T. C.

HARRAN NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI KELAM BLM DALI

GAZALDE KESB KAVRAMI

(YKSEK LSANS TEZ)

Danman: Yrd. Do. Dr. Cneyt GKE

Hazrlayan: Mustafa YILDIZ

ANLIURFA 2007

ONAY SAYFASI Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKEK danmanlnda, Mustafa YILDIZn hazrlad Gazalide Kesb Kavram konulu bu alma .//. Tarihinde aadaki jri yeleri tarafndan Temel slam Bilimleri Ana Bilim dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Danman: Yrd. Do. Dr. Cneyt GKE

mza:

ye:

: Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEK mza:

ye

: Yrd. Do. Dr. Murat AKGNDZ

mza:

Bu tezin Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dalnda Yapldn ve Enstitmz Kurallarna Gre Dzenlendiini Onaylarm.

Prof. Dr. Zuhal KARAHAN KARA Enstit Mdr

Bu alma Tarafndan Desteklenmitir.

NDEKLER NSZ ............................................................................................................ 4 KISALTMALAR ............................................................................................. 6 GR: GAZALNN HAYATI, ESERLER VE SLAM DNCESNDEK YER ..... 7 A) Gazalinin Hayat ................................................................................ 7 B) Eserleri .............................................................................. 11 1- Kelam .............................................................................. 12 2- Felsefe .............................................................................. 13 3- Tasavvuf-Ahlak .............................................................................. 14 4- Metodoloji- Mantk............................................................................ 14 5- Fkh .............................................................................. 15 C) slam Dncesindeki Yeri .................................................................... 15 BRNC BLM HRRYET VE RADE PROBLEM A) HRRYET VE RADE PROBLEMNE GENEL BR BAKI .......... 22 B) HZ. PEYGAMBER (SAV) VE SAHABE DNEM............................ 24 C) EMEVLER DNEM .......................................................................... 26 D) MEZHEPLER DNEM ....................................................................... 34 1-Kader veya Mutezil Gr: ............................................................. 34 2-Matrid Gr: .............................................................................. 38 3-Ear Gr: .............................................................................. 42 KNC BLM KESB KAVRAMI A) KESB KAVRAMINI HAZIRLAYAN SEBEPLER ............................. 47 B) KESB KAVRAMININ FLOLOJK ANALZ .................................... 48 1-Lgat Anlam .............................................................................. 48 2-Istlah Anlam .............................................................................. 52 3-Kesbin Tarihesi .............................................................................. 54 NC BLM GAZALYE GRE KESB A) GAZALDE KESB KAVRAMININ KULLANILII ......................... 56 B) GAZALYE GRE KESB HAZIRLAYAN UNSURLAR ................ 57 1-rade .............................................................................. 57 a) Vacip .............................................................................. 60 b) Husun-Kubuh .............................................................................. 61 c) Hikmet .............................................................................. 65 2- Kudret (stitat) .............................................................................. 67 SONU .......................................................................................................... 70 BBLYOGRAFYA ....................................................................................... 73

NSZ
slam dnce tarihi ierisinde Gazalinin ok nemli yere sahip olduu bilinen bir gerektir. Biz bu almamzda Gazalinin Kesb Kavramna yaklamn deerlendirmeye alacaz Bu almamzn iki temel amac vardr: Bu amalardan birincisi slam tarihinde ortaya kan her bir ekoln dncelerini derinlemesine inceleme frsatndan sonra bunlarla ilgili grlerini aklamakla kendisinden sonraki srece yn veren Gazalinin oluturduu etkiyi neden ve sonularyla anlayabilmektir. Gazali sonras dnemde Ehl-i snnet inancnn elde ettii gce baklarak onun gerekten bir kavakta kendisinden sonrakiler iin bir yol haritas izdii ve bu hususta da baarl olduu sylenebilir. Onun byle bir neminin yannda ayrca eserleri en ok farkl dillere evrilen slam limi olmas, yazlmalarnn zerinden oka zaman gemi olmasna ramen eserleri hala geni halk kitleleri tarafndan en ok rabet gren olmas, birok alanda yetkin bilgisinden dolay birok grubun dikkatini ekmi olmas onu aratrmamza sebep olmutur. kincisi ise hayatmzn her alanna yansmas beklenen Allah tasavvurunun olumasna ve bu erevede insann nasl bir anlam tadnn belirlenmesinde kilit rol oynayan insann kendi fiilinde nasl bir yetkinlie sahip olduunun slam tarihinde ortaya km btn gruplar anlamamza kap aralayaca fikridir. slam tarihinde mezheplerin oluum dnemlerine baktmzda btn gruplarn bu noktada beyan ettii fikirlerine gre ekil aldklar gzlemlenebilir. Dolaysyla bu almamzn, slam tarihinde ortaya km frkalarn dnce temellerini nasl oluturduklarna dair baz ipular verecei dncesi de bizi byle bir almaya sevk etmitir diye ekleyebiliriz. nsanolu akan zaman iinde yapt birok eyi kendi iradesi ile yapt fikrine tam da varacak iken kendi iradesinin dnda gerekleen olaylara bakp acaba bu kendi tercihimle yaptm hissettiim fikri, bir yanlsama olmasn diye kendince bir sorgulamaya girer. Byle bir sreci byk bir ihtimalle insanlarn var olmasndan bu yana yaad dnlrse bu problemin ne kadar zamandr insan megul ettii ortaya kacaktr. Merak edilme zaman bu kadar derinde olan bir problemin, aratrma isteiyle allmaya konu edinmi olmas herhalde makul olsa gerek.

slam tarihinin ilk dnemlerinden bu yana insann kendi fiilindeki yetkinlii tartmalar iki kayg gdlerek yaplmtr. Bunlardan birincisi Allahn sonsuz g ve kudretinin insana tannacak insana ait alanda snrlandrlmamas meselesidir. kincisi ise Allahn sonsuz g ve kudretinden her eyi takdir etme yetkisine sahip olmas, insann ilahi hitaba muhatap olarak sorumlu tutulmu olmasna nasl bir kap aranlabilecei meselesidir. Bu balamda Allahn baz sfatlarna bir snrlama getirir endiesiyle ilk mebbihe dncesine kar Cad b. Dirhem tarafndan gelitirilen ve Allahn sonsuz gcne kimseyi ortak etmemek adna cebri dncenin ortaya kt grlr. Buna reaksiyon olarak kaderi grn insan tamamen zgr olarak kendi fiilinin yaratcs kabul etmesi pek gecikmedi. Bu noktada bir orta yol gerekiyordu ki, toplumun genelinin iinde kendini arlklardan uzak grecei bu gr ana gvdeyi olutursun. te tamda bu noktada bu orta yolun dncesini ifadelendirecek bir kavrama ihtiya vard. Bu kavram tezimizin de konusu olan kesb kavramdr. Tez konusunun belirlenme aamasndan tezin bitimine kadar bana her aamada rehberliini eksik etmeyen ok deerli hocam, Yrd. Do. Dr. brahim Hakk NALa sonsuz teekkrlerimi sunarm. Aratrmamzn Arapa metinlerini, sayesinde zebildiim sayg deer hocam Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEKe teekkr ederim. Deerlendirmeleri ile tezimizin olgunlamasna katkda bulunan deerli hocam Yrd. Do. Dr. Murat AKGNDZe teekkr ederim. Ayrca almamzn bandan beri hibir yardmn bizden esirgemeyen sayg deer danman hocam Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKEye teekkrlerimi bir bor bilirim. Mustafa YILDIZ Mays, 2007-ANLIURFA

KISALTMALAR
Ank. AF. AFV. Bkz. ev. DEF. DA. h. Hz. A. st. m. MFV. nr. . sad. (sav) thk nv. Yay. : Ankara : Ankara niversitesi lahyat Fakltesi : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf : Baknz : eviren : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : hicri : Hazreti : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi : stanbul : Miladi : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf : Nereden : lm : Sadeletiren : Sallallahu Aleyhi Vesellem : Tahkik Eden : niversite, niversitesi : Yaynlar, Yaynevi, Yaynclk

GR
GAZALNN HAYATI, ESERLER VE SLAM DNCESNDEK YER

A) Gazalinin Hayat
Gazali (450/1058) ylnda rann Horasan blgesinin Tus ehrinde(bugnk Mehed) dnyaya geldi1.O dnemindeki slam dnyasnn eitim yntemi olarak kulland halk eitmeyi amalayan sistemin sonucunda elde edilebilecek miktarda bir Kuran ve hdis bilgisine sahip olan babas Muhammed, Mslmanlarn genelinde bulunan halisane takvaya sahip bir kii idi.2 Babas ekonomik ynden fazlaca zengin deildi ve bunun iin de ailenin eitimine yeteri kadar para harcayamamaktayd. Eirdii ynleri dkknnda satarak evinin geimini salayan babas, oullar Muhammed ve Ahmetin iyi bir renim grmelerini arzuluyordu. Ailesinin ilmi ve entelektel evrelerle iliki halinde olmas aile reisinin zlemlerini ocuklarn okutma ynnde ekillendiriyordu. Babas, ocuklarn okutmaya mrnn yetmeyeceini anlaynca belli bir miktarda para vererek onlar sf arkadalarndan birine emanet etmiti. Bizzat kendisi ulaamad hedeflerine ocuklarnn ulamasn istemitir.3 Bu emanet ettii ahsn, sufi biri olan Yusuf Nessac olduu eserlerde rivayet edilir.4 Bu zat, ocuklarn babasndan kalan paray eitimlerine harcadktan sonra, onlar parasz bir ekilde eitimlerine devam etmelerinin bir yolu olarak yatl medreselerde kalmalarn salad.5 Gazalinin ruhen kimliinin olutuu bir dnemde tasavvufi eilime sahip bir babann ve haminin eitiminde bym olmas, onun sonraki dnemlerde tasavvufi fikirlere sahip olmasna kaynaklk etmitir. Gazali; iyi bir ilahiyat, hukuku, kendine has zellikleri olan bir dnr, bir sufi ve bir mceddidtir.6 Hccetl-islam, Zeynd-din gibi lakaplarla tannan

1 2

arc, Mustafa, Gazali DA, XIII, 489. Watt, W., Montgomery, Mslman Aydn, s. 16. 3 arc, Mustafa, Gazali, DA, XIII, 490. 4 ubuku .Agah, Gazal ve phecilik, s.60. 5 arc, Mustafa, a.g.e., XIII, 490. 6 Watt, W. Montgomery, Encyclopedia of slam, New Edition al-Ghazalimd., s.1038.

Gazalinin tam ad Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b.Ahmed el- Gazalidir. Kendisi ile anld nisbesinin Gazali mi yoksa tek zli olarak Gazali mi olaca tartmas, onun babasnn bir yn ericisi olup babasnn mesleine nispeten ona Gazali, Gazale adl bir kyde domu olma ihtimalinden yola klarak doduu kye mensup anlamnda nisbesinin Gazali olaca iddialarna yneliktir7. Hmid adnda bir olunun olup olmad kesin olarak bilinmemekle beraber, knyesinin Eb Hmid olmas, soyunun da kendisinden sonra sadece kzlaryla devam etmi olmas, akla, eer Hmid adnda bir olu olmusa dahi bunun kk yalarda lm olduu ihtimalini getirmektedir.8 Gazalinin sufi kimliiyle byk n kazanan Ahmed elGazali adl bir erkek kardei ve birka kz kardei ile beraber kendisiyle ayn knyeyi tayan bir amcasnn olduunu anlatan rivayetler dnda ailesin kimlerden olutuuyla ilgili baka bir bilgi bulunmamaktadr.9 Eitimine ilkin ka yanda balad kesin olarak bilinememekle beraber, Watta gre byk ihtimalle on bir yanda eitimine balayan Gazali10, okuma yazma, Kurn- Kerim ezberleme, dil bilgisi ve aritmetik gibi dnemin ilkreniminde retilen dersleri bu baba dostunun desteiyle aldktan sonra Ahmet b. Muhammed er-Rzkn adl limden fkh dersleri alarak eitimine devam etmitir. Tustaki bu eitiminden sonra 5 yl srecek olan eitimine Crcana giderek Ebl-Ksm smail b. Mesade el-smail11 adnda bir limden ders alarak devam etmitir. Crcandaki eitimini tamamlayp memleketine dnerken yollar soyguncular tarafndan kesilir ve Crcanda edindii notlar dhil her eyi elinden alnr. Soyguncularn elebandan ok nem verdii notlar geri almak iin geri dner ve Crcana gittiinde kaybettii notlarndaki bilgileri ezberlemesine neden olacak elebann syledii alayl bir ifadeyle karlar fakat notlar geri alr.12 Bunun Gazalinin sonraki yaamn etkilemesine onun bunu Allahn bir ikaz olarak grmesi neden olmutur. Bu bak as, Gazalinin yaamnda kendisi ile Allah arasndaki kurduu gl ban ne kadar etkili olduunu gstermektedir.

arc, Mustafa a.g.e., XIII, 489. Watt, W. Montgomery, Mslman Aydn, s. 15. Orman, Sabri, Gazali, s. 31 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 489. 9 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 490 ; Orman, Sabri, a.g.e., s.31. 10 Watt, W. Montgomery, Mslman Aydn, s. 16. 11 Bu kiinin Eb Nasr el-smail mi yoksa Ebl Ksm smail b. Mesade el-smail mi olduuna dair daha geni bilgi iin Bkz. arc, Mustafa a.g.e., XIII 490.Bkz. .Agh ubuku, a.g.e., s.60. 12 arc, Mustafa a.g.e., XIII,s.490.
8

Gazali Tusa dnp yl kaldktan sonra 1077de mamul-Harameyn (Medine ve Mekke imam anlamna gelir.) Ebul-Meali el-Cveyninin (.1085) derslerine devam etmek iin Niabura gitmitir. Gazalinin kelama ilgi duymas, onun eitim ald limlerden biri olan Cveyninin kelama ilgi duyan biri olmasyla yakndan ilgili olduunu ifade etmek yanl olmayacaktr. Ald eitim, onun daha sonraki ilmi kiiliinin olumasnda, dikkate deer bir katk salamtr. Bunun sonraki dnemlerde kaleme ald eserlerindeki ilmi yetkinliinden de anlayabiliriz. Bu tarihten itibaren hocasnn vefatna kadar Niaburda Nizamiye medreselerindeki derslerine devam etmi olduu ve ald eitim standardnn yksek olduu ifade edilir. Bu ders alma sresi ierisinde hocasnn en gzde rencisinden biri olmutur.13Burada hocasndan fkh, cedel, usulu fkh, usuluddin, mantk v.b. alanlarda yetiti. Bunlarn dnda hikmet ve felsefe alanlaryla ilgilenerek bunlarda derinlemeye alt. mamul-Harameynin vefatnn ardndan Niaburu terk ederek Byk Seluklularn nl veziri Nizamlmlkn (. 485/1092) nerede olduu bilinmeyen kararghna gitmitir. Gazalinin bu yere gitmesinin oralardaki limlere sunulan imknlar ve orada bulunan limlerden istifade etme istei ile yakndan ilikili olduu dnlebilir. Ayrca da Nzamlmlkn onun geliine iltifat da Gazalinin burayla duygusal ilikisini artrmasna ve ilim hayatn bir sre burada yaamasna neden olduu ifade edilebilir. Nizamiye medreselerinin Nizamlmlk tarafndan kurulduu ve Musuldan Herata kadar yaylan, en az dokuz tane medreseden olutuu ve bunlara devlet tarafndan ciddi bir ekonomik destek salandna ynelik Watt tarafndan bilgiler verilmektedir. Ayrca bu medreselerin bulunduu ehirler Seluklularn egemenlii sayesinde ilmi faaliyetlerin yrtlebilmesine rahat bir olanak salad; fakat Badatta ise Seluklularn hkimiyetine kadar ilmi faaliyetlerin yaplabilmesi iin gerekli siyasi atmosferin bulunmad da belirtilmektedir.14 Bu imknlar sayesinde Gazali ilmi almalarn ok rahat bir ekilde srdrmtr. Gazalinin ilmi seviyesinin bu dereceye ulamasnda bu imknlarn ve Seluklu yneticilerinin zel desteinin salad katk gzden kamayacak kadar nemlidir. Onun gelecekte yapaca
13 14

ilmi

almalarnn

muhtevasnn

belirlenmesinde

bu

destein

Kufral, Kasm, Gazali, .A., IV, 748. Watt, W., Montgomery ,a.g.e., s.17.

nemsenmeye deer derecede etkisi olduu grlr. Bu etki onun Batnilere kar devrin itaate en layk imamn Halife el-Mustazhir olduunu ispata ynelik halifenin ismini tayan Kitab el-Mustazhir kitabnda gzlenebilir. Gazali, Cemaziylevvel 484te (Temmuz 1091) Nizamlmlk tarafndan Badat Nizamiye medresesi mderrisliine atand. O dnemin dindarl ve faziletiyle bilinen Abbasi Halifesi Muktedi Biemrillahn ilgi ve desteini grd. Bu drt yl sren dnem onun kitap telifi konusunda en verimli devresi olarak kabul edilir. Ayrca daha nce Nizamlmlkn kararghnda da baz kitap teliflerinde bulunmutur.15 Gazali, Nizamiye medreselerinde iken yaklak yz renciye ders vermenin yannda hemen hemen iki yl boyunca herhangi bir hoca desteine sahip olmakszn felsefe kitaplar zerinde baz incelemelerde bulunarak bu konudaki ilmi yeterliliini artrr. Gazali el-Munkz Adl eserinde yaamnn bu kesitini: Nihayet anladm ki, bir mezhebi anlamadan ve knhne vakf olmadan reddetmek karanla ta atmaktr. Bu ilmi herhangi bir hocadan yardm istemeden sadece kitaplardan okumakla tahsile ciddiyetle sarldm. eri ilimlerde tasnif ve tedris faaliyetinden arta kalan zamanlarda buna altm. Hlbuki o sralarda Badatta yz talebeye ders vermekte idim. Allah teala beni sadece okumak sureti ile iki seneden daha az bir zaman iinde onlarn ilimlerinin son mertebelerine muttali kld. Bu ilmi anladktan sonra, bir seneye yakn bir zaman, tekrar ederek, gaye ve derinliklerini aratrarak, devaml dndm. Nihayet desise, hakikat ve hayallere, phe etmeyecek bir ekilde muttali oldum. bu ekilde anlatmaktadr.16 Bu incelemeler yaamnn ileriki dnemlerinde Gazalinin fikri tarzda ataca ekollerin Meailer ve rakiler olacann ilk iaretleri olarak grlebilir. Gazalinin Felsefe, Kelam, Batinilik ve Tasavvuf zerine eletirmeden nce anlama tekniiyle yapt aratrmalar, nihayetinde, onun zihin ve ruh dnyasnda tam bir bilgi kemekein yaanmasna ve bu kemekeeye bir de kendisinin ocukluktan beri tadn iddia ettii phecilii de eklenince zihninde bir bilgi kaosu yaanmasna ve artk her eye tenkiti bir gzle bakmasna ve bu tenkiti bakn da kendisinde bir i hesaplamaya srklemesine sebep oldu. Bu i muhasebenin oluturduu karmaann etkisini el-Munkizde yle ifade eder: bu

15 16

arc, Mustafa, a.g.e., XIII, 491. Gazali, el-Munkz Mined-dalal, s. 48.

10

durum karsnda uurumun kenarnda bulunduuma, eer halimi dzeltmezsem atee yuvarlanacama kanaat getirdim.17 Gazalinin iinde bulunduu bu tereddt onu ciddi bir bunalma koymu ve kendi ifadesiyle; dili tutulmu konuamaz hale gelmi, bunun zntsyle yeme ve imeden kesilmi, sal bozulmutu. Nihayet Gazali, i dnyasnda tasavvufi bir uzlet ve zht hayat yaama arzusunun baskn gelmesiyle 488/1095 ylnda Nizamiyedeki mevkiini terk ederek Badattan ayrlmaya karar vermitir.18 Gazalinin Badatta Nizamiye medresesindeki tedris faaliyetlerini ve elde ettii kariyeri terk edip inzivaya ekilmesinin nedenleri zerinde, bu kararn vermede siyasetin mi yoksa kendisinin de el-Munkizde bahsettii gibi geirdii phe krizinin mi etkili olduu hususunda tartma vardr. F.Jabre, Gazalinin batinilerden korktuu iin Badat terk ettiini sylerken, Macdonalda gre Gazalinin el-Munkizde Badat terk ediiyle ilgili itiraflarnda samimi olmakla beraber Berkiyaruktan korkusunun da tesir etmi olmasn bir ihtimal dhilinde grr. Bir baka msterik Cara de Vaux ise siyasi sebepleri ayrlnda etkili gren grubun aksine siyasi sebeplerin ayrlnda etkili olmad kanaatini tamaktadr. Gazalinin Badattan ayrlma karar, evresinde cereyan eden siyasi, toplumsal olaylarn etkisinden, kendi iinde yaad ruhsal alkantlarn etkisinden elbette bamsz deildir, eklinde aklayan .Agh ubuku olaya ok ynl bakmann gerekliliine dikkat ekmitir19.

B)Eserleri
Gazali dneminde zlmesi gereken sorun olarak grd btn konularla ilgili, birok eser yazmtr. ok eser yazm olmasnn ilme ar ilgisiyle, kendini dneminin btn sorunlarn zecek yetkinlikte gryor olmasyla, yaad dnemdeki dnce gruplarnn hepsini incelemi ve her birinin iddialarna cevap verme isteiyle ilgisi kurulabilecei gibi, ayrca emrinde alt sultanlar ve vezirlerin kendisinden kitap yazma talepleri de baka bir sebep olarak deerlendirilebilir.

17 18

Gazali, a.g.e., s. 20. arc, a.g.e., XIII, 492; Gazali, a.g.e., s. 20. 19 ubuku .Agah, a.g.e., s.54.

11

Gazalinin geride brakt eserleri o kadar oktur ki, bu durum hadis limi Nevevinin hocas olan Tiflisinin; Gazalinin yazd eserlerin saysn mrme bldm her gne yaklak 40 sayfa dt. eklinde hayretini dile getirmesine sebep olduu gibi bu kadar ok eserin ona isnat edilmesi btn eserlerin aidiyeti konusunda pheler uyandrmtr.20 Gazalinin eserleri slam dnyasnda ve Batda birok aratrma konusu olmutur. Gazalinin yazd birok konu ile ilgili eserleri slam dnyasnda farkl dnce gruplarnn ilgisini ekmitir. ledii konularnda sade ve anlalr bir dilin kullanlm olmas da eserlerinin birounun geni halk kitleleri tarafndan okunmasn salamtr.21 Baz aratrmaclar Gazalinin eserlerini, fikir hayatn takip etmemize yardmc olabileceini gz nnde bulundurarak, hayatnda yaad dnm noktalarna gre blmlere ayrmtr. Bekir Karla Diyanet slam Ansiklopedisinin Gazali maddesinde onun eserlerini arlkl konularna gre gruplamtr22. Biz ise bu almamzda Gazalinin btn eserlerinden bahsetmemizin mmkn olmadnn farknda olarak ancak, mehur eserlerinden bazlar hakknda genel bilgiler vermekle yetinip, alanmzla ilgili olmas hasebiyle kelam ile ilgili eserlerinin de genel ieriinden bahsedeceiz. Bunu yaparken de sistematik olmas iin onlar arlkl konularna gre gruplandracaz.

