You are on page 1of 774

1

www.ebooksbrasil.org
2

A Cidadc Aniiga
Nuna-Dcnys Fusicl dc Coulangcs (1830-1889}

Tiulo original
La Ciic Aniiquc - iudc sur Lc Culic, Lc Droii,
Lcs Insiiiuiions dc la Crccc ci dc Fonc

Traduao
2006 Frcdcrico Ozanan Pcssoa dc Darros

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

Fonic Digiial
Digiializaao do livro cn acl
Ediiora das Ancricas S.A. - EDAMEFIS, Sao
Paulo, 1961

2006 Nuna-Dcnys Fusicl dc Coulangcs
3

NDICE
Prcfacio. 9
LIVFO PFIMEIFO. Aniigas Crcnas. 16
Caiulo I. Crcnas a rcsciio da alna c da
noric. 17
Caiulo II. O culio dos norios. 27
Caiulo III. O fogo sagrado. 33
Caiulo IV. A rcligiao doncsiica. 46
LIVFO SECUNDO. A Fanlia. 55
Caiulo I. A rcligiao foi o rincio consiiiuiivo
da fanlia aniiga. 56
Caiulo II. O casancnio. 59
Caiulo III. Coniinuidadc da fanlia. Proiliao
do cclilaio. Divorcio cn caso dc csicrilidadc.
Dcsigualdadc cnirc filIo c filIa. 68
Caiulo IV. Adoao c cnanciaao. 76
Caiulo V. O arcnicsco, o quc os ronanos
cnicndian or agnaao. 80
Caiulo VI. O dirciio dc roricdadc. 86
Caiulo VII. Dirciio dc succssao. 104
1. Naiurcza c rincio do dirciio dc succssao
cnirc os aniigos. 104
2. O filIo Icrda, c nao a filIa. 106
3. Da succssao colaicral. 114
4. Efciios da cnanciaao c da adoao. 116
5. O icsiancnio, a rincio, nao cra
conIccido. 118
6. Aniiga indivisao do airinnio. 122
4
Caiulo VIII. A auioridadc na fanlia. 126
1. Princio c naiurcza do odcr aicrno cnirc
os aniigos. 126
2. Enuncraao dos dirciios quc conunIan
o odcr aicrno. 134
Caiulo IX. A aniiga noral da fanlia. 141
Caiulo X. A Ccns cn Fona c na Crccia. 150
1. O quc os cscriiorcs aniigos nos dao a
conIcccr a rcsciio da gcns. 153
2. Eanc dc algunas oinics cniiidas a fin
dc clicar a gcns ronana. 158
3. A gcns c a fanlia nanicndo ainda sua
organizaao riniiiva c sua unidadc. 162
4. Eicnsao da fanlia. a cscravidao c a
clicnicla. 169
LIVFO TEFCEIFO. A Cidadc. 178
Caiulo I. A frairia c a curia. A irilo. 179
Caiulo II. Novas crcnas rcligiosas. 184
1. Os dcuscs da naiurcza fsica. 184
2. Fclaao dcssa rcligiao con o
dcscnvolvincnio da socicdadc Iunana. 187
Caiulo III. Forna-sc a cidadc. 194
Caiulo IV. A cidadc. 205
Caiulo V. O culio do fundador. A lcnda dc
Encias. 218
Caiulo VI. Os dcuscs da cidadc. 224
Caiulo VII. A rcligiao da cidadc. 240
1. Os lanqucics ullicos. 240
2. As fcsias c o calcndario. 245
3. O ccnso c a lusiraao. 249
5
4. A rcligiao na asscnllcia, no scnado, no
irilunal c no ccrciio, o iriunfo. 252
Caiulo VIII. Os riiuais c os anais. 259
Caiulo IX. Covcrno da cidadc. O rci. 269
1. Auioridadc rcligiosa do rci. 270
2. Auioridadc oliica do rci. 274
Caiulo X. O nagisirado. 280
Caiulo XI. A lci. 289
Caiulo XII. O cidadao c o csirangciro. 301
Caiulo XIII. O airioiisno. O clio. 309
Caiulo XIV. O csriio nunicial. 314
Caiulo XV. Fclacs cnirc as cidadcs. A gucrra.
A az. A aliana dos dcuscs. 321
Caiulo XVI. As confcdcracs. As colnias. 331
Caiulo XVII. O ronano. O aicnicnsc. 337
Caiulo XVIII. Da onioicncia do csiado. Os
aniigos nao conIcccran a lilcrdadc individual.
352
LIVFO QUAFTO. As Fcvolucs. 359
Caiiulo I Paircios c clicnics. 362
Caiulo II Os lclcus. 369
Caiulo III Princira rcvoluao. 378
1. A auioridadc oliica c iirada aos rcis. 378
2. Hisioria dcssa rcvoluao cn Esaria. 381
3. A ncsna rcvoluao cn Aicnas. 384
4. A ncsna rcvoluao cn Fona. 390
Caiulo IV A arisiocracia govcrna as cidadcs.
397
Caiulo V Scgunda rcvoluao. Transfornacs
na consiiiuiao das fanlias. Dcsaarccc o dirciio
6
dc rinogcniiura. A gcns sc dcsncnlra. 404
Caiulo VI Os clicnics sc lilcrian. 411
1. O quc cra, a rincio, a clicnicla, c cono
sc iransfornou. 411
2. A clicnicla dcsaarccc dc Aicnas. A olra dc
Solon. 420
3. Transfornaao da clicnicla cn Fona. 427
Caiulo VII Tcrccira rcvoluao. A lclc assa
a fazcr aric da cidadc. 433
1. Hisioria gcral dcssa rcvoluao. 434
2. Hisioria dcssa rcvoluao cn Aicnas. 448
3. Hisioria dcssa rcvoluao cn Fona. 457
Caiiulo VIII Modificacs no dirciio rivado. O
codigo das Dozc Taluas. O codigo dc Solon. 494
Caiulo IX Novo rincio dc govcrno. O
inicrcssc ullico c o sufragio. 510
Caiulo X Tcnia-sc consiiiuir una
arisiocracia da riqucza. Esialclccincnio da
dcnocracia. A quaria rcvoluao. 519
Caiulo XI Fcgras do govcrno dcnocraiico.
Ecnlo da dcnocracia aicnicnsc. 529
Caiulo XII Ficos c olrcs. Dcsaarccc a
dcnocracia. Os iiranos oularcs. 541
Caiulo XIII Fcvolucs dc Esaria. 553
LIVFO QUINTO. Dcsaarccc o rcginc nunicial.
567
Caiulo I Novas crcnas. A filosofia nuda as
nornas da oliica. 568
Caiulo II A conquisia ronana. 582
1. Algunas alavras solrc as origcns c a
7
oulaao dc Fona. 583
2. Princiros rogrcssos dc Fona (753-350
anics dc Crisio}. 587
3. Dc quc nodo Fona conquisiou o incrio
(350-140 anics dc Crisio}. 592
4. Fona dcsiroi or ioda aric o rcginc
nunicial. 605
5. Os ovos vcncidos cniran succssivancnic
a fazcr aric da cidadc ronana. 615
Caiiulo III O Crisiianisno nuda as condics
dc govcrno. 628
8

A CIDADE ANTIGA

Fustel de Coulanges
9

PREFCIO
DA NECESSIDADE DE ESTUDAF AS MAIS
VELHAS CFENAS DOS ANTICOS PAFA
CONHECEF SUAS INSTITUIES

nosso roosiio dcnonsirar aqui os
rincios c rcgras quc govcrnaran as socicdadcs
grcga c ronana. Fcuninos cn un ncsno csiudo
ronanos c grcgos orquc csscs dois ovos, ranos
dc un ncsno ironco, falando idionas originarios
dc una ncsna lngua, ossuan ianlcn un
fundo dc insiiiuics conuns, c airavcssaran
una scric dc rcvolucs scnclIanics.
Cuidarcnos, solrciudo, dc r cn cvidcncia
as difcrcnas radicais c csscnciais quc
disiingucn dc nodo dcfiniiivo csscs ovos
aniigos das socicdadcs nodcrnas. Nosso sisicna
cducacional, quc nos olriga a vivcr dcsdc a
infancia cnirc grcgos c ronanos, Ialiiua-nos a
conara-los coniinuancnic conosco, a julgar sua
Iisioria cla nossa c a clicar nossas rcvolucs
clas suas. O quc ainda conscrvanos dclcs, c o
quc clcs nos lcgaran, faz-nos acrcdiiar quc sc
asscnclIavan a nos; icnos dificuldadc cn
considcra-los cono ovos csiranIos; quasc
scnrc nao vcnos nclcs scnao a nos ncsnos, o
10
quc dcu origcn a nuiios crros. Quando
csiudanos csscs ovos, aniigos airavcs das
oinics c faios dc nossa coca, quasc scnrc
nos cngananos.
Ora, os crros ncssa naicria sao crigosos. A
idcia quc sc icn da Crccia c dc Fona nuiias
vczcs criurlou varias dc nossas gcracs.
Olscrvando nal as insiiiuics da cidadc aniiga,
quiscran fazc-las rcvivcr cnirc nos. Fcz-sc idcia
crrada da lilcrdadc cnirc os aniigos, c soncnic
or isso a lilcrdadc cnirc os nodcrnos foi osia
cn crigo. Nossos uliinos oiicnia anos
dcnonsiraran clarancnic quc una das grandcs
dificuldadcs quc sc ocn narcIa da socicdadc
nodcrna c o Ialiio dc icr scnrc dianic dos
olIos a aniiguidadc grcco-ronana.
Para conIcccr a vcrdadc a rcsciio dcsscs
ovos aniigos, dcvc-sc csiuda-los scn cnsar cn
nos, cono sc nos fosscn conlciancnic
dcsconIccidos, con o ncsno dcsinicrcssc c
lilcrdadc dc csriio con quc csiudaranos a
ndia aniiga ou a Aralia.
Encaradas dcssc nodo, a Crccia c Fona
arcscnian-sc-nos con un caraicr
alsoluiancnic ininiiavcl. Nada do quc c
nodcrno lIcs c scnclIanic. E no fuiuro nada
odcra scr-lIcs scnclIanic. Tcniarcnos, ois,
dcnonsirar as rcgras quc govcrnaran cssas
11
socicdadcs, c consiaiarcnos facilncnic quc cssas
rcgras nao odcn nais dirigir a Iunanidadc.
Qual a razao disio? Por quc as condics dc
govcrno dos Ioncns nao sao nais as ncsnas dc
ouirora? As grandcs iransfornacs, quc dc
icnos cn icnos aarcccn na consiiiuiao das
socicdadcs, nao odcn scr cfciio do acaso, ou
acnas da fora. A causa quc as rovoca dcvc scr
odcrosa, c cssa causa dcvc csiar no rorio
Ioncn. Sc as lcis da associaao Iunana nao sao
nais as ncsnas dc aniigancnic, c orquc
aarcccu no Ioncn alguna nudana. Con
cfciio, aric dc nosso scr nodifica-sc dc scculo
cn scculo. nossa inicligcncia. Ela csia scnrc cn
novincnio, quasc scnrc cn rogrcsso, c or
sua causa nossas insiiiuics c lcis csiao sujciias
a iransfornacs. O Ioncn dc Iojc nao cnsa
nais o quc cnsava Ia vinic c cinco scculos, c c
or isso quc nao sc govcrna nais cono ouirora.
A Iisioria da Crccia c dc Fona c icsicnunIa
c ccnlo da csirciia rclaao quc Ia cnirc as
idcias da inicligcncia Iunana c o csiado social dc
un ovo. Olscrvai as insiiiuics dos aniigos,
scn aicniar ara suas crcnas; acIa-las-cis
olscuras, lizarras, inclicavcis. Por quc Iavia
aircios c lclcus, aircs c clicnics, cuairidas
c icias, c dc ondc vcn as difcrcnas naiivas c
indclcvcis quc cnconiranos cnirc cssas classcs?
Quc significan cssas insiiiuics
12
laccdcnonianas, quc nos arcccn iao conirarias
naiurcza? Cono clicar cssas lizarrias unicas
do aniigo dirciio rivado. cn Corinio c cn Tclas,
roiliao dc vcndcr roricdadcs; cn Fona c cn
Aicnas, dcsigualdadc na succssao cnirc irnao c
irna? Quc c quc os jurisconsulios cnicndian or
ugnuuo ou gcns? Por quc cssas rcvolucs no
dirciio c na oliica? Quc airioiisno singular cra
aquclc quc aagava iodos os scniincnios
naiurais? Quc sc cnicndia or lilcrdadc, da qual
nao ccssavan dc falar? Cono c ossvcl quc
insiiiuics, quc sc acIan iao afasiadas dc iudo
o quc odcnos inaginar, ossan Iojc
rcsialclcccr-sc c rcinar or ianio icno? Qual c o
rincio sucrior quc lIcs dcu auioridadc solrc
o csriio dos Ioncns?
Mas, frcnic dcssas insiiiuics c dcssas
lcis, colocai as crcnas, c os faios iornar-sc-ao
claros c sua clicaao iornar-sc-a cvidcnic. Sc,
considcrando as rinciras idadcs dcssa raa, isio
c, a coca cn quc fundou suas insiiiuics,
olscrvanos a idcia quc fazia cniao da criaiura
Iunana, da vida, da noric, da scgunda
cisicncia, do rincio divino, crcclc-sc niina
rclaao cnirc cssas oinics c as rcgras aniigas
do dirciio rivado, cnirc os riios quc sc
originaran dcssas crcnas c as insiiiuics
oliicas.
13
A conaraao das crcnas c das lcis nosira
quc a fanlia grcga c ronana foi consiiiuda or
una rcligiao riniiiva, quc igualncnic
csialclcccu o casancnio c a auioridadc aicrna,
fiando as linIas dc arcnicsco, consagrando o
dirciio dc roricdadc c dc succssao. Essa
ncsna rcligiao, dcois dc csialclcccr c fornar a
fanlia, insiiiuiu una associaao naior, a cidadc,
c rcdoninou solrc cla cono o fazia na fanlia.
Dcla sc originaran iodas as insiiiuics, cono
iodo o dirciio rivado dos aniigos. Da rcligiao a
cidadc iirou scus rincios, rcgras, cosiuncs c
nagisiraiuras. Mas con o icno cssas vclIas
crcnas foran nodificadas, ou dcsaarcccran
or conlcio, c o dirciio rivado c as insiiiuics
sofrcran idcniica cvoluao. Surgiu cniao una
scric dc rcvolucs, c as iransfornacs sociais
aconanIaran rcgularncnic as iransfornacs
da inicligcncia.
ncccssario, orianio, csiudar anics dc nais
nada a crcna dcsscs ovos. As nais aniigas sao
as quc dcvcnos conIcccr nclIor, orquc as
insiiiuics c crcnas quc cnconiranos na coca
aurca da Crccia c dc Fona nada nais sao quc a
cvoluao dc crcnas c insiiiuics anicriorcs; c
ncccssario quc lusqucnos as razcs cn un
assado lcn longnquo. As oulacs grcgas c
iialianas sao infiniiancnic nais vclIas quc
Fnulo c Honcro. Foi cn coca nais aniiga, cn
una aniiguidadc quc cscaa s daias, quc sc
14
fornaran as crcnas c sc csialclcccran c
rcararan as insiiiuics.
Mas quc cscranas Ia dc sc cIcgar ao
conIccincnio dcssc assado longnquo? Qucn
nos rcvclara o quc cnsavan os Ioncns dcz ou
quinzc scculos anics dc nossa cra? ossvcl
cnconirar-sc coisa iao fugidia c csquiva cono
crcnas c oinics? Nos salcnos o quc cnsavan
os arias do Oricnic, Ia irinia c cinco scculos, c o
salcnos clos Iinos dos Vcdas, quc sao
scgurancnic nuiio aniigos, c clas lcis dc Manu,
nais rcccnics, nas ondc odcnos cnconirar
irccIos quc daian dc cocas nuiio rcnoias. Mas
ondc csiao os Iinos dos aniigos Iclcnos? Elcs,
cono os iialicos, ossuan canios aniigos c
vclIos livros sagrados; nas dc iudo isso nada
cIcgou aic nos. Quc lcnlrana ficou ara nos
dcssas gcracs quc nao nos dciaran ncnIun
icio cscriio?
Fclizncnic, o assado nunca norrc or
conlcio ara o Ioncn. O Ioncn odc csquccc-
lo, nas coniinua scnrc a guarda-lo cn scu
niino, ois o scu csiado cn dcicrninada coca c
roduio c rcsuno dc iodas as cocas anicriorcs.
Sc clc dcsccr sua alna, odcra cnconirar c
disiinguir ncla as difcrcnics cocas clo quc cada
una dciou gravada cn si ncsno.
15
Olscrvcnos os grcgos dos icnos dc Pcriclcs
c os ronanos dos icnos dc Cccro. lcvan
consigo narcas auicniicas, c o vcsigio
induliiavcl dc scculos nais rcnoios. O
conicnoranco dc Cccro falo solrciudo do
Ioncn do ovo icn a inaginaao cIcia dc
lcndas; cssas lcndas lIc vcn dc icnos aniigos, c
sao icsicnunIas dc scu nodo dc cnsar. O
conicnoranco dc Cccro scrvc-sc dc una lngua
cujas razcs sao circnancnic aniigas; cssa
lngua, crinindo o cnsancnio dc cocas
assadas, foi nodclada dc acordo con cssc nodo
dc cnsar, guardando o cunIo quc o ncsno
iransniiiu dc scculo ara scculo. O scniido
niino dc una raiz odc s vczcs rcvclar una
aniiga oiniao ou un aniigo cosiunc; as idcias
iransfornaran-sc, c os cosiuncs dcsaarcccran,
nas ficaran as alavras, inuiavcis icsicnunIas
dc crcnas dcsaarccidas. O conicnoranco dc
Cccro olcdccc a dcicrninados riios nos
sacrifcios, nos funcrais, nas ccrinnias nuciais;
csscs riios sao nais aniigos quc clc, c a rova c
quc nao corrcsondcn nais s suas crcnas.
Mas, olIando dc crio os riios quc olscrva c as
fornulas quc rcciia, cnconirar-sc-ao vcsigios do
quc os Ioncns acrcdiiavan quinzc ou vinic
scculos airas.
16

LIVRO PRIMEIRO
ANTIGAS CRENAS
17

CAPTULO I
CFENAS A FESPEITO DA ALMA E DA MOFTE
Aic os uliinos icnos da Iisioria da Crccia c
dc Fona, vcnos crsisiir cnirc o vulgo un
conjunio dc cnsancnios c cosiuncs quc,
ccriancnic, daiavan dc coca nuiio rcnoia,
clos quais odcrcnos conIcccr quais oinics o
Ioncn iinIa a rincio a rcsciio da roria
naiurcza, da alna c solrc o nisicrio da noric.
Quanio nais nos arofundanos na Iisioria
da raa indo-curocia, na qual sc ranificaran os
ovos grcgos c iialicos, consiaianos quc cssa
raa scnrc cnsou quc dcois dcsia vida lrcvc
iudo acala ara o Ioncn. As nais aniigas
gcracs, nuiio anics quc aarcccsscn os
filosofos, acrcdiiaran cn una scgunda cisicncia
dcois da aiual. Encararan a noric nao cono
dissoluao do scr, nas cono sinlcs nudana dc
vida.
Mas cn quc lugar c dc quc nancira sc
dcscnrolava cssa cisicncia? Acrcdiiavan quc o
csriio inorial, una vcz livrc do coro, ia aninar
a ouiro? Nao; a crcna na ncicnsicosc janais
ionou razcs no csriio das oulacs grcco-
ronanas; ianlcn nao c a nais aniiga oiniao
cnirc os arias do Oricnic, ois os Iinos dos Vcdas
18
conirarian cssa crcna. Acrcdiiava-sc cniao quc
o csriio ia ara o ccu, ara a rcgiao da luz?
Ncn isso; o cnsancnio scgundo o qual as alnas
cniravan cn una norada cclcsic c dc coca
rclaiivancnic rcccnic no Ocidcnic; a norada
cclcsic cra considcrada acnas rcconcnsa ara
alguns grandcs Ioncns c lcnfciiorcs da
Iunanidadc. Dc acordo con as nais aniigas
crcnas dos iialicos c dos grcgos, a alna nao
assava sua scgunda cisicncia cn un nundo
difcrcnic do cn quc vivcnos; coniinuava junio
dos Ioncns, vivcndo solrc a icrra(1}.
Acrcdiiou-sc aic or nuiio icno quc
duranic cssa scgunda cisicncia a alna
coniinuava unida ao coro. Nasccndo junio a clc,
a alna nao sc scarava, nas fccIava-sc con clc
na sculiura.
Por nais aniigas quc scjan cssas crcnas,
dclas nos ficaran icsicnunIos auicniicos. Esscs
icsicnunIos sao os riios funclrcs, quc
solrcvivcran a cssas crcnas riniiivas, nas quc
ccriancnic Iavian nascido ao ncsno icno,
scrvindo ara quc as conrccndanos nclIor.
Os riios funclrcs nosiran clarancnic quc
quando colocavan un coro na sculiura
acrcdiiavan cnicrrar algo vivo. Virglio, quc
scnrc dcscrcvc con iania rccisao c cscruulo
as ccrinnias rcligiosas, icrnina a narraao dos
19
funcrais dc Polidoro con csias alavras.
Enccrranos a alna do iunulo." Idcniica
crcssao cnconira-sc cn Ovdio c cn Plnio, o
Jovcn; nao quc clas corrcsondcsscn idcia quc
csscs cscriiorcs iinIan da alna; nas, dcsdc
icnos incnoriais, cssa crcna crciuara-sc na
linguagcn, aicsiando aniigas crcnas
oularcs(2}.
Era cosiunc, no fin da ccrinnia funclrc,
cIanar ircs vczcs a alna do norio clo nonc do
falccido, dcscjando-lIc vida fcliz solrc a icrra.
Dizian-lIc ircs vczcs. Passc lcn. E
acrcsccniavan. Quc a icrra lIc scja lcvc(3}
iania cra a ccricza dc quc a criaiura coniinuava a
vivcr solrc a icrra, conscrvando a scnsaao dc
lcn-csiar ou dc sofrincnio. No ciiafio
dcclarava-sc quc o norio ali rcousava,
crcssao quc solrcvivcu a cssas crcnas, c quc
dc scculo cn scculo cIcgou aic nos. Nos usanos
ainda csic cosiunc, cnlora ningucn Iojc cnsc
quc un scr inorial ossa rcousar cn un
iunulo. Mas aniigancnic acrcdiiava-sc iao
firncncnic quc ali vivia un Ioncn, quc nunca
dciavan dc cnicrrar junio con o coro oljcios
quc suunIan scr-lIc ncccssarios, cono
vcsiidos, vasos c arnas(4}. Dcrranava-sc vinIo
solrc o iunulo, ara naiar-lIc a scdc; lcvavan-
lIc alincnios, ara saciar-lIc a fonc(5}.
Dcgolavan-sc cavalos c cscravos, cnsando quc
cssas criaiuras, sculiadas juniancnic con os
20
norios, rcsiar-lIcs-ian scrvios dcniro do
iunulo, cono o Iavian fciio duranic a vida(6}.
Dcois da ionada dc Troia os grcgos rciornan a
scu as; cada un dclcs lcva una lcla cscrava,
nas Aquilcs, quc csia norio, ianlcn cigc una
cscrava, c lIc cnircgan Policna(7}.
Un vcrso dc Pndaro guardou-nos curioso
vcsigio dcssc cnsancnio das gcracs aniigas.
Frios Iavia sido consirangido a dciar a Crccia,
fugindo aic a Colquida, ondc norrcu. Mas,
cnlora norio, dcscjava rciornar Crccia.
Aarcccu, orianio, a Pclias, c lIc ordcnou quc
fossc Colquida ara dc la irazcr sua alna. Scn
duvida cssa alna scniia a nosialgia do solo
airio, do iunulo da fanlia; nas, unida aos
rcsios cororais, nao odia dciar sozinIa a
Colquida(8}.
Dcssa crcna riniiiva dcrivou-sc a
ncccssidadc do sculiancnio. Para quc a alna sc
naniivcssc ncssa norada sulicrranca,
ncccssaria ara sua scgunda vida, cra rcciso
quc o coro, ao qual crnanccia ligada, fossc
colcrio dc icrra. A alna quc nao ossua
sculiura nao ossua norada, c ficava crranic.
En vao asirava ao rcouso, quc dcvcria dcscjar
dcois das agiiacs c iralalIos dcsia vida; c cra
olrigada a crrar scnrc, sol a forna dc larva ou
dc faniasna, scn sc dcicr janais, c scn rccclcr
nunca as ofcrias c alincnios dc quc ncccssiiava.
21
Cono cra infcliz, logo sc iornava crvcrsa.
Aiorncniava os vivos, rovocava-lIcs docnas,
dcsirua colIciias, assusiava-os con aarics
lugulrcs, a fin dc fazcr con quc dcsscn
sculiura a scu coro c a si ncsna. Da sc
originou a crcna nas alnas do ouiro nundo(9}.
Toda a aniiguidadc csiava crsuadida dc quc,
scn sculiura, a alna cra niscravcl, c quc cla
sculiura iornava-sc fcliz. Nao cra or osicniaao
dc dor quc sc oficiavan as onas funclrcs, nas
ara rcouso c fclicidadc da alna do norio(10}.
Noicnos lcn quc nao lasiava confiar o coro
icrra. Era ncccssario ainda olcdcccr a riios
iradicionais, c ronunciar dcicrninadas
fornulas. En Plauio cnconira-sc a Iisioria dc
una alna cnada(11}, forada a andar crranic,
orquc scu coro fora lanado icrra scn o
dcvido riiual. Sucinio conia quc o coro dc
Calgula, cnicrrado anics dc sc conlciar a
ccrinnia funclrc, fcz con quc sua alna sc
iornassc crranic, aarcccndo a divcrsas cssoas,
aic o dia cn quc o dcscnicrraran, sculiando-o
novancnic dc acordo con as rcgras(12}. Esscs
dois ccnlos dcnonsiran clarancnic o cfciio
quc sc airilua aos riios c fornulas da ccrinnia
funclrc. Ja quc scn clcs as alnas iornavan-sc
crranics c aarccian aos vivos, cra cvidcnic quc
iais riios fiavan-nas c cnccrravan-nas dcniro
dos iunulos. E assin cono Iavia algunas
fornulas quc ossuan cssa viriudc, os aniigos
22
ossuan ouiras quc roduzian cfciios
conirarios, caazcs dc cvocar as alnas, fazcndo-
as sair noncniancancnic dc scus sculcros.
Vc-sc clarancnic, clos cscriiorcs aniigos,
cono o Ioncn cra aiorncniado clo ncdo dc
quc, dcois dc sua noric, nao fosscn olscrvados
os dcvidos riios. Essa cra una fonic dc
inquiciudcs ungcnics(13}. Tcnia-sc ncnos a
noric quc a rivaao da sculiura, ois dcsia
uliina dccndia o rcouso c fclicidadc cicrna.
Nao nos dcvcnos nosirar nuiio surrcsos ao vcr
os aicnicnscs naiar os gcncrais quc, dcois dc
una viioria naval, Iavian ncgligcnciado a
sculiura dos norios. Esscs gcncrais, disculos
dos filosofos, ialvcz disiinguisscn a alna do
coro, c cono nao acrcdiiavan quc a soric da
alna csiivcssc ligada do coro, julgaran dc
ouca inoriancia quc un cadavcr sc
dcconuscssc na agua ou na icrra. Por isso nao
dcsafiaran a icncsiadc cla va fornalidadc dc
rccolIcr c sculiar scus norios. Mas a lclc,
quc, ncsno cn Aicnas, naniinIa-sc ficl s
aniigas crcnas, acusou scus gcncrais dc
inicdadc, c condcnou-os noric. Por sua
viioria Iavian salvado Aicnas, nas or sua
ncgligcncia Iavian crdido nilIarcs dc alnas.
Os arcnics dos norios, cnsando nos longos
sulcios a quc csiavan condcnadas aquclas
alnas, arcscniaran-sc ao irilunal vcsiidos dc
luio, c cdiran vingana(14}.
23
Nas cidadcs aniigas a lci unia os grandcs
crininosos con un casiigo considcrado icrrvcl, a
rivaao da sculiura(15}. Punia-sc dcssc nodo a
roria alna, condcnando-a a sulcio quasc
cicrno.
ncccssario olscrvar quc cnirc os aniigos
csialclcccu-sc ainda una ouira oiniao a
rcsciio da norada dos norios. Inaginaran una
rcgiao, ianlcn sulicrranca, nas infiniiancnic
nais csaosa quc o iunulo, ondc iodas as
alnas, longc dos coros, vivian rcunidas,
cnando ou gozando, dc acordo con a conduia do
Ioncn duranic a vida. Mas os riios funclrcs,
cono os dcscrcvcnos acina, csiao
nanifcsiancnic cn dcsacordo con cssas
crcnas, rova ccria dc quc na coca cn quc
foran csialclccidos, nao sc acrcdiiava ainda na
cisicncia do Tariaro ou dos Canos Elsios. A
rincira oiniao dcssas gcracs aniigas foi quc a
criaiura Iunana vivia na sculiura, quc a alna
nao sc scarava do coro, c quc crnanccia
unida aric do solo ondc os ossos csiavan
cnicrrados. Por sua vcz, o Ioncn nao iinIa quc
rcsiar ncnIuna conia dc sua vida anicrior.
Una vcz sculiado, nao cscrava ncn
rcconcnsas, ncn sulcios. Oiniao ccriancnic
riniiiva, nas quc c a infancia da noao solrc a
vida fuiura.
24
A criaiura quc vivia dclaio da icrra nao
csiava iao livrc dc sua condiao Iunana ara
nao icr ncccssidadc dc alincnios. Assin, cn
dcicrninados dias do ano, lcvava-sc una rcfciao
a cada iunulo(16}.
Ovdio c Virglio dciaran-nos a dcscriao
dcssa ccrinnia, cujo uso conscrvara-sc iniacio
aic scu icno, cnlora as crcnas ja sc
Iouvcsscn iransfornado. Scgundo nos narran,
afciiavan-sc os iunulos con grandcs grinaldas
dc folIas c florcs, ofcrccian-sc doccs, fruias, sal,
fazcndo solrc a icrra lilacs dc lciic c vinIo, ou
ncsno rcgando-a con o sanguc dc alguna
viina(17}.
Enganar-sc-ia nuiio qucn cnsassc quc cssa
rcfciao funclrc nao cra scnao una csccic dc
concnoraao. Os alincnios quc a fanlia lcvava
cran rcalncnic ara o norio, cclusivancnic
ara clc. E isso conclunos clo scguinic. o lciic c
o vinIo cran dcrranados solrc a icrra do
iunulo; un luraco cra cavado, a fin dc quc os
alincnios solidos cIcgasscn aic o dcfunio; sc lIc
inolavan una viina, iodas as carncs cran
qucinadas, ara quc ncnIuna cssoa viva dclas
ariiciassc; ronunciavan-sc ccrias fornulas
consagradas, ara convidar o norio a concr c a
lclcr; sc a fanlia inicira assisiia rcfciao,
ningucn iocava nos alincnios; c, or fin, ao sc
rciirarcn, os faniliarcs iinIan grandc cuidado
25
cn dciar un ouco dc lciic c alguns doccs cn
vasos; considcrava-sc grandc inicdadc o faio dc
algucn iocar ncssa cqucna rovisao, dcsiinada
s ncccssidadcs do norio.
Essas vclIas crcnas crsisiiran or nuiio
icno, c sua crcssao ainda sc cnconira cnirc
os grandcs cscriiorcs da Crccia. Dcrrano solrc a
icrra do iunulo diz Ifigcnia cn Euridcs
lciic, ncl c vinIo, ois so assin odcnos
conicniar os norios(18}." FilIo dc Pclcu diz
Ncoiolcno rccclc csia lclida iao graia aos
norios; vcn, c lclc csic sanguc(19}." Elccira
faz lilacs c diz. A lclida cncirou na icrra;
ncu ai a rccclcu(20}." Eis a rccc dc Orcsics
a scu ai dcfunio. ncu ai, sc cu vivcr,
rccclcras ricos lanqucics; nas, sc cu norrcr,
nao icras aric nas ncsas funcganics ondc os
norios sc alincnian(21}." As saiiras dc
Luciano aicsian quc csscs cosiuncs sulsisiian
ainda cn scu icno. Os Ioncns inaginan quc
as alnas vcn la dclaio ara salorcar os
nanjarcs quc lIcs ofcrcccn, quc sc rcgalan con
o cIciro das iguarias, c quc lclcn o vinIo
dcrranado solrc scus iunulos(22}." Enirc os
grcgos, dianic dc cada iunulo Iavia un local
dcsiinado inolaao da viina c ao cozincnio
das carncs(23}. Os iunulos ronanos iinIan
igualncnic sua cunu, csccic dc cozinIa
csccial, unicancnic ara uso do norio(24}.
Pluiarco conia quc dcois da laialIa dc Plaicia,
26
cono os gucrrciros norios Iavian sido
cnicrrados no lugar do conlaic, os laicanos sc
conroncicran a ofcrcccr-lIcs cada ano o
lanqucic funclrc. En conscqucncia, no
anivcrsario da laialIa, dirigian-sc cn grandc
rocissao, conduzidos clos rinciros
nagisirados, colina sol a qual rcousavan os
norios. Ofcrccian-lIcs lciic, olco, crfuncs c
inolavan-lIcs una viina. Quando os alincnios
csiavan colocados solrc os iunulos, os
laicanos ronunciavan una fornula ncdianic a
qual cIanavan os norios, convidando-os a quc
ionasscn suas rcfcics. Esia ccrinnia ainda
cra olscrvada nos icnos dc Pluiarco quc
rcscnciou o scio ccnicnario dcssa
concnoraao(25}. Luciano nos conia qual a
oiniao quc dcu origcn a iodos csscs cosiuncs.
Os norios cscrcvc clc alincnian-sc dos
nanjarcs quc colocanos solrc scus iunulos, c
lclcn o vinIo quc nclcs dcrrananos; dcssc
nodo, o norio quc nada rccclc, c condcnado
fonc crciua(26}."
Eis a crcnas aniigas, c quc nos arcccn
rcalncnic falsas c ridculas. Coniudo, clas
ccrccran scu incrio solrc o Ioncn or nuiias
c nuiias gcracs. Elas govcrnaran as alnas, c
logo vcrcnos quc iais crcnas c quc dirigiran as
socicdadcs, c quc a naior aric das insiiiuics
doncsiicas c sociais dos aniigos nclas iivcran
sua origcn.
27
CAPTULO II
O CULTO DOS MOFTOS
Essas crcnas logo dcran lugar a rcgras dc
conduia. Dcsdc quc o norio iinIa ncccssidadc dc
alincnio c dc lclida, cnsou-sc quc cra dcvcr
dos vivos saiisfazcr s suas ncccssidadcs. O
cuidado dc lcvar alincnios aos norios nao foi
alandonado ao caricIo, ou aos scniincnios
nuiavcis dos Ioncns; cra olrigaiorio.
Esialclcccu-sc dcssc nodo una vcrdadcira
rcligiao da noric, cujos dognas logo sc rcduziran
a nada, nas cujos riios duraran aic o iriunfo do
Crisiianisno.
Os norios cran considcrados criaiuras
sagradas(1}. Os aniigos davan-lIcs os cicios
nais rcsciiosos quc odian cnconirar;
cIanavan-nos dc lons, dc sanios, dc lcn-
avcniurados(2}. TinIan or clcs ioda a vcncraao
quc o Ioncn odc icr ara con a divindadc, quc
ana c icnc. Scgundo scu nodo dc cnsar, cada
norio cra un dcus(3}.
Essa csccic dc aoicosc nao cra rivilcgio
dos grandcs Ioncns; nao sc fazian disiincs
cnirc os norios. Cccro afirna. Nossos
anccsirais quiscran quc os Ioncns quc dciaran
dc vivcr fosscn coniados cnirc os dcuscs(4}."
Nao cra ncccssario icr sido un Ioncn viriuoso; o
28
nau iornava-sc dcus ianio quanio o Ioncn dc
lcn; acnas coniinuava, ncssa scgunda
cisicncia, con iodas as nas inclinacs quc
iivcra na rincira(5}.
Os grcgos dc loa ncnic davan aos norios o
nonc dc dcuscs sulicrrancos. En squilo un
filIo invoca dcsic nodo o ai norio. iu, quc cs
un dcus sol a icrra." Euridcs diz, falando dc
Alccsic. Junio a scu iunulo o viandanic Ia dc
arar, c dizcr. Esia c agora una divindadc
fcliz(6}." Os ronanos davan aos norios o nonc
dc dcuscs nancs. Prcsiai aos dcuscs nancs as
Ionras quc lIcs sao dcvidas diz Cccro ois
sao Ioncns quc dciaran dc vivcr; rcvcrcnciai-os
cono criaiuras divinas(7}."
Os iunulos cran os icnlos dcssas
divindadcs. Assin cilian clcs, cn laiin c cn
grcgo, a inscriao sacrancnial. Ds MunIus,
tIcos ctIonos. Era la quc o dcus crnanccia
sculiado. Muncsquc scut diz Virglio(8}.
Dianic do iunulo Iavia un aliar ara os
sacrifcios, cono dianic do iunulo dos dcuscs (9}.
Enconiranos o culio dos norios cnirc os
Iclcnos, cnirc os laiinos, cnirc os salinos(10} c
cnirc os ciruscos; cnconirano-lo ianlcn cnirc
os arias da ndia, cono ncncionan os Iinos do
Fig-Vcda. Os livros das Lcis dc Manu falan dcssc
culio cono do nais aniigo cnirc os Ioncns. Vc-
29
sc or cssc livro quc a idcia da ncicnsicosc
dcsconIcccu cssa vclIa crcna; ncsno anics
disso ja cisiia a rcligiao dc Drana, c, coniudo,
ianio sol o culio dc Drana cono sol a douirina
da ncicnsicosc a rcligiao das alnas dos
anccsirais sulsisic ainda, viva c indcsiruivcl, c
fora o rcdaior das Lcis dc Manu a lcva-la cn
conia, c a adniiir ainda suas rcscrics no livro
sagrado. Nao c csia a ncnor singularidadc dcssc
livro csiranIo. conscrvar rcgras rclaiivas a
crcnas aniigas quando foi rcdigido,
cvidcnicncnic, cn coca na qual ouiras crcnas
oosias rcvalccian. Isso rova quc, sc c
ncccssario nuiio icno ara quc as crcnas
Iunanas sc iransforncn, c ncccssario nais
icno ainda ara quc as raiicas cicriorcs c as
lcis sc nodifiqucn. Hojc ncsno, dcois dc ianios
scculos c rcvolucs, os Iindus coniinuan a
ofcrcccr dadivas aos anicassados. Essas idcias c
riios sao o quc Ia dc nais aniigo na raa indo-
curocia, assin cono o quc Ia dc nais
crsisicnic.
Essc culio cra idcniico ianio na ndia quanio
na Crccia c na Iialia. O Iindu dcvia ofcrcccr aos
nancs a rcfciao cIanada suddIu. Quc o cIcfc
da casa faa o suddIu con arroz, lciic, razcs,
fruios, a fin dc airair solrc si a roicao dos
nancs". O Iindu acrcdiiava quc no noncnio
cn quc ofcrccia cssc lanqucic funclrc, os nancs
dos anicassados vinIan scniar-sc a scu lado, c
30
rccclian os alincnios quc lIcs cran ofcrccidos.
Acrcdiiava ianlcn quc cssc lanqucic
roorcionava grandc alcgria aos norios.
Quando o suddIu c ofcrccido dc acordo con o
riiual, os anicassados daquclc quc ofcrccc o
lanqucic ccrincnian una saiisfaao
inalicravcl(11}."
Assin os arias do Oricnic, cn sua origcn,
cnsaran cono os do Ocidcnic con rclaao ao
nisicrio do dcsiino dcois da noric. Anics dc
acrcdiiar na ncicnsicosc, quc suunIa
alsoluia disiinao cnirc a alna c o coro,
acrcdiiaran na cisicncia vaga c indccisa da
criaiura Iunana, invisvcl, nas nao inaicrial, c
cigindo dos noriais conida c lclida.
O Iindu, cono o grcgo, olIava ara os
norios cono scrcs divinos, quc gozavan dc
cisicncia lcn-avcniurada. Mas Iavia una
condiao ara sua fclicidadc. cra ncccssario quc
as ofcrias fosscn lcvadas rcgularncnic. Sc
dciavan dc ofcrcccr o suddIu or un norio,
sua alna saa dc sua norada dc az, c iornava-sc
crranic, aiorncniando os vivos; dc soric quc os
nancs so cran considcrados dcuscs cn razao
das ofcrias quc lIcs cran fciias clo culio(12}.
Os grcgos c ronanos iinIan caiancnic as
ncsnas oinics. Sc dciasscn dc ofcrcccr aos
norios o lanqucic funclrc, logo csics saan dc
31
scus iunulos, c, cono sonlras crranics, ouvian-
nos gcncr na noiic silcnciosa. Ccnsuravan os
vivos or sua inicdosa ncgligcncia; rocuravan
cniao casiiga-los, nandavan-lIcs docnas, ou
casiigavan-lIcs as icrras con a csicrilidadc.
Enfin, nao davan dcscanso aos vivos aic o dia
cn quc voliasscn a ofcrcccr-lIcs o lanqucic
funclrc(13}. O sacrifcio, a ofcria dc alincnios c a
lilaao lcvavan-nos dc volia ao iunulo, c
roorcionavan-lIcs o rcouso c airiluios
divinos. O Ioncn assin csiava cn az con
clcs(14}.
Sc o norio csquccido cra criaiura nalfazcja,
o Ionrado cra un dcus iuiclar, quc anava
aquclcs quc lIc ofcrccian alincnios. Para
roicgc-los, coniinuava a ionar aric nos
ncgocios Iunanos, dcscncnIando nuiias vczcs
a sua aric. Enlora norio, salia scr foric c
aiivo. Dirigian-lIc oracs, cdindo-lIc favorcs c
aulio. Quando cnconiravan un iunulo,
dciinIan-sc c dizian. Tu, quc cs un dcus solrc
a icrra, sc-nc rocio(15}."
Podc-sc avaliar o odcr quc os aniigos
airiluan aos norios or csia rccc quc Elccira
dirigc aos nancs dc scu ai. Tcn icdadc dc
nin, c dc ncu irnao Orcsics; fazc-o voliar; ncu
ai, ouvc ninIa oraao; aicndc ncus dcscjos ao
rccclcr ninIas lilacs." Esics dcuscs
odcrosos nao roorcionan soncnic lcns
32
icnorais, orquc Elccira acrcsccnia. Da-nc un
coraao nais casio quc o dc ninIa nac, c naos
nais uras(16}." Tanlcn o Iindu cdc aos
nancs quc cn sua fanlia auncnic o nuncro
dos Ioncns dc lcn, c quc icnIan nuiias coisas
ara dar."
Essas alnas Iunanas, divinizadas cla
noric, cran as quc os grcgos cIanavan dc
dcnonos ou dc Ics (17}. Os laiinos
cIanavan-nas dc ucs, nuncs(18} ou gcnos,
Nossos anicassados acrcdiiaran diz Aulcio
quc os nancs, quando naus, dcvian scr
cIanados dc larvas, c dc larcs quando cran
lcnfazcjos c rocios(19}." Lcnos cn ouiro
lugar. Ccnio ou lar, iraia-sc do ncsno scr;
assin o crcran nossos anicassados(20}." E
cn Cccro. Aquclcs quc os grcgos cIanan
dcnnios nos cIananos larcs(21}."
Essa rcligiao dos norios arccia scr a nais
aniiga cisicnic cnirc os Ioncns. Anics dc
concclcr ou adorar Indra ou Zcus, o Ioncn
adorou os norios; icvc ncdo dclcs, dirigiu-lIcs
rcccs. Parccc quc c cssa a origcn do scniincnio
rcligioso. Foi, ialvcz, visia da noric quc o
Ioncn icvc cla rincira vcz a idcia do
solrcnaiural, c quis confiar cn coisas quc
uliraassavan a visao dos olIos. A noric foi o
rinciro nisicrio; cla colocou o Ioncn no
caninIo dc ouiros nisicrios. Elcvou scu
33
cnsancnio do visvcl ara o invisvcl, do
assagciro ara o cicrno, do Iunano ara o
divino.
CAPTULO III
O FOCO SACFADO
A casa do grcgo ou do ronano olrigava un
aliar; solrc cssc aliar dcvia Iavcr scnrc un
ouco dc cinza c carvcs accsos(1}. Era olrigaao
sagrada, ara o cIcfc dc cada casa, nanicr accso
o fogo dia c noiic. Infcliz da casa ondc sc
aagassc! Cada noiic colrian-sc dc cinza os
carvcs, ara incdir quc sc consunisscn or
conlcio; cla nanIa, o rinciro cuidado cra
rcavivar o fogo, c alincnia-lo con ranos. O fogo
nao ccssava dc lrilIar dianic do aliar scnao
quando sc ciinguia ioda una fanlia; a ciinao
do fogo c da fanlia cran crcsscs sinninas
cnirc os aniigos(2}.
cvidcnic quc cssc cosiunc dc nanicr
coniinuancnic o fogo accso dianic do aliar
rcndia-sc a alguna aniiga crcna. As rcgras c
riios cniao olscrvados nosiran quc nao sc
iraiava dc un cosiunc qualqucr. Nao cra
crniiido alincniar cssc fogo con qualqucr
csccic dc nadcira; a rcligiao disiinguia, cnirc as
arvorcs, as quc odian scr usadas ara cssc fin,
c aquclas cujo uso cra iaado dc inicdadc(3}. A
34
rcligiao ordcnava ianlcn quc o fogo sc
naniivcssc scnrc uro(4}, o quc significava, no
scniido liicral, quc ncnIun oljcio inuro odia
scr lanado nclc, c, no scniido figurado, quc
ncnIuna aao ccaninosa dcvia scr conciida
cn sua rcscna. Havia un dia do ano, quc cnirc
os ronanos cra o 1. dc naro, cn quc cada
fanlia dcvia ciinguir o fogo sagrado, c accndcr
incdiaiancnic ouiro(5}. Mas ara accndcr cssc
fogo Iavia riios quc dcvian scr olscrvados
cscruulosancnic. Solrciudo, dcvia-sc cviiar o
uso dc cdras c nciais ara conscgui-lo. A unica
nancira crniiida consisiia cn conccnirar solrc
un onio qualqucr os raios do sol, ou csfrcgar
raidancnic dois cdaos dc nadcira dc
dcicrninada csccic ara conscguir una
fagulIa(6}. Essas difcrcnics rcgras rovan
saiisfaioriancnic quc, na oiniao dos aniigos,
nao sc iraiava acnas dc roduzir ou conscrvar
un clcncnio uiil c agradavcl; aquclcs Ioncns
vian algo nais, no fogo quc ardia cn scus
aliarcs.
O fogo cra algo divino, quc cra adorado c
culiuado. Ofcriavan-lIc iudo o quc julgavan
agradavcl a un dcus. florcs, fruios, inccnso,
vinIo(7}. Pcdian sua roicao, julgando-o iodo-
odcroso. Dirigian-lIc rcccs ardcnics, ara dclc
olicr os cicrnos oljcios dos dcscjos Iunanos.
saudc, riqucza, fclicidadc. Una dcssas rcccs,
quc nos foi conscrvada cn una aniologia dos
35
Iinos orficos, c concclida ncsics icrnos. fogo,
iorna-nos scnrc roscros, scnrc fclizcs; o iu,
quc cs cicrno, lclo, scnrc jovcn, iu quc nuircs,
iu quc cs rico, rccclc dc loa voniadc nossas
ofcrias, c da-nos cn iroca a fclicidadc c a saudc,
quc c iao lcla(8}." Via-sc assin no fogo un
dcus lcnfazcjo, quc naniinIa a vida do Ioncn;
un dcus rico, quc o alincniava con scus dons;
un dcus foric, quc roicgia a casa c a fanlia.
En rcscna dc algun crigo, rocurava-sc nclc
o rcfugio. Quando o alacio dc Prano foi
invadido, Hccula lcva o vclIo rci ara crio do
fogo. Tuas arnas nao odcrao dcfcndcr-ic lIc
diz cla nas csic aliar scra a nossa roicao(9}."
Conicnlai Alccsic, quc vai norrcr, dando a
vida ara salvar o csoso. Aroina-sc do fogo, c
o invoca con csias alavras. divindadc,
roiciora dcsia casa, cla uliina vcz inclino-nc
dianic dc ii c ic dirijo ninIas rcccs, orquc vou
dcsccr ara a rcgiao dos norios. Vcla solrc ncus
filIos, quc nao icrao nais nac; da a ncu filIo
una csosa ananic, c ninIa filIa un csoso
nolrc. Fazc quc clcs nao norran cono cu, anics
da idadc, nas quc icnIan cisicncia longa, c
cIcia dc fclicidadc(10}." Era o fogo quc
cnriquccia a fanlia. Plauio, cn una dc suas
concdias, rcrcscnia-o ncdindo scus favorcs na
roorao do culio quc lIc rcsian(11}. Os
grcgos cIanavan ctcsos ao dcus da riqucza(12}.
O ai o invocava cn favor dos filIos, c lIc cdia
36
saudc c alundancia dc lcns(13}." No
inforiunio o Ioncn quciava-sc ao fogo, c o
rcrccndia. Na fclicidadc dava-lIc graas. O
soldado quc voliava da gucrra agradccia-lIc or
Iavcr cscaado dos crigos. squilo nos
arcscnia Agancnon voliando dc Troia, fcliz,
colcrio dc gloria; clc nao agradccc a Juiicr, c
nao c ao icnlo quc vai lcvar sua alcgria c
rcconIccincnio; o sacrifcio dc aao dc graas clc
o ofcrccc no aliar dc sua casa(14}. O Ioncn nao
saa janais dc casa scn dirigir una rccc ao fogo
sagrado; dc volia, anics dc rcvcr a nulIcr c
alraar os filIos, dcvia inclinar-sc dianic do
aliar, c invocar os nancs faniliarcs(15}.
Porianio, o dcus do fogo cra a rovidcncia da
fanlia. Scu culio cra nuiio sinlcs. A rincira
rcgra cra nanicr coniinuancnic solrc o aliar
alguns carvcs accsos, orquc, sc o fogo sc
ciinguia, un dcus dciava dc cisiir. En ccrias
Ioras do dia alincniavan-no con crvas sccas c
lcnIa; cniao o dcus sc nanifcsiava cn cIanas
lrilIanics(16}. Ofcrccian-lIc sacrifcios, nas a
csscncia dc qualqucr sacrifcio cra nanicr c
aliviar o fogo sagrado, nuirir c fazcr crcsccr o
coro do dcus. or isso quc, anics dc nais
nada, ofcrccian-lIc ranos; c or isso quc
dcrranavan solrc o aliar o vinIo qucnic da
Crccia, olco, inccnso c gordura dc aninais. O
dcus rccclia cssas ofcrias, c as dcvorava;
saiisfciio c radianic lcvaniava-sc solrc o aliar, c
37
iluninava con scus raios a scu adorador(17}. Era
cssc o noncnio rorio ara invoca-lo; o Iino da
oraao saa do coraao do Ioncn.
O lanqucic cra o aio rcligioso or ccclcncia,
rcsidido clo dcus, quc Iavia cozido o ao c
rcarado os alincnios(18}; dirigian-lIc ianlcn
una rccc no rincio c no fin da rcfciao.
Anics dc concr, dcunIan solrc o aliar as
rincias dos alincnios; anics dc lclcr, fazia-sc
a lilaao do vinIo. Era a aric do dcus. Ningucn
duvidava dc sua rcscna, ou quc clc concssc c
lclcssc; c, dc faio, nao vian a cIana crcsccr,
cono sc fossc alincniada clas ofcrcndas? O
lanqucic, assin, cra dividido cnirc o Ioncn c
dcus; cra una ccrinnia sania, cla qual
cniravan cn conunIao con a divindadc(19}.
VclIas crcnas, quc con o icno dcsaarcccran
dos csriios, nas quc dciaran or nuiio icno
ainda usos, riios, crcsscs, quc ncsno o
incrcdulo nao odia dcsrczar. Horacio, Ovdio,
Juvcnal ainda ionavan suas rcfcics dianic do
aliar, c fazian a lilaao c a rccc(20}.
O culio do fogo sagrado nao cricncia acnas
aos ovos da Crccia c da Iialia. Enconirano-lo
ianlcn no Oricnic. As lcis dc Manu, na rcdaao
quc cIcgou aic nos, nosiran-nos a rcligiao dc
Drana conlciancnic csialclccida, c cnirando ja
cn dcclnio; nas clas guardaran vcsigios c
rcsios dc una rcligiao nais aniiga, a do fogo, quc
38
o culio dc Drana Iavia rclcgado a scgundo lano,
scn conscguir dcsiru-lo. O lrananc icn o scu
lar, quc dcvc nanicr accso dia c noiic; cada dia c
cada noiic clc o alincnia con lcnIa; nas, cono
cnirc os grcgos, so o odc fazcr con
dcicrninadas nadciras, indicadas cla rcligiao.
Cono os grcgos c os iialicos ofcrcccn-lIc vinIo, o
Iindu dcrrana solrc clc un licor fcrncniado,
cIanado sonu. A rcfciao ianlcn c aio rcligioso,
cujos riios sao cscruulosancnic dcscriios clas
lcis dc Manu. Cono na Crccia, dirigcn-lIc
rcccs, ofcrcccn-lIc lanqucics, arroz, naniciga c
ncl. Manu dcclara. O lrananc nao dcvc concr
arroz da nova colIciia, scnao dcois dc ofcrcccr
as rincias ao fogo. Porquc o fogo sagrado c
avido dc ccrcais, c quando nao c Ionrado dcvora
a cisicncia do lrananc ncgligcnic." Os
Iindus, cono os grcgos c os ronanos,
inaginavan os dcuscs avidos, nao so dc Ionras c
dc rcsciio, cono ianlcn dc alincnios c
lclidas. O Ioncn julgava-sc olrigado a saciar-
lIcs a fonc c a scdc, sc dcscjava cviiar-lIcs a
colcra.
Enirc os Iindus cssa divindadc do fogo
conuncnic cIana-sc Agn. O Fig-Vcda conicn
grandc nuncro dc Iinos quc lIc sao dirigidos.
En un dclcs sc diz. Agni, iu cs a vida, iu cs o
roicior do Ioncn... En rcconcnsa dc nossos
louvorcs, da ao ai dc fanlia, quc ic inlora,
gloria c riqucza... Agni, cs dcfcnsor rudcnic c
39
ai; a ii dcvcnos a vida, sonos iua fanlia."
Assin o fogo sagrado, cono na Crccia, c un dcus
iuiclar. O Ioncn cdc-lIc alundancia. Fazc
quc a icrra nos scja scnrc lilcral." Pcdcn-lIc
saudc. Quc cu gozc or nuiio icno da luz, c
cIcguc vclIicc cono o sol ocnic." Pcdcn-lIc
aic salcdoria. Agni, iu colocas no lon
caninIo o Ioncn quc sc iludia no nau... Sc
concicnos alguna falia, sc andanos longc dc ii,
crdoa-nos." Essc fogo sagrado, cono na
Crccia, cra csscncialncnic uro; cra scvcrancnic
roilido ao lrananc lanar nclc algo inuro, ou
ncsno aqucccr os cs no scu calor(21}. Cono na
Crccia, o Ioncn culado nao odia aroinar-sc
do fogo, scnao dcois dc urificar-sc.
Una grandc rova da aniiguidadc dcssas
crcnas c cosiuncs c o faio dc cnconira-las
sinuliancancnic cnirc os Ioncns das nargcns
do Mcdiicrranco c cnirc os ovos da cnnsula
indiana. ccrio quc os grcgos nao iiraran cssas
raiicas da rcligiao Iindu, ncn os Iindus da dos
grcgos. Mas grcgos, iialicos c Iindus cricncian
a una so raa; scus anicassados, cn coca
rcnoissina, vivcran junios na sia ccniral, dc
ondc sc originaran cssas crcnas c riios. A
rcligiao do fogo sagrado, orianio, daia da coca
longnqua c olscura cn quc nao Iavia ainda ncn
grcgos, ncn iialicos, ncn Iindus, nas acnas os
arias. Quando as divcrsas irilos sc scararan,
lcvaran con clas cssc culio, unas ara as
40
nargcns do Cangcs, ouiras ara as raias do
Mcdiicrranco. Mais iardc, cnirc cssas irilos
scaradas, c quc nao iinIan nais rclacs cnirc
si. unas adoraran Drana, ouiras Zcus, ouiras
Jano; cada gruo cscolIcu scus dcuscs. Todos,
orcn, conscrvaran cono aniigo lcgado a rcligiao
riniiiva, quc Iavian concclido c raiicado no
lcro conun dc suas raas.
Sc a cisicncia dcssc culio cnirc iodos os
ovos indo-curocus nao dcnonsirassc
suficicnicncnic sua rcnoia aniiguidadc,
cnconiraranos ouiras rovas nos riios rcligiosos
dos grcgos c dos ronanos. En iodos os
sacrifcios, ncsno nos quc sc rcalizavan cn
Ionra dc Zcus ou dc Aicnas, a rincira invocaao
cra scnrc dirigida ao fogo(22}. Toda a rccc
dirigida a un dcus, fossc qual fossc, dcvia
concar c icrninar or una rccc aos
nancs(23}. En Olnia, o rinciro sacrifcio
ofcrccido clos ovos rcunidos da Crccia cra ara
o fogo, c o scgundo ara Zcus(24}. Do ncsno
nodo cn Fona, a rincira adoraao cra scnrc
ara Vcsia, quc nao cra nada nais quc a
divindadc do fogo(25}. Ovdio, falando dcssa
divindadc, diz quc cla ocua o rinciro lugar
cnirc as raiicas rcligiosas dos Ioncns. assin
quc lcnos nos livros do Fig-Vcda. Anics dc iodos
os ouiros dcuscs, c ncccssario invocar a Agni.
Pronunciarcnos scu nonc vcncravcl anics dc
iodos os ouiros inoriais. Agni, scja qual for o
41
dcus quc Ionranos con nosso sacrifcio, nosso
Iolocausio c scnrc dirigido a ii." , orianio,
ccrio quc, cn Fona, nos icnos dc Ovdio, c na
ndia, nos icnos dos lranancs, o fogo sagrado
iinIa ainda a rinazia cnirc os dcuscs, nao
orquc Juiicr c Drana nao Iouvcsscn
conquisiado naior inoriancia na rcligiao dos
Ioncns, nas orquc lcnlravan-sc dc quc o fogo
sagrado cra nuiio anicrior a iodos csscs dcuscs.
Dcois dc nuiios scculos, ionara o rinciro
lugar no culio, c os dcuscs nais novos c nais
inorianics nao o udcran dcsironar.
Os snlolos dcsia rcligiao nodificaran-sc dc
acordo con os icnos. Quando as oulacs da
Crccia c da Iialia ionaran o Ialiio dc
rcrcscniar os dcuscs cono cssoas, dando a
cada un noncs rorios c forna Iunana, o
aniigo culio do fogo sulncicu-sc lci conun
quc a inicligcncia Iunana, ncssc crodo,
inunIa a ioda a rcligiao. O aliar do fogo
sagrado ionou forna; cIanaran-no dc cstu,
Vcsia; o nonc cra idcniico cn laiin c cn grcgo, c
nao cra scnao a alavra quc na lngua conun
dcsignava o aliar. Por un roccsso nuiio
frcqucnic, do nonc conun fcz-sc o nonc rorio.
Aos oucos surgiu una lcnda. Fcrcscniaran
cssa divindadc sol a aarcncia dc nulIcr,
orquc a alavra quc dcsignava o aliar cra do
gcncro fcninino. CIcgou-sc ncsno a rcrcscniar
cssa dcusa or ncio dc csiaiuas. Mas janais
42
conscguiran dcsiruir as origcns da crcna
riniiiva, scgundo a qual cssa divindadc cra
sinlcsncnic o fogo do aliar; c o rorio Ovdio
viu-sc forado a adniiir quc Vcsia nao cra nada
nais quc una cIana viva(26}."
Sc conararnos cssc culio do fogo sagrado
con o culio dos norios, do qual falanos Ia
ouco, dcscolrircnos csirciia ligaao cnirc
anlos.
Noicnos, anics dc nais nada, quc o fogo
sagrado nao c, no cnsancnio dos Ioncns, o
ncsno fogo da naiurcza naicrial. O quc sc vc
nclc nao c o clcncnio urancnic fsico, quc
aquccc c qucina, quc iransforna os coros,
fundc os nciais c sc iorna odcroso insiruncnio
da indusiria Iunana. O fogo sagrado c dc
naiurcza conlciancnic divcrsa. un fogo uro,
quc nao odc scr roduzido scnao con o aulio
dc dcicrninados riios, c quc nao sc nanicn
scnao con dcicrninadas qualidadcs dc nadcira.
un fogo casio; a uniao dos scos dcvc sci
afasiada ara longc dc sua rcscna(27}. Nao sc
cdc a clc acnas riqucza c saudc, nas ianlcn
urcza dc coraao, icncrana c salcdoria.
Torna-nos ricos c roscros diz un Iino orfico
iorna-nos ianlcn salios c casios." O fogo
sagrado c, orianio, una csccic dc scr noral.
vcrdadc quc lrilIa, aquccc c cozc os alincnios
sagrados, nas ao ncsno icno clc icn un
43
cnsancnio, una conscicncia; icn conscicncia
dos dcvcrcs, c vcla ara quc scjan cunridos.
Dir-sc-ia un Ioncn, ois ossui a dula
naiurcza Iunana. fisicancnic, lrilIa, novc-sc,
vivc, roduz a alundancia, rcara as rcfcics,
alincnia o coro; noralncnic, icn scniincnios c
afcios, da ao Ioncn urcza, ordcna o lcn c o
nal, alincnia a alna. Podc-sc dizcr quc o fogo
nanicn a vida Iunana na dula scric dc suas
nanifcsiacs. ao ncsno icno fonic das
riquczas, da saudc c da viriudc. , na vcrdadc, o
dcus da naiurcza Iunana. Mais iardc, quando
cssc culio foi rclcgado a scgundo lano, or
Drana ou or Zcus, o fogo sagrado nanicvc-sc
cono o airiluio divino nais accssvcl ao Ioncn;
cra o inicrncdiario da naiurcza fsica junio aos
dcuscs; cra cncarrcgado dc lcvar aic os dcuscs a
rccc c ofcrcnda do Ioncn, c dc irazcr ao
Ioncn os favorcs divinos. Mais iardc ainda,
quando dcssc niio do fogo sagrado sc fcz a
grandc Vcsia, Vcsia foi a dcusa virgcn; nao
rcrcscniava no nundo ncn a fccundidadc, ncn
o odcr; cra a ordcn, nas nao a ordcn rigorosa,
alsiraia, naicnaiica, a lci incriosa c faial, quc
logo sc dcscolrc cnirc os fcnncnos da naiurcza
fsica. Vcsia cra a ordcn noral. Inaginaran-na
cono una csccic dc alna univcrsal, quc
rcgulava os divcrsos novincnios dos nundos,
cono a alna Iunana rcgc nossos orgaos.
44
assin quc o cnsancnio das gcracs
riniiivas sc dcia cnircvcr. O rincio dcssc
culio fogc do crculo da naiurcza fsica, c sc
cnconira ncssc cqucno nundo nisicrioso quc c
o Ioncn.
Isso nos lcva dc volia ao culio dos norios.
Anlos icn a ncsna aniiguidadc. Esiavan iao
iniinancnic unidos, quc a crcna dos aniigos fcz
disso una rcligiao. Fogo, dcnnios, Icrois,
dcuscs larcs, iudo cra una so coisa(28}. Por dois
irccIos dc Plauio c dc Coluncla vc-sc quc na
linguagcn conun dizia-sc indifcrcnicncnic fogo
ou lar doncsiico; c vcnos ainda cn Cccro quc
nao sc disiinguia o fogo dos cnaics, ncn os
cnaics dos dcuscs larcs(29}. Lcnos cn Scrvio.
Por fogos os aniigos cnicndian os dcuscs larcs;
assin Virglio fala indifcrcnicncnic cn fogo c cn
cnaics, ou vicc-vcrsa(30}." En una assagcn
fanosa da Encida, Hciior diz a Encias quc vai
nandar-lIc os cnaics dc Troia, c lIc nanda o
fogo sagrado. En ouira assagcn, Encias,
invocando csscs ncsnos dcuscs, cIana-os
indifcrcnicncnic dc cnaics, larcs c Vcsia(31}.
Vinos, alias, quc csscs quc os aniigos
cIanavan dc larcs, ou Icrois, nao cran ouiros
scnao as alnas dos norios, s quais os Ioncns
airiluan odcr solrc-Iunano c divino. A
lcnlrana dc un dcsscs norios sagrados csiava
scnrc ligada ao fogo. Adorando a un, nao sc
45
odia csqucccr a ouiro. Esiavan unidos no
rcsciio dos Ioncns c cn suas rcccs. Os
dcsccndcnics, quando falavan do fogo sagrado,
lcnlravan consianicncnic o nonc do
anicassado. Dcia csic lugar diz Orcsics a
Hclcna c dirigc-ic ao aniigo fogo dc Pclos,
ara ouvir ninIas alavras(32}." Do ncsno
nodo Encias, falando do fogo quc iransoria
airavcs dos narcs, dcsigna-o clo nonc dc lar dc
Assaracus, cono sc vissc ncssc fogo a alna dc
scu anicassado.
O granaiico Scrvio, nuiio insirudo a
rcsciio das aniiguidadcs grcco-ronanas cn
scu icno csiudavan-nas nuiio nais quc nos
icnos dc Cccro diz quc cra cosiunc nuiio
aniigo cnicrrar os norios nas casas, c
acrcsccnia. Dc acordo con csic uso c quc sc
Ionran nas casas os larcs c os cnaics(33}."
Esia frasc csialclcccu, niiidancnic, aniiga
rclaao cnirc o culio dos norios c o culio do fogo.
Podc-sc, ois, cnsar quc o fogo doncsiico, na
origcn, nada nais foi quc o snlolo do culio dos
norios; quc sol a cdra da larcira rcousava un
anicassado; quc o fogo ali sc accndia ara
Ionra-lo; c quc cssc fogo arccia nanic-lo vivo,
ou rcrcscniava sua alna inorial.
Traia-sc acnas dc sinlcs conjcciura, ois
falian-nos rovas. Mas o ccrio c quc as gcracs
nais aniigas, dc cuja raa sc originaran grcgos c
46
ronanos, rcndcran culio aos norios c ao fogo
sagrado, rcligiao aniiga, quc nao iirava scus
dcuscs da naiurcza fsica, nas do rorio
Ioncn, icndo or oljcio a adoraao do scr
invisvcl quc Ia cn nos, a fora noral c
cnsadora quc anina c govcrna nosso coro.
Essa rcligiao nao foi scnrc igualncnic
odcrosa, ncn scnrc icvc igual influcncia solrc
a alna; aos oucos sc foi cnfraqucccndo, nas nao
dcsaarcccu or conlcio. Conicnoranca das
rinciras idadcs da raa ariana, cnraizou-sc iao
rofundancnic nas cniranIas dcssa raa, quc a
lrilIanic rcligiao do Olino grcgo nao foi
lasianic ara arranca-la, scndo ara isso
ncccssario o advcnio do Crisiianisno.
CAPTULO IV
A FELICIO DOMSTICA
Nao c ncccssario rcrcscniar csia aniiga
rcligiao cono as quc foran fundadas nais iardc,
con a Iunanidadc nais cvoluda. Ha nuiios
scculos quc o gcncro Iunano nao adniic nais
una douirina rcligiosa scnao con duas
condics. una, quc icnIa un unico dcus; ouira,
quc sc dirija a iodos os Ioncns, c scja accssvcl a
iodos, scn afasiar sisicnaiicancnic ncnIuna
classc ou raa. Mas a rcligiao dos rinciros
icnos nao rccncIia ncnIuna dcssas
47
condics. Nao soncnic nao ofcrccia adoraao
dos Ioncns un unico dcus, nas ainda scus
dcuscs nao acciiavan a adoraao dc iodos os
Ioncns. Nao sc arcscniavan cono scndo os
dcuscs do gcncro Iunano. Nao sc asscnclIavan
ncn ncsno a Drana, quc cra, clo ncnos, o
dcus dc una grandc casia, ncn a Zcus Pan-
Iclcno, quc cra dcus dc ioda una naao. Ncssa
rcligiao riniiiva cada dcus so odia scr adorado
or una fanlia. A rcligiao cra urancnic
doncsiica.
ncccssario csclarcccr csic onio
inorianic, orquc scn isso nao sc odcria
conrccndcr a rclaao iao niina csialclccida
cnirc cssas vclIas crcnas c a consiiiuiao da
fanlia grcga c ronana.
O culio dos norios dc ncnIun nodo sc
asscnclIa ao quc os crisiaos dcdican aos sanios.
Una das rinciras rcgras dcssc culio cra quc nao
odia scr olscrvado scnao clos faniliarcs dc
cada nodo. Os funcrais nao odian scr
rcligiosancnic olscrvados scnao clo arcnic
nais roino. Quanio ao lanqucic funclrc, quc
dcois sc cclclrava cn cocas dcicrninadas,
acnas a fanlia iinIa o dirciio dc assisii-lo, c os
csiranIos cran scvcrancnic ccludos(1}.
Acrcdiiava-sc quc o norio nao acciiava a ofcria
scnao da nao dos arcnics, nao qucria o culio
scnao dc scus dcsccndcnics. A rcscna dc un
48
Ioncn quc nao cricnccssc fanlia criurlava
o rcouso dos nancs. A lci, orianio, roilia aos
csiranIos aroinar-sc dc un iunulo(2}. Tocar
con o c, ncsno or dcscuido, una sculiura,
cra aio dc inicdadc, clo qual sc dcvia alacar o
norio c urificar-sc. A alavra cla qual os
aniigos dcsignavan o culio dos norios c
significaiiva. os grcgos dizian utuzcn(3}, os
laiinos ucntuc, orquc as rcccs c ofcrcndas
nao cran cndcrcadas scnao aos anicassados
dc cada un(4}. O culio dos norios cra,
vcrdadcirancnic, o culio dos anicassados(5}.
Luciano, scnrc zonlando da oiniao do vulgo,
no-lo clica clarancnic quando diz. O norio
quc nao dciou filIos nao rccclc sacrifcios, c fica
condcnado fonc cicrna(6}.
Na ndia, cono na Crccia, a ofcria nao odia
scr fciia ao norio scnao clos scus dcsccndcnics.
A lci dos Iindus, cono a aicnicnsc, roilia
rccclcr csiranIos, cnlora anigos, no lanqucic
funclrc. Era dc ial nodo ncccssario quc o
lanqucic fossc ofcrccido clos dcsccndcnics do
norio, c nao or ouiras cssoas, quc sc suunIa
aic quc os nancs, cn sua norada, fazian
frcqucnicncnic csic voio. Quc nasan
succssivancnic dc nossa csiirc filIos quc nos
ofcrcan, na coniinuidadc dos icnos, arroz
cozido cn lciic, ncl c naniciga urificada(7}!"
49
Por cssa razao na Crccia c cn Fona, cono
na ndia, o filIo iinIa o dcvcr dc fazcr lilacs c
sacrifcios aos nancs do ai c dc iodos os
anccsirais(8}. Faliar a cssc dcvcr cra a nais gravc
inicdadc quc sc odia concicr, ois a
inicrruao dcssc culio rovocava una scric dc
norics, c dcsirua a fclicidadc. Tal ncgligcncia cra
considcrada vcrdadciro arricdio, nuliilicado
ianias vczcs quanios anicassados ossua o
filIo ncgligcnic.
Sc, clo conirario, os sacrifcios cran scnrc
olscrvados dc acordo con os riios, sc os
alincnios cran lcvados ao iunulo nos dias
narcados, cniao o anicassado iornava-sc dcus
roicior. Hosiil a iodos os quc nao dcsccndian
dclc, culsava-os dc scu iunulo, casiigando
con docnas os quc dclc sc aroinavan; ara
os scus, orcn, cra lon c conassivo.
Havia crciua iroca dc favorcs cnirc os vivos
c os norios dc cada fanlia. O anccsiral rccclia
dos dcsccndcnics a scric dc lanqucics funclrcs,
isio c, a unica alcgria quc odia ccrincniar cn
sua scgunda vida. O dcsccndcnic rccclia do
anicassado a ajuda c a fora dc quc ncccssiiava
ncsic nundo. O vivo nao odia alandonar o
norio, ncn o norio ao vivo. Por cssc noiivo
csialclccia-sc odcrosa uniao cnirc iodas as
gcracs dc una ncsna fanlia, consiiiuindo
assin un coro inscaravcl.
50
Cada fanlia iinIa scu iunulo, ondc scus
norios vinIan dcscansar un aos ouiro, scnrc
junios. Todos os quc dcsccndian do ncsno
sanguc a dcvian scr cnicrrados, c ncnIun
Ioncn dc ouira fanlia odia scr nclc
adniiido(9}. Nclc cclclravan-sc as ccrinnias c
anivcrsarios. Cada fanlia acrcdiiava ossuir
anicassados sagrados. Nos icnos nais
rcnoios, o iunulo ficava dcniro da roricdadc
da fanlia, no ccniro da casa, nao longc da oria
a fin dc quc diz un aniigo o filIo, cnirando
ou saindo dc sua norada, cnconirassc iodas as
vczcs os ais, dirigindo-lIc vcz or vcz una
invocaao(10}." Assin o anicassado naniinIa-sc
no ncio dos scus; invisvcl, nas scnrc rcscnic,
coniinuava a fazcr aric da fanlia, c a scr o ai.
Inorial, fcliz, divino, inicrcssava-sc or aquilo
quc dciara dc norial solrc a icrra; conIccia-
lIcs as ncccssidadcs c anarava-os na fraqucza.
E aquclc quc ainda vivia, quc iralalIava quc,
scgundo crcssao aniiga, nao sc Iavia
dcscncnIado da cisicncia, cssc iinIa junio a
si guias c aoio, quc cran os ais. No ncio das
dificuldadcs, invocava sua aniiga salcdoria; no
sofrincnio cdia-lIcs consolo; no crigo, aoio;
dcois dc una falia, crdao.
Na vcrdadc, Iojc cn dia nuiio dificilncnic
odcrcnos conrccndcr quc o Ioncn ossa
adorar ao ai ou a un anicassado. Fazcr do
Ioncn un dcus, arccc-nos conirario rcligiao.
51
-nos quasc iao difcil conrccndcr as aniigas
crcnas dcsscs Ioncns, cono icria sido a clcs
inaginar as nossas. Mas rcfliianos quc os
aniigos nao iinIan idcia da criaao; ara clcs o
nisicrio da gcraao cra o quc ara nos odc scr o
nisicrio da criaao. O quc gcrava arccia-lIcs
una criaiura divina, c or isso adoravan os
anicassados. Era ncccssario quc cssc
scniincnio fossc nuiio naiural c odcroso,
orquc aarccia cono rincio dc una rcligiao
na origcn dc quasc iodas as socicdadcs
Iunanas; cnconirano-lo cnirc os cIincscs, cono
cnirc os aniigos gcias c ciias; cnirc os ovos da
frica, cono cnirc os do Novo Mundo(11}.
O fogo sagrado, quc iao iniinancnic csiava
ligado ao culio dos norios, iinIa ianlcn, cono
caraicr csscncial, cricnccr acnas a una
fanlia, rcrcscniava os anicassados(12}; cra a
rovidcncia da fanlia; nao iinIa nada cn
conun con o fogo da fanlia vizinIa, quc cra
ouira rovidcncia. Cada lar roicgia acnas os
scus.
Toda cssa rcligiao liniiava-sc ao crculo dc
una casa. O culio nao cra ullico. Pclo conirario,
iodas as ccrinnias, cran cclclradas acnas
clos faniliarcs(13}. O fogo sagrado nunca cra
colocado fora da casa, ncn ncsno crio da oria
cicrna, ondc un csiranIo odcria vc-lo. Os
grcgos colocavan-no scnrc cn un rccinio
52
fccIado(14}, ara roicgc-lo do coniacio c olIar
dos rofanos. Os ronanos cscondian-no no ncio
da casa. Todos csscs dcuscs, fogo sagrado, larcs,
nancs, cran cIanados dc dcuscs cscondidos, ou
dcuscs do inicrior(15}. Para iodos os aios dcssa
rcligiao cigia-sc scgrcdo succu occutu
diz Cccro(16}; sc una ccrinnia fossc assisiida
or un csiranIo, cra considcrada criurlada,
nancIada or un unico olIar.
Para cssa rcligiao doncsiica nao Iavia ncn
rcgras uniforncs, ncn riiual conun. Cada
fanlia iinIa a nais conlcia indccndcncia.
NcnIun odcr cicrior iinIa dirciio dc dar rcgras
ara cssc culio ou crcna. Nao Iavia ouiro
saccrdoic alcn do ai; cono saccrdoic, clc nao
conIccia ncnIuna Iicrarquia. O onificc dc
Fona, ou o arconic dc Aicnas, odia ccriificar-sc
dc quc o ai dc fanlia cunrissc iodos csscs
riios rcligiosos, nas nao iinIa o dirciio dc olriga-
lo a ncnIuna nodificaao. Suo qusquc tu
succun ucut(17} cra a rcgra alsoluia.
Cada fanlia iinIa suas ccrinnias, quc lIc cran
rorias, suas fcsias ariicularcs, suas fornulas
dc oraao c scus Iinos(18}. O ai, unico
inicrrcic c onificc dcssa rcligiao, cra o unico
quc iinIa o odcr dc cnsina-la, c nao o odia
fazcr scnao a scu filIo. Os riios, as alavras da
oraao, os canios, quc fazian aric csscncial
dcssa rcligiao doncsiica, cran airinnio ou
roricdadc sagrada, quc a fanlia nao
53
ariiciava a ningucn, c quc cra aic roilido
rcvclar a csiranIos. Assin cra na ndia. Sou
foric conira ncus ininigos diz o lrananc
con os canios quc cricnccn ninIa fanlia, c
quc ncu ai nc cnsinou(19}."
Assin, a rcligiao nao rcsidia nos icnlos,
nas nas casas; cada un iinIa scus dcuscs; cada
dcus roicgia acnas a una fanlia, c cra dcus
acnas dc una casa. Nao sc odc suor
razoavclncnic quc una rcligiao con iais
caracicrsiicas fossc rcvclada aos Ioncns cla
inaginaao odcrosa dc algucn, ou quc fossc
cnsinada or una casia dc saccrdoics. Ela
nasccu csoniancancnic no csriio Iunano;
scu lcro foi a fanlia; cada fanlia fcz scus
rorios dcuscs.
Esia rcligiao nao odia roagar-sc scnao
cla gcraao. O ai, ao dar vida ao filIo, dava-lIc
ao ncsno icno sua fc, scu culio, o dirciio dc
nanicr o fogo sagrado, dc ofcrcccr o lanqucic
funclrc, dc ronunciar fornulas dc oracs. A
gcraao csialclccia nisicrioso vnculo cnirc a
criana quc nascia ara a vida c iodos os dcuscs
da fanlia. Tais dcuscs cran sua roria fanlia,
tIco cngIcncs; scu rorio sanguc tIco
snuno(20}. A criana, orianio, ao nasccr,
rccclia o dirciio dc adora-los, c dc ofcrcccr-lIcs
sacrifcios, assin cono, nais iardc, quando a
54
noric, or sua vcz, o divinizassc, clc dcvia scr
coniado cnirc os dcuscs da fanlia.
Mas c ncccssario noiar csia ariicularidadc.
a rcligiao doncsiica nao sc roagava scnao dc
varao ara varao. Isso, scn duvida, rcndia-sc
idcia quc os Ioncns fazian da gcraao(21}. A
crcna das idadcs riniiivas, ial cono a
cnconiranos nos Vcdas, c nos vcsigios quc
ficaran cn iodo o dirciio ronano c grcgo, cra quc
o odcr rcroduior rcsidia unicancnic no ai.
Soncnic o ai ossua o rincio nisicrioso do
scr, c iransniiia a ccniclIa da vida. Dcssa aniiga
oiniao rcsuliou quc o culio doncsiico assou
scnrc dc Ioncn ara Ioncn; a nulIcr, dclc
nao ariiciava scnao or inicrncdio do ai ou
do narido; dcois quc csics norrian, a nulIcr
nao ionava a ncsna aric quc o Ioncn no culio
c ccrinnias do lanqucic funclrc. Disso
rcsuliaran ainda ouiras conscqucncias nuiio
gravcs no dirciio rivado c na consiiiuiao da
fanlia; dclas iraiarcnos nais adianic.
55

LIVRO SEGUNDO
A FAMLIA
56

CAPTULO I
A FELICIO FOI O PFINCPIO CONSTITUTIVO
DA FAMLIA ANTICA
Sc nos nos iransoriarnos cn cnsancnio
ara o scio dcssas aniigas gcracs dc Ioncns,
cnconirarcnos cn cada casa un aliar, c ao rcdor
dcssc aliar a fanlia rcunida. Ela sc rcunc cada
nanIa, ara dirigir ao fogo sagrado suas rcccs;
c cada noiic, ara invoca-lo una vcz nais.
Duranic o dia, a fanlia rcunc-sc ainda ao scu
rcdor ara as rcfcics, quc dividcn
icdosancnic dcois da rccc c da lilaao. En
iodos csscs aios rcligiosos, cania cn conun os
Iinos quc scus ais lIc cnsinaran.
Fora da casa, lcn crio, no cano vizinIo,
Ia un iunulo. a scgunda norada da fanlia.
La rcousan cn conun varias gcracs dc
anicassados; a noric nao os scarou. Ncssa
scgunda cisicncia crnancccn junios, c
coniinuan a fornar una fanlia indissoluvcl.
Enirc a aric viva c a aric noria da fanlia nao
Ia scnao cssa disiancia quc scara a casa do
iunulo. En dcicrninados dias, indicados
scgundo a rcligiao doncsiica dc cada un, os
vivos sc rcuncn ao c dos anicassados,
ofcrcccn-lIcs o lanqucic funclrc, dcrranan
solrc clcs vinIo c lciic; ofcrcccn-lIcs rcscnics c
57
fruios, ou qucinan cn sua Ionra as carncs dc
una viina. En iroca dcssas ofcrias cdcn-lIcs
roicao, cIanan-nos dc dcuscs, c cdcn ara
quc iorncn scus canos fcricis, a casa roscra
c os coracs viriuosos.
O rincio da fanlia aniiga nao c acnas a
gcraao. Isso odc scr rovado clo faio dc a irna
nao scr na fanlia o ncsno quc o irnao; ianlcn
o filIo cnanciado ou a filIa casada dcian dc
fazcr aric da fanlia or conlcio; cnfin, nuiias
disosics inorianics nas lcis grcgas c
ronanas, quc icrcnos ocasiao dc caninar nais
adianic, nos induzcn a cnsar assin.
O rincio da fanlia nao c nais o afcio
naiural, orquc o dirciio grcgo c o dirciio ronano
nao dao inoriancia alguna a cssc scniincnio.
Elc odc cisiir no fundo dos coracs, nas nada
rcrcscnia cn dirciio. O ai odc anar a filIa,
nas nao odc lcgar-lIc os lcns. As lcis da
succssao, isio c, as quc cnirc iodas as ouiras
aicsian nais ficlncnic as idcias quc os Ioncns
iinIan da fanlia, csiao cn coniradiao
flagranic, qucr con a ordcn dc nascincnio, qucr
con o afcio naiural cnirc os ncnlros dc una
fanlia(1}.
Os Iisioriadorcs do dirciio ronano, icndo
jusiancnic noiado quc ncn o afcio, ncn o
arcnicsco cran o fundancnio da fanlia
58
ronana, julgaran quc ial fundancnio dcvia
rcsidir no odcr do ai ou do narido. Fazcn
dcssc odcr una csccic dc insiiiuiao
rinordial, nas nao clican cono sc fornou, a
nao scr cla sucrioridadc dc fora do narido
solrc a nulIcr, ou do ai solrc os filIos. Ora, c
gravc crro colocar a fora cono origcn do dirciio.
Alias, nais adianic vcrcnos quc a auioridadc
aicrna ou nariial, longc dc icr sido causa
rincira, foi ianlcn cfciio. originou-sc da
rcligiao, c foi or cla csialclccida. Nao c,
orianio, o rincio quc consiiiuiu a fanlia.
O quc unc os ncnlros da fanlia aniiga c
algo nais odcroso quc o nascincnio, quc o
scniincnio, quc a fora fsica. c a rcligiao do fogo
sagrado c dos anicassados. Essa rcligiao faz
con quc a fanlia fornc un so coro ncsia c na
ouira vida. A fanlia aniiga c nais una
associaao rcligiosa quc una associaao naiural.
Assin, vcrcnos nais adianic quc a nulIcr scra
rcalncnic lcvada cn conia quando for iniciada no
culio, con a ccrinnia sagrada do casancnio; o
filIo nao scra nais considcrado cla fanlia sc
rcnunciar ao culio, ou for cnanciado; o filIo
adoiivo, clo conirario, scra considcrado filIo
vcrdadciro, orquc, sc nao ossui vnculos dc
sanguc, icn algo nclIor, quc c a conunIao do
culio; o lcgaiario quc sc ncgar a adoiar o culio
dcssa fanlia nao icra dirciio succssao; cnfin, o
arcnicsco c o dirciio Icrana scrao
59
rcgulancniados, nao clo nascincnio, nas clos
dirciios dc ariiciaao no culio, dc acordo con o
quc a rcligiao csialclcccu. Scn duvida, nao foi a
rcligiao quc criou a fanlia, nas foi ccriancnic a
rcligiao quc lIc dcu rcgras, rcsuliando da quc a
fanlia aniiga rccclcu una consiiiuiao nuiio
difcrcnic da quc icria iido sc Iouvcssc sido
consiiiuda lascando-sc acnas nos scniincnios
naiurais.
A aniiga lngua grcga iinIa una alavra
nuiio significaiiva ara dcsignar a fanlia; dizia-
sc cston, alavra quc significa liicralncnic
uquo quc cstu cto do ogo. Una fanlia cra un
gruo dc cssoas s quais a rcligiao crniiia
invocar os ncsnos nancs, c ofcrcccr o lanqucic
funclrc aos ncsnos anicassados(2}.
CAPTULO II
O CASAMENTO
A rincira insiiiuiao quc a rcligiao
doncsiica csialclcccu foi, na vcrdadc, o
casancnio.
ncccssario noiar quc cssa rcligiao do lar c
dos anicassados, quc sc iransniiia dc varao
ara varao, nao cricncia, coniudo,
cclusivancnic ao Ioncn; a nulIcr ionava
aric no culio. Cono filIa, assisiia aos aios
rcligiosos do ai; cono casada, aos do narido.
60
Soncnic or isso sc odc avaliar o caraicr
csscncial da uniao conjugal cnirc os aniigos.
Duas fanlias vivcn una ao lado da ouira, nas
ossucn dcuscs divcrsos. En una dclas, a jovcn
ariicia, dcsdc a infancia, da rcligiao do ai,
invoca scu lar, ofcrccc-lIc iodos os dias lilacs,
cnfciia-o con florcs c grinaldas nos dias fcsiivos,
cdc-lIc roicao, agradccc-lIc lcncfcios. Essc
fogo aicrno c o scu dcus. Sc un jovcn dc ouira
fanlia a cdc cn casancnio, ara cla isso
significa nuiio nais do quc assar dc una casa
ara ouira. Traia-sc dc alandonar o lar aicrno,
ara invocar da or dianic os dcuscs do csoso.
Traia-sc dc nudar dc rcligiao, dc raiicar ouiros
riios, dc ronunciar ouiras oracs. Traia-sc dc
dciar o dcus dc sua infancia, ara colocar-sc sol
o incrio dc un dcus dcsconIccido. E cla nao
cscra crnancccr ficl a un, Ionrando a ouiro,
orquc un dos rincios inuiavcis dcssa rcligiao
c quc una cssoa nao odc invocar dois larcs,
ncn duas scrics dc anicassados. A ariir do
casancnio, diz un aniigo, a nulIcr nao icn
nada nais cn conun con a rcligiao doncsiica
dos ais. cla assa a sacrificar aos nancs do
narido(1}."
O casancnio, orianio, c aio scrio ara a
jovcn, c nao o c ncnos ara o csoso, orquc a
rcligiao cigc quc sc nasa junio ao fogo sagrado
ara icr-sc o dirciio dc ofcrcccr-lIc sacrifcios. E,
no cnianio, o raaz vai iniroduzir cn scu lar una
61
csiranIa; cn sua conanIia, oficiara as
ccrinnias nisicriosas do culio, rcvclando-lIc
riios c fornulas, quc consiiiucn airinnio dc
fanlia. Nao Ia nada nais rccioso quc cssa
Icrana; os dcuscs, riios c Iinos, quc rccclcu
dos ais, c qucn o roicgc na vida, c lIc roncic
riqucza, fclicidadc, viriudc. No cnianio, cn vcz dc
guardar ara si cssc odcr iuiclar, cono o
sclvagcn guarda un dolo ou anulcio, vai
adniiir una nulIcr ara ariicianic dos
ncsnos.
Dcssc nodo, quando cnciranos o
cnsancnio dos aniigos, vcnos a inoriancia
quc icn ara clcs a uniao conjugal, c quanio lIc
c inrcscindvcl a inicrvcnao da rcligiao. Nao
scria, orianio, ncccssario, ara quc a jovcn
fossc iniciada no culio quc iria scguir, una
ccrinnia sagrada dc iniciaao? Para iornar-sc
saccrdoiisa dc un novo fogo, nao Iavcria una
csccic dc ordcnaao ou dc adoao?
O casancnio cra a ccrinnia sagrada quc
dcvcria roduzir csscs grandcs cfciios. Os
cscriiorcs laiinos c grcgos icn o Ialiio dc
dcsignar o casancnio or alavras quc indican
aio rcligioso(2}. Polu, quc vivcu no icno dos
Anioninos, nas quc odia nanuscar ioda una
aniiga liicraiura quc nao ossunos nais, diz quc
nos icnos rcnoios, cn lugar dc dcsignar o
casancnio or scu nonc ariicular (gunos},
62
dcsignavan-no sinlcsncnic cla alavra tcos,
quc significa ccrinnia sagrada(3}, cono sc o
casancnio fossc, ncsscs icnos aniigos, a
ccrinnia sagrada or ccclcncia.
Ora, a rcligiao quc cclclrava o casancnio nao
cra a dc Juiicr, dc Juno, ou dos ouiros dcuscs
do Olino. A ccrinnia nao cra rcalizada cn
icnlo; cra rcalizada cn casa, rcsidida clo
dcus doncsiico. Na vcrdadc, quando a rcligiao
dos dcuscs do ccu sc iornou rcondcranic, nao
foi nais ossvcl dciar dc invoca-los ianlcn nas
rcccs do casancnio; ionou-sc cniao o cosiunc
dc ir anics aos icnlos, ara ofcrcccr sacrifcios a
iais dcuscs, sacrifcios csscs quc cran
conIccidos cono rcludios do casancnio(4}. Mas
a aric rincial c csscncial da ccrinnia scnrc
dcvia rcalizar-sc dianic do lar doncsiico.
Enirc os grcgos, a ccrinnia do casancnio
conunIa-sc, or assin dizcr, dc ircs aios. O
rinciro rcalizava-sc dianic do lar aicrno,
cngIcss, o icrcciro no lar do narido, tcos, c o
scgundo cra a assagcn dc un ara ouiro,
onc.
1. Na casa aicrna, cn rcscna do
rcicndcnic, o ai, dc ordinario rodcado cla
fanlia, ofcrccc un sacrifcio. Tcrninado csic,
dcclara, cnquanio ronuncia una fornula
sacrancnial, quc da a filIa ao Ioncn quc a
63
cdiu. Essa dcclaraao c alsoluiancnic
indiscnsavcl ara o casancnio, orquc a jovcn
nao odcria ir adorar o lar do csoso, sc scu ai
nao a Iouvcssc anics dcsligado do lar aicrno.
Para ingrcssar na nova rcligiao, dcvc csiar livrc
dc iodos os laos ou vnculos da rcligiao
riniiiva(5}.
2. A jovcn c lcvada ara a casa do narido.
s vczcs, c o rorio narido quc a conduz(6}. En
algunas cidadcs o cncargo dc lcvar a jovcn calia
a un daquclcs Ioncns quc cnirc os grcgos
csiavan rcvcsiidos dc caraicr saccrdoial, c quc
cIanavan dc arauios(7}. A jovcn, conuncnic, c
colocada solrc un carro(8}, o rosio colcrio con
un vcu, c calca lcva una coroa. O uso da
coroa, cono vcrcnos nuiias vczcs, cra un
cosiunc olscrvado cn iodas as ccrinnias do
culio. Os vcsiidos sao lrancos. O lranco cra a
cor dos vcsiidos cn iodos os aios rcligiosos.
Prcccdcn-na carrcgando arcIoics. c o arcIoic
nucial(9}. En iodo o crcurso canian a scu
rcdor un Iino rcligioso, cujo csirililIo c o
scguinic. o Incn, o Incnuc. Essc Iino cra
conIccido or Incncu, c a inoriancia dcssc
canio sagrado cra iao grandc, quc dava nonc a
ioda ccrinnia(10}.
A jovcn nao cnira or si ncsna cn sua nova
norada. ncccssario quc o narido a carrcguc,
quc sinulc un raio, quc griic un ouco, c quc
64
as nulIcrcs quc a aconanIan finjan dcfcndc-
la. Por quc cssc riio? Scria un snlolo do udor
fcninino? Isso c ouco rovavcl; ainda nao
cIcgou o noncnio do udor, orquc o quc sc vai
rcalizar or rinciro ncssa casa c una ccrinnia
rcligiosa. Scra quc cssc raio sinulado nao qucr
anics significar quc a nulIcr quc vai ofcrcccr
sacrifcios no novo lar nao icn or si ncsna
ncnIun dirciio, quc cla nao o adoia or sua
roria voniadc, c quc c ncccssario quc o dono da
nova casa c scu rcscciivo dcus a iniroduza
fora? Scja o quc for, dcois dc una luia ficicia,
o csoso crguc-a nos lraos c a iniroduz na casa,
icndo grandc cuidado ara quc scus cs nao
ioqucn na solcira da oria(11}.
O quc rcccdc nao c scnao rcaraao c
rcludio da ccrinnia. O aio sagrado vai icr incio
no inicrior da casa.
3. frcnic do fogo sagrado, a csosa c
colocada cn rcscna da divindadc doncsiica.
ascrgida con agua lusiral, c ioca o fogo
sagrado(12}. Dizcn-sc oracs. Dcois os csosos
conariilIan un lolo, un ao c algunas
fruias(13}.
Essa csccic dc rcfciao ligcira, quc conca c
icrnina con una lilaao c una rccc, cssa
conunIao dc alincnios dianic do fogo sagrado,
c os dois csosos cn conunIao rcligiosa, cono
65
ianlcn cn conunIao con os dcuscs
doncsiicos(14}.
O casancnio ronano asscnclIava-sc nuiio
ao casancnio grcgo, c cono clc, consiava dc ircs
aios. tudto, dcducto n donun, conucuto.
1. A jovcn dcia o lar aicrno. Cono nao
csia ligada a cssc lar or dirciio rorio, nas
acnas cla ncdiaao do ai dc fanlia, soncnic
a auioridadc do ai odc livra-la dcssc lao. A
tuduo, c, orianio, fornalidadc
indiscnsavcl(15}.
2. A jovcn c conduzida casa do csoso.
Cono na Crccia, cla c vclada, usa coroa, c un
arcIoic nucial rcccdc o coricjo(16}. Cania-sc a
scu rcdor un Iino rcligioso. As alavras dcssc
Iino, ialvcz con o icno icnIan nudado,
aconodando-sc s variacs das crcnas c do
nodo dc falar, nas o csirililIo sacrancnial
coniinuou scnrc scn alicraao alguna. cra a
alavra Tuussu, vocalulo quc os ronanos do
icno dc Horacio conrccndian ianio quanio os
grcgos conrccndian a alavra Incnuc, quc
cra, rovavclncnic, a rclquia sagrada c inviolavcl
dc aniiga fornula(17}.
O coricjo ara dianic da casa do csoso, ondc
arcscnian jovcn fogo c agua. O fogo c o
cnllcna da divindadc doncsiica; a agua c a
agua lusiral, quc scrvc ara a fanlia cn iodos os
66
aios rcligiosos(18}. Para quc a jovcn cnirc na
casa c ncccssario, cono na Crccia, sinular un
raio(19}. O csoso dcvc crguc-la nos lraos, c
carrcga-la, ionando cuidado ara quc nao ioquc
a solcira da oria con os cs.
3. A csosa c conduzida dianic do fogo, ondc
csiao os cnaics, ondc iodos os dcuscs
doncsiicos c as inagcns dos anicassados
agruan-sc ao rcdor do fogo sagrado. Os dois
csosos, cono na Crccia, ofcrcccn un sacrifcio,
fazcn lilacs, ronuncian algunas rcccs, c
concn junios un nanjar dc flor dc farinIa
(uns ucus}(20}.
A consunao dcssc nanjar cn ncio rcciia
dc rcccs, na rcscna c sol os olIos das
divindadcs da fanlia, c o quc consiiiui a uniao
sania do csoso c da csosa(21}. Dcsdc cssc
insianic anlos csiao unidos no ncsno culio. A
nulIcr icn os ncsnos dcuscs, os ncsnos riios,
as ncsnas oracs, as ncsnas fcsias quc o
narido. Da cssa vclIa dcfiniao dc casancnio,
quc os jurisconsulios nos conscrvaran. Nutuc
sunt dun us ct Iunun connuncuto. E csia
ouira. Uxo socu Iununuc c utquc dunuc(22}.
quc a nulIcr concou a ariiciar da
rcligiao do narido, nulIcr a qucn os rorios
dcuscs, cono diz Plaiao, iniroduziran na nova
casa.
67
A nulIcr assin casada coniinua a culiuar os
norios; nas nao c nais a scus anicassados quc
ofcrccc o lanqucic funclrc; nao icn nais cssc
dirciio. O casancnio dcsligou-a or conlcio da
fanlia do ai, quclrando iodos os liancs
rcligiosos quc a ligavan a cla. aos
anicassados do narido quc ofcrccc sacrifcios;
cricncc agora sua fanlia, c clcs sc iornaran
scus anicassados. O casancnio roorcionou-
lIc un scgundo nascincnio. Dc ora cn dianic cla
c a filIa do narido, uc oco, dizcn os
jurisconsulios. Nao sc odc cricnccr ncn a duas
fanlias, ncn a duas rcligics doncsiicas; a
nulIcr assa, unica c cclusivancnic, a fazcr
aric da fanlia c rcligiao do narido. Vcrcnos as
conscqucncias dcssa rcgra no dirciio dc
succssao.
A insiiiuiao do casancnio sagrado ianlcn
dcvc scr iao aniiga na raa indo-curocia quanio
a rcligiao doncsiica, orquc una nao cisic scn
a ouira. Essa rcligiao cnsina ao Ioncn quc a
uniao conjugal c algo nais quc una rclaao dc
scos c una afciao assagcira, unindo os
cnjugcs clo lao odcroso do ncsno culio c
das ncsnas crcnas. Por sua vcz, a ccrinnia
das nucias cra iao solcnc, c roduzia cfciios iao
gravcs, quc nao nos dcvcnos surrccndcr sc
aquclcs Ioncns a julgavan crniiida c ossvcl
con una so nulIcr cn cada casa. Tal rcligiao
nao odia adniiir a oligania.
68
Pcnsa-sc ianlcn quc cssa uniao cra
indissoluvcl, c quc o divorcio cra quasc
inossvcl(23}. O dirciio ronano facilncnic
crniiia dissolvcr o casancnio or cocnto ou
or usus; nas a dissoluao do casancnio
rcligioso cra nuiio difcil. Para quc Iouvcssc
ruiura fazia-sc ncccssaria nova ccrinnia
rcligiosa, orquc soncnic a rcligiao odia dcsunir
o quc Iavia unido. O cfciio da conucuto nao
odia scr dcsirudo scnao cla ducuto. Os
dois csosos quc dcscjavan o divorcio
arcscniavan-sc cla uliina vcz dianic do fogo
sagrado conun, na rcscna dc un saccrdoic c
dc icsicnunIas. Cono no dia do casancnio,
ofcrccia-sc aos csosos un lolo dc flor dc
farinIa(24}. Mas, rovavclncnic, cn lugar dc
conc-lo, clcs o rcjciiavan. Dcois, cn lugar dc
rcccs, ronunciavan fornulas dc caraicr
csiranIo, scvcro, vingaiivo, icrrvcl(25}," una
csccic dc naldiao, cla qual a nulIcr
rcnunciava ao culio c aos dcuscs do narido.
Dcsdc cssc noncnio o lao rcligioso csiava
ronido. Con o icrnino da conunIao dc culio,
ioda ouira conunIao ccssava or dirciio, c o
casancnio ficava dissolvido.
CAPTULO III
CONTINUIDADE DA FAMLIA. PFOIDIO DO
CELIDATO. DIVFCIO EM CASO DE
69
ESTEFILIDADE. DESICUALDADE ENTFE FILHO
E FILHA
As crcnas rclaiivas aos norios, c o culio quc
lIcs cra dcvido consiiiuran a fanlia aniiga, c
lIc dcran a naior aric dc suas rcgras.
Vinos acina quc o Ioncn, dcois da noric,
cra considcrado cssoa fcliz c divina, con a
condiao, orcn, dc quc os vivos lIc ofcrcccsscn
coniinuancnic lanqucics ullicos. Sc cssas
ofcrias ccssasscn, o norio dccairia ara una
csfcra infcrior, iornando-sc dcnnio dcsgraado c
nalfazcjo. Porquc, quando as aniigas gcracs
concaran a inaginar a vida fuiura, nao
cnsaran cn rcconcnsas c casiigos;
acrcdiiaran quc a fclicidadc do norio nao
dccndia da conduia quc Iavia iido cn vida, nas
da quc scus dcsccndcnics iinIan a scu rcsciio.
Por isso cada ai cscrava da sua osicridadc a
scric dc lanqucics funclrcs quc dcvia asscgurar
a scus nancs rcouso c fclicidadc.
Essa oiniao cra o rincio fundancnial do
dirciio doncsiico cnirc os aniigos, dcrivando da,
cn rinciro lugar, a rcgra dc quc cada fanlia
dcvia crciuar-sc ara scnrc. Os norios
iinIan ncccssidadc dc quc sua dcsccndcncia nao
sc ciinguissc. No iunulo, ondc vivian, nao
iinIan ouira rcocuaao. Scu unico
cnsancnio, cono scu unico inicrcssc, cra icr
70
scnrc un varao dc scu sanguc ara lcvar-lIc
ofcrias ao iunulo. Tanlcn os Iindus
acrcdiiavan quc os norios rcciian
coniinuancnic. Quc nasan scnrc cn nossa
csiirc filIos quc nos iragan arroz, lciic c ncl."
Dizia ainda. A ciinao dc una fanlia causa
a runa da rcligiao da ncsna; os anicassados,
rivados das ofcrias, rcciiian-sc na norada
dos infclizcs(1}."
Os Ioncns da Iialia c da Crccia cnsaran
assin or nuiio icno. Sc nao nos dciaran cn
scus cscriios una crcssao dc suas crcnas iao
niida cono a quc cnconiranos nos vclIos livros
do Oricnic, clo ncnos suas lcis csiao ainda la,
ara aicsiar suas aniigas oinics. En Aicnas, a
lci cncarrcgava o rinciro nagisirado da cidadc
dc vclar ara quc ncnIuna fanlia vicssc a sc
ciinguir(2}. Da ncsna forna, a lci ronana
cuidava da coniinuidadc do culio doncsiico(3}.
Lc-sc cn un discurso dc orador aicnicnsc. Nao
Ia Ioncn quc, salcndo quc dcvc norrcr, cuidc
iao ouco dc si ncsno, a onio dc dciar a
fanlia scn dcsccndcnics, orquc cniao nao
Iavcria ningucn ara rcsiar-lIc o culio dcvido
aos norios(4}." Cada un, orianio, iinIa
grandc inicrcssc cn dciar un filIo, convcncido
dc quc disso dccndia a fclicidadc dc sua vida
fuiura. Era aic un dcvcr ara con os
anicassados, orquc sua fclicidadc durava
soncnic cnquanio cisiissc a fanlia. Tanlcn as
71
lcis dc Manu assin dcnoninavan o filIo nais
vclIo. aquclc quc c gcrado ara o cunrincnio
do dcvcr."
Tocanos aqui cn un dos caracicrcs nais
noiavcis da fanlia aniiga. A rcligiao, quc a
fornou, cigc incriosancnic sua coniinuaao.
Una fanlia quc sc ciinguc c un culio quc
norrc. ncccssario inaginar cssas fanlias na
coca cn quc as crcnas ainda nao Iavian sido
alicradas. Cada una dclas ossui rcligiao c
dcuscs rorios, rccioso dcosiio solrc o qual
dcvc vclar. A naior dcsgraa quc sua icdadc icn
a icncr c a ciinao da csiirc, orquc cniao sua
rcligiao dcsaarcccria da icrra; scu lar scria
ciinio, ioda a scric dos norios csquccida c
alandonada cicrna niscria. O grandc inicrcssc
da vida Iunana c coniinuar a dcsccndcncia ara
coniinuar o culio.
En viriudcs dcssas oinics, o cclilaio dcvia
scr ao ncsno icno inicdadc gravc c dcsgraa.
inicdadc, orquc o cclilaiario unIa cn crigo
a fclicidadc dos nancs dc sua fanlia; dcsgraa,
orquc clc rorio nao dcvia rccclcr ncnIun
culio aos a noric, dcsconIcccria assin o quc
alcgra os nancs". Era, ao ncsno icno, ara clc
c scus anicassados, una csccic dc
condcnaao.
72
Podc-sc cnsar nuiio lcn quc, na falia dc
lcis, cssas crcnas rcligiosas or nuiio icno
icrian lasiado ara incdir o cclilaio. Mas
arccc quc, dcsdc quc Iouvc lcis, clas
csialclcccran quc o cclilaio cra coisa na c digna
dc casiigo. Dionsio dc Halicarnasso, quc
consuliou os vclIos anais dc Fona, dissc cisiir
una lci aniiga quc olrigava os jovcns a casar(5}.
O iraiado das lcis dc Cccro, quc rcroduz quasc
scnrc, sol forna filosofica, as aniigas lcis dc
Fona, conicn una quc rolc o cclilaio(6}. En
Esaria, a lcgislaao dc Licurgo casiigava con
cna scvcra o Ioncn quc nao sc casassc(7}.
Salc-sc, or nuiias ancdoias, quc quando o
cclilaio dciou dc scr roilido clas lcis,
coniinuou a sc-lo clos cosiuncs. Parccc, cnfin,
or una assagcn dc Polu, quc cn nuiias
cidadcs grcgas a lci unia o cclilaio cono
crinc(8}. Isso cra confornc s crcnas. o Ioncn
nao cricncia a si rorio, nas fanlia. Era o
ncnlro dc una scric, quc nao dcvia inicrroncr.
Nao nasccra or acaso; dcran-lIc a vida, ara
quc coniinuassc a olscrvar un culio; nao dcvia
dciar a vida scn csiar scguro dc quc cssc culio
scria coniinuado dcois dc sua noric.
Mas nao lasiava gcrar filIos. O filIo quc
dcvia crciuar a rcligiao doncsiica dcvia scr
fruio dc casancnio rcligioso. O lasiardo, filIo
naiural, quc os grcgos cIanavan ntIos, c os
laiinos suus, nao odia dcscncnIar o acl
73
quc a rcligiao confiava ao filIo. Con cfciio, os
laos sanguncos acnas nao consiiiuan a
fanlia; cran ncccssarios ainda os laos dc culio.
Ora, o filIo nascido dc nulIcr quc nao sc Iavia
unido ao csoso cla ccrinnia do casancnio,
nao odia ionar aric no culio(9}. Nao iinIa
dirciio dc ofcrcccr o lanqucic funclrc, c a fanlia
nao sc crciuava or clc. Vcrcnos nais adianic
quc, cla ncsna razao, nao iinIa dirciio
Icrana.
O casancnio, orianio, cra olrigaiorio. Nao
iinIa or finalidadc o razcr; scu oljciivo
rincial nao cra a uniao dc duas criaiuras quc
sc convinIan, c quc dcscjavan unir-sc ara a
fclicidadc ou sofrincnios da vida. O cfciio do
casancnio, aos olIos da rcligiao c das lcis, cra,
unindo dois scrcs no ncsno culio doncsiico, dar
origcn a un icrcciro, aio a crciuar cssc culio.
Isso odc scr clarancnic consiaiado cla fornula
sacrancnial ronunciada no aio do casancnio.
Duccc uxocn Icun quuccndoun cuusu
dizian os ronanos; Pudon c' uto gncson,
dizian os grcgos(10}.
Cono o casancnio nao cra coniraiado scnao
ara crciuar a fanlia, arccc jusio quc odia
scr anulado sc a nulIcr fossc csicril. Ncsscs
casos, o divorcio scnrc consiiiuiu dirciio cnirc
os aniigos; c aic ossvcl quc icnIa sido una
olrigaao. Na ndia, a rcligiao rcscrcvia quc a
74
nulIcr csicril fossc sulsiiiuda dcois dc oiio
anos(11}." NcnIun icio fornal rova quc cssc
dcvcr fossc idcniico ianio na Crccia quanio cn
Fona. Coniudo, Hcrodoio ciia dois rcis dc
Esaria quc foran consirangidos a rcudiar as
nulIcrcs, orquc cran csicrcis(12}. Quanio a
Fona, c lasianic conIccida a Iisioria dc Carvlio
Fuga, cujo divorcio c o rinciro ncncionado
clos Anais dc Fona. Carvlio Fuga diz Aulo
Cclio Ioncn dc grandc fanlia, scarou-sc da
nulIcr ncdianic divorcio, orquc nao odia icr
filIos dcla. Anava-a icrnancnic, c so odia
louvar-lIc a conduia. Mas sacrificou scu anor
rcligiao do jurancnio, orquc Iavia jurado na
fornula do casancnio quc a ionava or
csosa a fin dc icr filIos(13}."
A rcligiao dizia quc a fanlia nao odia
ciinguir-sc; ioda afciao c dirciio naiural dcvia
ccdcr dianic dcssa rcgra alsoluia. Sc o
casancnio cra csicril or causa do narido, ncn
assin a fanlia odia dciar dc coniinuar. Ncssc
caso, un irnao ou arcnic do narido dcvia
sulsiiiu-lo, c a nulIcr cra incdida dc sc
divorciar. A criana nascida dcssa uniao cra
considcrada filIa do narido, c coniinuava scu
culio. Tais cran as rcgras cnirc os aniigos
Iindus; iornanos a cnconira-las nas lcis dc
Aicnas c dc Esaria(14}. Tal cra a fora incriosa
da rcligiao! Tal a inoriancia do dcvcr rcligioso,
quc assava frcnic dc iodos os ouiros!
75
Con nuiio nais razao as lcgislacs aniigas
rcscrcvian o casancnio da viuva, quando nao
iivcssc filIos con o arcnic nais roino do
narido. O filIo dcssc nairinnio cra considcrado
filIo do narido dcfunio(15}.
O nascincnio dc una ncnina nao saiisfazia
o oljciivo do casancnio. Con cfciio, a filIa nao
odia coniinuar o culio, orquc, no dia cn quc sc
casassc rcnunciaria fanlia c ao culio do ai, c
assava a cricnccr fanlia c rcligiao do
narido. A fanlia, cono o culio, nao coniinuava
scnao clos varcs, faio caiial, cujas
conscqucncias vcrcnos adianic.
Porianio, o filIo c quc cra cscrado, c quc cra
ncccssario; cra clc quc os anicassados, a fanlia
c o lar rcclanavan. Por clc dizian as vclIas
lcis dos Iindus o ai aga suas dvidas ara
con os nancs dos anicassados, c asscgura a si
rorio a inorialidadc." Essc filIo nao cra
ncnos rccioso aos olIos dos grcgos, orquc
nais iardc dcvia ofcrcccr sacrifcios c lanqucics
funclrcs, c conscrvar or scu culio a rcligiao
doncsiica. Assin, no vclIo squilo, o filIo c
cIanado salvador do lar aicrno(16}.
A cnirada dcssc filIo na fanlia cra
assinalada or un aio rcligioso. Anics dc nais
nada, cra ncccssario quc fossc acciio clo ai.
Esic, cono dono c ncsirc viialcio do fogo
76
sagrado, c rcrcscnianic dos anicassados, dcvia
dccidir sc o rcccn-nascido cra ou nao da fanlia.
O nascincnio consiiiua acnas o lao fsico; a
dcclaraao do ai consiiiua o lao noral c
rcligioso. Essa fornalidadc cra igualncnic
olrigaioria cn Fona, na Crccia c na ndia.
Alcn disso, cono vinos ara a nulIcr, o
filIo ncccssiiava dc una csccic dc iniciaao.
Esia cra fciia ouco icno dcois do nascincnio;
cn Fona, no nono dia; na Crccia, no dccino dia;
na ndia, no dccino ou dccino scgundo dia(17}.
Ncssc dia, o ai rcunia a fanlia, cIanava
icsicnunIas, ofcrccia sacrifcio aos nancs. A
criana cra arcscniada aos dcuscs doncsiicos;
una nulIcr carrcgava-o nos lraos, c, corrcndo,
dava con clc varias volias ao rcdor do fogo
sagrado(18}. Essa ccrinnia iinIa dulo oljciivo.
rinciro, urificar a criana(19}, isio c, iirar-lIc a
inurcza quc os aniigos suunIan Iavia
conirado clo unico faio da gcsiaao; c dcois
inicia-lo no culio sagrado doncsiico. A ariir
dcssc noncnio a criana cra adniiida naqucla
csccic dc socicdadc sagrada, ou cqucna igrcja,
cono cra cIanada a fanlia. TinIa agora una
rcligiao, raiicava scus riios, csiava aia a rcciiar
suas rcccs; Ionrava os anicassados c nais
iardc, or sua vcz, viria a scr un anicassado
Ionrado.
CAPTULO IV
77
ADOO E EMANCIPAO
O dcvcr dc crciuar o culio doncsiico foi a
fonic do dirciio dc adoao cnirc os aniigos. A
ncsna rcligiao quc olrigava o Ioncn a sc casar,
quc conccdia o divorcio cn caso dc csicrilidadc, c
quc, cn caso dc inoicncia ou dc noric
rcnaiura, sulsiiiua o narido or un arcnic,
ofcrccia ainda fanlia un uliino rccurso ara
cscaar iao icnida dcsgraa da ciinao. cssc
rccurso consisiia no dirciio dc adoiar.
Aquclc a qucn a naiurcza nao dcu filIos,
odc adoiar un, ara quc as ccrinnias funclrcs
nao sc ciingan." Assin fala o vclIo lcgislador
dos Iindus(1}. Tcnos un curioso discurso dc un
orador aicnicnsc, cn roccsso cn quc sc
conicsiava a un filIo adoiivo a lcgiiinidadc dc
sua adoao. O dcfcnsor nosira-nos, a rincio,
or quc noiivo sc adoiava un filIo. Mcncclio
diz clc nao qucria norrcr scn filIos; qucria
dciar algucn quc o cnicrrassc, c quc lIc
ofcrcccssc o culio funclrc." En scguida
dcnonsira o quc odcra aconicccr sc o irilunal
anular sua adoao, c nao so o quc aconicccra a
clc, nas quclc quc o adoiou; Mcncclio norrcu,
nas c ainda o inicrcssc dc Mcncclio quc csia cn
jogo. Sc anulardcs a adoao, farcis dc Mcncclio
un dcfunio scn filIos, c, conscqucnicncnic,
ningucn lIc ofcrcccra sacrifcios funclrcs, c,
finalncnic, scu culio sc ciinguira(2}."
78
Adoiar un filIo, orianio, cra vclar cla
coniinuidadc da rcligiao doncsiica, cla salvaao
do fogo sagrado, cla coniinuaao das ofcrias
funclrcs, clo rcouso dos nancs dos
anicassados. Cono a adoao nao iinIa ouira
razao dc scr alcn da ncccssidadc dc cviiar a
ciinao do culio, scguia-sc da quc nao cra
crniiida scnao a qucn nao iinIa filIos. As lcis
dos Iindus c fornal a cssc rcsciio(3}. A dc
Aicnas nao o c ncnos; iodo o discurso dc
Dcnosicncs conira Lcocarcs o rova(4}. NcnIun
icio rcciso rova quc o ncsno aconicccssc con
o dirciio ronano aniigo, c salcnos quc no icno
dc Caio un ncsno Ioncn odia icr filIos
naiurais c or adoao. Parccc, coniudo, quc cssc
onio nao cra adniiido cn dirciio nos icnos dc
Cccro, orquc cn una dc suas arcngas o orador
sc crinc assin. Qual c o dirciio quc rcgc a
adoao? Nao c ncccssario quc o adoianic csicja
cn idadc dc nao icr nais filIos, c quc anics dc
adoiar icnIa rocurado ic-los? Adoiar c cdir
rcligiao c lci o quc nao sc dc conscguir con a
naiurcza(5}." Cccro aiaca a adoao dc Clodio,
lascando-sc no arguncnio dc quc o Ioncn quc
o adoiara ja iinIa un filIo, c afirnando quc
aqucla adoao cra coniraria ao dirciio rcligioso.
Quando sc adoiava un filIo, cra ncccssario
anics dc nais nada, inicia-lo nos scgrcdos do
culio, iniroduzi-lo na rcligiao doncsiica,
aroina-lo dc scus cnaics(6}." Por isso a
79
adoao cra rcalizada or una ccrinnia sagrada,
quc arccc icr sido nuiio scnclIanic quc
assinalava o nascincnio dc un filIo, cla qual o
adoiado cra adniiido ao lar c sc associava
rcligiao do ai adoiivo. Dcuscs, oljcios sagrados,
riios, rcccs, iudo sc iornava conun cnirc
anlos. Dizian-lIc cniao. In sucu tunst. Passou
ara o culio dc sua nova fanlia(7}.
Por isso ncsno o filIo adoiivo rcnunciava ao
culio da aniiga(8}. Vinos, con cfciio, quc, dc
acordo con cssas vclIas crcnas, o ncsno
Ioncn nao odia sacrificar a dois larcs, ncn
Ionrar duas scrics dc anicassados. Adniiido cn
nova fanlia, a casa aicrna iornava-sc-lIc
csiranIa. Nao iinIa nada nais cn conun con o
lar quc o vira nasccr, c nao odia nais ofcrcccr
lanqucics funclrcs a scus anicassados.
Quclrara-sc o vnculo do nascincnio; o vnculo
do novo culio aodcrava-sc dclc(9}. O Ioncn sc
iornava iao conlciancnic csiranIo aniiga
fanlia quc, sc norrcssc scu ai naiural nao
iinIa dirciio dc sc cncarrcgar dos funcrais ou dc
conduzir o cnicrro. O filIo adoiivo nao odia nais
voliar ara a aniiga fanlia; quando nuiio, a lci
crniiia-lIc quc, icndo un filIo, o dciassc cn
scu lugar na fanlia quc o adoiara. Considcrava-
sc quc assin a coniinuidadc dcssa fanlia csiava
asscgurada, clc odia sair. Mas, ncssc caso, iinIa
dc roncr iodos os laos quc o ligavan a scu
filIo(10}.
80
adoao, corrcsondia cono corrclaiivo, a
cnanciaao. Para quc un filIo udcssc cnirar
na nova fanlia, cra ncccssario quc udcssc sair
da aniiga, isio c, quc sua rcligiao o
crniiissc(11}. O cfciio rincial da cnanciaao
cra a rcnuncia ao culio da fanlia ondc nasccra.
Os ronanos dcsignavan cssc aio clo nonc lcn
significaiivo dc sucoun dctcstuto(12}. O filIo
cnanciado nao cra nais ncnlro da fanlia,
ncn cla rcligiao, ncn clo dirciio.
CAPTULO V
O PAFENTESCO. O QUE OS FOMANOS
ENTENDIAM POF ACNAO
Plaiao diz quc arcnicsco c a conunidadc
dos ncsnos dcuscs doncsiicos(1}. Dois irnaos,
diz ainda Pluiarco, sao dois Ioncns quc icn o
dcvcr dc fazcrcn os ncsnos sacrifcios, dc icrcn
os ncsnos dcuscs aicrnais, dc ariilIarcn do
ncsno iunulo(2}. Quando Dcnosicncs nos qucr
rovar quc dois Ioncns sao arcnics, nosira quc
adoian o ncsno culio, c ofcrcccn o lanqucic
funclrc na ncsna sculiura. Con cfciio, a
rcligiao doncsiica c quc consiiiua o arcnicsco.
Dois Ioncns odian dizcr-sc arcnics quando
iivcsscn os ncsnos dcuscs, o ncsno lar, o
ncsno lanqucic funclrc.
81
Ora, olscrvanos rcccdcnicncnic quc o
dirciio dc ofcrcccr sacrifcios ao fogo sagrado so
sc iransniiia dc varao ara varao, c quc o culio
dos norios nao sc dirigia scnao aos asccndcnics
cn linIa nasculina. Fcsuliou, orianio, dcssa
rcgra rcligiosa, quc nao sc odia scr arcnic clas
nulIcrcs. Na oiniao das gcracs aniigas a
nulIcr nao iransniiia ncn a cisicncia, ncn o
culio. O filIo rccclia iudo do ai. Nao sc odia,
alias, cricnccr a duas fanlias, invocar dois
larcs; o filIo nao iinIa, orianio, ouira rcligiao
ncn ouira fanlia quc a do ai(3}. Cono odcria,
ois, icr una fanlia naicrna? Sua nac, duranic
a cclclraao dos riios nairinoniais, rcnunciara
dc nodo alsoluio roria fanlia; dcsdc cssc
icno ofcrcccra lanqucics funclrcs aos
anicassados do csoso, cono sc fora sua filIa, c
nao ofcrccia nais a scus rorios anicassados,
orquc nao cra nais considcrada cono
dcsccndcnic dclcs. Nao conscrvava laos ncn
rcligiosos, ncn dc dirciio con a fanlia na qual
nasccra. Con nuiio nais razao, orianio, scu
filIo nada iinIa a vcr con cssa fanlia.
O rincio do arcnicsco nao cra o aio
naicrial do nascincnio, cra o culio. Isso sc odc
vcr clarancnic na ndia. A, o cIcfc dc fanlia,
duas vczcs or ncs, ofcrccc o lanqucic funclrc;
arcscnia un lolo aos nancs dc scu ai, ouiro
ao av aicrno, un icrcciro ao lisav aicrno, c
janais quclcs dos quais dcsccndc clas
82
nulIcrcs. Dcois, sulindo nais alio, nas scnrc
na ncsna linIa, faz una ofcria ao quario, ao
quinio c ao scio asccndcnic, con a difcrcna dc
quc ara csics a ofcrcnda c nais rcduzida. una
sinlcs lilaao dc agua, c alguns graos dc arroz.
Essc c o lanqucic funclrc, c c cla olscrvancia
dcsscs riios quc sc ncdc o arcnicsco. Quando
dois Ioncns, quc ofcrcccn scaradancnic scus
lanqucics, rcnoniando cada un a una scric dc
scus anccsirais, cnconirarcn un quc scja
conun a anlos, csscs dois Ioncns sao
arcnics. CIanan-sc sununoducus, sc o
anicassado conun c daquclcs a qucn sc
ofcrccc acnas lilaao dc agua; c sundus, sc
lIc ofcrcccn ianlcn un lolo(4}. Calculando, dc
acordo con nossos cosiuncs, o arcnicsco dos
sundus iria aic o sciino grau, c a dos
sununoducus aic o dccino quario. En un c
ouiro caso o arcnicsco c conIccido clos
sacrifcios conuns, c or cssc ncsno sisicna vc-
sc or quc o arcnicsco clas nulIcrcs nao odc
scr adniiido.
No Ocidcnic aconiccia o ncsno. Muiio sc
discuiiu solrc o quc os jurisconsulios ronanos
cnicndian or agnaao. Mas o rollcna iorna-sc
dc facil rcsoluao sc conararnos a agnaao con
a rcligiao doncsiica. Assin cono a rcligiao nao sc
iransniiia scnao dc varao ara varao, assin
ianlcn ficou aicsiado clos aniigos
jurisconsulios quc dois Ioncns nao odian scr
83
agnados cnirc si scnao quando, rcnoniando
scnrc dc varao cn varao, cnconiravan
anicassados conuns(5}. A rcgra ara a agnaao
cra, orianio, idcniica do culio. Enirc cssas
duas coisas Iavia una rclaao nanifcsia. A
agnaao nao cra nada nais quc o arcnicsco ial
cono a rcligiao o csialclcccu a rincio.
Para iornar csia vcrdadc nais clara,
iraccnos csic quadro dc una fanlia ronana.
Lucius Cornclius Sciio, norio no ano 250 a.C.

