Kutsaln Gereklii: Mircea Eliade

Daniel L. Pals
Grkemli; bazen naif, bazen de korkun ve trajik, kadim varlk kiplerini gstermeye alyorum. Mircea Eliade, Journal III: 1970-1978 (1)

Max Weber iin, aklama btnleme iidir. Btn insan giriimleri gemi veya mevcut, toplumsal veya bireysel oklu neden ve sonularn kesiim noktalarnda ortaya kar. Toplumsal edimlerde, bu fikirler, saikler, koullar ve balamlar a kesintisizdir. Yani; neyi aklamaya alrsak alalm dini bir tren, siyasi bir olay, kltrel veya toplumsal bir eilim nedenlerden (ya da neden trlerinden) birine, dierlerini dlayacak ekilde ayrcalk tanyamayz. Dinsel davran, phesiz, iktisadi koullardan etkilenir, ama Marxn iddia ettii gibi, btn dini iktisada indirgeyemeyiz. Dinsel inan, yine kesin olarak, Freud ve Durkheimn dnd gibi belli toplumsal ve psikolojik ihtiyalara cevap vermektedir. Ama yine de, btn dinsel pratii toplumsal ykmllklere indirgeyemeyeceimiz gibi, Tanr inancn da sadece nevroza geri gtremeyiz. Bu altta yatan koullarn ve durumlarn nemi aktr ama fikirler, inanlar ve niyetler de nemlidir. Belli bir tr nedensellik btn hikayeyi anlatamaz; her biri belli bir ksmn anlatabilir. Bunun byle olduunu varsayarak, biraz daha ileri gidelim. Weberin iddia ettii gibi, aklamalar getirirken fikirleri ve inanlar gz nnde bulundurmamz gerektii doruysa, belki de, aslnda en nemlisi bunlardr. Belki de dinsel inanlarn kendileri, indirgemecilerin ilevsel aklamalarda bulduklarn varsaydklar gerek ve altta yatan kuvvetlerdir. Marx gibi bir kuramc dinin iktisadi bir aklamasnda srar ediyorsa, biz de dinin yalnzca ( en azndan temel olarak) dinsel bir aklamasn veremez miyiz? Dini aklamann en iyi yolunun, dindar insanlarn kendilerinin dini akladklar gibi aklamak olabileceini nermek ilk nce ve temel olarak bu insanlarn fikirlerine, duygularna, inanlarna bavurmak o kadar da sama olmayabilir. Bu konum, dnya dinleri aratrmacs nl Romen (daha sonra Amerikal) kuramc Mircea Eliadenin konumudur. Birka Avrupa dilinde konuan ve yazan gerek bir okkltrl hoca olan Eliade, Romanyada domu ve eitim alm, Bat Avrupada alm, ders vermi, kariyerini Birleik Devletlerde tamamlamtr. Birok entelektel ilgisine ve yetenekli bir kurgu yazar olmasna ramen Eliade, hayatn, Avrupa geleneine uygun olarak kendisinin dinler tarihi demeyi tercih ettii, karlatrmal din almalarna adamtr. Genliinde bir sre Hindistanda alm ve daha sonra memleketi Romanyada ve Avrupann eitli yerlerinde aratrmalarna devam etmitir. Bir sre Fransada niversite grevinde bulunur. 1950lerde Birleik Devletlere tanr, Chicago niversitesinde profesr olarak Amerikan

niversitelerinde din almalarnn tevik edilmesinde nemli bir rol oynar. En bandan itibaren, dinin insan yaamndaki roln tamamen yanl anladklarn dnd indirgemeci kuramlara kar kar. nsancl olduunu dnd bir yaklam benimseyen Eliade, uzun hocalk kariyeri boyunca dinin kendi terimleriyle aklanmas gerektii tezini savunmutur. Bu yzden, kuram, kendi deerinin yannda, btn indirgemeci rakiplerine meydan okumas ve Weberin dahi tesine gemesi itibar ile de dikkate deerdir. Arka Plan Mircea Eliade, 9 Mart 1907de Budapete'de dodu. Babas Romanya ordusunda subayd. Kk bir ocuk olarak sessiz yerleri, bilimi, ykleri ve yazmay seviyordu. zyaam yksnde, 18 yana geldiinde, yaynlanan yznc makalesini kutladn anlatyor (2). Daha bu gen yata, bir gazete tarafndan ykler, ke yazlar ve kitap tantmlar yazmas iin ie alnmt. Hatralarndan biri ocukken yaad bir olayla ilgili. Eliade, bir gn evin kullanlmayan odalarndan birine girdiinde, yeil perdelerin arasndan szan gne nn tm mekan olaanst bir ekilde zmrt ve altn renkleriyle aydnlatmasnn onu nasl bylediini anlatyor. Gzleri kamam ve bylenmi bir halde, kendini tamamen farkl, akn bir dnyaya tanm gibi hisseder. Eliade, bu ansn, dinsel deneyimleri aklarken kulland kelimeleri kullanarak, derin bir nostalji olarak betimliyor te dnyal bir mkemmeliyetin gzel mekanna zlem (3). Bu te dnya idealleri temas tm eitimi boyunca srecektir. Budapete niversitesinde ve talyada, talyan Rnasansnn mistik ve Platoncu dnrleri zerine alr. Bu srada, stn Ruh'la tinsel birlemeyi vurgulayan Hindu dncesini kefeder. Hemen ardndan, nl bilgelerden Surendranarh Dasguptayla almak iin Hindistana gider. 1928 ylnda Kalkta niversitesi'ne kaydolur ve Dasguptann evinde almaya balar. Daha dnyevi bir dzlemde, Dasguptann kzyla bir ilikisi olur. Bu yzden, ho olmayan bir ekilde hocasyla ayrlr ve Himalayalarda bir gurudan yoga eitimi almaya balar. Daha sonraki yllarda Eliade, geriye bakarak, Hindistanda geirdii zamann zerinde belirleyici bir etkisi olduunu aklar. Orada zellikle ey kefettiini sylyor: Kutsal deneyimlerin yaam deitirebilecei, simgelerin gerek manevi yaamn anahtar olduu ve belki de en nemlisi, gl ve yaygn bir halk dini mirasna, hatrlanamayan zamanlardan beri varolan ve derinden hissedilen manevi bir yaam biimine sahip Hindistann krsal kesimlerinden ok daha fazlasnn renilebilecei. Basit kyller, tarmn gizemi iinde eyleri kutsal ve ebedi olarak grrler; dnya, onlar iin, kesintisiz bir yaam, lm ve yeniden dou dngsdr. Buna ek olarak, Eliadenin deyimiyle bu arkaik din, dnyann pek ok yerinde paylalan bir hayata bak asdr. Bu din, Hindistan kylerinden, kendi yurdu Romanyann krsal kelerine, Avrupa ve skandinavyadan, Dou Asyaya ve Amerikalara; ilkel insanlarn, nesiller boyunca, topra atalarnn rettii ekilde iledikleri yerlere kadar uzanr. Eliade, Hindistanda ilk defa kozmik dinsel hissi kefettiini yazyor (4). Eliade, yl sonra, 1931de, askerlik grevini tamamlamak iin Romanyaya dner. Yazmaya devam eder ve 1933de, yirmi alt gibi gen bir yata, Dasguptann kzyla yaad aka dayal roman Maitreyiyle (Bengal Geceleri) ulusal bir hrete kavuur. Bu yllar dier alardan da olayldr. Konu zerine birka almann ilki olacak doktora tezi, Yoga: Hint Mistik Teolojisinin Kkenleri (1936), Franszca baslr. Derecesini aldktan sonra Eliade, dnemin etkili filozoflarndan Nae Ionesconun asistan olarak ders vermeye balar. Nae Ionesco, Archangel Michael Lejyonu olarak bilinen Romen milliyetisi rgtn liderlerindendi. Bu rgtn Demir Muhafz olarak bilinen iddet ve terr yanls kanad,

Romanyadaki misyonunu Almanyadaki Nazi partisine benzetiyor ve Hitlere yaknlk hissediyordu. Eliadenin bu evreden arkadalar olmasna ramen, kendi payna entelektel hayat, dergi karmay, yazmay, edebiyat, felsefe ve sanatla ilgili gncel konularn tartld toplantlar dzenlemeyi tercih eder. Dier konularla ilgili konumakta isteksizdi ve kendini siyaset d bir olarak tarif ediyordu. 2. Dnya Sava yllar srasnda, Eliade, Romen hkmeti tarafndan diplomatik bir grevle Lizbon'a gnderilir. Sava bittiinde, Romanyaya dnmemeyi tercih eder, Parise yerleir ve Ecole des Hautes Etudesde ders verme ans yakalar. Yine burada, gelecekteki almalar ve dncesi iin rotasn izen iki kitap iin aratrmasn tamamlar. Karlatrmal Dinde Biimlerde (1949) din iin simgelerin roln aratrrken, Ebedi Dn Mitinde tarih ve kutsal zaman kavramlar ve arkaik din ve modern dncenin farkllklarn aratrr. Her iki kitap da Franszca yaynlanr. almalarnda ilerledike, Freudun eski alma arkada, nl svireli psikolog Carl Jungdan esinlenir. Eliade, Jungla 1950de, svire, Asconada dzenlenen Avrupal entelektellerin geleneksel toplants Eranos konferansnda tanmt. Jungun 1960taki lmne kadar, bu yal hocaya dzenli ziyaretlerde bulunur. Eliade, Jungu, sadece kendi arkaik din zerine fikirlerinin destekisi olarak deil, bu fikirlerin yaayan rnei olarak gryordu. Jungla tartmalaryla ilgili olarak Eliade unlar yazyor: Kkleri hala Toprak Anada olan, ama ayn zamanda cennete de yakn bir inli bilgeyi ya da Avrupal bir kyly dinliyor gibi hissediyordum. (5) 1950ler, Eliadenin akademik kariyerinde nemli deiiklikler getirir. Chicago niversitesinde verdii derslerden sonra Divinity Schooldan gelen hocalk teklifini kabul eder, 1962de bu okulun stn Hizmet Profesrleri'nden biri olur. Hayatnn geri kalan boyunca devam edecek olan Chicagodaki grevi, kendisini rnek alan ancak alldk bir ekilde giderek grlerine itiraz eden bir kuak yetenekli renciye rehberlik etmesine izin verir. Etkisini yaln bir istatistik vererek ler. Chicagoya geldiinde, Birleik Devletlerde dinler tarihi zerine hatr saylr sadece krs varken, 20 yl sonra bu say otuza kar ve yars rencileri tarafndan doldurulmutur. Romanyadan Hindistana, oradan da Chicagoya uzanan entelektel yolculuunda, Eliadenin birok kartln kesitii bir kariyeri ve hayat olur: Dou ve Bat, gelenek ve modernlik, gizemcilik ve aklclk, tefekkr ve eletiri. 22 Nisan 1986daki lmne kadar aratrmalarna ve yazlarna devam eder. Eliadenin k Noktas: ki Aksiyom Eliadenin kuramnn ayrntlarna gemeden nce, ilk nce temellerine bakalm. ki fikir, kuramnn aksiyomlar ya da ketalar grevini grr, bunlar dier her eyin temelindedir. lkin, daha nce de anld, indirgemecilie kar kat bir tutum. Eliade, inatla, dinin bamszlna, zerkliine, baka bir gerekliin yan-rn olarak aklanamayacana inanr. Dinsel grngnn u zelliinde srar eder:
Ancak kendi dzeyinde anlalrsa tannabilir, yani; dinsel bir ey olarak allrsa. Byle bir grngy fizyoloji, psikoloji, sosyoloji, iktisat, dilbilim, sanat ya da baka bir tr almayla anlamaya almak yanltr: Bu abalar, dinsel olana zg ve indirgenemez olan karrlar; kutsal unsuru. (6)

