arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.

com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

HADS ARH OLARAK BN HACER EL-ASKALN IBN HAJAR AL-ASKALN AS A COMMENTATOR OF HADTH

Yrd. Do. Dr. Mehmet BLEN Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi

ZET Mslmanlar, Hz. Peyhamber'in snnetinin/hadislerinin doru bir ekilde anlalmasna byk nem vermiler ve bunun iin ciddi almalar yapmlardr. Bu amala ok sayda erh yazlmtr. Bunlarn en mehurlarndan biri de Buhrnin Sahhi zerine bn Hacer el-Askaln (. 852/1448) tarafndan yazlan Fethul-Br'dir. Bu almada bu erhin zellikleri ve mellifinin metodu inceleme konusu yaplmtr. Anahtar Kelimeler: bn Hacer, Fethu'l-Br, erh, tenkit, Buhr erhi. ABSTRACT Muslims have given a big importance to understand Prophet's tradition(sunnah)/hadiths in a correct way and done serious studies for this. Therefore a lot of books of commentary have been writen. One well-known of these books is Fath al-Br which was writen by Ibn Hajar al-Asqaln on al-Bokhr's al-Sahh. In this study, the features of this commentary book and the method of its author have been studied. Key words: Ibn Hajar, Fath al-Br, commentary, criticism, commentary book on al-Bokhr.

Giri: slam'n temel kayna olan Kur'an- Kerim'in aklamas, onun hayata geirilmi ekli olan Hz. Peygamber'in snneti ve onun yazl ifadeleri olan hadisler, Hz. Peygamber dneminden itibaren Mslmanlarn byk ilgisine mazhar olmutur. zellikle hadislerin muhafazas ve sonraki nesillere salam bir ekilde aktarlabilmesi iin daha ilk dnemlerden itibaren ciddi almalar yaplmtr. Hadis ilmiyle uraanlar, sadece hadisleri rivayet etmekle yetinmemi, rivayet edilen hadis metinlerinin anlalmas iin de byk abalar sarfetmilerdir. Bu abalarn sonucu olarak geleneimizde muazzam bir erh edebiyat olumutur. Arapa " " fiilinin mastar olan erh szlkte amak, geniletmek, aklamak, tefsir etmek anlamalarna gelmektedir.1 Istlah olarak, kapal ve mkil bir ifadeyi amak, muhatabn anlayaca ekilde aklamak, bir lafzda yer alan ve herkesin kolayca anlayamayaca gizli anlamlar kefedip aa karmak2 anlamlarna gelen erh, Hadis edebiyat terimi olarak, herhangi bir hadisin veya birok hadisi ihtiva eden bir hadis

Rgb el-sfahan, el-Mufredt f Garbi'l-Kur'an, thk. M. Seyyid Geylani, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, ts, s. 258; bn Manzur, Lisanu'l-Arab, Dar Sadr, Bayrut, ts. II, 497; ez-Zebd, Tcu'l-Ars, thk. Hseyin Nassar, Kuveyt, 1969, VI, s. 502-503; et-Tehnev, Keafu Istlhti'l-Funn, Kahraman yay. st. 1984, I, 735. 2 Karacabey, Salih, Hattb'nin Hadis lmindeki Yeri, Sr yaynclk, st. 2002, s.179. Kr. Rgb, a.g.e., s. 258; bn Manzur, a.g.e., II, 497; ez-Zebd, a.g.e., VI, 502-503.

50

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

kitabnn "Kavid-i arabiyye ve usl-i er'iyye hasebince bi kadri't-tka"3 aklanmas sonucu meydana getirilen eser demektir.4 lk erh rnekleri olarak kabul edilen garbu'l-hads almalar dikkate alndnda, ilk yazl erh kaynaklarnn mehur hadis kaynaklarndan nce yazldn sylemek mmkndr. Bu alanda yazlan ilk eserin Ebu Ubeyde Ma'mer b. Musenna'nn (.210/825) Garbu'l-Hadis'i olduu belirtilmitir. Bu dnemde Ebu Ubeyd Kasm b. Selam (.224/838), bn Kuteybe (.276/889) ve daha pek ok alim tarafndan kaleme alnm olan dil arlkl garbu'l-hadis almalarnn yannda, mam afii (. 204/820) ve bn Kutybe'nin ihtilafu'l-hadse dair muhtevaya ynelik almalarn da grmekteyiz. Hadisleri hem dil hem de muhteva asndan ele alan kapsaml erh almalar ise Hattab (.388/998) ile balamtr. 5 IV. asrda Hattab ile balayan bir hadis kaynandaki rivayetleri batan sona deiik ynlerden ele alarak yazlan erhlerin en gzel rneklerinin IX. asrda verildiini gryoruz. erhlerde hadisler dil ve gramer asndan tahlil edilip mkil manalar izah edilmekte ve fkhi istinbatlar yaplmaktadr.6 arihler, hadisleri iinde geen kelimelerin gramer durumlar, fkh ve ahlak boyutlar asndan incelemenin yannda ayn hadisin dier varyantlarn da -ki bazen bu rivayetlerin getii kitaplar bugn elimizde bulunmayabilmektedir- tespit etmeye almlardr. Bunu yapmak iin sretler, czler, mubhemt, fevid, meyaha gibi pek ok eseri kapsayan geni bir kaynak taramas yapmlardr. Bylece okuyucuyu zahmetsizce dier kaynaklara ulatrm olurlar.7 Hadisleri deiik ynlerden inceleme konusu yaparak anlalmalarn kolaylatran erhler, gnmzde de Hz. Peygamber'in (s.a.v.) Snnetinin anlalmas noktasnda ilk bavuru kaynaklarmz oluturmaktadr. Hadisleri bu ekilde inceleme konusu yapan bir eser yazabilmek iin sadece hadis ilimlerini bilmek yeterli olmaz. Zira erhler hadis rivayetinin yannda dirayetinin de ele alnd eserlerdir. Dolaysyla arihin hadisin isnad incelemesinin yan sra metninin anlalmas ve ondan karlabilecek hkmleri ortaya koymasna yardmc olacak bir donanma da sahip olmas gerekir. Bu da arihin iyi bir tahsilden geip ok ynl bir ekilde yetimesiyle mmkndr. Bunlara ek olarak zengin bir ktphane ve salkl bir bak asna sahip olmak da arihin yazaca erhin kalitesini artracak hususlardandr. Bu almamzda Hadis Edebiyatnn en mehur eseri olan Buhrnin (.256/869) Sahhi zerine bn Hacer el-Askaln (.852/1448) tarafndan yazlan ve ilim dnyasndan byk bir rabet gren Fethul-Br adl erhi konu edineceiz. erh edebiyatnn en gzel rneklerinin verildii IX. yzylda kaleme alnm olan Fethu'l-Br'yi erh zellikleri asndan; mellifini de bir arihin sahip olmas gereken donanmlar asndan deerlendirmeye tabi tutacaz. Bu amala bn Hacerin tahsili, yararland kaynaklar, dier ilimlerle ilgisi gibi konular zerinde durduktan sonra alma yntemi ve erhinde takip ettii metodu (dirayeti) ele alacaz. 1. Tahsili

akan, smail Ltfi, Hads Edebiyt, MFV. Yay. st. 1989, s. 142. (Takprzde, Mevzutu'l-Ulm, II, 13'ten naklen). 4 akan, a.g.e., s.142. 5 Geni bilgi iin bkz. Karacabey, Salih, a.g.e., s. 185-199. 6 Grmez, Mehmet, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu, TDV yay. Ankara 1997, s. 78-79. 7 Yldrm, Enbiya, Geleneksel Hadis Yorumculuu, Rabet yay. st. 2001, s. 19.

51

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

22 aban 773/28 ubat 1372 tarihinde Msrda doan bn Hacer,8 be yanda okula (el-Mekteb) balam ve 9 yandayken Kuran hfzetmitir.9 Daha sonra yaad dnemin geleneine uygun olarak, fkh, usul ve hadis ilimlerinde yazlm olan baz kitaplar ezberlemitir.10 Mekteb yllarnda tarih ve edebiyatla uram olan bn Hacerin daha o dnemde rvilerle ilgili nemli bir birikiminin olumaya balad belirtilmektedir.11 17 yandayken bnul-Kattann derslerine devam etmi ve ondan fkh, usul , Arap dili ve hesap dersleri almtr. 12 19 yana vardnda edeb sanatlarla uram ve bu alanda nemli bir noktaya gelmitir.13 Daha genlik yllarnda Sahh-i Buhryi okumaya balam olan bn Hacer, onu farkl hocalardan dinleme imkan bulmutur.14 793/1390 ylndan itibaren Hadisle ilgilenmeye balayan bn Hacer'in bu ilimde younlamas ve ihtisaslamaya balamas ise 796/1393ten itibarendir. O, Hadis ilmini arlkl olarak, yaklak 10 yl talebelik yapt hocas Zeynuddin el-Irakden (.806/1403) almtr. el-Irak, 797/1394de Hadis ilimlerinde ders vermesi iin bn Hacere izin veren ilk kiidir. Dnemin dier hadis alimlerinden de dersler alan bn Hacer, ok sayda hadis czn ve hadis kitabn hocalarndan okumu ve ilim tahsili iin gittii yerlerde bulduu hadis kitaplarn da toplamtr ki, Fethu'l-Brde hadislerin farkl tariklerini karlatrmadaki baarsnda bunun etkisinin olduu sylenebilir. Dnemin mehur alimlerinden kraat, fkh, usul, nahiv vb. dersler de alan bn Hacer, ilim tahsili iin Kahire dndaki ilim merkezlerini de gezmitir. 16
15