Ncssc quadro, a quinia gcraao, quc vivia
clo ano 140 anics dc Jcsus Crisio, c
rcrcscniada or quairo cssoas. Scrian iodos
84
clcs arcnics cnirc si? Sc-lo-ian, dc acordo con
nossas idcias nodcrnas, nas nao o cran na
oiniao dos ronanos. Eanincnos, con cfciio, sc
ossuan o ncsno culio doncsiico, isio c, sc
fazian ofcrias aos ncsnos anicassados.
SuonIanos o icrcciro, Ciiao Asiaiico, o uliino
dc scu rano, ofcrcccndo no dia dcicrninado o
lanqucic funclrc; rcnoniando dc varao cn varao
clc cnconira or icrcciro anicassado a Pullio
Ciiao. Do ncsno nodo, Ciiao Eniliano,
ofcrcccndo o sacrifcio, iornara a cnconirar na
scric dc scus asccndcnics ao ncsno Pullio
Ciiao. Porianio, Ciiao Asiaiico c Ciiao
Eniliano sao arcnics cnirc si; cnirc os Iindus
cIanar-sc-ian sundus.
Por ouiro lado, Ciiao Scraiao, icn or
quario anicassado a Lucio Cornclio Ciiao, quc
ianlcn c o quario anicassado dc Ciiao
Eniliano. Sao, orianio, arcnics cnirc si; cnirc
os Iindus, cIanar-sc-ian sununoducus. Na
lngua jurdica c rcligiosa dc Fona csscs ircs
Ciics sao agnados; os dois rinciros, cn scio
grau; o icrcciro, no oiiavo grau cn rclaao a clcs.
O ncsno nao aconiccc con Tilcrio Craco.
Esic Ioncn quc, dc acordo con nossos cosiuncs
nodcrnos, scria o arcnic nais roino dc
Ciiao Eniliano, nao c scu arcnic ncn cn grau
afasiado. Pouco inoria, con cfciio, ara Tilcrio,
quc clc scja filIo dc Cornclia, a filIa dos Ciics;
85
ncn clc, ncn a roria Cornclia cricnccn a csia
fanlia cla rcligiao. Elc nao icn ouiros
anicassados scnao os Scnrnios, c c a clcs quc
ofcrccc os lanqucics funclrcs; rcnoniando
scric dc scus asccndcnics, nao cnconirara
ningucn alcn dc Scnrnio. Ciiao Eniliano c
Tilcrio Craco, orianio, nao sao agnados. Os
laos dc sanguc nao lasian ara csialclcccr
arcnicsco; c ncccssario o lao do culio.
Por a sc conrccndc or quc, aos olIos da
lci ronana, dois irnaos consanguncos cran
agnados, c dois irnaos uicrinos nao o cran. E
ncn sc odc afirnar quc a dcsccndcncia clos
varcs cra o rincio inuiavcl solrc o qual sc
lascava o arcnicsco. Nao cra clo nascincnio,
nas clo culio quc sc rcconIccia
vcrdadcirancnic os agnados. Con cfciio, o filIo
quc a cnanciaao dcsligara do culio dciava dc
scr agnado dc scu ai; o csiranIo quc Iavia sido
adoiado, isio c, adniiido ao culio, iornava-sc
agnado do adoianic, c ncsno dc ioda a fanlia.
Tanio c vcrdadc quc so rcligiao c quc dcicrninava
o arcnicsco.
Scn duvida, na ndia, na Crccia, cono cn
Fona, Iouvc una coca cn quc o arcnicsco
clo culio nao foi nais o unico a scr considcrado.
ncdida quc a aniiga rcligiao sc cnfraquccc, a
voz do sanguc fala nais alio, c o arcnicsco or
nascincnio foi rcconIccido cn dirciio. Os
86
ronanos cIanaran cognuto cssa csccic dc
arcnicsco, quc cra alsoluiancnic indccndcnic
das rcgras da rcligiao doncsiica. Quando lcnos
os jurisconsulios, dcsdc Cccro aic Jusiiniano,
vcnos os dois sisicnas dc arcnicsco rivalizando
cnirc si, c disuiando o donnio do dirciio. Mas
no icno das Dozc Taluas soncnic sc conIccia o
arcnicsco or agnaao, quc cra o unico quc
confcria dirciios dc succssao. Mais adianic
vcrcnos cono o ncsno aconicccu cnirc os
grcgos.
CAPTULO VI
O DIFEITO DE PFOPFIEDADE
Eis una insiiiuiao dos aniigos solrc a qual
nao dcvcnos fornar idcia clo quc vcnos a nosso
rcdor. Os aniigos lascaran o dirciio dc
roricdadc solrc rincios quc nao sao nais os
das gcracs rcscnics, c daqui rcsuliou quc as
lcis clas quais o garaniiran sao scnsivclncnic
divcrsas das nossas.
Salcnos quc Ia raas quc janais cIcgaran
a insiiiuir cnirc si a roricdadc rivada; ouiras
so a adniiiran dcois dc nuiio icno c a nuiio
cusio. Con cfciio, nao c un rollcna facil, na
origcn das socicdadcs, salcr sc o indivduo odc
aroriar-sc do solo, c csialclcccr una uniao iao
foric cnirc si c una aric da icrra a onio dc
87
odcr dizcr. Esia icrra c ninIa, csia icrra c cono
quc aric dc nin ncsno. Os iariaros adniicn
dirciios dc roricdadc quando sc iraia dc
rclanIos, c nao o conrccndcn quando sc iraia
do solo. Enirc os aniigos gcrnanos, dc acordo
con alguns auiorcs, a icrra nao cricncia a
ningucn; iodos os anos a irilo dcsignava a cada
un dc scus ncnlros un loic ara culiivar, loic
quc cra irocado no ano scguinic. O gcrnano cra
roriciario da colIciia, c nao da icrra. O ncsno
aconiccc ainda cn una aric da raa scniica, c
cnirc alguns ovos cslavos.
Pclo conirario, as oulacs da Crccia c da
Iialia, dcsdc a nais rcnoia aniiguidadc, scnrc
rcconIcccran c raiicaran a roricdadc
rivada. Nao ficou ncnIuna lcnlrana Iisiorica
dc coca cn quc a icrra fossc conun(1} c
ianlcn nada sc vc quc sc asscnclIc a cssa
divisao anual dos canos, raiicada cnirc os
gcrnanos. Ha aic un faio lasianic noiavcl.
Enquanio as raas quc nao conccdian ao
indivduo a roricdadc do solo, conccdcn-lIc
clo ncnos ial dirciio solrc os fruios do iralalIo,
isio c, das colIciias, cnirc os grcgos aconiccia o
conirario. En algunas cidadcs os cidadaos cran
olrigados a rcunir cn conun as colIciias, ou,
clo ncnos, a naior aric dclas, c dcvian
consuni-las cn conun(2}; o indivduo, orianio,
nao cra alsoluio scnIor do irigo quc Iavia
colIido; nas ao ncsno icno, or noiavcl
88
coniradiao, iinIa alsoluios dirciios dc
roricdadc solrc o solo. A icrra ara clc valia
nais quc a colIciia. Parccc quc cnirc os grcgos a
conccao do dirciio dc roricdadc icnIa
scguido caninIo alsoluiancnic oosio ao quc
arccc naiural. Nao sc alicou rinciro colIciia
c dcois ao solo. Scguiu-sc a ordcn invcrsa.
Ha ircs coisas quc, dcsdc as nais aniigas
cras, cnconiran-sc fundadas c solidancnic
csialclccidas nas socicdadcs grcga c iialica. a
rcligiao doncsiica, a fanlia, o dirciio dc
roricdadc; ircs coisas quc iivcran cnirc si, na
origcn, una rclaao cvidcnic, c quc arcccn
icrcn sido inscaravcis.
A idcia dc roricdadc rivada fazia aric da
roria rcligiao. Cada fanlia iinIa scu lar c scus
anicassados. Esscs dcuscs nao odian scr
adorados scnao or cla, c nao roicgian scnao a
cla; cran sua roricdadc cclusiva.
Ora, cnirc csscs dcuscs c o solo, os Ioncns
das cocas nais aniigas divisavan una rclaao
nisicriosa. Toncnos, cn rinciro lugar, o lar;
cssc aliar c o snlolo da vida scdcniaria, cono o
nonc lcn o indica(3}. Dcvc scr colocado solrc a
icrra, c, una vcz consirudo, nao o dcvcn nudar
nais dc lugar. O dcus da fanlia dcscja ossuir
norada fia; naicrialncnic, c difcil iransoriar a
icrra solrc a qual clc lrilIa; rcligiosancnic, isso
89
c nais difcil ainda, c nao c crniiido ao Ioncn
scnao quando c rcnido cla dura ncccssidadc,
culso or un ininigo, ou sc a icrra nao o
udcr susicniar or scr csicril. Quando sc
consiroi o lar, c con o cnsancnio c a cscrana
dc quc coniinuc scnrc no ncsno lugar. O dcus
ali sc insiala, nao or un dia, ncn clo csao dc
una vida Iunana, nas or iodo o icno cn quc
durc cssa fanlia, c cnquanio rcsiar algucn quc
alincnic a cIana do sacrifcio. Assin o lar iona
ossc da icrra; cssa aric da icrra iorna-sc sua, c
sua roricdadc.
E a fanlia, quc or dcvcr c or rcligiao fica
scnrc agruada ao rcdor dcssc aliar, fia-sc ao
solo cono o rorio aliar. A idcia dc doniclio
surgc naiuralncnic. A fanlia csia ligada ao
aliar, o aliar ao solo; csialclccc-sc csirciia
rclaao cnirc a icrra c a fanlia. A dcvc icr sua
norada crnancnic, quc janais alandonara, a
nao scr quando olrigada or fora sucrior.
Cono o lar, a fanlia ocuara scnrc cssc lugar.
Essc lugar lIc cricncc, c sua roricdadc; c nao
dc un Ioncn soncnic, nas dc ioda una fanlia,
cujos difcrcnics ncnlros dcvcn, un aos ouiro,
nasccr c norrcr ali.
Siganos o raciocnio dos aniigos. Dois larcs
rcrcscnian duas divindadcs disiinias, quc
nunca sc uncn ou sc confundcn; isso c iao
vcrdadc, quc o casancnio cnirc duas fanlias nao
90
csialclccc aliana cnirc scus dcuscs. O lar dcvc
scr isolado, isio c, scarado clarancnic dc iudo o
quc nao lIc cricncc; os csiranIos nao dcvcn
aroinar-sc dclc no noncnio cn quc sc
cclclran as ccrinnias do culio; nao dcvcn ncn
ncsno sc-lo; or isso os nancs sao conIccidos
cono dcuscs oculios, ncIo ou dcuscs
inicriorcs cnutcs. Para quc cssa rcgra rcligiosa
scja rigorosancnic cunrida, c ncccssario quc ao
rcdor do aliar, a ccria disiancia, Iaja una ccrca.
Pouco inoria quc scja una aliada, una sclc
ou un nuro dc cdras. Scja qual for, cla narca a
divisa quc scara o donnio dc un lar. Essc
rccinio c considcrado sagrado(4}. Uliraassa-lo, c
aio dc inicdadc. O dcus vcla solrc clc, c iona-o
sol sua guarda; or isso dao a cssc dcus o
cicio dc cIcos(5}. Essa linIa divisoria iraada
cla rcligiao, c or cla roicgida c o cnllcna
nais ccrio, a narca nais irrccusavcl do dirciio dc
roricdadc.
Fcoricno-nos s idadcs riniiivas da raa
ariana. O rccinio sagrado, quc os grcgos cIanan
dc cIos, c os laiinos dc Icctun, c o rccinio no
qual a fanlia icn sua casa, scus rclanIos, o
cqucno cano quc culiiva. No ncio, lcvania-sc o
lar roicior. Vanos ara as idadcs scguinics. a
oulaao alcanou a Crccia c a Iialia, c
consiruiu cidadcs. As casas csiao roinas unas
das ouiras, c, no cnianio, nao sao coniguas. O
rccinio sagrado ainda cisic, nas cn roorcs
91
ncnorcs; nais conuncnic ficou rcduzido a un
cqucno nuro, una vala, un sulco, ou a una
sinlcs faia dc icrra dc alguns cs dc largura.
Scja cono for, duas casas nao dcvcn scr
vizinIas; a coniiguidadc c considcrada
inossvcl. A ncsna arcdc nao odc scr conun
a duas casas, orquc cniao o rccinio sagrado dos
dcuscs doncsiicos dcsaarcccria. En Fona, a lci
fia cn dois cs c ncio a largura do csao quc
scnrc dcvc scarar duas casas, c cssc csao c
consagrado ao dcus da divisa(6}."
O rcsuliado dcssas vclIas rcgras rcligiosas c
quc cnirc os aniigos janais sc csialclcccu una
vida dc conunidadc. O falansicrio nunca foi
conIccido. O rorio Piiagoras nao conscguiu
csialclcccr insiiiuics s quais a rcligiao niina
dos Ioncns rcsisiia. Nao sc cnconira ianlcn,
cn ncnIuna coca da vida dos aniigos, nada quc
sc asscnclIc a cssa roniscuidadc das aldcias,
iao conun na Frana do scculo dozc. Cono cada
fanlia iinIa scus dcuscs c scu culio, dcvia icr
ianlcn scu lugar ariicular solrc a icrra, scu
doniclio isolado, sua roricdadc.
Os grcgos dizian quc o lar Iavia cnsinado
aos Ioncns a consiruir casas(7}. Con cfciio, o
Ioncn, fiado cla rcligiao cn un lugar quc nao
cnsava alandonar janais, logo dcvc icr cnsado
cn lcvaniar a una consiruao solida. A icnda
convcn ao aralc, o carro ao iariaro, nas una
92
fanlia quc icn un aliar doncsiico rccisa dc
una casa quc durc. calana dc icrra ou dc
nadcira scguiu-sc logo a casa dc cdra. E csia
nao foi consiruda soncnic ara a vida dc un
Ioncn, nas ara a fanlia, cujas gcracs
dcvian succdcr-sc na ncsna norada.
A casa siiuava-sc scnrc no rccinio sagrado.
Enirc os grcgos, dividia-sc cn duas arics o
quadrado fornado cla ccrca. a rincira aric
cra o aiio; a casa ocuava a scgunda aric. O
aliar, colocado nais ou ncnos no ccniro da arca
ioial, cnconirava-sc assin no fundo do aiio, c
crio da cnirada da casa. En Fona a disosiao
cra difcrcnic, nas o rincio cra o ncsno. O
aliar ficava colocado no ncio do rccinio, nas as
arcdcs clcvavan-sc ao scu rcdor clos quairo
lados, dc nancira a fccIa-lo no ncio dc un
cqucno aiio.
Vc-sc clarancnic o cnsancnio quc insirou
cssc sisicna dc consiruao. as arcdcs lcvanian-
sc ao rcdor do aliar, ara isola-lo c roicgc-lo; c
odcnos afirnar, cono dizian os grcgos, quc a
rcligiao cnsinou a consiruir casas.
Ncssa casa a fanlia c scnIora c roriciaria;
a divindadc doncsiica lIc asscgura cssc dirciio.
A casa c consagrada cla rcscna crciua dos
dcuscs; cla c o icnlo quc os guarda. Quc Ia
dc nais sagrado diz Cccro quc a norada dc
93
un Ioncn? La csia o aliar, la lrilIa o fogo
sagrado, la csiao as coisas sanias c a rcligiao(8}."
Pcncirar ncssa casa con inicncs nalcvolas
cra sacrilcgio. O doniclio cra inviolavcl. Scgundo
una iradiao ronana, o dcus doncsiico
afugcniava ladrcs c afasiava ininigos(9}.
Passcnos a ouiro oljcio do culio, o iunulo, c
vcrcnos quc a clc sc ligan as ncsnas idcias. O
iunulo iinIa grandc inoriancia na rcligiao dos
aniigos, orquc, or una aric, dcvia-sc culiuar
os norios, c, or ouira, a rincial ccrinnia
dcssc culio, isio c, o lanqucic funclrc, dcvia scr
rcalizado no ncsno lugar ondc rcousavan os
anicassados(10}. A fanlia iinIa, orianio, un
iunulo conun, ondc scus ncnlros dcvian
rcousar succssivancnic. Para o iunulo
olscrvavan-sc as ncsnas rcgras quc ara o fogo
sagrado; nao cra crniiido juniar duas fanlias
cn una ncsna sculiura, cono nao sc odian
unir dois aliarcs doncsiicos cn una so casa.
Tanio cra inicdadc cnicrrar un norio fora do
iunulo da fanlia, cono colocar ncssc iunulo o
coro dc un csiranIo(11}. A rcligiao doncsiica,
na vida ou na noric, scarava cada fanlia dc
iodas as ouiras, c afasiava scvcrancnic qualqucr
aarcncia dc conunidadc. Assin cono as casas
nao dcvian scr coniguas, os iunulos nao dcvian
scr vizinIos; cada un dclcs, cono a casa, iinIa
una csccic dc laliza, quc o isolava.
94
Cono o caraicr dc roricdadc rivada csia
nanifcsio cn iudo isso! Os norios sao dcuscs
quc cricnccn acnas a una fanlia, c quc
acnas cla icn o dirciio dc invocar. Esscs norios
ionaran ossc do solo, vivcn sol cssc cqucno
ouiciro, c ningucn, quc nao cricna fanlia,
odc cnsar cn unir-sc a clcs. Ningucn, alias,
icn o dirciio dc riva-los da icrra quc ocuan;
un iunulo, cnirc os aniigos, janais odc scr
nudado ou dcsirudo(12}; as lcis nais scvcras o
rolcn. Eis, orianio, una aric da icrra quc,
cn nonc da rcligiao, iorna-sc oljcio dc
roricdadc crciua ara cada fanlia. A fanlia
aroriou-sc da icrra cnicrrando ncla os norios,
c ali sc fia ara scnrc. O ncnlro nais novo
dcssa fanlia odc dizcr lcgiiinancnic. Esia icrra
c ninIa. E cla lIc cricncc dc ial nodo, quc
lIc c inscaravcl, nao icndo ncn ncsno o dirciio
dc dcsfazcr-sc dcla. O solo ondc rcousan scus
norios c inalicnavcl c inrcscriivcl. A lci ronana
cigc quc, sc una fanlia vcndc o cano ondc
csia o iunulo, coniinua no cnianio roriciaria
dcssc iunulo, c conscrva cicrnancnic o dirciio
dc airavcssar o cano ara nclc cunrir as
ccrinnias do culio(13}.
Era aniigo cosiunc cnicrrar os norios, nao
cn ccniicrios, ou lcira das csiradas, nas no
cano dc cada fanlia. Essc cosiunc dos icnos
aniigos c confirnado or una lci dc Solon, c or
divcrsas assagcns dc Pluiarco(14}. Lcnos cn
95
un discurso dc Dcnosicncs quc, ainda cn scu
icno, cada fanlia cnicrrava scus norios no
rorio cano, c quc quando sc conrava una
roricdadc na iica, ncla cnconiravan a
sculiura dos aniigos roriciarios(15}. Quanio
Iialia, cssc ncsno cosiunc nos c aicsiado or
una lci das Dozc Taluas, clos icios dc dois
jurisconsulios, c or csia frasc dc Siculo Flaco.
Aniigancnic Iavia duas nanciras dc colocar os
iunulos. uns unIan-nos no liniic dos canos,
ouiros no ncio(16}."
Dc acordo con cssc cosiunc, odc-sc
inaginar cono a idcia dc roricdadc sc icnIa
facilncnic csicndido da cqucna colina ondc
rcousavan os norios ao cano quc o rodcava.
Podc-sc lcr cn livro do vclIo Caiao una oraao
cla qual un lavrador iialiano rogava aos nancs
quc vclasscn solrc scu cano, guardando-o
conira os ladrcs, c conccdcndo-lIc colIciia
alundanic. Assin as alnas dos norios
csicndian sua aao iuiclar, c con cla o dirciio dc
roricdadc aic os liniics do donnio. Por ncio
dclas a fanlia cra a unica scnIora daquclc
cano. A sculiura Iavia csialclccido a uniao
indissoluvcl da fanlia con a icrra, isio c, a
roricdadc.
Enirc a naior aric das socicdadcs
riniiivas, foi cla rcligiao quc sc csialclcccu o
dirciio dc roricdadc. Na Dllia, o ScnIor diz a
96
Alraao. Sou o Eicrno, quc ic fcz sair da Ur dos
caldcus, a fin dc ic dar csic as." E a Moiscs.
Eu vos farci cnirar no as quc jurci dar a
Alraao, c quc cu vos darci cono Icrana."
Assin Dcus, roriciario riniiivo or dirciio dc
criaao, dclcgou ao Ioncn sua roricdadc solrc
una aric do solo(17}. Ha algo analogo cnirc as
aniigas oulacs grcco-iialicas. Nao c vcrdadc
quc a rcligiao dc Juiicr icnIa csialclccido cssc
dirciio, ialvcz orquc ainda nao cisiissc. Os
dcuscs quc confcriran a cada fanlia dirciios
solrc a icrra foran os dcuscs doncsiicos, o lar c
os nancs. A rincira rcligiao quc icvc odcr
solrc suas alnas foi ianlcn a quc insiiiuiu
cnirc clcs a roricdadc.
lasianic cvidcnic quc a roricdadc
rivada cra una insiiiuiao da qual a rcligiao
doncsiica nao sc odia cinir. Essa rcligiao
rcscrcvia quc sc isolassc o doniclio c a
sculiura. a vida cn conun, orianio, iornava-
sc inossvcl. A ncsna rcligiao ordcnava quc o
aliar fossc fiado ao solo, c quc a sculiura nao
fossc ncn nudada, ncn dcsiruda. Surini a
roricdadc, c o aliar ficara crranic, as fanlias
confundir-sc-ao, os norios ficarao alandonados c
scn culio. Por causa do aliar irrcnovvcl c da
sculiura crnancnic, a fanlia ionou ossc do
solo; a icrra, dc ccrio nodo, foi inluda c
cncirada cla rcligiao do lar c dos anicassados.
Por cssa razao o Ioncn das aniigas idadcs ficou
97
discnsado dc rcsolvcr rollcnas nuiio difccis.
Scn discussao, scn iralalIo, scn sonlra dc
Icsiiaao, cIcgou dc un so golc, c cn viriudc
dc suas crcnas, conccao do dirciio dc
roricdadc, dcssc dirciio quc c a origcn dc ioda
a civilizaao, ois quc or clc o Ioncn lcncficia
a icrra, c sc iorna nclIor a si ncsno.
Nao foran as lcis quc a rincio garaniiran
o dirciio dc roricdadc; foi a rcligiao. Cada
donnio csiava sol os olIos da divindadc
doncsiica, quc vclava solrc clc(18}. Cada cano
dcvia csiar rodcado, cono o vinos ara a casa, dc
una ccrca quc o scarava niiidancnic dos
donnios das ouiras fanlias. Essa ccrca nao cra
un nuro dc cdra; cra una faia dc icrra dc
alguns cs dc largura, quc dcvia crnancccr
inculia, c quc a cIarrua janais dcvia iocar. Essc
csao cra sagrado; a lci ronana dcclarava-o
inrcscriivcl(19}; clc cricncia rcligiao. En
dcicrninados dias do ncs c do ano, o ai dc
fanlia dava a volia a scu cano, scguindo cssa
linIa; lcvava sua frcnic as viinas, caniava
Iinos, ofcrccia sacrifcios(20}. Con cssa
ccrinnia acrcdiiava dcscriar a lcncvolcncia
dos dcuscs cn rclaao a scu cano c sua casa;
solrciudo, narcava scu dirciio dc roricdadc
lcvando ao rcdor do cano scu culio doncsiico.
O caninIo scguido clas viinas c as rcccs cra
o liniic inviolavcl do donnio.
98
Solrc cssa linIa, dc disiancia cn disiancia, o
Ioncn colocava algunas cdras grandcs, ou
ironcos dc arvorcs, dcnoninados tcnos.
Podcnos avaliar o quc cran csscs liniics c quc
idcias insiravan cla nancira cla qual a
icdadc dos Ioncns dcosiiava-os cn icrra.
Eis diz Siculo Flaco o quc nossos
anicassados fazian. concavan or cavar un
cqucno luraco, c, lcvando o icrno sua lorda,
coroavan-no dc grinaldas, dc crvas c florcs.
Dcois ofcrccian un sacrifcio; inolada a viina,
dcrranavan o sanguc no fosso, na qual lanavan
carvcs accsos (ialvcz accsos no fogo sagrado},
scncnic, lolos, fruias, un ouco dc vinIo c ncl.
Quando iudo sc consunia, solrc as cinzas ainda
qucnics, cnicrrava-sc a cdra ou o cdao dc
nadcira(21}." Vc-sc or a clarancnic quc cssa
ccrinnia iinIa or oljcio fazcr do icrno una
csccic dc rcrcscnianic sagrado do culio
doncsiico. Para conscrvar-lIc cssc caraicr, cada
ano rcnovava-sc o aio sagrado, fazcndo lilacs c
rcciiando rcccs. O icrno colocado cn icrra, cra,
dc algun nodo, a rcligiao doncsiica inlaniada
no solo, ara narca-lo ara scnrc cono
roricdadc da fanlia. Mais iardc, con a ajuda
da ocsia, o icrno foi considcrado cono un dcus
disiinio c cssoal.
O uso dos icrnos ou liniics sagrados dos
canos arccc icr sido univcrsal na raa indo-
curocia. Eisiia cnirc os Iindus, cn idadcs
99
rcnoissinas, c as ccrinnias sagradas da
dcnarcaao iinIa cnirc clcs grandc analogia con
as quc Siculo Flaco dcscrcvcu ara a Iialia(22}.
Anics dc Fona, cnconiranos o icrno cnirc os
salinos(23}, cono ianlcn cnirc os ciruscos. Os
Iclcnos ianlcn iinIan scus narcos sagrados,
quc cIanavan dc oo, tIcu o(24}.
O narco, una vcz laniado dc acordo con os
riios, nao Iavia odcr no nundo caaz dc novc-
lo. Dcvia ficar cicrnancnic no ncsno lugar. Essc
rincio rcligioso cra conIccido cn Fona or
una lcnda. Juiicr, dcscjando alojar-sc solrc o
nonic Caiiolino, ara nclc consiruir un icnlo,
nao o conscguiu or nao odcr iirar dc la o dcus
Tcrno. Essa vclIa iradiao dcnonsira-nos cono
a roricdadc cra sagrada, orquc o vocalulo
inovcl nao significa nada nais quc roricdadc
inviolavcl.
O dcus Tcrno, con cfciio, guardava os
liniics do cano, c vclava solrc clc. O vizinIo
nao ousava aroinar-sc nuiio, orquc cniao
cono diz Ovdio o dcus, quc sc scniia fcrido
cla cnada ou cla rclIa do arado, griiava. Para,
csic cano c ncu; ali csia o icu(25}." Para
invadir o cano dc una fanlia cra ncccssario
dcrrular ou dcslocar un narco; ora, cssc narco
cra un dcus. O sacrilcgio cra Iorrvcl c o casiigo
scvcro; a vclIa lci ronana dizia. Sc iocou o
narco con a rclIa do arado, o Ioncn c scus
100
lois dcvcn scr lanados aos dcuscs
infcrnais(26}." Isso significava quc o Ioncn c
os lois scrian inolados cn ciaao. A lci
cirusca, falando cn nonc da rcligiao, crinia-sc
assin. Aquclc quc iocar ou rcnovcr un narco
scra condcnado clos dcuscs; sua casa
dcsaarcccra, sua raa sc ciinguira; sua icrra
nao roduzira nais fruios; o granizo, a fcrrugcn,
o calor da cancula dcsiruirao suas colIciias; os
ncnlros do culado colrir-sc-ao dc ulccras, c
cairao dc consunao(27}."
Nao ossunos o icio da lci aicnicnsc solrc
o assunio; nao nos rcsian scnao ircs alavras
quc significan. Nao uliraassc os liniics."
Mas Plaiao arccc conlciar o cnsancnio do
lcgislador quando diz. Nossa rincira lci dcvc
scr csia. Quc ningucn ioquc no narco quc
scara scu cano do do vizinIo, orquc clc dcvc
coniinuar inovcl. Quc ningucn cuidc cn
dcslocar a cqucna cdra quc scara a anizadc
da ininizadc, a cdra quc, or jurancnio, dcvc
crnancccr cn scu lugar(28}."
Dc iodas cssas crcnas, dc iodos csscs
cosiuncs, dc iodas cssas lcis, rcsulia clarancnic
quc foi a rcligiao doncsiica quc cnsinou o Ioncn
a sc aroriar da icrra, c quc lIc asscgurou
dirciios solrc a ncsna.
101
Conrccndc-sc facilncnic quc o dirciio dc
roricdadc, assin concclido c csialclccido, foi
nuiio nais conlcio c nais alsoluio cn scus
cfciios, do quc o odcria scr cn nossas
socicdadcs nodcrnas, ondc sc lascia solrc
ouiros rincios. A roricdadc cra iao incrcnic
rcligiao doncsiica, quc una fanlia nao odia
rcnunciar ncn a una, ncn ouira. A casa c o
cano csiavan cono quc incororadas a cla, c
cla nao odia ncn crdc-la, ncn rivar-sc dcla.
Plaiao, cn scu Traiado das Lcis, nao rcicndia
dizcr novidadcs quando roilia ao roriciario
vcndcr o cano; acnas lcnlrava una lci aniiga.
Tudo lcva a crcr quc nos icnos aniigos a
roricdadc fossc inalicnavcl. dc iodos salido
quc cn Esaria cra roilida a vcnda dc
icrras(29}. A ncsna inicrdiao csiava cscriia nas
lcis dc Locrcs c dc Lcucadio(30}. Fidon dc
Corinio, lcgislador do scculo IX, rcscrcvia quc o
nuncro das fanlias c das roricdadcs ficassc
scnrc o ncsno(31}. Ora, cssa rcscriao nao
odia scr olscrvada sc nao fossc roilido s
fanlias vcndcr as rorias icrras, ou dividi-las. A
lci dc Solon, osicrior a scic ou oiio gcracs
quc Fidon dc Corinio, nao roilia nais ao Ioncn
a vcnda das roricdadcs, nas casiigava o
vcndcdor con cna scvcra, a crda dos dirciios
dc cidadao(32}. Enfin, Arisioiclcs nos inforna dc
nancira gcral quc cn nuiias cidadcs as aniigas
lcgislacs inicrdizian as vcndas das icrras(33}.
102
Tais lcis nao nos dcvcn surrccndcr. Dascai
a roricdadc solrc o dirciio do iralalIo, c o
Ioncn odcra rcnunciar sua ossc. Dascia-o
solrc a rcligiao, c clc nao o odcra nais fazc-lo.
un lao nais foric quc a voniadc Iunana o unc
icrra. Alcn do nais, cssc cano, ondc csia o
iunulo, ondc vivcn os anicassados divinos,
ondc a fanlia dcvc cclclrar un culio
ininicrruio, nao c roricdadc dc acnas un
Ioncn, nas dc ioda una fanlia. Nao c o
indivduo, quc agora csia vivo, quc csialclcccu
dirciios solrc a icrra, nas o dcus doncsiico. O
indivduo a icn acnas cn dcosiio; cla cricncc
quclcs quc csiao norios c aos quc csiao or
nasccr; forna un so coro con a fanlia, c nao
odc nais scarar-sc da ncsna. Dcsiacar una
da ouira, c alicrar o culio c ofcndcr rcligiao.
Enirc os Iindus, a roricdadc, ianlcn lascada
solrc o culio, cra igualncnic inalicnavcl(34}.
Nao conIcccnos o dirciio ronano scnao a
ariir das Dozc Taluas; c claro quc ncssa coca a
vcnda dc roricdadcs ja cra crniiida. Mas Ia
razcs ara cnsar quc, nos rinciros icnos dc
Fona, c na Iialia anics da fundaao dc Fona, a
icrra cra iao inalicnavcl quanio na Crccia. Sc nao
nos rcsia ncnIuna icsicnunIa dcssa aniiga lci,
clo ncnos sc odcn crcclcr cqucnas
nudanas quc foran scndo iniroduzidas ouco a
ouco. A lci das Dozc Taluas, dciando ao
iunulo scu caraicr inalicnavcl, lilcriou o cano.
103
Pcrniiiu-sc dcois a divisao da roricdadc, caso
Iouvcssc nuiios irnaos, nas con a condiao dc
sc rcalizar nova ccrinnia rcligiosa. soncnic a
rcligiao odia dividir o quc a rcligiao Iavia
ouirora roclanado indivisvcl. Enfin, crniiiu-
sc a vcnda das icrras, nas ara isso ainda cran
ncccssarios algunas fornalidadcs dc caraicr
rcligioso. Essa vcnda nao odia scr rcalizada
scnao na rcscna do Icns, c con iodos os
riios sinlolicos da nuncuuo. Na Crccia vc-sc
algo analogo. a vcnda dc una casa ou dc una
roricdadc cra aconanIada dc un sacrifcio
aos dcuscs(35}. Parccc quc qualqucr nudana dc
roricdadc iinIa ncccssidadc dc scr auiorizada
cla rcligiao.
Sc o Ioncn nao odia alsoluiancnic, ou
con nuiia dificuldadc, dcsfazcr-sc da icrra, con
nuiio nais razao nao o odian rivar dcla conira
sua voniadc. A croriaao noiivada cla
uiilidadc ullica cra dcsconIccida cnirc os
aniigos. A confiscaao nao cra raiicada scnao
cono conscqucncia da cna dc clio(36}, isio c,
quando un Ioncn, dcsojado do iiulo dc
cidadao, nao odia nais ccrccr ncnIun dirciio
solrc o solo da cidadc. A croriaao or dvidas
ianlcn c dcsconIccida clo aniigo dirciio das
cidadcs(37}. A lci das Dozc Taluas nao oua,
naiuralncnic, o dcvcdor; coniudo, nao crniic
quc sua roricdadc scja confiscada cn rovciio
do crcdor. O coro do Ioncn rcsondc cla
104
dvida, nas nao a icrra, orquc a icrra c
inscaravcl da fanlia. nais facil cscravizar un
Ioncn, quc iirar-lIc o dirciio dc roricdadc,
quc cricncc nais fanlia do quc a clc rorio;
o dcvcdor c osio nas naos do crcdor; sua icrra,
dc algun nodo, scguc-o na cscravidao. O airao
quc usa cn scu rovciio das foras fsicas do
Ioncn, usufrui ianlcn os fruios da icrra, nas
nao sc iorna roriciario da ncsna. Tanio o
dirciio dc roricdadc c inviolavcl, c sucrior a
iudo(38}!
CAPTULO VII
DIFEITO DE SUCESSO
1. Nutuczu c nco do dcto dc succssuo
cntc os untgos
Cono o dirciio dc roricdadc Iavia sido
csialclccido ara cunrincnio dc un culio
Icrcdiiario, nao cra ossvcl quc sc ciinguissc
dcois da curia cisicncia dc un indivduo. O
Ioncn norrc, o culio coniinua; o lar nao dcvc
ciinguir-sc, ncn o iunulo dcvc scr alandonado.
Con a coniinuaao da rcligiao doncsiica, o
dirciio dc roricdadc ianlcn crnanccc.
Duas coisas csiao csiriiancnic unidas, ianio
nas crcnas cono nas lcis dos aniigos. o culio da
fanlia c a roricdadc. Por isso, csia cra una
rcgra scn cccao, ianio no dirciio grcgo quanio
105
no ronano. nao sc odia adquirir a roricdadc
scn o culio, ncn o culio scn a roricdadc. A
rcligiao rcscrcvc diz Cccro quc os lcns c o
culio dc cada fanlia scjan inscaravcis, c quc o
cuidado dos sacrifcios scja scnrc confiado
quclc a qucn calc a Icrana(1}." En Aicnas,
os icrnos cn quc un liiiganic rcclanava una
succssao cran csics. Fcflcii lcn, juzcs, c dizci
qual dc nos dcvc Icrdar os lcns dc Filocicnon, c
fazcr os sacrifcios solrc scu iunulo(2}." Podc-
sc afirnar nais clarancnic quc o cuidado do
culio nao sc odia scarar da succssao? O
ncsno aconiccc na ndia. A cssoa quc Icrda,
scja qucn for, fica cncarrcgada dc fazcr ofcrias
solrc o iunulo(3}."
Dcsic rincio originaran-sc iodas as rcgras
do dirciio dc succssao cnirc os aniigos. A
rincira c quc scndo a rcligiao doncsiica, cono
vinos, Icrcdiiaria dc varao ara varao, o ncsno
aconiccia con a roricdadc. Cono o filIo c a
coniinuaao naiural c olrigaioria do culio,
ianlcn c Icrdciro dos lcns. Assin c quc surgiu
a rcgra da Icrcdiiaricdadc; cla nao c o rcsuliado
dc una sinlcs convcnao fciia cnirc os Ioncns;
cla dcriva dc suas crcnas, dc sua rcligiao, do quc
Ia dc nais odcroso solrc as alnas. O quc faz
con quc o filIo Icrdc nao c a voniadc do ai. O
ai nao icn ncccssidadc dc fazcr icsiancnio; o
filIo Icrda dc lcno dirciio so uc Iccs
cxsstt diz o jurisconsulio. un Icrdciro
106
ncccssario. Iccs ncccssuus(4}. Nao icn quc
acciiar ou rccusar a Icrana. A coniinuaao da
roricdadc, cono a do culio, c ara clc
olrigaao c dirciio. Qucr qucira qucr nao, a
Icrana lIc calc, scja qual for, ncsno con suas
olrigacs c dvidas. O lcncfcio dc invcniario c o
lcncfcio dc dcsisicncia nao sao adniiidos ara o
filIo no dirciio grcgo, c nao foran iniroduzidos
scnao nuiio iardc no dirciio ronano.
A linguagcn jurdica dc Fona cIana o filIo
dc Iccs suus, cono sc disscssc. Iccs su sus.
Con cfciio, clc nao Icrda scnao dc si rorio.
Enirc o ai c clc nao Ia ncn doaao, ncn lcgado,
ncn nudana dc roricdadc. Ha sinlcsncnic
coniinuaao. Motc ucnts contnuutu
donnun. Ainda cn vida do ai, o filIo cra co-
roriciario do cano c da casa. Vuo quoquc
utc donnus cxstnutu(5}.
Para sc fazcr una idcia vcrdadcira da
Icrana cnirc os aniigos nao c ncccssario cnsar
cn una foriuna quc assa dc nao cn nao. A
foriuna c inovcl, cono o fogo sagrado c o iunulo
aos quais csia unida. O Ioncn c quc assa. o
Ioncn quc, ncdida quc a fanlia csicndc suas
gcracs, cIcga Iora narcada ara coniinuar o
culio c cuidar dc scu donnio.
2. O Io Icdu, c nuo u Iu
107
Aqui c quc as lcis aniigas, rincira visia,
arcccn csiranIas c injusias. Scnic-sc alguna
surrcsa quando vc quc no dirciio ronano a filIa
nao Icrda do ai, sc c casada, c quc no dirciio
grcgo cla nao Icrda cn ncnIun caso. Quanio
aos colaicrais, arccc, rincira visia, quc a lci
csia ainda nais longc da naiurcza c da jusiia.
quc iodas cssas lcis sao dccorrcnics, nao da
razao c da logica, nao do scniincnio dc cquidadc,
nas das crcnas c da rcligiao quc rcinavan solrc
as alnas.
A rcgra ara o culio c a iransnissao dc varao
ara varao; a rcgra ara a Icrana c confornar-
sc con o culio. A filIa nao c aia ara coniinuar
a rcligiao aicrna, ois cla sc casa, c, casando-sc,
rcnuncia ao culio do ai ara adoiar o do csoso.
nao icn, orianio, ncnIun iiulo ara Icrdar. Sc
or acaso un ai dciassc scus lcns filIa, a
roricdadc scria scarada do culio, o quc nao c
adnissvcl. A filIa nao odcria ncn ao ncnos
cunrir o rinciro dcvcr do Icrdciro, quc c
coniinuar a scric dc lanqucics funclrcs, ois os
sacrifcios quc ofcrccc dirigcn-sc aos
anicassados do narido. A rcligiao, orianio,
rolc-lIc Icrdar do ai.
Tal c o aniigo rincio, ianlcn olcdccido
clos lcgisladorcs Iindus, cono clos da Crccia c
dc Fona. Os ircs ovos icn as ncsnas lcis, nao
108
orquc uns a arcndcsscn dos ouiros, nas
orquc iiraran suas lcis das ncsnas crcnas.
Dcois da noric do ai diz o Codigo dc
Manu os irnaos dcvcn dividir cnirc si o
airinnio" c o lcgislador coniinua
rcconcndando aos irnaos quc doicn suas irnas,
o quc acala dc rovar quc clas nao icn or si
ncsnas ncnIun dirciio succssao aicrna.
O ncsno aconiccc cn Aicnas. Os oradorcs
aiicos, cn scus discursos, dcnonsiran
frcqucnicncnic quc as filIas nao Icrdan(1}. O
rorio Dcnosicncs c un ccnlo da alicaao
dcssa lci grcga, orquc iinIa una irna, c
salcnos or scus rorios cscriios quc clc foi o
unico Icrdciro do airinnio; scu ai rcscrvara
acnas a sciina aric ara doiar a filIa.
Quanio a Fona, as disosics do dirciio
riniiivo nos sao quasc conlciancnic
dcsconIccidas. Nao ossunos dcssas cocas
aniigas ncnIun icio dc lci quc sc rclacionc con
o dirciio dc succssao da filIa; nao ossunos
ianouco ncnIun docuncnio analogo aos
discursos dc Aicnas; cnfin, sonos olrigados a
rocurar fracos indcios do dirciio riniiivo cn
un dirciio nuiio osicrior c nuiio divcrso. Caio,
c as Insiiiuias dc Jusiiniano, lcnlran ainda quc
a filIa nao cricncc ao nuncro dos Icrdciros
naiurais scnao quando sc cnconira cn odcr do
109
ai no noncnio dc sua noric(2}; ora, sc csiivcr
casada dc acordo con os riios rcligiosos, nao csia
nais sol a jurisdiao aicrna. Suondo-sc,
orianio, quc anics dc scr casada cla udcssc
dividir a Icrana con un irnao, ccriancnic nao
o odcra nais sc a conucuto a fizcr sair da
fanlia aicrna ara ligar-sc do narido. lcn
vcrdadc quc, nao casada, a lci nao a rivava
fornalncnic dc sua aric na Icrana; nas c
ncccssario crguniar sc na raiica cla odia scr
vcrdadcirancnic Icrdcira. Ora, nao nos dcvcnos
csqucccr dc quc cssa filIa csiava colocada sol a
iuicla do irnao, ou dos arcnics agnados, or
ioda a vida; quc a iuicla do aniigo dirciio cra
csialclccida no inicrcssc dos lcns, c nao da filIa;
quc cla iinIa or oljcio a conscrvaao dos lcns
da fanlia(3}; c quc, cnfin, a filIa, cn ncnIuna
idadc, odia casar ou nudar dc fanlia scn
auiorizaao do iuior. Esscs faios, quc sao lcn
rovados, crniicn acrcdiiar quc Iavia, scnao
nas lcis, clo ncnos na raiica c nos cosiuncs,
una scric dc dificuldadcs quc sc ounIan a quc
a filIa fossc iao conlciancnic roriciaria dc
sua aric do airinnio cono o filIo o cra da
sua. Nao icnos rovas ara afirnar quc a filIa
fossc ccluda do casancnio, nas icnos ccricza
dc quc, casada, cla nao Icrdava do ai, c quc,
nao casada, nao odia janais disor do quc Iavia
Icrdado. Sc cra Icrdcira, nao o cra scnao
rovisoriancnic, c sol ccrias condics, quasc
110
cn sinlcs usufruio; nao iinIa o dirciio ncn dc
icsiar, ncn o dc alicnar scn auiorizaao do irnao
ou dos agnados, quc, dcois dc sua noric,
dcvian Icrdar os ncsnos lcns quc Iavian
adninisirado cnquanio vivcu(4}.
Ha ainda ouira olscrvaao a scr fciia. As
Insiiiuias dc Jusiiniano lcnlran o vclIo
rincio, cniao cado cn dcsuso, nas nao
csquccido, quc rcscrcvia quc a Icrana dcvia
assar dc varao ara varao acnas(5}. scn
duvida cn lcnlrana dcssa rcgra quc a nulIcr,
cn dirciio civil, nao odia janais scr Icrdcira.
Quanio nais nos afasianos da coca dc
Jusiiniano ara cocas nais aniigas, nais nos
aroinanos dc una rcgra quc rolc s
nulIcrcs Icrdar. Nos icnos dc Cccro, sc un
ai dcia un filIo c una filIa, nao odc lcgar
filIa scnao un icro dc sua foriuna; sc nao icn
scnao una filIa unica, ncsno assin cla nao
odc rccclcr scnao a nciadc. Dcvc-sc ainda
noiar quc, ara quc cssa filIa rcccla un icro ou
a nciadc do airinnio, c ncccssario quc o ai
icnIa fciio un icsiancnio cn scu favor; a filIa
nada icn dc lcno dirciio(6}. Enfin, un scculo c
ncio anics dc Cccro, Caiao, qucrcndo fazcr
rcvivcr os aniigos cosiuncs, fcz arovar a lci
Vocnia, quc roilia. 1. insiiiuir cono Icrdcira
una nulIcr, fossc cnlora filIa unica, casada ou
nao; 2. lcgar a nulIcrcs nais da nciadc do
airinnio(7}. A lci Vocnia nada fcz scnao
111
rcnovar lcis nais aniigas, orquc nao sc odc
suor quc icnIa sido acciia clos
conicnorancos dos Ciics sc nao csiivcssc
lascada cn aniigos rincios ainda rcsciiados.
Essa lci visava rcsialclcccr o quc o icno Iavia
alicrado. Alias, o quc Ia dc nais curioso na lci
Vocnia c quc cla nao csiiula nada a rcsciio da
Icrana uI ntcstut. Ora, cssc silcncio nao odc
significar quc ncsscs casos a filIa cra Icrdcira
lcgiina, orquc nao c adnissvcl quc a lci rola
filIa Icrdar do ai or icsiancnio, sc cla ja c
Icrdcira dc lcno dirciio scn icsiancnio. Essc
silcncio significa anics quc o lcgislador nada
iinIa a dizcr solrc a Icrana uI ntcstut, orquc
ara csscs casos as aniigas rcgras sc Iavian
conscrvado nclIor.
Assin, scn quc sc ossa afirnar quc a filIa
cra clarancnic ccluda da succssao, clo ncnos
c ccrio quc a aniiga lci ronana, ianio quanio a
grcga, dava filIa una siiuaao nuiio infcrior
do filIo, cono conscqucncia naiural c incviiavcl
dos rincios quc a rcligiao Iavia gravado cn
iodos os csriios.
vcrdadc quc os Ioncns logo cnconiraran
una cvasiva ara conciliar a rcscriao rcligiosa,
quc roilia filIa Icrdar, con o scniincnio
naiural, quc cigia quc cla udcssc gozar da
foriuna aicrna. Isso c cvidcnic, solrciudo no
dirciio grcgo.
112
A lcgislaao aicnicnsc visava nanifcsiancnic
quc a filIa nao Icrdcira, clo ncnos sc casassc
con un Icrdciro. Sc, or ccnlo, o dcfunio
dciara un filIo c una filIa, a lci auiorizava o
casancnio cnirc irnao c irna, conianio quc nao
fosscn nascidos da ncsna nac. O irnao,
Icrdciro unico, odia sua cscolIa casar con a
irna, ou doia-la(8}.
Sc un ai nao iinIa scnao una filIa, odia
adoiar un filIo, c dar-lIc a filIa cn casancnio.
Podia ainda insiiiuir or icsiancnio un Icrdciro
quc sc casassc con a filIa(9}.
Sc o ai dc una filIa unica norrcssc scn
Iavcr adoiado ncn icsiado, o aniigo dirciio cigia
quc o arcnic nais roino Icrdassc(10}; nas
cssc Icrdciro iinIa olrigaao dc casar a filIa.
cn viriudc dcssc rincio quc o casancnio do iio
con a solrinIa cra auiorizado, c ncsno cigido
or lci(11}. Ha nais. sc cssa filIa ja csiava
casada, dcvia dciar o narido, ara sc casar con
Icrdciro do ai(12}. O Icrdciro, or sua vcz,
odia scr ja casado, nas dcvia divorciar ara
casar con a arcnia(13}. Vcnos aqui quanio o
dirciio aniigo, ara sc confornar con a rcligiao,
dcsconIccia a naiurcza(14}.
A ncccssidadc dc saiisfazcr rcligiao,
conlinada con o dcscjo dc salvar os inicrcsscs
das filIas unicas, fcz con quc sc cnconirassc
113
ouira soluao. Solrc cssc onio o dirciio Iindu c
o dirciio aicnicnsc coincidian naravilIosancnic.
Lcnos nas Lcis dc Manu. Aquclc quc nao icn
filIo varao, odc cncarrcgar a filIa dc lIc dar un
filIo, quc sc iorna scu, c quc cclclrc cn sua
Ionra a ccrinnia funclrc." Para isso, o ai
dcvc rcvcnir o csoso ao qual da a roria filIa,
ronunciando csia fornula. Eu ic dou, cnfciiada
dc joias, csia filIa quc nao icn irnao; o filIo quc
dcla nasccr scra ncu filIo, c cclclrara ncus
funcrais(15}." O cosiunc cra idcniico cn
Aicnas; o ai odia fazcr coniinuar a
dcsccndcncia cla filIa, dando-a a un narido
con cssa condiao csccial. O filIo quc nascia
dcssc casancnio cra considcrado filIo do ai da
nulIcr; scguia scu culio, assisiia a scus aios
rcligiosos, c nais iardc cuidava dc scu
iunulo(16}. No dirciio Iindu cssa criana
Icrdava do av cono sc fossc filIo; o ncsno
aconiccia cn Aicnas. Quando un ai casava a
filIa unica cono acalanos dc dizcr, scu Icrdciro
nao cra ncn a filIa, ncn o gcnro, cra o Io dc
suu Iu(17}. Quando csic aiingissc a naioridadc,
ionava ossc do airinnio naicrno, cnlora o
ai c a nac ainda csiivcsscn vivos(18}.
Essas singularcs iolcrancias da rcligiao c da
lci confirnan a rcgra quc rclaianos acina. A
filIa nao cra aia a Icrdar. Mas, clo
alrandancnio nuiio naiural dcssc rincio
rigoroso, a filIa unica cra considcrada cono
114
inicrncdiaria cla qual a fanlia odia coniinuar.
Ela nao Icrdava, nas o culio c a Icrana cran
iransniiidos or scu inicrncdio.
3. Du succssuo coutcu
Un Ioncn norria scn filIos; ara salcr
qucn cra o Icrdciro dc scus lcns, lasiava
rocurar qucn dcvia scr o coniinuador dc scu
culio.
Ora, a rcligiao doncsiica sc iransniiia clo
sanguc, dc varao ara varao. A dcsccndcncia cn
linIa nasculina csialclccia soncnic cnirc dois
Ioncns a uniao rcligiosa, quc crniiia a un
coniinuar o culio do ouiro. O quc sc cIanava dc
arcnicsco nao cra nada nais, cono vinos
acina, quc a crcssao dcssa uniao. Era-sc
arcnic orquc sc iinIa o ncsno culio, un
ncsno lar originario, os ncsnos anicassados.
Mas nao sc cra arcnic clo sinlcs faio dc sc icr
a ncsna nac; a rcligiao nao adniiia arcnicsco
clas nulIcrcs. Os filIos dc duas irnas, ou dc
una irna c dc un irnao, nao iinIan cnirc si
ncnIun lao, c nao cricncian ncsna rcligiao
doncsiica ncn ncsna fanlia.
Esscs rincios rcgulavan a ordcn dc
succssao. Sc un Ioncn, icndo crdido filIo c
filIa, nao dciava scnao ncios, os filIos dc scu
filIo Icrdavan, os dc sua filIa nao. Na falia dc
dcsccndcnics, iinIa or Icrdciro o irnao, c nao a
115
irna; os filIos do irnao, c nao os da irna. En
falia dc irnaos c dc solrinIos, cra ncccssario
rcnoniar scric dos asccndcnics do dcfunio,
scnrc na linIa nasculina, aic quc sc
cnconirassc un rano quc sc Iouvcssc dcsiacado
da fanlia or un varao; dcois, iornava-sc a
dcsccr or cssc rano dc varao a varao, aic quc sc
cnconirassc un Ioncn vivo. csic cra o Icrdciro.
Essas rcgras csiavan igualncnic cn vigor
cnirc os Iindus, cnirc os grcgos, cnirc os
ronanos. Na ndia, a Icrana cricncc ao
sundu nais roino; cn falia dc un sundu,
ao sununoducu(1}. Ora, vinos quc o
arcnicsco quc crinian cssas duas alavras
cra arcnicsco rcligioso ou arcnicsco nasculino,
c corrcsondia agnaao ronana.
Eis agora a lci dc Aicnas. Sc un Ioncn
norrc scn filIos, o Icrdciro c o irnao do dcfunio,
conianio quc scja irnao consangunco; cn falia
dcsic, o filIo do irnao, oquc u succssuo ussu
scnc uos uuocs c uos dcsccndcntcs dc
uuocs(2}." Ciiava-sc ainda cssa vclIa lci nos
icnos dc Dcnosicncs, cnlora ja csiivcssc
nodificada, c ja sc concassc a adniiir or cssa
coca o arcnicsco clo lado das nulIcrcs.
As Dozc Taluas csialclccian igualncnic
quc, sc un Ioncn norrcssc scn Icrdciro
rorio, a succssao cricncia ao agnado nais
116
roino. Ora, vinos quc janais sc cra agnado
clas nulIcrcs. O aniigo dirciio ronano
csccificava ainda quc o solrinIo Icrdava do
utuus isio c, do irnao dc scu ai, c nao Icrdava
do uuuncuus isio c, do irnao dc sua nac(3}. Sc
nos rcoriarnos ao quadro quc iraanos da
fanlia dos Ciics, noiarcnos quc, cono Ciiao
Eniliano norrcu scn dciar filIos, sua Icrana
nao dcvia assar ncn a Cornclia, sua iia, ncn a
Caio Craco, quc, dc acordo con nossas idcias
nodcrnas, scria scu rino-irnao, nas a Ciiao
Asiaiico, quc cra, dc acordo con o dirciio dos
aniigos, scu arcnic nais roino.
Nos icnos dc Jusiiniano, o lcgislador nao
conrccndia nais cssas vclIas lcis; clas lIc
arccian inquas, c clc acusava dc rigor cccssivo
o dirciio das Dozc Taluas quc conccdia scnrc
rcfcrcncia osicridadc nasculina, c cclua da
Icrana aquclcs quc nao csiavan ligados ao
dcfunio scnao clas nulIcrcs(4}." Dirciio
inquo, sc assin o quiscrnos, orquc nao ionava
cn considcraao a naiurcza, nas dirciio
singularncnic logico, orquc, ariindo do
rincio dc quc a Icrana csiava ligada ao culio,
afasiava da Icrana aquclcs quc a rcligiao nao
auiorizava a coniinuar o culio.
4. Ectos du cnuncuuo c du udouo
117
Vinos rcccdcnicncnic quc a cnanciaao c
a adoao roduzian no Ioncn nudana dc
culio. A rincira dcsligava-o do culio aicrno, a
scgunda iniciava-o na rcligiao dc ouira fanlia.
Ainda aqui o dirciio aniigo confornava-sc s
rcgras rcligiosas. O filIo quc Iavia sido ccludo
do culio aicrno cla cnanciaao, cra ccludo
ianlcn da Icrana(1}. Pclo conirario, o
csiranIo, quc Iavia sido associado ao culio dc
una fanlia cla adoao, c sc iornava filIo da
ncsna, coniinuava scu culio c Icrdava-lIc os
lcns. En un c ouiro caso o aniigo dirciio dava
nais inoriancia aos laos rcligiosos quc aos
laos dc nascincnio.
Cono cra conirario rcligiao quc un ncsno
Ioncn iivcssc dois culios doncsiicos, clc nao
odia igualncnic Icrdar dc duas fanlias.
Tanlcn o filIo adoiivo, quc Icrdava da fanlia
adoianic, nao Icrdava da fanlia naiural. O
dirciio aicnicnsc cra nuiio clciio a cssc
rcsciio. Os discursos dos oradorcs aiicos
nosiran-nos nuiias vczcs Ioncns adoiados or
una fanlia, c quc dcscjan Icrdar daquclas ondc
nasccran. Mas a lci nao o crniiia. O Ioncn
adoiado nao odc Icrdar dc sua roria fanlia
scnao voliando ara cla; c nao odc voliar a cla
scnao rcnunciando fanlia adoiiva, c nao odc
sair dcsia scnao sol duas condics. una, quc
alandonc o airinnio dcssa fanlia; ouira, quc
o culio doncsiico, ara cuja coniinuaao fora
118
adoiado, nao sc ciinga or scu alandono; c ara
isso clc dcvc dciar ncssa fanlia un filIo quc o
sulsiiiua(2}. Essc filIo cuidara do culio c ionara
ossc dos lcns; o ai cniao odcra voliar
fanlia original c Icrdar. Mas cssc ai c cssc filIo
nao odcn nais Icrdar un do ouiro; clcs nao
cricnccn ncsna fanlia, ncn sao arcnics.
Por a sc vc qual cra o cnsancnio do vclIo
lcgislador quando csialclccia cssas rcgras
ninuciosas. Elc nao julgava ossvcl quc duas
Icranas sc rcunisscn sol o ncsno icio, orquc
dois culios doncsiicos nao odian scr scrvidos
cla ncsna nao.
5. O tcstuncnto, u nco, nuo cu conIccdo
O dirciio dc icsiar, isio c, dc disor dos
rorios lcns dcois da noric, ara dcia-los a
ouiros quc nao o Icrdciro naiural, csiava cn
oosiao con as crcnas rcligiosas, quc cran o
fundancnio do dirciio dc roricdadc c do dirciio
dc succssao. Sc a roricdadc csiava ligada ao
culio, c o culio cra Icrcdiiario, odia-sc cnsar
cn icsiancnio? Alcn do nais, a roricdadc nao
cricncia ao indivduo, nas fanlia, orquc o
Ioncn nao a adquiriu or dirciio dc iralalIo,
nas clo culio doncsiico. Ligada fanlia, cla sc
iransniiia do norio ao vivo, nao dc acordo con a
voniadc ou cscolIa do norio, nas cn viriudc dc
119
rcgras sucriorcs quc a rcligiao Iavia
csialclccido.
O aniigo dirciio Iindu nao conIccia o
icsiancnio. O dirciio aicnicnsc, aic Solon,
roilia-o dc nancira alsoluia(1}, c o rorio
Solon nao o crniiiu scnao aos quc nao iinIan
filIos(2}. O icsiancnio foi or nuiio icno
roilido ou ignorado cn Esaria, c nao foi
auiorizado scnao dcois da gucrra do
Pclooncso(3}. Conscrva-sc ainda a lcnlrana dc
un icno cn quc cra roilido ianlcn cn
Corinio c cn Tclas(4}. ccrio quc a faculdadc dc
lcgar arliirariancnic os rorios lcns nao foi
rcconIccida a rincio cono dirciio naiural; o
rincio consianic cn iodas as cocas aniigas
foi o dc quc a roricdadc dcvia crnancccr na
fanlia qual a rcligiao a Iavia ligado.
Plaiao, cn scu Traiado das Lcis, quc cn
grandc aric nada nais c quc un concniario
solrc as lcis aicnicnscs, clica con nuiia
clarcza o cnsancnio dos aniigos lcgisladorcs.
Elc suc quc un Ioncn, cn scu lciio dc noric,
rcclana a faculdadc dc fazcr icsiancnio, c
cclana. dcuscs! nao c crucldadc quc cu nao
ossa disor dc ncus lcns cono cnicndo, c cn
favor dc qucn qucro, dciando nais a csic,
ncnos quclc, dc acordo con o afcio quc nc
dcnonsiraran?" Mas o lcgislador rcsondc a
cssc Ioncn. Tu, quc nao odcs roncicr a ii
120
ncsno nais un dia; iu, quc nao csias aqui
scnao dc assagcn, odcs qucrcr dccidir iais
ncgocios? Nao cs scnIor ncn dc icus lcns, ncn
dc ii ncsno; iu, c icus lcns, cricnccs iua
fanlia, isio c, a icus anicassados c iua
osicridadc(5}."
O aniigo dirciio ronano c ara nos nuiio
olscuro, cono ja o cra ara Cccro. O quc
conIcccnos nao vai alcn das Dozc Taluas, quc
nao sao ccriancnic o dirciio riniiivo dc Fona,
dos quais, alias, nao nos rcsian scnao alguns
fragncnios. Essc codigo auioriza o icsiancnio; c
ainda o fragncnio quc diz rcsciio a cssc assunio
c nuiio curio, c, cvidcnicncnic, inconlcio, ara
quc nos ossanos orgulIar dc conIcccr as
vcrdadciras disosics do lcgislador ncssa
naicria. conccdcndo a faculdadc dc icsiar, nao
salcnos quais rcscrvas ou condics odcria
colocar(6}. Anics das Dozc Taluas nao ossunos
ncnIun icio dc lci quc rola ou crniia o
icsiancnio. Mas a lngua conscrvava a lcnlrana
dc un icno cn quc cra dcsconIccido, orquc
cIanava o filIo dc Icdco scu c ncccssuo. Esia
fornula, quc Caio c Jusiiniano usavan ainda,
nas quc nao csiava nais dc acordo con a
lcgislaao dc scu icno, vinIa scn duvida
alguna dc coca longnqua, na qual o filIo nao
odia ncn scr Icrdciro, ncn rccusar a Icrana.
O ai nao iinIa, orianio, livrc disosiao ara
lcgar sua foriuna. O icsiancnio nao cra
121
dcsconIccido or conlcio, nas cra nuiio difcil.
Fazian-sc ncccssarias nuiias fornalidadcs. Para
concar, o scgrcdo dcvia scr rcvclado clo
icsiador cn vida; o Ioncn quc dcscrdava a
fanlia, c violava a lci quc a rcligiao Iavia
csialclccido, dcvia fazc-lo ullicancnic, c
assunir solrc si, ainda cn vida, iodo o odio quc
dcscriava cssc aio. E isso nao c iudo; cra
ncccssario ainda quc a voniadc do icsiador
rccclcssc arovaao da auioridadc solcrana, isio
c, do ovo rcunido or curias, sol a rcsidcncia
dc un onificc(7}. Nao vanos cnsar quc isso
fossc ncra fornalidadc, solrciudo nos rinciros
scculos. Esscs concios or curias cran a
rcuniao nais solcnc da cidadc ronana, c scria
ucril afirnar quc sc convocava un ovo, sol a
rcsidcncia do cIcfc rcligioso, acnas ara
assisiir cono sinlcs icsicnunIa lciiura dc un
icsiancnio. Podc-sc crcr quc o ovo voiava, c
isso, sc rcflciirnos lcn, cra aic ncccssario; con
cfciio, Iavia una lci gcral quc rcgulava a ordcn
da succssao dc nancira rigorosa; ara quc cssa
ordcn fossc nodificada cn un caso ariicular,
fazia-sc ncccssaria nova lci. Essa lci dc cccao
cra o icsiancnio. A faculdadc dc icsiar nao cra,
orianio, lcnancnic rcconIccida ao Ioncn, c
nao o odia scr cnquanio a socicdadc
coniinuassc sol o incrio da vclIa rcligiao. Nas
crcnas dcssas idadcs aniigas, o Ioncn vivo nao
cra scnao o rcrcscnianic, or alguns anos, dc
122
un scr consianic c inorial, quc cra a fanlia. O
culio c a roricdadc csiavan acnas
dcosiiados cn suas naos; scu dirciio ccssava
con a vida.
6. Antgu ndusuo do utnono
Scria ncccssario avanarnos ara alcn dos
icnos dc quc a Iisioria nos conscrvou a
lcnlrana, ara os scculos longnquos duranic
os quais csialclcccran-sc as insiiiuics
doncsiicas, c sc rcararan as insiiiuics
sociais. Dcssa coca nao nos rcsia, c nao odcria
rcsiar, ncnIun nonuncnio cscriio. Mas as lcis
quc cniao rcgian os Ioncns dciaran alguns
vcsigios no dirciio das cocas scguinics.
Ncsscs icnos longnquos, disiinguinos una
insiiiuiao quc dcvc icr rcinado or nuiio icno,
c quc ccrccu considcravcl influcncia solrc a
consiiiuiao fuiura das socicdadcs; c scn a qual
cssa insiiiuiao nao sc odcria clicar. a
indivisao do airinnio, con una csccic dc
dirciio dc rinogcniiura.
A vclIa rcligiao csialclccia difcrcnas cnirc o
filIo nais vclIo c o nais novo. O nais vclIo
dizian os aniigos arias foi gcrado ara o
cunrincnio do dcvcr ara con os
anicassados; os ouiros nasccran or anor."
En viriudc dcssa sucrioridadc original, o nais
vclIo iinIa o rivilcgio, dcois da noric do ai,
123
dc rcsidir a iodas as ccrinnias do culio
doncsiico; ofcrccia o lanqucic funclrc, c quc
ronunciava as fornulas das oracs orquc o
dirciio dc ronunciar as oracs cricncc ao filIo
quc vcio ao nundo or rinciro." O nais
vclIo, orianio, cra o Icrdciro dos Iinos, o
coniinuador do culio, o cIcfc rcligioso da fanlia.
Dcssa crcna originou-sc una rcgra dc dirciio.
soncnic o nais vclIo odia Icrdar. Assin o
afirnava un vclIo icio, quc o uliino rcdaior das
Lcis dc Manu inscriu ainda cn scu codigo. O
nais vclIo iona ossc dc iodo o airinnio, c os
ouiros irnaos vivcn sol sua auioridadc, cono
vivian sol a auioridadc aicrna. O filIo nais
vclIo c quc solvc a dvida dos vivos ara con os
anicassados, c orianio dcvc Icrdar iudo(1}."
O dirciio grcgo originou-sc das ncsnas
crcnas rcligiosas quc o dirciio Iindu; nao nos
dcvcnos orianio adnirar ao cnconirar nclc
ianlcn, cn sua origcn, o dirciio dc
rinogcniiura. En Esaria, as diviscs da
roricdadc a rincio csialclccidas cran
indivisvcis, c o irnao nais novo nao iinIa aric
alguna. O ncsno aconiccia cn nuiias das
aniigas lcgislacs quc Arisioiclcs Iavia
csiudado; con cfciio, clc nos diz quc a lci dc
Tclas rcscrcvia dc nancira alsoluia quc o
nuncro dos loics dc icrra crnancccssc
inalicrado, o quc cclua ccriancnic a ariilIa
cnirc irnaos. Una aniiga lci dc Corinio cigia
124
ianlcn quc o nuncro dc fanlias crnancccssc
invariavcl, o quc so sc odia conscguir sc o dirciio
dc rinogcniiura incdissc as fanlias dc sc
dcsncnlrarcn cn cada gcraao(2}.
Nao vanos cscrar quc cnirc os aicnicnscs
cssa vclIa insiiiuiao ainda csiivcssc cn vigor
nos icnos dc Dcnosicncs; nas sulsisiia ainda
ncssa coca o quc sc cIanava dc rivilcgio da
rinogcniiura(3}. Consisiia, arccc, cn conscrvar
o rinogcniio ara si, alcn da ariilIa usual, a
casa aicrna, vaniagcn naicrialncnic
considcravcl, orquc csia inclua o aniigo lar da
fanlia. Enquanio o irnao nais novo, nos icnos
dc Dcnosicncs, dcvia accndcr un novo lar, o
nais vclIo, na vcrdadc, o unico Icrdciro,
coniinuava na ossc do lar aicrno c do iunulo
dos anicassados; assin, clc cra o unico a
guardar o nonc da fanlia(4}. Eran os vcsigios
dc icnos cn quc Iavia un so airinnio.
Podc-sc noiar, coniudo, quc a iniquidadc do
dirciio dc rinogcniiura, alcn dc nao fcrir os
csriios solrc os quais a rcligiao incrava, cra
coniralalanado or nuiios cosiuncs dos
aniigos. s vczcs o irnao nais novo cra adoiado
or ouira fanlia, da qual iornava-sc Icrdciro;
ouiras vczcs casava-sc con una filIa unica;
ouiras, ainda, rccclia a orao dc icrra quc cra
airinnio dc aniiga fanlia. Na falia dc iodos
125
csscs rccursos, os irnaos nais novos cran
nandados ara as colnias.
Quanio a Fona, nao cnconiranos ncnIuna
lci quc sc rcfira ao dirciio dc rinogcniiura. Mas
ncn or isso dcvcnos concluir quc nao fossc
conIccido na Iialia. Podc Iavcr dcsaarccido,
juniancnic con sua lcnlrana. O quc nos
crniic acrcdiiar quc alcn dos icnos quc
conIcccnos icnIa csiado cn vigor, c quc a
cisicncia da gcns ronana c salina nao sc
odcria clicar scn clc. Cono una fanlia
odcria cIcgar a coniar con varios nilIarcs dc
cssoas livrcs, cono a fanlia Claudia, ou varias
ccnicnas dc conlaicnics, iodos aircios, cono a
fanlia Falia, sc o dirciio dc rinogcniiura nao
Iouvcssc conscrvado a unidadc duranic una
longa scric dc gcracs, c nao a Iouvcssc
auncniado duranic scculos, incdindo-a dc sc
csfacclar? Essc vclIo dirciio dc rinogcniiura sc
rova or suas conscqucncias, c, or assin dizcr,
or suas olras.
Por ouiro lado, c ncccssario cnicndcr quc o
dirciio dc rinogcniiura nao cra a csoliaao dos
irnaos nais novos cn rovciio do nais vclIo. O
codigo dc Manu csclarccc-lIc o scniido quando
ordcna quc o nais vclIo icnIa ara con os
irnaos ncnorcs o afcio dc un ai or scus filIos,
c quc csics, or sua vcz, o rcsciicn cono ai."
Scgundo o cnsancnio dcsscs icnos aniigos,
126
o dirciio dc rinogcniiura inlicava scnrc a
vida cn conun. No fundo nao cra nada nais quc
o gozo dc lcns conuns ara iodos os irnaos, sol
a auioridadc do nais vclIo. Fcrcscniava ianio a
indivisao do airinnio quanio a indivisao da
fanlia. ncssc scniido quc odcnos crcr quc
csicvc cn vigor no nais aniigo dirciio dc Fona,
ou, clo ncnos, nos cosiuncs, iornando-sc a
origcn da gcns ronana(5}.
CAPTULO VIII
A AUTOFIDADE NA FAMLIA
1. Princpio e natureza do poder paterno entre os antigos
A fanlia nao rccclcu suas lcis da cidadc. Sc
a cidadc Iouvcssc csialclccido o dirciio rivado,
c rovavcl quc icria fciio iudo difcrcnic do quc
vinos aic agora. Tcria rcgulancniado, dc acordo
con ouiros rincios, o dirciio dc roricdadc c
o dirciio dc succssao, orquc nao iinIa inicrcssc
cn quc a icrra fossc inalicnavcl c o airinnio
indivisvcl. A lci quc crniic quc o ai vcnda ou
iirc a vida ao filIo, lci quc cnconiranos ianio na
Crccia cono cn Fona, nao foi inaginada cla
cidadc. A cidadc icria anics diio ao ai. A vida dc
iua nulIcr c dc icu filIo nao ic cricncc nais
quc sua lilcrdadc; cu as roicgcrci, ncsno
conira ii. Elcs nao scrao julgados or ii, quc
Iavcras dc naia-los caso falIcn; cu scrci scu
juiz." Sc a cidadc nao fala dcssc nodo,
127
aarcnicncnic, c orquc nao odc fazc-lo. O
dirciio rivado cisiiu anics dcla. Quando
concou a cscrcvcr suas lcis, cnconirou cssc
dirciio ja csialclccido, vivo, cnraizado nos
cosiuncs, forialccido cla adcsao univcrsal. Ela o
acciiou, nao odcndo agir dc ouira nancira, c
nao ousando nodifica-lo, scnao con o corrcr do
icno. O aniigo dirciio nao c olra dc un
lcgislador; clo conirario, foi inosio ao
lcgislador. Nasccu na fanlia. Surgiu
csoniancancnic, c ja fornado, dos aniigos
rincios quc a consiiiuan. a dccorrcncia
naiural dc crcnas rcligiosas, univcrsalncnic
adniiidas na idadc riniiiva dcsscs ovos, c quc
ccrcian incrio solrc as inicligcncias c as
voniadcs.
Una fanlia conc-sc dc un ai, dc una
nac, dc filIos c dc cscravos. Essc gruo, or
cqucno quc scja, dcvc icr una discilina. A
qucn, orianio, cricnccra cssa auioridadc
riniiiva? Ao ai? Nao. En casa Ia algo quc csia
acina do rorio ai. c a rcligiao doncsiica, c
cssc dcus quc os grcgos cIanan dc lar-cIcfc,
cstu dcsonu, c quc os laiinos dcnoninan u
unuc utc(1}. Ncssa divindadc inicrior, ou, o
quc da no ncsno, na crcna quc csia na alna
Iunana, rcsidc a auioridadc ncnos discuivcl.
cla quc vai fiar os graus na fanlia.
128
O ai c o rinciro junio ao lar. clc o alunia c
conscrva; c scu onificc. En iodos os aios
rcligiosos, clc ccrcc a nais alia funao; dcgola a
viina; sua loca ronuncia a fornula dc oraao,
quc dcvc airair ara si c ara os scus a roicao
dos dcuscs. A fanlia c o culio sc crciuan or
scu inicrncdio; rcrcscnia, sozinIo, ioda a scric
dos dcsccndcnics. Solrc clc rcousa o culio
doncsiico; quasc odc dizcr cono o Iindu. Eu
sou o dcus." Quando a noric cIcgar, scra un
scr divino, quc os dcsccndcnics invocarao.
A rcligiao nao coloca a nulIcr cn osiao iao
clcvada. vcrdadc quc cla iona aric cn iodos
os aios rcligiosos, nas cla nao c a scnIora do lar.
Sua rcligiao nao lIc vcn do nascincnio; ncla foi
iniciada soncnic or ocasiao do casancnio; cla
arcndcu do narido a rccc quc ronuncia. Nao
rcrcscnia os anicassados, orquc nao
dcsccndc dclcs. Nao sc iornara un dclcs, orquc,
sculiada, nao rccclcra ncnIun culio csccial.
Na noric, cono na vida, cla nao c considcrada
nais quc un ncnlro do csoso.
O dirciio grcgo, o dirciio ronano, o dirciio
Iindu, quc sc originan dcssas crcnas rcligiosas,
iodos concordan cn considcrar a nulIcr cono
ncnor. Janais odc icr scu rorio lar, janais
scra cIcfc dc un culio. En Fona rccclc o iiulo
dc nutc unus, nas crdc-o or noric do
narido(2}. Nao icndo nunca un lar quc lIc
129
cricna, nada ossui quc lIc dc auioridadc na
casa. Janais da ordcns, janais c livrc, ou
scnIora dc si ncsna, su us. Scnrc csia ao
lado do lar dc ouiro, rcciindo a oraao dc ouiro;
ara iodos os aios da vida rcligiosa c-lIc
ncccssario un cIcfc, c ara iodos os aios da vida
civil un iuior.
A lci dc Manu diz. A nulIcr, duranic a
infancia, dccndc do ai; duranic a juvcniudc, do
narido; or noric do narido, dccndc dos filIos;
sc nao icn filIos, dccndc dos arcnics roinos
do narido, orquc una nulIcr janais sc dcvc
govcrnar sua voniadc(3}." As lcis grcgas c
ronanas dizcn o ncsno. FilIa, c sulnciida ao
ai; norio o ai, fica sulnissa aos irnaos c aos
agnados(4}; casada, fica sol a iuicla do narido;
norio o narido, nao volia ara a roria fanlia,
orquc rcnunciou ara scnrc a cla con o
casancnio sagrado(5}; a viuva coniinua sulnissa
iuicla dos agnados do narido, isio c, a scus
rorios filIos, sc os icn(6}, ou, caso conirario,
dos arcnics nais roinos(7}. O narido icn ial
auioridadc solrc cla, quc odc, anics dc norrcr,
dcsignar-lIc un iuior, ou ncsno cscolIcr-lIc
novo narido(8}.
Para assinalar o odcr do narido solrc a
nulIcr, os ronanos iinIan una crcssao nui
aniiga, quc scus jurisconsulios nos conscrvaran;
c a alavra nunus. Nao c facil dcscolrir-lIc o
130
scniido riniiivo. Os concniadorcs icn-na cono
crcssao da fora naicrial, cono sc a nulIcr
csiivcssc colocada sol a nao lruial do narido.
lcn rovavcl quc csicjan cnganados. O odcr do
narido solrc a nulIcr nao rcsuliava
alsoluiancnic da naior fora do rinciro.
Dcrivava, cono iodo dirciio rivado, das crcnas
rcligiosas, quc colocan o Ioncn acina da
nulIcr. O quc o rova c quc a nulIcr, quc nao
sc Iavia casado dc acordo con os riios sagrados,
c quc, or conscqucncia, nao csiava associada ao
culio, nao csiava sulnciida ao odcr nariial(9}.
O casancnio c quc consiiiua a sulordinaao c,
ao ncsno icno, a dignidadc da nulIcr. Tanio c
vcrdadc, quc nao foi o dirciio do nais foric quc
consiiiuiu a fanlia!
Passcnos criana. Aqui a naiurcza fala or
si ncsna lasianic alio; cla qucr quc a criana
icnIa un roicior, un guia, un ncsirc. A
rcligiao csia dc acordo con a naiurcza; cla afirna
quc o ai scra o cIcfc do culio, c quc o filIo
dcvcra soncnic ajuda-lo cn suas funcs
sagradas. Mas a naiurcza nao cigc cssa
sulordinaao scnao duranic ccrio nuncro dc
anos; a rcligiao cigc nais. A naiurcza da ao filIo
una naioridadc, quc a rcligiao nao lIc conccdc.
Dc acordo con aniigos rincios, o lar c
indivisvcl, c a roricdadc c cono clc; os irnaos
nao sc scaran cla noric do ai; con nuiio
nais razao nao sc odcn scarar dclc duranic a
131
vida. No rigor do dirciio riniiivo, os filIos
coniinuan unidos ao lar aicrno, c, or
conscqucncia, sulnciidos sua auioridadc;
cnquanio clc vivcr, sao considcrados ncnorcs.
Conrccndc-sc quc cssa rcgra nao dc
durar scnao cnquanio a vclIa rcligiao doncsiica
csiava cn lcno vigor. Essa sujciao scn-fin do
filIo ao ai, dcsaarccc c lcn ccdo cn Aicnas.
En Fona, a vclIa rcgra foi cscruulosancnic
conscrvada; o filIo janais dc nanicr un lar
ariicular duranic a vida do ai; ncsno casado,
ncsno icndo filIos, ficava sol a iuicla
aicrna(10}.
Alcn disso, con o odcr aicrnal dava-sc o
ncsno quc con o odcr nariial. iinIa or
rincio c or condiao o culio doncsiico. O filIo
nascido do conculinaio nao csiava colocado sol
a auioridadc do ai. Enirc o ai c clc nao cisiia
conunidadc rcligiosa; nao Iavia, orianio, nada
quc confcrissc a un auioridadc, c quc ordcnassc
a ouiro olcdicncia. A aicrnidadc or si so nao
cra suficicnic ara confcrir dirciios ao ai.
Craas rcligiao doncsiica, a fanlia cra un
cqucno coro organizado, una cqucna
socicdadc, quc iinIa scu cIcfc c scu govcrno.
Nada, cn nossa socicdadc nodcrna, odc dar-
nos idcia dcssc odcr aicrnal. Ncsscs icnos
aniigos, o ai nao c soncnic o Ioncn foric quc
132
roicgc, c quc icn ianlcn odcr ara sc fazcr
olcdcccr. clc c saccrdoic, c o Icrdciro do lar, c
coniinuador dos anicassados, o ironco dos
dcsccndcnics, o dcosiiario dos riios nisicriosos
do culio c das fornulas sccrcias da oraao. Toda
a rcligiao rcsidc nclc.
O rorio nonc or quc c cIanado, utc,
iraz cn si curiosos cnsinancnios. A alavra c a
ncsna cn grcgo, cn laiin c cn sanscriio; dondc
odcnos concluir quc cssa alavra daia dc un
icno cn quc os anicassados dos Iclcnos, dos
iialianos c dos Iindus vivian ainda junios na
sia ccniral. Qual cra scu scniido, c quc idcia
rcrcscniava cniao no csriio dos Ioncns?
Podcnos conIccc-la orquc cla guardou cssc
significado riniiivo nas fornulas da lngua
rcligiosa c nas do vocalulario jurdico. Quando os
aniigos, invocando a Juiicr, cIanavan-no utc
Ionnun Dcounquc, nao qucrian dizcr quc
Juiicr fossc o ai dos dcuscs c dos Ioncns,
orquc janais o considcraran cono ial, c crian,
ao conirario, quc o gcncro Iunano cisiiu anics
dclc. O ncsno iiulo dc utc foi dado a Nciuno,
a Aolo, a Daco, a Vulcano, a Pluiao, quc os
Ioncns ccriancnic nao considcravan cono
ais(11}; assin o iiulo dc nutc alicava-sc a
Diana, a Mincrva, a Vcsia, quc cran
considcradas dcusas virgcns. Do ncsno nodo,
na lngua jurdica o iiulo dc utc, ou utc
unus, odia scr dado a un Ioncn quc nao
133
iivcssc filIos, quc nao fossc casado, c quc nao
csiava ncn ncsno cn idadc dc conirair
casancnio(12}. A idcia dc aicrnidadc, orianio,
nao sc ligava a cssa alavra. A vclIa lngua iinIa
ouira, quc dcsignava roriancnic o ai, c quc,
iao aniiga quanio utc, cnconira-sc, cono cla,
nas lnguas dos grcgos, dos ronanos, dos Iindus
(guntu, gIcnnctc, gcnto}. A alavra utc iinIa
ouiro scniido. Na lngua rcligiosa, alicava-sc a
iodos os dcuscs; na lngua do dirciio, a iodo
Ioncn quc nao dccndcssc dc ouiro, c quc iinIa
auioridadc solrc una fanlia ou solrc un
donnio. utc unus. Os ocias nos nosiran
quc a cnrcgavan a rcsciio dc iodos quanios
qucrian Ionrar. O cscravo c o clicnic davan-no
ao ncsirc. Era sinnino dos vocalulos cx, unux,
Iuscus. ConiinIa cn si, nao a idcia dc
aicrnidadc, nas a dc odcr, dc auioridadc, dc
dignidadc najcsiosa.
Quc ial alavra sc icnIa alicado ao ai dc
fanlia, aic odcr iornar-sc aos oucos scu nonc
nais conun, c ccriancnic faio lcn significaiivo,
c quc arcccra gravc a qucn qucr quc dcscjc
conIcccr as aniigas insiiiuics. A Iisioria dcssa
alavra nos lasiara ara dar idcia do odcr quc o
ai ccrccu or nuiio icno na fanlia, c do
scniincnio dc vcncraao quc sc ligava a clc, cono
a onificc c solcrano.
134
2. Enuncuuo dos dctos quc conunIun o
odc utcno
As lcis grcgas c ronanas rcconIcccran ao ai
cssc odcr iliniiado, do qual a rcligiao o rcvcsiira
a rincio. Os varios c nuncrosos dirciios quc as
lcis lIc confcriran odcn scr caialogados cn ircs
caicgorias, scgundo sc considcra o ai dc fanlia
cono cIcfc rcligioso, cono scnIor da roricdadc
ou cono juiz.
I. O ai c o cIcfc surcno da rcligiao
doncsiica; dirigc iodas as ccrinnias do culio
cono lcn cnicndc, ou anics, cono vira fazcr scu
ai. Ningucn na fanlia lIc conicsia a
surcnacia saccrdoial. A roria cidadc, c scus
onificcs, nada odcn nudar cn scu culio.
Cono saccrdoic do lar, nao rcconIccc ncnIun
sucrior.
A iiulo dc cIcfc rcligioso, clc c o rcsonsavcl
cla crciuidadc do culio, c, or conscqucncia,
cla crciuidadc da fanlia. Tudo o quc sc
rclaciona con cssa crciuidadc, quc c scu
rinciro cuidado c scu rinciro dcvcr, dccndc
acnas dclc. Da dcriva una scric dc dirciios.
Dirciio dc rcconIcccr a criana no aio do
nascincnio, ou dc rcjciia-la. Essc dirciio c
airiludo ao ai ianio clas lcis grcgas(1}, quanio
clas lcis ronanas. Por nais larlaro quc scja,
nao csia cn coniradiao con os rincios
135
lasicos da fanlia. A filiaao, ncsno
inconicsiada, nao lasia ara ingrcssar no crculo
da fanlia; c ncccssario o conscniincnio do cIcfc,
c a iniciaao ao culio. Enquanio a criana nao for
associada rcligiao doncsiica, nada rcrcscnia
ara o ai.
Dirciio dc rcudiar a nulIcr, qucr cn caso
dc csicrilidadc, orquc a fanlia nao sc dcvc
ciinguir; qucr cn caso dc adulicrio, orquc a
fanlia c a dcsccndcncia dcvcn ficar iscnias dc
ioda c qualqucr alicraao.
Dirciio dc casar a filIa, isio c, dc ccdcr a
ouiro o odcr quc icn solrc cla. Dirciio dc casar
o filIo. o casancnio do filIo inicrcssa
crciuaao da fanlia.
Dirciio dc cnanciar, isio c, dc ccluir un
filIo da fanlia c do culio. Dirciio dc adoiar, isio
c, dc iniroduzir un csiranIo junio ao lar
doncsiico.
Dirciio dc dcsignar, ao norrcr, un iuior ara
a nulIcr c os filIos.
ncccssario noiar quc iodos csscs dirciios
cran airiludos soncnic ao ai, con cclusao dc
iodos os ouiros ncnlros da fanlia. A nulIcr
nao iinIa o dirciio dc divorciar, clo ncnos nas
cocas nais aniigas. Mcsno quando viuva, nao
odia ncn cnanciar, ncn adoiar. Janais odia
136
scr iuiora, ncsno dc scus filIos. En caso dc
divorcio, os filIos ficavan con o ai, assin cono
as filIas. Janais iinIa os filIos sol scu odcr.
Para o casancnio da filIa, nao lIc cdian scu
conscniincnio(2}.
II. Vinos acina quc a roricdadc nao Iavia
sido concclida, a rincio, cono un dirciio
individual, nas cono dirciio dc fanlia. A foriuna
cricncia, cono diz fornalncnic Plaiao, c cono
dizcn inliciiancnic iodos os aniigos
lcgisladorcs, aos anicassados c dcsccndcnics.
Essa roricdadc, or sua roria naiurcza, cra
indivisvcl. En cada fanlia nao odia Iavcr nais
dc un roriciario, quc cra a roria fanlia,
ncn nais dc un usufruiuario, quc cra o ai.
Essc rincio clica varias disosics do
dirciio aniigo.
Cono a roricdadc cra indivisvcl, c
rcousava or conlcio solrc a calca do ai.
ncn a nulIcr, ncn o filIo iinIan nada dc
rorio. O rcginc doial cra cniao dcsconIccido, c
icria sido inraiicavcl. O doic da nulIcr
cricncia scn rcscrva ao narido, quc ccrcia
solrc os lcns doiais nao soncnic dirciios dc
adninisirador, nas dc roriciario. Tudo o quc a
nulIcr odia adquirir duranic o casancnio caa
nas naos do narido. Mcsno iornando-sc viuva,
nao rcadquiria dirciios solrc scu rorio doic(3}.
137
O filIo csiava nas ncsnas condics quc a
nulIcr. nao ossua coisa alguna. NcnIuna
doaao fciia or clc cra valida, cla ncsna razao
quc nada ossua dc rorio. Nao odia adquirir
coisa alguna; os fruios dc scu iralalIo, os lucros
dc scu concrcio cran dcvidos ao ai. Sc un
icsiancnio cra fciio cn scu favor or algun
csiranIo, o ai, c nao clc, rccclia o lcgado. Por a
sc clica o icio do dirciio ronano quc rolc
qualqucr coniraio dc vcnda cnirc ai c filIo. Sc o
ai vcndcssc algo ao filIo, vcndia ara si ncsno,
orquc o filIo so odia adquirir or inicrncdio do
ai(4}.
Vcnos no dirciio ronano, c o cnconiranos
nas lcis dc Aicnas, quc o ai odia vcndcr o
filIo(5}. quc o ai odia disor dc ioda a
roricdadc quc csiava na fanlia, c o rorio
filIo odia scr considcrado cono sinlcs
roricdadc do ai, ois scus lraos c scu
iralalIo cran fonic dc rcnda. O ai, orianio,
odia, dc acordo con sua voniadc, guardar ara
si ncsno cssc insiruncnio dc iralalIo, ou ccdc-
lo a ouiro. Ccdc-lo cra o quc sc cIanava vcndcr o
filIo. Os icios quc ossunos do dirciio ronano
nao nos csclarcccn dcvidancnic solrc a
naiurcza dcssc coniraio dc vcnda, c solrc as
rcscrvas quc nclc odian csiar coniidas. Parccc
ccrio quc o filIo assin vcndido nao sc iornava
or conlcio cscravo do conrador. O ai odia
csiiular no coniraio quc o filIo lIc scria
138
rcvcndido. Cuardava, orianio, scu odcr solrc
clc, c, dcois dc rccclc-lo dc volia, odia iornar a
vcndc-lo(6}. A lci das Dozc Taluas auiorizou cssa
ocraao aic ircs vczcs, dcclarando, orcn, quc
dcois dcssa irlicc vcnda o filIo scria cnfin
lilcrio do odcr aicrnal(7}. Por a sc odc julgar
cono, no dirciio aniigo, a auioridadc do ai cra
alsoluia(8}.
III. Pluiarco nos inforna quc cn Fona as
nulIcrcs nao odian conarcccr cranic a
jusiia, ncsno cono icsicnunIas(9}. Lcnos no
jurisconsulio Caio. ncccssario quc sc saila
quc nao sc odc ccdcr, nada cn jusiia s
cssoas quc csiao sol odcr dc ouiras, isio c,
nulIcr, ao filIo, ao cscravo. Porquc, dcsdc quc
cssas cssoas nada odian ossuir dc rorio,
concluiu-sc con razao quc igualncnic nada
odian rcivindicar cn jusiia. Sc vosso filIo,
sulnciido a vosso odcr, concicu un crinc, a
aao cn jusiia c novida conira vos. O crinc
conciido or un filIo conira o ai nao da lugar a
ncnIuna aao cn jusiia(10}." Dc iudo isso
rcsulia clarancnic quc nulIcr c filIo nao odian
scr ncn dcnandisias, ncn dcfcnsorcs, ncn
acusadorcs, ncn acusados, ncn icsicnunIas.
Dc ioda a fanlia, acnas o ai odia arcscniar-
sc dianic do irilunal da cidadc; a jusiia ullica
nao cisiia scnao ara clc. Dcssc nodo, o ai
ficava rcsonsavcl clos dcliios conciidos clos
scus.
139
Sc a jusiia, ara o filIo c a nulIcr, nao
csiava na cidadc, c orquc cla csiava no lar. Scu
juiz cra o cIcfc da fanlia, scniado cono quc
nun irilunal, cn viriudc dc sua auioridadc
conjugal ou aicrna, cn nonc da fanlia c sol os
olIos das divindadcs doncsiicas(11}.
Tiio Lvio conia quc o scnado, dcscjando
ciirar dc Fona as lacanais, dccrciou a cna dc
noric conira iodos os quc dclas ariiciasscn. O
dccrcio foi facilncnic cccuiado no quc rcsciia
aos cidadaos. Mas a rcsciio das nulIcrcs, quc
nao cran as ncnos culadas, surgiu gravc
dificuldadc. as nulIcrcs nao cran condcnavcis
clo csiado; soncnic a fanlia iinIa o dirciio dc
julga-las. O scnado rcsciiou cssc vclIo rincio,
c dciou aos naridos c aos ais o cncargo dc
ronunciar conira as nulIcrcs a scnicna dc
noric(12}.
Essc dirciio dc jusiia, quc o cIcfc dc fanlia
ccrcia na casa, cra conlcio c scn aclaao.
Podia condcnar noric, cono fazia o nagisirado
na cidadc; ncnIuna auioridadc iinIa dirciio dc
nodificar sua scnicna. O narido diz
Caiao, o Aniigo c juiz da nulIcr; scu odcr
nao icn liniics; odc o quc qucr. Sc cla concicu
alguna falia, clc a casiiga; sc lclcu vinIo, clc a
condcna; sc icvc rclacs con ouiro Ioncn, clc a
naia." O dirciio cra o ncsno a rcsciio dos
filIos. Valcrio Maino ciia ccrio Ailio, quc naiou
140
a filIa culada dc inudiccia, c iodo nundo
conIccc aquclc ai quc naiou o filIo, cunlicc
dc Caiilina(13}.
Faios dcssa naiurcza sao nuncrosos na
Iisioria ronana. Scria fornar-sc idcia falsa
cnsar quc o ai iinIa o dirciio alsoluio dc
naiar nulIcr c filIos. Elc cra o juiz. Sc
condcnava noric, fazia-o acnas cn viriudc dc
scu dirciio dc jusiia. Cono o ai dc fanlia
sulnciia-sc acnas ao julgancnio da cidadc, a
nulIcr c o filIo nao odian cnconirar ouiro juiz
alcn dclc. No scio da fanlia clc cra o unico
nagisirado.
ncccssario, alcn do nais, noiar quc a
auioridadc aicrna nao cra un odcr arliirario,
cono o scria aquclc quc dcrivava do dirciio do
nais foric. Ela iinIa scu rincio nas crcnas
quc csiavan no fundo das alnas, c cnconirava
scus liniics ncssas ncsnas crcnas. Por
ccnlo, o ai iinIa dirciio dc ccluir o filIo da
fanlia, nas salia quc, sc o fizcssc, a fanlia
corrcria o risco dc sc ciinguir, c os nancs dc
scus anicassados cairian no cicrno
csquccincnio. TinIa o dirciio dc adoiar
csiranIos, nas a rcligiao roilia-lIc fazc-lo, sc
iivcssc filIos. Era roriciario unico dos lcns,
nas nao iinIa, clo ncnos na origcn, o dirciio dc
alicna-los. Podia rcudiar a nulIcr, nas ara
fazc-lo cra ncccssario quc ousassc quclrar o lao
141
rcligioso quc o casancnio Iavia csialclccido.
Assin, a rcligiao inunIa ao ai ianio olrigacs
cono dirciios.
Foi assin or nuiio icno, a fanlia aniiga.
As crcnas quc rcinavan nos csriios lasiaran,
scn quc Iouvcssc ncccssidadc do dirciio da fora
ou da auioridadc dc un odcr social, ara
consiiiu-la rcgularncnic, ara dar-lIc discilina,
govcrno, jusiia, c ara fiar cn iodos csscs
dcialIcs o dirciio rivado.
CAPTULO IX
A ANTICA MOFAL DA FAMLIA
A Iisioria nao csiuda soncnic os faios
naicriais c as insiiiuics; scu vcrdadciro oljcio
dc csiudo c a alna Iunana; cla dcvc asirar a
conIcccr o quc cssa alna acrcdiiou, cnsou,
scniiu nas difcrcnics idadcs da vida do gcncro
Iunano.
No incio dcsic livro nosiranos aniigas
crcnas quc o Ioncn concclcu solrc scu dcsiino
dcois da noric. Disscnos dcois cono cssas
crcnas dcran origcn s insiiiuics doncsiicas
c ao dirciio rivado. Fcsia rocurar qual cra a
aao dcssas crcnas solrc a noral nas
socicdadcs riniiivas. Scn rcicndcr quc cssa
vclIa rcligiao icnIa criado os scniincnios norais
no coraao do Ioncn, odc-sc clo ncnos crcr
142
quc sc icnIa unido a clcs ara forialccc-los, ara
dar-lIcs naior auioridadc, ara asscgurar scu
incrio c scu dirciio dc conando solrc a conduia
do Ioncn, c s vczcs ianlcn ara falsca-los.
A rcligiao dcsscs rinciros icnos cra
cclusivancnic doncsiica; o ncsno aconiccia
con a noral. A rcligiao nao dizia ao Ioncn,
nosirando-lIc ouiro Ioncn. Eis ali icu irnao.
Ela lIc dizia. Eis ali un csiranIo, quc nao odc
ariiciar dos aios rcligiosos dc icu lar, nao odc
aroinar-sc do iunulo dc iua fanlia; clc icn
ouiros dcuscs, c nao odc unir-sc a ii or una
rccc conun; icus dcuscs rcjciian sua adoraao,
c o cncaran cono ininigo; clc c ianlcn icu
ininigo.
Ncssa rcligiao do lar, o Ioncn janais rcza
divindadc cn favor dos ouiros Ioncns; clc nao a
invoca scnao ara si c ara os scus. Un
rovcrlio grcgo ficou cono lcnlrana c vcsigio
dcssc aniigo isolancnio do Ioncn na oraao.
Nos icnos dc Pluiarco, dizia-sc ainda ao cgosia.
Sacrificas ao lar(1}." Isso significava. Tu ic
afasias dc icus concidadaos; nao icns anigos;
icus scnclIanics nada significavan ara ii; nao
vivcs scnao ara ii c ara os icus. Essc
rovcrlio cra o indcio dc un icno cn quc,
graviiando ioda a rcligiao ao rcdor do lar, o
Iorizonic da noral c do afcio nao cIcgava a
uliraassar os csirciios liniics da fanlia.
143
naiural quc a idcia noral icnIa iido scu
conco c icnIa rogrcdido cono a idcia rcligiosa.
O Dcus das rinciras gcracs, ncssa raa, cra
lcn ncsquinIo; ouco a ouco os Ioncns
iornaran-no naior; assin a noral, a rincio
nuiio rcsiriia c inconlcia, alargou-sc
inscnsivclncnic, aic quc, dc rogrcsso cn
rogrcsso, cIcgou a roclanar o dcvcr do anor
ara con iodos os Ioncns. Scu onio dc ariida
foi a fanlia, c foi sol a aao das crcnas da
rcligiao doncsiica quc os dcvcrcs concaran a
aarcccr aos olIos do Ioncn.
Inagincnos cssa rcligiao do lar c do iunulo
na coca dc scu lcno vigor. O Ioncn vc lcn
crio dc si a divindadc. Ela csia rcscnic, cono a
roria conscicncia, a iodas as suas nninas
acs. Essa criaiura fragil, cnconira-sc sol os
olIos dc una icsicnunIa quc nao a alandona.
Elc nao sc scnic janais so. A scu lado, cn sua
casa, cn scu cano, icn roiciorcs ara
anara-lo nos lalorcs da vida, c juzcs ara
unir suas acs dcliiuosas. Os larcs dizcn
os ronanos sao divindadcs icnvcis,
cncarrcgadas dc casiigar os Ioncns, c dc vclar
solrc iudo o quc sc assa no inicrior das casas."
Os cnaics dizcn clcs ainda sao os
dcuscs quc nos fazcn vivcr; clcs nuircn nosso
coro c dirigcn nossa alna(2}."
144
Era graio aos Ioncns dcssc icno dar ao lar
o cicio dc casio(3}, c acrcdiiava-sc aic quc o lar
ordcnava aos Ioncns a olscrvancia da casiidadc.
NcnIun aio naicrial ou noralncnic inuro
dcvia scr conciido cn sua rcscna.
As rinciras idcias dc falia, dc casiigo, dc
ciaao arcccn icr a a sua origcn. O Ioncn
quc sc scnic culado nao odc nais aroinar-sc
do lar; scu dcus o rcclc. Para qucn qucr quc
Iaja dcrranado sanguc nao Ia nais sacrifcio
ossvcl, ncn lilaao, ncn rccc, ncn lanqucic
funclrc. O dcus c iao scvcro, quc nao adniic
dcsculas; nao disiinguc cnirc noric involuniaria
c crinc rcncdiiado. A nao nancIada dc sanguc
nao odc nais iocar os oljcios sagrados(4}. Para
quc o Ioncn ossa rcionar scu culio, c voliar
ossc dc scu dcus, c ncccssario clo ncnos quc
sc urifiquc or una ccrinnia ciaioria(5}.
Essa rcligiao conIccc a niscricordia; ossui riios
caazcs dc linar as inurczas da alna; or
nais acanIada c grosscira quc scja, cla salc
consolar o Ioncn or suas rorias falias.
Sc cla ignora dc nodo alsoluio os dcvcrcs dc
caridadc, clo ncnos iraa ao Ioncn, con
adniravcl niiidcz, scus dcvcrcs dc fanlia. Torna
o casancnio olrigaiorio; o cclilaio c un crinc
aos olIos dc una rcligiao quc faz da coniinuidadc
da fanlia o rinciro c nais sanio dos dcvcrcs.
Mas a uniao quc rcscrcvc nao odc rcalizar-sc
145
scnao na rcscna das divindadcs doncsiicas; c
a uniao rcligiosa, sagrada, indissoluvcl, do csoso
c da csosa. Nao sc julguc o Ioncn auiorizado a
dciar dc lado os riios, c a fazcr do casancnio un
sinlcs coniraio conscnsual, cono aconicccu no
fin das socicdadcs grcga c ronana. A aniiga
rcligiao lIo rolc, c, sc ousar fazc-lo, cla o
casiiga, orquc o filIo quc vicr a nasccr dcssa
uniao c considcrado lasiardo, isio c, una
criaiura quc nao icn lugar no lar, nao icn o
dirciio dc rcalizar ncnIun aio sagrado, nao odc
orar(6}.
Essa ncsna rcligiao vcla con cuidado solrc
a urcza da fanlia. A scus olIos, a nais gravc
falia quc ossa scr conciida c o adulicrio, orquc
a rincira rcgra do culio c quc o lar sc iransniic
dc ai ara filIo; ora, o adulicro criurla a
ordcn do nascincnio. Ouira rcgra c quc o
iunulo nao cnccrra scnao os ncnlros da
fanlia; ora, o filIo do adulicrio c un csiranIo,
quc scra cnicrrado ncssc iunulo. Todos os
rincios da rcligiao sao violados, o culio c
naculado, o lar sc iorna inuro, cada ofcria ao
iunulo iransforna-sc cn sinlcs aio dc
inicdadc. Ha nais. clo adulicrio a scric dos
dcsccndcnics fica ronida; a fanlia, ncsno scn
quc os Ioncns vivos o sailan, csia ciinia, c nao
Ia nais fclicidadc divina ara os anicassados.
Assin diz o Iindu. O filIo do adulicrio aniquila
146
ncsia vida c na ouira as ofcrias dcdicadas aos
nancs(7}."
Eis or quc as lcis da Crccia c dc Fona dao
ao ai o dirciio dc rcjciiar a criana quc acala dc
nasccr. Eis ianlcn or quc clas sao iao
rigorosas, iao incoravcis ara o adulicrio. En
Aicnas crniic-sc ao narido naiar o culado.
En Fona, o narido julga a nulIcr, c a condcna
noric. Essa rcligiao cra iao scvcra, quc o
Ioncn ncn ncsno iinIa o dirciio dc crdoar
conlciancnic, scndo, no nnino, forado a
rcudiar a nulIcr(8}.
Eis a, ois, as rinciras lcis da noral
doncsiica conIccidas c confirnadas. Eis a, alcn
do scniincnio naiural, una rcligiao incriosa,
quc diz ao Ioncn c nulIcr quc clcs csiao
unidos ara scnrc, c quc dcssa uniao dcrivan
dcvcrcs rigorosos, cujo csquccincnio acarrciaria
as conscqucncias nais gravcs ncsia vida c na
ouira. Da sc dcrivou o caraicr sagrado c scrio da
uniao conjugal cnirc os aniigos, c a urcza quc a
fanlia conscrvou or ianio icno.
Essa noral doncsiica rcscrcvc ainda ouiros
dcvcrcs. Diz csosa quc cla dcvc olcdcccr, c ao
narido quc dcvc nandar. Ensina a anlos a sc
rcsciiarcn nuiuancnic. A nulIcr icn dirciios,
orquc icn scu lugar no lar; c a cncarrcgada dc
conscrva-lo scnrc accso, c, solrciudo, dcvc
147
vclar cla sua urcza; invoca-o, c lIc ofcrccc
sacrifcios(9}. A nulIcr, orianio, ianlcn icn
scu saccrdocio. Scn a rcscna da nulIcr, o
culio doncsiico iorna-sc inconlcio c
insuficicnic. grandc dcsgraa ara un grcgo icr
un lar scn csosa(10}." Enirc os ronanos a
rcscna da nulIcr c iao ncccssaria no sacrifcio,
quc o adrc crdc o saccrdocio ao sc iornar
viuvo(11}.
Podc-sc acrcdiiar quc c a cssa divisao do
saccrdocio doncsiico quc a nac dc fanlia dcvc a
vcncraao quc janais dciou dc ccrca-la nas
socicdadcs grcga c ronana. Dondc rcsulia a
nulIcr osicniar na fanlia o ncsno iiulo quc o
narido; os laiinos dizcn utc unus c nutc
unus; os grcgos. oIodcstcs c oIodcsonu;
os Iindus. gIuut, gIuutn. Da roccdc
ianlcn csia fornula, quc a nulIcr ronunciava
no casancnio ronano. UI tu Cuus, cgo Cuu
fornula quc nos diz quc, sc na casa a nulIcr nao
icn auioridadc igual, clo ncnos icn igual
dignidadc(12}.
Quanio ao filIo, vino-lo sulnisso
auioridadc dc un ai; quc odc vcndc-lo c
condcna-lo noric. Mas cssc filIo icn scu acl
ianlcn no culio; clc dcscncnIa una funao
nas ccrinnias rcligiosas; sua rcscna cn ccrios
dias, c dc ial nodo ncccssaria, quc o ronano quc
nao icn filIos sc vc forado a adoiar un
148
ficiiciancnic ara csscs dias, a fin dc quc os
riios scjan olscrvados(13}. Vcdc agora quc lao
odcroso a rcligiao csialclccc cnirc ai c filIo!
Acrcdiia-sc cn una scgunda vida no iunulo,
vida fcliz c calna, sc os lanqucics funclrcs sao
ofcrccidos rcgularncnic. Assin o ai csia
convcncido dc quc scu dcsiino, dcois dcsia vida
dccndcra do cuidado quc o filIo icra dc scu
iunulo; c o filIo, or sua vcz, csia convcncido dc
quc o ai norio sc iornara un dcus, a qucn
dcvcra invocar.
Podc-sc adivinIar iodo o rcsciio c afcio
rccroco quc cssas crcnas insiravan na
fanlia. Os aniigos davan s viriudcs doncsiicas
o nonc dc icdadc. a olcdicncia do filIo ao ai, o
anor quc dcdicava nac, cran icdadc. ctus
cgu ucntcs; o afcio do ai ao filIo, a icrnura da
nac, cran ainda icdadc. ctus cgu Icos.
Tudo cra divino na fanlia. Scniincnio dc dcvcr,
afciao naiural, idcia rcligiosa, iudo sc confundia
c sc crinia cla ncsna alavra.
Parcccra ialvcz csiranIo coniar o anor do lar
cnirc as viriudcs, c csia cra una das viriudcs dos
aniigos. Essc scniincnio cra rofundo c odcroso
cn suas alnas. Vcdc Anquiscs, quc, visia dc
Troia cn cIanas, nao qucr coniudo alandonar a
vclIa casa. Vcdc Ulisscs, a qucn ofcrcccn iodos
os icsouros, aic a inorialidadc, c nada dcscja,
scnao rcvcr a cIana dc scu lar. Avanccnos aic
149
Cccro; nao c nais un ocia, c un Ioncn dc
Esiado quc fala. Aqui csia ninIa rcligiao, aqui
csia ninIa raa, aqui csiao as cgadas dc ncus
ais; nao sci quc cncanio c csic quc cncira ncu
coraao c ncus scniidos(14}." ncccssario quc
nos coloqucnos cn cnsancnio cnirc as nais
aniigas gcracs, ara conrccndcr cono csscs
scniincnios, ja cnfraquccidos nos icnos dc
Cccro, Iavian sido vivos c odcrosos. Para nos a
casa c soncnic un doniclio, un alrigo;
dciano-la c nos csqucccnos dcla scn nuiio
sacrifcio, c, sc a ananos, nao o fazcnos scnao
cla fora do Ialiio c das rccordacs. Porquc
ara nos a rcligiao nao csia no lar; nosso Dcus c
o Dcus do univcrso, c nos o cnconiranos cn ioda
aric. Enirc os aniigos nao sc dava o ncsno. cra
no inicrior das casas quc cnconiravan sua
rincial divindadc, sua rovidcncia, aqucla quc
os roicgia individualncnic, quc cscuiava suas
oracs c aicndia-lIcs os voios. Fora do lar o
Ioncn nao scniia nais dcus; o dcus do vizinIo
cra un dcus Iosiil. O Ioncn anava cniao a casa
cono agora ana a igrcja(15}.
Dcsiaric as crcnas das rinciras idadcs nao
ficaran csiranIas ao dcscnvolvincnio noral
dcssa aric da Iunanidadc. Scus dcuscs
rcscrcvian a urcza, c roilian o
dcrranancnio dc sanguc; a noao dc jusiia, sc
nao sc originou dcssa crcna, clo ncnos sc
iornou foric or ncio dcla. Scus dcuscs
150
cricncian cn conun a iodos os ncnlros dc
una ncsna fanlia; a fanlia sc cnconira assin
unida or foric lao, c iodos scus ncnlros
arcndcran a sc rcsciiar c anar uns aos ouiros.
Os dcuscs vivian no inicrior dc cada casa. o
Ioncn, orianio, anava a roria casa, norada
fia c duradoura, quc Icrdara dos anicassados,
c quc lcgaria aos filIos cono un saniuario.
A aniiga noral, auiada or cssas crcnas,
ignorava a caridadc, nas, clo ncnos, cnsinava
as viriudcs doncsiicas. O isolancnio da fanlia
foi, cnirc cssas raas, o incio da noral. Eniao os
dcvcrcs aarcccran claros, rccisos, incriosos,
nas confinados a un crculo rcsiriio. E nao nos
dcvcnos csqucccr, na coniinuaao dcsic livro,
dcssc caraicr rcsiriio da noral riniiiva, orquc
a socicdadc civil, fundada nais iardc solrc
idcniicos rincios, rcvcsiiu-sc dos ncsnos
caracicrcs, c nuiios iraos singularcs da aniiga
oliica icrao ncla sua clicaao(16}.
CAPTULO X
A CENS EM FOMA E NA CFCIA
Enconiranos cnirc os jurisconsulios
ronanos c os cscriiorcs grcgos os iraos dc una
aniiga insiiiuiao, quc arccc icr iido grandc
vigor na rincira idadc das socicdadcs nodcrnas
grcga c iialiana, nas quc, con scu aulaiino
151
cnfraquccincnio, nao dciou scnao vcsigios
acnas crccivcis na uliina aric dc sua
Iisioria. Qucrcnos falar do quc os laiinos
cIanavan dc gcns c os grcgos gIcnos.
Muiio sc discuiiu solrc a naiurcza c a
consiiiuiao da gcns. Talvcz nao scja inuiil
csclarcccr, anics dc nais nada, o quc consiiiui a
dificuldadc do rollcna.
A gcns, cono vcrcnos adianic, fornava un
coro, cuja consiiiuiao cra urancnic
arisiocraiica; c graas sua organizaao inicrior
quc os aircios dc Fona c os cuairidas dc
Aicnas crciuaran or nuiio icno scus
rivilcgios. Quando o ariido oular suliu ao
odcr, nao dciou dc conlaicr con iodas as
foras cssa vclIa insiiiuiao. Sc conscguissc
aniquila-la or conlcio, c rovavcl quc nao nos
rcsiaria dcla a ncnor lcnlrana. Mas csiava iao
singularncnic viva c cnraizada nos cosiuncs,
quc nao sc conscguiu fazc-la dcsaarcccr
inicirancnic. Conicniaran-sc cniao cn nodifica-
la, iiraran-lIc o quc consiiiua scu caraicr
csscncial, c nao ficaran scnao suas fornas
cicriorcs, quc nao rcjudicavan cn nada o novo
rcginc. Assin, cn Fona, os lclcus inaginaran
fornar gcntcs, iniiaao dos aircios; cn
Aicnas, icniou-sc alicrar os gIcnc, fundindo-os
cnirc si, c sulsiiiuindo-os clos dcnos,
csialclccidos sua scnclIana. Elicarcnos
152
csscs faios quando falarnos das rcvolucs.
Dasic-nos agora noiar aqui quc cssa alicraao
rofunda, iniroduzida cla dcnocracia no rcginc
da gcns, c dc naiurcza a confundir aquclcs quc
dcscjan conIcccr sua riniiiva consiiiuiao.
Con cfciio, quasc iodos os concniarios quc
cIcgaran aic nos daian da coca cn quc cla sc
iransfornou, c nao nos nosiran das ncsnas
scnao o quc as rcvolucs dciaran sulsisiir.
SuonIanos quc, cn vinic scculos, iodo o
conIccincnio da Idadc Mcdia dcsaarcccssc, c
quc nao rcsiassc ncnIun docuncnio solrc o quc
rcccdcu a rcvoluao dc 1789, c quc, no cnianio,
un Iisioriador dcssc icno quiscssc fazcr idcia
das insiiiuics anicriorcs. Os unicos
docuncnios quc icra cn naos nosirarao a
nolrcza do scculo dccino nono, isio c, algo nuiio
difcrcnic do rcginc fcudal. Mas o Iisioriador
Iavcria dc inaginar quc ncssc inicrvalo dcra-sc
una grandc rcvoluao, c concluiria, con razao,
quc cssa insiiiuiao, cono iodas as ouiras, dcvc
icr-sc iransfornado; a nolrcza quc os icios lIc
nosirarian, nao scria ara clc nais quc a
inagcn ou sonlra, nuiio alicrada, dc ouira
nolrcza inconaravclncnic nais odcrosa.
Dcois, caninando con aicnao os cscassos
rcsios dos aniigos docuncnios, algunas
crcsscs lingusiicas, alguns icrnos cscaados
lci, vagas lcnlranas ou qucias csicrcis,
cIcgaria ialvcz a adivinIar alguna coisa do
153
rcginc fcudal, c conscguiria fazcr das insiiiuics
da Idadc Mcdia una idcia quc nao ficaria nuiio
disianic da vcrdadc. A dificuldadc scria rcalncnic
grandc, c nao c ncnor ara o Iisioriador dc Iojc,
dcscjoso dc conIcccr aniiga gcns, orquc nao Ia
ouiros cnsinancnios a rcsciio alcn daquclcs
quc daian dc una coca cn quc cla nao cra nais
quc a sonlra dc si ncsna.
Concarcnos or analisar iudo o quc os
cscriiorcs aniigos nos dizcn a rcsciio da gcns,
isio c, o quc sulsisiia dcla na coca cn quc ja
csiava nuiio nodificada. Dcois, con o aulio
dcsscs clcncnios, icniarcnos cnircvcr o
vcrdadciro rcginc da aniiga gcns.
1. O quc os csctocs untgos nos duo u conIccc
u cscto du gcns
Sc alrirnos a Iisioria ronana no icno das
gucrras unicas, cnconirarcnos ircs
crsonagcns, quc sc cIanan Claudius PulcIcr,
Claudius Ncro c Claudius CcniIo. Todos
cricnccn ncsna gcns, a gcns Claudia.
Dcnosicncs, cn un dc scus discursos,
arcscnia cinco icsicnunIas quc afirnan
cricnccr ao ncsno gIcnos, o dos lriidas. O quc
sc dcvc noiar ncsic ccnlo c quc os scic
crsonagcns ciiados cono ncnlros do ncsno
gIcnos acIavan-sc inscriios cn scis dcnos
difcrcnics; isso dcnonsira quc o gIcnos nao
154
corrcsondia caiancnic ao dcno, c nao
consiiiua, cono csic, una sinlcs divisao
adninisiraiiva(1}.
Eis, orianio, rovado un rinciro faio.
Iavia gcntcs cn Fona c cn Aicnas. Podcranos
ciiar ccnlos rclaiivos a nuiias ouiras cidadcs
da Crccia c da Iialia, c concluir quc, dc acordo
con ioda vcrossinilIana, cssa insiiiuiao cra
univcrsal cnirc os ovos aniigos.
Cada gcns iinIa un culio csccial. Na Crccia
rcconIccian-sc os ncnlros dc una ncsna gcns
cla idcniidadc dos sacrifcios conuns dcsdc
coca lasianic rcnoia(2}." Pluiarco ncnciona
o lugar dos sacrifcios da gcns dos Liconcdos, c
squino fala do aliar da gcns dos Duiados(3}.
Tanlcn cn Fona cada gcns iinIa aios
rcligiosos a cunrir; o dia, o lugar, os riios, cran
fiados or sua rcligiao ariicular(4}. O Caiiolio
c lloqucado clos gaulcscs; surgc un Falio, c
airavcssa as linIas ininigas, vcsiindo o Ialiio
rcligioso, c carrcgando oljcios sagrados; clc vai
ofcrcccr o sacrifcio solrc o aliar dc sua gcns, quc
csia siiuado solrc o Quirinal. Duranic a scgunda
gucrra unica, ouiro Falio, a qucn cIanavan dc
lroqucl dc Fona, cnfrcnia Anlal; c fora dc
duvida quc a rcullica icn grandc ncccssidadc
dc quc nao alandonc o ccrciio; coniudo, clc o
dcia nas naos do inrudcnic Minucio, orquc
155
cIcgara o dia do anivcrsario dc sua gcns, c c
ncccssario quc corra a Fona ara rcalizar o aio
sagrado(5}.
O culio dcvia scr crciuado dc gcraao cn
gcraao; cra dcvcr dc cada un dciar filIos ara
coniinua-los. Un ininigo cssoal dc Cccro,
Claudio, alandona sua gcns ara cnirar cn una
fanlia lclcia; Cccro lIc diz. Por quc ccs a
rcligiao da gcns Claudia, a sc ciinguir or iua
causa(6}?"
Os dcuscs da gcns, d gcntcs, nao
roicgian scnao a cla, c nao qucrian scr
invocados scnao or cla. NcnIun csiranIo odia
scr adniiido s ccrinnias rcligiosas. Acrcdiiava-
sc quc, sc un csiranIo rccclia aric da viina,
ou acnas assisiia ao sacrifcio, os dcuscs da
gcns ficavan ofcndidos, c iodos scus ncnlros
csiavan sol a ancaa dc una gravc inicdadc.
Assin cono cada gcns iinIa scu culio c suas
fcsias rcligiosas, ossua ianlcn scu iunulo
conun. Lcnos cn un discurso dc Dcnosicncs.
Esic Ioncn, icndo crdido os filIos, cnicrrou-
os no iunulo dc scus ais, iunulo conun a
iodos os dc sua gcns." A coniinuaao do
discurso nosira quc ncnIun csiranIo odia scr
cnicrrado no ncsno iunulo. En ouiro discurso,
o ncsno orador fala dc un iunulo ondc a gcns
dos Dusclidas cnicrra scus ncnlros, c ondc
156
cclclra cada ano un sacrifcio funclrc. Essc
lugar da sculiura c un cano lasianic vasio,
ccrcado or un nuro, dc acordo con aniigo
cosiunc(7}."
O ncsno aconiccia cnirc os ronanos. Vclcio
fala do iunulo da gcns Quinilia, c Sucinio nos
diz quc a gcns Claudia iinIa o scu iunulo na
cncosia do nonic Caiiolino(8}.
O aniigo dirciio dc Fona considcra os
ncnlros dc una gcns cono aios a Icrdar uns
dos ouiros. As Dozc Taluas afirnan quc, na falia
dc filIos c dc agnados, o gcnts c o Icrdciro
naiural. Ncssa lcgislaao, o gcnts c, orianio,
arcnic nais roino quc o cognado, isio c, nais
roino quc o arcnic cla aric das
nulIcrcs(9}.
Nada csia nais csirciiancnic unido quc os
ncnlros dc una gcns. Unidos na cclclraao das
ncsnas ccrinnias sagradas, clcs sc ajudan
nuiuancnic cn iodas as ncccssidadcs da vida.
Toda a gcns rcsondc cla dvida dc qualqucr dc
scus ncnlros; rcsgaia os risionciros, c aga a
nulia dos condcnados. Sc un dos scus sc iorna
nagisirado, cla sc coiiza ara agar as dcscsas
quc acarrcia ioda nagisiraiura(10}.
O acusado faz-sc aconanIar ao irilunal or
iodos os ncnlros dc sua gcns. isso narca a
solidaricdadc quc a lci csialclccc cnirc o Ioncn
157
c o coro dc quc faz aric. aio conirario
rcligiao quciar-sc conira un Ioncn dc sua
gcns, ou ncsno rcsiar icsicnunIo conira clc.
Un Claudio, crsonagcn considcravcl, cra
ininigo cssoal dc io Claudio, o dcccnviro;
quando csic foi ciiado cn jusiia, c ancaado dc
noric, Claudio arcscniou-sc ara dcfcndc-lo, c
inlorou ao ovo cn scu favor nao, orcn, scn
anics advcriir dc quc, sc dava cssc asso, nao o
fazia or afcio, nas or dcvcr(11}."
Sc un ncnlro da gcns nao iinIa dirciio dc
ciiar ouiro cranic a jusiia da cidadc, c orquc
na roria gcns adninisirava-sc jusiia. Cada
una, con cfciio, iinIa scu cIcfc, quc cra ao
ncsno icno juiz, saccrdoic c conandanic
niliiar(12}. Salc-sc quc quando a fanlia salina
dos Claudios vcio csialclcccr-sc cn Fona, as
ircs nil cssoas quc a conunIan olcdccian a
un unico cIcfc. Mais iardc, quando os Falios
ionan solrc os onlros a gucrra conira os
Vcianos, vcnos quc cssa gcns icn un cIcfc quc
fala cn scu nonc dianic do scnado, c quc a
conduz conira o ininigo(13}.
Tanlcn na Crccia cada gcns iinIa un cIcfc;
as inscrics no-lo afirnan, c nos nosiran quc
cssc cIcfc usava gcralncnic o iiulo dc
arconic(14}. Enfin, ianio cn Fona cono na
Crccia a gcns iinIa suas asscnllcias,
ronulgava dccrcios, aos quais scus ncnlros
158
dcvian olcdcccr, c quc cran rcsciiados cla
roria cidadc(15}.
Tal c o conjunio dc cosiuncs c dc lcis quc
cnconiranos cn vigor cn cocas nas quais a
gcns ja sc acIava cnfraquccida c quasc
dcsnaiurada. Sao csics os vcsigios dcssa aniiga
insiiiuiao(16}.
2. Exunc dc ugunus onocs cntdus u n dc
cxcu u gcns onunu.
Solrc cssc assunio, dc Ia nuiio cnircguc
disuia dos crudiios, varios sisicnas icn sido
roosios. Uns dizcn. a gcns nao c nada nais
quc una scnclIana dc nonc. Scgundo ouiros, a
gcns nao c scnao a crcssao dc ccria rclaao
cnirc una fanlia quc ccrcc o aironado c
ouiras fanlias suas clicnics. Cada una
dcssas oinics conicn aric da vcrdadc, nas
ncnIuna corrcsondc a ioda a scric dc faios, dc
lcis c cosiuncs quc acalanos dc cnuncrar.
Dc acordo con ouira icoria, a alavra gcns
dcsigna una csccic dc arcnicsco ariificial; a
gcns c a associaao oliica dc varias fanlias,
quc cn sua origcn cran csiranIas unas s
ouiras; na falia dc laos dc sanguc, a cidadc
csialclcccra cnirc clas una uniao ficicia, un
arcnicsco convcncional.
159
Mas una rincira oljcao sc nos arcscnia.
Sc a gcns nao c scnao una associaao ficicia,
cono clicar quc scus ncnlros icnIan dirciio
dc Icrdar uns dos ouiros? Por quc o gcnts c
rcfcrido ao cognado? Vinos acina as rcgras da
Icrcdiiaricdadc, c dcclaranos a rclaao csiriia c
ncccssaria quc a rcligiao csialclcccra cnirc o
dirciio dc Icrdar c o arcnicsco nasculino.
Podcrcnos suor quc a aniiga lci sc afasiassc
ianio dcssc rincio, a onio dc conccdcr a
succssao aos gcntcs, sc csics fosscn
considcrados csiranIos?
O caraicr nais cvidcnic c nclIor consiaiado
da gcns, c quc cla ossui culio rorio, cono a
fanlia. Ora, sc rocurarnos qual c o dcus
adorado or cada una, noiarcnos quc c scnrc
un anicassado divinizado, c quc o aliar ondc
ofcrccc o sacrifcio c un iunulo. En Aicnas os
Eunolidas vcncran a Eunolos, ironco dc sua
raa; os Fiialidas, adoran ao Icroi Fiialos; os
Duiadas, a Duios; os Dusclidas, a Dusclos; os
Laquiadas, a Laquos; os Aninandridos, a
Cccros(1}. En Fona, os Claudios dcsccndcn dc
ccrio Clausus; os Ccclios Ionran cono cIcfc da
raa, o Icroi Ccculo; os Calurnios, a Calo; os
Julios, a un Julio; os Clclios, a ccrio Clclio(2}.
vcrdadc quc lcn odcnos crcr quc nuiias
dcssas gcncalogias foran inaginadas nais iardc;
nas dcvcnos noiar quc cssc cnlusic nao icn
160
razao dc scr, sc nao csiivcssc cn consianic uso
cnirc as vcrdadciras gcntcs rcconIcccr un
anicassado conun, c rcndcr-lIc culio. A
ncniira rocura scnrc iniiar a vcrdadc.
Alias, o cnlusic nao scria iao facil cono
arccc. O culio nao cra acnas una ncra
fornalidadc ara sc cilir. Una das rcgras nais
rigorosas da rcligiao cra quc nao sc dcvian
Ionrar cono anicassados scnao aquclcs dos
quais sc dcsccndia rcalncnic; ofcrcccr culio a un
csiranIo, cra inicdadc gravc. Sc, orianio, a
gcns adorava cn conun algun anicassado, c
orquc acrcdiiava sinccrancnic dcsccndcr dclc.
Sinular un iunulo, invcniar anivcrsarios c
lanqucics funclrcs, scria ncniir no quc Iavia dc
nais sagrado, scria zonlar da rcligiao. Tal ficao
foi ossvcl nos icnos dc Ccsar, quando a vclIa
rcligiao das fanlias ja nao inrcssionava a
ningucn. Mas, sc nos rcoriarnos aos icnos
cn quc cssas crcnas cran odcrosas, nao
odcnos inaginar quc varias fanlias,
associando-sc cn una ncsna farsa, icnIan diio
cnirc si. Vanos fingir icr un ncsno
anicassado; nos lIcs lcvaniarcnos un iunulo,
ofcrcccr-lIc-cnos lanqucics funclrcs, c nossos
dcsccndcnics o adorarao clos icnos afora.
Tal cnsancnio nao sc dcvia arcscniar aos
csriios, dc ondc dcvia scr culso cono
culoso.
161
Nos rollcnas difccis quc a Iisioria ofcrccc
frcqucnicncnic, c lon crguniar aos icrnos da
lngua iodos os cnsinancnios quc cla nos odc
dar. Una insiiiuiao c s vczcs clicada clo
vocalulo quc a dcsigna. Ora, a alavra gcns
crinc caiancnic o ncsno quc a alavra
gcnus, a onio dc sc odcr iona-las una cla
ouira, c dizcr indifcrcnicncnic gcns FuIu ou
gcnus FuIun(3}; anlas corrcsondcn ao vcrlo
ggncc, c ao sulsianiivo gcnto, alsoluiancnic
cono gIcnos corrcsondc a gIcnnun c a gIoncus.
Todas cssas alavras irazcn idcia dc filiaao.
Tanlcn os grcgos dcsignavan os ncnlros dc
un gIoncus cla alavra Ionoguuctcs, quc
significa nutdo co ncsno ctc(4}. Conarcnos
iodas cssas alavras con as quc icnos o cosiunc
dc iraduzir or fanlia, o laiin unu c o grcgo
oIos. Ncn una, ncn ouira conicn cn si o
scniido dc gcraao ou dc arcnicsco. O
vcrdadciro significado dc unu c roricdadc;
dcsigna o cano, a casa, o dinIciro, os cscravos,
c c or isso quc as Dozc Taluas dizcn, falando
do Icrdciro, unun nuncto. o quc acciia a
succssao. Quanio a oIos, c claro quc nao
arcscnia ao csriio ouira idcia quc a dc
roricdadc ou dc doniclio. Eis a coniudo os
vocalulos quc iraduzinos ordinariancnic or
fanlia. Ora, c adnissvcl quc alavras cujo
scniido inirnscco, c doniclio ou roricdadc,
icnIan sido cnrcgadas ianias vczcs ara
162
dcsignar a fanlia, c quc ouiras alavras, cujo
scniido inicrno c filiaao, nascincnio,
aicrnidadc, janais dcsignasscn nais quc una
associaao ariificial? Ccriancnic isso nao c
confornc niiidcz c rccisao das lnguas
aniigas. fora dc duvida quc grcgos c ronanos
ligavan s alavras gcns c gIcnos a idcia dc una
origcn conun. Essa idcia odc Iavcr
dcsaarccido quando a gcns foi alicrada, nas a
alavra ficou cono icsicnunIo dc sua cisicncia.
O sisicna quc arcscnia a gcns cono una
associaao facicia icn, orianio, a scu dcsfavor.
1. a vclIa lcgislaao, quc da aos gcntcs dirciio
dc succssao; 2. as crcnas rcligiosas, quc nao
adniicn conunidadc dc culio scnao ondc Ia
conunidadc dc nascincnio; 3. Os icrnos da
lngua, quc aicsian na gcns una origcn conun.
Ouiro dcfciio dcsic sisicna c quc suc quc as
socicdadcs Iunanas udcran concar or una
convcnao, or un ariifcio, o quc a cicncia
Iisiorica nao odc adniiir cono vcrdadc.
3. A gcns c u unu nuntcndo undu suu
ogunzuuo ntuu c suu undudc
Tudo nos arcscnia a gcns cono unida or
un lao dc origcn. Consulicnos ainda a
linguagcn. os noncs das gcnics, ianio na Crccia
cono cn Fona, iodos icn a forna quc cra usada
cn anlas as lnguas ara os noncs
163
aironnicos. Claudio significa filIo dc Clausus,
c Duiadas filIo dc Duias.
Os quc julgan vcr na gcns una associaao
ariificial, aricn dc una idcia falsa. Sucn quc
una gcns coniava scnrc varias fanlias con
noncs divcrsos, c ciian dc lon grado o ccnlo
da gcns Cornclia, quc na vcrdadc icvc cnirc scus
ncnlros alguns Ciics, Lcniulos, Cossus c
Silas. Esiaria ccrio, sc iudo corrcssc scnrc
assin. A gcns Marcia arccc nao icr iido janais
scnao una unica linIagcn; o ncsno aconiccc
con a gcns Lucrccia c a gcns Quinilia, duranic
nuiio icno. Scria na vcrdadc nuiio difcil dizcr
quais sao as fanlias quc fornaran a gcns Falia,
orquc iodos os Falios conIccidos na Iisioria
cricnccn nanifcsiancnic ncsna csiirc, c dc
conco iodos lcvan o ncsno solrcnonc
Vilulano; irocan-no logo dcois or Anlusio,
quc nais iardc sulsiiiucn clo solrcnonc dc
Maino ou dc Dorso.
Salc-sc quc cra cosiunc cn Fona quc iodo
aircio iivcssc ircs noncs. CIanava-sc, or
ccnlo, Pullio Cornclio Ciiao. Nao c inuiil
salcr qual dcssas ircs alavras cra considcrada
nonc vcrdadciro. Pullio nao assava dc un nonc
osto nu cntc, ucnoncn; Ciiao cra un nonc
uuntudo, ugnoncn. O vcrdadciro nonc, noncn,
cra Cornclio. ora, cssc nonc cra ao ncsno icno
o nonc dc ioda a gcns. Sc nao iivcsscnos accrca
164
da aniiga gcns nada nais alcn dcssc
cnsinancnio, csic so lasiaria ara afirnar quc
Iouvc Cornclios anics quc cisiisscn Ciics, c
nao, cono sc cosiuna dizcr, quc a fanlia dos
Ciics sc uniu a ouiras ara fornar a gcns
Cornclia.
Con cfciio, vcnos cla Iisioria, quc a gcns
Cornclia foi or nuiio icno indivisa, c quc iodos
scus ncnlros osicniavan igualncnic o cognonc
dc Malugcncnscs c o dc Cossus. Soncnic no
icno do diiador Canilo c quc un dc scus ranos
adoiou o solrcnonc dc Ciiao; ouco nais iardc,
ouiro rano iona o solrcnonc dc Fufo,
sulsiiiudo dcois clo dc Sila. Os Lcniulos nao
aarcccn scnao na coca da gucrra dos
Sanniias, c os Ccicgos acnas duranic a
scgunda gucrra unica. O ncsno aconiccc con a
gcns Claudia. Os Claudios fican or nuiio icno
unidos cn una unica fanlia, c iodos lcvan o
solrcnonc dc Salinos ou dc Fcgilcnscs, sinal dc
sua origcn. Duranic scic gcracs nao sc
disiingucn ranos ncssa fanlia, alias nuiio
nuncrosa. Soncnic na oiiava gcraao, isio c, nos
icnos da rincira gucrra unica, c quc vcnos
ircs ranos scararcn-sc, c adoiar solrcnoncs
quc sc lIcs iornan Icrcdiiarios. sao os Claudius
PulcIcr, quc coniinuan or dois scculos; os
Claudius CcniIo, quc nao dcnoran a
dcsaarcccr; c os Claudius Ncro, quc sc
crciuan aic os icnos do incrio.
165
Disso iudo sc conclui quc a gcns nao cra
una associaao dc fanlias, nas a roria
fanlia. Podia indifcrcnicncnic conrccndcr una
unica csiirc, ou roduzir ranos nuncrosos; nas
nunca dciava dc scr una so fanlia.
Todavia, iorna-sc facil cnicndcr a fornaao
da gcns aniiga, c dc sua naiurcza, sc nos
rcoriarnos s vclIas crcnas c insiiiuics quc
olscrvanos acina. FcconIcccr-sc-a ncsno quc a
gcns dcrivou-sc naiuralncnic da rcligiao
doncsiica c do dirciio rivado das aniigas idadcs.
Quc rcscrcvc, con cfciio cssa rcligiao riniiiva?
Quc o anicassado, isio c, o Ioncn quc or
rinciro foi sculiado no iunulo faniliar, scja
Ionrado crciuancnic cono dcus, c quc scus
dcsccndcnics, rcunidos cada ano junio ao lugar
sagrado ondc rcousa, lIc ofcrcan o lanqucic
funclrc. O lar scnrc accso, o iunulo scnrc
Ionrado clo culio, cis o ccniro ao rcdor do qual
iodas as gcracs vcn vivcr, c clo qual iodos os
ranos da fanlia, or nais nuncrosos quc
ossan scr, coniinuan agruados cn un unico
fcic. Quc diz ainda o dirciio rivado dcsscs
vclIos icnos? Olscrvando-sc o quc cra a
auioridadc na fanlia aniiga, vinos quc os filIos
nao sc scaravan do ai; csiudando-sc as rcgras
da iransnissao do airinnio, consiaianos quc,
graas ao rincio da conunidadc do donnio,
os irnaos ncnorcs nao sc scaravan do nais
vclIo. Lar, iunulo, airinnio, iudo isso cn sua
166
origcn cra indivisvcl. A fanlia o cra, or
conscqucncia. O icno nao a dcsncnlrava. Essa
fanlia indivisvcl, quc sc dcscnvolvia airavcs das
idadcs, crciuando dc scculo cn scculo scu
culio c scu nonc, cra vcrdadcirancnic a gcns
aniiga. A gcns cra a fanlia, nas a fanlia
conscrvando a unidadc ordcnada cla rcligiao c
aiingindo iodo o dcscnvolvincnio quc o aniigo
dirciio rivado lIc crniiia aiingir(1}.
Adniiida cssa vcrdadc, iudo o quc os aniigos
cscriiorcs nos dizcn a rcsciio da gcns iorna-sc
claro. A csirciia solidaricdadc, quc Ia ouco
noianos cnirc scus ncnlros, nada icn nais dc
surrccndcnic; clcs sao arcnics or nascincnio.
O culio quc raiican cn conun nao c una
ficao. vcn-lIcs dc scus anicassados. Cono clcs
sao una ncsna fanlia, icn sculiura conun.
Pcla ncsna razao, a lci das Dozc Taluas dcclara-
os aios a Icrdar uns dos ouiros. Cono iodos
clcs iinIan, na origcn, un ncsno airinnio
indivisvcl, iornou-sc cosiunc c ncsno
ncccssidadc quc a gcns inicira rcsondcssc cla
dvida dc un dc scus ncnlros, quc agassc a
raao do risionciro ou a nulia do condcnado.
Todas cssas rcgras Iavian sido csialclccidas or
si ncsnas, quando a gcns ainda csiava unida;
con scu dcsncnlrancnio, nao udcran
dcsaarcccr conlciancnic. Da unidadc aniiga c
sania da fanlia ficaran narcas crsisicnics no
sacrifcio anual, quc iornava a congrcgar os
167
ncnlros discrsos; na lcgislaao, quc lIcs
rcconIccia dirciios dc Icrcdiiaricdadc; nos
cosiuncs, quc lIcs ordcnava quc sc ajudasscn
nuiuancnic.
Era naiural quc os ncnlros dc una ncsna
gcns usasscn un ncsno nonc, c foi o quc
aconicccu. O uso dos noncs aironnicos daia
dcssa aniiguidadc, c sc rclaciona visivclncnic
con a vclIa rcligiao. A unidadc dc nascincnio c
dc culio cra indicada cla unidadc do nonc.
Cada gcns iransniic dc gcraao cn gcraao o
nonc do anicassado, c o crciua con o ncsno
cuidado quc dcnonsirava ara con o culio. O
quc os ronanos cIanavan roriancnic dc
noncn cra cssc nonc do anicassado, quc iodos
os dcsccndcnics c iodos os ncnlros da gcns
dcvian lcvar. Dia vcio cn quc cada rano,
iornando-sc indccndcnic cn algunas coisas,
narcou sua individualidadc adoiando o
solrcnonc (cognoncn}. Coniudo, cono cada
cssoa dcvia disiinguir-sc or una dcnoninaao
ariicular, cada un rccclcu un ugnoncn, cono
Caius ou Quinius. Mas o vcrdadciro nonc cra o
da gcns; csic cra o usado oficialncnic, csic cra o
nonc sagrado, csic cra o quc, rcnoniando ao
rinciro anicassado conIccido, dcvia durar
ianio quanio a fanlia c scus dcuscs. O ncsno
aconiccia na Crccia; ronanos c Iclcnos
asscnclIan-sc ianlcn ncssc orncnor. Cada
grcgo, clo ncnos sc cricncia a una fanlia
168
aniiga c rcgularncnic consiiiuda, iinIa ircs
noncs, cono os aircios ronanos. Un dcsics lIc
cra ariicular, ouiro cra o nonc do ai; c cono
csscs dois noncs alicrnavan-sc ordinariancnic
cnirc si, o conjunio dc anlos cquivalia ao
cognonc Icrcdiiario, quc dcsignava cn Fona un
rano da gcns; cnfin, o icrcciro nonc cra o dc
ioda a gcns. Assin, dizia-sc. Milcadcs, filIo dc
Cnon, Laquia; c na gcraao scguinic. Cnon,
filIo dc Milcadcs, Laquiadas. Knon Mtudou
LuIudcs. Os Laquiadas fornavan un gIcnos,
cono os Cornclios una gcns. Assin aconiccia
con os Duiados, os Filaiidos, os Driiidos, os
Aninandridos, cic. Podcnos noiar quc Pndaro
janais faz o clogio dcsscs grcgos, scn lcnlrar-
lIcs o nonc dc scu gIcnos. Essc nonc, cnirc os
grcgos, ordinariancnic icrninava cn dcs ou
udcs, c iinIa assin una forna dc adjciivo, do
ncsno nodo quc o nonc da gcns cnirc os
ronanos, icrninava invariavclncnic cn us. Nao
cra cssc o vcrdadciro nonc; na linguagcn diaria
odia-sc dcsignar o Ioncn or scu solrcnonc
individual, nas na linguagcn oficial, da oliica
ou da rcligiao, cra ncccssario dar ao Ioncn sua
dcnoninaao conlcia, c, solrciudo, nao
csqucccr o nonc do gIcnos(2}. digno dc noia
quc a Iisioria dos noncs scguiu caninIo
conlciancnic divcrso cnirc os aniigos do quc
nas socicdadcs crisias. Na Idadc Mcdia, aic o
scculo dozc, o vcrdadciro nonc cra o nonc dc
169
laiisno, ou nonc individual, c os noncs
aironnicos nao aarcccran scnao nuiio iardc,
cono noncs dc icrra, ou cono solrcnoncs.
Enirc os aniigos dcu-sc caiancnic o conirario.
Ora, cssa difcrcna, sc a olscrvarnos lcn,
rclaciona-sc difcrcna das duas rcligics. Para a
aniiga rcligiao doncsiica a fanlia cra o
vcrdadciro coro, o vcrdadciro scr vivcnic, do
qual o indivduo cra ncnlro inscaravcl; assin o
nonc aironnico foi o rinciro cn daia c o
rinciro cn inoriancia. A nova rcligiao, clo
conirario, rcconIccia ao indivduo una vida
roria, una lilcrdadc conlcia, una
indccndcncia ioda cssoal, c nao lIc rcugnou
dc nodo algun isola-lo da fanlia; dcsiaric, o
nonc dc laiisno foi o rinciro, c, or nuiio
icno, o unico nonc.
4. Extcnsuo du unu. u cscuuduo c u ccntcu
O quc icnos visio da fanlia, sua rcligiao
doncsiica, os dcuscs or cla insiiiudos, as lcis
or cla csialclccidas, o dirciio dc rinogcniiura,
solrc o qual sc lascava, sua unidadc, scu
dcscnvolvincnio dc idadc cn idadc, aic fornar a
gcns, sua jusiia, scu saccrdocio, scu govcrno
inicrior, iudo isso lcva forosancnic nosso
cnsancnio ara una coca riniiiva, cn quc a
fanlia cra indccndcnic dc iodo odcr sucrior,
c cn quc a cidadc ainda nao cisiia.
170
Vcjanos cssa rcligiao doncsiica. os dcuscs,
quc nao quc nao cricncian scnao a una fanlia,
c nao ccrcian sua rovidcncia alcn dos nuros
dc una casa; o culio sccrcio, a rcligiao quc nao
qucria scr roagada; a aniiga noral, quc
rcscrcvia o isolancnio das fanlias; c claro quc
crcnas dcssa naiurcza nao udcran aarcccr no
csriio dos Ioncns scnao cn cocas cn quc as
grandcs socicdadcs ainda nao csiavan fornadas.
Sc o scniincnio rcligioso conicniou-sc con una
conccao iao rcsiriia da divindadc, c orquc a
associaao Iunana cra cniao roorcionalncnic
acanIada. Os icnos cn quc o Ioncn nao
acrcdiiava scnao nos dcuscs doncsiicos, c
ianlcn o icno cn quc nao cisiian scnao
fanlias. lcn vcrdadc quc cssas crcnas
sulsisiiran dcois, c aic or nuiio icno,
quando as cidadcs c nacs ja csiavan fornadas.
O Ioncn nao sc lilcria facilncnic das oinics
quc una vcz o doninaran. Essas crcnas,
orianio, udcran durar, cnlora csiivcsscn cn
coniradiao con o csiado social. Con cfciio, quc
Ia dc nais coniradiiorio quc vivcr cn socicdadc
civil, c icr cn cada fanlia dcuscs ariicularcs?
Mas c claro quc cssa coniradiao nao cisiiu
scnrc, c quc na coca cn quc cssas crcnas sc
Iavian csialclccido nos csriios, c sc Iavian
iornado iao odcrosas ara fornar una rcligiao,
clas corrcsondian caiancnic ao csiado social
dos Ioncns. Ora, o unico csiado social quc odc
171
csiar dc acordo con clas c aquclc cn quc a
fanlia vivc indccndcnic c isolada.
ncssc csiado quc ioda a raa ariana arccc
icr vivido or nuiio icno. Os Iinos dos Vcdas o
aicsian ara o rano quc dcu nascincnio aos
Iindus. as vclIas crcnas c o vclIo dirciio
rivado o aicsian ara aquclcs quc dcois sc
iornaran os grcgos c os ronanos.
Sc conararnos as insiiiuics oliicas dos
arias do Ocidcnic con as dos arias do Oricnic,
nao cnconirarcnos quasc ncnIuna analogia. Sc
conararnos, clo conirario, as insiiiuics
doncsiicas dcsscs divcrsos ovos, crcclcrcnos
quc a fanlia csiava consiiiuda dc acordo con os
ncsnos rincios ianio na Crccia cono na
ndia; csscs rincios cran, alias, cono
consiaianos acina, dc naiurcza iao singular, quc
nao dcvcnos suor quc a scnclIana fossc
sinlcs cfciio do acaso; cnfin, nao soncnic cssas
insiiiuics ofcrcccn cvidcnic analogia, nas
ainda as alavras quc as dcsignan sao nuiias
vczcs as ncsnas, nas difcrcnics lnguas quc cssa
raa falou dcsdc o Cangcs aic o Tilrc. Da
odcnos iirar duas concluscs. una c quc o
nascincnio das insiiiuics doncsiicas ncssa
raa c anicrior coca cn quc scus difcrcnics
ranos sc scararan; ouira c quc, clo conirario,
o nascincnio das insiiiuics oliicas c osicrior
a cssa scaraao. As rinciras foran fiadas
172
dcsdc os icnos cn quc a raa vivia ainda cn
scu aniigo lcro da sia ccniral; as scgundas sc
fornaran ouco a ouco, nos divcrsos lugarcs
ondc suas nigracs a conduziran.
Podc-sc, ois, cnircvcr un longo crodo
duranic o qual os Ioncns nao conIcccran
ncnIuna ouira forna dc socicdadc alcn da
fanlia. Foi cniao quc surgiu a rcligiao doncsiica,
quc nao icria odido nasccr cn socicdadc
consiiiuda dc nodo divcrso, c quc or nuiio
icno scrviu aic dc olsiaculo ao dcscnvolvincnio
social. Esialclcccu-sc cniao o aniigo dirciio
rivado, quc nais iardc acIou-sc cn dcsacordo
con os inicrcsscs dc una socicdadc ouco
dcscnvolvida, nas quc csiava cn crfciia
Iarnonia con o csiado da socicdadc na qual sc
fornou.
PonIano-nos, orianio, con o cnsancnio
no ncio dcssas aniigas gcracs, cuja lcnlrana
nao dc crcccr or conlcio, c quc lcgaran
suas crcnas c lcis s gcracs scguinics. Cada
fanlia icn sua rcligiao, scus dcuscs, scu
saccrdocio. O isolancnio rcligioso c sua lci; scu
culio c scu scgrcdo. Na ncsna noric, c na
cisicncia quc sc lIc scguc, as fanlias nao sc
confundcn. cada una coniinua a vivcr aric
cn scu iunulo, dc ondc os csiranIos sao
ccludos. Cada fanlia icn ianlcn sua
roricdadc, isio c, a aric dc icrra quc lIc csia
173
ligada inscaravclncnic cla rcligiao; scus
dcuscs Tcrnos guardan-lIc os liniics, c scus
nancs a roicgcn. O isolancnio da roricdadc
c dc ial nodo olrigaiorio, quc dois donnios nao
odcn avizinIar-sc, c dcvcn dciar cnirc si una
faia dc icrra ncuira, quc sc iorna inviolavcl.
Enfin, cada fanlia icn scu cIcfc, cono una
naao icria un rci; icn suas lcis, quc scn duvida
nao sao cscriias, nas quc a crcna grava no
coraao dc cada Ioncn; icn sua jusiia inicrior,
acina da qual nao Ia ncnIuna ouira qual
ossa aclar. Tudo aquilo dc quc o Ioncn icn
rigorosa ncccssidadc ara sua vida naicrial ou
ara sua vida noral, a fanlia o ossui cn si. Nao
rccisa dc coisa alguna dc fora; c un csiado
organizado, una socicdadc auio-suficicnic.
Mas cssa fanlia das aniigas idadcs nao csia
rcduzida s roorcs da fanlia nodcrna. Nas
grandcs socicdadcs a fanlia sc dcsncnlra, c
dininui, nas na auscncia dc qualqucr ouira
socicdadc cla sc csicndc, sc dcscnvolvc, ranifica-
sc scn sc dividir. Os ranos nais novos
coniinuan agruados ao rcdor do nais vclIo,
crio do lar unico c do iunulo conun.
Ouiro clcncnio ainda cnira na conosiao
dcssa fanlia aniiga. A ncccssidadc rccroca quc
o olrc icn do rico, c quc o rico icn do olrc,
criou os scrvos. Mas ncssa csccic dc rcginc
airiarcal, scrvos ou cscravos, iudo c a ncsna
174
coisa. Con cfciio, concclc-sc quc o rincio do
scrvio livrc, voluniario, odcndo ccssar
voniadc do scrvidor, nao sc odc coadunar con
un csiado social cn quc a fanlia vivc isolada.
Alias, a rcligiao doncsiica nao crniic adniiir na
fanlia ncnIun csiranIo. ncccssario, orianio,
quc or algun ncio o scrvo sc iornc ncnlro c
aric inicgranic da fanlia, o quc sc conscguc or
una csccic dc iniciaao do rcccn-vindo no culio
doncsiico.
Un cosiunc curioso, quc or nuiio icno
sulsisiiu nas casas aicnicnscs, nosira-nos cono
o cscravo cnirava ara a fanlia. Fazian-no
aroinar do lar, colocavan-no cn rcscna da
divindadc doncsiica, dcrranavan-lIc solrc a
calca a agua lusiral, c fazian-no conariilIar
con a fanlia dc alguns lolos c fruias(1}. Essa
ccrinnia iinIa analogia con a do casancnio c
da adoao. Significava scn duvida quc o novo
ncnlro, ouirora csiranIo, dc agora cn dianic
assava a scr ncnlro da fanlia, cuja rcligiao
adoiava. Assin, o cscravo assisiia s rcccs c
ariiciava das fcsias(2}. O lar o roicgia; a
rcligiao dos dcuscs larcs cricncia-lIc ianio
quanio a scu dono(3}. or cssa razao quc o
cscravo dcvia scr cnicrrado na sculiura da
fanlia.
Mas, or isso ncsno quc o scrvo adquiria o
culio c o dirciio dc orar, crdia a lilcrdadc. A
175
rcligiao cra una cadcia quc o rciinIa. Esiava
ligado fanlia or ioda a vida, c ncsno ara o
icno quc sc scguia noric.
Scu scnIor odia lilcria-lo, c iraia-lo cono
Ioncn livrc. Mas o scrvo nao dciava or isso a
fanlia. Cono csiava ligado a cla clo culio, nao
odia scn inicdadc scarar-sc da ncsna. Sol o
nonc dc Icto ou dc ccntc, coniinuava a
rcconIcccr a auioridadc do cIcfc ou airono, c
nao dciava dc icr olrigacs ara con clc. Nao
sc casava scnao con sua auiorizaao, c scus
filIos coniinuavan a dcvcr-lIc olcdicncia(4}.
Fornava-sc assin, no scio da grandc fanlia,
ccrio nuncro dc cqucnas fanlias clicnics c
sulordinadas. Os ronanos airiluan o
csialclccincnio da clicnicla a Fnulo, cono sc
una insiiiuiao dcssa naiurcza udcssc scr olra
dc un so Ioncn. A clicnicla c nais aniiga quc
Fnulo. Alias, cisiia cn ioda aric, ianio na
Crccia cono cn ioda a Iialia(5}. Nao foran as
cidadcs quc csialclcccran rcgras. clo conirario,
cono vcrcnos nais adianic, clas ouco a ouco
dininuran-nas, dcsiruran-nas. A clicnicla c
una insiiiuiao do dirciio doncsiico, c cisiiu
nas fanlias anics quc cisiisscn cidadcs.
Nao dcvcnos julgar a clicnicla dos icnos
aniigos clos clicnics quc vcnos no icno dc
Horacio. claro quc o clicnic foi or nuiio icno
176
un scrvo ligado ao airao. Mas Iavia cniao algo
quc consiiiua sua dignidadc. clc ionava aric no
culio, c csiava associado rcligiao da fanlia.
TinIa o ncsno lar, as ncsnas fcsias, os ncsnos
sucu quc o airono. En Fona, cn sinal dcssa
conunidadc rcligiosa, ionava o nonc da fanlia.
Era considcrado ncnlro da ncsna cla adoao.
Da un lao csirciio, c una rccirocidadc dc
dcvcrcs cnirc o airono c o clicnic. Ouvi a vclIa
lci ronana. Sc o airono causou dano ao clicnic,
quc scja naldiio succ csto quc norra(6}."
O airono dcvc roicgcr o clicnic or iodos os
ncios c iodas as foras dc quc disc. or sua
oraao cono saccrdoic; or sua lana, cono
gucrrciro; or sua lci, cono juiz. Mais iardc,
quando a jusiia da cidadc cIanar o clicnic, o
airono dcvcra dcfcndc-lo, dcvcra ncsno rcvclar-
lIc as fornulas nisicriosas da lci quc o farao
ganIar a causa(7}. Podc-sc icsicnunIar cn
jusiia conira un cognado, nas nunca conira un
clicnic(8}, c os dcvcrcs ara con os clicnics
coniinuarao a scr considcrados nuiio acina dos
dcvcrcs ara con os cognados(9}. Por quc?
Porquc un cognado, ligado soncnic clas
nulIcrcs, nao c arcnic, c nao iona aric na
rcligiao da fanlia. O clicnic, clo conirario, icn a
conunidadc do culio; goza, or nais infcrior quc
scja, do vcrdadciro arcnicsco, quc consisic,
scgundo crcssao dc Plaiao, cn adorar os
ncsnos dcuscs doncsiicos.
177
A clicnicla c un lao sagrado quc a rcligiao
fornou, c quc nada odcra roncr. Una vcz quc
sc c clicnic cn una fanlia, nao sc odc nais
scarar-sc dcla. A clicnicla dcsscs icnos
riniiivos nao c rclaao voluniaria c assagcira
cnirc dois Ioncns. c Icrcdiiaria; c-sc clicnic or
dcvcr, dc ai a filIo(10}.
Por iudo isso vcnos quc a fanlia nos icnos
aniigos, con scu rano nais vclIo c scus ranos
nais novos, scus scrvos c clicnics, odia fornar
un gruo dc Ioncns nuiio nuncroso. Una
fanlia, graas rcligiao, quc a naniinIa unida;
graas a scu dirciio ariicular, quc a iornava
indivisvcl; graas s lcis da clicnicla, quc
naniinIa scus scrvos, cIcgou a fornar con o
icno una socicdadc nuiio cicnsa, quc iinIa
scu cIcfc Icrcdiiario. Foi dc un nuncro
indcfinido dc socicdadcs dcssa naiurcza quc a
raa ariana arccc Iavcr sido conosia duranic
una longa scric dc scculos. Esscs nilIarcs dc
cqucnos gruos vivian isolados, con oucas
rclacs cnirc si, scn ncccssidadc uns dos
ouiros, scn csiarcn unidos or ncnIun lao,
ncn rcligioso, ncn oliico, icndo cada un scu
donnio, cada un scu govcrno inicrior, cada un
scus dcuscs ariicularcs.
178

