Richard Hamilton; Evlerimizi bu kadar farkl, bu kadar ho klan ne?

Mustafa Durak

Richard Hamilton; Evlerimizi bu kadar farkl, bu kadar ho klan ne? Mustafa Durak

'Pop sanat'n ncs olan Richard Hamilton'un bu kolaj almas bir ev ii grntsdr. Herhangi bir i dekorasyon, ister istemez bir dnemi yanstacaktr. Ne var ki, bu resimde dikkat edilmesi gereken ilk zellik teknikle ilgili olandr: kolaj oluudur. Kolajn en temel zellii imgesele almay nkoullamasdr, ikonik olandan uzaklama kolayl salamasdr. Bu, bir anlamda, 'gerekten varolmayan'a gei vizesidir. Ancak, bu almada, zellikle Max Ernst'in kolajlarndaki gerekstc tavr, zellikle yapt kolajlarn ek yerlerinin belli olmasn istemeyii ve yaratcln, imgeseli yeniden deil, yeni olarak sunmasnda ne kt dnlrse, gerek ile gerekstnn birlikteliinden sz edilebilir. Dolaysyla olabilir olann olamazla kaynamasdr bu yapt denebilir. Ancak unu belirtmeliyim: bu resim bir yandan dnemin kltrel durumuna iaret ederken, bir yandan da simgesel gsterge olmaya ynelir. Buna ek olarak resmin felsefi ve/ya ironik niteliine deinilebilir. ncelikle resimdeki geleri tarihsellikleri iinde ele alabilirim: Odann tavan, tavan algs yaratsa da normal bir tavan deil. Tavan ay yzeyini sergiliyor. Bu iaret eden, o dnem iin aya gitme almalar yapan bir anlayn simgesi olarak gelip evimizin iine yerleir, bir anlamda insanln zihnine. Zaten yukarda oluu da bu anlamda nemlidir. Yani tavan yerindeki grsel hem tavandr, hem aydr, hem batr, dolaysyla zihindir, hem de zihindeki imge, zihni uratran eydir. Bu resmin 1956 ylnda yapldna dikkat edelim. Resimdeki odann sol duvarna baktmzda yksek bir kat, dary sahne gibi gsteren iki paral bir pencere ve pencerenin s ksmnda nereyle balantlandracamz kestiremediimiz ahap bir tavan grnts. Tavan grntsnn berisinde dorik bir stun. Bu stilleri resmin ada ieriiyle yan yana getirdiimizde biemsel bir karma buluyoruz. Bu noktada Alain Korkos'un, Hamilton zerine syledii u yargnn altn iziyorum: Warhol'u ve onun Marilyn'lerini unutun, Warhol'u ve onun Campbell orba kutularn unutun, Warhol ve New York'u unutun. Richard Hamilton daha nce oradayd. Pencerenin arka planndaki grnt, d mekana ait. Bu, klasik resimdeki pencere ileviyle buluturulabilir, bir farkla: klasik resimde pencerenin ilevi bir alma, zgrlk kaps iken, bu almada i mekann tamamlayc parasdr. Yani bir kartlk sz konusu deildir. Grnt, byk bir kentin, nemli bir

kltr mekan olan sinema binasn (ya da binalarn) ve nnde film izlemek iin bekleyen insanlar sunmaktadr. Grntye, gstergebilimsel bir zmlemeyle baktmzda afilerle ve tabelalarla kapl binann izleyicilerle grntde kaplad yer oranlatrldnda ve gerek tabelalarn, gerek afilerin, insanlarn zerinde yer almas dikkate alndnda, sinema kltrnn, bakaca sinema sanayiinin insanlar nasl etkisi altna ald, onlara nasl egemen olduu grlebilir. Bu balamda, hem adyla hem grntsyle sunulan aktr Al Jolson, insanlarn zihinlerinde yceltilmekte, bakaca putlatrlmaktadr. Bu noktada 'iaret eden ey' ve 'iaret edilen' kavramlar, Saussure'n gsterge kavramyla deil de gnderge kavram erevesinde deerlendirilebilir. Ancak bu noktada iaret edilen yani gnderilen kavram konusundaki kiplemeleri belirtmek gerek: ddnya nesnesi olarak gnderilen, metinsel (her trl ifade iin) gnderilen, eyleyen kiilik olarak gnderilen. Konuyu bu grntye uygularsak, aktr Al Jolson bir iaret edicidir, gnderendir. lk etapta, iinde oynad Caz arkcs filmiyle balantldr. Dolaysyla onun grnts bu filme gnderme yapmaktadr. Bunun dnda filmin oluum sreciyle balantldr. Bu yzden de filmin olumasna katk sunan her birey eyleyen kiilik kavram iinde yer alabilir. Bizzat dorudan filmin retimini yapanlar ve dolayl olarak bu filmin yapmna katk koyanlar: yatrmc tccarlar, Devlet ve izleyiciler. Eyleyen iine izleyiciyi de kattmzda bireyin nasl bir ksr dngye dahil olduunu, dahil edildiini grmek, bizi zorunlu olarak felsefenin temel sorununa ilet: esigin birey nelerin olumasna zne olarak katk veriyor? Bylece dilsel zmleme, gstergebilimsel zmlemeden felsefi zmlemeye uzanan bir srece uzanyorum. Uzanmalyz. Altn izdiim: sonuta, insann birey olarak kendisi, insanln varlksal sal bakmndan, insan zararna bir davrann, eylemin iine dahil oluyor. Burada u noktaya gelinmesi gerekir diye dnyorum. nsanln kltrel ve teknolojik her retimi, insan yaam iin bir aratr. Ve her ara olumlu ya da olumsuz kullanlabilir. Demek ki eyleyen kiilikin, zne olarak genelletirilmesi bizi ksr dngye, zlemez bir soruna gtrrken, bu genel kiilik, genel znenin katklar, niyetleri ve bu niyetleri gerekletirmek iin yaptklar ayrca zmlenmeden analiz sonlandrlamaz.