Doal bilimlerin diliyle bunu yle ifade edebiliriz; din, baml deiken olarak, testlerde veya deneylerde her zaman deien olarak dnlemez. Din, sabit ya da bamsz deiken olarak alnmaldr; hayatn dier ynleri toplumsal, psikolojik ya da iktisadi dine baml 3

olarak dnlmelidir. nsan davrannn bir unsuru olarak din, sonu olmaktan ok, neden olarak i grr. kinci aksiyom ynteme dairdir. Eer din aslnda bamsz ise, sadece sosyoloji ya da psikoloji yoluyla aklanamaz ise, o zaman nasl aklanmaldr? Eliade iki gr asn birletirmemiz gerektii eklinde cevap verir. Din aratrmaclar, genelde gemii altklarndan, konu bir anlamda tarihtir. Buna gre, dier tarihiler gibi, bulgular toplar ve dzenler, genellemeler yapar, bu genellemeleri eletirir ve neden ve sonulara ulamaya alrlar. Bu bakmdan, disiplinleri, dinler tarihidir. Ayn zamanda, din almas sadece tarihsel de olamaz. Dini aklarken, Eliadenin grngbilim (fenomenoloji Yunanca phenomenondan, grnm) dediine de bavurmalyz: eylerin bize sunduu biim, ya da grnmlerle karlatrmal almas. Her bilim ksmen grngbilimdir. Spektrumdaki krmz rengi biliriz nk bu rengin grn maviden ve mordan farkldr. Ayn ekilde, dinsel bir biimi bir inan ya da bir ayin bilmenin yollarndan biri dierleriyle karlatrmaktr. Eliade, daha nce Max Mllerin din almalar benimsemi olduu, filozof Goethenin dil zerine szlerini benimser: Bir eyi bilen hibir ey bilmez. Karlatrma olmadan gerek bilim olmaz. Tarihilerin karlatrmalara, zellikle benzerlikler bulmak iin yaplan karlatrmalara pheyle yaklatklar dorudur. Akademisyenin pheci zihni, iki eyin asla ayn olamayacan dnme eilimindedir: Her zaman, her yer, bir dierinden farkldr. Eliade buna katlmaz. Baz genel biimlerin, belli kapsayc dinsel grng biimlerinin, kendi zaman ve mekanlarndan karlarak, dierleriyle karlatrlabilir olduunu dnr. Zamanlar ve yerler deiebilir ancak kavramlar genelde ayndr. Matematiki klid Yunanlyd, kendi zamannn insanyd; ancak geometrisini sanki dn gelitirmiisine alabiliriz. nsan, tarihsel olabilir ama teoremleri zamanszdr. Ayn ey dinin kavramlar iin de geerli. Zeusa tapnma, bir anlamda, tarihte belli bir zamana ve yere baldr; antik Yunan dinine ait bir inan ve pratiktir. Ancak, tanrlarla ilgili Yunan yklerinde Zeusun bir karsnn olduuna, Olimpos Danda yaadna ve dier kutsal varlklardan daha gl olduuna dikkat edersek, onda, dnyann birok farkl zamanlarnda ve yerlerinde ortaya kan gk tanrnn tipik zelliklerini grmek ok zor olmaz. Zeus, sadece Yunanllara ait olabilir, ama gk tanr grngs deildir ve bu gibi tanrlar birok kltrde grldnden, bu biimlerin izini srerek birbirleriyle paylatklar ve paylamadklar zelliklere dikkat ederek ok ey renebiliriz. Bu aksiyomlarla beraber, imdi, Eliadenin programnn ana unsurlarna bakabiliriz, ancak burada birok kitabna bakmamz gerekiyor. Eliade, btn yazlarnda ayn temel fikirleri ve biimleri aratrma eiliminde olmasna ramen, kitaplar, Frazer ya da Durkheimda olduu gibi, kuramnn tek ve byk bir tehiri deildir. Ayrca, bir kurgu yazar olarak, akademik almalarnda bile bir romanc gibi yazar; ak bir argman yerine uzun ve dolambal yorumlar. Bu byle olarak, kuramnn birka merkezi temasna ve bu temalarn her birini en iyi aklayan kitabna bakalm. Srasyla unlar aratracaz: 1. Eliadenin din kavram. Bu en iyi Kutsal ve Dindnda (1957) izilmitir, belki de genel okuyucu iin kuramna en iyi giri. 2. Sembolizm ve Mit anlay. Bu en ak olarak gelecek almalar iin ajandasn belirleyen Karlatrmal Dinde Biimlerde (1949) bulunur. 3. Hem arkaik, hem modern kltrlerde grld ekliyle zaman ve tarih aklamas. Bu temalar, Eliadenin kitaplar iinde en iddial ve zgn olan Ebedi Dn Mitinde (1949) uzun uzun tartlmtr.

Eliadenin Din Kavram: Kutsal ve Dind Kutsal ve Dind (1957), dini anlamaya alrken atacamz en nemli admn ilk adm olduunu iddia eden ksa bir giri almasdr. Eliade, tarihinin, btn yaam insanlarn sadece kk bir blmn ieren modern uygarln dna kmas ve arkaik insann dnyasna girmesi gerektiini syler. Arkaik halklar, tarih ncesi zamanlarda yaam ya da bugn iin kabile toplumlarnda ve krsal halk kltrlerinde yaayan halklardr; bu kltrlerde, doa dnyasndaki iler avlanma, balklk, tarm gndelik hayatn bir parasdr. Bu halklar iinde her yerde grebileceimiz ey, bu insanlarn yaamlarnn iki ayr dzlem zerinde yaanddr: Kutsal ve dind. Dind, gndelik ilerin sradan, rastgele ve byk oranda nemsiz olann alandr. Kutsal ise bunun tam kartdr. Doast, srad, unutulmaz ve mhim olan eylerin alandr. Dind, geici ve glgelerle dolu iken; kutsal, ebedi, tzsel ve gereklik doludur. Dind; deiken, genellikle kaotik olan insan ilerinin arenasdr; kutsal, dzenin ve mkemmeliyetin alandr; atalarn, kahramanlarn, tanrlarn yuvas. Arkaik halklarda nereye bakarsak bakalm, din bu temel ayrmla balar. Eliade, burada Durkheimn kutsal ve dindyla ilgili sylediklerini tekrar ediyor grnmektedir. Bu artc deil. Eliade, Durkheimn etkisiyle dini bu ekilde tanmlayan Fransz entellektel geleneinde eitim almt. Ancak, daha yakndan bir bakla aralarnda bir fark olduu grlr. Durkheim, kutsal ve dindyla ilgili konuurken aklnda her zaman toplum ve toplumun ihtiyalar vardr. Durkheim iin, kutsal olan toplumdur klan ilgilendiren eyler; dind bireyi ilgilendiren eyler bunun kartdr. Durkheim iin, kutsal simgeler ve ayinler doast ile ilgili konuur grnrken, bu aslnda eylerin yzey grndr. Simgelerin amac, klan totem tanr olarak simgeleyerek insanlara toplumsal grevlerini fark ettirmektir. Eliade kutsaldan konutuunda ise aklnda olan kesinlikle klana tapnma deildir. Ona gre, dinin konusu doastyle ilgilidir, bu olduka ak; dinin merkezinde, kendinde kutsal vardr, sadece toplumsal temsil etmenin bir yolu olarak kutsal deil. Durkheimn dilini kullanmasna ve bu terimin tanrlardan daha fazlasn iermesine ramen, Eliadenin din gr, dini en bata doast varlklar alanna inan olarak kavrayan Tylor ve Frazerinkilere daha yakndr. Durkheimn yerine, Eliade, rehber olarak baka bir dnre kulak vermemizi nerir: Alman teolog ve din tarihisi Rudolf Otto. 1916da, Otto, tam da bu konuda, kutsal kavramn topluma ya da toplumsal ihtiyalara atf yapmadan kulland mehur Kutsal Fikri (Almancada Das Heilige) balkl kitabn yaynlar. Bu kitapta, Otto, insann bireysel deneyiminin dramatik bir trnden bahseder. Pek ok insan, yaamlarnn belli bir noktasnda olaanst ve kar konulamaz bir eyle karlar. Kendilerinden tamamen ayr bir gereklie gizemli, huu verici, gl ve gzel yakalanmlardr. te bu kutsal deneyimidir; kutsalla karlama. Otto buna, Latince terimler kullanarak tremendum et fascinans olan bir mysterium adn verir; ayn anda hem korkutan hem cezbeden gizemli bir ey. Buna verdii bir dier isim ilahi ( numinous, Latince numenden: tin veya kutsal varlk) duyumudur. nsanlar bu tr bir karlama yaadklarnda, deimez bir ekilde, kendilerinin hi olduklarn, ncilde sylendii gibi toz ve klden baka bir ey olmadklarn hissederler, kutsal ise bunun tam kartdr: Grkemli, tzsel, yce ve sahiden gerek. Otto, bu huu verici ilahi duyumunun esiz ve indirgenemez olduuna inanr. Dier gzel ve korkun olan eylerle karlamalara benziyor gibi grnse de onlara pek benzemez. Bu heyecan verici deneyim dierlerinden farkl olarak, din dediimiz eyin duygusal ekirdeidir.

Eliadenin kutsal kavram Ottonunkine olduka benzer. Kutsalla karlamalarnda insanlar te dnyal olanla bir temas hissederler. Bildikleri dier gerekliklere hi benzemeyen bir gereklie, korkulacak kadar gl, tuhaf, kalc ve gerek bir varolu boyutuna dokunduklarn hissederler.
Modern ncesi toplumlarn yeleri ve tm ilkeller iin, kutsal, gce eittir ve son tahlilde, gereklie. Kutsal, varlkla doludur. Kutsal g, gereklik demektir, ayn zamanda kalclk ve etki Bylece dindar insann olma, gereklie katlma, gle dolma arzusu kolaylkla anlalabilir (7).

YahudiHristiyan ya da Mslman okuyucular, doal olarak, Eliadenin yukarda Tanryla karlamadan bahsettiini varsayabilirler, ancak Eliadenin kutsal fikri bundan ok daha genitir. Kutsal; tanrlar, atalar ya da lmszler alan da olabilir, Hindularn Brahman dedikleri, btn kiilikten rak bir st tin de. Kutsal nasl anlalrsa anlalsn, dinin rol onunla iletiime geirmek, kiiyi dnyevi evrenin, tarihsel durumun dna karmak, niteliksel olarak farkl bir evrene; farkl, akn ve kutsal bir dnyaya yanstmaktr.(8) Dahas, kutsal anlay, sadece belli halklarda ya da belli zamanlarda bulunan olumsal bir ey deildir. Modern Bat medeniyetinin sekler toplumlarnda insanlar, bunu; ryalar, nostaljiler ve hayal gcnn rnlerinde olduu gibi artc, bilind yollarla gsterir. Ne kadar gizlenirse gizlensin, bastrlsn ya da unutturulsun, kutsal grs insan dncesinin ve etkinliinin kalc bir zelliidir. Hibir insan onsuz deildir. Kutsal fark etmeye ak gzler onu her yerde grebilir. Bu kutsal fikri, arkaik halklar arasnda yaygn olmasnn yannda, bu halklarn varolular iin mutlak derecede nemlidir, yaamlarnn neredeyse her ynn ekillendirir. Bu insanlar, gnn hangi saatinde olduklarndan ya da yaadklar yerden bahsettiklerinde bile kutsala atfla konuurlar. Antik Yunanllar gndelik ilerinden konutuklarnda, doal olarak, her gn gne arabasn gkyz boyunca sren tanr Phoebus Apollo mitine bakarlar. Gnle birlikte kalktklarnda, n onlarla beraber olacan varsayarlar, nk Phoebus tam o anda atlarn gemliyordur; o seyahat ederken insanlar, ondan, ne kadar k getiini ve ne kadar k kaldn renerek ilerini yaparlar ve yolculuun sonunda, o atlarn dinlendirirken onlar da uyuyabilir, dier gn iin g toplayabilirler. Bizim iin bu tr mitolojik ykler elendirici olmaktan teye gitmezken, arkaik insanlar iin ok daha fazlasdr. inde dndkleri ereveyi, takdir ettikleri deerleri, harekete getiklerinde takip etmeyi setikleri Eliadenin bazen arketipler dedii modelleri sunarlar. Byle kutsal biimler her trl arkaik etkinlii ynetir; en nemli ve trensel olandan, en sradan ve nemsizine kadar. Hatta, Phoebus yksne benzer mitleri olan baz antik kltrler iin insan kullanm iin tasarlanan her bir at arabas, gne tanrs tarafndan srlen at arabasnn modeline dayanmaldr. Dierleri iinde ayn kural geerlidir. skandinavyada yaayan eski insanlar iin, rnein, balklkta ve ulamda kullandklar sandallar herhangi bir biimde yaplamaz; kutsal modeli izlemek zorundadr, llerin cenazelerinde yerletirildikleri geminin modelini. Bu tr kurallar vardr, nk arkaik halklar, tanrlarn izledii yollarn en iyileri olduu kaidesinde srar ederler, tanrsal modeller hayatn nasl yaanmas gerektiini gsterir. Kutsal ve Dindnda, Eliade, bir ok kltrden rnekler vererek, byle geleneksel halklar iin tanrlar tarafndan koyulan biimleri takip etmenin ne kadar ciddi bir i olduunu gsterir. Kutsaln otoritesi her eyi denetler. rnein, kylerini kurarlarken arkaik kabileler sadece uygun bir yer semezler. Ky, hierofaninin ( Yunanca hieros ve phainenden: "ilahi tecelli", kutsal grnm) olduu yere kurulmaldr. Bu yerin kutsal tarafndan, muhtemelen bir tanr veya ata biiminde, ziyaret edildii dorulandnda, buray dnyann ( Yunanca'da kozmos: dzen veya dnya) merkezi olarak kuran kutsama ayini yaplr. Bu merkezin 6