LIVRO TERCEIRO
A CIDADE
179

CAPTULO I
A FFATFIA E A CFIA. A TFIDO
Aic aqui nao arcscnianos c nao udcnos
arcscniar ncnIuna daia. Na Iisioria dcssas
socicdadcs aniigas, as cocas sao nais facilncnic
narcadas cla succssao das idcias c das
insiiiuics quc cla dos anos.
O csiudo das aniigas rcgras do dirciio
rivado fcz-nos cnircvcr, ara alcn dos icnos
cIanados Iisioricos, un crodo dc scculos,
duranic os quais a fanlia foi a unica forna dc
socicdadc. Essa fanlia odia cniao conicr cn
scu cicnso quadro varios nilIarcs dc criaiuras
Iunanas. Mas ncsscs liniics a associaao
Iunana cra ainda nuiio acanIada; nuiio
csirciia ara as ncccssidadcs naicriais, orquc
cra difcil quc a fanlia fossc auio-suficicnic ara
iodas as ncccssidadcs da vida; cra ianlcn nuiio
acanIada ara as ncccssidadcs norais dc nossa
naiurcza, orquc vinos cono ncssc cqucno
nundo a inicligcncia do divino cra insuficicnic c
a noral inconlcia.
A cqucncz dcssa socicdadc riniiiva
corrcsondia lcn cqucncz da idcia quc sc
iinIa da divindadc. Cada fanlia iinIa scus
dcuscs, c o Ioncn nao concclia ncn adorava
180
scnao divindadcs doncsiicas. Mas clc nao dcvia
conicniar-sc or nuiio icno con csscs dcuscs,
iao alaio do quc sua inicligcncia odia aiingir.
Sc lIc cran ncccssarios ainda ara cIcgar a
inaginar Dcus cono un scr unico, inconaravcl,
infiniio, clo ncnos dcvia aroinar-sc
inscnsivclncnic dcssc idcal, cngrandcccndo dc
gcraao cn gcraao sua conccao, c rccuando
ouco a ouco o Iorizonic cuja linIa ara clc
scara o Scr divino das coisas da icrra.
A idcia rcligiosa c a socicdadc Iunana,
orianio, dcvian crcsccr junias.
A rcligiao doncsiica roilia a duas fanlias
unir-sc ou confundir-sc. Mas cra ossvcl quc
varias fanlias, scn nada sacrificar dc sua
rcligiao ariicular, sc unisscn clo ncnos ara a
cclclraao dc ouiro culio, quc lIcs fossc conun.
E foi o quc aconicccu. Ccrio nuncro dc fanlias
fornaran un gruo, quc a lngua grcga cIanava
frairia, c a laiina curia(1}. Eisiiria cnirc as
fanlias dc un ncsno gruo algun lao dc
nascincnio? inossvcl afirna-lo. O quc c ccrio
c quc cssa associaao nova nao sc fcz scn ccrio
rogrcsso da idcia rcligiosa. No ncsno noncnio
cn quc sc unian, cssas fanlias concclcran
una divindadc sucrior s divindadcs
doncsiicas, un dcus conun a iodas, c quc
vclava solrc iodo o gruo. Lcvaniaran-lIc un
181
aliar, accndcran un fogo sagrado, c insiiiuran
un culio(2}.
Nao Iavia curia ou frairia quc nao iivcssc scu
aliar c scu dcus roicior. O aio rcligioso
conscrvava as ncsnas caracicrsiicas quc na
fanlia. Consisiia csscncialncnic cn un
lanqucic funclrc, rcalizado cn conun; o
alincnio cra rcarado solrc o rorio aliar, c,
conscqucnicncnic, cra sagrado, c cra consunido
cnquanio sc rcciiavan rcccs; a divindadc csiava
rcscnic, c rccclia scu quinIao dc alincnios c
lclidas(3}.
Essas rcfcics funclrcs da curia sulsisiiran
or icno cn Fona; Cccro fala dclas, Ovdio
dcscrcvc-as(4}. Nos icnos dc Augusio ainda
conscrvavan sua forna aniiga. Vi ncssas
noradas sagradas diz un Iisioriador da coca
a rcfciao scrvida dianic do dcus; as ncsas
cran dc nadcira, dc acordo con o uso dos
anicassados, c a laicla dc larro. Os alincnios
cran ao, lolos dc flor dc farinIa, c algunas
fruias. Vi quc fazian lilacs, quc nao caan dc
caliccs dc ouro ou raia, nas dc vasos dc argila;
c adnirci os Ioncns dc Iojc, quc coniinuan iao
ficis aos riios c cosiuncs dc scus ais(5}." En
Aicnas, cn dias dc fcsia, iais cono as Aaiurias
c as Targclias, cada frairia sc rcunia ao rcdor do
aliar; inolava-sc una viina; as carncs, cozidas
solrc o fogo sagrado, cran divididas cnirc iodos
182
os ncnlros da frairia, c cuidava-sc nuiio ara
quc ncnIun csiranIo dclas ariiciassc(6}.
Ha cosiuncs quc duraran aic os uliinos
icnos da Iisioria grcga, c quc lanan alguna
luz solrc a naiurcza da aniiga frairia. Assin
vcnos quc nos icnos dc Dcnosicncs, ara sc
fazcr aric dc una frairia, cra ncccssario nasccr
dc casancnio lcgiino, cn una das fanlias quc
a concn. Porquc a rcligiao da frairia, cono a
da fanlia, nao sc iransniiia scnao clo sanguc.
O jovcn aicnicnsc cra arcscniado frairia clo
ai, quc jurava scr clc scu filIo. A adnissao cra
rcalizada sol forna rcligiosa. A frairia inolava
una viina, cuja carnc cra cozida solrc o aliar;
iodos os ncnlros csiavan rcscnics. Fccusavan
adniiir o novo candidaio, cono dc dirciio,
quando duvidavan da lcgiiinidadc do
nascincnio, casos cn quc dcvian iirar as carncs
dc solrc o aliar. Sc nao o fazian, sc dcois dc
cozidas clcs dividian con o candidaio as carncs
da viina, o jovcn cra adniiido, c sc iornava
irrcvogavclncnic ncnlro da associaao(7}. O quc
clica cssas raiicas c quc os aniigos
acrcdiiavan quc iodo alincnio rcarado solrc o
aliar, c dividido cnirc varias cssoas, csialclccia
cnirc clas un lao indissoluvcl, una uniao sania,
quc nao ccssava con a noric(8}.
Cada frairia ou curia iinIa un cIcfc, curiao
ou frairiarca, cuja rincial funao cra rcsidir
183
aos sacrifcios. Talvcz suas airiluics a rincio
icnIan sido nais cicnsas. A frairia iinIa suas
asscnllcias, suas dclilcracs, c odia
ronulgar dccrcios(9}. Ncla, cono na fanlia,
Iavia un dcus, un culio, un saccrdoic, una
jusiia c un govcrno. Era una cqucna
socicdadc, nodclada caiancnic solrc a da
fanlia.
A associaao, naiuralncnic, coniinuou a
crcsccr, c da ncsna nancira. Varias curias ou
frairias agruaran-sc, c fornaran a irilo.
Essc novo crculo icvc ianlcn sua rcligiao;
cn cada irilo Iavia un aliar c una divindadc
roiciora(10}.
O dcus da irilo cra ordinariancnic da
ncsna naiurcza quc o da frairia ou o da fanlia.
Era un Ioncn divinizado, un Ic. Dclc a irilo
iirou scu nonc. ianlcn os grcgos cIanavan-
nos Ics connos, con un dia consagrado
sua fcsia anual. A aric rincial da ccrinnia
rcligiosa cra un lanqucic, do qual ioda a irilo
ariiciava(11}.
A irilo, cono a frairia, iinIa asscnllcias c
ronulgava dccrcios, aos quais iodos os
ncnlros dcvian sulncicr-sc. TinIa un irilunal
c dirciio dc jusiia solrc scus ncnlros. TinIa
un cIcfc, tIunus, IoIuscus(12}. Pclo quc
nos rcsia da insiiiuiao das irilos, vcnos quc
184
Iavia sido consiiiuda, cn sua origcn, ara scr
una socicdadc indccndcnic, cono sc nao iivcssc
ncnIun odcr social solrc si(13}.
CAPTULO II
NOVAS CFENAS FELICIOSAS
1. Os dcuscs du nutuczu scu
Anics dc assar da fornaao das irilos ara
o nascincnio das cidadcs, dcvcnos ncncionar
un clcncnio inorianic da vida iniclcciual
dcsscs ovos aniigos.
Ao rocurarnos conIcccr as aniigas crcnas
dcsscs ovos, cnconiranos una rcligiao quc
iinIa or oljcio os anicassados, c or rincial
snlolo o lar; cla c quc consiiiuiu a fanlia c
csialclcccu as rinciras lcis. Mas cssa raa icvc
ianlcn, cn iodos scus ranos, una ouira
rcligiao, cujas rinciais figuras foran Zcus,
Hcra, Aicnas, Juno, a do Olino Iclcnico c a do
Caiiolio ronano.
Dcssas duas rcligics, a rincira ionava
scus dcuscs da alna Iunana, a scgunda da
naiurcza fsica. Sc o scniincnio da fora fsica, c
da conscicncia quc lcva consigo, insirou ao
Ioncn a rincira idcia da divindadc, a visia
dcssa incnsidao quc o rodcia c quc o csnaga dcu
ouiro curso a scu scniincnio rcligioso.
185
O Ioncn dos rinciros icnos csiava
coniinuancnic frcnic da naiurcza; os Ialiios
da vida civilizada ainda nao Iavian csicndido un
vcu cnirc cla c o Ioncn. Scu olIar cncaniava-sc
con suas lclczas, adnirava-sc or suas
grandczas. Cozava da luz, assusiava-sc con a
noiic, c quando via voliar a sania claridadc dos
ccus(1}," scniia-sc rcconIccido. Sua vida csiava
nas naos da naiurcza. cscrava a nuvcn
lcnfazcja, da qual dccndia a colIciia; icnia a
icncsiadc, quc odia dcsiruir-lIc o iralalIo c a
cscrana dc iodo un dia. Scniia a iodo
noncnio a roria fraqucza, c a inconaravcl
fora dc iudo o quc o rodcava. Scniia
crciuancnic un nisio dc vcncraao, dc anor c
dc icrror, or aqucla naiurcza odcrosa.
Essc scniincnio, nao o conduziu
incdiaiancnic conccao dc un dcus unico,
scnIor dc iodo o univcrso, orquc clc nao iinIa
ainda a idcia dc univcrso. Nao salia quc a icrra,
o sol, os asiros, fosscn arics dc un ncsno
coro, c nao odian cnsar quc udcsscn scr
govcrnados or un ncsno scr. Aos rinciros
olIarcs quc lanou solrc o nundo cicrior, o
Ioncn o inaginou cono una csccic dc
rcullica confusa, na qual foras rivais
gucrrcavan cnirc si. Cono julgava as coisas
cicriorcs or si rorio, c scniia cn si una
cssoa livrc, viu ianlcn cn cada aric da
criaao, no solo, nas arvorcs, nas nuvcns, nas
186
aguas dos rios, no sol, ouiras ianias cssoas
scnclIanics a si; airiluiu-lIcs cnsancnio,
voniadc, disccrnincnio; cono as scniia
odcrosas, c cono csiava sulnciido a scu
incrio, confcssou-lIcs sua dccndcncia; dirigiu-
lIcs rcccs c adoracs, iransfornando-as cn
dcuscs.
Assin, ncssa raa, a idcia rcligiosa sc
arcscniou sol ircs fornas nuiio divcrsas. Dc
una aric, o Ioncn ligou o airiluio divino ao
rincio invisvcl, inicligcncia, ao quc cnircvia
da alna, ao quc scniia dc sagrado cn si. Por
ouira aric, alicou sua idcia dc divindadc aos
oljcios cicriorcs quc conicnlava, quc anava c
icnia, aos agcnics fsicos, scnIorcs dc sua
fclicidadc c dc sua vida.
Essas duas ordcns dc crcnas dcran lugar a
duas rcligics, quc vcnos durar ianio quanio as
socicdadcs grcga c ronana. Elas nao sc
conlaicran, vivcndo aic cn nuiio loa
inicligcncia, dividindo cnirc si o incrio solrc o
Ioncn; nas janais sc confundiran. Scnrc
iivcran dognas disiinios, nuiias vczcs
coniradiiorios, ccrinnias c raiicas
alsoluiancnic divcrsas. O culio dos dcuscs do
Olino c o dos Icrois c dos nancs, janais
iivcran algo cn conun. Qual dcssas duas
rcligics foi a rincira a aarcccr, nao
salcranos dizcr; nao salcranos ncn ncsno
187
afirnar quc una icnIa sido anicrior ouira; o
quc c ccrio c quc una, a dos norios, icndo sido
fiada cn coca nuiio longnqua, coniinuou
inuiavcl cn suas raiicas, cnquanio scus
dognas dcsaarccian aos oucos; a ouira, a da
naiurcza fsica, foi nais rogrcssiva, c sc
dcscnvolvcu livrcncnic airavcs das idadcs,
nodificando ouco a ouco suas falulas c
douirinas, c auncniando coniinuancnic sua
auioridadc solrc o Ioncn.
2. Hcuuo dcssu cguo con o dcscnuouncnto
du soccdudc Iununu
Podcnos acrcdiiar quc os rudincnios dcssa
rcligiao da naiurcza sao nuiio aniigos, ialvcz
ianio quanio o culio dos anicassados; nas,
cono corrcsondia a concccs nais gcrais c
nais alias, foi-lIc ncccssario nuiio icno ara
sc fiar cn una douirina rccisa(1}. lcn
vcrdadc quc cla nao surgiu no nundo cn un dia,
c quc nao nasccu conlcia do ccrclro dc un so
Ioncn. Nao vcnos na origcn dcssa rcligiao ncn
un rofcia, ncn un coro dc saccrdoics.
Aarccc nas difcrcnics inicligcncias or cfciio dc
sua fora naiural. Cada un a fcz sua noda.
Enirc iodos csscs dcuscs, nascidos dc csriios
divcrsos, Iouvc scnclIanas, orquc as idcias sc
fornavan no Ioncn dc acordo con un nodo
quasc unifornc; nas Iouvc ianlcn grandc
varicdadc, orquc cada csriio cra o auior dc
188
scus dcuscs, rcsuliando da quc cssa rcligiao or
nuiio icno foi confusa, c scus dcuscs foran
inuncravcis.
Enircianio, os clcncnios quc sc odian
divinizar nao cran nuiios. O sol quc fccunda, a
icrra quc alincnia, a nuvcn ora lcnfazcja ora
funcsia, iais cran os rinciais odcrcs con os
quais sc odian fazcr dcuscs. Mas dc cada un
dcsscs clcncnios nasccran nilIarcs dc dcuscs.
quc o ncsno agcnic fsico, visio sol asccios
divcrsos, rccclcu dos Ioncns noncs difcrcnics.
O sol or ccnlo, aqui cIanava-sc Hcraclcs o
glorioso; ali Fclos o lrilIanic; nais alcn
Aolo aquclc quc afasia a noiic ou o nal; un o
cIanou dc Scr clcvado (Hicrion}, ouiro dc
conassivo (Alcicacos}, c, con o icno, os
gruos dc Ioncns quc Iavian dado csscs noncs
ao asiro lrilIanic, nao rcconIcccran quc iinIan
o ncsno dcus.
Dc faio, cada Ioncn nao adorava scnao un
nuncro nuiio rcsiriio dc divindadcs, nas os
dcuscs dc un nao arccian scr os dcuscs do
ouiro. Os noncs, na vcrdadc, odian
asscnclIar-sc; nuiios Ioncns icrian odido dar
scaradancnic a scu dcus o nonc dc Aolo ou dc
Hcrculcs, orquc cssas alavras cricncian
lngua usual, c nao assavan dc adjciivos quc
dcsignavan o Scr divino, or un ou ouiro dc
scus airiluios nais cvidcnics. Mas, sol cssc
189
ncsno nonc, os difcrcnics gruos dc Ioncns
nao odian acrcdiiar na cisicncia dc un so
dcus. Coniavan-sc nilIarcs dc Juiicrcs
difcrcnics; Iavia una nuliidao dc Mincrvas, dc
Dianas, dc Junos, quc ouco sc asscnclIavan.
Cono cada una dcssas concccs cran
fornadas clo iralalIo livrc dc cada csriio, c
scndo, dc algun nodo, roricdadc sua,
aconicccu quc csscs dcuscs or nuiio icno
ficaran indccndcnics uns dos ouiros, c cada un
icvc sua falula ariicular c scu culio(2}.
Cono a rincira aariao dcssas crcnas
dcu-sc cn coca cn quc os Ioncns ainda vivian
no csiado dc fanlia, csscs novos dcuscs iivcran
a rincio, cono os dcnnios, os Icrois c os
larcs, o caraicr dc divindadcs doncsiicas. Cada
fanlia fizcra scus dcuscs, c cada una os
guardava ara si, cono roiciorcs, cujas loas
graas nao odia dividir con csiranIos. Esic c
un cnsancnio quc aarccc frcqucnicncnic nos
Iinos dos Vcdas, c nao Ia duvida dc quc o
ncsno aconiccia con o csriio dos arias do
Ocidcnic, orquc dciou vcsigios visvcis cn sua
rcligiao. ncdida quc una fanlia, ao
crsonificar un agcnic fsico, criava un dcus, cla
o associava ao lar, coniava-o cnirc scus cnaics,
c acrcsccniava cn suas rcccs algunas alavras
a clc dirigidas. or isso quc frcqucnicncnic
cnconiranos cnirc os aniigos crcsscs cono
csias. Os dcuscs quc rcsidcn junio dc ncu lar, o
190
Juiicr dc ncu lar, o Aolo dc ncus ais(3}.
Eu ic conjuro diz Tccncssc a Aja cn nonc
do Juiicr quc nora junio dc icu lar." Mcdcia,
a nagica, diz cn Euridcs. Juro-o or Hccaic,
ninIa dcusa rincial, quc vcncro, c quc Ialiia
o saniuario dc ncu lar." Quando Virglio
dcscrcvc o quc Ia dc nais vclIo na rcligiao dc
Fona, nosira Hcrculcs associado ao lar dc
Evandro, c adorado or clc cono divindadc
doncsiica.
Da sc originaran aquclcs nilIarcs dc culios
locais, cnirc os quais a unidadc janais sc dc
csialclcccr. Da as luias dc dcuscs, iao
nuncrosas no oliicsno, c quc rcrcscnian
luias dc fanlias, dc canics ou dc cidadcs. Da,
cnfin, cssa nuliidao inuncravcl dc dcuscs c
dcusas, dos quais conIcccnos ccriancnic a
ncnor aric, orquc nuiios dcsaarcccran scn
dciar ncn a lcnlrana dc scu nonc, ois as
fanlias quc os adoravan sc ciinguiran, ou as
cidadcs quc lIcs dcdicaran culio foran
dcsirudas.
Foi ncccssario nuiio icno ara quc csscs
dcuscs sasscn do scio das fanlias quc os
Iavian concclido, c quc os cncaravan cono
airinnio. Salcnos aic quc nuiios dclcs nunca
conscguiran sair dcssa csccic dc crculo
doncsiico. Dcncicr, dc Elcusis, ficou scndo a
divindadc ariicular da fanlia dos Eunolidas; a
191
Aicnas da acroolc dc Aicnas cricncia fanlia
dos Duiados. Os Poicios dc Fona iinIan un
Hcrculcs, c os Nauiios una Mincrva(4}. nuiio
rovavcl quc o culio dc Vcnus icnIa ficado or
nuiio icno rcsiriio fanlia dos Julios, c quc
cssa dcusa nao icvc culio ullico cn Fona.
Con o icno, ncdida quc a divindadc dc
una fanlia ia adquirindo grandc rcsigio solrc
a inaginaao dos Ioncns, nosirando-sc
odcrosa na roorao da roscridadc da
ncsna fanlia, ioda una cidadc dcscjava adoia-
la, c rcndcr-lIc culio ullico ara incirar-lIc
favorcs. Foi o quc aconicccu con a Dcncicr dos
Eunolidas, a Aicnas dos Duiados, o Hcrculcs
dos Poicios. Mas, quando una fanlia conscniia
cn iornar ullicos scus dcuscs, rcscrvava ara si
o rcscciivo saccrdocio. Podc-sc noiar quc a
dignidadc do saccrdocio, ara cada dcus cn
ariicular, foi or nuiio icno Icrcdiiaria, c nao
dc sair dc dcicrninadas fanlias(5}. o vcsigio
dc un icno cn quc o rorio dcus cra
roricdadc da fanlia, nao roicgia scnao a cla,
c nao dcscjava scr olscquiado scnao or cla.
, orianio, ccrio dizcr-sc quc cssa scgunda
rcligiao csiava dc iniciro acordo con o csiado
social dos Ioncns. Ela icvc or lcro a fanlia, c
ficou or nuiio icno confinada dcniro dcssc
Iorizonic rcsiriio. Mas sc rcsiava nclIor quc o
culio dos norios ara os fuiuros rogrcssos da
192
associaao Iunana. Con cfciio, os anicassados,
os Icrois, os nancs, cran dcuscs quc, or sua
roria csscncia, nao odian scr adorados scnao
or cqucno nuncro dc Ioncns, iraando ara
scnrc iniransonvcis linIas dc dcnarcaao
cnirc as fanlias. A rcligiao dos dcuscs da
naiurcza cra cano nais vasio. NcnIuna lci
rigorosa sc ounIa a quc cada un dcsscs culios
sc roagassc; nao csiava na naiurcza niina
dcsscs dcuscs scrcn adorados acnas or una
fanlia, rcjciiando os csiranIos. Enfin, os
Ioncns dcvian cIcgar inscnsivclncnic a
crcclcr quc o Juiicr dc una fanlia cra, no
fundo, o ncsno scr, ou a ncsna conccao quc
o Juiicr dc ouira, o quc janais odcrian
acrcdiiar sc sc iraiassc dc dois nancs, dc dois
anicassados ou dc dois larcs.
Acrcsccnicnos ainda quc cssa nova rcligiao
iinIa ianlcn ouira noral. Nao sc liniiava a
cnsinar ao Ioncn os dcvcrcs da fanlia. Juiicr
cra o dcus da Iosiialidadc; a clc sc dirigian os
csirangciros, os sulicanics, os vcncravcis
indigcnics", quc dcvian scr iraiados cono
irnaos". Todos csscs dcuscs ionavan nuiias
vczcs forna Iunana, c aarccian aos noriais.
s vczcs aarccian ara assisiir a suas luias c
ionar aric cn scus conlaics; nuiias vczcs
ianlcn ara rcscrcvcr-lIcs a concordia, c
cnsinar-lIcs o aulio nuiuo.
193
ncdida quc cssa scgunda rcligiao sc ia
dcscnvolvcndo, a socicdadc crcsccu. Ora, c claro
quc cssa rcligiao, a rincio fraca, dcois
csicndcu-sc nuiio. Na origcn, quasc quc sc
Iavia alrigado no scio das fanlias, sol a
roicao do lar doncsiico. La o novo dcus
conscguira un cqucno lugar, una cgua ccu,
visia c ao lado do aliar vcncrado, a fin dc quc
rccclcssc un ouco do rcsciio quc os Ioncns
iinIan clo lar. Pouco a ouco cssc dcus,
ionando nais auioridadc solrc a alna,
rcnunciou a cssa csccic dc iuicla, c dciou o lar
doncsiico; icvc un lugar a aric, c sacrifcios quc
lIc cran rorios. Essc lugar (nus, dc nuo,
Ialiiar} foi, alias, consirudo inagcn do aniigo
saniuario; foi, cono a rincio, una ccu
frcnic do lar; nas a ccu iornou-sc nais
csaosa, nais loniia, iransfornou-sc cn
icnlo. O lar coniinuou cnirada da casa do
dcus, nas ficou lcn cqucno cn rclaao a clc.
Elc quc fora o rincial, iornou-sc accssorio.
Dciou dc scr o dcus, c dcsccu ara a condiao
dc aliar, dc insiruncnio ara o sacrifcio. Foi
cncarrcgado dc qucinar a carnc da viina, c dc
lcvar a ofcrcnda, juniancnic con a rccc do
Ioncn, divindadc najcsiosa, cuja csiaiua
rcsidia no inicrior do icnlo.
Quando vcnos lcvaniarcn-sc csscs icnlos,
alrindo as orias dianic dc una nuliidao dc
194
adoradorcs, odcnos icr a ccricza dc quc a
inicligcncia Iunana c a socicdadc crcsccran.
CAPTULO III
FOFMA-SE A CIDADE
A irilo, cono a fanlia c a frairia, csiava
consiiiuda ara scr un coro indccndcnic,
orquc iinIa culio csccial, do qual os csiranIos
cran ccludos. Una vcz fornado, ncnIuna nova
fanlia odia scr ncla adniiida. Duas irilos
ianlcn nao odian fundir-sc cn una. a rcligiao
ounIa-sc a isso. Mas, assin cono varias frairias
sc Iavian unido cn una irilo, varias irilos
udcran associar-sc cnirc si, con a condiao dc
quc o culio dc cada una fossc rcsciiado. No dia
cn quc sc fcz cssa aliana, a cidadc concou a
cisiir.
Pouco inoria rocurar a causa quc
dcicrninou a uniao dc irilos vizinIas. s vczcs a
uniao foi voluniaria, s vczcs foi inosia cla
fora sucrior dc una irilo, cla voniadc
odcrosa dc un Ioncn. O quc c ccrio c quc foi
ainda o culio quc consiiiuiu o vnculo dcssa nova
associaao. As irilos quc sc agruaran, ara
fornar una cidadc, janais dciaran dc accndcr o
fogo sagrado c dc insiiiuir una rcligiao conun.
Assin a socicdadc Iunana, ncssa raa, nao
crcsccu cono un crculo, quc sc csicndcria
195
ouco a ouco, vcnccndo rogrcssivancnic. Pclo
conirario, sao cqucnos gruos, Ia nuiio
consiiiudos, quc sc agrcgaran uns aos ouiros.
Varias fanlias fornaran a frairia, varias
frairias fornaran a irilo, varias irilos fornaran
a cidadc. Fanlia, frairia, irilo, cidadc, sao,
orianio, socicdadcs caiancnic scnclIanics
cnirc si, nascidas una da ouira, or una scric dc
fcdcracs.
Convcn noiar quc, ncdida quc csscs
difcrcnics gruos sc associavan assin cnirc si,
ncnIun dclcs, iodavia, crdia sua
individualidadc ou indccndcncia. Enlora varias
fanlias sc unisscn cn una frairia, cada una
dclas coniinuava consiiiuda cono na coca cn
quc vivian isoladas; nada cra nudado, ncn o
culio, ncn o saccrdocio, ncn o dirciio dc
roricdadc, ncn a jusiia inicrior. As curias
uniran-sc dcois, nas cada una conscrvava scu
rorio culio, suas rcunics, suas fcsias, scu
cIcfc. Da irilo assou-sc cidadc, nas ncn or
isso aquclas sc dissolvcran, c cada una dclas
coniinuou a fornar coro aric, quasc cono sc
a cidadc nao cisiissc. Na rcligiao sulsisiia una
nuliidao dc cqucnos culios, acina dos quais
csialclcccu-sc un culio conun; cn oliica,
una nuliidao dc cqucnos govcrnos coniinuava
a funcionar, c acina dclcs lcvaniou-sc un
govcrno conun.
196
A cidadc cra una confcdcraao. Por cssa
razao foi olrigada, clo ncnos duranic nuiios
scculos, a rcsciiar a indccndcncia rcligiosa c
civil das irilos, das curias c das fanlias; c or
isso, a rincio, nao icvc o dirciio dc inicrvir nos
ncgocios ariicularcs dcssas cqucnas cniidadcs.
Ela nada iinIa a vcr con o quc sc assava no
inicrior dc una fanlia; nao cra juiz do quc
aconiccia; dciava ao ai o dirciio dc julgar a
nulIcr, o filIo, os clicnics. or cssa razao quc
o dirciio rivado, quc Iavia sido fiado na coca
dc isolancnio cnirc as fanlias. dc sulsisiir
nas cidadcs, c nao foi nodificado scnao nuiio
nais iardc.
Essc nodo dc fornaao das cidadcs aniigas c
aicsiado or cosiuncs quc duraran nuiio
icno. Sc olscrvarnos o ccrciio da cidadc, nos
rinciros icnos, vcno-lo disiriludo cn irilos,
cn curias, cn fanlias(1}, dc ial soric diz un
aniigo quc o gucrrciro iinIa or vizinIo no
conlaic aquclc con qucn, cn icnos dc az,
fazia a lilaao c ofcrccia sacrifcios no ncsno
aliar(2}." Sc olscrvarnos o ovo rcunido, nos
rinciros scculos dc Fona, vcno-lo voiar or
curias c or gcntcs(3}. Sc olscrvarnos o culio,
vcnos cn Fona scis vcsiais, duas ara cada
irilo; cn Aicnas, o arconic faz a naior aric dos
sacrifcios cn nonc dc ioda a cidadc, nas rcsian
ainda algunas ccrinnias rcligiosas, quc dcvcn
197
scr rcalizadas, cn conun clos cIcfcs das
irilos(4}.
Dcsiaric a cidadc nao c un ajuniancnio dc
indivduos. c una confcdcraao dc varios gruos,
consiiiudos anics dcla, c quc cla dcia sulsisiir.
Lcnos nos oradorcs aiicos quc cada aicnicnsc faz
aric, ao ncsno icno, dc quairo socicdadcs
disiinias. c ncnlro dc una fanlia, dc una
frairia, dc una irilo c dc una cidadc. Nao cnira
ao ncsno icno c no ncsno dia cn iodas as
quairo, cono o franccs quc, no noncnio do
nascincnio, cricncc ao ncsno icno a una
fanlia, a una conuna, a un dcariancnio c a
una airia. A frairia c a irilo nao sao diviscs
adninisiraiivas. O Ioncn ingrcssa cn cocas
divcrsas ncssas quairo socicdadcs, c dc un nodo
ou dc ouiro assa dc una ara ouira. A criana,
a rincio, c adniiida na fanlia, cla ccrinnia
rcligiosa cclclrada dcz dias dcois do
nascincnio. Alguns anos dcois, ingrcssa na
frairia or nova ccrinnia, quc dcscrcvcnos
acina. Enfin, na idadc dc dczcsscis anos, ou dc
dczoiio, arcscnia-sc ara scr adniiido na
cidadc. Ncssc dia, na rcscna do aliar, c dianic
das carncs funcganics dc una viiina, faz un
jurancnio, ncdianic o qual sc olriga, cnirc
ouiras coisas, a rcsciiar ara scnrc a rcligiao
da cidadc(5}. A ariir dcssc insianic csia iniciado
no culio ullico, c sc iorna cidadao(6}.
Olscrvcnos cssc jovcn aicnicnsc, sulindo dc
198
dcgrau cn dcgrau, dc culio cn culio, c icrcnos a
inagcn das cocas clas quais a socicdadc
Iunana assou. O caninIo quc cssc jovcn c
olrigado a irilIar c o ncsno quc anics dclc
irilIou a socicdadc.
Un ccnlo iornara csia vcrdadc nais clara.
Fcsian-nos das aniiguidadcs dc Aicnas
lasianics iradics c lcnlranas ara quc
ossanos vcr con alguna niiidcz cono sc
fornou a cidadc aicnicnsc. Na origcn, diz
Pluiarco, a iica csiava dividida or fanlias(7}.
Algunas dcssas fanlias da coca riniiiva,
cono os Eunolidas, os Cccroidas, os
Ccfircnscs, os Fiialidas, os Laquiadas,
crciuaran-sc aic as idadcs scguinics. A cidadc
aicnicnsc nao cisiia ainda; nas cada fanlia,
rodcada dcsscs ranos nais novos, c dc scus
clicnics, ocuava un caniao, ondc vivia cn
alsoluia indccndcncia. Cada una iinIa rcligiao
roria. os Eunolidas, fiados cn Elcusis,
adoravan Dcncicr; os Cccroidas, quc
Ialiiavan o rocIcdo ondc nais iardc surgiu
Aicnas, iinIan cono divindadcs roicioras
Poscidon c Aicnas. Ao lado, solrc a cqucna
colina do Arcoago, o dcus roicior cra Arcs; cn
Maraiona, cra un Hcrculcs; cn Prasias, un
Aolo; ouiro Aolo cn Flias, os Dioscuros cn
Ccfalnia, c assin or iodos os ouiros canics(8}.
199
Cada fanlia, alcn do dcus c do aliar, iinIa
ianlcn un cIcfc. Quando Pausanias visiiou a
iica, cnconirou nos cqucnos lurgos iradics
aniigas, quc sc Iavian crciuado con o culio;
ora, cssas iradics cnsinaran-lIc quc cada
lurgo iivcra un rci anics da coca cn quc
Cccros rcinava cn Aicnas(9}. Nao scria a
lcnlrana dc una coca longnqua, ondc cssas
grandcs fanlias airiarcais, scnclIanics aos
clas ccliicos, iinIan cada una un cIcfc
Icrcdiiario, quc cra ao ncsno icno juiz c
saccrdoic? Una ccnicna dc cqucnas socicdadcs
vivian, orianio, isoladas no as, scn Iavcr
cnirc clas lao rcligioso ou oliico, cada una
con scu icrriiorio, gucrrcando-sc
frcqucnicncnic; cnfin, a ial onio scaradas
unas das ouiras, quc o casancnio cnirc scus
ncnlros ncn scnrc cra crniiido(10}.
Mas as ncccssidadcs ou os scniincnios
aroinaran-nas. Inscnsivclncnic, uniran-sc
cn cqucnos gruos, dc quairo c dc scis. Assin
vcnos nas iradics quc os quairo lurgos da
lancic dc Maraiona sc associaran ara adorar
cn conjunio a Aolo Dclfiniano; os Ioncns do
Pircu, dc Falcra, c dc dois canics vizinIos,
uniran-sc or sua vcz, c consiruran cn conun
un icnlo dcdicado a Hcrculcs(11}. Con os anos,
cssa ccnicna dc cqucnos csiados rcduziu-sc a
dozc confcdcracs. Essa nudana, cla qual a
oulaao da iica assou do csiado dc fanlia
200
airiarcal a socicdadc un ouco nais anla, foi
airiludo cla lcnda aos csforos dc Cccros; or
isso dcvcnos acnas cnicndcr quc ial
iransfornaao so foi icrninada na coca cn quc
sc colocou o rcinado dcssc crsonagcn, isio c,
clo scculo dccino scio dc nossa cra. Vcnos,
alias, quc Cccros nao rcinou scnao solrc una
das dozc associacs, a quc nais iardc foi
Aicnas; as ouiras onzc cran conlciancnic
indccndcnics; cada una iinIa scu dcus
roicior, scu aliar, scu fogo sagrado c scu
cIcfc(12}.
Varias gcracs sc assaran, duranic as
quais o gruo dos Cccroidas, inscnsivclncnic,
adquiriu nais inoriancia. Dcssc crodo ficou a
lcnlrana dc una luia sangrcnia, quc
susicniaran conira os Eunolidas dc Elcusis, c
cujo rcsuliado foi a sulnissao dcsics uliinos,
con a unica condiao dc conscrvar o saccrdocio
Icrcdiiario dc sua divindadc(13}. Crcnos quc
Iouvc ouiras luias c ouiras conquisias, cuja
lcnlrana sc crdcu. O rocIcdo dos Cccroidas,
ondc aos oucos sc dcscnvolvcu o culio dc
Aicnas, c quc acalou or adoiar o nonc dc sua
divindadc rincial, conquisiou a surcnacia
solrc os ouiros onzc csiados. Surgiu cniao Tcscu,
Icrdciro dos Cccroidas. Todas as iradics
concordan cn dizcr quc clc rcuniu os dozc
gruos cn una cidadc. Con cfciio, Tcscu
conscguiu quc ioda a iica adoiassc o culio dc
201
Aicnas Polias, dc nodo quc iodo o as dcsdc
cssa coca assou a cclclrar cn conun o
sacrifcio das Panaicncias. Anics dclc, cada
cqucno lurgo iinIa scu fogo sagrado c scu
riiancu. clc fcz con quc o riiancu dc Aicnas
fossc o ccniro rcligioso dc ioda a iica(14}. Dcsdc
cniao a unidadc aicnicnsc foi fundada;
rcligiosancnic, cada caniao conscrvou scu aniigo
culio, nas iodos adoiaran un culio conun;
oliiicancnic, cada un conscrvou scus cIcfcs,
scus juzcs, scus dirciios dc asscnllcia, nas,
acina dcsscs govcrnos, iivcran o govcrno ccniral
da cidadc(15}.
Dcssas lcnlranas c iradics iao rccisas,
quc Aicnas conscrvou rcligiosancnic, arccc-nos
quc surgcn duas vcrdadcs igualncnic
nanifcsias. una c quc a cidadc cra una
confcdcraao dc gruos consiiiudos anics dcla;
ouira c quc a socicdadc nao sc dcscnvolvcu scnao
aralclancnic rcligiao. Nao sc salcria dizcr sc
foi o rogrcsso rcligioso quc causou o rogrcsso
social; o quc c ccrio c quc anlos aarcccran ao
ncsno icno, c con noiavcl concordia.
Dcvcnos considcrar aicniancnic a cccssiva
dificuldadc quc Iavia nas oulacs riniiivas
ara fundarcn socicdadcs rcgularcs. Nao c facil
csialclcccr un vnculo social cnirc criaiuras
Iunanas iao divcrsas, iao livrcs, iao
inconsianics. Para dar-lIcs rcgras conuns, ara
202
insiiiuir dccrcios, c fazcr acciiar a olcdicncia,
ara fazcr ccdcr a aiao razao, c a razao
individual razao ullica, c ncccssario
ccriancnic algo nais foric quc a fora naicrial,
algo nais rcsciiavcl quc o inicrcssc, nais scguro
quc una icoria filosofica, nais inuiavcl quc una
convcnao; algo quc csicja igualncnic no fundo
dc iodos os coracs, algo quc sc inonIa aos
ncsnos.
Isso c a crcna. Nao Ia nada nais odcroso
solrc a alna. Una crcna c a olra dc nosso
csriio, nas nos nao icnos lilcrdadc ara
nodifica-la a nosso lcl-razcr. nossa criaao,
nas nos nao o salcnos. Iunana, c nos a
julganos cono un dcus. o cfciio dc nosso
odcr, c c nais foric do quc nos. Esia cn nos,
nao nos alandona, fala-nos a cada insianic. Sc
nos nanda olcdcccr, olcdcccnos; sc nos iraa
dcvcrcs, sulncicnos-nos. O Ioncn odc nuiio
lcn donar a naiurcza, nas sujciia-sc ao
cnsancnio.
Ora, una aniiga crcna nandava ao Ioncn
quc Ionrassc os anicassados; o culio dos
anicassados rcuniu a fanlia ao rcdor dc un
aliar. Da a rincira rcligiao, as rinciras
oracs, a rincira idcia do dcvcr, c a rincira
noral; da ianlcn a roricdadc csialclccida, a
ordcn dc succssao fiada. Da cnfin, iodo o
dirciio rivado, c iodas as rcgras da organizaao
203
doncsiica. Dcois cssa crcna rogrcdiu,
aconanIada cla socicdadc. ncdida quc os
Ioncns scnicn quc icn divindadcs conuns,
uncn-sc cn gruos nais anlos. As ncsnas
rcgras, cnconiradas c csialclccidas na fanlia,
alican-sc succssivancnic frairia, irilo,
cidadc.
Alarqucnos con o olIar o caninIo
crcorrido clos Ioncns. Na origcn, a fanlia
vivc isolada, c o Ioncn nao conIccc scnao
dcuscs doncsiicos, tIco uto, d gcntcs.
Acina da fanlia forna-sc a frairia, con scu
dcus, tIcos Iutos, Juno cuus. En scguida
vcn a irilo, c o dcus da irilo tIcos Ios.
CIcga-sc, cnfin, cidadc, c inagina-sc un dcus
quc alraa ioda a cidadc, tIcos ocus, cnutcs
uIc. Hicrarquia dc crcnas, Iicrarquia dc
associacs. A idcia rcligiosa foi, cnirc os aniigos,
o soro insirador c organizador da socicdadc.
As iradics dos Iindus, dos grcgos, dos
ciruscos, coniavan quc os dcuscs Iavian
rcvclado aos Ioncns as lcis sociais. Sol cssa
forna lcgcndaria Ia una vcrdadc. As lcis sociais
foran olra dos dcuscs; nas csscs dcuscs, iao
odcrosos c iao lcnfajczos, nao cran nada nais
quc as crcnas dos Ioncns.
Essa foi a forna do nascincnio do Esiado
cnirc os aniigos; scu csiudo cra ncccssario ara
204
odcrnos considcrar cn scguida a naiurcza c as
insiiiuics da cidadc. Mas dcvcnos fazcr aqui
una rcscrva. Sc as rinciras cidadcs sc
fornaran cla confcdcraao dc cqucnas
socicdadcs consiiiudas anicriorncnic, isso nao
qucr dizcr quc iodas as cidadcs quc conIcccnos
sc fornaran do ncsno nodo. Una vcz
cnconirada a organizaao nunicial, nao cra
nais ncccssario quc cada nova cidadc
rcconcassc o ncsno caninIo longo c difcil.
Podc nuiio lcn scr quc nuiias vczcs sc scguissc
a ordcn invcrsa. Quando un cIcfc, saindo dc
una cidadc ja consiiiuda, ia fundar ouira, nao
lcvava dc ordinario consigo nais quc un cqucno
nuncro dc cidadaos; a clcs sc juniavan nuiias
ouiras cssoas, rovcnicnics dc divcrsos lugarcs,
c quc odian aic cricnccr a raas difcrcnics.
Mas cssc cIcfc nunca dciou dc consiiiuir o novo
Esiado inagcn daquclc quc acalava dc dciar.
En conscqucncia, dividia o ovo cn irilos c cn
frairias. Cada una dcssas cqucnas associacs
icvc un aliar, sacrifcios, fcsias; cada una
inaginou aic un aniigo Icroi, quc Ionrou con
un culio, c do qual, con o icno, assou a
julgar-sc dcsccndcnic.
Muiias vczcs succdcu ianlcn, quc os
Ioncns ccrio as vivian scn lcis, scn ordcn,
ou orquc a organizaao social nao conscguiu sc
csialclcccr, ou or icr sido corronida c
dissolvida or rcvolucs dcnasiado lruscas,
205
cono cn Circnc c cn TIurii. Sc un lcgislador sc
alalanassc a inor ordcn a csscs Ioncns,
nunca dciava dc concar or rcarii-los cn
irilos c cn frairias, cono sc nao Iouvcssc ouiro
iio dc socicdadc. En cada un dcsscs gruos,
insiiiua un Icroi cnino, csialclccia
sacrifcios, inaugurava iradics. Era scnrc or
a quc sc concava, sc sc qucria fundar una
socicdadc rcgular(16}. Assin roccdcu o rorio
Plaiao, ao inaginar a cidadc nodclo.
CAPTULO IV
A CIDADE
Cidadc c urlc nao cran alavras sinninas
cnirc os aniigos. A cidadc cra a associaao
rcligiosa c oliica das fanlias c das irilos; a
urlc, o lugar dc rcuniao, o doniclio, c,
solrciudo, o saniuario dcssa associaao(}.
Nao dcvcnos inaginar as cidadcs aniigas dc
acordo con as quc cosiunanos vcr nos dias dc
Iojc. Consirocn-sc algunas casas, c icnos una
aldcia. Inscnsivclncnic o nuncro dc casas
auncnia, c icnos a cidadc; c, sc for o caso,
acalanos or rodca-la or un fosso c una
nuralIa. Una cidadc, cnirc os aniigos, nao sc
fornava con o icno, clo lcnio crcscincnio do
nuncro dos Ioncns c das consirucs. Fundava-
206
sc una cidadc dc un so golc, inicirancnic, cn
un dia.
Mas cra ncccssario quc a cidadc fossc
consiiiuda anics, o quc cra a olra nais difcil, c
ordinariancnic a nais longa. Una vcz quc as
fanlias, as frairias c as irilos concordavan cn
sc unir, c cn adoiar o ncsno culio, logo sc
fundava a cidadc, ara scr o saniuario dcssc
culio conun. Tanlcn a fundaao dc una cidadc
scnrc consiiiuiu aio rcligioso.
Por rinciro ccnlo, ionarcnos Fona, a
dcsciio da rcuiaao dc incrcdulidadc quc sc
liga a cssa aniiga Iisioria. Muiio sc rcciiu quc
Fnulo cra cIcfc dc avcniurciros, quc consiiiura
un ovo cIanando ara junio dc si vagalundos
c ladrcs, c quc iodos csscs Ioncns, rcunidos
scn cscolIa, Iavian consirudo ao acaso
algunas calanas, ara alrigar nclas o fruio dc
suas rainas. Mas os cscriiorcs aniigos
arcscnian-nos o faio dc nancira lcn divcrsa;
arccc-nos quc, sc qucrcnos conIcccr a
aniiguidadc, dcvcnos aoiar-nos solrc os
icsicnunIos quc a ncsna nos arcscnia. Esscs
cscriiorcs, na vcrdadc, falan dc un asilo, isio c,
dc un rccinio sagrado, no qual Fnulo adniiiu
iodos os quc sc arcscniaran, no quc scguiu o
ccnlo dado or nuiios dos fundadorcs dc
cidadcs(1}. Mas cssc asilo nao cra a cidadc, c nao
foi franqucado scnao dcois dc fundada c
207
conlciancnic consiruda a cidadc(2}. Era un
acndicc acrcsccniado a Fona; nao cra Fona.
Nao fazia aric da cidadc dc Fnulo, orquc
csiava siiuado nas cncosias do nonic Caiiolino,
cnquanio a cidadc ocuava o lanalio do
Palaiino(3}. inorianic disiinguir niiidancnic o
dulo clcncnio da oulaao ronana. No asilo
csiao os avcniurciros scn cira ncn lcira; solrc o
Palaiino csiao os Ioncns vindos dc Alla, isio c,
Ioncns ja organizados cn socicdadc,
disiriludos cn gcntcs c cn curias, con scus
culios doncsiicos c suas lcis. O asilo nao c nada
nais quc una csccic dc aldcia ou sulurlio,
ondc as calanas sao lcvaniadas ao acaso, c scn
rcgras; solrc o Palaiino crguc-sc una cidadc
rcligiosa c sania.
Solrc a nancira cla qual cssa cidadc foi
fundada, a aniiguidadc c rodiga cn infornacs;
cnconirano-las cn Dionsio dc Halicarnasso, quc
as lusca cn auiorcs nais aniigos; cnconirano-
las cn Pluiarco, nos Fustos dc Ovdio, cn Taciio,
cn Caiao, o Aniigo, quc Iavia consuliado os
vclIos anais, c cn ouiros cscriiorcs, quc
solrciudo nos dcvcn insirar grandc confiana, o
salio Varrao c o salio Vcrrio Flaco, quc Fcsio nos
conscrvou cn aric, anlos nuiio infornados
accrca das aniiguidadcs ronanas, anigos da
vcrdadc, nada crcdulos, c quc conIccian nuiio
lcn as rcgras da criica Iisiorica. Todos csscs
cscriiorcs nos iransniiiran a lcnlrana da
208
ccrinnia rcligiosa quc Iavia narcado a
fundaao dc Fona, c nao icnos dirciio dc rcjciiar
iao grandc nuncro dc icsicnunIos.
Nao c raro cnconirarnos cnirc os aniigos
faios quc nos csanian; scria isso noiivo ara
falar cn falulas, solrciudo sc csscs faios, quc
ianio sc afasian das idcias nodcrnas, concordan
crfciiancnic con as dos aniigos? Vinos cn sua
vida rivada una rcligiao quc rcgrava iodos os
aios; vinos cn scguida quc cssa rcligiao os Iavia
consiiiudo cn socicdadc; dcois disso, or quc
nos dcvcrcnos adnirar sc a fundaao dc una
cidadc consiiiuiu aio sagrado, c quc o rorio
Fnulo icnIa olcdccido a riios quc cran
olscrvados cn ioda aric?
O rinciro cuidado do fundador c cscolIcr o
local da nova cidadc. Mas cssa cscolIa, coisa
gravc, c da qual sc crc dccndcr o dcsiino do
ovo, scnrc foi dciada dccisao dos dcuscs. Sc
Fnulo fossc grcgo, icria consuliado o oraculo dc
Dclfos; sc fossc sanniia, icria scguido o aninal
sagrado, o lolo ou o icano. Laiino, nuiio
vizinIo dos ciruscos, iniciado na cicncia
augural(4}, cdc aos dcuscs quc lIc rcvclcn sua
voniadc clo vo dos assaros. Os dcuscs
aonian-lIc o Palaiino.
CIcgado o dia da fundaao, ofcrccc
rincirancnic un sacrifcio. Scus conanIciros
209
cnfilciran-sc ao scu rcdor, accndcn un fogo dc
ranos, c cada un dclcs ula airavcs das
cIanas(5}. A clicaao dcssc riio c quc, ara o
aio quc sc vai cunrir, c ncccssario quc o ovo
csicja uro. ora, os aniigos julgavan urificar-sc
dc ioda nancIa fsica ou noral ulando airavcs
da cIana sagrada.
Dcois quc cssa ccrinnia rclininar
rcarou o ovo ara o grandc aio da fundaao,
Fnulo cava un cqucno fosso dc forna circular,
ondc lana un iorrao, or clc irazido da cidadc
dc Alla(6}. Dcois, cada un dc scus
conanIciros, un or un, lana no ncsno lugar
un ouco dc icrra, irazida dc scu as dc origcn.
Essc riio c noiavcl, c rcvcla ncsscs Ioncns un
cnsancnio quc c rcciso assinalar. Anics dc
cIcgar ao Palaiino, clcs noravan cn Alla, ou cn
alguna ouira cidadc vizinIa. La csiava scu lar, la
scus ais Iavian vivido, c csiavan sculiados.
Ora, a rcligiao roilia alandonar a icrra ondc o
lar csiava fiado c ondc rcousavan os
anicassados divinos. Era rcciso, ois, ara sc
livrarcn dc ioda inicdadc, quc cada un
daquclcs Ioncns usassc dc una ficao, c quc
lcvassc consigo, sol o snlolo dc un iorrao dc
icrra, o solo sagrado cn quc scus anicassados
csiavan sculiados, c ao qual csiavan ligados os
nancs. O Ioncn nao odia nudar-sc scn lcvar
consigo a icrra c scus anccsirais. Era ncccssario
quc olscrvassc cssc riio ara quc udcssc dizcr,
210
nosirando o novo lugar quc adoiara. Esia c ainda
a icrra dc ncus ais. Tcu utuun, utu, aqui
c ninIa airia, orquc aqui csiao os nancs dc
ninIa fanlia.
O fosso ondc cada un lanara un ouco dc
icrra cIanava-sc nundus; ora, cssa alavra
dcsignava, csccialncnic na aniiga lngua
rcligiosa, a rcgiao dos nancs(7}. Dcssc ncsno
lugar, scgundo a iradiao, os nancs dos norios
cscaavan ircs vczcs or ano, dcscjosos dc rcvcr
a luz or un noncnio(8}. Nao vcnos ainda,
ncssa iradiao, o vcrdadciro cnsancnio dos
Ioncns aniigos? Lanando ao fosso un iorrao dc
icrra da aniiga airia, acrcdiiavan cnccrrar ncla
ianlcn as alnas dos anicassados. Essas
alnas, ali rcunidas, dcvian rccclcr culio
crciuo, c vclar solrc scus dcsccndcnics.
Fnulo, ncssc ncsno lugar, lcvaniou un aliar, c
accndcu o fogo. Esic foi o fogo sagrado da nova
cidadc(9}.
Ao rcdor dcssc fogo dcvia crgucr-sc a cidadc,
cono a casa sc clcva ao rcdor do lar doncsiico.
Fnulo iraa un sulco, quc narca os liniics.
Ainda aqui os nninos dcialIcs csiao fiados
clo riiual. O fundador dcvc scrvir-sc dc una
rclIa dc colrc; a cIarrua c uada or un iouro
lranco c una vaca da ncsna cor. Fnulo, dc
calca colcria, irajando vcsics saccrdoiais,
scgura clc ncsno a ralia da cIarrua, c a dirigc,
211
cnioando rcccs. Scus conanIciros o scgucn,
olscrvando rcligioso silcncio. ncdida quc a
rclIa lcvania iorrcs dc icrra, lanan-nos
cuidadosancnic ara o inicrior do rccinio, a fin
dc quc ncnIuna arccla daqucla icrra sagrada
fiquc do lado do csirangciro(10}.
Esscs liniics iraados cla rcligiao sao
inviolavcis. Ncn o csirangciro, ncn o cidadao icn
o dirciio dc irans-los. Pular or cina dcssc
cqucno sulco c aio dc inicdadc; a iradiao
ronana diz quc o irnao do fundador Iavia
conciido cssc sacrilcgio, c o Iavia ago con a
vida(11}.
Mas, ara quc sc udcssc cnirar na cidadc, c
sair dcla, o sulco cra inicrronido cn alguns
lugarcs; ara isso Fnulo lcvaniava a rclIa;
csscs inicrvalos cIanavan-sc otuc, as orias
da cidadc(12}.
Solrc o sulco sagrado, ou un ouco airas,
lcvanian-sc dcois nuralIas, ianlcn
sagradas(13}. Ningucn odcra ioca-las, ncsno
ara rcsiaura-las, scn crnissao dos onificcs.
Dc anlos os lados dcssa nuralIa, un csao dc
alguns cs c rcscrvado rcligiao; cIanan-no
onocun; nao sc crniic assar or ali a
cIarrua, ncn lcvaniar ali consiruao alguna(14}.
Tal foi, dc acordo con una nuliidao dc
icsicnunIos aniigos, a ccrinnia da fundaao dc
212
Fona. Aos quc crguniarcn cono a lcnlrana
dcssa ccrinnia dc sc conscrvar aic os
cscriiorcs quc no-la iransniiiran, rcsondcrcnos
quc cla cra lcnlrada cada ano, ncnoria do
ovo, or una fcsia dc anivcrsario, a quc
cIanavan dia naial dc Fona(15}. Essa fcsia foi
cclclrada cn ioda a aniiguidadc, dc ano cn ano,
c o ovo ronano ainda a cclclra na ncsna daia
dc ouirora, no dia 21 dc alril. assin c quc os
Ioncns, airavcs dc suas inccssanics
iransfornacs, fican ficis aos vclIos cosiuncs!
Nao odcnos suor razoavclncnic quc csscs
riios icnIan sido inaginados cla rincira vcz
or Fnulo. Pclo conirario, c ccrio quc nuiias
cidadcs anics dc Fona foran fundadas da
ncsna nancira. Varrao dissc quc csscs riios
cran conuns ao Lacio c Eiruria. Caiao, o
Aniigo, quc, ara cscrcvcr scu livro Ogncs,
Iavia consuliado os anais dc iodos os ovos
iialianos, inforna-nos quc riios analogos cran
olscrvados or iodos os fundadorcs dc cidadcs.
Os ciruscos ossuan livros liiurgicos, ondc
csiava consignado o riiual conlcio dcssas
ccrinnias(16}.
Os grcgos, cono os iialianos, acrcdiiavan
quc o local dc una cidadc dcvia scr cscolIido c
rcvclado cla divindadc. Assin, quando qucrian
fundar alguna, consuliavan o oraculo dc
Dclfos(17}. Hcrodoio assinala cono aio dc
213
inicdadc ou dc loucura o faio dc o csariano
Doria icr ousado consiruir una cidadc scn
consuliar o oraculo, c scn raiicar ncnIuna das
ccrinnias rcscriias", c o icdoso Iisioriador
nao sc surrccndc ao vcr quc una cidadc assin
consiruda, conira as rcgras, nao icnIa durado
nais dc ircs anos(18}. Tucdidcs, rccordando o
dia da fundaao dc Esaria, ncnciona os canios
icdosos c os sacrifcios daquclc dia(19}. O
ncsno Iisioriador nos diz quc os aicnicnscs
ossuan riiual ariicular, c quc janais
fundavan una colnia scn olcdccc-lo(20}. Podc-
sc vcr cn una concdia dc Arisiofancs un quadro
lasianic caio da ccrinnia usada cn iais casos.
Quando o ocia inaginou a alcgrc fundaao da
cidadc das Avcs, cnsava ccriancnic nos
cosiuncs quc cran olscrvados na fundaao das
cidadcs dos Ioncns; assin, s cn ccna un
saccrdoic quc accndia o fogo invocando os
dcuscs, un ocia quc caniava Iinos, c un
adivinIo quc rcciiava oraculos.
Pausanias crcorria a Crccia nos icnos dc
Adriano. CIcgando a Mcsscnia, fcz con quc os
saccrdoics lIc coniasscn a Iisioria da fundaao
da cidadc dc Mcsscna, c assin nos iransniiiu
sua narraiiva(21}. O aconiccincnio nao cra nuiio
aniigo; dcra-sc nos icnos dc Eaninondas. Trcs
scculos anics os ncsscnios Iavian sido culsos
dc scu as, c dcsdc cssc icno vivian discrsos
cnirc os ouiros grcgos, scn airia, nas
214
guardando con icdoso cuidado scus cosiuncs c
sua rcligiao nacional. Os iclanos qucrian
rcconduzi-los ao Pclooncso, ara csialclcccr un
ininigo ao lado dc Esaria, nas o nais difcil cra
fazcr con quc os ncsscnios sc dccidisscn.
Eaninondas, quc os conIccia cono Ioncns
sucrsiiciosos, acIou lon csalIar un oraculo,
quc rcdizia a cssc ovo a volia ara a aniiga
airia. Aarics niraculosas aicsiaran quc os
dcuscs nacionais dos ncsscnios, quc os Iavian
irado coca da conquisia, voliavan a scr-lIcs
favoravcis. Essc ovo inido dccidiu-sc cniao a
voliar ara o Pclooncso, airas dc un ccrciio
iclano. Mas iraiava-sc dc salcr ondc lcvaniarian
a cidadc, orquc ncn sc odia cnsar cn
rcocuar as aniigas cidadcs do as. clas Iavian
sido nancIadas cla conquisia. Para cscolIcr o
lugar cn quc sc csialclcccrian, nao iinIan o
rccurso ordinario dc consuliar o oraculo dc
Dclfos, orquc a Piia csiava do lado dc Esaria.
Por fclicidadc, os dcuscs ossuan ouiros ncios
dc rcvclar suas voniadcs; un saccrdoic dos
ncsscnios icvc un sonIo, no qual un dos dcuscs
dc sua naao lIc aarcccu, c lIc dissc quc ia
csialclcccr-sc solrc o nonic Iiona, c quc
convidava o ovo a scgui-lo. Scndo assin
indicado o local da nova cidadc, rcsiava ainda
conIcccr os riios ncccssarios ara a fundaao,
nas os ncsscnios os Iavian csquccido; clcs nao
odian, alias, adoiar os dos iclanos, ncn dc
215
ouiro ovo qualqucr, c nao salian cono
consiruir a cidadc. Muiio a roosiio, ouiro
ncsscnio sonIou quc os dcuscs nandaran quc
sc dirigissc ao nonic Iiona, rocurassc un scio,
quc sc cnconirava ao c dc un nirio, c cavassc a
icrra ncssc local. Elc olcdcccu, c dcscolriu una
urna, c ncssa urna folIas dc csianIo, solrc as
quais sc cnconirava gravado o riiual conlcio da
ccrinnia sagrada. Os saccrdoics incdiaiancnic
fizcran coias, c o inscrcvcran nos livros
sagrados. E ningucn dciou dc acrcdiiar quc a
urna fora ali dcosiiada or un aniigo rci dos
ncsscnios, anics da conquisia do as.
Una vcz dc ossc do riiual, iniciou-sc a
fundaao. Os saccrdoics, cn rinciro lugar,
ofcrcccran un sacrifcio; invocaran os aniigos
dcuscs dc Mcsscnia, os Dioscuros, o Juiicr dc
Iiona, os aniigos Icrois, os anicassados
conIccidos c vcncrados. Todos csscs roiciorcs
do as, aarcnicncnic o Iavian alandonado, dc
acordo con as crcnas dos aniigos, no dia cn
quc o ininigo ionou ossc dc suas icrras;
conjuraran-nos cniao a voliar. Pronunciaran-sc
fornulas, quc dcvian icr or cfciio dcicrnina-los
a Ialiiar a nova cidadc cn conun con os
cidadaos. Isso c quc cra inorianic. fiar os
dcuscs cn sua conanIia cra o quc nais lIcs
inoriava, c odcnos acrcdiiar quc a ccrinnia
rcligiosa nao iivcssc ouira finalidadc. Assin cono
os conanIciros dc Fnulo cavaran un fosso, c
216
acrcdiiaran dcosiiar nclc scus anicassados,
assin os conicnorancos dc Eaninondas
cIanavan a si scus Icrois, scus anicassados
divinos, os dcuscs do as. Acrcdiiavan assin,
or ncio dc fornulas c dc riios, liga-los ao solo
quc ian ocuar, c cnccrra-los dcniro dos liniics
quc ian iraar. Assin, dizian-lIcs. Vindc
conosco, o scrcs divinos! Haliiai ncsia cidadc cn
nossa conanIia." O rinciro dia iranscorrcu
con csscs sacrifcios c cssas rcccs. No dia
scguinic iraaran-sc os liniics, cnquanio o ovo
caniava Iinos rcligiosos.
Surrccndcno-nos, rincira visia, quando
vcnos nos auiorcs aniigos quc nao Iavia cidadc,
or nais aniiga quc fossc, quc nao rcicndcssc
conIcccr o nonc do fundador c a daia da
fundaao. quc una cidadc nao odia crdcr a
lcnlrana da ccrinnia sagrada quc Iavia
narcado scu nascincnio, orquc cada ano
cclclrava cssc anivcrsario or un sacrifcio.
Aicnas, cono Fona, ianlcn fcsicjava scu dia
naialcio(22}.
Muiias vczcs aconiccia quc colonos ou
conquisiadorcs sc csialclccian cn una cidadc ja
consiruda. Nao iinIan ncccssidadc dc consiruir
casas, orquc nada lIcs incdia a quc
ocuasscn as dos vcncidos. Mas cran olrigados
a olscrvar a ccrinnia da fundaao, isio c,
iinIan dc asscniar o rorio lar, c fiar cn sua
217
nova norada os dcuscs nacionais. or isso quc
lcnos cn Tucdidcs c cn Hcrodoio quc os dorios
fundaran Esaria, c os jnios Milcio, cnlora
csscs dois ovos icnIan cnconirado as cidadcs ja
consirudas, c nuiio aniigas.
Esscs cosiuncs nos dizcn clarancnic o quc
cra una cidadc no cnsancnio dos aniigos.
FccIada dcniro dc liniics sagrados, csicndcndo-
sc ao rcdor do aliar, a cidadc cra o doniclio
rcligioso, quc rccclia dcuscs c Ioncns. Tiio Lvio
dizia dc Fona. Nao Ia ncsia cidadc lugar quc
nao csicja inrcgnado dc rcligiao, c quc nao
csicja ocuado or alguna divindadc... Os dcuscs
icn ncla sua norada." O quc Tiio Lvio dizia dc
Fona, qualqucr un odia dizcr da roria
cidadc, orquc, sc Iavia sido fundada dc acordo
con os riios, rccclcra cn scu rccinio os dcuscs
roiciorcs, quc csiavan cono quc inlaniados
cn scu solo, c nao dcvian alandona-lo janais.
Toda cidadc cra un saniuario; ioda cidadc odia
scr cIanada sania(23}.
Cono os dcuscs csiavan ara scnrc ligados
cidadc, o ovo nao dcvia alandonar nunca o
local ondc scus dcuscs csiavan fiados. A cssc
rcsciio Iavia un acordo nuiuo, una csccic dc
coniraio cnirc dcuscs c Ioncns. Os irilunos da
lclc disscran ccrio dia quc Fona, dcvasiada
clos gaulcscs, nao cra nais quc un noniao dc
runas, c quc a cinco lcguas dali Iavia una
218
cidadc conlciancnic consiruda c lcla, lcn
siiuada, c scn Ialiianics, dcsdc quc os ronanos
a Iavian conquisiado; cra ncccssario, ois,
alandonar Fona dcsiruda, c nudar ara Vcios.
Mas o icdoso Canilo rcsondcu-lIcs. Nossa
cidadc foi fundada rcligiosancnic; os rorios
dcuscs dcsignaran scu lugar, c ncla sc
csialclcccran cn conanIia dc nossos ais.
Enlora cn runas, cla c ainda a norada dc
nossos dcuscs nacionais." Os ronanos ficaran
cn Fona.
Algo dc sagrado c dc divino ligava-sc
naiuralncnic quclas cidadcs quc os dcuscs
Iavian lcvaniado(24}, c quc coniinuavan a
inrcgnar, con sua rcscna. Salcnos quc as
iradics ronanas ronciian a Fona a
cicrnidadc. Cada cidadc iinIa iradics
scnclIanics. Todas as cidadcs cran consirudas
ara scrcn cicrnas.
CAPTULO V
O CULTO DO FUNDADOF. A LENDA DE ENIAS
O fundador cra o Ioncn quc rcalizava o aio
rcligioso, scn o qual una cidadc nao odia
cisiir. Era o fundador quc asscniava o lar, ondc
dcvia lrilIar cicrnancnic o fogo sagrado; cra clc
quc, con suas rcccs c riios, cIanava os dcuscs,
fiando-os ara scnrc na nova cidadc.
219
Podcnos inaginar o rcsciio quc dcdicavan
a cssc Ioncn sagrado. Duranic sua vida, os
Ioncns vian nclc o auior do culio c o ai da
cidadc; norio, iornava-sc un anicassado
conun ara iodas as gcracs quc sc succdian;
o fundador cra ara a cidadc o quc o rinciro
anicassado cra ara a fanlia, un lar faniliar.
Sua lcnlrana crciuava-sc cono o fogo do lar
quc Iavia accndido. Dcdicavan-lIc un culio,
considcravan-no dcus, c a cidadc o adorava
cono sua rovidcncia. Sacrifcios c fcsias
rcnovavan-sc cada ano solrc scu iunulo(1}.
Todos salcn quc Fnulo cra adorado, quc
iinIa icnlo c saccrdoics. Os scnadorcs udcran
naia-lo nas nao udcran riva-lo dc un culio
ao qual iinIa dirciio cono fundador(2}. Cada
cidadc adorava do ncsno nodo aquclc quc a
Iavia fundado. Cccros c Tcscu, considcrados
cono succssivos fundadorcs dc Aicnas, iinIan
scus icnlos na cidadc. Aldcra ofcrccia
sacrifcios a scu fundador Tincsios, Tcra a Tcras,
Dclos a nios, Circnc a Daios, Milcio a Nclcia,
Anfolis a Hagnon(3}. Nos icnos dc Pissiraio,
Milcadcs fundou una colnia no Qucrsoncso da
Tracia; cssa colnia insiiiuiu-lIc un culio dcois
dc sua noric, dc acordo con o cosiunc". Hicrao
dc Siracusa, fundador da cidadc dc Eina, rccclcu
ali dcois o culio dos fundadorcs(4}."
220
Nao Iavia nada nais caro ao coraao dc una
cidadc quc a lcnlrana dc sua fundaao.
Quando Pausanias visiiou a Crccia, no scculo
scgundo dc nossa cra, cada cidadc salia dizcr-lIc
o nonc do fundador, con sua gcncalogia, c os
rinciais faios dc sua cisicncia. Essc nonc c
csscs faios nao odian scr csquccidos, orquc
fazian aric da rcligiao, c cran lcnlrados cada
ano nas ccrinnias sagradas.
Conscrva-sc a ncnoria dc un grandc
nuncro dc ocnas grcgos quc iinIan or icna a
fundaao dc cidadcs. Filocoro, caniou a fundaao
dc Salanina, on a dc Quios, Criion a dc
Siracusa, Zoiro a dc Milcio; Aolnio,
Hcrnogcncs, Hclanico c Dioclcs, Iavian
conosio solrc o ncsno icna ocnas c
Iisiorias. Talvcz nao Iouvcssc una cidadc quc
nao ossussc un ocna, ou, clo ncnos, un
Iino solrc o aio sagrado quc lIc dcra origcn.
Enirc iodos os aniigos ocnas quc iinIan
or icna a fundaao dc una cidadc, Ia un quc
ainda cisic, orquc, sc o icna iornava-o caro a
una cidadc, suas lclczas iornaran-no rccioso
ara iodos os ovos c ara iodos os scculos.
Salcnos quc Encias fundou Lavnio, dc ondc sc
originaran allanos c ronanos, c quc, or
conscqucncia, cra considcrado o fundador dc
Fona. Solrc clc csialclcccu-sc un conjunio dc
iradics c lcnlranas, quc cnconiranos ja
221
consignadas nos vcrsos do vclIo Ncvio c nas
Iisiorias dc Caiao, o Aniigo. Virglio arovciiou-sc
dcssc icna, c cscrcvcu o ocna nacional da
cidadc dc Fona.
O icna da Encida c a cIcgada dc Encias, ou
nclIor, o iransoric dos dcuscs dc Troia ara a
Iialia. O ocia cania o Ioncn quc airavcssou os
narcs ara fundar una cidadc, c lcvar scus
dcuscs ara o Lacio.
dun condcct uIcn
Incctquc dcos Luto.
Nao dcvcnos julgar a Encida dc acordo con
nossas idcias nodcrnas. Ha qucn sc qucic s
vczcs or nao cnconirar cn Encias audacia,
arrojo, aiao, cansado do cicio dc icdoso, quc
sc rccic coniinuancnic. Adnirano-nos or vcr
cssc gucrrciro consuliar scus cnaics con
cuidado iao cscruuloso, invocar or qualqucr
noiivo una divindadc, lcvaniar os lraos ara o
ccu quando sc iraiava dc conlaicr, dciar-sc
lcvar clos oraculos airavcs dos narcs, c
dcrranar lagrinas visia do crigo. Criiican-lIc
aic sua fricza ara con Dido, c cIcgan a acusa-
lo dc inscnsvcl.
Nus c nouctu
FctIus, uut uoccs uus tuctuIs uudt.
222
Nao sc iraia aqui dc un gucrrciro, ou dc un
Icroi dc ronancc. O ocia qucr nosirar-nos un
saccrdoic. Encias c o cIcfc dc un culio, o Ioncn
sagrado, o fundador divino, cuja nissao c salvar
os cnaics da cidadc.
Sun us Zncus utos qu cx Iostc Pcnutcs
Cussc ucIo nccun.
Sua qualidadc doninanic dcvc scr a icdadc,
c o cicio quc o ocia lIc alica nais
frcqucnicncnic c ianlcn o quc nclIor lIc calc.
Sua viriudc dcvc scr una fria c aliiva
incrsonalidadc, quc faa dclc, nao un Ioncn,
nas un insiruncnio dos dcuscs. Por quc
rocurar nclc aics? Nao icn dirciio a clas;
dcvc rccalca-las no fundo do coraao.
Mutu gcncns nutoquc unnun uIcuctus unoc,
Jussu tuncn duun nscqutu.
En Honcro Encias ja cra un crsonagcn
sagrado, un grandc saccrdoic, quc o ovo
vcncrava cono un dcus", c quc Juiicr rcfcria
a Hciior. En Virglio, c o guarda c salvador dos
dcuscs dc Troia. Duranic a noiic quc consunou a
runa da cidadc, Hciior aarcccu-lIc cn sonIos.
Troia diz-lIc csic confia-ic scus dcuscs;
rocura una nova cidadc." E ao ncsno icno
cnircgou-lIc os oljcios sagrados, csiaiucias
roicioras, c o fogo do lar quc nao dcvia
ciinguir-sc. Essc sonIo nao c una sinlcs
223
figura, invcniada cla faniasia do ocia. Pclo
conirario, c o fundancnio solrc o qual rcousa
iodo o ocna, orquc c or clc quc Encias sc
iornou dcosiiario dos dcuscs da cidadc,
rcvclando-sc-lIc cniao sua nissao sagrada.
A cidadc dc Troia dcsaarcccu, nas nao a
cidadc iroiana; graas a Encias, o fogo sagrado
nao sc ciinguiu, c os dcuscs icn ainda un
culio. A cidadc c os dcuscs fogcn con Encias, c
crcorrcn os narcs, rocura dc un lugar ondc
ossan csialclcccr-sc.
Consdcc Tcucos
Euntcsquc dcos ugtutuquc nunnu Touc...
Encias rocura una norada fia, or
cqucna quc scja, ara os dcuscs dc scus ais.
Ds scdcn cxguun uts.
Mas a cscolIa dcssa norada, qual o dcsiino
da cidadc csiara ligado ara scnrc, nao dccndc
dos Ioncns, nas dos dcuscs. Encias consulia os
adivinIos c inicrroga os oraculos. Nao narca
ara si ncsno a roia c a ncia. dcia-sc conduzir
cla divindadc.
Ituun non sontc scquo.
Cosiaria dc arar na Tracia, cn Crcia, na
Siclia, cn Cariago, con Dido. utu oIstunt. Enirc
clc c scu dcscjo dc rcouso, cnirc clc c scu anor,
224
scnrc sc inicrc a voniadc dos dcuscs, a
alavra rcvclada, utu.
Nao nos dcvcnos cnganar. o vcrdadciro Icroi
do ocna sao os dcuscs dc Troia, aquclcs
ncsnos dcuscs quc un dia scrao os dcuscs dc
Fona. O icna da Encida c a luia dos dcuscs
ronanos conira a divindadc Iosiil. Olsiaculos dc
ioda naiurcza rocuran dcic-los.
Tuntuc nos cut onunun condcc gcntcn!
Pouco faliou ara quc a icncsiadc nao os
cngolissc, ou ara quc o anor dc una nulIcr
nao os caiivassc. Mas clcs iriunfan dc iudo, c
cIcgan ncia dcscjada.
Futu uun nucnunt.
Eis o quc dcvia dcscriar singularncnic o
inicrcssc dos ronanos. Ncssc ocna vian scu
fundador, sua cidadc, suas insiiiuics, suas
crcnas, scu incrio, orquc scn csscs dcuscs a
cidadc dc Fona nao cisiiria(5}.
CAPTULO VI
OS DEUSES DA CIDADE
Nao nos dcvcnos csqucccr dc quc, nos
icnos aniigos, o quc consiiiua o vnculo dc
ioda socicdadc cra o culio. Assin cono o aliar
doncsiico naniinIa unidos a scu rcdor os
225
ncnlros dc una fanlia, assin o culio dc una
cidadc cra a rcuniao daquclcs quc iinIan os
ncsnos dcuscs roiciorcs, c quc cclclravan os
aios rcligiosos no ncsno aliar.
O aliar da cidadc csiava fccIado dcniro dc
un cdifcio, quc os grcgos cIanavan tuncu(1},
c os ronanos icnlo dc Vcsia(2}.
Nao Iavia nada nais sagrado cn una cidadc
quc cssc aliar, solrc o qual o fogo sagrado csiava
scnrc accso. vcrdadc quc cssa grandc
vcncraao logo sc cnfraqucccu na Crccia, orquc
a inaginaao grcga dciou-sc lcvar cla lclcza
dos icnlos, a riqucza das lcndas, a lclcza das
csiaiuas. Mas cn Fona nao sc dcu o ncsno. Os
ronanos nunca crdcran a convicao dc quc o
dcsiino da cidadc csiava ligado ao lar, quc
rcrcscniava scus dcuscs(3}. O rcsciio quc sc
dcdicava s vcsiais rova a inoriancia dc scu
saccrdocio(4}. Sc un cnsul cnconirassc una no
caninIo, nandava alaiar dianic dcla as arnas.
En concnsaao, sc una vcsial dciassc aagar
o fogo, ou naculassc o culio, faliando a scus
dcvcrcs dc casiidadc, a cidadc, quc cniao sc
julgava ancaada dc crdcr scus dcuscs,
vingava-sc da ncsna cnicrrando-a viva(5}.
Ccrio dia o icnlo dc Vcsia csicvc cn risco
dc scr qucinado or un inccndio na rcdondcza, c
Fona ficou alarnada, orquc scniia quc iodo scu
226
fuiuro csiava cn crigo. Passado csic, o scnado
ordcnou ao cnsul quc rocurassc dcscolrir os
auiorcs do inccndio, c o cnsul logo acusou a
alguns Ialiianics dc Caua, quc sc cnconiravan
cn Fona. Nao orquc Iouvcssc alguna rova
conira clcs, nas orquc raciocinou dcsia
nancira. Un inccndio ancaou nosso lar; cssc
inccndio, quc dcvia dcsiruir ioda nossa grandcza,
c coriar nossos dcsiinos, nao odcria scr aiiado
scnao cla nao dc nossos nais crucis ininigos.
Ora, nao icnos ininigos nais cncarniados quc
os Ialiianics dc Caua, cidadc aiualncnic aliada
dc Anlal, c quc asira ocuar nosso lugar, cono
caiial da Iialia. Esscs Ioncns, orianio, c quc
quiscran dcsiruir o icnlo dc Vcsia, nosso
cicrno lar, cnIor c garaniia dc nossa grandcza
fuiura(6}." Assin un cnsul, doninado or
idcias rcligiosas, julgava quc os ininigos dc Fona
nao Iavian cnconirado ncio nais scguro dc
vcncc-la do quc dcsiruir-lIc o lar. Vcnos a as
aniigas crcnas. o lar ullico cra o saniuario da
cidadc, quc a fizcra nasccr c quc a conscrvava.
Assin cono o culio do lar doncsiico cra
sccrcio, c soncnic a fanlia odia ionar aric no
ncsno, assin o culio do lar ullico cra
inicrdiiado aos csirangciros. Ningucn, a nao scr
os cidadaos, odia assisiir aos sacrifcios. O
sinlcs olIar dc un csiranIo nancIava o aio
rcligioso(7}.
227
Cada cidadc iinIa dcuscs rorios, quc nao
cricncian scnao a cla. Esscs dcuscs cran
ordinariancnic da ncsna naiurcza quc os da
rcligiao riniiiva das fanlias. Cono clcs,
cIanavan-nos dc larcs, cnaics, gcnios,
dcnnios, Icrois(8}; sol iodos csscs noncs Iavia
alnas Iunanas divinizadas cla noric. Ja vinos
quc, na raa indo-curocia, o Ioncn iivcra a
rincio o culio da fora invisvcl c inorial, quc
scniia cn si ncsno. Aquclcs gcnios ou Icrois
cran quasc scnrc anicassados do ovo(9}. Os
coros Iavian sido cnicrrados, qucr na roria
cidadc, qucr cn scus arrcdorcs, c cono, dc
acordo con as crcnas quc rclaianos acina, a
alna nao alandonava o coro, csscs norios
divinos ficavan ligados ao solo ondc jazian scus
ossos. Do fundo dc scus iunulos, vclavan solrc
a cidadc, roicgian o as, dos quais cran dc
algun nodo cIcfcs c scnIorcs, Essa crcssao
dc cIcfcs do as, alicada aos norios, cnconira-
sc cn un oraculo dirigido cla Piia a Solon.
Fcndc culio aos cIcfcs do as, os norios quc
Ialiian dclaio da icrra(10}." Essas oinics
rovinIan do grandc odcr quc as aniigas
gcracs Iavian airiludo alna Iunana dcois
da noric. Todo Ioncn quc Iouvcssc rcsiado
grandcs scrvios cidadc, dcsdc o quc a fundara,
aic o quc lIc alcanara una viioria ou
acrfcioara suas lcis, iornava-sc un dcus ara
cssa cidadc(11}. Ncn cra ncccssario icr sido
228
grandc Ioncn ou lcnfciior; lasiava Iavcr
inrcssionado vivancnic a inaginaao dos
conicnorancos, c icr-sc iornado oljcio dc una
iradiao oular ara sc iornar Icroi, isio c, un
norio odcroso, cuja roicao cra dcscjada c cuja
colcra cra icnida. Os iclanos coniinuaran
duranic dcz scculos a ofcrcccr sacrifcios a
Eicoclcs c a Polinicc(12}. Os Ialiianics dc Acanio
rcndian culio a un crsa, norio cnirc clcs
duranic a ccdiao dc Xcrcs(13}. Hioliio cra
vcncrado cono dcus cn Trczcna(14}. Pirro, filIo
dc Aquilcs, cra dcus cn Dclfos, unicancnic
orquc ali norrcra, c ali fora cnicrrado(15}.
Croiona rcndia culio a un Icroi, soncnic orquc,
quando vivo, fora o Ioncn nais lclo da
cidadc(16}. Aicnas adorava cono un dc scus
roiciorcs a Eurisicu, quc, no cnianio, cra
argiano; Euridcs clica-nos o nascincnio
dcssc culio, quando faz aarcccr cn ccna
Eurisicu rcsics a norrcr, c o faz dizcr aos
aicnicnscs. Enicrrcn-nc na iica. cu vos scrci
rocio, c do scio da icrra scrci ara vosso as
un Ioscdc roicior(17}." Toda a iragcdia dc
dio cn Colnia rcousa ncssas crcnas. Crcon
c Tcscu, isio c, Tclas c Aicnas, disuian o coro
dc un Ioncn quc vai norrcr c iornar-sc dcus;
dio, dc acordo con a falula, dccidc-sc or
Aicnas, c narca o lugar ondc qucr scr cnicrrado.
Morio, nao scrci diz clc un Ialiianic inuiil
ara csia rcgiao(18}; cu vos dcfcndcrci conira
229
vossos ininigos; scrci ara vos cscudo nais foric
quc o dc nilIcs dc conlaicnics(19}; ncu coro,
adornccido sol a icrra, saciar-sc-a con o sanguc
dos gucrrciros iclanos(20}."
Os norios, fosscn quais fosscn, cran os
guardas do as, sol a condiao dc lIcs rcndcrcn
culio. Os ncgarianos crguniaran un dia ao
oraculo dc Dclfos o nodo clo qual sua cidadc
odcria scr fcliz; o dcus rcsondcu quc cla o scria
sc iivcsscn o cuidado dc dclilcrar scnrc dc
acordo con o naior nuncro; clcs conrccndcran
quc or cssas alavras o dcus dcsignava os
norios, quc sao, con cfciio, nais nuncrosos quc
os vivos; cn conscqucncia, consiruran a sala dc
consclIo no ncsno lugar ondc sc lcvaniavan as
sculiuras dos Icrois(21}." Era grandc
fclicidadc ara una cidadc ossuir norios dc
algun nodo noiavcis. Maniincia falava con
orgulIo dos ossos dc Arcas; Tclas fazia o ncsno
a rcsciio dc Ccriao; o ncsno aconiccia con
Mcsscnia rclaiivancnic aos ossos dc
Arsincncs(22}. Para conscguircn cssas
rcciosas rclquias s vczcs usavan dc asiucia.
Hcrodoio conia as ariinanIas cn as quais os
csarianos roularan os ossos dc Orcsics(23}.
vcrdadc quc csscs ossos, aos quais csiava unida
a alna do Icroi, dcran incdiaia viioria aos
csarianos. Dcsdc quc Aicnas adquiriu odcr,
scu rinciro aio foi aodcrar-sc dos ossos dc
Tcscu, quc Iavian sido cnicrrados na ilIa dc
230
Siro, c lcvaniar-lIc un icnlo na cidadc, ara
auncniar o nuncro dos dcuscs roiciorcs.
Alcn dcsscs Icrois c dcsscs gcnios, os
Ioncns ossuan dcuscs dc ouira csccic, cono
Juiicr, Juno, Mincrva, ara os quais o
csciaculo da naiurcza Iavia airado scus
cnsancnios. Mas vinos quc cssas criacs da
inicligcncia Iunana iivcran or nuiio icno o
caraicr dc divindadcs doncsiicas ou locais. A
rincio csscs dcuscs nao foran inaginados
cono guardics dc iodo o gcncro Iunano;
acrcdiiava-sc quc cada un dclcs cricncia
roriancnic a una fanlia ou a una cidadc.
Dcsiaric, cra cosiunc quc cada cidadc, alcn
dos Icrois, iivcssc ainda un Juiicr, una
Mincrva, ou alguna ouira divindadc, quc
associava a scus rinciros cnaics c ao riniiivo
lar. Na Crccia c na Iialia Iavia una nuliidao dc
divindadcs oudus. Cada cidadc iinIa alguns
dcuscs, quc a Ialiiavan(24}.
Os noncs dc nuiias dcssas divindadcs csiao
csquccidos; or acaso conscrvou-sc a lcnlrana
do dcus Sairanas, quc cricncia cidadc dc Elis;
da dcusa Dindincncs, quc cricncia a Tclas; dc
Soicria, dc zgiun; dc Driionariis, dc Crcia; dc
Hillcia, dc Hilla. Os noncs dc Zcus, Aicnas,
Hcra, Juiicr, Mincrva c Nciuno, nos sao nais
conIccidos, c salcnos quc s vczcs cran
231
alicados s divindadcs oladas. Mas nao vanos
concluir cla idcniidadc dos noncs a idcniidadc
dos dcuscs; Iavia una Aicnas cn Aicnas c una
cn Esaria. cran duas dcusas difcrcnics(25}.
Crandc nuncro dc cidadcs iinIan Juiicr cono
divindadc olada; cran ianios os Juiicrcs
quanias as cidadcs. Na lcnda da gucrra dc Troia
vcnos una Palas quc conlaic clos grcgos, c
cnirc os iroianos Ia ouira Palas, quc rccclc
culio, c quc roicgc scus adoradorcs(26}. Dir-sc-a
quc a ncsna divindadc figurava cn anlos os
ccrciios? Nao, ccriancnic, orquc os aniigos
nao airiluan aos dcuscs o don da
uliquidadc(27}. As cidadcs dc Argos c dc Sanos
iinIan cada qual una Hcra olada; nao sc
iraiava da ncsna dcusa, orquc cra
rcrcscniada nas duas cidadcs con airiluios
difcrcnics. Fona iinIa una Juno; a cinco lcguas
dc la, na cidadc dc Vcios, Iavia ouira Juno; c
ianio una nao cra a ouira, quc vcnos o diiador
Canilo, no asscdio dc Vcios, dirigir-sc Juno do
ininigo, a fin dc conjura-la a alandonar a cidadc
cirusca, c assar ara scu lado. ScnIor da
cidadc, clc iona a csiaiua, nuiio crsuadido dc
quc arrclaia una dcusa, c a iransoria
dcvoiancnic ara Fona. Fona icvc dcsdc cniao
duas Junos roicioras. A ncsna Iisioria, alguns
anos dcois, dcu-sc con un Juiicr, quc ouiro
diiador lcvou dc Prcncsia, quando Fona ja
ossua ircs ou quairo dclcs(28}.
232
A cidadc quc ossua divindadc roria nao
qucria quc csia roicgcssc os csirangciros, c nao
crniiia quc a ncsna fossc adorada or clcs. O
icnlo, quasc scnrc nao cra accssvcl scnao aos
cidadaos. Soncnic os argivos iinIan dirciio dc
cnirar no icnlo da dcusa Hcra, dc Argos. Para
cnirar no dc Aicnas, cra ncccssario scr
aicnicnsc(29}. Os ronanos, quc adoravan a duas
Junos, nao odian cnirar no icnlo dc una
icrccira Juno, quc sc crguia na cqucna cidadc
dc Lanuvio(30}.
Dcvcnos rcconIcccr quc os aniigos, con
cccao dc algunas raras inicligcncias dc cliic,
janais rcrcscniaran a Dcus cono scr unico,
ccrccndo sua aao solrc o univcrso. Cada un dc
scus inuncravcis dcuscs ossua un cqucno
donnio. a fanlia, a irilo, a cidadc; cssc cra o
nundo quc lasiava rovidcncia dc cada un.
Quanio ao dcus do gcncro Iunano, alguns
filosofos conscguiran adivinIa-lo, os nisicrios dc
Elcusis udcran fazc-lo cnircvcr aos nais
inicligcnics dc scus iniciados, nas o ovo janais
acrcdiiou. Duranic nuiio icno o Ioncn nao
conrccndcu o scr divino scnao cono una fora
quc o roicgia cssoalncnic, c cada Ioncn, ou
cada gruo dc Ioncns, quis icr dcuscs rorios.
Ainda Iojc, cnirc os dcsccndcnics dos grcgos,
vccn-sc rusiicos canoncscs rczando
fcrvorosancnic a scus sanios, nas nao sc salc
sc clcs icn idcia dc Dcus; cada un dclcs qucr icr
233
cnirc os sanios un roicior ariicular, una
rovidcncia csccial. En Naolcs, cada lairro
icn sua Madona; o uzzuonc ajoclIa-sc dianic da
Madona dc sua rua c insulia a da rua vizinIa;
nao c raro cnconirar-sc dois uccIn discuiindo
ou lrigando a facadas clos ncriios dc suas
rcscciivas nadonas. Aiualncnic, isso consiiiui
cccao, quc cnconiranos acnas cnirc alguns
ovos, c cn dcicrninadas classcs. Mas cssa cra a
rcgra gcral cnirc os aniigos.
Cada cidadc iinIa scu coro dc saccrdoics,
quc nao dccndia dc ncnIuna auioridadc
csirangcira. Enirc os saccrdoics dc duas cidadcs
nao Iavia ncnIun vnculo, ncnIuna
conunicaao, ncnIuna iroca dc cnsinancnios
ou dc riios. Sc sc assava dc una cidadc ara
ouira, cnconiravan-sc ouiros dcuscs, ouiros
dognas, ouiras ccrinnias. Os aniigos iinIan
livros liiurgicos, nas os dc una cidadc nao sc
asscnclIavan aos dc ouira. Cada cidadc iinIa
scu livro dc rcccs c dc raiicas, quc cran
naniidos no naior scgrcdo, julgando
conroncicr a rcligiao, c scu rorio dcsiino, sc
os dciasscn nas naos dc csirangciros. Assin, a
rcligiao cra alsoluiancnic civil, ionando cssa
alavra cn scu scniido aniigo, isio c, no dc
csccial ara cada cidadc(31}.
En gcral o Ioncn nao conIccia scnao os
dcuscs da roria cidadc, c nao Ionrava ou
234
rcsciiava scnao a clcs. Cada un odia rcciir o
quc, cn una iragcdia dc squilo, un csiranIo
diz aos argivos. Nao icno os dcuscs dc vosso
as, c nada dcvo a clcs(32}."
Cada cidadc cscrava a salvaao dcsscs
dcuscs. Invocavan-nos nos crigos, dizcndo-lIcs.
Dcuscs dcsia cidadc, nao dcicis quc cla scja
dcsiruda, juniancnic con nossas casas c larcs...
iu quc Ialiias Ia ianio icno cn nossa icrra,
scrias caaz dc ira-la? vos iodos, guardas dc
nossas iorrcs, nao as cnircgucis ao ininigo(33}."
Dcsiaric, cra ara asscgurar sua roicao quc
os Ioncns rcndian-lIcs culio. Eran dcuscs
avidos dc ofcrias. rodigavan-lIas, a fin dc quc
cuidasscn da salvaao da cidadc Nao nos
csqucanos dc quc a idcia dc un culio
urancnic noral, dc una adoraao csiriiual,
nao c nuiio aniiga na Iunanidadc. Nas idadcs
aniigas o culio consisiia cn nuirir os dcuscs, cn
dar-lIcs iudo o quc lIcs lisonjcassc os scniidos.
carncs, lolos, vinIos, crfuncs, rouas, joias,
danas c nusica. En iroca, cigian dclcs
lcncfcios c scrvios. Assin, na Ilada, Criscs diz
a scu dcus. Duranic nuiio icno qucinci ara
ii iouros gordos; Iojc, ouvc ncus voios, c lana
iuas flccIas conira ncus ininigos." Algurcs, os
iroianos, invocando sua dcusa, ofcrcccn-lIc una
lcla vcsic, c roncicn-lIc dozc lczcrras, sc cla
salvar lion(34}." Ha scnrc un coniraio cnirc
dcuscs c Ioncns; a icdadc dcsics nao c
235
graiuiia, c aquclcs nao dao nada or nada. En
squilo, os iclanos sc dirigcn a suas divindadcs
oladas, c lIcs dizcn. Scdc nossa dcfcsa;
nossos inicrcsscs sao conuns. sc a cidadc
roscra, cla Ionra os dcuscs. Mosirai quc anais
nossa cidadc; cnsai no culio quc cssc ovo vos
rcndc, c lcnlrai-vos dos onosos sacrifcios quc
vos sao ofcrccidos(35}." Essc cnsancnio c
crcsso ccn vczcs clos aniigos; Tcognis diz quc
Aolo salvou Mcgara do aiaquc dos crsas, a fin
dc quc a cidadc lIc ofcrcccssc cada ano
lrilIanics Iccaionlcs(36}."
Por isso as cidadcs nao crniiian quc os
csiranIos arcscniasscn ofcrias s divindadcs
oladas, ou cnirasscn cn scus icnlos(37}.
Para quc os dcuscs nao vclasscn scnao solrc
clas, cra ncccssario quc nao rccclcsscn culio
scnao dcla. Os dcuscs nao scndo Ionrados scnao
naqucla cidadc, sc dcscjavan a coniinuaao dos
sacrifcios c das Iccaionlcs, quc lIcs cran
caros, cran olrigados a dcfcndcr a cidadc, a
iorna-la cicrna, rica c odcrosa.
Ordinariancnic, con cfciio, os dcuscs
csforavan-sc nuiio or suas cidadcs; vcdc cn
Virglio, cono Juno sc csfora c iralalIa" ara
quc Cariago alcancc un dia o incrio do nundo.
Cada un dcsscs dcuscs, cono a Juno dc Virglio,
inicrcssava-sc acnas cla grandcza dc sua
cidadc. Os dcuscs iinIan os ncsnos inicrcsscs
236
quc os Ioncns, scus concidadaos. En icnos dc
gucrra, narcIavan ara as laialIas cnirc clcs.
Vcnos cn Euridcs un crsonagcn quc diz
aroinaao da laialIa. Os dcuscs quc
conlaicn conosco nao sao ncnos forics quc os
quc csiao do lado dc nossos ininigos(38}." Os
cgincios janais cniraran cn conlaic scn lcvar
consigo as csiaiuas dc scus Icrois nacionais, os
cacidas. Os csarianos lcvavan a iodas as
ccdics os iindaridas(39}. Na laialIa, dcuscs
c cidadaos auiliavan-sc nuiuancnic, c, quando
vcncian, cra orquc iodos Iavian cunrido con
scu dcvcr. Sc, clo conirario, cran vcncidos, os
dcuscs cran os culados cla dcrroia;
rcrccndian-nos, or icrcn dcscncnIado nal o
acl dc dcfcnsorcs da cidadc; cIcgavan s vczcs
aic a dcsiruir-lIcs os aliarcs, c a arrcncssar
cdras conira scus icnlos(40}.
Sc una cidadc cra vcncida, acrcdiiava-sc quc
scus dcuscs csiavan vcncidos con cla(41}. Sc cra
conquisiada, scus dcuscs ianlcn ficavan
caiivos.
vcrdadc quc solrc cssc uliino onio as
oinics cran inccrias, c variavan. Muiios
csiavan crsuadidos dc quc una cidadc janais
odia scr conquisiada cnquanio la rcsidisscn os
dcuscs; sc sucunlia, c orquc anics Iavia sido
alandonada or clcs. Quando Encias vc os grcgos
scnIorcs dc Troia, griia quc os dcuscs da cidadc
237
Iavian ariido, dcscriando dc scus icnlos c
aliarcs(42}. En squilo, o coro dos iclanos
crinc a ncsna crcna aroinaao do
ininigo, c conjura os dcuscs a nao alandonar a
cidadc(43}.
En viriudc dcssa oiniao, ara ionar una
cidadc cra indiscnsavcl fazcr con quc sasscn
anics os dcuscs. Os ronanos usavan ara isso
dc ccria fornula, quc iinIan cn scus riiuais, c
quc Macrolio nos conscrvou. odcroso, quc
icns sol iua roicao a cidadc, cu ic adoro c ic
co a graa dc alandonar csia cidadc c csic
ovo, dc dciar csics icnlos, csics lugarcs
sagrados, c dc afasiar-sc dclcs, vindo ninIa
casa, cn Fona, cnirc os ncus. Quc nossa
cidadc, nossos icnlos, nossos lugarcs sagrados
ic scjan nais agradavcis c nais caros; iona-nos
sol iua roicao. Sc assin o fizcrcs, crgucrci un
icnlo cn iua Ionra(44}." Ora, os aniigos
csiavan convcncidos dc quc Iavia fornulas dc ial
nodo cficazcs c odcrosas quc, sc as
ronunciasscn caiancnic, c scn nudar una so
alavra, a divindadc nao odia rcsisiir ao cdido
dos Ioncns. O dcus, assin cIanado, assava
ara o lado do ininigo, c a cidadc cra
conquisiada(45}.
Enconiranos na Crccia idcniicas oinics c
idcias analogas. Ainda nos icnos dc Tucdidcs,
quando sc siiiava una cidadc, nao sc dciava dc
238
dirigir una invocaao a scus dcuscs, ara quc
crniiisscn quc cla fossc caiurada(46}. Muiias
vczcs, cn vcz dc usar dc una fornula ara
conquisiar a divindadc, os grcgos rcfcrian
raiar Ialilncnic sua csiaiua. Todos conIcccn a
lcnda dc Ulisscs roulando a Palas dos iroianos.
En ouira coca, os cgincias, qucrcndo novcr
gucrra a Eidauro, concaran or roular duas
csiaiuas roicioras da cidadc, iransoriando-as
ara scu as(47}.
Hcrodoio conia quc os aicnicnscs qucrian
novcr gucrra conira os cgincias; nas a cnrcsa
cra arriscada, orquc Egina iinIa un Icroi
roicior dc grandc odcr c dc singular fidclidadc.
cra aco. Os aicnicnscs, dcois dc rcflciir
nadurancnic, adiaran or irinia anos a
cccuao dc scu inicnio, ao ncsno icno cn quc
lcvaniavan cn scu as una cacla ao dcus
aco, c lIc rcndian culio. Esiavan crsuadidos
dc quc, sc cssc culio fossc rcsiado scn
inicrruao duranic irinia anos, o dcus nao
cricnccria nais aos cgincias, nas aos
aicnicnscs. Parccia-lIcs, con cfciio, quc un dcus
nao odia acciiar or nuiio icno gordas
viinas, scn sc iornar olrigado ara con aquclcs
quc lIas ofcrccian. aco, orianio, scria cnfin
forado a alandonar os inicrcsscs dos cgincias, c
a dar a viioria aos aicnicnscs(48}.
239
En Pluiarco cnconiranos ouira Iisioria.
Solon qucria quc Aicnas sc iornassc scnIora da
cqucna ilIa dc Salanina, quc cricncia cniao
aos ncgaros. Consuliou o oraculo. Esic lIc
rcsondcu. Sc qucrcs conquisiar a ilIa, c rcciso
quc anics conquisic o favor dos Icrois quc a
roicgcn c quc a Ialiian." Solon olcdcccu;
cn nonc dc Aicnas ofcrcccu sacrifcios aos dois
rinciais Icrois salaninos. Os Icrois nao
rcsisiiran aos dons quc lIcs fazian, assaran
ara o lado dc Aicnas, c a ilIa, rivada dc scus
roiciorcs, foi conquisiada(49}.
En icnos dc gucrra, sc os siiianics
rocuravan aodcrar-sc das divindadcs da
cidadc, os asscdiados, or sua vcz, rocuravan
conscrva-las o nclIor quc odian. s vczcs
anarravan o dcus con corrcnics, ara nao
dciar quc dcscriasscn. Ouiras vczcs,
cscondian-no dc iodos os olIarcs, ara quc o
ininigo nao o udcssc cnconirar. Ou ainda,
ounIan fornula, cla qual o ininigo icniava
sulornar o dcus, una ouira fornula, quc iinIa a
viriudc dc rcic-lo. Os ronanos Iavian inaginado
un ncio quc lIcs arccia nais scguro.
naniinIan cn scgrcdo o nonc do rincial c
nais odcroso dc scus dcuscs roiciorcs;
cnsavan assin quc o ininigo janais odcria
cIana-lo clo nonc, quc clc janais assaria ara
scu lado, c quc a cidadc janais scria
conquisiada(50}.
240
Por a sc vc a idcia singular quc os aniigos
fazian dc scus dcuscs. Por nuiio icno nao
conscguiran concclcr a divindadc cono odcr
surcno. Cada fanlia iinIa sua rcligiao
doncsiica, cada cidadc sua rcligiao nacional.
Una cidadc cra cono una cqucna igrcja
conlcia, con scus dcuscs, scus dognas, scu
culio. Essas crcnas nos arcccn assaz rusiicas,
nas foran as crcnas do ovo nais csiriiual
daquclcs icnos, c ccrccran solrc cssc ovo, c
solrc o ovo ronano, una aao iao foric, quc
nclas icvc origcn a naior aric dc suas lcis, dc
suas insiiiuics c dc sua Iisioria.
CAPTULO VII
A FELICIO DA CIDADE
1. Os Iunquctcs Icos
Vinos acina quc a rincial ccrinnia do
culio doncsiico cra un lanqucic, cIanado
sacrifcio. Concr un alincnio rcarado solrc o
aliar foi, scgundo arccc, a rincira forna dada
clo Ioncn ao aio dc rcligiao. A ncccssidadc dc
sc conunicar con a divindadc cra saiisfciia or
cssc lanqucic, ara o qual a roria divindadc
cra convidada, rccclcndo a aric quc lIc calia.
A rincial ccrinnia do culio da cidadc
consisiia ianlcn cn un lanqucic scnclIanic;
dcvia scr rcalizado cn conun, or iodos os
241
cidadaos, cn Ionra das divindadcs roicioras. O
cosiunc dcsscs lanqucics ullicos cra univcrsal
na Crccia; acrcdiiava-sc quc a salvaao da cidadc
dccndia dc sua rcalizaao(1}.
A Odsscu nos da a dcscriao dc un dcsscs
lanqucics sagrados. novc longas ncsas sao
scrvidas ara o ovo dc Pilos; cn cada una dclas
scnian-sc quinIcnios cidadaos, c cada gruo
inola novc iouros cn Ionra dos dcuscs. Essc
lanqucic, cIanado o lanqucic dos dcuscs,
conca c icrnina or lilacs c rcccs(2}. O
aniigo cosiunc dos lanqucics cn conun c
assinalado ianlcn clas nais aniigas iradics
aicnicnscs; conia-sc quc Orcsics, assassino da
roria nac, cIcgara a Aicnas no ncsno
insianic cn quc a cidadc, rcunida ao rcdor do rci,
ia rcalizar o aio sagrado(3}. Enconiran-sc ainda
csscs lanqucics ullicos nos icnos dc
Xcnofonic; cn dcicrninados dias do ano, a
cidadc inola nuncrosas viinas, c o ovo
ariilIa dc suas carncs(4}. Idcniicos cosiuncs
cisiian cn ioda aric(5}.
Alcn dcsscs incnsos lanqucics, ondc iodos
os cidadaos sc rcunian, c quc nao odian scr
rcalizados scnao nas fcsias solcncs, a rcligiao
rcscrcvia quc cada dia Iouvcssc una rcfciao
sagrada. Para isso, alguns Ioncns cscolIidos
cla cidadc dcvian concr junios, cn scu nonc,
no rccinio do riiancu, na rcscna do lar c dos
242
dcuscs roiciorcs. Os grcgos csiavan
convcncidos dc quc, sc cssc lanqucic dciassc dc
scr cclclrado or un unico dia, o Esiado ficava
ancaado dc crdcr o favor dos dcuscs(6}.
En Aicnas, a soric dcsignava os Ioncns quc
ionar aric no lanqucic conun, c a lci unia
scvcrancnic os quc sc rccusavan a cunrir con
cssc dcvcr(7}. Os cidadaos quc sc scniavan
ncsa sagrada ficavan rcvcsiidos
noncniancancnic dc caraicr saccrdoial;
cIanavan-nos uustus; cssa alavra, quc
dcois sc iornou cjoraiiva, concou a cisiir
cono iiulo sagrado(8}. Nos icnos dc
Dcnosicncs, os arasiias Iavian dcsaarccido,
nas os riancs ainda cran olrigados a concr
junios no riiancu. En iodas as cidadcs Iavia
salas dcsiinadas s rcfcics cn conun(9}.
Olscrvando-sc cono as coisas sc assavan
ncssa rcfciao, sc rcconIccc crfciiancnic iraiar-
sc dc ccrinnia rcligiosa. Cada conviva iinIa
una coroa na calca; con cfciio, cra cosiunc
aniigo coroar-sc dc folIas ou dc florcs cada vcz
quc sc rcalizava algun aio solcnc dc rcligiao.
Quanio nais ornado dc florcs sc csiivcr
dizian nais sc csia scguro dc agradar aos
dcuscs; nas, sc sacrificas scn csiar coroado, clcs
sc afasian dc ii(10}." Una coroa dizia-sc
ainda c a ncnsagcira dc fcliz augurio quc a
rccc cnvia sua frcnic aic os dcuscs(11}." Os
243
convivas, cla ncsna razao, csiavan vcsiidos dc
rouas lrancas. o lranco cra a cor sagrada cnirc
os aniigos, a cor quc agradava aos dcuscs(12}.
A rcfciao concava invariavclncnic or una
oraao c lilacs; caniavan-sc Iinos(13}. A
naiurcza das iguarias c a csccic do vinIo quc sc
dcvia scrvir cran rcgulados clo riiual dc cada
cidadc. Afasiar-sc o nnino quc fossc do cosiunc
scguido clos anicassados, arcscniar un raio
novo, ou alicrar o riino dos Iinos sagrados, cra
inicdadc gravc, cla qual ioda a cidadc sc
rcsonsalilizava dianic dos dcuscs. A rcligiao
cIcgava aic a fiar a naiurcza dos vasos quc
dcvian scr usados, qucr ara o cozincnio dos
alincnios, qucr ara o scrvio da ncsa. Nuna
cidadc cra ncccssario quc os acs fosscn
colocados cn ccsios dc colrc; cn ouira nao sc
dcvian usar scnao vasos dc icrra. Aic a forna
dos acs csiava ninuciosancnic narcada(14}.
Essas rcgras da vclIa rcligiao nunca dciaran dc
scr olscrvadas, c os lanqucics funclrcs scnrc
conscrvavan sua riniiiva sinlicidadc.
Crcnas, cosiuncs, csiado social, iudo nudou;
os lanqucics coniinuaran invariavcis, orquc os
grcgos scnrc foran nuiio cscruulosos
olscrvadorcs da rcligiao nacional.
jusio acrcsccniar quc, quando os convivas
Iavian saiisfciio rcligiao, concndo os alincnios
rcscriios, odian incdiaiancnic dcois concar
244
ouiro lanqucic nais suculcnio, c nais dc acordo
con o gosio dc cada un. Isso aconiccia nuiio cn
Esaria(15}.
O cosiunc dos lanqucics sagrados csiava cn
vigor ianio na Iialia quanio na Crccia. Arisioiclcs
afirna quc ja cisiian cnirc os aniigos cnoirios,
oscos c ausnios(16}. Virglio conscrvou sua
lcnlrana or duas vczcs na Encida. o vclIo
Laiino rccclc os cnviados dc Encias, nao cn sua
casa, nas cn un icnlo consagrado cla
rcligiao dos anicassados, ondc sc rcalizan os
fcsiins sagrados, aos a inolaao das viinas, c
ondc iodos os cIcfcs dc fanlia scnian-sc junios
cn longas ncsas." Mais adianic, quando
Encias cIcga casa dc Evandro, cnconira-o
cclclrando o sacrifcio; o rci csia no ncio ovo;
iodos, coroados dc florcs, c scniados ncsna
ncsa, canian un Iino cn louvor do dcus da
cidadc(17}.
Essc cosiunc crciuou-sc cn Fona, ondc
Iouvc scnrc una sala dcsiinada aos lanqucics
dos rcrcscnianics das curias. O scnado, cn
dcicrninados dias, rcalizava un lanqucic
sagrado no Caiiolio(18}. Nas fcsias solcncs as
ncsas cran rcaradas nas ruas, c iodo o ovo
nclas ionava lugar. No incio, csscs lanqucics
foran rcsididos clos onificcs; nais iardc
confiou-sc cssa iarcfa a saccrdoics cscciais,
cIanados cuoncs(19}.
245
Esscs cosiuncs aniigos dao-nos idcia do
vnculo csirciio quc unia os ncnlros dc una
cidadc. A associaao Iunana cra una rcligiao;
scu snlolo cra o lanqucic ullico.
Inagincnos una daquclas cqucnas
socicdadcs riniiivas rcunidas, clo ncnos os
cIcfcs dc fanlia, cn una ncsna ncsa, vcsiidos
dc lranco c coroados dc florcs; iodos fazcn
junios a lilaao, rcciian as ncsnas rcccs,
canian os ncsnos Iinos, concn a ncsna
conida, rcarada solrc o ncsno aliar; no ncio
dclcs csiao rcscnics os anicassados, c os
dcuscs roiciorcs ariician da rcfciao. Da sc
originou a uniao niina cnirc os ncnlros da
cidadc. Vcn a gucrra, c os Ioncns sc lcnlrarao,
scgundo una crcssao aniiga, dc quc nao
dcvcn alandonar o conanIciro dc filciras, con
o qual ofcrcccu os ncsnos sacrifcios c as
ncsnas lilacs, c a cujo lado ariiciou dos
lanqucics sagrados(20}." Con cfciio, csscs
Ioncns csiao ligados or algo nais foric quc o
inicrcssc, a convcnao, o cosiunc, unc-os a
conunIao sagrada, icdosancnic rcalizada na
rcscna dos dcuscs da cidadc.
2. As cstus c o cucnduo
En iodos os icnos c cn iodas as socicdadcs
o Ioncn scnrc quis Ionrar scus dcuscs con
fcsias, c csialclcccu dias cscciais, nos quais o
246
scniincnio rcligioso rcinaria sozinIo cn sua
alna, scn disira-la con cnsancnios c
ocuacs icrrcnas. No nuncro dc dias quc dcvc
vivcr, csialclcccu a aric quc calcria aos dcuscs.
Cada cidadc Iavia sido fundada con riios,
quc no cnsancnio dos aniigos iinIan or cfciio
fiar dcniro dc scus liniics os dcuscs nacionais.
Era ncccssario quc a viriudc dcsscs riios fossc
rcjuvcncscida iodos os anos or nova ccrinnia
rcligiosa; cIanavan a cssa fcsia dia naialcio;
iodos os cidadaos dcvian cclclra-la.
Tudo o quc cra sagrado dava lugar a una
fcsia. Havia a fcsia dos nuros da cidadc
unIuIuu a dos liniics do icrriiorio
unIuuuu. Ncsscs dias os cidadaos fornavan
una grandc rocissao, vcsiidos dc lranco c
coroados dc folIas; davan a volia na cidadc ou
no icrriiorio caniando rcccs; frcnic
caninIavan os saccrdoics, conduzindo as
viinas, quc cran inoladas no fin da
ccrinnia(1}.
VinIa cn scguida a fcsia do fundador.
Dcois, cada un dos Icrois da cidadc, cada una
daquclas alnas quc os Ioncns invocavan cono
roicioras, assou a rcclanar un culio; Fnulo
iinIa o scu, assin cono Scrvio Tulio, c nuiios
ouiros, aic a ana dc Fnulo c a nac dc Evandro.
Aicnas, or sua vcz, iinIa a fcsia dc Cccros, a
247
dc Erccicu, a dc Tcscu, c cclclrava cada un dos
Icrois do as, cono o iuior dc Tcscu, Eurisicu,
Androgcu, c una nuliidao dc ouiros.
Havia ainda as fcsias dos canos, a do
iralalIo, a da scncadura, a da floraao, a das
vindinas. Na Crccia, cono na Iialia, cada aio da
vida do agriculior cra aconanIado dc
sacrifcios, c os iralalIos cran cccuiados
cnquanio sc rcciiavan Iinos sagrados. En Fona,
os adrcs fiavan, cada ano, o dia cn quc
dcvian concar a vindina, c o dia cn quc sc
odia lclcr vinIo novo. Tudo cra rcgulado cla
rcligiao. A rcligiao nandava quc sc odassc a
vinIa, orquc afirnava quc cra inicdadc
ofcrcccr aos dcuscs una lilaao con vinIo dc
arrcira nao odada(2}.
Toda cidadc iinIa una fcsia ara cada una
das divindadcs quc Iavia adoiado cono
roicioras, c quc cran nuiias. ncdida quc sc
iniroduzia o culio dc una divindadc nova, fazia-
sc ncccssario cnconirar un dia do ano ara
consagrar-lIc. O quc caracicrizava as fcsias
rcligiosas cra a roiliao do iralalIo(3}, a
olrigaao dc sc csiar alcgrc, os canios c jogos
ullicos. A rcligiao acrcsccniava. Cuardai-vos
ncsscs dias dc vos naliraiardcs uns aos
ouiros(4}.
248
O calcndario nao cra ouira coisa quc a
succssao das fcsias rcligiosas. Tanlcn Iavia
sido organizado clos adrcs. En Fona, or
nuiio icno, nao Iouvc calcndario cscriio; no
rinciro dia do ncs, o onificc, dcois dc
ofcrcccr o sacrifcio, convocava o ovo, c dizia
quais fcsias Iavcria no corrcr do ncs. Essa
convocaao sc cIanava cuuto, dc ondc vcn o
nonc dc calcndas, quc sc dava a cssc dia(5}.
O calcndario nao cra rcgulado ncn clo curso
da lua, ncn clo curso aarcnic do sol, nas
acnas clas lcis da rcligiao, lcis nisicriosas, quc
soncnic os adrcs conIccian. s vczcs a rcligiao
rcscrcvia o cncuriancnio do ano, c ouiras vczcs
scu alongancnio. Podcnos fazcr idcia dos
calcndarios riniiivos, ao olscrvarnos quc cnirc
os allanos o ncs dc naio iinIa vinic c dois dias,
c quc naro iinIa irinia c scis(6}.
Conrccndc-sc quc o calcndario dc una
cidadc nao odia asscnclIar-sc cn nada ao dc
ouira, orquc a rcligiao nao cra a ncsna cnirc
clas, c as fcsias, cono os dcuscs, difcrian. O ano
nao iinIa a ncsna duraao cn duas cidadcs. Os
ncscs nao iinIan os ncsnos noncs; Aicnas
cIanava-os difcrcnicncnic dc Tclas, c Fona dc
nodo nuiio divcrso dc Lavnio. Isso orquc o
nonc dc cada ncs cra iirado ordinariancnic da
fcsia rincial quc nclc sc cclclrava. ora, as
fcsias nao cran as ncsnas. As cidadcs nao
249
concordavan cn concar o ano na ncsna coca,
ncn cn coniar a scric dos anos a ariir dc una
ncsna daia. Na Crccia, a fcsia dc Olnia
iornou-sc, con o icno, una daia conun, nas
quc nao incdiu quc cada cidadc iivcssc scu ano
ariicular. Na Iialia, cada cidadc coniava os anos
a ariir do dia da fundaao.
3. O ccnso c u ustuuo
Enirc as ccrinnias nais inorianics da
rcligiao da cidadc, Iavia una quc sc cIanava
urificaao(1}. Cclclrava-sc iodos os anos cn
Aicnas(2}; cn Fona so sc rcalizava dc quairo cn
quairo anos. Os riios cniao olscrvados, c o nonc
quc lIc davan indican quc cssa ccrinnia dcvia
icr or viriudc o rcsgaic das falias conciidas
clos cidadaos conira o culio. Con cfciio, rcligiao
iao conlicada cra fonic dc icrror ara os
aniigos; cono a fc c a urcza dc inicncs dc
nada valian, c cono ioda a rcligiao consisiia na
raiica ninuciosa dc inuncravcis rcscrics,
scnrc sc dcvia icncr or alguna ncgligcncia,
or alguna onissao ou crro, c nunca sc iinIa
ccricza dc csiar ao scguro dos golcs dc colcra ou
dc rancor dc algun dcus. Era ncccssario,
orianio, ara iranquilizar o coraao do Ioncn,
un sacrifcio ciaiorio. O nagisirado
cncarrcgado dc rcaliza-lo cn Fona cra o ccnsor;
anics do ccnsor, cra o cnsul; anics do cnsul, o
rci concava or ccriificar-sc, con o aulio
250
dos auscios, dc quc os dcuscs acciiavan dc
lon grado a ccrinnia. Dcois convocava o ovo
or inicrncdio do arauio, quc sc scrvia ara cssc
cfciio dc una fornula sacrancnial(3}. Todos os
cidadaos, no dia csialclccido, rcunian-sc fora
dos nuros; la, iodos cn silcncio, o nagisirado
dava ircs volias cn iorno da asscnllcia, lcvando
frcnic ircs viinas. un carnciro, un orco c un
iouro (suouctuuc}; a rcuniao dcsscs ircs
aninais consiiiua, cnirc grcgos c ronanos, o
sacrifcio ciaiorio. Saccrdoics c viiinarios
scguian a rocissao; ao icrnino da icrccira volia,
o nagisirado ronunciava una fornula dc
oraao, c inolava as viinas(4}. A ariir daquclc
noncnio aagava-sc qualqucr nancIa,
rcarava-sc qualqucr ncgligcncia no culio, c a
cidadc ficava cn az con os dcuscs.
Para aio dcssa naiurcza, c dc ial inoriancia,
duas coisas cran ncccssarias. una, quc ncnIun
csiranIo sc iniroduzissc cnirc os cidadaos, o quc
criurlaria c viciaria a ccrinnia; ouira, quc
iodos os cidadaos csiivcsscn rcscnics, scn o
quc a cidadc odcria coniinuar inura. Era
ncccssario, orianio, quc cssa ccrinnia rcligiosa
fossc rcccdida clo rcccnscancnio dos cidadaos.
En Fona c cn Aicnas coniavan-sc os cidadaos
con o naior cuidado; c rovavcl quc scu nuncro
fossc dcclarado clo nagisirado na fornula da
oraao, c cn scguida inscriio no rclaiorio quc o
ccnsor rcdigia solrc a ccrinnia.
251
A crda do dirciio dc cidadania cra o casiigo
inosio a qucn nao sc inscrcvcssc no ccnso.
Essa scvcridadc icn una clicaao. O Ioncn
quc nao ionava aric no aio rcligioso, quc nao
Iavia sido urificado, cn cujo rovciio nao sc
disscra a oraao c nao sc inolara a viina, nao
odia nais scr ncnlro da cidadc. Para os dcuscs
rcscnics ccrinnia clc nao cra nais
cidadao(5}.
Podcnos julgar da inoriancia dcssa
ccrinnia clo odcr corliianic do nagisirado
quc a rcsidia. O ccnsor, anics dc concar o
sacrifcio, disunIa o ovo dc acordo con ccria
ordcn. aqui os scnadorcs, ali os cavalciros, nais
adianic as irilos. ScnIor alsoluio daquclc dia,
clc fiava o lugar dc cada Ioncn nas difcrcnics
caicgorias. Dcois, quando iodos csiavan
colocados dc acordo con as rcscrics, rcalizava
o aio sagrado. Ora, rcsuliava da quc a ariir
dcssc dia, aic a lusiraao scguinic, cada Ioncn
conscrvava na cidadc a caicgoria quc o ccnsor lIc
Iavia consignado duranic a ccrinnia. Era
scnador, sc Iavia sido colocado cnirc os
scnadorcs; cavalciro, sc Iavia figurado cnirc os
cavalciros. Sinlcs cidadao, clc fazia aric da
irilo cn cujas filciras Iavia sido colocado; c
dcsiaric, sc o nagisirado rccusara-sc a adniii-lo
na ccrinnia, dciava dc scr cidadao. Assin, o
osio quc cada un Iavia ocuado no aio
rcligioso, c ondc os dcuscs o Iavian visio, cra o
252
osio quc conscrvava na cidadc duranic quairo
anos. Da sc originou o incnso odcr dos
ccnsorcs.
A cssa ccrinnia assisiian soncnic os
cidadaos; nas suas nulIcrcs, crianas, cscravos,
lcns, novcis c inovcis, cran, dc algun nodo,
urificados na cssoa do cIcfc da fanlia. or
isso quc, anics do sacrifcio, cada un dcvia
dcclarar ao ccnsor o nuncro dc cssoas c coisas
quc dccndian dclc(6}.
A lusiraao cra rcalizada nos icnos dc
Augusio con a ncsna caiidao c os ncsnos
riios quc nos icnos nais aniigos. Os onificcs
cncaravan-na ainda cono aio rcligioso; os
Ioncns dc Esiado ncla vian, clo ncnos, una
ccclcnic ncdida adninisiraiiva.
4. A cguo nu usscnIcu, no scnudo, no
tIunu c no cxccto. O tuno
Nao Iavia un so aio da vida ullica no qual
nao fizcsscn inicrvir os dcuscs. Cono csiavan
sol o donnio da idcia dc quc os dcuscs ora cran
ccclcnics roiciorcs, ora crucis ininigos, o
Ioncn janais ousava agir scn csiar scguro dc
scus favorcs.
O ovo nao sc rcunia cn asscnllcia scnao
cn dias crniiidos cla rcligiao. Lcnlravan-sc
dc quc a cidadc sofrcra un dcsasirc cn
253
dcicrninado dia. scn duvida isso aconicccra
orquc naquclc dia os dcuscs csiavan ou
auscnics ou irriiados; scn duvida ainda, iodos os
anos, cla ncsna coca, clcs dcvian csiar
irriiados, or razcs dcsconIccidas aos
noriais(1}. Essc dia, orianio, cra ncfasio ara
scnrc. nao sc fazian rcunics, nao sc
rcalizavan julgancnios, a vida ullica ficava
suscnsa(2}.
En Fona, anics dc sc alrir a scssao, cra
ncccssario quc os augurcs asscgurasscn quc os
dcuscs cran rocios. A asscnllcia concava
or una oraao, quc o augurc ronunciava c o
cnsul dcois rcciia(3}.
O ncsno aconiccia cnirc os aicnicnscs. a
asscnllcia scnrc sc iniciava or un aio
rcligioso. Os saccrdoics ofcrccian sacrifcios;
iraava-sc dcois un grandc crculo, csargindo
a icrra con agua lusiral, c cra dcniro dcssc
crculo sagrado quc os cidadaos sc rcunian(4}.
Anics quc algun orador ionassc a alavra,
ronunciava-sc una rccc dianic do ovo cn
silcncio(5}. Consuliavan-sc ianlcn os auscios,
c, sc aarcccssc no ccu algun sinal ouco
rocio, a asscnllcia cra dissolvida
incdiaiancnic(6}.
A iriluna cra lugar sagrado; o orador so
odia sulir ncsna con una coroa na
254
calca(7}, c duranic nuiio icno quis o cosiunc
quc concassc o discurso invocando os dcuscs.
O lugar dc rcuniao do scnado dc Fona cra
scnrc un icnlo. Sc sc rcalizassc alguna
scssao fora dc lugar sagrado, as dcciscs
ionadas scrian considcradas nulas, orquc os
dcuscs Iavian csiado auscnics(8}. Anics dc
qualqucr dclilcraao o rcsidcnic ofcrccia un
sacrifcio c ronunciava una oraao. Na sala
Iavia un aliar, ondc cada scnador, ao cnirar,
dcrranava a lilaao, cnquanio invocava os
dcuscs(9}.
O scnado dc Aicnas asscnclIava-sc nisio ao
dc Fona. A sala iinIa ianlcn un aliar, un lar.
Anics dc cada scssao rcalizava-sc un aio
rcligioso. Todo scnador, ao cnirar, aroinava-sc
do aliar, c ronunciava una oraao(10}.
En Fona, cono cn Aicnas, so sc
adninisirava jusiia na cidadc cn dias
dcicrninados cla rcligiao cono favoravcis. En
Aicnas, a scssao do irilunal cra rcalizada junio a
un aliar, c sc iniciava con un sacrifcio(11}. Nos
icnos dc Honcro, os juzcs sc rcunian cn
rccinio sagrado".
Fcsio diz quc nos riiuais dos ciruscos
cnconirava-sc indicado o nodo clo qual sc dcvia
fundar una cidadc, consagrar icnlos, disiriluir
as curias c as irilos cn asscnllcia, c disor o
255
ccrciio cn ordcn dc laialIa. Todas cssas coisas
cran narcadas nos riiuais, orquc iodas dizian
rcsciio rcligiao.
Na gucrra a rcligiao cra, clo ncnos, nais
odcrosa quc na az. Havia nas cidadcs iialianas
colcgios dc saccrdoics cIanados fcciais, quc
rcsidian, cono os arauios cnirc os grcgos, a
iodas as ccrinnias sagradas insiradas clas
rclacs inicrnacionais. Un fccial, con a calca
colcria or un vcu dc la, dc acordo con os riios,
icndo os dcuscs, cono icsicnunIas, dcclarava a
gucrra, ronunciando una fornula
sacrancnial(12}. Ao ncsno icno, o cnsul, cn
vcsics saccrdoiais, fazia un sacrifcio, c alria
solcncncnic o icnlo da divindadc nais aniiga c
nais vcncrada da Iialia, o icnlo dc Jano(13}.
Anics dc ariir ara una ccdiao, rcunido o
ccrciio, o gcncral ronunciava rcccs c ofcrccia
sacrifcios. O ncsno aconiccia cn Aicnas c cn
Esaria(14}.
O ccrciio cn cananIa osicniava a insgnia
da cidadc; a rcligiao o scguia. Os grcgos lcvavan
consigo csiaiuas dc suas divindadcs. Todo
ccrciio, grcgo ou ronano, carrcgava un lar,
solrc o qual sc alincniava dia c noiic o fogo
sagrado(15}. O ccrciio ronano fazia-sc
aconanIar dc augurcs c dc ularios; iodo o
ccrciio grcgo iinIa o scu adivinIo.
256
Olscrvcnos un ccrciio ronano no noncnio
cn quc sc disc ara o conlaic. O cnsul
nanda vir una viina, c a fcrc con o nacIado; a
viina cai. suas cniranIas dcvcn indicar a
voniadc dos dcuscs. Un arusicc as canina, c,
sc os sinais sao favoravcis, o cnsul da o sinal da
laialIa. As nais Ialcis disosics, as
circunsiancias nais fclizcs dc nada scrvcn, sc os
dcuscs nao crniicn o conlaic. A lasc da aric
niliiar cnirc os ronanos consisiia cn janais
iravar luia conira a voniadc, quando os dcuscs
fosscn conirarios laialIa. or isso quc os
ronanos fazian dc scu cano, iodos os dias,
una csccic dc cidadcla.
Olscrvcnos agora un ccrciio grcgo, c
ioncnos or ccnlo a laialIa dc Plaicias. Os
csarianos csiao disosios cn linIas, cada un
cn scu osio dc conlaic; iodos osicnian coroas
na calca; os iocadorcs dc flauia fazcn ouvir
Iinos rcligiosos. O rci, un ouco airas das
filciras, sacrifica viinas. Mas as cniranIas nao
dao sinais favoravcis, c o sacrifcio icn quc scr
rcconcado. Duas, ircs, quairo viinas sao
succssivancnic inoladas. Duranic cssc icno, a
cavalaria crsa sc aroina, lana suas flccIas,
naia grandc nuncro dc csarianos. Os
csarianos coniinuan inovcis, o cscudo aoiado
nos cs, scn ncn scqucr dcfcndcr-sc do aiaquc
ininigo. Elcs cscran o sinal dos dcuscs. Enfin,
as viinas arcscnian sinais favoravcis. cniao os
257
csarianos lcvanian os cscudos, cnunIan as
csadas, conlaicn, c sacn vcnccdorcs(16}.
Dcois dc cada viioria ofcrccia-sc ouiro
sacrifcio; cssa c a origcn do iriunfo, iao
conIccido cnirc os ronanos, c quc nao cra ncnos
usado cnirc os grcgos. Essc cosiunc cra
conscqucncia da oiniao quc airilua a viioria
aos dcuscs da cidadc. Anics da laialIa o ccrciio
dirigia-lIcs rccc analoga a csia, quc lcnos cn
squilo. A vos, dcuscs, quc Ialiiais c ossuis
nosso icrriiorio, sc nossas arnas forcn fclizcs, sc
nossa cidadc for salva, cu vos roncio rcgar
vossos aliarcs con o sanguc dos cordciros, inolar
iouros, c dcor cn vossos icnlos sagrados os
irofcus conquisiados cla lana(17}." En
viriudc dcssa roncssa, o vcnccdor dcvia un
sacrifcio. O ccrciio voliava cidadc ara
cunri-lo, c sc dirigia ao icnlo, cn longa
rocissao, caniando o Iino sagrado,
tIunIos(18}.
En Fona, a ccrinnia cra quasc idcniica. O
ccrciio dirigia-sc roccssionalncnic ao rincial
icnlo da cidadc; os adrcs ian frcnic do
coricjo, conduzindo viinas ara o sacrifcio.
CIcgando ao icnlo, o gcncral inolava viinas
aos dcuscs. Enquanio caninIavan, os soldados
osicniavan coroas, cono convinIa a una
ccrinnia sagrada, c caniavan un Iino, cono na
Crccia. Na vcrdadc, icno Iouvc cn quc os
258
soldados nao iivcran cscruulo dc sulsiiiuir o
Iino sagrado or cancs dc cascrna, ou or
zonlarias conira o gcncral. Mas, clo ncnos,
conscrvaran o cosiunc dc rcciir dc quando cn
quando o aniigo rcfrao. Io tunIc(19}. E cra
cssc rcfrao sagrado quc dava nonc ccrinnia.
Assin, cn icno dc az cono cn icno dc
gucrra, a rcligiao inicrvinIa cn iodos os aios.
AcIava-sc rcscnic cn ioda aric, cono quc
cnvolvcndo o Ioncn. A alna, o coro, a vida
rivada, a vida ullica, os lanqucics, as fcsias,
as asscnllcias, os irilunais, os conlaics, iudo
csiava sol o incrio da rcligiao da cidadc. A
rcligiao rcgulava iodas as acs do Ioncn,
disunIa iodos os insianics dc sua vida, fiava
iodos os scus Ialiios. A rcligiao govcrnava a
criaiura Iunana con auioridadc iao alsoluia,
quc nada lIc cscaava.
Scria fazcr idcia lcn falsa da naiurcza do
Ioncn acrcdiiar quc cssa rcligiao dos aniigos cra
una inosiura, c, or assin dizcr, una concdia.
Monicsquicu rcicndc quc os ronanos
invcniaran o culio acnas ara rcfrcar o ovo.
Nunca una rcligiao icvc scnclIanic origcn, c
ioda rcligiao quc surgiu acnas cn razao da
uiilidadc ullica nao sc nanicvc or nuiio
icno. Monicsquicu diz ainda quc os ronanos
sulnciian a rcligiao ao Esiado; o conirario c
nais vcrdadciro; c inossvcl lcr algunas aginas
259
dc Tiio Lvio scn nos inrcssionarnos con a
alsoluia dccndcncia cn quc csiavan os Ioncns
cn rclaao aos dcuscs. Ncn ronanos, ncn
grcgos conIcccran csscs irisics confliios, iao
conuns cn ouiras socicdadcs, cnirc a Igrcja c o
Esiado. Mas isio dcvcu-sc unicancnic ao faio dc,
ianio cn Fona, cono cn Esaria c cn Aicnas, o
Esiado acIar-sc a scrvio da rcligiao; nao quc
Iouvcssc un colcgio dc saccrdoics quc inunIa
scu donnio. O Esiado aniigo nao olcdccia a un
saccrdoic, nas csiava sulnciido roria
rcligiao. Esiado c rcligiao csiavan dc ial nodo
unidos, quc cra inossvcl, nao soncnic icr idcia
dc confliio cnirc clcs, nas ncsno disiingui-los
un do ouiro.
CAPTULO VIII
OS FITUAIS E OS ANAIS
O caraicr c a viriudc da rcligiao dos aniigos
nao cra clcvar a inicligcncia Iunana conccao
do alsoluio, ou alrir ao csriio avido un
caninIo lrilIanic, cn cuja circnidadc o
Ioncn udcssc cnircvcr a Dcus. A rcligiao cra
un conjunio nal concaicnado dc cqucnas
crcnas, dc cqucnas raiicas, dc riios
ninuciosos. Nao cra ncccssario luscar-lIcs o
scniido; nao cra ncccssario rcflciir ou considcrar.
A alavra rcligiao nao significava o quc significa
ara nos; sol cssa alavra cnicndcnos un coro
260
dc dognas, una douirina solrc Dcus, un
snlolo dc fc solrc os nisicrios quc csiao cn nos
c ao nosso rcdor; cssa ncsna alavra, cnirc os
aniigos, significava riios, ccrinnias, aios dc
culio cicrior. A douirina nao iinIa nuiia
inoriancia. as raiicas c quc cran inorianics,
olrigaiorias c incriosas. A rcligiao cra un
vnculo naicrial, una cadcia quc naniinIa o
Ioncn cn cscravidao. O Ioncn a invcniara, c
cra govcrnado or cla. Elc a icnia, c nao ousava
ncn raciocinar, ncn discuiir, ncn olIa-la dc
frcnic. Dcuscs, Icrois, norios, iodos cigian dclc
un culio naicrial, quc clc olscrvava, ara iorna-
los anigos, c, nais ainda, ara nao iorna-los
ininigos.
O Ioncn ouco coniava con sua anizadc.
Eran dcuscs invcjosos, irriiavcis, scn afcics
ncn lcncvolcncia, ananics dc gucrrcar con os
Ioncns(1}. Ncn os dcuscs anavan o Ioncn,
ncn o Ioncn anava os dcuscs. O Ioncn
acrcdiiava cn sua cisicncia, nas s vczcs
rcfcria quc nao cisiisscn. Tcnia aic os dcuscs
doncsiicos ou nacionais, con ncdo dc scr or
clcs irado. Sua grandc inquiciaao cra cair no
odio dcsscs scrcs invisvcis. Toda a vida
ocuavan-sc cn aazigua-los uccs dcoun
quuccc diz o ocia. Mas cono conicnia-los?
Cono conquisiar-lIcs os favorcs? Julgaran acIar
a soluao no cnrcgo dc ccrias fornulas. Tal
oraao, conosia dc iais alavras, conscguira scr
261
aicndida; o quc scn duvida aconicccu orquc
fora ouvida cla divindadc, agira solrc cla, fora
odcrosa, nais odcrosa quc o rorio dcus, quc
nao soulcra rcsisiir. Conscrvaran-sc cniao os
icrnos sagrados c nisicriosos dcssa oraao.
Dcois do ai, o filIo assou a rccii-la.
Aarcccndo o alfalcio, assaran a cscrcvc-la.
Cada fanlia, clo ncnos cada fanlia rcligiosa,
iinIa un livro quc coniinIa as fornulas das
quais sc scrviran os anicassados, c s quais os
dcuscs Iavian aicndido. Era una arna quc o
Ioncn usava conira a inconsiancia dos dcuscs.
Mas nao dcvia nudar ncn una alavra, ncn
una slala, ncn, solrciudo, o riino scgundo o
qual dcvia scr caniada, orquc cniao a rccc
crdcria a fora, c os dcuscs coniinuarian
livrcs(2}.
Mas a fornula nao cra suficicnic. Iavia ainda
aios cicriorcs, cujos orncnorcs cran
ninuciosos c inuiavcis. Os ncnorcs gcsios do
sacrificador c as ncnorcs arics dc suas vcsics
cran dcicrninados. Para sc dirigir a un dcus,
cra ncccssario icr a calca colcria; ara un
ouiro, dcvia-sc icr a calca dcscolcria; ara un
icrcciro, a lainIa da ioga dcvia csiar lcvaniada
nos onlros. Para ccrios aios, dcvia-sc csiar
dcscalo. Havia oracs quc so cran cficazcs sc o
Ioncn, dcois dc ronuncia-las, iruciassc
solrc os calcanIarcs, da csqucrda ara a dirciia.
A naiurcza da viina, a cor do clo, a nancira dc
262
naia-la, a forna da faca, a csccic dc nadcira
quc sc dcvia usar ara qucinar as carncs, iudo
isso csiava dcicrninado ara cada dcus cla
rcligiao dc cada fanlia ou dc cada cidadc. En
vao os coracs nais fcrvorosos ofcrccian aos
dcuscs gordas viinas; sc un dos inuncravcis
riios do sacrifcio fossc ncgligcnciado, iornar-sc-ia
nulo. A ncnor falia fazia dc un aio sagrado un
aio sacrlcgo. A nais ligcira alicraao criurlava
c iransiornava a rcligiao da airia, c
iransfornava os dcuscs roiciorcs cn ouiros
ianios ininigos crucis. or isso quc Aicnas cra
scvcra ara con o saccrdoic quc nudassc algo
dos riios aniigos(3}; c or isso quc o scnado dc
Fona dcgradava os cnsulcs c diiadorcs quc
concicsscn algun crro duranic os sacrifcios.
Todas cssas fornulas c raiicas Iavian sido
lcgadas clos anicassados, quc Iavian
ccrincniado sua cficacia. Nao sc dcvian
invcniar inovacs, nas confiar no quc Iavian
fciio os anicassados; a surcna icdadc
consisiia cn fazcr cono clcs. Pouco inoriava
quc a crcna sc iransfornassc. cla odia
nodificar-sc voniadc airavcs das idadcs, c
ionar nil fornas divcrsas, dc acordo con a
rcflcao dos salios c a inaginaao oular. Mas
cra da naior inoriancia quc as fornulas nao
fosscn csquccidas, c quc os riios nao fosscn
nodificados. Assin cada cidadc iinIa un livro,
ondc iudo isso cra conscrvado.
263
O uso dos livros sagrados cra univcrsal cnirc
os grcgos, cnirc os ronanos, cnirc os ciruscos(4}.
s vczcs o riiual cra cscriio solrc ialulcias dc
nadcira, ouiras vczcs solrc icla; Aicnas gravava
scus riios solrc lacas dc colrc, ou cn csiclas dc
cdra, a fin dc quc nao sc dcicriorasscn(5}.
Fona iinIa o livro dos onificcs, o livro dos
augurios, o livro das ccrinnias c a colcianca das
Indgtuncntu. Nao Iavia cidadc quc nao
ossussc una colcao dc vclIos Iinos cn Ionra
dc scus dcuscs(6}; cn vao a lngua sc
iransfornava, juniancnic con os cosiuncs c as
crcnas. as alavras c o riio coniinuavan
inuiavcis, c nas fcsias coniinuavan a caniar os
ncsnos Iinos, scn conrccndc-los.
Esscs livros c caniicos, cscriios clos
saccrdoics, cran guardados con grandc cuidado.
Nunca, cran nosirados a csiranIos. Fcvclar un
riio ou una fornula scria irair a rcligiao da
cidadc, c cnircgar os rorios dcuscs ao ininigo.
Para naior rccauao, cscondian-nos dos
rorios cidadaos; soncnic os adrcs odian
consulia-los.
No cnsancnio dcsscs ovos iudo o quc cra
aniigo cra sagrado. Quando un ronano qucria
dizcr quc algo lIc cra caro, dizia. Isio ara nin c
aniigo. Os grcgos iinIan una crcssao
scnclIanic(7}. As cidadcs agarravan-sc ao
assado, orquc no assado c quc cnconiravan
264
iodos os noiivos cono iodas as rcgras da rcligiao.
TinIan ncccssidadc dc rccordar, orquc nas
lcnlranas c nas iradics c quc sc lascava iodo
o culio. Tanlcn a Iisioria iinIa ara os aniigos
nuiio nais inoriancia do quc icn ara nos. Ela
cisiiu nuiio anics quc os Hcrodoios c os
Tucdidcs; cscriia ou nao, sinlcs iradiao ou
livro, a Iisioria foi conicnoranca do nascincnio
das cidadcs. Nao Iavia cidadc, or nais cqucna
c olscura quc fossc, quc nao dcssc a naior
aicnao cn conscrvar a lcnlrana do quc sc
assava. Nao sc iraiava dc vaidadc, nas dc
rcligiao. Una cidadc nao sc julgava con dirciios
dc csqucccr coisa alguna, orquc iudo cn sua
Iisioria csiava ligado ao culio.
A Iisioria concava, con cfciio, clo aio da
fundaao, c dcclarava o nonc sagrado do
fundador. Coniinuava con a lcnda dos dcuscs da
cidadc c dos Icrois roiciorcs. Ensinava as daias,
a origcn, a razao dc cada culio, cujos riios
olscuros clicava. Ncla sc cnuncravan os
rodgios quc os dcuscs do as Iavian ocrado,
c clos quais Iavian nanifcsiado scu odcr, sua
londadc ou sua colcra. Ncla sc dcscrcvian as
ccrinnias clas quais os saccrdoics Iavian
coniornado Ialilncnic un nau rcssagio, ou
aaziguado as iras dos dcuscs. Ncla sc coniavan
as cidcnias quc Iavian aiacado a cidadc, c as
fornulas sagradas quc as Iavian dclclado; o dia
cn quc un icnlo Iavia sido consagrado, c os
265
noiivos dc un sacrifcio ou dc una fcsia. Ncla sc
inscrcvian iodos os aconiccincnios quc odian
rcfcrir-sc rcligiao, as viiorias quc rovavan a
assisicncia dos dcuscs, c nas quais viran nuiias
vczcs os dcuscs conlaicr; as dcrroias quc
indicavan sua colcra, c clas quais iivcran quc
insiiiuir sacrifcios ciaiorios. Tudo isso csiava
cscriio ara cnsinancnio c icdadc dos
dcsccndcnics. Toda a Iisioria cra a rova
naicrial da cisicncia dos dcuscs nacionais,
orquc os aconiccincnios ncla coniidos cran a
forna visvcl sol a qual os dcuscs sc Iavian
rcvclado dc icnos cn icnos. Enirc csscs faios,
Iavia nuiios quc davan lugar a anivcrsarios, isio
c, a sacrifcios, a fcsias, a jogos sagrados. A
Iisioria da cidadc dcclarava ao cidadao o quc clc
dcvia acrcdiiar, c iudo o quc dcvia adorar.
A Iisioria ianlcn cra cscriia clos
saccrdoics. Fona iinIa os anais dos onificcs;
os saccrdoics salinos, sanniias c ciruscos
iinIan ouiros scnclIanics(8}. Enirc os grcgos,
ficou-nos a lcnlrana dos livros ou anais
sagrados dc Aicnas, dc Esaria, dc Dclfos, dc
Naos, dc Tarcnio(9}. Quando Pausanias
crcorrcu a Crccia, nos icnos dc Adriano, os
saccrdoics dc cada cidadc coniaran-lIc vclIas
Iisiorias locais; clcs nao as invcniaran; iinIan-
nas arcndido cn scus anais.
266
Essa csccic dc Iisioria cra acnas local.
Concava na fundaao, orquc o quc cra anicrior
a cssa daia nao inicrcssava cn nada cidadc; c
or isso quc os anciaos ignoravan iao
conlciancnic as origcns dc suas raas. A
Iisioria ianlcn nao rclaiava scnao os
aconiccincnios dc quc a cidadc ariiciara, c nao
sc rcocuava con o rcsio do nundo. Cada
cidadc iinIa sua Iisioria csccial, cono iinIa
sua rcligiao, scu calcndario.
Podcnos suor quc csscs anais das cidadcs
cran nuiio sccos, nuiio csiranIos, ianio clo
fundo quanio cla forna. Nao cran olra dc aric,
nas olra dc rcligiao. Mais iardc surgiran os
cscriiorcs, narradorcs cono Hcrodoio,
cnsadorcs cono Tucdidcs. A Iisioria saiu cniao
da nao dos saccrdoics, c sc iransfornou.
Dcsgraadancnic, csscs lclos c lrilIanics
cscriios nos dcian ainda saudosos dos vclIos
arquivos das cidadcs, c dc iudo o quc clcs
coniinIan solrc a vida niina c as crcnas dos
aniigos. Aquclcs inarcciavcis docuncnios, quc
arccian naniidos cn scgrcdo, quc nao saan
dos saniuarios, dos quais nao sc fazian coias, c
quc soncnic os saccrdoics odian lcr,
dcsaarcccran, dciando acnas una fraca
lcnlrana.
vcrdadc quc cssa lcnlrana icn grandc
valor ara nos. Scn cla ialvcz csiivcsscnos no
267
dirciio dc rcjciiar iudo o quc a Crccia c Fona nos
conian dc suas aniiguidadcs; iodas cssas
narraiivas, quc nos arcccn ouco vcrossncis,
orquc sc afasian dc nossos Ialiios c dc nossa
nancira dc cnsar c dc agir, odcrian assar or
roduio da inaginaao dos Ioncns. Mas a
lcnlrana quc nos ficou dos vclIos anais,
nosira-nos, clo ncnos, o icdoso rcsciio quc
os aniigos nuirian cla Iisioria. Salcnos quc
naquclcs arquivos os faios cran rcligiosancnic
guardados, ncdida quc ian succdcndo.
Naquclcs livros sagrados cada agina cra
conicnoranca do aconiccincnio quc rclaiava.
Era naicrialncnic inossvcl alicrar aquclcs
docuncnios, orquc os adrcs iinIan-nos sol
sua guarda, c a rcligiao csiava grandcncnic
inicrcssada cn quc crnancccsscn inalicravcis.
Ncn cra facil ao onificc, ncdida quc cscrcvia
as linIas, inscrir cnirc clas, conscicnicncnic,
faios conirarios vcrdadc, orquc acrcdiiava-sc
cniao quc iudo o quc aconiccia cra or voniadc
dos dcuscs, quc rcvclavan suas voniadcs,
rovocando nas gcracs scguinics rccordacs
icdosas c aios sagrados; iodo aconiccincnio quc
sc dava na cidadc assava incdiaiancnic a fazcr
aric da rcligiao do fuiuro. Con iais crcnas,
conrccndc-sc quc icnIan Iavido nuiios crros
involuniarios, rcsuliado da crcdulidadc, da
rcdilcao clo naravilIoso, da fc nos dcuscs
nacionais; nas nao odcnos concclcr ncniiras
268
voluniarias, orquc icria sido inicdadc, scria
violar a saniidadc dos anais, alicrando a rcligiao.
Podcnos orianio afirnar quc ncsscs vclIos
livros, sc ncn iudo cra vcrdadc, clo ncnos nada
Iavia quc o saccrdoic nao julgassc cono ial. Ora,
ara o Iisioriador quc rocura dcsvcndar a
olscuridadc dcssc icno, c odcroso noiivo dc
confiana salcr quc, sc icn dc lidar con crros,
clo ncnos nao icn dc luiar conira a inosiura.
Esscs ncsnos crros, icndo ainda a vaniagcn dc
scr conicnorancos das aniigas idadcs quc
csiuda, odcn rcvclar-lIc, scnao os orncnorcs
dos aconiccincnios, clo ncnos as crcnas
sinccras dos Ioncns.
Havia ianlcn, ao lado dos anais,
docuncnios cscriios c auicniicos, una iradiao
oral quc sc crciuava or cnirc o ovo dc una
cidadc; nao iradics vagas c indifcrcnics cono
as nossas, nas iradics anadas cla cidadc,
quc nao variavan dc acordo con a inaginaao, c
quc nao iinIan lilcrdadc ara nodificar, orquc
fazia aric do culio, c sc conunIa dc narraiivas
c canios, quc sc rcciian dc ano cn ano nas
fcsias rcligiosas. Esscs Iinos sagrados c
inuiavcis fiavan as lcnlranas, c rcavivavan
crciuancnic a iradiao.
Scn duvida, nao sc odc crcr quc cssa
iradiao fossc iao caia quanio os anais. O dcscjo
dc louvar os dcuscs odia scr nais foric quc o
269
anor vcrdadc. Coniudo, cla dcvia scr, clo
ncnos, o rcflco dos anais, c csiar gcralncnic dc
acordo con clcs, orquc os saccrdoics, quc
rcdigian c lian csscs anais, cran os ncsnos quc
rcsidian s fcsias, ondc cssas vclIas narraiivas
cran caniadas.
Posicriorncnic, Iouvc icno cn quc csscs
anais foran divulgados. Fona acalou or
ullicar os scus; iornaran-sc conIccidos os dc
ouiras cidadcs da Iialia. os saccrdoics das
cidadcs grcgas nao iivcran nais cscruulos dc
coniar o quc os scus livros coniinIan(10}. Esscs
docuncnios auicniicos foran csiudados c
conulsados. Fornou-sc una cscola dc crudiios,
dcsdc Varrao c Vcrrio Flaco, aic Aulo Cclio c