1- Kelam
1. el-ktisad Fil-tikad: Drt giri ve drt blmden oluan bu eseri,

slam akaidi zerinedir. 1.2.3. girilerde kelamn nemi ve gereklilii hakknda bilgiler verildikten sonra 4. girite kitabn takip edecei metot hakknda bilgiler verilmektedir. Girilerden sonraki 1. ksm Allahn zat 2. ksm Allahn sfatlar 3. ksm Allahn fiilleri ve 4. ksm ise nbvvet, hiret, imamet ve tekfir olunacak frkalardan bahseden klasiklemi kelam konularn iermektedir. 2. Kavaidul-Akaid: Gazalinin akaid konular zerine kaleme ald bu eseri, hyu Ulumid-Din adl eserinin birinci cildinin bir blm olup 4 blmden olumaktadr. 1. blmde kelime-i ahadet erevesinde Ehlisnnet akidesinin genel
20 21

Karla H. Bekir, Gazzali md.,DA, XIII, 518. Orman, Sabri, a.g.e., s.55,56.. 22 Kala, H. Bekir, a.g.e., XIII, 518.

12

bir zetini verir. 2. blmde imann derecelerini gsterip bunda tedrici olarak nasl en salam inanca ulaldn anlatmaktadr. 3. blmde akidenin salam olmas iin baz delillerden bahsetmektedir. 4. blmde ise iman-amel konusu ve istisna bahsi ilenmektedir. 3. Fedihul-Btniyye (Kitap el-Mustazhiri): Btni dncenin iddialarn rtmek zere kaleme ald eseridir. Bu eserin dnemin sultannn adn tamas kitabn ieriinde ondan bahsediliyor olmasyla aklanabilir, ama Batnilerin masum imam anlayna karlk olmas iin sultann vlmesi; ancak Snni birliin bozulmamas endiesiyle aklanabilir. Siyasi birlik iin sultan vlm, masum imam anlayna, imammz Peygamber (sav)dir fikri ile karlk verilmitir. 4. lcamul-Avam An lmil Kelam: blmden oluan bu eserin birinci blmn selefin grleri alaya ayrmtr. 2. blme selefin grlerinin hak olduunu buna kar dier grlerin ise bidat olduuyla ilgili aklamalarn akli ve nakli delillerle ispatlamaya almaktadr. 3. blm ise tebih ifade eden hadislerin aklamalarna ayrmtr. 5. 6. 7. almtr. 25 Faysalt-Tefrika Beynel-slam Vez-Zenadka: tevil ve tekfir el-Maksadl-Esn Fi erhi Esma llahil-Hsna: Allahn doksan ed-Drretl-Fhire Fi Kefi Ulmil-hire: Gazalinin son dnem konularn ele ald eseridir.23 dokuz isminin manasn aklamak zere kaleme ald eseridir.24 eserlerinde biri olup lm, kabir hayat ve ahiretle ilgili konular zerine kaleme

2- Felsefe
8. Makasd el-Felasife: Gazali bu eserinin banda filozoflarn dncelerini eletirmesizin aktaracan ve onlarn btn dncelerine hkim olduunu ortaya koyduktan sonra onlarn yanllarn ele alan baka bir eser yazacan sylemitir. 26

23 24

Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520. Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520. 25 Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520. 26 Dnya, Sleyman, Felsefenin Temel lkeleri, s.35.

13

9.

Tehft el-Felsife: Filozoflarn metafizik konularda yetersizliklerini

ispatlamak ve slam dinini Aristo ve Eflatun filozoflarnn yntemiyle aklamann yanlln gstermek amacyla kaleme ald eseridir. Farabi ve bni Sina gibi filozoflar baz noktalarda hataya baz noktalarda kfre dtklerini bu eserinde izah etmektedir. 10. el-Mnkz mined-Dall: Gazalinin dnce hayatnn servenini daha hayatta iken yazd bu eserinde akli ilimlerden ziyade tasavvuf bilgiye nem vermi olmas, slam dncesinde bilginin kaynaklar asndan bir zemin deiimine nclk ettii dnlebilir. Kendi trnn ender bir rnei olan bu eserinde farkl inan gruplarn nasl aratrdn ve sonunda hakikati tasavvufta nasl bulduunu izah eder. 11. Mikatl-Envr: Nur suresinin 35. ayetinin felsefi-tasavvufi bir anlayla tefsir edilmesinden oluan eseridir.27

3- Tasavvuf-Ahlak
12. hyu Ulumid-Din: Adeta bir ansiklopedi niteliinde olan bu geni hacimli eseri onun herkesin anlayaca bir dille yazd, slamn tasavvufi bir bak asyla yorumlanmas olarak deerlendirilebilir. Bu eseri Badattan ayrlp Suriyede inzivaya ekildii zamanlarda yazmtr. 13. 14. 15. Kimyus-Saade: hyann ksa bir hulsas mahiyetindedir. Kstasul-Mustakim: Batnilerin iddialarna mantk kurallaryla cevap Bidayetl-Hidaye: Gazali bu eserinde ilmin asl amacnn sahibini

verdii eseridir. doru yola gtrmek olduunu bunun da nihayetinde takvadan baka yolunun olmadn sylemektedir.

4- Metodoloji- Mantk
16. Miyarl-lm: Doru dnmenin ls olarak kabul ettii mantk kurallarn bu eserinde ele almaktadr.28

27 28

Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519. Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519.

14

17. birinci

Mi-hakkn-NazarFi lmil-Mantk: iki blmden oluan eserin kyas teorisi, ikinci blmnde tanmlar konusu ele

blmnde 18.

alnmaktadr.29 el-Kstasl-Mstakim: Gazalinin Btinilie kar yazd bir eser olup Batnilerin oka kullandklar mizan kavram zerinde durmutur.30

5- Fkh
19. el-Menhl Fil-Usl: Gazalinin kaleme ald ilk eseridir 20. el-Basit Fil-Fr: afii fkhnn fr ksmn ele ald eseridir. 21. el-Vasit: Bu eseride yine afii fkh zerine yazmtr31

C) slam Dncesindeki Yeri

Bir insann vard dnceleri ve bunlarn etkilerini her ynyle analiz edebilmemiz iin onun yaad dnyada kendisinin herhangi bir ekilde pozisyon almasn salayacak btn kltrleri, dnceleri bilmemiz gerekebilir. nk insanlar her ne kadar baz alardan evresi zerinde aktif olsalar da aslnda insan iinde yaad dnyann oluturduu bir anlamdr. Bylelikle nsann tad anlam da taraf olduu ve kart olduu eylerin kendisine bitii roldr. Bu anlamda Gazalinin vard fikirleri ve brakt izleri tam olarak analiz edebilmemiz adna Gazalinin yaad dnemde haberdar olduu btn kltrleri bu snrl almamzda deerlendirebilmemiz mmkn deildir. Biz ancak yakn evresindeki baz fikri oluumlardan onlara yapt tesirlerle ilgili genel bilgiler vermekle yetineceiz. Gazali, slami ilimlerin genelinde sonraki dnemlere kaynaklk edebilecek eserler meydana getirmitir. Bu eserlerin etkileri, slam dnyasnn her dzeyinde o dnemin ve daha sonraki dnemlerin insanlarn etkileyecek bir yapda olmutur. Savunduu fikirleri o dnemin slam dnyasnn ilmi ihtiyalarn karlamaya ynelikti. Bununla beraber Mslman dnrlerin birok alanda yaad ilmi tkankl ve felsefi karmaay Gazalinin abalar sonucunda am olduu ifadesi yanl olmayacaktr. slam dnyasna yntem asndan birok alanda yeni almlar
29 30

Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519. Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 520. 31 Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 518.

15

yapt ve bunun sonucunda bu alanlarda fark edilir bir gelimenin ortaya kt sylenebilir.32 Kelam alannda nceki kelamclarn kulland cedeli, eletirerek bu alana fayda salamas beklenebilecek yeni yntemler getirmeye almtr. Cedele ar bavurma kelamclar arsnda ar muhalif anlaya sahip ekollerin kmasna ve sonusuz tartmalarn olduu bir dnemle zihinlerin heba edildiini ifade etmektedir. Gazalinin baz eserlerinde kelam en yce ilim olarak tantmas baz eserlerinde ise onu renmenin gereksizliinden bahsetmesi onun kelama kar kma amacndan te bu alann faydasz tartmalar ierisinde katk salamayan bir yapya dnmesini eletirmesiyle ilikilendirilebilir. Ona gre kelam btn ilmilerin ierisinden kt ve hidayet kayna olan Kurana uygun bir ekilde sonular elde ederek bu durumdan kurtulmaldr.33 Gazali eitiminde felsefeyle yaad youn iliki sayesinde bu alandan elde ettii baz yntem aralarn kelama tayarak bu alanda baz farkllklar meydana getirmitir. Onun zamanna kadar slam dnyasnda youn bir dnme abas var iken bu dnme abasna formel bir yap kazandrma ihtiyac hissedilmemiti. Yaanan karmaaya son verecek, herkesi ikna etmeye msait bir yapda fikirleri insanlara sunabilmenin aralarna ihtiya duyuluyordu. Felsefeden kelama mant tayarak bu alann daha sistemli bir dnce yapsyla hareket etmesini salamak istemitir.34 Bu konuda mantn nemine Bunu bilmeyenlerin ilmine gven olmaz. diyecek derecede bu noktay nemsemitir.35 Bunun altnda yatan temel noktann kelamn insan inancn koruyan bir ilim olmas itibariyle en hatasz bilgi sunmas beklentisinin olduu dnlebilir. nsanlarn uhrevi kurtuluunu amalayan bir alann gelii gzel bir ekilde dnce retmemesi gerektii anlay dnmeye kurallar getirme ihtiyacn dourmutur. Bu kurallar, hem dnme alannda daha derinlere inmeyi salayacak hem de yanllara dmeyi engelleyecekti. Ayrca mantk ilmini kullanrken de Aristonun kulland geleneksel mantk ifadelerinin yerine slam ilimlerinde zellikle fkh ve kelamdaki mehur terimleri kullanmas, gerektiinde de yeni terimler retmesi ve rnekleri bu alanlardan

32 33

Topalol, Bekir, Kelam lmi, s. 28; Sabri, Orman, Gazali, s. 136-139. Gazali, el-ktisad fil-tikad; itikadda Orta Yol, ev., Ik, Kemal, s.12,13. 34 Topalolu, Bekir, Kelam lmi, s.29. 35 Topalolu, Bekir, a.g.e., s. 28.

16

semesi bu konuda getirdii yenilikler arasnda saylabilir. Bu yntemi kullanmas, mantn slami bir grntye brnmesini salayarak Mslmanlar arasnda bunun daha meru bir hale gelip kullanmnn artmasna neden olduu dncesine varlabilir.36 Gazali daha nceki dnemin aksine felsefeye kar Mslmanlarn ierisinde olduu tavrda baz deiiklikler meydana getirmitir. Ondan nce felsefeye ya tamamen ar bir ballk ya da tamamen bir kartlk eklinde tavrlar sergileniyordu. Onunla birlikte baz konularda onlardan faydalanmak gerektii gibi ve baz konularda da onlara muhalif bir tavr sergilenmesi gerektii dncesi yaygnlamaya balad. Ona gre felsefe Snni anlaya hizmet ettirilebilecek bir alan olarak kabul edilebilecei fikri ile beraber bu alanda baz aratrmalar yaplabilir. Ondan nceki kelamclar felsefeyi tehlikeli ve yabanc bir alan olarak grdklerinden felsefeye uzak durmalarnn ve felsefeyi anlamadan ona hcum etmelerinin aksine Gazali bu alan slami ilimler iin faydal hatta metot reten bir alan haline getirmek istemitir.37 Felsefe ile ilgili bu fikirlerine ramen tamamen bir felsefe yanls gibi de davranmam olduu felsefecilerle girdii fikri tartmalardan anlalabilir. Daha nceki slam filozoflarnn aksine Gazali Aristonun felsefesine kendini tamamen kaptrmam onun slam dnyasna yansyan slam akidesi asndan tehlikeli grd btn fikirleriyle mcadele etmitir. zellikle Aristodan slam dnyasna yansyan Tanr anlayyla slam inancna zarar vermektedir fikri ile kar km bunu savunanlar baz konularda tekfir edecek boyuta kadar olay tamtr. slam inancna kar bu hassasiyeti felsefeye kar bir tepki olmaktan ok bu alann Aristo hkimiyetinde olmasna ynelik olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Baz dnrlerin Gazalideki bu tavrn slam dnyasndaki felsefeye ilgiyi azaltm olduu hatta bu alan bir sre sonra tamamen bitirdii ynndedir.38 Gazalinin filozof eletirme yntemiyle felsefenin var olmaya devam etmesi, felsefeye ilgiyi azaltmak yerine bu alan daha meru bir hale getirmesi beklenebilirdi. Gazalinin bu eletirilerinin asl amacnda felsefeye olan ilgiyi artrma olduunu belirtenlerde mevcut iseler de, filozoflarn fikirlerinden dolay tekfire muhatap
36 37

Sabri, Orman, Gazali, s.138. Topalolu, Bekir, Kelam lmi, s.29. 38 Karla, Bekir, Filozoflarn Tutarszl, s. XXVII.

17

olmas, felsefeye olan psikolojik gveni ykaca, dolaysyla ilgiyi de azaltacann haberini vermektedir. Felsefenin doas gerei herhangi bir dini duyguyla snrlanamama mahiyetine sahip olduu iin bu alanlarla uraanlar kfrle niteleme, bu alan dini hkimiyete maruz brakma anlamna gelecei iin felsefenin kendi iindeki gelime yapsn kaybedecei ihtimalini dourabilir. Buradan yola karak Gazalinin felsefenin dn yntemini dinletirme abasna girdii iin felsefenin sahip olduu en nemli argman olan zgr dnmeden mahrum brakt fikrine ulaabiliriz. zgr dnme argman elinden alnm felsefi dn kendisi iin boyun eme anlamna gelecei iin farkl ihtimalleri varsayma kapasitesini yitirecektir. Bu yapdan mahrum edilmi felsefi abalarn tartma alanlarn geniletme ve bunlar dnce dnyas iin bir kazanma dntrme ihtimalini yok edecektir. Gazali filozoflar asndan fazlaca dikkate alnmayan yeni bir dnce alan retirken, bunun kutsalln iddia eder gibi muhaliflerini buna uygun dnmediklerinden tekfirle sulamas dini kesimin bu alandan beklentilerini yok etmi grnmektedir. O, Tehaftte filozoflar eletirisi amacnn sadece iddia edip ispatlamak olmadn, bu yolla kendilerini elikiden uzak gren bu gruba uyar niteliinde, onlar yaptklarndan vazgeirecek bir tarzda olacan sylemektedir39. Onun byle bir yola bavurmas bekli de onun, ilmi kiiliinin devlet adamlar nezaretinde gelimi olmasyla ilgisi kurulabilir. nk toplum birliinin bozulmas endiesi birok devlet adamnn nemsedii bir duygudur. Dolaysyla ama; farkllama sebebi olan felsefenin bilgi yntemlerini eletirmek suretiyle gelitirmek deil toplumun birliini ve akidesini korumaktr. Bazen Gazali hakikat araynda olduu iin btn meslekleri (Felsefe, Kelam, Batnilik, Tasavvuf) renip tecrbe etme gayesinin olduunu sylerken,40 bazen de felsefeyle uramaya balamasnn sebebi olarak bu alan tenkit eden limlerin bu konudaki yetersizliinden dolay bilmedikleri bir eyi eletirmi olmalar sebebiyle topluma fayda salamas asndan bir sonucun elde edilmedii kanaatine dayanarak felsefeyi renmeye baladn sylemektedir41. Mekasid elFelasifeyi filozoflarn niyetlerini ortaya koyup sonra baka bir kitapla da onlar
39 40

Gazali, Tehafut el-Felasife, s.68,69. Gazali, Delletten Hidayete, s. 38. 41 Gazali, a.g.e., s. 47,48.

18

eletirecei vaadi de bunu gstermektedir. Bu eliki gibi grnen durumu kiisel ihtiya ve merakyla beraber yaad toplumun ihtiyalarn bir arada yrtme olarak telfik edenler olduu gibi yaad toplumun problemlerini bilinli olarak i dnyasnda onu hissedip zmeye almtr savunmasyla da karlk verilebilir. O zaman da acaba toplumun felsefeyi eletirmeye ihtiyac m vard diye sorulmas halinde u cevap verilebilir; slam mmetinin siyasi birliinin bozulmaya yz tutmas sebebiyle bat dnyasnda hal seferlerinin hazrlklarnn yapld bir dnemde zgrletirici, bamsz ve farkllatrc felsefi yntemin toplumda oluturaca dnlen yan tesirlerin kaldrma amacna yneliktir. Bu da onun problemlerinin toplum problemleriyle paralellik arz ettiini gsterir42. Onun felsefeyi d kaynakl bir ilim olarak grmesi sebebiyle felsefeye yapt eletirilerle, dier slami kaynakl ilimlere yapt eletirilerin etkisinde, mahiyet farknn olduu dnlebilir. nk bu birinde zeletiri anlamna gelirken dierinde kendi tabiriyle hsmane43 bir tavr anlamna geliyordu. Gazalinin Aristo felsefesini merkeze alr tarzda dnen filozoflara kar tekfir sulamasnda bulunmas onun felsefeyi kelam mantyla anlad ve felsefeyle uraanlarn da bu kaygyla dnmelerini istedii grnmektedir. Bu, felsefe alanna kelami duygular hkim klma anlamna gelebilecei gibi slam dnyasnda kelami alann daha fazla yer etmesine felsefenin de gittike etkinlik yitirecei bir sreci balatm olabilecei dnlebilir. Ayn zamanda Gazalinin felsefe eletirisini kelam bir bakla yapmas, bu iki alan arasnda sonraki dnemlerde etkili olacak bir ilikinin domasna neden olmutur. Mutezilenin kelamla balayan dnce abas tabiat gerei bunun felsefeye dnmesi ve buna kart olma niyeti tayan Ehl-i Snnetin de bu alanlara ilgi duymas bu alanlar arasnda bir ilikinin domasna neden olmutur. Ehl-i Snnetin o dnemdeki nde gelen temsilcisi olan Gazalinin felsefeye kar Ehl-i Snnet kelamn savunmasnn sonucunda daha nceleri kelamdan bile imtina edenlerin felsefeyle uramalarna neden olmutur. Mutezilenin dnce srecine benzer bir tarzda Ehl-i Snnetin deiim yaamas Mutezile ile arasndaki tartmann sonucu olarak tespit edilebilir. Aralarndaki tartmalarn felsefi alana

42 43

Orman, Sabri, a.g.e., s. 78. Gazali, Tehafut el-Felasife, s. 68.

19

kaymas Gazalinin Ehl-i Snneti Mutezileye kar hkim anlay haline getirme abalarnn sonucu olduu sylenebilir. Gazalinin felsefeye ynelttii bu eletirilerden eriata aykr tasavvuf da nasibini almtr. Bununla beraber o, Haris el-Muhasibi, Cneyd-i Badadi, Ebu Nasr es-Serrc ve Abdlkerim el-Kueyr gibi zahirle batn, eraitle hakikati badatran Snni anlaya yaknlatrlm bir tasavvuf geleneini benimsemitir.44 Onun yaratc ile yaratlan arasnda kesin bir ayrm yapm olmas, seyr slukta ykmlln decei bir noktaya ulamann imknsz olduunu sylemi olmas kabul ettii lml bir tasavvufun iretleri olarak deerlendirilebilir. Tasavvufun geni halk kitlelerine yaylmasn ve Snni Mslmanlarn gznde tasavvufun merulamasn ve ycelmesini salamtr. O dneme kadar sufilik Ehl-i Snnetle ayn tarzda dnmekten uzak bir yapda iken Gazali ile beraber bu anlay i ie girmi bir yapya brnmtr. Ehl-i Snnet daha nceleri sufilii eriata aykr bulduu iin onlara ho bakmaz iken Gazalinin tasavvufi yndeki fikrileri sayesinde bu durum deimitir.45 Bundan nce tasavvuf rettii fikirlerde mutedil olma kaygs gtmezken Gazalinin mutedil slam anlaynn sahip olduu derin birikimle deiime uratarak tasavvufu Ehl-i Snnetin kelami mantna uyum salad. Bu etkiden sonra tasavvuf sivri yorumlardan ve zahir kart fikirlerden vazgeerek halkn daha iyi anlayabilecei bir yapya brnd. Bunun da daha nceleri tasavvuf slam dnyasnn belli bir kesiminin ura alan iken bu etkiden sonra slam dnyasnda daha yaygn bir dnme tarz haline gelmesine sebep olduu dnlebilir. Buna bal olarak Gazalinin geni halk kitlelerinin yaamda riayet edecei kurallar ortaya koymak iin ahlak alannda da baz almalar mevcuttur. Bu ahlaki anlay belirleyen temel noktalar altnda tasavvufun zhd ile alakal olarak savunduu fikirler yatar. Gazali, hayatnn belli bir kesiminde yaad ruhsal gerilimlerini tasavvuf yoluna bavurarak atlatmaya abalad iin bu dnemden sonraki savunduu fikirlerde bunun etkisi grlmektedir. Gazali, Cneydi Badadi, Znnun el-Msri ve Bayezid- Bistami gibi ilk dnem sufilerin ve haris el-Muhasibi, Ebu

44 45

Uluda, Sleyman, Gazzali , DA, XIII, 516. Uluda, Sleyman, Gazzali, DA, XIII, 516,517.

20

Talib el- Mekki klasik tasavvuf yazarlar ve bn Sina, bn Miskeveyh gibi filozoflarn grlerinden aktarlm birbirine eklentili bir ahlak anlayna sahiptir.46 Gazali, afii mezhebine mensup biri olmasndan dolay afiilerin fkhna katklar olmutur. Onun usul-i fkh alannda kayda deer eserler vermi olmasna ramen, bu alanda yank uyandracak bir etkiye neden olamadndan bu yn felsefe ve kelam alannda yapt kadar nemli lde bir etki oluturmamtr. Kendi mezhebinde bulunan tercihe layk grleri seip ayrmaya zaman zaman da mezhebe aykr grleri tercih etmi olmas mukallid bir mezhep takipisi olmadn gsterir 47 Gazali slam dncesinin deiik disiplinlerinde kendisinden sonra gelen dnrleri en ok etkileyen kiilerden biri olduu gibi, halk kitleleri tarafndan da en ok ilgi gren bir ahsiyettir. Onun grd bu ar ilginin bir aklamas olarak onun ilimde yetkinlii gsterilebilecei gibi, bunun asl sebebi onun samimiyetine ynelen bir tevecchtr. Gnmzde kendisine daha ok tasavvuf erbabnn sahip kmas, Gazalinin hakikat araynda birok meslei tecrbe ve aratrm olmasna ramen son durak olarak tasavvufta karar klm olmasyla ilgili olsa gerek. Fakat onun erken saylabilecek bir yata (55)vefat etmi olmas, acaba daha yaasayd hakikat aray adna yapt aratrmasnda nihai sonunun ne olaca konusunda bizi tahminlere sevk etse de, bu bizim iin sonsuza kadar sr kalmaya devam edecektir.