evresinde, belli bir ilahi dzeni ortaya koyacak ekilde bir komnite ina edilebilir; kutsal bir sistemdir bu. Bu kurulan toplum, trensel merkezi noktadan evreye doru uzandndan, kendisini evreleyen ln, ormann ya da ovann dzensizliinden ayrlr. Kaos yerine, tanrlar tarafndan verilen tasarma uygun olarak ina edilmi bu ky, bir kozmostur. Tehlike ve dzensizlik dnyasnda, gven ve tasarm yeridir. Birok kltrde, bu kutsal merkez, evrenin byk blgesini; gk, toprak, yeraltn birletirecek ekilde yere saplanan ve gkyzne uzanan bir direk, stun ya da baka bir dikey nesneyle iaretlenir. Bu nokta, bir aa veya da olarak da iaretlenebilir ve sadece kyn merkezi olarak deil, axis mundi (Latince; dnyann merkezi) olarak da dnlr; bu nokta, btn dnyann evresinde dner grnd aks, merkezi stundur. ncildeki ykleri hatrlayacak olursak, Yakubun merdiveni hikayesinin bu biime tam olarak uyduunu grrz; Yakub yolculuk etmekten yorulmu, akta bir yerde yatmaya karar vermitir ve bir ta yastk olarak kullanr. Geceleyin, ryasnda, uyduu yerden ge uzanan, zerinde melekler olan bir merdiven grr. Uyandnda korku iindedir, nk kutsalla karlamtr. Buras ne kadar da korkun! diye dnr, buras Tanrnn evinden baka bir ey olamaz, buras gn kapsdr(9). Sonra, meleksel merdiveni yanstacak ekilde ta dikey olarak yerletirir; ta, artk yastktan stuna dnmtr. Yakub iin, bu zel yer axis mundidir; insann, g topraa balayan kutsal merkezi, birbirinden ayr kutsal ve dind dnyalar birletiren kutsal yeri bulduu nokta. Eliade, Ortaa Hristiyanlnda, erken dnem slamiyette, antik Babilde, modern Javada, Amerikann Kuzeybatsnda yaayan yerliler arasnda ve Vedik Hindistandaki kylerde nereye bakarsak bakalm bu tekrar eden biimi bulabileceimizi syler. Hayat, kutsal bir merkezin; g topraa, kutsal dnyeviye balayan dikey bir ykseli simgesinin evresinde rgtlenir. Byk tapnaklar, her zaman bu tr kutsal merkezlerin ya da da zirvelerinin evresinde ina edilmitir. evreleyen dnya, bunlardan doru farkl blgelere, genellikle pusulann drt ynne, blnr. Evrenin kendisinin bir merkezden balamas ve drt bir yana yaylmas gibi, Bali ve Asya ilerinde, kyler kavak noktalarnda kurulmaldr, bylece dnyann drt ana blgesini yanstabilirler. Baz kabile kltrlerinde, ky merkezindeki tren evleri, drt ana yn temsil eden drt stunla desteklenir, evin ats gk kubbenin simgesidir, merkezdeki kare aklk dualarn kutsal dikey eksen boyunca tanrlara ykselmesine izin verir. Bir kltrden dierine kk deiiklikler gsteren tm bu ekiller ve trenlerde, bu ilahi biimlerin ya da modellerin rol aktr. Arkaik ky, tapnak, hatta ev, dnya imgesi ( imago mundi) olmaldr, ilksel olarak ilahi edimle biimlenen dnyann bir yansmas. Bu tr yerler ina edilirken, ina sreci yapnn kendisi kadar nemlidir. Sadece eylerin kendileri deil, ortaya klar da kutsal yanstmaldr. Yani, yine, insan yaplar ve edimleri, tanrlarn dnyay var ettikleri sreci takip etmelidir. Bu yzden, arkaik halklar, kozmogonik mitlere ilahi bir komutla ya da tanrlarn kaosa ve erre stn geldikleri bir mcadele sonucu dnyann nasl var olduunu anlatan ykler ok byk nem atfederler. Her yeni bir ey baladnda bir tapnak ina edildiinde, bir ocuk doduunda, yaamn yeni bir safhasna girildiinde bu sre yaratln tekerrr, tanrlarn dnyay var ettikleri kkensel edimlerin ve mcadelelerin bir tekrar olmaldr. Eliade, antik Hindistandan bu tanrlara yknmenin hayran brakan bir rneini verir; bir ev ina etmeden nce, bir astronom, duvar ustalarna ilk ta nereye koymalar gerektiini syler: Bu noktann dnyaya destek olan ylann stnde olduu dnlr. Duvar ustas, ylann kafasn sabitlemek iin bir kaz sivriltir ve yere saplar. Buraya temel ta konur. Bu nokta, artk dnyann merkezidir. Kutsal metinlerde betimlendii gibi ylan delmek, ndra ve Soma tanrlarn yaptnn bir tekrar olduundan

ok kutsaldr. Bu tanrlar, kaosun, biimsiz olann, karanln simgesi olan ylan ilk defa vuranlardr. Ylan yok ederek, daha nce biimsiz bir karmaann olduu yerde dzenli bir dnyay var etmilerdir (10). Snak ina edildiinde, ortaya kan eser tanrlarn eserini yanstmaldr. Eliade, baka yerlerde, ayn srecin baka rneklerine iaret eder. rnein, birok mitte ejderha, Hindistanda ylann oynad rol oynar; ejderha byk okyanus canavar ve sv kaosun simgesidir; karanlk svnn derinliklerinden kar, bir kahraman veya tanr tarafndan boyun edirilmelidir ki dzenli doa sistemi ve insan uygarl varolabilsin. Eliadenin grne gre; bu youn tanrlara yknme abas, arkaik halklarn daha derin bir arzusunun parasdr, bu insanlar sadece kutsal alan yanstmak deil, onun iinde olmak, tanrlar arasnda yaamak isterler. Bu konunu ayrntlarn, Ebedi Dn Mitine kadar bir sre erteleyelim. imdilik sadece, Eliadeye gre, btn arkaik halklarn, bir d, insan tarihinde trajik bir kayp anlayn paylatn syleyelim. Eliade, bununla sadece ncilde anlatlan Tanrnn emrine uymadklar iin cezalandrlan Adem ve Havva hikayesini kastetmez. Arkaik halklar, d derin bir ayrlk olarak bilirler. nsanlar, dnyadaki durumlarnn farkna vardklar anda, yokluk hissine, olmalar gereken ve olmak istedikleri yerden kutsal alandan uzak olma hissine kaplrlar. Eliadenin szckleriyle en tipik tutumlar, derin bir cennet nostaljisi, tanrlara yakn olma zlemi, doast aleme dnme arzusudur. Arkaik Din: Simge ve Mit Kutsal alan duyumsamak ve aramak baka bir ey; bulmak ve tarif etmek baka. Arkaik insanlar inanlarn ve zlemlerini ifade etmeye alsalar da, dindndan tamamen farkl olan kutsaln doas gerei bu aba imkansz grnr. Sradan deneyimden tamamen baka olan insan nasl anlatr? Eliadeye gre cevap dolayl ifadedir: Kutsaln dili, simgelerde ve mittedir. Simgeler, biliyoruz ki, benzerlik ya da analoji ilkesinden kaynaklanr. Belli eylerin nitelikleri, ekilleri, zellikleri baka bir eye benzerlikleriyle dikkatimizi eker. Dini deneyim alannda, baz eyler kutsala benzer, kutsal nerir; doastyle ilgili ipucu verirler. Mitler de simgeseldir ama biraz daha karmak bir yoldan; mitler, anlat biimi verilmi simgelerdir. Mit sadece bir imge ya da gsterge deildir; yk biimi verilmi imgeler dizisidir. Tanrlarn, atalarn, kahramanlarn yklerini ve doast dnyalarn anlatr. Bu olduka ak grnyor. Peki, bu dolayl dil aslnda kutsalla ilgili ne anlatr? Gerek olduu sylenir ama ne tr bir gereklik? Nitelikleri, zellikleri nedir? Eliade btn hayat boyunca alt sembolizm ve mitlerde bu sorularn cevaplarn aramtr. Yerimiz sadece bu almalarn sadece en nemlisini incelememize izin veriyor; 1949da, Eliade Fransada alrken baslan Karlatrmal Dinde Biimler. Karlatrmal Dinde Biimler, ok geni bir alandaki dinsel simgeleri aratrmak ve aklamak iin tasarlanmtr. Simgesel dncenin doasn, simgenin ne olduunu, nasl altn, arkaik insanlarn bunlar nasl kullandklarn inceler. Ayrca, birok rnein yardmyla, simge ve mit manzumelerinin belli sabitleri, tekrar eden biimleri takip etme eiliminde olduunu gsterir. Eliade, setiimiz yer ve zaman ne olursa olsun, belli ortak simgelerin, mitlerin ve ayinlerin tekrar ettiini iddia eder. Simgelerin nasl altn gzlerken, ilk dikkat eken, dnyada karlatmz her eyin simge grevi grebileceidir. Sradan hayat oluturan eylerin pek ou dinddr; bunlar sadece kendileridir, daha fazlas deil. Ama doru zamanda, dind olan herhangi bir ey

kendinden daha fazla bir eye dnebilir kutsaln bir gstergesine veya iaretine. Bir alet, bir hayvan, nehir, ate, yldz veya bir ta, maara, aan bir iek, bir insan nsanlar kefettikten veya karar verdikten sonra her ey kutsaln gstergesi olabilir. Dahas, bir kere byle tanndktan sonra btn simgesel nesneler ikili bir karakter kazanr: Bir anlamda, her zaman olduklar ey olarak kalsalar da, yeni bir ey, kendilerinden baka bir haline gelirler. rnein, Kabe olarak bilinen mabette Mslmanlar kutsal siyah bir taa ok byk sayg gsterirler. Bir dzeyde, bu nesne bugne kadar sadece bir ta olarak kalm olsa da, Muhammedin sadk takipileri bunu sadece byle grmezler. Hierofani anndan itibaren yani Mslmanlarn bu ta kutsalla temas halinde grmelerinden itibaren bu dind nesne dnmtr; artk sadece bir ta deil, kutsal bir nesnedir; buna, iinde kutsal tayan grkemli bir paket denilebilir. Eliade, doastnn doal nesnelere giriine kutsaln diyalektii diyor. Somut, eklen snrl, hatta tanabilir olsa da, kutsal bir ta dier bir nitelii sayesinde; katl inanann gzne, snrllklarnn tam kart olarak grnr. Kabe, Mslmanlar iin, deimez, kadiri mutlak, sonsuz, dnyann mutlak yaratcs bir Tanr olduunu nerir. Sradan bir mantkla dnldnde, tabii ki, kartlarn bu birliktelii akld grnr. Eer dind, kutsaln tam kart ise, nasl kendisinin tam kart haline gelir? Doal olan, nasl doast hale gelir? Eliadeye gre bu mmkndr nk insan aklnn bu dnmde bir rol yoktur. Simge ve mit, genellikle eliki fikriyle alan hayal gcne seslenir. Kiiye bir btn olarak; kiiliin duygularna, istencine, hatta bilinalt taraflarna tamamen hakim olur. Kiilikte kart gdlerin bir arada olmas ve ryalarda, fantezilerde mantkd eylerin olabilmesi gibi dinsel deneyimde de kutsal ve dind bir arada olabilir. Anlk bir keif sezgisiyle dinsel muhayyile, eyleri sradanlklar ve dindlklar dnda grmeye balar ve onlar kutsala dntrr. Doal olan, doast haline gelir. Eliadenin, Max Mller gibi, sembolizm ve mit iin materyali doa dnyasndan bulmas ilgintir. Arkaik zihne gre, fiziksel dnya; muhtemel imgeler, ipular, iaretler ve benzerlikler iin hakiki bir kaynaktr. Dnyada grdmz her ey, tanrlarn zamann banda var ettii byk bir erevenin parasdr ve her yerde kutsal ldamak iin bekler. Btn gzellii, vaheti, karmakl, gizemi, eitlilii iinde doa dnyas, doastnn farkl ynlerini gstermek iin srekli Eliadenin kutsaln kiplikleri dedii pencereler aar. Bu, geleneksel kltrleri, hayali figrler ve simgeler asndan bu kadar zengin yapan eydir, bu kltrlerin dnyalar; folklor ve efsanelerle, yaratl aklamalaryla, tufan ykleriyle, kahramanlarn, canavarlarn, tanrlarn epik ykleriyle doludur. Anlat biimi verilmi simgeler toplam olarak bunlarn tm mitle ilikilendirilebilir. Bunlar kutsaln ykleridir; ilahi yaamn doast dnyasn, insanln doal dnyasna yaklatrr. Yzyllar boyunca, elbette, insanlar saysz mit, simge ve bunlarn eitlemelerini retmitir. Bunlarn hepsini elde etmek imkansz. Bu zorunlu da deil. Eliade, temel simgesel biimlerden ve sistemlerden ok ey renilebileceini dnr. Gk Sembolizmi: Gk Tanrlar ve Dierleri Arkaik kltrlerde en ok karlalan ortaklk, bu insanlarn gk tanrlarna, dnyann zerinde duran gn ilham ettii kutsallklara olan inanlardr. Gk, zerimizde ykselen sonsuz, hakim ve ebedi kubbe, aknlk hissi verir, otorite ve gereklikle doludur. Buna uygun olarak, gk tanr tam da byle hayal edilir. Maorilerin Iho tanrs gibi bu tanr ykselmitir; Afrikadaki Yoruba kabilelerinin Olorun tanrs gibi gn sahibidir; erken rann byk Ahura-Mazdas gibi, btn yasalar koyan ve dnyann ahlaki dzenini uygulayandr. Gkler yksekte olduundan, bu tanrlar ok yksek ve uzakta olarak