Macrolio. Fcz-sc luz or ioda a aniiga Iisioria.
Corrigiran-sc alguns crros, quc sc Iavian
iniroduzido na iradiao, c quc os Iisioriadorcs da
coca rcccdcnic Iavian rcciido; soulc-sc, or
ccnlo, quc Porscna Iavia ionado Fona, c quc
sc Iavia ago ouro aos gaulcscs. Tcvc incio cniao
a idadc da criica Iisiorica. Ora, c lcn digno dc
noia quc cssa criica, quc rcnoniava s fonics c
csiudava os anais, nada cnconirassc quc lIc
dcssc o dirciio dc rcjciiar o conjunio Iisiorico quc
os Hcrodoios c os Tiio Lvios Iavian consirudo.
CAPTULO IX
COVEFNO DA CIDADE. O FEI
270
1. Autodudc cgosu do c
Nao c ncccssario inaginar una cidadc, ao
nasccr, dclilcrando solrc o govcrno quc vai
cscolIcr, rocurando c discuiindo lcis,
conlinando suas insiiiuics. Nao c assin quc
sc fornaran as lcis ou quc sc csialclcccran os
govcrnos. As insiiiuics oliicas da cidadc
nasccran con a roria cidadc, no ncsno dia;
cada ncnlro da cidadc irazia-os consigo, orquc
clas csiavan cn gcrnc nas crcnas c na rcligiao
dc cada Ioncn.
A rcligiao rcscrcvia quc o lar iivcssc scnrc
un saccrdoic surcno. Nao adniiia quc a
auioridadc saccrdoial fossc dividida. O lar
doncsiico iinIa un grao-saccrdoic, quc cra o ai
dc fanlia; o lar da curia iinIa scu curiao ou
frairiarca; cada irilo iinIa scu cIcfc rcligioso,
quc os aicnicnscs cIanavan dc rci da irilo. A
rcligiao da cidadc dcvia ianlcn icr un onificc.
Essc saccrdoic do lar ullico usava o nonc
dc rci; as vczcs davan-lIc ouiros iiulos. cono,
cnirc os grcgos, clc cra anics dc iudo saccrdoic
do riiancu, csics o cIanavan dc rianc; s
vczcs ainda cIanavan-no dc arconic. Sol csscs
noncs divcrsos, rci, rianc c arconic, dcvcnos
vcr un crsonagcn quc c solrciudo cIcfc do
culio, cuidando do lar. ofcrcccndo sacrifcios,
271
ronunciando oracs, rcsidindo a lanqucics
rcligiosos.
visvcl quc os aniigos rcis da Iialia c da
Crccia cran iao saccrdoics quanio rcis. Lcnos
cn Arisioiclcs. O cuidado dos sacrifcios
ullicos da cidadc cricncc dc acordo con o
cosiunc rcligioso, nao a saccrdoics cscciais,
nas a csscs Ioncns, quc vclan cla dignidadc
do lar, cIanados, dc acordo con os lugarcs, dc
rcis, riancs ou arconics(1}." Assin fala
Arisioiclcs, o Ioncn quc nclIor conIcccu as
insiiiuics das cidadcs grcgas. Essa assagcn
iao rccisa rova anics dc nais nada quc os ircs
vocalulos, rci, rianc c arconic, or nuiio icno
foran sinninos; c isso c iao vcrdadc quc un
Iisioriador, CIaron dc Lansaco, cscrcvcndo un
livro solrc os rcis da Laccdcnnia, iniiiulou-o.
Acontcs c tuncs dos Luccdcnonos(2}.
Aconiccc ainda quc o crsonagcn quc sc
cIanava indifcrcnicncnic or un dcsscs ircs
noncs, ialvcz clos ircs ao ncsno icno, cra o
saccrdoic da cidadc, c quc o culio do lar ullico
cra a fonic dc sua dignidadc c odcr.
Essc caraicr saccrdoial da rcalcza riniiiva
csia clarancnic indicado clos cscriiorcs aniigos.
En squilo, as filIas dc Danao dirigcn-sc ao rci
dc Argos ncsics icrnos. Tu cs o rianc
surcno, iu, quc vclas solrc o lar dcsic as(3}."
En Euridcs, Orcsics, assassino da roria
272
nac, diz a Mcnclau. jusio quc, cono filIo dc
Agancnon, cu rcinc solrc Argos. E Mcnclau
rcsondc. E iu, assassino, csiaras aliura dc
iocar os vasos sagrados da agua lusiral ara os
sacrifcios? s digno dc sacrificar as viinas(4}?"
A rincial iarcfa dc un rci cra, orianio,
cclclrar as ccrinnias rcligiosas. Un aniigo rci
dc Sicion foi dcosio, orquc, nancIando as
naos con un assassnio, nao csiava nais cn
condics dc ofcrcccr sacrifcios(5}. Nao odcndo
nais scr saccrdoic, dciava dc scr rci.
Honcro c Virglio, nosiran-nos os rcis
coniinuancnic ocuados con as ccrinnias
sagradas. Salcnos or Dcnosicncs quc os
aniigos rcis da iica ofcrccian clcs rorios iodos
os sacrifcios rcscriios cla rcligiao da cidadc, c
Xcnofonic afirna quc os rcis dc Esaria cran os
cIcfcs da rcligiao laccdcnoniana(6}. Os lucunons
ciruscos cran ao ncsno icno nagisirados,
cIcfcs niliiarcs c onificcs(7}.
En Fona aconicccu o ncsno. A iradiao
rcrcscnia scus rcis scnrc cono saccrdoics. O
rinciro foi Fnulo, insirudo na cicncia
augural(8}", c quc fundou a cidadc dc acordo con
os riios da rcligiao. O scgundo foi Nuna; clc
dcscncnIava diz Tiio Lvio a naior aric
das funcs saccrdoiais; nas rcviu quc scus
succssorcs, ocuados con nuiias gucrras, nao
odcrian cuidar scnrc dos sacrifcios, c
273
insiiiuiu os flanincs, ara sulsiiiuir os rcis
quando csics sc auscniasscn dc Fona".
Assin, o saccrdocio ronano nao cra scnao una
csccic dc cnanaao da riniiiva rcalcza(9}.
Aquclcs rcis-saccrdoics cran cnironizados
con ccrinonial rcligioso. O novo rci, conduzido
solrc o cino do nonic Caiiolino, scniava-sc cn
un lanco dc cdra, con o rosio voliado ara o
sul. sua csqucrda scniava-sc un augurc, con a
calca colcria dc fiias sagradas, cnunIando o
lasiao augural. Esic iraava no csao algunas
linIas, ronunciava una rccc, c, ousando a
nao solrc a calca do rci, sulicava aos dcuscs
quc nosirassc con un sinal visvcl sc aquclc
cIcfc lIcs convinIa. Dcois, quando un
rclanago, ou o vo dos assaros nanifcsiasscn
o asscniincnio dos dcuscs, o novo rci ionava
ossc do cargo. Tiio Lvio dcscrcvc cssa ccrinnia
ara a ossc dc Nuna; Dionsio afirna quc cla sc
rcciia ara iodos os rcis, c, dcois dos rcis, ara
iodos os cnsulcs, c acrcsccnia ainda quc cn scu
icno cra olscrvada(10}. Tal cosiunc iinIa sua
razao dc scr. cono o rci ia scr o cIcfc surcno da
rcligiao, c cono a cidadc iria dccndcr dc suas
rcccs c dc scus sacrifcios, iodos iinIan o
dirciio dc ccriificar-sc dc quc o novo rci cra acciio
clos dcuscs.
Os aniigos nao nos rclaian a nancira cla
qual os rcis dc Esaria ionavan ossc dc suas
274
funcs; acnas nos dizcn quc cniao sc rcalizava
una ccrinnia rcligiosa(11}. Podcnos aic
olscrvar, or vclIos cosiuncs, quc duraran aic o
fin da Iisioria dc Esaria, quc a cidadc qucria
icr ccricza dc quc scus rcis cran do agrado dos
dcuscs. Para isso, inicrrogavan os dcuscs,
cdindo un sinal, scncon." Eis qual cra csic
sinal, dc acordo con Pluiarco. Cada novc anos,
os cforos cscolIian una noiic lcn clara, nas
scn lua, c scniavan-sc cn silcncio, os olIos fios
no ccu. Sc visscn una csircla airavcssar o ccu
dc un lado ara ouiro, scus rcis scrian culados
dc alguna falia ara con os dcuscs. Privan-nos
cniao da rcalcza, aic quc o oraculo dc Dclfos lIcs
rcvclc sua rcscriao(12}."
2. Autodudc otcu do c
Assin cono na fanlia a auioridadc csiava
incrcnic ao saccrdocio, c o ai, cono cIcfc do
culio doncsiico, cra ao ncsno icno juiz c
ncsirc, assin o grao-saccrdoic da cidadc cra
ianlcn scu cIcfc oliico. O aliar, dc acordo con
crcssao dc Arisioiclcs(1}, confcria-lIc a
dignidadc. Essa confusao dc saccrdocio c dc
odcr nada icn dc surrccndcnic. Enconirano-la
na origcn dc quasc iodas as socicdadcs, ou
orquc, na infancia dos ovos, soncnic a rcligiao
cra caaz dc conscguir olcdicncia, ou orquc
nossa naiurcza scnic ncccssidadc dc nao sc
275
sulncicr nunca a ouiro incrio, a nao scr ao dc
una idcia noral.
Ja disscnos cono a rcligiao da cidadc csiava
rcscnic cn iodas as coisas. O Ioncn scniia-sc
coniinuancnic dccndcnic dos dcuscs, c, or
conscqucncia, do saccrdoic colocado cnirc o ccu
c a icrra. O saccrdoic c quc vclava solrc o fogo
sagrado; cra, cono diz Pndaro, scu culio
coiidiano quc salvava cada dia a cidadc(2}. Elc c
quc conIccia as fornulas sagradas dc oraao, s
quais os dcuscs nao salian rcsisiir; no noncnio
do conlaic, cra clc quc sacrificava a viina, c
quc airaa ara o ccrciio a roicao dos dcuscs.
Era nuiio naiural quc un Ioncn arnado dc ial
odcr fossc acciio c rcconIccido cono cIcfc.
Cono a rcligiao sc cnvolvia con o govcrno, a
jusiia, a gucrra, rcsuliou ncccssariancnic quc o
saccrdoic sc iornassc ao ncsno icno
nagisirado, juiz c cIcfc niliiar. Os rcis dc
Esaria diz Arisioiclcs(3} icn ircs
airiluics. fazcn os sacrifcios, conandan na
gucrra, adninisiran a jusiia." Dionsio dc
Halicarnasso crcssa-sc nos ncsnos icrnos a
rcsciio dos rcis dc Fona.
As rcgras quc consiiiuran cssa nonarquia
cran nuiio sinlcs, c nao foi ncccssario rocura-
las or nuiio icno; dcrivaran das rorias
rcgras do culio. O fundador, quc Iavia asscniado
o lar sagrado, cra naiuralncnic scu rinciro
276
saccrdoic. A Icrcdiiaricdadc cra a rcgra
consianic, na origcn, ara a iransnissao do
culio; qucr o lar cricnccssc a una fanlia ou a
una cidadc, a rcligiao rcscrcvia quc o cuidado
dc nanic-lo assassc scnrc dc ai ara filIo. O
saccrdocio foi, orianio Icrcdiiario, o ncsno
aconicccndo con o odcr(4}.
Un faio lcn conIccido da aniiga Iisioria da
Crccia rova dc nancira cvidcnic quc a rcalcza
cricncia, cn sua origcn, ao Ioncn quc Iavia
asscniado o lar da cidadc. Salc-sc quc as
oulacs das colnias jnias nao sc
conunIan dc aicnicnscs, nas cra una nisiura
dc clasgos, dc colios, dc alanicus, dc
cadncanos. No cnianio, iodos os larcs das novas
cidadcs foran asscniados or ncnlros da
fanlia rcligiosa dc Codro. Da rcsuliou quc csscs
colonos, cn vcz dc icrcn or cIcfcs Ioncns dc
suas raas, os clasgos un clasgo, os alanicus
un alanicu, os colios un colio, iodos dcran a
rcalcza cn suas dozc cidadcs aos codridas(5}.
Ccriancnic csscs crsonagcns nao Iavian
adquirido sua auioridadc cla fora, orquc cran
quasc os unicos aicnicnscs quc Iavia naqucla
nuncrosa agloncraao. Mas cono Iavian
consirudo os larcs, a clcs cricncia a iarcfa dc
nanic-los. A rcalcza, orianio, foi-lIcs cnircguc
scn conicsiaao, c coniinuou Icrcdiiaria cn
suas fanlias. Daio fundou Circnc, na frica. os
laiadas naniivcran-sc or nuiio icno na
277
ossc da dignidadc rcal. Proio fundara MarsclIa.
os roiadas, dc ai a filIo, a ccrccran o
saccrdocio, c gozaran dc grandcs rivilcgios.
Nao foi, orianio, a fora quc consiiiuiu os
cIcfcs c rcis ncssas cidadcs aniigas. Ncn scria
vcrdadc dizcr-sc quc o rinciro rci foi acnas un
soldado fcliz. A auioridadc dcrivava, cono o diz
fornalncnic Arisioiclcs, do culio do lar. A rcligiao
fcz o rci na cidadc, assin cono consiiiura o
cIcfc dc fanlia cn cada casa. A crcna, a
indiscuivcl c incriosa crcna, dizia quc o
saccrdoic Icrcdiiario do lar cra o dcosiiario das
coisas sagradas c o guarda dos dcuscs. Cono
Icsiiar cn olcdcccr a ial Ioncn? O rci cra un
scr sagrado; Iuscs Ic diz Pndaro. Nclc sc
vc, nao un dcus roriancnic, nas, clo ncnos,
o Ioncn nais odcroso ara conjurar a colcra
dos dcuscs(6}," o Ioncn scn cuja assisicncia
ncnIuna rccc scria cficaz, ncnIun sacrifcio
scria acciio.
Essa rcalcza scni-rcligiosa c scni-oliica
csialclcccu-sc cn iodas as cidadcs, dcsdc scu
nascincnio, scn csforos da aric dos rcis, scn
rcsisicncia da aric dos sudiios. Na origcn dos
ovos aniigos nao vcnos as fluiuacs c luias
quc assinalan o doloroso nascincnio das
socicdadcs nodcrnas. Salcnos quanio icno foi
ncccssario, dcois da qucda do incrio ronano,
ara quc sc rccnconirasscn as rcgras dc una
278
socicdadc rcgular. A Euroa viu duranic scculos,
rincios oosios disuiando o govcrno dos
ovos, c os ovos s vczcs rccusando qualqucr
organizaao social. Tal csciaculo nao sc vc ncn
na aniiga Crccia, ncn na aniiga Iialia; sua
Iisioria nao sc inicia or confliios; as rcvolucs
soncnic aarcccran no fin. Enirc cssas
oulacs a socicdadc fornou-sc lcniancnic,
gradualncnic, longancnic, assando da fanlia
irilo, c da irilo cidadc, nas scn cIoqucs, scn
luias. A rcalcza csialclcccu-sc naiuralncnic,
rinciro na fanlia, dcois na cidadc. Nao foi
inaginada cla anliao dc alguns, nas nasccu
dc una ncccssidadc quc cra nanifcsia aos olIos
dc iodos. Duranic longos scculos cla foi acfica,
Ionrada c olcdccida. Os rcis nao iinIan
ncccssidadc dc fora naicrial; nao iinIan
ccrciios ncn finanas; nas, susicniados or
crcnas quc iinIan grandc odcr solrc a alna,
sua auioridadc cra sania c inviolavcl.
Mais iardc, una rcvoluao, dc quc falarcnos
adianic, dcrrulou a rcalcza cn iodas as cidadcs.
Mas, ao cair, cla nao dciou ncnIun odio no
coraao dos Ioncns. Essc dcsrczo ncsclado dc
rancor, quc ordinariancnic sc liga s grandczas
alaiidas, janais a fcriu. Enlora dccada, o
rcsciio c o afcio dos Ioncns coniinuaran
ligados sua ncnoria. Viu-sc ncsno na Crccia
algo quc nao c nuiio conun na Iisioria. nas
cidadcs cn quc a fanlia rcal nao sc ciinguiu,
279
nao soncnic cla nao foi culsa, nas os rorios
Ioncns quc a Iavian dcrrulado do odcr
coniinuaran a Ionra-la. En fcso, cn MarsclIa,
cn Circnc, a fanlia rcal, rivada do odcr,
coniinuou ccrcada clo rcsciio dos ovos,
conscrvando aic o iiulo c as insgnias da
rcalcza(7}.
Os ovos csialclcccran o rcginc
rcullicano, nas o nonc dc rci, longc dc sc
iornar injurioso, coniinuou a scr vcncrado.
Cosiuna-sc dizcr quc cssa alavra cra odiada c
dcsrczada. grandc crro! Os ronanos alicavan-
na aos dcuscs cn suas oracs. Sc os
usuradorcs janais ousaran ionar cssc iiulo,
nao o fizcran orquc cra odioso, nas orquc cra
sagrado(8}. Na Crccia, a nonarquia foi or nuiias
vczcs rcsialclccida nas cidadcs; nas os novos
nonarcas janais sc julgaran con o dirciio dc sc
cIanarcn rcis, c sc conicniaran con a
dcnoninaao dc iiranos(9}. O quc consiiiua a
difcrcna dcsscs dois noncs nao cran as naiorcs
ou ncnorcs qualidadcs norais quc sc
cnconiravan no solcrano; nao cIanavan dc rci
un lon rncic, c dc iirano un nau; cra
rincialncnic a rcligiao quc os disiinguia un do
ouiro. Os rcis riniiivos Iavian cunrido suas
funcs dc saccrdoics, c rccclian sua auioridadc
do lar; os iiranos da coca osicrior nao
assavan dc cIcfcs oliicos, c nao dcvian scu
odcr scnao fora c clciao.
280
CAPTULO X
O MACISTFADO
A confusao da auioridadc oliica c do
saccrdocio na ncsna cssoa nao ccssou con a
rcalcza. A rcvoluao, quc csialclcccu o rcginc
rcullicano, nao dividiu funcs cuja uniao
arccia nuiio naiural, c consiiiua cniao lci
fundancnial da socicdadc Iunana. O nagisirado
quc sulsiiiuiu o rci foi, cono clc, saccrdoic c
cIcfc oliico sinuliancancnic.
s vczcs cssc nagisirado anual conscrvava o
iiulo sagrado dc rci(1}. En ouiros lugarcs, o
nonc dc rianc, quc lIc foi conscrvado, indicava
sua rincial funao(2}. En ouiras cidadcs
rcvalcccu o iiulo dc arconic. En Tclas, or
ccnlo, o rinciro nagisirado cra assin
dcnoninado, nas o quc Pluiarco diz dcssa
nagisiraiura nosira quc cla ouco difcria do
saccrdocio. O arconic, cnquanio csiava no cargo,
dcvia osicniar una coroa(3}, cono convinIa a un
saccrdoic; a rcligiao roilia-lIc dciar crcsccr os
calclos c carrcgar oljcios dc fcrro solrc sua
cssoa, rcscrics cssas quc o fazcn
asscnclIar-sc un ouco aos flanincs dc Fona.
A cidadc dc Plaicias iinIa ianlcn un arconic, c
a rcligiao dcssa cidadc ordcnava quc, duranic sua
nagisiraiura, sc vcsiissc dc lranco(4}, isio c, da
cor sagrada.
281
Os arconics aicnicnscs, no dia cn quc
ionavan ossc do cargo, sulian acroolc con
a calca coroada dc nirio, c ofcrccian sacrifcio
divindadc olada(5}. Era ianlcn cosiunc quc
no ccrccio dc suas funcs usasscn una coroa
dc folIas na calca(6}. Ora, c ccrio quc a coroa,
quc con o icno sc iornou c sc conscrvou cono
insgnia do odcr, nao cra cniao nais quc un
snlolo rcligioso, un sinal cicrior, quc
aconanIava a oraao c o sacrifcio(7}. Enirc os
novc arconics, o quc cra cIanado rci cra anics
dc iudo cIcfc da rcligiao; nas cada un dc scus
colcgas ianlcn iinIa alguna funao saccrdoial
a cunrir, algun sacrifcio a ofcrcccr aos
dcuscs(8}.
Os grcgos iinIan una crcssao gcral ara
dcsignar os nagisirados; clcs dizian o cn tcc,
quc significa liicralncnic. aquclcs quc dcvcn
rcalizar o sacrifcio(9} vclIa crcssao quc
indica a idcia quc sc fazia riniiivancnic do
nagisirado. Pndaro diz dcsscs crsonagcns quc,
clas dadivas quc fazcn ao lar, asscguran a
salvaao da cidadc.
En Fona, o rinciro aio do cnsul cra
ofcrcccr sacrifcios no foro. As viinas cran
conduzidas ara a raa ullica; quando o
onificc as dcclarava dignas dc scrcn ofcrccidas,
o cnsul as inolava con suas naos, cnquanio
un arauio ordcnava nuliidao un silcncio
282
rcligioso, c un iocador dc flauia fazia ouvir a
nclodia sagrada(10}. Poucos dias dcois, o cnsul
dirigia-sc a Laviniun, dc ondc roccdian os
cnaics ronanos, c ofcrccia novo sacrifcio.
Quando caninanos con un ouco dc
aicnao o caraicr do nagisirado cnirc os aniigos,
vcnos cono sc asscnclIa ouco aos cIcfcs dc
Esiado das socicdadcs nodcrnas. Saccrdocio,
jusiia c conando confundcn-sc cn una so
cssoa. O nagisirado rcrcscnia a cidadc, quc c
ianio una associaao rcligiosa quanio oliica.
Tcn nas suas naos os auscios, os riios, as
rcccs, a roicao dos dcuscs. O cnsul c algo
nais quc un Ioncn; c o inicrncdiario cnirc o
Ioncn c a divindadc. sua soric csia ligada a
soric dc iodos; c cono quc o gcnio iuiclar da
cidadc. A noric dc un cnsul c uncstu
rcullica(11}. Quando o cnsul Claudio Ncro
alandona o ccrciio ara ir cn socorro dc scu
colcga, Tiio Lvio nos nosira cono Fona csia
alarnada con a soric do ccrciio; c quc, rivado
do cIcfc, o ccrciio ficava ao ncsno icno
rivado da roicao cclcsic; con o cnsul
ariiran os auscios, isio c, a rcligiao c os
dcuscs(12}.
As dcnais nagisiraiuras ronanas, quc
foran, dc algun nodo, ncnlros succssivancnic
dcsiacados do consulado, rcunian cono clc
airiluics saccrdoiais c oliicas. En
283
dcicrninados dias, via-sc o ccnsor, con a coroa
na calca, ofcrcccr sacrifcio cn nonc da cidadc,
c fcrir a viina con suas naos. Os rciorcs, os
cdis curuis rcsidian s fcsias rcligiosas(13}. Nao
Iavia nagisirado quc nao rcalizassc algun aio
sagrado, orquc, no cnsancnio dos aniigos,
ioda auioridadc dcvia scr dc algun nodo
rcligiosa. Os irilunos da lclc cran os unicos
quc nao ofcrccian sacrifcios, c or isso nao cran
considcrados vcrdadciros nagisirados. Vcrcnos
nais adianic quc sua auioridadc cra dc naiurcza
alsoluiancnic ccccional.
O caraicr saccrdoial quc cra incrcnic ao
nagisirado nosira-sc solrciudo na nancira cla
qual cra clciio. Aos olIos dos aniigos os sufragios
dos Ioncns nao arccian suficicnics ara clcgcr
o cIcfc da cidadc. Enquanio durou a rcalcza,
arccia naiural quc cssc cIcfc fossc dcsignado
clo nascincnio, cn viriudc da lci rcligiosa quc
rcscrcvia quc o filIo succdcssc ao ai cn iodo
saccrdocio; o nascincnio arccia rcvclar
saiisfaioriancnic a voniadc dos dcuscs. Quando
as rcvolucs suriniran a rcalcza or ioda
aric, os Ioncns arccian rocurar, ara surir
ao nascincnio, un nodo dc clciao quc os
dcuscs nao udcsscn dcsarovar. Os aicnicnscs,
cono nuiios dos ovos grcgos, nao viran nclIor
ncio quc a cscolIa or soricio. Mas inoria quc
nao sc faa idcia falsa a rcsciio dcssc roccsso,
quc sc iransfornou cn noiivo dc acusaao ara
284
a dcnocracia aicnicnsc, c ara isso c ncccssario
quc cncircnos no cnsancnio dos aniigos. Para
clcs o soricio nao cra acaso. cra a rcvclaao da
voniadc divina. Assin cono os icnlos iinIan
rccursos ara adivinIar os scgrcdos divinos,
assin a cidadc ia ao icnlo ara cscolIcr scu
nagisirado. Os aniigos csiavan crsuadidos dc
quc os dcuscs dcsignavan o nais digno, fazcndo
sair scu nonc da urna. Plaiao crinia o
cnsancnio dos aniigos quando afirnava. O
Ioncn dcsignado cla soric, nos dizcnos quc c
caro divindadc, c acIanos jusio quc clc
govcrnc. Para iodas as nagisiraiuras quc dizian
rcsciio s coisas sagradas, dciando divindadc
a cscolIa dos quc lIc sao agradavcis, confianos
na soric." A cidadc julgava assin rccclcr os
nagisirados dos dcuscs(14}.
No fundo, c sol fornalidadcs difcrcnics, as
coisas sc assavan do ncsno nodo cn Fona. A
dcsignaao do cnsul nao calia aos Ioncns. A
voniadc ou o caricIo do ovo nao odia criar
lcgiiinancnic un nagisirado. Eis, orianio,
cono sc cscolIia un cnsul. O nagisirado cn
ccrccio, isio c, un Ioncn ja na ossc do
caraicr sagrado c dos auscios, indicava cnirc os
dias fasios aquclc cn quc o cnsul dcvia scr
noncado. Duranic a noiic rcccdcnic, clc vclava,
ao ar livrc, con os olIos fios no ccu, olscrvando
os sinais cnviados clos dcuscs, ao ncsno icno
cn quc ronunciava ncnialncnic o nonc dc
285
alguns candidaios nagisiraiura. Sc os
rcssagios fosscn favoravcis, cra sinal dc quc os
dcuscs arovavan os candidaios. No dia
scguinic, o ovo sc rcunia no cano dc Maric; a
ncsna cssoa quc Iavia consuliado os dcuscs
rcsidia asscnllcia. Dizia cn voz alia o nonc
dos candidaios, solrc os quais ionara os
auscios; sc cnirc os quc cdian o consulado
cnconirava-sc algucn ara qucn os auscios
nao fosscn favoravcis, clc oniiia scu nonc. O
ovo nao voiava scnao nos noncs ronunciados
clo rcsidcnic(15}. Sc o rcsidcnic nao noncava
scnao dois candidaios, o ovo iinIa quc voiar
nclcs ncccssariancnic; sc noncava ircs, o ovo
cscolIia cnirc clcs. A asscnllcia nunca odia
voiar cn ouiras cssoas alcn das dcsignadas
clo rcsidcnic, orquc os auscios Iavian sido
favoravcis soncnic ara clcs, c o asscniincnio
dos dcuscs csiava asscgurado(16}.
Essc nodo dc clciao, cscruulosancnic
olscrvado nos rinciros scculos da rcullica,
clica alguns iraos da Iisioria ronana, quc
odcn surrccndcr-nos rincira visia. Vcnos,
or ccnlo, nuiio frcqucnicncnic, quc o ovo c
quasc unaninc cn qucrcr clcvar dois Ioncns ao
consulado, scn coniudo odcr fazc-lo; isso
orquc o rcsidcnic nao inicrrogou os auscios
solrc anlos, ou orquc os auscios nao sc
nosiraran favoravcis. Pclo conirario, nuiias
vczcs vcnos o ovo noncar cono cnsulcs dois
286
Ioncns quc dcicsia(17}, c isso orquc o
rcsidcnic nao ronunciou scnao dois noncs.
Era incviiavcl voiar nclcs, orquc o voio nao sc
crinia clo sin ou clo nao. cada sufragio
dcvia conicr dois noncs rorios, scn quc fossc
ossvcl cscrcvcr ouiros quc nao os dos
dcsignados. O ovo, a qucn sc arcscnian
candidaios quc lIc sao odiosos, odc crcssar
sua colcra rciirando-sc scn voiar; scnrc ficarao
no rccinio cidadaos suficicnics ara a
voiaao(18}.
Por a sc vc qual cra a auioridadc do
rcsidcnic dos concios, c nao nos adnirarcnos
nais da crcssao consagrada ccut consucs, quc
sc alicava, nao ao ovo, nas ao rcsidcnic dos
concios. Era dclc, c nao do ovo quc sc odia
dizcr. Elc cria os cnsulcs orquc cra clc quc
dcscolria a voniadc dos dcuscs. Sc o rcsidcnic
nao criava os cnsulcs, os dcuscs os criavan or
scu inicrncdio. O odcr do ovo acnas raiificava
a clciao, ou, quando nuiio, nao ia alcn da
cscolIa cnirc ircs ou quairo noncs, quando os
auscios sc nosiravan igualncnic favoravcis a
ircs ou quairo candidaios.
fora dc duvida quc cssa nancira dc
roccdcr foi nuiio vaniajosa arisiocracia
ronana; nas csiarcnos cnganados sc quiscrnos
vcr cn iudo isso sinlcs ariinanIa rcviancnic
inaginada, o quc nao sc odc concclcr, udcssc
287
cisiir nos scculos cn quc sc acrcdiiava cn ial
rcligiao. Poliiicancnic, nos rinciros icnos, isso
scria inuiil, orquc os aircios dc cniao iinIan a
naioria dos voios, c qualqucr ardil odia voliar-sc
conira clcs, invcsiindo un so Ioncn dc un
odcr corliianic. A unica clicaao razoavcl
ara csscs cosiuncs, ou anics, csscs riios dc
clciao, c quc iodos acrcdiiavan sinccrancnic
quc a cscolIa do nagisirado nao calia ao ovo,
nas aos dcuscs. O Ioncn quc ia disor da
rcligiao c da foriuna da cidadc dcvia scr rcvclado
cla voz divina.
A rincira rcgra ara a clciao dc un
nagisirado cra a dada or Cccro. Quc scja
noncado dc acordo con os riios(19}." Sc,
nuiios ncscs dcois, o scnado vicssc a salcr quc
algun riio Iavia sido ncgligcnciado ou nal
olscrvado, o scnado ordcnava aos cnsulcs quc
aldicasscn, c clcs olcdccian. Os ccnlos sao
lasianic nuncrosos; c sc, or dois ou ircs dcnirc
clcs, nos c crniiido suor quc o scnado quis
dcscnlaraar-sc dc un cnsul inalil ou incaaz,
a naior aric das vczcs, clo conirario, nao sc
odc cnsar cn ouiro noiivo quc o cscruulo
rcligioso.
vcrdadc quc, quando a soric, cn Aicnas,
ou os auscios, cn Fona, dcsignavan o arconic
ou o cnsul, Iavia una csccic dc rova, cla
qual sc caninava o ncriio do novo clciio(20}.
288
Mas cssa ncsna rova scrvc ara nos nosirar o
quc a cidadc dcscjava cnconirar no nagisirado;
cla nao rocurava o Ioncn nais corajoso ara a
gucrra, o nais Ialil c o nais jusio na az, nas o
nais anado clos dcuscs. Con cfciio, o scnado
aicnicnsc cigia do novo clciio quc ossussc un
dcus doncsiico(21}, fizcssc aric dc una frairia,
ossussc un iunulo dc fanlia, c cunrissc
iodos os scus dcvcrcs ara con os norios(22},
Por quc iodas cssas crgunias? Porquc o quc nao
iinIa culio faniliar nao dcvia ionar aric no
culio nacional, c nao csiava aio a ofcrcccr
sacrifcios cn nonc da cidadc. Aquclc quc
ncgligcnciava o culio dc scus norios csiava
cosio sua icnvcl ira, c cra crscguido or
ininigos invisvcis. A cidadc scria lasianic
icncraria cn confiar sua foriuna a scnclIanic
Ioncn. Ela qucria quc o novo nagisirado,
scgundo crcssao dc Plaiao, fossc dc una
fanlia ura(23}. Isso orquc, sc un dc scus
anicassados Iouvcssc conciido algun aio quc
ofcndcssc rcligiao, o lar faniliar ficava
nancIado ara scnrc, c os dcsccndcnics cran
dcicsiados clos dcuscs. Tais cran as rinciais
crgunias quc sc fazian a qucn dcscjava scr
nagisirado. Parccc quc nao sc rcocuavan ncn
con o caraicr, ncn con a inicligcncia do
candidaio. Cuidavan, solrciudo, dc quc csic
fossc aio a dcscncnIar suas funcs
289
saccrdoiais, c quc a rcligiao da cidadc nao ficassc
conronciida cn suas naos.
Essa csccic dc canc arccc quc ianlcn
csicvc cn uso cn Fona. vcrdadc quc nao
icnos infornaao alguna a rcsciio das
crgunias quc o cnsul dcvia rcsondcr; nas
salcnos, clo ncnos, quc cssc canc cra fciio
clos onificcs, c odcnos nuiio lcn acrcdiiar
quc nao dizia rcsciio scnao aiidao rcligiosa
do nagisirado(24}.
CAPTULO XI
A LEI
Enirc os grcgos, cnirc os ronanos, cono
cnirc os Iindus, a lci cra a rincio aric da
rcligiao. Os aniigos codigos das cidadcs cran un
conjunio dc riios, dc rcscrics liiurgicas, dc
rcccs, ao ncsno icno quc dc disosics
lcgislaiivas. As rcgras do dirciio dc roricdadc c
do dirciio dc succssao csiavan discrsas no ncio
dc rcgras rclaiivas aos sacrifcios, sculiura c
ao culio dos norios.
O quc nos rcsiou das nais aniigas lcis dc
Fona, cIanadas lcis rcais, alica-sc ianio ao
culio cono s rclacs da vida civil. Una dclas
roilia nulIcr culada aroinar-sc dos
aliarcs; ouira roilia ccrios alincnios nos
lanqucics sagrados; una icrccira ncncionava as
290
ccrinnias rcligiosas quc un gcncral vcnccdor
dcvia cclclrar ao cnirar na cidadc. O codigo das
Dozc Taluas, cnlora nais rcccnic, coniinIa
ainda rcscrics ninuciosas a rcsciio dos riios
rcligiosos da sculiura. A olra dc Solon cra ao
ncsno icno codigo, consiiiuiao c riiual; a
ordcn dos sacrifcios c o rco das viinas cran
or clc rcgulancniados, assin cono os riios das
nucias c o culio dos norios.
Cccro, cn scu iraiado das lcis, iraa o lano
dc una lcgislaao quc nao c dc iodo inaginaria.
Pclo fundo cono cla forna dc scu codigo, clc
iniia os aniigos lcgisladorcs. Ora, cis as
rinciras lcis quc Plaiao cscrcvc. Quc ningucn
sc aroinc dos dcuscs con as naos inuras;
quc sc cuidc dos icnlos dos ais c da norada
dos larcs doncsiicos; quc os saccrdoics nao
uscn nos lanqucics funclrcs scnao os alincnios
rcscriios; quc sc rcsic aos dcuscs nancs o
culio quc lIcs c dcvido." Con ccricza o filosofo
ronano ouco sc rcocuava con cssa vclIa
rcligiao dos larcs c dos nancs, nas iraava un
codigo inagcn dos codigos aniigos, c sc julgava
olrigado a nclc inscrir rcgras rclaiivas ao culio.
En Fona, cra vcrdadc rcconIccida quc nao
sc odia scr lon onificc scn conIcccr o
dirciio(1}, c, rccirocancnic, quc nao sc odia
conIcccr o dirciio sc nao sc conIccia a rcligiao.
Os onificcs foran, or nuiio icno, os unicos
291
jurisconsulios. Cono nao Iavia quasc ncnIun
aio da vida quc nao iivcssc rclaao con a rcligiao,
rcsuliava da quc quasc iudo csiava sulnciido s
dcciscs dcsscs saccrdoics, considcrados os
unicos juzcs concicnics cn un nuncro infiniio
dc roccssos. Todas as conicsiacs rclaiivas ao
casancnio, ao divorcio, aos dirciios civis c
rcligiosos das crianas, cran lcvadas a scu
irilunal. Elcs cran juzcs ianio do inccsio cono
do cclilaio. Cono a adoao dizia rcsciio
rcligiao, nao odia scr fciia scnao con o
conscniincnio do onificc. Fazcr icsiancnio, cra
roncr a ordcn quc a rcligiao csialclcccra ara a
succssao dos lcns c a iransnissao do culio;
assin ianlcn o icsiancnio, cn sua origcn,
dcvia scr auiorizado clo onificc. Cono os
liniics dc qualqucr roricdadc cran narcados
cla rcligiao, quando dois vizinIos csiavan cn
liigio, dcvian quciar-sc cranic o onificc ou
dianic dos saccrdoics cIanados irnaos arvais(2}.
Eis or quc os ncsnos Ioncns cran onificcs c
jurisconsulios; dirciio c rcligiao cran a ncsna
coisa(3}.
En Aicnas, o rinciro arconic c o rci iinIan
quasc as ncsnas airiluics judiciarias quc o
onificc ronano, ois o arconic iinIa a nissao
dc vclar cla crciuidadc dos culios
doncsiicos(4}, c o rci, nuiio scnclIanic ao
onificc dc Fona, iinIa a dircao surcna da
rcligiao da cidadc. Assin, o rinciro julgava
292
iodas as qucsics quc dizian rcsciio ao dirciio
dc fanlia, c o scgundo iodos os crincs quc
aiingian a rcligiao(5}.
O roccsso dc gcraao das lcis aniigas c
nuiio claro. Nao foran invcniadas or un
Ioncn. Solon, Licurgo, Minos, Nuna odcn icr
cscriio as lcis dc suas cidadcs, nas nao as
fizcran. Sc cnicndcnos or lcgislador un Ioncn
quc cria un codigo clo odcr dc scu gcnio, quc o
inc a ouiros Ioncns, cssc lcgislador nao
cisiiu janais cnirc os aniigos. Tanouco a lci
aniiga originou-sc do voio do ovo. O cnsancnio
scgundo o qual o nuncro dos sufragios odia
ronulgar una lci nao aarcccu scnao nuiio
iardc nas cidadcs, c soncnic dcois quc duas
rcvolucs as Iavian iransfornado. Aic cniao as
lcis arcscnian-sc cono algo aniigo, inuiavcl c
vcncravcl. Tao vclIas quanio a cidadc, o fundador
c quc as cstuIcccu, ao ncsno icno cn quc
cstuIcccu o lar. nocsquc us ct nocnu ont.
O fundador as insiiiua, ao ncsno icno cn
quc insiiiua a rcligiao. Mas ainda nao odcnos
afirnar quc clc as inaginassc or si ncsno. Qual
c, orianio, o vcrdadciro auior das lcis? Quando
falanos acina da organizaao da fanlia, c das
lcis grcgas ou ronanas quc rcgulancniavan a
roricdadc, a succssao, o icsiancnio, a adoao,
olscrvanos cono cssas lcis corrcsondian
caiancnic s crcnas das gcracs aniigas Sc
colocarnos cssas lcis cn confronio con a
293
cquidadc naiural, dcscolrircnos nuiias
coniradics, c arccc assaz cvidcnic quc os
aniigos nao as foran rocurar na noao do dirciio
alsoluio c no scniincnio dc jusiia. Mas
onIano-las cn confronio con o culio dos
norios c do lar, conarcno-las con as divcrsas
rcscrics dcssa rcligiao riniiiva, c
rcconIcccrcnos quc csiao cn crfciio acordo
con iudo isso.
O Ioncn nao csicvc a csiudar sua
conscicncia dizcndo. Isio c jusio, isio nao. Nao foi
assin quc aarcccu o dirciio aniigo. Mas o
Ioncn acrcdiiava quc o lar sagrado, cn viriudc
da lci rcligiosa, assava dc ai ara filIo; da
rcsuliou quc a casa sc iornou lcn Icrcdiiario. O
Ioncn quc Iavia sculiado o ai cn scu cano
acrcdiiava quc o csriio do norio ionava ossc
crciua do ncsno, c cigia dc sua osicridadc
un culio crciuo; da rcsuliou quc o cano,
donnio do norio c lugar dos sacrifcios, iornou-
sc roricdadc inalicnavcl da fanlia. A rcligiao
dizia. O filIo, c nao a filIa, c o coniinuador do
culio; c a lci diz, confornando-sc rcligiao. O
filIo Icrda, a filIa nao; o solrinIo cla linIa
nasculina Icrda; o solrinIo cla linIa fcninina,
nao. Eis cono sc fcz a lci; cla sc arcscniou or si
ncsna, scn quc a rccisasscn rocurar. A lci
cra conscqucncia dircia c ncccssaria da crcna;
cra a roria rcligiao alicando-sc s rclacs dos
Ioncns cnirc si.
294
Os aniigos dizian quc suas lcis iinIan vindo
dos dcuscs. Os crcicnscs airiluan sua
lcgislaao, nao a Minos, nas a Juiicr; os
laccdcnnios acrcdiiavan quc scu lcgislador nao
cra Licurgo, nas Aolo. Os ronanos dizian quc
Nuna Iavia cscriio as lcis dc Fona sol diiado dc
una das divindadcs nais odcrosas da aniiga
Iialia, a dcusa Egcria. Os ciruscos rccclcran
suas lcis do dcus Tagcs. E cn iodas cssas
iradics Ia un ouco dc vcrdadc. O vcrdadciro
lcgislador dos aniigos nao foi o Ioncn, nas a
crcna rcligiosa quc o Ioncn guardava dcniro dc
si.
As lcis or nuiio icno consiiiuran coisa
sagrada. Mcsno na coca cn quc sc assou a
adniiir quc a voniadc dc un Ioncn, ou os
sufragios dc un ovo, odian fazcr una lci, cra
ainda ncccssario quc a rcligiao fossc consuliada,
ou quc, ao ncnos, dcssc scu conscniincnio. En
Fona nao sc acrcdiiava quc a unaninidadc dc
sufragios fossc suficicnic ara csialclcccr una
lci. cra ncccssario ainda quc a dccisao do ovo
fossc arovada clos onificcs, c quc os augurcs
aicsiasscn quc os dcuscs cran favoravcis lci
roosia(6}. Una ocasiao cn quc os irilunos da
lclc qucrian fazcr adoiar una lci or una
asscnllcia das irilos, un aircio lIcs dissc.
Quc dirciio icndcs ara fazcr una lci nova, ou
nodificar as ja cisicnics? Vos, quc nao ossuis
os auscios, vos, quc cn vossas asscnllcias nao
295
rcalizais aios dc rcligiao, quc icndcs dc conun
con a rcligiao, c iodas as coisas sagradas, cnirc
as quais sc dcvc coniar a lci(7}?"
Por a odcnos avaliar o rcsciio c
acaiancnio quc os aniigos, or nuiio icno,
scniiran or suas lcis. Elcs nao vian nclas olra
Iunana. Sua origcn cra sagrada. O quc afirna
Plaiao, quc olcdcccr s lcis c olcdcccr aos
dcuscs, nao c sinlcs crcssao rivada dc
scniido. Plaiao acnas crinc o cnsancnio
grcgo quando, cn Cton, nosira Socraics dando
a vida orquc as lcis assin o cigcn. Anics dc
Socraics, Iavian cscriio solrc os rocIcdos das
Tcrnoilas. Viandanic, vai dizcr a Esaria quc
norrcnos aqui ara olcdcccr s suas lcis." A
lci cnirc os aniigos scnrc foi sania; nos icnos
da rcalcza cla cra a rainIa dos rcis; nos icnos
da rcullica, cla foi a rainIa dos ovos.
Dcsolcdcccr-lIc cra concicr sacrilcgio.
En rincio, a lci cra inuiavcl, orquc cra
divina. Dcvc-sc noiar quc as lcis nunca cran al-
rogadas. Podia-sc fazcr novas, nas as aniigas
scnrc sulsisiian, or naiorcs coniradics quc
Iouvcssc cnirc clas. O codigo dc Dracon nao foi
alolido clo dc Solon(8}, ncn as Lcis Fcais clas
das Dozc Taluas. A cdra ondc a lci cra gravada
cra inviolavcl; quando nuiio os ncnos
cscruulosos julgavan-sc no dirciio dc
inicrrcia-las a scu nodo. Essc rincio foi a
296
causa rincial da grandc confusao quc sc noia
no dirciio aniigo. Lcis oosias, c dc cocas
difcrcnics, acIavan-sc rcunidas, c iodas dcvian
scr igualncnic rcsciiadas. En un discurso dc
Iscu, vcnos dois Ioncns disuiando una
Icrana; cada un dclcs alcga una lci cn scu
favor; as duas lcis sao alsoluiancnic conirarias c
igualncnic sagradas. or isso quc o codigo dc
Manu conscrva a aniiga lci quc csialclccc o
dirciio dc rinogcniiura, c iraz una ouira quc
ordcna a divisao dos lcns cn arics iguais cnirc
os irnaos.
A lci aniiga nunca icvc considcrandos. Por
quc Iavcria dc ic-los? Ela nao iinIa ncccssidadc
dc clicar suas razcs; cisic orquc os dcuscs a
fizcran. A lci nao sc discuic, inc-sc; nao c olra
da auioridadc; os Ioncns lIc olcdcccn or quc
crccn ncla.
Duranic longas gcracs as lcis cran acnas
orais; iransniiian-sc dc ai a filIo, juniancnic
con a crcna c as fornulas dc oraao. Eran una
iradiao sagrada quc sc crciuava ao rcdor do
lar da fanlia ou do lar da cidadc.
No dia cn quc concaran a scr cscriias,
consignaran-nas nos riiuais, cn ncio dc
ccrinnias c rcccs. Varrao ciia una lci aniiga da
cidadc dc Tusculo, c acrcsccnia quc a lcu nos
livros sagrados dcssa cidadc(9}. Dionsio dc
297
Halicarnasso, quc Iavia consuliado os
docuncnios originais, dissc quc cn Fona, anics
da coca dos dcccnviros, o ouco quc Iavia dc
lcis cscriias cnconirava-sc nos livros
sagrados(10}. Mais iardc, a lci saiu dos riiuais;
cscrcvcran-na aric; nas coniinuou o cosiunc
dc guarda-la cn un icnlo, sol a cusiodia dos
saccrdoics.
Escriias ou nao, cssas lcis cran scnrc
fornuladas cn lrcvcs scnicnas, quc sc odcn
conarar, cla fornula, aos livros sagrados dc
Moiscs, aos cocus dos livros dc Manu. Parccc aic
quc as alavras da lci cran riinadas(11}.
Arisioiclcs afirna quc, anics quc as lcis fosscn
cscriias, cosiunavan scr caniadas(12}. A lngua
conscrvou alguns vcsigios dcssc cosiunc; os
ronanos cIanavan as lcis dc cunnu(13},
vcrsos, c os grcgos dizian nno, canios(14}.
Esscs aniigos vcrsos cran icios invariavcis.
Mudar una lcira, dcslocar una alavra, alicrar o
riino, scria dcsiruir a roria lci, dcsiruindo a
forna sagrada sol a qual fora rcvclada aos
Ioncns. A lci cra cono a oraao, quc nao cra
agradavcl divindadc scnao con a condiao dc
scr rcciiada caiancnic, iornando-sc nia cla
nudana dc una unica alavra. No dirciio
riniiivo, o cicrior, a lcira c iudo; nao c
ncccssario rocurar o scniido ou o csriio da lci.
A lci nao valc clo rincio noral quc conicn,
298
nas clas alavras includas cn sua fornula.
Sua fora csia nas alavras sagradas quc a
concn.
Enirc os aniigos, c solrciudo cn Fona, a
idcia do dirciio cra inscaravcl do cnrcgo dc
algunas alavras sacrancniais. Sc, or ccnlo,
iraiava-sc dc un coniraio, un dos coniraianics
dcvia dizcr. Du sondcs? c o ouiro dcvia
rcsondcr. Sondco. Sc cssas alavras nao
fosscn ronunciadas, nao Iavia coniraio. En vao
o crcdor rcclanaria o agancnio dc una dvida,
orquc o dcvcdor nada lIc dcvc, ois o quc
olrigava o Ioncn no dirciio aniigo nao cra a
conscicncia ncn o scniincnio dc jusiia, nas a
fornula sagrada. Essa fornula, ronunciada
cnirc dois Ioncns, csialclccia cnirc anlos un
vnculo dc dirciio. Ondc nao Iouvcssc fornula
nao Iavia dirciio.
As fornas csiranIas do aniigo roccsso
ronano nao nos causarao surrcsa, sc
considcrarnos quc o dirciio aniigo cra una
rcligiao, a lci un icio sagrado, a jusiia un
conjunio dc riios. O rcqucrcnic roccdc
lcgalncnic, dc acordo con a lci. ugt cgc. Pclo
cnunciado da lci, aodcra-sc do advcrsario. Mas
quc ionc cuidado; ara icr a lci a scu favor c
ncccssario conIcccr os icrnos, c ronuncia-los
con caiidao. Sc diz una alavra or ouira, a lci
dcia dc cisiir, c nao odcra dcfcndc-lo. Caio
299
conia a Iisioria dc un Ioncn cujas vinIas
Iavian sido coriadas or un vizinIo; o faio cra
conrovado; clc ciiou a lci, nas a lci dizia
arvorcs, c clc dissc vinIas; crdcu a causa(15}.
O cnunciado da lci nao lasiava. Era
ncccssario ainda un conjunio dc sinais
cicriorcs, quc cran cono quc os riios da
ccrinnia rcligiosa cIanada coniraio, ou
roccsso judicial. or cssa razao quc cn
qualqucr vcnda dcvia-sc usar un cdao dc colrc
c a lalana; ara conrar un oljcio cra
ncccssario ioca-lo con a nao, nunc uto; sc
Iavia disuia or una roricdadc, iravava-sc
un conlaic ficicio, nunuun conscto. Da as
fornas dc alforria, dc cnanciaao, dc acs
judiciais, c ioda a anionina dos roccssos.
Cono a lci fazia aric da rcligiao, ariiciava
ianlcn do caraicr nisicrioso dc ioda a rcligiao
das cidadcs. As fornulas da lci cran naniidas
cn scgrcdo, cono as do culio. Nao cran
rcvcladas ao csirangciro, ncn scqucr aos
lclcus. Nao orquc os aircios Iavian
calculado aufcrir grandc fora con a ossc
cclusiva das lcis; nas c quc a lci, or sua origcn
c naiurcza, arcccu or nuiio icno un
nisicrio, no qual so odian scr iniciados os quc
ja o fosscn no culio nacional c no culio
doncsiico.
300
A origcn rcligiosa do dirciio aniigo clica-
nos ainda un dos rinciais caracicrcs dcssc
dirciio. A rcligiao cra urancnic cu, isio c,
csccial ara cada cidadc; c so odcria dar
origcn a un dirciio igualncnic cu. Mas c
inorianic disiinguir o scniido dcssa alavra
cnirc os aniigos. Quando dizian quc o dirciio cra
civil, us cuc, nno otI, clcs nao cnicndian
con isso acnas quc cada cidadc iinIa scu
codigo, cono cn nossos dias cada Esiado icn o
scu. Elcs qucrian dizcr quc suas lcis nao iinIan
valor ou aao scnao cnirc os ncnlros dc una
ncsna cidadc. Nao lasiava norar cn una
cidadc ara sc csiar sujciio s suas lcis, c scr
roicgido or clas; cra ncccssario scr cidadao. A
lci nao cisiia ara o cscravo, cono nao cisiia
ara o csirangciro. Vcrcnos nais adianic quc o
csirangciro, doniciliado cn una cidadc, nao
odia scr roriciario, ncn Icrdciro, ncn icsiar,
ncn fazcr coniraio algun, ncn aarcccr dianic
dos irilunais ordinarios dos cidadaos. En
Aicnas, sc o csirangciro fossc crcdor dc un
cidadao, nao odia roccssa-lo judicialncnic clo
agancnio dc una dvida, ois a lci nao
rcconIccia a validadc dc scu coniraio.
Essas disosics do aniigo dirciio cran dc
una logica crfciia. O dirciio nao nasccra da
idcia dc jusiia, nas da rcligiao, c nao odia scr
concclido fora dcla. Para quc Iouvcssc rclaao dc
dirciio cnirc dois Ioncns, cra ncccssario quc
301
anics Iouvcssc cnirc clcs una rclaao rcligiosa,
isio c, quc anlos rcndcsscn culio ao ncsno lar,
c ofcrcccsscn os ncsnos sacrifcios. Quando nao
cisiia cssa conunIao rcligiosa cnirc dois
Ioncns, arccc quc nao odia cisiir ncnIuna
rclaao dc dirciio. Ora, ncn o cscravo, ncn o
csirangciro ariiciavan da rcligiao da cidadc. O
csirangciro c o cidadao odian vivcr lado a lado
duranic longos anos, scn quc sc cnsassc cn
csialclcccr un vnculo dc dirciio cnirc os
ncsnos. O dirciio nao cra nada nais quc una
das faccs da rcligiao. Scn conunidadc dc rcligiao
nao odia Iavcr conunidadc dc lci
CAPTULO XII
O CIDADO E O ESTFANCEIFO
O cidadao cra rcconIccido or sua
ariiciaao no culio da cidadc, c dcssa
ariiciaao rovinIan iodos os scus dirciios
oliicos c civis. Fcnunciar ao culio cra rcnunciar
aos dirciios. Falanos acina dos lanqucics
ullicos, quc cra a rincial ccrinnia do culio
nacional. Ora, cn Esaria, o quc nao o assisiissc,
ncsno or noiivos alIcios sua voniadc,
dciava incdiaiancnic dc scr coniado cnirc os
cidadaos(1}. Cada cidadc cigia quc iodos os scus
ncnlros ionasscn aric nos fcsicjos dc scu
culio(2}. En Fona, ara gozar dc dirciios
oliicos, cra ncccssario assisiir ccrinnia
302
sagrada da lusiraao(3}. O Ioncn quc nao
olscrvassc cssa rcgra, isio c, quc nao ionassc
aric na oraao conun c no sacrifcio, dciava dc
scr cidadao aic o lusiro scguinic.
Sc quiscrnos dcfinir os cidadaos dos icnos
aniigos or scu airiluio nais csscncial, c
ncccssario dizcr-sc quc cidadao c o Ioncn quc
olscrva a rcligiao da cidadc. o quc Ionra os
ncsnos dcuscs da cidadc(4}. aquclc ara o
qual o arconic ou o rianc ofcrccc o sacrifcio dc
cada dia(5}, quc icn o dirciio dc sc aroinar dos
aliarcs, quc odc cncirar no rccinio sagrado cn
quc sc rcalizan as asscnllcias, quc assisic s
fcsias, quc aconanIa as rocisscs c ariicia
dos ancgricos, quc sc asscnia nos lanqucics
sagrados, c rccclc a aric quc lIc calc das
viinas. Assin cssc Ioncn, no dia cn quc foi
inscriio no rcgisiro dos cidadaos, jurou quc
rcndcria culio aos dcuscs da cidadc, c quc
conlaicria ara dcfcndc-los(6}. Eis os icrnos
usados. scr adniiido cnirc os cidadaos dizia-sc
cn grcgo clas alavras nctcnu ton Icon.
cnirar na ariilIa das coisas sagradas(7}.
O csirangciro, clo conirario, c o quc nao icn
accsso ao culio, aquclc a qucn os dcuscs da
cidadc nao roicgcn, c quc nao icn ncn ncsno
o dirciio dc invoca-los, orquc os dcuscs
nacionais nao qucrian rccclcr rcccs ou dadivas
scnao dos cidadaos; clcs rcclcn o csirangciro; a
303
cnirada dc scus icnlos lIcs c roilida, c sua
rcscna duranic as ccrinnias dc un sacrifcio
cra considcrada sacrlcga. Un icsicnunIo dcssc
aniigo scniincnio dc rculsa foi-nos conscrvado
cn un dos rinciais riios do culio ronano. o
onificc, quando sacrifica ao ar livrc, dcvc vclar a
calca, ara quc, dianic do fogo sagrado, no aio
rcligioso quc c ofcrccido aos dcuscs nacionais,
nao aarca aos olIos do onificc o rosio dc
algun csirangciro, o quc criurlaria os
auscios(8}." Un oljcio sagrado quc cassc
noncniancancnic nas naos dc un csirangciro
ionava-sc incdiaiancnic rofano, c nao odia
rccucrar scu caraicr rcligioso scnao ncdianic
ccrinnia ciaioria(9}. Sc o ininigo sc Iavia
aodcrado dc una cidadc, c os cidadaos
conscguian rcconquisia-la, cra ncccssario anics
dc nais nada quc os icnlos fosscn urificados,
c iodos os larcs aagados c rcnovados. ois
csiavan nancIados clo coniaio con
csirangciros(10}.
assin quc a rcligiao csialclccia cnirc o
cidadao c o csirangciro una disiinao rofunda c
indclcvcl(11}. Essa ncsna rcligiao, cnquanio
ccrccu odcr solrc as alnas, roiliu quc sc
conccdcssc aos csirangciros o dirciio dc
cidadania. Nos icnos dc Hcrodoio, Esaria
ainda nao o Iavia conccdido a ningucn, con
cccao dc un adivinIo; nas ara isso foi ainda
ncccssaria a ordcn fornal dc un oraculo(12}.
304
Aicnas conccdcu-o algunas vczcs, nas con quc
rccaucs! Era ncccssario, cn rinciro lugar,
quc o ovo rcunido voiassc cla adnissao do
csirangciro; c isso ainda nao cra nada. cra
ncccssario ainda quc, novc dias dcois, una
scgunda asscnllcia voiassc no ncsno scniido no
cscruinio sccrcio, c quc Iouvcssc clo ncnos
scis nil sufragios favoravcis, cifra quc arcccra
cnornc, sc considcrarnos quc nuiio rarancnic
una asscnllcia aicnicnsc rcunia cssc nuncro dc
cidadaos. Enfin, qualqucr un cnirc os
aicnicnscs odia oor una csccic dc vcio, aiacar
o dccrcio dianic dos irilunais, cono conirario s
vclIas lcis, c fazc-lo anular. Nao Iavia,
ccriancnic, ncnIun aio ullico quc o lcgislador
ccrcassc dc ianias dificuldadcs c rccaucs
cono o dc confcrir a un csirangciro o dirciio dc
cidadao, o quc ialvcz nao aconicccssc ncn
ncsno ara dcclarar gucrra ou ronulgar novas
lcis. Qual a razao ara sc oorcn ianios
olsiaculos ao csirangciro quc dcscjava scr
cidadao? Por ccrio, nao sc icnia quc nas
asscnllcias oliicas scu voio fizcssc cndcr a
lalana. Dcnosicncs nos dcclara o vcrdadciro
noiivo c o vcrdadciro cnsancnio dos aicnicnscs.
quc sc dcvc cnsar nos dcuscs, c conscrvar a
urcza dos sacrifcios." Ecluir o csirangciro
cra vclar clas ccrinnias sagradas". Adniiir un
csirangciro cnirc os cidadaos cra dar-lIc dirciio
dc ariiciar da rcligiao c dos sacrifcios(13}."
305
Ora. ara scnclIanic aio, o ovo nao sc scniia
inicirancnic livrc, c cra assaliado or un
cscruulo rcligioso, orquc salia quc os dcuscs
nacionais cran inclinados a rcclir o csirangciro,
c quc os sacrifcios ialvcz scrian alicrados cla
sua rcscna. Faculiar o dirciio dc cidadc a un
csirangciro cra vcrdadcira violaao dos rincios
fundancniais do culio nacional, c c or isso quc
a cidadc, a rincio, sc nosirou iao avara. Ainda
dcvcnos noiar quc o Ioncn iao cusiosancnic
adniiido cono cidadao nao odia scr ncn
arconic, ncn saccrdoic. A cidadc crniiia quc
assisiissc ao culio, nas rcsidi-lo ja scria dcnais.
Ningucn odia iornar-sc cidadao aicnicnsc
quando cidadao dc ouira cidadc(14}. Porquc
ncssc caso Iavia inossililidadc rcligiosa cn sc
scr sinuliancancnic ncnlro dc duas cidadcs,
cono aconiccia quando sc iraiava dc duas
fanlias. Ningucn odia cricnccr a duas
rcligics ao ncsno icno.
A ariiciaao ao culio, conscqucnicncnic,
dava ouiros dirciios. Cono o cidadao odia
assisiir ao sacrifcio quc rcccdia s asscnllcias,
ianlcn odia voiar, Cono odia ofcrcccr
sacrifcios cn nonc da cidadc, ianlcn odia scr
rianc ou arconic. Adoiando a rcligiao da cidadc,
odia invocar a lci, c cunrir iodos os riios do
roccsso.
306
O csirangciro, clo conirario, nao icndo
ncnIuna aric na rcligiao, nao iinIa dirciio
algun. Sc cnirava no rccinio sagrado, quc o
saccrdoic iraara ara a asscnllcia, cra unido
con a noric. As lcis da cidadc nao cisiian ara
clc. Sc concicssc algun crinc, cra iraiado cono
cscravo c unido scn roccsso, ois a cidadc nao
lIc dcvia ncnIuna jusiia(15}. Quando sc scniiu
a ncccssidadc dc una jusiia ara o csirangciro,
foi ncccssario csialclcccr un irilunal dc cccao.
Fona iinIa un rcior ara julgar o csirangciro
(ucto ccgnus}. En Aicnas o juiz dos
csirangciros cra o olcnarco, isio c, o ncsno
nagisirado cncarrcgado das gucrras c dc iodas as
rclacs cono o ininigo(16}.
Ncn cn Fona, ncn cn Aicnas o csirangciro
odia scr roriciario(17}. Nao odia conirair
nairinnio, ou, clo ncnos, scu casancnio nao
cra rcconIccido; os filIos nascidos da uniao dc
un cidadao con una csirangcira cran
considcrados lasiardos(18}. Nao odia firnar
coniraios con cidadaos, ou, clo ncnos a lci nao
lIcs dava ncnIun valor. A rincio, nao icvc o
dirciio dc ccrccr o concrcio(19}. A lci ronana
roilia-lIc Icrdar dc un cidadao, c ncsno un
cidadao Icrdar dc un csirangciro(20}. Lcvava-sc
iao longc o rigor dcssc rincio quc, sc un
csirangciro oliinIa o dirciio dc cidadania
ronana, scn quc scu filIo, nascido anics dcssa
coca, gozassc do ncsno favor, o filIo iornava-sc
307
csiranIo aos olIos do ai, c nao odia
Icrdar(21}. A disiinao cnirc cidadao c
csirangciro cra nais foric quc o vnculo naiural
cnirc ai c filIo.
Parcccria rincira visia quc os aniigos sc
csforavan or csialclcccr un sisicna dc afronia
conira o csirangciro, nas isso nao c vcrdadc.
Aicnas c Fona, clo conirario, acolIian-nos
lcn, c os roicgian, or razcs concrciais ou
oliicas. Mas sua loa voniadc, c ncsno scu
inicrcssc nao odian alolir as aniigas lcis quc a
rcligiao Iavia csialclccido. Essa rcligiao nao
crniiia quc o csirangciro sc iornassc
roriciario, orquc clc nao odia ossuir aric
do solo rcligioso da cidadc. Ela nao crniiia ncn
ao cidadao Icrdar do csirangciro, ncn ao
csirangciro Icrdar do cidadao, orquc ioda
iransnissao dc lcns acarrciava a iransnissao do
culio, c cra iao inossvcl ara o cidadao
olcdcccr ao culio do csirangciro cono ao
csirangciro olcdcccr ao culio do cidadao.
Podia-sc acolIcr o csirangciro, vclar or clc,
aic ncsno csiina-lo, sc fossc rico ou Ionrado;
nas nao sc odia dividir con clc a rcligiao ou o
dirciio. O cscravo, dc ccrio nodo, cra nais lcn
iraiado, orquc, scndo ncnlro dc una fanlia,
dc cujo culio ariiciava, csiava ligado cidadc
or inicrncdio do dono; os dcuscs o roicgian.
Por isso a rcligiao ronana afirnava quc o iunulo
308
do cscravo cra sagrado, c quc o ncsno nao
aconiccia con o do csirangciro(22}.
Para quc o csirangciro fossc considcrado algo
aos olIos da lci, ara quc udcssc ccrccr o
concrcio, fazcr coniraios, usufruir con
scgurana dc scus lcns, ara quc a jusiia da
cidadc o udcssc dcfcndcr cficazncnic, cra
ncccssario quc sc iornassc clicnic dc un cidadao.
Fona c Aicnas cigian quc iodo csirangciro
adoiassc un airono(23}. Fazcndo aric da
clicnicla, c sol a dccndcncia dc un cidadao, o
csirangciro ligava-sc or cssc inicrncdiario
cidadc. Pariiciava cniao dc alguns dos lcncfcios
do dirciio civil, c a roicao das lcis lIc cra
conccdida. As aniigas cidadcs unian a naior
aric das falias conciidas conira as ncsnas
ncgando ao culado sua qualidadc dc cidadao.
Essa cna cIanava-sc utnu(24}. O Ioncn
assin casiigado nao odia nais scr invcsiido dc
qualqucr nagisiraiura, ncn fazcr aric dos
irilunais, ncn falar nas asscnllcias. Ao ncsno
icno a rcligiao lIc cra inicrdiiada; a scnicna
dizia quc clc nao cniraria nais cn ncnIun dos
saniuarios da cidadc, quc nao icria nais o dirciio
dc sc coroar dc florcs nos dias cn quc os
cidadaos sc coroavan, quc nao oria nais os cs
no rccinio quc a agua lusiral c o sanguc das
viinas iraavan no agora(25}." Os dcuscs da
cidadc nao cisiian nais ara clc. Elc crdia ao
ncsno icno iodos os dirciios civis; nao
309
conarccia nais dianic dos irilunais, ncn
ncsno cono icsicnunIa; lcsado, nao lIc cra
crniiido arcscniar qucia; odian naia-lo
inuncncnic"(26}; as lcis da cidadc nao o
roicgian nais. Para clc nao Iavia nais ncn
conra, ncn vcnda, ncn coniraio dc ncnIuna
csccic(27}. Tornara-sc csirangciro na roria
cidadc. Dirciios oliicos, rcligiao, dirciios civis,
iudo isso lIc cra iirado dc una so vcz. Todo cssc
conjunio csiava conrccndido no iiulo dc
cidadao, c crdia-sc con o ncsno.
CAPTULO XIII
O PATFIOTISMO. O EXLIO
A alavra airia cnirc os aniigos significa a
icrra dos ais, tcu utu. A airia dc cada
Ioncn cra a orao do solo quc sua rcligiao
doncsiica ou nacional Iavia saniificado; a icrra
ondc csiavan dcosiiados os ossos dos
anicassados, a icrra ocuada or suas alnas. A
cqucna airia cra o crculo da fanlia, con scu
iunulo c scu lar. A grandc airia cra a cidadc,
con scu riiancu c scus Icrois, con scu rccinio
sagrado c scu icrriiorio narcado cla rcligiao.
Tcrra sagrada da airia" dizian os grcgos. Nao
cra cssa una crcssao vazia. Aqucla icrra cra
vcrdadcirancnic sagrada ara o Ioncn, orquc
cra Ialiiada or scus dcuscs. Esiado, cidadc,
airia, cssas alavras nao cran una alsiraao,
310
cono cnirc os nodcrnos; clas rcrcscniavan
rcalncnic iodo un conjunio dc divindadcs locais,
con un culio coiidiano, c crcnas quc iinIan
grandc odcr solrc as alnas.
Dcssc nodo c quc sc clica o airioiisno
dos aniigos, scniincnio cncrgico quc cra ara
clcs a viriudc surcna, c ara a qual icndian
iodas as dcnais. Tudo o quc o Ioncn odia icr
dc nais caro confundia-sc con a airia. Ncla
cnconirava scu lcn, sua scgurana, scu dirciio,
sua fc, scu dcus. Pcrdcndo-a, crdia iudo. Era
quasc inossvcl quc o inicrcssc rivado
csiivcssc cn dcsacordo con o inicrcssc ullico.
Plaiao diz. a airia quc nos gcra, quc nos
alincnia, quc nos cduca. E Sofoclcs. a airia
quc nos conscrva.
A airia nao foi ara o Ioncn soncnic
doniclio. Transondo suas sanias nuralIas,
uliraassando os liniics sagrados do icrriiorio,
clc nao cnconira nais ncn rcligiao, ncn vnculo
social dc csccic alguna. Por ioda aric, fora da
airia, clc csia ccludo da vida rcgular c do
dirciio; or ioda aric csia scn dcus, c fora da
vida noral. Soncnic na airia clc icn sua
dignidadc dc Ioncn c scus dcvcrcs. O cidadao
nao odc scr Ioncn cn ouiro lugar.
A airia conscrva o Ioncn ligado or un
vnculo sanio. Dcvc ana-la cono sc ana una
311
rcligiao, olcdcccr-lIc cono sc olcdccc a un
Dcus. ncccssario quc sc dc a cla inicirancnic,
cnircgando-lIc iudo, dcdicando-lIc iudo."
Dcvc ana-la gloriosa ou olscura, roscra ou
dcsgraada. Dcvc ana-la or scus lcncfcios, c
ana-la ainda or scus rigorcs. Socraics,
condcnado or cla scn razao, nao dcvc ana-la
ncnos or isso. ncccssario ana-la, cono
Alraao anava a scu Dcus, aic sacrificar-lIc o
filIo. ncccssario, solrciudo, salcr norrcr or
cla. O grcgo ou o ronano nao norrc acnas or
dcvoiancnio a un Ioncn, ou or qucsics dc
Ionra, nas dcvc sua vida airia, orquc, sc a
airia c aiacada, a rcligiao c a aiacada. O cidadao
conlaic vcrdadcirancnic or scus aliarcs, or
scu lar. o us ct ocs(1}; orquc, sc o ininigo sc
aodcrar dc sua cidadc, scus aliarcs scrao
dcrrulados, scus larcs ciinios, scus sculcros
rofanados, scus dcuscs dcsirudos, scu culio,
csquccido. O anor da airia c a icdadc dos
aniigos.
A ossc da airia dcvia scr nuiio rcciosa,
orquc os aniigos nao inaginavan ialvcz casiigo
nais crucl do quc rivar algucn do solo airio. A
uniao ordinaria dos grandcs crincs cra o clio.
O clio nao cra acnas a roiliao dc
crnancncia na cidadc c o afasiancnio da airia.
cra ao ncsno icno a inicrdiao do culio, c
coniinIa o quc os nodcrnos cIanan dc
312
cconunIao. Eilar un Ioncn, cra, dc acordo
con a fornula usada clos ronanos, vcdar o uso
do fogo c da agua(2}. Pclo fogo, dcvcnos cnicndcr
o fogo dos sacrifcios; cla agua, a agua lusiral(3}.
O clio, orianio, colocava un Ioncn fora da
rcligiao. Tanlcn cn Esaria, quando o cidadao
cra rivado dc scus dirciios, o fogo lIc cra
vcdado(4}. Un ocia aicnicnsc c na loca dc un
dc scus crsonagcns a fornula icrrvcl quc fcria o
acusado. Quc clc fuja, dizia a scnicna, c quc
janais sc aroinc dos icnlos. Quc ncnIun
cidadao lIc dirija a alavra, ncn o rcccla; quc
ningucn o adniia cn suas oracs, ncn cn scus
sacrifcios; quc ningucn lIc arcscnic a agua
lusiral(5}." Toda casa ficava nancIada or sua
rcscna. O Ioncn quc o acolIcssc iornava-sc
inuro con scu coniacio. Qucn concr ou lclcr
cn sua conanIia, ou qucn o iocar dizia a lci
dcvcra urificar-sc(6}. Sol o golc dcssa
cconunIao, o cilado nao odia ionar aric cn
ncnIuna ccrinnia rcligiosa; nao Iavia nais
culio, nao Iavia nais lanqucics sagrados, nao
Iavia nais rcccs; csiava dcscrdado dc sua aric
dc rcligiao.
rcciso quc considcrcnos quc, ara os
aniigos, Dcus nao csiava cn ioda aric. Sc
iinIan alguna vaga idcia dc una divindadc
univcrsal, cssa nao cra considcrada cono sua
rovidcncia, a quc clcs invocavan. Os dcuscs dc
cada Ioncn cran os quc noravan cn sua casa,
313
cn scu caniao, cn sua cidadc. O cilado,
dciando a airia, dciava ianlcn scus dcuscs.
Nao via cn ncnIun lugar rcligiao quc o udcssc
consolar c roicgcr; nao scniia nais a
rovidcncia vclando or clc; a fclicidadc dc rczar
lIc cra ncgada. Tudo o quc udcssc saiisfazcr s
ncccssidadcs dc sua alna csiava longc dclc.
Ora, a rcligiao cra a fonic dc ondc cnanavan
os dirciios civis c oliicos. O cilado, orianio,
crdia iudo ao crdcr a rcligiao da airia.
Ecludo do culio da cidadc, via-sc rivado dc un
so golc dc scu culio doncsiico, c dcvia aagar o
fogo sagrado(7}. Nao iinIa nais dirciio dc
roricdadc, c iodos scus lcns cran confiscados
cn rovciio dos dcuscs ou do Esiado(8}. Nao
ossuindo nais culio, nao iinIa nais fanlia;
dciava dc scr csoso c ai. Scus filIos nao
csiavan nais sol sua auioridadc(9}, sua nulIcr
dciava dc scr sua, c odia incdiaiancnic casar-
sc con ouiro(10}. Vcdc, or ccnlo, Fcgulo.
risionciro do ininigo, a lci ronana considcra-o
cilado; sc o scnado lIc cdc sua oiniao, clc
rccusa dar-lIa, orquc o cilado nao c nais
scnador; sc sua nulIcr c filIos corrcn aic clc, clc
rccusa scus alraos, orquc ara o cilado nao
Ia nais filIos ncn csosa.
Fctu udcuc conugs oscuun
Puuosquc nutos, ut cuts nno
A sc cnoussc(11}.
314
Dcssc nodo, o cilado crdia, con a rcligiao c
dirciios dc cidadania, a rcligiao c os dirciios dc
fanlia; nao icn nais lar, ncn nulIcr, ncn
filIos. Morio, nao odc scr cnicrrado ncn no solo
da cidadc, ncn no iunulo dc scus
anicassados(12}, orquc sc iornou csirangciro.
surrccndcnic vcr cono as rcullicas
aniigas crniiian quasc scnrc quc o culado
cscaassc noric cla fuga. O clio nao arccia
sulcio nais suavc quc a noric(13}. Os
jurisconsulios ronanos cIanavan-no dc cna
caiial.
CAPTULO XIV
O ESPIFITO MUNICIPAL
O quc vinos aic aqui solrc as aniigas
insiiiuics, c, solrciudo, a rcsciio das aniigas
crcnas, odc dar-nos idcia da rofunda disiinao
quc scnrc cisiia cnirc duas cidadcs. Por nais
vizinIas quc fosscn, clas fornavan scnrc duas
socicdadcs conlciancnic scaradas. Enirc clas
Iavia lcn nais quc a disiancia quc Iojc scaran
duas cidadcs, nais quc a fronicira quc dividc dois
Esiados; os dcuscs nao cran os ncsnos, ncn as
ccrinnias, ncn as rcccs. O culio dc una
cidadc cra roilido aos Ialiianics da cidadc
vizinIa. Acrcdiiava-sc quc os dcuscs dc una
315
cidadc rcjciiavan as Ioncnagcns c as rcccs dc
qucn qucr quc nao fossc scu concidadao.
vcrdadc quc as vclIas crcnas con o icno
sc nodificaran, sc alrandaran; nas clas
csiavan cn scu lcno vigor na coca cn quc as
socicdadcs sc Iavian fornado, c scus vcsigios
ficaran foricncnic narcados.
Conrccndcnos facilncnic duas coisas. cn
rinciro lugar, quc cssa rcligiao, roria dc cada
cidadc, dcvc ic-la consiiiudo dc nancira nuiio
foric, c quasc indcsiruivcl; con cfciio, c
naravilIoso consiaiar-sc cono cssa organizaao
social, acsar dc scus dcfciios, c dc iodas as suas
ossililidadcs dc runa, icnIa durado ianio
icno; cn scgundo lugar, quc o cfciio dcssa
rcligiao dcvc icr sido, duranic longos scculos,
iornar inossvcl o csialclccincnio dc qualqucr
ouira forna dc vida social quc nao a cidadc.
Cada cidadc, or cigcncia da roria
rcligiao, dcvia scr alsoluiancnic indccndcnic.
Era ncccssario quc cada una iivcssc scu codigo
ariicular, orquc cada una iinIa sua rcligiao, c
a lci cra o rcsuliado da rcligiao. Cada una dcvia
icr sua jusiia solcrana, c nao odia Iavcr
ncnIuna jusiia sucrior da cidadc. Cada una
iinIa suas fcsias rcligiosas c scu calcndario; os
ncscs c o ano nao odian scr idcniicos cn duas
cidadcs, orquc a scric dos aios rcligiosos cra
316
difcrcnic. Cada cidadc iinIa sua nocda
ariicular, quc, nos rinciros icnos, cra
ordinariancnic narcada or scu cnllcna
rcligioso. Cada cidadc iinIa ncdidas c csos
rorios. Nao sc adniiia nada conun cnirc duas
cidadcs. A linIa dc dcnarcaao cra iao rofunda,
quc acnas sc inaginava quc o casancnio fossc
crniiido cnirc Ialiianics dc duas cidadcs
difcrcnics. Tal uniao scnrc arcccu csiranIa, c
foi or nuiio icno considcrada ilcgiina. A
lcgislaao dc Fona c a dc Aicnas rcugnan
visivclncnic adniii-la. Quasc cn ioda aric as
crianas quc nascian dc iais casancnios cran
confundidos con os lasiardos, c rivados dos
dirciios dc cidadao(1}. ara quc o casancnio
fossc lcgiino cnirc os Ialiianics dc duas
cidadcs, cra ncccssario quc cnirc clas Iouvcssc
una convcnao ariicular (us conuI,
cgunu}(2}.
Cada cidadc iinIa ao rcdor dc scu icrriiorio
una dc liniics sagrados. Era o Iorizonic dc sua
rcligiao nacional c dc scus dcuscs. Alcn dcsscs
liniics ouiros dcuscs rcinavan, ouiros culios
cran raiicados(3}.
O caraicr nais cvidcnic da Iisioria da Crccia
c da Iialia, anics da conquisia dc Fona, c a
cccssiva divisao c o csriio dc isolancnio dc
cada cidadc. A Crccia janais conscguiu fornar
un so Esiado; ncn as cidadcs laiinas ncn as
317
ciruscas, ncn as irilos sanniias janais
conscguiran fornar un coro conacio.
Airiluiu-sc a incuravcl divisao dos grcgos
naiurcza dc rcgiao, afirnando-sc quc as
nonianIas quc a cnirccorian csialclccian cnirc
os Ioncns linIas naiurais dc dcnarcaao. Mas
nao Iavia nonianIas cnirc Tclas c Plaicias,
cnirc Argos c Esaria, cnirc Slaris c Croiona. E
ianlcn nao as Iavia cnirc as cidadcs do Lacio,
ncn cnirc as dozc cidadcs da Eiruria. A naiurcza
fsica, scn duvida, icn ccria influcncia solrc a
Iisioria dos ovos, nas as crcnas do Ioncn
influran con nuiio nais fora. Enirc duas
cidadcs vizinIas Iavia algo nais iniransonvcl
quc una nonianIa. cra a scric dc liniics
sagrados, a difcrcna dc culios, a larrcira quc
cada cidadc lcvaniava cnirc o csirangciro c scus
dcuscs. Ela roilia ao csirangciro a cnirada nos
icnlos dc suas divindadcs oladas; cigindo
das ncsnas quc odiasscn c conlaicsscn o
csirangciro(4}.
Por cssc noiivo, os aniigos nao udcran
csialclcccr ncn ncsno concclcr ncnIuna ouira
organizaao quc nao fossc a cidadc. Ncn os
grcgos, ncn os iialianos, ncn os rorios
ronanos, nunca cnsaran, duranic nuiio icno,
quc varias cidadcs sc udcsscn unir, c vivcr cn
igualdadc dc condics sol un ncsno govcrno.
Enirc duas cidadcs lcn odia Iavcr aliana,
associaao noncnianca, visando algun rovciio
318
ou ara cviiar algun crigo, nas janais Iavia
uniao conlcia, orquc a rcligiao fazia dc cada
cidadc un coro quc nao sc odia agrcgar a
ncnIun ouiro. O isolancnio cra a lci da cidadc.
Con as crcnas c os cosiuncs rcligiosos quc
vinos, dc quc nodo varias cidadcs odcrian
fundir-sc cn un so Esiado? Nao sc conrccndia
a associaao Iunana, c csia nao arccia rcgular
scnao sc lascassc solrc a rcligiao. O snlolo
dcssa associaao dcvia scr un lanqucic sagrado
rcalizado cn conun. Alguns nilIarcs dc
cidadaos odian nuiio lcn, a rigor, rcunir-sc ao
rcdor dc un ncsno riiancu, rcciiar a ncsna
oraao, c ariiciar das ncsnas iguarias
sagradas. Mas icnicnos, con csscs cosiuncs,
fazcr un so csiado dc ioda a Crccia! Cono
rcalizar os lanqucics ullicos, c iodas as
ccrinnias sagradas quc dcvian scr assisiidas
or iodos os cidadaos? Ondc siiuar-sc-ia o
riiancu? Cono fazcr a lusiraao anual dos
cidadaos? Quc scria dos liniics inviolavcis quc
narcavan dcsdc a origcn o icrriiorio da cidadc, c
quc a scarava ara scnrc do rcsio da rcgiao?
Quc fazcr dc iodos os culios locais, das
divindadcs oladas, dos Icrois quc Ialiiavan
cada caniao? Aicnas icn solrc suas icrras o
Icroi dio, ininigo dc Tclas. cono rcunir
Aicnas c Tclas cn un ncsno culio, c sol un
ncsno govcrno?
319
Quando cssas sucrsiics sc cnfraqucccran
o quc aconicccu nuiio iardc no csriio do
ovo nao Iavia nais icno ara csialclcccr
nova forna dc Esiado. A divisao csiava
consagrada clo cosiunc, clo inicrcssc, clo
odio invcicrado, cla lcnlrana das vclIas luias.
Nao sc odia nais voliar solrc o assado.
Cada cidadc cuidava zclosancnic dc sua
uutononu; cla assin cIanava un conjunio quc
conrccndia scu culio, scu dirciio, scu govcrno,
ioda sua indccndcncia rcligiosa c oliica.
Era nais facil a una cidadc sujciiar-sc a
ouira do quc unir-sc a cla. A viioria odia fazcr dc
iodos os Ialiianics dc una cidadc conquisiada
ouiros ianios cscravos; nas nunca concidadaos
do vcnccdor. Confundir duas cidadcs cn un so
Esiado, unir a oulaao vcncida oulaao
viioriosa, c associa-las sol o ncsno govcrno, c o
quc nunca sc vc cnirc os aniigos, con una unica
cccao dc quc falarcnos nais adianic. Sc
Esaria conquisia a Mcsscnia, nao o faz ara
iransfornar csarianos c ncsscnios cn un so
ovo; cla culsa ou cscraviza os vcncidos, c
iona suas icrras. Aicnas faz o ncsno cn rclaao
a Salanina, a Egina c a Mclos.
Lcvar os vcncidos ara a cidadc dos
vcnccdorcs cra cnsancnio quc nao odia vir
calca dc ningucn. A cidadc ossua dcuscs,
320
Iinos, fcsias, lcis, quc consiiiuan scu
airinnio rccioso, c cuidava ara quc os
vcncidos nao ariiciasscn do ncsno. Ncn
ncsno iinIa dirciio a isso. odcria Aicnas
adniiir quc o Ialiianic dc Egina cnirassc no
icnlo dc Aicnas olada? Ou quc rcndcssc culio
a Tcscu? Ou quc ionassc aric nos lanqucics
sagrados? Ou quc cuidassc, cono rianc, do fogo
sagrado da cidadc? A rcligiao o roilia. Dcssc
nodo a oulaao vcncida da ilIa dc Egina nao
odia fornar un ncsno Esiado con a oulaao
dc Aicnas. Nao icndo os ncsnos dcuscs, cginos c
aicnicnscs nao odian icr as ncsnas lcis ncn os
ncsnos nagisirados.
Mas Aicnas nao odcria, ao ncnos, dciando
dc c a cidadc vcncida, nandar nagisirados quc
a govcrnasscn? Era alsoluiancnic conirario ao
csriio dos aniigos quc una cidadc fossc
govcrnada or un Ioncn quc nao fossc cidadao
da ncsna. Con cfciio, o nagisirado dcvia scr ao
ncsno icno cIcfc rcligioso, c sua funao
rincial cra ofcrcccr sacrifcios cn nonc da
cidadc. O csiranIo, quc nao iinIa dirciio dc
ofcrcccr sacrifcios, nao odia, orianio, scr
nagisirado. Nao odcndo cclclrar ncnIuna
funao rcligiosa, clc nao iinIa aos olIos dos
Ioncns ncnIuna auioridadc rcgular. Esaria
icniou iniroduzir nas cidadcs os scus Iarnosics;
nas csscs Ioncns nao cran nagisirados, nao
julgavan, nao conarccian s asscnllcias. Scn
321
icr ncnIuna rclaao rcgular con o ovo das
cidadcs, nao udcran sulsisiir or nuiio icno.
Fcsuliava da quc iodo vcnccdor ficava na
alicrnaiiva ou dc dcsiruir a cidadc vcncida, c
ocuar o icrriiorio, ou dc lIc dciar ioda sua
indccndcncia. Nao Iavia ncio-icrno. Ou a
cidadc dciava dc cisiir, ou crnanccia cono
Esiado solcrano. Tcndo culio rorio, cla dcvia
icr scu govcrno; so odia crdcr un sc crdcssc o
ouiro, c cniao dciava dc cisiir.
Essa indccndcncia alsoluia da cidadc
aniiga nao ccssou scnao quando as crcnas nas
quais sc lascava dcsaarcccran or conlcio.
Dcois quc as idcias sc iransfornaran, dcois
quc nuiias rcvolucs assaran solrc cssas
aniigas socicdadcs, cniao cIcgou-sc a concclcr c
a csialclcccr un Esiado naior, rcgido or ouiras
rcgras. Mas ara isso foi ncccssario quc os
Ioncns dcscolrisscn ouiros rincios c ouiro
vnculo social, difcrcnics dos das aniigas idadcs.
CAPTULO XV
FELAES ENTFE AS CIDADES. A CUEFFA. A
PAZ. A ALIANA DOS DEUSES
A rcligiao, quc ccrcia iao grandc incrio
solrc a vida inicrior da cidadc, inicrvinIa con
igual auioridadc cn iodas as rclacs quc as
cidadcs iinIan cnirc si. o quc sc odc vcr
322
olscrvando cono os Ioncns daquclcs icnos
dcclaravan gucrra, fazian as azcs c cclclravan
alianas.
Duas cidadcs cran duas associacs
rcligiosas quc nao iinIan os ncsnos dcuscs.
Quando csiavan cn gucrra, nao cran acnas os
Ioncns quc conlaiian; os dcuscs ianlcn
ionavan aric na luia. E nao sc julguc quc isso
scja ncra ficao ociica. Houvc cnirc os aniigos
una crcna nuiio arraigada c viva, cn viriudc da
qual cada ccrciio carrcgava consigo scus dcuscs.
Esiavan convcncidos quc clcs conlaiian con os
soldados, quc os dcfcndian, c cran or clcs
roicgidos. Luiando conira o ininigo, cada un
julgava luiar ianlcn conira os dcuscs da ouira
cidadc; cra crniiido dcicsiar, injuriar, agrcdir os
dcuscs csiranIos; odian aic fazc-los
risionciros.
Dcsiaric a gucrra iinIa un asccio csiranIo.
Inagincnos dois cqucnos ccrciios arnados
cnfrcniando-sc. cada un icn cn scu ncio suas
csiaiuas, scu aliar, suas insgnias, quc sao
cnllcnas sagrados(1}; cada un icn scus
oraculos roncicndo ciios, scus augurcs c
adivinIos, quc lIcs asscguran viioria. Anics da
laialIa, cada soldado nos dois ccrciios cnsa c
diz cono csic grcgo cn Euridcs. Os dcuscs quc
conlaicn conosco sao nais forics quc os quc
conlaicn ao lado dc nossos ininigos." Cada
323
ccrciio ronuncia conira o ccrciio ininigo una
inrccaao no gcncro daqucla cuja fornula nos
foi conscrvada or Macrolio. dcuscs! csalIai
o ncdo c o icrror cnirc nossos ininigos. Quc
csscs Ioncns, c iodos os quc Ialiian scus
canos c cidadcs, scjan or vos rivados da luz
do sol. Quc csia cidadc c scus canos, suas
calcas c suas cssoas vos scjan
sacrificadas(2}." Diio isio, dc anlos os lados
conlaic-sc con aquclc furor sclvagcn insirado
clo cnsancnio dc sc icr os dcuscs a scu lado, c
dc quc sc conlaic conira dcuscs csirangciros.
Nao Ia niscricordia ara con o ininigo; a gucrra
c inlacavcl; a rcligiao rcsidc luia c cciia os
conlaicnics. Nao odc ali Iavcr ncnIuna rcgra
sucrior quc nodcrc o dcscjo dc naiar; c
crniiido dcgolar os risionciros c acalar con os
fcridos.
Mcsno fora do cano dc laialIa nao sc icn
idcia dc ncnIun dcvcr, scja la qual for, cn
rclaao ao ininigo. Nao cisicn dirciios ara o
csirangciro, nunca, c con nuiio nais razao cn
icno dc gucrra. A scu rcsciio nao sc dcvc
disiinguir o quc c jusio do quc c injusio. Mucio
Ccvola, c iodos os ronanos, acrcdiiavan quc cra
lclo naiar un ininigo. O cnsul Marcio
vangloriava-sc ullicancnic dc Iavcr cnganado o
rci da Maccdnia. Paulo Enlio vcndcu cono
cscravos ccn nil ciroias, quc sc Iavian
cnircguc voluniariancnic s suas naos(3}.
324
O laccdcnnio Fclidas, cn lcna az,
aodcrara-sc da cidadcla dos iclanos.
Pcrguniaran a Agcsilau a rcsciio da jusiia
dcssa aao. Eaninai acnas sc cla c uiil diz
o rci orquc dcsdc quc una aao c uiil
airia, c lclo raiica-la." Eis o dirciio das
gcnics das cidadcs aniigas. Ouiro rci dc Esaria,
Clcncncs, dizia quc iodo o nal sc odia fazcr
aos ininigos cra scnrc jusio aos olIos dos
dcuscs c dos Ioncns(4}.
O vcnccdor odia usar sua viioria cono
nclIor lIc agradassc. NcnIuna lci divina ou
Iunana odia dcicr-lIcs a vingana ou a colia.
No dia cn quc Aicnas dccrciou quc iodos os
niiilcnos, scn disiinao dc idadc ou dc sco,
dcvian scr cicrninados, nao julgou uliraassar
scu dirciio; quando, no dia scguinic, anulou o
dccrcio, c sc conicniou con naiar a nil
cidadaos, c confiscar iodas as icrras, Aicnas
julgou-sc Iunana c indulgcnic. Dcois da
ionada dc Plaicias, os Ioncns foran norios, as
nulIcrcs vcndidas, c ningucn acusou os
vcnccdorcs dc violaao do dirciio(5}.
Nao sc fazia gucrra soncnic aos soldados,
nas a ioda a oulaao. Ioncns, nulIcrcs,
crianas, cscravos. Nao a fazian soncnic s
criaiuras Iunanas, nas aos canos c s ncsscs.
Qucinavan casas, dcrrulavan arvorcs; a
colIciia do ininigo quasc scnrc cra dcdicada
325
aos dcuscs infcrnais, c, conscqucnicncnic,
qucinada(6}. Eicrninavan os aninais, c
dcsiruan aic as scncniciras, quc irian roduzir
no ano scguinic. Una gucrra odia fazcr
dcsaarcccr dc un so golc o nonc c a raa dc
iodo un ovo, c iransfornar una rcgiao fcriil cn
dcscrio. cn viriudc dcssc dirciio dc gucrra quc
Fona csicndcu a solidao a scu rcdor; do icrriiorio
ondc os volscos iinIan vinic c ircs cidadcs, cla
fcz os anianos oniinos; as cinqucnia c ircs
cidadcs do Lacio dcsaarcccran; no Sannio, or
nuiio icno odian scr rcconIccidos os lugarcs
or ondc os ccrciios ronanos Iavian assado,
ncnos clos vcsigios dc scus canos do quc cla
solidao quc rcinava nos arrcdorcs(7}.
Quando o vcnccdor nao cicrninava os
vcncidos, iinIa dirciio dc surinir sua cidadc,
isio c, dc cicrninar sua associaao rcligiosa c
oliica. Eniao os culios sc ciinguian, c os
dcuscs cran csquccidos(8}. Dcsiruda a rcligiao
da cidadc, dcsaarccia sinuliancancnic a
rcligiao dc cada fanlia. Os larcs sc aagavan.
Con o culio caan as lcis, o dirciio civil, a
fanlia, a roricdadc, iudo o quc sc aoiava na
rcligiao(9}. Escuicnos o vcncido a qucn sc fcz
ncrcc da vida; olrigan-no a ronunciar a
scguinic fornula. Dou ninIa cssoa, ninIa
cidadc, ninIa icrra, a agua quc ncla corrc, ncus
dcuscs icrnos, ncus icnlos, ncu novcis c
uicnslios, iodas as coisas quc cricnccn aos
326
dcuscs, dou iudo ao ovo ronano(10}." A ariir
dcssc noncnio os dcuscs, os icnlos, as casas,
as icrras, as cssoas, cricncian ao vcnccdor.
Dircnos nais adianic quc aconiccia a iudo isso
sol o donnio dc Fona.
Para concluir un iraiado dc az, cra
ncccssario un aio rcligioso. Ja vcnos na Ilada
os arauios sagrados carrcgando as ofcrias
dcsiinadas ao jurancnio dos dcuscs, isio c,
cordciros c vinIo; o cIcfc do ccrciio, colocando
as naos solrc a calca das viinas, dirigc-sc aos
dcuscs, c faz suas roncssas; dcois inola os
cordciros c faz a lilaao, cnquanio o ccrciio
ronuncia csia fornula dc rccc. dcuscs
inoriais! Fazci con quc, assin cono csia viina
foi fcrida con o fcrro, assin scja csnagada a
calca do rinciro quc quclrar scu
jurancnio(11}." Os ncsnos riios sao
cnconirados cn iodo o dccorrcr da Iisioria grcga.
Ainda nos icnos dc Tucdidcs concluiu-sc un
iraiado or sacrifcio. Os cIcfcs do ovo, con a
nao solrc a viina inolada(12}, ronuncian una
fornula dc oraao, olrigando-sc cranic os
dcuscs. Cada ovo invoca scus dcuscs
ariicularcs(13} c ronuncia a fornula dc
jurancnio quc lIc c roria(14}. Essa oraao c
cssc jurancnio fciio aos dcuscs c quc olrigan as
arics coniraianics. Os grcgos nao dizcn. assinar
un iraiado; dizcn. dcgolar a viina do
jurancnio. Iu tcnncn ou fazcr a lilaao.
327
scndcstIu; c quando o Iisioriador qucr dar o
nonc daquclcs quc cn linguagcn nodcrna
cIanaranos dc signaiarios do iraiado, diz. Eis
os noncs daquclcs quc fizcran a lilaao(15}.
Virglio, quc dcscrcvc con iao cscruulosa
caiidao os cosiuncs c riios ronanos, nao sc
afasia nuiio dc Honcro quando csic nos nosira
cono sc faz un iraiado. Coloca-sc cnirc os dois
ccrciios un lar, lcvania-sc un aliar s
divindadcs quc lIcs sao conuns. Un saccrdoic
vcsiido dc lranco conduz a viina; os dois cIcfcs
fazcn a lilaao, invocan os dcuscs, c cnuncian
sua roncssa; dcois a viina c sacrificada c as
carncs sao colocadas solrc a cIana do aliar(16}."
Tiio Lvio c dc noiavcl clarcza solrc cssc onio
do dirciio ullico dc Fona. Un iraiado nao odc
scr concludo scn os fcciais c scn a rcalizaao
dos riios sacrancniais, orquc un iraiado nao c
una convcnao, una sonso, cono cnirc os
Ioncns. un iraiado sc conclui clo cnunciado dc
una rccc, ccuto, ondc sc cdc quc o ovo quc
faliar s condics quc acala dc cnunciar scja
fcrido clos dcuscs cono a viina quc acala dc
scr sacrificada clo fccial(17}."
Soncnic cssa ccrinnia rcligiosa dava s
convcncs inicrnacionais caraicr sagrado c
inviolavcl. Todos conIcccn a Iisioria das forcas
caudinas. Un ccrciio iniciro, or ncio dc scus
cnsulcs, dc scus qucsiorcs, dc scus irilunos c
328
dc scus ccniurics, fizcra una convcnao con os
sanniias. Mas nao Iouvc ncn viina inolada,
ncn rcccs ncn jurancnio cranic os dcuscs.
Assin, o scnado julgou no dirciio dc dizcr quc a
convcnao nao iinIa ncnIun valor. Anulando-o,
ncnIun aircio, ncnIun onificc cnsou
scqucr quc csiava concicndo un aio dc na-fc.
Era oiniao consianic cnirc os aniigos quc
cada Ioncn nao iinIa olrigacs scnao ara
con scus dcuscs ariicularcs. Dcvcnos lcnlrar
as alavras diias or ccrio grcgo, cuja cidadc
adorava o Icroi Alalandos; dirigia-sc a un
Ioncn dc ouira cidadc, quc adorava a Hcrculcs.
Alalandos dizia clc c dcus, c Hcrculcs nao
o c(18}." Cono scnclIanics idcias cra ncccssario
quc nos iraiados dc az cada, cidadc ionassc
scus rorios dcuscs cono icsicnunIas do
jurancnio. Fizcnos un iraiado c dcrrananos
lilacs dizian os laicanos aos csarianos
c ionanos or icsicnunIas, vos, os dcuscs dc
vossos ais, c nos, os dcuscs quc Ialiian nossas
icrras (19}." Procurava-sc ianlcn invocar, sc
ossvcl, divindadcs conuns a duas cidadcs,
jurando clos dcuscs quc sao visvcis a iodos. o
sol, quc a iudo ilunina, a icrra, quc a iodos
alincnia. Mas os dcuscs dc cada cidadc, c scus
Icrois roiciorcs, cran nuiio nais inorianics
ara os Ioncns, c cra ncccssario quc os
coniraianics ionasscn-nos cono icsicnunIas,
329
sc qucrian vcrdadcirancnic olrigar-sc cla
rcligiao.
Assin cono duranic a gucrra os dcuscs
nisiuravan-sc aos conlaicnics, assin ianlcn
dcvian ionar aric nos iraiados dc az.
Esiiulava-sc, ois, quc Iavcria aliana ianio
cnirc os dcuscs cono cnirc os Ioncns das duas
cidadcs. s vczcs ara narcar cssa aliana dos
dcuscs, anlos os ovos auiorizavan-sc
nuiuancnic a assisiir s suas fcsias
sagradas(20}. Ouiras vczcs alrian
rccirocancnic scus icnlos, c fazian irocas dc
riios rcligiosos. Fona csiiulou un dia quc o
dcus dc Lanuvio roicgcria dc ali or dianic os
ronanos, quc icrian dirciio dc dirigir-lIc oracs
c dc cnirar cn scu icnlo(21}. Muiias vczcs cada
una das arics coniraianics olrigava-sc a rcndcr
culio s divindadcs da ouira. Assin os Iclcnos,
icndo concludo un iraiado con os ciolios,
ofcrcccran, dali or dianic, un sacrifcio anual
aos Icrois dos aliados(22}. s vczcs ainda duas
cidadcs convcncionavan quc cada una dclas
incluiria o nonc da ouira cn suas oracs(23}.
Era frcqucnic, dcois dc una aliana, o
cosiunc dc rcrcscniar or csiaiuas ou
ncdalIas as divindadcs dc anlas as cidadcs
dando-sc as naos. or isso quc icnos
ncdalIas cn quc vcnos unidos o Aolo dc Milcio
c o Ccnio dc Esnirna, a Palas dos sidianos c a
330
Aricnis dc Pcrga, o Aolo dc Hicraolis c a
Aricnis dc fcso. Virglio, falando dc una aliana
cnirc a Tracia c os iroianos, nosira os cnaics
dos dois ovos unidos c associados(24}.
Esscs csiranIos cosiuncs corrcsondian
crfciiancnic idcia quc os aniigos fazian dos
dcuscs. Cono cada cidadc iinIa os scus, arccia
naiural quc csscs dcuscs figurasscn nos
conlaics c nos iraiados. A gucrra c a az cnirc
duas cidadcs cra a gucrra ou a az cnirc duas
rcligics. O dirciio das gcnics cnirc os aniigos or
nuiio icno lascou-sc ncsscs rincios.
Quando os dcuscs cran ininigos, Iavia gucrra
scn lci c scn icdadc; quando cran anigos, os
Ioncns sc unian, c iinIan o scniincnio dc
dcvcrcs rccrocos. Suor quc as divindadcs
oladas dc duas cidadcs iinIan algun noiivo
ara sc aliarcn, lasiava ara quc anlas as
cidadcs sc aliasscn. A rincira cidadc con a
qual Fona coniraiou anizadc foi Ccrc, na
Eiruria, c Tiio Lvio nos diz o noiivo dcssa
aliana. no dcsasirc da invasao gaulcsa, os
dcuscs ronanos Iavian cnconirado asilo cn
Ccrc, norando ncssa cidadc, ondc rccclcran
culio; un vnculo sagrado dc Iosiialidadc
fornara-sc cniao cnirc os dcuscs ronanos c a
cidadc cirusca(25}; a ariir dc cniao a rcligiao
nao crniiia quc as duas cidadcs fosscn
ininigas; cran aliadas ara scnrc.
331
CAPTULO XVI
AS CONFEDEFAES. AS COLNIAS
Scn duvida, o csriio grcgo nao sc csforou
ara sc clcvar acina do rcginc nunicial; varias
cidadcs logo sc rcuniran cn una csccic dc
fcdcraao, nas ainda aqui as raiicas rcligiosas
iivcran grandc inoriancia. Assin cono a cidadc
iinIa scu lar no riiancu, as cidadcs associadas
iivcran un lar conun(1}. A cidadc iinIa scus
Icrois, suas divindadcs oladas, suas fcsias; a
confcdcraao ianlcn icvc scu icnlo, scu dcus,
suas ccrinnias, scus anivcrsarios, assinalados
or lanqucics icdosos c or jogos sagrados.
O gruo das dozc colnias jnias da sia
Mcnor iinIa un icnlo conun, cIanado
Punonun(2}; csiava consagrado a Poscidon
Hclicnio, quc csscs ncsnos Ioncns Iavian
Ionrado no Pclooncso anics da nigraao(3}.
Cada ano clcs sc rcunian ncssc lugar sagrado
ara cclclrar a fcsia cIanada Punonu;
ofcrccian junios un sacrifcio, c ariilIavan
cnirc si as iguarias sagradas(4}. As cidadcs
doricas da sia iinIan icnlo conun no
rononiorio Trioio; cssc icnlo cra dcdicado a
Aolo c a Posscidon, c nclc sc cclclravan, nos
dias anivcrsarios, os jogos irioicos(5}.
332
Solrc o coniincnic grcgo, o gruo das cidadcs
lcoiicas iinIa scu icnlo dc Aicnas Iinia(6}, c
suas fcsias anuais, PunIocotu. As cidadcs
aqucias ofcrccian sacrifcios conuns cn gio, c
rcndian culio a Dcncicr Panaqucia(7}.
O vocalulo unctonu arccc icr sido icrno
aniigo, quc dcsignava a associaao dc varias
cidadcs. Dcsdc as rinciras idadcs da Crccia
Iouvc grandc nuncro dc anficiionias. ConIccc-sc
a dc Calauria, a dc Dclos, a das Tcrnoilas c a dc
Dclfos. A ilIa dc Calauria cra o ccniro ondc sc
rcunian as cidadcs dc Hcrnona, Eidauro,
Prasias, Naulia, Egina, Aicnas c Orcncno;
cssas cidadcs ofcrccian ali un sacrifcio, no qual
ncnIuna ouira ionava aric(8}. O ncsno
aconiccia cn Dclos, ara ondc, dcsdc a nais
rcnoia aniiguidadc, as ilIas vizinIas cnviavan
rcrcscnianics a fin dc cclclrar a fcsia dc Aolo,
con sacrifcios, coros c jogos(9}.
A anficiionia das Tcrnoilas, nais conIccida
na Iisioria, nao cra dc naiurcza divcrsa das
rcccdcnics. Fornada originalncnic cnirc
cidadcs vizinIas(10}, cla ossua o icnlo dc
Dcncicr, sacrifcios c fcsias anuais(11}.
Nao Iavia anficiionia ou fcdcraao scn culio,
orquc diz un aniigo o ncsno cnsancnio
quc rcsidiu fundaao das cidadcs, insirou
ianlcn a insiiiuiao dos sacrifcios conuns a
333
varias cidadcs; unidas cla vizinIana c clas
ncccssidadcs naiurais, clas cclclravan junias as
fcsias rcligiosas c os ancgricos; o lanqucic
sagrado c a lilaao, rcalizados cn conun, fazian
nasccr un lao dc anizadc(12}. As cidadcs
confcdcradas cnviavan, nos dias narcados cla
rcligiao, alguns Ioncns, rcvcsiidos
noncniancancnic dc caraicr saccrdoial,
cIanados icoros, ilagoras ou Icronncnoncs.
Una viina cra inolada dianic dclcs cn Ionra do
dcus da associaao, c as carncs, cozidas solrc o
aliar, cran divididas cnirc os rcrcscnianics das
cidadcs. Essc lanqucic conun, aconanIado dc
Iinos, rcccs c jogos, cra a narca c o vnculo da
associaao.
Sc a roria unidadc do coro Iclcnico sc
nanifcsiou iao clarancnic ao csriio dos grcgos,
foi solrciudo clos dcuscs quc lIcs cran
conuns, c clas ccrinnias sagradas cn quc sc
rcunian. inagcn das divindadcs oladas,
iivcran un Zcus an-Iclcnico. Os jogos
olnicos, sinicos, ncncus, iicos, cran
grandcs solcnidadcs rcligiosas, nas quais iodos
os grcgos, ouco a ouco, assaran a scr
adniiidos. Cada cidadc nandava sua tcou, a fin
dc ionar aric no sacrifcio(13}. O airioiisno
grcgo nao conIcccu or nuiio icno scnao cssa
forna rcligiosa. Tucdidcs lcnlra nuiias vczcs os
dcuscs conuns aos Iclcnos(14}, c quando
Arisiofancs conjura scus conairioias a
334
rcnunciar s luias inicsiinas, diz-lIcs. Vos, quc
cn Olnia, nas Tcrnoilas c cn Dclfos ascrgis
os aliarcs con a ncsna agua lusiral, nao
aiorncnicis nais a Crccia con vossas qucrclas,
nas uni-vos conira os larlaros(15}".
Essas anficiionias c confcdcracs iinIan
ouca aao oliica. Inaginar as tcous das
Tcrnoilas, do Paninio ou dc Olnia cono un
congrcsso ou scnado fcdcral scria grandc crro. Sc
csscs Ioncns, s vczcs, foran olrigados a sc
ocuar dc inicrcsscs naicriais c oliicos das
associacs, nao o fizcran scnao or cccao, c
sol o incrio dc circunsiancias ariicularcs. As
anficiionias nao incdian quc scus ncnlros sc
gucrrcasscn cnirc si. Suas airiluics rcgularcs
consisiian, nao cn dclilcrar solrc inicrcsscs,
nas cn Ionrar os dcuscs, cn cclclrar as
ccrinnias, cn nanicr a ircgua sagrada duranic
as fcsias; sc as tcous sc crigian cn irilunal, c
infligian cna a una das cidadcs da associaao,
nao o fazia scnao orquc cssa cidadc Iavia
faliado a algun dcvcr rcligioso, ou Iavia
usurado alguna icrra consagrada s
divindadcs(16}.
Insiiiuics analogas rcinaran na aniiga
Iialia. As cidadcs do Lacio iinIan as fcrias
laiinas. scus rcrcscnianics sc rcunian cada ano
no saniuario dc Juiicr Laiiaris, solrc o nonic
Allano. Inolava-sc un iouro lranco, cuja carnc
335
cra dividida cn ianias arics quanias as cidadcs
confcdcradas(17}. As dozc cidadcs da Eiruria
iinIan ianlcn un icnlo conun, una fcsia
anual, c jogos rcsididos clo grao-saccrdoic(18}.
Salc-sc quc ncn os grcgos, ncn ncsno os
ronanos, raiicaran a colonizaao da ncsna
forna quc os nodcrnos. Una colnia nao cra
una dccndcncia ou un anco do Esiado
colonizador. cra un Esiado conlcio c
indccndcnic. Todavia, un vnculo dc naiurcza
ariicular cisiia cnirc a colnia c a nciroolc,
dcvido nancira cla qual ioda colnia cra
fundada.
Nao dcvcnos acrcdiiar, con cfciio, quc as
colnias sc fornasscn ao acaso, scgundo o
caricIo dc ccrio nuncro dc cnigranics. Un
lando dc avcniurciros nunca odia fundar una
cidadc, c nao iinIa o dirciio, scgundo as idcias
dos aniigos, dc sc organizar cn cidadc. Havia
rcgras s quais cra ncccssario confornar-sc. A
rincira condiao cra ossuir, anics dc nais
nada, un fogo sagrado; a scgunda cra lcvar
cssoa caaz dc cclclrar os riios da fundaao. Os
cnigranics cdian iudo isso nciroolc.
Carrcgavan o fogo accndido cn scu lar(19}, c
lcvavan ianlcn un fundador, quc dcvia
cricnccr a una das fanlias sanias da
cidadc(20}. Esic cclclrava a fundaao da nova
cidadc scguindo os ncsnos riios quc Iavian sido
336
ouirora cclclrados ara a cidadc da qual
sara(21}. O fogo do lar csialclccia ara scnrc
un vnculo rcligioso c dc arcnicsco cnirc as
duas cidadcs. A quc o nandara cra cIanada
cidadc-nac(22}. A quc o Iavia rccclido cra
considcrada filIa cn rclaao a csia(23}. Duas
colnias da ncsna cidadc cran cIanadas cnirc
si dc cidadcs-irnas(24}.
A cidadc iinIa o ncsno culio quc a
nciroolc(25}; odia icr alguns dcuscs
ariicularcs, nas dcvia conscrvar c Ionrar as
divindadcs oladas da cidadc dc ondc sc
originara. As dozc cidadcs jnias da sia Mcnor,
quc cran considcradas colnias dc Aicnas, nao
orquc sc conunIan dc aicnicnscs, nas
orquc Iavian lcvado o fogo sagrado do riiancu
dc Aicnas, c or icrcn sido fundadas or
fundadorcs aicnicnscs, rcndian culio s
divindadcs dc Aicnas, cclclrando suas fcsias(26},
c cnviando-lIcs iodos os anos sacrifcios c
tcous(27}. Assin fazian as colnias dc Corinio c
as dc Naos(28}. Por isso Fona, colnia dc Alla,
c, conscqucnicncnic, dc Lavnio, fazia cada ano
un sacrifcio solrc o nonic Allano, c nandava
viinas a Lavnio, ondc csiavan scus
cnaics(29}." Aniigo cosiunc dos grcgos cigia
quc as aniigas colnias rccclcsscn da nciroolc
os onificcs quc rcsidian ao culio, c quc
vclavan cla conscrvaao dos riios(30}.
337
Esscs laos rcligiosos cnirc colnias c
nciroolcs conscrvaran-sc nuiio odcrosos aic o
scculo quinio anics dc nossa cra. Quanio a laos
oliicos, os aniigos ficaran or nuiio icno scn
cnsar cn csialclccc-los(31}.
CAPTULO XVII
O FOMANO. O ATENIENSE
Essa ncsna rcligiao quc fundara socicdadcs,
govcrnando-as or ianio icno, noldou ianlcn
a alna Iunana, cnrcsiando ao Ioncn scu
caraicr. Por scus dognas c raiicas cla dcu ao
ronano c ao grcgo ccria nancira dc cnsar c dc
agir, c ccrios Ialiios, dos quais or nuiio icno
nao sc udcran dcsfazcr. A rcligiao nosirava aos
Ioncns dcuscs or ioda aric, dcuscs cqucnos,
facilncnic irriiavcis c nalfazcjos. A rcligiao
csnagava o Ioncn sol o icnor dc icr scnrc
dcuscs conirarios, quc lIcs iiravan ioda
lilcrdadc dc aao.
ncccssario quc vcjanos o lugar ocuado
cla rcligiao na vida dc un ronano. Sua casa c
ara clc o quc ara nos c un icnlo, ondc
cnconira scus dcuscs c scu culio. Scu lar c un
dcus; as arcdcs, as orias, a solcira, sao dcuscs;
os narcos quc rodcian scu cano sao ainda
dcuscs. O iunulo c un aliar, c scus
anicassados criaiuras divinas.
338
Cada una dc suas acs diarias c un riio;
iodo scu dia cricncc rcligiao. Dc nanIa c dc
noiic invoca o fogo sagrado, os cnaics, os
anicassados; ao sair da casa, ou voliando ara
cla, dirigc-lIcs rcccs. Cada rcfciao c un aio
rcligioso, quc ariilIa con as divindadcs
doncsiicas. O nascincnio, a iniciaao, a
vcsiidura da ioga, o casancnio c os anivcrsarios
dc iodos csscs aconiccincnios sao aios solcncs
do culio.
O Ioncn sai dc casa, c quasc nao odc dar
un asso scn cnconirar un oljcio sagrado; ora c
una cacla, ora un lugar ouirora fcrido clo raio,
ora un iunulo; dc quando cn quando dcvc
rccolIcr-sc, c ronunciar una oraao, ou voliar
os olIos, c colrir o rosio ara cviiar a visia dc
algun oljcio funcsio.
O ronano sacrifica diariancnic cn casa,
ncnsalncnic na curia, c varias vczcs or ano cn
sua gcns ou irilo. Alcn dc iodos csscs dcuscs,
dcvc ainda culiuar os dcuscs da cidadc. Fona
icn nais dcuscs quc cidadaos.
Ofcrccc sacrifcios ara agradcccr aos dcuscs;
ofcrccc ouiros, cn naior nuncro, ara aaziguar
sua colcra. Un dia clc figura cn sua rocissao,
danando ao riino dc una nclodia aniiga, ao
son da flauia sagrada. Ouiro dia conduz carros,
ondc vao dciiadas as csiaiuas das divindadcs(1}.
339
Ouira vcz c un cctstcnun. una ncsa c
rcarada na rua, c rovida dc iguarias; solrc os
lciios dciian-sc as csiaiuas dos dcuscs, c cada
ronano sc inclina dianic dclas, una coroa
calca c un rano dc louro nas naos(2}.
Ha fcsias ara as scncniciras, ara a
colIciia, ara a oda da vinIa. Anics quc o grao
sc iransfornc cn csiga, fcz nais dc dcz
sacrifcios, c invocou una dczcna dc divindadcs
ariicularcs ara o lon ciio da colIciia.
Solrciudo, c grandc o nuncro dc fcsias
dcdicadas aos norios, orquc sao icnidos(3}.
O ronano janais sai dc casa scn olIar ara
vcr sc nao aarccc algun assaro dc nau agouro.
Ha alavras quc nao ousa ronunciar. Quando
dcscja alguna coisa inscrcvc scu voio cn una
ialulcia, quc dcc aos cs da csiaiua dc un
dcus(4}.
A iodo o noncnio clc consulia os dcuscs, c
dcscja conIcccr suas voniadcs. Todas suas
dcciscs sao cnconiradas nas cniranIas das
viinas, no vo dos assaros, no aviso dos
raios(5}. A noicia dc una cIuva dc sanguc ou dc
un loi quc falou criurla-o, c nao ficara
iranquilo scnao dcois dc sc rcconciliar con os
dcuscs ncdianic una ccrinnia ciaioria(6}.
O rinciro asso quc da fora dc casa c con o
c dirciio. So coria os calclos duranic a lua
340
cIcia. Carrcga anulcios. Conira o inccndio, colrc
as arcdcs da casa con inscrics nagicas.
ConIccc fornulas ara cviiar docnas, c ouiras
ara cura-las; nas c ncccssario rccii-las vinic c
scic vczcs, c cusir iodas as vczcs dc
dcicrninada nancira(7}.
No scnado, nao iona ncnIuna dclilcraao,
caso as viinas nao icnIan dado sinais
favoravcis. Sc ouvc o cIiado dc algun raio,
alandona incdiaiancnic a asscnllcia do ovo.
Fcnuncia aos nclIorcs rojcios, sc crcclc
algun nau rcssagio, ou ouvc alguna alavra
funcsia. valcnic no conlaic, nas con a
condiao quc os auscios lIc asscgurcn viioria.
O ronano quc aqui arcscnianos nao c o
Ioncn do ovo, o Ioncn dc csriio fraco, quc a
niscria c a ignorancia nanicn na sucrsiiao.
Falanos do aircio, do Ioncn nolrc, odcroso c
rico. Essc aircio ora c gucrrciro, nagisirado,
cnsul, agriculior, concrcianic; nas or ioda
aric, c scnrc, clc c saccrdoic, c scu
cnsancnio csia fiado nos dcuscs. Pairioiisno,
anor gloria, anor s riquczas, or nais
odcrosos quc scjan csscs scniincnios solrc sua
alna, o icnor dos dcuscs donina iudo. Horacio
dissc a alavra nais vcrdadcira solrc o ronano.
foi or ncdo dos dcuscs quc o ronano sc iornou
scnIor da icrra.
341
Ds tc nnocn quod gcs, ncus.
Cosiuna-sc dizcr quc a rcligiao dos ronanos
cra una rcligiao dc oliica. Mas odcnos suor
quc un scnado dc irczcnios ncnlros, un coro
dc ircs nil aircios icnIa conlinado iao lcn, c
con ial unaninidadc, ara cnganar o ovo
ignoranic? E isso duranic scculos, scn quc, no
ncio dc iania rivalidadc, dc ianias luias c odios
cssoais, una so voz sc icnIa lcvaniado ara
dizcr. ncniira! Sc un aircio irassc os
scgrcdos da casia, sc, dirigindo-sc aos lclcus,
quc suoriavan inacicnicncnic o jugo da
rcligiao, os dcscnlaraassc dc ianios auscios c
saccrdoics, cssc Ioncn conquisiaria
incdiaiancnic ial crcdiio, quc sc iornaria scnIor
alsoluio do Esiado. Scra ossvcl cnsar quc, sc
os aircios nao acrcdiiavan na rcligiao quc
raiicavan, scnclIanic icniaao nao scria
suficicnic ara forar, clo ncnos un dcnirc clcs,
a rcvclar o scgrcdo? Suor quc una rcligiao scja
caaz dc sc csialclcccr or convcnao c dc sc
susicniar cla ncniira c cnganar-sc gravcncnic
con a naiurcza Iunana. Conicnos, con Tiio
Lvio, quanias vczcs cssa rcligiao inconodou os
rorios aircios, quanias vczcs cnlaraou o
scnado c cniravou sua aao, c dcois diganos sc
cssa rcligiao foi invcniada ara conodidadc dos
oliicos. Foi nos icnos dc Cccro quc sc
concou a crcr quc a rcligiao cra uiil ao govcrno,
nas a rcligiao ja csiava noria nas alnas.
342
Toncnos un ronano dos rinciros scculos;
cscolIanos un dos nais gucrrciros, Canilo, quc
foi cinco vczcs diiador, c quc vcnccu nais dc dcz
laialIas. Para nao fugirnos da vcrdadc, dcvcnos
inagina-lo ianio cono saccrdoic quanio cono
gucrrciro. Canilo cricncc gcns Furia; scu
solrcnonc c una alavra quc dcsigna funao
saccrdoial. Quando ncnino, fazcn-no vcsiir a
ioga rcicia, quc indica sua casia, c incn-lIc
a lula quc afasia a na soric. Crcsccu assisiindo
iodos os dias s ccrinnias do culio; assou a
juvcniudc insiruindo-sc nos riios da rcligiao.
vcrdadc quc sc dcclarou una gucrra, c quc o
saccrdoic sc fcz soldado; viran-no, fcrido na coa
cn un conlaic da cavalaria, arrancar a csada
da fcrida, c coniinuar a luiar. Dcois dc nuiias
cananIas, foi clcvado nagisiraiura; cono
nagisirado, fcz sacrifcios ullicos, julgou,
conandou o ccrciio. Dia vcio cn quc sc cnsou
cn scu nonc ara o cargo dc diiador. Ncssc dia,
o nagisirado cn funao, dcois dc sc rccolIcr
duranic una noiic clara, consuliou os dcuscs.
scu cnsancnio csiava ligado a Canilo, cujo
nonc ronunciava laiinIo, olIos fios no ccu,
rocura dc rcssagios. Os dcuscs so nandaran
lons auscios, orquc Canilo lIcs cra
agradavcl; noncian-no diiador.
Ei-lo cIcfc do ccrciio; sai da cidadc, nao scn
anics Iavcr consuliado os auscios, c inolado
grandc nuncro dc viinas. Tcn sol suas ordcns
343
nuiios oficiais, c quasc ouiros ianios saccrdoics,
un onificc, augurcs, arusiccs, ularios,
viiinarios, c un aliar oriaiil ara lcvar o fogo
sagrado.
Encarrcgan-no dc icrninar a gucrra conira
Vcios, quc Ia novc anos aiacan inuiilncnic.
Vcios c una cidadc isio c, quasc una cidadc
sagrada; ara luiar, ncccssiia nais dc icdadc
quc dc coragcn. Sc Ia novc anos quc os ronanos
sao vcncidos, c orquc os ciruscos conIcccn
nclIor os riios quc sao agradavcis aos dcuscs, c
as fornulas nagicas quc conquisian scus
favorcs. Fona, or sua aric, alrira os livros
sililinos, rocurando nclcs a voniadc dos dcuscs.
Pcrcclcu cniao quc suas fcrias laiinas Iavian
sido nancIadas or algun vcio dc forna, c
rcnovou o sacrifcio. Todavia, os ciruscos
coniinuan a vcnccr; nao rcsia scnao una
soluao. raiar un saccrdoic cirusco, c arrancar-
lIc o scgrcdo dos dcuscs. Un saccrdoic vcicnsc c
caiurado, c lcvado ao scnado. Para quc Fona
conquisic Vcios, c ncccssario quc alaic o nvcl
do lago Allano, ionando iodo o cuidado ara quc
suas aguas nao corran ara o nar." Fona
olcdccc, cavan-sc una infinidadc dc canais c dc
sulcos, c a agua do lago sc crdc clos canos.
Ncssc noncnio Canilo c clciio diiador. Con
o ccrciio, dirigc-sc ara Vcios. Esia ccrio da
viioria, orquc iodos os oraculos foran rcvclados,
344
iodas as ordcns dos dcuscs Iavian sido
cunridas; alcn do nais, anics dc dciar Fona,
roncicra aos dcuscs roiciorcs fcsias c
sacrifcios. Para vcnccr, nao ncgligcncia os ncios
Iunanos. auncnia o ccrciio, inicnsifica a
discilina, nanda cavar una galcria sulicrranca
ara cncirar na cidadcla. CIcga o dia do aiaquc;
Canilo dornc cn sua icnda; consulia os
auscios c inola viinas. Os onificcs, os
augurcs o rodcian. rcvcsiido do uuduncntun,
Canilo invoca os dcuscs. Sol icu conando, o
Aolo, c or iua voniadc, quc nc insira, narcIo
ara ionar c dcsiruir a cidadc dc Vcios; sc sair
vcnccdor, roncio consagrar-ic a dccina aric
dos irofcus." Mas nao lasia icr os dcuscs a
scu favor; o ininigo ianlcn icn una divindadc
odcrosa quc o roicgc. Canilo a cvoca or csia
fornula. FainIa Juno, quc icns cn Vcios iua
norada, cu ic rogo. vcn conosco, os vcnccdorcs;
scguc-nos aic nossa cidadc, rccclc nosso culio;
quc nossa cidadc sc iornc iua!". Dcois,
icrninados os sacrifcios, diias as oracs,
rcciiadas as fornulas, quando os ronanos csiao
ccrios do favor dos dcuscs, c quc ncnIun dcus
dcfcndc nais o ininigo, aiacan a cidadc, c
vcnccn.
Assin c Canilo. Un gcncral ronano c un
Ioncn quc salc conlaicr adniravclncnic, quc
conIccc solrciudo a aric dc sc fazcr olcdcccr,
nas quc crc firncncnic nos augurcs; quc
345
cunrc cada dia aios rcligiosos, c quc csia
convcncido dc quc o nais inorianic nao c a
coragcn, ncn ncsno a discilina, nas o
cnunciado dc algunas fornulas, caiancnic
ronunciadas dc acordo con os riios. Essas
fornulas, dirigidas aos dcuscs, dcicrninan-nos c
quasc scnrc os consirangcn a dar-lIcs a
viioria. Para cssc gcncral, a rcconcnsa surcna
c quc o scnado lIc dc crnissao ara cclclrar o
sacrifcio iriunfal Solc cniao ao carro sagrado,
airclado a quairo cavalos lrancos, os ncsnos
quc conduzcn a csiaiua dc Juiicr no dia da
grandc rocissao, vcsic-sc das rouas sagradas, a
ncsna quc usa nos dias dc fcsia; a calca
coroada, scgurando un rano dc louro na nao
dirciia c un cciro dc narfin na csqucrda; sao
csscs caiancnic os airiluios c insgnias
osicniadas cla csiaiua dc Juiicr(8}. Sol cssa
najcsiadc quasc divina, nosira-sc aos cidadaos,
c vai rcsiar Ioncnagcns najcsiadc vcrdadcira
do naior dcus ronano. Solc a cncosia do
Caiiolio, c cIcga dianic do icnlo dc Juiicr,
ondc inola as viinas.
O ncdo dos dcuscs nao cra scniincnio
rorio dos ronanos; incrava ianlcn cnirc os
grcgos. Esscs ovos, originalncnic consiiiudos
cla rcligiao, or cla nuiridos c criados,
conscrvaran or nuiio icno a narca dc sua
cducaao riniiiva. Sao conIccidos os
cscruulos do csariano, quc janais conca una
346
ccdiao cnquanio a lua nao alcana sua
lcniiudc(9}, quc inola coniinuancnic viinas
ara salcr sc dcvc conlaicr, c quc rcnuncia aos
cnrccndincnios nais ncccssarios c ccrios
orquc un nau rcssagio o assusia. O aicnicnsc
afasia-sc do ronano c do csariano or nil
iraos dc caraicr c dc csriio, nas o ncdo dos
dcuscs iorna-os scnclIanics a clcs. Un ccrciio
aicnicnsc janais cnira cn cananIa anics do
sciino dia do ncs, c, quando una froia aric
clo nar, iona grandc cuidado cn rcdourar as
csiaiuas dc Palas.
Xcnofonic afirna quc os aicnicnscs icn nais
fcsias rcligiosas quc ncnIun ouiro ovo
grcgo(10}. Quanias viinas ofcrccidas aos
dcuscs! diz Arisiofancs(11} Quanios
icnlos! Quanias csiaiuas! Quanias rocisscs
sagradas! A iodo noncnio do ano vcnos fcsiins
rcligiosos c viinas coroadas". Nos diz
Plaiao, ofcrcccnos os nais nuncrosos
sacrifcios, c rcalizanos ara os dcuscs as
rocisscs nais lrilIanics, c sagradas(12}." A
cidadc dc Aicnas c scu icrriiorio csiao colcrios
dc icnlos c caclas, dcsiinadas ao culio da
cidadc, das irilos, dos dcnos c das fanlias.
Cada casa c un icnlo c cn quasc iodos os
canos Ia un iunulo sagrado.
O aicnicnsc, quc inaginanos iao
inconsianic, iao caricIoso, iao livrc-cnsador,
347
icn, clo conirario, singular rcsciio ara con as
vclIas iradics c os vclIos riios. Sua rincial
rcligiao, a quc dclc olicn a dcvoao nais
fcrvcnic, c a rcligiao dos anicassados c dos
Icrois. Fcndc culio aos norios c icnc-os. Una dc
suas lcis o olriga a ofcrcccr-lIcs cada ano as
rincias da colIciia; ouira rolc-lIc ronunciar
una so alavra quc ossa rovocar-lIcs a
colcra(13}. Tudo o quc diz rcsciio aniiguidadc
c sanio ara o aicnicnsc. En scus livros sagrados
csiao anoiados riios dos quais janais sc
afasia(14}; sc un saccrdoic iniroduzissc no culio
a nais ligcira alicraao, scria unido con a
noric. Os riios nais csiranIos sao olscrvados dc
scculo cn scculo. Un dia or ano, o aicnicnsc faz
un sacrifcio cn Ionra dc Ariana; c orquc
dizian quc a ananic dc Tcscu norrcra dc ario,
c ncccssario quc sc iniicn os griios c os
novincnios da nulIcr ao dar luz. Ouira fcsia
anual c cclclrada, cIanada Oscoforias, quc c
cono a anionina da volia dc Tcscu iica;
coroa-sc o caduccu dc un arauio, orquc o
arauio dc Tcscu assin o fcz; griia-sc dc ccrio
nodo, cono sc suc icnIa griiado o arauio, c
rcaliza-sc una rocissao, na qual iodos sc vcsicn
cono nos icnos dc Tcscu. Ha ouiro dia cn quc
o aicnicnsc nao dcia dc fcrvcr lcguncs cn
narniias dc dcicrninada forna; c un riio cuja
origcn sc crdc na aniiguidadc dos icnos, c
348
cujo scniido nao sc conIccc nais, cnlora scja
rcnovado icdosancnic iodos os anos(15}.
O aicnicnsc, cono o ronano, icn scus dias
ncfasios, nos quais nao sc cclclran casancnios,
nao sc da incio a ncnIun cnrccndincnio, nao
sc rcuncn asscnllcias, nao sc adninisira a
jusiia. O dccino oiiavo dia c o dccino nono dia
dc cada ncs sao usados ara as urificacs. No
dia das Plinicrias, o nais ncfasio dc iodos, colrc-
sc con un vcu a csiaiua da grandc divindadc
olada(16}. Pclo conirario, no dia das
Panaicncias, o vcu da dcusa c lcvado cn grandc
rocissao, c iodos os cidadaos, scn cccao dc
idadc ncn dc classc, dcvcn ariiciar do coricjo.
O aicnicnsc faz sacrifcios clas colIciias, cla
volia da cIuva c do lon icno; ara curar
docnas, c afasiar a fonc ou a csic. Aicnas icn
sua colcao dc aniigos oraculos, cono Fona icn
os livros sililinos, c susicnia, no riiancu,
Ioncns quc lIc anuncian o fuiuro(17}. En suas
ruas, a cada asso cnconiran-sc adivinIos,
saccrdoics, inicrrcics dc sonIos(18}. O
aicnicnsc crc nos rcssagios; un csirro ou un
zunido nos ouvidos olrigan-no a inicrroncr un
cnrccndincnio(19}. Nunca cnlarca scn
inicrrogar os auscios(20}. Anics dc sc casar nao
dcia dc consuliar o vo dos assaros(21}.
Acrcdiia nas alavras nagicas, c, sc csia docnic,
usa anulcios cndurados ao cscoo(22}. A
asscnllcia do ovo sc discrsa acnas aarccc
349
no ccu un sinal funcsio(23}. Sc un sacrifcio foi
criurlado con alguna noicia dcsagradavcl,
dcvc scr rcciido(24}.
O aicnicnsc nao conca ncn una frasc scn
anics invocar a loa foriuna(25}. Na iriluna, o
orador inicia o discurso invocando dc lon grado
os dcuscs c Icrois quc Ialiian a rcgiao.
Covcrna-sc o ovo rcciiando oraculos. Os
oradorcs, ara fazcrcn rcvalcccr suas idcias,
rccicn a iodo insianic. A dcusa assin o
ordcna(26}.
Ncias cricncc a una grandc c rica fanlia.
Muiio jovcn ainda, conduz ao saniuario dc Dclos
una tcou, isio c, algunas viinas, c un coro
ara caniar os louvorcs do dcus duranic o
sacrifcio. Voliando a Aicnas, rcsia Ioncnagcn
aos dcuscs con una aric dc sua foriuna,
dcdicando una csiaiua a Aicnas, c una cacla a
Dionsio. Ncias ora c Icstuto, c faz as dcscsas
ncccssarias ara os lanqucics sagrados da irilo;
ora c corcgo, organizando o coro ara as fcsias
rcligiosas. Nao dcia assar un dia scn ofcrcccr
sacrifcio a algun dcus. Tcn un adivinIo adido
sua casa, quc nao o dcia, c quc consulia ianio
solrc ncgocios ullicos quanio solrc inicrcsscs
ariicularcs. Noncado gcncral, dirigc una
ccdiao conira Corinio; ao voliar a Aicnas,
vcnccdor, crcclc quc dois dc scus soldados
norios Iavian ficado insculios cn icrriiorio
350
ininigo; lcvado or cscruulo rcligioso, faz arar
a froia, c nanda un arauio cdir aos corniios
crnissao ara cnicrrar os dois cadavcrcs. Algun
icno dcois o ovo aicnicnsc dclilcra solrc
una ccdiao Siclia. Ncias solc iriluna, c
dcclara quc os saccrdoics c scu adivinIo
anuncian rcssagios quc sc ocn ccdiao.
vcrdadc quc Alciladcs icn ouiros adivinIos,
quc anuncian oraculos conirarios. O ovo fica
indcciso. CIcgan alguns Ioncns vindos do Egiio;
Iavian consuliado o dcus Anon, quc ja
concava a csiar cn voga, c anuncian csic
oraculo. Os aicnicnscs rcndcrao iodos os
siracusanos. O ovo sc dccidc incdiaiancnic
cla gucrra(27}.
Ncias, acsar dc iudo, conanda a ccdiao.
Anics dc ariir, ofcrccc un sacrifcio, dc acordo
con o cosiunc. Lcva consigo, cono iodo gcncral,
un gruo dc adivinIos, dc sacrificadorcs, dc
arusiccs c dc arauios. A froia iransoria scu lar;
cada cnlarcaao osicnia un cnllcna quc
rcrcscnia una divindadc.
Mas Ncias icn oucas cscranas. A
dcsgraa nao lIc Iavia sido anunciada con
lasianics rodgios? Alguns corvos Iavian
danificado a csiaiua dc Palas; un Ioncn
nuiilara-sc solrc o aliar, c a ariida rcalizara-sc
duranic os dias ncfasios das Plinicrias! Ncias
csia alsoluiancnic convcncido dc quc cssa
351
gucrra scra faial a clc c airia. Por isso,
duranic iodo o iranscorrcr da cananIa., o vccn
scnrc inido c circunsccio, scn nunca sc
aircvcr a dar o sinal da laialIa, clc, Ncias,
conIccido or sua lravura dc soldado c sua
Ialilidadc dc gcncral.
Os aicnicnscs nao conscgucn ionar
Siracusa, c, dcois dc crdas crucis, c ncccssario
voliar ara Aicnas. Ncias rcara a froia ara a
rciirada; o nar ainda csia livrc. Mas solrcvcn
un cclisc lunar. Consulia o adivinIo; csic
rcsondc quc o rcssagio c conirario, c quc c
ncccssario cscrar ircs vczcs novc dias. Ncias
olcdccc, assando iodo cssc icno inaiivo,
ofcrcccndo nuiios sacrifcios a fin dc aaziguar a
colcra dos dcuscs. Duranic cssc icno, os
ininigos fccIan-lIc o orio c dcsirocn-lIc a
froia. A rciirada so c ossvcl or icrra, nas c
iardc. ncn clc, ncn ncnIun dos scus soldados
cscaa das naos dos siracusanos.
Quc disscran os aicnicnscs ao salcr do
dcsasirc? Elcs conIccian a coragcn cssoal dc
Ncias, c sua adniravcl consiancia. Nao o
criiican or Iavcr scguido as oinics da rcligiao.
Criiican-no acnas or lcvar consigo adivinIo
ignoranic, quc sc cnganara a rcsciio do
rcssagio do cclisc lunar; clc dcvcria salcr quc,
ara un ccrciio cn rciirada, a lua quc cscondc
sua luz c rcssagio favoravcl(28}.
352
CAPTULO XVIII
DA ONIPOTENCIA DO ESTADO. OS ANTICOS
NO CONHECEFAM A LIDEFDADE INDIVIDUAL
A cidadc Iavia sido fundada cono una
rcligiao, consiiiuindo-sc cono una igrcja. Da
sua fora, da ianlcn sua onioicncia, c o
incrio alsoluio quc ccrcia solrc scus
ncnlros. En una socicdadc csialclccida solrc
iais rincios, a lilcrdadc individual nao odia
cisiir. O cidadao ficava sulnciido, cn iudo c
scn rcscrvas, cidadc; cricncia-lIc
inicirancnic. A rcligiao, quc dcra origcn ao
Esiado, c o Esiado, quc susicniava a rcligiao,
aoiavan-sc nuiuancnic, susicniavan-sc un ao
ouiro, c fornavan un so coro; csscs dois
odcrcs associados c crfciiancnic unidos
consiiiuan un odcr quasc solrc-Iunano, ao
qual alna c o coro sulnciian-sc igualncnic.
O Ioncn nada iinIa dc indccndcnic. Scu
coro cricncia ao Esiado, c dcsiinava-sc sua
dcfcsa; cn Fona o scrvio niliiar cra olrigaiorio
aic os quarcnia c scis anos; cn Aicnas c Esaria
o cra or ioda a vida(1}. Sua foriuna csiava
scnrc disosiao do Esiado; sc a cidadc
iivcssc ncccssidadc dc dinIciro, odia nandar s
nulIcrcs quc lIc cnircgasscn as joias, aos
crcdorcs quc rivasscn dc scus crcdiios, aos
353
roriciarios dc olivais quc lIc ccdcsscn
graiuiiancnic o olco quc Iavian falricado(2}.
A vida rivada nao cscaava a cssa
onioicncia do Esiado. Muiias cidadcs grcgas
roilian ao Ioncn o cclilaio(3}. Esaria unia
nao soncnic qucn nao sc casava, cono ianlcn
qucn sc casava iardc. O Esiado odia rcscrcvcr,
cn Aicnas, o iralalIo, c cn Esaria, a
ociosidadc(4}. O Esiado ccrcia sua iirania aic
nas ncnorcs coisas; cn Locrcs, a lci roilia aos
Ioncns lclcr vinIo uro; cn Fona, cn Milcio c
cn MarsclIa, fazia o ncsno con as nulIcrcs(5}.
A noda, conuncnic, cra fiada clas lcis dc cada
cidadc; a lcgislaao dc Esaria dava rcgras ara
os cnicados das nulIcrcs, c a dc Aicnas
roilia-lIcs lcvar cn viagcn nais dc ircs
vcsiidos(6}. En Fodcs a lci roilia quc sc fizcssc
a larla; cn Dizancio, unia con nulia qucn
ossussc una navalIa; cn Esaria, clo
conirario, a lci cigia quc sc rasassc o ligodc(7}.
A lci iinIa o dirciio dc nao iolcrar
dcfornidadcs ou dcfciios cn scus cidadaos. En
conscqucncia, nandava aos ais dc filIos
dcfciiuosos quc os naiasscn. Essa lci
cnconirava-sc nos aniigos codigos dc Esaria c
dc Fona(8}. Nao salcnos sc cisiia cn Aicnas;
salcnos soncnic quc Arisioiclcs c Plaiao a
inscrcvcran cn suas lcgislacs idcais.
354
Na Iisioria dc Esaria Ia un faio quc
Pluiarco c Fousscau nuiio adniravan. Esaria
acalava dc scr vcncida cn Lcucira, c nuiios dc
scus cidadaos Iavian crccido. A cssa noicia, os
ais dos norios dcvian nosirar-sc alcgrcs cn
ullico. A nac quc salia quc o filIo cscaara ao
dcsasirc, c quc ia rcvc-lo, nosirava-sc afliia, c
cIorava. A quc salia quc nao vcria nais o filIo,
nosirava-sc alcgrc, c crcorria os icnlos
agradcccndo aos dcuscs. Por a odcnos avaliar o
odcr dc un Esiado quc ordcnava a invcrsao dos
scniincnios naiurais, c quc cra olcdccido!
O Esiado nao adniiia quc ningucn ficassc
indifcrcnic a scus inicrcsscs; o filosofo, o Ioncn
dc csiudos nao iinIa dirciio dc vivcr aric. Era
olrigado a voiar nas asscnllcias, c a ccrccr a
nagisiraiura quando ncccssario. En un icno
cn quc as discordias cran frcqucnics, a lci
aicnicnsc nao crniiia a ningucn ficar ncuiro; o
cidadao dcvia conlaicr con un ariido ou con
ouiro; conira qucn quiscssc ficar alIcio s
faccs, c nosirar-sc calno, a lci ronunciava
una lci scvcra; a crda do dirciio dc cidadania(9}.
A cducaao, cnirc os grcgos, csiava longc dc
scr livrc. Pclo conirario, nao Iavia nada cn quc o
Esiado sc quiscssc nosirar nais odcroso. En
Esaria, o ai nao iinIa ncnIun dirciio solrc a
cducaao da criana. Parccc quc a lci cra ncnos
rigorosa cn Aicnas, ainda quc a cidadc cigissc
355
quc a cducaao fossc conun, c ninisirada or
ncsircs cscolIidos clo Esiado. Arisiofancs, cn
un irccIo cloqucnic, nosira-nos as crianas dc
Aicnas dirigindo-sc cscola; cn ordcn,
disiriludos dc acordo con os lairros, as
crianas caninIan cn filas, na cIuva, na ncvc
ou ao sol; ja arcccn conrccndcr quc csiao
cunrindo un dcvcr cvico(10}. O Esiado qucria
dirigir sozinIo a cducaao, c Plaiao diz o noiivo
dcssa cigcncia(11}. Os ais nao dcvcn scr livrcs
dc nandar ou nao os filIos aos ncsircs
cscolIidos cla cidadc, orquc as crianas
cricnccn ncnos aos ais quc cidadc." O
Esiado considcrava o coro c a alna dc cada
cidadao cono roricdadc sua; or isso qucria
noldar cssc coro c cssa alna dc nodo a iirar o
nclIor ariido. Ensinava-lIc ginasiica, orquc o
coro do Ioncn cra una arna ara a cidadc, c
cra ncccssario quc cssa arna fossc iao foric c
docil quanio ossvcl. Ensinava-lIc ianlcn
caniicos rcligiosos, Iinos, danas sagradas,
orquc cssc conIccincnio cra ncccssario ara a
loa cccuao dos sacrifcios c fcsias da
cidadc(12}.
FcconIccia-sc ao Esiado o dirciio dc incdir
quc Iouvcssc un cnsino livrc ao lado do scu.
Aicnas, ccria vcz, ronulgou una lci quc roilia
insiruir os jovcns scn auiorizaao dos
nagisirados, c ouira quc roilia csccialncnic o
cnsino da filosofia(13}.
356
O Ioncn nao cscolIia suas crcnas. Dcvia
acnas crcr c sulncicr-sc rcligiao da cidadc.
Podia-sc odiar ou dcsrczar os dcuscs da cidadc
vizinIa; quanio s divindadcs dc caraicr
univcrsal c gcral, cono Juiicr Cclcsic, Cilclc ou
Juno, cra-sc livrc dc acrcdiiar nclas, ou nao. Mas
quc ningucn ousassc duvidar da Aicnas olada,
ou dc Erccicu, ou dc Cccros. Scria grandc
inicdadc conira a rcligiao c o Esiado, quc csic
dcvia unir con ioda scvcridadc. Socraics foi
condcnado noric or cssc crinc(14}. A
lilcrdadc dc cnsancnio cn rclaao rcligiao da
cidadc cra alsoluiancnic dcsconIccida cnirc os
aniigos. Era ncccssario confornar-sc a iodas as
rcgras do culio, ionar aric cn iodas as
rocisscs c lanqucics sagrados. A lcgislaao
aicnicnsc ronunciava una cna conira os quc
sc alsiinIan dc cclclrar rcligiosancnic una
fcsia nacional(15}.
Os aniigos, orianio, nao conIccian ncn a
lilcrdadc da vida ariicular, ncn a lilcrdadc dc
cducaao, ncn a lilcrdadc rcligiosa. A cssoa
Iunana valia lcn ouco dianic da auioridadc
sania, c quasc divina, quc sc cIanava airia ou
Esiado. O Esiado nao iinIa soncnic, cono cn
nossas socicdadcs nodcrnas, dirciio dc jusiia
cn rclaao aos cidadaos. Podia unir scn quc
Iouvcssc cula, lasiando quc scu inicrcssc
csiivcssc cn jogo. Ccriancnic Arisiidcs nao Iavia
conciido ncnIun crinc, c ncn scqucr cra
357
susciio; nas a cidadc iinIa o dirciio dc culsa-
lo dc scu icrriiorio, acnas orquc Arisiidcs, or
suas viriudcs, adquirira nuiia influcncia, c odia
iornar-sc crigoso, sc o quiscssc. CIanava-sc a
isso osiracisno, insiiiuiao quc nao cra cclusiva
dc Aicnas; cnconirano-la ianlcn cn Argos, cn
Mcgara, cn Siracusa, c Arisioiclcs da a cnicndcr
quc cisiia cn ioda as cidadcs grcgas quc iinIan
govcrno dcnocraiico(16}. Ora, o osiracisno nao
cra un casiigo; cra una rccauao quc a cidadc
ionava conira o cidadao quc suunIa odcr
causar-lIc rcjuzos algun dia. En Aicnas,
odia-sc acusar un Ioncn, c condcna-lo or
incivisno, isio c, or falia dc afciao ara con o
Esiado. Nada garaniia a vida Iunana quando sc
iraiava do inicrcssc da cidadc. Fona ronulgou
una lci cla qual cra crniiido naiar ioda a
cssoa quc iivcssc a inicnao dc sc iornar rci(17}.
Assin, funcsia naina dc quc a lci do Esiado c a
lci surcna, foi fornulada cla aniiguidadc(18}.
Pcnsava-sc quc o dirciio, a jusiia, a noral, iudo
dcvia ccdcr dianic do inicrcssc da airia.
, orianio, crro singular cnirc iodos os crros
Iunanos cnsar quc nas cidadcs aniigas o
Ioncn gozava dc lilcrdadc, da qual ncn iinIa
idcia. Elc nao acrcdiiava quc udcsscn cisiir
dirciios caazcs dc rcvalcccr dianic dos dcuscs c
da cidadc. Vcrcnos logo quc o govcrno nuiias
vczcs nudou dc forna; nas a naiurcza do Esiado
ficou quasc a ncsna, c sua onioicncia nao sc
358
dininuiu. O govcrno cIanou-sc ora nonarquia,
ora arisiocracia, ora dcnocracia, nas ncnIuna
dcssas rcvolucs dcu ao Ioncn a vcrdadcira
lilcrdadc, a lilcrdadc individual. Tcr dirciios
oliicos, voiar, noncar nagisirados, odcr scr
arconic, cis o quc sc cIanava dc lilcrdadc; nas o
Ioncn nunca dciou dc csiar sujciio ao Esiado.
Os aniigos, solrciudo os grcgos, cagcraran
scnrc a inoriancia c os dirciios da socicdadc,
scn duvida, dcvido ao caraicr sagrado c rcligioso
dc quc a socicdadc sc rcvcsiira no inicio.
359