46 47

arc, Mustafa, Gazzali, DA, XIII, 504. Karla, H. Bekir, Gazzali, DA, XIII, 526,527.

21

BRNC BLM HRRYET VE RADE PROBLEM

A) HRRYET VE RADE PROBLEMNE GENEL BR BAKI
Tarihin ulaabildiimiz en eski zamanlarna kadar bir problem olarak kaderin insan zihninde var olduu grlebilir. nsan bir ynyle bamllnn izlerini zerinde tarken te yandan kendince bir eyler yapabildiinin de farkndadr. Tarih, bu ikilemden birinin dierine stnlk salama gayretine ahitlik ettii birok anlay kaydetmitir. Eski alardaki birok retiye gre, her ey zorunlu olarak determine edilmektedir. ok tanrl dinlerde zorunluluk veya kader, tanrlarn bile boyun edii esrarl ve hkim glerdi48. lk a mekanist doa anlayna sahip bir filozof olan Demokritos, evrendeki her eyin sadece atomlarn hareketlerinden olutuunu iddia etmitir. Dolaysyla evrenin olu srecinde kesin bir zorunluluun hkim olduunu, yani atomlarn tabi olduu zorunlu hareketlerin insan da dhil olmak zere btn varlkta etken g olduu savna varmtr. Dolaysyla bu dnce, insann kendinden bir ey isteyebilme imknna sahip olmadn, ancak insann ate atomlarnn hareketine bal olarak istek duygularnn olutuunu sylediler.49 Bylelikle canl olan insanla dier maddi varlklar arasndaki fark ortadan kaldrarak insan davranlarn maddenin tabi olduu kanunlarla aklama gayretine girdiler50. Ancak varlklar arasndaki zellik farkllklar gzetilmeden, canl varln davranlarn btn ynlerden aklanabilmesi beklenebilir bir durum olmaktan uzak idi. Organik varlk alannda bir olay tekerrr etmeksizin organizmaya yeni unsurlar katarak onu ileriye gtrdnden dolay ncekilerle sonrakiler arasnda kurduumuz sebep-sonu ilikisi daha karmak bir hal almakta ve sanki basit mekanik hareketlerin tesinde bir iliki ayla karlam oluyoruz. nk insann devaml gelien yn zaman iinde ona yeni unsurlar katt iin her karar insann bizzat yeni rn olduundan nceden hesaplanarak bilinebilmesi mmkn deildir. Her yeni karar her ne kadar eski kazanmlarla yorulsa da an iinde btn
48 49

Meydan Larousse, c.6, s.748. Gkberk, Macit, Telsefe Tarihi, s.37. 50 Yeprem, Saim, rade Hrriyeti ve mam Mtrd, s.102.

22

kazanmlarn bir sentezi deil ayn zamanda yepyeni olmas asndan insann fiillerinde mekanik ilikinin tesinde bir gcn sahibi olduunu bize gsterebilir51 nsann hrriyetini onun iradi hareketlerinde arayan Aristo ise insann d bir tesir altnda kalmadan hareket edebilen bir iradeye sahip olduunu savundu. radi davranlarda yatknln, alkanln, doru grlln genel anlamda etken olmas onlarn karlklar olan ve bizi ktle, arlklara ynlendiren duygular sebebiyledir. Bu iki g karsnda dengeyi salamakla faziletli olabileceini savundu. rademizin bamsz tercihte bulunabilme imknndan bahsederek sz konusu dengenin bununla salanabileceini syledi. Bununla insan davranlarnn bir zorunluluktan ziyade kendinden kaynaklanan d bir etkenden bamsz fakat i dinamiklerle de yakn ilikide bulunan bir insan gcne dayandn sylemi olmaktadr.52 nsan hrriyeti ile ilgili, problemin kkenine inmek amacyla, ilk olarak meselenin balangcna byle bir giri yaplabildii gibi olaya farkl bir pencereden bakabilme midiyle ilk insandan balatan giriimlerle de yaplabilir. Bu girilerden bahsettikten sonra problemin Mslmanlar arasnda ilk nasl ve ne zaman tartldna geeceiz. nsan varlna geleneksel aklamalardan farkl bir aklamayla yaklaan aban Ali Dzgn insan zgrl konusunda problemin ortaya kn ilk insandan balatarak aklama yoluna gitmitir. nsann sahip olduu baz kavramlar onun zgr olduunu bize gsterir. Bunlardan bilmek Allahn deme isimleri rettikten sonra ona sorumluluu ykledii bir kavramdr. Bu kavram insan sorumluluuna temel tekil eden ilk kavramdr. Allahn bilgilendirmesinden sonra onu yasakla karlatrm olmas bilmenin insan tercihlerinde etken bir role sahip olduunun gstergesi olarak kullanlabileceini bize gsterir. Yasa inedikten sonra dem ve Havvann: Rabbimiz kendimize zulmettik. Bizi balamaz ve bize merhamet etmezsen, kaybedenlerden oluruz cmleleriyle suun sorumluluunu yklenmeleri ve ktln msebbibi olarak kendilerinden sulu olarak bahsetmeleri onlarn fiil ileme konusunda bir yetkiye sahip olduunu bize gsterebilir. Tadklar

51 52

Yeprem, Saim, a.g.e., s.124. Yeprem, Saim, a.g.e., s.41-44.

23

pimanlk duygusu da bize sorumluluun psikolojik belirtisi olarak insann bir kudretinden ve irade zgrlnden bahsedilebileceini gsterir.53 Mslmanlar arasnda bir problem olarak ilk nasl ortaya ktyla ilgili yaplan tartmalarda kutsal metinlerin dnda farkl sebeplerin varlna vurgu yapanlarn yannda buna tamamen Kuran ve snnetteki cebri ve zgrlk ifadelerin sebep olduunu iddia edenler de vardr.54 Mslmanlar arasnda insan zrl ile ilgili sorunun daha sonraki siyasi, sosyal ve dini sebeplerin bir yansmas eklindeki izahlar doruluk paylarn tamakla beraber bunun asl, insann kendini anlama abasndan kaynakland ve sonradan dallanp budaklanmas anlamnda siyasi, sosyal ve dini etkilerin varlndan bahsedilebilecei dnlebilir. nk bu problem ne sonraki siyasi ve sosyal olaylarn ortaya karmasyla var olmu ne de vahiyle beraber ortaya km bir sorundur. Peygamber (sav)den nce Araplar arsnda insann kader karsndaki durumu, insan merakn celp etmi ve duruma uygun zmler ynnde admlar attrmtr. Bu zaten var olan problemle ilgili Peygamber (sav)e, mesenlin dindeki zm iin, sorularn gelecei muhakkakt. Dolaysyla insan fiillerine insani yn asndan kaynaklk ettii savunulan kesb kavramna duyulan ihtiyacn salkl bir analizi iin kader tartmalarn Peygamber (sav) dneminden itibaren tezimizin snrl ilgisi dolaysyla detaylarna inmeden genel bir zetini sunmaya alacaz.

B) HZ. PEYGAMBER (SAV) VE SAHABE DNEM

Hz. Peygamber (sav) zamannda kader kapsamnda insan iradesinin nasl anlalmas gerektii konusunda sahabe zihninde beliren soru iaretlerinin varl konuyla ilgili nakledilen hadisler incelendiinde gzlemlenebilir. Cahiliyye devri kader anlaynn daha ok cebri olduu dnlrse, bu zorlayc g karsnda yeni Mslmanlarn kendilerini nasl konumlandracaklar sorunun doal olarak ortaya kaca dnlebilir. Sahabenin Mslman olmadan nce yetitii kltr evresindeki kaderle ilgili fatalistik anlayn kendilerinde

Dzgn, aban Ali, Kelam Aratrmalar 4 / (2006) nsan Yetkinliini Teolojik Olarak Temellendirmenin mkn s. 10-14. 54 Turhan, Kasm, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.30-44.

53

24

oluturduu kader anlayyla, yeni dinin tekliflerini uzlatrma abasnn bu probleme kaynaklk ettii ne srlebilir. Ayn zamanda bir btn halinde olmayan Kurann sadece baz blmlerinin kendilerine ulam olmas ve bu snrl vahiyle de Allahn iradesi karsnda kendilerini ve yapabileceklerini anlamaya alm olmalar da etkilemi olabilir. Belki de Allah kudretinin baskn olarak ilendii ayetlerin kendilerine ulamasyla, bu tereddt hali olumu olabilir. Btn bu ihtimalleri dnmemizin altndaki sebep, genel anlamda kaderle ilgili Hz. Peygamber (sav)e soru soran kiilerin srekli onunla beraber olan mehur sahabelerin deil de dardan gelen ve belki de yeni Mslman olmu veya vahyin az bir ksmna muhatap olmu kiiler olmasdr. Aktaracamz hadis bu sylediklerimizi destekler mahiyettedir. Hz. Peygamber (sav)e bir adam gelerek: Ey Allahn Resul temiz bir ilala tedavi olmak ve korunmak hakknda bize haber ver. Bu Allahn kaderinden bir eyi geri evirir mi? Diye sordu. Buna Hz. Peygamber (sav)in cevab: O da Allahn kaderindendir eklinde oldu.55 Peygamber (sav) sonras ilk dnem sahabelerin arasnda kaderin yanl anlalmasndan gstermektedir. Hz. merin am seferi srasnda veba salgnyla ilgili Ebu Ubeyde ile aralarnda geen diyalog kader konusunda farkl iki anlayn nc belirtileri olarak deerlendirilebilir. Hz mer komutasndaki askerlere veba salgn mahallinden uzaklamalarn emreder. Ve orada bulunan Ebu Ubeydeye de derhal o blgeyi terk etmesini bildiren bir mektup gnderir. Ebu Ubeyde Allahn hkmne boyun eeceini syleyerek blgeden ayrlmaz. Bunun zerine Ebu Ubeyde Hz mere: Allahn kaderinden mi kayorsun? diye sorunca Hz mer Evet Allahn kaderinden yine Allahn kaderine kayorum diyerek cevap vermitir. Hz mer Ebu Ubeydenin bu kader hakknda hatal bulduu deerlendirmesini eletirme amacna ynelik olarak ona u soruyu sormutur. Senin bir deven olsa bir taraf kaynaklanan sorunlarn varln rivayet olunan olaylar

55

Canan, brahim, Kutb-i Sitte Muhtasar ve Tercmesi, XI, 388.

25

sulak bir taraf kurak vadiye insen sulak yerde otlatrsan Allahn kaderiyle otlatm olmaz msn?56 Hz. Ali ile yal bir ihtiyar arasnda geen, benzer bir duruma Hz. Alinin her ey Allahn kaderi ile olmakla birlikte cebir de yoktur dedii rivayet edilmektedir.57 Peygamber (sav) ve Sahabe dnemlerine bu ksa deerlendirmemizi nc blmde ileyeceimiz kesb konusuna bir fikir verebilir dncesiyle iledik ve fakat konumuzun snrlarn ihlal etmemek adna da ksa tutmaya altk. imdi de ayn metodu uygulayarak Emevi dnemi gelimelerine bakacaz.

C) EMEVLER DNEM
Emev iktidar dnemine geldiimizde Mslmanlarn yaad itimai ve siyasi kargaalar slam toplumunu daha skntl bir srece srklemitir. Bu skntlarn, yaanmas gereken bir mukadderat olduu fikriyle de durum daha da girift bir hal almtr. Daha ok insani bir zellik olan iktidar ele geirme mcadelesinin sonucu olarak Mslmanlar arasnda vuku bulan Hz Osmann katli, Cemel ve Sffn savalar olaylarnda taraflar hakllklarn iktidar mcadelesi dediimiz bu insani zaafa dayandramazlard. Bunun iin halk arasnda kendisine dayanld zaman itiraz kabul etmeyecek dayanaklar gerekiyordu. Ve ite bunlarda Kuran ve Snnetten bakas olamazd. Bu iktidar mcadelesinin her bir grubu kendi hakllklarnn ispatlarna ynelik daha nce varm olduklar fikirlere dayanak bulmak amacyla Kuran ve snnetten kendileri iin tezler, rakipleri iin anti-tezler formle etmeye altlar.58 Yaanan bu kargaa dneminde tartmalarn ilki byk gnah ileyenin durumunun ne olacayla ilgiliydi. Sonra bu tartma fiillerin kayna konusundaki bir baka tartmaya kaymtr. nsan iradesinin kaderle ilikisi problemi de bu tartmalarn sonucu olarak ortaya kmtr.59 slam ncesi Araplarda belirgin olarak mevcut olan cebri anlamdaki kader inancnn Emev iktidar dneminde tekrar canland grlr. Bunun sebebi olarak
56 57

bn Sad, Tabakt, III, 283; bn Esir, el-Kamilfit-Tarih, II, 392. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyasi, tikadi ve Fikri Mezhepler Tarihi, s. 105. 58 Watt, W. Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev., Ethem Ruhi Flal, s. 100-103. 59 Topalolu, Bekir, Kelam lmi, s. 21.

26

da Emev sultanlarnda bulunan Arap asabiyetilii duygularnn, Arap ata kltr olan eleri kendilerine daha yakn grmek suretiyle korumu olduklar dnlebilir.60 Emev dnemi yneticilerinin, ilim olarak d kaynakl olduu dncesiyle felsefi ilimlere iltifat etmedikleri ve fakat bunun yannda bir eski kltr unsuru olarak iire oka rabet gsterdikleri vakas da bu dncemizde destek olarak kullanlabilir. Bunlara bir de Emev hkmdarlarnn durumlarna meruiyet kazandrmak iin cebri sylemi kullanarak toplumda oluan memnuniyetsizlii giderme ihtiyac da eklenmitir. Tahkim hilesiyle iktidar ele geiren Emevler zorbalkla sulanm sultanlar grnmnden kurtulmak iin olanlarn Allahn takdirinin dnda olmadn savunmaya baladlar ve muhaliflerini de Allahn takdirine kar kmakla sulayarak susturmak istediler.61 Aslnda zorbalkla sulanm bir rejim, kiinin zgrl ve kaderine hkim olma kabiliyetinden yana aklamalar isteyerek kabul etmez. Bilakis byle bir rejim insan zgrln ortadan kaldran zorlatc bir kader anlaynn arka plannda, yaptklarn temize karma ve devletin banda bulunmasna bir aklk ve hakllk kazandrm olmaktr. Buna gre hakllk, ilahi iradenin byle dilemesinden kaynaklanmaktadr.62 Bylece Allahn iradesiyle halife olmu birine itaatsizlik Allahn takdirine kar gelmi olmak demektir. Allahn kendilerine ltfettii hilafete kimsenin kar kmamas gerektiini ve eer kar karlarsa dahi Allahn iradesinden hibir eyi deitiremeyeceklerini savundular. Bu durum Mslmanlar zerinde derin izler brakan psikolojik etkiler oluturmutur. Mslmanlar arasnda yaanan siyasi kargaalar nlenemez bir hal alnca, Mslmanlar da bu iradeleriyle nleyemedikleri durumun olumasnn kendi iradeleriyle ilikisini kuramadlar. Bylece yaadklar olaylarda etkin gcn iradi olmaktan ok icbari olma ihtimali daha da kuvvet kazanarak icbar taraftar olmayan

60 61

Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 109. Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 101. 62 Claude Salame, Kelm lminin Temellerinde Rasyonalist ve Literalist Akmlar ve Byk Kelam Okullar, s. 206 (ev. Kmil Gne, Marife Dergisi, yl 2, say 1, bahar 2000, s. 197-211).

27

Mslmanlarn dahi kader dncelerinde anlam erevesinin olumas hususunda ynlendirici bir rol oynamasna sebep olduu dnlebilir. Kaynaklarda yer alan kaderle ilgili tartmalarn salt bir gr farkll eklinde deil, fakat sosyal, siyasi olaylarla ve psikolojik durumlarla balantl olarak izah edildii takdirde daha isabetli sonulara ulamak mmkn olabilir 63 Kader konusundaki tartmalar gittike daha detay konularda seyrine devam ederken bunun Allahn baz sfatlaryla ilgisi kurulmaya allarak kader konusunun kapsam geniletilmitir. Bu anlamda Allahn ilmi, iradesi, kudreti, rzk, ecel, gibi konular kaderle balantl olarak tartlmtr. Tartmalarn tabii neticesi olarak farkl dnce ekolleri olumu ve bu ekollerin grleri genel anlamda kar durduklar muhaliflerinin grlerine gre kendilerini konumlandrdklar gibi, onlar bazen de belirledikleri baz prensipler erevesi iinde yer tutmulardr. Bazen de bu grler esas olarak kabul edilen, zellikle vurgu yaplarak zerinde durulan bir nokta erevesinde ekil almtr. Kader tartmalarnn sk sk yaand Emev iktidar dneminde kader konusunda farkl grleriyle dikkat eken ahslardan biri de Cad b. Dirhem olmutur. nsann Allahtan bamsz hr bir iradeye sahip olmayacan syleyerek cebr anlay sistemletirmitir.64 Cebri65 dncenin ilk kurucular ayn blgede yaayan Mukatil b. Sleyman tarafndan kurulan tecsim (benzerlik) dncesine kar olarak, Allahn yaratlmlara benzeyiini nefyetmek amacyla Allahta var olan bir zelliin aynsnn insanda da olmasnn douraca tecsimi tamamen kaldrma adna, insanlardaki btn zelliklerin tamamen mecaz olduklar fikrine varm olabilirler. Cebir dncesini tarih boyunca slam toplumunda etkin bir rol oynadn savunanlar bu dnce biiminin, hem ynetenlerin hem de ynetilenlerin sorumluluktan kama kolayclna imkn tanm olmas sebebine balarlar.

Atay, Hseyin, Kurana Gre man Esaslar, s.92. z, Mustafa, Cad b. Dirhem, DA., VI, 542,543. 65 Cebir kelime anlam olarak insandan fiili nefyederek insana hibir imkn tanmayp, fiilin meydana geliini tamamen Allaha nispet etme dncesini ifade eder. Daha geni bilgi iin bkz, el milel venNihal.1.85. Cebriye ise bu fikri benimseyenlerin alm olduklar addr. Kurucusu Cehm b. Safvan(.128/746) olan cebriye Safvana nispetle cehmiye diye de anlan kelm bir ekoldr. Emevler zamannda horasan blgesinde faaliyet gstermitir. Daha geni bilgi iin bkz. Badad, el-Fark-Beynel-Frak s.211.
64

63

28

Bekli de cebri anlay, ilk dnem i savalarnn zlemezlii karnda treyen toplumdaki gerginlii kaldrmak zere zm olarak dnlmtr. Toplumda oluan psikolojik knt karsnda manevi lider konumundaki baz kimseler toplumu teselli etmek amacyla olup bitenleri ilahi kadere balamak suretiyle bir zm araylarnn neticesi olarak cebri dncenin km olabilecei dnlebilir.
66

lk dnem i savalarna karm, bu sebeple kendini byk

gnahkr hisseden Mslmann i huzurunu temine ynelik hislerle cebre kail olmu olmas mmkndr. Bundan dolay cebri anlayn ortaya kn haricilerin byk gnah konusundaki ar tutumlaryla ilikili dnlebilir.67 Bu dncenin halk arasnda yaygnlamasnn bir sebebi olarak dnemin siyasal iktidarlarnn karakteristik zelliinin katks olduu dnlebilir. Adil olan sultanlarn dndaki dier sultanlar kendilerini herhangi bir mercie kar sorumlu hissetmeksizin hesapsz davranlar sergileyen kimselerdi. Ve ayrca bunlarn iktidarlarn merulatrmak iin Allahn takdirini istismar ettikleri de eklenirse halkn bu iki(Allahn gc, sultann gc) g arasnda bir benzerlik kurmu olabilecei dnlebilir.68 nsann btn davranlarnn nceden belirlendii bunun da insan zorunlu davranlara ittii fikri daha ok insann kendi iradesinin dnda gerekleen olaylarla karlat zaman bu aresizlii karsnda duyduu acizliini hayatnn btne temil etmek ve daha sonra iradesiyle ilgili btn dncelerine bu acizliini temel alarak aklama gayretine girimesidir. Yaadmz olaylarn seimlerimizle ilgisini anlamaya alrken hareket noktamz nemlidir. rnein bamza (Bu durumu toplum iinde dnebiliriz) gelmi olumsuz bir durumun izahn yaparken bu olumsuzluun sregelen bir dizi tercihlerimizle ilgisini kurmaktan ziyade bunu, talihin beklenmedik ters bir olay olarak dndkten sonra bir adm daha ileriye giderek hayatmzda bunun dndaki dier btn olaylar da bu aklayamadmz olumsuz durumun sonucundan hareketle aklamaya almamz sebep olabilir. Bu da bu tr beklenmedik olaylardan ne kadar ok etkilendiimizi gsterir ki bu da suya atlm tan oluturduu dalgalar misali hayat anlamlandrma abamza arpan bir dalga
66 67

Turhan, Kasm, a.g.e., s. 41. Aslan Ali, zgrlk yada Kadercilik, s.95-96. 68 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 101.