Caz arkcs filmi, New York'ta 1927'de gsterime giren ilk sesli filim. Bu grnt 1927 ylndan mdr, resmin yapld yl olan 1956 ylndan mdr? Bilmiyorum. Evin iine dahil olmu bu mzikal komedi filmiyle ilgili grntlerden ev ii br gelere ynelebilirim. Evin iinde, merdivenin alt zemininde bir elektirik sprgesi. Merdiven dik, on iki basmakl. Merdivenin st basamaklarnda bir kadn, yksek merdivenin halsnn en st basaman elektrik sprgesiyle temizliyor. Merdivenin orta basamaklarn iaret eden bir okla eski sprgelerin ancak oraya kadar kabildikleri iaret ediliyor. Bu iaretle grnt, doallktan kp, bir yapmacaya, kurguya dnyor tpk kolaj kurgusu gibi, ierik de yapaylayor, kurgulayor. Kapitalist sistemin temel arac haline getirilmi reklama dnyor. Resmin ortasnda odann dip ksmnda bir gereksinim gesi olan k kayna abajur, ayni zamanda ikinci bir reklam aracna dntrlm, Ford marka aracn armasyla. Kendiliinde(n) bir nesne olan abajur reklam nesnesine dntrlm oluyor, ve ayni zamanda zemin olarak da eyleiyor. Elbette u da var: sahip olmann, sahip olmayla vnmenin, tatmin olmann nesnesi olarak Ford araba. Hem insann arabayla btnlemesi, kendini arabann gcyle bir saymas hem de araba dolaysyla ona bu olana sunan sistemin oyunca, nesnesi haline gelmesi. Bir bakma kazan kazan aldatmacs. Duvardaki afite dnemsel baka bir kltrel nesne gryoruz: izgi roman kapa. Jack Kirby'nin resimledii (Alain Korkos'un ifadesine gre), bu young romance dergisinin alt bal: Gerek Ak ykleri.

Bu dergi, baka bir kltr nesnesidir ve dnemin insan iin ilgi odadr. Bu dergi kapa da, baka bir oda iini gstemektedir. Bu odadaki gelerden abajur, ayna, masay not ediyorum. Kiilere baktmda, sol elinin parmaklar arasnda sigara tutan, kendinden emin patron, sol yanda delikanl, ortada delikanlnn sevgilisi. Onun sanda ise bir sehpa zerinde bir fotograf erevesi. ereve arkadan grld iin fotograf kiiyle ilgili, ancak yine de yorum retebiliriz: patronun kznn fotograf. Bu durumda grnmeden var olan nianl ile sevgili arasnda kalan delikanl ilikisi ve baba ile kznn sarmalad iki sevgilinin varl. Bylece karmaklaan dramatik bir durum sunuluyor. Bakaca bu serinin tm yklerini temsil eden bu ykde, efsanevi ak anlayna kar bir ak gereklii gndeme getirilmi oluyor. Resimde iki erkein konumalar da dikkat ekici. Delikanl sevgilisine konuurken patron iinden kendi kendine konumaktadr. Delikanl: Marge, akmz sr olarak saklamak zorundayz. Bizim ilkimizi patron renirse iimi kaybederim. Ne de olsa, onun kzyla nianlaym. Bu yzden seninle gizli grmek zorundaym. Patron: Garip! Adam aktan korkmuyor da iinden korkuyor! Sen hayatnn arka bahesinde saklanrken, kzmn ne hissettiini nasl bilebilirsin?

