. 251. 127. M. Fuad Abdl-Bk, el-Mucem, s.18, 19. 128. Enam, 6 / 60; l-i mran, 3 / 154; Araf, 7 / 135; Hd, 11 / 3; Rd; 13 / 38; brahim, 129. Bakara, 2 / 231-235; Talak, 65 / 2-4. 130. Bakara, 2 / 282.

veya einden

boanan

kadnlarn beklemeleri gereken iddet

14 / 10.

26

4. Gne, ay, gezegenler, gkcisimleri v.b. baz cansz cisimler ve gece gndz iin hareket zamanlarnn tayin ve takdir edilmi olduu.131 5. Toplumlarn yok oluunun takdir edilmesi, milletlerin sonu.132 6. Kafirlere azaplar gelmeden nce kendilerine tannan sre.133 Kuranda her insan iin belli bir yaam sresini ve lm vaktini belirleyenin Allah olduu vurgulanmaktadr: Sizi amurdan yaratan, sonra lm zamann takdir eden Odur. Bir de Onun katnda muayyen bir ecel (ecel-i msemm) vardr. Siz hl phe ediyorsunuz.
134

Kuranda

ecel konusunda

yorum farkllklarnn ortaya kt bu ayette, insanlar iin iki ecelin bulunduu vurgulanmaktadr. Bunlardan biri ecel-i kaza, dieri ise ecel-i msemmdr. Ecel-i kaza genel olarak insanlarn lm iin tespit edilmi bir vakit,
135

yaratl ve lm arasndaki sre, btn insanlar iin bir ecel sonu olan lm vakti eklinde anlalmtr. Genel kanaate gre iki ecel de Allahn takdiriyle

eklinde

yorumlanmtr. Ecel-i kaza kavram grld gibi insanlar iin yaam srelerinin belirlenmektedir.

Tefsirciler ilk ecel olan ecel-i kazay lm, ikinci ecel olan ecel-i msemmy da kyamet olarak yorumlamlardr. Ayrca ecel-i kaza ekillerde de yorumlanmtr: 1- Ecel-i kaza lmlerin, ecel-i msemm ise henz vefat etmemi olanlarn ecelleridir. 2- Ecel-i kaza yaratltan lme kadar olan ecel mddetidir. Ecel-i msemm ise lmle yeniden dirili arasndaki berzah hayatdr. 3- Ecel-i kaza insanlarn levh-i mahfuzdaki mr, ecel-i msemm ise ilmi ilahide sabit olan mrdr. 4- Ecel-i kaza bir kiinin yaad ana kadar mrnden geen sreyi, ecel-i msemm ise kalan mrn ifade eder. 5- Ecel-i kaza boulma, yanma, herhangi bir ekilde ldrlme tarzndaki lmdr. Ecel-i msemm ise lm anna kadar rahat yaayan kiinin ecelidir.
131. Rd, 13 / 2; Rum, 30 / 8; Lokman, 31 / 29; Ftr, 35 / 13; Zmer, 39 / 5. 132. raf, 7 / 34; Yunus, 10 / 49; Hicr, 15 / 5; Mminn, 23 / 43. 133. raf, 7 / 135; brahim, 14 / 44; Ankebt, 39 / 53. 134. Enm, 6 / 2. 135. Muhammed Esed, Kuran Mesaj, stanbul, 1996, c.I, s. 223.

ve ecel-i msemm u

27

6- slam felsefecilerine gre ecel-i kaza tabii ecel yani insann yaratlnda var olan scakln snmesi, ihtiyarlk sebebiyle fiziki bnyenin fonksiyonunu kaybetmesi eklinde ortaya kan eceldir. Ecel-i msemm ise ihtirm ecel yani, hastalk, felaket ve lm kazalar eklinde meydana gelen eceldir.136 Btn bu yorumlarla birlikte Enam sresinin 2. ayetine baklarak Allahn iki ecel takdir ettiinin hatra getirilmemesinin gerektiini, nk ecelin bir olduunu savunanlar da bulunmaktadr.137 Ecel kelimesi Kuranda ecel-i msemm eklinde sfat tamlamas olarak 18 yerde, takdir etti, belirledi eklinde tercme edilen Arapa ka-za fiiliyle birlikte 5 yerde, ecel-i madd eklinde sfat tamlamas olarak 1 yerde, ecel-i karb eklinde sfat tamlamas olarak 1 yerde, yerde kullanlmtr.138 Kuranda insanlar iin ayr ayr takdir edilmi ecellerinin olduu gibi 139 toplumlarn, milletlerin de bir ykllarnn yani sonlarnn olduu vurgulanmtr: De ki; Ben kendime bile Allahn dilediinden baka ne bir zarar ne de bir menfaat verebilme gcne sahibim. Her mmetin bir eceli vardr. Ecelleri geldii zaman artk ne bir saat geri kalr ne de ileri giderler.140 Milletlerin srelerinden bahseden bu ayette grld gibi milletler iin takdir edilen bir sre vardr. Fakat bu sre Allahn koymu olduu yasalarn gereidir ve toplumlar iin var olan bu yasalar her toplum iin geerlidir. Allah tarafndan konulan azab ya da toplumlarn ykln gerektirecek bir durum ortaya ktnda, Allah kendi koymu olduu kurallar gerei eer toptan helk edilmeleri gerekiyorsa onlar helk edecek, bu kurallar ykllarn gerektiriyorsa da o toplum yklacaktr. Nitekim Kuranda Hz. Yunusun kavmi hari, 141 Allahn gnderdii peygamberleri yalanlayan, peygamberlerin uyarlarna kulak asmayarak azab hak eden topluluklarn yine
142

meccel kelimesi olarak da 1

nice

Allahn

koyduu

yasalar

gerei

helk

edildiinden

bahsedilmektedir.

Hz. Yunusun kavmi helak

edilmeyi hak etmi fakat helak

136. A. Saim Klavuz, Anahatlaryla slam Akaidi, stanbul, 1987, s. 130, 131. 137. Ali el-Kri, el-Fkhl-ekber erhi, s. 323. 138. M. Fuad Abdl-Bki, el-Mucem, s. 18, 19. 139. Enam, 6 / 2. 140. Yunus, 10 / 49. 141. Yunus, 10 / 98. 142. Yasin, 36 / 13-29.

28

edilmeden iman etmi ve Allahn kendilerinden azab kaldrmas iin dua etmi, Allah da dualarn kabul ederek azab kaldrmtr. Kuranda ecel kelimesi, kelime manalarndan borcun vadesi anlamnda da kullanlmtr: Ey onu yazn.143 ayeti iman edenler, belirlenmi bir sre iin borlandnz vakit ezel takdir ve tayinin dnda bu alandaki belirlemeyi

insana brakmtr. Borcun vadesini belirlemede Allahn ilmi ve kudretinden ayr olarak insanlarn kendi tasarruflar sz konusu olmutur. Yce Allah, kendisinin sre belirlemedii sosyal ilikiler neticesinde ortaya kan karlkl zaman belirlemeyi bu adan ele almtr. Bu alandaki ecel tayin etme yetkisi ileme muhatap olanlarn bir hakk olmaktadr. Yine ecel kelimesi Kuranda kelime mnalarndan iddet sresi anlamnda kullanlmtr. Konuyla ilgili olan Boanm kadnlar kendi balarna ay hali ( ay) beklerler.144 ve Sizden lenlerin, geride braktklar eleri, kendi balarna drt ay on gn beklerler. Bekleme mddetlerini bitirdikleri vakit, kendileri hakknda yaptklar meru ilerde size bir gnah yoktur. 145 ayetlerinde ise Kuran asgari bir sre belirlemitir. Kuranda ecel kelimesinin bu kullanmlarna gre kavimlerin ecelleri Allahn koyduu ilahi yasalara gre belirlenirken, borcun eceli yani vadesi insanlar tarafndan belirlenmekte, boanan ve ei len kadnlarn bekleme sreleri anlamndaki ecel ise bizzat Allah tarafndan ay ve drt ay on gn eklinde kesin olarak belirlenmektedir. nsanlar iin biyolojik bir son olan lm gereine de Kuranda ecel olarak deinilmitir. Allah olduu yoktan var ettii insann bedenine yerletirmi yaama imkann mutlak bir sreyle snrlandrmtr. Bu geree

Kuranda Sizi amurdan yaratan, sonra lm zamann takdir eden ancak Odur.146 ve Hi kimse tayin edilmi belli bir vadeden nce Allahn izni olmadan lmez.147 buyrularak deinilmektedir. Bu ve benzeri ayetler, ldrlenin eceliyle lecei ve Allahn
143. Bakara, 2 / 282. 144. Bakara, 2 / 228. 145. Bakara, 2 / 234. 146. Enam, 6 / 2. 147. l-i mran, 3 / 145.

her insann lm eklini ve yerini bilip

takdir

29

etmesi eklinde anlalmtr. Hatta Ahmet b. Hanbel kendisine uzun mr duas yaplmasndan nakledilmitir.148 Btn lmlerin Allahn izni, yani mutlak iradesinin mlnde olduu dorudur. Fakat buradaki kitab kelimesini tekil lmler iin Allah tarafndan biiminin Allah belirleme olarak anlamak yanltr. Doru yorum, her lme ayetten hibir ekilde tekil lmlerin tayini ve takdiri kmaz.149 Allah insana artl olarak kullanabilecei yaama imkan vermitir. Bu imkan tercihlerine gre uzun veya ksa tutma imkanna sahip olan yine insann kendisidir. Bu durumda ne gibi kararlar alacaklar da yine kendilerine braklm bir haktr. Kuranda l-i mran 154. ayetinin mealinde Onlar sana aklayamadklarn ilerinde gizliyorlar. Bu iten bize bir ey olsayd, burada ldrlmezdik diyorlar. Sen de yle de; Evlerinizde kalm olsaydnz bile, ldrlmesi takdir edilmi olanlar, ldrlecekleri yerlere kendiliklerinden kp giderlerdi. ( 3 / 154 ) ayetindeki lmn gerek oluu ve takdir edilmesi, bu biyolojik srenin sonunu ifade etmektedir. Yani Allah yaratt her varla zellikle de insana kendisinden kaamayaca bir lm takdir ederek iradeli bir eylemde bulunmutur. radesine ve kudretine uygun olarak yaratt bu gerek, tek tek bireyleri deil, aamalar kapsamaktadr. Anne karn, doum, ocukluk, genlik, erzel-i mr ve lm. Bu kademelerin hepsi de insan iin var edilmi olan zelliklerdir. Sahip olduumuz yorumcularmz bireysel vcut en son lm gereine yenik decektir. zamansal tespitini ezeli takdire dahil lm gereinin bu kadar rasyonel kurallarla ortaya konmu olmasna ramen, lmlerin etmilerdir. Halbuki insann sorumluluk alanna giren lm deil, nerede ve nasl leceinin kendi eylemlerine bal oluu gereidir. Bunun dndaki her dnme tarz insan iradesini iptal edecektir.150 Ecel konusundaki en fazla tartmalara yol aan terim Enam sresinin ikinci ayetinde geen ecel-i msemm dr. Gerek tefsirciler gerekse kelamclar bu
148. Ali el-Kri, el-Fkhl-ekber erhi, s. 325, 326. 149. lhami Gler, Allahn Ahlaklii Sorunu, Ankara, 1998, s.119. 150. Namk Kemal Okumu, Kelmda Ecel Problemi, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2000, s. 92.

holanmad

ve

Bu

tamamlanm

bir

itir. dedii

tarafndan kurallara balanm olduu ve onlara maruz kalanlarn lddr. Fakat

30

konu

zerinde durmular ve eceli ikiye ayrmlardr: Bu yorumlar dikkate

alndnda dnya iin kaza, ahiret iin de msemm ecelinin olduu fikri ortaya kmtr. Enam sresinin ikinci ayetindeki ilk ecel yani ecel-i kaza insan cinsi iin maksimum mr snrn ieren genel bir eceli, ikinci ecel yani ecel-i msemm da bu imkan ierisindeki artl ecelleri, bir dier deyile kanun ve alternatiflerle erevelenmi eceli kastetmektedir. Kurann dier ayetleri de bu anlay desteklemektedir. lk ecel cinse ait tayin edilmi bir sreci, ikinci ecel ise tayin edilmi olmayan tekil lmleri iermektedir.151 Topraktan yaratlan insan cinsine potansiyel bir mr sresi yani ecel-i kaza takdir ediliyor. Bu, Kuranda Hz. Nuh iin bildirilen 950 sene ya da bu sreden daha ksa olabilir. Bu, insan cinsi iin onun fizyolojik yapsna yerletirilmi ve artl nermelerle dzenlenmi bir eceldir. Kendi vcudunu, evresini ve mnevi yapsn koruyabilen insanlar bu sreye yaklaacaklardr. Bu potansiyel sre ierisinde bireysel lmlerin ortaya kmas da ilim ve iradeye uygun bir ekilde dzenlenmitir. nsanlar maksimum sreye ulamak isteseler bile hastalk, kaza gibi baz nedenler bu gidii engelleyecektir. te bu engellenen ve sonunda lm olan ecel Allah katnda msemma olarak tavsif edilmitir. Bu, artlarla nedensel bir ba kurulabilecek detayl bir alandr ve bu alandaki belirleme de bireysel takdir dzeyinde deil, Kim unu unu yaparsa, u olur. gibi genel bir tarzda dzenlenmitir. Allah bu alan imkan ve art olarak takdir etmi ve insan serbest brakmtr.152 Bu sebeple msemm ecelin kyamet ve lmden sonraki hayat olarak yorumlanmasna imkan yoktur. Bu konudaki problem konunun ele aln tarzndan kaynaklanmaktadr. Her eyin ilmini Allaha verenler-ki doru olan da budur- mutlak mnada her eyin takdirini de vermilerdir. Yapp ettiklerinden sorumlu tutulan insan yetkisiz klmak, hem ahlak hem de adil bir yaklam deildir. yleyse Yce Allah hr bir insan yaratarak, onun kendi hayatn dzenlemesini istemi, yaratcln da insann sorumluluunu ortadan kaldrmayacak ekilde dengeli klmtr. Kendi
151. lhami Gler, Allahn Ahlaklii Sorunu, s. 119. 152. Namk Kemal Okumu, Kelmda Ecel Problemi, s. 97, 98.

31

fiillerini seebilen insan, Allahn klli iradesi ierisinde Onun verdii imkanlar kullanan iradeli bir varlktr.153 Konumuzla ilgili bir dier ayet de Yunus sresinin 49. ayetidir: Her mmetin bir eceli vardr. Eceli gelince ne bir an geri kalr, ne de ileri giderler. ayeti bireysel lmlerden deil, toplumsal ecellerden bahsetmektedir. Toplumsal olarak helke, yok olua srkleyen ecel de, o toplumu ahlak ve sosyal bir deiikliin olamayaca gayet lmlerle ilgili deildir. nsan ecelinin Allah tarafndan takdir edildii konusuna kitab vardr.155 ayeti de Her ecelin bir delil olarak gsterilmitir. Fakat ayetin ncesine

kanunlardr. Allahn hikmeti, adaleti ve ilmi gerei ortaya koyduu kanunlarda tabidir.154 Bu sebeple bu ayet bireysel

bakldnda ifadenin bireysel lmlerle ilgili olmad grlecektir. nk ayetin btn yledir: Andolsun, biz senden nce de eliler gnderdik. Onlara da eler ve ocuklar verdik. Allahn izni olamadan hibir peygamber bir ayet getiremez. Her ecelin bir kitab vardr. Buradaki ifadenin anlam, Allahn hangi peygambere, hangi artlarda, ne tr bir ayet vereceinin kurallarnn belirlenmi olmasdr. Her tarihsel ve toplumsal srecin sosyal olarak ve Allah ile ilikisi bakmndan ahlak bir kanuniyeti ve buna uygun bir hkm vardr.156 Dolaysyla bu ayet de bireysel lmlerin Allah tarafndan takdir edilmesi konusuyla ilgili deildir. Birine mr verilmesi de mrnn ksaltlmas da mutlaka bir kitaptadr.157 ayeti eceli, tab ve ihtiram olmak zere ikiye ayrmak gerekliliini ortaya koymakta ve insanlarn kendi tercihleri neticesinde lmesi olan ihtiram ecelin de, mrnn son anna kadar yaayp lmesi olan tabii ecelin de Allah tarafndan objektif olarak belirlendiini ifade etmektedir.158 Eceli geldii zaman Allah hi kimseyi ertelemez. ayeti de bu gr desteklemektedir. Bu ayetten tabii ecel kastediliyorsa zaten sorun yoktur. nk tabii ecel Allahn kesin takdiridir
153. Namk Kemal Okumu, a.g.e. , s. 98. 154. lhami Gler, Allahn Ahlaklii Sorunu, s. 120. 155. Rad, 13 / 38. 156. lhami Gler, a.g.e. , s. 120. 157. Ftr, 35 / 11. 158. lhami Gler, a.g.e. , s. 120.

32

ve deimez. Ayette kastedilen ihtiram ecel

ise, insanlarn bu dnyadaki tekil

lm anlarna taalluk edebilir. Zaten ihtiram ecel de, Allahn sebeplerini ve srelerini tayin ettii deil, bildii eceldir. Sebeplere bal olarak sonu yani lm geldii zaman zaten ertelenmeyecektir.159 Ayetler nda da meseleye bakldnda iki ecelin olduu fikri daha ak olarak ortaya kmaktadr. Nitekim Kuranda baka bir ayette Sizi Allah yaratt. Sonra sizi vefat ettirecek. Daha nce bilgili iken hibir eyi bilmez hale gelsin diye sizden baz kimseler mrnn son ana kadar varacak.160 denilmektedir. O halde en az iki ecelden bahsedebiliriz. Allah ecel konusunda doum, yaama ve lm kanunlarn belirlemektedir. Bunun yannda lm fiilini de melekler vastasyla yaratmaktr. Bu konuda Kuranda De ki; Size vekil klnan lm melei cannz alacak, sonra Rabbinize dndrleceksiniz.161 denilmektedir. lme sebep olma fiili ise Kuranda insana izfe edilmektedir. Sebebiyet vermesi meru yollardan olmas durumunda insan vlmektedir. Allah Onlar ldrn ki, Allah sizin elinizden onlar cezalandrsn ve onlar rezil etsin.162 buyurmaktadr. Fakat insann lme sebebiyet vermesi kasten ldrrse, cezas ebedi ayetler meru yollardan olmad takdirde de insan yermekte ve bunu yasaklamaktadr. Bu konuda da Kuranda Kim bir mmini kalaca cehennemdir.163 buyrulmaktadr. Kuranda mrn uzamas ve ksalmas konusundaki unlardr: Allah eceli geldiinde kimseyi ertelemez. Allah yaptklarnzdan haberdardr.164, Her mmetin bir eceli vardr. Ecelleri gelince ne bir an geri kalrlar, ne de bir an ileri gidebilirler.165 Yukardaki ayetlere bakldnda ecelin ne alnamaz ve geciktirilemez olduu grlmektedir. Fakat Kuranda Hz. Nuh, kavmine Allaha kulluk edin, Ona kar gelmekten saknn ve bana itaat edin ki, Allah bir ksm gnahlarnz balasn ve sizi belli bir sreye
159. lhami Gler, a.g.e. , s. 120,121. 160. Nahl, 16 / 70. 161. Secde, 32 / 11. 162. Tevbe, 9 / 14. 163. Nisa, 4 / 93. 164. Munfikn, 63 / 11. 165. raf, 7 / 34. 166. Nuh, 71 / 3-4.

kadar tehir etsin.166 diye hitap etmektedir.

yleyse ecelin ertelenemez olduunu bildiren ayetlerle, erteleme imkannn olduunu

33

bildiren ayetler arasnda bir tezat m vardr? Her insan iin mutlak bir ecel tayin edilmi olsa, erteleme ve noksanln imkanszl ortaya kacaktr. Ancak insanlarn yaam srelerinin en sonunu ifade eden tabii ecel kesindir. Ecelin ertelenmediiyle ilgili olan ayetler bu ecelle ilgilidir. Ancak insann iradeli ve iradesiz davranlaryla ilgili olan ihtiram ecel de, cann kmas iin btn sebepler olutuu zaman meydana gelecek olan lmn takdm ve tehri imkanszdr. nsan lmnn mukadder olduu bu zamana varmadan artlar ve tercihlerini uzayabilir. mrn uzayp ksalmasnn biyolojik kurallar (salk, korunma v.b.) insan iradesine balanm, ahlk kurallar ise Allah ve insann iradesine birlikte balanmtr. Nitekim Hz. Yunusun kavmi lm hak etmiken iradeleriyle son anda Allaha ynelmeleri sonucu lm zerlerinden kaldrlmtr (10 / 98). Allah, toplumsal ve bireysel ihmal neticesi oluan nedenlerden gelebilecek lmleri, bireyin Allaha kar (iyilik, dua v.s.) davranyla uzaklatrabilir.167 Ayrca Kuran da bunu desteklemektedir: Banza gelebilecek musibetlerin bir ounu da Allah uzaklatrr.168 Bunun dnda ecellerin mutlak olarak tayin ve tespit edildii ve kesin olarak ertelenemeyecei fikri, insan iradesini saf d brakmakla birlikte olaylar karsnda tedbir almalarn da engelleyecektir. nk o zaman ne kadar tedbir alnrsa alnsn, takdir geldii zaman tedbir bozulmaktadr. yleyse tedbir almann, almann, sebeplere riayetin bir anlam kalmayacaktr. 2. HAD SLERDE ECEL KAVRAMI Konuyla ilgili hadisler incelendiinde belki de en fazla dikkati eken, iinde ecel ve rzk konularnn da olduu kaderi tartmann Hz. Peygamber tarafndan yasakland rivayettir. Ebu Hureyre diyor ki Biz kader tartrken Hz. Peygamber
167. lhami Gler, a.g.e., s.123. 168. Maide, 5 / 15.

iradesiyle deitirirse, ona gre de yaam kurallar deiir ve lm

konusunda

geldi. O kadar kzd ki, yz kzard, yanaklarnda

birer mor tanesi belirir gibi oldu. Sonra yle dedi; Size byle mi emredildi? Ben

34

size bunun iin mi gnderildim? Sizden ncekiler bu hususta tartmaya girince helk olmulardr. Ben size bu hususta tartmayn diye kesinlikle emrettim.169 slmiyeti bizzat Hz. Peygamberden renen, anlamadklarn ona soran, karlatklar problemlerin zmn ondan isteyen ashb- kirmn kader konusunu sorduklar, onu problem edindikleri salam rivayetlerle sabit deildir. Asr- saadetten sonra ashab dneminin byk bir ksm da ayn sknet iinde gemi, problem iteki siyas ve sosyal alkantlar, dtan gelen dni-felsef telakkiler sebebiyle hicr II. yzyln balarnda ortaya kmtr.170 Rivayetlerde gelen yasak, sadece kader meselesini tartmak da olabilir. nk Kuranda da ayn ekilde bir yasak bulunmaktadr. l-i mran sresinin 7. ayetinde, muhkem ayetleri brakp sadece mtebih ayetlerin yorumunun peine denlerin kalplerinde erilik bulunan insanlar olduu belirtilmi, dolayl ayetlerin yorumuyla ilgilenilmesi yasaklanmtr. Ayrca hibir mezhep kader konusunun tartlmas hususunda bir yasak koymu deildir. Baz alimlerimize gre, bu tr rivayetler delil olmayan konuda detayl konumann yasak olduuna delalet eder.171 Kurann bile kendisini tartmaya at bir durumda, kader konusunun tartlmasnn yasaklanmasnn bir anlam olmayacaktr. Siyasi, itikadi ve kltrel anlaylar sebebiyle ortaya km olmas muhtemel olan byle rivayetlerle, insann problemi olan bir konunun dnme alannn dna karlmas doru deildir. Ecel kelimesi hadis literatrnde drt farkl anlamda kullanlmtr: 1. Takdir edilmi lm zaman, yazlan ve tespit edilen sre172. Bu kullanm ekli, tabi ecel diye nitelendirdiimiz alan oluturmaktadr. 2. Borlar 173 ve kira 174 gibi ekonomik ilikilerde sre ve bu srenin sonu. 3. ddet mddeti iin Allahn belirledii sre ve bu srenin sonu 175.
169. Tirmizi, Kader, 1. 170. Bekir Topalolu, slmda nan Esaslar, stanbul, 2002, s. 149,150. 171. Kd Abdlcebbr, Fazll- tizl ve Tabaktl-Mutezile, Tunus, 1974, s. 168. 172. Buhr, Kader, 1 ; Tirmizi, Tb , 25. 173. Buhr, Buy, 4 ; bn Mace, Ticaret, 59. 174. Buhr, cre, 22. 175. Mslim, Talak, 59 ; bn Mace, Talak, 11.

olarak sadece mtebih

karlkl olarak konulan

35

Hadislerde bu kullanm ekliyle ecel, hem tespit etmeyi, hem de tespit edilen srenin sonunu ifade etmektedir. Ecel konusundaki hadisler genel olarak iki grupta ele alnabilir: 1. grup hadisler, ecelin nceden tayin ve tespit edildiini, zaman gelince kimsenin geri braklmayacan ve deimesinin imkanszln bildiren hadislerdir. Bu grupta bulunan hadislere gre kader, ecel, rzk ve insan davranlar anne karnnda tayin ve tespit edilmitir. Buhrnin rivayet ettii bir hadiste: Raslullah yle buyurmutur; Sizden biriniz anne karnnda krk gnde oluur, sonra alaka olur, sonra muda olur, sonra Allah u drt eyi tespit iin melek gnderir: Rzkn, ecelini, ki mi yoksa sid mi olacan yazar.176 Bu rivayete gre insann btn eylemlerine hatta sid mi yoksa ki mi olacana kadar ezeli takdirde belirlenmitir. Bu belirleme Kurann insana verdii hrriyete ters dmektedir. nk Yce Allah Kuranda De ki; Hak rabbinizden gelmitir. Artk dileyen iman etsin, dileyen inkr etsin. ( 18 / 29 ) buyurmaktadr. Bu noktada hadis rivayetiyle Kuran arasnda bir tezatlk ortaya kmaktadr. Bu tezatlk rzk konusunda da deindiimiz gibi meseleye iki adan yaklamakla zlebilir kanaatindeyiz. Ecelin takdir ve tayin edildiini bildiren hadisler, Allahn ilmi asndan konuyu ele almaktadr. nk ecelin tespiti olayna Allahn ilmi asndan baklrsa, ecel bellidir. Allah ilmiyle ezelde her eyi takdir etmi ve yazmtr. Allahn ilmi de deimez. Bu sebeple kulunun eceli Allah katnda bellidir. Ecel konusuna insan asndan bakldnda ise, onun hem uzama hem de ksalma olasl vardr. nk insan gelecei bilememektedir. Bundan dolay da gelecek ona karanlktr. Ecelinin nasl ve ne ekilde olacan, nerede isabet edeceini bilemez. nsan ecelinin, insann gayretiyle doru orants bulunmaktadr. Salna dikkat etmesi, yaamay ve almay tercih ettii yer, yaad adaki tbb gelen gelimeler kazalar ve ve kiinin o gelimelerden da kiinin faydalanma iradesi imkn dnda yaamn lmn etkilemektedir. Bunun yannda dier insanlarn irad davranlar sonucu meydana ldrme olaylar etkileyebilmektedir. Btn bunlarn dndaki kll irade de Allahn istedii yerde istedii zamanda ecele mdahale edebilmektedir.
176. Buhr, Kader, 1.