29

olmaktadr. Bu dalga etkisi, aslnda kendi seimlerimizin rn olduundan tecrbi olarak hi phe etmediimiz bir ok sonucun varln bize unutturmakta ve tekrar irade hrriyetine olan inan kaybolmaktadr. nsann tercih snrlarn belirleyecek iki durumdan bahsedilebilir. Ya insann kendisinden veya kendisinin tabi olduu sebeplerden kaynaklanan bir zorunluluk bizi snrlayabilir; ya da insan aan mutlak bir varlk (ki bunun ad ister Allah olsun isterse baka bir ey olsun nk insan kendini aan durumlarn tecrbi olarak farkndadr) ile ilgili bir snrlamadan bahsedilebilir. Karmzda seenek olarak bekleyen klardan birini tercih ettiimizde sememizi ynlendiren sebeplerin etkinlii ne dereceye kadardr. Eer seimimiz tamamen sebeplere bal ise buna nasl hr seim diyebileceiz? Sebeplerin ynlendirmesiyle yaptmz seimlerin bize tam bir hrriyet imkn salamad ortadadr. O halde acaba hibir tercih sebebi olmadan yaptmz seimlerimiz var mdr? nsann sebeplere bal zorunlu davranlara sahip olduu tarih boyunca birok filozof tarafndan kabul edilmitir. Sadece yeteri kadar sebep bilgisine sahip olamadmzdan kendimizi hr kabul ediyoruz. zgrlk tam olarak sahip olmadmz eksik sebep bilgimizin bizde oluturduu bir yanlsamadan baka bir ey deildir. te yandan kaytszlk hrriyetini hrriyetin en alt derecesi olarak kabul edip hrriyetin varln savunan filozoflarda vardr. Onlar bu konuda darb- mesel olan boridann eeinin dt gln durumu lehlerinde bir delil olarak kullanmlardr. Bu ayn mesafede btn sebepleri eitlenmi iki ot yn tercihe sebep olacak eitsizliin bulunmayndan alktan len eein dt komik durumdur. Hibir sebepten etkilenmeyen bir seimden bahsetmemizin pek mmkn olmad tecrbeyle gzlemlenebilecek bir ey olsa gerektir. nk yaptmz seimleri u veya bu sebepten dolay tercih ettiimizi kendi kendimize srekli itiraf eder dururuz. te yandan seme esnasnda etkinliini kabul ettiimiz bu sebeplerin seimimizle arasndaki ban zorunlu olduunu kabul edersek insan canl, bilinli bir varlk yerine sebeplerle yolu tayin edilmi bir makine olarak kabul etmi oluruz. nsan fiillerinin determine olmu davranlar olarak aklayan dncenin oluumu, insana tabiatn farksz bir paras olarak bakn bir sonucudur. Hlbuki

30

insann sahip olduu bilin tabiattan ald btn sebepleri deitirmeye veya kendine yepyeni baka bir anlam kazandrmaya muktedirdir. Ulaabildiimiz tarihin en eski alarndan beri cebri anlaya sahip insanlarn varlndan sz etmek mmkndr. Btn ilkel dinlerde ve putperestlerde bu inancn izlerine rastlamak mmkndr. Kuranda cahiliye Araplarnn cebri anlaylar ifade edildikten sonra atalarnn da ayn inanc paylatklar u ayetle vurgulanmtr. Allaha ortak koanlar yle diyecekler eer Allah dilese idi, ne biz mrik olurduk, ne de babalarmz, ne de bir ey haram yapabilirdik. Bundan ncekilerde byle yalanlamlard. (Enam 6/148) ki trl cebri anlaytan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi, evrendeki olu ve yok oluu aklamada temel referans noktas olarak varln madde boyutunda tabi olduu sebep-sonu ilikisinin zorunlulua dayandn kabul etmi olmalaryla ekillenen grtr. Varln zorunlu hareket eden atomlarn varlndan meydana geldiini iddia eden atomcu aklama ile grnen varln aslnda bir tezahr olduunu syleyen idealist filozoflar btn olgularn nceden belirlenmi olduunu dnyorlard 69 Bu anlaytan farkl olarak ikinci bir cebri anlayn farkl bir n kabulden kaynakland sylemek mmkndr. Bu grn ncelii daha ok akn varln tanmlanmamas ve snrlanmamas nceliiyle hareket eden bu gr Allah iin bir sfatlamadan ve inan iinde ona Allahtan bamsz bir hareket alan salayacak olan bir iradeden bahsetmeyi uygun grmediler. nk byle bir durumda insana ait otonum blgede Allahn bir etkiye sahip olmamas, onun snrlanmas anlamna gelecekti. Snrl bir ey ayn zamanda tanmlanabilir, vasflanabilirdi oysaki bu grn asl sahipleri mebbiheye bir reaksiyon olarak ortaya kmlard. Bu ikinci gr olarak adlandrdmz Cehm b. Safvana dayandrlan cebri anlayn eski Arap fatalizmi ile bir bann olmad yle izah edilebilir. 1-Cehm b. Safvann cebri gr ve bu anlay erevesinde olutuunu izah etmeye altmz dier sfat vb. grleri ile Emevi idarecilerinin grleri arasnda farklar olduunu onun grleri sebebiyle Emevi idarecileri tarafndan ldrlm olmasndan anlayabiliriz.

69

Yeprem, Saim, a.g.e., s.88.

31

nk birok Emevi idarecisinin dnsel olarak asabiyet le yakn ilikide olduu ve bundan dolay da Emevi saraylarnda Arap iirinin en rabet gsterilen ey olduu sylenebilir. 2-Eski Arap fatalizmindeki anlayn ncelii akn varln snrlanmas endiesi deildi, onlarn dehr (zaman) adn verdikleri kendilerinden bir eyler alp gtren veya getirip gtrecei belli olmayan bir g tarafndan kontrol edildiklerini dnyorlard. Eski Arap fatalizminin ncelii Allahn snrlanp snrlanmama olmad gibi Wattnda ifade ettii gibi bu anlayn asl kaynakland veya varaca yer ateistik bir anlaytr. Daha ok slam ncesi Arap toplumunun lde yaayanlar arasnda yaygn olan ateist bir fatalizm esasna dayanan dehr inanc, tabi ve sosyal evreden kaynaklanan yaam biiminin oluturduu bir inan trdr. Bu inan l tabiat artlarna teslim olmak zorunda olan bedevi Araplarn yaantsna uygundu. lde neyin ne zaman nasl olaca belli deildir, dolaysyla biraz sonrann sana ne tr bir frtna veya baka bir ey getireceini nceden bilip nlem alman mmkn olmazd. nk lde tabiat olaylar anszn gerekleirdi. Bu tr tabii felaketlerden kaynaklanan karamsar anlayn onlarda oluturduu bir inantr.70 3-Cehmin cebri anlay ile eski Arap fatalizmi arasnda bir ilikinin olmadna dair bir baka kant olarak Cehmin ran asll olmasn gsterebiliriz. Eski ranllarda da cebri anlayn var olduu ve fakat bunun eski Arap anlayndan farkl olarak tanrnn kaza ve kaderine baladklar grlr71 Dolaysyla Cehmin cebri anlay ile ilgili Allaha ar ve lsz imanndan kaynaklandn syleyebiliriz. Eski Araplarn ise dehr anlaylarnn Allaha inanszlkla birleip oluturduu bir determinizm olarak aklanabilir.72 Cebriyenin birok temel dncesinin muhalif grup olan mebbiheye reaksiyon olarak ekillendii dnlebilir. Cebriyenin Allahn sfatlaryla ilgili bakasnda olma ihtimali olan hibir sfat Allah iin kabul etmedikleri grlmektedir. Yaayan, bilen, dileyen gibi sfatlarn Allahla insan arasnda bir benzerlie sebebiyet oluturmas endiesiyle

Watt, W., Montgomery, Hr rade ve Kader, s.129, slam Dncesinin Teekkl Devri, s.108. Daha geni bilgi iin bkz. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyasi ve tikadi Mezhepler Tarihi trc. Hasan karakaya, s.129. 72 Watt W. Montgomry, Hr rade ve Kader s.129.
71

70

32

kar kmlardr. Hatta Allahn ebediyetine halel getirebilir endiesiyle cennet ve cehennemin sonsuz olmadndan bahsettiler. Tek bir ynden de olsa mahlkattan herhangi bir varln Allahn ebediliini paylamas benzerliinin Allahn esiz yceliinde noksanlk oluturacan dndler. Cebri dncenin olumasn bu tr dnemin siyasal, sosyal ve evresel faktrlerine balayan aklamalarn yan sra cebri dnceyi; cebri ifade etme ihtimali olan ayet ve hadislerin, olaylar karsnda insan aczinin, ktmserliinin ve ezilmiliinin insanlarda oluturduu psikolojik durumla birlemesinden doan bir dnce olarak tanmlanmas da tanmlamann bir efrad olarak grlebilir. Kader probleminin ortaya kmas ve bu erevede birok konunun tartlmasnn sebebi olarak aratrmaclarn farkl tezleri vardr. Bunlar slamn i bnyesinden kaynaklanan dini ve toplumsal sebepler ile baka kltrlerle karlalm olmaktan kaynaklana d sebepler olmak zere iki gruptur. Yabanc unsurlarn m yoksa dini unsurlarn m daha baskn olduu tartmalarna dini unsurlarn birinci dereceden nemine yabanc unsurlarn ise sadece zm formlarnn farkllamasna sebep olduu fikri daha kabul edilebilir73 grnmekle beraber esasnda kader probleminin ortaya kmasnda bunlarn hi birinin sebep olmas gereklilii dlmeyebilir. nsan varl, ortaya kmasnn yeter sebebi olabilir. nk insan daha kk yalarda hi bir sebeple karlamadan dahi kendisinin byle bir problemin farknda olduunu bilir.74 nsann fiillerinde mecbur olduunu savunan cebriyenin insan rzgarn nndeki bir yapraa benzeterek ancak fiilin insana nispetinin mecazi olabilecei grne vardklarn biz ancak elimizdeki frak kitaplarndan renebiliyoruz. Cebr grn tam ve mstakil bir kayna gnmze ulam deildir. Allahn mlknde ancak Allahn diledii olur, fikrinden hareketle insan Allahn iradesi karsnda robot olarak gren bir anlay sahibinin, Allahn emir ve yasaklarn, bunlara karlk olan cennet ve cehennemi, Peygamber (sav)in gnderilmesinin anlamn nasl izah ettiinin yan sra onun Emevilere kar yaplan isyana aktif olarak katld gereiyle de bu grlerinin nasl uzlat ile ilgili zihinde baz soru iaretlerinin belirmesine sebep olmaktadr.
Turhan, Kasm, a.g.e., s. 42. Daha geni bilgi iin bkz., rfan, Abdlhamit, slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar,(ev. Saim Yeprem),s.277.
74 73

33

Acaba orta yolu bulma ihtiyac myd iki zt ve keskin kutbun varln gerektiren?

D) MEZHEPLER DNEM
1-Kader veya Mutezil Gr:
Emev iktidarnn kendi lehlerinde olan mevcut durumu merulatrma giriiminin sonucu olarak, mevcut durumun Allahn deitirilemez takdiri deerlendirmesine kar, daha sonra mutezil anlayn be temel prensibi olarak belirlenecek olan prensiplerden biri olan adalet prensibiyle ilk tepkiyi hayat pahasna veren Mabed el-Chen, ve kendisiyle ayn akibeti paylaan Gaylan edDimeki olmutur. lk dnem kaderi anlay sahiplerinin Emevi siyaseti kartlar olarak ve dolaysyla cebri anlaya muhalefetle hareket ettikleri iin kaderi tamamen reddetmi olabilecei dnlebilir. Bu dncenin ilk temsilcisi olarak kabul edilen Mabed el Cheninin Emevilere kar gerekletirilen bnl-Eas isyanna katlm olmas onun kader anlaynn siyasi boyutunun bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.75 Emevilerin yaptklar zulmleri cebri dnce ile merulatrma abalar, muhaliflerini zt bir kutba itmi olabilir. Bu kutbun farl iddetteki tepkilere sahip farkl grup ve kiilerin bazen yaknlamalarna sebep olmu ve yakn zmlere varm olabileceklerine u aktaracamz olay gzlemlenerek varlabilir. Mabed el Cheni ve Ata b. Yessarn sk sk Hasan Basrinin yanna gidip bir seferinde ona: Ey Ebu Said bu yneticiler Mslmanlarn kann aktyor, mallarn gasb ediyor ve sonrada Bizim ilerimiz yalnzca Allahn kaderine gre cereyan ediyor dediler. Hasan Basri de onlara cevaben Allah dmanlar yalan sylyor diye cevap verdi. u aktaracamz baka bir olayda ilk kaderi dncenin kaderi tamamen reddetmelerinin sebebi olarak ne kadarnn tepkisel ve ahlaki kayglarla olduunu bize gsterebilir.

75

zm, lyas, Kaderiye, DA.,XXV, 64.

34

ledii gnahlarn sorumluluundan kaarak cebri anlayla kendini temize karmak isteyen bir kiinin szlerini iiten Mabed el-Cheni tepkisini kader yoktur iler anlktr eklinde gstermitir. Daha sonra bu yolu Vasl b. Ata ve Amr b. Ubeyd takip etmilerdir. Bu ekoln insan hrriyeti hakkndaki grleri iki temel nokta erevesinde ekil almtr. Bunlardan biri temel prensip olarak kabul ettikleri adalet prensibi dieri de akli olarak insann fiillerinde sorumlu olabilmesi iin hr bir iradeye sahip olmas gerektii dncesiydi. Badadi ve ehristani gibi mezhepler tarihisi yazarlar Mutezilenin hayr olsun er olsun, insann fiillerinin kdiri ve hlk olduu konusunda gr birliinde olduklarn aktarmalarna ramen;
76

Badat Mutezilesinin ayn fiilde iki failin

muktedir olabileceini bu iki kadirden biri yaratma ynyle dieri iktisap ynyledir dncesini kabul ederek genel Mutezili dnceden ayr kesb teorisini benimsedikleri grlr.77 Ahlaki sorumluluun temellendirilebilmesi iin insanda Allahtan bamsz olarak yapabilme gcnn ve seme hrriyetinin olmas gerektiini savundular. nsana takatinin zerinde bir sorululuun yklenmesi Allahn adaletine aykr olur. Ceza ve mkfata konu olmas asndan insan fillerinin, Allahn fiilleri olarak deerlendirilen dier meydana gelen hadiselerden farkl deerlendirilmesi gerektiini dndler.78 Kt znde kt olduundan dolay Allah tarafndan yasaklanm iyi de znde iyi olduu iin Allah tarafndan emredilmitir.Allah adaletli davranmak, iyi olan yapmak zorundadr dnceleriyle hareket ederek tanrnn iradesinin uymak zorunda olduu ahlaki kurallardan bahsettiler. Bu kabul ettikleri objektif deer yarglarn Allahn iradesine ncelediklerinden dolay ktln Allaha izafesine imkn olmad kanaatine, mevcut ktl insana veya eytana nispet eden ayet ve hadisleri de kullanarak vardlar. Mutezil dnce Allahn insan fiillerinin yaratcs olmasn uygun grmez. Zulm yaratann zalimlikle vasflanaca kabullerinden dolay insanlarn fiillerinde de ktlk ve zulm olmas dolaysyla insan fiillerini Allaha nispet etmez. nsan
76 77

Badadi, el-Fark beynel-Frak, s.100; ehristani, el-Milel ven-Nihal, s. 45. Watt, W., Montgomery, a.g.e., s.96. 78 Turhan, Kasm, a.g.e., s. 52.

35

mecazi anlamda deil gerek anlamda faildir. Onun fiilini ilemeden nce btn alternatif seenekler iin kullanabilecei bir kudreti vardr. Allah adil olduu iin insanlara uygun olan yaratmas, ykml olduklar eyleri yerine getirebilmesi iin muhta olduu gc vermesi ve engelleri de kaldrmas gerekir. Allahn kullarn maslahatn gzetmesi hikmetinin gereidir.79 Allahn adalet ve hikmetinin ne karlarak irade ve kudretinin snrlandrlmas, Mutezili dncenin insan fiillerinde sorumluluun mantkl bir sacayan oluturma gayretine matuf bir aba olarak grlebilir. nsann kendi gcnn dnda bir iyilie, gzellie sebep olmas dolaysyla dl almas anlalr kabul edilmedii gibi, nsann kendisine ait olmayan bir hata dolaysyla ceza grmesini, yerilmesini de Allahn adaletine yakmayan irkinlik olarak kabul ederler. Dolaysyla insann kendi fiillerinden dolay dle veya cezaya mstahak olmas gerektiini bunun da ancak fiilin gerek failinin insan olmasyla zlebileceini iddia ederler. Mutezileye gre fiillerimiz ortaya kmas asndan bize baldrlar. nsann fiiline sadece kesb ynyle bir balantsnn olduunu dnmenin yanl olacan sylerler.80 k insan fiilinin kesb olarak adlandrlmasn iki ynden sakncal bulurlar. Birincisi Kesb kelimesi lgat manas itibariyle stlah manasndan farkl bir anlamda kullanlmaktadr. kinci itiraz kesb teriminin stlah olarak kullanld anlamn ok mulk ve karmak olduunadr. Kesb kelimesinin szlk anlamnn dnda stlahi bir anlam yklenerek kullanlmasn uygun grmeyen Mutezili limlerden Kad Abdulcebbar bu kullanma ynelik itirazn dier dillerde karlnn olmamas sebebine dayandrmaktadr. Mutezili limler kesbin bu mulk olarak kabul ettikleri anlamna karlk yle bir anlamla anlamlandrmann daha doru olacan sylediler. Kesb insanlara ait fiillerin sonucunda elde edilen eydir. Her kasip ayn zamanda fail de olmak zorundadr. nk kesb fiilin bir sonucu olmas asndan bir faile ihtiya duyar. Mademki kesb fayda veya yarar salayan bir eydir yleyse fiil ilemeksizin

79 80

Turhan, Kasm, a.g.e., s. 63. Abdulcebbar, erh, 363.

36

fiilin sonucunda elde edilebilecek bir eyin varlndan bahsetmek mmkn deildir.81 Mutezilenin insan fiilinde hr ve kendi fiillerini bizzat kendisi yaratt iddiasyla ilgili delilleri daha ok akli olmakla beraber onlar kendilerini destekleyen ayetleri de bulmakta fazla zorlanmadklar kullanm olduklar birok ayetin olmasndan anlalabilir. Yalnz biz bura da rnek olmas asndan birka ayeti aktarmakla yetineceiz. yaratt her eyi gzel yaratan.(Secde 32/7) bu ayete gre irkin olan eylerin onun yaratmasndan olmad kfr ve masiyet gibi irkin olan fiillerinde onun yaratmasnn dnda olduu iddia edilmitir. Ayrca u ayette ktln Allaha nispetinin uygun olmad konusunda kullanlan deliler arasndr. onlardan bir takm kitapta olmad halde kitaptan zannedersiniz diye dillerini eip bkerler. O,Allah katndan olmad halde Allah katndandr derler, bile bile Allaha kar yalan sylerler.(li mran, 3/78) Bu ve benzeri nakli delillerin yannda onlar birok akli delil de kullandlar. nsann iradesini kullanabildiini bizzat yapmakta olduklar ileri gzlemleyerek farkna varabileceinin altn izerek ayaa kalkmak istediinde insann kalktn, su imek istediinde ihtiyacn arzu ve iradesine gre kullandn syleyerek insann bamsz bir ekilde hr olduunu temellendirmeye altlar. Peygamberlerin ancak hr ve mkellef insanlara gnderilmi olmasyla anlam kazanacan, aksi takdirde Peygamberlerin gnderilmi olmasnn ve davetlerini insanlara ulatrmak iin trl zorluklara katlanm olmalarnn mantkl bir aklamas yaplamaz. Allahn emir ve nehiylerine muhatap olan mkellef insann hr bir iradeye sahip olmas akli bir gerekliliktir. Bununla beraber Mutezili dncede gelitirilen insan merkezli kader anlaya Allahn kudretine snrlama getirdii endiesi baz Mutezililerce hissedilmitir. Bundan dolay Badat ve Basra Mutezilesinin ayn fiilde iki failin muktedir olabilme arayna girdikleri gzlenir. Bu araya, Basra Mutezilesinden Abbadn yle bir formlle giritii grlr: Allahn ktle kar olan ilikisini yle bir rnek vererek izaha alr; her ne kadar hamile kalmaya bizzat muktedir deilse de hanmn ocua hamile brakmaya muktedir olan adamn durumu gibi,

81

Yavuz Yusuf evki, Kesb, DA., XXV, 304.

37

Allah ktle kadir olabilir. Fakat ktlk ilemeye muktedir deildir. Bu dnce Muammer ve e-aham tarafndan da benimsenmitir. Bu dnceyle onlar hem Allahn tam snrlandrlmam bir kudret sahibi olduu grne bal kalabileceklerine, hem de benimsedikleri Mutezili dncenin temellerinden birini oluturan adalet kavram erevesinde Allaha ktln izafesinin mmkn olmad doktrinine bal kalabileceklerini dndler.82 Bu onlarn ayn zamanda Allahn baz fiillerin halik olduu halde bu fiillerin faili olmadn dndklerini gsterir. Bu da onlar Allahn ve insan kudretinin ayn fiilde messir olabilecei kanaatine gtryordu. Buna gre bir fiilde iki kadirin muktedir olabileceini kabul ettikleri anlamna gelir ki bu anlam kesb teorisi erevesinin dnda bir anlay deildir.83

2-Matrid Gr:
Bir grubun probleme zm olarak ortaya att zmler bir baka grup iin de tecrbe oluyordu. Hareket noktalarna bu zmlerin eksikliklerini eletirerek kendilerin de doruluklarn bu tecrbelere gre ayarladlar. Bu anlamda Mutezilenin insan sorumluluunu temellendirmek iin insan kendi fiilinin yaratcsdr. Allahn insan fiilinde ne bir takdiri nede bir kudreti vardr, diyerek sorunun zmne kap aralanmasna insan kudretinin Allahn kudretinden daha gl olmu olduu itirazyla Matridinin grleri ekil almaya balamtr. nsann kendi fiilini kendi yaratm olmas her eyi yaratan Allah inancyla uyumamaktayd. Bu durumda Mtrdler insann sorumluluunu kaldrmayacak ve Allahn her eyi yaratm olduu inancna aykr olmayacak bir zm olarak bir fiilin iki ynnden bahsettiler. Bir fiil yaratlma ynyle Allaha kesb edilme ynyle kula aittir. nsann sorumluluu kesb etmi olmas sebebiyledir. nsann ileyecei fiili tercih etmesi iin Allahn onu yaratm olmas gerekiyordu. nk onlar insann yaratma vasfn alarak insan Allahtan tamamen bamsz tek bana hareket edebilecek bir kudreti olmasnn mmkn olmad kanaatindeydiler.

82 83

Watt W. Montgomery, a.g.e., s.103-105. Watt W. Montgomery, a.g.e., s. 105.