Delikanl kendi duygusal ilgisini ne karrken patron da kendi duygusal ilgisini merkeze alyor. atmann kayna da ilgi merkezleri atmas deil mi? Bu dergi kapann, izleyiciye gre sanda ssl ereveli bir portre var. Viktoria dneminden bir beyefendi. Byk bir olaslkla evin erkeinin (ok) yakn. Byk olaslkla babas, ya da atas. Onun devam olmakla vnd biri. Bunun, yannda anne ya da anne anne ya da ardndakileri gsteren bir resim olmay erkek egemen kltrn gstergesi. Bu deerlendirmeye baka bir gereke de resimde evin erkeinin kaplad yer ve duruudur. Nesnelerin kompozisyonu: Bir uta nostaljik bir balant nesnesi olarak aile by, br uta film aktr. Bu portrenin aasnda ve ayni zamanda plak bayanla portre arasnda bulunan bir televizyon. Sz konusu kltrn baka bir arac. Televizyonda telefonla konuan kadn imgesi, yine film olgusunun, bu kez bayan oyuncunun grntye gelmesiyle sanki erkek kadn kutuplarnda bir para dengelenme izlenimi alyoruz. Bir yanlsama. nde bir sehpa, zerinde Ham marka jambon. Burada yiyecein sergilenmesi ile Andy Warhol'un Campbell orba kutular arasnda bir iliki kurulabilir, her ne kadar iki yapt arasnda sekiz yllk bir ara olsa da. Zira her ikisi de doal rn olmaktan km, sanayi tezgahndan gemi, ilenmi rnler. Sehpann zemini zerinde bir de koltuk var. Ama zemin, bir deme gibi alglanmasnn yansra ayni zamanda duvarn bir paras gibi de alglanabiliyor. Bu da bizi doal mekan d anlatm olan minyatrlemeye iletiyor. Bir kanape ve plak bir kadn. Dorusu bu alma, Giorgione'nin Frtna adl tablosuyla, ve zellikle de Manet'nin Krda Sabah kahvalts almasyla karlatrlabilir. Bu kadnn plak olmasna karn bandaki apka ve memelerinin ucundaki, sutyen yerine konmu nesneler ilgintir. Zira apkann abajur formunda ve neredeyse ayni hizada oluu, onun da nesne deerli olduuna iaret eder. Memelerindeki nesneler de ayni anlamsal deerdedir. Kadnn kendinde varlk deil de nesnelemi, eylemi varla dnmesi. Ne doal bir plakla dn, ne de kadn salt erotik nesneye dntren bencil arzulayc bir bak sz konusu deil. Ar nesneleme, ar duyarszlama ve yabanclama, madde odakl olma sz konusu. Alain Korkos, bayann gslerini fzeye benzetir. Ve memelerin ucundaki nesnelerle 1956 Kadillak Eldorada'nn tanponlar ve de 1950 model Studebaker Champion'un burnu arasnda iliki kurar:

1956 Cadillac

Dorusu Kadillak'n tanpondaki fze biimi ile memelerin fzelemesi iletilebilir ama o nesneler Studebaker'in iki far aras ne km formuna daha yakn. Ve aslnda bir tr dansz sutyeni biimi de sz konusu edilebilir. Kadnn duruu ve plakl, erkein allm vcut gzelliine kar, kendiliinden gzel olan gstemek olarak yorumlanabilir. Ve merdiven halsn spren kadnla yan dzenleni iindeki bu plak kadn giyinik ve plak kartl yansra alan ve almayan kartlyla da belirir. plak olan bir

emek retmez, var olan sunar. plakl, pozu ve erkein elindeki tenis raketini andran byk lolipopu, simgesel olarak fallus gibi ona ynelik sallamas onu cinsel nesneletirir. Ama bunun ikonik gsterme dzeyinde deil de simge dzeyinde olduunun alt izilmeli. Bu kadn ve erkein bak ynleri de dikkate deer. Birbirlerine deil de kendilerine bakana bakyorlar. Bu, kendini gstermeye younlama (poz verme) olarak deerlendirilebilecei gibi gz darda olma olarak de deerlendirilebilir ki bu yorum Ak ykleri dergisinin anlatmna da uygundur. Alain Korkos, Hamilton'un bu almas ile Jan van Eyck'in Arnolfini'nin Dn adl tablosu arasnda ilinti kurar. ncelikle Hamilton'un klasik resim tutkunu olmasn, ardndan her iki tabloda da erkein solda, kadnn sada olmasn; ikisinde de pencerenin solda olmasn; ikisinde de avize/abajur'un tam ortada olmasn; birinde ayna, dierinde televizyonun olmasn (her halde ikisi de baklabilir olduu iin); birinde manyetofon, dierinde kk kpein ayni yerde olmasn; birinde yatak, dierinde kanape olmasn gereke yapar (ona gre 15. yy'da yatak kanape gibi kullanlyordu).