LIVRO QUARTO
AS REVOLUES
Nao sc odia inaginar nada nais solidancnic
consiiiudo quc cssa fanlia das aniigas idadcs,
con scus dcuscs, scu culio, scu saccrdoic, scu
nagisirado. Nada nais foric quc cssa cidadc, quc
coniinIa cn si a rcligiao, os dcuscs roiciorcs, o
saccrdocio indccndcnic, quc incrava solrc a
alna c o coro do Ioncn, c quc, infiniiancnic
nais odcrosa quc o Esiado nodcrno, rcunia cn
si a dula auioridadc, quc Iojc vcnos dividida
cnirc a Igrcja c o Esiado. Sc Iouvc socicdadc
consiiiuda ara durar, cra ccriancnic csia.
Coniudo, cono iudo o quc c Iunano, ianlcn cla
sofrcu una scric dc rcvolucs.
Nao odcnos afirnar, ncn dc nodo gcral, cn
quc coca cssas rcvolucs iivcran incio. Con
cfciio, concorda-sc cn quc nao foran as ncsnas
ara as difcrcnics cidadcs da Crccia c da Iialia. O
quc c ccrio c quc dcsdc o scculo sciino anics dc
nossa cra cssa organizaao social cra discuiida c
aiacada quasc cn ioda aric. A ariir dcssa
coca cssa socicdadc so sc nanicvc con nuiia
dificuldadc, c or una nisiura nais ou ncnos
Ialil dc rcsisicncia c dc conccsscs. Assin,
dclaicu-sc or varios scculos, no ncio dc luias
coninuas, aic quc dcsaarcccu.
360
As causas quc a fizcran crcccr odcn
rcduzir-sc a duas. Una, a nudana quc sc
ocrou con o icno no cano das idcias, cono
conscqucncia naiural do dcscnvolvincnio do
csriio Iunano, c quc, fazcndo dcsaarcccr as
aniigas crcnas, fcz dcsnoronar ao ncsno icno
o cdifcio social quc clas Iavian consirudo, c quc
so clas odcrian nanicr. A ouira c a cisicncia
dc una classc dc Ioncns quc sc cnconirava
colocada fora dcssa organizaao, c quc or isso
sofria, c iinIa inicrcssc cn dcsiru-la, c quc lIcs
fcz gucrra scn ircgua.
Porianio, quando cssas crcnas, solrc as
quais sc lascava cssc rcginc social, sc
cnfraqucccran, quando os inicrcsscs da naioria
dos Ioncns ficaran cn dcsacordo con o rcginc,
csic icvc quc dcsaarcccr. NcnIuna cidadc
cscaou a cssa lci dc iransfornaao, ncn
Esaria, ncn Aicnas, ncn Fona, ncn Crccia.
Assin cono vinos quc os Ialiianics da Crccia c
dc Fona iivcran na origcn as ncsnas crcnas, c
quc a ncsna scric dc insiiiuics sc dcscnvolvcra
cnirc clcs, vcrcnos agora quc iodas cssas cidadcs
sofrcran as ncsnas rcvolucs.
Dcvcnos csiudar cono c or quc os Ioncns
sc afasiaran gradualncnic dcssa aniiga
organizaao, nao ara dccair, nas ara rogrcdir,
ara alcanar una forna social nais anla c
nclIor. Porquc, sol a aarcncia dc dcsordcn, c
361
s vczcs dc dccadcncia, cada una dcssas
nudanas aroinava-os dc un fin or clcs
dcsconIccido.
362