36

Daha sonraki dnemlere ait baz uygulamalarda

artlarn tercihiyle

deiebilen kader anlaynn rnekleri grlmektedir. Hz. merin amdaki taun hadisesi buna gzel bir rnektir: Hz. mer ama yaklat srada kendisine orada bulac taun hastalnn olduu iletildi. Bunun zerine hemen geri dnd. Eb Ubeyde : Ey mer! Allahn kazasndan m kayorsun? diye sorunca Hz. mer: Keke bunu sen sylemeseydin. Allahn kazasndan yine Onun kaderine kayorum.
177

demitir. Grld gibi Hz. mer de

yazl kaderi kabul

etmekte ancak insann kaza haline gelmeden nce baka bir tercihte bulunursa kaderinin de deieceini dnmektedir. Ona gre Allahn kaderi, bulac hastaln olduu yere girmemek eklinde olmu olabilir. Bunu korunarak anlayabiliriz. demek istemitir. Fakat daha sonra ekillenen ilkeler Hz. merin deil Ebu Ubeydenin anlayna uygun olarak gelimitir. Ayrca Hz. merin dn tarz, kader kitabnn u zamanda yle olacak, bu zamanda byle olacak. eklinde deil, yle yaparsa yle olur, byle yaparsa byle olur. eklinde yazldn syleyenlerin grne de uygunluk arz etmektedir. Bu grupta rivayet edilen hadislerdeki kesinlik, lmn mutlaklndan daha ziyade nerede ve nasl lnecei konusundadr. lme sebep olan illetler olmasa bile takdir edilmi olan ecelin kesinlii n planda tutulmutur. Bu rivayetlerde tedbirin takdiri deitirmeyecei hususu vurgulanmtr. Ortam, artlar ve iradeye bal olarak ortaya kan ve biyolojik bir olay olan ecel, tayin ve tespit edilen bir hadise olmaktadr. Takdir edilen tek ecelin asla deimeyeceine olan inan, ortam ve artlar iinde kendi iradesiyle frsatlar deerlendirmesi gereken insan, yazl kaderine rzaya ynlendirmektedir. Rivayetlerde kendine takdir edilene rza gstermesi halinde iyi bir kul aklanmaktadr. Hadis rivayetlerinde hem insann douundaki temizlik bildirilmekte178 hem de babalarnn sulplerinde iken kimin nereye gideceinin belirlendii
179

insann olaca

ve

ktnn ocuunun kt olaca 180 rivayet edilmektedir. nsan hayatndaki izginin semeyle deil, takdirle belirlendii rivayet edilmektedir. Bunun yannda babalarnn
177. Buhr, Tb, 20 ; Mslim, Selm, 98. 178. Mslim, Kader, 29. 179. Mslim, Kader, 31. 180. Mslim, Kader, 25

37

sulplerinde iken nereye gideceinin belirlendii rivayetinde Hz. Peygamber konuyu Allah asndan deerlendirmi olabilir. nk insan yaratlmadan nce Allah ezel ilmiyle onun yaayn ve sonunun ne olacan bilmektedir. Ktnn ocuunun kt olacan bildiren rivayette ise Hz. Peygamber, ocuk eitimiyle ilgili olarak, ocuun ilk olarak anne ve babasn rnek almasndan hareketle, ocua iyi rnek olunmas gerektii noktasn belirtmi olabilir. Yoksa rivayetten her zaman ktnn ocuunun kt olaca sonucu karlmamas gerekir. nk Hz. Peygamberin, risalet halkas iinde babas veya ocuu mrik olan birok sahabe bulunurken, bunu kastetmesi dnlemez. Ecel konusundaki hadislerin ikinci grubu ise ahlk davranlarn sadaka, dua, iyilik, sla-i rahim v.b. eylemlerin eceli deitireceini bildiren ieriktedir. Ancak bu rivayetler tevil edilmitir. Bu grupta yer vereceimiz hadislerde ilk gruptaki hadislerden daha ok sebebiyle, hadislerde yorumlanmtr. Kim rzknn artmasn ve ecelinin uzamasn isterse, sla-i rahim yapsn.181 , Sadaka ve sla-i rahim mr uzatr, bely defeder.182 , Eceli gelmeyen bir mmin kul, Allahtan ifa dilerse kurtulur.183 hadisleri sla-i rahim, sadaka ve duann mr uzatacan bildirmektedir. Bu hadisler ecelin geldii anda mrn ihtiya asla uzamayacan bildiren ayetlerle birlikte deerlendirildiinde tevile duyulmu ve mrn uzamas eitli ekillerde yorumlanmtr. Bu ziyadeyi zgrle ve insan iradesine vurgu yaplmtr. bildiren rivayetler tevil edilerek berekete raf sresinin 34. ayetinde artma ve eksilmenin imkanszln bildiren ifadeler

yorumlardan bazlar unlardr: Allah ezeli bilgisiyle kulun sadaka ve sla-i rahmi yapmad takdirde mrnn krk sene olacan, bunlar yapt takdirde de mrnn yetmi sene olacan bilmektedir. mrn artmas bu taati ilemeye bal klnmtr. Allah, o taati yapmadnda kulun mrnde bir art olmayacan da bilmektedir. Hadis-i erifte beyan edilen ziyade ve noksandan maksat hayr ve berekettir. Levh-i mahfzda yazl olan mre nispetle mr mutlaktr ve ecel de Allahn bilgisinde
181. Buhr, Edeb, 12. 182. Ahmed b. Hanbel, 3 / 266. 183. Tirmizi, Tb, 32.

38

kaytldr. Enam sresinin ikinci ayetinde Allahn iki ecel takdir ettii hatra getirilmemelidir. nk gerek ecel birdir.184 Sbn de hadisteki Allahn ilminde artmann yorumunu u yannda Allah ekilde yapmtr: Hsm ve akrabay ve akrabay ziyaret etmeseydi, o kimsenin mrnn szgelimi elli yl olaca mevcuttu. Bunun onun hsm ziyaret edeceini ve bu sebeple mrnn Allahn burada hkm ve irade ettii, ederek yetmi yl yaayaca yetmi yl olacan da biliyordu. onun hsm ve akrabasn ziyaret yirmi yl bu meziyeti

kkdr. te oradaki

sebebiyle, sla-i rahim yapmam olsayd mrnn elli yl olacana dair ilm-i ilahiye nazaran mrnn uzamas saylmtr. Ayrca bu izah tarz u temele dayanmaktadr: Allah icad edilecek madumun nasl icad edileceini bildii gibi, icad edilmeyecek madumun da, ayet icad edilseydi nasl icad edilebileceini de bilir. Tpk cehennemliklerin dnyaya dndrlmeyeceklerini bildii halde, ayet dnyaya iade edilecek olsalard, Enam sresinin 28. ayetinde haber verdii gibi eski kfrlerine dneceklerini de bilir. Eer onlar geri gnderilseler bile yine men olunduklar ktlklere dnerlerdi. phe yok ki onlar yalanc kimselerdir
185

Bunlarn yannda akraba ziyaretinin, komularla iyi geinmenin ve sadaka vermenin mr uzatacana dair hadislerin hd olduunu ve zhir anlamlar itibariyle kesin anlaml ayetlere aykr olduklarndan muhkem ayetleri bunlarn nda aklamann doru olmadn, bu hadislerdeki mrn uzamasnn kiinin ldkten sonra hayrla anlarak adnn yaatlmas ve hayatn bereketlenerek mutlu bir ekilde yaanmas, dolaysyla mrn psikolojik olarak uzun alglanmas olduunu savunanlar vardr.186 mer Nasuhi Bilmene ( . 1971 ) gre hayat mddeti ziyade ve noksan kabul etmez. Sadakann mr uzatacana dair hadisi erif, baz ibadet ve taatin artmasnn hayata vesile olduunu dolay mrleri taraf- aklamak ilahiden ve insanlar fazla olarak hayrl amellere ynlendirmek iindir. nk kullarn yapaca ibadetler Allah bilindiinden
184. Ali el-Kri, el-Fkhl-ekber erhi, s. 322, 323. 185. Nureddin Sbn, Matridiye Akaidi, s. 153, 154. 186. Cihat Tun, ecel , D. .A. , c. X, s. 382.

tarafndan nceden takdir edilmitir.

39

Yoksa daha nceden takdir edilmi olan hayat mddeti, daha sonra meydana gelecek olan ibadetlerle yeniden artmaz.187 mrn uzayp ksalacan syleyerek bu grn tam aksini savunanlar da vardr. Bunlara gre: Hadis-i erif sadakann ve iyi amellerin mr artracan aka bildirmektedir. mr uzayp ksalmaz. Bu hadisler insanlar gzel ve faydal amellere tevik iin sylenmitir. diyenler, Hz. Peygamberin mmetini iyi harekete tevik iin yalan sylediini belirterek ak beyanlar farkl ekillerde yorumlamaktadrlar. Bu kimseler hadislerin ayetlere zt olmayacan ve Hz. Peygamberin din hususunda kendiliinden bir ey sylemeyeceini bildiren ayeti bilmiyorlar m? 188 Olayn zm yledir: Levh-i mahfuz yazs asla deimez. Oradaki kayda gre mrde ksalma ve uzama sz konusu deildir. Levh-i mahfuzda uzama ve ksalma sebepleri de bilinip hesaba katlmtr. Nasl olduu ve olaca yazlmtr. u halde sadaka ile mrmzn uzayaca, iyi amelle bereketleneceinin hesab da levh-i mahfuz kaydna dahildir. Bu nedenle kaytta deime olmaz. Ama ahsn mr uzar ya da ksalr. Bu Fatr sresinin ikinci ayetinde, mr uzatlana ok mr verilmesi, (ksaltlann) mrnden eksilmesi de hep kitapta yazldr. eklinde ifade edilmitir. Ayrca Allah Dua edin kabul edeyim. buyuruyor. yleyse muhta birisi kendine yardm eden kiiye mrnn uzamas iin dua ederse ya da muttaki bir kii kendisine zulmeden kiinin lmesi iin dua eder, Allah da bu dualar kabul ederse, bu kimselerin mrlerinde uzama ve ksalma sz konusu olmaktadr. Ayrca eceli geldii zaman ne bir an ileri ne de geri alnacan bildiren ayeti kerimedeki ecel, levh-i mahfzda kaytl olan eceldir.189 Btn bu yorumlara bizim bak amzla baktmzda doru fakat konunun deiik bak alaryla ele alndn grmekteyiz. Bak as deitike, konunun yorumu da deimektedir. yle ki; Eer Snfta izinsiz olarak konumak doru mudur? diye bir soru sorulsa ve bu soruyu kii Hayr! nk her renci snfta izinsiz konuursa snfta eitim yaplamaz. diyerek cevaplarsa, doru bir yorumda bulunmu olur. Fakat ayn soruya baka bir kii Evet! nk
187. mer Nasuhi Bilmen, Muvazzah lm-i Kelam, stanbul, 1959, s. 241, 242. 188. M. Kenan man, Kaza-Kader/ Hayr-er/ Rzk,Ecel ve Tevekkl, s. 236. 189. M. Kenan man, a.g.e. , s. 237.

40

retmen snfta eitim-retim yapmak iin konumak zorundadr. diyerek cevaplarsa, bu kii de doru yorumda bulunmu olur. Ancak bu sorunun en kapsaml ve doru cevab retmen asndan sorunun cevab evet, renci asndan sorunun cevab hayr eklinde olmaldr. Demek ki ayn sorunun cevab farkl alardan bakld takdirde, hem evet, hem de hayr olabilmektedir. Buradan hareketle sadaka, sla-i rahim, dua gibi baz ibadetlerin mr uzatacana dair hadisleri, bu gibi ibadetlerin mr uzatmadn nk Allahn ezeli ilmiyle her eyi bilip takdir ettiini, mr uzayan kiinin o ibadetleri yapacan Allah nceden bildiinden dolay o kiiye buna gre bir mr takdir ettii, dolaysyla insannn ecelinin bir tane olduu eklinde yorumlayanlar, konuyu Allah asndan yorumlamlardr ki, konu bu adan ele alndnda sz konusu yorum dorudur. Fakat bu hadisleri, ibadetlerin mr uzatt, nk hadislerin ak bir ekilde mrn uzamasndan bahsettii, ayrca ayetlerin de bunu destekledii eklinde yorumlayanlar ise, konuya insan asndan yaklamlardr ki, mesele kul asndan deerlendirildiinde bu yorum da dorudur. 3. SLAM MEZHEPLER NE GRE ECEL KAVRAMI Mutezile mezhebi ecel konusunu ilk defa kader problemiyle birlikte ele almtr. Bylece kader grlerine paralel bir ecel anlaylar ortaya kmtr. Mezhep ierisinde daha sonra farkl grler de tartlmtr. Mutezileden Amr b. Ubeyde ( . 761 ) atfedilen bir rivayet yledir: Amr b. Ubeyde Ebu Lehebin elleri kurusun.190 ayetinin ifade ettii olayn levh-i mahfuzda yazl olduu sylendiinde bunu reddederek yle karlk verir : byle deildir. Bu sz Ebu Leheb gibi amel edenlerin elleri kurusun. demektir. Allahn ilmi balayc deildir. O ilim zarar da vermez, fayda da salamaz. Yine ona anne karnnda ecellerin yazl olduu konusundaki hadis sorulunca, hadis zincirindeki rvileri de zikrederek, Bunu meten duysaydm, onu yalanlardm. Zeyd b. Vehbden duysaydm, onu kabul etmezdim. Abdullah b. Mesuddan duysaydm, onu da kabul etmezdim. ayet Raslullahtan iitseydim, msak aldn ekilde onu reddederdim. ayet Allahtan iitseydim; bu, bizden
190. Tebbet, 111 / 1.

41

deildir! derdim.191 diyerek cevap vermitir. Mutezilede ecel konusunun temelinde maktul sorunu vardr. Herhangi bir mdahale olmakszn tabii bir ekilde len kiinin, eceliyle ld konusunda slm mezhepleri ittifak etmilerdir. Ancak katledilerek ldrlenin (maktul) eceli ile lp lmedii konusunda gr ayrl vardr.192 Bu konuda Mutezilenin ayr gr vardr: Ebul-Huzeyl el-Allf (.235 / 850) a gre, ktil maktul ldrmeseydi, maktul yine kesinlikle lrd. Badat Mutezillerine gre -ki Mutezilenin cumhuru bu grtedir- maktul katilin fiili sebebiyle lmtr. Eer katil ldrmeseydi, maktul kesinlikle yaard. Onlara gre katilin cezaya mstahak olmas, maktul ldrmesi, hayatn kesmesi sebebiyledir. Kd Abdlcebbrn tercih ettii nc gr ise, Ehl-i snnet kelmclarnn gr gibidir. Yani maktul eceliyle lmtr. ayet katil onu ldrmeseydi, onun yaamas da lmesi de mmkn olacakt.193 Kader ve ecel anlaylarna uygun olarak, Mutezilenin anlay yle aklanabilir: lm yaratan Allahtr. ldrme iini yapan ise katildir. Katil lm yaratt iin deil, ldrme iini iledii iin ceza alr. lm olaynn yaratlmas Allahn, maktuldeki lm olay ise katilin yaratma ve kesbine dahildir.194 ldrme er bir eylemdir ve bunun Allaha izafesi ahlk deildir. Allah yapma kudretini verir, ancak kt ii de yasaklar. Hi kimsenin telef ve katlini istemeyen Allah, yine de onlara bu gc vererek adil davranm olmaktadr.195 Mutezilenin tarafndan rivayet maktul gerekirdi. kesilip bir ksm da ksaltldn ldrlen kimselerin ecellerinin mr uzataca katilin cezas Allah yolunda ve savunmulardr. Onlara gre katil ldrlen ileri veya srmlerdir. Akl delileri de, eer ktlenmemesi ile ksas cezalandrlmas

kiinin ecelini kesmitir. Bu konuda baz taatlerin edilen hadisleri delil olarak eceli
196

ile

lm ancak

kabul diyet

edilirse,

cezalandrlmamas,

Mutezile alimleri insann tek ecelle ldn savunmulardr. Ancak kaza

191. Hatib el-Badd, Tarihu Badad, c.XII, s. 170, 171. 192. A. Saim Klavuz, Anahatlaryla slm Akaidi, s. 129. 193. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782. 194. Sbn, Matridiye Akaidi, s. 153, 154. 195. Abdullatf Harpt, Tenkihl-Kelm, stanbul, 1330, s. 263. 196. Ali el-Kri, el-Fkhl-ekber erhi, s. 322.

42

sonucu lme durumunda Badat ekol Enam

sresinin ikinci ayetini dikkate

alarak insann ecel-i kaza ve ecel-i msemm denilen iki ecelinin olduunu ileri srmlerdir. Buna gre insan herhangi bir d mdahale olmadan lrse ecel-i msemmya, kaza ve katil sebebiyle lrse ecel-i kazaya kadar yaayacakt. Mutezilenin mteahhir gre lm olur. kinci durumda len kii kazaya uramasayd veya ldrlmeseydi ecel-i msemmsna alimlerinden Zemaherde Badat ekolnn grn savunmutur.197 Bu aklamalardan sonra Mutezile ekolnn maktuln eceli konusundaki grlerini ayr kategoride toplayabiliriz: 1. Maktul ldrlmeseydi, Hayyt ( . 910 ) 2. Maktl ldrlmese kesinlikle eceline kadar yaard. Bu gr savunmutur.198 bile, mutlaka o vakitte lrd. Bu gr Ebul-

Huzeyl el-Allf savunmutur.199 3. Maktul ldrlmeseydi, yaamas da lmesi de mmknd. Bu da Kd Abdlcebbrn grdr.200 Ehl-i tamamyla Mutezilenin Snnetin farkl bu konudaki fikirleri doru Mutezileden farkldr. Fakat Snnet ile olduunu sylemek deildir. Ehl-i

birbirine yakn grleri olduu gibi birbirine zt grleri de

vardr. Ehl-i Snnet, ecelin Allahn bilgisiyle kayt altna alnan ve Onun bilgisi dahilinde bulunan bir vakit olduu, ldrlen kiinin ister katledilmek, isterse tabii bir ekilde lm olsun eceliyle ld noktasnda Mutezile ile ayn gr paylamaktadr. Fakat Mutezilenin ldrlme olayyla katilin maktuln ecelini kestii, maktuln ldrlmemesi durumunda Allahn ilminde belli bir vakte kadar yaayacana dair grleri Ehl-i Snnet anlayna grtr.201 Ehl-i Snnet ilk olarak Mutezilenin ecel konusundaki grlerine konuda baz taatlerin insann mrn cevaplar vermitir. Mutezilenin ldrlen kimselerin ecellerinin Allah tarafndan kesilip ksaltldn sylemeleri ve bu
197. Cihat Tun, ecel , D A, c. X, s. 381. 198. Kd Abdlcebbr, el-Muni, c.XI, s. 4. 199. Kd Abdlcebbr, erhul Uuslil-hamse, s. 728-783. 200. Kd Abdlcebbr, erh, s. 728-783. 201. Er, Makalt, s. 256.

uzak bir

43

uzattna dair rivayetleri delil gstermelerine karlk Ehl-i Snnet bu rivayetleri farkl ekillerde yorumlayarak onlarn grlerini rtmeye almtr. Ehl-i Snnete gre Allah Taala ezeli bilgisiyle kulun o taati ilemedii takdirde mrnn krk sene olacan, onu iledii takdirde ise mrnn yetmi sene olacan bilmektedir. mrn artmas, sz konusu taati ilemeye bal klnmtr ve Allah o taati bilmektedir.202 Mutezilenin maktuln eceli ile lm kabul edilmesi ktlenmemesi ve tazminatn ve cezalandrlmamas, ancak diyet ve ksas halinde, katilin cezalar ile ilemeyen kiinin mrndeki o artn olmayacan da

cezalandrlmas gerektiini ileri srmelerine karlk Ehl-i Snnet, katile azabn gereklilii, yasak olan bir ii ilemesine ve sonunda Allahn lm yaratt ii ilemesine binaen olduunu sylemilerdir. Ayrca ldrme iinin kazan bakmndan katilin ii olduunu, lmn ise l ile kaim olduunu ve Allahn mahluku olduunu savunmulardr.203 Mutezilenin olduu, ayet maktuln eceli kesilmi yani mrn bitirememi kii ldrlmemi olsayd mrnn sonuna kadar yaayacan ileri

srmelerine karlk Ehl-i snnet, maktuln kendi eceliyle ldn, onun bundan baka bir ecelinin olmadn, nk yce Allahn kullar hakkndaki ilmine ve iradesine uygun olarak onlarn ecellerine hkmetmi olduunu sylemi, Allahn ilminde ve iradesinde takdim ve tehirin olmadn ve Onun kaza ve hkmn geri evirmenin mmkn olmadn ileri srmlerdir.204 imdi Ehl-i Snnetin iki byk ekolnn bu konuyu nasl ele Ehl-i Snnetin ilk sistemletirilmi ekol aldklarn inceleyelim. Erlik

olduundan dolay konuyu ilk nce Earilik asndan ele alacaz. Earilie gre ecel, Allahn bilgisi dahilinde olan lm ve ldrlme vaktidir.205 Maktul konusundaki tartmalarda genellikle Mutezile kart fikirler ne srlmtr. Yaklamlarn en bariz zellii, ezelde tayin ve tespit edilmi bir yazy n plana karm olmalardr. Ecel meselesinde Er, len ve ldrlen
202. Ali el-Kri, el-Fkhl-ekber erhi, s. 322. 203. Ali el-Kri, el-Fkhl-ekber erhi, s. 322, 323. 204. Nureddin Sbn, Matridiye Akaidi, s. 153. 205. Er, Makalt, s. 256 ; Bakilln, Temhd, s. 332, 333.

44

kendi eceliyle lm ve ldrlmtr206 demektedir. Eariden sonra Baklln ve onu takiben takiben Badd ( . 1037 ) ve Cveyn ( . 1085 ) meselesinde ayn grleri tekrar etmilerdir.207 Herkes takdir len eceli geldii eceli zaman gelen lr. nk kiinin Allah tarafndan ksa her her ey onu edilmitir. Katil kii eer
208

de ecel

hayatn konusunda Allahn

kesmez, iki ve

eceli gelmeden ldrmez. Katil iledii sutan dolay cezaya arptrlacaktr. Ayrca ldrlmeseydi ya da yaamaz, yaamas her ey ihtimalde Onun olabilirdi; Yaar takdirindedir. Katil ilminde

zulmederek katil olmutur. ldrlen kii de eceliyle lmtr.

nsann iki deil bir eceli vardr. Her kim lrse eceliyle lr. Enam sresinin 2. ayetindeki ilk ecel hayatn eceli, ikinci ecel de kyametin ecelidir.209 Taftazn, Eariliin ecel konusundaki grn sistematik olarak ele almtr. Bunu da aadaki drt temel yaklamla izah etmitir: 1. Maktul eceliyle lmtr. 2. lm, l ile kaimdir. 3. Ecel bir ve tektir. 4. Hayat ve lm yaratan Allahtr.210 Erlikte ecel Allahn ilim sfatyla izah edilmitir. Bilinen ve bu bilgiye gre takdir edilmi olan ecel, hem insan hem de kavram olarak anlalmtr.
211

btn canllar iin ortak bir

Bu sebeple Erlikte insan kendi iradesiyle hareket

eden bamsz bir zne deil, kendisi yaratlm seenei tercih eden baml bir varla dntrlmtr. Bu anlaytan tam anlamyla zgr, sorumlu ve kendi fiillerinin sahibi bir insan modeli beklenemez. Ehl-i Snnetin ikinci byk kolu olan Matrd ekol Erlikten ok da farkl dnmemitir. Ecel Erlikte olduu gibi kaza ve kader inanc ile birlikte ele alnmtr. Konu hem kaza ve kader hem de Allahn ezeli ilmi asndan ele
206. Er, Makalt, s. 257. 207. erafettin Glck, Baklln ve nsann Fiilleri, s. 254. 208. el-Cveyn, el- rad, s. 361. 209. Ear, el- bane, s. 138. 210. Taftazn, erhl-Akaid, s. 44-45. 211. Er, Makalt, s. 256.

45

alnm, insann zgrl noktasna deinilmemitir. 212 Matrd ekolne gre ldrlen kii eceliyle lmtr. Hatta Allah kiinin enkaz altnda kalma, yallk, boulma, yanma gibi lme ekline de hkmetmitir.213 nsanlarn hayat Nerede ezelde takdir edilmi ve ecel olun, salam vakti gelince her ne ekilde bile lm size olursa olsun sona erecektir. Buna delil olarak da Nisa sresinin 78. ayetinde geen olursanz kaleler iinde bulunsanz yetiecektir. ifadesini delil olarak gstermilerdir. Allah tarafndan takdir ve tespit edilmi olan mr, yani ecel-i maktbe, zaman gelince ister katl, isterse tabii ekilde olsun sona erecektir.214 Kiinin maktuln bir ktil tarafndan ldrlmesi yoksa durumunda, Mutezilenin lecei iki eceli olduunu sylemesine karlk katlen mi mam Matrd, insann iki tabii lmyle mi

ecelinin olmadn, o kiinin

bilindii iin, ecelinin bu mluma gre tespit edildiini sylemitir. Bu grne de l-i mrn sresindeki Hi kimse Allahn izni olmadan lmez. O belli bir vakte balanmtr. (31 / 45) ayetini delil gstermitir. 215 Mutezilenin, katilin maktuln ecelini ermesini ve ruhunun cesedinden Kb, kestiini savunmalarna karlk bakasnn icrasna havale olarak da Matrd, Allahn nihai gerei bildiini, maktuln mrnn sona ayrlmasn Canlya etmeyeceini sylemitir.216 Mutezile alimlerinden mr verilmesi de mrnden azaltlmas da mutlaka bir kitapta kaytldr. ( 35 / 11) ayetini ve sla-i rahmin mr uzatacann bildirildii hadisleri yle yorumlamtr: Kiinin belli bir mr olup o, bu sreyi sla-i rahimle uzatma imknna sahiptir. Buna gre de levh-i mahfzda sla-i rahim yaparsa mr u kadar, yapmazsa bu kadar olacaktr diye kaytldr. Bu fikre karlk olarak da Matrd, Allahn nihai sonucu biliyorsa -ki biliyor- maktuln mrnn sona ermesini ve ruhunun cesedinden ayrlmasn bakasnn icrasna havale etmeyeceini, Allahn levh-i mahfzuna Kii yle yle yaparsa u sonu, byle byle olursa bu sonu gerekleecektir diye
212. M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Matridi, stanbul, 1980, s. 322-324. 213. Ali el-Kri, a.g.e. , s. 325. 214. M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Matridi, s. 322. 215. M. Saim Yeprem, a.g.e. , s. 323. 216. Matrd, Kitabt-Tevhid Tercmesi, Ankara, 2002, s. 361.

46

yazm olamayacan sylemitir. nk

mam Matrdye gre bu, gelecekte

olaca bilmeyenin durumu ve ileriki gelimeleri bilmeyenlerin sergileyecei bir tavrdr. Olaca bilen ise yle yazar: yle olacaktr, ayet yle olmayacak olsayd yle olurdu.Yine filan kii kfre dp Allahn gazabn hak edecektir, ayet kfre dmeseydi iman edip Allahn muhabbetine nail olacakt.217 mam Matrd Ftr sresinin 35. ayetindeki canlya mr verilmesini ve mrnden azaltlmasn yle yorumlamtr: Ayet kiinin mrnn sona eriini aklamakta ve mrnden geen her zaman biriminin meydana getirdii eksilmeye iaret etmektedir. Baz alimlerin yorumlad gibi bu ilh beyan, insanlarn uzun veya ksa tutulmu birbirinden farkl mrler hakknda olup, Allahn bir mr bitikten sonra fikir deitirip (beda) onu uzatmas deildir.218 Sla-i rahmin mr uzatmas ise, daha nceden tespit edilen ecelin geciktirilmesi demek deildir. Allah ezelde ilmi ile o kiinin sla-i rahim yapacan bildii iin mrn uzun takdir etmitir.219 mer Nesef Matrd ekolnn ecel grn drt maddede zetlemitir: 1. lm Allahn yaratmasyladr ve lmekle meydana gelir. 2. lm Allahn fiilidir, katilin fiili deildir. 3. Maktln eceli kesilmemi, maktl kendi eceliyle lmtr. 4. Ecel birdir.220 Matrdnin ecel konusuna yaklam neticesinde, ilm-i ilahiyle olacak hadiselerin mutabakat art ve kaderin deimezlii prensipleri ile insan hrriyetinin badatrlmas problemi yine cevapsz olarak durmaktadr.221 Fakat

Matridler Erlerden daha mutedil bir yol takip ederek, lm olaynn meydana geliini, yani yaratln Allaha brakp ldrme fiilini setiinden dolay ldreni yerip cezaya mstahak olduunu savunmulardr.222 Erler ve Matridlerin bu yaklamlarnda n planda tutulan insann fiillerindeki zgrl deil, Allahn fiiller zerindeki takdiridir. Problem hemen
217. Matrd, a.g.e. , s. 361. 218. Matrd, a.g.e. , s. 362. 219. M. Saim Yeprem, a.g.e. , s. 323. 220. mer Nesef, Metni Akaid, stanbul, 1988, s. 2. 221. M. Saim Yeprem, a.g.e. , s. 324. 222. erafeddin Glck, Baklln ve nsann Fiilleri, s. 254.

47

hemen ayn adan ele alndndan dolay insan ve hrriyeti ikinci plana atlmtr. Yce Allahn ilim, irade ve kudret sfatlarn glendirmek ya da bu sfatlara aykr bir yaklam iinde olmamak iin, insan mecbr bir tercih iine sokulmutur. Yaplan bu tartmalar iinde insann iradesine ve bu iradesinin sonucu olan sorumluluuna, sadece katilin maktul ldrmesinden dolay cezaya mstahak olduu noktasnda deinilmitir. Ehl-i Snnetin bu yorumunun yanl olduunu ifade etmemekteyiz. zerinde durduumuz nokta, tamamen Allahn takdiriyle belirlenmi olan ecel anlaynn insann irade hrriyetini sfrlamasdr. Sigara imesinden dolay altm yanda len bir kiinin ecelini Allah ezelde takdir ve tayin etmi ise, kiinin bu fiilinden dolay sorumlu olmamas gerekir. nk bu anlaya gre sigara imemesi durumunda da kii ayn zamanda baka bir sebeple vefat edecektir. yleyse hayatmzda tedavi, ila , diyet, spor v.b. eylerin bir anlam olmamas gerekir. nk doktor tavsiyesiyle bile olsa bunlar yapsa da yapmasa da kendisi iin takdir edilen zamanda hayat sona erecektir. Bu anlay ise hayatn realitelerine uygun deildir. Ayn zamanda ecel ve rzk konusunda Allahn iradesini tamamen saf d brakarak, her eyin insann iradesinin sonucu olduunu sylemek de doru deildir. nk kii hayat boyunca mrn ksaltan her eyden kansa ve mr uzatan her eyi yapsa dahi lecektir. Bizim bu konudaki dncemiz, Ehl-i Snnetin konuya Allahn sfatlar asndan yaklam olmasdr. Bu adan bakldnda Ehl-i Snnetin yaklam dorudur. Ehl-i Snnet hibir zaman kulun bir fiili ilemesinin nedeninin Allahn o fiili ezelde takdir etmesi olduunu savunmamtr. Bize gre konu Allah asndan ele alnm fakat konu ifade edilirken tayin, takdir gibi baz yanl tabirler kullanlmtr. Mutezile de genel olarak insan iradesi asndan meseleye bakmtr. Bu bak tarz da meseleye farkl adan yaklaan Ehl-i Snnete gre doru deildir. Mutezile asndan da Ehl-i Snnet yanl bir tutum iindedir. Ehl-i Snnetin kader konusuna ynelttii eletiriler, mslmanlarn batl glerin smrgesi haline gelmesiyle birlikte ( . 1938 ) Cemalettin Afgn ( . 1897 ), kbal Muhammed Abduh ( . 1905 ), Mehmet Akif ( . 1936 ) ve Muhammed

gibi nl ahsiyetler tarafndan dile getirilmitir. Bunlar Kurann

48

yzlerce ayetinde aka vurgulanan insann irade hrriyeti ve sorumluluu zerinde durmulardr. Bu ahsiyetlerden hibiri Allahn insann iine karmad, onu dnyada bana buyruk brakt eklinde bir gr savunmamtr. Onlarn savunduklar ey, eklinde bir Allahn iradesinin insann iradesine gre devreye girdii insann iradesine gre ekillenen dinamik bir grtr. Yani

mdahaleyi savunmulardr.223 Son elli yl iinde de Hseyin Atay Kurana Gre man Esaslar,
224

Muhammed Davud Rahbar God Of Justice adl doktora tezlerinde

lhami

Gler Allahn Ahlakilii Sorunu adl eserinde Kurann insann hr iradesini kabul ettiini ve bu iradeyi yok sayan kader anlaynn Kuranda olmadn aka ortaya koyarak, ilgili Kuran ayetlerini de mtalaa ederek Ehl-i Snnetin mevcut kader anlayn eletirmilerdir. Ehl-i Snnet izgisinde olanlarn, kendi itikd mezhebinin grlerini eletirmesi yanl deildir. nk Ehl-i Snnetin yorumlar kutsal bir yorum gibi telakki edilmemelidir. imdi de konuyu ia mezhebine gre ele almak istiyoruz. ia alimlerine gre levh-i mahfuzda yazlanlar kader-i mbremdir ve bu olaylarn varlk alanna kmalar mecburidir. Bu yzden kaza-i mbrem mutlaka olacak eylerin varlna ait bir yazdr. Dua, ibadet, sla-i rahim gibi ibadetler deiebilir alanlarda kesin bir etki yapmaktadr. Bu artl takdirlere de kader-i muallak veya kaza-i muallak denir. Bu ikinci alanda beda ve tedavinin etkin bir rol vardr.225 Grld gibi ia ecel anlayn kaza ve kader anlayyla birlikte ele alm, ayn zamanda sadece kendilerine has olan Bed anlayyla ecel anlayn birbiriyle irtibatlandrmlardr. lk Dnem i alimlerinden olan Tsye ( . 1067 ) gre, katilin maktul ldrmemesi ya da bir kaza sonucu lmemesi durumunda kiinin lmesi de yaamas da mmkndr.226 lk dnem i ulemas iki ecel grne kar kmtr. Mteahhir dnem i alimleri ise eceli ikiye ayrmlardr.227 Mteahhir i ulemasndan Sbhn, Enam sresinin 2. ayetini yorumlarken
223. lhami Gler, Dine Yeni Yaklamlar, Eskiehir, 2004, s. 123. 224. lhami Gler, a.g.e. , s. 124. 225. Abdlbaki Glpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve iilik, stanbul, 1979, s. 270. 226. Ts, el- ktisad, s. 170, 171. 227. Tun, ecel mad. , D. .A. , c.X , s. 382.