ok sayda alimden ders alan bn Hacer, ders olarak okuduu kitaplar ve kendisine ders vermi olan hocalarn zikrettii iki kitap yazmtr. Bunlardan el-MucemulMufehreste okuduu kitaplar ve bu kitaplar kendisine okutan hocalarnn isimlerini, el8

bn Hacerin hayatyla ilgili olarak bkz. es-Sehv, el-Cevahir ved-Durer f Tercemeti eyhil-slam bn Hacer, thk. brahim Bacis Abdurrahman, Daru bn Hazm, Beyrut, 1999; akir Mahmud a.g.e., Bu eserlerde bn Hacerin hayat detayl bir ekilde anlatlmaktadr. es-Sehv, I, 121. Ezberledii kitaplar u ekilde sralanabilir: el-Makdisinin (.600/1203) Umdetul-Ahkam, elKazvnnin (.695/1295) el-Hvis-Sri, Ebu Amr bnul-Hcibin (.646/1248) Muhtasar, Kasm b. Ali el-Harrnin (.516/1122) el-Mulha adl manzumesi, el-Beydvnin (.685/1286) MinhculVusl il ilmil-Uslini, Hafz el-Irknin (.806) Elfiyyesi, bn Malikin (.672) Elfiyyesi ve Ebu shak e-irznin (.426/1034) et-Tenbhi. (Bkz. akir Mahmud, I, 54-57).

10

11 12

es-Sehv, I, 125; akir Mahmud, I, 58. es-Sehv, I, 124. 13 akir Mahmud, I, 60. es-Sehv, airlii ile temayz etmi olan bn Hacerin hem yazd divanlardan hem de kendisine manzm olarak sorulan sorulara manzm olarak verdii cevaplardan sz etmektedir. (Bkz. es-Sehv, II, 858-890). 14 bn Hacer, Sahh-i Buhr'yi 785/1383 ylnda Hicazda Afifuddin Abdullah en-Neaverden (.790/1388),(Bkz. akir Mahmud, I, 57.) 786/1384da Msrda Necmuddin Ebu Muhammed Abdurrahim b. Abdulvehhab b. Abdulkerim b. Ruzeynden(.791/1389) dinlemitir. (Bkz. es-Sehv, I, 125) Ayn ekilde Abdurrahman b. Ahmed b. Mubarek el-azziden (.799/1396) ve 793/1390 ylnda Muhammed b. Muhammed b. Ali ez-Ziftvden (.794/1391) de dinlemitir.( Bkz. bn Hacer, el-Mecmaul-Muesses lilMucemil-Mufehres, thk. Yusuf Abdurrahman Maral, Drul-Marife,Beyrut,1992, II, 469). 15 es-Sehv, I, 126-140, 142-195. 16 bn Hacer, ilim tahsili amacyla skenderiye, Mekke, Medine, Yemen, am, Haleb vb. bir ok yere gitmitir. Gittii yerlerde ok sayda kitap toplam veya istinsah etmitir. (Bkz. es-Sehv, I, 142-195; akir Mahmud, I, 75-90. ). es-Sehv, hocas bn Hacer iin hazrlad buldaniyatta onun gittii yerleri ve buralarda grt hocalarn ve ald dersleri zikretmitir. Liste incelendiinde bn Hacerin yaklak elli yere ilim tahsili iin gittii grlmektedir.(Bkz. es-Sehv, I, 192-195).

52

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

Mecmaul-Muesses lil-Mucemil-Mufehreste ise hocalarnn terceme-i hallerini ve onlardan ald ders ve iczeleri zikretmektedir. bn Hacer, el-Mecmaul-Muesseste yedi yze yakn alimi ve onlardan ald ders ve iczelerini zikretmektedir ki bu onun ciddi bir tahsil hayatnn olduunu gstermektedir.17 Yaad dnemin en iyi alimlerinin yannda yetien bn Hacer, mderrislik, kadlk, mftlk ve hatiplik gibi deiik grevlerde bulunmutur. Deiik medreselerde tefsir, hadis, fkh dersleri vermi olan bn Hacer, imla meclisleri de kurmutur. 808/1405 ylnda balad meclislerine 852/1448 ylnda vefat edinceye kadar devam etmi ve ok sayda talebe yetitirmitir.18 2. Ktphanesi ve Kaynak Kullanm Ktphane bir alim iin en nemli servettir. Yazd eserlerin kalitesi kulland ktphanenin zenginlii ile doru orantldr. Kaleme ald eserde ne kadar ok farkl kaynaa ularsa eserin kalitesi de o lde artar. Bu anlamda bn Hacerin zellikle erhini kaleme alrken ok zengin bir literatrden yararlandn gryoruz. bn Hacer, slam ilimlerdeki gelime bakmndan slam Tarihinin en parlak dnemlerinden birini tekil eden Memluklular dneminde yaamtr. Bu dnemde ok sayda alim Msr'da toplanmtr. 19 Bunlarla birlikte ok sayda eserinde bu dnemde Msrda toplandn tahmin etmek g olmasa gerek. Dolaysyla hayatnn bir dneminde ktphanecilik de yapm olan bn Hacerin ok zengin bir ktphane imknna sahip olduunu syleyebiliriz.20 bn Hacerin yukarda zikrettiimiz el-Mecmaul Muesses adl eseri incelendiinde onun yararland kaynaklar hakknda yeterince bilgi sahibi olmak mmkndr. Zira o, sz konusu eserde hocalarndan ders olarak okuduu kitaplarn yannda icazet ald eserleri de zikretmektedir. Verdii kitap isimleri onun ok sayda kayna okuma imkan bulduunu gstermektedir. bn Hacerin ok zengin bir ktphaneden yararlandnn nemli bir gstergesi de Fethul-Bryi yazarken bavurduu kaynaklarn zenginliidir. O, erhinde yaklak olarak bin drt yz civarnda kaynaktan yararlanmtr.21 Gerekten de bu ok byk bir yekun oluturmakta ve mellifin ok zengin bir ktphaneden yararlandn
17

bn Hacer, her ilim dalnda dnemin en mehur simalarna talebelik yapmtr.Onun ders ald nemli hocalarndan bazlar unlardr: Kraat Hocalar: 1-brahim b. Ahmed b. Abdulvahid et-Tenh (.800/1397), 2-Muhammed b. Muhammed b. Muhammed ed-Dimak el-Cezer (.833/1429). Hadis Hocalar: 3- Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Suleyman en-Never (.790/1388), 4- Cemaluddin Muhammed b. Abdullah b. Zahre el-Mahzm (.817/1414), 5- Ebul-Fadl Zeynuddin Abdurrahim b. elHuseyn b. Abdurrahman el-Irk (.806/1403), 6- Ebul-Hasan Ali b. Ebi Bekr b. Suleyman el-Heysem. (.807/1404). Fkh Hocalar: 7- brahim b. Musa b. Eyyub, Burhaneddin el- Ebns (.802/1399), 8mer b. Ali b. Ahmed b. el-Mulakkin (.804/1401), 9- mer b. Raslan b. Nasr b. Salih el-Bulkn (.805/1402), 10- Muhammed b. Ali b. Abdullah el-Kattan (.813/1410), 11- Ali b. Ahmed b. Ebi Bekr elEdem (.813/1410). Arap Dili Hocalar: 12- Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Abdurrezzak el-umr (.802/1399), 13- Muhammed b. brahim b. Muhammed ed-Dimak el-Betek (.830/1426), 14. Mecduddin Ebut-Tahir Muhammed b. Yakub b. Muhammed b. brahim b. mer e-irz el-Frzabd (.817/1414), 15. zzuddin b. Cema (.819/1416). (Bkz. es-Sehv, a.g.e., I, 200-240.) 18 akir Mahmud, I, 129-142. 19 Yiit, smail, Memlkler, DA, XXIX, 94; Yldz, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul, 1992, VII, 41. 20 Kaynaklar, bn Hacer'in bir dnem grev yapt Mahmudiye ktphanesinde yer alan kitaplar iin biri isimlerine gre dieri konularna gre olmak zere iki kitap yazdn bildirmektedir. Bkz. es-Sehv, II, 609 21 Bkz. Ebu Ubeyde Mehur b. Hasan ve Ebu Huzeyfe Raid b. Sabri, Mucemul-Musanneftil-Vride f Fethi'l-Br, Darul-Hicre, Riyad, 1991.