resmedilir, insan dert edemeyecek kadar uzakta. Avustralya mitleri, gk tanrnn geri ekiliini anlatr, dier ilkel toplumlarda da, gn tanrs, insann ulaamayaca kadar uzakta grnr, dier dinsel kavraylar bunun yerini almaldr. Genelde bu yeni kavraylar, yamur ve frtna tanrlardr. Bu tanrlar, bir grevde uzmanlam olduklarndan, ok daha somut ve kiisel, insan hayatnda daha ok yer alan tanrlardr. Eski Hindu tanrs Rudra buna bir rnektir. Gl ve iddetli, hayatla dolu olarak, antik Hindistan kylleri iin bu tanr, yamur getiren ve cinsel enerjinin kaynadr. O ve benzerleri dii eleriyle kutsal evlilikler yaparlar; kanl kurbanlarn ve orjilerin grld ifrat dolu ayinlerin merkezinde yer alrlar. Hayal gleri ar lde gl ve etkileri ok byktr. Aslnda, Eliade, Frazer anmsatr bir ekilde yle syler: "Yamurlu gkyz, boa, byk Tanradan oluan bu yap, prototarihsel Avrupa dinlerini birletiren unsurlardan biridir. (11) Gk tanrlarndan, frtna tanrlarna bu deiimin nedenini tahmin etmek ok zor deil. Yamur ve bereket tanrlarnn ekicilii, erken uygarln en nemli olaylarndan biriyle ilgilidir tarmn kefi. Topra srmek, tohum ekmek, hasat tm bu etkinlikler yeni bir hayat biimi dourmutur ve bununla birlikte yeni hierofaniler ve dier trl simgeler. Tarmsal bir dnya da, bereket getiren frtna ve cinsellik tanrlar, gn uzak tanrlarndan ok daha gl ve canl bir ekilde kutsal tarlar. Yunanistandaki Dionisos ve Msrdaki Osiris gibi Oul tanrlar, tarm anda grnr olmulardr. Bu tanrlar, frtna tanrlar gibi, dinamiktirler ama farkl bir ekilde. Rolleri ac ekmek ve lmektir. Antik Akdeniz dnyasnda ok popler olan gizem dinlerinin merkezinde bu tanrlar vard. Bu tanrlarn isimleri bitki tanrlar olduklarn sylese de, aslnda genelde dramatik ve ilahi kurtarc olarak grnrler. Eliade, zellikle bu tanrlarda, dini simgelerin psikolojik tarafn bulur. Bu tanrlar sadece dnya ve kutsal hakknda konumazlar, insan varoluunun yaplar ve kozmik yaplarn arasndaki devamll gsterirler (12). Bu tanrlarn mitleri, doadaki hayat ve lm emberini yanstmann yannda, her bir bireyin yaamndaki byk kiisel mcadeleyi de tekrar eder: Doum, yaam, lm dramasn ve yeniden dou, kurtulu umudunu. Eliade, baka hibir simgenin, insanlarn aclarn paylaan, len ve aclarn telafisi iin tekrar dirilen bu kurtarc tanr kadar ilahi yaam insan yaamna yaklatramayacan anlatr. Tam da bu insanlk zelliiyle, bu tr bir tanr din tarihinde nemli bir rol oynar (13). Gne ve Ay Eliade, baz erken kuramclarn (zellikle Max Mller) btn mitolojinin merkezi olarak grd gnee tapnmann aslnda ok nadir olduuna dikkat eker (14). ok daha yaygn ve belirgin olan mitler ve simgeler, durmadan deien ayla ilgilidir. Ay, evrimsel hareket eder; doar, dolunay haline gelir ve bir sre iin tamamen grnmez olur. Ayn safhalar; okyanus dalgalarnn gel-gitleri, yamurlar ve bunlar yoluyla topran bereketi, bitkilerin bymesi gibi dier olaylarla aka balantldr. Her zaman baa dnd iin, ay, srekli yenileniin arketipik imgesidir. Eliade, ayn baat temasyla ilgili olarak unlar yazyor: kartlarn birbirini izlemesinin dourduu ritimdir, kart kipliklerin birbirini izliyor olu'udur, drama olmadan olamayacak bir olutur bu. (15) Ay sembolizmi, dikkat ekici bir genileme gc de gstermektedir, durmadan yeni balantlar kurar. Sularn ve bitkilerin dnda, ay, genellikle, yaamn son safhas olan lme, derisini dkerek kendini yenileyen ylana ve doumla hayat yenileme gc aylk adet dnemlerine dayanan kadna da bal dnlr. Aslnda, ritim lt ve enerji, hayat ve yeniden dou kayna olarak ay grs, evrenin eitli dzeylerini bir araya getiren,

10

birbirinden ok farkl grngler arasnda paralellikler, benzerlikler ve birlikler reten bir a rer.(16) Ay-yamur-bereket-kadn-ylan-lm-periyodik yenilenme biiminde bir uzun ba sayesinde, kii bu ay ana bu noktalardan herhangi birinden girebilir. Basit bir yamur ayiniyle, ya da bilee taklan bir ylan muskasyla rnein, hepsi, birbiri ardna gelen ve kesien kartlklar temel temas zerinde duran bu byk kozmik birlikler manzumesine balanlabilir. Oul tanrlar gibi, ayn da hem kozmik hem de kiisel boyutlar vardr. Bir dzeyde, kutsalla ilgili ifaat, yani; tad g, gsterdii tketilemez yaam ve gereklik (17) deerini lerken, dier taraftan, psikolojik olarak insanlk durumunun ikili karakterini hatrlatr: Kkmz glgelerin ve lmn yeri olan dind alandaysa da, yine de, kutsal, lmsz ve gerek eylerin alann zleriz. Eski alarda, lm ve hastaln arasnda, arkaik insanlarn kiisel yenilenme ve lmszlk umutlar her yeni ayla beraber dorulanyordu.(18). Ay, bir anlamda, ikilikleri gsterir: Ik ve karanlk, bo ve dolu, yeni ve eski, doum ve lm, erkek ve dii. Yine de dnm ve deiimleriyle, btn ikiliklerin stesinden gelmeyi de nerir, birok kutsal simgeletirmelerinin anahtar temas. Eliade, burada, tanrlara yakn yaayan ilk insanlarn ne erkek ne de kadn olduunu anlatan, iki cinsin birliinden bahseden androjeni mitlerine iaret eder. Ayrca, bu tema, kavuma mitleri btnnn temalarndan sadece bir tanesidir. nsan trne ortak olan bu ykler, btn kartlklarn sonuna, btn ayrmlarn zlmesine ve kutsaln kkensel birliine dne duyulan ok gl bir umudun ifadesidir. Su ve Talar Gk ve ay gibi byk simgelerin yannda, arkaik halklarn dnyas, genellikle daha baat simgelerle bal daha zayf gstergeler ve imgeler asndan da zengindir. Su, rnein, her yerde, biimsizi, tanrlarn dnyay dzenlemesinden nce eylerin biim verilmemi doasn ifade eder. Yenilenme srecini balatr. Ne dnya, ne de insann kendisi, suyun diplerine batarak kaosa dnmeden yeniden doamaz, yeni bir yaratl bylece ortaya kacaktr. Kabul edilme trenlerinde ve saflama ritlerinde, su, temizleyen ve arndran grevini grr, bizi, yeni bir balangcn yaplabilecei, biimd, ilksel, ar duruma geri gtrr. Buna kart olarak, talarn sembolizmi ise tam tersini nerir. Suyun aksine, talarn tz, sert, przl ve deimezdir. lkel kii iin, ta, insanlnn belirsizliini aan bir eyi; varln mutlak kipini gsterir. Gc, hareketsizlii, bykl; ayn anda korkutucu, ekici ve tehdit edici olan bir eyin mevcudiyetini gsterir(19). Bu szckleri Latince sylersek, fascinans ve tremendum, Rudolf Ottonun kutsal iin kulland szcklere varrz. Normal bir ta dikkatimizi ekmez; kutsal bir ta ise huu ve korku dourur. Dier Simgeler: Toprak, Bereket, Bitkiler ve Tarm Yaam, gelime ve bereket sembolizmleri, arkaik halklarn dinlerinde, tarmn ortaya kndan nce ve sonra, byk rol oynar. Eliadenin bu kategoride ele ald biimlerden bir kan buraya alabiliriz. En erken imgelerden biri, tm yaayan eylerin kayna kutsal ana olarak topraktr. Gk babayla toprak anann kutsal evlilii, Gney Pasifikten, Afrikaya, Akdenizden Amerikalara birok mitolojide bulunabilir. Gk, yamuruyla topra besler, toprak da tahl ve bitki retir. Tarmn ortaya kyla birlikte insanlarn bitkilerin ve tahllarn yetimesindeki rolleri arttka, nceki anne olarak toprak simgeleri, yukarda bahsedilen

11

oul tanrlar gibi daha dinamik ve daha duygusal olan, rnlerin kaderini kendi doum, cinsel birleme, reme ve lm evriminde yaayan byk tanra simgesiyle yer deitirmitir. Ancak; toprak ana veya tanradan daha yaygn olan, aa sembolizmidir. Kutsal aalar, btn dinlerin tarihlerinde bulunabilir. Dnyann her yerindeki halk geleneklerinde, ilkel metafizik ve gizemcilikte ve elbette ikonografi ve popler sanatta(20). Baz aa sembolizmleri, antik Norve mitolojisindeki kozmik aa Yggdrasil gibi, axis mundi, dnyann merkezi sembolizmini ikinci bir temayla birletirir; yaamn kutsal kayna olarak aa. Dier canl dikey nesneler gibi, bu aalar kendini durmadan yenileyen dnya yaamn temsil eder. Dahas, aalar uzun mrl olduklarndan, ilerinde tadklar yaam tketilemezdir; bylece, insanlarn lmszlk umutlarnn oda olurlar. Antik yaam aac mitlerinin bir ounda, Adem ve Havvann Cennet Bahesindeki yasak aa snavnda baarsz olmas gibi, bir snav gemek zorunda olan bir kahraman grrz. Ejderhay yenerek ya da bir ayartmaya direnerek, bu byk insan lmszlk dln kazanr. Aalar, bize, kutsaln yaamn kayna ve tek hakiki gerek olduunu anlatr. Aalar, snav geenler iin lmszlk datr. Eliade, bitki mitlerini anlayabilmek iin ilkel insanlarn doal dnyann glerinin zayflamasndan ya da tkenmesinden duyduklar korkuyu hatrlamamz ister. Arkaik zihin iin, her ey bitki, hayvan ya da insan bir dzey veya yaratktan dierine geen ayn kapal devre yaamla canlanr (21). Hasat zaman len tahllar ekildiklerinde gelecek yln mahslne can verir. Hasattan, tlp un haline getirildikten ve frnlandktan sonra, yaamlarn insanlara geirirler. Artk, nlerde yenilen ekmekteki yaam gc haline gelmilerdir. Bu sk balant, niye pek ok efsane de, ldrldkten sonra aaca dnen bir insan veya maktl bir tanrnn veya kahramann kanndan kaynaklanan bir aa veya bitki bulunduunu gsterir. Yaam gc, bir canly terk ettiinde bir bakasna gemelidir; azaldnda yeniden doldurulmaldr. Her zaman, gel gitler, zayflama ve yenilenme vardr. Arkaik halklar iin, gerek, sadece her zaman ayn kalan deil, organik ve dngsel biimde oluandr da(22). Kutsal, sadece bir ta gibi kalc olan deildir; bir bitki gibi yaam dolu olandr. eyleri, yiyecein bedeni yenilemesinde olduu gibi sadece fiziksel olarak deil, manevi olarak da durmadan yenileyen bir gtr. Bitki sembolizminin kiisel, insancl mesaj ebedi yaam vaadidir. Bitkinin ldkten sonra yeniden domas gibi, kadn veya erkek de belki bir gn lmden geri dnecek ve lmszle doacaktr. Eliade, tm bunlarda, kutsalla iletiim kurabilmede ayinsel edimin nemini grebileceimize dikkat eker. Kabul edilme, saflama, gnahtan arnma ayinleri, kullandklar iaretlerle ve srelerle, btn yenilenmelerin byk kkenini dnyann, kadir emirlerle veya tanrlarn mcadeleleriyle, kaostan kp biimlenmesi ve yaratln yeniden yaatr. Simgelerin Yaps ve Mahiyeti Eliade, bereket ve bitkilerden sonra, mekan ve zaman sembolizmlerine geer. Bunlarn ilkinden daha nce bahsettik, ikincisinden biraz sonra ksaca bahsedeceiz. Bu srada, bu sembolizmlerde baka bir eye daha dikkat edelim. Biimlerdeki tartmalarn ou, dnyann farkl yerlerindeki mnferit simgeler ve mitlerle ilgilense de, Eliade, btn sembolik dnn iki temel zelliine dikkat eker. Birincisi, ou sembolizmin ve mitolojinin yapsal, ya da sistem benzeri mahiyetidir; dieri ise sembolleri deer asndan sralamakla ilgilidir.