49

eceli

ikiye

ayrr: 1. Msemm, belirlenmi

ecel,

2. Kaytsz, deiebilir ecel.

Msemm ecel, Allahn bildii, tebdil ve tayir kabul etmeyen eceldir. Bu ismin getii btn ayetler kesin tespiti ifade ederler. Deiebilir ecel ise imkan ifade eder. Mesela, Allah birimize bir ocuk verir. zerinde bir sr tbbi aratrmalar yaplr. Kalbi, damarlar, azalar ve btn vcuduyla muayene bizi tatmin eder. Bu ocuun yaklak 100 yl yaayaca haberiyle mutlu oluruz. Yani bu ocuk 100 yl yaayabilir, bu imkan vardr. te imkan denilen ey budur. Ancak her durumda yaanacak demek deildir. Salkl olmas ve yaamn kesecek rz bir durumun olmamasna baldr. artlar olmazsa lebilir.228 ia baz etmektedir. Bunu iradesinde iyilik ve ibadetlerin ecel ve rzk deitirebileceini kabul da Bed gelen anlayyla ortaya eden koymulardr. Bed; Allahn bir terimdir.229 Yani bed deiiklii ifade

meydana

Allahn, artlara gre kendi ilminde yapt bir deiikliktir. ia insan iradesini tamamen saf d brakmamak iin beda anlayn sisteme dahil ederek meseleyi zme yoluna gitmitir. Bu Ehl-i Snnette nesih anlay olarak ortaya kmtr. Fakat ia insan iradesini n plana karmas gerekirken, deiikliklerin de nasl olacann takdirini yine Allaha brakmtr. Bylece grnteki insann zgrl, yine merkeziyeti bir tayine braklmtr. Sonu olarak itikadi mezhepler ecel konusunda, temelde mrn uzayp uzamayaca konusunda ihtilafa dmlerdir. Bu ihtilaf mi olduu eklinde ortaya kmtr. Mutezile ve ia, mrlerin uzayp ksalabileceini ecelin bir mi, yoksa iki iki ecelin olduunu ve

savunmulardr. Ehl-i snnet ise genel olarak

bir ecelin olduunu ve bu ecelin de insann ld vakit olduunu savunmutur. Bu anlay daha sonra kltre damgasn vurmu ve kklemitir. Daha sonraki dnemlerde kltrel yorumlamalar esas alnm ve meseleyi kltrel etkiden arndrmak mmkn olmamtr. Bunun neticesinde de ayet ve hadis metinlerinin kltrel etkilerden bamsz olarak anlalmas mmkn olmamtr. Bu kltrel etkinin dile yansmas, Vadesi buymu., aln yazs, Ecel geldi cihana, ba ars bahane., Korkunun ecele faydas yoktur. Allahn verdii can Allah alr. v.b. szlerle olmutur.
228. Cafer Sbhn, Kaza vel-Kader, Beyrut, 1987, s. 111-113. 229. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 25.

50

Mezheplerin farkl grler ortaya atmasnn nedeninin konuya bak alarnn farkll olduunu dnmekteyiz. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Ehl-i snnet Allahn ilmi, iradesi ve kudreti asndan meseleye bakm, tenzih anlaynn etkisiyle konuyu deerlendirmitir. Mutezile ise insann iradesi ve sorumluluu asndan meseleyi ele almtr. Fakat insann zgrlk alann geniletmek yerine Bed anlayyla takdiri yine Allaha brakmtr. Kader problemi asndan ele alnmal ve insanln bir problemidir. Bu adan konu insan yorumlanmaldr. Allah kendi kainat yaratm ve onu

biyolojik, fiziksel ve sosyolojik yasalar koyarak kll iradesiyle dzenlemitir. Allahn iradesi kulun iradesine gre koyduu yasalar erevesinde devreye girmektedir. Allah kendi koyduu bu yasalara, istedii zaman ve meknda klli iradesiyle mdahalede bulunabilmektedir. Kuranda peygamberlerin gsterdii mucizeler bu balamda deerlendirilebilir. O her an bir itedir. 230 ayeti kulun iradesine gre her an devreye giren kll iradeyi kastetmektedir. Ecel de biyolojik yasalar iindedir. Allah insan cinsi iin bir ecel tayin etmitir. Bu ecel vaktini insann kendisi, yaad evre, beslenme artlar, tedv imkn v.b. sebepler etkilemektedir. Allah o kiinin ne kadar yaayacan bilir, takdir etmez yani insan iradesini saf d brakarak belirlemez. Bununla birlikte ldrlme, kaza, hastalanma gibi sebeplerle daha nceden lebilir. Bu intihar, sigara gibi kendi iradesiyle olabilecei gibi, ldrlmek ya da hata sonucu lmek gibi bakalarnn iradesinin sonucu da olabilir. Hatta deprem, sel gibi fiziksel yasalar sonucu meydana gelebilecei gibi, helk gibi sosyolojik yasalar sonucu da oluabilir. Ayrca Allah istedii anda kll iradesiyle kulun yaamn sona erdirebilir. Btn bu sebepler insann mrn etkiler. Bununla birlikte sla-i rahim, sadaka, iyilik gibi ahlk tutum ve davranlar neticesinde Allah, kulunu baz tehlikelerden ve lmden koruyabilir, baz ihsanlarda bulunabilir. Bu kll iradenin eceli ve rzk etkilemesi olarak telakki edilebilir. Bunu kendisinin koyduu deimeyen ahlk kurallara gre yapar. Bu davranlar sla-i rahim, sadaka gibi
230. Rahmn, 55 / 29.

naslarla bildirilen tutumlar olabilecei

gibi, insanlara ve hayvanlara faydal olan baka davranlar da olabilir. Bu ahlk

51

tutumlar naslarla bildirilen davranlarla snrlamak da doru deildir. Ayrca btn bunlar sadece mslmanlar deil, btn insanlar etkileyen hususlardr. ntihar, adam ldrme gibi ecelle ilgili eylemler insann imtihan sahas iine girmektedir ve bunlar yapan phesiz sorumludur. Davranlarndan sorumlu olan ve hesap verecek olan insan, zgrlk dnda baka bir tercihe zorlanamaz. Allahn ilmi her eyi kuatmtr. Fakat insana seim hakk tanyarak, kendi iradesini snrlamtr. Bylece Allahn eklinde en iradesi, insann tercih yapabilmesi gereklemitir. Tercih yapabilen insan, verdii kararn sorumluluunu varlk haline getirilmitir. Allahn insann kaderi

tayacak kadar yetkiyle donatlmtr. Bylece insan Kuranda da belirtildii gibi gzel ekilde yaratlm konusundaki takdirleri onun sorumluluu dndadr. rnein insann doduu anne-babadan dolay herhangi bir sorumluluu yoktur. nk hibir tercih hakk yoktur. yleyse ecel ve rzk konusunda da kalan insan, bunlardan nasl sorumlu tutulabilir? Allahn takdiriyle kar karya nsan ecel ve rzk meselesinde

zgr olduu alan vardr ve bu alandan sorumludur. Kendi iradesinin dnda ister Allahn takdiri, isterse baka unsurlarn zorlamasyla meydana gelen durumlarda sorumluluu yoktur.

52

B R NC BLM : BKILLNYE GRE ECEL VE RIZIK A. BKILLNYE GRE ECEL 1. ECEL KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI Bklln Arapada birok manaya gelen ecel kelimesinin sadece vakit anlamn kullanmtr. Borcun eceli onun denme vakti olduu gibi, lm eceli de lm andr. Yani belirli bir zamana balanan her eyin eceli, ilgili zamandr. Buna gre insann eceli de, Allahn onun leceini bildii zamandr.1 Bklln genel olarak ecel kavramn zaman ve vakit kavramlaryla tanmlamtr. Bkllnye gre bu konuda esas olan, ecelin vakit kavramyla aklan ve onun Allahn ilmince bilinen bir zaman aral oluudur. Bu biimde anlalan ecelin sona eriine Bkllnnin bak bir baka adandr. Er eceli iradeye balarken, Bklln ilme dayandrmaktadr.
2

nsann eceli, tehir edilmesi takdir

edilmediinden dolay ertelenmesi caiz olmayan vakittir. Hayatn eceli de, Allahn kulun yaayacan bildii vakittir ve artmas ya da eksilmesi mmkn deildir.3 Bklln eceli mutlak bir kavram olarak grm, insann eceli ve hayatn eceli eklinde iki farkl tanm yapmtr. nsann eceliyle, Allahn kulun leceini bildii zaman, rnein; 10 Temmuz 2007 saat 10:25 i gsteren zaman ifade etmektedir. Hayatn eceliyle ise, Allahn kulun yaayacan bildii zaman dilimini, rnein: 60 yl, 5 ay, 3 gn ve 7 saatlik bir zaman araln ifade etmektedir. Bununla birlikte insann ecelinin ertelenmeyeceini, hayatn ecelinin ise artmasnn ve eksilmesinin mmkn olmadn ifade etmektedir. Netice olarak Bkllnye gre insan mr uzamaz, lm vakti de geciktirilmez. 2. ECEL N TEK OLUP OLMAMASI Bklln bakas tarafndan ldrlen kiinin takdir edilen eceliyle mi ld, yoksa belirlenen ecelinin kesintiye mi urad sorusunu yle cevaplamaktadr: Bu kii takdir edilen eceliyle lmtr. Bize Bu konudaki deliliniz nedir? diye sorulursa onlara Allahn u szyle cevap veririz: Onlarn eceli geldiinde bir an geri kalmazlar, ne de geemezler. (7 / 34). 4
1. Bklln, Temhd, s. 374. 2. erafettin Glck-Sleyman Toprak, Kelm, s. 276. 3. Bklln, Temhd, s. 374. 4. Bklln, Temhd, s. 373, 374.

53

Bklln soruyu Takdir edilen eceliyle lmtr. eklinde cevaplayarak ecelin Allah tarafndan takdir edildiini ertelenemeyeceini asndan ele sylemitir. Allah tarafndan takdir sfatlar edilmi bir ecelin de, kullarn iradesiyle deimesi olanaksz olduundan, ecelin savunmutur. Konu sadece Allahn ilim ve kudret alnm, insan iradesinin ecele etkisine hi yer verilmemitir. konuya Ehl-i Snnet ve

Ayrca Bklln bu soruya ve cevabna ecel konusunun hemen banda yer vermitir. Ecel kelimesinin tanmnn dahi yaplmadan Mutezile arasndaki gr farklln ortaya koyan bir soruyla balanmas, Bakllnnin konuyu bilgilendirmekten ziyade Mutezileye bir reddiye olarak ele ald izlenimini dourmaktadr. Bununla birlikte Allahn eceli intihar, ihmal, dikkatsizlik v.b. kullarn fiillerine gre mi takdir ettii, yoksa kulun Allahn nceden belirledii ecele bir sebeple mi srklendii noktasna hi deinilmemitir. Konu Allahn ilim ve kudret sfatlar asndan ele alndndan ve insan iradesinin deil, Allahn yceliinin domaktadr. Allahn, yirmi yanda ldrd birisini, otuz yana kadar ya da daha fazla yaatmas caiz midir? sorusuna Bklln yle cevap vermektedir : Evet! Eer Allah brakrsa kalr. Eer bunu yapmazsa malum olan, yirmi yanda lmesidir. Allah her ne kadar malum olan terk etmeye muktedir olsa bile, bunu terk etmesi caiz deildir. Eer Allah malum olan terk ederse, yani kiinin otuz yada daha fazla yaamasna izin verirse, sadece malum olan terk etmi olur.5 Bylelikle Bklln yirmi yanda ldrlen birinin, Allahn dilemesiyle daha fazla yaama imkann kabul etmi ve Mutezile ile paralel bir gr sergilemitir. Fakat bunu Mutezile de olduu gibi katilin fiiline (maktul ldrmemesine) deil, insann ecelini belirleyen otoriteye yani Allahn irade ve kudretine brakmtr. Bklln bir kez daha konuyu insan iradesi asndan deil, Allahn sfatlar asndan ele aldn gstermitir. Grld gibi Bklln yirmi yanda lecek olan kiinin ecelinin Allahn malumu olduunu, Onun irade ve kudretiyle bu kiinin otuz yana
5. Bklln, Temhd, s. 375.

vurgulanmasndan

dolay

ikinci

gr

savunduu

izlenimi

54

kadar ya da daha fazla

yaayabileceini, bu durumda da Allahn daha nce

kendisi iin malum olan terk etmi olacan ifade etmektedir. Byle bir durumda akla yle bir soru gelmektedir: O kiinin yirmi yanda lecei Allahn malumudur. Allah onu iradesiyle otuz yana kadar yaatt durumda, Allah iin malum olan onun otuz yanda leceidir. Byle bir durumda her ey gibi zamann iinde olacak olaylar da Allahn ilmi iinde olduuna gre, o kiinin yirmi yanda lmesinin Allah iin malum olmas anlamsz ve gereksiz deil midir? nk Bklln, byle bir durumda terk ettiini savunmaktadr. Allah kendisi Allahn kendisi iin malum olan iin malum olan terk edeceini

bilmektedir. yleyse terk edeceini bildii malumu, kendisine malum yapmas akla ne derecede uygun dmektedir? Bkllnye gre byle bir durumda O kii ldrlmeseydi otuz yana kadar yaard. yleyse onun ecelinin otuz yl olduunu neden kabul etmiyorsunuz? diye sorulursa ona yle cevap verilir: O kiinin ecelinin otuz yl olmas vacip deildir. nk daha nce akladmz gibi insann eceli ld zamandr. Dolaysyla aklda sahih olarak gerekleen duruma gre, onun yaamas iin braklmad yirmi yann, hayatnn uzatlm zaman olan otuz yana braklarak hayatnn uzatlmas caiz deildir. nk o kiinin halinden bilinen yani malum olan, uzatlm zamannn Bklln Mutezilenin (on yln) kesilmesidir.6 ounluunun Maktul kendisi iin 3. KULLANILAN AKL DEL LLER byk belirlenen eceli ile lmemitir. Eer ldrlmeseydi yaard. grnn hata olduunu savunmaktadr. nk maktul bakasnn onu ldrmesinden dolay lmemitir. Bilakis yaratmasyla Yce Allahn kendisiyle nsan lmn kendi meydana eceliyle geldii fiili lmtr. Dolaysyla lmedi, eer

ldrlmeseydi yaard. demek caiz deildir. nk katl hayatn zdd deildir, ayrca da hayatn son bulmas iin gerekli de deildir. Bu sebeple ldrme olay olmadnda maktuln yaayacan sylemek doru deildir.7 Ayca Mutezileden bir grup, maktuln ldrlmemesi durumunda yaamasnn caiz olacan, ldrld vakit lm iin takdir edilen an ise,
6. Bklln, Temhd, s. 375, 376. 7. Bklln, Temhd, s. 375.

55

yaamasnn caiz olmayacan sylemektedir.8 Kiinin lecei zamann onun eceli olduunu savunan Bklln, bakas tarafndan ldrlen kiinin o vakitte ldrlmemesi durumunda da, o kiinin yaamasnn mmkn olmadn sylemektedir. Bu grn desteklemek iin de Ehl-i Snnetin efll-ibd konusundaki grne yer vermitir. Yani katil kendi iradesiyle ldrme fiilini semi fakat fiili Allah yaratmtr. Bylece katil ldrme fiilini setii iin sorumlu olmakta, bununla birlikte yaratt ldrme fiiliyle insan hayatn sona erdiren de Allah olmaktadr. Netice olarak da Allahn takdir ettii ecelin ertelenme imkan olmadndan dolay, katilin ldrmemesi durumunda maktuln yaamasn da mmkn grmemektedir. Grn desteklemek iin de bir grup vermitir. Bklln maktuln ldrlmemesi durumunda yaayaca dier vaktin onun eceli olmadn savunurken yle bir akl delil kullanmtr: Cehennemin peygamberler, salihler ve dier mminlerin yurdu olmas caiz deildir. Halbuki aklen eer kfre sapm olsalard, oraya girmeleri caiz olacakt. Ayn ekilde cennetin de Firavun ve kafirlerin yurdu olmas caiz deildir. Oysa iman etmi olsalard, oraya girmeleri caiz olacakt. Yine Allahn bir kadnn yaamas durumunda falanca ile evleneceini bilmesi, o kadnn o adamn kars olmasn gerektirmez. te bylece eer lmeseydi kii falanca zamana kadar kalabilecek olsa da, o zamann o kiinin eceli olmas caiz deildir.9 Bklln yirmi yanda len birisinin daha fazla yaamasn sadece Allahn iradesine balamaktadr. nk bunu caiz grmemek, Allahn irade sfatna aykr dmektedir. Bununla birlikte Allahn nceden takdir etmi olduu eceli ertelemesini de caiz grmemektedir. Bu, Allahn irade sfatna aykr olunca Byle bir ey olursa, Allah sadece malum olan terk etmi olur. diyerek, bunu ihtimal dna karmamtr. nsann ld ya da ldrld zaman Allahn malum olan terk ederek onu ldrmemesi durumunda kiinin daha fazla yaama imkan olsa da, Bklln
8. Bklln, Temhd, s. 375. 9. Bklln, Temhd, s. 376.

Mutezilnin Maktuln ldrld vakit Allahn onun iin

takdir ettii ecel vakti ise, maktuln yaamasnn caiz olmad grne yer

56

bu imkann kiinin ecelini deitirmeyeceini sylemektedir. nk Bklln eceli, Allahn kiinin ldn bildii zaman olarak nitelemi, ecelin vaktini zaman ierisinde olacak tm olaylar ya bilen da Allaha brakmtr. Bylece mmkndr. Maktul ldrlmeseydi yaayacakt. Yaamas grlerinin

yanlln ortaya koymak istemitir. nk byle durumlar olmadan nce Allah bunu bildiine gre, kiinin eceli her halkarda Allahn bildii vakitte olacaktr. Bklln insann lmemesi ya da ldrlmemesi durumunda bir mddet daha yaama imkannn varln kabul etmekle birlikte, bunu realite olarak imkansz grmektedir. Bylece de Kd Abdlcebbrn da savunduu Maktul ldrlmeseydi yaamas mmknd. grn imkan asndan kabul etmekte fakat byle bir eyin gereklemesinin de mmkn olmadn savunmaktadr. Grn de peygamberlerin kfre sapmalar durumunda cehenneme girmelerinin mmkn olduunu fakat byle bir eyin olamayacan syleyerek desteklemektedir. Bklln eceli Allahn kiiyi ldrd vakit eklinde deil de Allahn kiinin ldn bildii vakit diye tanmlayarak, dolayl ve st kapal da olsa ecelin tanmnda insan iradesine yer vermitir. B. BKILLNYE GRE RIZIK Bklln rzk konusuna et-Temhd ve el- nsf adl eserlerinde yer vermitir. et-Temhd adl eserinde rzk konusuna, el- nsf adl eserinde ise

Allahn rezzk sfatna yer vermitir. Her iki eserde de rzkn tanmn yapmam, mezhepler arasnda ihtilaf edilen noktalara deinmitir. 1. HARAMIN RIZIK OLUP OLMAMASI Kd Eb Bekir Bklln rzk konusunda Ehl-i Snnetin izdii ana yol zerindedir.10 Btn kullarn ve hayvanlarn rzk Allahtandr. Helal olsun, haram olsun Ondan baka rzk veren hi kimse yoktur. Bu grn delili de Allahn Allah dilediinin rzkn geniletir, dilediinin rzkn da ksar. ( 13 / 26 ), Yeryzndeki btn canllarn rzkn vermek Allaha aittir. ( 11 / 6 ) Allah ki sizi yaratt, size rzk verdi. Sonra sizi
10. erafettin Glck, Baklln ve nsan Fiilleri, s. 243.

ve O

ldrr ve sonra da diriltir.

57

irk kotuklarnz arasnda size bunu yapabilecek birisi var m? Allah sizin irk kotuklarnzdan ok ycedir. ( 30 / 40 ) szleridir.11 Bklln rzkn Allahtan geldii noktasnda hibir phenin olmadn belirtmek iin yle demektedir; Btn mslmanlar Allahtan baka ilah yoktur. sznde icma ettikleri gibi, Allahtan baka rzk veren yoktur. sznn mutlak olduu konunda da icma etmilerdir.12 Rzk konusu ilenirken, ecel konusunda olduu gibi insan iradesinin konuya etkisi zerinde hi durulmamtr. Rzkn Allah tarafndan belirlendii noktasna o kadar vurgu yaplmtr ki, rzkta insan iradesinin rolne dikkat eken sla-i rahim ve sadakann rzk artracana dair Hz. Peygamberin hadislerine dahi yer verilmemitir. Ecel konusunda olduu gibi rzk konusunda da mesele ele alnrken, ilk nce Helal olsun haram olsun rzk veren Allahtr szyle, Mutezilenin haram rzk saymamasna itiraz edilerek sze balanmtr. Ama insanlar bilgilendirmekten daha ziyade, Mutezileye cevap vermek olmutur. Bkllnnin haramn rzk olduunu vurgulamasnn hemen ardndan rzk iin mlkiyetin (temlik) art olmadn savunmas grmz desteklemektedir. Bu nedenle insan iradesinin konuya etkisine deinilmediini aka grmekteyiz.. Haramn da rzk olduunu savunan Bklln, bu konuda akl delillere bavurmutur. Ona gre; eer bir ocuk, ocukluundan ergenlik ana gelinceye kadar hrszlar ve yol kesiciler arasnda yetimi olsa, onlarn alnm ve gasbedilmi mallarndan yese, sonra ergenlik ana gelip onlarn meslekleri olan hrszlk, yol kesicilik ve aldatma yoluna girse, bylece ihtiyarlayp yalansa ve asla bir lokma helal yemese bile durum ayndr. nk byle bir kii iin birisi Bu ahsa Allah kesin olarak rzk vermedi, o da rzk yemedi. dese, bunu syleyen varid olan nassa kar gelmi olur. Ayrca yoktur. Allahtan baka rzk veren de yoktur. mslmanlarn icmasndan km olur.13 Bklln rzk konusunun ikinci blmnde, savunduu grlere itiraz
11. Bklln, el- nsf, s. 77, 78. 12. Bklln, el- nsf, s. 78. 13. Bklln, el- nsf, s. 78.

Allahtan cmlesinde

baka yaratan iaret edilen

58

edenlere

cevap vermektedir. Helal gibi haramn da rzk olduunu, her ikisinin

Allah tarafndan verildiini yle delillendirmektedir: Bize Helali ve haram rzk olarak veren Allah mdr? diye sorulursa ona Evet, Allahn O Allah ki sizi yaratt, sonra size rzk verdi. Sonra ldrr, sonra da diriltir sz buna delildir. Madem ki yaratma, ldrme ve diriltme sadece Ona aittir, rzklar stlenmek de sadece Ona aittir denilir.14 Bklln bu delillendirmesinde Allahn rzklandrma fiilini yaratma, ldrme ve diriltme fiillerine benzetmitir. Bunlar arasndan yaratma ve diriltme fiiliyle, rzklandrma ve ldrme fiilinin ayn kefeye konulup ayn kategoride deerlendirilmesi doru deildir. nk Allahn rzklandrma ve ldrme fiilinde insan iradesinin de etkisi vardr. Yaratma ve diriltme fiillerinde ise insan iradesinin herhangi bir rol yoktur. Bu sebeple bunlarn ayn kategoride deerlendirilmesi yanltr. Yine birisi Allah haram da rzk olarak verir. sznn anlam nedir? diye sorarsa ona yle cevap verilir ; Bunun tevili Allahn onu (haram rzk) beden iin gda, cisim iin kuvvet klmasdr. Yoksa bu, temlik ve mbah sayma anlamnda deildir. Zira bu, mslmanlarn zdd zerine icma ettikleri bir durumdur. Yce Allah helali her iki anlamda da rzk olarak verir.15 Yani Bkllnye gre haramn rzk saylmasnn nedeni, yenilen haram rzkn bedene gda ve kuvvet vermesidir. Bedene gda veren her ey rzk kabul edilmi, bunun iin de rzkn helal olmas ve mlkiyet art koulmamtr. Bize gre bu bak as doru olmakla birlikte, eksiktir. nk herhangi birisi hrszlk yaparak bir eya alsa, ald eya bedenine ne gda ne de kuvvet verecektir. Bu anlaya gre hrszlkla yenilen yiyecek rzk olarak kabul edilirken, alnan herhangi bir eya rzk olarak kabul edilmeyecektir. Bu nedenle haramn rzk olarak kabul edilmesinin sebebi, onun bedene gda ve kuvvet vermesi deil, kiinin ondan faydalanmas olmaldr. 2. RIZIK N TEML K N ART OLUP OLMAMASI Bu noktada, yani rzk iin temlikin art olduunu ret konusunda Bkllnde henz gelimemi halde bulunan, rzkn yarar salayan ey olduu
14. Bklln, Temhd, s. 370, 371. 15. Bklln, Temhd, s. 376.

59

gr daha sonra Cveyn tarafndan gelitirilecektir.16 Rzkn manasnn temlik olmadn savunmasnn nedenini Bklln yle aklamaktadr; Bunu (rzk iin temlikin art olmadn), bebein annesinin memesini emerek rzkland, hayvanlarn da st ve yeryznde otlayarak yedikleri ot ve bitkilerle rzklandrld konusundaki mmetin icmasndan dolay bu ekilde sylyoruz. Halbuki ne ocuk, ne de hayvan gdaland bu eylere malik (sahip) deildir. nk mmet hayvann stnn yavrusunun mal deil, sahibinin mal olduu konusunda ittifak etmektedir. Bu nedenle bu konudan sormanz (itiraz etmeniz) btldr.17 Bklln rzkn temlik olup olmad yolundaki mnakaalara Ebul-Hasan el-Ear gibi emziren ocuk ve otlayan hayvan misalleriyle katlmakta, stn ve otun, ocuun ve hayvann mlknde olmayn ne srerek rzkn da insann temlikinde olmadn sylemektedir. St ramen ocua, ot hayvana rzk olmasna onlar temlik etmiyorlar. Ayrca bu konuda mmet ittifak halindedir. Bu grn kuvvetlendirmek iin Bakllaninin kulland delillerden biri de udur: Eer rzk iin temlik art olsayd-ki onlara gre milk muktedir olmadr- Allahn ona ermeye muktedir olmas ka yolu bulunmamaktadr.19 Sonu olarak Bklln rzk konusunda Allahn btn varlklar rzklandrdn, helal olsun haram olsun Allahtan baka rzk veren olmadn sylemekte ve mslmanlarn bu konuda icma ettiklerini savunmaktadr. Hell gibi haramn da rzk olduunu, eer haram rzk olmasayd doumundan itibaren haram yiyen kimseyi Allahn hi rzklandrmadn sylememiz gerektiini ve bunun da naslara aykr olduunu sylemektedir. Konuyu deerlendirirken de rzk konusundaki az sayda ayeti delil gstermi, hadislere hi yer vermemitir. Ayrca haramn rzk olmasndaki manann, onun bedene gda ve kuvvet vermesi olduunu, bunun da haramn mbah olduu anlamna gelmediini sylemektedir.
16. erafettin Glck, Baklln ve nsann Fiilleri, s. 244. 17. Bakllani, Temhd, s. 371. 18. erafettin Glck, a.g.e. , s. 244. 19. Bakllani, Temhd, s. 371.