53

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

gstermektedir. erhinde altma yakn tefsirden, onlarca hadis erhinden, elliye yakn musnedten, sekiz tane musanneften, yedi mustahrecten, yetmie yakn fevaidden, ondan fazla maazden yararlanm olmas bunu aka ortaya koymaktadr. Ayrca esSehavnin 22 de belirttii gibi erhinin en belirgin zelliklerinden biri, hadislerin farkl tariklerini toplamasdr. Bu konudaki baars onun ok sayda hadis kaynandan yaralanma imkann elde etmesindendir. bn Hacerin eitli hastalklar hakknda bilgi verirken kulland kaynaklarn zenginlii ve eitlilii de buna iyi bir rnektir. Mesela sara hastal hakknda Hipokrattan nakilde bulunmas dikkat ekicidir. 23 Ayn ekilde taun (kolera) hastal hakknda bilgi verirken lgat, garibul-hadis, hadis erhleri ve fkh kitaplarndan oluan ok sayda kaynaktan yararlandktan sonra doktorlarn konuyla ilgili grlerini de bn Sinadan nakletmitir. unu da belirtmekte yarar vardr ki, bn Hacer kolera ve veba hastalklarnn ayn olduklarna dair farkl kaynaklardan naklettii bilgileri bir rivayete dayanarak reddetmektedir.24 bn Hacerin sadece erhinde deil baka eserlerinde de ok sayda kaynaktan yararlandn gryoruz. el-sbede kulland kaynaklarn saysnn 940 at belirtilmitir. 25 Talkut-Taliki de 350ye yakn kaynaktan yararlanarak yazmtr. 26 Btn bu zikrettiklerimiz onun ok zengin bir ktphanesinin bulunduunu gstermektedir. Burada dile getirmek istediimiz hususlardan biri de bn Hacerin zaman zaman kaynak seiminde isabetli davranmamasdr. Mesela, Haricilerle ilgili bilgiyi bir fkh kitabndan; afii fakihlerinden olan er-Rafiinin (.623/1226) mam Gazlnin (.505/1111) el-Vecz adl eseri zerine yazd e-erhul-Kebr diye bilinen el-FethulAzz fi erhil-Vecz adl eserinden nakletmektedir. 27 Kanaatimizce bn Hacerin bu konuyla ilgili bilgileri sadece siyer ve firak kitaplarndan almas daha doru olurdu. Nitekim o da e-erhul-Kebirden sonra bn Hazmn (.456/1063) el-Fisal fil-Milel ven-Nihal adl eseriyle el-Badadnin (.429/1037) el-Fark Beynel-Frak adl eserinden de yararlanmtr. 28 bn Hacer, erhinde ok sayda kitab ise, melliflerini zikretmeden vermektedir. Baz kitaplarn da nispet ettii kiilere ait olup olmad tartma konusu olmutur.
22 23

es-Sehv, II, 707. Bkz. Fethu'l-Br, X, 141. 24 Bkz. Fethu'l-Br, X, 221-222. 25 akir Mahmud, II, 5. 26 Kandemir, M. Yaar, bn Hacer el-Askaln, DA, XIX,517. 27 Fethu'l-Br, XII, 351. 28 Fethu'l-Br, XII, 353. bn Hacer, Haricilerle ilgili bilgi verirken, kiinin onlarla alakal mstakil eserler yazdn bildirmektedir: 1. Ebu Mihnef Lut b. Yahya (.170/786dan nce veya 175/791). bn Hacer, Tabernin (.310/922) bu zatn eserini tarihinde zetlediini belirtmektedir. 2. el-Heysem b. Ady b. Abdurrahman es-Sual et-T (.207/822) 3. Buhrnin el-Camiu's-Sahh dndaki hocalarndan Muhammed b. Kudme el-Cevher (.237/851).(Fethul-Br, XII,352). Hariciler ile ilgili hadisleri ok geni bir ekilde erh eden bn Hacerin haberleri isnadl bir ekilde rivayet ettiklerini syledii yukardaki eserden hi rivayette bulunmam olmas dikkat ekicidir. O, konuyla ilgili rivayetleri genellikle hadis kaynaklarndan nakletmektedir. Halbuki daha nce iki defa hariciler hakknda dolayl bilgi verirken Muhammed b. Kudamenin Ahbrul-Havricini kullanmtr. (Fethul-Br, III, 105; VII, 514) Bu da sz konusu kaynaklarda gerekli bilgiyi bulamam olma ihtimalini ortadan kaldryor gibi gzkmektedir. el-Heysem b. Adynin eserini harici olduu iin kullanmadn dnmek de mmkndr. nk bu zatn hadisilere gre sika olmad belirtilmitir.(Bkz. bn Hacer, Lisanul-Mizan, Beyrut,1986, VI, 209; Tarifu Ehlit-Takds bi Mertibil-Mevsfn bit-Tedls, thk. Abdulgaffar Suleyman el-Benedar ve Muhammed Ahmed Abdulaziz, Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrut,1987, s.146; Ebu Ubeyde ve Ebu Huzeyfe, Mucemul-Musanneftil-Vride f Fethi'l-Br, s. 46.) Bu ihtimalin de gl olmad sylenebilir. nk daha nce Eban b. Saidin nasl mslman olduunu bu eserden nakletmektedir. (Fethul-Br, VII, 626).

54

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

Mesela, Ahmed b. Hanbel (.241) iin Risale adl bir eserden sz etmekte ise de29 Ahmed b. Hanbelin byle bir kitabnn bulunmad belirtilmitir.30 Ayn ekilde bnul-Cevzye nispet ettii en-Nisa31 adl eserin, mellifine aidiyetinin problemli olduu belirtilmitir.32 bn Hacerin Fethu'l-Brde kulland eserlerden bazlar gnmze ulamamtr. Bunlardan bir ksmn u ekilde sralamak mmkndr: 1. el-Muf b. Imrn el-Ezd el-Mavsilnin (.185/801), Tarihul-Mavsili.33 2. Ebu Ubeyde Mamer b. el-Musennann (.210/825), el-Eribesi. 34 3. Said b. Mansur el-Horasannin (.227/841) et-Tefsiri.35 4. Ebu Cafer Ahmed b. Men b. Abdurrahman el-Baavnin (.244/858), elMusnedi. 36 5. mer b. ebbe b. Abde en-Numeyrnin (.262/875) Ahbarul-Basras.37 6. Bak b. Mahled b. Yezid el-Endulusnin (.276/889) Tefsiri.38 7. Ebu Bekir Muhammed b. Abdillah es-Sayrafnin (.330/941), erhu Risaleti-afiisi. 39 8. Ksm b. Asban (.340/951), Musannefi. 40 9. Ebu Said Abdurrahman b. Ahmed b. Yunus es-Sadefnin (.347/958), Tarihu Msr. 41 10. bn Adyin (.365/975), Musnedu Mliki. 42 11-12. Ebu-eyh (Ebu Muhammed) Abdullah b. Muhammed b. Cafer b. Hayyann (.369/979), el-Adh43 ve Haddus-Serikas. 44 13. Ebu Abdillah el-Huseyn b. el-Hasan el-Halmnin (.403/1012), el-Esmaul-Husns. 45 14-15. Ebu Zekeriya Yahya b. eref en-Nevevnin (.676/1277), Lutur-Ravdas 46 ve Nuketut-Tenbhi.47 bn Hacerin kulland kaynaklarla ilgili olarak dikkat ekici noktalardan biri de intihal sulamalarna maruz kalmasdr. Bedruddin el-Ayn (.855/1451) tarafndan yaplan bu itham bn Hacer, ntikdul-'tird adl bir eser kaleme alarak cevaplamtr.48 3. Dier limlerle lgisi Bilindii gibi bn Hacerin en ok ne kt alan hadistir. Hadis dnda ilgilendii ilim dallarn renmek iin onun okuttuu derslere ve eserlerine bakmann yeteri derecede bilgi verecei kanaatindeyiz. Yukarda ifade ettiimiz gibi o, mderrislik, kadlk, mftlk ve hatiplik gibi deiik grevlerde bulunmutur. Deiik medreselerde tefsir, hadis, fkh dersleri vermi olan bn Hacer, imla meclisleri de kurmutur. 49 808 ylnda balad meclislerine 852
29 30

Fethu'l-Br, II, 233. ez-Zeheb, Siyeru Alamin-Nubela, XI, 287. Kr. Ebu Ubeyde ve Ebu Huzeyfe, a.g.e., s.203. 31 bn Hacer, Fethu'l-Br, X, 717. 32 Ebu Ubeyde ve Ebu Huzeyfe, a.g.e., s. 426. 33 A.g.e., s. 108. 34 A.g.e., s. 60. 35 A.g.e., s. 129. 36 A.g.e., s. 372. 37 A.g.e., s. 45. 38 A.g.e., s. 125. 39 A.g.e., s. 238. Ayrca bkz. afii, er-Risale, (Mukaddime)s. 15. ( Muhakkik notu). 40 A.g.e., s. 388. 41 A.g.e., s. 107. 42 A.g.e., s. 381. 43 A.g.e., s. 63. 44 A.g.e., s. 182. 45 A.g.e., s. 59. 46 Ebu Ubeyde ve Ebu Huzeyfe, a.g.e., s. 340. 47 A.g.e., s. 431. 48 bn Hacer ile Ayn arasnda geen tartmalarla ilgili geni bilgi iin bkz. Sakall, Talat, Hadis Tartmalar bn Hacer-Bedruddin Ayn, Ankara, 1996. 49 bn Hacerin grev yapt medreseler ve verdii dersler hakknda geni bilgi iin bkz: es-Sehv, II, 588 vd.; Mahmud akir, I, 129 vd.