CAPTULO I
PATFCIOS E CLIENTES
Aic aqui ainda nao falanos das classcs
infcriorcs, ncn inIanos o quc falar, orquc sc
iraiava dc dcscrcvcr o organisno riniiivo da
cidadc, c as classcs infcriorcs nao iinIan
inoriancia ncnIuna cn sua csiruiura, A cidadc
consiiiura-sc cono sc cssas classcs nao
cisiisscn. Podanos, orianio, cscrar ara
csiuda-las quando cIcgasscnos coca das
rcvolucs.
A cidadc aniiga, cono ioda socicdadc
Iunana, arcscniava classcs, disiincs,
dcsigualdadcs. ConIcccnos cn Aicnas a
disiinao inicial cnirc cuairidas c icias; cn
Esaria cnconiranos a classc dos iguais c a dos
infcriorcs; na Eulcia, a dos cavalciros c a do
ovo. A Iisioria dc Fona c fcriil dc luias cnirc
aircios c lclcus, luias quc cnconiranos
ianlcn cn iodas as cidadcs salinas, laiinas c
ciruscas. Podcnos aic noiar quc quanio nais nos
arofundanos na Iisioria da Crccia c da Iialia,
nais sc iorna cvidcnic a disiinao rofunda cnirc
classcs foricncnic scaradas, rova cvidcnic dc
quc a dcsigualdadc nao aarcccu con o icno,
nas quc cisiiu dcsdc a origcn, scndo
conicnoranca do nascincnio das cidadcs.
363
Convcn quc rocurcnos conIcccr solrc
quais rincios rcousava csia divisao dc
classcs. Assin odcrcnos vcr nais facilncnic cn
viriudc dc quc idcias ou dc quc ncccssidadcs sc
luiava, o quc rcclanavan as classcs infcriorcs, c
cn nonc dc quais rincios as classcs
sucriorcs dcfcndcrao scu incrio.
Vinos acina quc a cidadc nasccra da
confcdcraao das fanlias c das irilos. Ora, anics
do dia cn quc a cidadc sc fornou, a fanlia ja
coniinIa cn si cssa disiinao dc classcs. Con
cfciio, a fanlia nao sc dcsncnlrava; cra
indivisvcl, cono a rcligiao riniiiva do lar. O
filIo nais vclIo, succdcndo sozinIo ao ai,
ionava cn suas naos o saccrdocio, a
roricdadc, a auioridadc, c scus irnaos
conoriavan-sc a scu rcsciio cono o Iavian
fciio cn rclaao ao ai. Dc gcraao cn gcraao,
nao Iavia scnao un cIcfc dc fanlia; clc rcsidia
ao sacrifcio dizia a oraao, julgava, govcrnava. A
rincio, soncnic a clc cricncia o iiulo dc
utc, orquc cssa alavra, quc dcsignava odcr,
c nao aicrnidadc, nao sc odia alicar scnao ao
cIcfc dc fanlia. Scus filIos, scus irnaos, scus
criados, iodos o cIanavan assin.
Eis, orianio, na consiiiuiao niina da
fanlia, un rinciro rincio dc dcsigualdadc. O
nais vclIo c rivilcgiado ara o culio, ara a
succssao, ara o odcr. Dcois dc varias
364
gcracs, forna-sc naiuralncnic, cn cada una
das grandcs fanlias, ranos nais novos, quc
csiao, cla rcligiao c clo cosiunc, cn csiado dc
infcrioridadc cn rclaao ao rano nais vclIo, c
quc, vivcndo sol sua roicao, dcvcn olcdicncia
sua auioridadc.
Dcois, cssa fanlia icn criados, quc nao a
dcian, c quc a cla csiao ligados or
Icrcdiiaricdadc, c solrc as quais o utc, ou
utono, ccrcc a irlicc auioridadc dc ncsirc, dc
nagisirado c dc saccrdoic. Scus noncs varian dc
acordo con os lugarcs; os nais conIccidos sao os
dc clicnics c icias.
Eis nais una vcz una classc infcrior. O
clicnic csia alaio, nao soncnic do cIcfc
surcno da fanlia, nas ainda dos ranos nais
novos. Enirc clcs Ia csia difcrcna. o ncnlro dc
un rano nais novo, rcnoniando a scric dos
anicassados, cIcga scnrc a un utc, isio c, a
un cIcfc dc fanlia, un daquclcs anicassados
divinos, quc a fanlia invoca cn suas oracs.
Cono dcsccndc dc un utc, cIanan-no, cn
laiin, utcus. O filIo dc un clicnic, clo
conirario, or nais alio quc sula cn sua
gcncalogia, janais alcanara scnao un clicnic ou
un cscravo. Nao Ia ncnIun utc cnirc scus
anicassados. Da lIc rcsulia cssc csiado dc
infcrioridadc, dc quc nada o odc livrar.
365
A disiinao cnirc cssas duas classcs dc
Ioncns c nanifcsia no quc conccrnc aos
inicrcsscs naicriais. A roricdadc da fanlia
cricncc inicirancnic ao cIcfc, quc, alias,
ariilIa scu gozo con os ranos nais novos, c aic
con os clicnics. Mas cnquanio o rano nais novo
icn clo ncnos un dirciio cvcniual solrc a
roricdadc, caso o rano nais vclIo vcnIa a sc
ciinguir, o clicnic nunca sc odc iornar
roriciario. A icrra quc culiiva, clc a ossui
acnas cono dcosiio; sc norrcr, volia s naos
do airono; o dirciio ronano das cocas
osicriorcs conscrvou vcsigios dcssa aniiga rcgra
no quc sc cIanou dc us ucutons(1}. O
rorio dinIciro do clicnic nao lIc cricncc; o
airono c o vcrdadciro roriciario, c odc
aodcrar-sc do ncsno ara suas rorias
ncccssidadcs. cn viriudc dcssa rcgra aniiga
quc o dirciio ronano dcclara quc o clicnic dcvc
doiar a filIa do airono, dcvc agar-lIc as
nulias, forncccr-lIc o rcsgaic ou coniriluir ara
os gasios das varias nagisiraiuras.
A disiinao c ainda nais nanifcsia na
rcligiao. Soncnic o dcsccndcnic dc un utc odc
cclclrar as ccrinnias do culio faniliar. O clicnic
acnas assisic; o sacrifcio c fciio ianlcn ara
clc, nas nao or clc. Enirc o clicnic c a divindadc
doncsiica Ia scnrc un inicrncdiario. Elc nao
odc ncn ncsno sulsiiiuir a fanlia auscnic. Sc
a fanlia vicr a sc ciinguir, os clicnics nao
366
coniinuan o culio; discrsan-sc, orquc a
rcligiao nao c scu airinnio, nao c dc scu
sanguc, nao lIcs vcn or scus rorios
anicassados. una rcligiao dc cnrcsiino, da
qual icn o usufruio, c nao a roricdadc.
Lcnlrcno-nos dc quc, dc acordo con as
idcias das gcracs aniigas, o dirciio dc icr un
dcus c dc orar cra Icrcdiiario. A iradiao
sagrada, os riios, as alavras sacrancniais, as
fornulas odcrosas, quc olrigavan os dcuscs a
agir, iudo isso so sc iransniiia or ncio do
sanguc. Era, orianio, nuiio naiural quc cn
cada una dcssas fanlias aniigas, soncnic a
aric livrc c ingcnua, quc dcsccndia rcalncnic do
rinciro anicassado, ficassc na ossc do caraicr
saccrdoial. Os aircios, ou cuairidas, iinIan o
rivilcgio dc scr saccrdoics, c dc ossuir una
rcligiao quc lIcs cricncia cono coisa roria(2}.
Dcsiaric, anics ncsno dc sc sair do csiado
dc fanlia, ja cisiia una disiinao dc classcs; a
vclIa rcligiao doncsiica csialclcccra os graus.
Dcois quando a cidadc sc fornou, a consiiiuiao
inicrior da fanlia nada sofrcu. Dcnonsiranos
aic quc a cidadc, cn sua origcn, nao cra una
associaao dc indivduos, nas una confcdcraao
dc irilos, dc curias c dc fanlias, c quc, ncssa
csccic dc aliana, cada un dcsscs coros
coniinuou cono cra anics. Os cIcfcs dcsscs
cqucnos gruos unian-sc cnirc si, nas cada un
367
dclcs coniinuava scnIor alsoluio da cqucna
socicdadc da qual ja cra cIcfc. or isso quc o
dirciio ronano confiou or ianio icno ao utc a
auioridadc alsoluia solrc os scus, c a
onioicncia c o dirciio dc jusiia cn rclaao aos
clicnics. A disiinao das classcs, nascida na
fanlia, coniinuou orianio con a cidadc.
A cidadc, a rincio, nao cra scnao a rcuniao
dos cIcfcs dc fanlia. Tcnos icsicnunIos dc
icnos nos quais soncnic clcs odian scr
cidadaos. Podcnos ainda vcr un vcsigio dcssa
rcgra cn una aniiga lci dc Aicnas, quc dizia quc
ara scr cidadao cra ncccssario ossuir un dcus
doncsiico(3}. Arisioiclcs noia quc aniigancnic,
cn algunas cidadcs, cra rcgra quc o filIo nao
fossc cidadao cnquanio o ai fossc vivo, c quc,
norio o ai, soncnic o filIo nais vclIo gozassc
dc dirciios oliicos(4}." A lci, orianio, nao
coniava na cidadc os ranos nais novos, ncn,
con nais razao ainda, os clicnics. Assin
Arisioiclcs acrcsccnia quc os vcrdadciros
cidadaos cran cniao cn nuncro nuiio rcduzido.
A asscnllcia, quc dclilcrava solrc os
inicrcsscs gcrais da cidadc, conunIa-sc assin,
ncsscs icnos aniigos, acnas dc cIcfcs dc
fanlia, dc utcs. Podcnos nao acrcdiiar cn
Cccro, quando afirna quc Fnulo cIana dc us
aos scnadorcs, ara assinalar a afciao aicrnal
quc iinIan ara con o ovo. Os ncnlros dcssc
368
aniigo scnado lcvavan, naiuralncnic, cssc iiulo
orquc cran cIcfcs das gcntcs. Ao ncsno icno
quc csscs Ioncns rcunidos rcrcscniavan a
cidadc, cada un dclcs coniinuava cono scnIor
alsoluio cn sua gcns, quc cra cono scu cqucno
rcino. Vcnos ianlcn, dcsdc os rinciros icnos
dc Fona, ouira asscnllcia nais nuncrosa, a das
curias, quc difcrc nuiio da asscnllcia dos
utcs. Sao ainda clcs quc consiiiucn o clcncnio
rincial dcssa asscnllcia; soncnic quc a cada
utc conarccc rodcado da fanlia; os arcnics,
c aic ncsno os clicnics, fornan scu coricjo c
dcnonsiran scu odcr. Cada fanlia, alias,
ncsscs concios, icn dirciio a un unico voio(5}.
Podcnos adniiir quc o cIcfc consulic o inicrcssc
dos arcnics c dos clicnics, nas c claro quc so
clc odc voiar. A lci, alias, rolc quc o clicnic
discordc da oiniao do airono(6}. Sc o clicnic
csia ligado cidadc, isso so aconiccc or
inicrncdio dos cIcfcs aircios; clcs ariician
do culio ullico, conarcccn ao irilunal, c s
asscnllcias, nas scnrc scguindo os assos dos
aironos.
Nao dcvcnos inaginar a cidadc aniiga cono
un agloncrado dc Ioncns, vivcndo
roniscuancnic dcniro do rccinio das ncsnas
nuralIas. A cidadc, nos rinciros icnos, nao c
lugar ara norar, nas saniuario ondc rcsidcn os
dcuscs da conunidadc; c a forialcza quc os
dcfcndc, c quc sua rcscna saniifica; c o ccniro
369
da associaao, a rcsidcncia do rci c dos
saccrdoics, o lugar ondc sc adninisira jusiia, c
nao a norada dos Ioncns. Duranic nuiias
gcracs ainda os Ioncns coniinuan a vivcr fora
da cidadc, cn fanlias isoladas, quc dividcn
cnirc si os canos. Cada una dcssas fanlias
ocua scu caniao, ondc icn scu saniuario
doncsiico, c ondc forna, sol a auioridadc do
utc, un gruo indivisvcl(7}. Dcois, cn
dcicrninados dias, quando sc iraia dos
inicrcsscs da cidadc, ou das olrigacs do culio
conun, os cIcfcs dcssas fanlias dirigcn-sc
cidadc, c sc rcuncn ao rcdor do rci, scja ara
dclilcrar, scja ara assisiir ao sacrifcio. Sc sc
iraia dc una gucrra, cada un dos cIcfcs
conarccc, scguido cla fanlia c os scrvos (suu
nunus}; dividcn-sc or frairias ou or curias, c
fornan o ccrciio da cidadc sol as ordcns do rci.
CAPTULO II
OS PLEDEUS
Dcvcnos assinalar agora ouiro clcncnio da
oulaao quc csiava alaio dos rorios
clicnics, c quc, fraco na origcn, adquiriu
inscnsivclncnic fora lasianic ara dcrrular a
aniiga organizaao social. Essa classc, quc sc
iorna nais nuncrosa cn Fona quc cn ncnIuna
ouira cidadc, cIanava-sc ali dc lclc. rcciso
quc vcjanos a origcn c o caraicr dcssa classc,
370
ara conrccndcrnos o acl quc dcscncnIou
na Iisioria da cidadc c da fanlia cnirc os
aniigos.
Os lclcus nao cran clicnics; os
Iisioriadorcs da aniiguidadc nao confundcn
cssas duas classcs cnirc si. Tiio Lvio diz algurcs.
A lclc nao quis ionar aric na clciao dos
cnsulcs; os cnsulcs foran, orianio, clciios
clos aircios c scus clicnics(1}." E cn ouiro
lugar. A lclc quciou-sc, orquc os aircios
iinIan nuiia influcncia nos concios, graas aos
sufragios dos clicnics(2}." Lcnos cn Dionsio
dc Halicarnasso. A lclc saiu dc Fona, c
rciirou-sc ara o nonic Sagrado; os aircios
ficaran sozinIos na cidadc, juniancnic con scus
clicnics." E, nais adianic. A lclc dcsconicnic
rccusou-sc a sc alisiar; os aircios ionaran
arnas juniancnic con scus clicnics, c fizcran a
gucrra(3}." Essa lclc, lcn disiinia dos
clicnics, nao fazia aric, clo ncnos nos
rinciros icnos, do quc sc cIanava dc ovo
ronano. En una vclIa fornula dc oraao, quc
ainda sc rcciia na coca das gucrras unicas,
cdia-sc aos dcuscs quc fosscn rocios ao
ovo c lclc(4}." A lclc, orianio, nao fazia
aric do ovo, originalncnic. O ovo
conrccndia os aircios c os clicnics; a lclc
ficava dc fora.
371
Solrc a rincira fornaao dcssa lclc, os
aniigos nos dao oucos csclarccincnios. Tcnos o
dirciio dc suor quc sc conunIa, cn grandc
aric, das aniigas oulacs conquisiadas c
suljugadas. No cnianio, ficanos surrccndidos
dc lcr cn Tiio Lvio, conIcccdor das vclIas
iradics, quc os aircios ccnsuravan os
lclcus, nao or dcsccndcrcn dc oulacs
vcncidas, nas or nao icrcn ncn rcligiao, ncn
fanlia. Ora, cssa ccnsura, quc ja nao cra
ncrccida nos icnos dc Licnio Siolon, c quc os
conicnorancos dc Tiio Lvio acnas cnicndian,
dcvia rcnoniar coca nuiio aniiga, c nos lcva
aic os rinciros icnos da cidadc.
Noianos, con cfciio, na roria naiurcza das
aniigas idcias rcligiosas, varias causas quc
rovocaran a fornaao dc una classc infcrior. A
rcligiao doncsiica nao sc roagava; nascida cn
una fanlia, a coniinuava; cra ncccssario quc
cada fanlia criassc sua crcna, scus dcuscs, scu
culio. Ora, odc icr aconiccido quc fanlias
iniciras nao iivcsscn o odcr csiriiual dc criar
una divindadc, dc insiiiuir un culio, dc invcniar
un Iino, ou o riino dc una rccc. Soncnic or
isso cssas fanlias ficaran cn csiado dc
infcrioridadc cn rclaao s quc iinIan rcligiao, c
nao udcran fornar socicdadc con clas. Podc
ianlcn icr aconiccido quc ccrias fanlias
crdcsscn o culio doncsiico, ou or ncgligcncia,
ou or csqucccrcn os riios, ou cono
372
conscqucncia dc un daquclcs crincs ou naculas
quc inicrdizian ao Ioncn a aroinaao do fogo
sagrado c a coniinuaao do culio. Aconicccu,
cnfin, quc clicnics quc scnrc scguiran o culio
dos aironos, c nao conIccian ncnIun ouiro,
foran culsos das fanlias s quais csiavan
ligados, ou as alandonaran csoniancancnic.
Isso cquivalia a rcnunciar rcligiao.
Acrcsccnicnos ainda quc o filIo nascido dc
casancnio civil cra considcrado lasiardo, cono o
nascido dc adulicrio, c a rcligiao doncsiica nao
cisiia ara clcs. Todos csscs Ioncns, ccludos
das fanlias c colocados nargcn do culio,
caan na classc dos Ioncns scn lar A cisicncia
da lclc cra conscqucncia ncccssaria da naiurcza
cclusiva da organizaao aniiga.
Enconiranos cssa classc ao lado dc quasc
iodas as cidadcs aniigas, nas scaradas or una
linIa dc dcnarcaao. Una cidadc grcga c dula.
Ia a cidadc roriancnic diia, os, quc sc
lcvania ordinariancnic no alio dc una colina; foi
fundada con riios rcligiosos, c cnccrra o
saniuario das divindadcs oladas. Ao c da
colina Ia un agloncrado dc casas, consirudas
scn ccrinnias rcligiosas, scn rccinio sagrado. c
o doniclio da lclc, quc nao odc norar na
cidadc sania.
En Fona a difcrcna original cnirc cssas
duas oulacs c inrcssionanic. A cidadc dos
373
aircios c dc scus clicnics c a quc Fnulo
fundou, dc acordo con o riiual, solrc o lanalio
do Palaiino. O doniclio da lclc c o Asilo,
csccic dc rccinio fccIado, siiuado na cncosia do
nonic Caiiolino, ondc o rinciro rci adniiira as
cssoas scn lar, quc nao odia crniiir
cnirasscn na cidadc. Mais iardc, quando novos
lclcus vicran a Fona, cono cran considcrados
csirangciros ara a rcligiao da cidadc, foran
alojados no nonic Avcniino, isio c, fora do
onocun c da cidadc rcligiosa(5}.
Una alavra caracicriza csscs lclcus. nao
icn culio; clo ncnos os aircios os ccnsuran
or isso. Nao icn anicassados" o quc qucr
dizcr, no cnsancnio dc scus advcrsarios, quc
clcs nao icn anicassados rcconIccidos c
lcgalncnic adniiidos, Nao icn ais" isio c,
cn vao rocurarian na scric dos asccndcnics un
cIcfc dc fanlia rcligiosa, un utc. Nao icn
fanlia. gcntcn non IuIcnt" isio c, so icn una
fanlia naiural; quanio quc forna c consiiiui a
rcligiao, a vcrdadcira gcns, clcs nao a icn(6}.
O casancnio sagrado ara clcs nao cisic,
ois, dcsconIcccn os riios. Nao icndo lar, a
uniao or csic csialclccida c-lIcs roilida. Por
isso o aircio, quc nao conIccc ouira uniao
rcgular alcn da quc unc o csoso csosa na
rcscna da divindadc doncsiica, odc dizcr,
374
falando dos lclcus. ConnuIu onscuu IuIcnt
noc cuun.
Para os lclcus nao Ia fanlia, ncn
auioridadc aicrna. Podcn icr solrc os filIos o
odcr conccdido cla fora ou scniincnio
naiural; nas cssa auioridadc sania, dc quc a
rcligiao rcvcsic o ai, c or clcs dcsconIccida.
Para clcs nao cisic dirciio dc roricdadc,
orquc ioda roricdadc dcvc scr csialclccida c
consagrada or un lar, or un iunulo, clos
dcuscs icrnos, isio c, or iodos os clcncnios do
culio doncsiico. Sc o lclcu ossui icrras, cssas
nao icn caraicr sagrado; sao rofanas, c nao
conIcccn liniics. Mas, odcria o lclcu, nos
rinciros icnos, ossuir icrras? Salcnos quc
cn Fona so odc ccrccr dirciios dc roricdadc
qucn c cidadao; ora, o lclcu, nos rinciros
icnos dc Fona, nao c cidadao. O jurisconsulio
diz quc nao sc odc scr roriciario scnao clo
dirciio dos quiriics. A rincio, cn Fona o ugc
onunus cra dividido cnirc as irilos, as curias c
as gcntcs(7}; ora, o lclcu, quc nao cricncia a
ncnIun dcsscs gruos, ccriancnic nao cnirava
na ariilIa. Esscs lclcus scn rcligiao, nao icn
aquilo quc auioriza un Ioncn a ionar ossc dc
un cdao dc icrra, fazcndo-a sua. Salcnos quc
Ialiiaran or nuiio icno o nonic Avcniino,
ondc consiruran casas; nas soncnic dcois dc
375
ircs scculos c dc nuiias luias c quc conscguiran,
or fin, a roricdadc dcssc icrrcno(8}.
Para os lclcus nao Ia lcis, nao Ia jusiia,
orquc a lci c conscqucncia da rcligiao, c o
roccsso c un conjunio dc riios. O clicnic icn o
lcncfcio do dirciio dc cidadania or inicrncdio
do airono; ara o lclcu cssc dirciio nao cisic.
Un Iisioriador aniigo afirna fornalncnic quc o
scio rci dc Fona foi o rinciro a ronulgar lcis
ara a lclc, cnquanio os aircios ja iinIan as
suas Ia nuiio icno(9}. Parccc ncsno quc cssas
lcis foran dcois al-rogadas, ou quc, nao sc
lascando na rcligiao, os aircios sc rccusaran a
considcra-las, orquc lcnos cn un Iisioriador
quc, quando sc criaran os irilunos, foi
ncccssario ronulgar una lci csccial, a fin dc
roicgcr-lIcs a vida c a lilcrdadc, c quc cssa lci
cra concclida nos scguinics icrnos. Quc iodos
cviicn naiar ou fcrir os irilunos, cono o farian
a qualqucr Ioncn da lclc(10}." Parccc,
orianio, quc cisiia o dirciio dc fcrir ou naiar
un lclcu, ou, clo ncnos, cssc crinc, conciido
conira un Ioncn considcrado fora da lci, nao
cra unido lcgalncnic.
Para os lclcus nao Ia dirciios oliicos.
Para concar, nao sao cidadaos, c ncnIun
dcnirc clcs odc scr nagisirado. En Fona,
duranic dois scculos, nao Ia ouira asscnllcia
quc a das curias; ora, as curias nao
376
conrccndian, nos ircs rinciros scculos dc
Fona, scnao aircios c clicnics. A lclc nao
cnirou na conosiao do ccrciio cnquanio csic
cra dividido or curias.
Mas o quc scara nais nanifcsiancnic o
lclcu do aircio, c quc o lclcu nao adoia a
rcligiao da cidadc. inossvcl invcsii-lo do
saccrdocio. Podcnos aic acrcdiiar quc a rccc,
nos rinciros scculos, lIc c roilida, c quc os
riios nao lIc odcn scr rcvclados. cono na
ndia, ondc o sudra dcvc ignorar scnrc as
fornulas sagradas". O lclcu c csirangciro, c,
conscqucnicncnic, soncnic sua rcscna ja
iorna inuro un sacrifcio. Elc c rcjciiado clos
dcuscs. Enirc o lclcu c o aircio Ia ioda a
disiancia quc a rcligiao odc colocar cnirc dois
Ioncns. A lclc c una oulaao dcsrczada c
aljcia, fora da rcligiao, fora da lci, fora da
socicdadc, fora da fanlia. O aircio nao odc
conarar cssa cisicncia scnao do aninal,
noc cuun. O coniaio do lclcu c inuro. Os
dcccnviros, cn suas rinciras ialuas, Iavian-sc
csquccido dc roilir o casancnio cnirc as duas
classcs, orquc os rinciros dcccnviros cran
iodos aircios, c ningucn cnsou quc
scnclIanic casancnio fossc ossvcl.
Vcnos or a cono as classcs, na idadc
riniiiva das cidadcs, solrcunIan-sc unas s
ouiras. frcnic csiava a arisiocracia dos cIcfcs
377
dc fanlia, aquclcs quc a lngua oficial dc Fona
cIanava dc utcs, quc os clicnics cIanavan dc
cgcs, c quc a Odisscia cIana dc Iuscs ou
unuctcs. Alaio csiavan os ranos nais novos
das fanlias; nais alaio ainda, os clicnics; c
alaio dcsics ainda, c fora dc iodas as classcs,
csiava a lclc.
Essa disiinao dc classcs rovcio da rcligiao,
orquc no icno cn quc os anicassados dos
grcgos, dos iialianos c dos Iindus vivian ainda
junios na sia ccniral, a rcligiao Iavia diio. O
nais vclIo fara a oraao." Daqui sc originou a
sucrioridadc do rinogcniio cn iodas as coisas;
o rano nais vclIo, cn iodas as fanlias, cra o
rano saccrdoial c scnIorial. A rcligiao no
cnianio, iinIa alguna considcraao clos ranos
nais novos, cono rcscrva caaz dc sulsiiiuir un
dia o rano nais vclIo ciinio, c salvar o culio.
TinIa ainda alguna considcraao clo clicnic, aic
clo cscravo, orquc csics assisiian aos aios
rcligiosos. Mas o lclcu, quc nao ionava aric
alguna no culio, nao cra iido cn considcraao
alguna. Assin csiavan fiadas as classcs.
Mas ncnIuna das fornas sociais quc o
Ioncn inagina c csialclccc c inuiavcl. Esia
lcvava cn si un gcrnc dc docna c dc noric; cra
cssa grandc dcsigualdadc. Muiios Ioncns
iinIan inicrcssc cn dcsiruir una organizaao
378
social quc ara clcs nao rcrcscniava lcncfcio
algun.
CAPTULO III
PFIMEIFA FEVOLUO
1. A uutodudc otcu c tudu uos cs
Disscnos quc, na origcn, o rci Iavia sido o
cIcfc rcligioso da cidadc, o grao-saccrdoic do lar
ullico, c quc a cssa auioridadc saccrdoial
acrcsccniava-sc a auioridadc oliica, orquc
arccia naiural quc o Ioncn quc rcrcscniava a
rcligiao da cidadc fossc ao ncsno icno
rcsidcnic da asscnllcia, juiz c cIcfc dc iodo o
ccrciio. En viriudc dcssc rincio, aconicccu
quc iudo o quc significava odcr no Esiado csiava
rcunido nas naos do rci.
Mas os cIcfcs dc fanlia, os utcs, c, alaio
dclcs, os cIcfcs das frairias c das irilos,
fornavan ao lado dcssc rci una arisiocracia
nuiio foric. O rci nao cra o unico rci; cada utc
cra rci da roria gcns; cn Fona cra aic cosiunc
aniigo cIanar csscs odcrosos aironos clo
nonc dc rci; cn Aicnas, cada frairia c cada irilo
iinIa scu cIcfc, c, ao lado do rci da cidadc, Iavia
os rcis das irilos, IoIuscs. Era una
Iicrarquia dc cIcfcs, iodos ossuindo, cn un
donnio nais ou ncnos cicnso, as ncsnas
airiluics c a ncsna inviolalilidadc. O rci da
379
cidadc nao ccrcia o odcr solrc ioda a
oulaao; o inicrior das fanlias, c ioda a
clicnicla, cscaavan sua aao. Cono o rci
fcudal, quc nao iinIa or sudiios scnao alguns
odcrosos vassalos, cssc rci da cidadc aniiga nao
nandava scnao nos cIcfcs das irilos c das
gcntcs, dos quais cada un individualncnic odia
scr iao odcroso quanio clc, c quc, rcunidos, o
cran nuiio nais. Podcnos nuiio lcn cnsar
quc ara clc nao cra nuiio facil fazcr-sc olcdcccr.
Os Ioncns dcvian icr or clc grandc rcsciio,
orquc cra o cIcfc do culio, o guardiao do lar;
nas scn duvida cran ouco sulnissos, orquc
clc iinIa ouca fora. Covcrnanics c govcrnados
logo sc acrcclcran dc quc nao csiavan dc
acordo solrc a ncdida dc olcdicncia quc lIcs cra
dcvida. Os rcis qucrian scr odcrosos, c os utcs
nao o qucrian assin. Travou-sc cniao una luia
cn iodas as cidadcs, cnirc a arisiocracia c os
rcis.
Por ioda aric o rcsuliado da luia foi idcniico.
a rcalcza foi vcncida. Mas nao nos dcvcnos
csqucccr dc quc cssa rcalcza riniiiva cra
sagrada. O rci cra o Ioncn quc dizia a oraao,
quc fazia o sacrifcio, quc iinIa, cnfin, or dirciio
Icrcdiiario o odcr dc airair ara cidadc a
roicao dos dcuscs. Nao sc odia orianio
cnsar cn surini-lo. a rcligiao c a salvaao da
cidadc iinIan ncccssidadc dc un rci. Por isso
vcnos cn iodas as cidadcs, cuja Iisioria nos c
380
conIccida, quc a rincio nao sc iocou na
auioridadc saccrdoial do rci, c quc sc
conicniaran con iirar-lIc a auioridadc oliica.
Esia nao cra scnao una csccic dc acndicc quc
os rcis Iavian acrcsccniado a scu saccrdocio, c
nao cra sania c inviolavcl cono a dignidadc rcal.
Podian iira-la do rci, scn quc a rcligiao fossc
osia cn crigo.
A rcalcza, orianio, foi conscrvada; nas,
dcsojada dc scu odcr, iornou-sc un sinlcs
saccrdocio. Nas cocas nais aniigas diz
Arisioiclcs os rcis iinIan odcr alsoluio na
az c na gucrra; nas dcois uns rcnunciaran or
si ncsnos a cssc odcr, ouiros dclc foran
rivados fora, c nao sc confiou nais aos rcis
scnao o cuidado dos sacrifcios." Pluiarco diz o
ncsno. Cono os rcis sc nosiravan orgulIosos c
scvcros no conando, a naior aric dos grcgos
rivou-os do odcr, dciando-lIcs acnas o
cuidado da rcligiao(1}." Hcrodoio fala da cidadc
dc Circnc, c diz. Dciaran a Daios, dcsccndcnic
dos rcis, o cuidado do culio c a ossc das icrras
sagradas, nas rivaran-no dc iodo o odcr dc
quc scus ais Iavian gozado."
Essa rcalcza, assin rcduzida s funcs
saccrdoiais, coniinuou, a naior aric do icno, a
scr Icrcdiiaria na fanlia sagrada quc ouirora
asscniara o lar c dcra incio ao culio nacional.
Nos icnos do incrio ronano, isio c, scic ou
381
oiio scculos dcois dcssa rcvoluao, Iavia ainda
cn fcso, cn MarsclIa, cn Tcsis, fanlias quc
conscrvavan o iiulo c as insgnias da aniiga
rcalcza, c iinIan ainda a rcsidcncia das
ccrinnias rcligiosas(2}. Nas ouiras cidadcs as
fanlias sagradas sc ciinguiran, c a rcalcza
iornara-sc clciiva c, ordinariancnic, anual.
2. Hstu dcssu cuouuo cn Esutu
Esaria scnrc icvc rcis, c, coniudo, a
rcvoluao dc quc falanos rcalizou-sc ali ianio
quanio nas ouiras cidadcs.
Parccc quc os aniigos rcis dorios govcrnaran
cono scnIorcs alsoluios. Mas a ariir da icrccira
gcraao concaran a surgir discordias cnirc os
rcis c a arisiocracia. Duranic dois scculos Iouvc
una scric dc luias, quc fizcran dc Esaria una
das cidadcs nais agiiadas da Crccia(3}; salc-sc
quc un dcsscs rcis, o ai dc Licurgo, foi norio
cn una gucrra civil(4}.
Nada c nais olscuro quc a Iisioria dc
Licurgo; scu aniigo liografo conca or csias
alavras. Nada sc odc dizcr a scu rcsciio quc
nao csicja sujciio a conirovcrsias." Pclo ncnos
c ccrio quc Licurgo surgiu cn ncio a discordias,
cn un icno cn quc o govcrno fluiuava cn
crciua agiiaao(5}." O quc rcsulia nais
clarancnic, dc iodas as infornacs quc nos
cIcgaran dclc, c quc sua rcforna dcu rcalcza
382
un golc dc quc cla janais sc rcsialclcccu.
No rcinado dc Carilau diz Arisioiclcs a
nonarquia foi sulsiiiuda cla arisiocracia(6}."
Ora, cssc Carilau cra rci quando Licurgo fcz a
rcforna. Salcnos, alias, or Pluiarco, quc
Licurgo nao foi cncarrcgado das funcs dc
lcgislador scnao duranic una rcvolia, na qual o
rci Carilau sc viu olrigado a rocurar asilo cn
un icnlo. Licurgo, or un noncnio, odia icr
surinido a rcalcza, nas nao o fcz, julgando a
rcalcza ncccssaria, c a fanlia rcal inviolavcl. Mas
fcz dc ial nodo quc os rcis csiivcsscn dali or
dianic sulnissos ao scnado no quc dizia rcsciio
ao govcrno, nao scndo nais quc rcsidcnic dcssa
asscnllcia, c cccuiorcs dc suas dcciscs. Un
scculo dcois, a rcalcza foi ainda nais
cnfraquccida, c cssc odcr cccuiivo lIc foi
rciirado, scndo confiado a nagisirados anuais,
cIanados cforos.
facil julgar, clas airiluics quc sc dcran
aos cforos, o ouco dc odcr quc sc dciou aos
rcis. Os cforos adninisiravan a jusiia cn
naicria civil, cnquanio quc o scnado julgava os
roccssos crininais(7}. Os cforos, scgundo o voio
do scnado, dcclaravan gucrra, ou dcicrninavan
as clausulas dos iraiados dc az. En icnos dc
gucrra, dois cforos aconanIavan o rci, c o
vigiavan; clcs c quc fiavan o lano dc laialIa c
conandavan a iodas as ocracs(8}. Quc
rcsiava cniao aos rcis, sc lIcs iiravan a jusiia,
383
as rclacs cicriorcs c as ocracs niliiarcs?
Fcsiava-lIcs o saccrdocio. Hcrodoio dcscrcvc
suas rcrrogaiivas. Sc a cidadc ofcrccc un
sacrifcio, clcs icn o rinciro lugar no lanqucic
sagrado, ondc sao scrvidos or rinciro,
rccclcndo orao dula. Sao ianlcn os
rinciros a fazcr a lilaao, c a clc das viinas
lIcs cricncc. Cada un dclcs, duas vczcs or
ncs, rccclc una viina, quc c inolada a
Aolo(9}." Os rcis diz Xcnofonic ofcrcccn
sacrifcios ullicos, c rccclcn a nclIor aric das
viinas." Sc nao julgan cn naicria civil ncn
cn naicria crininal, sao-lIcs rcscrvados clo
ncnos os julgancnios dc alguns casos quc icn
rclaao con a rcligiao. En caso dc gucrra, un
dos dois rcis narcIa scnrc frcnic das iroas,
ofcrcccndo sacrifcios iodos os dias, c
consuliando os rcssagios. Na rcscna do
ininigo, clc inola as viinas, c, quando os sinais
sao favoravcis, da o sinal dc laialIa. No conlaic,
c rodcado clos adivinIos, quc lIc indican a
voniadc dos dcuscs, c clos iocadorcs dc flauia,
quc fazcn ouvir nclodias sagradas. Os
csarianos dizcn quc c o rci quc conanda,
orquc clc icn nas naos a rcligiao c os auscios;
nas sao os cforos c os olcnarcos quc dirigcn
iodos os novincnios do ccrciio(10}.
, orianio, vcrdadc dizcr-sc quc a rcalcza dc
Esaria c solrciudo un saccrdocio Icrcdiiario. A
ncsna rcvoluao quc suriniu o odcr oliico
384
do rci cn iodas as cidadcs, suriniu-o ianlcn
cn Esaria. O odcr cricncc rcalncnic ao
scnado, quc dirigc, c aos cforos, quc cccuian.
Os rcis, cn iudo o quc nao diz rcsciio rcligiao,
olcdcccn aos cforos. Por isso Hcrodoio odc
afirnar quc Esaria nao conIccc o rcginc
nonarquico, c Arisioiclcs quc o govcrno dc
Esaria c una arisiocracia(11}.
3. A ncsnu cuouuo cn Atcnus
Vinos acina qual cra o csiado riniiivo da
oulaao da iica. Ccrio nuncro dc fanlias,
indccndcnics, c scn ncnIun vnculo quc as
ligassc, dividian o as cnirc si; cada una dclas
fornava una cqucna socicdadc, govcrnada or
un cIcfc Icrcdiiario. Dcois cssas fanlias sc
agruaran, c dcssa associaao nasccu a cidadc
aicnicnsc. Airilui-sc a Tcscu o icr concludo a
grandc olra da unidadc da iica. Mas as
iradics acrcsccnian, acrcdiianos scn
dificuldadc quc Tcscu icvc quc dcrrular nuiias
rcsisicncias. A classc dc Ioncns quc lIc fcz
oosiao nao foi a dos clicnics, a dos olrcs, quc
csiavan rcariidos cn ovoados c cn gIcnc. Tais
Ioncns arcciaran solrcnancira cssa nudana,
quc lIcs dava un cIcfc a scus cIcfcs, c lIcs
asscgurava rccurso c roicao. Os quc sofrcran
con a nudana foran os cIcfcs dc fanlia, os
cIcfcs dos ovoados c das irilos, os Iuscs, os
IoIuscs, os cuairidas, quc iinIan or
385
dirciio Icrcdiiario a auioridadc surcna cn scus
gIcnos ou cn sua irilo. Elcs dcfcndcran cono
nclIor udcran sua indccndcncia; quando a
crdcran, lancniaran-na.
Mas, clo ncnos, conscrvaran iudo o quc
udcran dc sua aniiga auioridadc. Cada un
dclcs ficou cono cIcfc iodo-odcroso dc sua irilo
ou dc scu gIcnos. Tcscu nao dc dcsiruir una
auioridadc quc a rcligiao Iavia csialclccido, c
quc iornava inviolavcl. Ha nais ainda. Sc
caninarnos as iradics rclaiivas a cssa coca,
crcclcrcnos quc csscs odcrosos cuairidas
nao conscniiran cn sc associar ara fornar una
cidadc, scnao csiiulando quc o govcrno scria
rcalncnic fcdcraiivo, c quc cada un dclcs nclc
ionaria aric. Houvc, c vcrdadc, un rci surcno;
nas dcsdc quc os inicrcsscs conuns csiavan cn
jogo, a asscnllcia dos cIcfcs dcvia scr
convocada, c nada dc inorianic odia scr fciio
scn o conscniincnio dcssa csccic dc scnado.
Essas iradics, na linguagcn das gcracs
scguinics, crinian-sc nais ou ncnos assin.
Tcscu nudou o govcrno dc Aicnas, c dc
nonarquico iornou-o rcullicano. Assin dizcn
Arisioiclcs, Isocraics, Dcnosicncs, Pluiarco. Sol
cssa forna, un ouco falsa, Ia un fundo dc
vcrdadc. Tcscu, cono diz a iradiao, fcz voliar a
auioridadc solcrana ara as naos do ovo".
Soncnic quc a alavra ovo, dcnos, quc a
386
iradiao nos conscrvou, nao iinIa nos icnos dc
Tcscu una alicaao iao cicnsa cono a quc icvc
nos icnos dc Dcnosicncs. Essc ovo, ou coro
oliico, so odia scr cniao a arisiocracia, isio c, o
conjunio dc cIcfcs dos gIcnc(12}.
Tcscu, ao insiiiuir cssa asscnllcia, nao cra
voluniariancnic un inovador. A fornaao da
grandc unidadc aicnicnsc iransfornava, conira
sua voniadc, as condics dc govcrno. Dcois quc
os cuairidas, cuja auioridadc coniinuava iniacia
nas fanlias, rcuniran-sc cn una ncsna cidadc,
clcs consiiiuan un coro odcroso, quc iinIa
scus dirciios, c odia icr suas cigcncias. O rci do
cqucno rocIcdo dc Cccros iornou-sc rci dc
ioda a iica; nas, cn vcz dc coniinuar cono rci
alsoluio, cono cn scu cqucno ovoado, nao foi
nais quc o cIcfc dc un Esiado fcdcraiivo, isio c,
o rinciro cnirc scus iguais.
Un confliio nao odia iardar a surgir cnirc
cssa arisiocracia c a rcalcza. Os cuairidas
lancniavan o odcr vcrdadcirancnic rcal quc
cada un dclcs aic agora Iavia ccrcido cn scu
lurgo." Parccc quc csscs gucrrciros-saccrdoics
uscran a rcligiao frcnic, c rcicndcran quc a
auioridadc dos culios locais Iavia sido
dininuda. Sc c vcrdadc, cono diz Tucdidcs, quc
Tcscu icniou dcsiruir os riiancus dos lurgos,
nao nos dcvcnos adnirar quc o scniincnio
rcligioso sc icnIa lcvaniado conira clc. Nao
387
odcnos dizcr quanias luias icvc dc iravar,
quanias rcvolias icvc dc rcrinir, cla asiucia ou
cla fora; o ccrio c quc, afinal, clc foi vcncido,
culso dc Aicnas, c norrcu no clio(13}.
Os cuairidas, orianio, vcnccran-no; nao
suriniran a rcalcza, nas cscolIcran un rci a
scu gosio, Mcncsicu. Dcois dclc a fanlia dc
Tcscu rcconquisiou o odcr, c o conscrvou or
ircs gcracs, scndo dcois sulsiiiuda or ouira
fanlia, a dos Mclaniidas. Toda cssa coca dcvc
icr sido nuiio criurlada; nas as lcnlranas
das gucrras civis nao nos foi conscrvada con
clarcza suficicnic.
A noric dc Codro coincidc con a viioria
dcfiniiiva dos cuairidas. Esics nao Iavian ainda
surinido a rcalcza, orquc a rcligiao o roilia,
nas iiraran-lIc o odcr oliico. O viajanic
Pausanias, quc vivcu nuiio dcois dcsscs
aconiccincnios, nas quc consuliava con
cuidado as iradics, afirna quc a rcalcza crdcu
cniao grandc aric dc suas airiluics, c sc
iornou indccndcnic"; o quc significa, scn
duvida, quc a ariir dcssc icno cla sc iornou
sulordinada ao scnado dos cuairidas. Os
Iisioriadorcs nodcrnos dcnoninan cssc crodo
da Iisioria dc Aicnas dc arconiado, c cIcgan a
afirnar quc a rcalcza foi cniao surinida. Isso
nao c inicirancnic vcrdadciro. Os dcsccndcnics
dc Codro sc succdcran dc ai a filIo duranic
388
irczc gcracs. Elcs iinIan o iiulo dc arconic,
nas Ia docuncnios aniigos quc lIcs dao ianlcn
o iiulo dc rcis(14}, c ja disscnos acina quc csscs
dois iiulos cran sinninos crfciios. Aicnas,
duranic cssc longo crodo, iinIa cniao rcis
Icrcdiiarios, nas cla lIcs Iavia iirado o odcr,
dciando-lIcs acnas as funcs rcligiosas. Foi o
quc sc fcz cn Esaria.
Ao icrnino dc ircs scculos, os cuairidas
cnconiraran cssa rcalcza rcligiosa nais foric do
quc dcscjavan, c clcs a cnfraqucccran. Dccidiu-
sc quc o ncsno Ioncn nao nais scria rcvcsiido
daqucla alia dignidadc saccrdoial scnao clo
csao dc dcz anos. Quanio ao nais,
coniinuaran a acrcdiiar quc a aniiga fanlia rcal
cra a unica aia a dcscncnIar as funcs dc
arconic(15}.
Ccrca dc quarcnia anos sc assaran assin.
Mas un dia a fanlia rcal nancIou-sc con un
crinc. Alcgou-sc quc nao odcria nais
dcscncnIar as funcs saccrdoiais(16}, c
dccidiu-sc quc, ara o fuiuro, os arconics scrian
cscolIidos dcnirc ouiras fanlias, c quc cssa
dignidadc scria accssvcl a iodos os cuairidas.
Quarcnia anos dcois, ara cnfraqucccr ainda
nais a rcalcza, ou ara dividi-la cnirc nuiias
naos, iornaran-na anual, c ao ncsno icno
scararan-na cn duas nagisiraiuras disiinias.
Aic cniao o arconic cra ao ncsno icno rci; dc
389
agora cn dianic os dois iiulos ficaran
scarados. Un nagisirado, cIanado arconic, c
ouiro nagisirado, cIanado rci, dividiran cnirc si
as airiluics da aniiga rcalcza rcligiosa. O
cncargo dc vclar cla coniinuaao das fanlias,
dc auiorizar ou ncgar a adoao, dc rccclcr
icsiancnios, dc julgar cn naicria dc roricdadc
inoliliaria, coisas iodas cn quc a rcligiao csiava
inicrcssada, foran dcvolvidos ao arconic. O
cncargo dc cclclrar os sacrifcios solcncs c dc
julgar cn naicria dc inicdadc, foran rcscrvados
ao rci. Assin o iiulo dc rci, iiulo sagrado, quc
cra ncccssario rcligiao, crciuou-sc na cidadc
juniancnic con os sacrifcios c o culio nacional.
O rci c o arconic, unidos ao olcnarca c aos scis
icsnoicias, quc cisiian ialvcz Ia nuiio icno,
conlciaran o nuncro dc novc nagisirados
anuais, quc dcois assaran a scr cIanados dc
os novc arconics, do nonc do rinciro dcnirc
clcs.
A rcvoluao quc rivou a rcalcza dc scu odcr
oliico aconicccu dc fornas divcrsas cn iodas as
cidadcs. En Argos, dcsdc a scgunda gcraao dos
rcis dorios, a rcalcza cnfraqucccu-sc, ao onio
dc dciar aos dcsccndcnics dc Tcncnos acnas
o nonc dc rci, scn odcr algun"; alias, cssa
rcalcza coniinuou Icrcdiiaria or nuiios
scculos(17}. En Circnc, os dcsccndcnics dc Daios
rcuniran a rincio cn suas naos o saccrdocio
c o odcr; nas a ariir da quaria gcraao acnas
390
lIcs dciaran o saccrdocio(18}. En Corinio, a
rcalcza iransniiiu-sc a rincio
Icrcdiiariancnic na fanlia dos Daquadas; a
rcvoluao dcscjava iorna-la anual, nas scn fazc-
la sair dcssa fanlia, cujos ncnlros a ossuran
succssivancnic duranic un scculo(19}.
4. A ncsnu cuouuo cn Honu
A rcalcza foi, a rincio, cn Fona o quc
Iavia sido na Crccia. O rci cra o grao-saccrdoic
da cidadc; c, ao ncsno icno, o juiz surcno;
cn icnos dc gucrra, conandava o ccrciio dos
cidadaos. A scu lado csiavan os cIcfcs dc
fanlia, utcs, quc fornavan o scnado. Nao
Iavia scnao un rci, orquc a rcligiao rcscrcvia a
unidadc no saccrdocio c no govcrno. Mas
cnicndia-sc quc cssc rci dcvia, cn iodos os casos
inorianics, consuliar os cIcfcs das fanlias
confcdcradas(20}. Os Iisioriadorcs ncncionan,
dcsdc cssa coca, una asscnllcia oular. Mas
rccisanos invcsiigar qual odia scr o scniido da
alavra ovo (ouus}, isio c, qual cra o coro
oliico no icno dos rinciros rcis. Todas as
icsicnunIas concordan cn quc cssc ovo sc
rcunia scnrc or curias; ora, as curias cran a
rcuniao das gcntcs, c cada gcns conarccia cn
conjunio, c iinIa dirciio a un so voio. Os clicnics
la csiavan, rcunidos ao rcdor do utc,
consuliados, ialvcz, ialvcz dando sua oiniao,
coniriluindo ara fornar o voio unico quc a gcns
391
arcscniava, nas scn odcr divcrgir da oiniao
do utc. Essa asscnllcia das curias nao odia
scr, orianio, ouira coisa quc a cidadc aircia
rcunida na rcscna do rci.
Por a vcnos quc Fona cnconirava-sc nas
ncsnas condics quc as ouiras cidadcs. O rci
csiava na rcscna dc un coro arisiocraiico
nuiio foricncnic consiiiudo, c quc Iauria foras
na rcligiao. Os ncsnos confliios quc vinos na
Crccia iornan a aarcccr cn Fona.
A Iisioria dos scic rcis c a Iisioria dcssa
longa qucsiao. O rinciro qucr auncniar scu
odcr, c livrar-sc da auioridadc do scnado. Faz-sc
anar clas classcs infcriorcs, nas os utcs lIc
sao Iosiis(21}. Morrc assassinado cn una
rcuniao do scnado.
A arisiocracia cnsa incdiaiancnic cn alolir
a rcalcza, c os utcs ccrccn succssivancnic as
funcs dc rci. vcrdadc quc as classcs infcriorcs
sc agiian; nao qucrcn scr govcrnadas clos
cIcfcs das gcntcs, c cigcn o rcsialclccincnio da
rcalcza(22}. Mas os aircios sc consolan,
dccidindo quc cla scra dc agora cn dianic clciiva,
c csialclcccn, con naravilIosa Ialilidadc, as
fornas da clciao. o candidaio scra cscolIido clo
scnado; a asscnllcia aircia das curias
confirnara cssa cscolIa, c, cnfin, os augurcs
392
aircios dirao sc o novo clciio c do agrado dos
dcuscs.
Nuna foi clciio dc acordo con cssas rcgras.
Mosirou-sc nuiio rcligioso, nais saccrdoic quc
gucrrciro, olscrvador cscruuloso dc iodos os
riios do culio, c, or conscqucncia, nuiio ligado
consiiiuiao rcligiosa das fanlias c da cidadc. Foi
un rci scgundo o coraao dos aircios, c norrcu
calnancnic, cn scu lciio.
Parccc quc sol o rcinado dc Nuna a rcalcza
rcduziu-sc s funcs saccrdoiais, cono
aconicccra nas cidadcs grcgas. Pclo ncnos c
ccrio quc a auioridadc rcligiosa do rci cra
conlciancnic disiinia dc sua auioridadc
oliica, c quc una nao sulcnicndia
ncccssariancnic a ouira. A rova csia cn quc
Iavia dula clciao. En viriudc da rincira, o rci
nao assava dc cIcfc rcligioso; sc a cssa
dignidadc quiscssc juniar o odcr oliico
ncun cra rcciso quc a cidadc lIo
confcrissc or dccrcio csccial. Essc onio iorna-
sc claro clo quc Cccro nos diz da aniiga
consiiiuiao(23}. Dcssc nodo, saccrdocio c odcr
cran coisas lcn disiinias; odian scr colocados
nas ncsnas naos, nas ara isso cran
ncccssarios concios c clcics dulas.
O icrcciro rci rcuniu-os ccriancnic cn sua
cssoa. Tcvc cn suas naos o saccrdocio c o
393
conando, c foi aic nais gucrrciro quc saccrdoic;
dcsrczou, c quis ncsno dininuir a rcligiao, quc
consiiiua a fora da arisiocracia. Vccn-no
acolIcr cn Fona una nuliidao dc csirangciros,
a dcsciio do rincio rcligioso quc os cclua;
ousa ncsno norar no ncio dclcs, no nonic
Cclio. Vccn-no ainda disiriluir a lclcus icrras,
cujos rcndincnios, aic cniao, dcsiinavan-sc aos
gasios fciios con os sacrifcios. Os aircios
acusan-no dc Iavcr ncgligcnciado os riios, c aic,
coisa nais gravc, dc nodifica-los c alicra-los. Por
isso, norrc cono Fnulo; os dcuscs dos aircios
fcrcn-no con o raio, juniancnic con scus filIos.
Essc golc rcsiiiui ao scnado a auioridadc,
quc noncia un rci dc sua cscolIa. ncus olscrva
cscruulosancnic a rcligiao, gucrrcia o ncnos
ossvcl, c assa a vida nos icnlos. Qucrido
clos aircios, norrc cn scu lciio.
O quinio rci c Tarqunio, quc olicvc a rcalcza
conira a voniadc do scnado, con o aoio das
classcs infcriorcs. ouco rcligioso, nuiio
incrcdulo; ara clc c ncccssario nada ncnos quc
un nilagrc ara convcncc-lo da cicncia dos
augurcs. ininigo das aniigas fanlias, cria
novos aircios, alicra quanio odc a vclIa
consiiiuiao rcligiosa da cidadc. Tarqunio c
assassinado.
394
O scio rci aodcrou-sc da rcalcza or
surrcsa; arccc aic quc o scnado nunca o
rcconIcccu cono rci lcgiino. Lisonjcia as classcs
infcriorcs, disirilui-lIcs icrras, dcsconIcccndo o
aniigo rincio do dirciio dc roricdadc; da-lIcs
ncsno lugar no ccrciio c na cidadc. Scrvio c
dcgolado solrc os dcgraus do scnado.
A qucrcla cnirc os rcis c a arisiocracia
ionava caraicr dc luia social. Os rcis ligaran-sc
ao ovo, aoiando-sc nos clicnics c na lclc. Ao
airiciado, iao odcrosancnic organizado,
ounIan as classcs infcriorcs, ja nuncrosas cn
Fona. A arisiocracia viu-sc cniao s volias con
un crigo dulicado, dos quais o ior nao cra
ccriancnic icr quc dolrar-sc dianic da rcalcza.
Via lcvaniar-sc or dciras do rci as classcs quc
dcsrczava, a lclc, classc scn rcligiao c scn lar.
Via-sc ialvcz aiacada or scus clicnics, no scio da
roria fanlia, cuja consiiiuiao, dirciio c
rcligiao cran discuiidos c osios cn crigo. Os
rcis, orianio, cran ara cla ininigos odiosos,
quc, ara auncniar scu odcr, qucrian
criurlar a organizaao sagrada da fanlia c da
cidadc.
A Scrvio succdc o scgundo Tarqunio, quc
cngana as cscranas dos scnadorcs quc o
clcgcran; clc dcscja scr scnIor alsoluio. dc cgc
donnus cxttt. Faz iodo o nal quc odc ao
airiciado, dcrrula as calcas nais aliivas, rcina
395
scn consuliar os utcs, faz a gucrra c a az scn
cdir-lIcs a arovaao. O airiciado arccc
dccididancnic vcncido.
Enfin, arcscnia-sc una ocasiao. Tarqunio
csia longc dc Fona; nao soncnic clc, nas o
ccrciio quc o susicn. A cidadc csia
noncniancancnic nas naos do airiciado. O
rcfciio da cidadc, isio c, o quc icn o odcr civil
na auscncia do rci, c un aircio, Lucrccio. O
cIcfc da cavalaria, isio c, o quc icn a auioridadc
niliiar dcois do rci, c un aircio, Junio(24}.
Esscs dois Ioncns rcaran a insurrciao. Tcn
or ajudanics ouiros aircios, Valcrio c
Tarqunio Colaiino. O local da rcuniao nao c
Fona, nas a cqucna cidadc dc Colacia,
roricdadc dc un dos conjurados. La clcs
nosiran ao ovo o cadavcr dc una nulIcr, a
qual, dizcn, sc suicidara ara unir-sc clo crinc
dc un filIo do rci. O ovo dc Colacia anoiina-sc;
dirigcn-sc a Fona, c rccicn a ncsna ccna. Os
csriios sc criurlan, o odcr lcgal dc Fona
cricncc a Junio c a Lucrccio.
Os conjurados cviian rcunir o ovo; dirigcn-
sc ao scnado. O scnado dcclara quc Tarqunio
csia dcsironado c a rcalcza alolida. Mas o
dccrcio do scnado dcvc scr o confirnado cla
cidadc. Lucrccio, cono rcfciio da cidadc, icn o
dirciio dc convocar a asscnllcia. Fcuncn-sc as
curias; clas cnsan cono os conjurados, c
396
dccrcian a dcosiao dc Tarqunio c a criaao dc
dois consulados.
Dccidido cssc onio rincial, dcian o
cuidado dc noncar os cnsulcs asscnllcia das
ccniurias. Mas cssa asscnllcia, ondc alguns
lclcus voian, nao vai roicsiar conira o quc os
aircios Iavian dccidido no scnado c nas
curias? Nao, orquc ioda asscnllcia ronana c
rcsidida or un nagisirado quc dcsigna o oljcio
do voio, c ningucn odc dclilcrar solrc ouiro
assunio. Ha nais ainda. ningucn, alcn do
rcsidcnic, icn o dirciio dc falar. Sc sc iraia dc
una lci, as ccniurias so odcn voiar or sin ou
or nao. Sc sc iraia dc una clciao, o rcsidcnic
arcscnia os candidaios, c ningucn odc voiar
scnao nos candidaios arcscniados. No caso
aiual, o rcsidcnic dcsignado clo scnado c
Lucrccio, un dos conjurados. Elc indica cono
unico assunio dc voio a clciao dos dois cnsulcs.
Arcscnia dois noncs aos sufragios das
ccniurias, os dc Junio c dc Tarqunio Colaiino.
Esscs dois Ioncns sao ncccssariancnic clciios.
O scnado dcois raiifica a clciao, c, or fin, os
augurcs a confirnan cn nonc dos dcuscs.
Essa rcvoluao nao agradou a iodos os
ronanos. Muiios lclcus juniaran-sc ao rci, c
ligaran-sc ao scu dcsiino(25}. En concnsaao,
un rico aircio da Salina, cIcfc odcroso dc
gcns nuncrosa, o orgulIoso iio Clauso, acIou o
397
novo govcrno iao confornc a suas visias, quc vcio
csialclcccr-sc cn Fona.
Alcn do nais, soncnic foi surinida a
rcalcza oliica; a rcalcza rcligiosa cra sania, c
dcvia coniinuar. Arcssaran-sc cniao cn noncar
un rci, nas soncnic ara os sacrifcios. cx
sucoun. Tonaran iodas as rccaucs
inaginavcis, a fin dc quc cssc rci-saccrdoic
nunca alusassc do grandc rcsigio quc suas
funcs lIc davan ara sc aodcrar da
auioridadc.
CAPTULO IV
A AFISTOCFACIA COVEFNA AS CIDADES
A ncsna rcvoluao, sol fornas ligcirancnic
variadas, dcclarou-sc cn Aicnas, cn Esaria, cn
Fona, cnfin, cn iodas as cidadcs cuja Iisioria
nos c conIccida. En ioda aric foi olra da
arisiocracia, c icvc or cfciio surinir a rcalcza
oliica, dciando sulsisiir a rcalcza rcligiosa. A
ariir dcssa coca, c duranic un crodo cuja
duraao foi nuiio dcsigual ara as divcrsas
cidadcs, o govcrno da cidadc cricncc
arisiocracia.
Essa arisiocracia lascava-sc no nascincnio c
na consiiiuiao rcligiosa das fanlias. A fonic dc
ondc lroiava cran as ncsnas rcgras quc
olscrvanos acina no culio doncsiico c no dirciio
398
rivado, isio c, a lci da Icrcdiiaricdadc do lar, o
rivilcgio do rinogcniio, o dirciio dc rcciiar a
oraao, ligado ao nascincnio. A rcligiao
Icrcdiiaria cra o iiulo dcssa arisiocracia ara o
donnio alsoluio. Ela ouiorgava-lIc dirciios quc
arccian sagrados. Dc acordo con vclIas
crcnas, soncnic odia scr roriciario dc icrras
qucn ossua un culio doncsiico; soncnic cra
ncnlro da cidadc qucn iinIa cn si o caraicr
rcligioso quc consiiiua o cidadao; soncnic odia
scr saccrdoic qucn dcsccndcssc dc fanlia
rcligiosa; so odia scr nagisirado qucn iinIa o
dirciio dc ofcrcccr sacrifcios. O Ioncn quc nao
ossua culio Icrcdiiario dcvia scr clicnic dc
ouiro, ou, sc nao o quiscssc, ficar fora da
socicdadc. Duranic longas gcracs ningucn
scqucr inaginou quc cssa dcsigualdadc udcssc
scr injusia, c nao sc cnsou cn consiiiuir a
socicdadc dc acordo con ouiras rcgras.
En Aicnas, dcsdc a noric dc Codro aic
Solon, ioda auioridadc ficou nas naos dos
cuairidas. Soncnic clcs odian scr saccrdoics
ou arconics. Soncnic clcs adninisiravan jusiia
c conIccian as lcis, quc nao csiavan ainda
cscriias, c cujas fornulas sagradas cran
iransniiidas or clcs dc ai a filIo.
Essas fanlias conscrvavan, ianio quanio
ossvcl, as aniigas fornas do rcginc airiarcal.
Nao vivian junias na cidadc. Coniinuavan a
399
vivcr nos divcrsos canics da iica, cada una cn
scu vasio donnio, rodcada dc nuncrosos
criados, govcrnadas clo cIcfc cuairida, c
raiicando, con indccndcncia alsoluia, scu
culio Icrcdiiario(1}. A cidadc aicnicnsc, duranic
quairo scculos, nao foi scnao una confcdcraao
dcsscs odcrosos cIcfcs dc fanlia, quc sc
rcunian cn dcicrninados dias ara a cclclraao
do culio ccniral, ou dclilcrarcn solrc inicrcsscs
conuns.
Olscrvanos nuiias vczcs quc a Iisioria c
nuda solrc cssc longo crodo da cisicncia dc
Aicnas, c, cn gcral, da cisicncia das dcnais
cidadcs grcgas. Ficanos adnirados ao vcr quc sc
conscrvou a lcnlrana dc nuiios aconiccincnios
do icno dos rcis, c quc nao sc conscrvou quasc
ncnIuna lcnlrana do icno do govcrno
arisiocraiico. Scn duvida orquc cniao aconicccu
ouca coisa dc inicrcssc gcral. A volia ao rcginc
airiarcal suscndcra quasc or ioda aric a vida
nacional. Os Ioncns vivian scarados, c iinIan
oucos inicrcsscs conuns. O Iorizonic dc cada
un cra o cqucno gruo ou o cqucno lurgo,
ondc vivia cono cuairida ou cono scrvo.
Tanlcn cn Fona, cada una das fanlias
aircias vivia cn scu donnio, rodcada dc
clicnics. Ian cidadc ara as fcsias do culio
ullico ou ara as asscnllcias. Duranic os anos
quc sc scguiran culsao dos rcis, o odcr da
400
arisiocracia foi alsoluio. Ningucn, alcn dos
aircios, odia ccrccr funcs saccrdoiais na
cidadc; cra na casia sagrada quc sc dcvian
cscolIcr cclusivancnic as vcsiais, os onificcs,
os salios, os flanincs, os augurcs. Soncnic os
aircios odian scr cnsulcs, soncnic clcs
conunIan o scnado. Sc nao suriniran a
asscnllcia das ccniurias, ondc os lclcus
iinIan accsso, clo ncnos cncarou-sc a
asscnllcia das curias cono a unica lcgiina c
sania. As ccniurias iinIan aarcnicncnic cn
suas naos a clciao dos cnsulcs; nas vinos quc
nao odian voiar scnao nos noncs arcscniados
clos aircios, c, alcn do nais, sua dccisao cra
sulnciida irlicc raiificaao do scnado, das
curias c dos augurcs. Soncnic os aircios
adninisiravan a jusiia c conIccian as fornulas
da lci.
Essc rcginc oliico nao durou cn Fona
scnao oucos anos. Na Crccia, clo conirario, a
arisiocracia nandou duranic nuiio icno. A
Odisscia arcscnia-nos un quadro ficl dcssc
csiado da socicdadc na aric ocidcnial da Crccia.
Con cfciio, vcnos a un rcginc airiarcal nuiio
scnclIanic ao quc olscrvanos na iica. Algunas
fanlias ricas c grandcs dividcn o as cnirc si;
nuncrosos criados culiivan o solo, ou cuidan
dos rclanIos; a vida c sinlcs. una so ncsa
rcunc o cIcfc c os scrvidorcs. Esscs cIcfcs sao
cIanados or un nonc quc cn ouiras
401
socicdadcs sc iorna iiulo dc ona, unuctcs,
Iuscs. assin quc os aicnicnscs das cocas
riniiivas cIanavan dc Iuscus o cIcfc do
gIcnos, c os clicnics dc Fona conscrvaran o
cosiunc dc cIanar dc cx o cIcfc da gcns. Esscs
cIcfcs dc fanlia icn un caraicr sagrado; o ocia
cIana-os dc rcis divinos. iaca c lcn cqucna, c,
iodavia, icn grandc nuncro dcsscs rcis. Enirc
clcs Ia, na vcrdadc, un rci surcno; nas nao
icn grandc inoriancia, c nao arccc ossuir
ouira rcrrogaiiva quc a dc rcsidir o consclIo
dos cIcfcs. Parccc aic, or ccrios sinais, quc
csicja sujciio clciao, c sc vc clarancnic quc
Tclcnaco nao scra cIcfc surcno da ilIa
cnquanio os dcnais cIcfcs, scus iguais, nao sc
rcsolvcrcn a clcgc-lo. Ulisscs, voliando airia,
nao arccc icr ouiros sudiios alcn dos scrvos quc
lIc cricncian; quando naia alguns dos cIcfcs,
os scrvos dcsics ionan arnas, c iravan una
luia quc o ocia ncn cogiia cn ccnsurar. Enirc
os fcaccs, Alcnoo icn a surcna auioridadc;
nas nos o vcnos dirigir-sc rcuniao dos cIcfcs,
c odcnos noiar quc nao foi clc quc convocou o
consclIo, nas quc o consclIo c quc cigc a
rcscna do rci. O ocia dcscrcvc una
asscnllcia da cidadc dc Fcacia; falia nuiio ara
odcrnos considcrar csia cono una rcuniao do
ovo; soncnic sc rcuncn os cIcfcs,
individualncnic convocados or un arauio, cono
cn Fona clos contu cuutu; scnian-sc cn
402
lancos dc cdra; o rci iona a alavra, c qualifica
scus audiiorcs clo nonc dc rcis oriadorcs dc
cciros.
Na cidadc dc Hcsodo, na cdrcgosa Ascra,
cnconiranos una caicgoria dc Ioncns quc o
ocia cIana dc cIcfcs ou dc rcis; sao os quc
adninisiran a jusiia ao ovo. Pndaro ianlcn
nos nosira una classc dc cIcfcs cnirc os
cadnccnscs; cn Tclas, o ocia louva a raa
sagrada dos csarianos, qual Eaninondas
nais iardc liga scu nascincnio(2}. Quasc nao
odcnos lcr Pndaro scn ficarnos
inrcssionados clo csriio arisiocraiico quc
ainda rcina na socicdadc grcga no icno das
gucrras ncdicas, c or a sc crcclc cono cssa
arisiocracia Iavia sido odcrosa un ou dois
scculos anics, orquc o quc o ocia louva nais
cn scus Icrois c a fanlia; dcvcnos suor quc
cssa csccic dc clogio iinIa cniao grandc
inoriancia, c quc o nascincnio arccia ainda o
surcno lcn. Pndaro nosira-nos as grandcs
fanlias quc cniao lrilIavan cn cada cidadc;
soncnic cn Egina clc ciia os Midlidas, os
Tcandridas, os Eucnidas, os Dlcsadas, os
Caradas, os Dalquidas. En Siracusa, louva a
fanlia saccrdoial dos Ianidas, cn Agrigcnio a
dos Encnidas, c assin cn iodas as cidadcs dc
quc icn ocasiao dc falar.
403
En Eidauro, iodo o coro dos cidadaos, isio
c, dos quc ossuan dirciios oliicos, or nuiio
icno cons-sc acnas dc ccnio c oiicnia
ncnlros; iodos os dcnais csiavan fora da
cidadc(3}." Os vcrdadciros cidadaos cran
ncnos nuncrosos ainda cn Hcraclcia, ondc os
irnaos nais novos das grandcs fanlias nao
iinIan dirciios oliicos(4}. Isso aconicccu or
nuiio icno ianlcn cn Cnido, cn Isiros, cn
MarsclIa. En Tcra, iodo o odcr csiava nas naos
dc algunas fanlias, considcradas sagradas. O
ncsno aconiccia cn Aolnia(5}. En Eriircia
cisiia una classc arisiocraiica cIanada
laslidas(6}. Nas cidadcs da Eulcia a classc
rcondcranic cra conIccida cono a dos
cavalciros(7}. Por cssc cosiunc odcnos noiar, a
cssc rcsciio, quc cnirc os aniigos., cono na
Idadc Mcdia, consiiiua rivilcgio conlaicr a
cavalo.
A nonarquia ja dciara dc cisiir cn Corinio,
quando una colnia ariiu dc la ara fundar
Siracusa. Tanlcn a nova cidadc nao conIcccu a
rcalcza, c a rincio foi govcrnada cla
arisiocracia. Essa classc cIanava-sc gcnoros,
isio c, roriciarios. ConunIa-sc dc fanlias
quc, no dia da fundaao, Iavian disiriludo cnirc
si, con iodos os riios ordinarios, as arics
sagradas do icrriiorio. Essa arisiocracia
coniinuou or nuiio icno, duranic varias
gcracs, cono scnIora alsoluia do govcrno, c
404
conscrvou o iiulo dc octuos, o quc arccc
indicar quc as classcs infcriorcs nao iinIan
dirciios solrc o solo(8}. Una arisiocracia
scnclIanic foi or nuiio icno solcrana cn
Milcio c cn Sanos.
CAPTULO V
SECUNDA FEVOLUO. TFANSFOFMAES
CONSTITUIO DAS FAMLIAS. DESAPAFECE O
DIFEITO DE PFIMOCENITUFA. A CENS SE
DESMEMDFA
A rcvoluao, quc Iavia dcrrulado a rcalcza,
nodificara a forna cicrior do govcrno anics dc
nudar a consiiiuiao da socicdadc. Nao fora olra
das classcs infcriorcs, inicrcssadas cn dcsiruir
as vclIas insiiiuics, nas da arisiocracia, quc
dcscjava nanic-las. A rcvoluao, ois, nao foi
fciia ara nudar a aniiga organizaao da fanlia,
nas ara conscrva-la. Os rcis or nuiias vczcs
iivcran a icniaao dc lcvaniar as classcs
infcriorcs, c cnfraqucccr as gcntcs, c or isso
ncsno c quc foran dcrrulados. A arisiocracia
nao Iavia ocrado una rcvoluao oliica, scnao
ara incdir una rcvoluao social c doncsiica.
Ela ionara o odcr nas naos, ncnos clo razcr
dc doninar do quc ara dcfcndcr conira os
aiaqucs suas aniigas consiiiuics, scus vclIos
rincios, scu culio doncsiico, sua auioridadc
aicrna, o rcginc da gcns c, cnfin, o dirciio
405
rivado, quc a rcligiao riniiiva Iavia
csialclccido.
Essc csforo grandc c gcral da arisiocracia
corrcsondia orianio a un crigo. Ora, arccc
quc, a dcsciio dc scus csforos, c aic dc sua
viioria, o crigo ainda sulsisiia. As vclIas
insiiiuics concavan a fraqucjar, c gravcs
nudanas ian-sc iniroduzir na consiiiuiao
niina das fanlias.
O vclIo rcginc da gcns, fundado cla rcligiao
da fanlia, nao fora dcsirudo quando os Ioncns
assaran a adoiar o rcginc da cidadc. Nao
quiscran ou nao udcran rcnunciar a clc
incdiaiancnic, os cIcfcs, rcocuados cn
conscrvar a auioridadc, os infcriorcs, ainda scn
cnsar cn lilcrdadc naior. Conciliou-sc,
orianio, o rcginc da gcns con o da cidadc. Mas
cran, no fundo, dois rcgincs oosios, quc nao
dcvian cscrar unir ara scnrc, c quc dcvian
un dia ou ouiro conlaicr cnirc si. A fanlia,
indivisvcl c nuncrosa, cra nuiio foric c
indccndcnic ara quc o odcr social nao
ccrincniassc a icniaao c ncsno a
ncccssidadc dc cnfraquccc-la. Ou a cidadc nao
dcvia durar, ou dcvia, con o icno, dcsiruir a
fanlia.
A aniiga gcns, con scu lar unico, scu cIcfc
solcrano, scu donnio indivisvcl, dc scr
406
concclida cnquanio durou o csiado dc
isolancnio, c cnquanio nao cisiiu ouira
socicdadc alcn dcla; nas dcsdc quc os Ioncns
sc rcuniran cn cidadcs, o odcr do aniigo cIcfc c
forosancnic dininudo, orquc, ao ncsno
icno quc c solcrano cn sua casa, c ncnlro dc
una conunidadc; cono ial, inicrcsscs gcrais
olrigan a sacrifcios, c lcis gcrais olrigan
olcdicncia. A scus rorios olIos, c, solrciudo,
aos olIos dos infcriorcs, sua dignidadc foi
dininuda. Dcois, ncssa conunidadc, or nais
arisiocraiicancnic quc scja consiiiuda, os
infcriorcs icn ccria inoriancia, fossc cnlora
or causa do nuncro. A fanlia, quc conrccndc
varios ranos, c quc conarccc aos concios
rodcada dc una nuliidao dc clicnics, icn
naiuralncnic nais auioridadc nas dclilcracs
conuns quc a fanlia ouco nuncrosa, quc conia
con oucos lraos c con rcduzido nuncro dc
soldados. Ora, csscs infcriorcs nao iardan a
scniir a inoriancia c a fora quc icn; ccrio
scniincnio dc orgulIo, c o dcscjo dc nclIor soric
nascc cnirc clcs. Acrcsccnicnos a isso as
rivalidadcs dos cIcfcs dc fanlia, luiando cada
un or naior influcncia, c rocurando
cnfraqucccrcn-sc nuiuancnic. Acrcsccnicnos
ainda quc clcs sc iornan avidos das
nagisiraiuras da cidadc, c quc, ara olic-las,
rocuran iornar-sc oularcs, c quc, ara as
gcrircn ncgligcncian ou sc csqucccn dc sua
407
cqucna solcrania local. Essas causas
roduziran ouco a ouco una csccic dc
rclaancnio na consiiiuiao da gcns; os quc
iinIan inicrcssc cn nanicr cssa consiiiuiao,
rcsciiavan-na cada vcz ncnos; os quc iinIan
inicrcssc cn nodifica-la, iornavan-sc nais
aircvidos c nais forics.
A rcgra da indivisao, quc Iavia consiiiudo a
fora da fanlia aniiga, foi aos oucos
alandonada. O dirciio dc rinogcniiura,
condiao dc sua unidadc, dcsaarcccu. Nao
vanos ccriancnic cscrar quc algun cscriior da
aniiguidadc nos fornca a daia caia dcssa
grandc nudana. rovavcl quc nao Iouvcssc
daia, orquc nao sc dcu cn un ano. Essa
iransfornaao foi-sc fazcndo con o icno,
rinciro cn una fanlia, dcois cn ouira, c
ouco a ouco, cn iodas. E quando ncnos sc
cscrava, csiava icrninada.
Podcnos acrcdiiar ianlcn quc os Ioncns
nao assaran dc un salio da indivisililidadc do
airinnio ariilIa igual cnirc irnaos. Scn
duvida, cnirc csscs dois rcgincs Iouvc una
iransiao. Tudo aconicccu, ialvcz, na Crccia c na
Iialia, cono na aniiga socicdadc Iindu, ondc a lci
rcligiosa, dcois dc rcscrcvcr a indivisililidadc
do airinnio, dcu lilcrdadc ao ai ara dar
aric da Icrana aos filIos ncnorcs, c, dcois dc
cigir quc o nais vclIo rccclcssc clo ncnos
408
una aric dula, crniiiu quc a ariilIa fossc
fciia igualncnic, acalando ncsno or
rcconcnda-la(1}.
Mas solrc iudo isso nao icnos ncnIuna
indicaao rccisa. Un unico onio c ccrio. quc o
dirciio dc rinogcniiura c a indivisao foran a
rincira rcgra, quc dcois dcsaarcccu.
Essa nudana nao sc rcalizou ao ncsno
icno, ncn da ncsna nancira cn iodas as
cidadcs. En algunas a lci nanicvc or nuiio
icno a indivisao do airinnio. En Tclas c cn
Corinio csiava ainda cn vigor no scculo oiiavo.
En Aicnas a lcgislaao dc Solon dava ainda ccria
rcfcrcncia ao rinogcniio. Ha cidadcs ondc o
dirciio dc rinogcniiura nao dcsaarcccu scnao
dcois dc alguna insurrciao. En Hcraclcia, cn
Cnido, cn Isiros, cn MarsclIa, os ranos nais
novos ionaran arnas ara dcsiruir ao ncsno
icno a auioridadc aicrna c o rivilcgio do
irnao nais vclIo(2}. A ariir dcssc noncnio,
una cidadc grcga, quc aic cniao nao coniava
scnao con una ccnicna dc Ioncns quc gozavan
dc dirciios oliicos, assou a coniar con
quinIcnios ou scisccnios cidadaos. Todos os
ncnlros das fanlias arisiocraiicas foran
cidadaos, c alriu-sc ara iodos o accsso s
nagisiraiuras c ao scnado.
409
Nao c ossvcl afirnar cn quc coca o
rivilcgio do rinogcniio dcsaarcccu dc Fona.
rovavcl quc os rcis, cn ncio a suas luias conira
a arisiocracia, fizcran o ossvcl ara surini-lo,
c ara dcsorganizar assin as gcntcs. No incio da
rcullica vcnos ccnio c quarcnia novos ncnlros
ingrcssar ara o scnado. Elcs saan diz Tiio
Lvio das rinciras classcs da ordcn
cqucsirc(3}. Ora, salcnos quc as scis
rinciras ccniurias dc cavalciros cran conosias
dc aircios(4}. Eran, orianio, ainda os aircios
quc vinIan rccncIcr as vagas do scnado. Mas
Tiio Lvio acrcsccnia un orncnor lcn
significaiivo. a ariir dcssc noncnio, assaran-
sc a disiinguir duas csccics dc scnadorcs. os
cIanados utcs c os cIanados consct(5}.
Todos cran igualncnic aircios, nas os utcs
cran os cIcfcs das ccnio c scsscnia gcntcs, quc
ainda sulsisiian, c os consct cran cscolIidos
cnirc os ranos nais novos dcssas gcntcs.
Podcnos suor, con cfciio, quc cssa classc,
nuncrosa c cncrgica, nao icnIa auiliado a olra
dc Druio c dos utcs scnao sol a condiao dc
olicr dirciios civis c oliicos. Ela conquisiou
assin, favorccida cla ncccssidadc quc dcla
iinIan, o quc a ncsna classc Iavia conquisiado
clas arnas cn Hcraclcia, cn Cnido c cn
MarsclIa.
O dirciio dc rinogcniiura, orianio,
dcsaarccc dc ioda aric, rcvoluao considcravcl
410
quc concou a iransfornar a socicdadc. A gcns
iialiana c o gIcnos Iclcnico crdcran sua
unidadc riniiiva. Os difcrcnics ranos sc
scararan; cada un rccclcu da cn dianic sua
aric dc roricdadc, scu doniclio, scus
inicrcsscs ariicularcs, sua indccndcncia.
Sngu snguus unus ncunt IuIcc diz o
jurisconsulio. Ha na lngua laiina aniiga
crcssao quc arccc daiar dcssa coca. unun
duccc dizia-sc do quc sc dcsiacava da gcns, c
ia fornar una csiirc a aric, cono sc dizia
duccc coonun dc qucn dciava a nciroolc, c
ia fundar ao longc una colnia. O irnao, quc
assin sc scarava do irnao nais vclIo, assava a
ossuir lar rorio, quc scn duvida accndcra no
lar conun da gcns, cono a colnia accndia o scu
no riiancu da nciroolc. A gcns nao conscrvou
nais quc una csccic dc auioridadc rcligiosa, cn
rclaao s difcrcnics fanlias quc dcla sc Iavian
dcsiacado. Scu culio icvc surcnacia solrc os
dcnais. Nao lIcs crniiian csqucccr quc Iavian
sado daqucla gcns, c coniinuaran a usar scu
nonc; cn dias dcicrninados, as novas fanlias sc
rcunian ao rcdor do lar conun, ara vcncrar o
vclIo anicassado ou a divindadc roiciora.
Coniinuaran aic a icr un cIcfc rcligioso, c c
rovavcl quc o nais vclIo conscrvassc ainda scu
rivilcgio ara o saccrdocio, quc or nuiio icno
coniinuou Icrcdiiario. Fora isso, cssas fanlias
cran indccndcnics.
411
Essc dcsncnlrancnio da gcns icvc
conscqucncias gravcs. A aniiga fanlia
saccrdoial, quc Iavia fornado un gruo iao lcn
unido, iao foricncnic consiiiudo, iao odcroso,
cnfraqucccu-sc ara scnrc. Essa rcvoluao
rcarou c iornou nais faccis ouiras
nodificacs.
CAPTULO VI
OS CLIENTES SE LIDEFTAM
1. O quc cu, u nco, u ccntcu, c cono sc
tunsonou
Eis ainda una rcvoluao cuja daia nao sc
odc rccisar, nas quc, ccriancnic, nodificou a
consiiiuiao da fanlia c da roria socicdadc. A
fanlia aniiga conrccndia, sol a auioridadc dc
un unico cIcfc, duas classcs dc caicgoria
dcsigual. dc una aric, os ranos nais novos, isio
c, indivduos naiuralncnic livrcs; dc ouira, os
scrvos ou clicnics, infcriorcs or nascincnio, nas
unidos ao cIcfc or sua ariiciaao no culio
doncsiico. Dcssas duas classcs, acalanos dc vcr
a rincira sair dc scu csiado dc infcrioridadc; a
scgunda Ia nuiio icno dcscja lilcriar-sc. Con
o icno, conscguiu-o; a clicnicla iransfornou-sc,
c acalou or dcsaarcccr.
Mudana cnornc, quc os cscriiorcs aniigos
nao narran. Foi assin quc, na Idadc Mcdia, os
412
cronisias nao nos dizcn cono a oulaao dos
canos sc iransfornou ouco a ouco. Ha na
cisicncia das socicdadcs Iunanas grandc
nuncro dc rcvolucs, cuja lcnlrana nao nos c
guardada or ncnIun docuncnio. Os cscriiorcs
nao sc acrcclcran dclas, orquc aconicccran
con circna lcniidao, dc nancira inscnsvcl, scn
luias visvcis; rcvolucs rofundas c oculias, quc
rcvolvcran as lascs da socicdadc Iunana, scn
quc nada aarcccssc na sucrfcic, c quc
crnanccian dcsacrcclidas s rorias
gcracs quc as fazian. A Iisioria nao dc
conrccndc-las scnao nuiio icno dcois dc
icrninadas, quando, conarando duas cocas da
vida dc un ovo, consiaia cnirc clas iao grandcs
difcrcnas, quc sc iorna cvidcnic quc, no
inicrvalo quc as scara, Iouvc una grandc
rcvoluao.
Sc nos liniiarnos ao quadro quc os
cscriiorcs nos iraan da clicnicla riniiiva dc
Fona, iraiar-sc-ia rcalncnic dc una insiiiuiao
da idadc dc ouro. Quc Ia dc nais Iunano quc o
airono a dcfcndcr o clicnic na jusiia, a
susicnia-lo con scu dinIciro, sc c olrc, a cuidar
da cducaao dc scus filIos? Quc Ia dc nais
conovcnic quc o clicnic, quc, or sua vcz,
susicnia o airono cado na niscria, aga suas
dvidas c da iudo o quc icn ara agar scu
rcsgaic(1}? Mas nao Ia ianio scniincnio nas lcis
dos ovos aniigos. A afciao dcsinicrcssada c o
413
dcvoiancnio nunca foran rorios dc suas
insiiiuics. Dcvcnos fazcr ouira idcia da
clicnicla c do aironado.
O quc salcnos con nais ccricza solrc o
clicnic c quc clc nao odc scarar-sc do airono,
ncn cscolIcr ouiro, ficando ligado dc ai ara
filIo a una fanlia(2}. Dasiava quc soulcsscnos
isio ara acrcdiiar quc sua condiao nao dcvia
scr nuiio agradavcl. Acrcsccnicnos a isso quc o
clicnic nao c roriciario da icrra, quc cricncc
ao airono, o qual, cono cIcfc do culio
doncsiico, c ianlcn cono ncnlro da cidadc, c
o unico con qualidadcs ara scr roriciario. Sc
o clicnic culiiva o solo, so o faz cn nonc c cn
rovciio do dono. O clicnic nao icn roricdadc
alsoluia ncn solrc scus oljcios novcis, scu
dinIciro, scu cculio. A rova csia cn quc o
airono odc iirar-lIc iudo isso, ara agar suas
dvidas ou rcsgaic. Assin, nada lIc cricncc.
vcrdadc quc o airono lIc dcvc a sulsisicncia, a
clc c a scus filIos; nas cn iroca clc dcvc scu
iralalIo ao airono. Nao sc odc dizcr quc scja
rccisancnic cscravo; nas icn un scnIor ao
qual cricncc, c a cuja voniadc csia sujciio cn
iodas as coisas. Toda a vida clc c clicnic, cono
scus filIos o scrao dcois dclc.
Ha ccria analogia cnirc o clicnic das cocas
aniigas c o scrvo da Idadc Mcdia. Na vcrdadc, o
rincio quc os condcna olcdicncia nao c o
414
ncsno. Para o scrvo cssc rincio c o dirciio dc
roricdadc, quc sc ccrcc solrc a icrra c solrc o
Ioncn ao ncsno icno; ara o clicnic cssc
rincio c a rcligiao doncsiica, qual csia ligado
sol a auioridadc do airono, saccrdoic dcssa
rcligiao. Alias, ara o clicnic c ara o scrvo a
sulordinaao c a ncsna. un csia ligado ao
airono cono o ouiro o csia ao scnIor; o clicnic
nao odc dciar a gcns, cono o scrvo nao odc
alandonar a glcla. O clicnic, cono o scrvo, fica
sujciio a un scnIor, dc ai a filIo. Una
assagcn dc Tiio faz suor quc lIc c roilido
casar fora da gcns, cono c roilido ao scrvo
casar-sc fora da aldcia(3}. O ccrio c quc nao odc
conirair nairinnio scn auiorizaao do airono.
O airono odc rcaossar-sc do solo quc o clicnic
culiiva, c do dinIciro quc ossui, cono o scnIor
odc fazcr cn rclaao ao scrvo. Sc o clicnic
norrc, iudo o quc usou rciorna or dirciio ao
airono, assin cono a succssao do scrvo
cricncc ao scnIor.
O airao nao c soncnic scnIor; c ianlcn
juiz; odc condcnar noric o clicnic. Alcn disso
c cIcfc rcligioso. O clicnic dolra-sc sol cssa
auioridadc, ao ncsno icno naicrial c noral,
quc o liga dc coro c alna. vcrdadc quc cssa
rcligiao inc dcvcrcs ao airono, nas dcvcrcs dc
quc clc c o unico juiz, c ara os quais nao cisic
ncnIuna sanao. O clicnic nao vc nada quc o
roicja; nao c cidadao or si ncsno; sc dcscja
415
conarcccr dianic do irilunal da cidadc, c
ncccssario quc o airono o lcvc, c falc or clc.
Invocara clc a lci? Dc quc nodo, sc dcsconIccc
suas fornulas sagradas? Mas, sc as conIcccssc,
a rincira lci ara clc c a dc nunca icsicnunIar
ncn falar conira o airono. Scn o airono nao
Iavia jusiia; conira o airono nao Iavia rccurso.
O clicnic nao cisic acnas cn Fona;
cnconirano-lo cnirc os salinos c os ciruscos,
fazcndo aric da nunus dc cada cIcfc(4}. Eisiiu
na aniiga gcns Iclcnica ianio quanio na gcns
iialiana. vcrdadc quc nao dcvcnos rocura-lo
nas cidadcs doricas, ondc o rcginc da gcns logo
dcsaarcccu, c ondc os vcncidos csiao ligados,
nao fanlia dc un Ioncn, nas a un cdao dc
icrra. Enconirano-lo cn Aicnas, c nas cidadcs
jnicas c colias, sol o nonc dc tctu c cutu.
Enquanio dura o rcginc arisiocraiico, o icia nao
faz aric da cidadc; fccIado cn una fanlia, da
qual nao odc sair, csia sujciio a un cuairida,
quc ossui a ncsna auioridadc c caraicr do
airono ronano.
Podcnos rcsunir quc logo surgiu odio cnirc
aironos c clicnics. Nao icnos dificuldadc cn
inaginar o quc cra a cisicncia ncssa fanlia
ondc un iinIa lcnos odcrcs c o ouiro ncnIun;
ondc a olcdicncia, scn cscrana c scn rcscrvas,
csiava ioda do lado da onioicncia scn frcios;
ondc o nclIor iinIa scus arrclaiancnios c scus
416
caricIos; ondc o scrvo nais rcsignado iinIa
scus rancorcs, suas qucias, suas colcras.
Ulisscs c un lon airono. vcdc quc afciao
aicrnal dcdica a Euncu c a Filcio. Mas condcna
noric un scrvo quc o insuliara scn rcconIccc-
lo, c as criadas quc caran cn falias, a quc sua
roria auscncia as cuscra. Da noric dos
rcicndcnics Ulisscs c rcsonsavcl cranic a
cidadc; nas cla noric dos scrvos ningucn lIc
cdc conias.
No csiado dc isolancnio cn quc a fanlia
vivcu or ianio icno, a clicnicla dc fornar-sc
c nanicr-sc. A rcligiao doncsiica iinIa cniao
lcnos odcrcs solrc a alna. O Ioncn, quc
dcscncnIava o acl dc saccrdoic dcssa
rcligiao, o cra or dirciio Icrcdiiario, c aarccia
s classcs infcriorcs cono una criaiura sagrada.
Mais quc un Ioncn, cra o inicrncdiario cnirc os
Ioncns c Dcus. Dc sua loca saa a rccc
odcrosa, a fornula irrcsisivcl, quc airaa o favor
ou a colcra da divindadc. Dianic dc ial fora cra
rcciso inclinar-sc; a olcdicncia cra cigida cla
fc c cla rcligiao. Alcn disso, cono odcria o
clicnic icr a icniaao dc lilcriar-sc? Elc nao via
ouiro Iorizonic quc cssa fanlia, qual iudo o
ligava. Soncnic ncla cnconirava una vida calna,
una sulsisicncia asscgurada; soncnic ncla, sc
iinIa un scnIor, iinIa ianlcn un roicior.
soncnic ncla, cnfin, cnconirava un aliar do qual
odia sc accrcar, c dcuscs quc lIc crniiian
417
invocar. Dciar cssa fanlia, cra colocar-sc fora
dc ioda organizaao social c dc iodo o dirciio; cra
crdcr os dcuscs c o dirciio dc rczar.
Mas, fundada a cidadc, os clicnics das
difcrcnics fanlias odian cnconirar-sc,
convcrsar, conunicar nuiuancnic scus dcscjos
ou odios, conarar os difcrcnics scnIorcs, c
cnircvcr nclIor soric. Dcois scu olIar concou
a sc csicndcr ara alcn do crculo faniliar. Vian
quc fora dcla cisiia una socicdadc, rcgras, lcis,
aliarcs, icnlos, dcuscs. Sair da fanlia,
orianio, nao cra nais ara clcs dcsgraa
irrcncdiavcl. A icniaao iornava-sc cada dia nais
foric; a clicnicla arccia un fardo cada vcz nais
csado, c dciaran aos oucos dc acrcdiiar quc a
auioridadc do scnIor cra lcgiina c sagrada.
Aarcccu cniao no coraao dcsscs Ioncns un
ardcnic dcscjo dc lilcrdadc.
Scn duvida, nao cnconiranos na Iisioria dc
ncnIuna cidadc a lcnlrana dc una insurrciao
gcral dcssa classc. Sc Iouvc luias a nao arnada,
ficaran liniiadas c oculias no crculo dc cada
fanlia. na fanlia quc vcnos, duranic nais dc
una gcraao, dc un lado, cncrgicos csforos cla
indccndcncia, dc ouiro, una rcrcssao
inlacavcl. En cada casa dcscnrolou-sc longa c
dranaiica Iisioria, quc Iojc c inossvcl
rcconiar. O quc sc odc afirnar acnas c quc os
csforos da classc infcrior nao ficaran scn
418
rcsuliados. Una ncccssidadc invcncvcl olrigou
ouco a ouco os scnIorcs a ccdcr alguna coisa
dc sua onioicncia. Quando a auioridadc dcia
dc arcccr jusia aos sudiios, c rcciso ainda
icno ara quc dcic dc arccc-lo aos scnIorcs;
nas isso vcn con o icno, c cniao o scnIor, quc
dcia dc julgar sua auioridadc lcgiina, dcfcndc-a
nal, ou acala or rcnunciar a cla. Acrcsccnicnos
quc cssa classc infcrior cra uiil, quc scus lraos,
culiivando a icrra, rcrcscniavan a riqucza do
scnIor, c, cnunIando arnas, consiiiuan sua
fora cn ncio s rivalidadcs das fanlias, c quc,
orianio, cra rudcnic saiisfazc-la, ois, o
inicrcssc juniava-sc ao csriio dc Iunanidadc
ara aconsclIar conccsscs.
Parccc ccrio quc a condiao dos clicnics
ouco a ouco nclIorou. A rincio, vivian na
casa do scnIor, culiivando junios o donnio
conun. Mais iardc, dcu-sc a cada un dclcs un
loic dc icrra ariicular. O clicnic cniao ja dcvia
julgar-sc un ouco nais fcliz. Scn duvida,
iralalIava ainda cn rovciio do scnIor; a icrra
nao lIc cricncia; clc c quc cricncia icrra. Nao
inoria. culiivava-a longos anos scguidos, c
assou a ana-la. Esialclccia-sc cnirc a icrra c
clc, nao aquclc vnculo quc a rcligiao da
roricdadc Iavia criado cnirc a icrra c o scnIor,
nas ouiro vnculo, o quc o iralalIo c o rorio
sofrincnio, odcn fornar cnirc o Ioncn quc
iralalIa c a icrra quc roduz.
419
Dcois surgiu novo rogrcsso. nao culiivou
nais ara o scnIor, nas ara si ncsno. Sol a
condiao dc un iriluio, quc a rincio dcvc icr
sido variavcl, nas quc dcois sc iornou fio,
assou a gozar dc sua colIciia. Scus suorcs
cnconiraran assin alguna rcconcnsa, c sua
vida iornou-sc ao ncsno icno nais livrc c nais
aliiva. Os cIcfcs dc fanlia diz un aniigo
davan orcs dc icrra a scus infcriorcs, cono sc
clcs fosscn scus rorios filIos(5}." Lcnos
ianlcn na Odisscia. Un scnIor lcncvolcnic da
ao scrvo casa c icrras"; c Euncu acrcsccnia.
una csosa dcscjada", orquc o clicnic ainda
nao odc casar conira a voniadc do scnIor, quc c
qucn cscolIc sua conanIcira.
Mas cssc cano ondc vivia, ondc csiava iodo
scu iralalIo c ioda sua saiisfaao, ainda nao c
roricdadc sua. Porquc o clicnic nao iinIa cn si
o caraicr sagrado, quc fazia con quc o solo
udcssc iornar-sc roricdadc do Ioncn. O loic
quc ocuava coniinuava a osicniar o narco
sagrado, o dcus icrno, quc a fanlia do scnIor
inlaniara ouirora. Essc liniic inviolavcl
aicsiava quc o cano, unido fanlia do scnIor
or vnculo sagrado, nao odcria janais cricnccr
dc faio ao clicnic lilcrio. Na Iialia o cano c a
casa cn quc norava o ucus, clicnic do airono,
ossuan un lar, o u unus; nas cssc lar
nao cricncia ao lavrador; cra o lar do scnIor(6}.
Esialclccia-sc dcssc nodo, sinuliancancnic, o
420
dirciio dc roricdadc do airono c a
sulordinaao rcligiosa do clicnic, quc, or nais
longc quc csiivcssc do airono, ainda scguia scu
culio.
O clicnic, iornando-sc ossuidor da icrra,
sofria or nao scr roriciario, c asirava vir a sc-
lo. Ps ioda sua anliao cn fazcr dcsaarcccr
dcssc cano, quc lIc arccia scu or dirciio dc
iralalIo, o narco sagrado, quc o iransfornava
cn roricdadc crciua do aniigo scnIor.
Vcnos clarancnic quc na Crccia os clicnics
alcanaran a ncia dcscjada, nas nao salcnos
cono. Quanio icno c csforos foran ncccssarios
ara alcana-la so o odcnos inaginar. Talvcz na
aniiguidadc aconicccssc a ncsna scric dc
iransfornacs sociais quc a Euroa rcscnciou
na Idadc Mcdia, quando os cscravos dos canos
iornaran-sc scrvos da glcla, iransfornando-sc
dc scrvos ncrcc dos scnIorcs cn scrvos
alonados, ara cnfin iornarcn-sc canoncscs
roriciarios.
2. A ccntcu dcsuuccc dc Atcnus. A oIu dc
Son
Essa csccic dc rcvoluao csia niiidancnic
assinalada na Iisioria dc Aicnas. A qucda da
rcalcza icvc cono cfciio rcavivar o rcginc do
gIcnos; as fanlias Iavian rcionado scu nodo
dc vida isolada, c cada una rcconcara a fornar
421
un cqucno Esiado, quc iinIa cono cIcfc un
cuairida, c or sudiios a nuliidao dc clicnics ou
scrvidorcs, quc a aniiga lngua cIanava dc
icias(7}. Essc rcginc arccc Iavcr csado
durancnic solrc a oulaao aicnicnsc, cla na
lcnlrana quc dclc guardou. O ovo considcrou-
sc iao dcsgraado, quc a coca rcccdcnic
arccia-lIc icr sido una csccic dc idadc dc ouro;
icvc saudadcs dos rcis, c concou a inaginar quc
sol a nonarquia Iavia sido fcliz c livrc, gozando
dc igualdadc, c quc soncnic dcois da qucda dos
rcis c quc Iavian aarccido o sofrincnio c a
dcsigualdadc. Era una ilusao, cono iodo ovo
cosiuna icr; a iradiao oular colocava o
conco da dcsigualdadc la ondc o ovo Iavia
concado a acIa-la odiosa. A clicnicla, cssa
csccic dc scrvidao, iao vclIa quanio a
consiiiuiao da fanlia, fazian-na daiar da coca
cn quc os Ioncns cla rincira vcz scniiran scu
cso c conrccndcran sua injusiia. Todavia, c
ccrio quc nao foi no scculo sciino quc os
cuairidas csialclcccran as duras lcis da
clicnicla. Acnas conscrvaran-nas, c isso foi scu
unico crro. nanicr cssas lcis alcn do icno cn
quc os ovos as acciiavan scn gcncr, conira a
voniadc dos Ioncns. Os cuairidas dcssa coca
cran, ialvcz, scnIorcs ncnos rigorosos do quc
scus anicassados, c iodavia, foran nais
dcicsiados.
422
Parccc quc, ncsno sol o donnio da
arisiocracia, a condiao da classc infcrior
nclIorou, orquc cniao vcno-la clarancnic olicr
a ossc das icrras, sol a unica condiao dc agar
iriluio, quc consisiia na scia aric da
colIciia(8}. Esscs Ioncns csiavan assin quasc
cnanciados; con casa roria, c longc dos olIos
do scnIor, rcsiravan nais voniadc, c
iralalIavan cn scu rovciio.
Mas a naiurcza Iunana c dc ial nodo
consiiiuda, quc ncdida quc sua soric
nclIorava, scniian nais anargancnic o quc
ainda lIcs rcsiava dc dcsigualdadc. Nao scr
cidadao, nao ionar aric na adninisiraao da
cidadc, nao lIcs inoriava ianio; nas nao odcr
scr roriciarios da icrra solrc a qual vivian c
norrian, cra o quc nais os iocava.
Acrcsccnicnos ainda quc iudo o quc ossuan dc
suoriavcl cn sua rcscnic condiao carccia dc
csialilidadc, orquc, sc na vcrdadc cran donos
da icrra, ncnIuna lci fornal asscgurava-lIcs a
ossc ou indccndcncia dcla rcsulianic. Vcnos
cn Pluiarco quc o aniigo airono odia aodcrar-
sc novancnic do aniigo scrvo; sc o iriluio anual
nao Iavia sido ago, ou or ouira qualqucr
causa, csscs Ioncns rccaan cn una csccic dc
cscravidao.
Porianio, gravcs qucsics sc agiiaran na
iica duranic quairo ou cinco gcracs scguidas.
423
Ja nao cra nais ossvcl quc os Ioncns da classc
infcrior coniinuasscn naqucla osiao insiavcl c
irrcgular, qual Iavian sido conduzidos or un
rogrcsso inscnsvcl; cniao, ou crdcndo cssa
osiao, iornarian a cair cnirc os laos rgidos da
clicnicla, ou dcvian sulir caicgoria dc
roriciarios c dc Ioncns livrcs.
Podcnos inaginar iodos os csforos fciios or
aric do lavrador, aniigo clicnic, c ioda a
rcsisicncia da aric do roriciario, aniigo
airono. Nao Iouvc gucrra civil, c or isso os
anais aicnicnscs nao nos conscrvaran a
lcnlrana dc ncnIun conlaic. Foi una gucrra
doncsiica, cn cada lurgo, cn cada casa, dc ais
a filIos.
Essas luias arcccn icr iido rcsuliados
divcrsos, dc acordo con a naiurcza do solo dos
divcrsos canics da iica. Na lancic, ondc o
cuairida iinIa scu rincial donnio, c ondc
scnrc csiava rcscnic, sua auioridadc nanicvc-
sc quasc iniacia solrc o cqucno gruo dc scrvos
quc csiavan coniinuancnic dclaio dc scus
olIos; or isso os cdcnscs sc nosiraran
gcralncnic ficis ao aniigo rcginc. Mas aquclcs
quc iralalIavan durancnic nos flancos das
nonianIas, os duccnscs, nais longc dos
scnIorcs, nais Ialiiuados vida indccndcnic,
nais aircvidos c nais corajosos, guardavan no
fundo do coraao odio violcnio ara con o
424
cuairida, c una voniadc firnc dc lilcrdadc.
Eran solrciudo csscs Ioncns quc sc indignavan
or vcr os liniics sagrados" do cano do scnIor,
c or scniircn a cscravidao dc suas icrras(9}."
Quanio aos Ialiianics dos canics vizinIos ao
nar, os uucnscs, a roricdadc do solo
icniava-os ncnos; iinIan sua frcnic o nar, o
concrcio c a indusiria. Varios Iavian-sc iornado
ricos, c, con a riqucza, cran quasc livrcs. Nao
ariiciavan, orianio, das anlics ardcnics
dos diacricnscs, c nao scniian lasianic odio
clos cuairidas. Mas nao scniian ianouco a
covardc rcsignaao dos cdicnscs; cigian nais
csialilidadc cn sua condiao, c dirciios nclIor
asscgurados.
Solon dcu saiisfaao a scus dcscjos na
ncdida do ossvcl. Ha una aric da olra dcssc
lcgislador quc os aniigos nos iransniiiran nuiio
incrfciiancnic, nas quc arccc consiiiuir sua
aric rincial. Anics dclc, a naior aric dos
Ialiianics da iica csiava ainda rcduzida ossc
rccaria do solo, con crigo aic dc voliar
scrvidao cssoal. Dcois, dclc, nao vcnos nais
cssa nuncrosa classc dc Ioncns; nao vcnos
nais ncn os rcndciros sujciios a iriluios, ncn a
icrra cscrava", c o dirciio dc roricdadc iorna-sc
accssvcl a iodos. Houvc una grandc
iransfornaao, cujo auior so odc icr sido Solon.
425
vcrdadc quc, sc dcrnos aicnao s
alavras dc Pluiarco, Solon nada nais fcz do quc
suavizar a lcgislaao solrc as dvidas, iirando ao
crcdor o dirciio dc cscravizar o dcvcdor. Mas
dcvcnos olIar dc crio o quc un cscriior, nuiio
osicrior a cssa coca, nos diz solrc cssas
dvidas, quc criurlaran a cidadc aicnicnsc,
cono iodas as cidadcs da Crccia c da Iialia.
difcil acrcdiiar quc anics dc Solon Iouvcssc ial
circulaao dc dinIciro, a onio dc Iavcr nuiios
crcdorcs c dcvcdorcs. Nao julgucnos cssc icno
clos quc sc lIc scguiran. O concrcio cniao cra
rcduzido; o crcdiio cra dcsconIccido, c os
cnrcsiinos dcvian scr nuiio raros. Solrc quc
garaniias o Ioncn, quc nao cra roriciario,
odia cdir un cnrcsiino? En ncnIuna
socicdadc c cosiunc cnrcsiar-sc a qucn nada
icn. Na vcrdadc, afirna-sc, acrcdiiando-sc nais
nos iraduiorcs dc Pluiarco quc no rorio
Pluiarco, quc o dcvcdor Iioiccava a icrra(10}.
Mas, ncsno suondo quc cssa icrra fossc
roricdadc sua, clc nao a odcria Iioiccar,
orquc o sisicna dc Iioiccas ainda cra
dcsconIccido, c csiava cn coniradiao con a
naiurcza do dirciio dc roricdadc(11}. Ncsscs
dcvcdorcs, dc quc nos fala Pluiarco, dcvcnos vcr
os aniigos scrvos; cn suas dvidas, o iriluio
anual, quc dcvcn agar aos aniigos scnIorcs; na
scrvidao cn quc cacn, dcvcnos vcr a volia
aniiga clicnicla.
426
Solon suriniu, ialvcz, o iriluio, ou, nais
rovavclncnic, rcduziu-o dc ial nodo, quc
faciliiou o agancnio c acrcsccniou quc ara o
fuiuro a falia dc agancnio nao faria o Ioncn
voliar scrvidao.
Fcz nais. Anics dclc, os aniigos clicnics,
iransfornados cn donos da icrra, nao odian
iornar-sc roriciarios, orquc solrc scus
canos lcvaniava-sc scnrc o narco sagrado c
inviolavcl do aniigo airono. Para a lilcriaao da
icrra c do lavrador cra ncccssario quc cssc narco
dcsaarcccssc. Solon dcrrulou-o; cnconiranos o
icsicnunIo dcssa grandc rcforna cn alguns
vcrsos do rorio Solon. Era una olra
incscrada diz clc c cu a icrninci con a
ajuda dos dcuscs. Aicsia-o a dcusa nac, a icrra
cscura, da qual cn nuiios lugarcs arranquci os
liniics, a icrra quc cra cscrava, c quc agora c
livrc." Fazcndo isio, Solon rcalizara una
rcvoluao considcravcl. Puscra dc lado a aniiga
rcligiao da roricdadc, quc, cn nonc do dcus
Tcrno inovcl, rciinIa a icrra cn un cqucno
nuncro dc naos. Arrancara a icrra rcligiao,
ara cnircga-la ao iralalIo. Surinira, con a
auioridadc do cuairida solrc o solo, sua
auioridadc solrc o Ioncn, c odia afirnar cn
scus vcrsos. Eu lilcrici os quc solrc csia icrra
sofrian crucl scrvidao, c ircnian dianic do
scnIor."
427
rovavcl quc cssa lilcriaao c a quc os
conicnorancos dc Solon cIanavan dc
scsucItIcu (sacudir o jugo}. As gcracs
scguinics, quc, una vcz Ialiiuadas a lilcrdadc,
nao qucrian ou nao odian acrcdiiar quc scus
ais Iavian sido scrvos, clicaran cssa alavra
cono sc assinalassc acnas una aloliao dc
dvidas. Mas cla icn una cncrgia quc nos rcvcla
una rcvoluao nais inorianic. Acrcsccnicnos
csia frasc dc Arisioiclcs, quc, scn cnirar na
rcdaao da olra dc Solon, diz sinlcsncnic. Elc
acalou con a cscravidao do ovo(12}."
3. Tunsonuuo du ccntcu cn Honu
Essa gucrra cnirc clicnics c aircs ionou
ianlcn grandc crodo da cisicncia dc Fona.
Tiio Lvio, na vcrdadc, nada diz a rcsciio, orquc
nao icn o Ialiio dc olscrvar dc crio a
iransfornaao das insiiiuics; alias os anais dos
onificcs, c os docuncnios analogos, quc Iavian
sido conulsados clos aniigos Iisioriadorcs quc
Tiio Lvio consuliava, nao dcvian irazcr a Iisioria
dcssas luias doncsiicas.
Una coisa, clo ncnos, c ccria. Fona, cn
scus rinciros icnos, icvc clicnics; ficaran-nos
ncsno icsicnunIos lcn rccisos dc sua
dccndcncia cn rclaao aos aironos. Sc varios
scculos dcois rocuranos csscs clicnics, nao os
cnconiranos nais. O nonc ainda cisic, nas nao
428
a clicnicla, orquc nao Ia nada nais divcrso dos
clicnics dos rinciros icnos quc csscs lclcus
dos icnos dc Cccro, quc sc dizian clicnics dc
un rico ara icrcn dirciio csoriula.
Mas Ia una classc quc sc asscnclIa nais
dos aniigos clicnics; c a dos lilcrios(13}. No fin
da rcullica, cono nos rinciros icnos dc
Fona, o Ioncn, saindo da scrvidao, nao sc
iorna, incdiaiancnic, Ioncn livrc c cidadao.
Coniinua sujciio ao scnIor. Ouirora cIanavan-
no airono, c assin coniinuan a cIana-lo. O
lilcrio, dc nonc. Quanio ao scnIor, ncn o nonc
nudou. cIanavan-no airono, c assin
coniinuan a cIana-lo. O lilcrio, cono ouirora o
clicnic, coniinua ligado fanlia, da qual lcva o
nonc, cono o aniigo clicnic. Elc dccndc do
airono; dcvc-lIc nao soncnic rcconIccincnio,
nas scrvios, cuja ncdida so o scnIor odc
dcicrninar. O airono icn dirciio dc jusiia
solrc o lilcrio, cono ja o iinIa solrc o clicnic;
odc fazc-lo voliar cscravidao or crinc dc
ingraiidao(14}. O lilcrio, orianio, lcnlra
caiancnic o aniigo clicnic. Enirc clcs nao Ia
scnao una difcrcna. ouirora cra-sc clicnic dc ai
a filIo; agora a condiao dc lilcrio ccssa na
scgunda, ou, clo ncnos, na icrccira gcraao. A
clicnicla, orianio, nao dcsaarcccu; cla ainda
rcndc o Ioncn no noncnio cn quc a scrvidao
o lilcria; acnas dciou dc scr Icrcdiiaria. Isso ja
429
c una nudana considcravcl; c inossvcl
rccisar a coca cn quc sc dcu.
Podcnos nuiio lcn adivinIar os succssivos
alrandancnios or quc assou a condiao do
clicnic, c os dcgraus quc o lcvaran a conscguir o
dirciio dc roricdadc. No incio o cIcfc da gcns
ccdc-lIc un loic dc icrra ara culiivar(15}. Nao
nuiio dcois clc sc iorna ossuidor viialcio dcssc
loic, conianio quc conirilua ara iodas as
dcscsas do aniigo airono. As disosics iao
duras da aniiga lci, quc o olrigan a agar o
rcsgaic do airono, o doic da filIa, ou suas
nulias judiciais, rovan, clo ncnos, quc no
icno cn quc cssa lci foi cscriia clc ja odia
ossuir cculio. O clicnic cn scguida da nais un
asso. olicn o dirciio dc, ao norrcr, iransniiir o
quc ossui ao filIo; c vcrdadc quc, na falia dc un
filIo, scus lcns volian ainda s naos do
airono. Mas cis novo rogrcsso. o clicnic scn
filIos olicn o dirciio dc fazcr icsiancnio. Aqui o
cosiunc Icsiia c varia; ora o airono rciona a
nciadc dos lcns, ora a voniadc do icsiador c
inicirancnic rcsciiada; cn iodo caso, scu
icsiancnio scnrc icn valor(16}. Assin o clicnic,
sc ainda nao sc odc dizcr roriciario, icn clo
ncnos rcgalias iao grandcs quanio ossvcl.
Scn duvida nao sc iraia ainda da lilcrdadc
conlcia. Mas ncnIun docuncnio crniic-nos
fiar a coca cn quc os clicnics sc lilcriaran
430
dcfiniiivancnic das fanlias dos aircios. Ha
varios icios dc Tiio Lvio(17} quc, ionados ao c
da lcira, nosiran quc dcsdc os rinciros anos da
rcullica os clicnics cran cidadaos. Ha grandcs
rolalilidadcs dc quc ja o fosscn nos icnos do
rci Scrvio; ialvcz voiasscn nos concios curiais
dcsdc a fundaao dc Fona. Mas nao sc odc or
a concluir quc fosscn dcsdc cniao lilcrios,
orquc nao c ossvcl quc os aircios acIasscn
inicrcssanic dar a scus clicnics dirciios oliicos,
fazcndo-os voiar nos concios, scn or isso
conscniircn cn dar-lIcs dirciios civis, isio c, cn
lilcria-los dc sua auioridadc.
Nao arccc quc a rcvoluao quc lilcria os
clicnics dc Fona icnIa icrninado dc un so
golc, cono cn Aicnas. Ela aconiccc nuiio
lcniancnic, c dc nancira quasc incrccivcl,
scn quc ncnIuna lci fornal janais a icnIa
consagrado. Os laos da clicnicla alargaran-sc
ouco a ouco, c o clicnic afasiou-sc
inscnsivclncnic do airono.
O rci Scrvio fcz una grandc rcforna cn
vaniagcn dos clicnics. nodificou a organizaao
do ccrciio. Anics dclc o ccrciio narcIava
dividido cn irilos, cn curias, cn gcntcs; cra a
divisao airiciana; cada cIcfc dc gcns ficava
icsia dc scus clicnics. Scrvio dividiu o ccrciio cn
ccniurias. cada soldado icvc un lugar dc acordo
con sua riqucza. Fcsuliou da quc o clicnic nao
431
narcIou nais ao lado do airono, nao o
rcconIcccndo nais cono cIcfc no conlaic,
ionando assin o Ialiio da indccndcncia.
Essa nudana causou ouira na consiiiuiao
dos concios. Anics a asscnllcia dividia-sc cn
curias c cn gcntcs, c o clicnic, quando voiava,
fazia-o sol os olIos do scnIor. Mas,
csialclcccndo-sc a divisao or ccniurias nos
concios cono no ccrciio, o clicnic nao sc
cnconirava nais ao lado do airono. vcrdadc
quc a vclIa lci nandava ainda quc voiassc cn
confornidadc con clc, nas cono odcrian
conirolar-lIc o voio?
Ja cra nuiio scarar o clicnic do airono nos
noncnios nais solcncs da vida. ao conlaicr c ao
voiar. A auioridadc do airono viu-sc nuiio
dininuda, c o quc ainda lIc rcsiava, dia a dia lIc
cra nais conicsiado. Dcsdc quc o clicnic
ccrincniou un ouco dc indccndcncia,
assou a dcscja-la conlcia. Asirava lilcriar-sc
da gcns, c ingrcssar na lclc, ondc scria livrc.
Quanias ocasics sc arcscniaran! No icno dos
rcis, csiava ccrio dc sua ajuda, orquc clcs so
dcscjavan cnfraqucccr as gcntcs. Sol a
rcullica, cnconirava a roicao da lclc c dos
irilunos. Muiios clicnics assin sc lilcriaran, c a
gcns nao conscguiu nais donina-los. En 472
anics dc Crisio o nuncro dos clicnics cra ainda
considcravcl, ois a lclc quciava-sc dc quc, or
432
scus sufragios nos concios ccniuriais, fazian
cndcr a lalana ara o lado dos aircios(18}.
Pcla ncsna coca, cono a lclc rccusava-sc a sc
alisiar, os aircios fornaran un ccrciio acnas
dc clicnics(19}. Parccc, iodavia, quc csscs clicnics
ja nao cran iao nuncrosos ara culiivar as
icrras dos aircios, quc sc vian olrigados a
cdir aulio lclc(20}. vcrossnil quc a
criaao do irilunal, anarando os clicnics
fugiiivos conira os aniigos aironos, c iornando a
siiuaao dos lclcus nais invcjavcl c nais
scgura, arcssou cssc novincnio gradual cn
dircao lilcrdadc. En 372 nao Iavia nais
clicnics, c ccrio Manlio odia dizcr lclc.
Tanio quanio Iavcis sido clicnics ao lado dc
cada airono, scrcis agora ouiros ianios
advcrsarios conira un so ininigo(21}." Dcsdc
cssa coca nao vcnos nais na Iisioria dc Fona
csscs aniigos clicnics, Ioncns Icrcdiiariancnic
ligados gcns. A riniiiva clicnicla c sulsiiiuda
or una clicnicla dc novo gcncro, vnculo
voluniario c quasc ficicio, quc ja nao acarrcia as
ncsnas olrigacs. Ja nao sc disiingucn nais
cn Fona as ircs classcs dos aircios, dos
clicnics, dos lclcus. Fcsian acnas duas, ois
os clicnics nisiuraran-sc lclc.
Os Marcclos assin arcccn cricnccr a un
rano dcsiacado da gcns Claudia. Scu nonc cra
Claudios; nas, cono nao cran aircios, nao
odian fazcr aric da gcns scnao cono clicnics.
433
Ha nuiio icno livrcs, cnriquccidos or ncios
quc nos sao dcsconIccidos, clcvaran-sc
rincirancnic s dignidadcs da lclc, c nais
iardc s da cidadc. Duranic varios scculos a gcns
Claudia arccc Iavcr csquccido scus aniigos
dirciios solrc os Marcclos. Coniudo, un dia, nos
icnos dc Cccro(22}, lcnlra-sc disso
inoinadancnic. Un lilcrio ou clicnic dos
Marcclos norrcra, c dciara una Icrana quc, dc
acordo con a lci, dcvia rciornar ao airono. Os
Claudios, aircios, rcicndcran quc os Marcclos,
cono clicnics quc cran, nao odian clcs rorios
icr clicnics, c quc scus lilcrios dcvian cair,
juniancnic con a Icrana, nas naos do cIcfc da
gcns aircia, unica caaz dc ccrccr dirciios dc
aironado. Essc roccsso dciou o ullico dc
Fona nuiio adnirado, c causou cnlaraos aos
jurisconsulios; o rorio Cccro acIou o caso
nuiio olscuro, o quc nao icria aconiccido quairo
scculos anics, quando a gcns Claudia icria
vcncido facilncnic a causa. Mas, nos icnos dc
Cccro, o dirciio solrc o qual lascavan sua
rcclanaao cra iao aniigo quc ja o Iavian
csquccido, fazcndo con quc o irilunal rcsolvcssc
a causa cn favor dos Marcclos. A aniiga clicnicla
nao cisiia nais.
CAPTULO VII
TEFCEIFA FEVOLUO
A PLEDE PASSA A FAZEF PAFTE DA CIDADE
434
1. Hstu gcu dcssu cuouuo
As nudanas quc, con o corrcr do icno,
foran surgindo na consiiiuiao da fanlia
rovocaran ouiras na consiiiuiao da cidadc. A
aniiga fanlia arisiocraiica c saccrdoial acIava-sc
cnfraquccida. Dcsaarcccndo o dirciio dc
rinogcniiura, crdcu a unidadc c o vigor; con a
quasc ioial lilcriaao dos clicnics, crdcra a
naior aric dos sudiios. Os Ioncns da classc
infcrior nao fazian nais aric das gcntcs; vivcndo
fora dclas, consiiiuran coro aric. Por isso, a
cidadc nudou dc asccio; cn lugar do quc fora
rcccdcnicncnic, un ajuniancnio nais ou
ncnos fragil dc ianios cqucnos csiados quanias
cran as fanlias, a uniao sc fcz, or una aric,
cnirc os ncnlros aircios das gcntcs, c or
ouira cnirc os Ioncns dc caicgoria infcrior.
Houvc assin dois grandcs coros frcnic frcnic,
duas socicdadcs ininigas. Nao Iouvc nais, cono
na coca rcccdcnic, una luia olscura cn cada
fanlia, nas a gucrra alcria cn cada cidadc. Das
duas classcs, una qucria quc a consiiiuiao
rcligiosa da cidadc fossc naniida, c quc o
govcrno, cono o saccrdocio, coniinuassc nas
naos das fanlias sagradas. A ouira qucria
dcsiruir as aniigas larrciras, quc a colocavan
fora do dirciio, da rcligiao, da socicdadc oliica.
Na rincira aric da luia, a vaniagcn csiava
do lado da arisiocracia dc nascincnio. Na
435
vcrdadc, csia nao iinIa nais scus aniigos
sudiios, c sua fora naicrial dcsaarcccra, nas
rcsiava-lIc ainda o rcsigio da rcligiao, sua
organizaao rcgular, scu Ialiio dc conando,
suas iradics, scu orgulIo Icrcdiiario. Ela nao
duvidava dc scu dirciio; dcfcndcndo-sc, julgava
dcfcndcr a roria rcligiao. O ovo iinIa a scu
favor acnas o grandc nuncro. Acosiunado a
rcsciiar, nao lIc cra facil livrar-sc dcssc Ialiio.
Alcn do nais, nao iinIa cIcfcs; faliava-lIc
qualqucr rincio dc organizaao. A rincio,
nao cra un coro lcn consiiiudo c foric, nas
una nuliidao dcsunida. Sc nos lcnlrarnos dc
quc os Ioncns nao Iavian cnconirado ncnIun
ouiro rincio dc associaao alcn da rcligiao
Icrcdiiaria das fanlias, c quc nao iinIan idcia
dc ncnIuna auioridadc quc nao dcrivassc do
culio, conrccndcrcnos facilncnic quc cssa
lclc, quc csiava fora do culio c da rcligiao, nao
dc fornar a rincio una socicdadc rcgular, c
quc lIc foi ncccssario nuiio icno ara
cnconirar cn si ncsna os clcncnios dc
discilina c as rcgras dc govcrno.
Essa classc infcrior, cn sua fraqucza, nao viu
a rincio ouiro ncio dc conlaicr a arisiocracia
scnao oondo-lIc a nonarquia.
Nas cidadcs ondc a classc oular ja csiava
fornada ao icno dos aniigos rcis, a lclc da a
clcs iodo o aoio c fora dc quc disunIa,
436
cncorajando-os a auncniar scu odcr. En Fona,
cigiu o csialclccincnio da rcalcza dcois dc
Fnulo; fcz noncar Hosilio; fcz rci a Tarqunio, o
Aniigo; aoiou Scrvio, c lancniou a soric dc
Tarqunio, o Solcrlo.
Quando os rcis or ioda aric ja csiavan
vcncidos, c a arisiocracia sc iornou scnIora, o
ovo nao sc liniiou a lancniar a nonarquia. quis
rcsiaura-la sol nova forna. Na Crccia, duranic o
scculo VI, conscguiu, cn gcral, clcgcr os rorios
cIcfcs; nao odcndo cIana-los dc rcis, orquc
cssc iiulo inlicava a idcia dc funcs rcligiosas,
c nao odia scr osicniado scnao clas fanlias
saccrdoiais, cIanou-os dc iiranos(1}.
Scja qual for o scniido original dcssa alavra,
o ccrio c quc nao a foran luscar na lngua
rcligiosa; nao sc odia alica-la aos dcuscs, cono
sc fazia con a alavra rci; nao a ronunciavan
cn suas rcccs. Essc vocalulo, con cfciio,
dcsignava algo nuiio novo cnirc os Ioncns, una
auioridadc quc nao dcrivava do culio, un odcr
quc a rcligiao nao Iavia csialclccido. O
aarccincnio dcssa alavra na lngua grcga
narca a aariao dc un rincio quc as gcracs
rcccdcnics nao Iavian conIccido. a olcdicncia
do Ioncn ao Ioncn. Aic cssa coca nao iivcra
ouiros cIcfcs dc Esiado alcn dos cIcfcs da
rcligiao; soncnic csics nandavan na cidadc,
fazian os sacrifcios c invocavan os dcuscs cn
437
scu favor; olcdcccndo a clcs, nao olcdccia scnao
lci rcligiosa, nao sc sulnciian scnao
divindadc. A olcdicncia a un Ioncn, a
auioridadc dada a cssc Ioncn or ouiros
Ioncns, un odcr dc origcn c naiurcza acnas
Iunana, cra coisa quc os aniigos cuairidas
Iavian dcsconIccido, c isso nao foi cnsado
scnao no dia cn quc as classcs infcriorcs
rcjciiaran o jugo da arisiocracia, rocurando
nova forna dc govcrno.
Ciicnos alguns ccnlos. En Corinio o ovo
suoriava cnosancnic a doninaao dos
laquadas; Csclo, icsicnunIa do odio quc o
ovo lIcs dcvoiava, c vcndo quc csic rocurava
un cIcfc quc o conduzissc lilcriaao",
ofcrcccu-sc ara o cargo; o ovo acciiou-o,
consiiiuiu-o iirano, culsou os laquadas, c
olcdcccu a Csclo(2}. Milcio icvc cono iirano
ccrio Traslulo; Miiilcnc olcdcccu a Piaco,
Sanos a Polcraics. Enconiranos iiranos cn
Argos, cn Eidauro, cn Mcgara, cn Calcis,
duranic o scculo VI. Scion icvc iiranos clo
csao dc ccnio c irinia anos ininicrruios(3}.
Enirc os grcgos da Iialia, vcnos iiranos cn
Cuncs, cn Croiona, cn Slaris, or ioda aric.
En Siracusa, no ano dc 485, a classc infcrior
iornou-sc scnIora da cidadc, c culsou a classc
arisiocraiica; nas cla ncn dc nanicr-sc, ncn
govcrnar, c, ao fin dc un ano, icvc quc cscolIcr
un iirano(4}.
438
Por ioda a aric csscs iiranos, con nais ou
ncnos violcncia, scguian a ncsna oliica. Un
iirano dc Corinio cdiu ccrio dia a un iirano dc
Milcio consclIos ara lcn govcrnar. Esic, or
unica rcsosia, coriou as csigas dc irigo quc sc
clcvavan acina das ouiras. Assin, sua rcgra dc
conduia cra dcrrular os quc sc disiinguian, c
fcrir a arisiocracia aoiando-sc no ovo.
A lclc ronana a rincio consirou ara
rcsialclcccr no irono a Tarqunio. Tcniou cn
scguida fazcr iiranos, c lanou olIos
succssivancnic solrc Pullcola, Esurio Cassio c
Manlio. A acusaao quc o airiciado faz
frcqucnicncnic quclcs dcnirc os scus quc sc
iornan oularcs nao dcvc scr ura calunia. O
ncdo dos odcrosos confirna os dcscjos da
lclc.
Mas c ncccssario noiar quc, sc o ovo, na
Crccia c cn Fona, rocurou rcsiaurar a
nonarquia, nao o fcz or rcfcrir cssc rcginc.
Cosiava ianio dos iiranos quanio dcicsiava a
arisiocracia, A nonarquia cra ara clc un ncio
dc vcnccr c dc sc vingar; nas janais cssc
govcrno, quc sc originara no dirciio da fora, c
nao sc lascava cn ncnIuna iradiao sagrada,
lanou razcs no coraao dos ovos. EscolIian
un iirano ara as ncccssidadcs da luia;
dciavan-no dcois no odcr or rcconIccincnio
ou or ncccssidadc; nas, assados alguns anos,
439
c assada a lcnlrana da dura oligarquia,
dciavan-no cair. Essa forna dc govcrno nunca
airaiu os grcgos; acciiaran-na acnas cono
rccurso assagciro, cscra dc quc o ariido
oular cnconirassc nclIor rcginc, ou scniissc
foras ara govcrnar-sc a si rorio.
A classc infcrior crcsccu ouco a ouco. Ha
rogrcssos quc sc rcalizan olscurancnic, c quc,
iodavia, dccidcn o fuiuro dc una classc, c
iransfornan una socicdadc. Pclo scio scculo
anics dc nossa cra, a Crccia c a Iialia viran
surgir una nova fonic dc riquczas. A icrra nao
lasiava nais s ncccssidadcs do Ioncn; o lon
gosio dirigia-o ara o lclo c ara o luo; as arics
nascian, c a indusiria c o concrcio iornaran-sc
ncccssarios. Pouco a ouco consiiiuiu una
riqucza noliliaria, cunIou nocdas, aarcccu o
dinIciro. Ora, a aariao do dinIciro cra una
grandc rcvoluao. O dinIciro nao csiava sujciio
s ncsnas condics dc roricdadc quc a icrra;
cra, dc acordo con crcssao do jurisconsulio,
cs ncc nunc; odia assar dc nao cn nao
scn ncnIuna fornalidadc rcligiosa, c cIcgar scn
olsiaculo aic o lclcu. A rcligiao, quc narcara a
roricdadc, nada odia solrc o dinIciro.
Os Ioncns das classcs infcriorcs conIcccran
cniao ouira ocuaao, alcn do culiivo da icrra;
aarcccran os aricsaos, os navcganics, os cIcfcs
dc indusiria, os concrcianics; logo surgiran
440
cnirc clcs os rinciros ricos. Singular novidadc!
Anics acnas os cIcfcs das gcntcs odian scr
roriciarios, c cis quc agora aniigos clicnics c
lclcus ricos osicnian grandc oulcncia. Alcn
disso, o luo quc cnriquccia o Ioncn do ovo
cnolrccia o cuairida; cn nuiias cidadcs,
rincialncnic cn Aicnas, viu-sc aric dos
ncnlros do coro arisiocraiico cair na niscria.
Ora, una socicdadc na qual a riqucza nuda dc
lugar, as classcs nao iardarao cn fazcr o ncsno.
Ouira conscqucncia dcssa nudana foi quc,
no ncsno ovo, csialclcccran-sc disiincs c
caicgorias, cono sc faz ncccssario cn qualqucr
socicdadc Iunana. Algunas fanlias iornaran-
sc considcradas; alguns noncs ouco a ouco
foran adquirindo inoriancia. Fornou-sc na
lclc una csccic dc arisiocracia; nao sc iraiava
dc un nal; a lclc dciava dc scr nassa confusa,
c concava a asscnclIar-sc a un coro lcn
consiiiudo. Possuindo classcs divcrsas, odia
cscolIcr cIcfcs, scn icr nais ncccssidadc dc
cscolIcr cnirc os aircios o rinciro anlicioso
quc aarcccssc con voniadc dc rcinar. Essa
arisiocracia oular nosirou lcn ccdo as
qualidadcs quc aconanIan ordinariancnic a
riqucza conquisiada clo iralalIo, isio c, o
scniincnio do valor cssoal, o anor dc una
lilcrdadc calna, c cssc csriio dc salcdoria quc,
dcscjando rogrcdir, icnc as avcniuras. A lclc
dciou-sc guiar or cssa cliic, quc consiiiua scu
441
orgulIo. Fcnunciou aos iiranos logo quc scniiu
ossuir cn si os clcncnios caazcs dc nclIor
govcrnar. Enfin, a riqucza iornou-sc, or algun
icno, cono vcrcnos cn scguida, un rincio
dc organizaao social.
Ha ainda una iransfornaao da qual
dcvcnos falar orquc ajudou foricncnic a classc
infcrior a sc clcvar. c a quc sc dcu con a aric
niliiar. Nos rinciros scculos da Iisioria das
cidadcs a fora dos ccrciios csiava na cavalaria.
O vcrdadciro gucrrciro cra o quc conlaiia solrc
un carro, ou noniado a cavalo; o soldado dc
infaniaria, ouco uiil no conlaic, cra ouco
csiinado. Por isso a aniiga arisiocracia rcscrvara
ara si, cn ioda aric, o dirciio do conlaicr a
cavalo(5}, c aic cn algunas cidadcs os nolrcs
davan a si ncsnos o iiulo dc cavalciros. Os
ccccs dc Fnulo, os cavalciros ronanos dos
rinciros scculos, cran iodos aircios. Enirc os
aniigos a cavalaria foi scnrc o ccrciio nolrc.
Mas ouco a ouco a infaniaria foi adquirindo
inoriancia. O rogrcsso na falricaao das
arnas c o aarccincnio da discilina crniiiran-
lIc rcsisiir cavalaria. Oliida cssa vaniagcn, a
infaniaria logo ionou os rinciros lugarcs nas
laialIas, orquc cra nais nalcavcl, c suas
nanolras nais faccis; os lcgionarios c os Ioliias
consiiiuran da or dianic a fora dos ccrciios.
Ora, lcgionarios c Ioliias cran lclcus.
Acrcsccnic-sc a isso quc a narinIa rogrcdiu,
442
solrciudo na Crccia, quc Iouvc laialIas navais,
c quc o dcsiino dc una cidadc ficou nuiias vczcs
cnirc as naos dos rcnciros, isio c, dos lclcus.
Ora, a classc quc c lasianic foric ara dcfcndcr
una socicdadc o c ianlcn ara conquisiar
dirciios, c ccrccr solrc cla lcgiina influcncia. O
csiado oliico c social dc una naao csia scnrc
cn rclaao con a naiurcza c a conosiao
oliica dos ccrciios.
Enfin, a classc infcrior conscguiu icr
ianlcn sua rcligiao. Aquclcs Ioncns iinIan no
coraao, odcnos suor, o scniincnio rcligioso,
quc c inscaravcl dc nossa naiurcza, c quc nos
faz scniir ncccssidadc dc adoraao c dc rcccs. A
lclc, orianio, sofria, or sc vcr afasiada dc
rcligiao clo aniigo rincio quc rcscrcvia quc
cada dcus cricncia a una fanlia, c quc o dirciio
dc rczar nao sc iransniiia scnao con o sanguc.
Assin, iralalIaran ianlcn ara icr un culio.
inossvcl cnirar aqui nos orncnorcs dos
csforos quc fizcran, dos ncios quc inaginaran,
das dificuldadcs ou rccursos quc sc lIcs
arcscniaran. Essc iralalIo, duranic nuiio
icno individual, consiiiuiu or nuiio icno
scgrcdo dc cada inicligcncia, do qual soncnic
odcnos crcclcr os rcsuliados. s vczcs una
fanlia lclcia consiiiua un lar, ou ousando
accndc-lo or si ncsna, ou luscando cn ouiros
lugarcs o fogo sagrado; cniao assou a icr scu
443
culio, scu saniuario, sua divindadc roiciora,
inagcn da fanlia aircia. Ouiras vczcs o
lclcu, scn ossuir culio doncsiico, icvc accsso
aos icnlos da cidadc; cn Fona, os quc nao
iinIan lar, c, conscqucnicncnic, nao iinIan
fcsias doncsiicas, ofcrccian scu sacrifcio anual
ao dcus Quirino(6}. Quando a classc sucrior
crsisiia cn afasiar dc scus icnlos a classc
infcrior, csia assou a cdificar icnlos rorios;
cn Fona ja ossua un solrc o Avcniino,
consagrado a Diana, c o icnlo consagrado
urcza da lclc. Os culios oricniais quc, a ariir
do scculo scio, invadiran a Crccia c a Iialia,
foran acolIidos razcrosancnic cla lclc; cran
culios quc, cono o ludisno, nao fazian accao
ncn dc casias, ncn dc ovos. Muiias vczcs,
cnfin, viu-sc a lclc adoiar oljcios sagrados
analogos aos dcuscs das curias c das irilos
aircias. Assin o rci Scrvio lcvaniou un aliar cn
cada lairro, ara quc a nuliidao iivcssc ocasiao
dc ofcrcccr sacrifcios; do ncsno nodo, os
isisiraiidos lcvaniaran Icnus nas ruas c
raas dc Aicnas(7}. Esscs foran os dcuscs da
dcnocracia. A lclc, ouirora nuliidao scn culio,
icvc da or dianic suas ccrinnias rcligiosas c
suas fcsias, odia rczar; cra o lasianic, cn una
socicdadc cn quc a rcligiao consiiiua a
dignidadc do Ioncn.
Una vcz quc a classc infcrior conquisiou
csscs difcrcnics rogrcssos, quando icvc cn scu
444
ncio cssoas ricas, soldados, saccrdoics, quando
icvc iudo o quc da ao Ioncn o scniincnio dc scu
valor c dc sua fora, quando, cnfin, olrigou a
classc sucrior a considcra-la cono alguna coisa,
cniao iornou-sc inossvcl nanic-la afasiada da
vida social c oliica, c a cidadc nao odia
coniinuar fccIada ara cla duranic nuiio icno.
A cnirada dcssa classc infcrior na cidadc c
una rcvoluao quc, do scculo sciino ou quinio,
cncIcu ioda a Iisioria da Crccia c da Iialia. Os
csforos do ovo or ioda aric foran coroados
dc viioria, nas nao da ncsna nancira, ncn con
os ncsnos ncios cn ioda aric.
Aqui o ovo, quando sc scniiu foric, insurgiu-
sc; con arnas na nao, forou as orias da
cidadc, ondc lIc cra roilido norar. Una vcz
conquisiado o odcr, culsou os grandcs,
ocuou suas casas, ou sc conicniou cn dccrciar
igualdadc dc dirciios. o quc sc vc cn Siracusa,
cn Eriircia, cn Milcio.
Algurcs, clo conirario, o ovo usou dc ncios
ncnos violcnios. Scn luiar a nao arnada,
soncnic cla fora noral quc lIc davan scus
nais rcccnics rogrcssos, olrigou os grandcs a
fazcr conccsscs. Noncou cniao un lcgislador, c
nudou-sc a consiiiuiao. o quc sc vc cn
Aicnas.
445
En ouiros lugarcs, a classc infcrior, scn
rcvolias ncn dcsordcns, conquisiou
gradualncnic suas finalidadcs. Assin, cn
Cuncs, o nuncro dos ncnlros das cidadcs, a
rincio nuiio rcsiriio, crcscc cla rincira vcz,
adniiindo os lclcus quc cran lasianic ricos
ara alincniar un cavalo. Mais iardc, clcvou-sc
aic nil o nuncro dos cidadaos, cIcgando-sc
ouco a ouco dcnocracia(8}.
En algunas cidadcs a adnissao da lclc
cnirc os cidadaos foi olra dos rcis, cono
aconicccu cn Fona. En ouiras, foi olra dos
iiranos oularcs, cono aconicccu cn Corinio,
cn Scion, cn Argos. Quando a arisiocracia
iornou a conquisiar o odcr, icvc ordinariancnic
a rudcncia dc rcsciiar o iiulo dc cidadao quc
os rcis ou iiranos Iavian dado classc infcrior.
En Sanos, a arisiocracia nao conscguc vcnccr a
luia conira os iiranos scnao lilcriando as classcs
nais Iunildcs. Scria nuiio longo cnuncrar iodas
as fornas sol as quais cssa grandc rcvoluao
cIcgou ao fin. O rcsuliado foi o ncsno or ioda
aric. a classc infcrior cncirou na cidadc, c
assou a fazcr aric do coro oliico.
O ocia Tcognis nos da idcia lasianic niida
dcssa rcvoluao, c dc suas conscqucncias. Elc
nos diz quc cn Mcgara, sua airia, Ia duas
csccics dc Ioncns. CIana una dc classc dos
Ions, ugIutI; c csic, con cfciio, o nonc quc
446
cssa classc dava a si ncsna na naior aric das
cidadcs grcgas. ouira cIana dc classc dos
nuus, IuI; c ainda con cssc nonc quc sc
cosiunava dcsignar a classc infcrior. Con cssa
classc, o ocia nos dcscrcvc sua aniiga condiao.
cla nao conIccia ouirora ncn irilunais, ncn
lcis"; c o lasianic ara dizcr quc cla nao iinIa
dirciios dc cidadania. Ncn cra crniiido a csscs
Ioncns aroinar-sc da cidadc; vivian fora,
cono aninais sclvagcns". Nao ariiciavan dos
lanqucics rcligiosos, ncn iinIan o dirciio dc
casar nas fanlias dos Ions.
Mas cono iudo isso nudou! Confundiran-sc
as classcs, os naus foran colocados acina dos
lons". A jusiia sc iransforna; nao cisicn nais
as aniigas lcis, c lcis dc novidadc csiranIa
assaran a sulsiiiu-las. A riqucza iorna-sc o
unico oljcio dos dcscjos Iunanos, orquc
roorciona odcr. O Ioncn dc raa nolrc casa-
sc con a filIa do lclcu rico, c o casancnio
confundc as raas".
Tcognis, dcsccndcnic dc fanlia arisiocraiica,
icnia cn vao rcsisiir ao dcsiino. Condcnado ao
clio, dcsojado dc scus lcns, nao icn nada
nais, scnao scus vcrsos, ara roicsiar c
conlaicr. Mas sc nao cscra scr lcn succdido,
clo ncnos nao duvida da jusiia dc sua causa;
acciia a dcrroia, nas guarda o scniincnio dc
scus dirciios. A scus olIos, a rcvoluao quc sc fcz
447
c un nal noral, un crinc. FilIo da arisiocracia,
arccc-lIc quc cssa rcvoluao nao icn a scu
favor ncn a jusiia, ncn os dcuscs, consiiiuindo
un aicniado conira a rcligiao. Os dcuscs diz
clc alandonaran a icrra; ningucn nais os
icnc. A raa dos Ioncns icdosos dcsaarcccu;
ningucn nais sc inoria con os inoriais."
Lancnios inuicis, clc lcn o salc. Sc assin
sc qucia, o faz or una csccic dc dcvcr icdoso,
orquc rccclcu dos aniigos a iradiao sagrada",
csiando no dcvcr dc crciua-la. Mas cn vao. a
roria iradiao dcvc dolrar-sc, os filIos dos
nolrcs vao csqucccr sua nolrcza; logo os vcrcnos
unindo-sc clo casancnio s fanlias lclcias,
lclcndo cn suas fcsias, concndo cn suas
ncsas"; logo assarao ianlcn a adoiar scus
scniincnios. Nos icnos dc Tcognis, a nosialgia
c iudo o quc rcsia arisiocracia grcga, c aic cssa
nosialgia logo vai dcsaarcccr.
Con cfciio, dcois dc Tcogns, a nolrcza nao
assava dc sinlcs lcnlrana. As grandcs
fanlias coniinuaran a olscrvar icdosancnic o
culio doncsiico c a ncnoria dos anicassados;
nas isso cra iudo. Havia ainda Ioncns quc sc
divcriian coniando scus anicassados, nas cran
ridicularizados(9}. Conscrvou-sc o cosiunc dc
inscrcvcr solrc algun iunulo quc o norio cra dc
raa nolrc, nas nao sc fcz ncnIuna icniaiiva
ara rccrgucr un rcginc ara scnrc
448
dcsironado. Isocraics diz, con vcrdadc, quc cn
scu icno as grandcs fanlias dc Aicnas so
cisiian nos iunulos.
Dcssc nodo a cidadc aniiga foi-sc
iransfornando gradaiivancnic. En sua origcn
cra una associaao dc una ccnicna dc cIcfcs dc
fanlia. Mais iardc o nuncro dc cidadaos
crcsccu, orquc os ranos nais novos
conscguiran igualdadc con os nais vclIos. Mais
iardc ainda, os clicnics lilcrios, a lclc, ioda
aqucla nuliidao quc duranic scculos ficara fora
da associaao rcligiosa c oliica, s vczcs ncsno
fora do rccinio sagrado da cidadc, dcrrulou as
larrciras quc sc lIc ounIan, c cnirou na
cidadc, ondc logo sc iornou scnIora.
2. Hstu dcssu cuouuo cn Atcnus
Os cuairidas, dcois da qucda da rcalcza,
govcrnaran Aicnas duranic quairo scculos. A
Iisioria nada nos diz a rcsciio dcssc longo
donnio; salcnos acnas una coisa. quc foi
odioso s classcs infcriorcs, c quc o ovo sc
csforou ara sc livrar dcssc rcginc.
Pclo ano dc 612, o dcsconicniancnio gcral, c
os sinais ccrios quc anunciavan rcvoluao
roina, dcscriaran a anliao dc un
cuairida, Clon, quc cnsou cn dcrrular o
govcrno dc sua casia, c iornar-sc iirano oular.
A cncrgia dos arconics fcz aloriar sua icniaiiva,
449
nas a agiiaao coniinuou ainda dcois dclc. En
vao os cuairidas lanaran nao dc iodos os
rccursos da rcligiao. En vao afirnaran quc os
dcuscs csiavan irriiados, c quc concavan a
aarcccr faniasnas. En vao urificaran a cidadc
dc iodos os crincs do ovo, lcvaniando dois
aliarcs Violcncia c Insolcncia, ara aaziguar
cssas duas divindadcs, cuja influcncia naligna
Iavia criurlado os csriios(10}. Tudo isso dc
nada scrviu. Os scniincnios dc odio nao sc
alrandaran. Mandaran vir dc Crcia o icdoso
Eincnidcs, crsonagcn nisicrioso, quc sc dizia
filIo dc una dcusa; fizcran-no cclclrar una
scric dc ccrinnias ciaiorias, na cscrana dc
quc, inrcssionando assin a inaginaao do
ovo, rcavivassc a rcligiao, c foriificassc,
conscqucnicncnic, a arisiocracia. Mas o ovo
nao sc conovcu; a rcligiao dos cuairidas nao
iinIa nais rcsigio solrc sua alna, c
coniinuaran a rcclanar rcfornas.
Duranic dczcsscis anos ainda a oosiao
fcroz dos olrcs da nonianIa c a oosiao
acicnic dos ricos do liioral fizcran rudc gucrra
aos cuairidas. Por fin, iodos os Ioncns
rudcnics dos ircs ariidos concordaran cn
confiar a Solon o cuidado dc icrninar con cssas
qucrclas, rcvcnindo-sc conira nalcs naiorcs.
Solon iinIa a rara foriuna dc cricnccr ao ncsno
icno aos cuairidas, clo nascincnio, c aos
concrcianics, or suas ocuacs da nocidadc.
450
Suas ocsias no-lo nosiran cono Ioncn
conlciancnic livrc dos rcconcciios dc sua
casia; or scu csriio conciliador, or scu gosio
cla riqucza c clo luo, or scu anor ao razcr,
csia nuiio disianciado dos aniigos cuairidas, c
cricncc nova Aicnas.
Disscnos acina quc Solon concara or
lilcriar a icrra da vclIa doninaao quc a rcligiao
das fanlias cuairidas ccrccra solrc cla. Solon
quclrou os grilIcs quc rcndian a clicnicla. Tal
nudana na ordcn social acarrciava ouira na
ordcn oliica. Era ncccssario quc as classcs
infcriorcs iivcsscn dali or dianic, scgundo
crcssao do rorio Solon, un cscudo ara
dcfcndcr sua rcccnic lilcrdadc. Essc cscudo cran
os dirciios oliicos.
Muiio nos falia ara conIcccr clarancnic a
consiiiuiao dc Solon; arccc, clo ncnos, quc
iodos os aicnicnscs assaran dcsdc cssa coca a
fazcr aric da asscnllcia do ovo, c quc o scnado
nao cra nais conosio acnas dc cuairidas;
arccc ncsno quc os arconics odcrian scr
noncados fora da aniiga casia saccrdoial. Essas
grandcs inovacs rcvolucionaran iodas as
aniigas rcgra da cidadc. Sufragios, nagisiraiuras,
saccrdocios, dircao da socicdadc, iudo isso o
cuairida dcvia dividir con Ioncn da classc
infcrior. Na nova consiiiuiao nao cran iidos cn
ncnIuna considcraao os dirciios dc nascincnio;
451
ainda cisiian classcs, nas nao sc disiinguian
scnao cla riqucza(11}. Dcsdc cssa coca a
doninaao dos cuairidas dcsaarcccu. O
cuairida nao cra nais nada, a nao scr quc fossc
rico; valia cla riqucza, c nao clo nascincnio.
Da or dianic o ocia ja odia dizcr. Na olrcza
o Ioncn nolrc nao c nais nada"; c o ovo
alaudia no icairo csic diio cnico. Qual o
nascincnio dcsic Ioncn? Fico; Iojc sao csics
os nolrcs(12}."
O rcginc quc assin sc consiiiura iinIa duas
csccics dc ininigos. os cuairidas, quc
lancniavan os rivilcgios crdidos, c os olrcs,
quc ainda coniinuavan a sofrcr cla
dcsigualdadc.
Acnas Solon acalara dc icrninar sua olra,
rcconcou a agiiaao. Os olrcs nosiraran-sc
diz Pluiarco crucis ininigos dos ricos." O
novo govcrno dcsagradava-lIcs ialvcz quasc ianio
quanio o dos cuairidas. Alias, vcndo quc
cuairidas odian ainda scr arconics c
scnadorcs, nuiios inaginavan quc a rcvoluao
nao Iavia sido conlcia. Solon naniivcra as
fornas rcullicanas; ora, o ovo scniia ainda
odio irrcflciido conira cssas fornas dc govcrno,
sol as quais nao vira, duranic quairo scculos,
nada alcn do rcinado da arisiocracia. Scguindo o
ccnlo dc nuiias cidadcs grcgas, dcscjou un
iirano.
452
Pissiraio, dcsccndcnic dos cuairidas, nas
visando saiisfazcr anlics cssoais, roncicu
aos olrcs una divisao dc icrras, c conscguiu
scu aoio. Un dia aarccc na asscnllcia, c,
rcicndcndo quc o Iavian fcrido, cdc quc lIc
dccn una guarda cssoal. Os Ioncns das
rinciras classcs ian rcsondcr-lIc, c dcsvcndar
sua ncniira, nas a lclc csiava rcarada ara
luiar cn dcfcsa dc Pissiraio, rovocando a
dcsordcn c a fuga dos ricos."
Assin, un dos rinciros aios da asscnllcia
oular rcccnicncnic insiiiuda foi ajudar un
Ioncn a sc iornar scnIor da airia(13}.
Nao arccc, alias, quc o rcinado dc Pissiraio
icnIa causado algun cniravc ao dcscnvolvincnio
dos dcsiinos dc Aicnas. Tcvc, clo conirario,
cono rincial cfciio, asscgurar c garaniir conira
a rcaao una grandc rcforna social c oliica,
quc acalava dc sc rcalizar(14}.
O ovo nao sc nosirou ainda dcscjoso dc
rcsialclcccr a lilcrdadc. duas vczcs a coalizao
dos grandcs c dos ricos dcrrulou Pissiraio; duas
vczcs clc rcconquisiou o odcr; scu filIo nais
vclIo rcinou cn Aicnas dcois dc sua noric. Foi
ncccssaria a inicrvcnao dc un ccrciio
csariano na iica ara fazcr ccssar o donnio
dcssa fanlia(15}.
453
A aniiga arisiocracia icvc or noncnios
cscranas dc sc arovciiar da qucda dos
isisiraiidas ara rcadquirir scus rivilcgios. Nao
soncnic nao o conscguiu, nas rccclcu o nais
rudc golc dc iodos os quc sofrcra. Clsicncs,
nascido ncssa classc, nas dc fanlia quc a
arisiocracia colria dc orolrios, c arccia rcncgar
Ia ircs gcracs, cnconirou ncios ara iirar-lIc
ara scnrc o quc lIc rcsiava ainda dc fora(16}.
Solon, ao nudar a consiiiuiao oliica, dciara
sulsisiir ioda a vclIa organizaao rcligiosa da
socicdadc aicnicnsc. A oulaao coniinuava
dividida cn duzcnias ou irczcnias gcntcs, cn
dozc frairias, cn quairo irilos. En cada un
dcsscs gruos ossua ainda, cono na coca
rcccdcnic, un culio Icrcdiiario, un saccrdoic
cuairida, un cIcfc, quc cra o rorio saccrdoic.
Tudo isso cran rcsios dc un assado quc icniava
sulsisiir, crciuando assin as iradics, os
cosiuncs, as rcgras, as disiincs quc Iavian
rcinado no aniigo csiado social. Essas caicgorias
Iavian sido csialclccidas cla rcligiao, c, or sua
vcz, naniinIan a rcligiao, isio c, o odcr das
grandcs fanlias. En cada una dcssas caicgorias
Iavia duas classcs dc Ioncns. dc una aric os
cuairidas, quc ossuan Icrcdiiariancnic o
saccrdocio c a auioridadc; dc ouira os Ioncns dc
condiao infcrior, quc nao cran nais ncn scrvos,
ncn clicnics, nas quc ainda sc acIavan ligados
auioridadc dos cuairidas cla rcligiao. En vao
454
a lci dc Solon dizia quc iodos os aicnicnscs cran
livrcs. A aniiga rcligiao aodcrava-sc do Ioncn
ao sair da asscnllcia, ondc Iavia voiado
livrcncnic, c lIc dizia. Esias ligado a un
cuairida clo culio; dcvcs-lIc rcsciio,
dcfcrcncia, sulnissao; cono ncnlro da cidadc,
Solon ic fcz livrc, nas cono ncnlro da irilo,
dcvcs olcdicncia a un cuairida; cono ncnlro
dc una frairia, icns ainda un cuairida cono
cIcfc. Na roria fanlia, na gcns ondc nasccran
icus anicassados, c da qual nao odcs sair,
cnconiras ainda a auioridadc dc un cuairida.
Dc quc adianiava a lci oliica fazcr dcssc Ioncn
un cidadao, sc a rcligiao c os cosiuncs
crsisiian cn conscrva-lo cono clicnic?
vcrdadc quc Ia varias gcracs nuiios Ioncns sc
cnconiravan fora dcssas caicgorias, ou orquc
vicsscn dc ascs csirangciros, ou orquc
Iouvcsscn cscaado da gcns c das irilos ara
scrcn livrcs. Mas csscs Ioncns sofrian dc ouira
nancira; osios nargcn das irilos, acIavan-
sc cn csiado dc infcrioridadc noral cn rclaao
aos ouiros Ioncns, c una csccic dc ignonnia
ligava-sc a sua indccndcncia.
Havia ainda, dcois da rcforna oliica dc
Solon, una ouira rcforna a scr fciia no donnio
da rcligiao. Clsicncs rcalizou-a, sulsiiiuindo as
quairo aniigas irilos rcligiosas or dcz novas
irilos, quc cran divididas cn ccrio nuncro dc
dcnos(17}.
455
Essas irilos c dcnos asscnclIaran-sc
aarcnicncnic a aniigas irilos c gcntcs. En cada
una dcssas circunscrics Iouvc un culio, un
saccrdoic, un juiz, rcunics ara as ccrinnias
rcligiosas, asscnllcias ara dclilcrar solrc
inicrcsscs conuns(18}. Mas os novos gruos
difcrcnciaran-sc dos aniigos cn dois onios
csscnciais. En rinciro lugar, iodos os Ioncns
livrcs dc Aicnas, ncsno os quc nao Iavian fciio
aric das aniigas irilos c gcntcs, foran
rcariidos cnirc os quadros fornados or
Clsicncs(19}, grandc rcforna quc dava un culio
quclcs quc ainda nao o ossuan, c quc fazia
cnirar ara una associaao rcligiosa aquclcs quc
anics csiavan ccludos dc ioda c qualqucr
associaao. En scgundo lugar, os Ioncns foran
disiriludos cn irilos c dcnos nao nais dc
acordo con o nascincnio, cono ouirora, nas dc
acordo con o doniclio. O nascincnio dciou dc
scr considcrado; os Ioncns iornaran-sc iguais, c
acalaran-sc os rivilcgios. O culio, ara cuja
cclclraao sc rcunia a nova irilo ou dcno nao
cra nais o culio Icrcdiiario dc una aniiga
fanlia; nao sc rcunian nais ao rcdor do lar dc
un cuairida. Nao cra nais un aniigo cuairida
quc a irilo ou o dcno vcncrava cono
anicassado divino; as irilos iivcran novos
Icrois cninos, cscolIidos cnirc os crsonagcns
aniigos, dos quais o ovo conscrvara loa
rccordaao; quanio aos dcnos, adoiaran
456
uniforncncnic or dcuscs roiciorcs a Zcus,
otcto do donco, c a Aoo utcnu. Dcsdc
cniao nao Iavia nais razao ara quc o saccrdocio
fossc Icrcdiiario, cono o fora na gcns; ianlcn
nao Iavia nais razao ara quc o saccrdoic fossc
scnrc cuairida. Nos novos gruos, a dignidadc
dc saccrdoic c dc cIcfc iornou-sc anual, c cada
ncnlro dc ccrcc-la succssivancnic.
Foi cssa rcforna quc acalou dc dcrrular a
arisiocracia dos cuairidas. A ariir dcssc
noncnio, nao Iouvc casias rcligiosas, ncn
rivilcgios dc nascincnio na rcligiao ou na
oliica. A socicdadc aicnicnsc csiava
conlciancnic iransfornada(20}.
Ora, a surcssao das aniigas irilos,
sulsiiiudas or novas, na qual iodos os Ioncns
iinIan accsso, c cran iguais, nao c faio
ariicular da Iisioria dc Aicnas. A ncsna
nudana aconicccu cn Circnc, cn Scion, cn
Elcia, cn Esaria c, rovavclncnic, cn nuiias
ouiras cidadcs grcgas(21}. Dc iodos os ncios
rorios ara cnfraqucccr a aniiga arisiocracia,
Arisioiclcs nao viu ncnIun nais cficaz quc cssc.
Sc sc quiscr fundar a dcnocracia diz clc
c ncccssario fazcr o quc fcz Clsicncs cnirc os
aicnicnscs. csialclcccr-sc-ao novas irilos c novas
frairias; os sacrifcios Icrcdiiarios das fanlias
scrao sulsiiiudos or sacrifcios ondc iodos os
Ioncns scrao adniiidos; ianio quanio ossvcl,
457
as rclacs dos Ioncns cnirc si dcvcn confundir-
sc, icndo-sc o cuidado dc ciinguir iodas as
associacs anicriorcs(22}."
Fcalizada cssa rcforna cn iodas as cidadcs,
odc-sc afirnar quc o aniigo noldc da vclIa
socicdadc csia dcsirudo, c quc sc forna novo
coro social. Essa nudana nas caicgorias quc a
aniiga rcligiao Icrcdiiaria Iavia csialclccido, c
quc dcclarava inuiavcis, narca o fin do rcginc
rcligioso da cidadc.
3. Hstu dcssu cuouuo cn Honu
A lclc cn Fona logo icvc grandc
inoriancia. A siiuaao da cidadc cnirc laiinos,
salinos c ciruscos condcnava-a a crciua
gucrra, c a gucrra cigia quc sua oulaao fossc
nuncrosa. Por isso os rcis acolIcran a iodos os
csirangciros, scn dar inoriancia s suas
origcns. As gucrras succdian-sc
ininicrruiancnic, c, cono Iavia ncccssidadc dc
Ioncns, o rcsuliado nais ordinario dc cada
viioria cra iirar da cidadc vcncida a oulaao a
fin dc iransfcri-la ara Fona. Quc aconiccia a
csscs Ioncns, lcvados juniancnic con os
dcsojos? Sc cnirc clcs cnconiravan-sc fanlias
saccrdoiais ou aircias, o airiciado arcssava-
sc cn cIana-la ara scu ncio. Quanio aos
dcnais, aric ingrcssava na clicnicla dos grandcs
ou do rci, aric cra rclcgada ara a lclc.
458
Ouiros clcncnios ainda cniravan na
conosiao dcssa classc. Muiios csirangciros
afluan a Fona, cono lugar quc, or sua
siiuaao, cra rocio ao concrcio. Os
dcsconicnics dc Salina, da Eiruria, do Lacio a
cnconiravan rcfugio, c iodos cniravan ara a
lclc. O clicnic quc conscguia cscaar da gcns
ianlcn sc iornava lclcu. O aircio quc
coniraa nairinnio con cssoa dc classc
infcrior, ou quc conciia un daquclcs crincs quc
causavan infania, ianlcn assava a fazcr aric
da lclc. Todos os lasiardos cran rcjciiados cla
rcligiao das fanlias uras, c rclcgados ara a
lclc.
Por iodas cssas razcs, a lclc auncniava dc
nuncro. A luia quc sc iravava cnirc aircios c
rcis ionou naior inoriancia. Fcalcza c lclc
logo scniiran quc iinIan os ncsnos ininigos. A
anliao dos rcis cra lilcriar-sc dos vclIos
rincios dc govcrno, quc cniravavan o ccrccio
do odcr. A anliao da lclc cra dcsiruir as
larrciras quc a ccluan da associaao rcligiosa
ou oliica. Esialclcccu-sc una aliana iaciia. os
rcis roicgian a lclc, c a lclc susicniava os
rcis.
As iradics c icsicnunIos da aniiguidadc
colocan sol o rcinado dc Scrvio os rinciros
rogrcssos dos lclcus. O odio quc os aircios
conscrvaran or cssc rci nosira suficicnicncnic
459
qual cra sua oliica. Sua rincira rcforna foi
dar icrras lclc, c vcrdadc quc nao no ugc
onunus, nas cn icrriiorios ionados ao ininigo;
nas ncn or isso dciava dc scr una inovaao
gravc confcrir assin o dirciio dc roricdadc a
fanlias quc aic cniao so odian culiivar icrras
alIcias(23}.
O quc foi ainda nais gravc foran as lcis quc
ronulgou cn favor da lclc, coisa quc janais
cisiira anics. Essas lcis, cn sua naior aric,
dizian rcsciio s olrigacs quc o lclcu odia
conirair con os aircios. Era un incio dc dirciio
conun cnirc as duas ordcns, c, ara a lclc, un
conco dc igualdadc(24}.
Dcois, cssc ncsno rci csialclcccu nova
divisao na cidadc. Scn dcsiruir as ircs aniigas
irilos, nas quais as fanlias aircias c os
clicnics csiavan rcariidos dc acordo con o
nascincnio, Scrvio fornou quairo irilos novas,
ondc ioda a oulaao csiava disiriluda dc
acordo con o doniclio. Vinos cssa rcforna cn
Aicnas, c considcranos scus cfciios, quc foran
idcniicos cn Fona. A lclc, quc nao cnirava nas
aniigas irilos, foi adniiida nas irilos novas(25}.
Aqucla nuliidao, aic cniao fluiuanic, csccic dc
oulaao nnadc, quc nao iinIa vnculo algun
con a cidadc, icvc dc a or dianic diviscs fias
c organizaao rcgular. A fornaao dcssas irilos,
ondc as duas ordcns csiavan nisiuradas, narca
460
vcrdadcirancnic a cnirada da lclc na cidadc.
Cada irilo icvc un lar c sacrifcios; Scrvio
csialclcccu os dcuscs larcs cn cada csquina da
cidadc, cn cada circunscriao do cano. Elcs
scrviran dc divindadcs ara os quc nao as
iinIan or nascincnio. O lclcu cclclrou as
fcsias rcligiosas do lairro c do lurgo (contuu,
ugunuu}, cono o aircio cclclrava os
sacrifcios da gcns c da curia. O lclcu icvc
assin una rcligiao.
Ao ncsno icno iniroduziu-sc grandc
nudana na ccrinnia sagrada da lusiraao. O
ovo nao foi nais dividido or curias, con
cclusao dos quc nao cran nclas acciios. Todos
os Ialiianics livrcs dc Fona, iodos os quc fazian
aric das novas irilos, assaran a figurar no aio
sagrado. Pcla rincira vcz, iodos os Ioncns, scn
disiinao dc aircios, clicnics ou lclcus, foran
rcunidos. O rci dcu a volia ao rcdor dcssa
asscnllcia Icicrogcnca, conduzindo as viinas c
caniando un Iino solcnc. Tcrninada a
ccrinnia, iodos assaran a scr cidadaos.
Anics dc Scrvio, nao sc disiinguian cn Fona
nais quc duas csccics dc Ioncns. a casia
saccrdoial dos aircios, con scus clicnics, c a
classc dos lclcus. Nao sc conIccia ncnIuna
ouira disiinao quc a da rcligiao Icrcdiiaria.
Scrvio dcicrninou nova divisao, quc iinIa or
rincio a riqucza. Dividiu os Ialiianics dc
461
Fona cn duas grandcs caicgorias. nuna
csiavan os quc ossuan alguna coisa, nouira
os quc nao iinIan nada. A rincira dividiu-sc
cn cinco classcs, nas quais os Ioncns foran
rcariidos dc acordo con o quc ossuan(26}.
Scrvio iniroduziu assin un rincio
alsoluiancnic novo na socicdadc ronana. a
riqucza assava a dcicrninar as classcs, cono o
fizcra a rcligiao.
Scrvio alicou cssa divisao da oulaao
ronana ao scrvio niliiar. Anics dclc os lclcus
so conlaiian fora das filciras da lcgiao. Mas,
cono Scrvio iransfornara-os cn roriciarios c
cidadaos, odia ianlcn iorna-los lcgionarios. A
ariir dc cniao o ccrciio nao sc cons
unicancnic dos Ioncns das curias. iodos os
Ioncns livrcs, iodos os quc, clo ncnos,
ossuan alguna coisa assaran a fazcr aric
das lcgics; soncnic os rolciarios coniinuaran a
scr ccludos. Nao foi nais a caicgoria dc aircio
ou dc clicnic quc dcicrninava as arnas dc cada
soldado, c scu lugar na laialIa; o ccrciio cra
dividido or classcs, caiancnic cono a
oulaao, dc acordo con as osscs dc cada un.
A rincira classc, quc iinIa arnadura conlcia,
c as duas scguinics, quc iinIan clo ncnos
cscudo, clno c csada, fornaran as ircs
rinciras linIas da lcgiao. A quaria c a quinia,
ligcirancnic arnadas, conunIan os coros dos
vcliics c dos fundilularios. Cada classc dividia-sc
462
cn conanIias, cIanadas ccniurias. A rincira
conrccndia, scgundo sc diz, oiicnia ccniurias;
as ouiras quairo, vinic c ircs cada una. A
cavalaria ficava scarada, c ianlcn ncssc onio
Scrvio fcz grandc inovaao. cnquanio, aic cniao,
soncnic os jovcns aircios conunIan as
ccniurias dc cavalciros, Scrvio adniiiu ccrio
nuncro dc lclcus, cscolIidos dcnirc os nais
ricos, ara conlaicr a cavalo, fornando dozc
novas ccniurias.
Ora, nao sc odia iocar no ccrciio scn sc
iocar ao ncsno icno na consiiiuiao oliica.
Os lclcus scniiran quc scu valor no Esiado
crcsccra; iinIan arnas, discilina, cIcfcs; cada
ccniuria iinIa scu ccniuriao, c una insgnia
sagrada. Essa organizaao niliiar cra
crnancnic; a az nao a dissolvia. vcrdadc quc
ao voliar dc alguna cananIa os soldados
alandonavan as filciras, ois, a lci roilia cnirar
na cidadc incororados. Mas dcois, ao rinciro
sinal, os cidadaos dirigian-sc arnados ara o
cano dc Maric, ondc cada un rccnconirava sua
ccniuria. Ora, aconicccu quc, vinic c cinco anos
dcois dc Scrvio Tulio, cnsou-sc cn convocar o
ccrciio scn scr ara un cnrccndincnio
niliiar. Fcunido o ccrciio, cada ccniuria, con
scu ccniuriao frcnic, c osicniando sua
landcira, o nagisirado falou, consuliou, c fcz
voiar(27}. As scis ccniurias dc aircios c os dozc
cavalciros lclcus voiaran anics, scguidos clas
463
ccniurias dc infaniaria dc rincira classc, c clas
dcnais. Assin sc csialclcccu, dcois dc ouco
icno, a asscnllcia ccniuriaia, ondc iodos os
soldados iinIan dirciio ao voio, c ondc quasc nao
sc disiinguia nais o lclcu do aircio(28}.
Todas cssas rcfornas nudavan
singularncnic o asccio da cidadc ronana. O
airiciado coniinuava dc c, con scus culios
Icrcdiiarios, suas curias, scu scnado. Mas os
lclcus adquirian o Ialiio da indccndcncia,
riqucza, arnas, rcligiao. A lclc nao sc confundia
con o airiciado, nas crcscia a scu lado.
vcrdadc quc o airiciado vingou-sc.
Concou or assassinar a Scrvio; nais iardc,
culsou a Tarqunio. Juniancnic con a rcalcza,
a lclc foi vcncida.
Os aircios csforaran-sc or riva-los dc
iodas as conquisias oliidas sol o donnio dos
rcis. Un dc scus rinciros aios foi iirar aos
lclcus as icrras quc Scrvio lIcs Iavia dado, c sc
odc noiar quc o unico noiivo alcgado ara fazc-
lo foi sua condiao dc lclcus(29}. O airiciado
iornava a r cn vigor o aniigo rincio dc quc a
rcligiao Icrcdiiaria cra a unica lasc do dirciio dc
roricdadc, c quc nao crniiia quc o Ioncn
scn rcligiao c scn anicassados udcssc ccrccr
dirciios solrc o solo.
464
As lcis quc Scrvio Iavia ronulgado ara a
lclc ianlcn lIcs foran iiradas. Sc nao sc
aloliu o sisicna dc classcs c a asscnllcia
ccniuriaia, foi orquc as gucrras nao crniiian
dcsorganizar o ccrciio, c, dcois, orquc
soulcran rodcar csscs concios dc iais
fornalidadcs, quc o airiciado cra o scnIor das
clcics. Nao ousaran iirar aos lclcus o iiulo
dc cidadaos, dciando quc coniinuasscn a
figurar no ccnso. Mas c claro quc o airiciado,
crniiindo quc a lclc fizcssc aric da cidadc,