Netice olarak Allah helal olsun, haram olsun her nevi rzkn sahibidir.18

ve onunla rzklandrmasndan

dolay bu anlamda haramn maliki olmas gerekirdi. Bu anlamda da onlar iin bir

60

Bununla

birlikte

rzk

iin

mlkiyetin

art

olmadn

savunmakta,

bunu

delillendirirken de ocuun stle, hayvann otla rzklandn fakat ne ocuun ne de hayvann rzkland eylere malik olmadn ifade etmektedir.

61

K NC BLM : KD ABDLCEBBRA GRE ECEL VE RIZIK A. KD ABDLCEBBRA GRE ECEL 1. ECEL KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI Kd Abdlcebbr szlkte birok manas olan ecel kelimesinin sadece vakit anlamn kullanm, rfte ise zel vakitler iin kullanldn sylemektedir. rnein; hayat eceli, lm eceli, bor eceli gibi. Bu kullanm engelleyen herhangi bir ey yoktur.1 Bir eyin eceli onun vaktidir. Bu nedenle borcun denmesi gereken zamana borcun eceli denir. Filann eceli geldi. denilince bundan da lm anlalr.2 Kd Abdlcebbr ecelin vakit anlamna geldiini yle aklamaktadr; Dbbe kelimesi de asl itibariyle yeryznde hareket eden kelimesi her trl eliyi kapsamaktayd. u an ise baz tm canllar eliler iin ieriyordu. imdi ise sadece bir ksm iin kullanlmaktadr. Ayn ekilde melek kullanlmaktadr. Cin ve karura (ie) kelimeleri de byledir.3 Kd Abdlcebbra gre ecel kelimesi tek bana kullanldnda vakit anlamna gelmektedir ve bu anlamn dnda pek kullanlmamtr. Herhangi bir kelimeyle birlikte kullanldnda da, o kelimenin zel vakti anlamna gelmektedir. Ecel kelimesinin daha nceden daha geni bir manasnn olduunu, imdi ise sadece vakit anlamnda kullanldn belirtmektedir. Kd, ecel kelimesini vakit olarak akladktan sonra vakit kavramn da yle aklar: Vakit, muhatabn kendisiyle bakasnn meydana geliini bildii ey veya meydana gelen bu olayn yerine kullanlan eydir. Grdnz gibi vakitte onun sonradan meydana gelmesini art kouyoruz. nk eer bki (sonsuz) olsayd, onunla vakitlendirme olmazd. Nitekim Yer gk bki olduu zaman sana geleceim denmesi doru deildir. Vaktin mutlaka hdis olmas da gerekmez. Bilakis onun yerine kullanldnda hdis olmas yeterlidir. Bundan dolay Gne doduunda sana geleceim. sz ile Yamur dindiinde sana geleceim. sz arasnda bir fark yoktur. Bylece bn Zekeriyya el-Mutabbibin vakitle ilgili Bir ey ancak bir vakitle bakasndan nce var olur. szn rtm olduk. Ona
1. Kd Abdlcebbr, erhl-Uslil-hamse, s. 781. 2. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 20. 3. Kd Abdlcebbr , erh, s. 781.

62

yle denir: Bki olan eyle vakit belirtme caiz olmadna gre, kadm olanla vakit tayin etme nasl mmkn olur? Bu ak bir cehlettir.4 Ayrca Kd Abdlcebbr biri hdis olmas vakitlendirme veya eve hdisin yaparken yerine iki kavramdan olmas bahsetmektedir. Bunlardan (vakitlendirilen ey) konusunda vakit muvakkat, dieri ise vakit tir. Muvakkat geen douu ey

gibidir. Bundan dolay vakit, bazen vakit bazen de muvakkat girii, gnein anndayd.

olarak kullanlabilir. rnein; Zeydin

denebildii gibi, Gnein douu, Zeydin eve girii anndayd. da denilebilir. Grld gibi birincisi, ikincisiyle vakitlendirildii gibi, ikincisi de birincisiyle vakitlendirilmektedir. Gnein douu bir keresinde vakit, dier seferinde muvakkat olmaktadr. Bunu engelleyen bir ey de yoktur.5 Alimlerimizin ( Mutezile alimlerinin ) dediine gre bir eyin eceli, onun vaktidir. Vakit de bakasnn meydana gelmesi kendisi ile alakal olduu hadis bir olaydr. Bu nedenle insann yeni ortaya kan bir ey iin u vakitte oldu. diyerek iaret etmesi sahih olur. Bir olayn baka bir olayla zaman olarak irtibatlandrlmas faydalara gre deiebilir. Mesela Zeyd Amrn geliini muhtaba anlatrken, muhtab gnein douunu biliyorsa Amr gnein douuyla gelecek. demek uygun olabilir. Tabi bunun iin muhtabn Amrn gelecei zamandan haberdar olmamas gerekir. Byle bir durumda bir ey bakas iin vakit yaplabilir. Ayrca kadm olanla, kadm olan dier iler iin vakit belirleme doru da olmaz, akl de olmaz. Bu dediklerimiz anlalnca vaktin hdis olduu ortaya kar.6 Bir ey hdis olduu iin vakit olarak belirlenmesi caiz olunca, onu baka bir ey iin vakit tayin eden olarak kabul etmekte uygun olabilir. nk illet ayndr. Bunun iin Filan gne doduundaki siyahl idrak eder, gne batarken de vefat eder. denebilir. Bir eyin eceli onun vaktidir. Bu nedenle borcun denmesi gereken zamana borcun eceli denir. Kula lmn geldii ana lm eceli denir. Filann eceli geldi. denilince, bundan lm anlalr. Btn bunlar sahih olunca insann lm eceli, onun ld vakit olmas vacib olur. Onun lm
4. Kd Abdlcebbr, erh, s. 781. 5. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782. 6. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 18.

63

vaktinin lmnn gerekletii vakit olduu gibi, lm iin baka eceli olmad anlalr.7 Kd Abdlcebbr ecel kelimesini vakit olarak akladktan sonra, vakti de bakalarnn onunla dier olaylarn meydana geliini bildii ey olarak tanmlamtr. Bir eyle vakitlendirme yaplabilmesi iin onun sonradan meydana gelmesini yani hdis olmasn art komakta, bki ve kadm olan eylerle vakitlendirme yaplamayacan savunmaktadr. Vakitlendirme yaparken vakit ve muvakkat terimlerini kullanmakta, birinin dierinin yerine geebileceini ifade etmektedir. Ayrca bir kimseye vakitlendirme yaplrken, vakitlendirme yaplacak olan hadis olaydan muhtabn haberinin olmasn olarak aklam, daha sonra da gemitir. 2. ECEL N TEK OLUP OLMAMASI Kd Abdlcebbra gre kendiliinden len de eceliyle lmtr, ldrlen de eceliyle lmtr. Bunda herhangi bir ihtilaf yoktur. Bunun delili yledir: Buradaki ecelden maksat sadece lm vaktidir. lenlerin lm vakitlerinde her ikisi de (kendiliinden len-bakas tarafndan ldrlen) lmlerdir. art komaktadr. Grlerini delillendirmek ve daha iyi aklamak iin kulland baz kilit kavramlar ayrntl mezhepler arasnda ihtilaf edilen konulara

Bylece her ikisi de ecelinde yani lm vaktinde lm olmaktadr. Asl ihtilaf ldrlen hakkndadr. Eer ldrlmeseydi hayattaki ve lmdeki hali nasl olurdu? 8 Kd bu soruyu sorduktan sonra ilk nce konuyla ilgili dier grlere yer vermekte, daha sonra kendi grn aklamaktadr. Ebul-Hzeyle gre; o kii kesin bir ekilde lrd. Eer byle olmasayd, katil onun ecelini kesmi olurdu, bu da mmkn deildir. Kd Abdlcebbra gre; Ebul-Huzeylin bu gr doru deildir. nk maktuln ldrlmedii farz edilen ecelde, tahakkuk etmemi mukadder bir ecel vardr. Bu, katilin eceli kesinletirdiini gerektirmez. Eer ldrlmeseydi, onun (maktuln) ocuu olurdu. Fakat o ocuksuz kald. yine ldrlmeseydi kendisine mal
7. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 19-21. 8. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782.

64

verilirdi. Fakat o malsz kald. denmesi caiz deildir. nk malum olan bunun tersinedir.9 Badat ekol ise Eer maktul ldrlmeseydi kesin olarak yaard. Eer yaamasayd, katili onu ldrmekle ona zulmetmi olmazd. demilerdir. Bizim bilgimiz ise bunun tersinedir. Yine onlar Biz deten biliriz ki byk topluluklarn bir defada ldrlmelerini mmkn grsek bile, bir defada lmezler. yleyse sizin syledikleriniz (savunduklarnz) nasl mmkn olur? demektedirler.10 Kd Abdlcebbr, Mutezilenin Badad ekolnn grlerine yer verdikten sonra onlara yle cevap vermektedir: Badad ekolnn Maktul ldrlmeseydi kesin olarak yaard. iddiasnn herhangi bir delili yoktur. Ayrca katil ldrmekle nasl zulmetmi olmaz. Halbuki o zarar defetmeksizin, maktule fayda vermeyen bir zarar vermitir. Bunda herhangi bir hakl taraf ve zikredilen ynlerin hibirine ihtimali yoktur. Bunlarn tm zulmn suretleridir. Sonra (katil) Allah tarafndan kula verilen emanetlerden (can gibi) hak ettii cretleri karmtr. Bununla (ldrmekle) zalim olmam mdr? Biz bundan sonra (eer ldrlmezse) bir mddet daha yaamasn mmkn grmekteyiz.11 Badat ekolnn ikinci yani byk topluluklarn bir defada lmeyecei iddiasna gelince, bu da aktr. Yani topluluklar tek bir defada ldrldkleri gibi, tek bir defada da lebilirler. Adet bu ekilde de gerekleebilir. ehirlerin durumlarn, am taunlarn ve vebal yerlerin hastalklarn bilen kimseler bunu nasl inkar etmektedirler? 12 Bu konuda Ebul-Kasm el-Belhnin ldremeyecei gibi, maktul Cebriye ve onlarn grnde edemezdi.13 Baz Mutezile bunlarn olanlardan naklettiine gre, ldrlen eceliyle lmtr. Katil eceli gelmeyeni ldrememezlik alimlerine gre ise, maktul belirlenince, katilin ldrmesinin onun eceline denk gelmesi caizdir. Ancak durum tm ldrlenler iin dnlrse, bazlarnn tayin edilen ecelden nce ldklerinde phe yoktur.
9. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782, 783. 10. Kd Abdlcebbr, erh, s. 783. 11. Kd Abdlcebbr, erh, s. 783. 12. Kd Abdlcebbr, erh, s. 784. 13. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 3. 14. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 3.
14

65

Grld gibi Kd Abdlcebbr ecel ve vakit kavramlarn akladktan sonra, maktuln ldrlmemesi durumunda ne olaca tartmasna gemitir. Bu konuda Ebul-Huzeyl, katilin maktul ldrmemesi durumunda onun kesin olarak leceini sylemitir. Bu grn de maktuln ldrlmemesi durumunda yaayacan iddia etmenin katilin Allah tarafndan maktul iin belirledii eceli kesmi olacan kabul etmek anlamna geldiini syleyerek delillendirmitir. Kd Abdlcebbra gre; katilin maktul ldrmemesi durumunda kesin olarak lecei sylendiinde, maktuln ldrlmemesi durumunda lecei dier vakitte Allahn onun iin tayin ettii ecel gereklememi olmaktadr. Ayrca Ebul-Huzeylin grn reddetmek, katilin maktuln ecelini kestiini kabul etmek anlamna gelmemektedir. Mutezilenin Badat ekol ise maktuln ldrlmemesi durumunda kesin olarak yaayacan savunmutur. Onlara gre; maktuln ldrlmemesi halinde kesin olarak lecei sylendiinde, katilin ona zulmetmedii sonucu kmaktadr. nk o zaman maktul katil tarafndan ldrlmedii takdirde yleyse onu yine lecekti. ldren katil onu lm vaktinde ldrmekle ona zulmetmi

olmazd. Kd Abdlcebbr ise, katilin Allahn kula verdii emanetlerden ( can, mal, ei, ocuklar v.b. ) onu mahrum brakmakla ona zulmettiini syleyerek bu gr kabul etmemitir. Yine Badat ekolne gre; byk savalar neticesinde binlerce insan lmektedir. Katil maktul ldrmedii takdirde kesin olarak lrd. gr kabul edildii takdirde, Sava olmasayd da o binlerce kii savan olduu vakitte lecekti. sonucu kmaktadr. nsanlk tarihinde de binlerce kiinin bir anda ld gereklemediine gre, bu grn yanl olduu ortaya kmaktadr. Kd Abdlcebbr ise, am taunlarnda ve veba hastalklarnda ok sayda insann ayn vakitlerde ldn syleyerek bu gr de reddetmitir. Kd Abdlcebbr maktuln kendi eceliyle lp lmedii konusunda unlar sylemektedir: Bizim alimlerimizin sylediklerine gre, eceller vakitler demektir. Allahn kiinin lmnn olacan bildii vakit, lmn ecelidir. Bu konuda maktul ve dierlerinin bir fark yoktur. ldrlen ve boulan kimsenin halinin bilinmesi, onlarn ldrme ve gemiye binmesinin olmamas durumunda, fazla bir zaman yaamasna engel deildir. Bunlar takdir ynyle o ikisi iin ecel

66

olmutur. Bundan dolay da insan iin ecellerin ya da iki ecelin olmasn kabul etmediler ve Eer katl olmasayd maktul mutlaka lecekti. ya da Katl mmkndr. Her olmasayd maktul mutlaka yaayacakt. fikirlerine de kar ktlar.15 Bize gre, (maktuln ldrlmemesi durumunda) yaatlmas da lmesi de bu, imkn dahilindedir.16 Ecel Allahn kaza ve kaderiyle midir? sorusuna Kd Abdlcebbr yle cevap vermektedir: Eer kaza ile yaratmay kastediyorsan (sorunun cevab) evettir. nk ecel daha nce getii bildirme gibi, Allahn lutfu olarak felek hareketlerinden ibarettir. Eer sorudan gereklilik kastediyorsan (soruya) hayr diye cevap verilir. Eer sorudan kastediyorsan caiz grlen ey, Allahn ve meleklerin hayat ve lmde halimizi grmelerinde, bizim bir mddet yaayp sonra lmemiz konusunda salah olan gzetmesidir.17 Allah maktuln ecelini bu vakitten (ldrld vakitten) daha ileri bir vakte ertelemesi, kulun onu o vakitte ldrmeye g yetirmesine mni olmaz. Cenb- Hakkn bir insann yz yl yaayacan bilmesi ve bu konuda alametler koymas ya da meleklerin maslahat iin levh-i mahfzda yazmas, kudret sahibini daha nceden onun yapsn bozmaktan engellemez. Ayn ekilde de Allahn daha nce levh-i mahfuzda yazd ecelden evvel onu ldrmesine mani olmaz.18 Bunlarn tm (Allahn kulun mesela yz sene yaayacan bilmesi ve bunu levh-i mahfuzda yazmasnn, kulun o kiiyi ldrmesine engel olmamas), Allah kimin iin belli bir ecel tayin etmise, daha evvel ldrlmesine gc yetmeyeceine dair gr iptal eder. Allahn ldrlmekle leceini bildii insan katilin ldremeyecei gr de doru deildir ve bu yanl gr Cebrlere aittir.19 ldrlen kimse ldrlmeseydi mutlaka lmesi gerekmez. Mesela Zeydi katil ldrmeseydi, onun belli bir zamana kadar yaamasnn onun iin salah (uygun) olmasna mni olmad gibi, lmnn bu halde olmas da onun iin
15. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 4. 16. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782. 17. Kd Abdlcebbr, erh, s. 784. 18. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 5. 19. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 6.

iki durumda (maktuln yaamasnda ya da lmesinde) bir kesinlik yoktur. Ancak

67

salah olmasna mani deildir. Bu durum yle aklanabilir: Gemiye binenin boularak lmesi veya evinin yklmasyla altnda len kimseler bu durumlarla karlamamalar halinde bir mddet daha kalmalar imkansz olmad gibi, maktul de onu ldren olmasayd bir mddet daha yaamas imkansz deildir.20 Kd Abdlcebbra gre maktuln katil tarafndan ldrlmemesi durumunda lmesi de yaamas da mmkndr. Maktul ekolnn nceden grn kii iin reddetmi ecel takdir fakat bu iki grn iin Kesin lecekti. arasnda bir gr

diyen Mutezile alimi Ebu Huzeylin ve kesin olarak yaayacakt diyen Badat benimsemitir. Ecelin Allahn yaratmasyla meydana geldiini, Allahn daha etmesinin onun lmn gerektirmediini savunmutur. Maktuln ldrlmemesi durumunda lmesinin de yaamasnn da mmkn olduunu savunan Kd Abdlcebbr, maktuln yaamasnn onun iin salah olmas durumunda Allahn onu yaatacan, lmesinin maktul iin salah olmas durumunda da Allahn onu ldreceini sylemektedir. Bu sebeple maktuln ldrlmemesi durumunda mutlaka lmesi gerekmez. Fakat bunun olabilmesi, yaamasnn maktul iin salah olmasna baldr. Birisi bize yle bir itirazda bulunabilir: Ben katil ldrmese dahi (maktuln) leceine hkmetmeyip yaamasn mmkn grseydim, bu durumda katilin Allahn takdir ettii eceli kesmi olacan sylemi olurdum. Ayrca bu kii, Allahn eceli konusundaki takdirine galip gelmi olurdu. Bu da Allah hakknda bed y caiz grmeye sevk ederdi. Btn bu seeneklerin hatal olduu ortaya knca, ldrlen doruluunu ortaya koyar.21 Kd Abdlcebbr byle bir gre yle cevap vermektedir; Allah onun (maktuln) hakknda Katil onu ldrmezse (u zamanda lecek) gibi bir ecel tayin etmi olsa, bu durum katili maktul ldrme kudretinden alkoymaz. Dolaysyla bu gr ( bizim grmz ) insan Allaha cizlik ve cehlet isnat etmeye gtrmez.22 Kd Abdlcebbr bu rnekleri verdikten sonra insanlardan byk
20. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 6. 21. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 6. 22. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 6, 7.

kii

ldrlmese dahi lecekti eklindeki grn

68

ounluunun ld olaylar ve savalara dikkat ekmitir. Savata len insanlar iin Eer (savata) ldrlmeselerdi, kesin olarak lrlerdi. demenin kar tarafn anlay olduunu syledikten sonra, bu anlayn adetlere aykr olduunu yle ifade etmektedir: Bizim alimlerimizin bu durumda syledii; ldrme olmasayd onlarn o anda lebilecekleri veya ldrme olmasayd onlarn daha da yaacaklarnn dorudur.23 Maktul ldrlmeseydi her ne kadar aklen yaayabilir denilse de, bu halde daha fazla yaamas vcib deildir. rnein, Zeyd ldrlmeyip kalsayd, halini bozaca ve dn teklifleri yapmayaca bilinseydi, onun iin her halkarda lmesi salah olurdu. Kimin durumu byle olursa, gerektiinde ve artlar olutuunda biri onu ldrrse, onun iin ldrlmeyip fesat (kt durum) yok ldrlmeseydi de lmesi gerekecektir.24 zet olarak, Maktul ayet ldrlmemi olsayd da muhakkak o an lecekti. demek yanl olaca gibi, ldrlmeseydi kesinlikle yaayacakt. demek de yanltr. Bu iki durumu ifade edenlerin szleri yanl olup, ikisi de ayndr. Kd Abdlcebbr maktuln ldrlmemesi durumunda yaamasn ya da lmesini mmkn grmekle beraber, konuyu salah-aslah meselesiyle ilikilendirmektedir. Kiinin ahiret hayat iin iyi sonu vermesi durumunda lmesinin ya da ldrlmesinin mmkn olduunu savunmaktadr. Yaamasnn ahiret hayat iin iyi sonu vermesi durumunda da Allahn onu yaatacan ifade etmektedir. Kd Abdlcebbra gre bu konuda Madem maktul ldrlmeseydi o an lmesi caizdir, o halde katil susuzdur ve yaptndan dolay zalim olmaz. diye bir itiraz gelemez. Gelirse yle cevap verilir: Katil kendi hakk olamad halde maktul incitmitir. Bundan dolay bu durum onun zalim olmas iin yeterlidir.25 Bir de u var ki, baz kimselerin dierlerine ac vermesinin gzel olmas, ayn acnn baka biri tarafndan verilmesinin vacib olmasn gerektirmez. nk
23. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 7, 8. 24. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 9. 25. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 10.

aklen caiz olduudur. Bu konuda bizim alimlerimizin syledii

yaamas halinde ortaya kacak

olan

olacaktr. Bu nedenle ( byle bir durumda ) maktul

69

hsn meselesinde bir eyin cinsine itibar edilmez. Ayrca Allah maktul elemle ldrseydi, onda bir maslahatn olduunu bildiinden dolay ldrebilir. Ancak bu durum katil iin sz konusu deildir. Mrtedi ulul-emrin ldrmesi hasendir. Ancak birileri ulul-emrin izni olmakszn mrtedi ldrrse, bu hasen olmaz. Ayn ekilde maktuln velilerinin katilin ldrlmesini ulul-emrden istemeleri caiz, (ulul-emrin izniyle) onu ldrmeleri hasendir. Ancak ulul-emrden izinsiz olarak katili birilerinin ldrmesi hasen deil, kabihtir.26 Allahtan kula gelen elem gzel olabilir, bizden gelmesi ise hasen olmayabilir. Bakasna yaplan elemin gzel olmas, belki bir karlk durumunda gzel olabilir. Ancak bu elemle karlk kastedilmezse (saldrya karlk verme gibi), bu niyete uygun dmez ve bunda da fayda bulunmaz. Bu nedenle verilen elem karlk iin olmazsa ve onunla daha byk zarardan kurtulma gzetilmezse, kubh haline gelir.27 Kd Abdlcebbr Maktul ldrlmese dahi o an lmesi imkan dahilinde ise, o zaman katil maktule zulmetmi olmaz. grne kar kmtr. nk katilin hakk olmad halde maktul ldrmesi onun zalim saylmas iin yeterlidir. Ayrca Maktul nasl olsa lecekti. diyerek onun ldrlmesi gzel olmaz. nk Birinin dierine ac vermesi gzelse, bu acnn herkesten kaynaklanmas da gzeldir. denilemez. rnein; mrtedin ldrlmesi ulul-emrin izniyle olursa gzel olur fakat onlarn izinleri dnda gzel olmaz. Ayn ekilde maktuln lmesi Allahn emriyle olursa gzeldir fakat katilin isteiyle olmas gzel deildir. Ayrca Allah kulun iyiliinin nerede olduunu bildii iin kulunu ldrr. Fakat katil maktul iin neyin iyi, neyin kt olduunu bilemez. Dolaysyla onu ldrmesi gzel deildir. Burada bize Size gre katil maktul ldrmese de Allah onu ldrse ve bu da hasen saylyorsa, o zaman Allah katile bir ekilde maktuln leceini bildirse ve katil de onu ldrse, bunun da hasen olmas gerekir. eklinde bir itiraz gelebilir. Ona yle cevap verilir: Bir ey birok adan kt ise, ondan bu alardan biri gidince bu, o eyin gzel olduunu gstermez. rnein, bir kii ikici, kumarbaz, hrsz ve hileci olsa, daha sonra bu kii rnein
26. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 10, 11. 27. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 11.

hrszl

70

braksa, o kiinin sadece hrszl brakmas onun artk iyi bir insan olduunu gstermez. Bu nedenle katilin o kiinin leceini bir ekilde bilmesi, onu ldrmesini gzel yapmaz, aksine kt yapar.28 Yani birok adan kt olan bir eyin, bir adan ktlnn gitmesi, o eyi iyi yapmaz. Ayn ekilde bir insann ldrlmesi birok adan ktdr. Katilin, Allahn maktul u zamanda ldreceini bilerek onu ldrmesi, o katlin iyi olduu anlamna gelmez. Bu noktada bize Allah kii iin belli bir ecel tayin etmise, onun ldrlmesini de iddetle yasaklyor ve katili azapla tehdit ediyorsa, bu durum Allah kendi hkmn gerekletirmeyi engellemi olmasna gtrmez mi? kendi tarafndan olursa iyi, bakas eklinde bir soru gelebilir. Bu soruyu yle cevaplandrrz: Allah o kimsenin ecelini tayin etmitir. Ancak onun lmn tarafndan olursa kt kabul etmitir. Her iki durumda da o kiinin lm hdis olmaktan kmaz. Allahn onun hakkndaki hkm onun leceidir. O halde kiinin bir bakasn ldrmekten engellemesi ve yasaklamas, o kiiyi o halde ldreceine dair hkmden men etmi saylmaz. Ancak onun ecelinin sadece Zeyd tarafndan vuku bulacana dair hkm muhaldir. Buna ramen onu ldrme iinden zorla men eder.29 Szgelimi; Allah birisi iin 30 senelik bir mr tayin etse ve o kii otuz yana geldii zaman onu katil ldrse, bu durumda Allahn katli yasaklam olmas kendi hkmn engellemi olma sonucuna gtrmez. nk Allah o kiinin ldrlmesinin kendi tarafndan gereklemesini gzel klm, bakas tarafndan haksz bir ekilde gereklemesini ise gzel klmamtr. Burada da yle bir itiraz gelebilir: Siz o kiinin (maktuln) daha fazla yaamasn (vacib deildir dediiniz gibi) Caiz deildir. demeliydiniz. nk eer ldrlmeseydi daha fazla yaamasnn caiz olmas, Allahn onun iin ileri bir zamanda ecel tayin etmesi demektir. Katil ise bu durumda Allah hkmnden engellemi ve ona galip gelmi olur. Yani byle bir durumda Allah onun ecelini ileriki bir zamanda belirlemi, katil ise onu ldrmekle ecelini ne alm olmaz m? Bu nedenle onun iin ldrlmeseydi lecekti. demek daha doru deil mi?
28. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 11. 29. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 15.

71

Bundan dolay Maktuln daha fazla yaamas vacip olmad gibi caiz de deildir. denilmeliydi.30 Bu gre yle cevap verilir: Daha nce de akladmz gibi (maktuln ldrlmedii takdirde) daha fazla yaayacann vacib olduunu sylemek iin delil gereklidir. (kesin delil olmadndan dolay) biz de vacib demedik ve cevaz (caiz) kelimesiyle bu konudaki pheyi kastettik. Yine her ne kadar Allah katilin onu ldreceini biliyorsa da, ayet katil onu ldrmeseydi kalmas onun iin aslah (iyi) olabilir. Dolaysyla bizim sylediimiz eyde kulun Allahn iradesini engelledii gibi bir ey sz konusu deildir. nk Allah katilin onu ldrmemesi halinde onun kalacan biliyordu ve bu durumu (maktuln daha fazla yaamasn) bu arta (katilin ldrmemesine) balad. ayet Allah onun her halkarda kalacan bilseydi, katil onu kesinlikle ldremezdi. Ayrca Allah bazlarn bomak, ykmak, souk, scak v.b. musibetler gelmeseydi daha da afetlerle ldrr. Bu kimseler iin Bu yaayacaklard. demek caizdir. Kesin

yaayacaklard. veya Kesin yaamayacaklard. demek kesin delil gerektirir.31 Allahn bir kimse iin ecel tayin etmesi, o olaydan nce katl olaynn olmamasna baldr. Mesela Allah Zeyd hakknda Elli yanda ldrlmezse yz yanda eceli gelecek. diye yazmtr.32 yleyse elli yanda ldrld zaman da eceli, elli sene olmaktadr. Kd Abdlcebbr Allahn levh-i mahfzdaki belirlemesinin byle Elli yanda lmezse, Allahn yz levh-i yanda lecek. eklinde bir artl olduunu ileri srmtr. Bunu da savunduu fikrin doruluunu ispatlamak iin sylemektedir. nk olmas mahfzda artl belirleme lmesi de yapmamas durumunda, rnein; Maktul elli yanda lecek. eklinde kesin bir belirlemenin Kd Abdlcebbrn Maktul ldrlmeseydi yaamas da mmkndr. grn iptal edecekti. nk kesin bir belirlemenin olduu yerde, mmkndr ifadesinin kullanlmas doru deildir. Allah o kimsenin elli mi yoksa yz yanda m leceini kesin olarak bildiine gre niin o kimse iin Elli yanda ldrlmezse yz yanda lr. eklinde bir ecel tayin etsin ?
30. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 15, 16. 31. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 16. 32. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 17.

72

Ayrca herhangi bir kii iin Ecelin kalkmas, durum anlattmz gibiyse (olur) demek caiz deildir. Ancak kii verdii haberi bilmeden sylyorsa tesadfen doru olmas caiz olmad gibi, katil ldrd kiinin ecelini bilmiyorsa onu ldrmesinin ldrd kiinin eceline tesadf etmesi de doru deildir. Ancak btn bunlar maktuln daha fazla yaamas veya o an lme olasln devre d brakmaz. Allahn o kii iin, katilin o halde kesinlikle (maktul) ldreceini bildii halde, iki ayr ecel tayin etmesi caiz olmaz.33 Ancak bu sylediklerimiz maktuln muayyen birisi olmas durumunda doru olabilir. Bunlar byk bir topluluk iin dnrsek, katilin onlar ldrmemesi durumunda, normal olarak byk topluluklarn lmesine sebep olan deprem v.b. sebeplerle lmeleri mmkn olabilir. Ancak Allahn onlar hakknda salah olarak, katilin ldrmesiyle lmelerini bilerek, katl olmamas halinde hibir sebep olmadan leceklerini iddia etmek doru olmaz.34 Zaten bir maktul ldrlnce onun lm vaktinin, ld zaman olduu anlalr. Onun iin bu vakit dnda bir lm vakti yoktur. Bununla da Katil onu ldrmeseydi, kesinlikle yaayacakt. gibi bir iddiann yanl olduu zaten anlalr. Aksi halde, yani Daha da yaayacakt. desek bile, bu onu ld andan dar karmaz. Katil onu ldrmeseydi yaamas vacipti. eklindeki gr, mutlak olmayp arta bal eceldir. lmn Katl olmasayd, sonra lecekti. Dolaysyla eceli sonraki eceldir. veya kisi de onun ecelidir. demekle, kiinin yangn, boulma gibi sebeplerle lmesi arasnda bir fark yoktur.35 Kd Abdlcebbr bu zamana kadar savunduu dncelerin eer maktul belirli bir kimse ise doru olacan, byk topluluklar iin de ancak lmeleri iin bir sebep olmas durumunda doru olacan sylemektedir. Fakat maktul ister belirli bir kimse olsun ister olmasn, ister tek olarak ldrlsn isterse de byk bir toplulukla beraber ldrlsn durumun deimemesi yani hepsi iin farkl durumlarda da olsa tek bir fikrin savunulmas gerektiini dnmekteyiz. Konu teferruata girdii zaman baz kimselerin baz durumlardan istisna edilmesi doru olmaz. Bu, savunulan fikirde mutlaka bir eksikliin olduu ve bu eksikliin
33. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI,. s. 17. 34. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 17, 18. 35. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 21.