12

Tartmas boyunca, Eliade, simgelerin ve mitlerin, nadiren tek balarna var olduklarn vurgular. Doalar gerei her zaman daha byk bir simge manzumesinin paralardrlar; dier imgelerle ya da baka mitlerle bir rnt kuracak ekilde baldrlar. Arkaik halklarn dnce dnyalar, kutsal, mmkn olduunca hayatn dier tm boyutlarna genileten en soylu trenlerden, en basit gnlk ilere kadar ilikiler, balar, tekrarlarla doludur. Birka rnek bu sreci gstermeye yardmc olabilir. Kutsaln ilk grnnde kkensel hierofani , diyelim Msrl firavun Akhenaton gibi bir dindar insan, gerek Tanr grsn gnete bulur (Freud, Yahudi tek tanrclna ilham veren Akhenatonun dinsel adan bir dahi olduunu dnyordu). Bunun hemen ardndan, gne, kutsaln simgesi haline gelir. Duvarlara izilir, mcevher olarak taklr, saray trenlerinde bayraklarda grlr. Bu iaretler, gne zerine dnme vesilelerini oaltr; ilk kutsal karlamann gerekletii yerin veya durumun tesine geecek ekilde dier yerleri, insanlar ve olaylar kutsallatrr. Zamanla, daha fazla balant kurulabilir. Gne kiiletirilir, gnele ve gnein maceralaryla ilgili ykler mitlerde ifadelerini bulur. Akhenaton ya da takipileri, gnein, geceyi malup ettii iin, savan efendisi olduunu iddia edebilirler ya da her sabah gnein douunu, kiisel yenilenme ve lmszln gstergesi olarak grebilirler. Scaklndan dolay gne, her bahar doann canlanna balanabilir; gnebakan gibi bitkilerle, ya da altn gibi tzlerle, renk ve ekil benzerliklerinden dolay ilikilendirilebilir. Bu her bir yeni balantyla, kutsal, hayatn yeni bir ynne ular. Bu sistematik genilemenin bir dier canl rnei, yukarda geen ay dngs mitleri ve simgeleridir. Merkezi ayn safhalarnda olacak ekilde bu simgesel manzume, an srekli olarak genileterek, kutsall hayatn dier boyutlarna iletir: Sular ve yamurlar, bereket ve kadn, ylanlar ve kefaret, hatta deniz kabuklar, sarmallar ve yldrmlar. nsanlar, ayn safhalarn sarmal deniz kabuklarna balamaya zorlayacak biimsel bir mantk kural yoktur ancak, bu balantlar kuracak belli bir sezgisel ve hayali simge mant vardr. Simgeler doal bir yoldan, bir ereve, bir btn olarak dnya, unsurlar birbirine bal bir sistem retecek ekilde baka simgelere ve mitlere atfta bulunur. Simgelerin bu sistemik mahiyetinin yannda, Eliadenin bahsettii ikinci konu, simgeleri ve mitleri karlatrmaktr. Baz simgeler dierlerinden daha iyi olabilir mi? Mitleri deerlerine gre sralayabiliriz miyiz? Bunu yaparken ltlerimiz ne olmal? Biimlerde Eliade bu sorulara dorudan cevaplar vermez, ama yine de baz imgelerin ve mitlerin dierlerinden daha stn olduunu dnd aktr. Temel lt, lek ya da byklktr. Simge bydke, daha btn ve daha evrensel hale gelir; kutsaln mahiyetini daha iyi iletir. Burada yine bir rnek faydal olabilir. lkel bir kyn insanlar yakndaki bir aata doastnn izleriyle karlarlarsa, bu bir hierofani saylabilir; aa, kutsal gsterir. Ancak; eer yallar meclisi, bir zaman sonra, bu sembolizm zerine yeniden dnrse ve bu kutsal aacn aslnda kozmik aa ve dnyann merkezi olduuna karar verirse, bu da hierofanidir ama daha yksek bir dzen iinde. Kutsaln daha iyi bir temsilidir nk kapsam daha genitir, lei ilk kutsal aatan daha byktr. O zaman, yallarn kararyla bu yerel aataki kutsaln grnm, ilk halinden ok daha etkileyici bir kutsal imgesi olarak yeniden deerlendirilir (Eliadenin demeyi tercih ettii gibi). Yeni dnya aac sembolizmi, eski basit ky hierofanisi simgesinin tesine geer. Yine, hierofanin bir tr, teofanidir (Yunanca theostan, ilah): Tanr'nn grnm. Teofani, bir ta kadar basit bir eyde bile ortaya kabilir. Ayn zamanda, kendi Romen Ortodoksi geleneinden yararlanarak, Eliade, Hristiyanlkn, Tanry, Nasral sada vcut bulmu olarak grdne iaret eder. Bu insan teofanisi, ta teofanisine gre daha stndr, misyonerlerin bir zamanlar dnd gibi Hristiyanlk doru, dier dinler yanl olduu

13

iin deil; insan, duygular ve akl olduu iin, doas gerei, bir hayvandan ya da tatan daha zengin ve daha doludur. Bu yzden, bir simge olarak sa figr, Tanr-insan, kutsaln gerekliini ve tamln daha iyi yakalar. Dahas, Hristiyanlar enkarnasyonla ilgili evrensel iddialarda bulunurlar; daha nihai ve kapsayc bir teofanin olamayacan sylerler. Byk kozmik aa, kydeki aaca gre neyse, sa Mesih de dier teofanilere gre odur daha geni, daha byk ve sonu olarak kutsaln daha iyi bir imgesidir. sa, kadiri mutlak Yaratcnn insan biimi olarak, kutsaln kapsamn, diyelim sadece ormanlarn ve krlarn tanrs olarak tasvir edilen Yunan tanrs Pandan daha iyi iletir. Bu simgelerin yer deitirmesi ve yeniden deerlendirmesi kavramlar Eliadenin kuramnda nemli bir rol oynar. Bunlar, Eliadenin sadece zamansz din biimleriyle deil, bu dinlerin tarihsel deiimleriyle de ilgilendiini gsterir. Onun grne gre, insanlar, srekli olarak, kutsal alglarn yeni ve zgn yollarla ifade etmekle meguldrler; yeni mitler yazarlar, yeni simgeler kefederler, bu simgeleri farkl, daha kapsaml manzumeler iine dzenlerler. Buna uygun olarak, dinler tarihinin grevi, ilkin, simgeler, mitler, ayinler ve bunlarn sistemlerini kefetmek ve sonra bunlarn, insan gemii boyunca, farkl alarda ve yerlerde geirdikleri deiimlerin, birbirleriyle girdikleri etkileimlerin izini srmektir. Bundan sonra, ilki kadar nemlidir bu daha grngbilimsel taraf iin iine girer. Tarihi, bu malzemeleri karlatrr ve bunlarn kutsaln taycs olarak farkl anlam dzeylerini ve trlerini belirlemeye alr. Farkl alar ve yerlerde simgelerin, mitlerin ve ayinlerin srekli deiim halinde olduunu gzler. Tarih boyunca, durmadan retilir, gzden geirilir, boa karlr ve yeniden yaratlrlar. Evrimci bir dnr olsayd Eliade, btn bu deiimlerin gelimeler olduunu, her yeni mit ya da simgenin bir ncekinden daha iyi olduunu syleyebilirdi. Ama bu Eliadenin gr deil. Eliade, simgelerin ve mitlerin doal mantnn, bunlar daha evrensel olmaya, belli bir zamann ve mekann tikelliinden arnmaya ve evrensel arketipe daha yakn olmaya zorladna inanr; yerel bir tanrann, arketipik byk bereket tanrasnn zelliklerini kazanmas gibi. nsan deneyiminin fiili durumlarna bakldnda, simgeler bozulabilir ve gerileyebilir de. Tarih, kltrlerin kutsaln mantna kar hareket etmeleri iin vesileler de yaratr rnein, dnyann yaratl mitinin kaybedilmesi ya da yozlamasnda veya kk bir frtna tanrsnn nceki hakim gk tanrsnn yerine gemesiyle daha az evrensel olan simgenin daha evrensel olan simgeyle yer deitirmesinde olduu gibi. Bu gibi durumlarda, kutsaln yeni bir boyutu kefedilebilir ama dierleri kaybolur. Ama yine, bu bir kltrde yaanyorken, bir dierinde gk tanr yeniden grnebilir. Simgelerin ve mitlerin doal eilimi gelimek ve yeni ilikiler kurarak anlamlarn geniletmektir, ama farkl zamanlardaki ve yerlerdeki eitlemeler, farkl toplumlarn farkl mitolojik yaratclklarndan, hatta tarihsel tesadflerden doar (23). alar boyunca, o zaman, arkaik ve dier halklar, kutsal simgeleri ve mitleri seerken hayal gcnn zgrlnden yararlanmtr. Eliade, simgelememi ya da bir mitin paras haline gelmemi ok az nesne olduuna dikkat eker. Yine de, tm bu yaratcla ramen, dinsel muhayyile asla rastgele ya da kaotik olmamtr. Biimler, bunun tam tersini vurgular: Zamana ve mekana ya da belli bir kltre bal olmadan, arkaik insanlar, ayn tip simgelere, ayn mit temalarna ve ayn evrensel manta geri dnte dikkat ekici bir istikrar gsterirler. Dinin tarihsel ayrntlarna odaklandka, tekrar eden ve genileyen rntlere rastlarz. Tarih ve Kutsal Zaman Tm bunlardan sonra, kutsaln sembolizmini aratrrken, insann tarihsel kaytlarnn ok byk nem tad ak hale gelmi olmal. Bu kaytlar bize, indeki kutsal bir da ya da Hindistandaki Ganj nehri dolaymyla farkl halklarn kutsal nasl fark ettiklerini gsterir.

14

Ancak, arkaik inananlarn kendilerinin tarihteki durumlar ise bambaka bir meseledir. Onlar iin, sradan dind yaamn olaylar, gndelik emek ve mcadele, kamak istedikleri olaylardr. Tarihin dnda, tamamen kutsaln kusursuz alannda olmak isterler. Eliadenin bu arzuya verdii isim, daha nce de sylediimiz gibi, cennet nostaljisidir. Bu kuramnn merkezinde olan bir kavramdr. Birok yerde buna atfta bulunsa da, bu yazda bize rehberlik eden metin iinde en iyi ncsnde aklar. Bu metin, 1949da Biimlerle birlikte yaynlad Ebedi Dn Miti: Ya da Kozmos ve Tarihtir. Eliade bu kitabn en nemli kitab olduunu dnr ve eletirmenler de bu eilimdedir. Eliade, bu kitapta gl bir tez ortaya koyar: Btn arkaik halklarn dncesine hakim olan tema, tarihi btn tarihi ortadan kaldrma ve dnyann balad zaman tesi noktaya dnme gayretidir. Eliade, bu balangca geri dnme arzusunun, arkaik halklarn ruhlarnda en derin zlem, srarc bir gnl yaras olduunu iddia eder. Arkaik ayinin ve mitin sabit temas dnyay yaratcnn elinden kt gibi, taze, saf ve gl yaamak isteidir (24). Daha nce de bahsettiimiz gibi, yaratl mitlerinin, pek ok arkaik toplum iin bu kadar merkezi olmasnn nedeni budur. Ayn nedenle pek ok ayin yaratl edimiyle alakaldr. imdiye kadar ayinler zerinde pek fazla durmadk ama Eliade ayinleri nemser, zellikle yaratl aklamalaryla ilgili olarak. Bu ayinler, genellikle, tanrlarn in illo tempore ( Latince o zaman) dnyann varolduu an yaptklarnn bir tekrardr. Her yeni yl enlii, her yeniden doum ve yeniden btnleme miti, her kabul edilme treni, balangca bir dn, dnyay yeniden balatmak iin bir frsattr. Arkaik yeni yl enliklerinde, bir gnah keisi yollanr, bylece toplum iblislerden, hastalklardan, gnahlardan arndrlr. Bu sadece bir yldan dierine gei deildir, eski yldan, gemi zamandan kurtulmadr.Bir anlna da olsa mitik, kadim zamana, saf zamana, yaratl anna geri dnme (25) abasdr. Hindistanda, ta giyme trenleri dnyann balangcnda koyulan biimleri takip eder. Kurban trenleri de dind zamann, geen srenin, tarihin rtk feshidir.(26) Eliade, bu geri dn mitlerine ilham veren motiflerin nemli olduunu dnr. Dier tm halklar gibi arkaik halklarn da, zdrabn ve lmn gizeminden etkilenmelerinin yannda, amasz ve anlamsz yaamla ilgili kayglar vardr. Anlamn, kalcln, gzelliin, mkemmeliyetin peindedirler ve aclardan kamaya alrlar. Yaamn kk sorunlar ve zorluklar sorun deildir; bunlara katlanlabilir. Ama bir btn olarak insan serveninin anlamsz, lmle sona erecek bo bir gsteri olma olasl hibir arkaik halkn dayanamayaca bir fikirdir. Eliade bu deneyime tarih deheti adn verir. Bu, insanlarn, mitlerin, zellikle ebedi dn mitlerinin ekimine neden bu kadar gl bir ekilde kapldklarn aklar. Sradan yaam nemsiz olduu iin, gerek anlam tarih iinde bulunamayaca iin, arkaik halklar tarihin dnda konumlanrlar. Hayatn donukluu, bo rutinler ve gndelik zorluklar karsnda kstaha itiraz ederler: Simge ve mit dolaymyla, dnyann ilk mkemmelliine, umut ve vaad dolu yaamn kkenlerine tekrar ularlar. lkel insan, zamana dngsel bir yn vererek, geri dndrlemezliini durdurur. Her ey, her an yeniden balar. (27) Bu tarih deheti, sadece arkaik halklar tarafndan deil, dngsel zamann hakim olduu antik dnyann byk uygarlklar tarafndan da duyumsanr. rnein, Hindistanda en eski retiler, dnya nihai olarak yok edilip yeniden var edilene kadar, insanlarn, umutsuzca, byk rme ve k dnglerinden geen bir dnyada yaamaya yazgl olduklarn syler. Bu ktmser gre tepki, ebedi dnn klasik dou versiyonu eklinde ortaya kar yeniden dou ve reenkarnasyon retisi. Bunu, Gautama Buddhada ve Jainizmin kurucusu Mahavirann retilerinde ve nl Hindu Upaniadlarnda bulabiliriz. nsanln doann bitimsiz emberlerinde hapsolduunu grerek, bu retmenler, tarihin samal ve