nao dividiu con clas ncn os dirciios oliicos,
ncn a rcligiao, ncn as lcis. Dc nonc, a lclc
coniinuou na cidadc; dc faio, foi ccluda.
Nao acuscnos injusiancnic os aircios, c
nao vanos suor quc clcs icnIan friancnic
concclido o dcsgnio dc orinir c csnagar a
lclc. O aircio, quc dcsccndia dc fanlia
sagrada, c sc scniia Icrdciro do culio, nao
conrccndia ouiro rcginc social alcn do quc a
aniiga rcligiao Iavia iraado. A scus olIos, o
clcncnio consiiiuiivo dc ioda socicdadc cra a
gcns, con scu culio, scu cIcfc Icrcdiiario, sua
clicnicla. Para o aircio a cidadc nao odia scr
ouira coisa quc a rcuniao dos cIcfcs das gcntcs.
Nao odia concclcr ouiro sisicna oliico alcn
do quc sc lascava no culio, ouiros nagisirados
alcn dos quc rcalizavan os sacrifcios ullicos,
ouiras lcis alcn daquclas cujas fornulas
sagradas cran diiadas cla rcligiao. Nao scria
465
ncccssario oljciar-lIc quc ianlcn os lclcus,
dcsdc Ia ouco, iinIan una rcligiao, fazian
sacrifcios aos larcs das csquinas, orquc o
aircio rcsondcria quc o culio dclcs nao iinIa o
caraicr csscncial da vcrdadcira rcligiao, quc nao
cra Icrcdiiario, quc aquclcs larcs nao iinIan
fogo aniigo, c quc aquclcs dcuscs larcs nao cran
vcrdadciros anicassados. E o aircio
acrcsccniaria ainda quc os lclcus, adoiando un
culio, Iavian fciio o quc nao iinIan o dirciio dc
fazcr; quc ara fazc-lo, Iavian violado iodos os
rincios; quc nao Iavian adoiado scnao as
cicrioridadcs do culio, surinindo o quc Iavia
dc csscncial, quc cra a Icrcdiiaricdadc; c quc,
cnfin, scu sinulacro dc rcligiao cra
alsoluiancnic o oosio da rcligiao vcrdadcira.
Dcsdc quc o aircio sc olsiinava cn cnsar
quc soncnic a rcligiao Icrcdiiaria dcvia govcrnar
os Ioncns, rcsuliava da quc nao via govcrno
ossvcl ara a lclc. O aircio nao concclia quc
o odcr social udcssc scr ccrcido solrc aqucla
classc dc Ioncns. A lci sagrada nao odia
alicar-sc a clcs; a jusiia cra un icrrcno sanio,
quc lIcs cra inicrdiiado. Enquanio Iouvc rcis,
csics ionaran solrc si o cncargo dc govcrnar o
ovo, c o fizcran dc acordo con ccrias rcgras,
quc nada iinIan cn conun con a aniiga
rcligiao, c quc a ncccssidadc ou o inicrcssc
ullico invcniara. Mas, cla rcvoluao quc Iavia
culso os rcis, a rcligiao rcionara o odcr,
466
fazcndo con quc, auionaiicancnic, ioda a classc
dos lclcus fossc ccluda dc iodas as lcis
sociais.
O airiciado cniao fornou un govcrno
confornc scus rincios, nas nao cnsou cn
csialclcccr un ara a lclc. Nao iinIa coragcn
dc culsa-la dc Fona, nas nao cnconirou ncios
dc consiiiu-la cn socicdadc rcgular. Vian-sc or
isso no ncio dc Fona nilIarcs dc fanlias ara
as quais nao cisiian lcis fias, ordcn social,
nagisiraiuras. A cidadc, o ouus, isio c, a
socicdadc aircia, con os clicnics quc ainda lIc
rcsiavan, lcvaniava-sc odcrosa, organizada,
najcsiosa. A scu rcdor vivia a nuliidao dc
lclcus, quc nao cra un ovo, c nao consiiiua
un coro. Os cnsulcs, cIcfcs da cidadc dos
aircios, naniinIan a ordcn naicrial cn ncio
qucla oulaao confusa; os lclcus olcdccian;
fracos, gcralncnic olrcs, dolravan-sc sol a
fora das fanlias aircias.
O rollcna, cuja soluao dcvia dccidir o
fuiuro dc Fona, cra csic. cono fazcr da lclc
una socicdadc rcgular?
Ora, o airiciado, doninado clos rincios
rigorosos da rcligiao, nao via scnao un ncio dc
rcsolvcr cssc rollcna. fazcr a lclc cnirar, or
ncio da clicnicla, nos quadros sagrados das
gcntcs. Dcvc icr Iavido alguna icniaiiva ncssc
467
scniido. A qucsiao das dvidas, quc agiiou Fona
or cssa coca, nao sc odc clicar cla
cndcncia lcn nais gravc quc Iavia cnirc a
clicnicla c a cscravidao. A lclc ronana,
dcsojada dc suas icrras, nao odia nais vivcr.
Os aircios calcularan quc, con o sacrifcio dc
algun dinIciro, a farian cair cn scus laos. O
Ioncn da lclc fazia cnrcsiinos, cscolIia
crcdorcs, ligava-sc a clcs or una csccic dc
ocraao, quc os ronanos cIanavan ncxun. Era
una csccic dc vcnda quc sc fazia c ucs ct
Iun, isio c, con a fornalidadc solcnc quc sc
usava conuncnic ara confcrir a un Ioncn o
dirciio dc roricdadc solrc un oljcio(30}.
vcrdadc quc o lclcu ionava suas garaniias
conira a scrvidao; or una csccic dc coniraio
fiduciario, csiiulava conscrvar sua caicgoria dc
Ioncn livrc aic o dia do vcncincnio, c quc ncssc
dia rcionaria ossc dc si ncsno agando a
dvida. Mas, cIcgado cssc dia, sc a dvida nao
fossc aga, o lclcu crdia o lcncfcio dc scu
coniraio. Tornando-sc uddctus, ficava
disosiao do crcdor, quc o lcvava ara casa c
fazia dclc scu cscravo. En iudo isso o aircio
nao julgava fazcr nada dc dcsunano, ois, o idcal
da socicdadc ara clc cra a gcns, c nao via nada
nais lcgiino c nais lclo do quc conduzir os
Ioncns ara cssc csiado, nao inoriava or quc
ncios. Sc scu lano oliivcssc ciio, a lclc
dcsaarcccria cn ouco icno, c a cidadc
468
ronana icria acnas a associaao das gcntcs
aircias, dividindo cnirc si a nuliidao dc
clicnics.
Mas cssa clicnicla cra una corrcnic da qual o
lclcu iinIa Iorror, c dclaiia-sc conira o
aircio, o qual, arnado dc scu crcdiio, qucria
fazc-lo cair. A clicnicla cra ara clc o
corrcsondcnic da cscravidao; a nissao do
aircio a scus olIos cra una risao (cgustuun}.
Muiias vczcs o lclcu, lcvado cla nao do
aircio, inlorou a ajuda dc scus scnclIanics, c
anoiinou a lclc, dcclarando quc cra Ioncn
livrc, c nosirando cono rova as fcridas quc
Iavia rccclido nos conlaics cn dcfcsa dc Fona.
A nanolra dos aircios so conscguiu irriiar a
lclc. Ela viu o crigo, dcscjou ardcnicncnic sair
daquclc csiado rccario, cn quc a qucda do
govcrno rcal a colocara, c quis icr lcis c dirciios.
Mas nao arccc quc a rincio os Ioncns
icnIan dcscjado ariiciar das lcis c dirciios dos
aircios. Talvcz acrcdiiasscn, cono os rorios
aircios, quc nao odia Iavcr nada cn conun
cnirc as duas ordcns. Ningucn cnsava cn
igualdadc oliica c civil. Ncn lclcus, ncn
aircios inaginavan quc anlos udcsscn csiar
ncsna aliura. Longc, orianio, dc rcclanar
igualdadc dc dirciios c dc lcis, aquclcs Ioncns
arccian rcfcrir a rincio una scaraao
conlcia. En Fona nao cnconiravan rcncdio
469
ara scus sofrincnios, c nao viran scnao un
ncio ara sair dc sua infcrioridadc. afasiar-sc dc
Fona.
O Iisioriador aniigo rciraia lcn scu
cnsancnio quando lIcs airilui csia frasc. Ja
quc os aircios qucrcn ossuir sozinIos a
cidadc, quc fiqucn voniadc. Para nos, Fona
nada significa. La nao icnos ncn larcs, ncn
sacrifcios, ncn airia. So dcianos una cidadc
csirangcira; ncnIuna rcligiao Icrcdiiaria liga-nos
a cla. Qualqucr icrra ara nos c loa; la
cnconirarcnos lilcrdadc, la scra nossa
airia(31}." E foran csialclcccr-sc solrc o
nonic Sagrado, fora dos liniics do ugc onunus.
En rcscna dc ial aio, o scnado dividiu-sc
cn varias oinics. Os nais ardcnics dos
aircios dciaran vcr quc a ariida da lclc
csiava longc dc afligi-los. Agora os aircios
ficarian sozinIos cn Fona, con os clicnics, quc
ainda lIcs cran ficis. Fona rcnunciaria sua
fuiura grandcza, nas o airiciado coniinuaria
cono scnIor. Nao icrian nais quc sc rcocuar
con a lclc, qual nao odian alicar as rcgras
ordinarias dc govcrno, c quc consiiiua un
cnlarao ara a cidadc. Podian ic-la culsado
quando Iavian culsado os rcis; dcsdc quc cla
ionara or si a dccisao dc sc afasiar, dcvian
dcia-la fazcr o quc quiscssc, c alcgrarcn-sc or
isso.
470
Mas ouiros, ncnos ficis aos vclIos rincios,
ou nais dcscjosos da grandcza dc Fona,
afligiran-sc con o afasiancnio da lclc. Fona
crdia a nciadc dos soldados. Quc aconicccria a
cla, cn ncio dc laiinos, salinos c ciruscos, iodos
ininigos? Esscs scnadorcs qucrian, orianio,
quc a rco dc alguns sacrifcios, cujas
conscqucncias ialvcz nao odian rcvcr
ioialncnic, sc iroucsscn dc volia ara a cidadc
aquclcs nilIarcs dc lraos, quc consiiiuan a
fora dc suas lcgics.
Por ouira aric, a lclc crcclcu, ao calo dc
oucos ncscs, quc nao odia vivcr solrc o nonic
Sagrado. Ali odia nuiio lcn conscguir o quc lIc
cra naicrialncnic ncccssario ara a cisicncia,
nas faliava-lIc iudo o quc consiiiua una
socicdadc organizada. Nao odia fundar la una
cidadc, orquc nao ossua saccrdoics caazcs dc
rcalizar a ccrinnia rcligiosa da fundaao. Nao
odia clcgcr nagisirados, orquc nao ossua un
riiancu accndido dc acordo con as rcgras, ondc
o nagisirado udcssc ofcrcccr sacrifcios. Nao
odia cnconirar o fundancnio das lcis sociais,
orquc as unicas lcis dc quc iinIa idcia
dcrivavan da rcligiao dos aircios. En una
alavra, a lclc nao iinIa cn si os clcncnios dc
una cidadc. Logo viu quc, ara scr nais
indccndcnic, nao cra nais fcliz, c nao fornava
una socicdadc nais rcgular quc cn Fona, c quc
assin o rollcna, cuja rcsoluao ianio lIc
471
inoriava, coniinuava scn soluao. Dc nada lIc
adianiava afasiar-sc dc Fona; nao cra no
isolancnio do nonic Sagrado quc odcria
cnconirar as lcis c dirciios a quc asirava.
Aconicccu cniao quc lclc c airiciado, scn
nada icr cn conun, nao odian iodavia vivcr
un scn o ouiro. Tornaran a sc rcconciliar, c
fizcran un iraiado dc aliana. Essc iraiado
arccc quc foi cclclrado da ncsna forna quc os
quc sc fazian no icrnino das gucrras cnirc dois
ovos; lclc c airiciado nao cran, con cfciio,
ncn un ncsno ovo, ncn una ncsna
cidadc(32}. Por cssc iraiado o airiciado nao
dciou quc a lclc fizcssc aric da cidadc
rcligiosa c oliica; arccc aic quc csia nao o
cigiu. Conlinou-sc acnas quc a lclc dc ali cn
dianic, consiiiuda cn socicdadc quasc rcgular,
icria cIcfcs cscolIidos cnirc scus rorios
ncnlros(33}. csia a origcn do irilunado da
lclc, insiiiuiao conlciancnic nova, c quc nao
sc asscnclIa a nada do quc as cidadcs Iavian
conIccido aic cniao.
O odcr do iriluno nao cra da ncsna
naiurcza quc a auioridadc do nagisirado; nao
dcrivava do culio da cidadc. O iriluno nao
oficiava ncnIuna ccrinnia rcligiosa; cra clciio
scn auscios, scn ncccssidadc do asscniincnio
dos dcuscs(34}. Nao iinIa cadcira curul, ncn
nanio dc urura, ncn coroa dc louros, ncn
472
ncnIuna das insgnias quc cn iodas as cidadcs
aniigas dcsignavan vcncraao dos Ioncns os
vcrdadciros nagisirados ronanos(35}.
Qual cra, orianio, a naiurcza c o rincio
dc scu odcr? ncccssario aqui afasiar iodas as
idcias c iodos os cosiuncs nodcrnos, c
iransoriar-nos, ianio quanio ossvcl, ao ncio
das crcnas dos aniigos. Aic cniao os Ioncns
nao Iavian conrccndido a auioridadc scnao
cono acndicc do saccrdocio. Quando, orianio,
quiscran csialclcccr un odcr dcsligado do
culio, c cIcfcs quc nao fosscn saccrdoics,
iivcran dc inaginar un singular sulicrfugio.
Para ianio, no dia cn quc criaran os rinciros
irilunos, rcalizou-sc una ccrinnia rcligiosa dc
caraicr ariicular(36}. Os Iisioriadorcs nao
dcscrcvcn scus riios; dizcn acnas quc cssa
ccrinnia icvc or cfciio iornar aquclcs rinciros
irilunos sucossuntos. Nao ioncnos cssc icrno
cn scniido figurado c vago. A alavra sucossunto
dcsignava algo lcn rcciso na linguagcn
rcligiosa dos aniigos. Alicava-sc aos oljcios quc
cran dcdicados aos dcuscs, c quc, or cssa
razao, o Ioncn nao odia iocar. Nao cra a
dignidadc do iriluno quc cra dcclarada Ionrosa c
sania; cra a cssoa, cra o rorio coro do
iriluno(37} quc cra osio cn ial rclaao con os
dcuscs, quc dciava dc scr coisa rofana, ara sc
iornar oljcio sagrado. Dcsdc cniao, ncnIun
Ioncn odia aiaca-lo scn concicr crinc dc
473
violaao, c scn incorrcr cn cula, ugIc cnocIos
cnu(38}.
Pluiarco conia-nos, a cssc rcsciio, un
csiranIo cosiunc. arccc quc, quando algucn sc
cnconirava con un iriluno cn ullico, a rcgra
rcligiosa cigia quc sc urificassc, cono sc cssc
cnconiro significassc inurcza(39}, cosiunc quc
alguns dcvoios ainda olscrvavan nos icnos dc
Pluiarco, c quc nos da alguna idcia da nancira
cla qual cncaravan o irilunado cinco scculos
anics.
Essc caraicr sacrossanio coniinuava ligado
ao coro do iriluno duranic ioda a duraao dc
suas funcs; dcois, cundo scu succssor, clc
lIc iransniiia cssc caraicr, caiancnic cono o
cnsul, cundo ouiros cnsulcs, assava-lIcs os
auscios c o dirciio dc rcalizar os riios sagrados
En 449, inicrroncndo-sc o irilunado or dois
anos, foi ncccssario, ara csialclcccr novos
irilunos, rcnovar a ccrinnia rcligiosa quc Iavia
sido cclclrada solrc o nonic Sagrado.
Nao conIcccnos lasianic lcn as idcias dos
aniigos ara afirnar sc cssc caraicr sacrossanio
iornava a cssoa do iriluno digna dc Ionra aos
olIos dos aircios, ou sc, clo conirario,
iornava-a oljcio dc Iorror ou dc naldiao. Essa
scgunda conjcciura c nais rovavcl, clo ncnos
nos rinciros icnos. O quc c ccrio c quc, dc
474
ioda nancira, o iriluno cra inviolavcl, c a nao do
aircio nao odia ioca-lo, scn sc iornar culado
dc gravc inicdadc.
Una lci confirnou c garaniiu cssa
inviolalilidadc, dcclarando quc ningucn odia
violcniar un iriluno, ncn aiaca-lo, ncn naia-
lo". E acrcsccniou quc o quc fizcssc una dcssas
acs na rcscna do iriluno scria inuro, scus
lcns scrian confiscados cn rovciio do icnlo dc
Ccrcs, c odia scr norio inuncncnic(40}". E
icrninava or csia fornula, cuja inrccisao
nuiio coniriluiu ara o rogrcsso fuiuro do
irilunado. Ncn o nagisirado, ncn o cidadao
icn dirciio dc fazcr o quc qucr quc scja conira o
iriluno(41}." Todos os cidadaos ronunciaran
un jurancnio solrc as coisas sagradas", clo
qual olrigavan-sc a olscrvar scnrc cssa
csiranIa lci, c cada un rcciiou una fornula dc
oraao, cla qual cIanava solrc si a colcra dos
dcuscs caso violassc a lci, acrcsccniando quc
qucn qucr quc sc iornassc culado dc aicniado
conira un iriluno nancIava-sc da nais ncgra
das inurczas(42}".
Essc rivilcgio dc inviolalilidadc csicndia-sc
aic ondc o coro do iriluno odia csicndcr sua
aao dircia. Un lclcu cra naliraiado or un
cnsul, quc o condcnava risao, ou or un
crcdor, quc sc aodcrava dclc; o iriluno aarccia,
colocava-sc cnirc os dois (ntcccsso}, c dciinIa a
475
nao aircia. Qucn ousaria fazcr algo conira un
iriluno", ou cor-sc a scr iocado or clc?
Mas o iriluno nao ccrcia cssc odcr
singular scnao ondc odia csiar rcscnic. Longc
dclc, os lclcus odian scr naliraiados. Nao
iinIa aao ncnIuna solrc o quc sc assava fora
do alcancc dc suas naos, dc scu olIar, dc sua
alavra(43}.
Os aircios nao dcran dirciios lclc;
conccdcran acnas quc alguns dcnirc os lclcus
fosscn inviolavcis. Todavia cra o quc lasiava
ara quc Iouvcssc alguna scgurana ara iodos.
O iriluno cra una csccic dc aliar vivo, ao qual
sc airilua o dirciio dc asilo(44}.
Os irilunos, naiuralncnic, iornaran-sc
cIcfcs da lclc, c sc aodcraran do dirciio dc
julgar. Na vcrdadc, nao iinIan o dirciio dc ciiar
ara conarcccr dianic dclcs ncn ncsno a un
lclcu, nas odian rcndc-lo(45}. Una vcz sol
sua nao, o Ioncn olcdccia. Dasiava cnconirar-
sc cn un raio ondc sua alavra sc fizcssc ouvir;
cssa alavra cra irrcsisivcl c cra ncccssario
sulncicr-sc a cla, qucr sc fossc aircio ou
cnsul.
O iriluno nao iinIa, nos rinciros icnos,
ncnIuna auioridadc oliica. Nao scndo
nagisirado, nao odia convocar ncn curias, ncn
ccniurias. Nao iinIa ncnIuna roosiao a fazcr
476
no scnado; no rincio ncn scqucr sc cnsava
quc clc la udcssc aarcccr. Nada iinIa cn
conun con a vcrdadcira cidadc, isio c, con a
cidadc aircia, ondc nao lIc rcconIccian
ncnIuna auioridadc. Elc nao cra iriluno do
ovo, cra iriluno da lclc(46}.
En Fona, orianio, cono no assado, Iavia
duas socicdadcs. a cidadc c a lclc; una, nuiio
lcn organizada, con lcis, nagisirados, scnado;
ouira, quc coniinuava a scr una nuliidao scn
lci, nas quc cn scus irilunos inviolavcis
cnconirava roiciorcs c juzcs.
Nos anos quc sc scgucn odc-sc vcr cono os
irilunos sao aircvidos, c quanias lilcrdadcs
inrcvisias andaran ionando. Nada lIcs
auiorizava a convocar a lclc. nas clcs o fazcn.
Nada os cIanava ao scnado. nas clcs ali
ionaran asscnio, rinciro na oria da sala,
dcois no inicrior do rccinio. Nada lIcs dava o
dirciio dc julgar aircios; nas clcs julgan-nos c
sulncicn-nos condcnaao. Era a conscqucncia
daqucla inviolalilidadc quc sc rcndia sua
cssoa sacrossania. Toda fora caa dianic dclcs.
O airiciado dcsarnara-sc no dia cn quc
dcclarara, con riios solcncs, quc qucn qucr quc
iocassc cn un iriluno iornava-sc inuro. A lci
dcclarava. Nada sc fara conira un iriluno.
Porianio, sc cssc iriluno convocava a lclc, a
lclc sc rcunia, c ningucn odia dissolvcr cssa
477
asscnllcia, quc a rcscna dc un iriluno
colocava fora do alcancc do airiciado c das lcis.
Sc un iriluno cnirava no scnado, ningucn odia
olriga-lo a sair. Sc rcndia un cnsul, ningucn
odia livra-lo dc suas naos. Nada odia rcsisiir
s ousadias dc un iriluno. Conira clc ningucn
iinIa foras, a nao scr ouiro iriluno.
Dcsdc quc a lclc icvc assin scus cIcfcs,
nao iardou cn rcunir ianlcn suas asscnllcias
dclilcraiivas. Esias nao sc asscnclIavan dc
nodo ncnIun s da cidadc aircia. A lclc cn
scus concios cra dividida cn irilos; o lugar dc
cada lclcu cra indicado dc acordo con o
doniclio, c nao dc acordo con a rcligiao ou
riqucza. A asscnllcia nao cra iniciada con un
sacrifcio; a rcligiao naniinIa-sc longc dcssas
rcunics. Discnsavan-sc os rcssagios, c a voz
dos augurcs ou do onificc nao odia forar a
dissoluao da asscnllcia. Eran,
vcrdadcirancnic, concios da lclc, quc nada
iinIan con as vclIas rcgras da rcligiao ou do
airiciado.
vcrdadc quc cssas asscnllcias, a rincio,
nao sc ocuavan dos inicrcsscs gcrais da cidadc;
nao noncavan nagisirados ncn ronulgavan
lcis. Dclilcravan acnas accrca dos inicrcsscs da
lclc, noncavan os cIcfcs lclcus, c fazian
lclisciios. Houvc or nuiio icno cn Fona
una dula scric dc dccrcios, scnaius-consulios
478
ara os aircios, lclisciios ara a lclc. Ncn a
lclc olcdccia aos scnaius-consulios, ncn os
aircios aos lclisciios. Havia dois ovos cn
Fona.
Esscs dois ovos, scnrc junios, norando
dcniro dos ncsnos nuros, nao iinIan, iodavia,
quasc nada cn conun. Un lclcu nao odia scr
cnsul da cidadc, ncn un aircio odia scr
iriluno da lclc. O lclcu nao ionava aric nas
asscnllcias curiaias, ncn o aircio nas
asscnllcias das irilos(47}.
Eran dois ovos quc ncn ncsno sc
conrccndian, quc, or assin dizcr, ncn iinIan
idcias conuns. Sc o aircio falava cn nonc da
rcligiao c das lcis, o lclcu rcsondia quc nao
conIccia cssa rcligiao Icrcdiiaria, ncn ianouco
as lcis quc dcla dcrivavan. Sc o aircio alcgava
un cosiunc sagrado, o lclcu rcsondia cn
nonc do dirciio da naiurcza. Acusavan-sc
nuiuancnic dc injusiia; cada un dclcs cra
jusio dc acordo con scus rorios rincios,
injusio dc acordo con os rincios c crcnas dos
ouiros. A asscnllcia das curias c a rcuniao dos
utcs arccian ao lclcu rivilcgios odiosos. Na
asscnllcia das irilos o aircio via un
concilialulo rcrovado cla rcligiao. O consulado
cra ara o lclcu una auioridadc arliiraria c
iiranica; o irilunado cra aos olIos do aircio
algo dc nio, dc anornal, dc conirario a iodos os
479
rincios; clc nao odia conrccndcr aqucla
csccic dc cIcfc quc nao cra saccrdoic, clciio scn
auscios. O iriluno alicrava a ordcn sagrada da
cidadc; cra o quc c una Icrcsia cn rcligiao, una
csccic dc nodoa ara o culio ullico. Os
dcuscs nos scrao conirarios dizia un aircio
cnquanio iivcrnos cnirc nos cssa ulccra quc
nos roi, c quc csicndc sua corruao a iodo o
coro social." A Iisioria dc Fona, duranic un
scculo, csicvc cIcia dc scnclIanics nal-
cnicndidos cnirc dois ovos quc nao arccian
falar a ncsna lngua. O airiciado crsisiia cn
nanicr a lclc fora do coro oliico; a lclc
dccrciava as rorias insiiiuics. A dualidadc da
oulaao ronana iornava-sc dia a dia nais
nanifcsia.
Havia, coniudo, algo quc fornava un vnculo
cnirc csscs dois ovos. cra a gucrra. O airiciado
ionara rccaucs ara nao sc rivar dc
soldados. Dciara aos lclcus o iiulo dc
cidadaos acnas ara odc-los incororar nas
lcgics. Cuidaran ouirossin ara quc a
inviolalilidadc dos irilunos nao sc csicndcssc
fora dos liniics dc Fona, dccidindo-sc ara isso
quc os irilunos janais sairian da cidadc. No
ccrciio, orianio, a lclc iinIa quc sc sulncicr;
nao Iavia nais dualidadc dc odcrcs; na
rcscna do ininigo Fona voliava a scr una.
480
Dcois, graas ao Ialiio ionado aos a
culsao dos rcis, dc rcunir o ccrciio ara
consulia-lo a rcsciio dos inicrcsscs ullicos ou
da cscolIa dos nagisirados, rcunian-sc
asscnllcias nisias, nas quais a lclc figurava ao
lado dos aircios. Ora. vcnos clarancnic na
Iisioria quc csscs concios or ccniurias
ionaran cada vcz naior inoriancia,
iransfornando-sc inscnsivclncnic no quc dcois
sc cIanou dc grandcs concios. Con cfciio, no
confliio quc sc iravava cnirc a asscnllcia curiaia
c a asscnllcia das irilos, arccia naiural quc a
asscnllcia ccniuriaia sc iornassc una csccic dc
icrrcno ncuiro, ondc os inicrcsscs gcrais fosscn
dclaiidos dc rcfcrcncia.
O lclcu ncn scnrc cra olrc. Muiias vczcs
cricncia a fanlia originaria dc ouira cidadc,
ondc cra rica c considcrada, c quc os crcalos da
gucrra lcvara a Fona scn lIc iirar a riqucza,
ncn cssc scniincnio dc dignidadc quc dc
ordinario a aconanIa. s vczcs ianlcn o
lclcu icvc ocasiao dc sc cnriqucccr clo
iralalIo, solrciudo no icno dos rcis. Quando
Scrvio Tulio dividiu a oulaao cn classcs, dc
acordo con a foriuna dc cada un, alguns lclcus
ingrcssaran na rincira. O airiciado nao ousara
ou nao udcra alolir cssa divisao. Nao faliaran,
ois, lclcus quc conlaicsscn ao lado dos
aircios nas rinciras filciras das lcgics, ou quc
voliasscn a scu lado nas rinciras ccniurias.
481
Essa classc rica, aliiva, c ianlcn rudcnic,
quc nao odia sc conrazcr con as rcvolias,
anics dcvia icnc-las, quc iinIa nuiio a crdcr sc
Fona vicssc a cair, c nuiio a ganIar con o
rogrcsso da cidadc, cra a inicrncdiaria naiural
cnirc as duas ordcns ininigas.
Nao arccc quc a lclc icnIa ccrincniado
rcugnancia ao vcr csialclcccr-sc cn scu ncio as
disiincs da riqucza. Trinia c scis anos dcois
da criaao do irilunado, o nuncro dos irilunos
foi clcvado a dcz, a fin dc quc Iouvcssc dois cn
cada una das cinco classcs. A lclc, orianio,
acciiava c rocurava conscrvar a divisao quc
Scrvio Iavia csialclccido. E ncsno a aric
olrc, quc nao csiava conrccndida nas classcs,
nao fazia ouvir ncnIuna rcclanaao, dciando
aos nais alasiados cssc rivilcgio, c nao cigia
quc cscolIcsscn irilunos ianlcn cnirc os scus.
Quanio aos aircios, ouco sc assusiavan
con a inoriancia quc ionava a riqucza, orquc
ianlcn cran ricos. Mais salios ou nais fclizcs
quc os cuairidas dc Aicnas, quc caran no nada
quando a dircao da socicdadc assou ara as
naos da riqucza, os aircios nunca sc
dcscuidaran da agriculiura, ncn do concrcio,
ncn ncsno da indusiria. Auncniar a roria
foriuna cra sua rcocuaao consianic. O
iralalIo, a frugalidadc, a loa cscculaao
scnrc foran una dc suas viriudcs. Alias, cada
482
viioria solrc o ininigo, cada conquisia
auncniava-lIcs as osscs. Assin, nao vian
grandc nal cn quc o odcr ficassc ligado
riqucza.
Os Ialiios c o caraicr dos aircios cran iais
quc nao odian dcsrczar ncnIun rico, ncsno
sc fossc lclcu. O rico lclcu aroinava-sc
dclcs, vivia con clcs; csialclccian-sc nuiias
rclacs dc inicrcssc ou dc anizadc. Essc coniaio
crciuo rovocava una iroca dc idcias. O
lclcu, ouco a ouco, dava a conIcccr ao
aircio os dcscjos c dirciios da lclc. O aircio
acalava or sc dciar convcnccr;
inscnsivclncnic, concava a icr oiniao ncnos
firnc c ncnos orgulIosa a rcsciio da roria
sucrioridadc, crdcndo a convicao da
scgurana dc scu dirciio. Ora, quando una
arisiocracia cIcga a duvidar dc quc scu odcr
scja lcgiino, ou nao icn nais coragcn ara
dcfcndc-lo, ou assa a dcfcndc-lo nal. Dcsdc quc
as rcrrogaiivas do aircio nao consiiiuan nais
ariigo dc fc ara clc rorio, odc-sc dizcr quc o
airiciado ja csiava ncio vcncido.
A classc rica arccc icr ccrcido aao dc
ouiro gcncro solrc a lclc, da qual nasccra c da
qual ainda nao sc Iavia scarado. Cono iinIa
inicrcssc na grandcza dc Fona, dcscjava a uniao
das duas ordcns. Alcn disso, cla cra anliciosa;
calculava quc a scaraao alsoluia das duas
483
ordcns liniiava sua carrcira, acorrcniando-a ara
scnrc classc infcrior, cnquanio quc a uniao
lIc alriria un caninIo cujo icrno nao odia
adivinIar. Esforou-sc, orianio, or inrinir s
idcias c dcscjos da lclc ouira dircao. En lugar
dc crsisiir cn fornar una ordcn scarada, cn
lugar dc ronulgar ara si ncsna lcis
ariicularcs, quc a ouira ordcn janais
rcconIcccria, cn lugar dc iralalIar lcniancnic,
nos lclisciios, ara fazcr lcis ara scu rorio
uso, c cn clalorar un codigo quc nunca icria
valor oficial, cla lIc insirou a anliao dc
cncirar na cidadc aircia, c dc ariiciar das
lcis, insiiiuics c dignidadcs dos aircios. Os
dcscjos da lclc inclinaran-sc cniao uniao das
duas ordcns, cn condics dc igualdadc.
A lclc, una vcz adoiado cssc caninIo,
concou or rcclanar un codigo. En Fona,
cono cn iodas as ouiras cidadcs, Iavia lcis
invariavcis c sagradas, lcis cscriias, cujo icio cra
guardado clos saccrdoics(48}. Mas cssas lcis,
quc fazian aric da rcligiao, nao sc alicavan
scnao aos ncnlros da cidadc rcligiosa. O lclcu
nao iinIa o dirciio dc conIccc-las, c odcnos
acrcdiiar quc ianlcn nao iinIa o dirciio dc
invoca-las cn scu favor. Essas lcis cisiian ara
as curias, ara as gcntcs, ara os aircios c scus
clicnics, nas nao ara os ouiros. Elas nao
rcconIccian o dirciio dc roricdadc a qucn nao
iivcssc sucu; nao conccdian acs judiciais a
484
qucn nao iivcssc airono. cssc caraicr
cclusivancnic rcligioso da lci quc a lclc qucria
fazcr dcsaarcccr, cdindo nao so quc as lcis
fosscn cscriias, c sc iornasscn ullicas, nas
quc Iouvcssc lcis quc fosscn igualncnic
alicavcis a aircios c lclcus.
Parccc quc os irilunos quiscran a rincio
quc cssas lcis fosscn rcdigidas or lclcus. Os
aircios rcsondcran quc, aarcnicncnic, os
irilunos ignoravan o quc fossc una lci, orquc
dc ouiro nodo nao icrian ousado nanifcsiar
scnclIanic cnsancnio. alsoluiancnic
inossvcl dizian clcs quc os lclcus faan
lcis; vos, quc nao icndcs auscios, quc nao
cclclrais aios rcligiosos, quc icndcs cn conun
con iodas as coisas sagradas, cnirc as quais csia
a lci(49}?" A rcicnsao da lclc, orianio,
arccia nonsiruosa c nia aos olIos dos
aircios. Por isso os vclIos anais, quc Tiio Lvio c
Dionsio consuliaran ncssc irccIo da Iisioria,
ncncionan rodgios Iorrvcis. o ccu cn fogo,
faniasnas volicjando clo ar, cIuvas dc
sanguc(50}. O vcrdadciro rodgio cra quc lclcus
iivcsscn o cnsancnio dc fazcr lcis. Enirc as
duas ordcns, cada una sc adnirando da
insisicncia da ouira, a rcullica ficou oiio anos
indccisa. Dcois os irilunos inaginaran un
acordo. Ja quc nao qucrcis quc a lci scja cscriia
clos lclcus disscran cscolIanos
lcgisladorcs dcnirc as duas ordcns." Con isso
485
julgavan conccdcr nuiio, nas cra ouco cn
rclaao aos rincios iao rigorosos da rcligiao
aircia. O scnado rclicou dizcndo quc nao sc
ounIa dc ncnIun nodo rcdaao dc un
codigo, nas quc cssc codigo nao odia scr
rcdigido scnao or aircios. Acalaran or
cnconirar un ncio dc conciliar os inicrcsscs da
lclc con a ncccssidadc rcligiosa quc o
airiciado invocava. dccidiu-sc quc os
lcgisladorcs scrian iodos aircios, nas quc o
codigo, anics dc scr ronulgado c osio cn vigor,
scria nosirado ao ullico, c sulnciido
arovaao rcvia dc iodas as classcs.
Nao c csic o noncnio dc analisar o codigo
dos dcccnviros. Inoria iao soncnic noiar dcsdc
agora quc a olra dos lcgisladorcs, rcviancnic
cosia ao forun, discuiida livrcncnic or iodos
os cidadaos, foi dcois acciia clos concios
ccniuriais, isio c, cla asscnllcia na qual anlas
as ordcns sc acIavan unidas. Nisso Iavia una
inovaao gravc. Adoiada clas duas classcs, a
ncsna lci assava dcsdc cniao a sc alicar a
anlas. Nao sc cnconira, no quc ainda nos rcsia
dcssc codigo, una so alavra quc dcnoic
dcsigualdadc cnirc o lclcu c o aircio, scja no
dirciio dc roricdadc, scja nos coniraios c
olrigacs, scja nos roccssos judiciais. A ariir
dcssc noncnio o lclcu conarccc dianic do
ncsno irilunal quc o aircio, agc cono clc, c
julgado clas ncsnas lcis quc o julgan. Ora, nao
486
sc odia fazcr rcvoluao nais radical; os Ialiios
dc cada dia, os cosiuncs, os scniincnios do
Ioncn ara con scus scnclIanics, a idcia da
dignidadc cssoal, o rincio do dirciio, iudo
csiava nudado cn Fona.
Cono ainda rcsiavan algunas lcis a fazcr,
noncaran-sc novos dcccnviros, c cnirc clcs Iavia
ircs lclcus Assin, dcois quc sc Iavia
roclanado con iania cncrgia quc o dirciio dc
cscrcvcr lcis nao cricncia scnao classc dos
aircios, o rogrcsso das idcias foi iao raido,
quc ao calo dc un ano ja sc adniiian lclcus
cnirc os lcgisladorcs.
Os cosiuncs icndian ara a igualdadc.
Esiava-sc cn un dcclivc no qual nao sc odia
arar. Tornou-sc ncccssario ronulgar una lci
quc roilissc o casancnio cnirc as duas ordcns,
rova ccria dc quc a rcligiao c os cosiuncs nao
lasiavan nais ara cviia-los. Mas, acnas
iivcran icno ara fazcr cssa lci, cla foi alolida
or rcrovaao univcrsal. Alguns aircios ainda
crsisiiran cn alcgar a rcligiao. Nosso sanguc
vai scr nancIado; o culio Icrcdiiario dc cada
fanlia ficara infanado; ningucn nais salcra dc
quc sanguc nasccu, a quc sacrifcios csia
olrigado; scra a runa dc iodas as insiiiuics
divinas c Iunanas." Os lclcus nada
cnicndian dcsscs arguncnios, quc lIcs arccian
acnas suiilczas scn valor. Discuiir ariigos dc fc
487
dianic dc Ioncns quc nao icn rcligiao c iralalIo
crdido. Os irilunos, or sua vcz, rclicavan
con nuiia jusiia. Sc c vcrdadc quc vossa
rcligiao fala iao alio, orquc icndcs ncccssidadc
dcssa lci? Nao vos scrvira ara nada; rciirai-a, c
ficarcis iao livrcs quanio anics ara nao vos
unirdcs s fanlias dos lclcus." A lci foi al-
rogada. Logo os casancnios cnirc as duas ordcns
sc iornaran frcqucnics. Os ricos lclcus foran
iao rocurados quc, ara nao falar scnao dos
Licnios, viran-nos unir-sc a ircs gcntcs
aircias; aos Falios, aos Cornclios c aos
Manlios(51}. FcconIcccu-sc cniao quc a lci cra a
unica larrcira quc scarava as duas ordcns. Da
or dianic o sanguc aircio c o lclcu sc
nisiuraran.
Dcsdc quc sc conquisiara a igualdadc na vida
rivada, o nais difcil csiava fciio, c arccia
naiural quc ianlcn cisiissc igualdadc na
oliica. A lclc qucria, orianio, salcr or quc o
consulado lIc cra vcdado, c nao via razcs ara
coniinuar ara scnrc afasiada dcssc cargo.
Havia, coniudo, una razao nuiio foric. O
consulado nao significava acnas conando; cra
un saccrdocio. Para scr cnsul, nao lasiava dar
rovas dc inicligcncia, coragcn, rolidadc; cra
ncccssario solrciudo caacidadc ara cclclrar as
ccrinnias do culio ullico. Era ncccssario quc
os riios fosscn lcn olscrvados, c quc os dcuscs
488
ficasscn saiisfciios. Ora, soncnic os aircios
iinIan cn si o caraicr sagrado quc lIcs crniiia
ronunciar rcccs c invocar a roicao divina
solrc a cidadc. O lclcu nada iinIa cn conun
con o culio; a rcligiao ounIa-sc, orianio, a quc
fossc cnsul. Ncus cIcun consucn c.
Podcnos inaginar a surrcsa c indignaao do
airiciado, quando os lclcus criniran cla
rincira vcz a rcicnsao dc scr cnsulcs. Parccia
quc a rcligiao csiava ancaada. Esforaran-sc
or iodos os ncios ara fazcr con quc a lclc
conrccndcssc isso, dizcndo-lIc da inoriancia
quc a rcligiao iinIa ara a cidadc, ois, cla a
fundara, rcsidia a iodos os aios ullicos, dirigia
as asscnllcias dclilcraiivas, c clcgia os
nagisirados da rcullica. Acrcsccniaran ainda
quc cssa rcligiao cra, dc acordo con aniiga rcgra
(noc nuoun}, airinnio dos aircios, quc
scus riios nao odian scr conIccidos c
raiicados scnao or clcs, c quc, cnfin, os dcuscs
nao acciiavan o sacrifcio dos lclcus. Proor a
criaao dc cnsulcs lclcus cra qucrcr surinir a
rcligiao da cidadc; dali or dianic o culio csiaria
nancIado, c a cidadc nao csiaria nais cn az
con os dcuscs(52}.
O airiciado usou dc iodas as suas foras c
Ialilidadcs ara afasiar os lclcus dcssa
nagisiraiura, dcfcndcndo ao ncsno icno a
rcligiao c o odcr. Dcsdc quc crcclcu quc o
489
consulado csiava cn crigo dc scr conquisiado
cla lclc, scarou do ncsno a funao rcligiosa
quc cnirc iodas iinIa nais inoriancia, a quc
consisiia cn fazcr a lusiraao dos cidadaos;
assin foran criados os ccnsorcs. Quando os
aircios crcclcran quc cra nuiio difcil rcsisiir
voniadc dos lclcus, sulsiiiuran o consulado
clo irilunado niliiar. A lclc nosirou, alias,
grandc acicncia; cscrou scicnia c cinco anos
ara quc scu dcscjo fossc rcalizado. cvidcnic
quc nosirava ncnos ardor ara conscguir cssas
nagisiraiuras do quc dcnonsirara ara
conquisiar o irilunado c o codigo.
Mas sc a lclc cra iao indifcrcnic, Iavia una
arisiocracia lclcia nais anliciosa. Eis una
lcnda da coca. Falio Anlusio, un dos
aircios nais disiinios, iinIa casado suas duas
filIas, una con un aircio, quc sc iornou
iriluno niliiar, ouira con Licnio Siolon, Ioncn
nuiio conIccido, nas lclcu. Esia cnconirava-sc
un dia cn casa da irna, quando os liciorcs,
irazcndo ara casa o iriluno niliiar, laicran
oria con os scus fasccs. Cono ignorava cssc
cosiunc, icvc ncdo. Os risos c as crgunias
irnicas da irna fizcran-lIc vcr cono o
casancnio lclcu a rclaiara, colocando-a cn
una casa ondc dignidadcs c Ionras janais
dcvian icr cnirada. Scu ai adivinIou-lIc o
dcsgosio, consolou-a, c roncicu-lIc quc vcria
un dia cn sua casa o quc acalava dc rcscnciar
490
na casa da irna. Enicndcu-sc con o gcnro, c
anlos sc uscran a iralalIar con a ncsna
finalidadc." Esia lcnda, cn ncio a alguns
orncnorcs ucris c invcrossncis, cnsina-nos
clo ncnos duas coisas. una, quc a arisiocracia
lclcia, fora dc vivcr con os aircios, adoiava
suas anlics c asirava a suas dignidadcs;
ouira, quc Iavia aircios quc cncorajavan c
cciiavan a anliao dcssa nova arisiocracia, quc
sc unira a clcs clos laos nais niinos.
Parccc quc Licnio, c Sciio, quc sc juniara a
clc, nao cscravan quc a lclc fizcssc grandcs
csforos ara lIcs dar o dirciio dc scr cnsulcs,
orquc julgaran dc scu dcvcr roor ircs lcis ao
ncsno icno. A quc iinIa or oljcio csialclcccr
quc un dos cnsulcs fossc forosancnic
cscolIido dcnirc a lclc, cra rcccdida dc duas
ouiras, una visando dininuir as dvidas, ouiro
rocurando dar icrras ao ovo. cvidcnic quc as
duas rinciras dcvian scrvir ara csiinular o
zclo da lclc cn favor da icrccira. Houvc un
noncnio cn quc a lclc sc nosirou clarividcnic.
ionou das roosics dc Licnio o quc lIc
inicrcssava, isio c, a rcduao das dvidas c a
disiriluiao das icrras, c nao sc inoriou con a
conquisia do consulado. Mas Licnio rclicou quc
as ircs lcis cran inscaravcis, c quc cra
ncccssario acciia-las ou rcjciia-las cn conjunio.
A consiiiuiao ronana auiorizava cssc nodo dc
491
roccdcr. logico quc a lclc rcfcriu acciiar
iudo a crdcr iudo.
Mas nao lasiava quc a lclc quiscssc
ronulgar lcis; ncssa coca ainda cra ncccssario
quc o scnado convocassc os grandcs concios
ara arovar os dccrcios(53}, c o scnado rccusou-
sc a isso duranic dcz anos. Enfin succdcu algo
quc Tiio Lvio nao csclarccc saiisfaioriancnic(54};
arccc quc a lclc ionou arnas, c quc a gucrra
civil colriu dc sanguc as ruas dc Fona. O
airiciado, vcncido, ronulgou un scnaius-
consulio clo qual arovava c confirnava dc
anicnao iodos os dccrcios quc o ovo
arcscniassc naquclc ano. Nada nais incdia
aos irilunos a voiaao das ircs lcis. A ariir
dcssc noncnio a lclc icvc cada ano un cnsul
lclcu solrc dois aircios, c nao iardou a
conscguir ouiras nagisiraiuras. O lclcu assou
a usar o vcsiido urura c a scr rcccdido clos
fasccs; adninisirou a jusiia, clcgcu-sc scnador,
govcrnou a cidadc c conandou lcgics.
Fcsiava ainda o saccrdocio, quc arccia nao
odcr scr iirado aos aircios, ois, cra dogna
inalalavcl da aniiga rcligiao quc o dirciio dc
rcciiar oracs c dc iocar nos oljcios sagrados
nao sc iransniiia scnao clo sanguc. A cicncia
dos riios, cono a ossc dos dcuscs, cra
Icrcdiiaria. Assin, cono o culio doncsiico
consiiiua airinnio do qual ncnIun csiranIo
492
odia ariiciar, o culio da cidadc cricncia
cclusivancnic s fanlias quc Iavian fornado a
cidadc riniiiva. Ccriancnic, nos rinciros
scculos dc Fona, ningucn janais cnsou quc
un lclcu udcssc scr onificc.
Mas as idcias cran ouiras. A lclc, iirando
rcligiao o caraicr dc Icrcdiiaricdadc, insiiiuiu
una rcligiao ara scu rorio uso, accndcndo
larcs doncsiicos, crigindo aliarcs nas csquinas, c
larcs irilais. O aircio, a rincio, so scniiu
dcsrczo or cssc arrcncdo dc sua rcligiao. Mas,
con o icno, a rcligiao dos lclcus iornou-sc
coisa scria, cIcgando csics a crcr quc cran,
ncsno sol o onio dc visia do culio c cn rclaao
aos dcuscs, iguais aos aircios.
Dois rincios sc dcfroniavan. O airiciado
crsisiia cn susicniar quc o caraicr saccrdoial c
o dirciio dc adorar a divindadc cran Icrcdiiarios.
A lclc lilcriara a rcligiao c o saccrdocio dcssa
aniiga rcgra dc Icrcdiiaricdadc, rcicndcndo quc
iodo Ioncn cra aio a ronunciar as rcccs, c
quc, conianio quc fossc cidadao, iinIa o dirciio
dc rcalizar as ccrinnias do culio da cidadc,
cIcgando or fin conclusao dc quc o lclcu
odia scr onificc.
Sc os saccrdoics nao sc iniscusscn no
conando c na oliica, c ossvcl quc os lclcus
nao Iouvcsscn dcscjado iao ardcnicncnic csscs
493
cargos. Mas iodas cssas coisas csiavan ligadas
unas s ouiras. o saccrdoic cra nagisirado, o
onificc cra juiz, o augurc odia dissolvcr as
asscnllcias ullicas. A lclc nao dciou dc sc
acrcclcr dc quc scn o saccrdocio nao ossua
rcalncnic ncn igualdadc civil, ncn igualdadc
oliica. Fcclanou, orianio, a divisao do
oniificado cnirc as duas ordcns, cono ouirora
cigira a divisao do consulado.
Tornava-sc difcil oljciar-lIc sua
incaacidadc rcligiosa, orquc Ia scsscnia anos
ja sc via o lclcu, cono cnsul, ofcrcccr
sacrifcios; cono ccnsor, rcalizava o riio da
lusiraao; vcnccdor do ininigo, rccncIia as
sagradas fornalidadcs do iriunfo. Por ncio das
nagisiraiuras a lclc ja sc Iavia aodcrado dc
una aric do saccrdocio; nao cra facil salvar o
rcsio. A fc no rincio da Icrcdiiaricdadc
rcligiosa ja csiava alalada ncsno cnirc os
rorios aircios. Alguns dcnirc clcs invocaran
cn vao as vclIas rcgras, c disscran. O culio vai
scr alicrado, vai scr nancIado or naos
indignas; csiais rovocando os rorios dcuscs;
ionai cuidado ara quc sua colcra nao sc faa
scniir cn nossa cidadc(55}." Nao arccc quc
csscs arguncnios icnIan iido nuiia fora solrc
a lclc, ncn ncsno quc a naioria dos aircios
sc icnIa conovido con clcs. Os novos cosiuncs
davan ganIo dc causa ao rincio lclcu.
Dccidiu-sc, orianio, quc nciadc dos onificcs c
494
dos augurcs scria ara o fuiuro cscolIida dcnirc
a lclc(56}.
Esia foi a uliina conquisia da ordcn infcrior;
nao Iavia nais nada a dcscjar. O airiciado
crdcra aic sua sucrioridadc rcligiosa. Nada
nais o disiinguia da lclc; o airiciado nao cra
nais quc un nonc, una lcnlrana. Os vclIos
rincios solrc os quais a cidadc ronana, cono
iodas as cidadcs aniigas, csiava fundada, Iavian
dcsaarccido. Da aniiga rcligiao Icrcdiiaria, quc
or nuiio icno govcrnara os Ioncns,
csialclcccndo classcs c diviscs, nao rcsiavan
nais quc as fornas cicriorcs. O lclcu luiara
conira cla duranic quairo scculos, sol a
rcullica c sol os rcis, c or fin alcanara
viioria.
CAPTULO VIII
MODIFICAES NO DIFEITO PFIVADO. O
CDICO DAS DOZE TDUAS. O CDICO DE
SLON
Nao csia na naiurcza do dirciio scr alsoluio c
inuiavcl. O dirciio sc nodifica c cvolui, cono
qualqucr olra Iunana. Cada socicdadc icn scu
dirciio, quc sc forna c sc dcscnvolvc con cla, quc
juniancnic con cla sc iransforna, c quc, cnfin,
scguc scnrc a cvoluao dc suas insiiiuics, dc
scus cosiuncs, dc suas crcnas.
495
Os Ioncns das aniigas idadcs csiavan
sujciios a una rcligiao ianio nais odcrosa solrc
suas alnas quanio nais rudc; cssa rcligiao dcra-
lIcs o dirciio, assin cono fornara suas
insiiiuics oliicas. Mas cis quc a socicdadc sc
iransforna. O rcginc airiarcal, gcrado or cssa
rcligiao Icrcdiiaria, con o icno iornou-sc
rcginc da cidadc. Inscnsivclncnic a gcns sc
dcsncnlrou, o irnao nais novo lilcriou-sc do
nais vclIo, o scrvo lilcriou-sc do scnIor; a classc
infcrior crcsccu, arnou-sc, c acalou or
conquisiar a igualdadc, vcnccndo a arisiocracia.
Essa nodificaao do csiado social dcvia nodificar
ianlcn o dirciio, orquc, assin cono cuairidas
c aircios csiavan ligados vclIa rcligiao das
fanlias, c, or conscqucncia, ao vclIo dirciio,
assin a classc infcrior iinIa odio dcssa rcligiao
Icrcdiiaria, quc or nuiio icno a conscrvara
cn csiado dc infcrioridadc, c dcicsiava cssc
dirciio aniigo, quc a orinira. Nao soncnic cla o
dcicsiava, nas nao o conrccndia. Cono nao
acrcdiiava nas crcnas solrc cn quc sc lascava,
cssc dirciio lIc arccia scn fundancnio. A lclc
acIava-o injusio, c dcsdc cniao iornou-sc
inossvcl nanic-lo.
Sc nos colocarnos na coca cn quc a lclc
lcvaniou-sc, c assou a fazcr aric do coro
oliico, sc conararnos o dirciio dcssa coca ao
dirciio riniiivo, gravcs nudanas aarcccn logo
rincira visia. A rincira, a nais cvidcnic, c
496
quc o dirciio iornou-sc ullico c conIccido dc
iodos. Nao c nais aquclc canio sagrado c
nisicrioso, quc sc rcciia dc idadc cn idadc con
icdoso rcsciio, quc soncnic os saccrdoics
cscrcvian, c quc soncnic os Ioncns das fanlias
rcligiosas odian conIcccr. O dirciio saiu dos
riiuais c dos livros dos saccrdoics, crdcndo scu
nisicrio rcligioso; c una lngua quc iodos odcn
lcr c falar.
Algo nais gravc ainda sc nanifcsia ncsscs
codigos. A naiurcza da lci, c scu rincio, nao
sao nais os ncsnos do crodo rcccdcnic. Anics
a lci cra dccrcio da rcligiao; assava or una
rcvclaao fciia clos dcuscs aos anicassados, ao
fundador divino, aos rcis sagrados, aos
nagisirados saccrdoics. Nos novos codigos, clo
conirario, nao c nais cn nonc dos dcuscs quc o
lcgislador fala; os dcccnviros dc Fona rccclcran
o odcr do ovo; foi ianlcn o ovo quc invcsiiu
Solon do dirciio dc fazcr lcis. O lcgislador,
orianio, nao rcrcscnia nais a iradiao
rcligiosa, nas a voniadc oular. A lci doravanic
icn or rincio o inicrcssc dos Ioncns, c or
fundancnio o asscniincnio da naioria.
Da, duas conscqucncias. En rinciro lugar,
a lci nao sc arcscnia nais cono fornula
inuiavcl c indiscuivcl. Tornando-sc olra
Iunana, cla sc rcconIccc sujciia a nudanas. As
Dozc Taluas o afirnan. O quc os sufragios do
497
ovo ordcnaran cn uliino lugar, cssa c a lci(1}."
Dc iodos os icios quc nos rcsian dcssc
codigo, nao Ia ncnIun quc icnIa nais
inoriancia quc cssc, ncn quc narquc nclIor o
caraicr da rcvoluao quc cniao sc dcu no dirciio.
A lci nao c nais una iradiao sagrada, nos; c un
sinlcs icio, cx; c, cono c fciia cla voniadc
dos Ioncns, cssa ncsna voniadc odc nodifica-
la.
Ouira conscqucncia c csia. a lci, quc anics
cra aric da rcligiao, c consiiiua, orianio,
airinnio das fanlias sagradas, iornou-sc
roricdadc conun dc iodos os cidadaos. O
lclcu odia invoca-la, c novcr aao cn jusiia.
Quando nuiio, o aircio dc Fona, nais icnaz ou
nais asiucioso quc o cuairida dc Aicnas, icniou
cscondcr da nuliidao as fornas do roccsso, quc
ianlcn nao iardaran a scr divulgadas.
Assin o dirciio nudou dc naiurcza. A ariir
dcssa coca nao odia nais conicr as ncsnas
rcscrics da coca rcccdcnic. Enquanio a
rcligiao incrou solrc o dirciio, clc rcgulara as
rclacs dos Ioncns cnirc si, dc acordo con os
rincios dcssa rcligiao. Mas a classc infcrior,
quc irazia ara a cidadc ouiros rincios, nao
cnicndia nada das vclIas rcgras do dirciio dc
roricdadc, ncn o aniigo dirciio dc succssao,
ncn a auioridadc alsoluia do ai, ncn o
498
arcnicsco or agnaao. Ela qucria quc iudo isso
dcsaarcccssc.
Na vcrdadc cssa iransfornaao do dirciio nao
dc sc rcalizar dc un so golc. Sc s vczcs c
ossvcl ao Ioncn nudar lruscancnic suas
insiiiuics oliicas, clc nao odc nodificar as
lcis c o dirciio rivado scnao nuiio dcvagar, c
gradaiivancnic. o quc rova a Iisioria do
dirciio ronano, cono a do dirciio aicnicnsc.
As Dozc Taluas, cono vinos acina, foran
cscriias cn ncio a una iransfornaao social;
foran fciias clos aircios, nas a cdido da
lclc, c ara scu uso. Essa lcgislaao, orianio,
nao c nais o dirciio riniiivo dc Fona; nao c
ainda o dirciio rcioriano; c una iransiao cnirc
os dois.
Eis aqui, cn rinciro lugar, os onios solrc
os quais nao sc afasia ainda do dirciio aniigo.
Conscrva o odcr do ai; dcia quc clc julguc
o filIo, condcnc-o noric, vcnda-o. Enquanio o
ai for vivo, o filIo nunca c considcrado naior.
Pclo quc rcsciia s succsscs, as Dozc
Taluas ianlcn conscrvan rcgras aniigas; a
Icrana assa aos agnados, c, na falia dc
agnados, aos gcntcs. Quanio aos cognados, isio
c, aos arcnics cla aric das nulIcrcs, a lci
499
ainda os dcsconIccc; clcs nao Icrdan cnirc si; a
nac nao succdc ao filIo, ncn o filIo nac(2}.
Conscrvan cnanciaao c adoao o
caraicr c os cfciios quc csscs dois aios iinIan no
dirciio aniigo. O filIo cnanciado nao icn nais
aric no culio dc fanlia, rcsuliando da crdcr
scu dirciio succssao.
Eis agora os onios solrc os quais cssa
lcgislaao sc afasia do dirciio riniiivo.
Adniic fornalncnic quc o airinnio odc
scr dividido cnirc irnaos, ois quc lIcs conccdc a
ucto unuc ccscunduc(3}.
Dcclara quc o ai nao odcra disor or nais
dc ircs vczcs da cssoa do filIo, c quc dcois dc
ircs vcndas o filIo scra livrc(4}. Esic foi o rinciro
golc quc o dirciio ronano vilrou solrc a
auioridadc aicrna.
Ouira nudana nais gravc foi a quc dcu ao
Ioncn o odcr dc icsiar. Anics o filIo cra
Icrdciro scu c ncccssuo; na falia dc filIos, o
agnado nais roino iornava-sc Icrdciro; na
falia dc agnados, os lcns rciornavan gcns, cn
ncnoria do icno cn quc a gcns, ainda indivisa,
cra a unica roriciaria do donnio quc dcois foi
dividido. As Dozc Taluas dcian dc lado os
vclIos rincios; considcran a roricdadc cono
cricnccnic nao nais gcns, nas ao indivduo;
500
rcconIcccn, orianio, ao Ioncn o dirciio dc
disor dc scus lcns or icsiancnio.
Nao quc no dirciio riniiivo o icsiancnio
fossc conlciancnic dcsconIccido. O Ioncn ja
odia cscolIcr un lcgaiario csiranIo gcns, con
a condiao, orcn, dc sulncicr sua cscolIa
arovaao da asscnllcia das curias; dc forna
quc so a voniadc da cidadc inicira odia fazcr
dcrrogar a ordcn quc a rcligiao Iavia
csialclccido. O novo dirciio dcscnlaraa o
icsiancnio dcssa rcgra incnoda, c da-lIc forna
nais facil. a dc una vcnda sinulada. O Ioncn
fingira vcndcr sua foriuna quclc quc cscolIcu
cono lcgaiario; na rcalidadc, fara un icsiancnio,
scn icr ncccssidadc dc conarcccr dianic da
asscnllcia do ovo.
Essa forna dc icsiancnio iinIa a grandc
vaniagcn dc scr crniiida ao lclcu. Elc, quc
nada iinIa cn conun con as curias, nao iinIa
aic cniao ncnIun ncio ara icsiar(5}. Da or
dianic odia usar o roccsso da vcnda ficicia, c
disor dc scus lcns. O quc Ia dc nais noiavcl
ncssc crodo da Iisioria da lcgislaao ronana c
quc, cla iniroduao dc ccrias fornas novas, o
dirciio dc csicndcr sua aao c lcncfcios s
classcs infcriorcs. As aniigas rcgras c
fornalidadcs nao Iavian odido, c nao odian
ainda alicar-sc convcnicnicncnic scnao s
fanlias rcligiosas; nas inaginaran-sc novas
501
rcgras c novos roccssos, quc fosscn alicavcis
aos lclcus.
cla ncsna razao, c cn conscqucncia da
ncsna ncccssidadc, quc sc iniroduziran
inovacs na aric do dirciio quc dizia rcsciio ao
nairinnio. claro quc as fanlias lclcias nao
olscrvavan o casancnio rcligioso, c odcnos
acrcdiiar quc ara clas a uniao conjugal
rcousava unicancnic solrc a convcnao nuiua
das arics (nutuus conscnsus} c solrc o afcio quc
sc Iavian ronciido (uccto nutus}. Nao sc
rcalizava ncnIuna fornalidadc civil ou rcligiosa.
Essc casancnio lclcu acalou or rcvalcccr,
con o icno, nos cosiuncs c no dirciio; nas a
rincio as lcis da cidadc aircia nao lIc
rcconIccian ncnIun valor. Ora, isso iinIa
gravcs conscqucncias; cono o odcr nariial c
aicrnal nao dcrivava, aos olIos do aircio,
scnao da ccrinnia rcligiosa, quc Iavia iniciado a
nulIcr no culio do csoso, rcsuliava da nao icr
o lclcu cssc odcr. A lci nao lIc rcconIccia
fanlia, c o dirciio rivado nao cisiia ara clc.
Era una siiuaao quc nao odia durar nais.
Inaginou-sc, orianio, un roccsso ara uso do
lclcu, c quc, ara as rclacs civis, roduzissc
os ncsnos cfciios quc o casancnio rcligioso.
Fccorrcu-sc, cono ara o icsiancnio, a una
vcnda ficicia. A nulIcr cra conrada clo
narido (cocnto}, c dcsdc cniao a rcconIcccran
cn dirciio cono aric dc sua roricdadc
502
(unu}, c ficou nu suu nuo, cono filIa cn
rclaao ao csoso, jusiancnic cono sc a
ccrinnia rcligiosa sc iivcssc rcalizado(6}.
Nao salcranos afirnar sc cssc roccsso cra
ou nao nais aniigo quc as Dozc Taluas. Pclo
ncnos c ccrio quc a nova lcgislaao rcconIcccu-o
cono lcgiino. Ela dava assin ao lclcu un
dirciio rivado, analogo cn scus cfciios ao dirciio
do airiciado, cnlora sc difcrcnciassc nuiio cn
scus rincios.
cocnto corrcsondc o usus. sao duas
fornas dc un ncsno aio. Todo oljcio odc scr
adquirido indifcrcnicncnic dc duas nanciras.
or conra ou or uso; o ncsno aconiccc con a
roricdadc ficicia da nulIcr. O uso aqui c a
coaliiaao dc un ano, quc csialclccc cnirc os
dois csosos os ncsnos laos dc dirciio quc a
conra c a ccrinnia rcligiosa. Scn duvida nao c
ncccssario acrcsccniar quc a coaliiaao dcvia scr
rcccdida dc casancnio, clo ncnos do
casancnio lclcu, quc sc cfciuava clo
conscniincnio c afciao das arics. Ncn a
cocnto ncn o usus criavan uniao noral cnirc
os csosos; csia so aconiccia dcois do
casancnio, c nao csialclccia scnao un vnculo
dc dirciio. Nao cran, cono nuiias vczcs sc
rccic, fornas dc casancnio; cran acnas ncios
dc adquirir o odcr nariial c aicrnal(7}.
503
Mas o odcr nariial dos icnos aniigos iinIa
conscqucncias quc, na coca da Iisioria cn quc
cIcganos, concavan a arcccr cccssivas.
Vinos quc a nulIcr csiava sujciia scn rcscrvas
ao narido, c quc o dirciio dcsic ia aic odcr
vcndc-la ou alicna-la(8}. Dc ouiro onio dc visia,
o odcr nariial roduzia ainda cfciios quc o lon-
scnso do lclcu nal odia conrccndcr; assin a
nulIcr, colocada nu nuo do narido, ficava
scarada dc nancira alsoluia da fanlia aicrna;
nao Icrdava, c nao conscrvava con cla ncnIun
lao ou arcnicsco aos olIos da lci. Isso cra lon
no dirciio riniiivo, quando a rcligiao roilia quc
a ncsna cssoa fizcssc aric dc duas gcntcs,
sacrificassc a dois larcs, c fossc Icrdcira cn duas
casas. Mas o odcr nariial nao cra nais
concclido con cssc rigor, c sc odian icr varios
noiivos ccclcnics ara cscaar a cssas duras
conscqucncias. Tanlcn a lci das Dozc Taluas,
ao csialclcccr quc a coaliiaao dc un ano
colocava a nulIcr sol o odcr do narido, foi
olrigada a dciar aos csosos a lilcrdadc dc nao
conirair vnculo iao rigoroso. Quc a nulIcr
inicrrona a coaliiaao iodos os anos, fossc
cnlora or una auscncia dc ircs noiics, c o
lasianic ara quc o odcr nariial dcic dc sc
csialclcccr. Dcssc nodo a nulIcr conscrva os
laos dc dirciio con a roria fanlia, c odc
Icrdar.
504
Scn quc scja ncccssario cnirarnos cn
orncnorcs nais longos, vcnos quc o codigo das
Dozc Taluas ja sc afasia nuiio do dirciio
riniiivo. A lcgislaao ronana sc iransforna,
cono aconiccc con o govcrno c o Esiado social.
Pouco a ouco, c quasc cn cada gcraao, surgcn
novas nodificacs. ncdida quc as classcs
infcriorcs rogridcn na ordcn oliica, nova
nodificaao scra iniroduzida nas rcgras do
dirciio. A rincio c o casancnio, quc vai scr
crniiido cnirc aircios c lclcus. Dcois c a lci
Paria, quc roilira ao dcvcdor cncnIar sua
cssoa ao crcdor. o roccsso quc sc sinlifica,
ara grandc rovciio dos lclcus, con a aloliao
das uocs du c. Enfin, o rcior, coniinuando a
caninIar cla via alcria clas Dozc Taluas,
iraara ao lado do dirciio aniigo un dirciio
alsoluiancnic novo, nao insirado cla rcligiao,
c quc cada vcz nais sc aroinara do dirciio
naiural.
Fcvoluao analoga aarccc no dirciio
aicnicnsc. Salcnos quc cn Aicnas foran
rcdigidos dois codigos dc lcis, no inicrvalo dc
irinia anos, o rinciro or Dracon o scgundo or
Solon. O dc Dracon foi cscriio quando cra nais
foric a luia cnirc as duas classcs, c quando os
cuairidas ainda nao csiavan vcncidos. Solon
rcdigiu o scu no ncsno noncnio cn quc a
classc infcrior o conquisiou. Assin as difcrcnas
sao grandcs cnirc os dois codigos.
505
Dracon cra cuairida; iinIa iodos os
scniincnios dc sua casia, c cra insirudo no
dirciio rcligioso". Nao arccc icr fciio ouira coisa
quc assar or cscriio aniigos cosiuncs, scn
nada nudar. Sua rincira lci c csia. Dcvcn-sc
Ionrar os dcuscs c Icrois do as, c ofcrcccr-lIcs
sacrifcios anuais, scn sc afasiar dos riios
scguidos clos anicassados." Conscrvou-sc a
lcnlrana dc suas lcis solrc o Ionicdio; clas
rcscrcvcn quc o culado scja afasiado dos
icnlos, c rolc-lIc iocar na agua lusiral c nos
vasos sagrados(9}.
Suas lcis arcccran crucis s gcracs
scguinics. Con cfciio, foran diiadas or una
rcligiao inlacavcl, quc via cn ioda falia una
ofcnsa divindadc, c cn ioda ofcnsa divindadc
un crinc irrcnissvcl. O roulo cra unido con a
noric, orquc cra un aicniado conira a rcligiao
da roricdadc.
Un curioso ariigo quc nos foi conscrvado
dcssa lcgislaao nosira con qual csriio foi fciia.
Ela nao conccdia o dirciio dc dcnandar cn
jusiia scnao aos ais do norio c aos ncnlros
dc sua gcns(10}. Por a vcnos quanio a gcns cra
ainda odcrosa ncssa coca, ois nao crniiia
quc a cidadc inicrvicssc oficiosancnic cn scus
ncgocios, fossc cnlora ara vinga-la. O Ioncn
cricncia ainda fanlia, nais quc cidadc.
506
En iudo o quc cIcgou aic nos dcssa
lcgislaao vcnos quc cla nao fazia nada nais quc
rcroduzir o dirciio aniigo. Possua a durcza c a
rigidcz da vclIa lci nao cscriia. Podcnos acrcdiiar
quc csialclccia una dcnarcaao lcn rofunda
cnirc as classcs, orquc a classc infcrior scnrc
a dcicsiou, c, ao calo dc irinia anos, rcclanava
nova lcgislaao.
O codigo dc Solon c conlciancnic difcrcnic;
vc-sc quc corrcsondc a una grandc rcvoluao
social. A rincira coisa quc sc noia c quc as lcis
sao as ncsnas ara iodos; nao csialclcccn
disiinao cnirc o cuairida, o sinlcs Ioncn
livrc c o icia. Essas alavras ncn scqucr sc
cnconiran cn ncnIun dos ariigos quc nos sao
conscrvados. Solon sc orgulIa cn scus vcrsos dc
Iavcr cscriio as ncsnas lcis ara os grandcs c
ara os cqucnos(11}.
Cono as Dozc Taluas, o codigo dc Solon sc
afasia cn nuiios onios do dirciio aniigo; cn
ouiros onios coniinua-lIc ficl. Isso nao qucr
dizcr quc os dcccnviros ronanos icnIan coiado
as lcis dc Aicnas; nas as duas lcgislacs, olras
da ncsna coca, conscqucncias da ncsna
rcvoluao social, nao udcran dciar dc sc
asscnclIarcn. Essa scnclIana, coniudo, cisic
acnas no csriio dc anlas as lcgislacs,
orquc a conaraao dc dois ariigos arcscnia
nuncrosas difcrcnas. Ha cqucnos onios solrc
507
os quais o codigo dc Solon fica nais crio do
dirciio riniiivo quc as Dozc Taluas, cono Ia
ouiros nos quais sc afasia considcravclncnic.
O dirciio nais aniigo csialclcccra quc o filIo
nais vclIo fossc o unico Icrdciro. A lci dc Solon
sc afasia dcssa lci, c diz cn icrnos fornais. Os
irnaos dividirao cnirc si o airinnio" Mas o
lcgislador nao sc afasia ainda do dirciio riniiivo
ao onio dc dar irna aric da Icrana. A
divisao diz clc scra fciia cntc os Ios(12}."
Ha nais. sc un ai nao dcia scnao una
filIa, cssa filIa unica nao odc scr Icrdcira; c
scnrc o agnado nais roino quc icn a
succssao. Nisso Solon sc confornou con o aniigo
dirciio; clo ncnos conscguiu dar filIa o gozo
do airinnio, olrigando o Icrdciro a sc casar
con cla(13}.
O arcnicsco clas nulIcrcs cra
dcsconIccido no aniigo dirciio; Solon o adniic no
novo dirciio, colocando-o, orcn, alaio do
dirciio cla linIa nasculina. Eis sua lci(14}. Sc
un ai, norrcndo inicsiado, nao dcia scnao
una filIa, o agnado nais roino Icrda,
casando-sc con a filIa. Sc nao dcia filIos, scu
irnao Icrda, c nao a irna; scu irnao gcrnano,
ou consangunco, c nao o irnao uicrino. Na falia
dc irnaos, ou dc scus filIos, a succssao assa
irna. Sc nao dcia ncn irnaos, ncn irnas, ncn
508
solrinIos, Icrdan os rinos do rano aicrno, c
scus filIos. Sc nao sc cnconiran rinos no rano
aicrno (isio c, cnirc os agnados}, a succssao c
dcfcrida aos colaicrais do rano naicrno (isio c,
aos cognados}." Assin, as nulIcrcs concan
a icr dirciios succssao, nas infcriorcs aos dos
Ioncns; a lci cnuncia, fornalncnic cssc
rincio. Os varcs, c scus dcsccndcnics,
cclucn as nulIcrcs, c scus dcsccndcnics."
Pclo ncnos cssa csccic dc arcnicsco c
rcconIccida, c assa a fazcr aric das lcis, rova
ccria dc quc o dirciio naiural conca a falar
quasc iao alio quanio a aniiga rcligiao.
Solon iniroduziu ainda na lcgislaao
aicnicnsc algo alsoluiancnic novo, o icsiancnio.
Anics dclc os lcns assavan ncccssariancnic ao
agnado nais roino, ou, na falia dcsscs, aos
gcnctus (gcntcs}(15}, c isso orquc os lcns nao
cran considcrados cono cricnccnics ao
indivduo, nas fanlia. Mas, nos icnos dc
Solon, concou-sc a concclcr dc ouira nancira o
dirciio dc roricdadc; o dcsaarccincnio do
aniigo gIcnos Iavia fciio dc cada donnio
roricdadc dc un indivduo. O lcgislador
crniiiu, orianio, ao Ioncn disor da roria
foriuna c cscolIcr scu lcgaiario. Todavia,
surinindo o dirciio quc o gIcnos iivcra solrc os
lcns dc cada un dc scus ncnlros, clc nao
suriniu os dirciios da fanlia naiural; o filIo
coniinuou cono Icrdciro ncccssario; sc o
509
norilundo nao dciava scnao una filIa, nao
odia cscolIcr Icrdciro scnao sol a condiao dc
quc csic sc casassc con sua filIa; scn filIos, o
Ioncn cra livrc dc icsiar cono lcn
cnicndcssc(16}. Esia uliina rcgra cra
alsoluiancnic nova no dirciio aicnicnsc, c
odcnos vcr or cla cono sc fornaran cniao
novas idcias solrc a fanlia, c cono ja sc
concava a disiingui-la do aniigo gIcnos.
A rcligiao riniiiva Iavia dado ao ai una
auioridadc solcrana. O dirciio aniigo dc Aicnas
cIcgava aic a dar-lIc crnissao ara vcndcr ou
naiar o rorio filIo(17}. Solon, confornando-sc
aos novos cosiuncs, liniiou cssc odcr(18};
salcnos con ccricza quc clc roiliu quc os ais
vcndcsscn as rorias filIas, a ncnos quc clas
sc iornasscn culadas dc falia gravc; c rovavcl
quc a ncsna roiliao roicgcssc o filIo. A
auioridadc aicrna ia-sc cnfraqucccndo ncdida
quc a aniiga rcligiao crdia icrrcno, o quc
aconicccu nais dcrcssa cn Aicnas quc cn
Fona. Por isso o dirciio aicnicnsc nao sc
conicniou cn afirnar, cono as Dozc Taluas.
Dcois dc irlicc vcnda o filIo scra livrc" nas
crniiiu ao filIo, dcois dc ccria idadc, cscaar
ao odcr do ai. Os cosiuncs, scnao as lcis,
cIcgaran inscnsivclncnic a csialclcccr a
naioridadc do filIo, ncsno duranic a vida do
ai. ConIcccnos una lci dc Aicnas quc nanda
ao filIo alincniar o ai idoso ou cnfcrno; ial lci
510
inlica ncccssariancnic no filIo o dirciio dc
ossuir, c, or conscqucncia, sua cnanciaao
do odcr aicrno. Essa lci nao cisiia cn Fona,
orquc o filIo nunca ossua coisa alguna, c
ficava scnrc sol o donnio do ai.
Para a nulIcr a lci dc Solon sc confornava
ainda ao dirciio aniigo, quando lIc roilia icsiar,
orquc a nulIcr janais cra rcalncnic
roriciaria, c nao odia icr scnao o usufruio.
Mas sc afasiava dcssc dirciio aniigo quando lIc
crniiia rcavcr scu doic(19}.
Havia ainda ouiras inovacs ncssc codigo.
Ao conirario dc Dracon, quc nao Iavia conccdido
scnao fanlia da viina, o dirciio dc crscguir
un crinc cn jusiia, Solon conccdcu-o a
qualqucr cidadao(20}. Mais una lci do aniigo
dirciio airiarcal quc dcsaarccia.
Assin, cn Aicnas cono cn Fona, o dirciio
concava a sc iransfornar. Para un novo csiado
social surgia un novo dirciio. Modificando-sc as
crcnas, os cosiuncs, as insiiiuics, as lcis quc
anics arcccran jusias c loas dciaran dc
arccc-lo, c ouco a ouco foran scndo
csquccidas.
CAPTULO IX
NOVO PFINCPIO DE COVEFNO. O INTEFESSE
PDLICO E O SUFFCIO
511
A rcvoluao, quc dcrrulou o donnio da
classc saccrdoial c clcvou a classc infcrior ao
nvcl dos anciaos cIcfcs das gcntcs, narcou o
incio dc un crodo novo na Iisioria das
cidadcs. Dcu-sc una csccic dc rcnovaao social.
Nao cra acnas una classc dc Ioncns quc
sulsiiiua ouira classc no odcr. Eran vclIos
rincios quc cran osios dc lado, c rcgras
novas quc assarian a govcrnar as socicdadcs
Iunanas.
vcrdadc quc a cidadc conscrvou as fornas
cicriorcs quc iivcra na coca rcccdcnic. O
rcginc rcullicano sulsisiiu; os nagisirados
conscrvaran cn quasc ioda aric scus aniigos
noncs; Aicnas icvc ainda scus arconics, c Fona
coniinuou con scus cnsulcs. Nao sc alicraran
ianouco as ccrinnias da rcligiao ullica; o
lanqucic do riiancu, os sacrifcios no incio das
asscnllcias, os auscios c as rcccs, iudo foi
conscrvado. conun aconicccr ao Ioncn,
quando rcjciia vclIas insiiiuics, qucrcr
conscrvar clo ncnos as aarcncias.
No fundo, iudo csiava nudado. Ncn as
insiiiuics, ncn o dirciio, ncn as crcnas, ncn
os cosiuncs dcssc novo crodo foran o quc
Iavian sido no crodo anicrior. O aniigo rcginc
dcsaarcccu, lcvando consigo as rcgras rigorosas
quc Iavia csialclccido cn iodas as coisas;
512
fundou-sc novo rcginc, c a vida Iunana nudou
dc fciao.
A rcligiao Iavia sido, duranic longos scculos,
o unico rincio dc govcrno. Era ncccssario
cnconirar novo rincio caaz dc o sulsiiiuir, c
quc udcssc, cono cla, rcgcr as socicdadcs,
ondo-as, ianio quanio ossvcl, ao alrigo dc
fluiuacs c dc confliios. O rincio solrc o qual
o govcrno das cidadcs sc fundou da or dianic
assou a scr o inicrcssc ullico.
ncccssario olscrvar cssc novo dogna quc
cniao aarcccu no csriio dos Ioncns c na
Iisioria. Anics, a rcgra sucrior, dc ondc dcrivava
a ordcn social, nao cra o inicrcssc, cra a rcligiao.
O dcvcr dc cclclrar os riios do culio Iavia sido o
vnculo quc unia a socicdadc. Dcssa ncccssidadc
rcligiosa dcrivava-sc, ara uns o dirciio dc
nandar, ara ouiros a olrigaao dc olcdcccr; da
surgiran as rcgras da jusiia c dos roccssos, as
das dclilcracs ullicas c as da gucrra. As
cidadcs nao crguniavan a si ncsnas sc as
insiiiuics quc iinIan cran uicis; cssas
insiiiuics cran fundadas orquc a rcligiao
assin o quis. Ncn o inicrcssc, ncn a
convcnicncia Iavian coniriludo ara csialclccc-
las; c sc a classc saccrdoial Iavia conlaiido ara
dcfcndc-las, nao o fcz cn nonc do inicrcssc
ullico, nas cn nonc da iradiao rcligiosa.
513
Mas no crodo cn quc cniranos agora, a
iradiao nao icn nais fora c a rcligiao nao
govcrna nais. O rincio rcgulador, do qual
iodas as insiiiuics dcvcn iirar dc agora cn
dianic sua fora, o unico quc csiara acina das
voniadcs individuais, c quc scja caaz dc olriga-
las a sc sulncicr, c o inicrcssc ullico. O quc os
laiinos cIanan cs uIcu, os grcgos to Ionn,
cis o quc agora sulsiiiui a vclIa rcligiao. Isso c o
quc dccidira dc agora cn dianic as insiiiuics c
as lcis, c c a isso quc sc rcorian iodos os aios
inorianics das cidadcs. Nas dclilcracs do
scnado ou das asscnllcias oularcs, qucr sc
discuia una lci ou una forna dc govcrno, un
onio dc dirciio rivado ou una insiiiuiao
oliica, ningucn nais qucr salcr o quc a rcligiao
rcscrcvc, nas o quc rcclana o inicrcssc gcral.
Airilui-sc a Solon una alavra quc
caracicriza nuiio lcn o novo rcginc. Algucn lIc
crguniava sc clc julgava Iavcr dado airia a
nclIor consiiiuiao. Nao rcsondc clc nas
a quc nais nos convcn." Ora, cra algo novo
nao cigir nais das fornas dc govcrno c s lcis
scnao ncriio rclaiivo. As aniigas consiiiuics,
lascando-sc nas rcgras do culio, Iavian-sc
roclanado infalvcis c inuiavcis; icndo o ncsno
rigor c inflcililidadc da rcligiao. Solon indicava
or cssa alavra quc ara o fuiuro as
consiiiuics oliicas dcvcrian sc confornar s
ncccssidadcs, aos cosiuncs, aos inicrcsscs dos
514
Ioncns dc cada coca. Nao sc iraiava nais dc
vcrdadc alsoluia; as rcgras dc govcrno dcvian dc
a cn dianic iornar-sc flcvcis c variavcis. Diz-sc
quc Solon dcscjava, quando nuiio, quc as lcis
fosscn olscrvadas duranic ccn anos(1}.
As rcscrics do inicrcssc ullico nao sao
iao alsoluias, iao claras, iao nanifcsias cono as
da rcligiao. Scnrc sc odc discuii-las; nao sao
cnconiradas rincira visia. O nodo quc
arcccu nais sinlcs c scguro ara sc salcr o
quc o inicrcssc ullico rcclanava, foi rcunir os
Ioncns, c consulia-los. Essc roccsso foi
considcrado ncccssario, c cnrcgado quasc quc
diariancnic. Na coca anicrior, os auscios
Iavian dccidido quasc quc sozinIos iodas as
dclilcracs. a oiniao do saccrdoic, do rci, do
nagisirado sagrado cra onioicnic; voiava-sc
ouco, c nais ara cunrir una fornalidadc quc
ara dar a conIcccr a oiniao dc cada un. Dc
agora cn dianic assou-sc a voiar solrc iodas as
coisas; cra ncccssario conIcccr a oiniao dc
iodos ara sc csiar scguro dc conIcccr o
inicrcssc dc iodos. A rcgra do dirciio foi a origcn
das insiiiuics, quc dccidiu o quc cra uiil c o
quc cra jusio. Essa rcgra ficava acina dos
nagisirados, acina ncsno das lcis; foi a
solcrana da cidadc.
Tanlcn o govcrno nudou dc naiurcza. Sua
funao csscncial nao foi nais o cunrincnio
515
rcgular das ccrinnias rcligiosas; foi, solrciudo,
consiiiudo ara nanicr a ordcn c a az no
inicrior, a dignidadc c o odcr no cicrior. O quc
ficara ouirora cn scgundo lano, assou ara o
rinciro. A oliica assou frcnic da rcligiao, c
o govcrno dos Ioncns iornou-sc coisa Iunana.
En conscqucncia, criavan-sc novas
nagisiraiuras, ou, clo ncnos, as aniigas
ionavan novo caraicr. o quc sc odc vcr clo
ccnlo dc Aicnas c dc Fona.
En Aicnas, duranic o donnio da
arisiocracia, os arconics Iavian sido solrciudo
saccrdoics; o cuidado dc julgar, dc adninisirar,
dc dcclarar gucrra, rcduzia-sc a ouca coisa, c
odia, scn inconvcnicnics, csiar ao lado do
saccrdocio. Quando a cidadc aicnicnsc rcjciiou os
vclIos roccssos rcligiosos dc govcrno, nao
suriniu o arconiado, orquc Iavia grandc
rcugnancia cn surinir o quc cra aniigo. Mas
ao lado dos arconics csialclcccran-sc ouiras
nagisiraiuras, quc, cla naiurcza dc suas
funcs, corrcsondian nclIor s ncccssidadcs
da coca. Eran os cstutcgos. A alavra significa
cIcfc do ccrciio, nas sua auioridadc nao cra
urancnic niliiar; cuidavan das rclacs con as
ouiras cidadcs, assin cono da adninisiraao das
finanas, c dc iudo o quc dizia rcsciio olcia
da cidadc. Podc-sc dizcr quc os arconics iinIan
cn suas naos a rcligiao, c iudo o quc a cla dizia
rcsciio, juniancnic con a dircao aarcnic da
516
jusiia, cnquanio quc os csiraicgos iinIan o
odcr oliico. Os arconics conscrvavan a
auioridadc ial qual as aniigas idadcs a Iavian
concclido; os csiraicgos ossuan a auioridadc
quc as novas ncccssidadcs julgaran lcn
csialclcccr. Pouco a ouco cIcgou-sc ao onio dc
os arconics nao conscrvarcn scnao una
aarcncia dc odcr, cnquanio quc os csiraicgos o
iinIan rcalncnic nas naos. Esscs novos
nagisirados nao cran nais saccrdoics; acnas
rcalizavan as ccrinnias alsoluiancnic
indiscnsavcis cn icnos dc gucrra. O govcrno
icndia cada vcz nais a sc scarar da rcligiao.
Esscs csiraicgos odian scr cscolIidos fora
da classc dos cuairidas. Na rova or quc
assavan anics dc scrcn noncados (doInusu},
nao lIcs crguniavan, cono o fazian aos
arconics, sc iinIan culio doncsiico, ou sc cran
dc fanlia ura; lasiava quc scnrc iivcsscn
cunrido os dcvcrcs dc cidadaos, c ossusscn
icrras na iica(2}. Os arconics cran dcsignados
or soric, isio c, cla voz dos dcuscs; o ncsno
nao aconiccia con os csiraicgos. Cono o govcrno
sc iornava nais difcil c nais conlicado, a
icdadc ja nao cra nais a qualidadc rincial, c
cono Iavia ncccssidadc dc Ialilidadc, dc
rudcncia, dc coragcn, da aric dc conandar, nao
sc acrcdiiava nais quc a voz da soric fossc
suficicnic ara fazcr un lon nagisirado. A
cidadc nao qucria nais csiar vinculada
517
rcicnsa voniadc dos dcuscs, c fazia qucsiao dc
cscolIcr livrcncnic scus cIcfcs. Quc o arconic,
quc cra saccrdoic, fossc dcsignado clos dcuscs,
cra naiural; nas o csiraicgo, quc iinIa nas naos
os inicrcsscs naicriais da cidadc, dcvia scr clciio
clos Ioncns.
Sc olscrvarnos dc crio as insiiiuics dc
Fona vcrcnos quc ianlcn ali surgian
nudanas do ncsno gcncro. Dc una aric, os
irilunos da lclc auncniaran a ial onio a
roria inoriancia, quc a dircao da rcullica,
clo ncnos no quc dizia rcsciio aos ncgocios
inicrnos, acalou caindo-lIcs nas naos. Ora,
csscs irilunos, quc nao .iinIan caraicr
saccrdoial, asscnclIavan-sc nuiio aos
csiraicgos. Dc ouira aric, o rorio consulado
nao sc dc nanicr scn nudar dc naiurcza. O
quc iinIa cn si dc saccrdoial foi aos oucos
dcsaarcccndo. lcn vcrdadc quc o rcsciio dos
ronanos ara con as iradics c as fornas do
assado cigia quc o cnsul coniinuassc a
cclclrar ccrinnias rcligiosas insiiiudas clos
anicassados. Mas c cvidcnic quc no dia cn quc
os lclcus sc iornaran cnsulcs cssas
ccrinnias nao assavan dc ncras fornalidadcs.
O consulado iornou-sc cada vcz ncnos
saccrdocio, ara sc iransfornar cada vcz nais cn
cargo dc conando. Essa iransfornaao foi lcnia,
inscnsvcl, dcsacrcclida, c nao dciou or isso
dc scr conlcia. O consulado ja nao cra
518
ccriancnic no icno dos Ciics o quc Iavia sido
nos icnos dc Pullcola. O irilunado niliiar, quc
o scnado insiiiuiu cn 443, c solrc o qual os
aniigos nos dao oucas infornacs, foi ialvcz a
iransiao cnirc o consulado da rincira coca c o
da scgunda.
Podc-sc noiar ianlcn quc Iouvc una
nudana na nancira dc noncar cnsulcs. Con
cfciio, nos rinciros scculos, o voio das ccniurias
na clciao do nagisirado nao cra, cono vinos,
scnao ura fornalidadc. Na vcrdadc, o cnsul dc
cada ano cra cudo clo cnsul do ano
rcccdcnic quc iransniiia os auscios, dcois dc
consuliar a voniadc dos dcuscs. As ccniurias nao
voiavan scnao cn dois ou ircs candidaios,
arcscniados clo cnsul cn ccrccio; nao Iavia
dclaics. O ovo odia dcicsiar un candidaio, c
nao cra forado a voiar cn qucn nao qucria. Na
coca cn quc csianos agora a clciao c
conlciancnic difcrcnic, cnlora as fornas ainda
scjan as ncsnas. Cono no assado, ainda Ia
ccrinnia rcligiosa c voio; nas a ccrinnia
rcligiosa c ncra fornalidadc, o voio c quc c
rcalidadc. O candidaio dcvc ainda fazcr-sc
arcscniar clo cnsul quc rcsidc; nas o cnsul
c olrigado, scnao or lci, ao ncnos clo cosiunc,
a acciiar iodos os candidaios, c a dcclarar quc os
auscios sao igualncnic favoravcis a iodos.
Assin as ccniurias clcgcn os quc lcn cnicndc. A
clciao nao cricncc nais aos dcuscs, nas csia
519
nas naos do ovo. Os dcuscs c os auscios nao
sao nais consuliados scnao con a condiao dc
scrcn inarciais con iodos os candidaios. Os
Ioncns c quc cscolIcn.
CAPTULO X
TENTA-SE CONSTITUIF UMA AFISTOCFACIA DA
FIQUEZA. ESTADELECIMENTO DA
DEMOCFACIA. A QUAFTA FEVOLUO
O rcginc quc succdcu doninaao da
arisiocracia rcligiosa nao foi logo a dcnocracia.
Vinos, clo ccnlo dc Aicnas c dc Fona, quc a
rcvoluao rcalizada nao Iavia sido olra das
classcs Iunildcs. Houvc, na vcrdadc, algunas
cidadcs cn quc cssas classcs a rincio sc
insurgiran; nas clas nao udcran csialclcccr
nada dc duradouro, cono o rovan as longas
dcsordcns quc alalaran Siracusa, Milcio c
Sanos. O novo rcginc nao sc csialclcccu dc
nancira nais ou ncnos solida scnao nos lugarcs
ondc sc cnconirou incdiaiancnic una classc
sucrior, caaz dc ionar nas naos, or algun
icno, o odcr c a auioridadc noral quc
cscaavan aos cuairidas c aos aircios.
Qual odia scr cssa nova arisiocracia? A
rcligiao Icrcdiiaria Iavia sido csquccida; nao
Iavia nais ouiro clcncnio dc disiinao social quc
a riqucza. Pcdiu-sc, ois, riqucza quc fiassc as
520
classcs, orquc ningucn odia adniiir
incdiaiancnic quc a igualdadc udcssc scr
alsoluia.
Por isso Solon nao julgou odcr fazcr
csqucccr a aniiga disiinao, lascada na rcligiao
Icrcdiiaria, scnao csialclcccndo nova disiinao,
lascada na riqucza. Dividiu os Ioncns cn quairo
classcs, c dcu-lIcs dirciios dcsiguais. cra
ncccssario scr-sc rico ara sc galgar s alias
nagisiraiuras; cra ncccssario, clo ncnos,
cricnccr a una das duas classcs ncdias, ara
sc icr accsso ao scnado c aos irilunais(1}.
O ncsno aconicccu cn Fona. Ja vinos quc
Scrvio nao dininuiu o odcr do airiciado scnao
fundando una arisiocracia rival. Criou dozc
ccniurias dc cavalciros, cscolIidos cnirc os nais
ricos lclcus; cssa foi a origcn da ordcn
cqucsirc, quc, da or dianic, assou a scr a
ordcn rica dc Fona. Os lclcus quc nao
ossuan a foriuna cigida ara scrcn
cavalciros, foran rcariidos cn cinco classcs, dc
acordo con suas ossililidadcs. Os rolciarios
foran ccludos dc iodas as classcs. Nao iinIan
dirciios oliicos; sc conarccian aos concios
ccniuriais, c clo ncnos ccrio quc nao
voiavan(2}. A consiiiuiao rcullicana conscrvou
cssas disiincs csialclccidas or un rci, c a
lclc nao sc nosirou a rincio nuiio dcscjosa
dc csialclcccr igualdadc cnirc scus ncnlros.
521
O quc sc vc iao clarancnic cn Aicnas c cn
Fona cnconira-sc ianlcn cn quasc iodas as
ouiras cidadcs. En Cuncs, or ccnlo, os
dirciios oliicos nao foran dados a rincio
scnao aos quc, ossuindo cavalos, fornavan una
csccic dc ordcn cqucsirc; nais iardc, aquclcs
quc os scguian cn riqucza oliivcran os ncsnos
dirciios, c cssa uliina ncdida acnas clcvou a
nil o nuncro dos cidadaos. En Fcgio o govcrno
ficou or nuiio icno nas naos dos nil cidadaos
nais ricos da cidadc. En Turio cigia-sc grandc
foriuna ara fazcr aric do coro oliico. Vcnos
clarancnic nas ocsias dc Tcognis quc cn
Mcgara, dcois da qucda dos nolrcs, a riqucza
assou a rcinar. En Tclas, ara sc gozar dos
dirciios dc cidadao, nao sc rccisava scr ncn
aricsao, ncn concrcianic(3}.
Assin os dirciios oliicos, quc na coca
rcccdcnic cran incrcnics ao nascincnio,
iornaran-sc, duranic algun icno, incrcnics
foriuna. Essa arisiocracia dc riqucza fornou-sc
cn iodas as cidadcs, nao or cfciio dc calculo,
nas cla roria naiurcza do csriio Iunano,
quc, saindo dc un rcginc dc rofunda
dcsigualdadc, nao alcanou incdiaiancnic a
igualdadc conlcia.
Dcvc-sc noiar quc cssa arisiocracia nao
lascava sua sucrioridadc unicancnic na
riqucza. En ioda aric cla scnrc rocurou scr a
522
classc niliiar, cncarrcgando-sc dc dcfcndcr as
cidadcs ao ncsno icno cn quc as govcrnavan.
Ela rcscrvou ara si as nclIorcs arnas c os
naiorcs crigos das laialIas, qucrcndo iniiar
nisso a classc nolrc, quc sulsiiiua. En iodas as
cidadcs, os nais ricos consiiiuran a cavalaria(4};
a classc alasiada cons o coro dos Ioliias ou
dos lcgionarios(5}. Os olrcs ficaran iscnios do
scrvio niliiar; quando nuiio cnrcgavan-nos
cono vcliics ou cono cliasias, ou cnirc os
rcnadorcs da froia(6}. A organizaao do ccrciio
corrcsondia assin, con crfciia caiidao,
organizaao oliica da cidadc. Os crigos
csiavan roorcionados aos rivilcgios, c a fora
naicrial cnconirava-sc nas ncsnas naos cn quc
sc acIava a riqucza(7}.
Houvc assin cn quasc iodas as cidadcs cuja
Iisioria nos c conIccida un crodo duranic o
qual a classc rica, ou clo ncnos a classc
alasiada, ionou ossc do govcrno. Essc rcginc
oliico icvc scus ncriios, cono qualqucr ouiro
rcginc odc icr os scus, quando c confornc aos
cosiuncs da coca, c nao c conirario s crcnas
cn vigor. A nolrcza saccrdoial da coca anicrior
ccriancnic Iavia rcsiado grandcs scrvios,
orquc, cla rincira vcz, Iavia csialclccido lcis
c fundado govcrnos rcgularcs. Duranic varios
scculos, fizcra vivcr con calna c dignidadc as
socicdadcs Iunanas. A arisiocracia da riqucza
icvc ouiros ncriios. inriniu socicdadc c
523
inicligcncia novo inulso. Sada do iralalIo, sol
iodas as suas fornas, cla soulc Ionra-lo c
csiinula-lo. Essc novo rcginc dava nais valor
oliico ao Ioncn nais iralalIador, nais aiivo,
nais Ialil; cra, orianio, favoravcl ao
dcscnvolvincnio da indusiria c do concrcio,
cono ianlcn o cra ao rogrcsso iniclcciual,
orquc a aquisiao dcssa riqucza, quc sc ganIava
ou sc crdia, dc ordinario, dc acordo con o
ncriio dc cada un, fazia da insiruao a rincira
ncccssidadc, c da inicligcncia o nais odcroso
inulso dos ncgocios Iunanos. Nao nos dcvcnos
orianio surrccndcr ao vcr quc sol cssc rcginc
a Crccia c Fona anliaran os liniics dc sua
culiura iniclcciual, lcvando avanic sua
civilizaao.
A classc rica nao conscrvou o incrio cn
suas naos ianio quanio a aniiga nolrcza
Icrcdiiaria. Scus iiulos ara o govcrno nao cran
do ncsno valor. Nao ossua o caraicr sagrado
dc quc sc rcvcsiia o aniigo cuairida; nao rcinava
cn viriudc das crcnas c cla voniadc dos
dcuscs. Nada iinIa cn si quc udcssc doninar
as conscicncias, forando o Ioncn a sc
sulncicr. O Ioncn soncnic sc inclina dianic do
quc julga scr o dirciio, ou do quc suas oinics
nosiran nuiio sucrior a si rorio. Por nuiio
icno curvou-sc dianic da sucrioridadc rcligiosa
do cuairida, quc dizia as rcccs c ossua os
dcuscs. Mas a riqucza nao sc lIc inunIa.
524
Dianic da riqucza o scniincnio nais conun nao
c rcsciio, nas invcja. A dcsigualdadc oliica
rcsulianic da difcrcna dc foriunas logo arcccu
una iniquidadc, c os Ioncns iralalIaran ara
fazc-la dcsaarcccr.
Alcn do nais, a scric dc rcvolucs, una vcz
concada, nao dcvia nais arar. Os vclIos
rincios Iavian sido dcrrulados, c nao Iavia
nais ncn iradics, ncn rcgras fias. Havia un
scniincnio gcral dc insialilidadc das coisas, quc
fazia con quc ncnIuna consiiiuiao fossc nais
caaz dc durar or nuiio icno. A nova
arisiocracia, orianio, foi aiacada, cono o Iavia
sido a aniiga; os olrcs quiscran scr cidadaos, c
sc csforaran ara cncirar or sua vcz no coro
oliico.
inossvcl rclaiar os orncnorcs dcssa
nova luia. A Iisioria das cidadcs, ncdida quc
cla sc afasia dc suas origcns, divcrsifica-sc cada
vcz nais. Elas assan cla ncsna scric dc
rcvolucs, nas, cssas rcvolucs sc arcscnian
sol fornas nuiio difcrcnics. Podcnos clo ncnos
noiar quc nas cidadcs cn quc o rincial
clcncnio da riqucza cra a ossc do solo, a classc
rica foi or nais icno rcsciiada c solcrana; c,
clo conirario, nas cidadcs cono Aicnas, ondc
Iavia oucas foriunas icrriioriais, c ondc os
Ioncns sc cnriquccian solrciudo clo concrcio
c cla indusiria, a insialilidadc das foriunas
525
dcscriou nais ccdo a colia c a cscrana das
classcs infcriorcs, c a arisiocracia foi aiacada
nais ccdo.
Os ricos dc Fona rcsisiiran or nuiio nais
icno quc os da Crccia, or causas quc nais
iardc rclaiarcnos. Mas quando lcnos a Iisioria
grcga, noianos con ccria surrcsa quc a nova
arisiocracia dcfcndcu-sc nal. vcrdadc quc cla
nao odia, cono os cuairidas, oor a scus
advcrsarios o grandc c odcroso arguncnio da
iradiao c da icdadc; nao odia cIanar cn scu
socorro os anicassados c os dcuscs; nao iinIa
onios dc aoio cn suas crcnas; nao iinIa fc na
lcgiiinidadc dc scus rivilcgios.
Pclo conirario, iinIa a fora das arnas a scu
favor, nas cssa sucrioridadc acalou ianlcn
or lIc faliar. As consiiiuics criadas clos
Esiados durarian scn duvida nais icno sc
cada Esiado udcssc crnancccr no isolancnio,
ou sc clo ncnos udcssc vivcr scnrc cn az.
Mas a gucrra criurla o nccanisno das
consiiiuics, c arcssa as nudanas. Ora, cnirc
as cidadcs da Crccia ou da Iialia o csiado dc
gucrra cra quasc crciuo. O scrvio niliiar
csava con nais forca solrc a classc rica, ois
cra cla quc ocuava os rinciros lugarcs nas
laialIas. Muiias vczcs, ao voliar dc una
cananIa, cla voliava ara cidadc dizinada c
cnfraquccida, c. conscqucnicncnic,
526
inossililiiada dc cnfrcniar o ariido oular.
En Tarcnio, or ccnlo, cono a classc alia
crdcra a naior aric dc scus ncnlros cn una
gucrra conira os jaigcs, a dcnocracia logo sc
csialclcccu na cidadc. O ncsno aconicccu cn
Argos, ccrca dc irinia anos anics. dcois dc una
gucrra infcliz conira os csarianos, o nuncro dc
vcrdadciros cidadaos ficou iao rcduzido, quc sc
iornou ncccssario conccdcr dirciio dc cidadania a
una nuliidao dc cccos(8}. ara nao cair
ncssc circno quc Esaria cra iao ciosa do
sanguc dos vcrdadciros csarianos. Quanio a
Fona, suas gucrras coninuas clican cn
grandc aric suas rcvolucs. A gucrra dcsiruiu a
rincio scu airiciado; das irczcnias fanlias
dcssa classc, cisicnics no icno dos rcis,
rcsiava acnas un icro dcois da conquisia dc
Sannio. A gucrra ccifou cn scguida a riniiiva
lclc, aqucla lclc rica c corajosa, quc rccncIia
cinco classcs c quc fornava as lcgics.
Un dos cfciios da gucrra cra quc as cidadcs
quasc scnrc vian-sc olrigadas a dar arnas s
classcs infcriorcs. or isso quc cn Aicnas, c cn
iodas as cidadcs nariinas, a ncccssidadc dc
una narinIa c os conlaics nariinos dcran
classc olrc a inoriancia quc as consiiiuics
lIc ncgavan. Os icias, clcvados caicgoria dc
rcnadorcs, dc narinIciros c aic dc soldados,
icndo nas naos a salvaao da airia, scniiran-sc
ncccssarios, c sc iornaran nais ousados. Tal foi
527
a origcn da dcnocracia aicnicnsc. Esaria icnia
a gucrra. Podcnos vcr cn Tucdidcs sua lcniidao
c rcugnancia ara cnirar na laialIa. Conira a
voniadc, dciara-sc arrasiar gucrra do
Pclooncso; nas cono sc csforou ara sc rciirar!
quc Esaria via-sc olrigada a arnar scus
Ionconcs, scus ncodanodas, scus noiacios,
lacnios, c aic ncsno scus iloias; lcn salia cla
quc qualqucr gucrra, dando arnas s classcs
orinidas, colocava-a cn crigo dc rcvoluao,
scndo ncccssario, volia do ccrciio, ou
sulncicr-sc lci dos iloias, ou cnconirar ncios
dc nassacra-los scn causar cscandalo(9}. Os
lclcus caluniavan o scnado dc Fona quando o
ccnsuravan or csiar scnrc a rocurar novas
gucrras. O scnado cra nuiio Ialil. Salia quc
cssas gucrras lIc cusiavan conccsscs c dcrroias
no forun, nas nao odia cviia-las, orquc Fona
csiava rodcada dc ininigos.
, orianio, fora dc duvida quc a gucrra,
ouco a ouco, rccncIcu a disiancia quc a
arisiocracia da riqucza colocara cnirc cla c as
classcs infcriorcs. Por isso lcn dcrcssa as
consiiiuics cnconiraran-sc cn dcsacordo con
o csiado social, scndo ncccssario nodifica-las.
Alias, dcvcnos rcconIcccr quc iodo rivilcgio
csiava ncccssariancnic cn dcsacordo con o
rincio quc cniao govcrnava os Ioncns. O
inicrcssc ullico nao cra un rincio caaz dc
auiorizar c nanicr or nuiio icno a
528
dcsigualdadc dc classcs, conduzindo
incviiavclncnic as socicdadcs dcnocracia.
E isso cra iao vcrdadc quc, nais ccdo ou
nais iardc, iornou-sc ncccssario dar a iodos os
Ioncns livrcs dirciios oliicos. Dcsdc quc a
lclc ronana quis icr concios rorios, viu-sc
olrigada a adniiir os rolciarios, scn odcr
rcalizar a divisao dc classcs. A naior aric das
cidadcs viran assin aarcccrcn asscnllcias
vcrdadcirancnic oularcs, c o sufragio univcrsal
foi csialclccido.
Ora, o dirciio dc sufragio iinIa cniao valor
inconaravclncnic naior quc o quc odc icr nos
Esiados nodcrnos. Por clc o uliino dos cidadaos
iniscua-sc cn iodos os ncgocios, noncava
nagisirados, fazia lcis, adninisirava a jusiia,
dccidia a gucrra ou a az, c rcdigia iraiados dc
aliana. Dasiava, orianio, cssa cicnsao do
dirciio dc sufragio ara quc o govcrno sc iornassc
rcalncnic dcnocraiico.
ncccssario fazcr ainda una uliina
olscrvaao. Tcr-sc-ia ialvcz cviiado o
aarccincnio da dcnocracia sc sc udcssc
fundar o quc Tucdidcs cIana dc oguIu
snonos, isio c, o govcrno ara alguns c a
lilcrdadc ara iodos. Mas os grcgos nao iinIan
idcias claras a rcsciio da lilcrdadc; os dirciios
individuais cnirc clcs nunca iivcran garaniias.
529
Salcnos, or Tucdidcs, quc nao c ccriancnic
susciio dc dcnasiado anor clo govcrno
dcnocraiico, quc sol o donnio da oligarquia o
ovo sc via cosio a nuiios vcancs, a
condcnacs arliirarias, a cccucs violcnias.
Lcnos ncssc Iisioriador quc cra ncccssario o
rcginc dcnocraiico ara quc os olrcs iivcsscn
un rcfugio c os ricos un frcio." Os grcgos
nunca soulcran conciliar igualdadc civil con
dcsigualdadc oliica. Para quc o olrc nao fossc
rcjudicado cn scus inicrcsscs cssoais,
julgaran ncccssario dar-lIc dirciio ao voio, odcr
ara julgar nos irilunais c scr cscolIido cono
nagisirado. Alias, sc nos lcnlrarnos dc quc
cnirc os grcgos o Esiado cra una oicncia
alsoluia, c quc ncnIun dirciio individual odia
rcsisiir-lIc, conrccndcrcnos o incnso inicrcssc
quc iinIa ara cada Ioncn, ncsno ara o nais
Iunildc, icr dirciios oliicos, isio c, fazcr aric
do govcrno. Scndo iao onioicnic o solcrano
colciivo, o Ioncn nao odia scr coisa alguna
scnao cono ncnlro dcssc solcrano. Sua
scgurana c dignidadc dccndian disso;
dcscjavan ossuir dirciios oliicos, nao ara icr
a vcrdadcira lilcrdadc, nas ara icr, clo ncnos,
o quc a udcssc sulsiiiuir.
CAPTULO XI
FECFAS DO COVEFNO DEMOCFTICO.
EXEMPLO DA DEMOCFACIA ATENIENSE
530
ncdida quc cssas rcvolucs scguian scu
curso, afasiando-sc do aniigo rcginc, o govcrno
dos Ioncns iornava-sc nais difcil. Fazian-sc
ncccssarias rcgras nais ninuciosas, nccanisnos
nais conlicados, nais dclicados. o quc
odcnos olscrvar clo ccnlo do govcrno dc
Aicnas.
Aicnas coniava con grandc nuncro dc
nagisirados. En rinciro lugar, conscrvou iodos
os da coca rcccdcnic. o arconic, quc dava
nonc ao ano, c cuidava da coniinuidadc do culio
doncsiico; o rci, quc ofcrccia os sacrifcios; o
olcnarco, quc figurava cono cIcfc do ccrciio c
julgava os csirangciros; os scis icsnoicias, quc,
scgundo arccc, adninisiravan a jusiia, nas na
rcalidadc nada nais fazian scnao rcsidir aos
grandcs juris; Iavia ainda os dcz Icoo, quc
consuliavan os oraculos, c fazian alguns
sacrifcios; os uusto quc aconanIavan o
arconic c o rci nas ccrinnias; os dcz ailoicias,
quc ocuavan o cargo duranic quairo anos, ara
rcarar a fcsia dc Aicnas; cnfin, os rianos,
quc, cn nuncro dc cinqucnia, ficavan
crnancnicncnic rcunidos a fin dc vclar cla
nanuicnao do fogo sagrado da cidadc c cla
coniinuaao dos lanqucics sagrados. Por cssa
lisia odcnos vcr quc Aicnas coniinuava ficl s
iradics dos vclIos icnos; ianias rcvolucs
nao Iavian ainda dcsirudo aquclc rcsciio
sucrsiicioso. Ningucn ousava roncr con as
531
vclIas fornas da rcligiao nacional; a dcnocracia
coniinuava con o culio insiiiudo clos
cuairidos.
VinIan cn scguida os nagisirados
csccialncnic criados ara a dcnocracia, quc
nao cran saccrdoics, c quc vclavan clos
inicrcsscs naicriais da cidadc. En rinciro lugar
Iavia os dcz csiraicgos, quc sc ocuavan dos
rollcnas da gucrra c da oliica; dcois, os dcz
asinonos, quc cuidavan da olcia; os dcz
agoranonos, quc vigiavan os ncrcados da cidadc
c do Pircu; os quinzc siiofilacc, quc cuidavan da
vcnda do irigo; os quinzc ncirnonos, quc
conirolavan os csos c as ncdidas; os dcz
guardas do icsouro, os dcz rccclcdorcs dc
inosios, os onzc cncarrcgados da cccuao das
scnicnas. Acrcsccnicnos ainda quc a naior
aric dcssas nagisiraiuras rcciian-sc cn cada
una das irilos c cn cada dcno. O ncnor gruo
da oulaao, na iica, iinIa scu arconic, scu
saccrdoic, scu sccrciario, scu rccclcdor, scu
cIcfc niliiar. Quasc nao sc odia dar un asso
na cidadc ou no cano scn cnconirar un
nagisirado.
Essas funcs cran anuais, rcsuliando da
quc nao Iavia ningucn scn cscranas dc un
dia ccrccr alguna nagisiraiura. Os nagisirados
saccrdoics cran cscolIidos or soric. Os
nagisirados quc nao ccrcian scnao funcs dc
532
ordcn ullica cran clciios clo ovo. Todavia,
ionavan-sc rccaucs conira os caricIos da
soric ou do sufragio univcrsal; cada novo clciio
cra sulnciido a un canc, ou dianic do scnado,
ou dianic dos nagisirados quc dciavan o cargo,
ou dianic do Arcoago; nao sc cigian rovas dc
caacidadc ou dc ialcnio, nas sc roccdia a un
inqucriio solrc a rolidadc do candidaio c sua
fanlia; cigia-sc ianlcn quc iodo nagisirado
iivcssc un airinnio cn lcns dc raiz(1}.
Podcra arcccr quc csscs nagisirados, clciios
clos sufragios dc scus iguais, noncados acnas
or un ano, rcsonsavcis, c aic rcvogavcis,
iivcsscn ouco rcsigio c auioridadc. Dasia,
coniudo, lcr Tucdidcs c Xcnofonic ara sc icr
ccricza dc quc clcs cran rcsciiados c
olcdccidos. Scnrc Iouvc no caraicr dos aniigos,
ncsno dos aicnicnscs, grandc facilidadc ara sc
sulncicrcn a una discilina. Isso cra ialvcz
conscqucncia dos Ialiios dc olcdicncia quc o
govcrno saccrdoial lIcs Iavia dado. Esiavan
acosiunados a rcsciiar o Esiado, c iodos os quc,
nos divcrsos cargos, o rcrcscniavan. Nao lIcs
vinIa ao csriio a icniaao dc dcsrczar un
nagisirado, orquc csic Iavia sido cscolIido or
clcs; o voio cra considcrado una das fonics nais
sanias da auioridadc(2}.
Alaio dos nagisirados, quc nao iinIan
ouira olrigaao quc a dc fazcr cccuiar as lcis,
533
Iavia o scnado. Esic nao assava dc un coro
dclilcraiivo, una csccic dc ConsclIo dc Esiado;
nao agia, nao ronulgava lcis, nao ccrcia
ncnIun donnio. Nao sc via ncnIun
inconvcnicnic cn quc fossc rcnovado iodos os
anos, orquc o scnado nao cigia dc scus
ncnlros ncn inicligcncia sucrior, ncn grandc
ccricncia. ConunIa-sc dos cinco riancs dc
cada irilo, quc ccrcian succssivancnic as
funcs sagradas, c dclilcravan iodo o ano
accrca dos inicrcsscs rcligiosos ou oliicos da
cidadc. Provavclncnic, orquc o scnado nao cra
cn sua origcn scnao a rcuniao dos riancs, isio
c, dos adrcs anuais do lar, c quc sc conscrvou o
cosiunc dc nonca-los or soric. jusio dizcr
quc, iirada a soric, cada nonc cra sulnciido a
una rova, scndo rcjciiados os quc nao arccian
suficicnicncnic Ionrados(3}.
Acina do rorio scnado csiava a asscnllcia
do ovo. Esic cra o vcrdadciro solcrano. Mas,
assin cono nas nonarquias lcn consiiiudas o
nonarca sc ccrca dc rccaucs conira scus
rorios caricIos c crros, assin a dcnocracia
iinIa rcgras invariavcis, s quais sc sulnciia.
A asscnllcia cra convocada clos riancs ou
os csiraicgos. Fcunia-sc cn rccinio consagrado
cla rcligiao; dcsdc a nanIa os saccrdoics
Iavian dado a volia ao Pni, inolando viinas c
invocando a roicao dos dcuscs. O ovo
534
scniava-sc cn lancos dc cdra. Solrc una
csccic dc csirado clcvado ionavan lugar os
riancs ou rocdros, quc rcsidian
asscnllcia. Quando iodos csiavan scniados, un
saccrdoic Kcx lcvaniava a voz. Cuardai
silcncio dizia silcncio rcligioso (cuIcnu};
rogai aos dcuscs c s dcusas (c aqui noncava as
rinciais divindadcs do as} a fin dc quc iudo
sc assc do nclIor nodo ossvcl ncsia
asscnllcia, ara naior Ionra dc Aicnas c
fclicidadc dos cidadaos." Dcois o ovo, ou
algucn cn scu nonc, rcsondia. Invocanos os
dcuscs ara quc roicjan a cidadc. Quc
rcvalca a oiniao do nais salio! Scja naldiio
aquclc quc nos dcr naus consclIos, quc
rcicndcr nudar os dccrcios ou as lcis, ou quc
rcvclar nossos scgrcdos ao ininigo(4}!"
Dcois o arauio, dc acordo con a ordcn dos
rcsidcnics, dcclarava o assunio a scr discuiido
cla asscnllcia, assunio csic quc so cra
arcscniado ao ovo dcois dc discuiido ou
csiudado clo scnado. O ovo nao iinIa o quc cn
linguagcn nodcrna sc cIana dc iniciaiiva; o
scnado arcscniava-lIc un rojcio dc dccrcio; clc
odia rcjciia-lo ou arova-lo, nas nao dcvia
dclilcrar solrc nada nais.
Dcois quc o arauio roccdia lciiura do
rojcio dc dccrcio, a discussao csiava alcria. O
arauio dizia. Qucn qucr ionar a alavra?" Os
535
oradorcs sulian iriluna, or ordcn dc idadc.
Todos odian falar, scn disiinao dc foriuna
ncn dc rofissao, nas con a condiao dc quc
rovassc quc gozava dc dirciios civis oliicos,
quc nao dcvia ao Esiado, quc cra dc lons
cosiuncs, quc sc casara lcgiiinancnic, quc
ossua lcns inovcis na iica, quc cunrira
iodos scus dcvcrcs ara con os ais, quc Iavia
fciio iodas as ccdics niliiarcs ara as quais
fora convocado, c quc nao sc dcsfizcra do cscudo
cn ncnIun conlaic(5}.
Una vcz ionadas cssas rccaucs conira a
cloqucncia, o ovo alandonava-sc a cla
inicirancnic. Os aicnicnscs, cono diz Tucdidcs,
nao acrcdiiavan quc a alavra rcjudicassc
aao. Pclo conirario, scniian ncccssidadc dc
scrcn csclarccidos. A oliica nao cra nais, cono
no rcginc rcccdcnic, un caso dc iradiao c dc
fc. Era ncccssario rcflciir c csar as razcs. A
discussao cra ncccssaria, orquc ioda qucsiao
cra nais ou ncnos olscura, c soncnic a alavra
odia r a vcrdadc luz. O ovo aicnicnsc
qucria quc cada rollcna lIc fossc arcscniado
sol iodas as suas divcrsas faccs, c quc lIc
nosirasscn clarancnic os ros c os coniras.
TinIa cn grandc conia scus oradorcs; dizcn aic
quc agavan-lIc clos discursos quc
ronunciavan na iriluna(6}. Fazia nais ainda.
dava-lIcs ouvidos, razao cla qual nao dcvcnos
inaginar una nuliidao larulIcnia, iurlulcnia. A
536
aiiiudc do ovo, clo conirario, cra nuiio ouira; o
ocia cnico rcrcscnia-o cscuiando
loquialcrio, inovcl cn scus lancos dc cdra(7}.
Os Iisioriadorcs c os oradorcs nos dcscrcvcn
frcqucnicncnic cssas rcunics oularcs; quasc
nunca vcnos un orador inicrronido; qucr sc
iraic dc Pcriclcs ou Clcon, squino ou
Dcnosicncs, o ovo csia aicnio; qucr o lisonjcicn
ou o rcrccndan, clc cscuia, dciando quc sc
crinan as oinics nais coniradiiorias con
acicncia digna dc louvor. s vczcs ouvcn-sc
nurnurios; janais griios ou algazarra. O orador,
diga o quc disscr, odc scnrc cIcgar ao fin do
discurso.
En Esaria a cloqucncia c dcsconIccida,
orquc os rincios do govcrno nao sao os
ncsnos. A arisiocracia ainda govcrna, c icn
iradics fias, quc a discnsan dc dclaicr
longancnic o ro c o conira dc cada qucsiao En
Aicnas o ovo qucr scr insirudo, c nao sc dccidc
scnao dcois dc dclaics coniradiiorios; nao agc
scnao quando csia convcncido, ou sc julga ial.
Para dirigir o nccanisno do sufragio univcrsal
faz-sc ncccssaria a alavra; a cloqucncia c a nola
do govcrno dcnocraiico. Por isso os oradorcs logo
rccclcn o iiulo dc dcnugogos, isio c, dc
conduiorcs da cidadc, c sao clcs, con cfciio, quc
a fazcn agir, quc dcicrninan iodas suas
rcsolucs.
537
Prcviu-sc o caso cn quc un orador
arcscniassc roosia coniraria s lcis
cisicnics. Aicnas ossua nagisirados cscciais,
cIanados guardas das lcis. En nuncro dc scic,
vigiavan a asscnllcia, scniados cn cadciras
clcvadas, c arccian rcrcscniar a lci, quc csia
acina do ovo. Sc crcclian quc una lci cra
aiacada, inicrronian o orador no ncio do
discurso, c ordcnavan a dissoluao incdiaia da
asscnllcia. O ovo sc discrsava, scn icr o
dirciio dc voiar(8}.
Havia una lci, ouco alicada, na vcrdadc,
quc unia iodo orador convcncido dc Iavcr dado
nau consclIo ao ovo. Havia ouira quc roilia o
accsso iriluna a iodo orador quc aconsclIassc
ircs vczcs rcsolucs conirarias s lcis
cisicnics(9}.
Aicnas salia nuiio lcn quc a dcnocracia
nao sc odc susicniar scnao clo rcsciio s lcis.
O cuidado dc rocurar nodificacs quc
udcsscn scr uicis lcgislaao cricncia
csccialncnic aos icsnoicias. Suas roosics
cran arcscniadas ao scnado, quc iinIa o dirciio
dc rcjciia-las, nas nao dc convcric-las cn lcis.
En caso dc arovaao o scnado convocava a
asscnllcia, c lIc conunicava o rojcio dos
icsnoicias. Mas o ovo nao dcvia rcsolvcr nada
incdiaiancnic; a discussao cra adiada ara ouiro
dia, c cnquanio isso cscolIian-sc cinco oradorcs
538
quc iinIan a nissao csccial dc dcfcndcr a
aniiga lci, c r cn cvidcncia os inconvcnicnics
da inovaao roosia. No dia fiado, o ovo sc
rcunia novancnic, c cscuiava rinciro os
oradorcs cncarrcgados da dcfcsa das lcis aniigas,
c dcois os quc aoiavan as novas. Ouvidos os
discursos, o ovo ainda nao sc ronunciava.
Conicniava-sc con noncar una conissao, nuiio
nuncrosa, nas conosia cclusivancnic dc
Ioncns quc iivcsscn ccrcido o cargo dc juiz.
Essa conissao rcionava o canc do caso,
ouvindo novancnic os oradorcs, discuiia c
dclilcrava. Sc rcjciiassc a lci roosia, scu
julgancnio nao iinIa aclaao. Sc a arovava,
rcunia ainda una vcz o ovo, quc ara cssa
icrccira vcz, dcvia cnfin voiar, c cniao os
sufragios iransfornavan o rojcio cn lci(10}.
Acsar dc ioda cssa rudcncia, odia ainda
aconicccr quc una roosiao injusia ou funcsia
fossc adoiada. Mas a nova lci lcvava ara scnrc
o nonc do auior, quc odia nais iardc scr
crscguido judicialncnic, c unido. O ovo, cono
vcrdadciro solcrano, cra considcrado inccavcl;
nas cada orador ficava scnrc rcsonsavcl clo
consclIo dado(11}.
Tais cran as rcgras s quais a dcnocracia
rcsiava olcdicncia. Por isso nao dcvcnos
concluir quc janais icnIa conciido falias. Scja
qual for a forna dc govcrno, nonarquia,
539
arisiocracia, dcnocracia, Ia dias cn quc a razao
c quc govcrna, c ouiros cn quc c a aiao.
NcnIuna consiiiuiao janais suriniu as
fraquczas c vcios da naiurcza Iunana. Quanio
nais ninuciosas as rcgras, nais clas acusan quc
o govcrno da socicdadc c difcil c cIcio dc crigos.
A dcnocracia nao odia durar scnao fora dc
rudcncia.
Adnirano-nos or isso dc iodo o iralalIo
quc cssa dcnocracia cigia dos Ioncns. Era un
govcrno nuiio iralalIoso. Vcdc cono sc assa a
vida dc un aicnicnsc. Un dia c cIanado
asscnllcia dc scu dcno, ondc dcvc dclilcrar a
rcsciio dos inicrcsscs rcligiosos ou financciros
dcssa cqucna associaao. Ouiro dia c convocado
ara a asscnllcia da irilo. iraia-sc dc
rcgulancniar una fcsia rcligiosa, ou dc caninar
as dcscsas, ou dc ronulgar dccrcios, ou dc
noncar cIcfcs ou juzcs. Trcs vczcs or ncs,
rcgularncnic, dcvc assisiir asscnllcia gcral do
ovo, c nao icn dirciio dc faliar. Ora, a rcuniao c
longa c clc nao vai acnas ara voiar. cIcgando
cla nanIa} icn dc ficar aic una Iora avanada
do dia ara ouvir os oradorcs. Nao odc voiar sc
nao cIcgou no rincio da rcuniao, c sc nao
ouviu iodos os discursos. Essc voio c ara clc un
ncgocio dos nais scrios; ora sc iraia dc noncar
cIcfcs oliicos ou niliiarcs, isio c, aquclcs a
qucn scu inicrcssc c sua vida vao scr confiados
or un ano; ora c un inosio quc dcvc scr
540
criado, ou una lci quc dcvc scr nodificada; ora
dcvc voiar solrc a gucrra, salcndo quc icra dc
dar scu sanguc, ou o dc scus filIos. Os inicrcsscs
individuais csiao unidos inscaravclncnic ao
inicrcssc do Esiado. O Ioncn nao odc scr ncn
indifcrcnic, ncn lcviano. Sc sc cngana, salc quc
logo sofrcra as conscqucncias, c quc cn cada voio
arrisca a foriuna c a vida. No dia cn quc sc
dccidiu a nalograda ccdiao da Siclia, nao
Iavia cidadao quc nao soulcssc quc un dos scus
ariiciaria da ncsna, c quc dcvia alicar ioda
sua aicnao ara avaliar iodas as vaniagcns c
crigos quc scnclIanic gucrra odcria irazcr.
Havia alsoluia ncccssidadc dc rcflcao c dc
csclarccincnio, orquc un dcsasirc ara a airia
rcrcscniava ara cada cidadao dininuiao dc
sua dignidadc cssoal, dc sua scgurana, dc sua
riqucza.
O dcvcr do cidadao liniiava-sc ao voio.
Quando cIcgava sua vcz, clc sc iornava
nagisirado do dcno ou da irilo. Cada dois anos,
cn ncdia(12}, cra Icliasia, isio c, juiz, c assava
iodo cssc ano nos irilunais, ocuado cn ouvir os
advogados c cn alicar as lcis. Talvcz nao
Iouvcssc cidadao quc nao fossc cIanado duas
vczcs na vida ara fazcr aric do Scnado dos
QuinIcnios; cniao, duranic un ano, scniava-sc
iodos os dias, da nanIa noiic, rccclcndo os
dcoincnios dos nagisirados, fazcndo-os rcsiar
conias, rcsondcndo aos cnlaiadorcs
541
csirangciros, rcdigindo as insirucs dos
cnlaiadorcs aicnicnscs, caninando iodos os
casos quc dcvian scr sulnciidos ao ovo, c
rcarando iodos os dccrcios. Enfin, clc odia
scr nagisirado da cidadc, arconic, csiraicgo,
asinono, sc a soric ou o sufragio o dcsignassc
ara csscs cargos. Vc-sc quc cra iralalIoso scr
cidadao dc un Esiado dcnocraiico; cra o ncsno
quc ocuar quasc ioda una cisicncia, dciando
nuiio ouco icno ara os iralalIos cssoais c
a vida doncsiica. Por isso Arisioiclcs dizia, con
nuiia jusiia, quc o Ioncn quc iinIa
ncccssidadc dc iralalIar ara vivcr nao odia scr
cidadao. Tais cran as cigcncias da dcnocracia.
O cidadao, cono o funcionario ullico dc nossos
dias, cricncia inicirancnic ao Esiado. Dava-lIc
scu sanguc na gucrra, scu icno na az. Nao cra
livrc dc dciar dc lado os ncgocios ullicos ara
sc dcdicar con nais cuidado aos ncgocios
ariicularcs. Anics, dcvia ncgligcnciar a csics
ara iralalIar cn rovciio da cidadc. Os Ioncns
assavan a vida a sc govcrnar. A dcnocracia nao
odia durar scnao sol a condiao do iralalIo
inccssanic dc iodos os cidadaos. Por ouco quc o
zclo sc afrouassc, cla dcvia ou crcccr ou sc
corroncr.
CAPTULO XII
FICOS E PODFES. DESAPAFECE A
DEMOCFACIA. OS TIFANOS POPULAFES
542
Quando una scric dc rcvolucs csialclcccu
a igualdadc cnirc os Ioncns, c nao Iavia nais
ocasiao ara sc conlaicr or rincios c
dirciios, os Ioncns assaran a gucrrcar clo
inicrcssc. Essc novo crodo da Iisioria das
cidadcs icvc incio ara iodas ao ncsno icno.
En unas, clc scguiu dc nuiio crio o
csialclccincnio da dcnocracia; cn ouiras, nao
aarcccu scnao dcois dc varias gcracs quc
soulcran govcrnar-sc con calna. Mas iodas as
cidadcs, ccdo ou iardc, caran cn luias
dcloravcis.
ncdida quc sc afasiavan do aniigo rcginc,
fornara-sc una classc olrc. Anics, quando cada
Ioncn fazia aric dc una gcns, c iinIa un
cIcfc, a niscria cra quasc dcsconIccida. O
Ioncn cra alincniado clo cIcfc; aquclc a qucn
clc rcsiava olcdicncia dcvia rciriluir aicndcndo
a iodas as suas ncccssidadcs. Mas as rcvolucs,
quc Iavian dissolvido o gIcnos, ianlcn Iavian
nudado as condics da vida Iunana. No dia cn
quc o Ioncn sc lilcriou dos laos da clicnicla,
viu lcvaniarcn-sc dianic dc si as ncccssidadcs c
dificuldadcs da cisicncia. A vida iornara-sc nais
indccndcnic, nas ianlcn nais laloriosa, c
sujciia a acidcnics. Cada un, dc agora cn dianic,
dcvia cuidar do rorio lcn-csiar; cada un iinIa
agora sua roricdadc c scu iralalIo. Uns
cnriquccian or sua aiividadc c loa soric, c
ouiros coniinuavan olrcs. A dcsigualdadc da
543
riqucza c incviiavcl cn qualqucr socicdadc quc
nao qucira coniinuar no csiado airiarcal ou na
condiao dc irilo.
A dcnocracia nao suriniu a niscria; clo
conirario, iornou-a nais scnsvcl. A igualdadc dc
dirciios oliicos iornou nais cvidcnics ainda a
dcsigualdadc dc condics.
Cono nao Iavia ncnIuna auioridadc quc sc
lcvaniassc acina dos ricos c dos olrcs ao
ncsno icno, c quc fossc caaz dc conscrva-los
cn az, scria dc dcscjar quc as condics
cconnicas c as condics dc iralalIo fosscn
iais quc anlas as classcs sc visscn foradas a
vivcr cn Iarnonia. Scria ncccssario, or
ccnlo, quc iivcsscn ncccssidadc una da ouira,
quc o rico nao udcssc cnriqucccr a nao scr
dccndcndo do iralalIo do olrc, c quc o olrc
cnconirassc ncios dc vivcr ajudando o rico.
Eniao a dcsigualdadc dc foriunas icria
csiinulado a inicligcncia do Ioncn, c nao icria
rovocado a corruao c a gucrra civil.
Mas nuiias cidadcs carccian alsoluiancnic
dc indusiria c dc concrcio, c orianio nao iinIan
rccursos ara auncniar a riqucza ullica, a fin
dc dar algo ao olrc scn rcjudicar a ningucn.
Nas cidadcs ondc Iavia concrcio quasc iodos os
lcncfcios cran ara os ricos, cono conscqucncia
do valor cagcrado do dinIciro. Sc Iavia
544
indusiria, os iralalIadorcs, cn sua naior aric,
cran cscravos. Salcnos quc o rico dc Fona ou
dc Aicnas iinIa cn sua casa oficinas ara
iccclcs, cinzcladorcs, arnciros, iodos cscravos.
Mcsno as rofisscs lilcrais cran quasc quc
roilidas ao cidadao. O ncdico cra quasc scnrc
un cscravo, quc curava os docnics cn rovciio
dc scu scnIor. Os cnrcgados dc lanco, nuiios
arquiicios, os consiruiorcs dc navios, os laios
funcionarios do Esiado, cran cscravos. A
cscravidao cra un flagclo quc fazia sofrcr
roria socicdadc. O cidadao quasc nao iinIa
cnrcgos, nao cnconirava iralalIo. A falia dc
ocuaao logo o iornava rcguioso. Cono nao
via iralalIar scnao os cscravos, dcsrczava o
iralalIo. Dcssc nodo os Ialiios cconnicos, as
disosics norais, iudo sc aliava ara incdir
quc o olrc sassc da niscria c vivcssc
Ioncsiancnic. Fiqucza c olrcza nao csiavan
consiiiudas dc nancira a odcr vivcr cn az.
O olrc iinIa igualdadc dc dirciios. Mas
ccriancnic os sofrincnios diarios insiravan-lIc
a idcia dc quc a igualdadc dc foriunas scria lcn
nais rcfcrvcl. Ora, nao assou nuiio icno
scn quc clc crcclcssc quc a igualdadc quc iinIa
odia scrvir-lIc ara conquisiar a quc nao iinIa,
c quc, scnIor dos sufragios, odia vir a scr
scnIor da riqucza.
545
Concou or qucrcr vivcr dc scu dirciio dc
sufragio. Fcz-sc agar ara assisiir asscnllcia,
ou ara julgar nos irilunais(1}. Sc a cidadc nao
cra lasianic rica ara arcar con iais dcscsas, o
olrc iinIa ouiros rccursos. Vcndia o rorio
voio, c cono as ocasics dc voiar cran
frcqucnics, conscguia vivcr. En Fona, cssc
concrcio sc fazia rcgularncnic, c s claras; cn
Aicnas, cra nais cscondido. En Fona, ondc o
olrc nao cnirava nos irilunais, clc sc vcndia
cono icsicnunIa; cn Aicnas, cono juiz. Tudo
isso nao iirava o olrc da niscria, c lanava-o na
dcgradaao.
Nao lasiando csscs ccdicnics, o olrc
usou dc ncios nais cncrgicos. Organizou una
gucrra cn rcgra conira a riqucza. Essa gucrra, a
rincio, foi disfarada sol fornas lcgais; os
ricos foran cncarrcgados dc iodas as dcscsas
ullicas; carrcgaran-nos dc inosios,
cncarrcgaran-nos dc consiruir as irirrcncs, c
qucrian ainda quc ofcrcccsscn fcsias ao ovo(2}.
Dcois, nuliilicaran-sc as nulias nos
julgancnios, dcclarou-sc a confiscaao dos lcns
clas ncnorcs falias. Scra ossvcl dizcr quanios
Ioncns foran condcnados ao clio cla unica
razao dc quc cran ricos? A foriuna do cilado ia
ara o icsouro ullico, dc ondc saa, sol a forna
dc iriololo, ara scr dividida cnirc os olrcs. Mas
iudo isso ainda nao lasiava, orquc o nuncro dc
olrcs auncniava scnrc nais. Os olrcs,
546
cniao, cn nuiias cidadcs, assaran a usar do
dirciio dc voio ara dccrciar aloliao dc dvidas,
ou confiscaao cn nassa, c ioial sulvcrsao.
Nas cocas rcccdcnics ainda sc rcsciiava o
dirciio dc roricdadc, orquc iinIa or
fundancnio una crcna rcligiosa. Enquanio cada
airinnio csiava ligado a un culio, c cra
considcrado inscaravcl dos dcuscs doncsiicos
dc una fanlia, ningucn cnsou quc sc iivcssc o
dirciio dc rivar un Ioncn dc scu cano. Mas
na coca cn quc as rcvolucs nos conduziran,
cssas vclIas crcnas foran alandonadas, c a
rcligiao da roricdadc dcsaarcccu. A riqucza
nao c nais un icrrcno sagrado c inviolavcl. Nao
arccc nais un don dos dcuscs, nas un
rcscnic do acaso. Surgc cniao o dcscjo dc sc
aodcrar dcla, iirando-a dc qucn icn; c cssc
dcscjo, quc ouirora arcccria inicdadc, conca
a arcccr lcgiino. Nao sc vc nais o rincio
sucrior quc consagra o dirciio dc roricdadc;
cada un so scnic a roria ncccssidadc, c or
csia ncdc scu dirciio.
Ja disscnos quc a cidadc, solrciudo cnirc os
grcgos, iinIa un odcr scn liniics, quc a
lilcrdadc cra dcsconIccida, c quc o dirciio
individual nao significava nada cn rclaao con a
voniadc do Esiado. Fcsuliava da quc a naioria
dc voios odia dccrciar o confisco dos lcns dos
ricos, c quc os grcgos nao vian nisso ncn
547
ilcgalidadc, ncn injusiia. O quc o Esiado
dccidira cra o dirciio. Essa auscncia dc lilcrdadc
individual foi causa dc dcsordcns ara a Crccia.
Fona, quc rcsciiava un ouco nais o dirciio do
Ioncn, ianlcn sofrcu ncnos.
Pluiarco conia quc cn Mcgara, dcois dc
una insurrciao, dccrciou-sc quc as dvidas
scrian alolidas, c quc os crcdorcs, alcn da crda
do caiial, scrian olrigados a rccnlolsar os
juros ja agos(3}.
En Mcgara, cono cn ouiras cidadcs diz
Arisioiclcs(4} o ariido oular, aodcrando-sc
do odcr, concou or dcclarar o confisco dos
lcns conira algunas fanlias ricas. Mas, una vcz
ncssc caninIo, nao lIc foi nais ossvcl arar.
Era ncccssario fazcr cada dia una nova viina, c
no fin o nuncro dos ricos aiingidos clo confisco
c clo clio iornou-sc iao grandc, quc fornaran
un ccrciio."
En 412, o ovo dc Sanos condcnou noric
duzcnios dc scus advcrsarios, cilou ouiros
quairoccnios, dividindo suas icrras c casas(5}".
En Siracusa, o ovo, acnas sc viu livrc do
iirano Dionsio, logo na rincira asscnllcia
dccrciou a divisao das icrras(6}.
Ncssc crodo da Iisioria grcga, iodas as
vczcs quc vcnos una gucrra civil, os ricos sao dc
548
un ariido c os olrcs do ouiro. Esics qucrcn
aodcrar-sc da riqucza, aquclcs qucrcn
conscrva-la ou rciona-la. En ioda gucrra civil
diz un Iisioriador grcgo o rollcna c a
nudana das foriunas(7}." Todo dcnagogo
fazia cono aquclc Molagoras dc Cios, quc
cnircgava nuliidao os quc ossuan dinIciro,
nassacrava uns, cilava ouiros, c disirilua scus
lcns cnirc os olrcs. En Mcsscnia, dcsdc quc o
ariido oular ionou o odcr, assou a cilar os
ricos c a dividir suas icrras(8}.
As classcs clcvadas, cnirc os aniigos, nunca
iivcran lasianic inicligcncia ncn Ialilidadc ara
dirigir os olrcs ao iralalIo, ajudando-os a sair
Ionrosancnic da niscria c da corruao. Alguns
Ioncns dc cccao icniaran fazc-lo, nas scn
ciio. Fcsuliava da quc a cidadc fluiuava scnrc
cnirc duas rcvolucs, una quc dcsojava os
ricos, ouira quc os fazia voliar ossc dc sua
foriuna. Isso durou dcsdc a gucrra do Pclooncso
aic conquisia da Crccia clos ronanos.
En cada cidadc o rico c o olrc cran
ininigos, quc vivian un ao lado do ouiro, un
anlicionando a riqucza, ouiro vcndo a roria
riqucza coliada. Enirc clcs nao Iavia ncnIuna
rclaao, ncnIun scrvio, ncnIun iralalIo quc
os unissc. O olrc nao odia adquirir a riqucza
scnao dcsojando o rico. O rico nao odia
dcfcndcr scus lcns scnao con circna
549
Ialilidadc, ou con a fora. Anlos sc olIavan
con rancor. En cada cidadc Iavia dula
consiraao. os olrcs consiravan or colia,
os ricos or ncdo. Arisioiclcs afirna quc os ricos
ronunciavan cnirc si csic jurancnio. Juro scr
cicrno ininigo do ovo, c dc lIc fazcr iodo o nal
quc udcr(9}."
Nao c ossvcl dizcr qual das duas arics
concicu nais airocidadcs c crincs. O odio
aagava do coraao qualqucr scniincnio dc
Iunanidadc. En Milcio Iouvc una gucrra
cnirc ricos c olrcs. Esics, a rincio, vcnccran,
c foraran os ricos a fugir da cidadc. Mas dcois,
lancniando nao icr odido dcgola-los, ionaran
scus filIos, fccIaran-nos cn currais, c
dciaran-nos isar clas aias dos lois. Os ricos
iornaran a conquisiar a cidadc. Pcgaran, or
sua vcz, os filIos dos olrcs, lcsuniaran-nos
con icIc, c qucinaran-nos vivos(10}."
Quc aconiccia cniao con a dcnocracia? Ela
nao cra rccisancnic rcsonsavcl or csscs
cccssos c crincs, nas foi a rincira a scr
aiingida. Nao Iavia nais rcgras. Ora, a
dcnocracia nao odc vivcr scnao or ncio dc
rcgras nuiio rcsiriias, c nclIor ainda
olscrvadas. Nao sc vian nais vcrdadciros
govcrnos, nas faccs no odcr. O nagisirado
nao ccrcia nais sua auioridadc cn rovciio da
az c da lci, nas cn rovciio dos inicrcsscs c
550
colias dc un ariido. O conando nao iinIa
nais ncn iiulos lcgiinos, ncn caraicr sagrado;
a olcdicncia nao iinIa nais nada dc voluniario;
scnrc consirangida, csiava scnrc cscra dc
una dcsforra. A cidadc, cono diz Plaiao, nao cra
nais quc un ajuniancnio dc Ioncns, dos quais
aric cra scnIora, aric cscrava. Dizia-sc quc o
govcrno cra arisiocraiico quando os ricos csiavan
no odcr, dcnocraiico quando csiavan os
olrcs. Na rcalidadc, a vcrdadcira dcnocracia
dciara dc cisiir.
A ariir do dia cn quc as ncccssidadcs c
inicrcsscs naicriais a invadiran, cla sc alicrou,
sc corroncu. A dcnocracia, con os ricos no
odcr, iornara-sc oligarquia violcnia; a
dcnocracia dos olrcs iransfornara-sc cn
iirania. Do quinio aic o scgundo scculo anics dc
nossa cra vcnos quc cn iodas as cidadcs da
Crccia c da Iialia, ccciuando-sc ainda Fona, as
fornas rcullicanas sao osias cn crigo, c quc
sc iornan odiosas a un ariido. Ora, odcnos
disiinguir clarancnic qucn sao os quc dcscjan
dcsiru-las c qucn sao os quc as qucrcn
conscrvar. Os ricos, nais csclarccidos c
orgulIosos, coniinuan ficis ao rcginc
rcullicano, cnquanio quc os olrcs, ara qucn
os dirciios oliicos icn ncnos valor, cscolIcn dc
lon grado or cIcfc a un iirano. Quando cssa
classc olrc, dcois dc nuiias gucrras civis,
rcconIccc quc suas viiorias dc nada scrvcn, quc
551
o ariido conirario scnrc voliava ao odcr, c
quc dcois dc longas alicrnaiivas dc confiscos c
rcsiiiuics, a luia csiava scnrc or rcconcar,
inaginou csialclcccr un rcginc nonarquico quc
fossc confornc a scus inicrcsscs, c quc,
rcrinindo ara scnrc o ariido conirario, lIc
asscgurassc ara o fuiuro os lcncfcios da viioria.
or isso quc criou os iiranos.
A ariir dcssc noncnio os ariidos nudaran
dc nonc; nao sc cra nais arisiocraia ou
dcnocraia; conlaiia-sc cla lilcrdadc ou cla
iirania. Sol cssas duas alavras cran ainda a
riqucza c a olrcza quc csiavan cn luia.
Lilcrdadc significava govcrno ondc os ricos
iinIan o conando c dcfcndian suas foriunas;
iirania indicava caiancnic o conirario.
un faio gcral, c quasc scn cccao na
Iisioria da Crccia c da Iialia, quc os iiranos
saian dos ariidos oularcs, c icnIan or
ininigo o ariido arisiocraiico. O iirano diz
Arisioiclcs nao icn or nissao scnao roicgcr
o ovo conira os ricos; scnrc concou or scr
dcnagogo; faz aric da csscncia da iirania
conlaicr a arisiocracia." O ncio dc cIcgar
iirania diz clc ainda c conquisiar a
confiana do ovo; ora, ara isso c rcciso quc
algucn sc dcclarc ininigo dos ricos. Assin
fizcran Pissiraio cn Aicnas, Tcagcncs cn
Mcgara, Dionsio cn Siracusa(11}."
552
O iirano scnrc conlaic os ricos. En
Mcgara, Tcagcncs surrccndc no cano os
rclanIos dos ricos, c dcgola-os. En Cuncs,
Arisiodcno crdoa as dvidas, c iira as icrras dos
ricos ara da-las aos olrcs. Assin fazcn
Ncoclcs cn Scion, Arisinaco cn Argos. Todos
csscs iiranos nos sao rcrcscniados clos
cscriiorcs cono circnancnic crucis; nao c
rovavcl quc iodos o fosscn or naiurcza, nas o
cran cla ncccssidadc rcncnic cn quc sc
cnconiravan dc dar icrras ou dinIciro aos
olrcs. Elcs nao odian nanicr-sc no odcr
scnao cnquanio saiisfazian anliao da lclc, c
alincniavan suas aics.
O iirano das cidadcs grcgas c un crsonagcn
do qual ningucn Iojc cn dia odc dar-nos idcia.
un Ioncn quc vivc no ncio dc scus sudiios,
scn inicrncdiario c scn ninisiros, c quc govcrna
dirciancnic. Nao csia na osiao clcvada c
indccndcnic dc un solcrano dc grandc Esiado.
Tcn iodas as cqucnas aics do Ioncn
ariicular; nao c inscnsvcl aos lucros dc una
confiscaao; c accssvcl colcra c ao dcscjo dc
vingana cssoal; icn ncdo; salc quc icn
ininigos ao lado, c quc a oiniao ullica arova o
assassinaio, quando o agrcdido c un iirano.
Podcnos adivinIar o quc odc scr o govcrno dc
ial Ioncn. Salvo duas ou ircs ccccs
Ionrosas, os iiranos quc sc lcvaniaran cn duas
ou ircs cidadcs grcgas, no quario ou icrcciro
553
scculo, nao rcinaran scnao lisonjcando o quc
Iavia dc ior na nuliidao, c dcrrulando
violcniancnic iudo o quc cra sucrior clo
nascincnio, riqucza ou ncrccincnio. Scu odcr
cra iliniiado; os grcgos udcran avaliar quanio o
govcrno rcullicano, quando nao rofcssa grandc
rcsciio clos dirciios individuais, sc iransforna
facilncnic cn dcsoiisno. Os aniigos Iavian
dado ial odcr ao Esiado, quc no dia cn quc un
iirano ionava nas naos cssa onioicncia, os
Ioncns nao iinIan nais ncnIuna garaniia
conira clc, ois, clc cra lcgalncnic o scnIor dc
suas vidas c lcns.
CAPTULO XIII
FEVOLUES DE ESPAFTA
Nao dcvcnos acrcdiiar quc Esaria icnIa
vivido dcz scculos scn vcr rcvolucs. Tucdidcs
nos diz, clo conirario, quc cla sofrcu con as
disscnscs nais quc ncnIuna ouira cidadc
grcga(1}". A Iisioria dcssas luias inicrnas, na
vcrdadc, c-nos ouco conIccida, nas isso
aconicccu orquc o govcrno dc Esaria iinIa or
Ialiio rodcar-sc do nais rofundo nisicrio(2}. A
naior aric das luias quc a agiiaran ficaran
cncolcrias c foran csquccidas; clo ncnos,
salcnos o suficicnic ara odcr afirnar quc, sc a
Iisioria dc Esaria difcrc scnsivclncnic das
554
ouiras cidadcs, ncn or isso dciou dc assar
cla ncsna scric dc rcvolucs.
Os dorios ja sc Iavian organizado cono ovo
quando invadiran o Pclooncso. Qual a causa
quc os olrigou a sair do as? Scria una invasao
dc un ovo csiranIo, una rcvoluao inicrna?
Nao o salcnos. O quc arccc ccrio c quc ncssc
noncnio da cisicncia do ovo dorio o aniigo
rcginc da gcns ja Iavia dcsaarccido. Nao sc
disiinguc nais cn scu ncio aqucla aniiga
organizaao da fanlia; nao sc cnconiran nais
vcsigios do rcginc airiarcal, dc nolrcza
rcligiosa ncn dc clicnicla Icrcdiiaria; nao sc
vccn scnao gucrrciros iguais dclaio dc un so
rci. , orianio, rovavcl quc una rincira
rcvoluao social ja Iouvcssc aconiccido, ou na
Dorida, ou no caninIo quc conduzia cssc ovo
aic Esaria. Sc sc conara a socicdadc doria do
scculo nono con a socicdadc jnia da ncsna
coca, crcclc-sc quc a rincira csiava nuiio
nais avanada quc a ouira na scric dc
iransfornacs. A raa jnia cnirou nais iardc
no caninIo das rcvolucs; c vcrdadc quc cla o
crcorrcu nais dcrcssa.
Sc os dorios, or ocasiao dc sua cIcgada a
Esaria, nao iinIan nais o rcginc da gcns, nao
Iavian odido lilcriar-sc do ncsno dc nodo iao
conlcio, a onio dc nao guardarcn dclc
algunas insiiiuics, cono or ccnlo, a
555
indivisao c a inalicnalilidadc do airinnio.
Essas insiiiuics nao iardaran cn rcsialclcccr
na socicdadc csariana a arisiocracia.
Todas as iradics nosiran-nos quc na
coca cn quc aarcccu Licurgo Iavia duas
classcs cnirc os csarianos, c quc anlas
csiavan cn luia(3}. A rcalcza iinIa una
icndcncia naiural ara ionar o ariido da classc
infcrior. Licurgo, quc nao cra rci, sc s a frcnic
dos nclIorcs(4}", forou o rci a rcsiar un
jurancnio quc dininua scu odcr, insiiiuiu un
scnado oligarquico, c fcz, cnfin, con quc, dc
acordo con crcssao dc Arisioiclcs, a iirania sc
iransfornassc cn arisiocracia(5}.
As dcclanacs dc alguns aniigos c dc
nuiios nodcrnos solrc a salcdoria das
insiiiuics dc Esaria, solrc a fclicidadc
inalicravcl dc quc gozava, solrc a igualdadc,
solrc a vida cn conun, nao dcvcn iludir-nos.
Dc iodas as cidadcs quc Ia solrc a icrra, Esaria
c ialvcz aqucla cn quc a arisiocracia rcinou nais
durancnic, c cn quc ncnos sc conIcccu a
igualdadc. Nao c ncccssario falar da divisao igual
das icrras; sc cssa igualdadc algun dia foi
csialclccida, clo ncnos c ccrio quc nao sc
nanicvc, orquc nos icnos dc Arisioiclcs
alguns ossuan donnios incnsos, cnquanio
ouiros nao iinIan nada, ou quasc nada; cn ioda
556
a Lacnia coniavan-sc acnas ccrca dc nil
roriciarios(6}."
Dcianos dc lado iloias c lacnios, c
canincnos acnas a socicdadc csariana.
cnconiranos a una jcrarquia dc classcs
solrcosias una ouira. En rinciro lugar
csiao os ncodanodas, quc arcccn scr aniigos
cscravos lilcrios(7}; dcois os ccunacias,
adniiidos ara rccncIcr os vazios causados cla
gucrra cnirc os csarianos(8}; cn caicgoria ouco
sucrior figuravan os noiacios, quc, nuiio
scnclIanics a clicnics doncsiicos, vivian con
un scnIor, fornavan sua coric, ariilIavan dc
suas ocuacs, dc scus iralalIos, dc suas
fcsias, c conlaiian a scu lado(9}. VinIa cn
scguida a classc dos lasiardos, ntIo, quc
dcsccndian dc csarianos lcgiinos, nas quc a
rcligiao c a lci afasiavan dclcs(10}; dcois ainda
una classc cIanada dos infcriorcs,
Ionconcs(11}, quc cran ialvcz irnaos nais
novos dcscrdados clas fanlias. Enfin, acina dc
iudo isso, lcvaniava-sc a arisiocracia, conosia
dc Ioncns quc sc cIanavan Iguus, Inoo.
Esscs Ioncns cran con cfciio iguais cnirc si,
nas nuiio sucriorcs a iodos os ouiros. O
nuncro dos ncnlros dcssa classc c-nos
dcsconIccido; salcnos acnas quc cra nuiio
rcsiriio. Un dia, un dc scus ininigos coniou-os
na raa ullica, c nao cnconirou nais quc
scsscnia no ncio dc una nuliidao dc quairo nil
557
indivduos(12}. Soncnic csscs iguais odian
ionar aric no govcrno da cidadc. Esiar fora
dcssa classc diz Xcnofonic c ficar fora do
coro oliico(13}." Dcnosicncs diz quc o Ioncn
quc cnira na classc dos iguais soncnic or isso
sc iorna un dos scnIorcs do govcrno(14}."
CIanan-nos dc Iguus, diz clc ainda, orquc
cnirc os ncnlros dc una oligarquia dcvc Iavcr
igualdadc."
Esscs Iguus cran os unicos quc iinIan a
lcniiudc dos dirciios civis; soncnic clcs
fornavan o quc cn Esaria sc cIanava dc ovo,
isio c, o coro oliico. Dcssa classc saan, or
clciao, os vinic c oiio scnadorcs. Enirar ara o
scnado cIanava-sc na lngua oficial dc Esaria
olicr o cno du utudc(15}. Nao salcnos
quanio ncriio, nascincnio ou riqucza cran
ncccssarios ara conor cssa utudc. Vcnos logo
quc nao lasiava o nascincnio, orquc Iavia clo
ncnos un arrcncdo dc clciao(16}; odcnos
ainda acrcdiiar quc a riqucza dcvia icr nuiia
inoriancia cn una cidadc quc iinIa na nais
alia considcraao o anor do dinIciro, c na qual
iudo cra crniiido aos ricos(17}."
Scja cono for, csscs scnadorcs, quc cran
inanovvcis, gozavan dc grandc auioridadc, ois
Dcnosicncs afirna quc no dia cn quc un
Ioncn cnira ara o scnado, iorna-sc dcsoia
ara a nuliidao(18}. Essc scnado, dc quc os rcis
558
cran sinlcs ncnlros, govcrnava o Esiado dc
acordo con o roccsso Ialiiual dos coros
arisiocraiicos; nagisirados anuais, cuja clciao
lIc cricncia inicirancnic, ccrcian cn scu
nonc auioridadc alsoluia. Esaria ossua
assin un rcginc rcullicano, con iodas as
aarcncias dc dcnocracia. rcis, saccrdoics,
nagisirados anuais, scnado dclilcraiivo,
asscnllcias oularcs. Mas cssc ovo nao cra
nais quc a rcuniao dc duzcnios ou irczcnios
Ioncns.
Assin foi dcsdc Licurgo, c, solrciudo, dcois
do csialclccincnio dos cforos, o govcrno dc
Esaria. Una arisiocracia conosia dc alguns
ricos, fazia csar un jugo dc fcrro solrc os iloias,
solrc os lacnios, c aic solrc a naior aric dos
csarianos. Por sua cncrgia, or sua Ialilidadc,
or scu ouco cscruulo c ouco acgo s lcis
norais, cla soulc conscrvar o odcr duranic
cinco scculos, nas susciiou odios crucis, c icvc
quc rcrinir grandc nuncro dc insurrcics.
Nao c ncccssario quc falcnos das
consiracs dos iloias. Nao conIcccnos iodas as
consiracs dos csarianos; o govcrno cra nuiio
Ialil ara nao dciar dc aagar aic scus vcsigios
c lcnlranas. Houvc coniudo alguns quc a
Iisioria nao dc csqucccr. Salcnos quc os
colonos quc fundaran Tarcnio cran csarianos
quc Iavian dcscjado dcrrular o govcrno. Una
559
indiscriao do ocia Tiricu dcu a conIcccr
Crccia quc duranic as gucrras da Mcsscnia aric
da oulaao Iavia consirado ara conscguir a
divisao das icrras(19}.
O quc salvava Esaria cra a divisao circna
quc salia fazcr cnirc as classcs infcriorcs. Os
iloias nao sc davan con os lacnios; os noiacios
dcsrczavan os ncodanodas. Era inossvcl
qualqucr uniao, c a arisiocracia, graas sua
cducaao niliiar c csirciia uniao dc scus
ncnlros, cra scnrc foric ara fazcr frcnic a
cada una dcssas classcs ininigas.
Os rcis icniaran o quc ncnIuna classc odia
rcalizar. Todos aquclcs quc asiraran sair do
csiado dc infcrioridadc cn quc a arisiocracia os
naniinIa rocuraran aoio cnirc cssoas dc
condiao infcrior. Duranic a gucrra ncdica,
Pausanias fornou o rojcio dc lcvaniar ao ncsno
icno a rcalcza c as classcs laias, dcrrulando a
oligarquia. Os csarianos condcnaran-no
noric acusando-o dc nanicr rclacs con o rci
da Pcrsia; ialvcz scu vcrdadciro crinc fossc o dc
icr cnsado cn lilcriar os iloias(20}. Podcnos
coniar na Iisioria cono sao nuncrosos os rcis
cilados clos cforos; a causa dcssas
condcnacs c facil adivinIar, c Arisioiclcs no-la
diz. Os rcis dc Esaria, ara fazcr frcnic aos
cforos c ao scnado, iornavan-sc dcnagogos(21}."
560
En 397 una consiraao quasc dcrrulou
cssc govcrno oligarquico. Ccrio Cinadon, quc nao
cricncia classc dos Iguais, cra o cIcfc dos
conjurados. Quando qucria conscguir adcios,
lcvava-os ara a raa ullica, c fazia con quc
coniasscn os cidadaos; incluindo os rcis, os
cforos, os scnadorcs, cIcgava-sc a un ioial dc
nais ou ncnos scicnia. Cinadon dizia-lIcs cniao.
Esscs sao os nossos ininigos; iodos os ouiros,
clo conirario, quc cncIcn a raa, cn nuncro
dc nais dc quairo nil, sao nossos aliados." E
acrcsccniava. Quando cnconirardcs cn
cananIa algun csariano, vcdc nclc un scnIor
c un ininigo; iodos os ouiros sao anigos."
Iloias, lacnios, ncodanodas, Ionconcs, iodos
dcsia vcz csiavan unidos, c cran cunliccs dc
Cinadon, orquc iodos diz o Iisioriador
iinIan ial odio clos scnIorcs, quc nao Iavia un
so dcnirc clcs quc nao confcssassc quc lIcs scria
agradavcl dcvora-los a iodos crus." Mas o
govcrno dc Esaria csiava adniravclncnic
scrvido. ara clc nao Iavia scgrcdo. Os cforos
rcicndcran quc as cniranIas das viinas lIcs
Iavian rcvclado a conjuraao. Nao dcran icno
aos conjurados dc agir. rcndcran-nos c
naiaran-nos cn scgrcdo. A oligarquia csiava
nais una vcz salva(22}.
Favorccida or cssc govcrno, a dcsigualdadc
foi crcsccndo cada vcz nais. A gucrra do
Pclooncso c as ccdics sia fazian afluir
561
dinIciro ara Esaria; nas csic sc csalIava dc
nancira nuiio dcsigual, c nao cnriqucccra scnao
os quc ja csiavan ricos. Ao ncsno icno,
dcsaarccia a cqucna roricdadc. O nuncro dc
roriciarios, quc cran ainda nil nos icnos dc
Arisioiclcs, csiava rcduzido a ccn un scculo
dcois(23}. A icrra csiava dividida cnirc oucos,
cn un icno cn quc nao Iavia ncn indusiria,
ncn concrcio ara dar iralalIo ao olrc, c cn
quc os ricos fazian culiivar scus incnsos
donnios or cscravos. Dc una aric csiavan
alguns Ioncns quc iinIan iudo, dc ouira un
grandc nuncro quc nao iinIa alsoluiancnic
nada. Pluiarco nos arcscnia, na vida dc gis c
na dc Clcncncs, un quadro da socicdadc
csariana; vc-sc a anor dcscnfrcado riqucza,
qual iudo sc sujciiava; cn alguns, o luo, a
indolcncia, o dcscjo dc auncniar iliniiadancnic
a roria riqucza; alcn dcsics, acnas una
nuliidao niscravcl, indigcnic, scn dirciios
oliicos, scn ncnIun valor na cidadc, invcjosa,
odicnia, c quc scnclIanic csiado social
condcnava ao dcscjo dc rcvolucs.
Quando a oligarquia lcvou as coisas aic os
uliinos liniics do ossvcl, iornou-sc ncccssaria
una rcvoluao, cla qual a dcnocracia, coniida c
rcrinida or ianio icno, roncssc cnfin os
diqucs. Suc-sc ianlcn quc dcois dc iao longa
conrcssao a dcnocracia nao dcvia liniiar-sc a
rcfornas oliicas, nas dcvia conscguir logo dc
562
incio as rcfornas sociais quc sc fazian
ncccssarias.
O cqucno nuncro dc csarianos dc
nascincnio nao cran nais dc scicccnios,
coniando-sc iodas as classcs c o
cnfraquccincnio dos caracicrcs, scguido dc una
longa orcssao, foran a causa dc quc o sinal das
nudanas nao ariissc das classcs infcriorcs.
Pariiu dc un rci. gis icniou lcvar a calo cssa
incviiavcl rcvoluao or ncios lcgais, o quc
auncniou ara clc as dificuldadcs da cnrcsa.
Arcscniou ao scnado, isio c, aos rorios ricos,
dois rojcios dc lci visando a aloliao das dvidas
c a divisao das icrras. Nao nos dcvcnos
surrccndcr ao vcr quc o scnado nao rcjciiou
cssas roosics; gis, ialvcz, dcvc icr ionado
ncdidas ara quc fosscn acciias. Mas as lcis,
una vcz voiadas, dcvian scr osias cn cccuao;
ora, rcfornas dcssa naiurcza sao scnrc dc ial
nodo difccis quc os nais ousados fracassan.
gis, anarrado cla rcsisicncia dos cforos, viu-sc
consirangido a sair da lcgalidadc. dcs csscs
nagisirados, c noncou ouiros or sua roria
auioridadc; arnou dcois scus corrcligionarios, c
csialclcccu, duranic un ano, un rcginc dc
icrror. Duranic cssc icno dc r cn raiica
as lcis solrc as dvidas, c fazcr qucinar iodos os
iiulos dc crcdiio na raa ullica. Mas nao icvc
icno ara dividir as icrras. Nao sc salc sc gis
Icsiiou a cssc rcsciio, ou sc sua roria olra o
563
dciou assusiado, ou sc a oligarquia csalIou
conira clc Ialcis acusacs, orquc o ovo sc
afasiou dclc, c dciou-o cair. Os cforos
dcgolaran-no, c o govcrno arisiocraiico foi
rcsialclccido.
Clcncncs rcionou os rojcios dc gis, nas
con nais iaio c ncnos cscruulos. Concou or
nassacrar os cforos, suriniu ousadancnic cssa
nagisiraiura, odiosa aos rcis c ao ariido
oular, c roscrcvcu os ricos. Dcois dcssc golc
dc Esiado, fcz a rcvoluao, dccrciou a divisao das
icrras, c dcu dirciio dc cidadc a quairo nil
lacnios. digno dc noia quc ncn gis, ncn
Clcncncs confcssavan quc csiavan fazcndo
una rcvoluao, nas anlos, valcndo-sc do nonc
do vclIo lcgislador Licurgo, rcicndian conduzir
Esaria a scus aniigos cosiuncs. fora dc
duvida quc a consiiiuiao dc Clcncncs
disianciava-sc nuiio dc Licurgo. O rci cra, na
vcrdadc, scnIor alsoluio; ncnIuna auioridadc
lIc fazia coniracso; rcinava noda dos iiranos
quc Iavia na naior aric das cidadcs grcgas, c o
ovo dc Esaria, saiisfciio cla conquisia das
icrras, arccia inoriar-sc nuiio ouco con
lilcrdadcs oliicas. Essa siiuaao nao durou
nuiio. Clcncncs quis csicndcr o rcginc
dcnocraiico a iodo o Pclooncso, ondc Araio,
rccisancnic ncssa coca, iralalIava ara
csialclcccr un rcginc dc lilcrdadc c dc salia
arisiocracia. En iodas as cidadcs o ariido
564
oular agiiou-sc cn nonc dc Clcncncs,
cscrando olicr, cono cn Esaria, aloliao das
dvidas c divisao das icrras. Foi cssa insurrciao
inrcvisia das classcs infcriorcs quc olrigou
Araio a nudar iodos os lanos; julgou odcr
coniar con a Maccdnia, cujo rci, Anigono
Doson, adoiava cniao or oliica conlaicr cn
ioda aric os iiranos c o ariido oular, c o
cIanou ao Pclooncso. Anigono c os aqucus
vcnccran Clcncncs cn Sclasia. A dcnocracia
csariana foi ainda una vcz vcncida, c os
naccdnios rcsialclcccran o aniigo govcrno (222
anos anics dc Jcsus Crisio}.
Mas a oligarquia ja nao odia nanicr-sc.
Houvc nuiias criurlacs; cn un ano, ircs
cforos, favoravcis ao ariido oular,
nassacraran dois colcgas; no ano scguinic, os
cinco cforos cricncian ao ariido oligarquico; o
ovo ionou arnas, c dcgolou-os a iodos. A
oligarquia nao qucria rcis; o ovo qucria;
noncou-sc un, cscolIido fora da fanlia rcal, o
quc nunca sc viu cn Esaria. Essc rci, cIanado
Licurgo, foi or duas vczcs dcrrulado do irono. a
rincira vcz clo ovo, orquc rccusava dividir as
icrras; a scgunda vcz cla arisiocracia, orquc
dcsconfiavan dc quc as qucria dividir. Nao sc
salc cono acalou; nas dcois dclc Esaria icn
un iirano, Macanidas, rova ccria dc quc o
ariido oular rcionara o odcr.
565
Filocncn, quc, frcnic da csiirc dos
aqucus, or ioda aric dcclarava gucrra aos
iiranos dcnocraias, vcnccu c naiou a
Macanidas. A dcnocracia csariana adoiou logo
ouiro iirano, Nalis. Esic dcu dirciios dc
cidadania a iodos os Ioncns livrcs, clcvando os
lacnios ncsna caicgoria dos csarianos;
cIcgou aic a lilcriar os iloias. Scguindo o
cosiunc dos iiranos das cidadcs grcgas, fcz-sc
cIcfc dos olrcs conira os ricos; roscrcvcu ou
condcnou noric aquclcs quc or sua riqucza sc
clcvavan acina dos dcnais(24}."
Essa nova Esaria dcnocraiica nao dciou
dc icr grandcza; Nalis dcu Lacnia una ordcn
quc nao sc via Ia nuiio icno; sulncicu a
Esaria a Mcsscnia, aric da Arcadia c a lida.
Aodcrou-sc dc Argos. Fornou a narinIa, o quc
csiava nuiio longc das aniigas iradics da
arisiocracia csariana; con sua froia, doninou
solrc iodas as ilIas quc rodcian o Pclooncso,
csicndcndo sua influcncia aic Crcia. Por ioda
aric rccrgucu a dcnocracia; scnIor dc Argos,
scu rinciro cuidado foi confiscar os lcns dos
ricos, alolir as dvidas c dividir as icrras.
Podcnos vcr cn Pollio quanio a liga dos aqucus
odiava cssc iirano dcnocraia, insiigando
Flannio a lIc fazcr gucrra cn nonc dc Fona.
Dois nil lacnios, scn coniar os ncrccnarios,
ionaran arnas ara dcfcndcr Nalis. Dcois dc
una dcrroia, quis fazcr a az; o ovo rccusou-sc,
566
ianio a causa do iirano cra a da dcnocracia!
Flannio, viiorioso, iirou-lIc aric dc suas foras,
nas dciou-o rcinar na Lacnia, ou orquc a
inossililidadc dc rcsialclcccr o aniigo govcrno
fossc or dcnais cvidcnic, ou orquc Fona
csiava inicrcssada cn quc alguns iiranos
fizcsscn coniracso liga dos aqucus. Nalis foi
assassinado nais iardc or un ciolio, nas sua
noric nao rcsialclcccu a oligarquia; as
nudanas quc lcvara a calo no csiado social
naniivcran-sc dcois dc sua noric, c a roria
Fona sc rccusou a rcsialclcccr a aniiga siiuaao
dc Esaria.
567