73

de baz durumlarn konudan istisna edilerek dzeltilmeye dourmaktadr. 3. KULLANILAN DEL LLER

alld izlenimini

lmn tayin edilen zamanlarn bir cznde meydana gelmesiyle, bu vaktin ld vakit olarak sylenmesi uygun olmaz. Allah Kuranda bizim sylediklerimizin doruluu konusunda yle buyurur: Ecelleri geldii zaman ne bir an ne alnr, ne de ge braklr. ( 16 / 61) , Hibir millet ecelinin nne geemez ve onu geciktiremez. ( 15 / 5 ) ve Bizim iin tayin ettiin ecele ulatk. ( 6 / 128 ). Eer bize, Kuranda Ey akl sahipleri! Sizin iin ksasta hayat vardr.( 2 / 179) ayeti, katil ldrmekten vazgesin ve dieri yaasn diye katilin ekinmesini salamak iindir. Bu da kii iin ikinci bir ecelin var olduunu gsterir. denilirse, onlara yle cevap verilir: Bu ayet Katil ldrmeseydi maktuln hayatta kalmas caiz olur. Ayn ekilde katil de ksas edilmeseydi hayatta kalmas caiz olurdu. anlamna gelir.36 Herhangi birine lm gelip de : Rabbim! Beni yakn bir zamana kadar geciktirsen de rzktan sadaka verip iyilerden olsam, demesinden nce, size verdiimiz eceli geldiinde hi kimseyi ertelemez. Allah harcayn. Allah

yaptklarnzdan haberdardr. ( 63 / 10-11 ) ayetinin sonu bizim dediklerimize dellet eder. nk Allah burada hi kimsenin ecelini ertelemeyeceini aklamtr. Ayet iindeki beni yakn bir zamana kadar geciktirsen ifadesinde temenn vardr. Bu kiinin temenn ettii zamann, kendisi iin gerek ecel olduu anlamna gelmez. Bu sebeple bu ayete sarlmak (delil gstermek) doru deildir.37 Nuh kssasndaki Allahn u szne gelince, (Nuh kavmine) Allaha kulluk edin. Ona kar gelmekten saknn ve bana itaat edin ki, Allah bir ksm gnahlarnz balasn ve sizi belli bir zamana kadar ertelesin. Allahn eceli gelince artk o ertelenmez. ( 71 / 3-4 ). Bu ayet bizim savunduumuz grn doruluuna iret eder. Kii bazen yaamasn gerektirecek baz sebepler olmasna ramen lebilir. nk Allah onlarn kulluk yapmalarn ve Ona itaat etmeleri durumunda (ecelini) belli bir sreye kadar erteleyeceini aklamtr. Onlar eer bunlar yapmazlarsa, ( Allahn erteleyecei zamandan ) nce lmeleri malumdur.
36. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 22, 23. 37. Kd Abdlcebbr, el-Mun, s c. XI,. 23.

74

Allah ayetin sonunda kendisinin kul iin belirledii ecelin ertelenmeyeceini aklamaktadr. Allah kendisine kulluk etmeleri durumunda hayatlarnn uzayabileceine dikkat ekmitir. Bu ayet kendileri iin tayin edilen zamanda lmelerine mni deildir.38 O sizi topaktan yaratt. Sonra size bir ecel takdir etti. Ecel-i msemm da onun katndadr. ( 6 / 2 ) ayetinden maksat, ahiretteki hayatlarnn ecelleridir. Bundan dolay (bu ifade) herkesi (katil ve maktul de) kapsar. Allahn Ecel-i msemm Onun katndadr. buyurarak ahiretle kaytlamas da bundandr. Eer iki ecel kabul edilirse, ayet tahsis edilip sadece maktul ve benzerleri (hastalk, kaza, boulma, sava v.b. sebeplerle lenler) iin geerli olur.39 Allah sizi topraktan sonra meniden yaratt. Sonra sizi iftler kld. Onun bilgisi olmadan ne bir dii gebe kalr, ne de dourur. Bir canlya mr verilmesi de, onun mrnden azaltlmas da mutlaka bir kitaptadr. phesiz bunlar Allaha kolaydr. ( 35 / 11 ) ayetine gelince, bu ayetin zhirinden Allahn bir kimsenin mrn o kulun maslahat hangisinde ise ona gre belirledii, levh-i mahfuzdaki ecelini artrd, eksiltmedii anlalr. Hasan (Basr) ve dierlerinden rivayet edildiine gre ayetten maksat; Yaatlann erzel-i mre (ihtiyarla) ulamas da, mr ksaltlanlarn ileriki dnemlere ulamadan lmesi de levh-i mahfuzda yazldr. anlamndadr. Bu ynyle bize gre mrde noksanlk kabul edilebilir. Daha nce de akladmz gibi Allah eer takdir ederse, mrde uzama ve ksalma caizdir. Bu aynen Allahn artl veya artsz olarak rzk eksiltmesi ve artrmas gibidir. Ecel konusundaki sz de byledir.40 Bize yle bir itiraz gelebilir: Binlerce olduklar halde, lm korkusundan dolay yurtlarndan kp gidenleri grmedin mi? Allah onlara ln dedi. Sonra da diriltti. phesiz Allah insanlara kar ltufkrdr. Lakin insanlarn ou kretmez. ( 2 / 243 ) ayetiyle ilgili Hasan (Basr) nin rivayet ettiine gre bunlar, veba hastal nedeniyle (bulunduklar yerden) kaarak kan bir kavimdir. Allah onlar ecellerinden nce ldrm, sonra da diriltmitir. Bu durum, iki ecel olduunu ispat etmez mi? 41
38. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 39. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 40. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 41. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 23, 24. 24. 24. 25.

75

Biz de bu itiraza yle cevap veririz: Biz bu kavim iin iki ecelin ispatn (varln) inkar etmiyoruz. ki ecel, ne alnan ve geciktirilen lm vaktidir. Bir kiinin lmnn gerekletii vakit tek ise (ki tektir), daha nce de belirttiimiz gibi bu kimse iin iki ecel sz konusu deildir.42 Kd Abdlcebbr ksas ayetinin ( 2 / 179 ) maktuln de, ksas edilecek olan katilin de ldrlmemeleri durumunda yaamalarnn mmkn olduuna iret ettiini ifade etmektedir. lmek zere olan birisinin ayette Rabbim! Beni yakn bir zamana kadar geciktirsen de sadaka verip iyilerden olsam. ( 63 / 10 ) ifadesinde kulun Rabbinden istedii bir istek olduunu ve bu istek ya da duada kiinin ertelenmeyi istedii vaktin kiinin eceli olamayacan sylemektedir. Hz. Nuhun Allaha kar gelmekten saknn ve bana itaat edin ki, Allah bir ksm gnahlarnz balasn ve sizi belli bir zamana kadar ertelesin. ( 71 / 3-4 ) sznn ise, kulluk yapan kimselerin hayatlarnn uzayabileceine fakat yine de kendileri iin belirlenen ecelde leceklerine iaret ettiini sylemektedir. Ayette bildirilen Ecel-i msemmdan ( 6 / 2 ) maksat da, insanlarn ahiretteki hayatlarnn ecelleridir. nk Allah ayette Ecel-i msemm Onun katndadr. buyurarak onu ahiretle kaytlamtr. Bir canlya mr verilmesi de, onun mrnden azaltlmas da mutlaka bir kitaptadr. ( 35 / 11 ) ayetinin, Allahn bir kimsenin mrn o kulun maslahat hangisinde ise ona gre belirledii anlamna geldiini sylemektedir. Kd Abdlcebbrn savunduu salah meselesine getirdii delil sadece bu ayettir.43 4. BED VE ECEL KAVRAMI Bed konusuna gelince; bed zuhur demektir. Birisi iin grnmeyen grnr hale gelirse, bilinmeyen bilinir hale gelirse buna bed denir. Bu ya daha nce bilmedii eyi bilmekle olur ya da daha nceden salah zannedilen eyin salah olmad anlald zaman olur. te byle bir ey iin Onun iin bed oldu. denilebilir. Daha sonra insanlar bu kelimeyi azim ve iradelerinin deimesinde kullanmlardr.44 Buradaki birinci kullanm hakiki manadadr. kincisi ise azmin deimesini
42. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 25. 43. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 23, 24. 44. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 25.

76

kapsamas asndan tebih olarak (kullanlmaktadr) . Eer Allah bir kiinin belli bir zaman kalmasn istese, daha sonra nceki belirledii zaman kadar onun kalmasn kerih grse veya onun kalmasn salah grmese, bu durumda bed ayn eyi hem emretmek hem de nehyetmek eklinde gereklemi olur. Bu da sahih deildir. Allahn nce bir insann yaamasn istemesi, sonra bakasnn onu ldrmesini veya baka bir nedenle lmesini istemesi bed deildir. nk biz Allahn kulun bana gelen her eyi ok iyi bildiini biliyoruz. Eer Allah levh-i mahfuzda yaratt her varl belli bir mddet yaatacan yazsa, ancak onun bu mrne ulaamayacan bilse, o (kii) katl annda lecek demektir. Ancak katil onu ldrmezse ikinci hale kadar (levh-i mahfuzda yazlan zamana kadar) yaayacaktr. Bu durum fesat olmad gibi, bed da olmaz.45 Kd Abdlcebbr ecel konusunun sonunda, maktuln yaamasn mmkn grmesinin ve Allahn artl bir ecel tayin ettiini savunmasnn Allah iin bed olduu iddiasna cevap vermitir. Ona gre bed kelimesi insanlarn daha nceden bilmedikleri bir eyi bilir hale gelmeleri, insanlarn azim ve iradelerinin deimesi kinci mana olarak da kullanlmaktadr. lk anlamnda

kullanm hakiki mana, ikinci kullanm ise tebihtir. Allah bir kiinin belli bir zaman kalmasn istemesi, daha sonra onun kalmasn kerih grmesi ayn eyi hem emretmek hem de nehyetmek eklinde gerekletiinden doru deildir. Allahn nce bir insann yaamasn istemesi, sonra bakasnn onu ldrmesini veya baka bir nedenle lmesini istemesi ise bed deildir. Bed iddias, Allahn bildii eyden kmas durumu sz konusu olsayd dnlebilirdi. Katilin onu ldrmemesi halinde maktuln bir mddet daha yaamasn kabul etmek bed saylmaz. Bu durum ayn u rnee benzer: Herhangi birinin zulmetmesiyle fakirleen kii iin O , zalim ona zulmetmeseydi bile fakirleecekti. , kendi vcut azasn kesen kii iin O kii kendi azasn kesmeseydi bile eli kopacakt. , kendini hasta edecek bir ey ien kimse iin O bunu yapmasayd bile Allah onu hasta edecekti. demek gibidir. Ayrca bu Eer kafir kfr semeseydi, Allah onu kfr iinde yaratacakt. szn sylemeye dahi gtrr. Btn bunlarn yanl olmas, bu grn batlln ortaya karr.46
45. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 25, 26. 46. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 7.

77

Kd Abdlcebbra gerektirmez. nk maktuln kfr leceini aksini

gre

maktuln yani

katil katilin elini

tarafndan

ldrlmemesi durumunda Elini

durumunda bir mddet daha yaayacan sylemek, Allaha bed isnad etmeyi savunmak ldrmemesi kesen gibi sylemek Allah aynen, kendi kimse iin yanl

kesmeseydi bile eli kopacakt. demek gibidir. Bu anlay da bizi Kafir eer semeseydi, ona kfr setirecekti. bir anlaya gtrmektedir. Bunun yanl olmas, maktuln lmemesi durumunda kesin olarak lecei grnn yanlln gstermektedir. Netice itibariyle bed konusunda Kd Abdlcebbr Allah iin bed kelimesinin ilk kullanmnn caiz olmadn, ikinci kullanmnn ise caiz olduunu yani Allahn sadece azim ve iradesinin deitiini sylemekte, bunun da hakiki manada deil de tebih olarak kullanldndan dolay Allah iin bed saylamayacan savunmaktadr. Yani Allah kulunun ecelini belirledikten sonra onun iin salah olmas durumunda ldrlmesini ya da herhangi bir nedenle lmesini isteyebilir. Fakat bu, Allah iin bed olmasa bile, ilk nce belirlemi olduu ecelin gereksizliini de ortadan kaldrmaz. Bu nedenle bunun doru olmadn dnmekteyiz. 5. SALAH MESELES VE ECEL KAVRAMI Biz insann ecelini onun ldrld vakit olarak tayin etmiyoruz. Ancak unu syleyebiliriz: ayet maktuln salahna (iyiliine) ise, ldrlmese dahi leceine hkmetmek caiz olabilir. Ayn ey boulan, yanan ve meydana gelmemesi durumunda kiinin yaamasn mmkn klan dier sebepler iin de geerlidir.47 Bu konuda iddia etmektedir. Bu noktada bize u ekilde itiraz gelebilir: Koyun gibi kesilmesi helal olan bir hayvan kesen kimse, her halkarda zalim olur mu? O hayvann leceini biliyorsa, onu kesmesi durumunda da zalim olmaz m? Bunu u adan soruyoruz: Bir mefsedeti nlemek iin o hayvann kesilmesi salah olduu gibi, bir kimsenin
47. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 7.

Kd Abdlcebbr iin salah meselesi o kadar nemli bir

yer tutar ki, ldrlmeyen kimselerin bile salah olmas durumunda leceklerini

78

lmesi yaamasndan daha hayrl ve salah ise, neden onu ldren zalim, bu i de kabih oluyor? 48 Yine itirazlar yle devam edebilir; Siz bu konuda zann gerek ilmin yerine koyuyorsunuz. Siz rnein Zeydin ocuu diri olarak dosa, teklife (mkellef olmaya) elverili olsa ve onun yaamas kendisi iin zarar meydana getirse, bu kii iin Onun bizim tarafmzdan ldrlmesi kubhtur. diyorsunuz. Peki bu olayla Hz. Musann arkadann (Hzr a.s.), baba ve annesine eziyet edip kafir olacak ocuu bu endieden dolay ldrmesi arasnda nasl bir fark vardr? 49 Btn bunlara yle cevap verilir: (Koyun gibi kesilmesi mbah olan) bir hayvan kesen kimse, hayvann kesilmemesi durumunda kendiliinden leceini ve onun bu durumda olmasnn sahibine hibir faydasnn olmadn biliyorsa, onu kesmek caiz ve salah olabilir. Zaten onun kesilmesiyle de (onun yaamasnda olduu gibi) ondan istifade edebiliriz. Ama bunu Zeydin ldrlmesiyle ilgili diyemeyiz. nk o kimsenin ncelikle Zeydin leceini ve yaamasnn onun iin fesad olacan bilmesi gerekir. Ayrca (daha nceden de belirttiimiz gibi) bu durumda dahi onu ldrmesi kubhtan kurtulamaz. Eer onun lmesi salah ise, zaten Allah aslah olan yapaca iin onu kendisi ldrr. Hzr ise bir peygamber olduundan ald ldrmesi gibidir.50 Kd Abdlcebbr hayvanlar iin salah olmas durumunda insanlarn onlar ldrebileceini fakat insanlar iin bunun uygun olmadn sylemektedir. Yani katil maktuln yaamasnn onun iin salah olmayacan bilse dahi onu ldremez. Fakat bu noktada ulul-emrin izniyle maktuln ldrlmesini bunun dnda tutmutur. Hz. Hzrn ileride anne-babasna si olacak olan ocuu ldrmesini de belirtmitir. vahiyle olduundan dolay Allahn ldrmesi gibi olduunu vahiyle o ocuu ldrmtr, bu da Allahn

48. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 12. 49. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 12. 50. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 12-14.

79

B. KD ABDLCEBBRA GRE RIZIK 1. RIZIK KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI Rzk; kiinin faydaland ve bakasnn da onu bundan men edemedii eydir. Bundan dolay rzk verilenlerin insan ve hayvan olmas arasnda bir fark yoktur.51 Rzkn tanm konusunda da bizim sylediklerimiz en uygunudur. nk istifade edilmesi mmkn olan ve kimsenin onu istifadeden men edemeyecei ey onun iin rzktr. Durum byle olmazsa, mlkiyet olsa bile rzk olmaz. Bu sebeple mlkiyetin rzkn tanmna eklenmesinin gerei yoktur.52 Biz bu konuda Rzk kendisiyle gdalanan ve yenilen eydir. diyenlere muhalefet ettik. Bu, herhangi bir delili olmayan bir grtr. nk ocuklar ve mlkler (gayri menkul gibi) kendilerinden gda alnmamasna ramen bir ynyle Allah tarafndan (verilen) rzklardr.53 Rzk muzaf birine ait olmas ya da muzaf hkmnde bir kelimedir. nk mutlaka rzkn gerekir. Rzk kelimesi btn insanlara izfe edildiinde

(insanlarn rzk gibi) insanlar arasnda herhangi bir ayrm olmakszn herkesin ondan faydalanmas kastedilir. Mesela: Su, av, denizden elde edilenler. Bunlar herkesin rzkdr ve ilk elde edenin faydalanmas dorudur. Rzk kelimesi baz kullara has kullanlrsa (Zeydin rzk gibi), bakasnn onun izni olmadan ve onun yerine gemeden (miras v.b.) kullanmas haram olur.54 Allah her eyi yaayanlarn faydalanmas iin yaratmtr ve yaayanlarn bunlardan istifade etmesini caiz klmtr. Baz rzklarn menfaatlerinin, baz insanlarn mlkiyetinde olmas durumu deitirmez. Bu onu, kendisinden faydalanlmas iin yaratlm olmaktan karmaz.55 Hayvanlarn faydalandklar eyler akledememe konusunda hayvanlar onlar iin rzk kabul edilmesine de, ocuun kendi mallarnda ramen, Hayvanlar buna (rzka) mliktir. diyemeyiz. ocuklar ise, her ne kadar gibiyseler hakimiyeti vardr. Tasarrufun faydas onlar iin gerekleir ve kendi balarna onlardan tasarruf edebilecei baz davranlar beklenir. Menfaatin nerede olduunu
51. Kd Abdlcebbr, erh, s. 785. 52. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 30. 53. Kd Abdlcebbr, erh, s. 787. 54. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 27. 55. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 27.

80

da bilirler. Btn bunlardan dolay da mlke sahip olma konusunda akll kii gibidir ve hayvanlardan ayrlr.56 Kd Abdlcebbr rzk, kiinin faydaland ve bakasnn onu bundan yasaklama hakknn olmad ey olarak tanmlamtr. Tanmda geen bakasnn onu bundan men edemedii ey ifadesini kullanrken de haram rzk kavramnn dnda tutmay hedeflemitir. Bunun yannda kiinin mlkiyetinde olsa bile faydalanma imkan olmayan eyleri de rzk kavram dna karmtr. Tanmda geen kiinin faydaland ey ifadesinden de almaktan da arzu ve istekle rzk idrak etmeyi kastetmitir. Kd Abdlcebbr rzk kelimesinin tanmn herhangi bir kelimeye izfe ederek yapmtr. Rzk kelimesi insanlara izfe edildiinde, tm insanlarn onda kullanma hakk vardr ve bu hakk onu ilk elde edenin kullanmas helaldir. Rzk kelimesi herhangi bir insana tamlama olarak kullanldnda ise, sadece o kiinin mal olmaktadr. slmn meru kld yollar hari onu bakasnn kullanmas helal olmaz. Mkellef olan insanlar iin mlkiyet sz konusudur. Bu sebeple hayvanlar iin mlkiyet yoktur. ocuklarn ise harcama ve mlke sahip olma konusunda dier insanlardan fark yoktur. Mlkiyet kudret demektir. Bundan dolay malik olana kdir de denir. Bir eye kudreti yeten, bakalarnn da onu ondan men edemedii kimse kudret sfat ile vasflanr. Allah da mlik olarak vasflanmtr. Kle sahibi mlik olarak vasflanabilirse de, tasarruf asndan tam mlik deildir. Mesela; klesini ldrme yetkisine sahip deildir. rnein bir kii, bakasnn klesinin mliki de saylmaz. Her ne kadar sahibinin izniyle baz tasarruflarda bulunsa da, (klenin) sahibi onu istedii gibi engelleyecei iin o da mlik saylmaz. Vekilin durumu da byledir. Biz Allahn izniyle ilerimizde tasarruf yaptmz iin ilerimizin mlikiyiz. nk tasarrufun gyesi bizim iindir. Bundan dolay ocuk mliktir. diyebiliyoruz.57 stadmz Ebu Him, Allahn fiillerimizde bizi engelleyebilmesi asndan bizim fiillerimizin mliki olarak vasflanabileceimizi ifade etmitir. Bu adan bizden daha kudretli kii, bakasnn fiiline mlik olarak vasflanr. Allah hakknda
56. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 27, 28. 57. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 28.

lezzet almay, lezzet

81

da, bizi yok etme ve bizim hakkmzda tasarrufta bulunma kudretine sahip olmas anlamnda Bize mliktir. denir. ayet iki kii klede tasarruf etme yetkisine sahip ve ikisinden biri, dierini tasarruftan men etme yetkisine sahip deilse, her ikisi bir klenin mliki olabilir. Bundan dolay biz yle deriz: Bizim sahip olduumuz her eyi bize veren Allahtr. nk bize tasarruf kudreti veren Odur. Tasarruf edilebilecek hale getiren de Odur. Ondan istifade edilecek hale getiren ve bakasnn bizi ondan istifademizi engellemesinden alkoyan da Odur.58 Ayrca Ebu Him yle demitir: Mlik olan kii ve ona zel klnan kii tarafndan istifade edilemeyen ey iin de mlkiyet kullanlr. Bu akleden varlklardan insanda, meleklerde, cinlerde ve ocuklarda oka olur. Bu hayvanlarn has klnd rzktan ise ayrlr. nk hayvanlar bu durumda, mlkiyetinde olmayp kendisi iin rzk olur.59 Allah iin merzk demek ve eyann Onun iin rzk olduunu sylemek doru deildir. nk Allah iin bunlardan faydalanma sz konusu deildir. Rzkn gerektirdii ekilde bir eyden istifde etmedii iin (yeme-ime gibi), mlik olarak sfatlandrlr. Bundan dolay eer insann bir eyi almas ve ondan faydalanmas kendisi iin mbah klnmsa, sahip olmad ey de ( av, su v.b.) onun rzk diye vasflanr. ayet rzk almadan nce ona sahip olmamsa bile durum byledir.60 Kd Abdlcebbr maln mliki mlkiyeti burada herhangi bir mlkiyeti eye g yetirmek olarak ele aklamtr. Kii herhangi bir malda her adan tasarruf yapabiliyorsa, o kii o olur. Fakat meru olmayan yollardan geirmemesi ve meru kullanma hakkn amamas gerekmektedir. Kii hrszlk yoluyla alnan maln mliki deildir. Ayrca klenin faydalanmadndan dolay Allah sahibi klesinde her trl tasarruf hakkna sahip olmad iin klesinin mliki deildir. Ayrca rzktan iin merzk denilmez fakat mlik denir. Ayrca insanlarn almalar mbah klnan her ey, ondan faydalanmasalar bile onlarn rzkdr. nk kullanma yetkileri vardr.
58. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 29. 59. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 29. 60. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 28.

mbah klnan kimse gibidir. Sz konusu ey onun iin

82

Eer Siz rzk, istifade edilen ey olarak akladnz. Peki istifadenin anlam nedir? diye sorulursa, biz de Bunun anlam lezzet (zevk) almaktr. deriz. Lezzet almann hakikati nedir? diye sorulursa, biz de Bir eyi arzu ve istekle (ehvetle) idrak etmektir. deriz. Lezzetle idrak edilen eyler ikiye ayrlr: 1. Hdis Olanlar: Uyuz olan yeri kamadan hasl olan mana veya bunun gibi eylerdir. Bir defasnda lezzet, dier seferinde elem olarak isimlendirilir. Arzu ile hissedildiinde lezzet, nefret ile hissedildiinde elem olarak isimlendirilir. 2. Bki Olanlar: Bunlar tatlar ve kokular gibi eylerdir. Bunlarn arzu ve istekle idrak edilmesinde lezzet alma gerekleir.61 Kd Abdlcebbr rzk, kiinin faydaland ve bakasnn onu bundan yasaklama hakknn olmad ey olarak tanmlamtr. Tanmda geen bakasnn onu bundan men edemedii ey ifadesini kullanrken de haram rzk kavramnn dnda tutmay hedeflemitir. Bunun yannda kiinin mlkiyetinde olsa bile faydalanma imkan olmayan eyleri de rzk kavram dna karmtr. Tanmda geen kiinin faydaland ey ifadesinden de idrak edilen eyleri hdis ve bki diye ikiye ayrmtr. Kd Abdlcebbra gre rzklar ikiye ayrlr: 1- Mutlak Rzk: Su, allar veya onlarn yerine geen eylerdir. 2- Muayyen Rzk: Mlkiyete tabi olan eylerdir. Mlkiyet sebebi ise elde etme (avlanmak gibi), miras, alveri ya da hibe olabilir. Bunlar insanlar iin geerlidir. Hayvanlar iin de al, su v.b. eyler mutlak rzk, az ile sahip olduu ve bu yolla elde ettii eyler de muayyen rzktr.62 Sonra Allah tarafndan gelen rzklar da ikiye ayrlr: 1- Kendiliinden menfaatlerdir. 2- Talep le Oluan Rzklar: Ticaret, ziraat v.b. eylerle bize ulaan Halinde Zarar Meydana Gelen Rzklar: Bunda zarar rzklardr. Bunlar da kendi aralarnda ikiye ayrlr; a ) Terki defetmek iin onu talep etmek ve onunla itigal etmek (megul olmak) gerekir.
61. Kd Abdlcebbr, erh, c. XI, s. 785. 62. Kd Abdlcebbr, erh, s. 784, 785.

lezzet almay, lezzet

almaktan da arzu ve istekle rzk idrak etmeyi kastetmitir. Daha sonra lezzetle

Oluan

Rzklar: Bize

miras

v.b.

yollarla

ulaan

83

b ) Terkinde Zarar Olumayan Rzklar : Bunda ise onunla itigal edilirse caizdir ve gzel olur. tigal edilmezse yine caiz ve gzel olur.63 Kd Abdlcebbr istifadesine sunulmu rzklar ile oluan ise olan muayyen genel olarak rzk ikiye ayrm, tm insanlarn rzklar rzk olarak mutlak, insanlarn mlkiyetinde sonra farkl olan bir tanmlamtr. Daha

kategorilendirme yaparak Allahtan gelen rzklar kendiliinden oluan ve talep olarak ikiye ayrmtr. Kd Abdlcebbr bize gre rzk gerek manada mutlak ve muayyen olarak ikiye ayrmtr. Daha sonra Allah tarafndan gelen rzklar kendiliinden oluan ve talep ile oluan eklinde ikiye ayrmas, rzkn insana ulama yollar asndan deerlendirilmesidir. nk Kd Abdlcebbr rzklarn Allah tarafndan geldiini sylemektedir. yleyse Allahtan gelen rzklar eklinde bir ayrm yapmas mmkn deildir. Yine Zeyd, Amrdan nce davranp rzk elde ederse, Amr engellemi olmaz m? Ve bu da onun rzk olmasn engellemez mi? Ayrca bu durum, bu konuda sizin tarifinizin yanl olduunu gstermez mi? diye sorulursa, onlara yle cevap verilir: O ikisinin mbahlk konusundaki durumu, onlara tahsis edilmesi asndan eittir (yani mbah olanlar tm insanlarn istifadesine sunulmutur). Ayn zamanda biri ne gemeden dierinin ne geip rzk elde etmesi bakmndan da durumlar eittir. Ancak (mbah olan rzk) birinin eline getiinde ve onu kendisine has kldnda, dieri engelleme hakkna sahip deildir ve hi kimsenin onu men etme hakk yoktur. (Rzkn tanmndaki) szmzden kastedilen budur.64 Kd Abdlcebbr btn insanlarn istifadesine sunulmu olan su, av gibi rzklarn ilk elde edenin mlkiyetine girdiini ve bunlar ilk elde etme konusunda tm insanlarn eit olduunu sylemektedir. 2. HARAMIN RIZIK OLUP OLMAMASI Bizim rzkn tanm konusundaki sylediklerimiz dil asndan da en uygunudur. nk dilciler kiiye hangi yolla ularsa ulasn, onun mlkiyetine girip ondan faydalanmas caiz (mmkn) olmas durumunda, sz konusu kiiye rzk olmasna itibar ederler. Grmyor musun ki onlar, (rzkn) hangi yolla ulat
63. Kd Abdlcebbr, erh, s. 786. 64. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 30.