38

Mtrdler insann sahip olduu bir irade hrriyetinin varlnn dini ve tecrb bilgilerle anlalabileceini sylediler. mam Matridi Kitabu-t-Tevhid adl eserinde insan yapt fiilde hr ve ksip olduunu bizzat bilir demektedir. Bunu sylemekle o insan fiillerinde serbest olduunu psikolojik bir hal olarak farknda olduunu ve bu uurun farkna i gzlemle varlabileceini gstermeye almaktadr. Yani mam Matridi insan iradesinde hrl kendisinin hr olduu uuruna balamtr.84 nsann kendi fiillerini lehine ve aleyhine olmak zere kendisinin kazandn ve bunlardan sorumlu olmak zere mkfat ve mcazata mstahak olduunu belirten ayetlerle de hrriyetin dini temellerini oluturdular. Bu erevede yle ifade edilen bir anlaya vardlar. insan kendisine Allah tarafndan verilen kudretle fiili kesbedip etmemekte, yani yapp yapmamakta serbesttir Mtrdlerin kulland insan sorumluluuna temel tekil edecek birok kuran ayetlerinden rnek olmas asndan bir tanesini zikretmekle yetinip kaldmz yerden devam etmeyi dnyoruz. Kim zerre kadar iyilik yapmsa onu grr, kim de zerre kadar ktlk yapmsa onu grr. (Zilzl Suresi ayet 7-8) nsan hrriyetine kap aralayan bu iki kantla beraber Mtrdler Mutezil dncenin yanlna ortak olmamak iin insan fiillerinin ilahi irade ve ilmin dnda olmamas gerektiini dndler. Mutezil dncenin adalete ve hikmete aykr olur dncesiyle ktl Allaha nispet etmekten kanmalarna karn, Mtrdler ktln de varlnda bir hikmetin bulunabilecei gerekesiyle gzel irkin her eyin Allahn yaratt dncesine vardlar. Yalnz insann snrl bilgisinden dolay aklnn her zaman Allahn fiillerindeki hikmet ve adaleti anlayamayacan syleyerek, insann bir eyi anlamlandrmada bilgi seviyesinin ve duygularnn sebep olabilecei rlativizme dikkat ektiler. Fiillerin ve eyann iyilik ve ktl bizzat kendilerinde tamalarndan dolay insann, vahiyden bamsz bunlara bilebilecei Mutezili anlay benimsemelerine ramen onlar insan duygularnn sebep olabilecei rlativizme dikkat ekerek bu konudaki ekincelerini ve nbvvetin temellendirilmesi gereini yle bir formlle amaya altlar. Bir eyin doruluu ve yanll u halde bulunabilir. 1) Aklen mmteni (imknsz) olan vahiy de
84

Yeprem Saim, rade Hrriyeti ve mam Mtrd s.289.

39

mmteni grr. 2) Aklen vacip(zorunlu) olan vahiy de vacip grr. 3) Aklen mmkn olan vahiy aklar. te, akl ynlendirebilecek duygular vastasyla yanl davranma ihtimalinin olduu bu sonuncu ksma Allahn da u ayetiyle dikkat ektiini syleyerek bu grlerini desteklemeye altlar85. .bazen size itici, sevimsiz gelen bir ey, hakknzda iyi olabilir ve hounuza giden bir ey de, hakknzda kt olabilir.Allah bilir siz bilemezsiniz. (Bakara, 2/216) Bylelikle Mtrdler, Mutezillerin Allah iin dnd salah-aslah ve adil davrann Allaha zorunluluk getirmesi snrlamasna girmemi oldular. mam Matridi insan fiillerinin yaratlmlyla beraber insan irade ve ihtiyarn kulun sorumlu olmasnn gerek sebebi olarak kabul etmitir. Ona gre Allah insan fiillerinin eitli alternatiflerden birini onun tercihine gre meydana getirir. Bu durumda insan fiillerinin yaratlm olmas ile insann sorumlu olmas arasnda uzlatrlmas gerekli bir problem olarak grlm giderme ihtiyac hissedilmitir. Bu eliik gibi grnen duruma Matridi den bir pasaj aktararak devam edelim. nsanlarn yaptklar eer Allahn halk ise, Allah niin onlar azaplandryor? Denilecek olursa, u cevap verilir: sevaplanmak veya azap grmek, kiinin meydana gelen ie fiilini kullanmasndan trdr, meydana gelen asl iten dolay deildir. lediine gre ceza grmesi, iyilik yapmaya da ktlk yapmaya da elverili olan gcn harcad iindir. Gcn meydana getirdii iin deil.86 Mtrdler insana fiillerini gerek anlamda nispet ederler. Gerekesini de yle aklarlar. Mademki Allahn kullarna emir ve yasaklar ve buna karlk olarak ceza ve mkfat vardr, o halde bunu insanda bulunmayan bir eyle istemek ve bu istee icabete gre karlk vermeyi dnmek Allah iin dnlemez. nk verilecek karln gerek karlk olabilmesi ancak insann fiilinin gerek sahibi olmasyla mmkndr.87 Bununla beraber insan fiillerinin, yaratlma asndan Allaha nispet edilmesi gerektiini savunarak bu konuda Mutezililerle Eariler arasnda orta bir yol seme gayretinde olduklar gzlemlenebilir. Bu grlerine dayanak olan delillerini de
85 86

Gler, lhami, Allahn Ahlakilii Sorunu, s.36-38. ner, Necati, nsan Hrriyeti s. 54. 87 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.294.

40

yle izah ederler. Eer fiil hem kesb asndan, hem de yaratma asndan insana izafe edilirse Kuandaki insanlarn fiilleriyle ilgili Allahn hidayeti, idlali (saptrma), inam (nimet verme) gibi durumlarn izah mmkn olmaz. Matridi insan fiillerinin yaratlma ynyle insana izafesinin mmkn olmadn akli orijinal bir kantla yle izah etmektedir. Eer insan fiilinin yaratcs olsayd akan zaman iinde gerekletirdii bir tercihini beenmedii zaman onu geri evirip tekrar deitirebilmesi gerekirdi. Bunun insan gcnn dnda kalmas yn gsteriyor ki onun ortaya knda srf insann gcyle olmamtr. 88 Matridilerin insana nispet ettikleri fiilin iktisap edilmi olma ynnn nasl bir gle yaplabildiine dair aklamalar da Mutezililerle Eariler arasnda orta yol olarak nitelendirilebilir. mam Matridi insann bir fiili tercih edip onu iktisap etmesi iin iki trl kudretin varlndan bahsetmektedir. Bunlardan biri fiilden nce olup (asl insan sorumluluuna mesnet tekil eden kudrettir) dieri ise fiil esnasnda Allahn kulun tercihine, hrsna meyline gre yaratt fiilin gereklemesini salayan kudrettir.89 Matridiye gre insann ihtiyari fiillerini olumas iin birinci kudret kapsamnda sebep, vesile gibi imkn ve artlarn tam olarak bulunmasyla beraber, ortaya kan alternatiflerden birini seerek onu iktisap etmeye azmetmesi halinde bu kast ve ihtiyara bal olarak Allah onda ikinci eit kudreti yaratr ve ihtiyari fiili gereklemi olur.90 Matridiler Allahn insana fiili ilemesi iin verdii kudretin ihtimali olan btn alternatifler iin geerli olduunu, aksi takdirde Earilerin iddia ettikleri gibi verilen kudret klardan tek bir seenek iin geerli olmak zere veriliyorsa o halde yaplan tercihin zorunlu olma durumu ortaya kar ki bu da insan sorumluluunun temellendirilmesini imknsz klar. Matridi fiilden sorumlu olunmasn tam bir g sahibi insann onu bilinli olarak ilemesi artna balamtr. Kesb terimini de bu anlam karlayacak ekilde anlamlandrmtr. Bu konuda daha ok Earilerle zdelemi olan bu kelimeyi onlarn karmak ifadelerinin aksine daha anlalr ak bir anlam ykledikleri sylenebilir. Eariye gre kesb, Allah tarafndan yaratlan fiil ile kulun ihtiyarnn
88 89

Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.297. Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.305-307. 90 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.306.

41

birlemesidir. Kulun bu kesbe bir etkisi yoktur. Bu yoruma gre kesb de fiilin kendisi gibi, Allah tarafndan yaratlmaktadr. Matridiye gre ise kesb kulun gc ve etkisiyle oluur.

3-Ear Gr:
Ebul-Hasen el-Eari hicri 4. yzyln balarnda mrnn krk yln aralarnda geirdii Mutezili dnceden hocas Eb Ali el-Cbb ile yapt bir tartma91veya grd ryalar92 sebebiyle ayrldktan sonra Snni anlayn kelami problemlerine ilk nce selefi ve daha sonra gittike kendine has bir ekil almaya balayan bir slupla zm arama yolunu semitir.93 Bir ar utan kopan Earinin kendini ayn derecede ar saylabilecek baka bir uta bulmas onda fikri baz sert krlmalar oluturduu gzlenebilir. Her ne kadar gmleimi kardm gibi Mutezili grlerden vazgetim hikyesi onun Mutezileden ayrlp selefi dnceye katlmasyla ilgili rivayet edilse de dnceye yerlemi olan bir eyin karlmasnn gmlek karma gibi deil ve fakat bilinaltna yerlemi nceki kabullerin izlerini zellikle daha sonra hissettirecek ekilde devam edebilecei dnlebilir. Zamanla kendisinde bu yeni kabul ettii fikirle eski dncesi arasnda kprler kurmas gereinin belirecei, dncenin diyalektik karakteristii94 olduu kabul edilirse, kanlmazd. Bu kpr de onun Mutezili anlaytan beraberinde getirdii akli zmlerle onun yeni katld selefi grn tevakkuf anlaynn birlemesi idi.
Bu tartma, kardein ahirette karlaaca durumun amelleriyle ilgisi hususundadr. kardeten biri dindar ikincisi asi ncs daha ocukken lmtr. Buna gre eer ocuk cennetlik ise bunu hak edecek bir ey yapmad halde kazand bir ey olduu iin cennetin Salih amelle hak edilerek kazanld kabulne uymuyordu. Eer cennetlik deilse bu durumda yaatlsayd cennetliklilerin ameline frsat bulurdu itirazna hayr Allah senin ktlk yapacan bildiinden dolay izin vermemitir denilse asi kardein bana da izin verilmeseydi itiraz cevapsz kalacaktr. Dolaysyla Allahn insanlar iin en iyiyi yaratmasnn vacip olduunu iddia ederek Allahn fiillerine bir takm kaytlar koymann ortaya bu ekilde zmsz problemler karmaktadr. Gazali, tikada Orta Yol, s.135. 92 el-Ear, Mutezile kelamnda yetimi bir birey olarak kelami konularda hocalarna sorular sormaya balar. Sorulara verilen cevaplar tatmin edici olmaynca bu ile meguliyeti daha derinlemeye balar. Bir gece kelami bir problemi zmek amacyla kendisine yardmc olmas iin Allaha dua etmeye koyulur. Duasna cevap olarak ryasnda kendisine unlar syleyen Hz. Peygamberi (sav) grr. Snnetime sarlman lazm. te bunun zerine el-Ear, Mutezileden ayrlarak kendi fikirlerini oluturur. Bir Cuma gn Basra Camiinin krssnde, itizal fikirlerinden ayrldn aklamtr. bn Askir, Tebyn Kezibi l-Mfteri fi ma Nsibe il mam Ebi Hasan elEar, s. 148,149. 93 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.201-204. 94 Turhan, Kasm, a.g.e., s.85.
91

42

Mutezili dnce, beeri kavramlarn yetmedii konularda insan idrakini aan baz konularn snrna varmt. Varln karmak yapsn olaylarn hesaplanamayacak kadar snrsz sebeplerini aklla aklama gayretinde olan Mutezili anlay belli bir fikri dnle eitli insanlarn kaderleri arasndaki farll izah etmenin mmkn olmad snrna dayanm olmaldr. yleyse baka bir sistemin daha tatminkr olup olmadnn tecrbe edilme zamannn, bu tr konulara kafa yoran, Eari iin oktan geldii artk sylenebilir.95 Cebri grn hem insana ait hibir g kabul etmemesi hem de insan fiillerinden sorumlu kabul etmesi birok akli ve nakli deliller asndan kmaza saplanyordu. te yandan Mutezili anlayn Allahn adaletini ve akl temel alarak gelitirdii zm ise insan fiilleri alannda Allahn kudretine snrlama getirmi olmasndan Mslman ounluun gnl rahatlyla kabul edebilecekleri bir zm olmaktan uzakt. Hicri 4. yzyln balarnda Mslmanlar arasnda kaderle ilgili iki ar uta mutlak hrriyeti ve cebri savunan dncelerin varln da bu adan deerlendirirsek, Earinin kesb teorisini benimsemesinin, bir yandan insan fiilleri de dhil lemdeki her eyi Allahn mutlak kudret ve yaratmasnn dnda brakmayacak, te yandan ahlaki sorumluluunda temellendirilmesi iin bir ekilde insan bu faaliyete dhil edecek bir formln ortaya atlmas gereiyle ilikisi vard.96 Kesb teorisiyle zdeleen Earilik insana ait bir gcn Allah tarafn fiille beraber yaratldn kabul etmekle beraber bu gcn fiillerden tek bir k iin kullanlabileceini kabul etmekle o halde dier klarn tercih edilme imknlar yok ve dolaysyla insan, gcnn yetmeyecei bir teklife kar mecbur braklm itirazyla kar karya kalmtr97. Bu itiraza Teklif m l yutk (g yetirilemeyecek) caizdir, cevabyla olayn baka bir vehesi alm, durum daha da anlalmas g bir hal almtr98. Bu durumun Allah-sfat anlaynn bir iz dm olduunu syleyenler anlalmazln bir ynnn tasavvur edilen Allah inanc snrszlnn oluturduu belirsizlikten kaynaklandn sylemektedirler99. Fiilden nce gcn olmad grnde olan Eariler insandan ayr bir sfat olarak gcn
95 96

Watt, W. Montgomery, a.g.e., s.170. Turhan Kasm, a.g.e., s. 85. 97 Glck, erafettin, Bklln ve nsan Fiilleri, s.128,129. 98 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s. 208,209. 99 Turhan, Kasm, a.g.e., s.104.

43

varln, insann bazen yapabildiini bazen yapamamas ile ispatlamaya alrlar. Bylece eer insann gc kendisinin z varlnn dnda ise bu onun kendinden olmamasn gerektiren bir durumdur.100 nsan gcnn oluturmaya yetmedii eklinde kabul edilen tezin zorunlu sonucu olarak insan fiillerinin de Allah tarafndan yaratld ortaya kmaktadr. Bu dncesini temellendirirken Allahn ktl nasl irade edip yarataca veya Allah zulm yaratsa zalim olmaktan nasl uzak olaca eklindeki itirazlarla karlamtr101. Bu itirazlara iyi-kt gzel irkin vb. kavramlara Mutezililerin objektif iyi-kt anlayna kar sbjektif bir anlam ykleyerek cevap verme yoluna giden Eari,Allah ktl bakasnn ktl olarak yaratmakta olduundan dolay Allah asndan deil kul asndan bir ktlkten bahsedilebileceini sylemitir. Allahn emir ve nehiylerine gre deer kazanan durumlardan bahsederek ilahi iradeyi her eyin ls olarak kabul ettiklerini sylediler.102 Zlm ve adaletsizlik gibi durumlarn anlam kazanmas onun belirlemesine muhta olduu iin onlar kendi balarna bir anlam ifade edemedikleri gibi Allah iin bu kavramlara snr belirleyerek anlamlandracak daha st bir g olmadndan dolay bunlarn Allah iin kullanlmas dnlemez.103 Earinin kabul ettii Allah anlay kendisini btn grlerinde izhar ettii gibi bu dncesinde de arlk merkezinde olduunu hissettirir. Allah-insan ilikisinde, Allah mlknde diledii gibi tasarrufta bulunan hkmdar gibi dnldnden dolay Allaha snrlama getirmesi muhtemel hi bir anlay kabul grmemitir. Onun mlknde onun irade ve kudretinin dnda bir eyin gereklemesi dnlemezdi. Eari anlayta sebep-sonu arasnda bir gereklilik bann olduu kabul edilmez. Her sunucu Allah sebepten bamsz olarak yaratr. Buna gre atee dokunma ile yanmann meydana gelmesi zorunlu deildir. nk yakma atein zatndan deil Allahn o anda yakma zelliini atete yaratp yaratmamasyla ilgili bir eydir. Bu anlamda Hz. brahimi atein yakmad olayn da delil olarak kullanrlar.

100 101

mam Ebul Yusr Muhammed Pezdevi, Ehli Snnet Akaidi, s.165-176. Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.203. 102 Turhan, Kasm, a.g.e., s.104-106. 103 Eari, el-bane, s.23-25.

44

nsan fiillerinin olumasnda Earnin insan iin kendi fiilinin yaratcs olarak bahsedilmesinin nasl ki Allahn yaratclk vasfna halel getirecei dnlmse ayn ekilde onun insan iin gerek fil denmesinin de ayn tehlikeyi douraca endiesini tad grlr. nk Earnin fail tanmna baktmzda bunun hlik anlamnda kulland grlecektir.104 Bu tanmlar dikkate alndnda Earnin niin Allahtan baka hlik kabul etmedii gibi yine Allahtan baka fail de kabul etmedii anlalacaktr. Earnin kesb tarifinin de yaratmaya gre yapld u cmlelerinden anlalabilir. Fiili kesbedecek bir kasip gerekir ki bu insandr; onu halk edecek bir hlik gerekir ki, bu Allahtr .Allah hareketi yaratr, fakat yartta bu hareketle, hareket halinde olan kendisi deildir. Hareket eden, hareket kendisinde olandr. Ayn ekilde ,Allah iman ve kfr yaratr, fakat kfir ve mmin olarak adlandrlan insandr. K3asip kendinde yaratlm(hadis) bir kudrete sahip olduu iin kesbeder. Dolaysyla kfir kfr kesbeder dediimiz zaman, bu sonradan olma bir kudretle olur, anlamndadr. Durum byle olunca insann herhangi bir zorlanmaya maruz kalmadan fiilini kesbettii anlalmtr. Fakat yaratmas sz konusu deildir. Kendisi yapt iin fiil onun olmu olur, ama onu yaratan Allahtr. 105 Earnin kesb anlay kelamclar arasnda oka tartlan bir mesele olmann yan sra anlalmas pek kolay olmayan bir konudur. Meselenin bu anlalmazlk ynne eletiri oklarn ynlendiren Mutezili lim Kd Abdulcebbar, kelimenin szlk anlamnn dnda stlahi bir anlamda kullanlmasnn, kelime anlamn mulaklatrd itiraznda bulunmutur. Kesb kelimesinin kullanmnn uygun olmad iddiasna bir de yle bir eletiri ile yer bulmaya alr, Baka dillerde bu anlam ifade eden bir lafzn olmay, onun anlalmasn imknszlatraca gibi onun kullanmn da uygun olmadn ortaya karr106. Earnin kesb kavramna yeteri kadar anlalr olmad dncesiyle kar kan baka bir limde bn Kayym el-Cevziyye olmutur.107 ok mulk olduu gerekesiyle bir oklar tarafndan tenkit edilen ve hatta anlalmas zor karmak

104

Yazcolu, M. Sait, Matridi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram, s.56; Kr. Eari, Lma, s. 73; Maklt, s.541. 105 Yazcolu, M.Sait, a.g.e., s.56. 106 Sinaolu, Abdulhamit, Mutezile Dncesinde nsan Hrriyeti, s.206. 107 Yazcolu, M. Sait, a.g.e., s.56.

45

konularda Earnin kesbi kadar mulak tabirinin darb- mesel olarak Mslmanlar arasnda kullanld sylenmitir.

46

KNC BLM KESB KAVRAMI

A) KESB KAVRAMINI HAZIRLAYAN SEBEPLER
Kesb kavramna duyulan ihtiyacn daha iyi anlalabilmesi iin buraya kadar tezimizin snrll kapsamnda ele almaya altmz tarihi seyir iinde genel yaklamlarn meseleye baklarn sebepleriyle beraber zetlemeye altk. Kader probleminin balangcna dair girii nerden yaparsak yapalm insann dnmeye balamasyla beraber her istediini yapamad gereiyle karlamas ve snrllnn, nnde bir duvar gibi durduunun farkna varmas ayn anda olacaktr. Duruma gre bu engellenmiliinin snrlarn bazen kaplaca umutsuzlukla btn hayatna temil edebilir. Bu durumda bazen yaptklarnn kendi tercihinin, gcnn oluturmasyla meydana geldii hissi onu rahatsz etmeye baylaacak ve bu birinci tercihinin doyurucu bir cevap olmadnn farkna varacaktr. Bu da ona fiillerinde bir dahlinin olduunun farkna vardracaktr. Bu fark edile beraber beklide snrn belirlenmesi problemi ortaya kacaktr. nsan iradesinin, gcnn yapp etmelerinde rol varsa bunun etkinliinin snr neydi? nsan iin mutlak bir tefviz(hrlk)den bahsedilebilir miydi? Yoksa insann kendini hr dnmesi bir yanlsamadan ibaret miydi? Eer baz durumlarda hr baz durumlarda cebre tabi olduu kabul edilse bunun snrlar belli miydi? Nihayetinde eklektik bir yaklamn daha tatminkr zmler oluturaca dnlm olabilir, probleme bu adan baklmaya bundan dolay balanm olabilir. nsan kendisini snrlayan bamllnn farknda olduu gibi baz ynlerden de serbest olduunun farkndadr. Bu farkndalk, sebeplerin yeteri bilinmezliinden kaynaklanan bir yanlsama ihtimali olabilecei bir tarafa braklrsa, bu iki zt durum karsnda hangi tarafa meylin bizi yanltan azade edecei seeneklerinden birinin tercih edilmesinin tarih boyunca birinin dierine ncellenmesiyle devam ettii gibi, ayn tarih bu ikisi arasnda kurulabilecek tampon bir blgede eklektik zmlerle bir tarafa meylin getirebilecei hatalardan korunabilme endiesiyle gelitirilen zmleri de kaydetmitir. Tamda bu ihtiyaca cevap olarak ortaya ktn dndmz

47

Kesb kavramnn tahlilini yaptktan sonra bu amaca ne kadar hizmet edip etmediini mahede etmeye alacaz. Paralel fikirlere sahip Kaderilerle Mutezililer insann fiillerinin yaratcs olduuna dair grlerinde kullandklar birok akli delilin yannda bunun toplum tarafndan kabul edilebilir olabilmesi iin asl dini kantlara ihtiya olduunun bilincinde olarak bu iddialarn destekleyebilecek ayetler bulmaya abaladlar. Bu balamda zellikle adalet prensibinin Kurani temellerini kullandlar, ayrca ktln baz ayetlerde Allaha deil de eytana veya insanlara nispet ediliyor olmas bu grn can simidi grevini grd. Buna karn cebri anlayn oluum srecinde reaksiyonu olduunu daha nce aktardmz mebbihi grlerin insan vardrd Allah-kul benzerliini tamamen kaldrmak zere insandan iradeleri dahil her eyi gerekte nefyettiler. Onlar da grlerinin kabul edilebilirliinin dini metinlerde bulabilecekleri yeteri kantlara bal olduunun bilinciyle grlerini destekleyecek ayetler bulmaya altlar. Onlara da Allahn kudretinin ne kadar gl ve benzersiz olduunun baka inanlara
108

sahip

insanlarn

inandklaryla

karlatrlmasnn yapld ayetler

veya Allahn snrsz g ve kudretinin

vurguland ayetler dayanak bulma noktasnda kolaylk salad. Bu durumda insan fiilleri konusunda bu iki grn dnda zm olarak dndkleri kendi grlerinin dini bir dayanaktan yoksun olabileceini dnmeleri mmkn deildi. Bilakis bu son grn dier iki ar u arasnda eklektik bir zm dini metinlerde aramas gerekiyordu. te bu ihtiyaca binaen sarf edilen bu abann sonucu olarak kesb kavramnn kurani bir terim olmak zere bu iki arl ortadan kaldrabilecek bir yapsnn olmas gerekiyordu.