15

dehetinden ka iin saf tinsel bir patika bulunabileceinde srar etmilerdir. Ruhun, hakiki kendiliin, sonunda tinsel bir kan gerekleebilecei uzun yeniden doum dizileri boyunca sabr iinde mcadele ederek, bedenden, ruhun tarihle temel ba, kurtulabileceini ilan ederler. Hepsi, farkl yollarla, moksha retisi, ruhun nihai olarak doadan ve tarihten kurtuluu, dolaymyla bir anlam nermilerdir. Baka yerlerde, geri dn retisi baka biimlerde ortaya kmtr. Belli Yunan topluluklar ve antik randa Zerdt peygamberin takipileri arasnda insan tarihinin, ebediyetten meydana gelmi tek bir emberden olutuu, ve bir gn kacak bir yangnla ya da baka bir felaketle sonsuza kadar sona erecei inancyla ifade edilmitir. Bu nihayet zemininde, Zerdtn takipileri, zgrlk yolunu, son yargda, iyilik ve k tanrs Ahura-Mazdaya sadk kalanlara verilen cennet dlnde bulurlar. Bu dinlerin ortaklklar aktr. Kltrel olarak arkaik halklardan daha ileri olsalar da, byk Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Hindistan ve Gneydou Asya uygarlklaryla birlikte, tarih sorunuyla kar karyadrlar ve ka yolunu bulmak iin aba harcarlar. Arkaik Dine Bakaldr: Yahudilik ve Hristiyanlk O zaman, arkaik veya uygar, antik kltrlerin hepsinde, tarih sorunu merkezidir ve zm, ka, ebedi dn mitinin eitli biimlerinde bulunur. Eliadeye gre, bu biim o kadar yaygndr ki sadece bir yerde antik Filistin Yahudileri arasnda farkl bir ey bulunabilir. Dnya zerinde ilk defa, antik srailde yeni bir dini bak kendini gsterir. Mitik balangca dn fikrini tamamen reddetmese de, Yahudilik, kutsaln, tarihin dnda bulunabilecei gibi iinde de bulunabileceini iddia eder. Bununla birlikte, arkaik dinin tm denklemi nemli lde dnr. Yahudilikte ve daha sonra Hristiyanlkta, ki ondan tremitir, doann amasz dngleri arka plana itilmitir ve anlaml bir hikaye tarih boyunca ekillenen insani olaylar sahneye kmtr; srailin Tanrs olarak kutsal, bu hikayenin bir parasdr. Sonsuz, amasz dnya dngleri yerine, Yahudilik, kutsal tarihsel olaylarn anlaml bir dizisini iddia eder. Bu arpc yenilik, srailin peygamberleri Amos, eya, Yeremya ve dierleri tarafndan ekillendirilmitir. Halklarnn bana felaketler geldiinde, bu peygamberler bu belalar kalmas gereken dertler olarak deil, Tanr tarafndan verilen, tarih iinde katlanlmas gereken cezalar olarak temsil etmiler. Eliadeye gre, bu peygamberler konumalarnda ve kehanetlerinde u fikri dorularlar:
Tarihsel olaylar, Tanrnn iradesi tarafndan belirlendikleri srece kendilerinde deerlidir. Yahudi halknn Tanrs artk bir dou tanrs deildir. Arketipik davranlarn yaratcs deil, durmadan tarihe mdahale eden, olaylar yoluyla iradesini gsteren (istilalar, kuatmalar, savalar, ve dierleri) bir kiilik olmutur. Tarihsel olgular bylece insann Tanrya gre durumlar haline gelmi ve bu yzden, daha nce hi olmad kadar dini deer kazanmlardr. (28)

Bir halkn, bu kiisel tarih Tanrsyla karlamasnn yenilii, olunu ldrerek tanrya sunmaya hazrlanan brahimin hikayesinden anlalabilir. Eliadeye gre, Yahudilik arkaik bir din olsayd, bu korkun olay, tanrlarn kutsal glerini yenilemek iin ilk doan ocuun ldrlmesi, bir insan kurban etme olacakt. Yahudilik iinse bu olayn olduka farkl bir mahiyeti vardr. brahimin, imannn bir iareti olarak olunu isteyen bir Tanryla karlamas olduka kiisel bir tarihsel alveritir. Bu Tanrnn ilahi glerini yenilemek iin kurbanlara ihtiyac yoktur ( ve aslnda oul zhaka kyamamtr) ama halkndan, eer istenirse byle u bir kurban verecek kadar sadakat beklemektedir. Hristiyanlk ayn bak asn devralr. sann yaad olaylar dizisi ve lm tek bir tarihsel vaka oluturur, sadece bir kere olan, Hristiyanlar ve Tanrlar arasndaki gven ve balayclk ilikisini kuran belirleyici bir an haline gelir. manl Hristiyanlar, sa Mesihin hayatn, armha geriliini, ve 16

yeniden diriliini verlerken, mevsimlik yeniden canlanla ilgilenmezler; yaptklarnn ebedi dnle bir ilgisi yoktur. zel bir tarihsel olay hatrlarlar, bu olay onlardan kiisel inanla ilgili bireysel ve nihai bir karar bekler. Tabii ki, bu yeni tarihsel din, insan psikolojisinde derin kkleri olan eski arkaik tavrlara kar bir anda zafer kazanm deildir. Yahudilik durumunda, Baal klt gibi bereket dinlerinin, antik sraildeki sradan insanlar iin ekicilii bunun bir kantdr. Hristiyan kltrlerde de, arkaik mevsimsel yeniden doum trenleri devam etmi ve daha saf tarihsel unsurlarla harmanlanmtr. Her iki gelenek de Mesihi hareketlere aktr. Tanrnn seilmi kulunun dnn, dnyann sonunu getirecek bir felaket ve mkemmel dnyann geliini bekleyen bu tutkulu gruplar arkaik zihnin izlerini tarlar; bir gn biteceine inanarak tarihe tahamml ederler (29). Sonu olarak, Yahudi-Hristiyan gelenein her iki taraf da belli bir gerilim ve dnle ilerlemektedir. Kutsal, hem tarihin iinde, hem de dnda bulmulardr. Tm Dine Bakaldr: Modern Tarihselcilik Eliade iin, YahudiHristiyan tarihsel din dnemeci olduka nemli bir olaydr. Arkaik tavrlardan uzaklamann balangcdr; ebedi dn mitine ilk bakaldr. Yine de, bu, dnyada yaanan tek byk dinsel dnm deildir. kinci devrim en az dieri kadar nemlidir ve ok yakn bir zaman nce, Bat uygarlnn tam merkezinde, modern Avrupa ve Amerikada balamtr. Son birka yzylla birlikte insan tarihinde, bir kez daha, yeni bir eyle kar karyayz: Kutsaln varoluunu veya deerini tmyle reddeden felsefelerin geni olarak kabul grmesi. Bu grlerin savunucular iin, kutsaln konumland yer neresi olursa olsun, tarihte veya tarih dnda, insann kutsala ihtiyac yoktur. Onlara gre, hakikat, bize nasl yaanacan, yaamann nihai amacn syleyecek tanrlarn, kutsal arketiplerin olmaddr. Kutsal olmadan yaamay renmeliyiz. Kutsal diye bir ey yoktur. imdilik, bu modern, tamamen kutsal-d grn iyi mi kt m olduu sorusunu bir kenara koyalm. Eliadenin ilk kaygs bu grn nereden ktdr. lgin bir ekilde, bu ikinci devrimin kapsn ilk devrimi yapan dnsel deiimin atn dnr: Yahudi-Hristiyan tarihsel dinin ortaya k. lk bakta bu kafa kartrc grnebilir ancak Eliade iin silsile ok aktr. Her eyi arkaik din ve ebedi dn miti balamna yerletirdiimizde bunu grebiliriz. Arkaik insanlar iin doa dnyasnn ok nemli olduunu hatrlayalm. Bu dnya, her an kutsalla canlanabilir; sembolizmle, doastne brnr; efsane ve mit, frtnann ve yamurun ardndaki tanrlarn arklarn syler. Kutsala dair ipular bir aata, tata, uan bir kuun izinde bulunabilir. Doa, ilahi olann giysisidir. Yahudilik ve Hristiyanlkta ise durum bu deil. srailin peygamberleri ve ncilin yazarlar doay bastrm, tarihi n plana karmt. Mevsimler, frtnalar ve aalar kutsallktan arndrlr, srailin Tanrs ve Hristiyanlk, kendini dramatik insani olaylarla ifa etmeyi seer Yahudilerin Msrdan ka, Eriha sava, sa Mesihin doumu, lm ve yeniden dirilii. Doann oyunda hala yeri vardr ama sadece yardmc oyuncu olarak. srailli peygamberler, Kzl Denizi ikiye ayran byk rzgr hala kutsaln gstergesi olarak grrler, ama tarihsel bak asnn altnda bunu olduka farkl okurlar. Onlar iin, bu, arkaik insanlarn dnebilecei gibi mthi bir doa olay olarak deil, Tanrnn amalarna hizmet ettii iin ilahi olan aa karr. Tanr, halkn dmanlarn elinden kurtarr. Eliadeye gre, bu dini duyarllktaki deiim olduka nemlidir, sadece kendi iinde deil, dourduu sonular asndan da. Giderek, neredeyse fark edilmez bir ekilde, doa dinlerinden tarih dinlerine doru bu ilk hareket, iinde bulunduumuz dnemdeki deiim iin zemin hazrlamtr yeni tarih dinlerinden, dini gzden karan tarih ve toplum