55

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

ylnda vefat edinceye kadar devam etmi50 ve kadlk yapt srada da tedris grevini ihmal etmemitir.51 bn Hacerin derslerine ok sayda rencinin katldn belirten esSehv, o dnemde rencilerin ders almak iin en ok tercih ettikleri kiinin o olduunu belirmekte52 ve ondan ders alm olanlardan 626 kiinin ismini zikretmektedir.53 Verdiimiz bilgiler onun Hadis ilminin yannda Tefsir ve Fkh ilimlerinde de kendini yetitirdiini gstermektedir. Says 280e bali olan eserleri incelendiinde onun zikrettiimiz ilim dallarndan ayr olarak fkh usul, akaid, tarih, rical, edebiyat ve iirle de ilgilendii ve bu alanlarda eserler verdii grlmektedir. akir Mahmud, bn Hacerin eserlerini u balklar altnda sralamaktadr: Ulmul-Kurn, uslul-hads, erhul-hads, metnul- hads, ilelul- hads ve nakduh, turukul-hads, tahrcul-hads, el-uariyt, kutubul-erbant, kutubul-etrf, kutubuz-zevid, kutubul-ibdl vel-muvfakt, kutubut-tertb, kutubul-fkhi ve uslih, kutubul-akid, el-mecim vel-meyaht, elfehris, kutubur-ricl, et-tercim vel-menkib, kutubut-trh, el-edeb vel-lua, iruhu ve devavinu, muteferrikt.54 bn Hacerin hadisin hemen hemen btn dallarnn yan sra ok deiik ilim dallarnda da eserler vermi ok ynl bir alim olduu grlmektedir. Hem erhinde hem de dier kitaplarnda ok eitli kaynaklardan yararlanm olmasnda onun bu zelliinin byk etkisi vardr. 4. alma Yntemi mrnn byk bir ksmn ders vermek ve kitap yazmakla geiren bn Hacerin alma yntemini detayl bir ekilde incelemek bu almann snrlarn aacandan burada onun erhini yazarken takip ettii alma yntemini ele almakla yetineceiz. bn Hacer, Fethul-Bryi yazmaya balamadan nce belli baz hazrlklar yapm ve iki nemli eser yazmtr. Bunlardan birincisi 804/1401 ylnda kaleme ald Talikut-Talik al Sahhil-Buhr adl eseridir. 55 Bu eserde Sahh-i Buhrnin muallak rivayetleri ele alnmtr. kincisi ise 813/1410 ylnda tamamlad Hedyus-Sr mukaddimetu Fethil-Br adl eserdir.56 Bu hazrlk aamasndan sonra Fethul-Bryi yazmaya balayan bn Hacer, 57 hadis metinlerinde byk lde Sahh-i Buhrnin Ebu Zer (.434/1043) nshasna bal kalmtr. Esere yeni balad sralarda hadisleri olduka geni bir ekilde erhetmi; fakat daha sonra orta bir yol tutmay tercih etmitir. Kitabn 842/1438 ylnda bitirmekle beraber vefatndan ksa bir mddet ncesine kadar eitli ilaveler yapmaya devam etmitir. Eserin muhtelif nshalar arasndaki farklarn en nemli sebebi budur.58

50 51

akir Mahmud, I, 129-142. akir Mahmud, I, 150. 52 es-Sehv, III, 1179-1180. 53 es-Sehv, III, 1064-1179. 54 akir Mahmud, I, 173-386. 55 bn Hacer, ntikdul-tird fir-Reddi alel-Ayn f erhil-Buhr, thk. Hamdi b. Abdilmecit es-Selef veSubh b. Csim es-Samarr, Riyd, 1997, I, 23. 56 A.g.e. I, 23. 57 bn Hacer, 813/1410 ylnda Hedyus-Sryi tamamladktan sonra erhine baladn belirtmektedir. (Bkz. ntikdul-tird, I, 23). Bundan onun 813/1410 ylnda Fethul-Bryi yazmaya balad anlalmaktadr. Talebesi es-Sehv ise bn Hacerin 817/1414 ylnda Fethul-Bryi yazmaya baladn belirtmektedir. (bkz. el-Cevhir ved-Durer, II, 765). Kanaatimizce bn Hacerin szlerini dikkate alarak 813 tarihi tercih edilebilir. 58 Kandemir, M. Yaar, el-Cmius-Sahh, DA, VII, 119.

56

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

bn Hacer, erhini ilk bata imla yoluyla kaleme almay tercih etmitir. Sonra kendisi yazmaya balam ve yazdklarn da para para rencilerine vermi ve haftada bir gn rencileriyle bir araya gelip yazdklarn onlarla tartmtr. Bu toplantlarda rencilerden biri erhin o hafta yazlm olan ksmn okurdu. Bu ii genelde bn Hacerin talebesi Burhnuddin bn Hzr yapyormu ki bu zat Fethul-Bryi hocasnn bilgisi dahilinde Bedruddin el-Ayniye (.855/1451) ulatran kiidir. Bylece erhin her blm kontrolden geirilmi oluyordu. Fethu'l-Br 842/1438 ylnda tamamlanncaya kadar bu ekilde devam edilmitir. 59 bn Hacer, erhin uzun bir srede tamamlanm olmasnn sebebinin bu olduunu belirtmitir.60 Bu bal, bn Hacerin imla meclisleriyle ilgili dile getirilmesi gereken baz hususlar zikrederek bitirelim. bn Hacerin 808/1405 ylnda balayp vefat edinceye kadar devam ettirdii imla meclislerinin ok kalabalk olduu ve ok sayda byk alimin de onun meclislerine devam ettii ve katlanlarn saysnn genelde 150den fazla olduu da belirtilmitir. mla iini ok ciddi bir ekilde yapan bn Hacer, son yllarnda meclisine katlanlar arasnda zapt iyi olmayanlarn da bulunmas sebebiyle katlanlarn yazdklarn kontrol etmek amacyla baz kiileri grevlendirmitir. 5. Dirayeti/erhinde Takip Ettii Metod bn Hacerin erhinde takip ettii metodu bilmek, onun fikri yapsn ve hadis dirayetindeki baarsn ortaya koymak asndan ok nemlidir. Bu amala onun hadisin anlalmas iin yaptklarn, hadisten karmlarda bulunmasn ve hadisleri erh ederken sahip olduu n kabulleriyle tenkitilii zerinde duracaz. 5.1. Hadisi nceleme Metodu bn Hacer, hadisin anlalmas iin hem metnini hem de senedini inceleme konusu yapmaktadr. Bu anlamda yaptklarn u ekilde sralamak mmkndr: 1. bn Hacer, erhinde nce bab balnn (tercemenin) ne anlama geldiini aklamaya almaktadr. Bab balklaryla ilgili nsha farkllklarna iaret eden bn Hacer, genelde hangisinin doru olduu konusundaki tercihini ifade etmektedir.61 Bundan sonra da Buhrnin en ok tenkit edilen ynlerinden birini tekil eden bab bal ile hadisin uygunluu meselesine gemektedir. Babta rivayet edilen hadislerin bala uygun olduunu gstermeye alan bn Hacer, Buhrnin bab balnda ifade ettii fkhi grleri ile babn iinde rivayet ettii hadislerin bala uygunluu konusunda yaplm olan tenkitleri de zikretmekte ve ounlukla bu tr tenkitleri reddetmektedir. Hatta baz bab balklar ile ilgili muhtemel itirazlardan sz edip Buhryi bunlara kar da savunmaya almaktadr.62 bn Hacerin kendisi de baz bab balklaryla ilgili olarak Buhryi tenkit etmektedir. Fakat o, sayca fazla olmayan kendi tenkitlerine kar bile, ou zaman Buhryi savunmaktadr. 63

59 60

es-Sehvi, II, 675; akir Mahmud, I, 111, 187. bn Hacer, ntikdul-tird, I, 23. 61 rnek iin bkz. Fethu'l-Br, II, 588. bn Hacer, Buharinin farkl nshalarn karlatrp erhinde asl olarak kulland Ebu Zer rivayetiyle dierleri arasndaki farkllklara dikkat ekmektedir. zellikle bablarn sralan ve birtakm bab balklarnn baz nshalarda bulunmam olmalar zerinde durmaktadr. 62 Fethu'l-Br, II, 577. 63 Bununla ilgili rnekler iin bkz. Bilen, Mehmet, bn Hacerin Buhrye Yneltilen tirazlara Verdii Cevaplar, (A..S.B.E. baslmam doktora tezi), Ankara, 2004.

57

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

2 . Hadisin metnindeki anlam kapal olan kelimelerin aklanmas: bn Hacer, kelimenin kk anlamn ve yapsn ele alarak anlam vermeye almakta ve kelimenin anlamn ortaya koymak iin dil alimlerinin konuyla ilgili grlerinden yararlanmaktadr.64 Bazen kelimenin kkeni zerinde uzun uzadya durmakta ve konuyla ilgili tartmalar detayl bir ekilde vermektedir.65 bn Hacer, kelimenin anlamn daha ok hadisin ilk getii yerde vermektedir. Hadisin tekrar durumunda, genelde kelimenin aklamasnn daha nce getii yere iaret etmekle yetinmektedir.66 bn Hacerin, hadisin anlamn verirken Buhrnin metoduna tabi olarak; hadisin daha ok bab balyla ilgili olan blm zerinde durduu grlmektedir. Buhari, hadis birden fazla konuyu ieriyorsa, ierdii her konu iin bir bab bal koymutur. bn Hacer de hadiste birden fazla konu geiyorsa, her birini ilgili bab bal altnda ele almakta, geri kalan konularla ilgili aklamalar ilgili babta yapacan sylemekle veya daha nce yapm olduuna iaret etmekle yetinmektedir.67 Bazen de hadisin aklamasn ve niye tahdis edildiini daha sonraya brakt da grlmektedir. Mesela, Abdullah b. Mesudun, Hz. Peygamberin ktlk iin yapt beddua ile ilgili hadisi Buhr, 15, Kitabul-stiska, 2de gemesine ramen 68 bn Mesudun bu hadisi rivayet etme sebebini Duhan suresinin tefsiri blmnde aklayacan belirtmektedir.69 bn Hacer, mkerrer hadislerin aklamalarnda tekrara dmemek iin bunu yapmaktadr. Fakat, bazen hadisin daha nce getii yeri belirtirken hafzasnn, nadiren de olsa, yanld grlmektedir.70 Katip elebinin dedii gibi, bu tr yanlglara ou alimin eserinde rastlamak mmkndr. 71 Ayrca bu durum, bn Hacerin kulland Buhr nshasnn elimizdeki nshadan farkl oluundan da kaynaklanm olabilir. bn Hacer, hadisin metninde geen kelimelerin anlalabilmesi iin anlamlarn vermek ve bununla ilgili bilgileri nakletmekle yetinmemitir. Bazen de ekiller izerek, hadiste sz edilen aletleri tantmaya almaktadr.72 3. bn Hacerin erhte Buhrnin metodundan etkilendiini gsteren bir nokta da pe pee gelen bablarda tekrar olarak geen hadisin erhini verme eklidir. Bilindii zere Buhari baz hadisleri sk sk tekrar etmektedir. Birden fazla hkm ieren hadislerin her bir hkm cmlesi iin bir bab oluturmakta ve ona gre bir bab bal koymaktadr. bn
64 65