B) KESB KAVRAMININ FLOLOJK ANALZ

1- Lgat Anlam
Lgatte Kesb; rzk talep etmek, toplamak109, alp abalamak, rzk elde etmek iin gayret sarf etmek ve isabet etmek gibi anlamlar ierdii110 gibi bir zarar def eden bir fiil anlamnda da kullanlmtr. Yine eski Araplarda mesleklere
108 109

Gler, lhami, Allahn Ahlakilii Sorunu, S. 112. bn Manzr, Lisanul-Arab, I,716. 110 Zebid, Tacl-Arus, s.373.

48

mekasip meslei icra edenlere de ksip diye isimlendirmede bulunduklar rivayet olunmutur.111 Bu anlamlarnn yannda bu kelimenin ahlaki bir deerin ifadesi olarak kiinin gnah yklenmesi veya o gnah tamas anlamlarn da tad ibn-i Manzur tarafndan belirtilmitir.112 Yine bu kavramn etimolojik tahliline katk salayacan dndmz bu kelimenin slam ncesi Araplarda ki kullanmn nasl olduu fikri, bizi bunun iin adresin eski Arap iirleri olduuna ynlendirdiini grrz. Bu ynelile eski Arap iirlerinde yle msralarla karlamak mmkndr. Medahtuhu felem eksib minhu eyen. onu vdm fakat ondan hibir ey kazanp elde edemedim Fe eksebeni malen ve eksebtuhu hamden o bana mal kazandrd iin ben de ona teekkr ettim113 Bazen de bu kelimenin, baka kelimelerle bir arada deyim niteliinde bir kalpsal anlam iinde kullanldn grmemiz mmkndr. Ma kesebe yedahu/ kiinin kendi elinin kazanc bu kalbn daha ok kiinin elde ettiklerinin bizzat sorumlusu olmas ve tabiri caizse eer kt bir sonu elde ederse kendi den alamaz anlamnda sunucun msebbibi olarak baz kuran ayetlerinde kullanldna ahit olmaktayz.114 Bu kelimenin trevleriyle beraber Kuranda 68 ayette kullanldn grmekteyiz. Bu kullanmlarn geni bir mecazi anlam erevesinde olduu u ayetlerin meallerine baklarak anlalabilir. rnein mesed (111/2) suresinde ona ne mal fayda verdi nede kazand ayetiyle kastedilen Ebu Lehebin ocuudur.115 Bakara (2/2259 suresinde Allah sizi yeminlerinizdeki boboazlktan tr sorumlu tutmaz. Fakat kalplerinizin kesb ettiklerinden sorumlu tutar ayetiyle ise kastedilen manann yine kelime anlamndan farkl niyet ve kast olduu grlecektir. Kesb kelimesinden tremi olmakla beraber kullanld yer itibaryla farkllk arz eden iktisap kelimesi genel kullanm asndan olumsuz kazanc ifade etmekle beraber nadiren de olsa olumlu anlamda kullanld da vakidir. Kesb
111 112

Crcn, Tarifat, s. 184. bn Manzr, a.g.e., I, 717. 113 bn Manzr, a.g.e., I, 717. 114 Zemaheri, Esasul-Belaga, s. 543. 115 Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, IX, 6262.

49

kelimesi kiinin hem kendisi hem de bakas iin elde ettii kazanc ifade ederken, iktisap kelimesi daha ok kiinin kendi kazanc iin kullanlr. ktisap kelimesi daha ok zor ve elde edilmesi ok gayret isteyen bir almann sonucundaki kazanc ifade ederken kesb kelimsi ise daha ok kk ve hatta niyetle bile elde edilebilecek kazancn ifadesi olarak kullanlr.116 Kuandaki u kullanm dikkate alndnda herkesin hayrl kazanc (kesebe) lehine kt kazanc ise aleyhinedir. (Bakara,2/286) Kesb kelimesinin hayrl kazan iktesebe kelimesinin kt kazan anlamnda olduu grlecektir. Ayetin bu kullanmn az nce verdiimiz kesbin kolay iktisabn zor kazanlar ifade etmek zere kullanld anlamyla birletirildiinde, sevabn kazanlmasnn kolay ve hatta dnmekle bile elde edilebilecei ama gnah kazanmann illaki bir gayretle elde edilebilinecei anlam karlabilir. Kesb kelimesinin hadisteki kullanmn da bir ey elde etme anlamnda olduu gibi ocuk anlamn da kapsadn u aktaracaz hadisten anlayabiliriz. Kiinin yediinin ho olan kendi kazancndan olandr. ocuu da kiinin kesbindendir117 Kesb kelimesinin anlam genilemesine mecazi kullanm kadar onun geili ve geisiz kullanma da sebep olmutur. rnein, kesebt malen/ mal kazandmcmlesinde, k-s-b fiili bir muful aldnda olmayan bir eyin istenmesinin sonunda o eyin elde edilmesini ifade ederken; kesebt Zeyden malen/ Zeyde mal verdimcmlesinde iki meful aldnda ise bakasnda bulunmayan bir eyi o kimseye vermek veya elde edecei ey hususunda o kiiye yardm etmek anlamn tar. Kelimeyi baka bir kalba aktardmzda yine farkl bir anlamla karlaabiliriz. Eksebt Zeyden malen / mal kazanmas iin Zeyde imkn verdim cmlesinde olduu gibi.118 Kesb kelimesinin anlam zenginliine onun kurann 68 ayetinde kullanlm ve bazen fakl anlamlarn yklenmi olmasn da sayabiliriz. Ed-Damegani kurann kazandklarndan dolay onlara yazklar olsun (Bakara,2/79) ayetinde kesb lafznn farkl olarak yazma karlnda kazanlan para anlamnda kullanldn, ey iman edenler biriktirdiklerinizin temizlerinden infak edin (Bakara, 2/267) ayetinde ise toplamak anlamnda kullanlmtr. Ayn ekilde farkl bir anlam tamas asndan
116 117

bn Manzr, a.g.e., I,716,717. Buhari, Buyu, 15; Tirmizi, Ahkam, 22. 118 bn Manzr, a.g.e., I, 716.

50

daha nce de aktarm olduumuz mesed suresinde (111/2) kesb kelimesinin ocuk anlamnda kullanldn grmek mmkndr.119 Kuranda geen kesb lafzlarnn hangi anlamlarda kullanldna dair bn Kayym ise kalbin akdi ve azmi, say, amel, ticaret ve mal kazanma gibi anlamlarda kullanldn zikretmektedir.120 Kuranda 68 kez kullanldn daha ncede aktardmz kesb kelimesi bu kullanmlarn 61 tanesinde m ile birlikte kullanlmtr. Bunlarnda 28 tanesinde sadece m vardr, 26 tanesinde bim ve 7 tanesinde ise mimm eklinde olmutur. Kesb kavramnn Kurandaki kullanmn sistematik bir ekilde zetlemek gerekirse bu anlamlar 3 maddede zetlemek mmkndr. 1. Kalbin akdi ve azmi anlamnda Allah sizi yeminlerinizdeki yanlmadan dolay sorumlu tutmaz. Sizi kalplerinizin irtikp ettii yeminlerle sorumlu tutar. (Bakara,2/225) ayetinde kesb azmetme ve kastetme anlamndadr. Fakat bile bile yaptnz yeminler yznden sizi sorumlu tutar (Maide,5/899) bu yatte ise kalbin akit yapmas, kalbin kesbidir. 2. Ticarette mal kazanmak Ey iman edenler, kazandklarnzn ve sizin iin yerden kardklarmzn helal ve iyisinden harcayn. (Bakara,2/267) 3. Say ve amel Allah bir kimseye ancak gc yettii kadar teklif eder. Herkesin kazand hayrn sevab kendine, yapt fenaln zarar da yine onadr. (Bakara, 2/286) kendi yaptnzn cezas olan ameli tadn. (Araf, 7/39) Kesb kelimesinin Kuranda farkl anlamlarda kullanlmas kelamclarn bu kelimeyi teknik olarak bazen amel bazen de niyet anlamnda kullanm olmalarna sebebiyet vermi olabilir. Bu lgat anlamlarnn dnda kelamda teknik bir terim olarak kullanlmak zere kesb kelimesine stlahi anlamlar verilmitir. Bu anlamlardan bazlarnn aktarmyla konun daha iyi anlalacana kanaat getirerek kesbin stlah anlamlarna geiyoruz.

119 120

ed-Demegan, Kamusul-Kuran, s.404. bn Kayym, ifaul-Alil, s.230.

51

2- Istlah Anlam
Kesb, bir yarar celbeden veya bir zarar def eden bir fiildir diye tarif edildii121 gibi, insann menfaat elde edeceini zannederek toplad, fakat sonra kendisiyle zararn celb olunduu eyleri ifade eder, eklinde daha ok olumsuz kazanm anlamnda olduu da ifade edilmitir.122 Kesb insanlarn fiilleri iin kullanlan bir terimdir. Bundan dolay Allahn fiilleri kesb olarak nitelenemez. nk o, yarar salamak ve zarar def etmekten uzaktr.123 Kesb kavram kelami literatrde ihtiyari fiillerinde insan rolnn nasllnn tespit edilmesi amacyla birok Ehlisnnet kelamclarnca kullanlm olmasna ramen Eari ismiyle adeta zdelemitir. Bunda onun kesb kavramn kullanmaya daha ok ihtiya duyduu sav u adan ne srlebilir. Eari bilindii zere krk yana kadarki mrn Mutezili dncenin retildii medreselerde dnemin en iyi saylabilecek Mutezili limlerin yannda geirmiti. Mutezili retinin ulalabilinecek en son mertebesinde grd hocasnn veya kendisinin baz konularda pek de tatminkr olmayan cevaplarnn farkndayd. Dolaysyla bizzat bu mezhebin iinde bu amaz hissetmesi onun baka u noktalarda bir k arayna ynlendirmi olabilir. Mensubu olduu anlayn akl oka nemsemesiyle beraber, insan ile kaderi arasndaki gizemi yeteri kadar anlalr klmad gz nne alnrsa, Earinin neden akln rehberliinden uzak tamamen teslimiyete dayal bir anlaya kaydn biraz daha anlalr bulabiliriz. Earinin bu Hanbel anlaya geiinden ksa bir sre sonra Hanbel akaidi savunmak amacyla kaleme ald el-bane adl eserinde henz sistematik anlamda kesbten bahsetmedii grlr. Kesb konusundaki grlerine daha sonra el-Luma ve Maklt adl eserlerinde yer vermi olmas onun bu tr bir zme daha sonralar ihtiya duyduunun bir gstergesi olarak dnlebilir. u halde Earinin kesb kavramn kullanmaya en ok ihtiyac, Mutezileden ayrlp Hanbellii de ksa bir sre yaadktan sonra muhtemelen problemlere yzde yz bir zmn burada da mmkn olmadnn farkna varmasyla kendince bir ara forml bulma abasnda olduu zamanda olmutur denilebilir. Onun iki gr de en st dzeyde saylabilecek ekilde bizzat tecrbe etmi olmas onu eklektik bir zm en ok kullanmas gereken kii olmasnda rol
121 122

Crcani, a.g.e., s.184. er-Ragp el-sfhani, el-Mfredat fi Garibil-Kuran, s.709. 123 Glck, erafettin, a.g.e., s.188.

52

oynam olabilir.

Veya mteakip Earilerin bu kavram daha ok sistematize

etmelerinden dolay kesb kavram Earilerle zdelemitir denilebilir. Durum byle olunca kesb kavramnn stlah manasnda nasl kullanldn tespit etmeye Earilerin kullanmnn ok nemli bir yer tutmas gerektii ortaya kar. Durum byle olunca Earrinin yapt birka tanmla konumuza devam etmek isabetli olacaktr. Eariye gre kesb; yaratlm bir kudretle mktesipten (kesb eden insandan) meydana gelen eydir.124 Fiili kesb edecek bir kasib gerektir ki bu insandr; onu halk edecek bir hlik gerekir ki o da Allahtr.125 Kesbi tarif ederken kulland ksib kelimesinin kendisi iin kullanld insana zellikle gerek anlamda fail olma zelliini vermediini belirtmi olmas onun fail ile halik ayn anlamda kabul etmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu sebepten insan gerek fail adn alamaz, ancak mecazi anlamda insana fail denebilir. Peki, bu durumda kesbin insan fiilindeki rol nedir diye sorulacak olursa buna ok da ak olmayan bir cevap olarak yle dendii grlecektir. Yaratmann dnda fiilin nitellikleriyle ilgisi vardr. Kesb kavram Eariden sonra Eari mezhebi alimlerince gelitirilmeye allm gittike kesbin tam anlalamayan insan sorumluluu ksmnda HanefiMatridi anlayna benzer bir kullanma kaydn Earinin byk rencisi Kadi Ebu Bekr Bakillaninin yapt tanmda grebiliriz. O kesbin anlalabilmesini yaratma ile ilikisinde anlalabilir bir ban kurulabilmesine balar. Fiilin yoktan var edilmesi aracsz olarak Allaha aittir. Kesbi ise insann fiille birlikte bulunan bir gle fiildeki tasarrufu olarak aklar. Bu tasarrufa sahip olduunu kendisindeki zorunlu hareketleriyle isteine bal hareketleri arasndaki fark hissetmesinden anlar. O insan fiillerinden sorumlu oluu noktasndan hareketle insann fiillerinin kendisine sfat ve hal oluundaki roln belirterek insann gcnn etkin olduu sonucuna varyordu.126 Eariler insan fiillerinin olumasnda insan iin bir kudretin varlndan bahsetmekle beraber asl fiilin olumasn salayan etkenin Allahn kadim kudretinin olduunu zellikle vurgulamlardr. nk ilahi kudret olmadan insan bir ey kesb edemez.
124 125

Eari, Lma, s.75; Makalat, s.221. Yazcolu, M. Sait, a.g.e., s.56. 126 Glck, erafettin, a.g.e., s.195-198.

53

Kesb kavram birok ehli-snnet kelamcs tarafn kullanlm olmasna ramen onun Earilikle zdelemi olmas onu stlahi olarak ilk Earilerin kulland veya bu kavramn Eariler tarafndan ortaya atld gibi bir yanlgya gtrebilir. Bunun tespiti amacyla kesbin tarihesi ad altnda bir baln konun anlalmasna hizmet edeceini dnyoruz.

3-Kesbin Tarihesi
slam toplumunda erken dnemlerde tartlmaya balanm bir konu olarak insann kendi fiillerindeki rol meselesinde insann da bir pay sahibi olduunu ifade etmek zere kesb kelimesinin ilk kim tarafndan kullanld konusu zerinde tartma vardr. Onu ilk kullanann Drar b. Amr olduu iddias her ne kadar Montgomery Watt, Abdurrahman Bedevi ve Cafer es-Subhani tarafndan savunulsa da bunun tam isabetli bir gr olmad Ebu Hanife tarafndan daha nce bu kelimenin kullanlm olduu bilgisine ulalnca anlalacaktr.127 Kesb kavramnn ilk olarak Ebu Hanife tarafndan kullanld tezine kar, Ebu Hanifeye atfedilen eserlerin kendisi tarafndan kaleme alnmad ve daha sonra rencileri tarafnda yazld iin, onlar bu tespitin doru olamadna bu durumu gereke olarak kullanma gayretine girerler. Byle bir itirazn kabul edilecek her ahs iin geerliliini koruyaca bir kenarda dursun, aslnda onun tarafndan yazlmamsa dahi onun bu anlama gelebilecek bir dncesinin olmas ihtimali mantktan uzak bir seenek deildir. Ebu Hanifeye atfedilen akaid risalelerinde kesbden aka bahsettii grlr. Ona gre insana ait btn fiiller Allah tarafndan yaratlmakla birlikte kullarn kesbiyle gerek anlamda meydana gelir. O, Earinin kesb anlayndan farkl olarak ihtiyari fiillerin meydana geliinde insann sahip olduu kudretin tesir gcnden bahsetti. Ebu Hanifenin muhtemelen erken dnemlerde tartlmaya alm insan fiillerinde insann rol meselesine zm bulma gayretiyle Kurandan devirdii kesb kavram, tartmann daha detay konularda seyrine devam etmesiyle gittike nem kazanmtr.128
Turhan Kasm, a.g.e., s.87; Yavuz Yusuf evki,kesb, DA., XXV, 304; Kr. mam Azamn Be Eseri, s.73 Burada yle geiyor: kullarn hareket ve skun cinsinden btn fiilleri gerek manada onlarn kesbidir, Yce Allah onlarn hlikdr. 128 Yavuz, Yusuf evki, a.g.e., XXV,304.
127

54

Bununla beraber Kad Abdulcebbar, kesb teorisini hicri 2. yzyln sonu ile hicri 4. yzyln banda yaayan Drar b. Amra atfeder. Makltnda Drarn konu ile ilgili fikirlerinden bahseder. Eariye gre Drar b. Amrn Mutezileden ayrlnn sebebi, onun, insann fiilleri yaratlmtr ve bir fiil iki failden doar; bunlardan biri Allah olup, O fiili yaratr, dieri insandr o da fiili kesb eder. nsan fiillerinin hakiki faili Allah olduu gibi insan da kendi fiilinin hakiki failidir.129 Drar mensubu olduu mezhebi Allahn kudretinin snrlandrd endiesiyle terk etmitir. Bu yeni konumunda ise o, Allahn kudreti ile adaletini uzlatrma gayreti gsterecektir. nk onun yeni anlaynn artk iki yn vard dolaysyla bir kimseyi sorumlu olmad fiilden dolay cezalandrmann adil olmayacana inanyordu. Watt, Drarn aslnda slam akidesinde mterek olarak kabul gren u anlaytan hareket ettiini sylyor. lemdeki btn hadiseler ve dolaysyla batan sona tarih, Allah tarafndan takdir olunmutur. nk tabiat kanunlarnn sreklilii olmasyd insann davranlar da gerekleemezdi; bu nedenle tabii faaliyetler de Allahn yaratmasdr. Fakat bu dnce biimi daha sonra bir takm kimselerin, insan fiillerin de Allahn takdir ettii inanna sevk etmitir. Drarn bu gr daha sonra Earide kesb teorisi eklinde formle olmutur.130 Bu kavramn Eari ile btnlemi ve onunla beraber mehur olmasnn belki de onun zamanna kadar Ehlisnnet inancnn selefi izgiyle savunma anlayn devam ettirmi olmasyd. Daha nce baz ferdi grler, kesb kavramnn Ehlisnnet inancn ifade etme gereini dile getirmi olmakla beraber, Eari ile birlikte toplumun genelinin bir ihtiyac haline gelmi olabilecei dnlebilir. Bu ihtiyacn Eari zamannda hissedilmesi de bu kavram kullanan Eariyi kesb ile mehur etmitir denilebilir.

129 130

Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 240; Eari, Maklt, s. 281 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s.241.

55

NC BLM GAZALYE GRE KESB

A) GAZALDE KESB KAVRAMININ KULLANILII
Gazalinin insan fiillerinin Allahn sfatlar karsndaki durumlarn aklamak zere kesb kavramn kullandn grmekteyiz. Bu kavram daha ok Snni limlerce, kader meselesinde Allah ile insan arasnda Allahn sfatlarna herhangi bir halel getirmeden, insanlar da fiilin sonucundan sorumlu tutabilmek amacyla bu faaliyete katabilmenin bir zm yolu olarak oluturulmutur. Gazalide kendi dneminde Snni akidenin en byk savucusu durumunda olduundan dolay Snni limlerden kalma bu miras devralaca muhakkakt. Gazalide kesb kavramnn Allahn irade, kudret, adalet sfatlaryla balantl olarak ele alndn grmekteyiz. Bundan dolay onun bu sfatlar hakkndaki grlerini vermekle bu blme giri yapmay dndk. nk gerekte onun ve daha ncede deindiimiz gibi Earilerin asl nemsedikleri ey Allahn sonsuz g ve kudretiyle beraber iradesine ve kudretine bir eksiklik peyda edecek bir durumun izafe edilmemesiydi. Bunun yannda insana sorumluluk paynn nasl karlabileceinin akli ve mantiki delililerini de aramyor deillerdi. Grlerini izah ederken genellikle konuyla ilgili Cebri ve Mutezili grleri verdikten sonra onlarn yanldklar noktalara iaret ederek kendi veya ashabmz dedii Eari gre geer. Gazali kesb konusundaki grlerine baktmzda onun hayatndaki yaad srelerden izler tadn onun el-ktisad adl eserinde yapt aklamalar ile daha sonra tasavvufi dneminin bir rn olan hyasnda yapt izahlar arasndaki farklardan anlalabilir. rnein ktisadta daha ok felsefi ve mantiki deliller kullanrken hyada daha ok teslimiyeti gerektiren imani deliller kullanmaktadr. Bu da Gazalide tasavvufi yneliinden sonra kesb konusundaki grlerini izah ederken vurgunun daha ok cebri unsurlara kaydn bize gsterir. Bu farkn, iki kitab arasndaki ama farkndan kaynaklandn sylemek de mmkn olabilir. Veya pedagojik kayglar sebebiyle olmu olabilir. Yani el-ktisad adl eserini Nizamiye Medresesinde hocalk yaparken yazd iin byk ihtimalle daha ok rencilerinin istifadesini gz nnde tutmu olabilir. Ayn zamanda el-ktisadn MekasidulFelasife ve Tehaftul-Felasife adl felsefi eserlerinden hemen sonra, yakn bir

56

zamanda yazm olmas, buna karn hyasn Badattan kendini daha ok tasavvufa verme amacyla ayrldktan sonra inzivaya ekilerek yazd gz nnde bulundurularak da bu durum anlalabilir. Gazaliye gre insan, fiilinin var edicisi anlamnda yaratc bir zellikle vasflanamaz. Btn makduru ve insann kudretini yoktan var eden Allahtr. Bu durumda takdir edilmi eyler insann kudreti ile ortaya km deillerdir. O zaman insan ile fiilleri arasndaki ba kurmak zere yaratc kelimesi deil ancak bu konuda Allahn kitabna uyularak kesb kelimesi kullanlabilir.131 Gazali kesbi insann sonradan elde ettii bir vasf olarak aklar. Bu vasf tama mahalli olmas asndan onun sevab veya ikab hak ettiini syler. Yalnz bu hak ediin Allahn kaza ve kaderinin dnda olmadn sylemenin dourduu sorunlarn birer sr olduklarn sylemekle yetinir. Bu anlamda Hz. Muhammedin ezeli takdirde en st makam iin Ebu Cehili de daha yaratmadan nce hi gnah ilemedii halde yerin dibine batrann Allah olduunu ancak bizim iin onu anlamaktan ok onun bu snrsz gcnden korkmamz gerektiidir.