17

felsefelerine. Yzyllar boyunca, zellikle Bat uygarlnda, ilahi olann doadan yava yava karlmas, modern a ncesinde sadece birka izole bireyin ciddiyetle benimseyebilecei belli bir dnce tarzn toplumlarn bir btn olarak benimsemesinin yolunu amtr. Bu tarz seklerliktir: nsan dncesinde ve ediminde kutsala referanslarn tmyle ortadan kalkmas. Eliade, sekler dnrlerin bu dind hamlelerinin ardndaki anlay ortaya koyarken u tr eyler syleyebileceklerini iddia eder: Eer ncil dinleri Yahudilik ve Hristiyanlk, dnyadaki dinsel bilinte bu kadar byk bir deiim dourabildilerse, bu bize bir dier deiimi de bizim yapabileceimiz iznini vermez mi? Eer peygamberler kutsal doadan karma ve sadece tarihte bulma hakkn kendilerinde grdlerse, niye biz de onlar takip edip kutsal hem tarihten hem de doadan karmayalm? Ksaca, kutsal fikriyle ilgili gzden karlamaz hibir ey yoktur. Eliade iin, modern zamanlarn son yzylnda bu kadar byk bir ekimle dnyaya yaylan bu dnme biimi, tm sekler, dind felsefelerde i bandadr. Bu felsefelere Yahudilik ve Hristiyanlkn istenmeyen vey evlad diyebiliriz. Eliade bu sekler retileri tarihselcilik olarak tarif eder; kutsal ve doastne referanslar reddeden ve sadece sradan ve dind olan tanyan dnce tr. Tarihselciler, anlam, daha byk bir yaam amac aranacaksa, bunun arkaik dncede tarihten bir ebedi dn retisiyle kaarak bulunamayacan iddia ederler. Ama bunu Yahudi-Hristiyan yolda da tarihte byk bir plan ya da tanrsal bir ama olduunu iddia ederek bulamayz. Sadece kendi iimizde bulabiliriz. Bu tarihselci dncenin rnekleri, birok modern manzumede ve dnrde bulunabilir. Alman filozof Hegelin gelimecilii, Karl Marxn komnizmi, 20. yzyl faist ve varoluu bak alar bunlardan bazlardr. Modern kapitalizm de bunlar arasnda saylabilir. Tm bu manzumelerin ortak noktas, yaamlarnda anlam ve nem arayan insanlarn bunu kendilerini yaratmas gerektiine inanmalardr kutsaldan herhangi bir yardm almadan, tarihin dind alannda. Tabii ki, bu birok farkl yoldan gerekletirilebilir. Faistler ve Marksistler iin, tanrlar ve kutsal olmasa da tarih bir yere gitmektedir. Bir ulusun veya rkn zaferinde ya da proleteryann iktidaryla son bulacaktr. Varoluular tarihin tek bir amac olmadn dnme eilimindedirler; tarih hibir yere gitmez, o zaman, sadece zel hayatlar ve bireysel tercihler nemlidir. Kapitalist giriimci parann ve dier maddi deerlerin anlaml olduunu dnerek benzer bir seim yapar. Bu tr insanlar iin, sadece kiisel zgrlk ve baar nemlidir; kendi durumlarnn, arkaik halklardan daha iyi olduunu bile iddia edebilirler. Arkaik insanlarn yaamlar tanrlarn sunduu tasarma uymak zorunda olduu iin, bu insanlarn zgrlkleri yoktur. ada dnyada, bu dind felsefeler ok ekicidir, sadece Batda deil, tm dnyada taraftarlar vardr. Ancak Eliade, tm bu felsefelere pheyle yaklar. Tm bunlarn arkaik dinden veya Yahudilik ve Hristiyanlk inancndan daha yksek derecede bir anlam nerdii doru mudur? Liderinin her emrine uymak zorunda olan modern bir faist, evini yenileme ayini yapan arkaik bir kadndan daha m zgrdr? Kendini partisinin davasna adam bir komnistin yaam, arkaik bir kabile yesinden ya da bir ortaa keiinden daha m anlamldr? Varoluu bir filozof, o ok deer verdii zgrl igalci bir ordu tarafndan bir anda yok edilebilecekken, her bahar rnlerine can vermesini umarak mevsimlik bereket enliini kutlayan arkaik bir kylden daha m mutludur? Arkaik Dinin Geri Dn Tm endielerine ramen, Eliade, bu modern felsefelerle tartmasn uzatmaz. Sadece, bu felsefelerin insan kiilii iin daha tatmin edici olduu konusunda phelerini dile getirir ve

18

arkaik dinin, gizli yollarla bugn iin bile hala gncel olduunu gstermeyi dener. rnein, T.S. Eliot ve James Joyce gibi sanatlarn ebedi dn mitine eserlerinde nasl sadk kaldklarna dikkat eker. Zamanmzn byk spor msabakalar da benzer yaknlklar gstermektedir; bir oyun zamannda younlam olarak, ilkel ritelin kutsal anlarna benzer ekilde youn duygular uyandrrlar. Tiyatro, televizyon ve sinema dramalar, sradan geen saatlerden ve gnlerden tamamen farkl kutsal zaman aralklar yaratrlar. Popler kltrn imgeleri ve ykleri, sradan insanlarn yaamlarn zerlerine kurduklar karakter arketipleri yaratmalar bakmndan arkaik mitlere benzer: siyasi ya da askeri bir kahraman, bahtsz bir ak, sinik, nihilist, melankolik bir air. Bunlar ve dierleri, mitlerin kahramanlarnn ve tanrlarnn arkaik insanlar iin oynadklar rolleri bizim iin oynarlar. Hatta, modern okuma alkanlnn, ilkel halklarn azdan aza aktardklar szel geleneklerinin yerini ald bile sylenebilir: Bu, gnlk hayatn basklarndan uzak bir ka zaman yaratma arkaik arzusunu yanstr. Son olarak, gizli modern eitlemelerinin yannda, Eliade, arkaik cennet nostaljisinin zgn biiminde bile asla tamamen yok olmadn gzler. Grdmz gibi, Hristiyanlk kutsal sadece tarihte arar. Yine de, Romanyann ve Orta Avrupann Hristiyan kylleri arasnda, arkaik zihin alkanlklar, kilisenin inan sisteminin tarihsel bakiyesini neredeyse tamamen siler. Bu kozmik Hristiyanlkta, Nasral sann tarihte yaam bir insan olduu kabul edilir, ancak bu olgu, dier arkaik kltrlerin mitlerinin tanrlarna benzer ekilde kyllerin, halkna zaman zaman ziyaretlerde bulunan, doann efendisi olarak sa Mesih imgesiyle yer deitirdiinde, neredeyse tamamen yok olur. Bu kozmik Hristiyanlkn ayinleri ve trenleri, tarihsel say deil, doann glerini yenileyen, insanl balangca geri gtren ebedi Mesihi kutlar. Bu arkaik inan, takipilerine, Yahudilikten devralnan tarihsel bak asnn asla salayamayaca bir anlam derinlii sunar. Eliadenin Ebedi Dnn sonunda bahsettii bu kozmik Hristiyanlk'n, gen bir adamken, Hindistan krsalnda karlat ve ok etkilendii kyl dinine ok benzediini sylemekte fayda var. Aka sylemese de, Eliadenin, bu tr kozmik halk dinlerine yaknlk duyduu, arkaik zihin yapsn tatmin edici bulduu bir gerektir. Analiz Eliade'nin takip ettii aratrma program, Weberin programndan ok daha keskin bir ekilde Freud, Durkheim ve Marxn fonksiyonel indirgemeciliklerinden ayrlr. Ayn zamanda, kresel dzeydeki karlatrmalar ve dini kendi terimleriyle aklamaya ball, Viktoryen antropologlar Tylor ve Frazern bak alarn hatrlatr. Bu kuramsal ajandann unsuru zel bir yorum gerektirmektedir. 1. ndirgemecilik Eletirisi Eliade, en bandan itibaren, ada ve bizim adamz indirgemeci tutumlarla uyumadn ilan eder. Freud, Durkheim ve Marxa kar, kesin bir ekilde, dinsel fikirlerin ve edimlerin bamszln iddia eder. Weber gibi, psikolojinin, toplumun, iktisadn ve dier kuvvetlerin din zerindeki etkisini kabul eder, ancak bu etkilerin belirleyiciliini ya da tahakkmn reddeder. Dinin inanann bak asndan grldnde anlalabileceinde srar eder. Roma hukukunun sadece Romallarn deerleriyle anlalabilecei gibi ya da Msr mimarisinin Msrllarn gznden grlmesi gerektii gibi, dini davranlar, fikirler ve kurumlar dini bak asnn altnda, onlara ilham veren kutsaln bakndan grlmelidir. zellikle arkaik halklar durumunda, dind yaamn toplumsal, iktisadi ya da dier trl

19

kutsal denetledii doru deildir; aslnda, dindnn her ynn denetleyen ve ekillendiren kutsaldr. 2. Kresel Karlatrmaclk Eliadenin kuramnn bir dier temel zellii geni ve iddial tasarmdr. Eliade, tabii ki, pek ok kaynaktan, farkl yer ve zamanlardan veri toplayan tek kuramc deil, ama kesinlikle pek oundan, bu bakmdan, daha hrsldr. Hem iyi bir tarihi, hem de iyi bir grngbilimci olma gibi ikili grevini ok ciddiye alr ve dini tm biimleriyle sahici bir kapsayclkla anlamaya urar. Analizlerinin ardndaki aratrmalar kapsam olarak ok genitir. Burada gz nne aldmz temel metin, almalarnn sadece bir ksmdr. Eliade, Hint yogas, Avustralya dinleri, Avrupa halk gelenekleri, Asya amanlar, peygamberler ve mistikler zerinde de almalar hazrlamtr. Dier kitaplar simya, kabul edilme trenleri, byclk, ryalar, mitler, oklt, sanatta sembolizm, din almalarnda yntem ve dier ilgili konular zerine younlamtr. Emekliliinde bile, lmne kadar neredeyse tamamlad byk lekli almas Dini Fikirler Tarihi zerine almaya devam etmitir. Bu geni apl kresel ilgi, Eliadeye, zellikle Amerikadaki rencileri arasnda, hayranlar kazandrmtr. pheci eletirmenler, te yandan, Eliadenin, ok fazla kresel ve bu yzden yzeysel olduunu iddia etmilerdir. ltifat olmad kesin olan tonlarla, yaklam Frazerc bulunmu, Altn Daln phe eken amalar ve yntemlerine bir geri dn olarak grlmtr (30). 3. ada Felsefe zerine nc ve son olarak, tarihselci dedii felsefelerle ilgili yorumlarnda grdmz gibi, Eliade kendini, uzak alarda yaam halklarn garip gelenekleriyle ilgilenen tarafsz bir entelektel olarak grmez. Kariyeri eski metinlerle, arkaik fikirlerle uramakla gemi olsa da, Eliade, kendi zamannn fikirleri ve kltryle de ilgilidir; sahip olduu gemiin bilgisini, bugn iin toplumun nnde duran felsefi konular tartmak iin kullanr. rnein, modern a entelektellerinin, uygarlk tarihinin byk bir ksmnda insan urasn ayakta tutan arkaik dncenin psikolojik deerini azmsadklarn iddia ederken olduka samimidir. Yine, bazlar, Eliadenin bu felsefi tarafn takdir ederken, dierleri, bunun Eliadenin bilimsel nesnellik iddiasna zarar verdiini iddia etmilerdir. Bu konuda sylenecek daha baka eyler de var, ama bu kadaryla bile Eliadeyle ilgili son grevimize geliyoruz; eletirmenlerin Eliadenin kuramyla ilgili temel ikayetlerine bakalm. Eletiri Eliadenin din teorisi baz evrelerde hayranlk uyandrrken, dierlerinde reddedilmitir. ndirgemeci yaklamlara kar ald cesur tavr ve ilgilerinin genilii dnldnde, bu ok da artc deil. Biraz nce sonulandrdmz tartmann da gsterdii gibi, Eliade byk sorularla uramaktan, gndemdeki konularla ilgili taraf tutmaktan ekinmez. Bu iki konuda, dier pek ok entelektel pheci bir tutum taknrlar. Eliadeyi kmseyenlerin Eliadeye getirdikleri sulamalar, kk ikayetler ve daha ciddi olanlar olarak ikiye ayrmak bize yardmc olacaktr. almalaryla ilgili dile getirilen phelerin bazlar olduka marjinal, hatta yanl grnyor. rnein, bazlar, Eliadenin kresel karlatrmac olduunu iddia etmesine ramen, almalarnda, in dinleri ve slamiyetle ilgili bulgulara rastlanmadn sylyorlar. Dierleri, iddialarna ters den rneklere kitaplarnda hi yer vermediini, dayand isimleri ve metinleri dikkatli deerlendirmediini ve modern kavramlarmz antik halklara uyguladn iddia ediyorlar (31). Dier bazlar, grlerinin