Fethu'l-Br, IX, 712. Misal olarak hamr kelimesinin kkn ve anlamn ortaya koymak, sarholuk veren eylere bu ismin verili sebebini aklamak iin yapt aklamalara baklabilir. Fethu'l-Br, X, 58-61. 66 Bkz. A.g.e., II, 589. 67 rnek iin bkz. Fethu'l-Br, II, 570. 68 Fethu'l-Br, II, 626. 69 Fethu'l-Br, II, 627. 70 Mesela, kadnn ee kemiinden yaratldn belirten Ebu Hureyre hadisini (Buhr, 67,Nikah, 80, VI/145) erhederken bunun daha nce K. Bedil-Halkta getiini belirtmektedir.(Fethul-Br,VI, 447) Halbuki sz konusu hadis Ehadisul-Enbiyada gemektedir.(Buhr, 60, Ehdisul-Enbiy, 1, IV/101) Ayn ekilde Cabir b. Abdullahtan rivayet edilmi olan Rasulullah (s.a.v.), Necai iin cenaze namaz kld. Ben ikinci veya nc safta bulunuyordum,( Buhr, 23, Cenaiz, 54, II/88) hadisinin bab balyla mnasebetini anlatrken hadisin Habeistana hicret babnda Katade Ata - Cabir tarikiyle rivayet edilmi olduunu belirtmektedir.( Fethu'l-Br, III, 239) Oysa hadis ondan sonra gelen Necainin lm babnda (Buhr, 63, Menakbul-Ensar, 38, IV/246) gemektedir. 71 Katip elebi, Kefuz-Zunun, I, 548. 72 Misal olarak Hz. Peygamberin (s.a.v.) salarn taramakta kulland midray aklamak amacyla verdii bilgiler ve izdii ekiller iin bkz. Fethul-Br, X,449.

58

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

Hacer de bu sistemden etkilenmitir. yle ki, belirttiimiz ekilde sralanm birka babn erhini bir arada vermektedir. rnein, 24 Kitabuz-Zekat, 72, 73, 74, 75 bablarnda tekrar edilerek, geen ftr sadakasnn nelerden verileceini aklayan hadisi 75. babta erh etmektedir. 73 Keza hac ve umreye gideceklerin ihrama girecekleri yerleri (mikat) belirleyen bablarn erhinde ayn metodu uygulamtr. 25 Kitabul-Hac, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12. bablarda ayn ifadelerle gelen rivayetlerde ihrama girilecek yerler belirtilmitir. bn Hacer hepsini 7. babta erh etmektedir.74 4. Hadisin senedini tetkik eden bn Hacer, ravilerin isimlerini tam olarak verip kim olduklarn aklamaktadr. Cerhe maruz kalm olan ravi varsa, hakknda sylenilenleri nakletmekte ve bunlar da genellikle reddetmektedir. Bu konudaki genel yaklamn u ekilde ifade etmek mmkndr: Buhrnin gr, hadis ilmindeki stn mevkii sebebiyle, kendisini eletirenler karsnda mukaddemdir. Dolaysyla ravilerine ynelik yaplan eletiriler kabul edilmez ve bunlardan dolay hadislerinin shhatine halel gelmez.75 Ayrca bn Hacer, byle durumlarda hadisin baka tariklerini; mutabi ve ahitlerini de zikrederek hadisin shhatini kuvvetlendiren karinelere ulamaya almaktadr.76 5. Hadisin tam olarak anlalmasn salamak amacyla farkl tariklerini zikreden bn Hacer, Buhrdeki hadisin metnini dier tariklerle gelen metinlerle karlatrmaktadr. Bu ilemi, hadisin metnini kelime veya cmle/cmlecikler halinde erhederken yapmaktadr. erhettii kelime veya cmle/cmleciin hadisin dier tariklerinde nasl getiini, kaynan da zikrederek vermektedir. 77 Bylece rivayetler arasndaki farkllklar aka gzler nne sermektedir.78 Bu ilem, hadisin metninde yer alan baz kapal ifadelerin anlalmas ve hadisin metnine yaplm muhtemel mdahaleleri gstermesi bakmndan ok nemlidir.79 bn Hacerin rivayetlerin farkl tariklerini karlatrma konusundaki abas takdire ayandr. Bu, onun eserine adeta bir hadis ansiklopedisi hviyeti kazandrmtr. Ayrca bu aba, hadislerin bize nasl ulatklarn anlatmas bakmndan da nemlidir. Bu sayede, Buhr gibi mmetin her kesiminin ilgi ve alakasn ekmi, hibir kitaba nasip olmayacak derecede aratrmaya konu olmu ve hakknda yzlerce eser yazlm olan bir hadis kaynanda bile ok sayda mstensih veya ravi mdahalesine maruz kalm rivayetin bulunduunu grmek mmkn olmaktadr. bn Hacerin hadislerin farkl tariklerini zikretmesi, hadislerin mana ile rivayet edildii gereini de ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Ayn hadisin, isnad zinciri deimedii halde farkl kaynaklarda farkl lafzlarla rivayet edilebildii grlmektedir. Bu da hadis kaynaklarn tasnif edenlerin veya isnad zincirinde yer alan ravilerin, yaygn bir ekilde hadisleri mana ile rivayet ettiklerini gstermektedir.

73 74

Fethu'l-Br, III, 473-478. Fethu'l-Br, III, 488-496. 75 Bzk. bn Hacer, Hedyus-Sr, s. 502. 76 bn Hacerin Buhrnin isnad ve ravilerine ynelik tenkitlere verdii cevaplar iin bkz. Bilen Mehmet, a.g.t., 169-258. 77 rnek iin bkz. bn Hacer, a.g.e., V, 394 vd. bn Hacer, burada Hz. Peygamberin Cabirin devesini satn aldn anlatan hadisin (Buhr, 54, urt,4) hemen hemen btn farkl rivayetlerini zikretmektedir. 78 Bkz. Fethu'l-Br, II, 583. 79 bn Hacer, bu konu zerinde ok ciddi bir ekilde durmaktadr. Bazen onun hadis metnindeki bir harfin ispat iin uzun uzadya tartmalara girdiini gryoruz. Mesela es-samu aleykum diye selam veren Yahudiye ve aleykum eklinde mi yoksa aleykum eklinde mi cevap verilecek? Buradaki vav harfinin metinde zikredilip edilmemesiyle meydana gelen anlam deiiklii zerinde sayfadan fazla bir aklama yapt grlmektedir. Bkz. Fethu'l-Br, XI, 52-55.