84

bilinmiyorsa veya bakas tarafndan ulatna inanmasalar bile bu kelimeyi, kiinin kendisine almas mbah olan eyler iin kullanmaktadrlar.65 Allahn geiminize dayanak kld mallarnz sefihlere (reit olmayanlara) vermeyin. Onlar rzklandrn ve giydirin. ( 3 / 5 ) ayetine bakarak, Allah rzk ve giysiyi birbirinden ayr zikretti. diyerek, yenilen ve iilen eylerin dndakileri rzk olarak kabul etmemek yanltr. nk insanlar ok yiyecek ve bitki ile rzklandrld. (Yiyecek ve bitki ayr zikrediliyor) dedikleri gibi, Falanc evlat ve evle rzklandrld. demektedirler. Buradan rzkn kendisinden faydalanlan her eyi ifade eden zel bir isim olduu bilinir. Allahn ayette giysiyi ayr zikretmesi, onun rzka dahil olmadn gstermez. nk Kuranda Allah adaleti ve ihsan emrediyor. ( 16 / 90 ) ayetinde adaletin ve ihsann ayr zikredilmesi , ihsann adalet kavramna girmediini ( ayr olduunu ) gstermez. Ayn ekilde zekat ayetinde Allahn miskinleri ve fakirleri anlamna gelmez.66 ayr zikretmesi , miskinlerin fakirler grubuna girmedii

Kd Abdlcebbr rzkn tanm konusunda sylediklerinin dilcilerin yapt tanmla uyutuunu ve onlarn da bu kelimeyi kiinin almas mbah olan eyler iin kullandklarn savunmaktadr. Ayrca Allahn ayette rzkla giysiyi ayr zikretmesinin, ikisinin ayr eyler olduu anlamna gelmediini, Allahn sresi 90. ayette adalet ve ihsan ayr zikrettiini fakat Nahl ihsann adalet kavram

iine girdiini rnek olarak vermektedir. Yine zekat ayetinde Allahn fakir ve miskinleri ayr zikrettiini fakat bu kelimelerin ayr olmad rneini vererek, rzk ve giysinin ayr zikredilmesine ramen girdiini sylemektedir. Rzkn ve mlkn aklen ve naklen elde etme yollarna gelince, biliyoruz ki kendisiyle faydalanlan, hemen veya daha sonra bize ve bakalarna bir zarar olmayan her eyi yememiz caizdir.67 nsan ele geirip kendisine tahsis ettii (lutuf) ve bakasnn hibesiyle sahip olduu eyleri mlk edinebilir. Aklen cretler (alveri, ticaret gibi) karlnda da mlkiyet edinir. Bu da ltuf ve hibe ile mlkiyet edinme gibidir. Miras yoluyla mlkiyet edinmeye gelince, o nakille sz
65. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 30. 66. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 32. 67. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 33.

giysinin de rzk kavram iine

85

konusudur. Hayvanlar

gibi

(rzk)

kendilerine

tahsis

edemeyenler

mlk

edinemedikleri iin, onlara yedikleri rzk olur.68 Yenmesi haram olan eyler zalim, gasp ve hrsz iin rzk olmaz. Buna Size rzk olarak verdiklerimizden infak edin. ( 63 / 10 ) ayeti iret eder. yet haram kendisini yiyen kimse iin rzk olsayd, Allah insana Ondan infak edin. diye emretmezdi. Ayn ekilde Onlar ki gayba inanrlar, namaz klar ve onlara rzk olarak verdiklerimizden infak ederler. ( 2 / 3 ) ayeti de iki adan delil olur. Birincisi: Ayette onlar ettiklerinden dolay (muttakiler) kendilerinin haram rzklandklar rzk olsayd, eyleri ondan infak infak vlmlerdir. Eer

etmelerinin de vlmesi gerekirdi. Haramn zemmedilmesi (ktlenmesi) , onun rzk olmadn gsterir.69 kincisi ise; ayette Allah Onlara rzk olarak verdiklerimizden infak ederler. buyurmutur. ayet burada infak edilecek bir ey olmasayd, onunla rzklanmazlard. O zaman bu szn de bir anlam olmazd. Bu (ifade) haramdan infak edenin, Allahn rzk olarak verdiinden infak etmi saylmayacan aklyor. Bu nedenle haramdan infak eden, Allahn verdiklerinden infak etmi saylmaz. Allah Onun ayetleri mminin rzkland eylerden infak etmesini, mminin ve sfatlarndan saymtr: Allah O mminler ki, okunduunda olarak kalpleri (mmimlere) rzk verdiklerimizden infak Allahn ad anldnda

titrer. (Ayetin

devamnda) Onlara

ederler. te onlar gerek

mminlerdir. ( 8 / 2-4 )

buyurmaktadr. Eer haram rzk olsayd, onu infak rzk olsayd, onda tasarruf etmesinde onu

etmesi mminlerin sfatlarndan olurdu.70 Sonra yet bu (haram) ona engelleyen kiinin zemmedilmesi (ktlenmesi) gerekirdi. Halbuki biz onu vlen birisi olarak biliriz. Allah onda (haramda) tasarruf yapmasnn ve infak etmesinin men edilmesini emretmi, insanlar (haram mal) ondan almalar ve onun rzk olmad iin sahibine iade edilmesi konusunda sorumlu tutmutur. Bu durumu, daha nce anlattmz kedi olay glendirmektedir. nk Hz. Peygamber o kedinin mbah olandan faydalanmasn engelleyen kadnn knanm olduunu ve
68. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 34. 69. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 35. 70. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 35.

86

cehennemi hak ettiini aklamtr. nk kadnn men ettii ey, kedinin rzkyd. ayet haram olan ey, elinde olan kimseye rzk olsayd, onda tasarruf etmesini yasaklayan kii de knanrd.71 Ayn zamanda insann kendisi ve ailesi iin rzk talep etmesi, mmetin icmas ile gzel grlmtr. Ayn zamanda Allah Allahn lutfundan arayn. ( 62 / 10 ) ve Bir ksmnz Allahn lutfundan aramak zere yeryznde dolayorlar. ( 73 / 20 ) buyurmas, bizim sylediklerimizi desteklemektedir. Eer haram rzk olsayd, onu talep etmesinin emredilmesi veya (haram talep etmenin) mbah olmas gerekirdi. Bunun olmamas, haramn onu yiyen kimse iin rzk olmadn ortaya koymaktadr.72 Sonra Allah haram hrsz iin rzk yapsayd, niin kendisinden alnan kimseye maln hrszdan almasn, halifeye de onun elini kesmeyi emretsin? (Yani emretmezdi). Allah De ki: Allahn size indirdii rzktan bir ksmn helal, bir ksmn da haram klmanza ne dersiniz? De ki Allah m size izin verdi, yoksa Allaha iftira m ediyorsunuz? ( 10 / 59 ) ve ocuklarnz bilgisizce ederek yoksulluk korkusuyla ldrenler ve Allahn verdii rzk Ona iftira

haram klanlar zarara uramlardr. ( 6 / 140 ) buyurmas bunu gsteriyor. nk Allah ayette onlar, rzk olarak verdiklerini (yani helal kld rzklar) haram kldklar iin yermitir. ayet rzk olmas onun haram olmasna zt ve engelleyici olmasayd, onu onlarn haram klmas helal klmas gibi olurdu.73 Ayrca sultan askerine mal verse, bu onun iin rzk olur ve buna askerin rzk denir. ayet sultan baz mallarn tamas iin birisine verse ve onda tasarruf etmesini iddetle yasaklasa, Bu onun (tayann) rzkdr ve (sultan) ona bu mal rzk olarak verdi. denmez. Rzk eline (tamas iin) vermek suretiyle, ona (o mal rzk edinme) imkan vermi olsa da, bu onun rzk deildir. Yine birisi her ay birisinin yanna bir emanet brakarak onu korumasn emretse ve onda tasarruf yapmasn yasaklasa, Onu (emanet braklan kiiyi) her ay bir malla rzklandryor. denmez. Eer haram onu elde edene rzk olsayd, her iki durumda mal elde edene (tamas iin verilen ve emanet edilen o mallarn) rzk
71. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 35. 72. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 36. 73. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 36.

87

olmas gerekirdi. Yine bir baba oluna Bu evde biriktirdiklerim senin iindir. Ondan harcaman mbah kldm. Dier evde biriktirdiklerimi baz iler iin ayrdm. Bu sebeple tasarruf etme ve onu alma. dese, hi kimse Her iki evdeki mallar onun iin rzktr. diyemez. Ancak kendisine tasarrufta bulunma izninin verildii ev iin onun rzk denebilir.74 Kd Abdlcebbr haramn rzk olmadn, eer haram rzk ise ondan infak edilmesinin Allah tarafndan emredilmeyeceini sylemektedir. Ayrca Allah kendilerine verdii rzktan infak edenleri vmtr. Eer haram rzk olsayd, ondan da infak edilenlerin mminin vlmesi rzkland gerekirdi. Fakat eylerden infak haram Kuranda ayette ktlenmitir. Allah etmesini,

mminin sfatlarndan saymtr. Eer haram rzk olsayd, ondan infak etmesini de mminlerin sfatlar arasnda sayard. Eer haram rzk olsayd, kiinin onda tasarruf etmesinde onu engelleyen kiinin ktlenmesi gerekirdi fakat vlmtr. Allah, kiinin haramda tasarruf yapmasnn-ki infak etmesi tasarruf saylryasaklanmasn emretmi, insanlar haram ondan almalar ve onun rzk olmad iin sahibine iade etmeleri konusunda sorumlu tutmutur. Yine Kd Abdlcebbra gre insann kendisi ve ailesi iin rzk talep etmesi, mmetin icmas ile gzel grlmtr. Eer haram rzk olsayd, onu talep etmesinin emredilmesi veya onu talep etmenin mbah olmas gerekirdi. Bunun olmamas, haramn rzk olmadn gstermektedir. Sonra Allah haram hrsz iin rzk yapsayd, kendisinden alnan kimseye maln hrszdan almasn, halifeye de onun elini kesmeyi emretmezdi. Allah ayette rzk olarak verdiklerini yani helal kld rzklar haram klanlar ktlemitir. ayet rzk olmas onun haram olmasna zt ve engelleyici olmasayd, onu onlarn haram klmas helal klmas gibi olurdu. Ayrca Sultann askerlerine tamas iin verdii mallar, onlarn rzk deildir. Sultan rzk askerlerinin eline tamas iin vermek suretiyle, onlara o mal rzk edinme imkan vermi olsa da, bu onlarn rzk deildir. Yani Allah rzk bakasnn mlkiyetinde vererek, hrsza o mal rzk edinme imkan vermi olsa da, bu onun rzk deildir. Eer hrsza almas haram olan ey rzk olsayd, Allahn asl olarak yasaklad le, kan ve domuz etinin de ona rzk olmas gerekirdi. nk bunlar
74. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 37.

88

elde etmek ve (imkan asndan) faydalanmak mmkndr. Bunlarn haram olmas sebebiyle rzk olmad ortaya ktna gre, bakasnn mal da ayn durumdadr. nk o sahibine helal olsa bile, haram olmas sebebiyle (hkm asndan) le gibidir. Allah lei zor durumda kalan iin helal klmtr. Bu durum ihtiyac olmayan kiiye de (lein) rzk olmasn gerektirmez.75 Ayrca Allah kulunu elbise ve yiyeceklerle rzklandrd gibi e, ocuk ve kleyle de rzklandrmtr. Eer yiyecek ve elbiselerin haram olanlarndan sahip olduu onun iin rzk olsayd, Allahn onu kendi hanmyla cinsel ilikiye girmesiyle rzklandrd gibi, bakasnn hanmyla ve mahremleriyle (anne, karde gibi) cinsel ilikiye girmesiyle de rzklandrmas gerekirdi. Yine kiinin hr olanlardan kendine hizmet ettirme imkanna sahip olduu insanlar, kendisine kle yapma imkannn olmas gerekirdi. Btn bunlarn yanll ancak helalin rzk olacan gsteriyor.76 Sonra durum onlarn syledikleri gibiyse, sultann insanlarn ellerindeki mallar alma imkan olduundan ( o insanlarn mallarnn sultann ) rzk olmas gerekirdi. Yine insanlarn eleri, ocuklar ve dier eyleri de ayn ekilde onlardan faydalanma imkan olduundan dolay sultann rzk olmas gerekirdi.77 ayet haram helal gibi rzk olsayd, insanlarn elinde bulunan eyler de bizim iin rzk olurdu. Bu durumda baz mallarn baz kiilere tahsis edilmesini iptal eder ki, bunun doru olmad aktr. Ayn ekilde hrszn ald eyi yemesi onun iin rzk olsayd, onu yedii iin zalim ve hrsz saylmazd.78 Sonra Allah haram rzk olarak verseydi, Allahn o haram takdir ve taksim etmesi gerekirdi. Bu da bizim haram yiyen kimselere kzmamamz gerektirirdi ki, bu dinden kmaktr.79 Kd Abdlcebbr hrszn bakasnn malndan faydalanmasnn mmkn olduu gibi, Allahn haram kld le, kan ve domuz etinden de faydalanmasnn mmkn olduunu sylemektedir. Ona gre; eer hrsza ald
75. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 37. 76. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 38. 77. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 38. 78. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 38. 79. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 39.

89

ey rzk olursa le, kan ve domuz etinin de ona rzk olmas gerekir. Bunlar rzk olmadna gre haram mal da rzk olamaz. Ayrca Allah insan yiyecek ve giysi dnda ele de rzklandrmtr. Eer insan haramla rzklandrlyorsa, o zaman kendi hanmyla girdii cinsel iliki ile rzklandrld gibi, bakasnn hanmyla ve anne, karde gibi mahremleriyle cinsel ilikiye girdii zaman da rzklandrlm saylr. Bununla birlikte Kd Abdlcebbra gre insann bir eyi elde etme imkannn olmas, o eyin onun rzk olmasn gerektirmez. Sadece tm insanlarn istifadesine sunulan rzklarda, onu elde etme imkann ilk kim bulursa o rzk onun olur. Fakat bakalarnn mlkiyetinde olan mallarda, kiinin o mal elde etme imkannn olmas, o maln onun rzk olduunu gstermez. nk Allah haram klmtr. Bu iki durumun birinci durumu mbah, ikinci durumu ise

birbirine kartrlmamas gerekir. ayet haram rzk olsayd, insanlarn elinde bulunan eyler de bizim iin rzk olurdu. Bu durumda baz mallarn baz kiilerin mlkiyetine verilmesinin bir anlam olmazd. Ayn ekilde hrszn ald eyi yemesi onun iin rzk olsayd, onu yedii iin zalim ve hrsz saylmazd. Allah haram rzk olarak verseydi, Allahn o haram takdir ve taksim etmesi gerekirdi. Bu da bizim haram yiyen kimselere kzmamamz gerektirirdi ki, bu dinden kmaktr. Grld gibi Kd Abdlcebbr, kiinin haram rzk saymasnn onu dinden kmas sonucuna gtrdn syleyerek ar bir ithamda bulunmutur. Kd Abdlcebbr konuya yle devam etmitir: Eer bize nsann bakasnn rzkn ya da kendisine rzk olarak verilmeyen eyi yemesi nasl caiz olur? Bu Allah ile mcadele olmaz m? diye sorulursa yle cevap veririz: Kiinin mlknde olmayan eyi yemesi caiz olunca, Allahn bakasn nimetlendirdii eyi, bakasnn mlknde olan ve bakasnn mal olan eyi almas caiz olduu gibi, kendisinin rzk olmayan eyi de yemesi caiz olur. (Bu durumda) Bakasnn rzkn yemeye ne mani olur ki? ayet Allah bunu ona rzk olarak vermitir. szmz, O bunu mutlaka yiyecektir. veya Allah kiiyi bunu yemeye sevk etmitir. anlamnda ise, bakasnn maln yediinde Allah ile mcadele etmi olur. Ancak bu szden maksat, Allah ona bunu yemeyi helal

90

kld. Bakasn da zorlayarak deil, yasaklayarak men etti. ise, bu fiiliyle zulm ve haddi aarak (zorla o mal) alrsa Allaha isyan etmi olur.80 Eer mesele bizim dediimiz gibi deilse (yani haram rzksa), yetimin mal onu yiyen kiinin rzk olmas gerekir. Bu da Allahn Yetimin maln haksz yere yiyenler, karnlarna ate dolduruyorlar. ( 4 / 10 ) yemenin) zulm ve haddi ama olmamas gerekirdi.81 nsan, tabiatnn nefret ettii eyden gelecekte istifade ederse, baz ynlerden menfaatlerine uymas mmkn olursa, o ey insan iin rzk olur. Bu sebeple rzk, denildii gibi sadece kiinin arzulad ey deildir. Ayrca sultana (insanlarn mallarn zulmle alrsa) O, insanlarn mlklerine saldryor. dendii gibi, O, insanlarn rzklarn saldrarak alr. da denir. Bu durum unu gsteriyor: Birinin bir eyi elde etme imkannn olmas, o maln o kiiye rzk olmasn salamaz.82 Kim haram yiyen kimse iin O, onun rzkdr. derse, Allah o kiiyi haramla haram rzklandrmakla gzel sulam olur. Ayrca haramn Allahtan rzksa) olduunu onunla sylemekle Allah kabih (kt) bir i yapmakla, haram mbah klmakla ve olur. (Eer haram kul szne uygun deildir. nk Allah onlar bununla (yetim malyla) rzklandryorsa, bunun (yetim mal

gstermekle sulam

rzklandrlrsa, yasak mbahlatrlm olur.83 Bu sebeple bizim dncemize aykr olan hasmmz, zalimin yedii eyin haram olduunu, onu yemekle knanmaya, cezaya ve lanete mstahak olduunu ve bizim o kimseyi engelleyip o mal geri vermemiz gerektiini kabul ettikten sonra, yine de Bu haram, onun iin rzktr. derse ve bununla O zalim kendi malnda tasarruf etmeye imkan saland gibi, bu haramda da ona imkan verilmitir. szn kastederse, mana olarak bizim dediimizle ayn eyi sylemi ancak ibare itibariyle hata etmitir.84 Kd Abdlcebbr haramn rzk saylmas durumunda, yetimin malnn onu haksz yere elde eden kimseye rzk olmas gerektiini, bunun da Allahn yetim
80. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 39. 81. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 39, 40. 82. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 40. 83. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 40. 84. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 40.

91

mal yemeyi yasaklad ayete uygun olmadn sylemektedir. Ayrca byle bir durumda yetim mal yemenin zulm ve haddi ama olarak birlikte haramn onu nitelenmemesi gerekmektedir. Bununla yiyen kiiye rzk olduu kabul de sulanm olur.

edildiinde Allah, kulunu haramla rzklandrmakla sulanm olur. Ayrca kt bir i yapmakla, haram mbah klmak ve gzel gstermekle Zalimin zulmederek ald maldan dolay knanmas, cezalandrlmas ve o mal geri vermesi gerektii kabul edildikten sonra bile kii Haram rzktr. diyorsa, bu szyle o kiiye haram yeme imkannn verilmesini kastediyorsa, bizimle ayn fikri benimsiyor demektir. Bu kii yalnzca dncesini ifade ederken kulland cmlede yanllk yapm olur. Ayrca Kd Abdlcebbr haram rzk sayanlar dinden kmakla itham kabul etmeyenleri dmanmz szyle bu itham ve nitelendirmelerinin ilm ettii gibi, burada da kendi dncesini nitelendirmektedir. Kd Abdlcebbrn slba uygun olmadn dnmekteyiz. Bize gre sorunun kayna irade ve rzkn kimin tarafndan verildii sorusuna dayanmaktadr. Eer rzkn Allah tarafndan taksim edildii kabul ediliyor, kiinin almasnn etkisine hi deinilmiyorsa, o zaman bu dnce bizi haramn rzk olmad sonucuna gtrr. nk rzk kullar arasnda taksim eden Allah, Kuranda haram kld yollardan kullarn rzklandrmayacaktr. yleyse kul helal yoldan rzk elde ettiinde bu Allahn taksimi, haram yoldan elde ettiinde de bu kiinin kendi irade ve abas olarak grlecektir. Kiinin almad zaman Allahn rzk taksiminden pay alamamas, bu dncenin ve bu dncenin sonucu haramn rzk olmad gstermektedir. Fakat Allahn rzkn tm alt yapsn yaratt ve kulun elde edecei rzkn kendi irade ve almasna bal olduu savunulursa, o zaman bu dnce bizi haramn da rzk olduu sonucuna gtrr. nk bu dncede rzk imkann Allah vermekte, rzk da kul kendi irade ve gayreti neticesinde az ya da ok olarak elde etmektedir. Rzk elde etme yollar kullara braklmakta ve bundan dolay da sorumlu tutulmaktadr. yleyse kul ister Allahn honut olduu helal yollardan, isterse haram klnan yollardan rzkn elde etsin, netice itibariyle grnn doru olmadn

92

Allahn yaratt rzk elde etmektedir ve rzk imkann ona salayan Allahtr. Bylece Kul helal yoldan rzkn elde ettiinde Allah tarafndan verilmekte, haram yollardan elde ettiinde ise kendi iradesiyle kazanmaktadr. gibi durumlarda farkl sonular douran bir dnce Eer Niin haram olann rzk olmas nk Allah onun infak edilmesini olsayd, bu Allahn size indirdii rzk ortaya kmayacaktr. diye sorulursa, onlara farkl

Gda olanlardan haram olanlarn, daha sonra rzk olmalar caiz deildir. caiz olmaz? ve kazanlmasn yasaklamtr. Eer rzk

caiz olmazd. deriz. Sonra Yce Allah yle buyurmutur: De ki; grdnz m? Siz onu haram ve helal kldnz.

( 10 / 59 ) Ayrca Yce Allah bizi Rzk olarak verdiklerimizden infak ederler. ( 2 / 3 ) szyle vmektedir. Allahn haram olandan infak etmeyi vmesinin caiz olmad bilinmektedir. Bylelikle bizim sylediimizin doruluu ortaya km olur.85 Kd Abdlcebbr haram olan gdalarn daha sonra rzk olmasnn caiz olmadn savunmaktadr. Fakat domuz eti, le gibi Allahn haram kld yiyeceklerin kiinin zor duruma dtnde hayatta kalmasna yetecek kadarn yemesinin helal olduu gz nne alndnda, haram gibi baz zel durumlarda helal klnan yiyeceklerin de rzk kavram iine dahil edilmedii grlmektedir. Bu da Kd Abdlcebbrn sadece haram rzk kabul eden anlayna ters dmektedir. Kd Abdlcebbr rzkn Allahtan olduunu, ne direkt olarak ne de sebep olmak suretiyle rzkn kulun kudretinde olmadn savunmaktadr. 3. RIZKIN ALLAHA SNAD ED LMES Kul kendisi iin rzk elde edemez, nk rzk Allahtandr. Rzk kendisiyle faydalanmann sahih olduu eyden ibarettir. Bunlarn tamamnn ise Allahn var etmesiyle olduunu biliyoruz. Bu durumda ne direkt, ne de sebep olmak suretiyle rzkn kulun kudretinde olmas mmkn olmaz. nk onun cisimleri, renkleri, yemekleri, kokular ve dier fayda veren eyleri ortaya karmas mmkn deildir. Bundan dolay rzkn Allahtan olmas vacib olur. nk kullarn mbah bir yolla faydalanmas artyla, onlar istifade etmesi iin rzk yaratan Odur.86
85. Kd Abdlcebbr, erh, s. 787, 788. 86. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 41.

93

ayet insanlarn faydaland eyler cmlesinde sesler yok mudur? nk bu insann fiilidir. Neden rzkta kulun yapt eylerin ettiniz? olmasn men denirse, onlara yle denilir: Rzk zhiri olarak insanlarn elde ettii,

tasarruf etmelerinin ve faydalanmalarnn caiz olduu eydir. Btn bunlar ancak Allahn yaratmasyla olur. Seslerde bu durum sz konusu deildir. Bundan dolay sesleri bu bbda saymadk. Filan adam gzel sesle rzklanm. denir. Fakat bundan maksat O kiiye Allah bu ie yarayacak uzvu bahetmi. demektir. Bu ekilde insann yapm olduu fiil deil de, uzvu Allaha izfe edilmi olur.87 Eer Kul bakasna hibe ederse ve verirse ne olur? nk siz hibeler ve ihsanlar iin, Onlar hibe eden ve veren asndan rzktr. demediniz mi? denirse ona yle cevap verilir: Bu, veren ve hibe edenin fiili olmasn gerektirmez ve bunun Allahn fiili ve yaratmas ile olduu gereinin dna karmaz. Biz kul bakasna verdii ve ltfettii vakit, O, ona rzk verdi. demekten kanmyoruz. Bundan dolaydr ki, sultan askerlerine nafaka verdiinde O, onlar rzklandrd. denilir. Ancak bu durum Allah cihetiyle, Onun rzk ilk yaratan olduunu ortadan kaldrmaz. kinci olarak da, Allah veren kiiye rzk bahedendir. nc olarak da, Allah ona tasarruf etme hakkn verendir. Drdnc olarak da, ona bu mlk bakasna vermeyi (mlk edindirmeyi) mmkn klandr. Beinci olarak da, onu ona (rzka) kar istekli klmayla elde etme ve faydalanma imkan veren de Odur. Bunun gibi pek ok yn vardr. Bundan dolay rzkn Allaha izafe edilmesi gerekir. Bundan dolay biz yle diyoruz: Kula bakas tarafndan ulaan her nimet, zikrettiimiz alardan dolay Allahtandr.88 Kd Abdlcebbr seslerin zhiri olarak insann elde ettii ey olmamas nedeniyle rzk kavram iine girmediini sylemektedir. Bu sebeple burada rzk olan ses deil, sesi karan organdr. Ayrca Kd Abdlcebbr kul bakasna bir mal hibe etse dahi hibe edilen kiiye o mal verenin Allah olduunu sylemektedir. Fakat bu durumda hibe edenin o kimseyi rzklandrdn sylemek caizdir. Ancak o mal ilk yaratann Allah olmas, o mal ona bahetmesi, ona tasarruf etme hakkn vermesi, ona mal bakasna vermeyi mmkn klmas, rzka
87. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 41. 88. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 42.

94

kar istek vererek onu rzktan faydalandrmas nedeniyle rzkn Allaha izfe edilmesi gerekir. Bu nedenle kula bakas tarafndan ulaan her nimet Allahtandr. Eer bize ayet sizin dediiniz gibi rzklar Allahtan ise, insanlarn rzk talep iin dua etmeleri nasl sahih olur? denilirse, ona yle denilir: ayet bizim elde ettiimiz her eyde detullah bizim onu istememiz ve baz (gerekli) fiilleri yapmamz eklinde cereyan ediyorsa, Allahtan bir eyi istememiz muhal olmaz. Bu bizim ocuk isteme iin cinsel iliki, ekin iin tohum ekme, iyileme (hastalktan kurtulmak) iin ila ime v.b. eyleri yapmamzla gerekleir. ayet sorulan soru buna bina edilmise, sorulan ey bu aklamayla der. nk biz ibadetlerde, Allahn fiili olan sevab talep ediyoruz. Ancak sevap fiille elde edilmi olur. Kii talep esnasnda rzka mstahak olmaz. Bilakis bahetme, ltuf ve maslahat olur.89 Btn rzklar Allah tarafndandr. O rzk istifade edilecek ekilde yaratmtr. Hakikaten Rezzak olan da Odur. Birisi Emir askerlerine, sultan halkna rzk verdi. derse, bu mecaz nevindendir.90 Kd Abdlcebbr rzkn Allahtan olduunu, direkt ya da sebep olmak suretiyle rzkn kulun kudretinde olmadn sylemekle birlikte, rzk elde etmek iin onu istemek ve ona ulamak iin gerekli fiilleri yerine getirmek gerektiini ifade etmektedir. Kullarn bakalarn rzklandrdn sylemenin hakiki anlamda deil, mecaz anlamda olduunu sylemektedir. Kula sadece Allah tarafndan gelen ve hibir kulun mdahalesinin olmad rzklarn, sadece Allaha nispet edilmesi gerekir. O zaman Bu (rzk), Allahtandr ve Onun takdiridir. denir. Ancak insana bir bakas tarafndan mlkiyeti gerektiren ve onda tasarruf etmesini mbah klan bir sebeple gelen rzklar insana nispet edilebilir. O zaman Bu, tasadduk eden ve veren asndan Zeyde ulaan rzktr. denir. nk (veren kiinin) yaptyla (hibe) o, mala sahip olmutur. Bu da Allahn yaratmas yerine geer ve kiinin onda tasarruf yapmasnn mbah olduunu gsterir. Bununla (rzk kula izfe etmekle) birlikte rzk Allaha da nispet edilir. nk ona sahip olmasnn sebebi eer kulun
89. Kd Abdlcebbr, el-Mun , c. XI, s. 43. 90. Kd Abdlcebbr, erh, s. 786.

95

fiilinden

dolay

ise,

Allah

burada

birok

yapmtr. Allahn

yaptklar

olmasayd kii, kul tarafndan verilen o mala sahip olamazd. Mlkiyetin sebebinin meydana gelmesinin kul tarafndan olduu doru deildir (Ama yine de nispet edilebilir) . Bu sebeple Allaha nispet edilmesi gerekir. Zaten bu sebepten dolay iman Allaha izafe ederiz. nk mmin imana Allahn lutfu, kolaylatrmas ve yardmyla ular. Bundan dolay man Allahtan bir nimettir. diyoruz. Bu da rzk konusunda sylediklerimizi kuvvetlendirir. nk rzkn kendisi Allahn yaratmasyladr ve kul ounlukla Allahn fiiliyle rzka ular.91 Her ne kadar kul almas ve fiiliyle rzka ulasa da, rzkn kula izafe edilmesi Allaha izafe edilmesine engel deildir. Her ne kadar kulun meakkat ekmemesi durumunda rzk ona ulamasa da durum byledir. nk rzk kul iin yaratan Allahtr. Ona ynelmeye ve ona ulamasna imkan veren de Allahtr. Daha nce sylediimiz gibi, kul tarafndan insana ulaan eylerde de durum ayn bunun gibidir. Bundan dolay kiinin miraslar, bulduu madenler v.b. almadan ona ulaanlar ile alma ve yorgunluk sonucu elde ettii eyler arasnda Allaha izafe edilmesi konusunda ayn tutumu sergiledik.92 Haramlara gelince onlarn rzk olmadn, Allaha ve bakasna nispet edilmesi konusunda herhangi bir delilin olmadn akladk. Bilakis haramlarn Allaha izafe edilmesinin haram olmas gerekir. nk (Allah) ondan (haramdan) faydalanmay ve onda tasarruf yaplmasn iddetle yasaklamtr. Bu sahih olunca, onun Allaha izafe edilmesinin engellenmesi gerekir. Ayrca rzka sk alma ve klfetle ulaan kii iin O rzkn kendisi elde etti ve rzkna ulat. denir. Rzk kula izfe eidiyle (izfe eitlerinden biriyle) izfe edilir. nk ekseriyetle kulun fiilleri olmasayd, rzka ulaamazd.93 Haram rzk olarak kabul etmeyen Kd Abdlcebbr, Allahn ondan tasarrufu ve faydalanmay yasaklamasndan dolay, haramn Allaha nispet edilmesinin de haram olduunu sylemektedir. Fakat rzkn helal mi yoksa haram m olduu bilinmiyorsa, o zaman kime nispet edilecei noktas tam olarak Kd Abdlcebbr helale haramn karmas nedeniyle aklanmamtr. Ayrca

91. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 53, 54. 92. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 54. 93. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 54, 55.