20

Viktoryen evrimcilie bir geri dn olduunu, yntemlerinin bilimsel olmaktan ok sezgisel ve speklatif olduunu iddia etmilerdir (32). Adil olacaksak, ilk nce, bu eletirilerin bazlarnn Eliadenin kuram kadar kapsaml olan her kurama kar yaplabileceine dikkat ekmeliyiz, dierlerine ise, ksmi cevaplar getirilebilir ve dzeltilebilir. slam ve in dinleri zerine konumamas, rnein, bu geleneklerden Eliadenin vard sonularla elien bulgular sunulmadka, ciddi bir gzlem deildir. Sonuta, genel bir gzlem yapmaya alan birinin btn ulalabilir bulgular bilmesi mmkn olmayabilir. Yine, Eliadenin eski tarz bir toplumsal evrimci olduunu sylemek ok doru grnmyor. Eliade tarihsel deiimleri kabul eder, ama ona gre, bu deiimler geri dndrlemez bir evrimsel geliimle eitlenemez. Bu noktalar bir yana, Eliadenin yaklamyla ilgili, daha nemli konularda baka sorular sorulabilir. zellikle, teoloji, tarih, kavramsal kesinlik ya da aklkla ilgili ekinceler vurgulanmtr. 1. Teoloji Baz gzlemciler, Eliadeyle ilgili temel sorunun dinsel olduunu iddia etmilerdir. Bu gzlemciler, kuramnda, nesnelliine zarar veren, bu yzden bilimsel olmasn engelleyen, dinsel ve felsefi belli rtk nsel varsaymlar olduunu sylemilerdir. Son yllarda, baz eletirmenler, Eliadenin aslnda gizli bir Hristiyan teolog hatta misyoner olduunu iddia ediyorlar. Eliade Tanrya inanr; sonunda Hristiyanlkn en iyi ve en doru din biimi olduunu gstermek iin dier tm dinlerin lehinde konuur (33). Tahmin edilebilecei gibi, bu sulama tartmalara yol amtr ve ne yazk ki, Eliadenin kendi ifadeleri bu konuya aklk getirmiyor. Eliade, zyaam yks, an defteri ve kariyerini tartt bir sylei yaynlanmasna ramen, kendi dinsel inanlaryla ilgili her zaman kaamak cevaplar vermitir. Yine de, almalarnn ardndaki Hristiyan saikleri kabul edecek olsak bile, srf bu yzden, argmanlarn ve analizlerini gzden karamayz. Din kartl, Marx ve Freuda ilham verdi diye kuramlarn reddedemeyeceimiz gibi. Burada sorulmas gereken soru, bu tr nsel inanlarn, bu inanlar kabul etmeyenler iin kuram geersiz klacak ekilde kurama gerekten girip girmediidir. Sorunu bu ekilde ortaya koyduumuzda, belki de sylenebilecek en iyi ey udur: Eliade kendi din yandalnn yapt bilimi etkilemesine izin vermi olsa da, eletirmenler bu konuyu herkesi tatmin edecek ekilde kantlayamamlardr. lgin bir ekilde, bu konu zerine yazan en dikkatli ve nesnel gzlemcilerden biri, Eliadenin kuramnn normatif bir din bak asna dayandn ama Eliadenin konumunun Hristiyanlktan daha ok tarih-kart Hinduizm gibi dou dinlerine yakn olduunu iddia ediyor (34). Dierleri, Eliadenin kiisel inancnn, ok takdir ettii arkaik halklarn kozmik dini olduunu ve bu yzden arkaik olmayan, hem Yahudilik ve Hristiyanlkn tarihsel bak asna hem de dind modern bak asna hakszlk ettiini iddia ediyorlar. 2. Tarihsel Yntem Dier bir dizi eletiride, sorunun teolojide deil, tarihte olduunu iddia edilmitir. Yukarda dikkat ektiimiz gibi, Eliade, din almalarn grngbilimsel ve tarihsel bir giriim haline getirdiini dnyordu. Dinin zamansz sembolik biimlerini aklamann yannda, bu biimlerin tarihsel durumla birlikte nasl deitiini de gsterdiini iddia ediyordu. Ancak, Eliadeyi tarihsel adan eletirenler, bu konuda onun kadar emin deiller. Olduka ikna edici bir ekilde, bu zamansz biimlerin sadece Eliade iin geerli olduuna iaret ediyorlar. Eliadenin yorumlarnda bu biimlerin zgn tarihsel balamlarna ve bununla birlikte,

21

rnein byk aa, ay dngs ve ebedi dnte grlen kk ama nemli farkllamlara ok az yer verilir. Eliade, genellemelerini yaparken zaman ve mekan olarak birbirinden ok uzak yerlerden rnekler verir, bu rnekleri kendi balamlarndan karr, yzeysel benzerlikler bulur ve bunun zerine tm bunlarn bir biim oluturduu sonucuna ular. Binlerce yl ncesinin Hindistanna, ya da Orta alar Avrupasnn kyllerine, bugn yaayan ilkel halklara baksa da, tm bu dinlerde dncenin ayn temel kategorilerini bulur. Her yerde ayn ana fikri ifade eden ayn tr simgeleri ve ayn mit biimlerini bulur: Kutsaln gereklii, kutsaln arketiplerine gven, tarihten ka, dn sembolizmi. Bu argmandan kolayca karlabilecek sonu, Eliadenin tm programnn, yarm yzyl nce Frazera yneltilen eletirilere ak olduudur. Evrensel bir din kuram gelitirmek isteyen herkesin buna benzer bir yntem izlemesi gerektii doru olabilir, ama bu zorunlu olarak Eliadeyi geerli yapmaz. Frazer durumunda olduu gibi, belli bir toplumu derinlemesine alan dikkatli bir antropolog ya da tarihi, bu toplumun simgelerinin veya mitlerinin Eliadenin byk rntlerine uymadn gsterdiinde, Eliadenin kuramnn temellerinde bir atlak oluur. Bu atlaklardan biri ya da bir ka yapy zayflatmayabilir ama bu tr birikimsel zayflamann etkisi ciddi hale gelebilir. 3. Kavramsal Kafa Karkl Bu iki sorunun yan sra, son olarak, Eliadenin almalarnda belli anahtar kavramlar, karklk deil belki ama, kesinlikten uzak ve iyi odaklanmam grnr. Tam Eliadeden ok ak olmasn istediimiz anlarda, Eliadenin tartmas hayal krc bir ekilde mphem ve anlalmaz olur. Keskin, kesin izgiler yerine kendimizi sisin iinde buluruz. Bir rnek vermek gerekirse, sembolizm konusunda, antropolog Edmund Leach, nemli bir kafa karklna iaret eder. Eliade, bize mitlerin genellikle kutsal ve dind arasndaki ayrm ortaya koyduunu syler ve daha sonra bunlar birbirine balayan bir nc eyden bahseder: bir sal, kpr ya da merdiven, bir direk ya da byk aa. Eliade, nemli olann simgenin ierii deil yaps, kutsalla dind arasnda kurduu balant olduunu syler. Balanty salayan nesnenin bir sal ya da kpr olmas nemli deildir, burada nemli olan simgelerin sunduu biim ya da erevedir, simgelerin kendilerinin ieriklerinden ok, simgeler arasndaki ilikiler. Ayn zamanda, Eliade baka yerlerde de, ayn derecede bir vurguyla belli baz balant simgelerinin axis mundi olarak byk aa dierlerinden daha stn olduunu syler. Ancak bu, tabii ki, simgenin ieriinin nemli olduu anlamna gelir. O zaman, burada bir kafa karkl var. Leach sorar: Eliade, en bandan itibaren belki de kendi dinsel gerekeleri yznden kiisel olarak tercih ettii belli simgelerin dierlerinden daha iyi olduuna karar vermi olabilir mi? erik, biimsel ilikilerden daha m nemlidir? Leach hakl olsun veya olmasn, simgeler ve anlamlar, Eliadenin kuram iin, bu tr bir tereddde izin veremeyecek kadar nemlidir. Benzer bir sorun, kutsal kavramnn kendisinde de vardr. Ne zaman arkaik insanlar iin kutsaln tam olarak ne olduunu ortaya karmaya alsak, bu grev ok zor hale gelir. Eliadeye gre, kutsal eriilmesi ok zor olan bir merkez imgesiyle sembolize edilebilir ama eriilmesi kolay bir merkez olarak da. Talar, przl, kat ve deimez olduundan kutsal temsil edebilir, ancak ay da, deien safhalaryla doum, lm, yeniden beliri kutsal temsil eder nk gerek sadece ayn kalan deil, organik ve dngsel biimlerde oluandr da. (35). Baka bir yerde, tanrlarn inananlar iin her ey haline gelme eiliminde olduunu reniyoruz (36). Baka bir deyile, Eliadenin anlad ekliyle kutsaln ierii ya da mahiyeti, nemli lde deiiklie aktr. Ama bu byleyse, eer kutsal kavram, i gremeyecek kadar biimsiz ve deiebilirse, bu kavram ne kadar faydal olabilir? Kutsalla

22

ilgili, dindnn kart olmasnn dnda ok az ey sylenebilirse, kutsal kavram zerine bir kuram ina etmek ne kadar reticidir? Bu sorunlara ramen, Eliade, ann fonksiyonel indirgemecilie kart olarak dinsel davrann bamszln iddia eden birka dnrnden biri olmas bakmndan takdiri hak ediyor. Neredeyse tm dnya dinlerinden veri toplamas ve tek bir kapsayc sistem iinde bulgular aklamaya almas bakmndan da sayg gerektiriyor. Byle hrsl bir programn baarl olup olmad baka bir konu. Baarl olmadn dnenler arasnda, Eliadenin kresel bir kuram umudundan vazgeilmesinin ok daha verimli olaca ve aratrmann amalarnn yeniden gzden geirilmesi gerektii iddia edilmitir. Bu aratrmaclar, genel biimler aramak yerine bunun tam kart yaplarak ok daha fazlasnn renilebileceini dnrler: Belli bir yerin ve zamann dinine younlaarak ve bu dini derinlemesine ve ayrntl olarak alarak.

Notlar: 1) Mircea Eliade, Journal III: 1970-1978, ev.: Teresa Lavender Fagan (Chicago: University of Chicago Press, 1989), s. 179. 2) Autobiography: Volume 1, 1907-1937, Journey East, Journey West, ev.: Mac Linsott Ricketts (San Francisco: Harper & Row, 1981), s. 94. Eliadenin kendi zyaam yksne ve anlarna ek olarak yaamyla ilgili u almalar vardr: Ioan Culianu, Mircea Eliade ( Asisi, Italya: Cittadella Editrice, 1977) ve Ivan Strenski, Four Theories of Myth in Twentieth-Century History: Cassier, Eliade, LeviStrauss and Malinowski ( Iowa City, IA: University of Iowa Press, 1987), s. 79-128. Eliadenin erken yllarnn en kapsaml almas, Mac Linscott Ricketts, Mircea Eliade: the Romania Roots, 19071945, 2 cilt (New York: Columbia University Press, 1988). 3) Mircea Eliade, Ordeal by Labyrinth: Conversations with Claude-Henri Roquet (Chicago: University of Chicago Press, 1978), s. 6-8. 4) Eliade, Ordeal, s. 54-56. 5) Eliade, Ordeal, s. 162-63. 6) Mircea Eliade, Patterns in Comparative Religion, ev.: Rosemary Sheed (New York: Meridian Boks [1949] 1963), s. Viii. 7) Mircea Eliade, The Sacred and the Profane: The Nature of Religion, ev.: Willard R. Trask ( New York: Harcourt, Brace & World [1956 Franszca], 1957), s. 12-13. 8) Mircea Eliade, Autobiography, Volume II: 1937-1960: Exiles Odyssey, ev.: Mac Linscott Rickets ( Chicago: University of Chicago Press, 1988), s.188-89 9) Genesis 28:17. 10) Eliade, Sacred and Profane, s. 55-56. 11) Eliade, Patterns, s. 91. 12) Mircea Eliade, Methodological Remarks on the study of Religious Symbolism, The History of Religions: Essays in Methodology, Mircea Eliade ve Joseph Kitagawa, ed. (Chicago: University of Chicago Press, 1959) iinde, s. 103. 13) Eliade, Patterns, s.98-99. 14) Eliade, Patterns, s. 124. 15) Eliade, Patterns, s. 183. 16) Eliade, Patterns, s. 170. 17) Eliade, Patterns, s. 158. 18) Eliade, Patterns, s. 158. 19) Eliade, Patterns, s. 216. 20) Eliade, Patterns, s. 265. 21) Eliade, Patterns, s. 315. 22) Eliade, Patterns, s.314-15. 23) Eliade, Patterns, s. 322.

23

24) Eliade, Sacred and Profane, s. 92 25) Mircea Eliade, The Myth of the Eternal Return: Or, Cosmos and History (New York: Harper Torchbooks [1949], 1959), s. 52. 26) Eliade, Eternal Return, s.35 27) Eliade, Eternal Return, s. 89. 28) Eliade, Eternal Return, s. 104. 29) Eliade, Eternal Return, s. 111. 30) William A. Lessa, The Sacred and the Profane incelemesi, American Anthropologist 61 (1959): 1147 iinde. 31) Bu eletirilerin tamam iin John A. Saliba, Homo Religiosus in Mircea Eliade: An Anthropological Evaluation (Leiden: E. J. Brill, 1978)a baknz. 32) Eliadenin evrimci olduu iddias iin Dorothy Libby, Rites and Symbols of nitiation incelemesi, American Anthropologist 61 (1959): 689a baknz. Dier eletirilerle ilgili olarak, Anthony F.C. Wallace, Religion: An Anthropological View ( New York: Random House, 1966, s. 252ye ve Annemarie de Waal Malefijt, Religion and Culture: An Introduction to Anthropology of Religion ( New York: Macmillan, 1968), s. 193e baknz. 33) Bu eletiriyi en sesli dile getiren Kanadal Akademisyenlerden Donald Wiebe birka makale ve kitapta Eliadenin indirgemecilik kartlnn bilimsel bir ilke deil dinsel bir nyarg olduunu yazyor. rnein, Religion and Truth (The Hague, Hollanda: Mauton Publishers, 1981)e baknz. 34) Douglas Allen, Structure and Creativity in Religion: Hermeneutics in Mircea Eliades Phenomenology of Religion and New Directions ( The Hague, Hollanda: Mauton Publishers, 1978), s. 221-45, zellikle s. 221-22. 35) Eliade, Patterns, s. 314-15. 36) Eliade, Patterns, s. 262.

Daniel L. Pals, Eight Theories of Religion, 2. Bask, Oxford University Press, 2006, iinde yer alan Reality of The Sacred: Mircea Eliade (s. 193228) balkl blmden evrilmitir. eviren: zgr Sert Ekopolitik.orgda yaynlanmtr.

24