59

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

bn Hacerin hadislerin farkl tariklerini zikretmeye bu denli vakit ayrmasnn hadisin erhi asndan baz sakncalar da sz konusu olabilmektedir. Konuyu fazla uzatmas, bazen hadisten karlmas gereken dersin ikinci planda kalmasna yol aabilmektedir. Yukarda iaret ettiimiz selam hadisinin erhinde yapt gibi.- Halbuki nemli olan Hz. Peygamberin (s.a.v.) zerinde durulan konudaki tavrn aka ortaya koymaktr. Kanaatimizce, selam hadisinde verilmek istenen mesaj, byle bir durumda Hz. Peygamberin yapt gibi, gelen gayr-i mslim kiiyi incitmeden, fakat syledii eyi de ona iade edecek ekilde cevap verilmesi gerektiidir. Baz alimlerin, aleykumus-selm denilebileceini de sylediklerini belirten bn Hacerin, konuyu bu kadar uzatmasnn yerinde olmad sylenebilir. 6. Burada zerinde durulmas gereken hususlardan biri de bn Hacer'in erhinde tespit ettii hatalaryla ilgili tutumudur. O, farkna vard hatalarn kitabnn sonraki blmlerinde dzeltmektedir. rnek olarak, Kitabul-Vudu, 13te fk hadisesi, ileride yeri geldiinde deineceimiz gibi, hicab ayetinin nzulundan nce vuku bulmutur, demektedir.80 Fakat daha sonra bu hatasnn farkna varp yle demektedir: Daha nce Kitabul-Vuduun ba ksmlarnda fk hadisesinin hicabn nzulnden nce olduunu yazmtk. Bu bir hatadr. fk hadisesi hicab ayetinin nzulunden sonra vuku bulmutur. Buras dzeltilsin81 Bir dier rnek de yledir: Hz. Aieden gelen, Hz. Peygamber (s.a.s.), bir yeri ardnda kendisine muavvizat okuyup flerdi,82 hadisini K. Maazide Peygamberin Vefat Babnda erhederken, oulun en az iki olduundan muavvizat, denilmitir, deyip kastedilenin Felak ve Nas sureleri olduunu belirtmitir. 83 Fakat, 66 FazailulKuran, 14te, Hz. Aieden gelen baka bir rivayette, Hz. Peygamberin hlas, Felak ve Nas surelerini okuduu belirtilmitir. bn Hacer, bu hadis gereince, buradaki oul lafzn zahiri anlamna gre kullanldn ve kastedilenin hlas, Felak ve Nas sureleri olduunu, ifade etmek suretiyle hatasn dzeltmektedir.84 5.2.Hadislerden karmlarda Bulunmas Burada bn Hacer'in hadislerden fkh ve dilbilgisi ile ilgili yapt istinbatlar ve deerlendirmeler zerinde durulacaktr. a.Fkhi istinbatlar: bn Hacer, hadisten karlan hkmleri ele almakta; mezheplerin farkl grlerini ve kullandklar hadisleri karlatrp tartmaktadr. Kendisi afii mezhebine mensup olan bn Hacer, zaman zaman dier mezheplerin grlerini de zikredip tenkide tabi tutmaktadr. Buralarda afii fkhnn mehur fakihi en-Nevevnin eserlerinden oka yararlandn sylemek mmkndr. bn Hacer, baz konularda farkl grleri ok geni bir ekilde ele almaktadr. Mesela Cuma gn duann kabul edildii saatin tayini ile ilgili ok sayda (43) gr zikretmektedir. Bunlarn her birinin kime ait olduunu ve delillerini tek tek zikrettikten sonra, bu konuyla ilgili kendi kanaatini ifade etmektedir.85
80 81 82 83 84 85

Fethu'l-Br, I, 331. Fethu'l-Br, VIII, 592. Buhr, 64, Maazi, 83, (V,139). Fethu'l-Br , VIII, 166. Fethu'l-Br, IX, 76. Bkz. Fethu'l-Br, II, 529-535. bn Hacer, bunun gibi konuyla ilgili grleri uzun uzadya tartt bir yerde eserini, bu hususiyetine dikkat ekerek vmektedir: Buhari, cemaatla namaz klmann vacip oluunu, Ebu Hureyreden iimden evlerini yakmak geiyor, (Buhr,10, Ezan, 29, [I,158]) hadisine

60

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

bn Hacer, hadislerden hkm karrken, insan topluluklar arasndaki kltrel farkllklar da gz nnde bulundurmaktadr. Mesela o, Hz. Peygamberin kendini kadnlara benzeten erkeklerle, kendisini erkeklere benzeten kadnlara lanet ettiini belirten hadisini86 u ekilde yorumlamtr: et-Taberi, hadisin erkeklerin kendilerini, kadnlara has olan elbise ve ss eyasn kullanarak onlara benzetmesinin caiz olmad anlamna geldiini belirmitir. Erkein yrme ve konumada da kadnlara benzemeye almas caiz deildir. Elbisenin durumu her blgenin adetine gre deiir. Baz topluluklarda erkeklerle kadnlarn elbiseleri birbirinden farkl olmayabilir. Byle yerlerde kadnlar rtnme ve kapanmayla erkeklerden ayrlrlar. Dolaysyla byle toplumlarda kadn elbisesi giydii iin erkekler ayplanamaz ve laneti hak ettikleri, sylenemez. 87 bn Hacer, baz hkmleri deerlendirirken, ahslara ve iinde bulunulan artlara gre durumun deiebileceine de iaret etmekte ve yorumunda bu noktay n plana karmaktadr. Mesela, Kuran Ezberden Okuma Babnda 88 , Kuran ezbere olarak okumak m yoksa yznden okumak m daha sevap olur meselesini tartrken yle demektedir: ok sayda alim, yznden okumann daha faziletli olduunu belirtmilerdir. Ebu Ubeyd, Fadailul-Kuranda Ubeydullah b. Abdurrahman tarikiyle Hz. Peygamberin baz ashabndan, ref ederek, unu nakletmitir: Kuran yznden okumann, ezbere okumadan stnl, farzlarn nafileye olan stnl gibidir. Bu hadisin isnad zayftr. bn Mesudtan mevkuf olarak Mushafa bakmay (yznden okumay) devam ettirin eklinde bir rivayet nakledilmektedir. Bunun isnad sahihtir. Mana ynnden (baktmzda) yznden okumak, okuyan hataya dmekten daha ok korur. Fakat ezber, huu iinde riyadan uzak olarak okumak iin daha elverilidir. Grnen o ki, bu durum, hallere ve ahslara gre deimektedir.89 b. Dilbilgisi ile ilgili deerlendirmeler bn Hacer, erhinde hadisten karlan hkmlerin yannda hadisin metninde yer alan baz ifadeler iin nahiv (dilbilgisi) ile ilgili bilgiler de vermektedir.90

dayandrmaktadr. bn Hacer bu hadisin yorumuyla ilgili on ayr gr zikretmekte ve sonunda yle demektedir: Cemaatle namaz klmann vacip olmadn syleyenlerden on tane cevap topladm. Bunlar, bu erhin dnda baka yerde bir arada bulunmaz. Bkz. Fethu'l-Br, II, 160-164. 86 Buhr, 77, Libas, 61, (VII,55). 87 Fethu'l-Br, X, 408. 88 Buhr, 66, Fadailul-Kuran, 22, (VI,108). 89 Fethu'l-Br, IX, 97. 90 Misal olarak,...( : Buhr, 66, Fedailul-Kuran, 23.) hadisini zikredebiliriz. Bu hadisin erhinde ve ile ilgili olarak u malumat vermektedir: el-Kurtb dedi ki: , nin kardeidir. Birincisi zem (yermek) ikincisi ise medh (vmek) iindir. kisi de ekimsiz fiillerdir. Hem zahir hem de mudmar (zamir olarak gelen gizli) olan faili ref ederler. Fail zahir olunca genel durumlar iin bana elif lam lilcins gelmesi gerekmektedir. Ya da fail ikisinin iinde bulunduklar eye mudaf olmaldr ki, ikincisinden biriyle maruf olan eye amil olsun. Ayrca failin muayyen olarak zikredilmesi gerekmektedir. , szlerinde olduu gibi. Eer fail zamir olursa, onu aklayan mansup bir nekire ismin gelmesi arttr. sznde olduu gibi. Sibeveyhin belirttiine gre bu hadiste getii gibi, bu tefsir bazen " "olarak gelir. " " ayetinde (2,Bakara, 271) de byledir. et-Tb, (.743/1342) de hadisin metnindeki "" nn mavsuf bir nekire olduunu, "" nin de zemle tahsis edilmi olduunu belirtmitir. Yani mana adamn syledii ey ne ktdr eklinde olmaktadr. Bkz. Fethu'l-Br, IX, 98.

61

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

bn Hacer, nahiv kaideleriyle ilgili olarak bilgi verdii gibi, hadis metinlerine dayanarak, baz nahivcilerin grlerini de tenkit etmektedir. nk ona gre hadis dil kurallar iin delildir. Hz. Peygamberin kz kardeiyle evlenmesini isteyen Ummu Habibeye hitaben kulland 19 : eklindeki ibare iin bn Hacer, yle demitir: Bu, fiilin istifham ma ()sndan nce gelmesinin caiz olduunu gstermektedir. Fakat baz nahivciler bunu kabul etmemilerdir.92 bn Hacer, nahivcilerin ounun kabul ettii baz grleri de hadisten istenen anlamn karlabilmesi iin tenkit etmektedir. Nahivcilerin ouna gre " "bana geldii eye mazi anlam katar ve onun sayca az olduunu (taklil) ifade eder. bn Hacer, bn Mlikten (.672/1273) nakilde bulunarak, onun genelde kesret iin kullanldn ve banda geldii eye hem gemi, hem imdiki zaman hem de gelecek anlam kattn belirtmektedir. 93 bn Mlik, Sibeveyhin (.183/799) de ""nin kesret anlamnda kullanldn sylediine iaret etmekte ve bunun hem iirde hem de nesirde delillerinin bulunduunu belirtmektedir. Nesirdeki delil olarak da " " (Nice kadn var ki bu dnyada giyiniktir ama ahirette plaktr)94 hadisini zikretmektedir.95 Zaten bn Hacer de sz konusu aklamalar bu hadisi erh edebilmek amacyla vermektedir. 5.3. n Kabulleri ve Tenkiti Yn bn Hacer erhinde sahip olduu nkabullerin etkisinde kalarak yorumlar yapmtr. Ar yorum veya ideolojik yorum olarak da nitelendirebileceimiz bu tutumunun yannda onun tenkiti bir kimlii de bulunmaktadr. te bu balk altnda bn Hacer'in n kabullerinin yorumlara nasl etki ettiini rneklerle akladktan sonra tenkitiliini ve tenkitlerindeki snrlarn anlatacaz. a. n kabullerinin erhe yansmas 1. bn Hacer, erhinde rivayetleri reye mukaddem saymtr. 96 Bu tavr, Buhrnin metin tenkidine tabi tutulan hadislerini savunurken aka grlmektedir. Son derece problemli olan baz rivayetleri savunmaya kalkmas da onun bu tavrnn olduka baskn olduunu gstermektedir. Bu hususa rnek olarak garanik olayn zikredebiliriz. O, bu olayla ilgili olarak ok sayda rivayet geldii iin bunlar reddedenlere kar kmakta ve Rivayetin tariklerinin farkl kaynaklardan gelerek oalmas onun bir aslnn olduunu gsterir demektedir. Fakat kendisi de olayn zahirde grnd gibi anlalmamas gerektiini, zira Hz.
91 92