96

rzk aramay haram klanlarn grn reddederken, kiinin sadece helal yoldan elde edildii kesin olan rzk aramak mecburiyetinde olmadn, nk bunun bilinmesi mmkn olmayan bir ey olduunu sylemitir. yleyse Kd izfesinin haram olduunu Abdlcebbrn hem rzkn haram olduunun bilinmesinin mmkn olmayan bir durum olduunu, hem de haram rzkn Allaha savunmas doru deildir. 4. RIZKIN TALEP ED LMES Kulun verecek rzk aramas kanmas gzeldir ve rzk aramann insann haram rzkn olduunu peinden syleyenlerin iddialar batldr. Kulun bildii ve zannettii ekliyle kendisine zarar eylerden vaciptir. Bu sebeple komamas, ona ulaacan bildii bir yoldan ona ulamamas ve bylece bir zarara uramas onun iin yasaktr. nsann le yemeye mecbur kalmas ve ona itilmesi gibi rzk arama mecburiyetinde kalrsa, belki bu konuda haddi aabilir. Bu durum sabit olduuna gre, rzk aramann vacib ya da arama babnda olduunu bildiimiz halde Bu haramdr. denilemez. Ayn ekilde alken sabittir ki, kii zor bir ile onu arasa bile, istenilen menfaat ona gelecekte herhangi bir zarar iermeyen menfaatleri dolay insann havay teneffs etmesi, souk su ulaacaksa imdi veya olur. aramas gzeldir. Bundan imesi v.b. gzel

Sylediklerimiz doru olduuna gre, ve kiinin zannnca rzk iin baz fiilleri yaptnda, birtakm zorluklarla beraber menfaate de ulaacan bildiine gre, bunun gzel olmas da gzeldir.94 Kuranda bizim sylediklerimize ahitlik eder. Allah yle buyurur : Namaz bittii zaman yeryzne daln ve Allahn lutfundan arayn. ( 62 / 10 ) , Dierleri de yeryzn dolap Allahn lutfundan aryorlar. ( 73 / 20 ) ve Mallarnz aranzda karlkl rzaya dayanan ticaret hari batl yollarla yemeyin. ( 4 / 29 ) . Ayn ekilde Allah nikah emretmi ve onu istemeyi mbah klmtr. Yine Allah hramdan knca avlann. ( 5 / 2 ) buyurarak avlanmay mbah klmakta fakat ihramda yasaklamaktadr. Btn bunlar rzk aramann haram olduu grn batl klar.95
94. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 42, 43. 95. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 44.

97

Kd Abdlcebbr

insann

rzkn

aramasnn

gzel

olduunu,

rzkn

aramayarak bir zarara uramasnn ise yasak olduunu sylemektedir. Sadece mecbur kalmas durumunda haddi aabilir. Kd Abdlcebbr insann le yemeye mecbur kalmasn haddi amak olarak nitelendirmesi yanltr. nk Allah Kuranda Kim gnlden gnaha ynelmemek zere alk halinde dara derse (haram etten yiyebilir) ( 5 / 3 ) buyurmaktadr. Allahn izin verdii bir durum, haddi amak olarak deerlendirilemez. Rzk talebinin haram olduunu syleyenler eitli gruplara ayrlmaktadr: 1- Onlardan bazlar Her durumda rzk talep etmekten el ekmek vacibtir. nk bunda tevekkln terki ve Allahn vaat ettii rzktan phe etmek vardr. diyorlar. 2- Haramn helale kartn ve onu helalden ayrmann zor olduu mazeretini gstererek rzk talebinin haram olduu syleyenler. 3- Rzk talep etmekte zalimlere yardmc olmann var olduunu syleyerek, rzk aramann haram olduunu syleyenler. nk zalimler r ve dier yaptklar ticaretlerle hallerini (ekonomik durumlarn) ykseltiyorlar.96 Rzk aramann haram klanlarn sunduklar grler, szlerinin yanl olmasn gerektiriyor. nk (durum dedikleri gibiyse) bir frndan hibir ekmek almamalar ve yiyecee el uzatmamalar gerekiyor. Eer bunu yapyorlarsa tezada derler. nk onlar kardeinden, arkadandan bir yiyecek istediinde ve o yiyecein kendisine uzatlmasn emrettiinde, onu yemek iin elini uzatp alr. O zaman bu onlara gre tevekkln terk edilmesi olur. Ayn ekilde bu gr ticaret ve dier yollarla rzk talebine muhalefet etmektedir. Bunlardan birinci gr, sorumluluklar izle eden baz sfler benimsemitir.97 Helale haramn karmas asndan rzk aramay haram klanlarn gr de fasittir. nk akll kimsenin elinde bulunan mallar, eer haram olduunu bilmiyorsa bedelini demek ya da baka eklerle onu talep etmek helal olur. Sadece helal yoldan elde edildii kesin olan aramak mecburi deildir. nk bu, bilinmesi mmkn olmayan bir eydir. Bundan dolay varis olan kii, babasna
96. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 44, 45. 97. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 44, 45.

98

maln hangi yollardan ulatn aratrmak zorunda deildir. Bu durum sabit olduuna gre kii maln haram olduunu bilmiyorsa, onu elde etme talebinde bulunmas helal olur. (Eer bilinmiyorsa) haram sadece zalimin elinden yerine koymak iin hakkn almas hari, her durumda kanmas gerekir. Zaten haram helale bir kiinin mlknde kart zaman, o ayrlmaz yani ayrlmas mmkn deildir.98 nc gre gelince, bu da (akla) uzak bir grtr. nk zalimin elde ettii menfaat onun azgnln artrsa da, zalimin tccarn baz mallarn almas, ticaret ve rzk talebinin gzel oluunu engellemez. stadmz Ebu Haim, zalimin ald eyin kurdun koyunlardan ald ey mesabesinde olduunu aklad. Bu durum kurdun otlama esnasnda onlara saldrmas kanaati glenmi olsa da, koyun edinmeyi haram klmaz. Daha nce zikrettiklerimizde de (birinci ve ikinci grte de) durum ayndr.99 Kendilerine mtevekkil diyen bir ksm eskimi kimseler buna (rzk talep etmenin haram olmadna) muhalefet etmiler ve rzk talep etmenin kt olduunu sylemilerdir. Buna iki ekilde delil getirmilerdir. Birincisi ; Rzk talep etmek tevekkle ters bir durumdur ve onunla eliir. Ondan men edilip onun kabih (kt) olduuna hkmetmek gerekir. kincisi ise; Rzk talep eden kii kazanaca ve kendisini yorduu o mal zalimlerin gasbetmesinden emin olamaz. Bylece hkm olarak da zulme yardm etmi gibi olur. Bu da ktdr. Kd Abdlcebbra gre bu sylemi olduklar akl olana muhaliftir.100 Bu kimselerin Rzk arayan kii hkm olarak zalimlere yardm etmi gibidir. Dolaysyla kabih olmas gerekir. szlerine gelince, akll olanlar bunu savunmaz. Her akll kii kazan elde etme gayesiyle ticaret ve iftilii iyi grr. Tccarn, sultann kendisinden gasp etmesi iin deil, az ok bir kar elde etmek iin ticaret yapmas ve ayn ekilde iftinin, kendisinden zalimlerin almas iin deil, Allahn kendisine bir habbe (tohum) yerine onun daha fazla katlar kadar vermesi iin ziraat yapmas bunu desteklemekte ve aklamaktadr. Durum bizim akladmz gibi olduu halde ticaret, Ziraat ve bunun gibi rzk arama
98. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 44, 45. 99. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 46. 100. Kd Abdlcebbr, erh, s. 786.

99

yollar zalimlere yardm etmektir. eklinde bir sz nasl sylenebilir. Nitekim biz bu konu dnda yardmn ancak iradeyle olabilecei sylemi ve buna rnek olarak da unu sylemitik : Bir kimse bir kiiye koyun kesmesi iin bak verse, o da onunla bir adam ldrse, bak veren kiiye Adamn ldrlmesi konusunda yardm etti. denilmez. O, ba bu amala deil de baka bir gayeyle ona vermiti. Bylelikle bu iddialar her ynden fasit olmu olur.101 Kd Abdlcebbr rzk talep etmenin haram olduunu savunanlar gruba ayrmaktadr. Bunlardan birincisi rzk talep etmekte tevekkln terk edildii ve Allahn vaat ettii rzktan phe edildiini, bu sebeple de rzk aramann haram olduunu iddia etmektedir. Kd Abdlcebbr eer rzk talep etmek haram ise, bunu iddia edenlerin bir frndan ekmek almamalar ve kendilerine uzatlan yemee el uzatmamalar gerektiini, eer bunu yapyorlarsa savunduklar dnceye ters deceklerini syleyerek bu grubun iddiasn reddetmektedir. kinci grup ise rzkn talep edilmesiyle haramn helale kartn ve onu helalden ayrmann zor olduu mazeretini gstererek rzk talebinin haram olduu iddia etmektedir. Kd Abdlcebbr, olduunu, kiinin sadece helal kiinin alaca maln haram olduunu aramak bilmiyorsa bedelini demek ya da baka ekillerle onu talep etmesinin helal yoldan elde edildii kesin olan rzk zorunda olmadn, ayrca bunun bilinmesi mmkn olmayan bir ey olduunu, sonu itibariyle kiinin alaca maln haram olduunu bilmiyorsa, onu elde etme talebinde bulunmasnn reddetmitir. nc grup ise rzk talep etmekte zalimlere yardmc olmann var olduunu ve zalimlerin yaptklar ticaretlerle ekonomik durumlarn ykselterek zulmlerine devam ettiklerini syleyerek, rzk aramann haram olduunu iddia etmektedirler. Kd Abdlcebbr da zalimin tccarn baz mallarn almasnn, ticaret ve rzk talebinin gzel oluunu engellemeyeceini, tccarn ve iftinin kar etmek ve geimini salamak iin kendilerinden zalimin almas iin deil helal olacan syleyerek bu grubun iddialarn da

rzk talep ettiini, ayrca hayatn devam ettirmek iin alarak rzk elde eden kimsenin malnn zalimler tarafndan alnmasyla o kiinin zalimlere yardm etmi
101. Kd Abdlcebbr, erh, s. 787.

100

olmayacan, nk amacnn zalimlere yardm etmek olmadn syleyerek bu grubun da iddialarn reddetmitir. Akl ve nakil asndan rzk aramann kul iin gzel olduunu aklam ve buna kar kanlarn grlerini btl klmtk. Allahtan rzk talebi, Allahn kullarn rzklandrd ticaret ve sanat (meslek) gibi ounlukla adet olan fiille olur. Bu, iinde dua ve istek olan szle de olur. nk Allah bunu, iinde kendine ynelmek olduu iin mendup klmtr. Ayn ekilde akl da dua ile rzk talep etmeyi gzel grr. Bylelikle Allahn her iki durumdan biriyle (almak ve dua) rzk isteyene rzk vermesi, kulun da bu iki ekilde rzk aramas uygun olur. steyen kii asndan bir menfaat varsa, gzel bir eyi gzeldir.102 Eer birisi Kafir ve fsk olan kiiler sz ve fiille rzk talep ettiinde, Allahn bu ikisinin duasna icabet olsun diye (duann gereini yapmas) vaciptir. Fakat duaya icabet ikram ve sevaptr. Allahn bunu dmanlarna yapmas caiz olmaz. Bu durumda da kafir ve fsn rzk talep etmelerinin gzel olmamas gerekir. derse ona yle cevap verilir: cabet ancak talep ve duann yerine geen fiil yapldnda icabet olur. Bu da onda sebep ve illet gibi olur. Ancak bu ekilde deil de aralarnda bir balant sebebiyle ya da ltuf olarak yaplrsa, talep olsa da olmasa da bunun sahih olmayan icabet olduu sylenir. Bu sabit olunca da, her ikisine icabet etmese de Allahn kafir ve fasn istediini bizim dediimiz ekilde yapmas mmkndr. Mmine gelince, maslahatn varl nedeniyle Allahn onun istediini (dua) ve talep ettiini (fiil) yerine getirmesi mmkndr.103 Kd Abdlcebbr kulun rzk talep etmesinin ncelikle ticaret ve meslek icra etmesiyle olacan, dua ile de rzk talep etmenin gzel olduunu sylemektedir. Kafir ve fsn isteinin Allah tarafndan kabul edilmesinin sahih olmayan bir icabet olduunu, bu icabetin de ancak onlarn rzk elde etmek iin yapacaklar fiille olacan sylemektedir. Herhangi birinin ihtiya duyduunu bakasndan istemesi, bizim sylediimiz arta gre (salah olmas artyla) her durumda akl asndan helal
102. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 48, 49. 103. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 52.

istemek de

101

olur. Bu (kulun kuldan istemesi), Allahtan istemenin helal olmas gibidir. nk kii bakasndan istediinde o, malndan hibe ederek veriyor. Hibe etmek de gzeldir. O kii bylece o maln sahibi oluyor ve onda tasarruf etmesi helal oluyor. Bylece bakasndan istemenin helal olmas vacib olur. Fakat nakil asndan baz durumlar hari, bakasndan bir ey istemenin helal olmad nakledilmitir. (Kul) ne zaman bakasndan bir ey istese, Allahtan bir ey istemi gibidir. nk Allah kulluk konusunda ve bakas iin kt olaca bilindiinde, kulun bakasndan istedii eyin ona ulamasna engel olabilir.104 5. SALAH MESELES VE RIZIK KAVRAMI Rzklarn Allahn kulluk konusunda bir lutfu olduu ve rzk olmadnda kulun helak olaca bilinince, Allahn kullar rzklandrmasnn kendisine vacib olduu grlr. Ancak Allah kula rzk verince bu rzkn onun iin mefsedet (er) olduu bilinirse, Allahn ona rzk vermesi haram olur. Bunun delili Eer Allah kullar iin rzk yaysayd, onlar azarlard. ( 42 / 27 ) ve ayet insanlarn kfrde birlemi bir tek mmet olmas (tehlikesi) bulunmasayd, ( 43 / 33 ) ayetleridir. Yine Allah Raslnden nakledildiine gre Allah Baz kullarm ancak fakirlik slah eder. Eer onlara zenginlik verirsem, mutlaka bozulurlard. Baz kullarm da zenginlik slah eder. Eer onlara fakirlik verirsem, onlar da bozulurlard. buyurmutur. Bizden birinin ocuu iin tedbir almas da bunu gsteriyor. nk rzk ona fazlalatrmak ve oaltmak onu azdrabilir ve bozabilir. Belki de onun iin salah olan budur.105 Dn konular dnda (dnyev ilerde) aslah olann Allaha zorunlu olmadn daha sonra delillendireceiz. Bunun dn konular dnda kula aslah olan yerde Allahn onu rzklandrmasnn Allaha vacib olduunu sylemek doru olmaz. Ayn ekilde onu rzklandrmayp zarar vererek bunu yapmad takdirde knanmaya ve noksanla mstahak olduu da sylenemez. nk sz konusu zarar da sebebi de Allah tarafndandr. Durum sylediimiz gibi olduuna gre, Allahn ona verdii zarar
104. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 52. 105. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 47.

gidermek iin onu rzklandrmas kendisine

102

vacib olur. nk bu durum bu zararn baz kullara faydal olmasna deildir.106 Kd Abdlcebbr kulun Allahn onu

engel

helak olma tehlikesi olduunda Allahn onu haram olduunu sylemektedir. Fakat baz

rzklandrmasnn vacib olduunu, rzkn kul iin er olmas durumunda ise rzklandrmasnn insanlarn alk sebebiyle lmeleri ve Kuranda anlatld zere Allahn Kruna bol rzk vermesi ( 28 / 76 ) bu iki grn yanl olduunu gstermektedir. nk bu durumlarda Kd Abdlcebbra gre Allahn alktan leni rzklandrmas, Krunun da rzkn azaltmas gerekirdi. Bunlarn olmamas, Allahn zerine vacib olan eyi yapmad sonucunu dn konular dourur kula ki, bu da olan yanltr. Ayrca yerde Kd Abdlcebbr dnda aslah Allahn onu

rzklandrmasnn Allaha vacib olmadn, bunu yapmad takdirde de knanmaya ve noksanla mstahak olduunun sylenemeyeceini savunmaktadr. Fakat dn konularn hangi durumlar kapsad noktas aklanmamtr. Bununla birlikte dnyev meselelerin hepsi direkt ya da dolayl ilgilidir. Bize inde fayda olduundan dolay kulluk asndan salah olan rzk talep etmemiz gzel gerekir mi? ise ve Allah da bunu yapyorsa, kulluk asndan salah olduu takdirde hastalk istemek de gzel olur mu? Allahn da bunu yapmas diye sorulursa ona yle cevap verilir: Bunun cevabn irade konusunda akladk. Durum bu iki konuda deiiklik arz eder. stenilen ey, salah olacak eye sebep olmas gerekir ve kii bu durumda hastal talep etmenin salah olacandan emin deildir. Burada da olmad zaman zararn da sz konusu olmad bir fiille, kii zarara mstahak olur. Fakat menfaatleri istemek byle deildir. nk her halkarda ister Allahn taleple yerine getireceini bilsin, isterse talep olmadan yerine getireceini bilsin onu elde etmeyi istemek gzeldir. Biz naklin bu ikisi arasn ayrdn akladk. Aralarndaki fark maslahat ynyle aktr. nk kim menfaatleri sz ya da fiille talep eder ve onu elde etmek iin alrsa, itaat ederek ve gnahtan uzak durup cezadan kanarak sevab istemeye
106. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 48.

olarak kiinin dn hayatyla

103

daha yakn olur. Acy talep etmek ise byle deildir. nk kii bu ekilde ltuf elde edemez.107 Kd Abdlcebbr kiinin iinde fayda olduundan dolay kulluk asndan salah olan rzk talep etmesinin gzel olduunu ancak hastal talep etme konusunda ise; kulun hastaln salah olup olmadn bilmedii, onu elde etmeyi istemenin gzel olmad ve onu talep etmede itaatin, gnah ve cezadan uzak durmann olmadn syleyerek onu talep etmenin gzel olmadn ifade etmektedir.

107. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 51.

104

NC

BLM : KD ABDLCEBBR

LE

BKILLNN N

RIZIK VE ECEL GRLER N N KARILATIRILMASI Buraya kadar olan blmde Ear bir alim olan Bklln ile Mutezil bir alim olan Kd Abdlcebbrn ecel ve rzk konusundaki grlerine ayr ayr deindik. Bu blmde de bu iki alimin ecel ve rzk konusundaki karlatrmay dnmekteyiz A. ECEL KONUSUNDA KARILATIRMA 1. ECEL KEL MES N N ET MOLOJ S VE TANIMI AISINDAN KARILATIRMA Bklln ecelin vakit anlamna geldiini, lm ecelinin de insann lm an olduunu, insann ecelinin de, Allahn onun leceini bildii zaman olduunu bir sylemektedir.1 Kd Abdlcebbr da ecelin vakit anlamna geldiini, herhangi birinin ecelinin gelmesinden de lmn anlaldn, herhangi kelimeyle birlikte kullanldnda da, o kelimenin zel vakti anlamna geldiini ifade etmektedir.2 Her iki alim de ecelin kelime anlamarn ayn ekilde tanmlamlardr. Bklln eceli mutlak bir kavram olarak grm, insann eceli ve hayatn eceli eklinde iki farkl kola ayrarak ecel kelimesini aklamaya almtr.3 Kd Abdlcebbr ise ecel kelimesini vakit olarak akladktan sonra vakit kavramn ayrntl bir ekilde rnekler vererek izah etmi, vakitlendirme yaparken muvakkat ve vakit kavramlarn kullanmtr. Muvakkat vakitlendirilen ey, vakti de kendisiyle vaktin ifade edildii zaman dilimi anlamnda kullanmtr.4 Grld gibi her ikisi de ecel kelimesini farkl ekillerde ayrntl olarak aklamaya alm, bu aklamalar yaparken de ileride savunacaklar dncelerin temellerini atmlardr. Her ikisi de eceli kelime anlamndan hareketle temellendirmi, fakat daha sonra kademeli bir ekilde mezhepler arasnda gr ayrlna neden olan ana tartma konularna doru konuyu srklemilerdir. Bunu yaparken de konunun banda sylediklerinin, konunun sonunda olmasna dikkat syleyecekleriyle uyum iinde olmasna, hatta onlara delil grlerini

1. Bklln, Temhd, s. 374. 2. Kd Abdlcebbr, erh Uslil-Hamse, s. 781. 3. Bklln, Temhd, s. 374. 4. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782.

105

etmilerdir. Kd Abdlcebbr vakit kavram zerinde daha fazla durmu, konunun ayrntlarna inmeye almtr. 2. ECEL N Bklln DE P bakas DE MEYECE ldrlen kiinin AISINDAN takdir edilen eceliyle KARILATIRMA tarafndan ldn, bunun delilinin de Onlarn eceli geldiinde bir an geri kalmazlar ve ne de geemezler. ( 7 / 34 ) ayeti olduunu sylemektedir.5 Kd Abdlcebbra gre ise kendiliinden len de ldrlenin de eceliyle ldn sylemi, buna delil olarak da ecelden maksadn sadece lm vakti olduunu, lenlerin de lm vakitlerinde ldklerini syleyerek akl bir delillendirme yapmtr.6 Ayrca Ecel Allahn kaza ve kaderiyle midir? sorusunda kaza dan yaratma kastediliyorsa sorunun cevabnn evet olduunu, buradan gereklilik kastediliyorsa soruya hayr diye cevap verileceini sylemitir.7 3. HER NSAN N B R ECEL TAKD R ED LD AISINDAN KARILATIRMA Bklln ve Kd Abdlcebbr Allahn her insan iin bir ecel tayin ettiini ve kiinin takdir edilen eceli geldii zaman ertelenmeyeceini sylemektedirler. Fakat bunu ifade ederken Bklln Bkllnnin sadece ldrlen ldrlen kiiyi, Kd Abdlcebbr ise hem kiiyi zikretmesinde, daha nceden de etkili kendiliinden len hem de bakas tarafndan ldrlen kiiyi zikretmitir. savunduumuz gibi mezhepler aras ihtilafn sebebinin maktul olmas mezhebinin grlerine bal kalmtr. Daha sonra her ikisi

olmutur. Yani Bklln bu konuda Kd Abdlcebbrdan daha fazla kendi de maktuln durumunun ne olaca konusuna gemilerdir. Bklln ldrlen kiinin takdir edilen eceliyle ldn sylerken, Kd Abdlcebbr bu szden yaratma kastedildiinde bunun doru olduunu, fakat gereklilik kastedildiinde bunun yanl olduunu savunmutur. Bunun anlam; kul Allahn kendisi iin takdir ettii ecel vaktinde lr. Fakat bunun sebebi sadece Allahn onun iin o vakitte ecel takdir etmesi deil, baka bir sebeptir. Bu
5. Bklln, Temhd, s.373, 374. 6. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782. 7. Kd Abdlcebbr, erh, s. 784.

106

durumda Bklln ise Allahn o vakitte o kul iin ecel takdir etmesinin, onun eceli iin sebep olarak grmekte, bunun iin de Maktul ldrlmese bile o vakitte lrd. grn savunmaktadr. Kd Abdlcebbr, Mutezilenin Badat ekolnn Eer maktul ldrlmeseydi kesin olarak yaard. Eer yaamasayd, katili onu ldrmekle ona zulmetmi olmazd. grn savunduunu, bu iddiann herhangi bir delilinin olmadn, ayrca katil ldrmekle gr kabul etmemitir.8 Bklln maktule zarar verdiini ve Allahn ona syleyerek bu ounluunun ise Mutezilenin byk verdii emanetlerden onu yoksun brakt iin zalim olacan

Maktul kendisi iin belirlenen eceli ile lmemitir. Eer ldrlmeseydi yaard. grn savunduunu, maktuln bakasnn onu ldrmesinden dolay deil de Allahn kendisiyle lmn meydana
9

geldii

fiili

yaratmasyla

ldn olarak

syleyerek bu gr reddetmitir. Kd Abdlcebbr yaayacan

maktuln

ldrlmemesi

durumunda

kesin

reddederken, Bklln maktuln ldrlmemesi durumunda yaama Kd Abdlcebbrn ileride maktuln

ihtimalini reddetmektedir. Bunun nedeni

bu durumda lmesinin de yaamasnn da mmkn olduunu savunacak olmasdr. Bu gr savunmak iin de elbette maktuln ldrlmemesi durumunda kesin olarak yaayacan reddetmek durumundadr. Bklln ldrme olay olmadnda maktuln yaayacan sylemenin ise bu konuda Ebul-Hzeylin maktuln doru olmadn syleyerek maktuln ldrlmemesi durumunda da leceini savunmutur.10 Kd Abdlcebbr ldrlmemesi durumunda kesin olarak leceini savunduunu, bu grn doru

olmadn, nk katilin maktul ldrmemesi durumunda kesin olarak lecei sylendiinde, maktuln ldrlmemesi durumunda lecei dier vakitte Allahn onun iin tayin ettii ecel gereklememi olacan savunmaktadr.11 Bylece Kd Abdlcebbr Bkllnnin grn reddetmitir. Grld gibi Bklln maktuln ldrlmemesi durumunda leceini
8. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782. 9. Bklln, Temhd, s. 375. 10. Bklln, Temhd, s. 375 . 11. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782, 783.

107

savunurken, Kd Abdlcebbr bunu reddederek bu durumda maktuln lmesinin de yaamasnn da mmkn olduunu savunmutur. Ayn ekilde Bklln de kesin leceini savunarak Kd Abdlcebbrn grn reddetmitir. Bize gre her ikisinin de konuya bak alar farkldr. Bklln maktuln ldrlmemesi durumunda leceini savunarak konuya Allahn ilim ve kudret sfatlar asndan bakmtr. nk Bkllnye gre bu durumda Allah o kiinin o vakitte leceini takdir etmitir ve onu ldrme kudretine sahiptir. Bylece maktuln o vakitte lecei kesinlik kazanmaktadr. Kd Abdlcebbr ise maktuln ldrlmemesi durumunda lmesini de yaamasn da imkan dahilinde grerek konuya insan iradesi asndan yaklamtr. nk eer Allah asndan baklsayd, Maktul ldrlmedii takdirde lmesi de yaamas da mmknd. gr savunulmazd. nk mmkn grmek lmesini de yaamasn da kesin olarak bilememek demektir ki, bu da birlemesi de mmkn deildir. Bklln Allahn yirmi yanda ldrd birisini, otuz yana ya da daha fazla yaatmas yanda caiz olduunu, eer bunu yapmazsa malum olann yirmi lmesi olduunu sylemektedir. Allah her ne kadar malum olan terk levh-i mahfuzda konunun insan andan ele alndnn delilidir. yleyse iki farkl adan ele alnan konunun sonuta ayn noktada

etmeye muktedir olsa bile, bunu terk etmesi caiz olmadn savunmaktadr.12 Kd Abdlcebbr da Allahn herhangi bir kii iin daha nce yazd ecelden nce onu ldrebileceini savunmaktadr.
13

Bklln yirmi yanda ldrlen birinin, Allahn dilemesiyle daha fazla yaayabileceini kabul etmi ve bunu Allahn irade ve kudretine brakmtr. Bununla birlikte Allahn bunu yapmasnn da caiz olmadn savunmutur. Kd Abdlcebbr da bu konuda Bkllnyle ayn paralelde gr beyan etmi fakat Bklln gibi bunun caiz olmadn sylememitir. nk maktuln ldrlmemesi durumunda lmesini de yaamasn da mmkn grmektedir. Yine Bklln, yirmi yanda ldrlen birinin, ldrlmemesi durumunda otuz yana kadar yaayabilse dahi onun ecelinin otuz yl olmasnn vacib olmadn sylemektedir. nk o kii yaamas iin otuz yana kadar
12. Bklln, Temhd, s. 375. 13. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 5.