B) GAZALYE GRE KESB HAZIRLAYAN UNSURLAR

1- rade
Allah iradesinin ne ekilde tarif edildii insan fiillerinde insana biilecek roln belirlemesi asndan nemlidir. Buna gre insandan sadr olan ktlkler Allahn dilemesi ile mi oluur, yoksa Allahn dilemesinde ktle yer yok mudur? Ktlk istemek kt olmay gerektirir prensibiyle hareket edip Allah srf iyilik ister ktlk kulun kendisinden veya baka eydendir denilse o zaman dnyada cereyan eden masiyetlerin, btn er ve ktlklerin Allahn iradesinin dnda gerekletiini iddia etmek anlamna gelecektir ki bu durumda dnyadaki olaylarn ekserisini ktln tekil ettii dnlecek olursa bunun Allahn dilemesinin dnda gerekletii halde Allaha acziyeti nasl izafe etmeyecei sorunu ile karlalm olunur. Eer Allah mlknde istediinden baka bir eyin vuku

131

Gazali, el-ktisad fil-tikad; itikadda Orta Yol, ev., Ik, Kemal s.69.

57

bulmad kudrete sahiptir.132 Prensibiyle hareket edilip Allahn iradesinin dnda bir eyin gereklemesi sz konusu olamaz denilirse, Allah hem ktlklerin olmasn murad edip sonrada onlar yasaklyor mu? Sorusuna cevap verilmesi gerekecektir.133 Biz burada irade ile ilgili konumuzun dna taacak detay bir tartmay aktaracak deiliz, fakat iradenin genel hatlaryla tanmn verdikten sonra kesb kavramnn anlam erevesinde oluturduu yansmalar anlatmaya alacaz. Bu balamda Gazalinin irade ile ilgili aklamalarnda bunun hadis mi kadim mi veya iradenin ispatyla ilgili detaylarn konumuzun dnda kalacan belirtmek istiyoruz. Szlkte semek, dilemek, istemek anlamlarna gelen irde Allahn kemal ifade eden sfatlarndandr.134 rade yarar inancnn takip ettii ynelitir. Bir baka deyile herhangi bir ekilde kendisinden fiil meydana gelen bir hali canlya gerektiren sfattr. Bir iin meydana gelmesini salayan bir sfat olduu iin maduma (yoklua) taalluk eder.135 rade ile e anlaml olarak kullanlan meie de, istek, dileme anlam tamaktadr.136 Gazali ise iradeyi kudretin makdra iktirann(yaklamasn) gerektiren ey olarak tarif eder.137 Allahn iradesi kadimdir, hadis varlklar ancak kendilerine taalluk eden bu kadim irade ile hadis olmulardr. Hadis varlklarn ztlarndan ayrt edilebilmeleri iin bir mreccihe(tercih ediciye) ihtiya vardr. nk iki zttan birine nispet edilmesi iin varln bizzat kendisinde bir sebep yoktur. Bu sebebin ilim veya kudret sfat da olmas sz konusu olamaz. Bu tercih edicinin kulland sfat irade sfatdr. Bunlar ayrca tarifine ilave ettikten sonra onun u noktaya dikkat ektiini grmekteyiz; Allahn iradesi btn hadis varlklara taalluk eden bir sfattr.138 Allahn iradesinin muln anlatmak zere ihyasnda da u pasajna yer vermektedir. Hadisat yneten ve dzenleyen Allahn diledii olur dilemedii olmaz. Hibir ey bir an iin dahi olsa Onun iradesinin dna kamaz. lemin bir zerresini hareket ettirmek veya durdurmak zere btn insanlar, cinler, melekler ve
Gler, lhami, a.g.e., s.50; bu cmle Eari lim olan sferain ile Mutezili lim Kad Abdulcebbar ile tartmalarnda kulland bir sz olup irade ile ilgili genel Snni anlay zetler mahiyettedir. Kr., Subki, Tabakatu-fiyye, III, 114. 133 Gazali, a.g.e., s.78-80. 134 bn Manzur, a.g.e., III, 191. 135 Crcani, a.g.e., s.26. 136 bn Manzur, a.g.e., XV, 282. 137 Gazali, a.g.e., s.80. 138 Gazali, a.g.e., s.75,76.
132

58

eytanlar bir araya gelseler, yine de Allahn iradesi ve meieti olmakszn, bunlara gleri yetmez.139 Gazali byle bir durumda Allahn irade ettii bir eyi nasl yasaklayaca? Ya da nasl olurda Allah masiyeti, zulm ve irkin olan yasaklad halde onlar murad edeceini? Ayrca Ktl isteyen bir kimsenin nasl sefih olmayaca? Allah iin aslah olan yaratmak dururken neden cimrilik edip aslah olmayan yaratsn? Gibi sorularn cevap beklediinin farknda olduunu fakat btn bunlarn cevapsz olmadn sylyor. 140 Gazali, Mutezili grn irade anlayna iki adan eletiri getirmektedir. Bunlardan birincisi: onlarn Allah bir mahalde bulunmayan hadis(sonradan var olma) bir irade ile murid(isteyen) olmasdr demeleridir. Eer irade gerekten Allahn zat ile kaim deil ise, bu durumda Allahn bakas ile kaim bir irade ile murid olmas gerekir ki bunun da Allah iin dnlmesi mmkn deildir. kincisi: bu sonradan ortaya kan iradenin niin zellikle o zamanda ortaya kt meselesidir. Baka bir irade ile olduu dnlse ayn eyin onun iin de geerli olaca muhakkaktr. Bu iddiann byle sonsuz bir teselslden kurtulmasna imkn yoktur. Ayrca Allahn zatnn hadise mahal olmasnn mmkn olmadn syledikten sonra Allahn irade sfatnn kadim olmasnn kanlmaz olduunu ve bunun hadis varlklara taallukunun kendilerine benzeyen ztlarndan ayrmak iin zorunlu olarak gerektiini sylemitir. 141 Gazali, Mutezili anlayn temele ald Allahn adaletiyle ilgili baz ahlaki ilkelerin Allahn irade ve kudretine getirdii snrlamalardan dolay kabul edilemez olduunu syler. Allahn fiilleri iin ne srlecek hibir gereke o fiilin olmasna sebep olamaz nk an yce olan Allah her eyden mstanidir. Gazali, Yukardaki sorularla karmaann oluturulduunu ve fakat bu konu ile ilgili kullanlacak terimler yeteri kadar anlalrsa bizim kastetmek istediimizin hakll ortaya kacaktr diyor. Bu amaca binaen vcip, husun-kubuh ve hikmet lafzlarn aklanmas gerektiini sylyor.142

139 140

Gazali, hya, I, 109. Gazali, el-ktisad fil-tikad; itikadda Orta Yol, ev., Ik, Kemal s.80. 141 Gazali, a.g.e., s.77-79. 142 Gazali, a.g.e.,, s.118,119.

59

a) Vacip
Gazali vacibi yle tarif etmektedir; terk edilmesinde ak bir zarar bulunan fiildir. Eer bu zarar hirette olacak ve bu da eriat vastasyla biliniyorsa buna vacip denilebilir. Eer bu zarar dnyada ise ve bu da akl ile biliniyorsa, buna da bazen vacip demek mmkndr. kinci bir anlamda ise kartnn muhal olmas anlamnda kullanlmasdr. Bu durumda Mutezileden bir grubun yaratmann ve yaratmadan sonra teklifin Allaha vacip olduunu ileri srmeleri u anlama gelmektedir. Bu dnyada veya teki dnyada grecei bir zarardan dolay ya da kartnn muhal olmasndan dolay Allah iin teklif ve yaratmann vacip olmas gerekir ki Allah iin byle bir zararn dnlmesi muhaldir.143 Eer bizim burada kastettiimiz; yaratma ancak yaratklarn faydas iin Allaha vaciptir. Yoksa Allaha raci bir fayday kast ediyor deiliz. Derlerse bu durumda onlarn u yanla dmekten kurtulamadklarn grmekteyiz. yaratklarn faydas iin sz illet(neden) bildirmektedir. Hlbuki tartma hkm konusunda olup asl aklanmas gereken vaciptir hkm ile neyin kast edildiidir. Zaten yaratmada yaratklar iin bir faydann varln kabul edebileceimiz gibi teklif iin de bir faydasnn olabileceini kabul edebiliriz. Fakat itirazmz, bakasna faydas olan bir eyin nasl oluyor da sanki faydas Allaha imi gibi bunun Allaha vacip olmasn gerektirdiini iddia etmenizedir.144 Gazali, Allah hibir teklif sunmadan kullarn lutfundan sevaba ulatrsayd hayr hakkmzla kazandmz bizim iin daha tatldr deyip Allahn bu ltfuna kar byklk m taslayacaktk; tabi ki hayr. Hatta tekliften sonra kazanlan sevabn tamamen kazanlan bir hak olduunu dnmemiz dahi doru deildir. Mesela acaba kulun kendisiyle sevaba ulat bir ii yapmasna, itaat etmesine sebep olan ey nedir? Bunun hakikatte kendi varlndan, kudretinden, iradesinden, organlarnn salamlndan ve itaat nedenlerinin hazr ve tam olmasndan baka bir sebebi var mdr? Yoksa btn bunlarn menei Allahn fazl ve nimetlerinin ihsanndan baka bir ey deil midir?145

143 144

Gazali, hya, I, 111. Gazali, el-ktisad fil-tikad; itikadda Orta Yol, ev., Ik, Kemal s.128. 145 Gazali, a.g.e., s.127-129.

60

Bu durumda Gazalinin kul sevab hak etmez Allah ona ltfundan verir grne temelde her eyin sahibinin Allah olmas sebebiyle nihai noktada Allaha dayandrlmas gerektiini kabul etmesiyle vardn gryoruz. Her eyin temelde Allaha izafesinin yapld bir anlayta insann iradesinin, kudretinin, kesbinin bunun dnda tutulmas dnlemezdi. Dolaysyla insann irkin fiilleri dhil kesb ettii btn fiilleri Allahn iradesinin dnda deildir. Fakat bu Allahn ktle rzasnn olduu anlamna gelmemekteydi. Allahn bir eyi murad etmesi ile ona rza gstermesi fakl olup murad etmesi bir nevi izin ve imkn vermesi anlamnda kullanlmaktayd.

b) Husun-Kubuh
Gazali husun kelimesinin de yanl anlamlandrlanlar arasnda olduunu sylemektedir. Eer bu kelime de doru bir ekilde anlalacak olsa Allaha iyiliin veya ktln nispetinde karlalan sorunlarn ortadan kalkacan sylemektedir. Buna gre bu kelimenin anlamn u taksimatn fehme daha yaklatracan sylemektedir: Husun lafznda manann oynad rol, fail ile ilgili fiilin ksma ayrlmasnda grlr. Bunlar: 1. Fiilin failin gayesine uygun olmas 2. Fiilin failin gayesine aykr 3. Failin bu fiili yapmasnda veya terk etmesinde hibir gayesinin bulunmamasdr. Bunlardan failin gayesine uygun olan fiile husun (iyi) failin gayesine aykr den fiile kubuh (kt) failin gayesine uygun veya aykr olmayan fiile de abes ad verilir.146 Allaha izafesine Mutezililer tarafndan itiraz edilen kubuh veya abes fiillerinin aslnda failinin gayesine gre veya eer bu fiil bir kimsenin gayesine uygun, bakasnn gayesine aykr ise, uygun olduu kimse iin bunun iyi aykr olduu kimse iinse bunun kt olduu ortaya knca itiraznda cevaplanabilir olduu anlalmtr. nk bu durum iyi ve ktnn uygunluk ve aykrlklarna gre deiken birer izafi durum olduklarn ortaya karmtr. Bunlar bir ahs ile
146

Gazali, a.g.e., s.119.

61

ilgili durumlara gre deitii gibi durumla ilgili gayelere gre de deiirler. rnein bir hkmdarn ldrlmesi btn dmanlar tarafndan katilin bu fiili iyi karlanrken dostlar bunu kt bir fiil olarak karlarlar. Durumlarn deimesine veya gayelerine bal olarak izah etmeye altmz bu izafi durumun mana deiiklii, gzellii ve iyilii hislerle anlalabilen fiiller iin de geerli olduunu grmekteyiz, mesela yaratl itibariyle siyah (veya herhangi bir renk) renge kar sempatisi olup esmer eylere kar ilgisinin dier renktekilerden daha ok olmas gibi147. Husun lafzndaki bu izafi anlamn baz kimseler tarafndan farkl kullanlmalarna sebebiyet vermitir. Dolaysyla kimi insanlarn dnyadaki gayelerine uygun grdkleri eyleri iyi olarak deerlendirdikleri grlrken, kimi insanlarn ise ahirette kendi gayeleri iin uygun olanlarna iyi dedikleri grlecektir. Fakat kendisinin ve byk ihtimalle Earileri kastederek taraftarlarmz dedii kimselerin bunlarn tersine eriata daha uygun bir dncede olduklar iddia ederek unu sylemektedir; iyi, sadece ahiretteki gayeye uygun olan fiile hastr.148 Gazalinin yukardaki grlerini kendisinden iktibas ettiimiz kitabnn elktisad fil-tikad olduu, bu kitabn da Badat Nizamiye Medresesinde daha ders verdii sralarda yazd gz nne alnrsa buradan u iki sunucu karmak mmkn olabilir. 1Onun bu grleri tasavvufi yoruma o kadar uygun ki aslnda Gazalinin yaps, en batan beri, babasnn kendisini teslim ettii sufi arkadann veya dier evre faktrlerinin etkisiyle, tasavvufla yorulduu iin hakikati arama abasnda hakllklarn test ettiini syledii drt grten biri olan tasavvufa kar yaknl bu sebeplerden dolay hissettii sylenebilir. Bundan dolay da tasavvuf onun varmak istedii en kuvvetli ihtimal olarak hayatnda durduu iin, hakikat aratrmasnda nihai olarak tasavvufta karar klmtr. 2Ya da onun tasavvufi hayatnn daha henz balamad bir zamanda bile, bu kadar tasavvufi yoruma yakn fikirlere sahip olmasn, onun mensubu olduu Earilik mezhebinin tasavvufi dnceye ne kadar ok msait olduuna balayabiliriz.

147 148

Gazali, a.g.e.,, s.119. Gazali, a.g.e.,, s.120.

62

yi ve ktnn izafi durumlarn bu ekilde akladktan sonra yle bir itirazn gelebileceinin sylyor; sizin bu sznz, husun ve kubuhun gayelere uygun veya aykr olmasna racidir. Mesela biz, akll olan bir kimsenin hibir faydas bulunmayan bireyi iyi grd halde, faydal olan dier bir eyi kt olarak karladn grrz Mesela helak olmasna ramak kalm bir insan veya hayvan gren kimse bir yudum su ile de olsa onu kurtarmay iyi bir fiil olarak grr. Hlbuki o, bunu yaparken belki de eriata inanmamakta, dnyada bu fiilinden dolay bir karlk da beklememektedir. Ayrca bu adamn bu iyilii insanlarn gznden uzak olarak yaptndan, onlardan herhangi bir vgy de beklemesi sz konusu deildir.149 Bu itirazda bulunmann ahlakta baz srlarn, ince detaylarn farknda olmayan kimseler tarafndan yaplabileceini sylemektedir insan yaratlna dair onun duygusal hassasiyetinin ve inceliinin bilgisine vakf olanlar bilir ki eriata inanmayan bir kimsenin g duruma deni kurtarmay, kurtarmamaya tercihi meselesinde insann psikolojik yapsndan kaynaklanan, yaratl gerei hissettii sknty gidermesi ile ilgilidir. nk byle bir sknt ierisinde grd birisiyle ya kuraca empati sonucu kendisinin de byle bir durumunun olabilme ihtimalini dnerek bu kurtarmamann kt bir davran olacan o an nefsinde tecrbe ederek farkna varr. Daha sonra yine empati yoluyla eer onu kurtarmazsa o kimsenin kendisi hakknda dnebilecei kt eyleri dnr bunlarn kendisinde uyandrd skntdan kurtulmak iin kendini bu empati yoluyla yerinde hissettii kimseyi kurtarr. Eer hayvan kurtarmada bu tr bir eyin sz konusu olmad sylense, bunu insann tad hassas duygulara balayabileceimizi syleriz. Bir an iin insann byle bir hassasiyetinin olmadn dnsek dahi insanlar arasnda gzel ahlakn ald vg sayesinde gzel ahlak insannn sempatisini kazanm ve dolaysyla bu insan iyiyi yapmaya ynlendiriyor denilebilir. Ayrca bu g durumdan kurtarma ve kendini skntya sokma iinde farz edelim ki hi kimsenin bu durumda haberdar olma ihtimali de yok, (ki bu tr durumlarda insanlar genelde sonradan duyulaca ihtimaline gre hareket ederler) Bu durumda da insann bu tr seeneklerle karlatnda akl, onun hibir vg almasnn sz konusu olamayacann farknda olsa dahi insan vgy daima buna benzer davranlara
149

Gazali, a.g.e.,, s.124.

63

bal olarak renmitir. Onun iin her ne kadar akl vgnn bulunmadn bilse de, yaratlnn gerei olarak vgye ve ona bal olanlara temayl gstermekten kendini alamaz. Mesela insann yemesinin mmkn olmad bir yemei tahayyl ettiinde aznn sulanmas gibi veya genlik alarnn getii memleketi sevmesi gibi hlbuki aklmz una emindir ki orada o genlii tekrar yaamamza kesinlikle ihtimal yoktur.150 Yukarda sylediimiz rneklerin benzerlerini, insan ahlak ve adetleri incelendiinde saysz derecede ok olduklar grlecektir. Bu da gsteriyor ki insan yaratlnda mcerret vehim ve hayalin nemli bir yer kapsamaktadr. Baz alkanlklar yardmyla da bunlarn akli hkmlere ou zaman galebe alarak onlar ynlendirdii sylenebilir.151 Gazalinin bu kadarn vermekle yetindiimiz daha uzun uzadya anlatt ktlk bir zarardan saknmay, iyilik de bir menfaate bal olmakszn anlalamaz teorisini, Mutezilenin, insan fiillerinde kfr, masiyet gibi ktlkleri tad iin, ktln herhangi bir ekilde Allaha izafe edilmesi yanl olup, Allaha yakmayaca, dolysyla mademki Allah ktl yaratmamtr o halde insan kendi fiilinin yaratcsdr, dncesine karlk gelitirmitir. nk Allah iin bir zarardan saknmak veya bir menfaate ulamak sz konusu olamaz. Her eyden mstani olan Allah iin bir eyin salayaca fayda olamayaca iin ktlnde brakaca bir zarar mmkn olamayaca iin btn bunlar aslnda ntr olup daha sonra izafi olarak deer kazanmaktadrlar. Onlarn kazand bu deerde srf aklla hissedilebilen bir anlam olmayp insan btnl iinde dier hassalaryla beraberdir. Gazali evrendeki ktln sbjektif bir deer tamasndan dolay bir olaya tamamen kt demenin mmkn olmadn sylemektedir. nk gazali ktlkleri ya iinde gizli iyilikler tayan srlar olarak anlamlandrmaktadr veya isabet eden eyin Allahn btn ynleriyle ngrd ilahi dzeninin bir paras olmas dolaysyla o ey ancak adaletinin bir gerei olabilecei eklinde anlamlandrmaktadr.

150 151

Gazali, a.g.e., s.124,125. Gazali, a.g.e., s.126.

64

c) Hikmet
Gazaliye gre insan iradesiyle ilgili dncelerde mezheplerin yanl fikirlere kaplmasnn en nemli nedeni bu konudaki fikirlere yn veren kavramlarn doru bir ekilde anlalmamasdr. Kavramlarn yanl tanmlanmas beraberinde bu kavramlarn ierii ile ilgili olarak oluturulacak baklarnda yanl bir mecrada akmasna neden olmaktadr. Temel noktann yanll sonraki balantlandrmann ynn de bozacaktr. Bu nedenle, Gazali, ilk nce bu kavramlarn nasl anlalmas gerektii noktasn netletirmeye alarak bu konudaki yaklamn nasl olmas gerektiini gstermeye almaktadr. nsann eylemlerini muhteva olarak etkileme ihtimali olan kavramlardan biri de hikmettir. Hikmet kavram eer doru ieriklendirilmez ise dayanak olaca noktann muhtevasn doru bir ekilde belirleyemeyecektir.152 nsanlarn kendi eylemlerinin hikmet lsnde yapmaya almalarnn bu kavram iin yeterli bir tanmlama arac olamayacan ifade eden Gazali bu konuda muhaliflerin aksine farkl bir tarzn ierisine girmitir. Gazaliye gre insanlarn hikmeti amalam olmalar onlarn bu konuda net bir hikmet anlayna sahip olduklar anlamna gelmez. nk insanlar arasndaki psikolojik farkllklar bu konuda kavramn anlamn net bir tanma gtrecek bir objektiflikte deildir. Bu durum doal olarak iyi ve ktye mecra kazandracak bir kavram olan hikmetin buradan yola karak tm varlkla ilgili bir baka bu ekilde dayanak yaplmasnn doru olamayaca aktr. nsanlar arasndaki farklln bu kavram belirsizletirmesine msaade edecek bir yaklamdan kanmas gerektii anlayna sahip olan Gazali, hikmeti her eye objektiflik kazandracak bir tarzda bu kavram ele almaya almtr.153 Bunu da insanlarn hayatta farkl gayelerinin olduunu bu nedenle bunu tam olarak herkesin kabul edecei bir noktaya tayamayacaklarn ifade ederek yapmaya almaktadr. nsanlar arasndaki farkl amallk beraberinde insanlarn hayatn temel noktalarn da farkl bakla deerlendirmelerine sebep olacaktr ki bu durum hikmetin herkese greliliini zorunlu olarak kabulne neden olmaktadr. Bu da insan iradesinin anlalmasnda bavurulacak bir kavramda temelde bir sapmay sonu olarak getirecektir. Ayrca insanlarn bir durumu varlktaki her olguyla ilikilendirme
152 153

Gazali, a.g.e., s.121. Gazali, a.g.e., s.121.