Buhr, 67, Nikah, 25, (VI,127). Fethu'l-Br, IX, 177. 93 Fethu'l-Br, XIII, 27-28. 94 Buhr, 92, Fiten, 6, (VIII,90). 95 bn Mlik, evahidut-Tavdh vet-Tashh, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, tsz. s. 104-106. 96 Fethu'l-Br, IX, 811. bn Hacer, at etiyle ilgili olarak et-Tahvden, Ebu Hanife, at etinin yenmesinin mekruh olduu grndedir. mameyn ve bakalar ona muhalefet etmilerdir. Onlar bu konudaki mutevatir haberlere dayanmlardr. Eer (Ebu Hanife) bunu kendi kanaatine gre sylemise, ehli eeklerle at arasnda fark gzetilmemeliydi. Fakat rivayetler sahih olarak Hz. Peygamberden gelince onlara tabi olmak kiinin kendi grne tabi olmasndan daha evladr... eklinde bir nakilde bulunduktan sonra, konuyla ilgili tartmalar zikretmi ve bu konuda et-Tahvden naklettiklerinin cevap iin yeterli olduunu belirtmitir. (Bkz. Fethu'l-Br, IX, 811. Kr. et-Tahv, erhu MaanilAsr, thk. Muhammed Zuhr en-Neccr, Beyrut, 1399, IV, 210-211). Bu da onun yoruma dayanarak hadisleri tenkit etmeye scak bakmadn gstermektedir.

62

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

Peygamberin Kurana ekleme yapmasnn muhal olduunu belirtip, alimlerin konuyla ilgili yaptklar aklama ve tevillere yer vermektedir.97 Bu aklamalaryla rivayeti ihmal etmemek iin uraan bn Hacer, garanik gibi aslsz ve anlamsz bir eyi savunmu olmaktadr.98 bn Hacerin rivayeti mukaddem kabul ettiine dair dier bir rnek de udur: Hz. Peygamberin gne ve ay tutulmas ile ilgili olarak, Allah, onlarla kullarn korkutuyor (uyaryor) hadisinden hareketle ilim adamlarnn gne ve ay tutulmas hakknda yaptklar aklamalar reddetmektedir. Gne ve ayn tutulma sebebinin Allahn onlara tecelli etmesi olduunu belirten bn Hacer, buna delil olarak da Numan b. Beir ve bakalarndan rivayet edilen hadiste geen99 Allah yarattklarndan bir eye tecelli ettii zaman, o ey ona boyun eer," eklindeki aklamay zikretmektedir. Halbuki hadisin sonunda yer alan bu ziyadenin problemli olduunu kendisi de nakletmektedir.100 2. bn Hacer, hadisleri baz n kabullerle yorumlamaktadr. O, erhinde Ehl-i Snnetin bak asn temel alarak hareket etmektedir. Sanki bu grler Hz. Peygamber (s.a.v.) dneminde teekkl etmi gibi bir tavr sergilemekte ve Hz. Peygamberin hadislerini bu erevede tevil etmektedir. Misal olarak, u hadisi zikredebiliriz. Hz. Peygamber buyurdu ki: Bir ara uyurken insanlar zerlerinde gmlekler (elbiseler) olduu halde bana arz edildiler. Kimisinin gmlei gsne kadard, kimisinin daha aaya kadar uzuyordu. Bana mer de arz edildi. Onun zerinde yerde srklenen uzun bir gmlek vard. Ya Rasulallah, bunu neye yordunuz dediler, dindir dedi.101 bn Hacer, hadisi yle yorumlamaktadr: Bu hadis mukildir. Zira buna gre Hz. merin Ebu Bekirden daha stn olmas gerekmektedir. Buna u ekilde cevap verilir: Ebu Bekir Bana insanlar arz edildi eklindeki umumi szden tahsis edilmitir. Hz. Peygambere arz edilenler arasnda Ebu Bekir olmayabilir. Ayrca merin zerinde uzun bir gmlein bulunmas Ebu Bekirin zerinde daha uzun bir gmlein bulunmamasn gerektirmez. Muhtemelen durum byledir. Fakat burada ama merin faziletini anlatmak olduu iin, sadece ondan sz edilmitir.102 Grld gibi bu deerlendirme Ehl-i Snnetin en faziletli insan sralamasna bal kalnarak yaplmtr. Ayn durum, Cabir b. Abdullahtan rivayet edilen mer yle derdi: Ebu Bekir efendimizdir ve efendimizi yani Bilali azat etmitir,103 eklindeki hadisin erhinde de sz konusudur. bn Hacer, Hz. merin szn kendi dnce ekline gre yorumlamak amacyla bnut-Tnden unlar nakletmektedir: Yani Bilal efendilerden bir efendidir. Yoksa onun merden stn olduunu sylemek istemi deildir. bn Hacer, bu haberin Buradaki birinci seyyid kelimesi gerek anlamdadr. kincisi ise mecaz yoluyla tevazu
97 98

Fethu'l-Br, VIII, 561-562. Garanik olayyla ilgili rivayetlerin aslsz ve uydurma olduklarna dair geni bilgi iin bkz. Aksekili, Ahmed Hamdi, Htemul-Enbiy Hakknda En irkin Bir snadn Reddiyesi, sadeletiren M. Hayri Krbaolu, slami Aratrmalar Dergisi, VI/2, 125-141 ve VI/3, 199-207, Ankara, 1992; Cerraholu, smail, Garanik Meselesinin stismarclar, A...F. Dergisi, XXIV, s. 69-91, Ankara, 1981; Hatemi, Hseyin, eytan Ayetleri, stanbul, 1989, s. 57-117. 99 Ahmed b. Hanbel, Musned, IV, 267, 269; Nesai, 16, Kusuf, 16, (III,141); bn Mace, 5, kametus-Salat, 152, (I,401). 100 Fethu'l-Br, II, 682-683. 101 Buhr, 62, Fedailu Ashabin-Nebi, 6, (IV,201). 102 Fethu'l-Br, VII, 63-64. 103 Buhr, 62, Fedailu Ashabin-Nebi, 23, (IV,217).

63

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

anlamnda sylenmitir. Ya da efendilik (siyadet) fazileti tesbit etmez. (Fazilet siyadete bal deildir), eklinde de yorumlanabileceini belirtmektedir.104 bn Hacerin buradaki abasnn, Bilalin merden stn olduu eklinde bir kanaatin olumasn engellemeye ynelik olduu grlmektedir. Halbuki naklettii ve aklamak iin bu kadar aba sarf ettii rivayetten Hz. merin, bu konuda bir endiesinin bulunmad kolaylkla anlalmaktadr. bn Hacer, slamn ilk yllarnda kan siyasi alkantlar da Ehl-i Snnetin hakim bak asyla yorumlamakta ve mesela zalim de olsalar iktidardakilere itaat edilmesi gerektiini sylemektedir. Onun, Buhrnin Bir cemaat bulunmaz ise durum ne olacak? 105 eklindeki balnn Bir halife iin icma vuku bulmadan nceki ihtilaf halinde Mslman ne yapacak? anlamnda olduunu belirtirken de Emevilerin Hz. Aliye kar verdikleri mcadeleyi merulatrma abasna girdii dnlebilir. 106 Yine mmetimin helaki Kureyten baz genlerin elinden olacaktr107 hadisinin erhinde Ebu Hureyrenin Allahm beni altmnc yla ve ocuklarn iktidarna kavuturma! eklinde dua ettiini nakletmesinin sz konusu rivayetin Muaviyeyle ilgisinin bulunmadn ispatlamaya ynelik olduunu sylemek mmkndr.108Ayrca o, sahabenin birbirleriyle olan mcadelelerinde, takndklar tavrlarn ictihatlarnn neticesi olduunu; isabet edenin iki, isabet etmeyenin ise bir sevap aldn belirten mehur yorumu hatrlatarak, Kllar ile kar karya gelen Mslmanlarn ikisi de atetedir 109 hadisinde, iktidar iin arpanlarn kastedildiini iddia etmektedir.110 bn Hacer bu tutumuna Fitne doudan gelecek babnda rivayet edilen am ve Yemeni vp Necdi yeren hadisin111 erhinde de devam etmektedir. Hadiste Necdde depremlerin ve fitnenin olaca belirtilmektedir. Bu hadisin erhinde bn Hacer, Hz. Peygamber (s.a.v.), fitnenin bu ynden (doudan) geleceini bildirmitir. Nitekim bildirdii gibi oldu ve ilk fitne doudan kt. Bu fitne sebebiyle Mslmanlarn arasna tefrika girdi, demektedir.112 bn Hacer, belli baz ehirleri ven veya yeren hadisler sahih olamaz ilkesini Buhrde rivayet edilen bu hadis iin gz ard ederek bu yorumu yapmakta ve ilk olaylarn Medinede baladn ve Hz. Aliye ba kaldran Muaviyenin amda olduunu unutmu gibi grnmektedir. unu da belirtmek gerekir ki, bu, bn Hacere has bir yorum ekli deildir. Dier erhlerde de bu tr yorumlar mevcuttur. b.Tenkitilii bn Hacerin zerinde durulmas gereken nemli zelliklerinden biri de tenkiti yndr. Adeta bir hadis ve slam kltr ansiklopedisi durumunda olan Fethul-Brde ele ald konularla ilgili ulat malumat nakletmekle yetinmemi gerektiinde tenkide tabi tutup kendi tercihini belirtmitir. bn Hacer, eitli konularda delil olarak ileri srlen hadisleri, Sahhaynde, zellikle de Buhrde yer almyorsa, tenkide tabi tutmaktan; isnadlarndaki kusurlar dile
104 105 106 107 108 109 110 111 112

Fethu'l-Br, VII, 125. Buhr, 92, Fiten, 11, (VIII,92). Fethu'l-Br, XIII,44. Buhr, 92, Fiten, 3, (VIII,88). Fethu'l-Br, XIII, 12. Buhr , 92, Fiten, 10, (VIII, 92). Fethu'l-Br, XIII, 42. Bkz. Buhr, 92, Fiten, 16, (VIII,95). Fethu'l-Br, XIII, 58.