108

braklmamtr. nk insann eceli ld zamandr. yleyse onun iin malum olan, hayatndan on yln kesilerek yirmi yanda lmesidir.14 Kd Abdlcebbra gre kula lmn geldii ana lm eceli yani lm vakti denir ve onun lm vakti lmnn Bklln gerekletii katilin maktul vakittir.15 Ayrca maktuln dahi ldrlmemesi onun leceini durumunda o kiinin kesin olarak yaayacana dair gr doru deildir.16 ldrmemesi halinde savunurken, Kd Abdlcebbr bu gr kesin olarak reddetmektedir. Fakat her ikisi de insann ecelinin onun ld vakit olduu konusunda neredeyse ayn eyi sylemilerdir. 4. KULLANDIKLARI DEL LLER N KARILATIRILMASI Bklln maktuln ldrld zaman lmesinin kesin olduunu savunmu ve bunu cehennemin peygamberlerin yurdu olmasnn mmkn olmadn fakat aklen dnldnde kfre sapmalar durumunda cehenneme gidebileceklerini syleyerek delillendirmitir. nk mantk olarak peygamberin inkar iinde olmas cehenneme gitmelerini gerektirir fakat peygamberler inkar iinde olmazlar. Ayn ekilde Allahn bir kadnn yaamas durumunda biriyle evleneceini bilmesinin, o kadnn o kiinin kars olmasn gerektirmeyeceini syleyerek lmemesi durumunda kiinin eceli olmasn gerektirmediini savunmutur.17 Kd Abdlcebbr ise Eer katl olmasayd maktul mutlaka lecekti. ya da Katl olmasayd maktul mutlaka yaayacakt fikirlerine maktuln ldrlmemesi durumunda yaamasnn da lmesinin kar km,18 de mmkn bir kiinin falanca zamana kadar kalabilecek olmasnn, o zamann o

olduunu ifade etmitir. Ona gre maktuln yaamasnda da lmesinde de kesinlik yoktur ve bu ancak imkn dahilindedir.19

Bklln grn glendirmek iin akl bir delile bavurmutur. Kd Abdlcebbr da farkl bir akl delil kullanm, ayn zamanda da kendi grnn dndaki grleri de tek tek ele alarak rtmeye almtr. Bylece dier ihtimalleri saf d brakarak kendi fikrini glendirmeyi hedeflemitir. Her ikisi de
14. Bklln, Temhd, s.375-376. 15. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 19-21. 16. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782, 783. 17. Bklln, Temhd, s. 375, 376. 18. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 4. 19. Kd Abdlcebbr, erh, s. 782.

109

de eserlerinde fikirlerini aklamak iin soru-cevap yntemini kullanmlardr. lk nce kendilerini farkl dnen biri yerine koyarak kendilerine soru sormular, daha sonra da bu sorular cevaplamlardr. Bylece her ikisi de eserlerinde kendi fikirlerini okuyanlarn aklna gelmesi muhtemel olan sorular cevaplamaya, pheleri gidermeye almtr. Bklln nedeni ecel konusunu bu noktada bitirmi fakat Kd Abdlcebbr konuya salah-aslah ve bed mevzularn da ilave ederek devam etmitir. Bunun Kd Abdlcebbrn bu konudaki grnn kabul edilmesi durumunda itirazlar cevaplamaktr. Kd akla gelebilecek soru iaretlerini gidermek ve mmkn grm, yaamasnn kul iin salah gre maktuln salahna

Abdlcebbr maktuln ldrlmemesi durumunda yaamasn ya da lmesini olmas durumunda Allahn kulu
20

yaatacan, salah olmamas durumunda ise leceini savunmutur. Ayn ey boulan, yanan kimseler iin de geerlidir.21

Yine ona

ise, ldrlmese dahi leceine hkmetmek caiz olabilir.

Bylece Kd Abdlcebbr meseleyi hi kimsenin itiraz etmek istemeyecei bir noktaya getirmitir. Fakat biz bu dncenin yanl olduunu, doru olsa bile herkes iin geerli olmadn dnmekteyiz. nk Kd Abdlcebbr burada ldrlmeyen rnein yanan ve boulan insanlarn bile, onlar iin salah olmas durumunda leceklerini savunmaktadr. Fakat bu noktada hi kimse Kuranda da boularak ld bildirilen Firavunun ve askerlerinin boulmasnn22 onlar iin salah olduunu syleyemez. nk Firavunun lmesi dnyas iin salah deildir, nk saltanatn kaybetmitir. Ahireti iin de salah deildir, nk elem verici bir azapla cezalandrlmtr. helak edilen toplumlardaki
23

Ayn ey Kuranda

tekil olarak adlar geen iin de

Nemrud, Krun ve Ebu Leheb iin, bununla birlikte topluluk olarak bahsi geen insanlar, mrikler, mnfklar, kafirler geerlidir. lmeleri ya da ldrlmeleri hibir ekilde onlar iin salah olmamtr. Fakat bu fikrin inananlar iin doru olma ihtimali olabilir. Kd Abdlcebbr Allahn levh-i mahfuzdaki belirlemesinin o olaydan nce katl olaynn olmamasna bal ve rnein Elli yanda ldrlmezse yz
20. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 9, 16. 21. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c.XI, s. 7. 22. Bakara, 2 / 50 . 23. -li mran, 3 / 11.

110

yanda eceli gelecek.

eklinde artl bir belirleme olduunu iddia etmitir.24

Bklln ise, Allahn her insan iin levh-i mahfuzda ecel tayin ettiini, Allahn her ne kadar bu vakti erteleme imkan olsa bile ertelemesinin caiz olmadn fakat her ey gibi erteleme g ve kuvvetine sahip olduunu, istemesi durumunda da buna izin verebileceini savunmutur.25 Yani Kd Abdlcebbra gre levh-i Kd Abdlcebbr levh-i mahfuzda kul iin artl bir takdir yapldn savunmasnn akla Allah iin bedy yani nceden salah olan grememe daha sonra grme dncesini getirebileceini sylemitir.26 Bednn zuhur anlamna geldiini, bu kelimenin Allah iin kullanlmas durumunda azim ve iradenin deimesi anlamna geleceini, Allahn nce bir insann yaamasn istemesi daha sonra bakasnn onu ldrmesini veya baka bir nedenle lmesini istemesinin bed olmayacan savunmutur.27 Ayrca Bklln eserlerinde ecel konusuna yaklak olarak 8 sayfalk yer ayrm, bunun iki sayfasnda dier eserlerindeki grlerini tekrar etmi, konuyu ksa-z olarak aklamaya alm, dier mezheplerin grlerini hedef alm, Ehl-i Snnetin grn kendi rneklerini de katarak glendirme eilimi sergilemitir. Ayrca rzk konusu insanlar ilgilendirmesine ramen, Allah asndan konuyu ele alm, insann seme zgrln deil, Allahn sfatlarn glendirmeyi hedeflemitir. Kd Abdlcebbr ise eserlerinde rzk konusuna yaklak olarak 32 sayfalk yer ayrm, kar fikirleri tek tek ele alm, baka mezheplerin deil kendi mezhebi olan Mutezile iindeki grleri hedef almtr. Allahn ecel konusunda artl belirleme yaptn, maktuln ldrlmemesi durumunda yaamasnn da mmkn olduunu syleyerek insan iradesini meseleye dahil etmi, her ne kadar biz yanlln savunsak da salah meselesini konuya dahil ederek Allahn her zaman kul iin iyi olan yapacan savunmu, bylece kulunu mutlaka ldrmeyi
24. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 17. 25. Bklln, Temhd, s. 375. 26. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 6. 27. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 25, 26.

mahfuzdaki ecel tayini artl, Bkllnye gre ise kesindir.

111

deil, kulunun iyiliini

isteyen bir Allah anlay ortaya koymutur. Kendi

mezhebini deil doru bildiklerini savunmu, bunu yaparken de mezhebinin byk ounluunun bu konudaki grlerini acmaszca eletirmitir.

112

B.RIZIK KONUSUNDA KARILATIRMA 1. RIZIK KEL MES N N ET MOLOJ S KARILATIRMA Bklln eserlerinde rzkn tanmn yapmamtr. Fakat Allahn haram rzk beden iin gda, cisim iin kuvvet kldn28 sylemitir. Buradan Bkllnnin rzk bedene gda ve cisme kuvvet veren men edemedii ey olarak tarif ettii sylenebilir. Kd Abdlcebbr ise rzkn kiinin faydaland ve bakasnn da onu bundan ey29 olduunu sylemektedir. Tanmda geen bakasnn onu art komam, bebein annesini emerek,
30

VE TANIMI AISINDAN

bundan men edemedii ifadesiyle haram rzk kavram dna karmtr. Bklln rzk iin mlkiyeti hayvanlarn da otlayarak rzklandn, fakat her ikisinin de rzklandklar eylere malik olmadn syleyerek bu grn delillendirmitir. Ayn ekilde Kd Abdlcebbr da rzk iin mlkiyetin art olmadn sylemitir. nk ona gre istifade edilmesi mmkn olan ve kimsenin onu istifadeden men edemeyecei ey insan iin rzktr. Durum byle olmad takdirde mlkiyet olsa bile rzk olmaz. Bu sebeple mlkiyetin rzkn tanmna eklenmesinin gerei yoktur.31 Bklln ve Kd Abdlcebbr rzk iin mlkiyetin art olmad konusunda hemfikir olmalarna ramen, her ikisinin bu gr savunma gerekesi farkldr. Bklln canlnn gdaland her eyi rzk kapsamna aldndan dolay mlkiyetin art olmadn savunmutur. Kd Abdlcebbr ise rzk iin istifadeyi art komu, kiinin kendi mlkiyetinde bulunan mallardan istifade etmemesi durumunda, onun o kii iin rzk olmadn savunarak mlkiyetin art olmadn savunmutur. Bu sebeple her ikisinin rzk iin mlkiyetin gerekli olmadn savunmalarnn nedeni ayn deildir. Yani Bkllnnin rzk iin mlkiyeti art komama nedeni ile Kd Abdlcebbrn art komama gerekesi ayn deildir.
28. Bklln, Temhd, s. 376. 29. Kd Abdlcebbr, erh, s. 785. 30. Bklln, Temhd, s. 376. 31. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 30.

113

2.

RIZKIN

ALLAHA

N SBET

ED LMES

AISINDAN

KARILATIRMA Bkllnye rzkn Allahtan olduunu ve kimsenin olmadn konuda Ondan baka rzk veren hi rzk Allahn giderek syleyerek rzk Allaha nispet etmi ve

verdiini ifade eden ayetleri delil olarak sunmutur.32 Kd Abdlcebbr ise bu Bkllnyle ayn izgide olmasnn yannda bir adm daha sebep olmak suretiyle kulun rzkn ne direkt, ne de ortaya karamayacak kudretinde olmasnn rzkn Allahtan

mmkn olmadn sylemitir. Buna neden olarak da rzk insann tek bana olmasn gstermitir. Bundan
33

dolay

olmasnn

vacib olduunu savunmaktadr.

Hatta rzkn kula nispet edilmesini

caiz grse bile bunun doru olmadn savunmutur.34 Rzk Allahn yaratt noktasnda hi bir phe yoktur. Asl deinilmesi gereken mesele ise, insann rzk konusundaki roldr. Her iki alim de bu noktaya tam olarak deinmemitir. Kd Abdlcebbr helal rzkn insana nispet edilmesini bile doru bulmamakta, haram mal ise rzk olmadndan dolay insana nispet etmektedir. Sadece insan haramdan dolay cezalandrmak iin bir nispet yaplmtr. Ecel konusunda daha ok insan iradesi asndan konuyu ele alan Kd Abdlcebbr, ayn kararll sylemesidir. Bklln ise Kd Abdlcebbr gibi rzkn Allahtan geldiini sylemi, fakat insana nispet edilmesi noktasnda gr beyan etmemitir. Helal gibi haram da rzk kapsamna sokmu, bylece rzk yaratmay Allaha, onu kazanma yolunu da insana brakmtr. Allahn annesini emen ocuu ve otlayan hayvanlar rzklandrdn vurgulanmas noktasnda sylemi, irade ve kudretiyle alacak gte olan Kd Abdlcebbrdan daha iyi fakat yeterli rzk konusunda gsterememitir. Sevindirici taraf ise rzkn Allahtan olmasnn anlamnn, rzk Onun yaratmas olduunu

insanlarn rzklandrldndan bahsetmemitir. Bylece insann irade ve kudretinin saylamayacak bir yol takip etmitir.
32. Bklln, el- nsf, s. 78. 33. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 41. 34. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 42.

114

3. HARAMIN

RIZIK

OLUP

OLMADII

AISINDAN

KARILATIRMA Bklln ve Kd Abdlcebbr arasnda en fazla gr ayrlna sebep olan mesele ise haramn rzk olup olmaddr. Bklln helal gibi haramn da rzk olduunu, aksi durumda ocukluundan lmne kadar haram yiyen kimseyi Allahn rzklandrmad sonucunun ktn, bunu da naslara aykr olduunu sylemitir. Haramn rzk saylma nedenini ise; haram rzkn da bedene gda verdiini, aklamtr. bunun
35

haram ise

mbah

sayma rzk

anlamnda

olmadn

syleyerek

Kd Abdlcebbr kendilerinin rzklandklar rzk olmas

haramn ondan infak

olmadn,

Allahn muttakileri vlmesi gerektiini

eyleri infak ettiklerinden dolay vdn, haramn etmelerinin de

durumunda

sylemitir. Ayrca haramn rzk olmas durumunda, ondan tasarruf etmeyi engelleyen kiinin de ktlenmesi gerektiini, yine byle bir durumda Allahn halifeye hrszn ald mal almasn ve onu cezalandrmasn istemeyeceini sylemitir. Yine hrsza ald ey rzk olursa le, kan ve domuz etinin de ona rzk olmas gerekir. Bunlar rzk olmadna gre haram mal da rzk olamaz. Kd Abdlcebbra mal gre insann bir eyi elde etme imkannn olmas, o eyin onun rzk olmasn gerektirmez. Hrsza haram elde etme gc olduu iin o yaptmzda, insanlarn tm mallarnn halifeye ait olduu sonucunun Bklln ve Kd Abdlcebbr kendi grlerinin doruluu konusunda meydana geleceini, bunun da yanl olduunu savunmaktadr.36 ayetleri delil gstermiler, daha sonra da kendi dncelerini savunmak yerine kar dncenin yanlln gstermeye almlardr. Her ikisi de kar grn yanlln gstererek kendi dncesinin doruluunu ispatlamaya almtr. Bunu yaparken Bklln kar gr savunanlarn dncelerinin yanl olduunu sylemi, Kd Abdlcebbr ise bu konuda kendisi gibi dnmeyenleri dman olmak ve dinden kmak
37

gibi ar ithamlarda bulunmutur. Ayrca

Bklln

haram bedene gda vermesi nedeniyle rzk kabul etmi,

35. Bklln, el- nsaf, s. 78 ; Temhd, s. 376. 36. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 35 38. 37. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 39, 40.

Kd Abdlcebbr ise

115

bu konuya haramn mbah olup olmamas asndan yaklamtr. Kd Abdlcebbr ayrca rzk konusunda; seslerin rzk kapsamna girmediini,38 insanlarn rzk fiille de szle de talep edebileceini,39 rzk talep etmeyi yasaklayanlarn grlerinin ve gerekelerinin yanl olduunu,40 kullarn birbirinden rzk istemelelerinin caiz olduunu sylemi,41 kulun helak olmas durumunda Allahn onu rzklandrmasnn vacib, kul iin kt olmas durumunda ise haram olduunu
42

syleyerek salah-aslah meselesini ecel konusunda olduu

gibi rzk konusuyla da ilikilendirmitir. Bize gre bu konuda Bkllnnin gr daha dorudur. nk Allah rzkn alt yapsn yaratm, rzk olmayanlara rzklarn eitli vastalarla gndermi, fakat bunun dnda rzk elde etme yollarn insanlara brakmtr. Bu yollardan bir ksmn haram, bir ksmn da helal klm, rzka helal yollardan ulamay emretmi ve haram yollar yasaklamtr. Kul kendi iradesiyle bu yollardan birini seerek rzkn elde edecek, bunu da kendi iradesiyle yaptndan dolay da sorumlu olacaktr. Ayrca Bklln haramn rzk olma nedeninin Kd Abdlcebbrn aklamtr. syledii haram mbah sayma anlamnda olmadn da

38. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 41. 39. Kd Abdlcebbr, el-Mun , c. XI, s. 43. 40. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 44, 45. 41. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 52. 42. Kd Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s. 47.

116

SONU nl Ear kelamcs Ebu Bekir el-Bklln ile Mutezile kelamcs Kd Abdlcebbrn ecel ve rzk konusundaki grleri asndan mukayeseyi konu edinen almamzda her iki mellifinde kendi mezhepleri asndan konuya tartmal bir ekilde yaklatklarn grdk. Szgelimi Bklln ecel konusunda insann eceli ve hayatn eceli eklinde iki farkl tanm yapmtr. nsann eceliyle, Allahn kulun leceini bildii zaman, hayatn eceliyle ise kulun yaayacan bildii zaman dilimini ifade etmitir. Bakas ldrlen hata kiinin takdir edilen sylemitir. Bu eceliyle ldn sebeple ldrme Allahn tarafndan

savunmutur. Mutezilenin olmadnda maktuln

byk ounluunun maktuln ldrlmemesi durumunda yaayacan savunarak yaptn olay yaayacan sylemenin doru olmadn, bakas tarafndan ldrlen kiinin o vakitte ldrlmemesi durumunda da yaamasnn mmkn olmadn savunarak Kd Abdlcebbrn grn reddetmitir. Bklln maktuln Allahn dilemesiyle daha fazla yaama imkann kabul etmi, fakat bunun caiz olmadn sylemitir. nk o kiinin ecelinin gecikmesi vacip deildir. Ayrca maktuln hayatnn uzatlmas da caiz deildir. Bklln bu grn olsalard desteklemek oraya iin cehennemin caiz peygamberlerin, salihlerin bir kadnn ve dier mminlerin yurdu olmasnn caiz olmadn, fakat girmelerinin aklen eer kfre sapm yaamas

olacan, Allahn

durumunda falanca ile evleneceini bilmesinin, o kadnn o adamn kars olmasn gerektirmeyeceini sylemi, bylece eer lmeseydi kii falanca zamana kadar kalabilecek olsa da, o zamann o kiinin eceli olmasnn caiz olmadn savunmutur. Bklln rzk konusunda ise btn kullarn ve hayvanlarn rzknn Allahtan olduunu, helal olsun, haram olsun Ondan baka rzk veren hi kimse olmadn bu konuda mslmanlarn icma iinde olduklarn sylemitir. Ona gre; eer bir ocuk, ocukluundan yalanncaya kadar haram mal yese ve asla bir lokma helal yemese bile durum ayndr. Yine haramn rzk olmasnn nedeninin, Allahn onu beden iin gda, cisim iin kuvvet klmas olduunu yoksa temlik ve mbah sayma anlamnda

117

olmadn sylemitir. Rzk iin temliin art olmadn, nk ocuun emerek, hayvanlarn otlayarak rzklandn, fakat her ikisinin de stn ve otun olmadn ifade etmitir. Mutezil alim Kd Abdlcebbra ise maktuln ldrlmemesi durumunun ne olaca konusunda Ebul-Huzeylin onun kesin olarak leceini, Mutezilenin Badad ekolnn ise kesin olarak yaayacan savunduunu fakat maktuln katil tarafndan ldrlmemesi durumunda lmesinin de yaamasnn da mmkn olduunu, maktuln yaamasnn onun iin salah olmas durumunda Allahn onu yaatacan, lmesinin maktul iin salah olmamas durumunda da Allahn onu ldreceini savunmutur. Bylece konuyu salah-aslah meselesiyle ilikilendirmitir. Kd Abdlcebbr katilin maktuln yaamasnn onun iin salah olmayacan bilse dahi onu ldremeyeceini sylemitir. Kd Abdlcebbra gre katilin hakk olmad halde maktul ldrmesi, onun zalim saylmas iin yeterlidir. Konuyu kaderle irtibatlandrrken ecelin deimesinin bir bed oluturup oluturmayacan tartan Kd Abdlcebbr, Allahn nce bir insann yaamasn istemesi, sonra bakasnn onu ldrmesini veya baka bir nedenle lmesini istemesinin bed olmadn savunmutur. Bylece iradesinin deitiini, bunun da hakiki manada Allahn sadece azim ve deil de tebih olarak sahibi

kullanldndan dolay Allah iin bed saylamayacan savunmaktadr. Kd Abdlcebbr rzkn kiinin faydaland ve bakasnn onu bundan yasaklama hakknn olmad ey olduunu sylemi, bylece haram rzkn tanm iinden karmtr. Btn insanlarn istifadesine sunulmu olan rzklarn elde edilmesinde tm insanlarn eit olduunu sylemitir. Ayrca Allahn ayette rzkla giysiyi ayr zikretmesinin, ikisinin ayr eyler olduu anlamna gelmediini, zekat ayetinde Allahn fakir ve miskinleri ayr zikrettiini fakat bu kelimelerin ayr olmad rneini vererek aklamtr. Kd Abdlcebbr genel olarak rzk mutlak ve muayyen olmak zere olan rzklar mutlak, ikiye ayrmtr. Tm insanlarn istifadesine sunulmu

insanlarn mlkiyetinde olan rzklar ise muayyen rzk olarak tanmlamtr. Haramn rzk olmadn, haramn rzk olmas durumunda infak edilmesinin

118

Allah

tarafndan

emredilmeyeceini, ondan

infak

edenlerin de

vlmesinin

gerekeceini sylemitir. Kd Abdlcebbr rzkn Allahtan olduunu, direkt ya da sebep olmak suretiyle rzkn kulun kudretinde olmadn sylemitir. Rzk elde etmek iin onu istemek ve ona ulamak iin gerekli fiilleri yerine getirmek gerektiini ifade etmitir. Kd Abdlcebbr rzk talep etmenin haram olduunu savunanlarn grlerini tek tek ele alarak incelemi ve deliller gstererek reddetmitir Kd Abdlcebbr kulun helak olma tehlikesi olduunda Allahn onu rzklandrmasnn vacib olduunu, rzkn kul iin er olmas durumunda ise Allahn onu rzklandrmasnn haram olduunu savunmutur. Ayrca kulun rzk talep etmesinin ncelikle ticaret ve meslek icra etmesiyle olacan, dua ile rzk talep etmenin de gzel olduunu sylemitir. nsana sadece Allah tarafndan sadece Allaha nispet gelen ve hibir kulun mdahalesinin olmad rzklarn kula hem de Allaha nispet edilebileceini savunmutur. Netice itibariyle ecel konusunda Kd Abdlcebbrn, rzk konusunda ise Bkllnnin daha mutedil bir yol takip ettiini dnmekteyiz. Bklln ecel ve rzk grlerinde daha ok kendi mezhebinin grleri erevesinde konuyu ele alm ve Mutezileyi eletirmitir. Kd Abdlcebbr ise kendisi asndan eletiri meseleyi ele alm, grlerini reddeden herkesi, gerek kendi mezhebinden gerekse de dier mezheplerden olsun eletirmi, zaman zaman da snrlarnn dna kmtr.

edilmesi gerektiini, bakas tarafndan mbah bir yolla gelen rzklarn ise hem

119

B BL YOGRAFYA Abdlbki, M. Fuad, el-Muceml-mfehres li elfzil-Kuranil-Kerim, Kahire, 1987. Acln, smail b. Muhammed, Kef'l-hafa ve mzil'l-ilbas amma itehere mine'lehadis ala elsinetin-nas, Beyrut, t.y. Ali el-Kr, el-Fkh-l- ekber erhi (terc. Yusuf Vehbi Yavuz), stanbul, 1981. Ate, Sleyman , Hz. Muhammed (s.a.v)in Getirdii Ekonomik Dzen, Ankara, 1980. Badd, Eb Bekr el-Hatb Ahmed b. Ali b. Sabit Hatb, Tarihu Badad, Beyrut, t.y. Bklln, el- nsf fima yecibu i'tikdhu ve la yecuz'l-cehlu bih, Beyrut, 1986 ; Temhd'l-evail ve telhs'd-delail, Beyrut, 1986. Beyhk, Ebu Bekir Ahmed, el-Esma ves-sfat, Beyrut, 1984 ; el- tikad vel-hidye il sebilir-red, Beyrut, 1984. Bilmen, . Nasuhi, Muvazzah lm-i Kelam, stanbul, 1959. Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, el-Cmius-sahh, Kahire, 1987. Br, Sevgi, Biyoloji, stanbul, 2004. Canan, brahim ,Ktb-i Sitte Tercemesi, stanbul, t.y. Crcn, Seyyid erf, et-Tarft, Beyrut, 1983. Cveyn, Eb'l-Mel mam'l-Harameyn Rkneddin Abdlmelik, el- rd, Beyrut, 1985. elebi, lyas, slam nan Sisteminde Aklclk ve Kd Abdlcebbr, stanbul 2002; Kd Abdlcebbr , D A, XXIV, 103-113 ; el-Mun, D A, XXX, 382-384. man, M. Kenan, Kaza-Kader Hayr-er Rzk,Ecel ve Tevekkl, Ankara, t.y. Esed, Muhammed, Kuran Mesaj (ter. C. Koytak-A. Ertrk), stanbul,1996. Ear, Maklt'l- slmiyyn ve ihtilf'l-musalln (nr. Helmut Ritter) , stanbul, 1963. Fruzbd, Muhammed b. Yakub, Kmsul-muht, Beyrut, 1986. Gazzl, Ebu Hamid Hccetl- slam Muhammed b. Muhammed, Esma-i hsn erhi (terc. M. Ferat), stanbul, 1972 ; el- ktisad fi'l-i'tikad, Kahire, 1972 ; Siract-tlibn (erh. hsan Muhammet Dahlan), stanbul, t.y. Gler, lhami, Allahn Ahlaklii Sorunu, Ankara, 1998 ; Dine Yeni Yaklamlar, Eskiehir, 2004. ED,

120

Glck, erafeddin, Baklln ve nsann Fiilleri, Ankara, 1997 ; Kelm, Konya, 1996. Glpnarl, Abdlbaki, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve iilik, stanbul, 1979. Halm, Hseyin b. Hasan Muhammed el-Buhri, el-Minhc f uabil-iman (thk. Hilmi Muhammed Fude), Darl-Fikr, 1979. Harpt, Abdullatf , Tenkh'l-kelam f akaidi ehli'l- slm, stanbul, h.1330. bn Hanbel, Ahmed, Msned, Beyrut, 1991. bn Mce, Eb Abdullah Muhammed, Snen bn Mace, stanbul, 1982. bn Manzr, Eb'l-Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr, Lisnl-arab, Beyrut, t.y. sfahn, Eb'l-Ksm Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal Ragb, Mu'cemu mfredti elfazi'l-Kur'n, Beyrut, 2002. Kd Abdlcebbr, Eb'l-Hasan, Fazll-itizl ve tabaktl-mutezile, Tunus, 1974; el-Mun f ebvbi't-tevhid ve'l-adl, c.XI, Kahire, 1965 ; erhu'l-usli'l-hamse , Kahire, 1988. Karaman, Hayrettin (ve dierleri), Kuran Yolu, D. B.Yaynlar, Ankara, 2006. Klavuz, Ahmed Saim, Anahatlaryla slam Akaidi, stanbul, 1987. Kzlcan, A. Nuri, Biyoloji, stanbul, 2002. Konevi, Sadrettin, Esma-i Hsna erhi (terc. Ekrem Demirli), stanbul, 2002. Matrd, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kitabt-tevhid (terc. Bekir Topalolu), Ankara, 2002. Mert, Muhit, Kaza ve Kader Dairesinde Rzk ve ktisadi Hayat, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya, 1994. Mevsl, Eb'l-Fazl Mecdddin Abdullah b. Mahmd b. Mevdud, el- htiyar li-ta'lili'lmuhtr, Beyrut, 1951. Mslim, Ebul-Hseyin el-Haccac, Sahihu Mslim, stanbul, t.y. Nesef, Ebul-Mun, Bahrl-kelm fi akidi ehlil- slm (terc. smail Hakk Uca ve Mustafa Akdedeolu), Konya, 1978. Nesef, mer, Akaid (terc. H. Tahsin Feyizli), stanbul, 1988. Okumu, Namk Kemal, Kelmda Ecel Problemi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2000.

121

zvarl, M. Sait el- nsf, D A, XXII, 319. Rz, Ebu Abdullah 1962. Sbn, Ebu Muhammed Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Ebi Bekr, Matridiye Akaidi (terc. Bekir Topalolu,), Ankara, 2000. Seyyid Kutub, Fzillil-Kuran, stanbul, ts. Sbhn, Cafer, el-Kaza ve'l-kader fi'l-ilm ve'l-felsefeti'l- slmiyye (yay. Muhammed Hadi E Garni), Beyrut, 1987. ehristn, Eb'l-Feth Muhammed b. Abdlkerim, Nihayetl ikdm fi lmil-Kelm, y.y., 1934 ; el-Milel ven-nihal, y.y. , 1934. Taftazni, erhul-akaid (haz. Slayman Uluda), stanbul,1982. Tehnev, Muhammed b. A'la b. Ali el-Faruki el-Hanefi, Kefu stlahati'l-fnun ve'l-ulum, Beyrut, 1996. Tirmizi, Ebu sa Muhammed b. sa b. Sevre es-Slemi, Snen Tirmizi, stanbul, t.y. Tun, Cihat, ecel , D. .A. , X, 380. Ts, Eb Cafer Muhammed b. Hasan, el- ktisad fima yeteallaku bi'l-i'tikad, Necef, 1979. Topalolu, Bekir, slmda nan Esaslar, stanbul, 2002. Yazr, Elmall M. Hamdi , Hak Dini Kuran Dili, stanbul, 1935. Yeprem, M. Saim, rade Hrriyeti ve mam Matridi, stanbul, 1980. Yurdagr, Metin, Ayet ve Hadislerde Esma-i Hsna, stanbul, 1996 ; el-EsmalHsnann ihsa ve el-Mukit sminin Dndrdkleri, E FD, 2. cilt, Kayseri, 1985 ; Kd Abdlcebbr , D A, XXIV, 103. Yksel, Emrullah , Kelam Dersleri, Erzurum, 1986. Zeccc, Ebu shak brahim b.es-Seri b. Sehl, Tefsiru esmailhsna (thk. Ahmed bYusuf Dekkak), Dmak, 1979. Zeccc, Ebul-Kasm Abdullah b. shak, tikku esmaillah (thk. Mazin Mbarek) Beyrut, 1986. Fahreddin Muhammed b. mer Fahreddin, el-Cevmiul-

beyyinati erhu esmaillahi teala ves-sfat, y.y., h.1323 ; Tefsri kebr, Beyrut, 1934-

122