65

kapasitelerinin eksik oluu varln tmne yansyan anlam kavramalarnn nnde ciddi bir engel olarak durmaktadr. nsann vehim gibi kiiyi asl derinlikten uzaklatran bir zellii kendi iinde barndryor olmas onun hayatn tmne hkmeden asl nedenden uzaklatrp tali nedenler zerinde yorum yapmasna neden olmaktadr. Bu da ktlk ve iyilik noktalarnn insanlar arasnda tam bir belirsizlie ve hayatn akna yn veren anlamdan yoksun bir tanmna sebep olduu sylenebilir.154 nsann psikolojik ynden kendini ar derecede bir eye motive etme ihtimalinin var olmas yaamdaki dier unsurlarla zihinsel ilikiyi kaybetmesine neden olmaktadr ki bu da fikir elde edilmek istenen konuya yn veren nedenlerin eksik bir ekilde dikkate alnmas demektir. Hayatn birbirine ar derecede girift olduu ve bunun da hayattaki birka nedeni ele alarak aklanamayaca gereine neden oluyorsa doruya ulama sreci bu ekilde eksik kalabilir.155 Gazali insanlarn mmknler dnyasnn bir paras olduu bilincinden yola karak bu dnyann tamamen bir olu ve yok olu srecinde var olduunu dikkate almtr. Bu sebeple bu srecin deikenliinde Allah yaratma sfatndan mahrum edecek bir tanmlamann ierisine girmenin yaamdaki bu aldatc yapnn vehme yansmasndan baka bir ey olmadn ifade etmektedir. Tanmlanacak kavramlar bu srecin etki alanndan kararak ulvi lemin her eye yn kazandran sabit kaideler vastasyla anlamak varln derinindeki asllara varmak anlamna gelecektir ki bu bizi ancak her eyi yerli yerine koyma zellii olan adalette gtrecek ve tanmlamalarmz bu ekilde doru ierie sahip olan hikmete uygun olabilecektir.156 Gazali kesb konusundaki fikirlerini kaleme alrken Mutezilenin inanlar zerinde brakt olumsuz etkileri silmeyi amalad grlmektedir. Kitabnn bu konu ile ilgili blmlerine bakldnda Allaha dair balklarn irade konusunda daha n plana kyor oluu bu konuda Gazalinin ilahi irade temelli bir anlaya sahip olduunu gstermektedir. Bu onun insan iradesini tamamen Allahn iradesinin sonsuzluu bak asyla deerlendirdii ve bu konuda insann varlkta ne tr bir yere sahip olduunun nemsemediini gstermektedir. Gazali, her eyin
154 155

Gazali, a.g.e., s.122,123. Gazali, a.g.e., s.122. 156 Gazali, a.g.e., s.122.

66

Allahn tasarrufuna o kadar ak olduu fikrine sahiptir ki bu konuda Allahn istediini insana herhangi bir noktay nemsemeden ykleyebilecei fikrine sahip olmutur. Bu Allahn tm sfatlarnn Kudret sfat karsnda gittike daha az nemsendiini gstermektedir.

2- Kudret (stitat)
Lgatte kuvvet, vsat, ve takat kelimelerinin anlamlar birbirine yakn157 olmakla beraber aralarnda kelam asndan stlahi baz nans farklar vardr. stitat; Allahn canl varlklarda ihtiyari fiillerini ilemesi iin yaratt bir arazdr stitat kudrete bal olduu iin daha sonra kudret manasna kullanlmtr158. Kudret ile kuvvet arasnda fark vardr. Kudret kavram hakknda cumhurun gr yledir: kudret iradeye messir bir sfattr.159 Gazali kudret kelimesinin dilde; failin fiilini yapabilmesi ve kendisiyle fiilin gereklemesi mmkn klan bir sfat anlamnda kullanldn sylemektedir. Gazali stlahi olarak ise yaad dnemdeki her bir frkann, kudret tariflerini gz nnde bulundurarak yle yapmtr: Allahn zatnda kalan bir anlam iin ortaya kacak olan fiile balanmasn salayan zata zait bir sfattr. Gazalinin bu tanmnda kudretle oluacak fiilin Allahn zatnn dndadr160 kayd ile filozoflarn sudur teorisine ve belki de bir yandan da ar tasavvuf diye eletirdii vahdeti vucut anlayna bir eletiri gndermesi tayor olabilir. kudret zata zait olan bir sfat sfattr kayd ile de Mutezili anlayn zat sfatn aynidr anlayn eletiri amacn gtm olabilir. Allahn kudretini bu ekilde tarif ettikten sonra bu tarif erevesinde insan kudretinin nasl anlalmas gerektii konusuna geer. Bu konuda cevaplanmas gereken baz sorularn farknda olduunu ve fakat bunlarn Ehlisnnet inancnda cevapsz olmadklarn sylemektedir. Bu tr sorular genelde, eer insan da bir

157 158

sfehani, el-Mfredat fi Garibil-Kuran, s.595. Crcani, a.g.e., s.19. 159 Taftazani, erhu-Akaid, s.120. 160 Gazali, a.g.e., s. 61.

67

kudret sahibi olarak kabul edilirse, bunun, Allahn kudreti ile akmas evresinde kmelenmektedirler. nsann kudreti Allahn kudretinin dhilinde midir? Eer dhilinde deildir denilirse Allahn kudretinin umumiliine bir snrlamann dourduu saknca nasl bertaraf edilecek? Eer dhilindedir denilse bu takdirde iki kadirin bir makdura taallukunu nasl olaca sorusuna cevap verilmesi gerekir. Ya da insann sonsuz kudret karsnda bir kudretinin olmasnn mmkn olmad iddia edilirse bu durumda Peygamber (sav)in gnderiliini, eriatn emir ve yasaklarn inkr edilmesi gerekir. nk bir ii yapmaya kudreti bulunmayan bir insandan, o ii yapmasn istemek muhaldir.161 Gazali bu sorulara verilen farkl cevaplar sebebiyle insanlarn eitli frkalara ayrldklarn sylemektedir. Mesela bunlardan Cebriye frkasnn cebri hareketlerle ihtiyari hareketleri birbirinden ayrmad iin er tekliflerin imkanszln iddia etmek zorunda kaldn sylemektedir. Mutezile frkas ise Allahn kudretinin dier kudret sahibi varlklarn kudretlerine bir taallukunun sz konusu olmadn sylemekle, insana ve dier baz varlklara, hakknda yeteri bilgi sahibi bile olmadklar fiillerinin yaratcs konumuna getirdiini sylemektedir.162 Bu mezheplerin grlerinin daha detayl mantiki ve felsefi delillerle rttkten sonra srann Ehlisnnetin doru yolu bulmada nasl orta bir yol izlediklerini aklamaya geldiini syleyerek devamndaki aklamalarnda unlara yer vermektedir: cebri iddia etmek muhal ve batldr, icad, yaratmay ileri srmek bir engeli zorlamak ve gcnn yetmeyecei bir ie burnunu sokmaktr. Gerek ise ancak bir fiil iin iki kudretin ve iki kadire bal bir makdrun varln ispattr. Bu durumda iki kudretin nasl bir tek fiil zerinde etkili olabilecei probleminin, iki kudretin birbirine benzemeyen taalluk ekillerine sahip olduu dncesiyle zlebileceini sylemektedir.163 Bir mezhebin kelami anlayna yn verecek olan nokta temelde, Allah tasavvuru ile ilgili tercihini hangi noktaya younlatrd ile yakndan ilikilidir. Mutezile Allah ve insanla ilgili olan noktalarda Allahn dil oluunu daha ok nemsedikleri iin bu konularda insann irade ve kudret alanlarn daha geni
161 162

Gazali, a.g.e., s. 65-68. Gazali, a.g.e., s. 65. 163 Gazali, a.g.e., s. 67.

68

tutmulardr. Gazali ise bu konularda Eari takipisi olmasnn bir sonucu olarak Mutezilenin tam aksine sonular retecek bir ekilde Allahn kudret sfatn ncelemi ve tm kelami anlayn, bu nemsedii noktann erevesinde oluturmutur. Bu da insan iradesinin bir sonucu olarak var olan akln bu konulardaki konumunu belirsizletirmi ve herhangi bir yargya varabilmesinin imknn yok etmitir. Akln bu konuma gelii beraberinde insan iradesiyle ilgili olarak bir alan kaybna neden olmu ve Mutezilede var olan yetkisini gittike yitirmitir. Bunu yapmakla beraberinde inanca daha fazla yer ama ve samimiyetle ball daha fazla nemsemenin yolunu am olmaktayd. nk Gazalide inanma ile akl arasnda ok scak bir ban olmad hissedilebilmektedir. Akln youn olarak kullanlmas insan iradesinin nn at tecrbesi ve ilahi iradenin kurallarla snrland Mutezilede tecrbe edilmi olmasndan dolay bu durumun din algs zerindeki etkisinin silinmesi gerekmekteydi. Akla ait alann daraltlabilmesi iin insann irade alann ilahi iradeyle belirsizletirilmesi gerekmekteydi ki bu da istitaat alannda baz deiimlerle mmkn olabilirdi. Mutezilede istitaat fiilden nce var olabildii iin bu kiide bir tercihe ve irade alanna dnmekteydi. Fakat Eari anlaya sahip Gazalide istitaat fiille beraber meydana gelen bir durum olmas hasebiyle insann tercih alann daraltp ilahi iradenin insani alana kaytsz bir hkimiyete dnmesini salamaktadr. Bu da beraberinde sorgulanamaz ve aklen anlalmas mmkn olmayan varlkta ilahi iradenin, tecellilerin olumasna ve insannda sadece muhataplnn getirdii bir sorumluluk dncesinin oluumuna neden olmaktadr. Allah ve insan arasndaki bu sorumluluk ilikisi Allahn mutlak iradesiyle sonulanan bir durum ortaya karmtr ki bu da insann bu konudaki g yetirebilirlilii nemini kaybetmektedir.

69

SONU
Tarihin en eski dnemlerinden beri insanlar arasnda yapp ettikleriyle kendileri arasnda nasl bir ilikinin olduuna dair merak var olagelmitir. Bu ilikide, insann yaad olaylarda kendi rolnn ne olduuna dair dnmeye balad andan itibaren dncesinin arlk merkezine daha ok hangi kabullerini yerletirirse, makul grme ibresinin o tarafa kayd grlecektir. lk a filozoflarndan mekanist doa anlayna sahip olanlar, insann kendi zgrlne dair hissettii duygularn bir yanlsama olduunu sylediler. nsann kendini zgr hissetmesinin altndaki sebeplerin yeterince bilinemez olduunu iddia ettiler. Bylece onlarn insan dier cansz maddi varlklardan farksz, ayarlanm bir robot olarak kabul etmelerine sebep olan mekanik doa anlaylar ayn zamanda onlarn bundan sonraki srete de btn olaylara bu pencereden bakmalarna sebep olmutur. te yandan insann buna ikna olmas pek de kolay olmamtr. Daha sonra gelen baz filozoflar insann iinde hissettii zgrlk duygusunun onun zgrl elde edebileceinin bir gstergesi olduunu ve insann bunu iinden hissederek yaadnn farknda olduunu sylediler. Bu ekilde ilk a felsefesini ksa bir deerlendirmeyle bu problemin slam ile beraber var olmu deil, eskiden beri tefviz ve cebr eklinde var olduunu gstermeye altk. slam ncesi Araplarda da daha ok fatalist bir kader anlaynn olduu bu dneme ait iirler incelendiinde grlecektir. Dolaysyla eskiden beri var olan bu problemin Mslmanlar arasnda da batan beri var olmas beklenebilir bir durumdur. Bu problemin Peygamber (sav) zamannda insanlarn kafasnda bir soru olarak varln srdrd baz sahabilerin Peygamber (sav)e sorduklar kaderle ilgili sorularndan anlalabilir. Fakat Peygamber (sav)in cevaplar tartmasz kabul grd iin Mslmanlar arasnda bu probleme dair herhangi bir atma alan bu dnemde olumu deildir. Peygamber (sav)in vefatndan sonra ortaya kan siyasi ve sosyal olaylarn etkisiyle kader erevesinde tartmalar balad. Bu ve benzeri tartmalar beraberinde farkl kelami gruplarn oluumunu getirdi. Bu srete Kuran ve hadiste Allahn sonsuz g ve kudretinin anlatld ayetler cebri anlaytakiler tarafndan

70

delil olarak kullanld. Bunun doal sonucu olarak her eyi sonsuz kudreti ile idare ve sevk eden Allah fikri insann herhangi bir gce sahip olmasnn nnde engel oluyordu. Bu durumda insann kendi fiilinde tasarrufa yetkili bir gcnn varlna ve dolaysyla kesb kavramna duyulacak ihtiyac da kalmyordu. nsan sorumluluuna bir temel tekil etmesi, Allahtan da ktlkleri nefyetmesi amac ile insan sorumluluunun anlatld, Allahn adaletinin konu olduu ayet ve hadisleri de Mutezili anlaytaki kimseler delil olarak kulland. Bunun da doal sonucu olarak insann ktlk ieren fiillerinin Allaha izafesinin mmkn olmad ve dolaysyla kulun kendi fiilinin yaratcs olduu dncesinin ortaya kmasyd. Bu dncedeki kimselerin bir yn Allaha bir yn insana bakan kesb formln kabul etmeleri beklenemezdi. Bu iki anlaya kar tartmakszn muhalefet eden Selefiler ise ne cebir vardr ne de tefviz anlayyla konu zerinde tartmann uygun olmadn syledi. Selefin ne cebir vardr ne de tefviz grn temel olarak kabul eden Ehl-i snnet kelamclar kart gruplara cevap verebilmek amacyla bunu gelitirmek zorunda kald. Bu iki zt anlaya reaksiyon olarak orta yolu bulma abasyla bir forml arayna girdiler. te bu forml Kurandan alnm olan kesb kavram etrafnda ekillenmeye balad. Kesb kavramn ilk kullanan Ebu Hanifenin Allahn sonsuz g ve kudretinin yannda insann sorumluluuna temel tekil edecek bir irade ve kudretinin varlndan bahsettii grlr. Bu anlayn daha sonraki takipileri de Matridiler oldu. Bu yaklamn insana ait bir gcn fiilde gerek fail olduu kabul onlar daha ok tefvize yakn bir grn sahibi olarak anlmalarna sebep oldu. Bylece onlar insann ihtiyar, kudret ve dolaysyla da kesb tariflerini dier bir Snni grup olan Eari kelam ekolnden farkl bir ekilde ifade ettiler. Bunun yannda kendisi ile kesbin zdeletii Earinin ise daha ok cebre yakn bir tarifi vardr. mrnn krk yla yakn bir zamann dnemin en nde gelen Mutezili limlerin yannda ders almakla geiren Eari bu grubun insan fiillerine dair aklamalarn yeteri kadar tatminkr bulmam olacak ki bu konuda onlarla tartt. Ve nihayetinde onlardan hasmane bir duygu ile ayrldktan sonra orta yolu bulmaya alrken tepkisinin, onu biraz daha cebre doru kaydrmasn salam olabilecei dnlebilir.

71

Gazali Snni limlerce, kader meselesinde Allah ile insan arasnda Allahn sfatlarna herhangi bir halel getirmeden, insanlar da fiilin sonucundan sorumlu tutabilmek amacyla bu faaliyete katabilmenin bir zm yolu olarak oluturduklar kesb kavramn kulland grlr. Gazali kendi dneminde Snni akidenin en byk savucusu durumunda olduundan dolay dier kelami frkalardan zellikle Mutezili ve Cebri grlerin eletirisini yaparak kendi grlerine zemin hazrlamaya alr. Cebri grn insan sorumluluunun nnde bir engel olmann yannda peygamberin gnderili amacn ortadan kaldrd iin kabul edilemez olduunu syledi. Mutazilenin ise savunduu grlerin insan gcnn zerinde olduu gibi ayn zamanda Allahn sonsuz kudretine snrlama getirdiini syledi Mutezilenin Allahn iradesi emirleridir eklindeki kabulne Allahn iradesi izin vermesidir eklinde cevap vererek Allahn iradesinin iyi kt her eyi kapsadn belirtmeye alt. Bunu yaparken seleflerinin iyilik, ktlk Allahn belirlemesine muhtatr fikrenden faydaland bunun ispatna dair birok akli ve psikolojik deliller ortaya koydu. Bir eyin iyiliine veya ktlne akln tek bana karar vermediini, iyi kt alglamasnn hissedilen duyguya gre deieceini syledi. Bunun iin iyi ve ktnn izafilikten arndrlmas iin bir st belirleyiciye ihtiyacn olduunu belirtti Gazali byle bir belirleme yetkisinin sahibi olan kimse iin ise bu belirlemeden nce iyi-kt ntr bir anlam tayor olmalarndan dolay Mutezililerin iddia ettikleri ktlk Allaha yakmaz prensibinden hareketle insann kasib deil fiilinin yaratcs olduu iddiasna kar her eyi yaratan Allahtr, insan kasibtir dncesi ile her eyin yaratcln Allaha izafesinin nndeki engel ortadan kalkm oldu. Gazali cebri ve Mutezili anlaylarn dtkleri hatalara dikkat ektikten sonra insann kendi fiilinin ksibi olabilmesi iin bir kudretinin olmas gerektiini sylemektedir. Bu durumda Allahn sonsuz kudreti ile kulun snrl kudreti arasndaki akma problemini iki kudretin fiille ilikilerinin farkl ynlerden olduunu sylemekle aklamtr. Dolaysyla bir makdur zerinde iki kadirin tasarruflarndan biri yaratlmasna taalluk ederken dieri onun sfatlarna taalluk eder. Bu ekilde insann kendi fiilinin yaratcs olmasnn sakncalarn akladktan sonra insann kendi fiilinin olumasnda hibir dahlinin olmayp tamamen pasif bir konumda olmasnn da eriatn temeli olan insan sorumluunun, insanla bir bann kurulmasnn engellenmi olduunu dnr.

72

BBLYOGRAFYA
Abdulcebbar, el-Kd Abdullah b. Ahmet, erhu Uslil-Hamse, (nr. Abdlkerim Osman), Mektebetl Vehbe, Kahire, 1988. Abdulhamid, rfan, slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, ev., M. Saim, Yeprem, Marifet Yay., st. 1983. Aslan, Ali, zgrlk ya da Kadercilik, Kayhan Yay. st. 2006 Atay, Hseyin, Kuranda man Esaslar, Ank. 1988. El-Badadi, Abdul-Khir b. Thir et-Temm, El-Fark Beynel Frk, ev. Ethem Ruhi Flal, Diy. V. Yay. Ank. 1991. Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. smail, el-Camius-Sahih, thk. Abdlaziz b. Abdullah b. Baz, Beyrut, 1991. Canan, brahim, Kutb-i Sitte Muhtasar ve Tercmesi, Aka Yay. Ank. 1991. Crcani Seyit erif Ali b. Muhammed, Kitab et-Tarifat, Kahire, 1938. Ed-Dmeni, Kmusul Kuran, Darul lmil Melayin, Beyrut, 1985.

73

Dzgn, aban Ali, nsan Yetkinkliini Teolojik Olarak Temellendirmenin mkn, Kelam Aratrmalar Dergisi, Say: 4, 2006. Elmall, Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, eser Yay. st. 1975. Dnya, Sleyman, mam Gazali ve man-Kfr Snr, ev. Ahmet Turan Aslan, st. 1992. Ebu Zehra, Muhammed, slmda tikad, Siyas ve Fkh Mezhepler Tarihi, ev. Sbgatullah Kaya, stanbul: ura Yay 1999. E ar, Ebu Hasan Ali b. smail, el-bne an Usli d-Diyane, haz. Beir mahmud Uyun, Riyad 1993. arc, Mustafa, Gazl, DA., XII, st., 1996. ubuku, . Agah, Gazl ve phecilik, AF.,Yay., Ank. 1989. Gazl ve Batnlik, Resimli Posta Matbaas, Ank. 1964. Gazl, Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-Din, ev. Ahmed Serdarolu, Bedir Yay. st. 1975. El-ktisd fil-tikd, ev. Kemal Ik, AF. Yay. Ank. 1971. El-Mnkz mined-Dall, ev. Ahmet Subhi Furat, amil Yay. st. 1978. Tehaft el-Felasife, ev. Bekir Karla, ar Yay. st. 1981. Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Ank. 1980.

74

Glck, erafettin, Kelam Asndan nsan ve Filleri, Kayhan Yay.,st. 1979. Gler, lhami, Allahn Ahlklii Sorunu, Ankara okulu Yay.Ank. 2002. bn Asakir, Tebyn Kezibi l-Mfteri fi ma Nsibe il mam Ebi Hasan elE ar. haz. Hasan b. Ali el-Kevser & Abdlbaki Cezair, am 1990. bn Kayym el-Cevziyye Ebu Abdillah emsuddin Muhammed b. Ebi Bekr, iful-Alil fil mesailil-Kazi vel-Kaderi vel Hikmeti vet-Telil, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut Trs. bn Manzr Cemaleddin Muhammed b. Mukrim, Lisnul-Arab, Darus-Sadr, Beyrut, 1994. bn Sad Ebu Abdillah Muhammed, Et-Tabakatl-Kbra, Beyrut, Trs. bnl-Esir Ebul-Hasan Ali b. Ebil-Kerem Muhammed b. Muhammed eeybani, El-Kamil fit-Tarih, thk. Abdulvehhab en-Neccar, msr, 1929. Karla, Bekir, Gazzali, DA., XIII, ist. 1996. Kufral, Kasm, Gazali, A., IV, MEB:,Basmevi, st., 1964. Meydan Larousse, ist. 1973.

75

Orman, Sabri, Gazali, nsan Yay. st. 1986. ner, Necati, nsan Hrriyeti, Vadi Yay. Ank. 1981. z, Mustafa, Ebull Hasan el-Eari ve Eari mezhebinin Prensipleri, Diyanet Dergisi, XIII,181. Pezdevi, Ebu Yusr Muhammed, Ehli Snnet Akaidi, ev. erafettin Glck ,Kayhan Yay. st. 1979 Rgp, Ebul-Kasm el-Hseyn Muhammed el-sfehani, El-Mfredat fi Garbil-Kuran, Kahraman Yay., st. 1986. Salame, Claude, Kelam lminin Temellerinde Rasyonalist ve Literalist Akmlar ve Byk Kelam Okullar, ev. Kamil Gne, Marife Dergisi Yl, 2, Say, 1 Sinanolu, Abdulhamit, Mutezile Dncesinde nsan Hrriyeti (baslmam doktora tezi) , Ankara 2000. ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdulkerim, El-Milel ven-Nihal, thk. Muhammed Seyyid Kln, Beyrut, 1980. Taftazni, Mesud b. mer, erhul-Meksd, lemul-Ktb, Beyrut 1989. Tirmizi, Ebu sa Muhammed b. sa,

76

Snent-Tirmiz,Thk. Ahmed Muhammed akir, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1981. Topalolu, Bekir, Kelm lmi Giri, Damla Yay. stanbul 1981. Turhan, Kasm, Kelm ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, MF.V Yay. st. 1996. Uluda, Sleyman, Gazzali, DA., XIII, ist. 1996. zm, lyas, Gazzali, DA., XXV, 64, Ank. 2002. Yavuz, Yusuf evki, Gazzali, DA., XXV, 304, Ank. 2002. Yazcolu, M: Sait, Matrdi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti, Akaid Yay. Ank. 1988. Yeprem, Saim, rade Hrriyeti ve mm Mtrd, MFV. Yay. st. 1997. Watt, W. Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem Ruhi Flal, Umran Yay. Ank. 1981. Hr rade ve Kader, ev. Arif Aytekin, Kitabevi Yay. st. 1996. Mslman Aydn ev. Hanifi zcan DE: Yay.zmir.1989. Ez-Zebid Murtada, Tacl-Ars min Cevahiril-Kms, Thk. Ali iri, Beyrut, 1994.

77