64

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

getirmekten geri durmamtr. Ktb-i Sitte iinde yer almalarna ramen Tirmizi, Ebu Davud, Nesa ve bn Macenin rivayet ettikleri ok sayda hadisi tenkit etmekte ve sahih olmadklarn ifade etmektedir. Fakat Buhr ve Muslimin rivayetleri hakknda bu ekilde cesaret gsterdiini sylemek mmkn grnmemektedir. zellikle Buhr karsndaki bu tavr, o kadar aktr ki, problemli olduu aka belli olan hatta kendisinin de bu durumun farknda olduu rivayetlerde bile onu tenkit etmeye yeltenmemektedir. Zira Buhr hakknda sahip olduu kanaat onu farkl ihtimallere dayanarak Buhr'yi hakl karacak yorumlar yapmaya sevk etmitir.113 Misal olarak adan kaderin nne geemeyeceini belirten hadisi zikredebiliriz. Hadisin metninde Adak, insan oluna takdir ettiimin dnda bir ey getirmez...114 eklinde bir ifade yer almaktadr. Bu ifadeden hadisin kutsi olduu dolaysyla Allaha isnad edilerek zikredilmesi gerektii aka grlmektedir. Fakat Buhrde yer alan rivayette sz konusu ifadeler dorudan Hz. Peygambere isnad edilmektedir. Halbuki hadisin asln tekil eden Hemmam b. Munebbihin sayfasnda hadisin kutsi bir hadis olduu aka grlmektedir.115 bn Hacer de hadisin aslnda kutsi bir hadis olduunu belirtmesine ramen Buhrde bu ekilde yer almasnn bir hata olduundan sz etmemi, sadece hadisin farkl tariklerinde ifadenin nasl getiini zikretmekle yetinmitir.116 Buhr hakkndaki kesin tavr, brakn aka grlen bu hatann ona isnad edilmesini, rivayetin bir ekilde hatal olduunu dahi sylemesine engel olmutur. Halbuki, bn Hacer gibi bir hadis aliminden beklenen, hadisin bu ekilde rivayet edilmi olmasnn hata olduunu aka belirtmesidir. Buhr hakkndaki bu tutumuna karn onun tenkitlerinde objektif davrandn gstermesi bakmndan bn Teymiye ile ilgi yapt u deerlendirme nemlidir: Bununla birlikte o bir beerdir. Hata da eder isabet de eder. sabet ettii konularda-ki bunlar ounluktadr- ondan istifade edilir ve ona rahmet okunur. Hata ettii konularda ise taklid edilmez ve mazur addedilir. Zira dneminin alimleri onun itihat iin gerekli artlar tadna ahitlik etmilerdir.117 bn Hacer, bn Nasiruddin ed-Dimaknin (.842) er-Reddu'l-vfir al men zaame enne bn Teymiyye eyhel-slm Kfir adl esere yazd takrizde dile getirdii bu gryle tenkitte insafl olmak gerektiine dikkat ekmitir. bn Hacerin tenkitlerinden en-Nevev gibi afii alimler de nasiplerini almlardr.118 Yine kendi hocalar olan el-Heysemi119 ve bnul-Mulakkine120 ynelik tenkitleri de onun tenkit konusunda olduka serbest davrandn gstermektedir. Bunlar onun mutaassp bir afii olmad eklinde yorumlanabilir. Nesnin Ebu Hanifenin hadiste gl olmadna

113

bn Hacer'in , el-Camiu's-Sahh'e yneltilmi olan tenkitler karsnda Buhr'yi savunmak amacyla verdii cevaplar ile ilgili geni iin bilgi doktora tezimize baklabilir. (Bilen, Mehmet, bn Hacer'in Buhr'yeYneltilen tirazlara Verdii Cevaplar, A..S.B.E. yaynlanmam doktora tezi, Ankara, 2004. Ayrca bn Hacer ile ada Bedruddin el-Ayn'nin tenkitler karsnda genelde Buhr'yi savunan bir tavr sergilediklerini dolaysyla ayn seviyede olmazsa bile bu yaklamn baka arihler tarafndan da sergilendiini grmek iin bkz. Kkta, Yavuz, Fethu'l-Br ve Umdetu'l-Kr'nin Metin Tahlili Asndan ncelenmesi, SAM yay. st. 2009, s. 93-124. 114 Buhr, 82, Kader, 6, (VII,213). 115 Bkz. Ahmed b. Hanbel, Musned, II, 314. 116 Fethu'l-Br, XI, 710. 117 es-Sehv, II, 735. 118 Bkz. es-Sehv, II, 944. 119 Bkz. bn Hacer, Macmeul-Muesses, II, 266. 120 Hocas bnul-Mulakkine ynelik yapt bir tenkit iin bkz. Fethu'l-Br, IX, 804.

65

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

dair grnn baka alimler tarafndan da dile getirildiini belirttikten sonra, onun bu grn reddetmi olmas da bu kanaatimizi desteklemektedir.121 Sonu Mslmanlar, balangtan beri Hz. Peygamber'in hadislerini rivayet etmenin yannda doru bir ekilde anlalmas iin de byk abalar sarf etmilerdir. Bu abalarn eseri olarak ok sayda erh yazlmtr. Bu erhlerin en mehurlarndan biri de bn Hacer el-Askaln tarafndan Buhr'nin el-Cmiu's-Sahh'i zerine yazlm olan Fethu'l-Br adl erhtir. bn Hacer el-Askaln, yaad dnemin en mehur alimlerinin yannda yetimi ve doum yeri olan Kahiredeki imkanlarla yetinmeyip kendini gelitirmek iin bir ok memlekete gitmitir. Bata hadis olmak zere tefsir, fkh, tarih ve edebiyat alanlarnda iyi bir eitim alan bn Hacer, smail b. Muhammed b. Ebi Bekr el-Mukr (.837/1433), bn Kd uhbe (.874/1469), Muhammed b. Abdurrahman es-Sehv (.902/1496) ve Zekeriya b. Muhammed b. Ahmed b. Zekeriya el-Ensr es-Senk (.926/1519) gibi ok sayda talebe yetitirmitir. Kaynak sknts ekmemi olan bn Hacer, 1430 civarnda eserden yararlanmak suretiyle erhini kaleme alm ve bylece slm ilimlerle uraanlarn mstani kalamayacaklar ansiklopedik bir eser brakmtr. Hadislerin farkl tariklerini ustalkla bir araya getirip erheden bn Hacer, onlarn anlalmas iin ncelikle Buhr'nin bab balklarnn anlam zerinde durmutur. Bab balklar ile hadislerin uygunluunu ortaya koymak iin byk bir ura veren bn Hacer, bu hususla ilgili olarak Buhr'ye yneltilmi olan tenkitleri de cevaplamaya almtr. Hadisin isnadnda bulunan ravileri de inceleyen bn Hacer, raviler hakknda vuku bulmu cerh varsa nakletmekte ve genellikle reddedip Buhr'yi savunmaktadr. Daha sonra hadisin metninde anlam kapal olan kelimelerin aklamasn yapp hadisin tam olarak anlalmasn salamaya almaktadr. Hadislerden karlan hkmlerle ilgili deerlendirme ve tartmalara da yer veren bn Hacer, mezheplerin farkl grlerini ve kullandklar hadisleri karlatrp tartmaktadr. Kendinden nceki literatrden oka yararlanm olan bn Hacer, bir ksm gnmze yetiememi olan kaynaklardaki malumatn kaybolmasn nlemek suretiyle byk bir kltr hizmeti vermitir. O, bu kaynaklardaki bilgileri olduu gibb almayp tenkide tabi tutmutur. zellikle kendinden nceki Buhr erhlerini tenkide tabi tutmu olan bn Hacer, Buhri ve Muslim dndaki muhaddisleri de tenkit etmekten geri durmamtr. zellikle Buhrye yneltilen tenkitlere kar verdii cevaplarla dikkat eken bn Hacer, her halkarda Buhr'yi savunmay temel ama olarak benimsemi grnmektedir. Hadis ilminde Buhr'yi zirve olarak grd ve ona yneltilmi olan tenkitleri de bu n kabulden hareketle deerlendirmeye tabi tuttuu iin byle bir grnt verdiini sylemek mmkndr. Onun Buhr'yi savunmann yannda baz hadislerin erhlerinde de zaman zaman n kabullerinin etkisi altnda kald gzden kamamaktadr.

121

es-Sehv, II, 947.

66