Arnolfini'nin Dn; Jan van Eyck, 1434

Bu benzetme, uuk grnse de, dzenlemeyle ilgili olduu kadar, eylerin kullanm deerleriyle de ilgili olduu iin, hemen reddedilebilecek gibi deil. Genel olarak nesnenin ne karlmas, resim tarihinde Marcel Duchamps'n eme si ile zirve noktasna ular. Ben kendi payma Hamilton'un almasn Alain Robbe Grillet'nin Yeni Roman anlaynda nemli bir etkisi olan btn yerine para kullanarak gerekletirdii kiinin nesneletirmesi giysiyle gsterilmesi ile ilikilendirmek istiyorum. rnein Grillet merdivenlerden kan bir adam, onu pardesletirerek, yani nesneletirerek anlatr. Ve Yeni Roman anlatmaya alrken de Gelecein roman yapsnda hareketler ve nesneler 'bir ey' olmazdan nce, 'var' olacaklardr. Hem orada kat, deimez bir biimde sonsuza kadar var olacak, hem de kendilerini geici birer avadanlk gibi kullanmaya abalayan anlayla elenerek var olacaklardr... Bylece, nesneler yava yva deimezlikten kurtulacak, srlarn yitirecek, sahte esrarndan ve bir denemecinin 'eyann romantik yrei' dedii o kukulu isellikten vazgeecek, giderek kahramann belirsiz ruhunun belirsiz yanss, urad aclarn bir imgesi ya da isteklerinin bir glgesi olmaktan kacaklardr. Eer, nesneler imlemelerin boyunduruunu bir an iin kabul ederlerse bu, ancak grnte -alay olsun diyeyaplacak ve onlarn insana ne denli yabanc kaldklarn daha iyi gstermeye yarayacaktr demektedir (A. Robbe Grillet; Yeni Roman; ev: Asm Bezirci; Yazko; stanbul; 1981s: 39) Gerek Grillet'nin yaptnda gerek Richard Hamilton'un almasnda insann, teknolojik ve kltrel aralarla nesneye dnmesi, yabanclamas anlatlmaktadr. Hamilton'da vurgulanmas gereken: eylerin, bu aralarla bir kez daha nesneletirilerek araya, insanla ey yaknlamasn engelleyici bir mesafe koymaktadr. Richard Hamilton'un bir soru olan adlandrmas zorunlu olarak sanat yapmay ayni zamanda felsefi bir dzleme tar. Dolaysyla derdininin yalnzca estetik olmad; ayni zamanda felsefi bir soruna iaret etmek de olduu sylenebilir: insann; avlanmasna, dntrlmesine hizmet eden psikolojik ve antropolojik aklarnn, avlayan, dntren insan znesininin yaratt koullar sonucu kltrel kuatlmln; yaambiiminin, ideolojisinin nasl ynlendirildiini gsterdii yorumu yaplabilir. Kulland kolaj yntemiyle ve farkl biemleri kullanarak da insann yaln deil karmak ya da karmaklam bir yap iinde ekillendi(rildi)ini syleyebiliriz. Richard Hamilton'un 1956'da sorduu soru gnmzde de geerli deil mi?.

Kaynaklar A. Robbe Grillet; Yeni Roman; ev: Asm Bezirci; Yazko; stanbul; 1981 Alain Korkos; in memoriam: richard hamilton, l'autre pape du pop art http://www.arretsurimages.net/vite.php?id=12017 Ekler:

Richard Hamilton: New Technology and Printmaking

Exhibition catalogue, 1998 Introduction by Richard Hamilton and foreword by Alan Cristea 35 pages with 42 illustrations Published by Alan Cristea Gallery, 1998

Richard Hamilton: Painting by numbers

Exhibition catalogue May/June 2006 Introduction by Richard Hamilton. 60 pages with colour illustrations. Published by Alan Cristea Gallery, 2006

Bildiri. Tual zerine mrekkep pskrtme ve yalboya. Cebrail'in Meryem'e, sa'ya gebe olduunu bildirmesi sahnesine gnderme. Her almada da bir yandan ev ii kavram korunurken, bir yandan teknoloik gelimeye paralel bir deiim izlenmekte. lk almasndan farkl olarak iki amada (1998ve 2008) plak kadnn barol oynad sylenebilir. Bunlarda nesnelerin rol geri ekilmi durumda. Her almada erkek figr(ler)inin kaldrlm olmas ve kadnn hep gen olmas Hamilton'un ruhsalyla, znelliiyle ilgili olsa gerek.