LIVRO QUINTO
DESAPARECE O REGIME
MUNICIPAL
568

CAPTULO I
NOVAS CFENAS. A FILOSOFIA MUDA AS
NOFMAS DA POLTICA
Vinos cn iudo o quc rcccdcu cono sc
consiiiuiu o rcginc nunicial cnirc os aniigos. A
rincio una rcligiao nuiio aniiga fundara a
fanlia, dcois a cidadc; csialclcccra cn rinciro
lugar o dirciio doncsiico c o govcrno da gcns;
dcois as lcis civis c o govcrno nunicial. O
Esiado csiava csirciiancnic ligado rcligiao; dcla
nasccra, c con cla sc confundia. or isso quc,
na cidadc riniiiva, iodas as insiiiuics oliicas
Iavian sido insiiiuics rcligiosas; as fcsias cran
ccrinnias do culio; as lcis, fornulas sagradas;
os rcis c nagisirados, saccrdoics. or isso
ainda quc a lilcrdadc individual cra
dcsconIccida, c o Ioncn cra incaaz dc lilcriar
a roria conscicncia da onioicncia da cidadc.
or isso, cnfin, quc o Esiado naniivcra-sc dcniro
dos liniics da cidadc, c nunca udcran
uliraassar a linIa iraada cn sua origcn clos
dcuscs nacionais. Cada cidadc iinIa, nao
soncnic indccndcncia oliica, nas ianlcn un
culio c un codigo. A rcligiao, o dirciio, o govcrno,
iudo cra nunicial. A cidadc cra a unica fora
viva; nada lIc cra sucrior ou infcrior; ncn a
unidadc nacional, ncn a lilcrdadc individual.
569
Fcsia-nos dizcr dc quc nodo cssc rcginc
dcsaarcccu, isio c, cono, nudando-sc o
rincio da associaao Iunana, o govcrno, a
rcligiao c o dirciio sc dcsojaran dcssc caraicr
nunicial quc iivcran na aniiguidadc.
A runa do rcginc oliico quc a Crccia c a
Iialia Iavian criado odc scr airiluda a duas
causas rinciais. Una cricncc ordcn dos
faios norais c iniclcciuais, ouira ordcn dos
faios naicriais; a rincira c iransfornaao das
crcnas, a scgunda c a conquisia ronana. Esscs
dois grandcs faios sao conicnorancos;
dcscnvolvcran-sc c concluran-sc junios,
duranic a scric dc cinco scculos quc rcccdc a
cra crisia.
A rcligiao riniiiva, cujos snlolos cran a
cdra inovcl do lar c o iunulo dos anicassados,
rcligiao quc Iavia consiiiudo a fanlia aniiga,
organizando dcois a cidadc, alicrou-sc con o
icno, c cnvclIcccu. O csriio Iunano crcsccu
cn foras, c adoiou novas crcnas. Concou-sc a
icr idcia da naiurcza inaicrial; a noao da alna
Iunana iornou-sc nais rccisa, c quasc ao
ncsno icno surgiu nos csriios a idcia dc una
inicligcncia divina.
Quc cnsar cniao das divindadcs das
rinciras idadcs; dos norios, quc vivian nos
iunulos; dos dcuscs larcs, quc Iavian sido
570
Ioncns; dos anicassados sagrados, quc dcvian
coniinuar a alincniar cono sc ainda vivcsscn?
ScnclIanic fc iornou-sc inossvcl. Tais crcnas
nao csiavan nais no nvcl do csriio Iunano.
lcn vcrdadc quc csscs rcconcciios, or nais
grossciros quc fosscn, nao foran facilncnic
arrancados do csriio do vulgo; rcinaran or
nuiio icno ainda; nas dcsdc o quinio scculo
anics dc nossa cra os Ioncns quc rcflciian sc
foran lilcriando dcsscs crros. Conrccndian a
noric dc ouira nancira; alguns acrcdiiavan no
aniquilancnio, ouiros cn una scgunda
cisicncia csiriiual cn un nundo dc alnas; cn
iodo caso nao adniiian nais quc o norio vivcssc
no sculcro, c sc alincniassc con as dadivas quc
lIcs ofcrccian. Concou-sc ianlcn a sc icr idcia
nuiio clcvada da divindadc, ara quc sc
coniinuassc a acrcdiiar quc os norios udcsscn
scr dcuscs. Pclo conirario, inaginavan a alna
Iunana indo rocurar nos Canos Elsios sua
rcconcnsa, ou a cna dc suas falias; c, or
noiavcl rogrcsso, nao sc divinizavan nais cnirc
os Ioncns scnao aquclcs quc o rcconIccincnio
ou a lisonja qucria colocar acina da Iunanidadc.
A idcia da divindadc iransfornou-sc ouco a
ouco, clo cfciio naiural do odcr naior do
csriio. Essa idcia, quc o Ioncn a rincio
alicara fora invisvcl quc scniia cn si rorio,
clc a alicou aos odcrcs inconaravclncnic
naiorcs quc via na naiurcza, cscra dc quc sc
571
clcvassc aic a conccao dc ouiro scr, quc
csiivcssc fora c acina da naiurcza. Eniao os
dcuscs larcs c os Icrois crdcran a adoraao dos
scrcs racionais.
Quanio ao lar, quc nao arccc icr scniido
scnao cnquanio sc ligava ao culio dos norios,
crdcu ianlcn scu rcsigio. Coniinuou-sc a icr
na casa un lar doncsiico, ao qual saudavan,
adoravan, ofcrccian lilacs; nas nao assava
dc un culio dc Ialiio, a quc ncnIuna fc dava
vida.
O lar das cidadcs, ou o riiancu, foi
arrasiado inscnsivclncnic ara o dcscrcdiio cn
quc cara o lar doncsiico. Nao sc salia nais o
quc significava, csquccidos dc quc o fogo scnrc
accso do riiancu rcrcscniava a vida invisvcl
dos anicassados, dos fundadorcs, dos Icrois
nacionais. Coniinuava-sc a alincniar cssc fogo, a
caniar vclIos Iinos, ccrinnias vas, das quais
nao ousavan dcscnlaraar-sc, nas cujo scniido
ningucn nais conrccndia.
Aic as divindadcs da naiurcza, quc sc Iavian
associado aos larcs, nudaran dc caraicr. Dcois
dc Iavcr concado or scrcn divindadcs
doncsiicas, dcois dc sc iornarcn divindadcs da
cidadc, iransfornaran-sc ainda una vcz. Os
Ioncns acalaran or crcclcr quc os scrcs
difcrcnics quc cIanavan dc Juiicr, odian lcn
572
scr un ncsno c unico scr; c assin aconicccu
con ouiros dcuscs. O csriio dcscnlaraou-sc
dc una nuliidao dc divindadcs, c scniiu
ncccssidadc dc rcduzir-lIcs o nuncro.
Conrccndcu-sc cniao quc os dcuscs nao
cricncian nais a una fanlia ou cidadc, nas
quc iodos cricncian ao gcncro Iunano, c
vclavan clo univcrso. Os ocias ian dc cidadc
cn cidadc cnsinando aos Ioncns, cn lugar dos
vclIos Iinos das cidadcs, novos canios nos quais
nao sc falava ncn dc dcuscs larcs, ncn dc
divindadcs oladas, c ondc sc lian as lcndas dos
grandcs dcuscs da icrra c do ccu; c o ovo grcgo
csquccia os vclIos Iinos doncsiicos ou nacionais
or cssa ocsia nova, quc nao cra filIa da
rcligiao, nas da aric c da livrc inaginaao. Ao
ncsno icno, alguns grandcs saniuarios, cono
os dc Dclfos c dc Dclos, airaan os Ioncns,
fazcndo quc con csics sc csqucccsscn dos culios
locais. Os nisicrios c a douirina quc coniinIan
Ialiiuavan-nos a dcsrczar a rcligiao vazia c
insignificanic da cidadc.
Assin, lcnia c olscurancnic, foi scndo fciia
una rcvoluao iniclcciual. Os rorios saccrdoics
nao lIc ounIan rcsisicncia, orquc cnquanio
os sacrifcios coniinuavan a scr ofcrccidos nos
dias dcicrninados, arccia-lIcs quc a aniiga
rcligiao csiava salva; as idcias odian nudar, a
fc odia norrcr, conianio quc os riios
crnancccsscn iniacios. Aconicccu cniao quc,
573
scn quc as raiicas fosscn nodificadas, as
crcnas sc iransfornaran, c a rcligiao doncsiica
c nunicial crdcu iodo o donnio solrc as
alnas.
Dcois aarcccu a filosofia, quc dcrrulou
iodas as rcgras da vclIa oliica. Era inossvcl
iocar nas oinics dos Ioncns scn iocar ianlcn
nos rincios fundancniais do govcrno.
Piiagoras, icndo una conccao vaga do Scr
surcno, dcsrczou os culios locais, c isso foi o
lasianic ara quc rcjciiassc os vclIos noldcs dc
govcrno, c icniassc fundar una nova socicdadc.
Anaagoras concclcu o Dcus-Inicligcncia,
quc rcina solrc iodos os Ioncns c solrc iodas as
criaiuras. Afasiando-sc das aniigas crcnas,
afasiou-sc ianlcn da aniiga oliica. Cono nao
acrcdiiava nos dcuscs do riiancu, dciava dc
cunrir iodos os dcvcrcs dc un cidadao; fugia
das asscnllcias, c nao qucria scr nagisirado.
Sua douirina rcrcscniava un crigo ara a
cidadc; os aicnicnscs condcnaran-no noric.
Vicran dcois os sofisias, c iivcran nais
influcncia quc csscs dois grandcs csriios. Eran
Ioncns ardcnics no conlaic dos vclIos crros.
Na luia quc iravaran conira iudo o quc sc ligava
ao assado, nao ouaran ncn as insiiiuics
da cidadc, ncn os rcconcciios da rcligiao.
Eaninaran c discuiiran ousadancnic as lcis
574
quc ainda rcgian o Esiado c a fanlia. Ian dc
cidadc cn cidadc, rcgando novos rincios,
cnsinando nao rccisancnic a indifcrcna cnirc o
jusio c o injusio, nas una nova jusiia, ncnos
acanIada c ncnos cclusiva quc a aniiga, nais
Iunana, nais racional, c livrc das fornulas das
idadcs anicriorcs. Foi una cnrcsa aircvida, quc
lcvaniou una icncsiadc dc odios c dc rancorcs.
Acusaran-nos dc nao icr ncn rcligiao, ncn
noral, ncn airioiisno. A vcrdadc c quc solrc
iodas cssas coisas nao iinIan douirina lcn
dcfinida, c quc julgavan fazcr nuiio conlaicndo
os rcconcciios. Elcs rcnovian, cono diz Plaiao,
o quc aic cniao cra irrcnovvcl. Colocavan a
rcgra do scniincnio rcligioso c da oliica na
conscicncia Iunana, c nao nos cosiuncs dos
anicassados ou na iradiao inuiavcl.
Ensinavan aos grcgos quc ara govcrnar un
Esiado nao lasiava nais invocar vclIos cosiuncs
c lcis sagradas, nas cra ncccssario crsuadir os
Ioncns, c agir solrc voniadcs livrcs. Sulsiiiuan
o conIccincnio dos cosiuncs aniigos cla aric
dc raciocinar c dc falar, a dialciica c a rciorica.
Scus advcrsarios ligavan-sc iradiao, cnquanio
clcs sc ligavan cloqucncia c ao csriio.
Una vcz dcscriada assin a rcflcao, o
Ioncn nao quis nais crcr scn conIcccr suas
crcnas, ncn quis dciar-sc govcrnar scn
discuiir suas insiiiuics. Duvidou da jusiia dc
suas vclIas lcis sociais, c surgiran ouiros
575
rincios. Plaiao c na loca dc un sofisia csias
lclas alavras. Vos iodos quc aqui csiais, cu vos
considcro arcnics uns dos ouiros. A naiurcza,
acsar da lci, vos fcz concidadaos. Mas a lci, cssc
iirano do Ioncn, violcnia a naiurcza cn nuiias
ocasics." Oor assin a naiurcza lci c ao
cosiunc, cra aiacar na roria lasc a oliica
aniiga. En vao os aicnicnscs cilaran Piiagoras c
qucinaran scus cscriios; o golc csiava dado; o
rcsuliado do cnsino dos sofisias foi incnso. A
auioridadc das insiiiuics dcsaarccia con a
auioridadc dos dcuscs nacionais, c o Ialiio do
livrc canc csialclccia-sc nas casas c na raa
ullica.
Socraics, rcrovando o aluso quc os sofisias
fazian do dirciio dc duvidar, cricncia coniudo
sua cscola. Cono clcs, rcjciiava o incrio da
iradiao, c acrcdiiava quc as rcgras dc conduia
csiavan gravadas na conscicncia Iunana. Nao
sc difcrcnciava dclcs scnao cn quc csiudava cssa
conscicncia rcligiosancnic, c con dcscjo firnc dc
ncla cnconirar a olrigaao dc scr jusio c dc fazcr
o lcn. Colocava a vcrdadc acina do cosiunc, a
jusiia acina das lcis. Disiinguia a noral da
rcligiao; anics dclc nao sc concclia o dcvcr scnao
cono un dccrcio dos dcuscs aniigos; Socraics
dcnonsirou quc o rincio do dcvcr csia na
conscicncia do Ioncn. En iudo isso, qucr
quiscssc ou nao, clc fazia gucrra ao culio das
cidadcs. En vao ionava o cuidado dc assisiir a
576
iodas as fcsias, c dc ionar aric cn iodos os
sacrifcios; suas crcnas c alavras dcsncniian-
lIc a conduia. Socraics fundava una rcligiao
nova, quc cra coniraria rcligiao da cidadc.
Acusaran-no, con vcrdadc, dc nao adorar os
dcuscs quc o Esiado adorava." Condcnaran-no
noric or Iavcr aiacado os cosiuncs c as
crcnas dos anicassados, ou, cono sc dizia, or
Iavcr corronido a gcraao rcscnic. A
inoularidadc dc Socraics c o odio violcnio dc
scus concidadaos sc clican, sc cnsarnos nos
Ialiios rcligiosos dcssa socicdadc aicnicnsc,
ondc Iavia ianios saccrdoics, c ondc clcs cran
iao odcrosos. Mas a rcvoluao quc os sofisias
Iavian iniciado, c quc Socraics coniinuara con
nais nodcraao, nao foi inicrronida cla noric
dc un anciao. A socicdadc grcga lilcriou-sc dia a
dia cada vcz nais do donnio das vclIas crcnas
c das vclIas insiiiuics.
Dcois dclc, os filosofos discuiiran con ioda
a lilcrdadc os rincios c rcgras da associaao
Iunana. Plaiao, Crion, Anisicncs, Escusio,
Arisioiclcs, Tcofrasio, c nuiios ouiros,
cscrcvcran iraiados solrc a oliica. Duscou-sc,
caninou-sc; os grandcs rollcnas da
organizaao do Esiado, da auioridadc c da
olcdicncia, das olrigacs c do dirciio,
arcscniaran-sc a iodos os csriios.
577
Scn duvida, o cnsancnio nao sc dc
lilcriar facilncnic dos laos csialclccidos clo
cosiunc. Plaiao sofrcu ainda, cn ccrios onios, o
incrio das vclIas idcias. O Esiado quc clc
inagina c ainda a cidadc aniiga, acanIada, c quc
nao dcvc conicr nais dc 5.000 ncnlros. O
govcrno c ainda rcgulado dc acordo con os
aniigos rincios, a lilcrdadc c dcsconIccida; o
fin roosio clo lcgislador c ncnos o
acrfcioancnio do Ioncn do quc a scgurana c
grandcza da socicdadc. A roria fanlia c quasc
sufocada, ara quc nao faa concorrcncia
cidadc. Soncnic o Esiado c roriciario; soncnic
clc c livrc; soncnic clc icn voniadc; soncnic clc
icn rcligiao c crcnas, c iodos os quc nao
cnsarcn cono clc dcvcn norrcr. Todavia, no
ncio dc iudo isso, surgcn idcias novas. Plaiao
roclana, cono Socraics c os sofisias, quc a
rcgra da noral c da oliica csia cn nos ncsnas,
quc a iradiao nada rcrcscnia, quc c razao quc
dcvcnos consuliar, c quc as lcis nao sao jusias
scnao cnquanio csiao conforncs naiurcza
Iunana.
Essas idcias sao ainda nais rccisas cn
Arisioiclcs. A lci diz clc c a razao."
Arisioiclcs cnsina quc sc dcvc rocurar, nao o
quc c confornc ao cosiunc dos anicassados,
nas o quc c lon cn si. E acrcsccnia quc
ncdida quc o icno narcIa c ncccssario nudar
as insiiiuics, ondo dc lado o rcsciio clos
578
anicassados. Nossos rinciros ais diz clc
qucr icnIan nascido do scio da icrra, qucr
icnIan solrcvivido a algun diluvio,
asscnclIavan-sc, scgundo iudo faz acrcdiiar, ao
quc Ia dc nais vulgar c dc nais ignoranic cnirc
os Ioncns dc Iojc. Scria alsurdo cvidcnic qucrcr
anarrar-sc oiniao dclcs." Arisioiclcs, cono
iodos os filosofos, ncnosrczava alsoluiancnic a
origcn rcligiosa da socicdadc Iunana; nao fala
dos riiancus c ignora quc os culios locais
icnIan sido a lasc do Esiado. "O Esiado
diz clc nao c nada nais quc una associaao dc
scrcs iguais, rocura dc una cisicncia facil c
fcliz. Dcssc nodo a filosofia rcjciia os vclIos
rincios das socicdadcs, c rocura novas lascs
solrc as quais ossa aoiar as lcis sociais c a
idcia dc airia(1}.
A cscola cnica vai ainda nais longc. cla ncga
a airia. Diogcncs vangloriava-sc dc nao icr
dirciios civis cn ncnIun lugar, c Craics dizia
quc sua airia cra o dcsrczo da oiniao alIcia.
Os cnicos acrcsccniavan csia vcrdadc, cniao
nuiio nova, dc quc o Ioncn c cidadao do
univcrso, c dc quc a airia nao sao os csirciios
liniics dc una cidadc. Considcravan o
airioiisno nunicial cono un rcconcciio, c
surinian do nuncro dos scniincnios o anor da
cidadc.
579
Por fasiio, ou or dcsrczo, os filosofos
afasiavan-sc cada vcz nais dos ncgocios
ullicos. Socraics ainda cunrira os dcvcrcs dc
cidadao; Plaiao icniara iralalIar ara o Esiado
rcfornando-o. Arisioiclcs, nais indifcrcnic,
liniiou-sc ao acl dc olscrvador, c fcz do Esiado
un oljcio dc csiudos cicnificos. Os cicurisias
dciaran dc lado os ncgocios ullicos. Nao sc
inironcian dizia Eicuro a nao scr sc
consirangidos or algun odcr sucrior." Os
cnicos ncn qucrian scr cidadaos.
Os csioicos rciornaran oliica. Zcnao,
Clcanio c Crsio cscrcvcran nuncrosos iraiados
solrc o govcrno dos csiados. Mas scus rincios
csiavan nuiio afasiados da oliica nunicial.
Eis cn quc icrnos un aniigo nos inforna a
rcsciio das douirinas coniidas cn scus cscriios.
Zcnao, cn scu iraiado solrc o govcrno, roc-
sc dcnonsirar-nos quc nao sonos Ialiianics dc
ial dcno ou dc ial cidadc, scarados uns dos
ouiros or un dirciio ariicular c lcis cclusivas,
nas quc dcvcnos vcr cn iodos os Ioncns
concidadaos, cono sc iodos cricnccsscnos
ncsna cidadc, ao ncsno dcno(2}." Por a sc
vc o caninIo crcorrido clas idcias, dcsdc
Socraics aic Zcnao. Socraics julgava-sc ainda
olrigado a adorar, cono odia, os dcuscs do
Esiado. Plaiao ainda nao concclia ouiro govcrno
scnao o da cidadc. Zcnao assa or cina dcsscs
liniics rcsiriios da associaao Iunana. Dcsrcza
580
as diviscs quc a rcligiao aniiga Iavia
csialclccido. Cono concclc o Dcus do univcrso,
icn ianlcn a idcia dc un Esiado quc
conrccndcria ioda a Iunanidadc(3}.
Mais cis un rincio ainda nais novo. O
csioicisno, alargando a associaao Iunana,
lilcria o indivduo. Cono rcjciia a rcligiao da
cidadc, rcjciia ianlcn a scrvidao. Nao qucr nais
quc a cssoa Iunana sc sacrifiquc ao Esiado.
Disiinguc c scara niiidancnic o quc dcvc
crnancccr livrc no Ioncn, c lilcria clo ncnos
a conscicncia. Diz ao Ioncn quc dcvc fccIar-sc
cn si ncsno, quc dcvc cnconirar cn si o dcvcr, a
viriudc, a rcconcnsa. Nao lIc rolc ocuar-sc
dos ncgocios ullicos, anics convida-o a isso,
advcriindo-o, orcn, dc quc scu rincial
iralalIo dcvc icr or oljcio o rogrcsso
individual, c quc, scja qual for o govcrno, sua
conscicncia dcvc coniinuar indccndcnic. Crandc
rincio, quc a cidadc aniiga scnrc dcsrczou,
nas quc dcvia un dia iornar-sc una das rcgras
nais sagradas da oliica.
Conca-sc cniao a conrccndcr quc Ia
ouiros dcvcrcs alcn dos dcvcrcs ara con o
Esiado, ouiras viriudcs alcn das viriudcs cvicas.
A alna sc rcndc a ouiros oljcios alcn da airia.
A cidadc aniiga Iavia sido iao odcrosa c iiranica
quc o Ioncn fizcra dcla a razao dc iodo o scu
iralalIo c dc iodas as suas viriudcs; cla Iavia
581
sido a rcgra do lclo c do lcn, c nao Iavia
Icrosno scnao ara cla. Mas cis quc Zcnao
cnsina ao Ioncn quc clc icn una dignidadc,
nao dc cidadao, nas dc Ioncn; quc alcn dc scus
dcvcrcs ara con a lci icn ouiros ara consigo
ncsno, c quc o surcno ncrccincnio nao c vivcr
ou norrcr clo Esiado, nas scr viriuoso, c
agradar divindadc. Viriudcs un ianio cgosias,
c quc fizcran dccair a indccndcncia nacional c a
lilcrdadc, nas clas quais o indivduo adquiriu
inoriancia. As viriudcs ullicas foran
dcsaarcccndo, nas as viriudcs cssoais
ionaran naior cvidcncia, c concaran a surgir
cnirc os Ioncns. A rincio clas iivcran quc
luiar conira a corruao ou conira o dcsoiisno.
Mas ouco a ouco sc cnraizaran na
Iunanidadc, c con o icno iransfornaran-sc
cn un odcr con o qual iodo govcrno icvc dc
coniar, c iornou-sc ncccssario quc as rcgras da
oliica fosscn nodificadas ara dar-lIcs lugar
livrc.
Assin sc iransfornaran ouco a ouco as
crcnas; a rcligiao nunicial, fundancnio da
cidadc, ciinguiu-sc. O rcginc nunicial, ial
cono os aniigos o inaginaran, icvc ianlcn dc
cair. Inscnsivclncnic, os Ioncns sc lilcriavan
das rcgras rigorosas c das fornas acanIadas dc
govcrno. Idcias nais clcvadas conclanavan os
Ioncns a fornar socicdadcs naiorcs. A icndcncia
cniao cra a unidadc, asiraao gcral dos dois
582
scculos quc rcccdcran a cra crisia. vcrdadc
quc os fruios gcrados or cssas rcvolucs da
inicligcncia sao dc anadurccincnio cn circno
vagaroso. Mas vcrcnos, ao csiudar a conquisia
ronana, quc os aconiccincnios caninIavan no
ncsno scniido das idcias, quc icndian, cono
clas, runa do aniigo rcginc nunicial,
rcarando novas nodalidadcs dc govcrno.
CAPTULO II
A CONQUISTA FOMANA
Parccc rincira visia surrccndcnic quc
cnirc as nil cidadcs da Crccia c da Iialia icnIa-sc
cnconirado acnas una caaz dc sulncicr iodas
as dcnais. Essc grandc aconiccincnio c coniudo
clicavcl clas causas ordinarias quc
dcicrninan a narcIa dos ncgocios Iunanos. A
salcdoria dc Fona consisiiu, cono ioda
salcdoria, cn sc arovciiar das circunsiancias
favoravcis quc surgian.
Podcn-sc disiinguir na olra da conquisia
ronana dois crodos. Un, dc acordo con o
icno cn quc o vclIo csriio nunicial iinIa
ainda lasianic fora; foi cniao quc Fona icvc dc
sucrar naiorcs olsiaculos. O scgundo cricncc
ao icno cn quc o csriio nunicial ja sc
acIava nuiio cnfraquccido; a conquisia cniao
iornou-sc facil, c foi rcalizada raidancnic.
583
1. Agunus uuuus soIc us ogcns c u
ouuuo dc Honu
As origcns dc Fona c a conosiao dc scu
ovo sao dignas dc noia. Elas clican o caraicr
ariicular dc sua oliica, c o acl ccccional
quc lIc foi confiado, dcsdc o conco, cnirc as
ouiras cidadcs.
A raa ronana cra csiranIancnic
Icicrogcnca. Sua lasc cra laiina, c originaria dc
Alla; nas os rorios allanos, dc acordo con
iradics quc ncnIuna criica nos auioriza a
rcjciiar, conunIan-sc dc duas oulacs
associadas c disiinias. una cra a raa alorgcnc,
vcrdadciros laiinos; ouira cra dc origcn
csirangcira, c sc dizia originaria dc Troia, con
Encias, o saccrdoic fundador; cra ouco
nuncrosa, cono arccc, nas cra considcravcl
clo culio c as insiiiuics quc iroucra
consigo(1}.
Esscs allanos, uniao dc duas raas,
fundaran Fona cn un lugar ondc ja sc
lcvaniava ouira cidadc, Pallaniiun, fundada or
grcgos. Ora, a oulaao dc Pallaniiun sulsisiiu
na cidadc nova, conscrvando os riios do culio
grcgo(2}. Havia ianlcn, no local ondc surgiu
nais iardc o Caiiolio, una cidadc dc nonc
Saiurnia, quc sc dizia Iavcr sido fundada or
grcgos(3}.
584
Assin cn Fona iodas as raas sc associan c
sc ncsclan. Ia laiinos, iroianos, grcgos; logo
Iavcra ianlcn salinos c ciruscos. Vcdc as
divcrsas colinas. o Palaiino c a cidadc laiina,
dcois dc icr sido a cidadc dc Evandro; o
Caiiolino, dcois dc icr sido a norada dos
conanIciros dc Hcrculcs, iorna-sc norada dos
salinos dc Tacio. O Quirinal rccclc o nonc dos
quiriics salinos ou do dcus salino Quirino. O
Cclio arccc icr sido Ialiiado dcsdc o rincio
clos ciruscos(4}. Fona nao arccia una unica
cidadc; arccia una confcdcraao dc varias
cidadcs, das quais cada una ligava-sc, cla
origcn, a ouira confcdcraao. Fona cra o ccniro
ondc laiinos, ciruscos, salclios c grcgos sc
cnconiravan.
Scu rinciro rci foi laiino; o scgundo, dc
acordo con a iradiao, foi salino; o quinio cra,
cono sc diz, filIo dc grcgo; o scio foi cirusco.
Sua lngua cra un conosio dos clcncnios
nais divcrsos, doninando o laiin; nas as razcs
salclianas cran nuncrosas, c ncla sc
cnconiravan nais radicais grcgos quc cn
qualqucr ouiro dos dialcios da Iialia ccniral.
Quanio a scu rorio nonc, nao sc salia a quc
lngua cricncia. Dc acordo con uns, Fona cra
alavra iroiana; scgundo ouiros, cra grcga; Ia
razcs ara julga-la laiina, nas alguns aniigos
julgavan-na cirusca.
585
Os noncs das fanlias ronanas aicsian
ianlcn grandc divcrsidadc dc origcn. Nos
icnos dc Augusio Iavia ainda ccrca dc
cinqucnia fanlias quc, rcnoniando a scric dc
scus anccsirais, cIcgavan aos conanIciros dc
Encias(5}. Ouiras dizian-sc dcsccndcnics dos
arcadios dc Evandro, c, dcsdc icnos incnoriais,
os Ioncns dcssas fanlias osicniavan no
calado, cono sinal disiiniivo, un cqucno
crcsccnic dc raia(6}. As fanlias Poicia c Pinaria
dcsccndian dos cIanados conanIciros dc
Hcrculcs, c cssa dcsccndcncia cra rovada clo
culio Icrcdiiario dcssc dcus(7}. Os Tulios, os
Quinios, os Scrvlios iinIan vindo dc Alla dcois
da conquisia dcssa cidadc. Muiias fanlias
juniaran scus noncs ao solrcnonc quc
lcnlrava sua origcn csirangcira; assin Iavia os
Sulcios Cancrinos, os Connios Aruncos, os
Sicnios Salinos, os Claudios Fcgilcnscs, os
Aqulios Tuscos; a fanlia Naucia cra iroiana; os
Aurclios cran salinos; os Ccclios vinIan dc
Prcncsic; os Oiavios cran originarios dc Vcliiras.
Dcssa nisiura original dc ovos iao
difcrcnics rcsuliavan os laos quc Fona
naniinIa con iodos os ovos quc conIccia.
Podia dizcr-sc laiina con os laiinos, salina con
os saiainos, cirusca con os ciruscos c grcga con
os grcgos.
586
Scu culio nacional cra ianlcn un conjunio
dc varios culios, infiniiancnic divcrsos, dc acordo
con os ovos dc quc rovinIa. TinIa os culios
grcgos dc Evandro c dc Hcrculcs; gloriava-sc dc
ossuir o aladio iroiano. Scus cnaics csiavan
na cidadc laiina dc Lavnio. Adoiou dcsdc a
origcn o culio salino do dcus Conso. Ouiro dcus
salino, Quirino, inlaniou-sc iao foricncnic cn
Fona, quc cla o associou a Fnulo, scu
fundador. TinIa ianlcn dcuscs ciruscos, suas
fcsias, scu auguraio, c aic suas insgnias
saccrdoiais.
En una coca cn quc ningucn iinIa o
dirciio dc assisiir s fcsias rcligiosas dc una
naao, sc nao sc cricnccssc a cssa naao or
nascincnio, o ronano iinIa cssa vaniagcn
inconaravcl dc odcr ionar aric nas fcrias
laiinas, nas fcsias salinas, nas fcsias ciruscas c
nos jogos olnicos(8}. Ora, a rcligiao cra un
vnculo odcroso. Quando duas cidadcs iinIan
un culio conun, clas sc dizian arcnics, dcvian
considcrar-sc aliadas c ajudarcn-sc
nuiuancnic; nao sc conIccia, ncssa
aniiguidadc, ouira uniao quc a csialclccida cla
rcligiao. Por isso Fona conscrvava con grandc
cuidado iudo o quc udcssc scrvir dc icsicnunIa
dcssc rccioso arcnicsco con as ouiras nacs.
Aos laiinos, Fona arcscniava suas iradics
solrc Fnulo; aos salinos, sua lcnda dc Tarcia
c dc Tacio; aos grcgos alcgava os vclIos Iinos quc
587
ossua cn Ionra da nac dc Evandro, Iinos quc
nao conrccndia nais, nas quc ainda crsisiia
cn caniar. Cuardava ianlcn con a naior
aicnao a lcnlrana dc Encias, orquc, sc or
Evandro Fona odia dizcr-sc arcnia dos
clooncsianos, or Encias cla o cra dc nais dc
irinia cidadcs csalIadas cla Iialia, Siclia,
Crccia, Tracia c sia Mcnor, cidadcs cssas quc
iivcran Encias cono fundador, ou cran colnias
dc cidadcs fundadas or clc, iodas icndo, or
conscqucncia, culio conun con Fona. Podc-sc
vcr nas gucrras quc fcz na Siclia, conira Cariago,
c na Crccia, conira Filic, quc ariido Fona
soulc iirar dcssc aniigo arcnicsco.
A oulaao ronana, orianio, cra una
nisiura dc varias raas, scu culio una uniao dc
varios culios, scu lar nacional una associaao dc
varios larcs. Fona cra quasc a unica cidadc quc a
rcligiao nunicial nao isolava das dcnais. Esiava
ligada a ioda a Iialia, a ioda a Crccia. Nao Iavia
quasc ncnIun ovo quc nao udcssc adniiir cn
scu lar.
2. Pncos ogcssos dc Honu (?5J-J5U untcs
dc Csto}
Duranic os scculos cn quc a rcligiao
nunicial csicvc cn vigor or ioda aric, Fona
rcgulou or cla ioda sua oliica.
588
Diz-sc quc o rinciro aio da nova cidadc foi
raiar algunas nulIcrcs salinas, lcnda quc
arccc lasianic invcrossnil, sc sc cnsa na
saniidadc do casancnio cnirc os aniigos. Mas
vinos acina quc a rcligiao nunicial roilia
casancnios cnirc cssoas dc cidadcs difcrcnics,
a ncnos quc cssas duas cidadcs nao iivcsscn un
lao dc origcn ou un culio conun. Esscs
rinciros ronanos iinIan dirciio dc nairinnio
con Alla, dc ondc cran originarios, o quc nao
aconiccia con os ouiros vizinIos, os salinos. O
quc Fnulo quis conquisiar logo dc incio nao
cran algunas nulIcrcs, nas o dirciio dc
casancnio, isio c, o dirciio dc conirair rclacs
rcgularcs con os salinos. Para isso, cra
ncccssario csialclcccr cnirc as duas cidadcs un
vnculo dc caraicr rcligioso; adoiou, orianio, o
culio do dcus salino Conso, cclclrando sua
fcsia. A iradiao acrcsccnia quc duranic cssc
culio clc raiou as nulIcrcs; sc iivcssc agido
dcssa nancira os casancnios nao odcrian icr
sido cclclrados dc acordo con a rcligiao, orquc
o rinciro aio, c o nais ncccssario do casancnio
cra a tudto n nunun, isio c, a cnircga da filIa
clo ai; Fnulo nao alcanaria sua finalidadc.
Mas a rcscna dos salinos c dc suas fanlias na
ccrinnia rcligiosa, c sua ariiciaao no
sacrifcio csialclccian cnirc os dois ovos un
lao ial quc o connuIun nao odcria scr
rccusado. Nao Iavia ncccssidadc dc raio
589
naicrial; o cIcfc dos ronanos soulcra conquisiar
o dirciio dc casancnio. Por isso o Iisioriador
Dionsio, quc consuliava os icios c Iinos
aniigos, afirna quc as salinas sc casaran dc
acordo con os riios nais solcncs, o quc c
confirnado or Pluiarco c Cccro(9}. digno dc
noia quc o rinciro csforo dos ronanos icnIa
iido or rcsuliado dcrrular as larrciras quc a
rcligiao nunicial lcvaniava cnirc clcs c o ovo
vizinIo. Nao nos cIcgou ncnIuna lcnda analoga
a rcsciio da Eiruria, nas arccc lcn ccrio quc
Fona iinIa con cssc as as ncsnas rclacs
quc con o Lacio c a Salina. Fona, orianio, icvc
a Ialilidadc dc sc unir clo culio c clo sanguc a
iudo o quc a rodcava. Esforava-sc or icr o
connuIun con iodas as cidadcs, o quc rova quc
conIccia lcn a inoriancia dcssc vnculo, c quc
nao qucria quc as ouiras cidadcs, suas aliadas, o
iivcsscn cnirc si(10}.
Fona cnirou dcois na longa scric dc suas
gucrras. A rincira foi conira os salinos dc
Tacio; icrninou or una aliana rcligiosa c
oliica cnirc os dois cqucnos ovos(11}. En
scguida luiou conira Alla; os Iisioriadorcs dizcn
quc Fona ousou aiacar cssa cidadc, cnlora
fossc una dc suas colnias. Talvcz cssa ncsna
fossc a razao cla qual Fona julgou ncccssario
sua grandcza dcsiru-la. Toda nciroolc, con
cfciio, ccrcia solrc as colnias una surcnacia
rcligiosa; ora, a rcligiao iinIa cniao iania fora,
590
quc, cnquanio Alla cisiissc, Fona nao odia scr
nais quc una cidadc dccndcnic, c scus dcsiinos
csiavan ara scnrc cnlargados.
Dcsiruda Alla, Fona nao sc conicniou cn
nao scr nais colnia, c rcicndcu clcvar-sc
caicgoria dc nciroolc, Icrdando os dirciios c a
surcnacia rcligiosa quc Alla Iavia ccrcido aic
cniao solrc as irinia colnias do Lacio. Fona
susicniou longas gucrras ara olicr a
rcsidcncia do sacrifcio das fcrias laiinas. Era
csic un ncio dc adquirir o unico gcncro dc
sucrioridadc c donnio quc cniao sc concclian.
Lcvaniou un icnlo a Diana; olrigou os
laiinos a nclc ofcrcccr sacrifcios, cIanando aic
ncsno os salinos ara scu rccinio(12}. Dcssc
nodo acosiunou os dois ovos a ariiciar con
cla, sol sua rcsidcncia, das fcsias, das oracs,
das carncs sagradas das viinas, rcunindo-os sol
sua surcnacia rcligiosa.
Fona c a unica cidadc quc soulc auncniar a
oulaao or ncio da gucrra. Sua oliica cra
dcsconIccida a iodo o rcsio do nundo grcgo-
iialico; Fona unia a si iudo o quc vcncia. Trouc
ara dcniro dc scus nuros os Ialiianics das
cidadcs vcncidas, iransfornando-os ouco a
ouco cn ronanos. Ao ncsno icno cnviava
colonos ao as conquisiado, c dcssa nancira
Fona sc difundia or ioda aric, orquc scus
591
colonos, fornando cidadcs disiinias sol o onio
dc visia oliico, conscrvava con a nciroolc a
conunidadc rcligiosa; ora, isso cra o lasianic
ara quc clcs sc visscn consirangidos a
sulordinar sua oliica dc Fona, a olcdcccr-
lIc, c ajuda-la cn iodas as suas gucrras.
Un dos iraos narcanics da oliica dc Fona
c quc adoiava iodos os culios das cidadcs
vizinIas. Esforava-sc ianio ara conquisiar os
dcuscs cono as cidadcs. Aodcrou-sc dc una
Juno dc Vcios, dc un Juiicr dc Prcncsia, dc
una Mincrva dc Falisca, dc una Juno dc
Lanuvio, dc una Vcnus dos sanniias, c dc
nuiios ouiros dcuscs quc nao conIcccnos(13}.
Porquc cra cosiunc cn Fona diz un
aniigo(14} dar cnirada s rcligics das cidadcs
vcncidas, ora rcariindo-as cnirc suas gcntcs, ora
dando-lIcs lugar cn sua rcligiao nacional."
Monicsquicu louva os ronanos, cono
rcfinados oliicos, or nao inor scus dcuscs
aos ovos vcncidos. Mas isio scria alsoluiancnic
conirario s suas idcias c s dc iodos os aniigos.
Fona conquisiava os dcuscs vcncidos, c nao
alria nao dos scus. Cuardava ara si scus
roiciorcs, c aic iralalIava ara auncniar scu
nuncro. Esforava-sc ara ossuir nais culios c
dcuscs iuiclarcs quc ncnIuna ouira cidadc.
592
Cono, alias, csscs culios c dcuscs cran, na
naior aric, ionados aos vcncidos, Fona csiava,
or scu inicrncdio, cn conunIao rcligiosa con
iodos os ovos. Os laos dc origcn, a conquisia
do connuIun, a da conquisia da rcsidcncia das
fcrias laiinas, a dos dcuscs vcncidos, o dirciio quc
rcicndia icr dc sacrificar cn Olnia c cn
Dclfos, cran ouiros ianios ncios clos quais
Fona rcarava scu donnio. Cono iodas as
cidadcs, Fona iinIa sua rcligiao nunicial, fonic
dc scu airioiisno; nas cra a unica cidadc quc
usou dcssa rcligiao ara scu cngrandccincnio.
Enquanio quc, cla rcligiao, as ouiras cidadcs
csiavan isoladas, Fona iinIa a Ialilidadc ou a
loa soric dc usa-la ara airair c doninar iudo.
3. Dc quc nodo Honu conqustou o nco (J5U-
l4U untcs dc Csto}
Enquanio Fona crcscia assin lcniancnic,
clos ncios quc a rcligiao c as idcias da coca
unIan sua disosiao, una scric dc
iransfornacs sociais c oliicas dcscnrolava-sc
cn iodas as cidadcs c na roria Fona,
nodificando ao ncsno icno o govcrno dos
Ioncns c sua nancira dc cnsar. Ja
dcscrcvcnos acina cssa rcvoluao; o quc
dcvcnos noiar aqui c quc cla coincidc con o
grandc dcscnvolvincnio do odcrio ronano.
Esscs dois faios, quc sc roduziran ao ncsno
icno, nao dciaran dc icr ccria influcncia
593
nuiua. As conquisias dc Fona nao icrian sido
iao faccis, sc o vclIo csriio nunicial nao
csiivcssc cniao ciinio or ioda aric, c odcnos
crcr ianlcn quc o rcginc nunicial nao icria
cado iao dcrcssa sc a conquisia ronana nao lIc
iivcssc dado o uliino golc.
En ncio s nudanas quc surgian nas
insiiiuics, nos cosiuncs, nas crcnas, no
dirciio, o rorio airioiisno nudara dc
naiurcza, c c una das coisas quc nais
coniriluran ara o grandc rogrcsso dc Fona.
Disscnos acina quc significava cssc scniincnio
na rincira idadc das cidadcs. Fazia aric da
rcligiao; anava-sc a airia orquc sc anavan os
dcuscs roiciorcs, orquc ncla csiavan o
riiancu, o fogo sagrado, as fcsias, as oracs, os
Iinos, c orquc fora dcla nao Iavia dcuscs ncn
culio. Essc airioiisno cra un airioiisno dc fc c
dc icdadc. Mas quando a casia saccrdoial viu-sc
rivada do donnio, cssa csccic dc airioiisno
dcsaarcccu juniancnic con as vclIas crcnas.
O anor da cidadc nao acalou, nas ionou nova
forna.
Nao sc anava nais a airia or sua rcligiao c
scus dcuscs, nas soncnic or suas lcis, or suas
insiiiuics, clos dirciios c scgurana quc
roorcionava a scus ncnlros. Vcdc, na oraao
funclrc quc Tucdidcs c na loca dc Pcriclcs,
quais sao as razcs quc iornan Aicnas digna dc
594
anor. cssa cidadc qucr quc iodos scjan iguais
dianic da lci; da aos Ioncns a lilcrdadc, c alrc a
iodos o caninIo das Ionras; nanicn a ordcn
ullica, susicnia a auioridadc dos nagisirados,
roicgc os fracos, ofcrccc a iodos csciaculos c
fcsias quc consiiiucn a cducaao da alna." E
o orador icrnina dizcndo. Eis or quc nossos
gucrrciros norrcran Icroicancnic ara quc nao
lIcs iirasscn a airia; cis or quc os quc
solrcvivcn csiao ronios a sofrcr c a sc
sacrificarcn or cla." O Ioncn, orianio,
ainda icn dcvcrcs ara con a cidadc, nas csscs
dcvcrcs nao dcrivan nais dos ncsnos
scniincnios dc ouirora. Elc ainda da o sanguc c
a vida, nas nao nais ara dcfcndcr a divindadc
nacional c o lar dc scus ais, nas ara dcfcndcr
as insiiiuics dc quc usufrui, c as vaniagcns quc
a cidadc lIc roorciona.
Ora, cssc novo airioiisno nao icvc
caiancnic os ncsnos cfciios quc o das aniigas
idadcs. Cono o coraao nao sc rcndia nais ao
riiancu, aos dcuscs roiciorcs, ao solo sagrado,
nas acnas s insiiiuics c s lcis, c cssas,
alias, no csiado dc insialilidadc cn quc iodas as
cidadcs cniao sc cnconiravan, nudavan
frcqucnicncnic, o airioiisno iornou-sc un
scniincnio variavcl c inconsisicnic, quc dccndia
das circunsiancias, c quc csiava sujciio s
ncsnas fluiuacs do govcrno. A airia cra
anada acnas clo rcginc oliico quc rcvalccia
595
noncniancancnic; qucn nao gosiassc dc suas
lcis nao iinIa nais razcs ara dcfcndc-la.
Dcsiaric o airioiisno nunicial foi-sc
cnfraqucccndo, aic dcsaarcccr. A oiniao dc
cada Ioncn lIc cra nais sagrada quc sua airia,
c o iriunfo dc sua facao iornou-sc-lIc nais caro
quc a grandcza ou a gloria dc sua cidadc. Cada
un assou a rcfcrir cidadc naial, sc ncla nao
cnconirava as insiiiuics dc quc gosiava, ouira
cidadc, ondc cssas insiiiuics csiivcsscn cn
vigor. Concou-sc cniao a cnigrar con nais
frcqucncia, c o clio assou a scr ncnos icnido.
Quc inoriava scr ccludo do riiancu, ou scr
rivado da agua lusiral? Ja nao sc cnsava nais
nos dcuscs roiciorcs, c iodos sc acosiunavan
facilncnic a assar scn a airia.
Da a arnarcn-sc conira cla nao Iavia nuiia
disiancia. Houvc qucn fizcssc aliana con
cidadcs ininigas ara fazcr iriunfar o rorio
ariido na cidadc naial. Dc dois argivos, un
dcscjava un govcrno arisiocraiico, c gosiava nais
dc Esaria quc dc Argos; ouiro rcfcria a
dcnocracia, c or isso rcfcria Aicnas. Ncn un,
ncn ouiro dava iania inoriancia
indccndcncia da roria cidadc, ou scniia
rcugnancia cn sc dizcrcn sudiios dc ouira
cidadc, conianio quc csia susicniassc sua facao
cn Argos. Vc-sc clarancnic cn Tucdidcs c cn
Xcnofonic quc foi csia disosiao dc csriio quc
596
gcrou c fcz durar a gucrra do Pclooncso. En
Plaicias, os ricos cran do ariido dc Tclas c dc
Laccdcnnia, os dcnocraias cran do ariido dc
Aicnas. Na Corcira, a facao oular cra or
Aicnas c a arisiocracia or Esaria(15}. Aicnas
iinIa aliados cn iodas as cidadcs do Pclooncso,
c Esaria iinIa-os cn iodas as cidadcs jnicas.
Tucdidcs c Xcnofonic sao concordcs cn afirnar
quc nao Iavia una so cidadc na qual o ariido
oular nao fossc favoravcl aos aicnicnscs, c a
arisiocracia aos csarianos(16}. Essa gucrra
rcrcscnia un csforo gcral dos grcgos ara
csialclcccr or ioda aric una ncsna
consiiiuiao, con a Icgcnonia dc una cidadc;
nas uns qucrian a arisiocracia sol a roicao dc
Esaria, ouiros a dcnocracia con o aoio dc
Aicnas. O ncsno aconicccu no icno dc Filic. o
ariido arisiocraiico, cn iodas as cidadcs, voiou
clo donnio da Maccdnia. Nos icnos dc
Filocncn, os acis sc invcricran, nas os
scniincnios coniinuaran os ncsnos; o ariido
oular acciiou o incrio da Maccdnia, c iodos
os adcios da arisiocracia unian-sc liga dos
aqucus. Dcsiaric os voios c afciao dos Ioncns
nao iinIan nais or oljcio a cidadc. Havia
oucos grcgos quc nao csiivcsscn ronios a
sacrificar a indccndcncia nunicial ara icr a
consiiiuiao quc rcfcrian.
Quanio aos Ioncns Ioncsios c cscruulosos,
as disscnscs crciuas dc quc cran
597
icsicnunIas, iornaran-nos dcsgosiosos do
rcginc nunicial, Nao odian anar una forna
dc socicdadc na qual cra ncccssario conlaicr
iodos os dias, ondc o olrc c o rico csiavan
scnrc cn gucrra, ondc vian alicrnarcn-sc
indcfinidancnic violcncias oularcs c vinganas
arisiocraiicas. Qucrian fugir dc un rcginc quc,
dcois dc Iavcr roduzido una vcrdadcira
grandcza, nao causava scnao sofrincnios c odios.
Concava-sc a scniir a ncccssidadc dc
alandonar o sisicna nunicial, c cIcgar a ouira
forna dc govcrno, divcrsa da da cidadc. Muiios
cnsaran, clo ncnos, cn csialclcccr acina das
cidadcs una csccic dc odcr solcrano quc
vclassc cla nanuicnao da ordcn, c quc
forassc as cqucnas socicdadcs iurlulcnias a
vivcr cn az. assin quc Focio, lon cidadao,
aconsclIava a scus conairioias quc acciiasscn
a auioridadc dc Filic, roncicndo-lIcs or cssc
rco concordia c scgurana.
Na Iialia as coisas nao sc assavan dc ouiro
nodo. As cidadcs do Lacio, da Salina, da Eiruria
cran criurladas clas ncsnas rcvolucs c
luias, cnquanio dcsaarccia o anor cidadc.
Cono na Crccia, cada qual sc unia a una cidadc
csirangcira ara fazcr rcvalcccr suas oinics ou
inicrcsscs na roria cidadc.
Essa disosiao dc csriio foi a soric dc
Fona. Fona aoiou or ioda a aric a
598
arisiocracia, c or ioda a aric a arisiocracia foi
sua aliada. Ciicnos alguns ccnlos. A gcns
Claudia alandonou a Salina dcois dc discordias
inicrnas, c sc iransoriou ara Fona, orquc as
insiiiuics ronanas lIc agradavan nais quc a
dc scu as. Pcla ncsna coca, nuiias fanlias
laiinas cnigraran dc Fona, orquc nao
gosiavan do rcginc dcnocraiico do Lacio, c
Fona acalava dc rcsialclcccr o donnio do
airiciado(17}. En rdca, a arisiocracia c a lclc
csiavan cn luia; a lclc cIanou cn sua ajuda
os volscos, c a arisiocracia cnircgou a cidadc aos
ronanos(18}. A Eiruria csiava cIcia dc
disscnscs; Vcios dcrrulara scu govcrno
arisiocraiico; os ronanos a aiacaran, c as ouiras
cidadcs ciruscas, ondc ainda doninava a
arisiocracia saccrdoial, rccusaran socorro aos
vcicnscs. A lcnda acrcsccnia quc ncssa gucrra os
ronanos raiaran un arusicc vcicnsc, c o
olrigaran a rcvclar oraculos quc lIcs
asscgurasscn a viioria. Essa lcnda nao dcia or
acaso cnircvcr quc os saccrdoics ciruscos c quc
alriran a cidadc aos ronanos?
Mais iardc, quando Caua sc rcvoliou conira
Fona, noiou-sc quc os cavalciros, isio c, o coro
arisiocraiico, nao ionaran aric ncssa
insurrciao(19}. En 313, as cidadcs dc Ausnia,
Sora, Miniurnas c Vcscia foran cnircgucs aos
ronanos clo ariido arisiocraiico(20}. Quando o
govcrno oular sc csialclcccu cnirc os ciruscos,
599
csics sc coligaran conira Fona; una unica
cidadc, Arrccio, rccusou-sc a ingrcssar ncssa
coalizao, orquc a arisiocracia ainda rcvalccia
cn Arrccio(21}. Quando Anlal csiava na Iialia,
iodas as cidadcs sc agiiaran; nas nao sc iraiava
dc indccndcncia; cn cada cidadc a arisiocracia
csiava do lado dc Fona, c a lclc do lado dos
cariagincscs(22}.
A nancira cla qual Fona cra govcrnada
odc clicar cssa rcfcrcncia consianic da
arisiocracia clo scu rcginc. A scric dc rcvolucs
dcscnrolou-sc ali, cono cn iodas as ouiras
cidadcs, nas nais lcniancnic. En 509, quando
as cidadcs laiinas ja iinIan iiranos, una rcaao
aircia foi lcn succdida cn Fona. Dcois a
dcnocracia lcvaniou-sc, nas con o icno, con
nuiia nodcraao c rudcncia. O govcrno
ronano, orianio, foi or nais icno
arisiocraiico do quc qualqucr ouiro, c or nuiio
icno coniinuou a scr a cscrana do ariido
arisiocraiico.
vcrdadc quc a dcnocracia acalou or
vcncc-lo cn Fona; nas ncsno cniao o nodo dc
agir, c o quc odcranos cIanar dc ariifcios do
govcrno coniinuaran arisiocraiicos. Nos concios
or ccniurias os voios csiavan rcariidos dc
acordo con a riqucza. Nos concios irilais
aconiccia quasc a ncsna coisa; dc dirciio, nao sc
adniiia ncnIuna disiinao dc riqucza; dc faio, a
600
classc olrc, liniiada cn quairo irilos urlanas,
nao iinIa scnao quairo sufragios a oor aos
irinia c un voios da classc dos roriciarios.
Alias, conuncnic, nada cra nais calno quc
cssas rcunics; ningucn falava, a nao scr o
rcsidcnic, ou o quc dclc rccclia a alavra; nao
sc ouvian oradorcs; discuiia-sc ouco; iudo sc
rcduzia, frcqucnicncnic, cn voiar clo sin ou
clo nao, c na coniagcn dos voios; cssa uliina
ocraao dcnandava nuiio icno c calna. A isso
dcvcnos acrcsccniar ainda quc o scnado nao sc
rcnovava iodos os anos, cono nas cidadcs
dcnocraiicas da Crccia. Lcgalncnic, cra
conosio cn cada novo lusiro clos ccnsorcs; na
rcalidadc, as lisias sc asscnclIavan nuiio dc
un lusiro ara ouiro, c os noncs riscados
consiiiuan cccao, dc soric quc o scnado cra
un coro viialcio, quc nais ou ncnos sc
rccruiava a si ncsno, c ondc sc odc noiar quc
os filIos succdian ordinariancnic aos ais.
Traiava-sc vcrdadcirancnic dc un coro
oligarquico.
Os cosiuncs cran ainda nais arisiocraiicos
quc as insiiiuics. Os scnadorcs iinIan lugarcs
rcscrvados nos icairos. Soncnic os ricos odian
scrvir na cavalaria. Os osios do ccrciio, cn
grandc aric, cran rcscrvados aos jovcns das
grandcs fanlias; Ciiao iinIa acnas dczcsscis
anos, c ja conandava un csquadrao(23}.
601
O donnio da classc rica nanicvc-sc cn
Fona or nais icno quc cn ncnIuna ouira
cidadc, c isso or duas razcs. a rincira cran as
grandcs conquisias lcvadas a cfciio, cujos lucros
calian classc rica; iodas as icrras ionadas aos
vcncidos iornaran-sc roricdadc dcssa classc;
cla aodcrou-sc do concrcio dos ascs
conquisiados, acrcsccniando ainda a isso os
cnorncs lucros rovcnicnics da colrana dos
inosios c da adninisiraao das rovncias.
Essas fanlias, cnriqucccndo-sc assin cn cada
gcraao, iornaran-sc dcnasiadancnic oulcnias,
c cada una dclas rcrcscniava un odcr aric
conira o ovo. A ouira causa cra quc o ronano,
ncsno o nais olrc, scniia rcsciio inaio cla
riqucza. Quando a vcrdadcira clicnicla
dcsaarcccu, cla foi cono quc rcssusciiada sol a
forna dc Ioncnagcn s grandcs foriunas, c
csialclcccu-sc o cosiunc dc os rolciarios ircn
iodas as nanIas a saudar os ricos, c cdir-lIcs o
alincnio do dia.
Nao quc a luia cnirc ricos c olrcs nao icnIa
cisiido cn Fona, cono cn iodas as ouiras
cidadcs. Mas csia so concou no icno dos
Cracos, isio c, dcois quc a conquisia csiava
quasc no fin. Alias, cssa luia nunca icvc cn
Fona o caraicr dc violcncia quc iinIa or ioda
aric. O laio ovo dc Fona nao iinIa grandcs
dcscjos dc riqucza; ajudou os Cracos scn nuiio
inicrcssc; rccusando-sc a crcr quc csscs
602
rcfornadorcs iralalIavan ara clc, alandonou-
os no noncnio dccisivo. As lcis agrarias, ianias
vczcs arcscniadas aos ricos cono vcrdadcira
ancaa, dciaran scnrc o ovo indifcrcnic,
agiiando-o acnas na sucrfcic. Vc-sc lcn quc o
ovo nao iinIa grandcs dcscjos dc ossuir icrras;
alias, sc lIc ofcrcccran a ariilIa das icrras
ullicas, isio c, do donnio do csiado, clo
ncnos nao cnsou cn dcsojar os ricos dc suas
roricdadcs. En aric or rcsciio invcicrado,
cn aric clo Ialiio dc nada fazcr, o ovo
gosiava dc vivcr ao lado c cono quc sonlra dos
ricos.
Essa classc icvc a salcdoria dc adniiir cn
scu ncio as fanlias nais considcravcis das
cidadcs vcncidas ou aliadas. Tudo o quc cra rico
na Iialia cIcgou ouco a ouco a fornar a classc
rica dc Fona. Essc coro crcsccu scnrc cn
inoriancia, c aodcrou-sc do Esiado. Ecrccu
sozinIo as nagisiraiuras, orquc cran nuiio
discndiosas; cons sozinIo o scnado, orquc
cigia-sc grandc airinnio ara sc scr scnador.
Assin viu-sc aconicccr cssc faio csiranIo. a
dcsciio das lcis dcnocraiicas, fornou-sc una
nolrcza, c o ovo, quc cra iodo-odcroso, icvc
quc sulncicr-sc a cla, scn nunca fazcr-lIc
vcrdadcira oosiao.
Fona cra, orianio, no icrcciro c no scgundo
scculo anics dc nossa cra, a cidadc nais
603
arisiocraiicancnic govcrnada quc Iouvc na Iialia
c na Crccia. Noicnos or fin quc, sc nos
ncgocios inicriorcs o scnado cra olrigado a
agradar nuliidao, no quc dizia rcsciio
oliica cicrior clc cra ncsirc alsoluio. Era clc
quc rccclia os cnlaiadorcs, quc conclua as
alianas, quc disirilua as rovncias c lcgics,
quc raiificava as ordcns dos gcncrais, quc
dcicrninava as condics inosias aos vcncidos;
iodas cssas coisas quc, alias, cn ioda aric cran
airiluics da asscnllcia oular. Os
csirangciros, cn suas rclacs con Fona, nao
iinIan nada a iraiar con o ovo; nao ouvian
falar scnao do scnado, quc os naniinIa na
convicao dc quc o ovo nao iinIa odcr algun.
Esia foi a oiniao quc un grcgo nanifcsiou a
Flannio. En scu as dizia clc a riqucza
govcrna, c iudo o nais sc lIc sulncic(24}."
Fcsuliou da quc, cn iodas as cidadcs, a
arisiocracia voliava os olIos ara Fona, coniava
con cla, adoiou-a or roiciora, aliou-sc a scu
dcsiino. E isso arccia ianio nais crniiido
quanio Fona nao cra ara ningucn una cidadc
csirangcira. salinos, laiinos, ciruscos vian ncla
una cidadc salina, una cidadc laiina, una
cidadc cirusca, c os grcgos julgavan cnconirar
nclas os dcuscs da Crccia.
Dcsdc quc Fona sc nanifcsiou Crccia (199
anics dc Crisio} a arisiocracia aliou-sc a cla.
604
Quasc ningucn cniao cnsava quc icrian quc
cscolIcr cnirc a indccndcncia c a sulnissao;
ara a naior aric dos Ioncns a qucsiao nao
cisiia scnao cnirc a arisiocracia c o ariido
oular. En iodas as cidadcs, uns cran or
Filic, ouiros or Anioco., ouiros or Pcrscu,
ouiros or Fona. Podcnos vcr cn Pollio c cn
Tiio Lvio quc sc cn 198 Argos alrc suas orias
aos naccdnios, c orquc o ovo csia no odcr; c
quc, no ano scguinic, c o ariido dos ricos quc
cnircga Ounio aos ronanos; quc cnirc os
arcananos a arisiocracia faz un iraiado dc
aliana con Fona, nas quc no ano scguinic cssc
iraiado c ronido, orquc ncssc csao dc icno
a dcnocracia rcconquisiara o odcr; quc Tclas
conscrva-sc aliada dc Filic cnquanio o ariido
oular c nais foric, c aroina-sc dc Fona
cnquanio a arisiocracia sc nanicn odcrosa; quc
cn Aicnas, cn Dcnciradc, na Focia, a lclc c
Iosiil a Fona; quc Nalis, o iirano dcnocraia, lIc
dcclara gucrra; quc a csiirc dos aqucus,
cnquanio c govcrnada cla arisiocracia, lIc c
favoravcl, quc Ioncns cono Pollio c Filocncn
dcscjavan a indccndcncia nacional, nas
rcfcriran o donnio dc Fona dcnocracia; quc
na roria liga dos aqucus Iouvc un noncnio
cn quc o ariido oular sc lcvaniou, c quc a
ariir dcssc noncnio a liga iorna-sc ininiga dc
Fona; quc Dios c Criiolau sao ao ncsno icno
cIcfcs da facao oular c gcncrais da liga conira
605
os ronanos; c quc clcs conlaicn valcnicncnic
cn Escarfcia c cn Lcucocira, ialvcz ncnos cla
indccndcncia da Crccia quc clo iriunfo da
dcnocracia.
Tais faios rovan suficicnicncnic cono
Fona, scn fazcr grandcs csforos, conscguiu o
odcr alsoluio. O csriio nunicial dcsaarccia
ouco a ouco. O anor cla indccndcncia
iornava-sc un scniincnio nuiio raro, c iodos sc
dcvoiavan inicirancnic aos inicrcsscs c s
aics dos ariidos. A cidadc, inscnsivclncnic,
assava a scr csquccida. As larrciras quc ouirora
Iavian scarado as cidadcs, fazcndo dclas ouiros
ianios nundos disiinios, cujo Iorizonic liniiava
os anscios c cnsancnio dc cada un, caan una
aos ouira. Nao sc disiinguia nais, ara ioda a
Iialia c ara ioda a Crccia, nais quc dois gruos
dc Ioncns. dc una aric, a classc arisiocraiica;
dc ouira, o ariido oular; una dcscjava o
donnio dc Fona, ouira o rcjciiava. A arisiocracia
vcnccu, c Fona conquisiou o incrio.
4. Honu dcst o todu utc o cgnc nuncu
As insiiiuics da cidadc aniiga Iavian sido
cnfraquccidas c cono quc csgoiadas or una
scric dc rcvolucs. O donnio dc Fona icvc
cono rinciro rcsuliado sua conlcia dcsiruiao,
fazcndo dcsaarcccr o quc ainda sulsisiia. o
quc sc odc vcr olscrvando-sc a siiuaao cn quc
606
caan os ovos ncdida quc sc foran
sulncicndo a Fona.
En rinciro lugar, dcvcnos afasiar da ncnic
iodo o nodo dc scr da oliica nodcrna, c nao
inaginar os ovos cnirando un aos ouiro no
Esiado ronano, cono cn nossos dias as
rovncias conquisiadas sao ancadas a un rcino
quc, acolIcndo csscs novos ncnlros, alarga scus
liniics. O Esiado ronano cutus onunu
nao crcscia cla conquisia; scnrc sc consiiiua
acnas clas fanlias quc figuravan na ccrinnia
rcligiosa do ccnso. O icrriiorio ronano ugc
onunus nao sc csicndia nais quc o Esiado;
coniinuava fccIado dcniro dos liniics inuiavcis
quc os rcis lIc Iavian iraado, c quc a ccrinnia
das Anlarvais saniificava iodos os anos. Duas
coisas acnas crcscian cn cada conquisia. o
donnio dc Fona ncun onunun c o
icrriiorio cricnccnic ao Esiado ronano ugc
uIcus.
Enquanio durou a rcullica, ningucn
inaginou quc os ronanos c os ouiros ovos
udcsscn fornar una so naao. Fona lcn odia
acolIcr, individualncnic, alguns vcncidos, dcniro
dc scus nuros, iransfornando-os con o icno
cn ronanos; nas nao odia assinilar ioda una
oulaao csirangcira sua oulaao, iodo un
icrriiorio ao scu icrriiorio. Isso nao cra dcvido
oliica ariicular dc Fona, nas a un rincio
607
quc cra consianic na aniiguidadc, rincio dc
quc Fona nais do quc ouira cidadc, nuiio
voluniariancnic sc afasiaria, nas do qual nao sc
odia lilcriar inicirancnic. Porianio, quando un
ovo cra vcncido, nao cnirava no Esiado ronano
n cututc nas acnas no donnio dc Fona
n nco. Elc nao sc unia a Fona, cono Iojc
as rovncias sc uncn caiial; cnirc os divcrsos
ovos c cla, Fona nao conIccia scnao duas
csccics dc vnculo. a sulnissao ou a aliana
(dcdtt, soc}.
Parcccria dcois disso quc as insiiiuics
nuniciais dcvcrian sulsisiir cnirc os vcncidos,
c quc o nundo dcvcria scr un vasio ajuniancnio
dc cidadcs disiinias cnirc si, icndo or calca
una cidadc solcrana. Tudo assava-sc
difcrcnicncnic. A conquisia ronana iinIa or
cfciio ocrar no inicrior dc cada cidadc una
vcrdadcira iransfornaao.
Dc una aric csiavan os sudiios, dcdtt;
csics cran os quc, icndo ronunciado a fornula
dc dcdto, Iavian cnircguc ao ovo ronano
suas cssoas, suas nuralIas, suas icrras, suas
aguas, suas casas, scus icnlos, scus dcuscs."
Elcs rcnunciavan, orianio, nao acnas a scu
govcrno nunicial, nas ainda a iudo o quc dclc
dcrivava cnirc os aniigos, isio c, a sua rcligiao, a
scu dirciio rivado. A ariir dcssc noncnio csscs
Ioncns nao fornavan nais cnirc si un coro
608
oliico; nao iinIan nais nada dc una socicdadc
rcgular. Sua urlc odia coniinuar dc c, nas sua
cidadc ja Iavia dcsaarccido. Sc coniinuavan a
vivcr junias, fazian-no scn lcis, scn insiiiuics,
scn nagisirados. A auioridadc arliiraria dc un
uccctus, cnviado or Fona, naniinIa cnirc
clcs a ordcn naicrial(25}.
Por ouira aric cran aliados, ocdcut ou
soc. Eran ncnos naliraiados. No dia cn quc
cniraran ara o donnio dc Fona, Iavian
csiiulado quc conscrvarian o rcginc nunicial
c coniinuarian organizados cono cidadcs.
Coniinuavan, orianio, cn cada cidadc a icr
consiiiuiao roria, nagisiraiuras, scnado,
riiancu, lcis, juzcs. A cidadc cra considcrada
indccndcnic, c arccia nao icr ouiras rclacs
con Fona quc as dc un aliado con ouiro aliado.
Todavia, nos icrnos do iraiado quc Iavia sido
rcdigido no noncnio da conquisia, Fona inscrira
csia fornula. Mucstutcn ou onun contc
conscuuto(26}. Esias alavras csialclccian a
dccndcncia da cidadc aliada con rclaao
cidadc solcrana, c cono os icrnos cran nuiio
vagos, rcsuliava dc a quc a ncdida dcssa
dccndcncia scnrc csiava sujciia voniadc do
nais foric. Essas cidadcs, quc sc cIanavan
livrcs, rccclian ordcns dc Fona, olcdccian aos
rocnsulcs, c agavan inosios aos ullicanos;
scus nagisirados rcsiavan conias ao
govcrnador da rovncia, quc rccclia ianlcn a
609
aclaao dc scus juzcs(27}. Ora, a naiurcza do
rcginc nunicial cra ial cnirc os aniigos, quc cra
ncccssaria una indccndcncia conlcia ou nao
odia cisiir. Enirc a coniinuaao das
insiiiuics ciiadinas c a sulordinaao a un
odcr csirangciro, Iavia una coniradiao quc
ialvcz nao aarca clarancnic aos olIos dos
nodcrnos, nas quc dcvia inrcssionar iodos os
Ioncns da coca. A lilcrdadc nunicial c o
incrio dc Fona cran coisas inconciliavcis; a
rincira nao assava dc aarcncia, dc una
ncniira, un assaicno lon ara cnircicr os
Ioncns. Cada una daquclas cidadcs cnviava,
quasc iodos os anos, una dcuiaao a Fona, c
scus ncgocios nais niinos c nais ninuciosos
cran rcgulados clo scnado. Elas iinIan ainda
scus nagisirados nuniciais, arconics,
csiraicgos, livrcncnic clciios; nas o arconic nao
iinIa ouira airiluiao quc inscrcvcr scu nonc
solrc os rcgisiros ullicos ara narcar o ano, c o
csiraicgo, ouirora cIcfc do ccrciio c do Esiado,
acnas cuidava das vias ullicas c da insccao
dos ncrcados(28}.
As insiiiuics nuniciais, orianio,
dcsaarccian ianio cnirc os ovos cIanados
aliados c cono cnirc os cIanados sudiios, con a
unica difcrcna dc quc os rinciros conscrvavan-
lIc ainda as fornas cicriorcs. Para dizcr a
vcrdadc, a cidadc, ial cono a aniiguidadc a Iavia
610
concclido, nao sc via nais cn ncnIuna aric, a
nao scr dcniro dos nuros dc Fona(29}.
Alcn do nais, Fona, dcsiruindo or ioda
aric o rcginc da cidadc, nao o sulsiiiua or
coisa ncnIuna. Os ovos, aos quais rivava dc
suas insiiiuics, Fona nao dava cn iroca as
insiiiuics ronanas. Ncn ncsno cnsava cn
criar novas insiiiuics ara uso das cidadcs
vcncidas. Janais criou una consiiiuiao ara os
ovos dc scu incrio, c nao soulc csialclcccr
rcgras fias ara govcrna-los. A roria
auioridadc quc ccrcia solrc clcs nada iinIa dc
rcgular. Cono nao fazian aric dc scu Esiado, dc
sua cidadc, Fona nao ccrcia solrc clcs
ncnIuna aao lcgal. Para cla scus sudiios cran
csirangciros; or isso, con rclaao a clcs, Fona
nao ccrcia scnao un odcr irrcgular c iliniiado,
quc o aniigo dirciio nunicial confcria ao cidadao
con rclaao ao csirangciro ou ao ininigo. Foi
solrc cssc rincio quc sc lascou or nuiio
icno a adninisiraao ronana; cis cono cla
roccdia.
Fona cnviava un dc scus cidadaos a un
as; fazia dcssc as rovncia dcssc Ioncn, isio
c, scu cncargo, scu cuidado c ncgocio cssoal;
csic cra o scniido da alavra ouncu na
linguagcn aniiga. Ao ncsno icno, confcria a
cssc cidadao o ncun; isso significava quc
Fona dcsfazia-sc cn scu favor, or icr
611
dcicrninado, da solcrania quc iinIa solrc o
as. Dcsdc cniao cssc cidadao rcrcscniava cn
sua cssoa iodos os dirciios da rcullica, c, or
cssa razao, iornava-sc scnIor alsoluio do as.
Fiava a inoriancia dos inosios, ccrcia o
odcr niliiar, adninisirava a jusiia. Suas
rclacs con os sudiios ou aliados nao cran
rcguladas or ncnIuna consiiiuiao. Quando
ionava asscnio no irilunal julgava dc acordo
con a roria voniadc; ncnIuna lci odia scr-lIc
inosia, ncn a das rovncias, orquc cra
ronano, ncn a dc Fona, orquc julgava
rovincianos. Para quc Iouvcssc lcis cnirc clc c
scus adninisirados scria ncccssario quc clc
rorio as fizcssc, orquc soncnic clc iinIa
auioridadc ara sc olrigar a si ncsno. Assin o
ncun dc quc csiava rcvcsiido, inclua o odcr
lcgislaiivo. Da rcsulia quc os govcrnadorcs
iivcran o dirciio c coniraran o Ialiio dc
ullicar, ao cnirar na rovncia, un codigo dc
lcis quc cIanavan dc cdiio, ao qual olrigavan-
sc noralncnic a olcdcccr. Mas cono os
govcrnadorcs cran sulsiiiudos iodos os anos,
csscs codigos ianlcn nudavan iodos os anos,
orquc a lci nao roccdia scnao da voniadc do
Ioncn noncniancancnic rcvcsiido do
ncun. Essc rincio cra iao rigorosancnic
alicado quc, quando un julgancnio Iavia sido
ronunciado clo govcrnador, nas nao Iavia sido
inicirancnic cccuiado no noncnio dc sua
612
ariida da rovncia, a cIcgada do succssor
anulava dc lcno dirciio cssc julgancnio, c o
roccsso dcvia scr rcconcado(30}.
Tal cra a onioicncia do govcrno. O govcrno
cra a lci. Quanio a invocar a jusiia ronana
conira suas violcncias c scus crincs, os
rovincianos nao o odian fazcr scnao or
inicrncdio dc un cidadao ronano quc lIcs
scrvissc dc airono(31}, orquc or si rorios
clcs nao iinIan o dirciio dc alcgar a lci da cidadc,
ncn dc aclar ara scus irilunais. Eran
csirangciros; a linguagcn jurdica c oficial
cIanava-os dc ccgn; iudo o quc a lci dizia do
Iosts coniinuava a sc alicar a clcs.
A siiuaao lcgal dos Ialiianics do incrio
aarccia clarancnic nos cscriios dos
jurisconsulios ronanos. Por a vcnos quc os
ovos sao considcrados cono nao icndo nais
suas lcis rorias, scn quc or isso iivcsscn as
lcis ronanas. Para clcs, orianio, o dirciio nao
cisic dc nancira ncnIuna. Aos olIos do
jurisconsulio ronano o rovinciano nao cra ncn
narido, ncn ai, isio c, a lci nao lIc rcconIccia
ncn odcr nariial, ncn auioridadc aicrna. Para
clc nao cisic roricdadc; Ia aic dula
inossililidadc ara quc isso aconica.
inossililidadc causada or sua condiao
cssoal, orquc nao c cidadao ronano;
inossililidadc causada cla condiao dc sua
613
icrra, quc nao c icrra ronana, c a lci nao adniic
dirciio dc roricdadc conlcio scnao dcniro dos
liniics do ugc onunus(32}. Por isso os
jurisconsulios cnsinan quc as icrras das
rovncias nunca sao roricdadc ariicular, c
quc os Ioncns so odcn icr ali a ossc c o
usufruio(33}. Ora, o quc clcs dizcn, no scgundo
scculo dc nossa cra, do solo das rovncias, cra
igualncnic vcrdadc cn rclaao ao solo da Iialia
anics do dia cn quc a Iialia Iavia conquisiado o
dirciio dc cidadc ronana, cono vcrcnos adianic.
Prova-sc, orianio, quc os ovos, ncdida
quc cniravan no nco ronano, crdian sua
rcligiao nunicial, scu govcrno, scu dirciio
rivado. Podcnos nuiio lcn acrcdiiar quc Fona
nodcrassc na raiica o quc scu donnio iinIa dc
dcsiruiivo. Assin vcnos clarancnic quc sc a lci
ronana nao rcconIccia ao sudiio a auioridadc
aicrna, coniudo dciava quc cssa auioridadc
sulsisiissc nos cosiuncs. Sc nao sc crniiia a
ial Ioncn dizcr-sc roriciario do solo, dciava-
sc-lIc ainda a ossc do ncsno; clc culiivava a
icrra, vcndia-a, lcgava-a. Nunca sc dizia quc cssa
icrra fossc sua, nas sc dizia quc cra cono sua,
o suo. Nao cra sua roricdadc, donnun, nas
fazia aric dc scu airinnio, n Ions(34}. Fona
inaginava assin cn rovciio do sudiio una
nuliidao dc rodcios c ariifcios dc linguagcn.
Ccriancnic o gcnio ronano, sc suas iradics
nuniciais o incdian dc fazcr lcis ara os
614
vcncidos, nao odia coniudo suoriar quc a
socicdadc fossc dissolvida. En rincio unIan-
na fora da lci; dc faio vivian cono sc iivcsscn
una lci. Mas, salvo isso, c salvo a iolcrancia do
vcnccdor, dciavan iodas as insiiiuics do
vcncido csquccidas, c fazian dcsaarcccr iodas
as suas lcis. O ncun onunun arcscniou,
solrciudo sol o rcginc rcullicano c scnaiorial,
csic singular csciaculo. acnas una cidadc
ficava dc c, conscrvando suas insiiiuics c
dirciio; iodo o rcsio, isio c, oiicnia nilIcs dc
alnas, ou nao iinIa nais ncnIuna csccic dc
lcis, ou, clo ncnos, lcis quc fosscn rcconIccidas
cla cidadc solcrana. O nundo cniao nao cra
rccisancnic un caos; nas a fora, a
arliiraricdadc, a convcnao, na falia dc lcis c dc
rincios, susicniavan sozinIos a socicdadc.
Foi cssc o cfciio da conquisia ronana solrc
os ovos quc succssivancnic caran sol scu
donnio. Da cidadc nada ficou. cn rinciro
lugar, a rcligiao, dcois o govcrno, c, cnfin, o
dirciio rivado; iodas as insiiiuics nuniciais,
Ia nuiio icno alaladas, foran cnfin
dcscnraizadas c aniquiladas. Mas ncnIuna
socicdadc rcgular, ncnIun sisicna dc govcrno
sulsiiiuiu incdiaiancnic o quc dcsaarccia.
Houvc una ausa cnirc o noncnio cn quc os
Ioncns viran o rcginc nunicial dissolvcr-sc, c
aquclc cn quc viran nasccr ouiro nodo dc
socicdadc. A naao nao succdcu incdiaiancnic
615
cidadc, orquc o ncun onunun nao sc
asscnclIava dc ncnIun nodo a una naao. Era
una nuliidao confusa, ondc nao Iavia
vcrdadcira ordcn scnao cn un onio ccniral, c
ondc iodo o rcsio gozava acnas dc una ordcn
ficicia c iransiioria, c isso soncnic a rco dc
olcdicncia. Os ovos vcncidos nao conscguiran
consiiiuir-sc cn coro organizado scnao
conquisiando, or sua vcz, os dirciios c
insiiiuics quc Fona qucria conscrvar ara si;
ara isso cra-lIcs ncccssario cnirar na cidadc
ronana, icr ncla un lugar, insisiir ara conscgui-
lo, iransforna-la ianlcn, a fin dc fazcr dclcs c
dc Fona un ncsno coro. Foi un iralalIo longo
c difcil.
5. Os ouos ucncdos cntun succssuuncntc u
uzc utc du cdudc onunu
Acalanos dc vcr cono a condiao dc sudiio
dc Fona cra dcloravcl, c cono a condiao do
cidadao dcvia scr invcjada. Nao c so a vaidadc
quc sofria; Iavia inicrcsscs nais rcais c qucridos.
Qucn nao cra cidadao ronano nao cra
considcrado narido ou ai; nao odia scr
lcgalncnic roriciario ou Icrdciro. Tal cra o
valor do iiulo dc cidadao ronano, quc scn clc
ficava-sc fora do dirciio, c con clc assava-sc a
fazcr aric da socicdadc rcgular. Aconicccu, ois,
quc cssc iiulo iornou-sc oljcio dos nais vivos
dcscjos dos Ioncns. O laiino, o iialiano, o grcgo,
616
nais iardc o csanIol c o gaulcs dcscjaran scr
cidadaos ronanos, unico ncio dc sc icr dirciios c
dc valcr alguna coisa. Todos, un aos ouiro,
quasc cla ordcn cn quc Iavian cnirado ara o
incrio ronano, iralalIaran a fin dc cnirar na
cidadc ronana, c, o quc conscguiran dcois dc
longos csforos.
Essa lcnia iniroduao dos ovos no Esiado
ronano c o uliino aio da longa Iisioria da
iransfornaao social dos aniigos. Para olscrvar
cssc grandc aconiccincnio cn iodas as suas
fascs succssivas, c ncccssario olscrvar scu incio
no quario scculo anics dc nossa cra.
O Lacio Iavia sido sulnciido; dos quarcnia
cqucnos ovos quc o Ialiiavan, Fona Iavia
cicrninado a nciadc, dcsojando alguns dc
suas icrras, c dciando aos dcnais o iiulo dc
aliados. En 340 sc acrcclcran dc quc cssa
aliana so lIcs irazia dcsvaniagcns, ois dcvian
olcdcccr cn iudo, c csiavan condcnados a
rodigar, cada ano, sanguc c dinIciro ara unico
rovciio dc Fona. Essas nacs, orianio, sc
uniran; scu cIcfc, nio, fornulou assin suas
rcclanacs no scnado dc Fona. Dccn-nos
igualdadc; quc as vossas lcis scjan as nossas;
quc nao forncnos convosco scnao un unico
Esiado, unu cutus; quc nao icnIanos scnao un
nonc, c quc iodos nos cIancn igualncnic dc
ronanos(35}." nio fornulava assin, dcsdc o
617
ano 340, os voios dc iodos os ovos do incrio,
voios quc nao dcvian scr conlciancnic
rcalizados scnao dcois dc cinco scculos c ncio.
Eniao cssc cnsancnio cra nuiio novo,
incscrado; os ronanos considcraran-no
nonsiruoso, crininoso; cra, con cfciio, conirario
vclIa rcligiao c aos vclIos dirciios das cidadcs.
O cnsul Manlio rcsondcu quc, sc scnclIanic
roosiao fossc acciia, clc, cnsul, naiaria con
suas rorias naos o rinciro laiino quc vicssc
ionar asscnio no scnado; dcois, voliando-sc
ara o aliar, ionou a divindadc or icsicnunIa,
dizcndo. Ouvisic, Juiicr, as alavras nias da
loca dcssc Ioncn. Podcras iolcrar, o dcus, quc
un csirangciro vcnIa scniar-sc cn icu icnlo
sagrado, cono scnador, cono cnsul?" Manlio
criniu assin o vclIo scniincnio dc rculsa
quc scarava o cidadao do csirangciro. Elc cra o
oria-voz da aniiga ordcn rcligiosa, quc
rcscrcvia quc o csirangciro fossc dcicsiado clos
Ioncns, orquc cra analdioado clos dcuscs da
cidadc. Parccia-lIc inossvcl quc un laiino
fossc scnador, orquc o local dc rcuniao do
scnado cra un icnlo, c os dcuscs ronanos nao
odian suoriar cn scu saniuario a rcscna dc
csirangciros(36}.
Vcio a gucrra; os laiinos fizcran a dcdto,
isio c, cnircgaran aos ronanos suas cidadcs,
scus culios, suas lcis, suas icrras. Sua osiao
cra criica. Un cnsul diz no scnado quc, sc nao
618
qucrian quc Fona ficassc rodcada or incnso
dcscrio, cra ncccssario rcgular a soric dos laiinos
con alguna clcncncia. Tiio Lvio nao clica
clarancnic o quc sc fcz; nas arccc quc dcran
aos laiinos o dirciio dc cidadc ronana, nas scn
conrccndcr na ordcn oliica, o dirciio dc
sufragio, ncn na ordcn civil o dirciio dc
casancnio; odc-sc noiar alcn disso quc csscs
novos cidadaos nao cran coniados clo ccnso.
Vc-sc lcn quc o scnado cnganava os laiinos,
dando-lIcs o nonc dc cidadaos ronanos; cssc
iiulo cncolria vcrdadcira sujciao, orquc os
Ioncns quc o lcvavan iinIan olrigacs dc
cidadao scn icr os rcscciivos dirciios. Isso c iao
vcrdadc quc divcrsas cidadcs laiinas sc
rcvoliaran ara quc lIcs rciirasscn cssc
rcicnso dirciio dc cidadania.
Ccn anos sc assaran, c, scn quc Tiio Lvio
nos adviria, rcconIcccnos quc Fona nudou dc
oliica. A condiao dos laiinos, icndo dirciio dc
cidadc scn sufragio c scn connuIun, nao cisic
nais. Fona iirou-lIcs o iiulo dc cidadaos, ou
anics, fcz dcsaarcccr cssa ncniira, c dccidiu-sc
a dar s divcrsas cidadcs scu govcrno nunicial,
suas lcis, suas nagisiraiuras.
Mas, or un rasgo dc grandc Ialilidadc,
Fona alria una oria quc, or nais csirciia quc
fossc, crniiiu-lIcs cnirar ara a socicdadc
ronana, ao conccdcr quc iodo laiino quc iivcssc
619
ccrcido a nagisiraiura cn sua cidadc naial
fossc cidadao ronano ao icrnino do nandaio(37}.
Dcsia vcz o don dc dirciio dc cidadc cra conlcio
c scn rcscrvas. sufragios, nagisiraiuras,
inscriao no ccnso, casancnio, dirciio rivado,
iudo nclc csiava includo. Fona rcsignava-sc a
ariilIar con o csirangciro sua rcligiao, scu
govcrno, suas lcis; soncnic quc scus favorcs
cran individuais, c cndcrcavan-sc nao a
cidadcs iniciras, nas a alguns Ioncns dc
algunas dclas. Fona nao adniiia cn scu scio
scnao o quc Iavia dc nclIor, dc nais rico, dc
nais considcrado no Lacio.
Essc dirciio dc cidadc iornou-sc cniao
rccioso, cn rinciro lugar orquc cra conlcio,
c dcois orquc cra un rivilcgio. Por clc odia-
sc figurar nos concios da cidadc nais odcrosa
da Iialia; odia-sc scr cnsul c conandar lcgics.
TinIa-sc ianlcn con quc saiisfazcr s anlics
nais nodcsias; graas a clc odia-sc conirair
nairinnio con una fanlia ronana; odia-sc
norar cn Fona, c scr ncla roriciario; odia-sc
ncgociar cn Fona, quc ja sc iornava o rinciro
lugar no concrcio do nundo. Podia-sc cnirar nas
conanIias dos ullicanos, isio c, ariiciar dos
cnorncs lcncfcios rovcnicnics do rccclincnio
dos inosios ou da cscculaao solrc as icrras
do ugc uIcus. Ondc qucr quc sc norassc,
csiava-sc nuiio lcn roicgido; cscaava-sc
auioridadc dos nagisirados nuniciais, ficava-sc
620
roicgido conira os caricIos dos rorios
nagisirados ronanos. Con scr cidadao dc Fona
ganIavan-sc Ionras, riqucza, scgurana.
Os laiinos, orianio, nosiraran-sc nuiio
inicrcssados cn conscguir cssc iiulo, c usaran
dc iodos os ncios ara conquisia-lo. No dia cn
quc Fona quis nosirar-sc un ouco scvcra,
dcscolriu quc 12.000 laiinos o Iavian
conscguido or fraudc(38}.
Ordinariancnic Fona fccIava os olIos,
cnsando quc dcssc nodo crcscia sua oulaao,
rcarando assin as crdas da gucrra. Mas as
cidadcs laiinas sofrian; scus cidadaos nais ricos
iornavan-sc cidadaos ronanos, c o Lacio sc
cnolrccia. O inosio, dc quc os nais ricos
csiavan iscnios, cono cidadaos ronanos,
iornava-sc cada vcz nais csado, c o coniingcnic
dc soldados quc dcvian forncccr a Fona cada
ano iornava-sc nais difcil dc conlciar. Quanio
naior cra o nuncro dos quc conscguian o dirciio
dc cidadc, nais dura cra a condiao dos quc o
nao iinIan. Tcnos Iouvc cn quc as cidadcs
laiinas cdiran quc cssc dirciio dc cidadc
dciassc dc scr rivilcgio.
As cidadcs iialianas quc, sulnciidas Ia dois
scculos, csiavan quasc na ncsna condiao quc
as cidadcs laiinas, c vian assin scus nais ricos
Ialiianics alandona-las ara sc iornarcn
621
ronanos, rcclanaran ara si o dirciio dc
cidadania. A soric dos sudiios ou dos aliados
iornara-sc lcn ncnos suoriavcl ncssa coca,
ois a dcnocracia ronana agiiava cniao a grandc
qucsiao das lcis agrarias. Ora, o rincio dc
iodas cssas lcis cra quc ncn o sudiio, ncn o
aliado odia scr roriciario do solo, salvo aio
fornal da cidadc, c quc a naior aric das icrras
iialianas cricncia rcullica; un ariido cigia
quc cssas icrras, ocuadas quasc cn sua
ioialidadc or iialianos, fosscn rcionadas clo
Esiado, c divididas cnirc os ovos dc Fona. Os
iialianos csiavan, orianio, ancaados dc runa
gcral; scniian vivancnic a ncccssidadc dc icr
dirciios civis, c nao odian conscgui-los scnao
iornando-sc cidadaos ronanos.
A gucrra quc sc scguiu cIanou-sc gucu
socu; con cfciio, cran os aliados dc Fona quc
ionavan arnas ara dciar dc scr aliados, c
iornar-sc ronanos. Fona, viioriosa, foi iodavia
forada a conccdcr o quc lIc cdian, c os
iialianos rccclcran o dirciio dc cidadania.
Assinilados dcsdc cniao aos ronanos, udcran
voiar no forun; na vida rivada, cran dirigidos
clas lcis ronanas; rcconIcccran-lIcs os dirciios
solrc o solo, c a icrra iialiana, assin cono a icrra
ronana, concou a odcr scr roricdadc
ianlcn dos laiinos. Esialclcccu-sc cniao o us
tucun, quc cra o dirciio, nao da cssoa iialiana,
ois o iialiano iornara-sc ronano, nas do solo
622
iialico, quc sc iornou susccivcl dc roricdadc
cono o cra o ugc onunus(39}.
A ariir dcssc icno a Iialia inicira fornou
un unico Esiado. Fcsiava ainda fazcr cnirar na
unidadc ronana as rovncias.
Dcvc-sc fazcr disiinao cnirc as rovncias do
Ocidcnic c a Crccia. A Ocidcnic csiavan a Calia c
a EsanIa, quc, anics da conquisia, nao Iavian
conIccido o vcrdadciro rcginc nunicial. Fona
alicou-sc a criar cssc rcginc cnirc os ovos, scja
orquc nao julgava ossvcl govcrna-los dc ouira
nancira, scja orquc, ara assinila-los ouco a
ouco s oulacs iialianas, cra ncccssario
fazc-las assar clo ncsno caninIo scguido or
cssas oulacs. Por cssa razao os incradorcs,
quc surinian ioda a vida oliica cn Fona,
conscrvavan cuidadosancnic as fornas da
lilcrdadc nunicial nas rovncias. Assin sc
fornaran cidadcs na Calia; cada una dclas icvc
scu scnado, scu coro arisiocraiico, suas
nagisiraiuras clciivas; cada una icvc aic scu
culio local, scu Gcnus, sua divindadc olada,
inagcn do quc Iavia na aniiga Crccia c na aniiga
Iialia. Ora, cssc rcginc nunicial assin
csialclccido, nao incdia quc os Ioncns
conscguisscn a cidadania ronana, clo
conirario, rcarava-os ara isso. Una jcrarquia
Ialilncnic conlinada cnirc cssas cidadcs
narcava os graus clos quais clas dcvian
623
aroinar-sc inscnsivclncnic dc Fona, ara
cnfin assinilarcn-sc a cla. Disiinguian-sc. 1. os
aliados, quc iinIan govcrno c lcis rorias; 2. as
colnias, quc gozavan do dirciio civil dos
ronanos, scn gozar dos dirciios oliicos; 3. as
cidadcs dc dirciio iialico, isio c, aquclas a qucn o
favor dc Fona Iavia conccdido o dirciio dc
roricdadc conlcia solrc suas icrras, cono sc
cssas icrras csiivcsscn na Iialia; 4. as cidadcs
dc dirciio laiino, isio c, aquclas cujos Ialiianics
odian, scgundo uso ouirora csialclccido no
Lacio, iornar-sc cidadaos ronanos, dcois dc
Iavcr ccrcido una nagisiraiura nunicial.
Essas disiincs cran iao rofundas, quc cnirc
cssoas dc duas caicgorias difcrcnics nao Iavia
casancnio ossvcl ncn rcligiao alguna lcgal.
Mas os incradorcs cuidaran ara quc as
cidadcs udcsscn lcvaniar-sc, con o icno,
gradaiivancnic, da condiao dc sudiias dc
aliadas ao dirciio iialico, c do dirciio iialico ao
dirciio laiino. Quando una cidadc conscguia isso,
suas rinciais fanlias iornavan-sc ronanas
una aos ouira.
A Crccia cnirou assin, ouco a ouco, no
Esiado ronano. Cada cidadc conscrvou
rincirancnic as fornas c o nccanisno do
rcginc nunicial. No noncnio da conquisia a
Crccia nosirara-sc dcscjosa dc conscrvar sua
auiononia; o quc lIc foi conccdido, ialvcz or
nais icno do quc dcscjara. Ao calo dc oucas
624
gcracs cla quis iornar-sc ronana; a vaidadc, a
anliao, o inicrcssc iralalIavan ara isso.
Os grcgos nao scniian or Fona cssc odio
quc sc scnic ordinariancnic or un solcrano
csirangciro; clcs a adniravan, scniian or cla
vcncraao; csoniancancnic dcvoiavan-lIc un
culio, lcvaniavan-lIc icnlos, cono a un dcus.
Cada cidadc csquccia-sc da roria divindadc
olada, c adorava cn scu lugar dcusa Fona c
ao dcus Ccsar; dcdicavan-lIc as nais lclas
fcsias c os rinciros nagisirados nao iinIan
funao nais alia quc a dc cclclrar con grandc
ona os jogos augusios(40}. Os Ioncns
acosiunaran-sc assin a lcvaniar os olIos acina
dc suas cidadcs; vian cn Fona a cidadc or
ccclcncia, a vcrdadcira airia, o riiancu dc
iodos os ovos. A cidadc cn quc noravan
arccia-lIcs cqucna; scus inicrcsscs nao
ocuavan nais scus cnsancnios; as Ionras
quc cla roorcionava nao saiisfazian nais s
suas anlics. Nada iinIa valor sc nao sc cra
cidadao ronano. vcrdadc quc, sol os
incradorcs, cssc iiulo nao confcria nais
dirciios oliicos, nas ofcrccia vaniagcns nais
solidas, orquc o Ioncn quc dclc sc rcvcsiia
conquisiava ao ncsno icno lcnos dirciios dc
roricdadc, o dirciio dc conirair nairinnio, a
auioridadc aicrna c iodo o dirciio rivado dc
Fona. As lcis quc cada un cnconirava cn sua
cidadc cran lcis variavcis, c scn fundancnio,
625
quc nao iinIan scnao un valor dc iolcrancia; o
ronano dcsrczava-as c o rorio grcgo dava-lIcs
ouco valor. Para sc icr lcis fias, rcconIccidas
or iodos, c vcrdadcirancnic sanias, cra
ncccssario icr lcis ronanas.
Nao sc odc dizcr quc ioda a Crccia, ou una
dc suas cidadcs icnIa fornalncnic cdido cssc
dirciio iao dcscjado, nas os Ioncns iralalIaran
individualncnic a fin dc conscgui-lo, c Fona, dc
nuiio loa voniadc, o conccdia. Uns o alcanaran
or graa do incrador; ouiros conraran-no;
conccdcran-no ianlcn a qucn dava ircs filIos
socicdadc, ou aos quc scrvian nos coros do
ccrciio; s vczcs, ara olic-lo, lasiava consiruir
un navio dcsiinado ao concrcio, con
dcicrninada ionclagcn, ou icr lcvado irigo a
Fona. Un ncio facil c ronio ara conscguir cssc
dirciio cra vcndcr-sc cono cscravo a un cidadao
ronano, orquc a lilcriaao nas fornas lcgais
lcvava ao dirciio dc cidadania(41}.
O Ioncn quc ossua o iiulo dc cidadao
ronano nao fazia nais aric, ncn civil, ncn
oliiicancnic, dc sua cidadc naial. Podia
coniinuar a norar ncla, nas cra considcrado
csirangciro; nao csiava nais sujciio s lcis da
cidadc, nao olcdccia nais a scus nagisirados,
nao suoriava nais scus inosios(42}. Era a
conscqucncia do aniigo rincio quc nao
crniiia quc un ncsno Ioncn cricnccssc ao
626
ncsno icno a duas cidadcs(43}. Aconicccu,
naiuralncnic, quc dcois dc algunas gcracs
Iouvc cn cada cidadc grcga iao grandc nuncro
dc Ioncns, ordinariancnic os nais ricos, quc
nao rcconIccian ncn o govcrno, ncn o dirciio
dcssa cidadc. O rcginc nunicial norrcu assin
lcniancnic, c cono dc noric naiural. Dia vcio cn
quc a cidadc nao significava nais nada; as lcis
locais nao sc alicavan a nais ningucn, c os
juzcs nuniciais nao salian nais cn qucn
alicar as lcis.
Enfin, quando oiio ou dcz gcracs andaran
susirando clo dirciio dc cidadania ronana, c
iudo o quc iinIa algun valor o Iavia conscguido,
aarcccu un dccrcio incrial quc o conccdcu a
iodos os Ioncns livrcs, scn disiinao,
O quc c csiranIo aqui c quc nao sc odc
rccisar con ccricza ncn a daia dcssc dccrcio,
ncn o nonc do rncic quc o ronulgou;
airilucn-no, con alguna vcrossinilIana, a
Caracala, isio c, a un rncic quc nunca icvc
grandc visao, c, or isso, so lIc airilucn cono
sinlcs ncdida dc caraicr fiscal. Talvcz, na
Iisioria dos dccrcios, nao sc cnconirc ouiro nais
inorianic quc cssc. clc surinia a disiinao quc
cisiia dcsdc a conquisia ronana cnirc o ovo
doninador c os ovos vcncidos; fazia aic
dcsaarcccr a disiinao nuiio nais aniiga, quc a
rcligiao c o dirciio Iavian iraado cnirc as
627
cidadcs. Coniudo os Iisioriadorcs dcssc icno
nao o anoiaran, c o conIcccnos acnas or dois
icios nuiio vagos dos jurisconsulios, c una
lrcvc indicaao dc Don Cassio(44}. Sc cssc
dccrcio nao inrcssionou aos conicnorancos c
nao foi noiado clos quc cniao cscrcvian a
Iisioria, c orquc a nudana dc quc clc cra a
crcssao lcgal ja icrninara Ia nuiio icno. A
dcsigualdadc cnirc cidadaos c sudiios dininura
dc gcraao ara gcraao, c aos oucos
dcsaarcccra. O dccrcio dc assar
dcsacrcclido, sol o vcu dc una ncdida fiscal;
clc roclanava c fazia assar ara o donnio do
dirciio o quc ja cra un faio consunado.
O iiulo dc cidadao concou cniao a cair cn
dcsuso, ou, sc ainda cra cnrcgado, o cra ara
dcsignar a condiao dc Ioncn livrc, oosia do
cscravo. A ariir dcssc icno iudo o quc fazia
aric do incrio ronano, dcsdc a EsanIa aic o
Eufraics, fornava vcrdadcirancnic un so ovo,
un so Esiado. A disiinao das cidadcs Iavia
dcsaarccido; a das nacs nao aarccia scnao
nuiio vagancnic. Todos os Ialiianics dcssc
incnso incrio cran igualncnic ronanos. O
gaulcs alandonou o nonc dc gaulcs, c ionou
arcssadancnic o dc ronano; assin fcz o
csanIol, assin fcz o Ialiianic da Tracia c o da
Sria. Nao Iavia nais scnao un so nonc, una so
airia, un so govcrno, un so dirciio.
628
Por a vcnos cono a cidadc ronana sc
dcscnvolvcu dc idadc cn idadc. A rincio nao
alrangia scnao aircios c clicnics; dcois, a
classc dos lclcus; dcois laiinos c iialianos;
cnfin, vicran os da rovncia. A conquisia nao
fora suficicnic ara ocrar cssa grandc nudana.
Fazia-sc ncccssaria a lcnia iransfornaao das
idcias, as conccsscs rudcnics, nas nao
inicrronidas dos incradorcs, c o inicrcssc c
soliciiudc individuais. Eniao iodas as cidadcs,
ouco a ouco, foran dcsaarcccndo, c a cidadc
ronana, a uliina a ficar dc c, ianlcn sc
iransfornou a onio dc sc iornar a rcuniao dc
una duzia dc ovos grandcs sol un unico
scnIor. Assin caiu o rcginc nunicial.
Nao calc a nosso icna dizcr or qual sisicna
dc govcrno cssc rcginc foi sulsiiiudo, ncn
rocurar salcr sc cssa nudana foi a rincio
nais vaniajosa quc funcsia aos divcrsos ovos.
Dcvcnos arar no noncnio cn quc as vclIas
fornas da socicdadc quc a aniiguidadc Iavia
csialclccido dcsaarcccran ara scnrc.
CAPTULO III
O CFISTIANISMO MUDA AS CONDIES DE
COVEFNO
A viioria do crisiianisno narca o fin da
socicdadc aniiga. Con a nova rcligiao acala cssa
629
iransfornaao social quc vinos concar scis ou
scic scculos anics.
Para salcr cono os rincios c as rcgras
csscnciais foran cniao nudadas, lasia quc nos
lcnlrcnos dc quc a aniiga socicdadc Iavia sido
consiiiuda or una nova rcligiao, cujo rincial
dogna cra o dc quc cada dcus roicgia
cclusivancnic una fanlia ou una cidadc, c nao
cisiia scnao ara cla. Essa rcligiao Iavia gcrado
o dirciio. as rclacs cnirc os Ioncns, a
roricdadc, a Icrana, o roccsso, iudo foi
rcgulado, nao clos rincios dc cquidadc
naiural, nas clos dognas dcssa rcligiao cn
visia das ncccssidadcs dc scu culio. Fora cla
ianlcn quc Iavia csialclccido un govcrno cnirc
os Ioncns. o do ai. na fanlia, o do rci ou do
nagisirado na cidadc. Tudo vicra da rcligiao, isio
c, da oiniao quc o Ioncn fazia da divindadc.
Fcligiao, dirciio, govcrno confundian-sc; nao
cran nais quc una so coisa sol ircs asccios
difcrcnics.
Procuranos r luz cssc rcginc social dos
aniigos, no qual a rcligiao cra scnIora alsoluia
na vida ariicular c na vida ullica; ondc o
Esiado cra una conunidadc rcligiosa, o rci un
onificc, o nagisirado un saccrdoic, a lci una
fornula sania; ondc o airioiisno cra a icdadc,
o clio una cconunIao; ondc a lilcrdadc
individual cra dcsconIccida, ondc o Ioncn
630
csiava sujciio ao Esiado or sua alna, or scu
coro, or scus lcns; ondc o odio cra olrigaiorio
conira o csirangciro, ondc a noao do dirciio c do
dcvcr, da jusiia c do afcio aravan nos liniics
da cidadc; ondc a associaao Iunana cra
ncccssariancnic liniiada dcniro dc ccria
circunfcrcncia ao rcdor do riiancu, c ondc nao
sc via a ossililidadc dc fundar socicdadcs
naiorcs. Tais foran os iraos caracicrsiicos das
cidadcs grcgas c iialianas duranic o rinciro
crodo dc sua Iisioria.
Mas, ouco a ouco, cono vinos, a socicdadc
sc nodificou. O dirciio c o govcrno sc
iransfornaran, ao ncsno icno quc a rcligiao.
Ja nos cinco scculos quc rcccdcn o
crisiianisno, a aliana nao cra nais iao niina
cnirc a rcligiao, dc una aric, c o dirciio c a
oliica dc ouira. Os csforos das classcs
orinidas, a dccadcncia da casia saccrdoial, o
iralalIo dos filosofos, o rogrcsso do cnsancnio
Iavian alalado os vclIos rincios da
associaao Iunana. Fizcran-sc inccssanics
csforos ara lilcriar o Ioncn do incrio da
aniiga rcligiao, qual o Ioncn nao odia nais
crcr; o dirciio c a oliica, cono a noral, Iavian-
sc ouco a ouco dcscnlaraado dc scus laos.
Dcvcnos noiar acnas quc cssa csccic dc
divorcio rovinIa do dcsgasic da aniiga rcligiao;
sc o dirciio c a oliica concavan a scr algo
631
indccndcnics, c orquc os Ioncns dciavan dc
crcr; sc a socicdadc nao cra nais govcrnada cla
rcligiao, c orquc solrciudo a rcligiao nao iinIa
nais foras. Ora, dia vcio cn quc o scniincnio
rcligioso rcionou vida c vigor, c cn quc, sol a
forna crisia, a crcna rcconquisiou o incrio
solrc a alna. Nao iria, no cnianio, rcaarcccr a
aniiga confusao do govcrno c do saccrdocio, da fc
c da lci?
Con o crisiianisno, nao soncnic o
scniincnio rcligioso foi rcavivado, nas ionou
ainda una crcssao nais alia c ncnos naicrial.
Enquanio ouirora sc Iavian fciio dcuscs da alna
Iunana ou das grandcs foras fsicas, concou-
sc cniao a concclcr Dcus cono vcrdadcirancnic
csiranIo, or sua csscncia, naiurcza Iunana
dc una aric, c ao nundo dc ouira. O divino foi
dccididancnic colocado fora da naiurcza visvcl c
acina dcla. Enquanio quc ouirora cada Ioncn
fizcra scu dcus, icndo ianios dcuscs quanias as
fanlias c as cidadcs, Dcus aarcccu cniao cono
scr unico, incnso, univcrsal, aninando sozinIo
os nundos, saiisfazcndo sozinIo ncccssidadc
dc oraao quc Ia no Ioncn. Enquanio ouirora a
rcligiao, cnirc os ovos da Crccia c da Iialia, nada
nais cra quc un conjunio dc raiicas, una scric
dc riios quc sc rcciian scn icr ncnIun scniido,
una scqucncia dc fornulas quc nuiias vczcs ja
nao sc conrccndian nais, orquc a lngua
cnvclIcccra, una iradiao quc sc iransniiia dc
632
idadc cn idadc, c nao rccclia scu caraicr sagrado
scnao dc sua aniiguidadc, cn vcz disso a rcligiao
foi un conjunio dc dognas c un grandc oljciivo
roosio fc. A rcligiao dciou dc scr cicrior, c
liniiou-sc solrciudo ao cnsancnio Iunano.
Nao foi nais naicrial, iornou-sc csriio. O
crisiianisno nudou a naiurcza c a forna da
adoraao. o Ioncn nao dcu nais a Dcus
alincnio c lclida; a oraao nao foi nais una
fornula dc cncaniancnio; foi un aio dc fc c un
cdido Iunildc. A alna nanicvc ouiras rclacs
con a divindadc; a crcna dos dcuscs foi
sulsiiiuda clo anor dc Dcus.
O crisiianisno irazia ainda ouiras novidadcs.
Nao cra a rcligiao doncsiica dc una fanlia, a
rcligiao nacional dc una cidadc ou dc una raa.
Elc nao cricncia ncn a una casia, ncn a una
cororaao. Dcsdc o incio, cIanara a si a
Iunanidadc inicira. Jcsus Crisio dizia a scus
disculos. Idc c cnsinai u todos os ouos."
Essc rincio cra iao ciraordinario c iao
incscrado quc os rinciros disculos iivcran
un noncnio dc Icsiiaao; odc-sc vcr nos Aios
dos Aosiolos quc nuiios dclcs sc rccusaran a
rincio a roagar a nova douirina fora do ovo
no qual nasccra. Scus disculos cnsavan,
cono os aniigos judcus, quc o Dcus dos judcus
nao qucria scr adorado or csirangciros; cono os
ronanos c os grcgos dos icnos anicriorcs, clcs
633
acrcdiiavan quc cada raa iinIa scu dcus, quc
roagar o nonc c o culio dcssc dcus cra o
ncsno quc rivar-sc dc un lcn rorio c dc un
roicior csccial, c quc ial roaganda cra ao
ncsno icno coniraria ao inicrcssc c ao dcvcr.
Mas Pcdro rclicou a scus disculos. Dcus nao
faz difcrcnas cnirc os gcniios c nos." Sao
Paulo gosiava dc rcciir cssc grandc rincio cn
iodas as ocasics c sol iodas as fornas. Dcus
diz clc alrc aos gcniios as orias da fc. Nao
scra clc Dcus scnao dos judcus? Nao, ccriancnic,
ois o c ianlcn dos gcniios... Os gcniios sao
cIanados ncsna Icrana quc os judcus."
Havia cn iudo isso algo dc nuiio novo,
orquc cn ioda aric, dcsdc os rinciros icnos
da Iunanidadc, concclcra-sc a divindadc cono
ligada csccialncnic a una raa. Os judcus
Iavian acrcdiiado no Dcus dos judcus, os
aicnicnscs cn Palas aicnicnsc, os ronanos cn
Juiicr Caiiolino. O dirciio dc raiicar o culio
cra rivilcgio. O csirangciro Iavia sido rcjciiado
clos icnlos; o quc nao cra judcu nao odia
cnirar no icnlo dos judcus; o laccdcnnio nao
iivcra o dirciio dc invocar Palas aicnicnsc. jusio
dizcr quc nos cinco scculos quc rcccdcran o
crisiianisno iodo o Ioncn quc cnsava ja sc
insurgia conira cssas rcgras nuiio rcsiriias. A
filosofia Iavia cnsinado ianias vczcs, dcsdc
Anaagoras, quc o Dcus do univcrso rccclia
indisiiniancnic as Ioncnagcns dc iodos os
634
Ioncns. A rcligiao dc Elcusis adniiira iniciados
dc iodas as cidadcs. Os culios dc Cilclc, dc
Scrais, c dc alguns ouiros Iavian acciiado
indifcrcnicncnic adoradorcs dc iodas as nacs.
Os judcus Iavian concado a adniiir o
csirangciro cn sua rcligiao; os grcgos c os
ronanos adniiiran-nos cn suas cidadcs. O
crisiianisno, surgindo dcois dc iodos csscs
rogrcssos do cnsancnio c das insiiiuics,
arcscniou adoraao dc iodos os Ioncns un
Dcus unico, un Dcus univcrsal, un Dcus quc
cra dc iodos, quc nao iinIa nais ovo cscolIido,
c quc nao disiinguia ncn raas, ncn fanlias,
ncn csiados.
Para cssc Dcus nao Iavia nais csirangciros.
O csirangciro nao rofanava nais o icnlo, nao
naculava nais o sacrifcio acnas con sua
rcscna. O icnlo foi alcrio ara iodos os quc
crccn cn Dcus. O saccrdocio dciou dc scr
Icrcdiiario, orquc a rcligiao nao cra nais un
airinnio. O culio nao foi nais naniido cn
scgrcdo; os riios, as oracs, os dognas nao sc
naniivcran nais cscondidos; clo conirario,
assou a cisiir un cnsinancnio rcligioso, quc
nao soncnic sc da, nas quc sc ofcrccc, quc sc
lcva aos lugarcs nais afasiados, quc vai cn
lusca dos nais indifcrcnics. O csriio dc
roaganda sulsiiiuiu a lci dc cclusao.
635
Isso icvc grandcs conscqucncias, ianio ara
as rclacs cnirc os ovos cono ara o govcrno
dos Esiados.
Enirc os ovos, a rcligiao nao nandava nais
o odio; nao olrigou nais o cidadao a dcicsiar o
csirangciro; clo conirario, cricncia sua
csscncia cnsinar quc clc iinIa ara con o
csirangciro, ara con o ininigo, dcvcrcs dc
jusiia, c aic dc lcncvolcncia. As larrciras cnirc
os ovos c as raas ficaran assin dininudas;
dcsaarcccu o onocun Jcsus Crisio diz
o aosiolo dcrrulou a nuralIa da scaraao c
da ininizadc." Os ncnlros sao nuiios diz
clc ainda nas iodos fazcn un so coro. Nao
Ia ncn gcniio, ncn judcu; ncn circuncidados,
ncn incircuncisos; ncn larlaro, ncn ciia. Todo
o gcncro Iunano csia disosio na unidadc."
Passou-sc aic a cnsinar aos ovos quc iodos
dcsccndian dc un ncsno ai conun. Con a
unidadc dc Dcus, a unidadc da raa Iunana
aarcccu aos csriios; c dcsdc cniao assou a
scr ncccssidadc da rcligiao roilir o Ioncn dc
odiar os ouiros Ioncns.
Quanio ao govcrno do Esiado, odc-sc dizcr
quc o crisiianisno iransfornou-o cn sua
csscncia, rccisancnic orquc nao cuidou disso.
Nas vclIas idadcs, rcligiao c Esiado cran una so
coisa; cada ovo adorava a scu Dcus, c cada dcus
govcrnava o scu ovo; o ncsno codigo rcgulava
636
as rclacs cnirc os Ioncns c os dcvcrcs ara
con os dcuscs da cidadc. A rcligiao doninava o
Esiado, c indicava-lIc os cIcfcs cla voz da soric
ou dos auscios; o Esiado, or sua vcz,
inicrvinIa no donnio da conscicncia, c unia
ioda infraao aos riios c ao culio da cidadc. En
lugar disso Jcsus Crisio cnsina quc scu incrio
nao c dcsic nundo. Scara a rcligiao do govcrno.
Cono a rcligiao nao c nais icrrcsirc, iniscui-sc
nas coisas da icrra o ncnos ossvcl. Jcsus
Crisio acrcsccnia. Dai a Ccsar o quc c dc Ccsar,
c a Dcus o quc c dc Dcus." a rincira vcz
quc sc disiinguc iao niiidancnic Dcus do Esiado.
Porquc Ccsar, ncssa coca cra ainda o suno
onificc, o cIcfc c orgao rincial da rcligiao
ronana; cra o guarda c o inicrrcic das crcnas;
naniinIa cn suas naos o culio c o dogna. Sua
cssoa cra sagrada c divina; orquc consiiiua
rccisancnic una das caracicrsiicas da oliica
dos incradorcs, dcscjosos dc rcconquisiar os
airiluios da aniiga rcalcza, nao csqucccr cssc
caraicr divino quc a aniiguidadc airilura aos
rcis-onificcs c aos saccrdoics-fundadorcs. Mas
cis quc Jcsus Crisio quclra cssa aliana quc o
aganisno c o incrio qucrian rcnovar,
roclanando quc a rcligiao nao c nais o Esiado,
c quc olcdcccr a Ccsar nao c o ncsno quc
olcdcccr a Dcus.
O crisiianisno acala con os culios locais,
ciinguc os riiancus, dcsiroi dcfiniiivancnic as
637
divindadcs oladas. Faz nais ainda. nao iona
ara si o incrio quc csscs culios Iavian
ccrcido solrc a socicdadc civil. Profcssa, quc
rcligiao c Esiado nada icn cn conun; scara o
quc ioda a aniiguidadc Iavia confundido.
Podcnos alias noiar quc duranic ircs scculos a
nova rcligiao vivcu conlciancnic fora da aao
do Esiado; soulc assar scn sua roicao, c aic
luiou conira clc. Esscs ircs scculos
csialclcccran un alisno cnirc o donnio do
govcrno c o donnio da rcligiao. E cono a
lcnlrana dcssa coca gloriosa nao odia scr
csquccida, aconicccu quc cssa disiinao iornou-
sc vcrdadc vulgar c inconicsiavcl, quc os csforos
dc una aric do clcro nao foi caaz dc
dcsarraigar.
Essc rincio foi fccundo cn grandcs
rcsuliados. Dc una aric, a oliica viu-sc
dcfiniiivancnic livrc das rcgras acanIadas quc a
aniiga rcligiao lIc Iavia iraado. Os Ioncns
udcran scr govcrnados scn icr quc sc sujciiar a
cosiuncs sagrados, scn cdir a oiniao dos
auscios c dos oraculos, scn confornar iodos os
aios s crcnas c ncccssidadcs do culio. A
oliica foi nais livrc cn scus nciodos; ncnIuna
ouira auioridadc, con cccao da lci noral, a
consirangia. Por ouira aric, sc o Esiado
doninou nais cn ccrias coisas, sua aao
ianlcn foi nais liniiada. Toda una nciadc do
Ioncn lIc cscaava. O crisiianisno cnsinava
638
quc o Ioncn nao cricncia nais socicdadc
scnao cn aric, quc nao csia ligado a cla scnao
or scu coro c or scus inicrcsscs naicriais;
quc, sujciio a un iirano, dcvc sulncicr-sc; quc,
cidadao dc una rcullica, dcvc dar sua vida or
cla; nas quc, quanio alna, o Ioncn c livrc, c
nao icn olrigacs scnao ara con Dcus.
O csioicisno ja Iavia narcado cssa
scaraao, rcsiiiuindo o Ioncn a si ncsno, c
criando a lilcrdadc inicrior. Mas, do quc nao cra
nada nais quc o csforo da cncrgia dc una sciia
corajosa, o crisiianisno fcz a rcgra univcrsal c
inalalavcl das gcracs scguinics; do quc nao cra
scnao consolo dc alguns, fcz o lcn conun da
Iunanidadc.
Sc nos lcnlrarnos agora do quc ficou diio
acina solrc a onioicncia do Esiado cnirc os
aniigos, sc cnsarnos a qual onio a cidadc, cn
nonc dc scu caraicr sagrado, c da rcligiao quc
lIc cra incrcnic, ccrcia incrio alsoluio,
vcrcnos quc cssc rincio novo foi a fonic dc
ondc lroiou a lilcrdadc do indivduo. Una vcz
quc a alna sc scniiu livrc, o nais difcil csiava
fciio, c a lilcrdadc iornou-sc ossvcl na ordcn
social.
Os scniincnios c os cosiuncs cniao sc
iransfornaran, assin cono a oliica. A idcia
quc sc fazia accrca dos dcvcrcs do cidadao sc
639
cnfraqucccra. O dcvcr or ccclcncia nao
consisiia nais cn dar o icno, as foras c a vida
ao Esiado. A oliica c a gucrra ja nao sao iudo
ara o Ioncn; iodas as viriudcs nao csiao nais
conrccndidas no airioiisno, orquc a alna
nao iinIa nais airia. O Ioncn scniiu quc iinIa
ouiras olrigacs alcn das dc vivcr c norrcr cla
cidadc. O crisiianisno disiinguiu as viriudcs
ariicularcs das viriudcs ullicas. Dininuindo
csias, clcvou aquclas; colocando Dcus, a fanlia,
a cssoa Iunana acina da airia, c o roino
alaio do concidadao.
Tanlcn o dirciio nudou dc naiurcza. En
iodas as nacs aniigas o dirciio csiava sujciio
rcligiao, rccclcndo dcla iodas as suas rcgras.
Enirc os crsas c os Iindus, cnirc os judcus,
cnirc os grcgos, os iialianos c os gaulcscs, a lci
csiava coniida nos livros sagrados ou na iradiao
rcligiosa. Por isso cada rcligiao criara o dirciio
sua inagcn. O crisiianisno c a rincira rcligiao
quc nao rcicndcu quc o dirciio dcrivassc dcla,
ocuando-sc dos dcvcrcs dos Ioncns, c nao dc
suas rclacs dc inicrcssc. O crisiianisno nao
rcgulou ncn o dirciio dc roricdadc, ncn a
ordcn das succsscs, ncn as olrigacs, ncn os
roccssos. Colocou-sc fora do dirciio, cono fora
dc iudo o quc fossc urancnic icrrcsirc. O
dirciio, orianio, iornou-sc indccndcnic; dc
rocurar suas rcgras na naiurcza, na conscicncia
Iunana, na idcia odcrosa dc jusiia quc csia
640
cn nos. Pdc dcscnvolvcr-sc con ioda a
lilcrdadc, rcfornar-sc, nclIorar-sc scn ncnIun
olsiaculo, scguir o rogrcsso da noral, dolrar-sc
aos inicrcsscs c ncccssidadcs sociais dc cada
gcraao.
A fcliz influcncia da nova idcia c lcn visvcl
na Iisioria do dirciio ronano. Duranic os oucos
scculos quc rcccdcran o iriunfo do crisiianisno,
o dirciio ronano ja rocurava lilcriar-sc da
rcligiao, c aroinar-sc da cquidadc c da
naiurcza; nas roccdia acnas or suiilczas c
ariifcios, quc cncrvavan c cnfraquccian sua
auioridadc noral. A olra dc rcgcncraao do
dirciio, anunciada cla filosofia csioica,
coniinuada clos nolrcs csforos dos
jurisconsulios ronanos, csloadas clos
ariifcios c suiilczas do rcior, nao dc olicr
ciio conlcio scnao con a ajuda da
indccndcncia quc a nova rcligiao dava ao dirciio.
Podcnos vcr, ncdida quc o crisiianisno
conquisiava a socicdadc, os codigos ronanos
adniiircn novas rcgras, nao nais or
sulicrfugios, nas alcriancnic, c scn Icsiiaao.
Dcsirudos os cnaics doncsiicos, ciinios os
fogos sagrados, a aniiga consiiiuiao da fanlia
dcsaarcccu ara scnrc, c con cla as rcgras
quc dcla dcrivavan. O ai crdcu a auioridadc
alsoluia quc scu saccrdocio lIc ouiorgara
ouirora, conscrvando acnas as quc a naiurcza
lIc confcrc ara as ncccssidadcs da criana. A
641
nulIcr, quc o vclIo culio colocava cn osiao
infcrior ao narido, iornou-sc noralncnic sua
igual. O dirciio dc roricdadc foi nudado cn
sua csscncia; os liniics sagrados dos canos
dcsaarcccran; a roricdadc nao dcrivou nais
da rcligiao, nas do iralalIo; a aquisiao iornou-
sc nais facil, c as fornalidadcs do aniigo dirciio
foran dcfiniiivancnic csquccidas.
Assin, acnas orquc a fanlia nao ossua
nais sua rcligiao doncsiica, sua consiiiuiao c
scu dirciio foran nodificados, do ncsno nodo
quc, so orquc o Esiado nao iinIa nais sua
rcligiao oficial, as rcgras do govcrno dos Ioncns
foran nodificadas ara scnrc.
Nosso csiudo dcvc arar ncssc liniic quc
scara a oliica aniiga da oliica nodcrna.
Conianos a Iisioria dc una crcna. Essa crcna
sc csialclccc, c a socicdadc Iunana sc consiiiui.
Ela sc nodifica, c a socicdadc Iunana airavcssa
una scric dc rcvolucs. Ela dcsaarccc, c a
socicdadc Iunana nuda dc asccio. Esia foi a lci
dos icnos aniigos.
FIM
642

Notas
Livro I - Cap. I
(1} Sul icrra ccnsclani rcliquan viian agi
noriuorun. Cccro, Tusc., I, 16. Essa crcna cra
iao foric, acrcsccnia Cccro, quc ncsno quando
sc csialclcccu o cosiunc dc qucinar os coros,
coniinuou-sc a acrcdiiar quc os norios vivian
dclaio da icrra. Cf. Euridcs, Alccsic, 163;
Hccula, assin.
(2} Virglio, En. III, 67; Ovdio, Fasi, V, 451;
Plnio, E.. VII, 27. A dcscriao dc Virglio
rcfcrc-sc ao uso dos ccnoiafios; adniiia-sc quc
quando nao sc odia cnconirar o coro dc un
arcnic, sc rcalizassc una ccrinnia quc
rcroduzissc caiancnic iodos os riios da
sculiura, acrcdiiando-sc con isso cnccrrar a
alna do norio no iunulo, ncsno na falia do
coro. Euridcs, Hclcna, 1061, 1240. Escoliasics
ad Pndar., IV, 234. Virglio, VI, 505; XII, 214.
(3} Ilada, XXIII, 221. Euridcs, Alccsic, 479.
Pausanias, II, 7, 2. Caiulo, C. 10. Scrvio, ad
Acncid., II, 640; III, 68; XI, 97. Ovdio, Fasi., IV,
852; Mcian., X, 62. Juvcnal, VII, 207. Marcial, I,
89; V, 35; IX, 30.
643
(4} Euridcs, Alccsic, 637, 638; Orcsics, 1416-
1418. Virglio, En., VI, 221; XI. 191-196. O aniigo
cosiunc dc ofcrcccr dadivas aos norios c
aicsiado, quanio a Aicnas, or Tucdidcs, II, 34.
A lci dc Solon roilia cnicrrar nais dc ircs
vcsiidos con o norio (Pluiarco, Solon, 21}.
Luciano fala ainda dcsic cosiunc. Quanios
vcsiidos c adornos nao sao cnicrrados con os
norios, cono sc clcs fosscn usa-los dclaio da
icrra!" Ainda nos funcrais dc Ccsar, cn coca
dc grandc sucrsiiao, olscrvou-sc o aniigo
cosiunc, lcvando-sc fogucira os nuncu,
rouas, arnas, joias (Sucinio, Ccsar, 34}; Cf.
Taciio, Ann., III, 3.
(5} Euridcs, Ifigcnia cn Taurida, 163. Virglio,
En., V, 76-80; VI, 225.
(6} Ilada, XXI, 27-28; XXIII, 165-176. Virglio,
En., X, 519-20; XI, 80-84; 197. Idcniico
cosiunc cisiia na Calia, Ccsar. D. C., V, 17.
(7} Euridcs, Hccula, 40-41; 107-113; 637-638.
(8} Pndaro, Piiiq., IV, 284, cd. Hcync; vcr o
Escoliasics.
(9} Cccro, Tusculunas, I, 16. Euridcs. Troia,
1085. Hcrodoio, V, 92. Virglio, VI, 371, 379.
Horacio, Odcs, I, 23. Ovdio, Fasi., V, 483. Plnio,
Eisi. VII, 27. Sucinio, Calg., 59. Scrvio, ad.
Acn., III, 63.
644
(10} Ilada, XXII, 358; Odisscia, XI. 73.
(11} Plauio, Mosicllaria, III, 2.
(12} Sucinio, Calgula, 59.
(13} Vidc, na Ilada, XXII, 338-344, Hciior
cdindo ao vcnccdor quc nao o dcic insculio.
Fogo-ic or icus joclIos, or iua vida, or icus
ais, nao dcs ncu coro aos cacs junio aos
navios dos grcgos; acciia o ouro quc ncu ai ic
Ia dc ofcrcccr cn alundancia, c nanda-lIc ncu
coro, a fin dc quc iroianos c iroianas nc
rcsicn as Ionras dcvidas na fogucira." No
ncsno scniido, cn Sofoclcs, Anigonc cnfrcnia a
noric ara quc scu irnao nao fiquc insculio"
(Sof., Anigonc, 467}. O ncsno scniincnio c
crcsso or Virglio, IX, 213; Horacio, Odcs, 1,
18, v. 24-36; Ovdio, Hcroidcs, X, 119-123;
Trisics, III, 3, 45. Igualncnic, nas naldics, o
quc sc odia dcscjar dc nais Iorrvcl ara un
ininigo cra norrcr c ficar insculio (Virglio,
Encida, IV, 620}.
(14} Xcnofonic, Hclcnicas, I, 7.
(15} squilo, Os scic conira Tclas, 1013.
Sofoclcs, Anigonc, 198. Euridcs, Fcn., 1627-
1632. Cf. Lsias, Eiiaf., 7-9. Todas as cidadcs
aniigas acrcsccniavan ao sulcio dos grandcs
crininosos a rivaao da sculiura.
645
(16} Isso cn laiin cIana-sc ncus cc,
ucntuc, cc socnnu. Cccro, Dc lcgilus, II,
21. Lucrccio, III, 52. Virglio, Encida, VI, 380; IX,
214. Ovid., Anor., I, 13, 3. Essas dadivas, s
quais os norios iinIan dirciio, cIanavan-sc
Munun uu. Cf. Cccro, Dc lcgil., II, 21.
Cccro aludia a isso cn Pro Flacco, 38, c na
rincira Filica, 6. Esscs cosiuncs cran
ainda olscrvados nos icnos dc Taciio (Hisi., II,
95}; Tcriuliano aiaca-os cono sc csiivcsscn
ainda cn lcno vigor cn scu icno (Dc rcssurr.
carnis, I; Dc icsiin. aninac, 4},
(17} Virglio. En.. III, 301-303; V. 77-81. Ovdio,
Fasi., II, 535-542.
(18} Eurdcs, Ifigcnia cn Taurida, 157-163.
(19} Euridcs, Hccula, 536; Elccira, 505 c
scguinics.
(20} squilo, Cocforas, 162.
(21} squilo, Cocforas, 432-484. Nos Pcrsas,
squilo airilui a Aiossa as idcias dos grcgos.
Trago a ncu csoso csics nanjarcs, ara
saiisfaao dos norios. lciic, ncl dourado c o fruio
da vinIa; cIancnos a alna dc Dario, c
dcrrancnos csias lclidas, quc a icrra Ia dc
iragar, c quc cncirarao aic os dcuscs la
dclaio." (Pcrsas, 610- 620}. Quando as
viinas cran ofcrccidas s divindadcs do ccu, a
646
carnc cra conida clos ofcrianics; nas quando
cran ofcrccidas aos norios, a carnc cra
qucinada or conlcio (Pausanias, II, 10}.
(22} Luciano, Caron, 22. Ovdio, Fasios, II, 566.
(23} Luciano, Caron, 22. Cavan valas junio aos
iunulos c ali cozinIan alincnios ara os
norios."
(24} Fcsio, v. Culina.
(25} Pluiarco, Arisiidcs, 21.
(26} Luciano, Dc luciu,9.
Livro I - Cap. II
(1} Pluiarco, Solon, 21.
(2} Arisioiclcs, ciiado or Pluiarco, Qucsi. ron.,
52; grccq., 5. squilo, Cocf., 475.
(3} Euridcs, Fcnic., 1321. Odisscia., X, 526.
squilo, Cocf., 475. lcn-avcniurados, quc
Ialiiais dclaio da icrra, ouvi ninIa invocaao;
vindc cn socorro dc vossos filIos, c dai-lIcs a
viioria." cn viriudc dcssa idcia quc Virglio
cIana ao ai norio dc Sunctc ucns, dunus
ucns. Virg., En., V, 30; V, 47. Pluiarco, Qucsi.
ron., 14. Cornclio Ncos, Fragn., XII.
(4} Cccro, Dc lcgilus, II, 22.
647
(5} Sanio AgosiinIo, Cidadc dc Dcus, VIII, 26, IX,
11.
(6} Euridcs, Alccsic, 1015.
(7} Cccro, Dc lcg., II, 9. Varrao, cn Sanio
AgosiinIo, Cidadc dc Dcus, VIII, 26.
(8} Virglio, En., IV, 34.
(9} Euridcs, Troianas, 96; Elccira, 505-510.
Virglio, En.. VI, 177; III, 63, 305; V. 48. O
granaiico Nnio Marcclo diz quc os aniigos
cIanavan ao sculcro dc icnlo; c, con cfciio,
Virglio cnrcga o vocalulo tcnun ara
dcsignar o iunulo ou ccnoiafio quc Dido consiroi
ara scu csoso (Encida, IV, 457}. Pluiarco,
Qucsi. ron., 14. Coniinua a cIanar-sc uu a
cdra lcvaniada solrc o iunulo (Sucinio, Ncro,
50}. Essa alavra c usada nas inscrics
funclrcs; Orclli, n.s 4521, 4522, 4826.
(10} Varrao, Dc lingua lai., V, 74.
(11} Lcis dc Manu, I, 95; III, 82, 122, 127, 146,
189, 274.
(12} Essc culio iriluiado aos norios crinia-sc
cn grcgo clas alavras cnugIzo, cnugIsns.
Polu, VIII, 91; Hcrodoio, I, 167, Arisiidcs, 21;
Caiao, 15; Pausanias, IX, 13, 3. A alavra
cnugIzo cnrcgava-sc ara os sacrifcios
ofcrccidos aos norios; tIo, ara os quc sc
648
ofcrccian aos dcuscs do ccu; cssa difcrcna c
lcn accniuada or Pausanias, II, 10, 1, c clo
cscoliasics dc Euridcs, Fcnc., 281. Cf.
Pluiarco, Qucsi. ron., 34.
(13} Vidc cn Hcrodoio, I, 167, a Iisioria das
alnas dos focios, quc assusiaran a ioda una
rcgiao, aic quc lIcs cclclraran o anivcrsario da
noric, c varios Icrois scnclIanics cn Hcrodoio c
Pausanias, VI, 6, 7. Do ncsno nodo, cn squilo,
Cliicnncsira, advcriida dc quc os nancs dc
Agancnon csiao irriiados conira cla, arcssa-sc
cn nandar alincnios a scu iunulo. Vidc
ianlcn a lcnda ronana narrada or Ovdio,
Fasios, II, 549-556. Esqucccran-sc, un dia, do
dcvcr das ucntuu, c as alnas saran dos
iunulos, c viran-nas corrcr, griiando clas ruas
da cidadc c clos canos do Lacio, aic quc
ofcrcccran sacrifcios cn scus iunulos." Cf. a
Iisioria quc nos conia ainda Plnio, o Jovcn, VII,
27.
(14} Ovdio, Fasi., II, 518. Virglio, En., VI 379.
Conarar con o grcgo IusIonu (Pausanias, VI,
6, 8}. Tiio Lvio, 1, 20.
(15} Euridcs, Alccsic, 1004 (1016}. Acrcdiia-
sc quc, sc nao dcrnos ncnIuna aicnao a csscs
norios, c ncgligcnciarnos scu culio, clcs nos
casiigan, c quc, clo conirario, nos roicgcn sc
os iornarnos rocios ncdianic nossas ofcrias."
649
Porfrio, Dc alsiin., II, 37. Vidc Horacio, Odcs,
II, 23; Plaiao, Lcis, IX, . 926-927.
(16} squilo, Cocforas, 122-145.
(17} ossvcl quc o scniido riniiivo dc Icos
icnIa sido o dc Ioncn norio. A linguagcn das
inscrics, quc c a do vulgo, c quc c ao ncsno
icno a cn quc o aniigo scniido das alavras sc
conscrva or nais icno, usa s vczcs Icos con
o ncsno significado dc dcfunio, DocclI, Cor.
nscr., n.s 1629, 1723, 1781, 1782, 1784, 1786,
1789, 3398; F. Lclas, Monun. dc Morcia, . 205.
Vidc Tcognis, cd. Wclclcr, v. 513, c Pausanias,
VI, 6, 9. Os iclanos usavan una aniiga
crcssao ara significar norrcr. Icou gIcncs-
tIu (Arisioiclcs, Fragncnios, cd. Hciiz, i. IV, .
260; Cf. Pluiarco, Provcrl. quilus Alc. usi suni.
c. 47}. Os grcgos ianlcn davan alna do
norio o nonc dc dunon. Euridcs, Alccsic,
1140 c Escoliasics. squilo, Pcrsas, 620.
Pausanias, VI, 6.
(18} Tiio Lvio, III, 58. Virglio, VI, 119; X, 534; III,
303. Orclli, n.s 4440, 4441, 4447, 4459, cic. Tiio
Lvio, III, 19.
(19} Aulcio, Dc dco Socraiis. Scrvio, ad Acncid.,
III, 63.
(20} Ccnsorinus, Dc dic naiali, 3.
650
(21} Cccro, Tincu, 11. Dionsio dc
Halicarnasso iraduz u unus or Kut` oIun
Icos (Aniiq. ron., IV, 2}.
Livro I - Cap. III
(1} Os grcgos cIanavan a cssc aliar dc noncs
divcrsos. Ionos, cscIuu, Icstu; cssc uliino
acalou or rcvalcccr no uso, c foi a alavra cla
qual assaran a dcsignar a dcusa Vcsia. Os
laiinos cIanavan o ncsno aliar dc ucstu, uu ou
ocus. Nonius Marccllus, cd. QuicIcrai, . 53.
(2} Hinos Ioncr., XXIX. Hinos orfic., LXXXIV.
Hcsodo, Ocra, 679. squilo, Agan., 1056.
Euridcs, Hcrcul. fur., 503, 599. Tucdidcs, I,
136. Arisiofancs, Plui., 795. Caiao, Dc rc rusi.,
143. Cccro, Pro dono, 40. Tilulo, I, 1, 4.
Horacio, od., II, 43. Ovdio, A. A., I, 637.
Virglio, En., II, 512.
(3} Virglio, VII, 71. Fcsio, v. Fclicis. Pluiarco.
Nuna, 9.
(4} Euridcs, Hcrc. fur., 715. Caiao, Dc rc rusi.,
143. Ovdio, Fasi., III, 698.
(5} Macrolio, Saiurn., I, 12.
(6} Pluiarco, Nuna, 9; Fcsio, cd. Mullcr, . 106.
(7} Ovdio, A. A., I, 637. Plauio, Caiiv., II, 39-40.
Mcrcaior V, 1, 5. Tilulo, I, 3, 34. Horacio, Odcs,
651
II, 23, 1-4, Caiao, Dc rc rusi., 143. Plauio,
Aulularia, rologo.
(8} Hinos orfic., 84.
(9} Virglio, En., II, 523. Horacio, Eii., I, 5.
Ovdo, Trisi., IV, 8, 22.
(10} Euridcs, Alccsic, 162-168.
(11} Plauio, Aulularla, rologo.
(12} Eusiaio, in Odyss., . 1756 c 1756 c 1814. O
Zcus a qucn sc rcfcrc nuiias vczcs c un dcus
doncsiico, o lar.
(13} Iscu, Dc Cironis Icrcd., 16.
(14} squilo, Agan., 851-853.
(15} Caiao, Dc rc rusi., 2. Euridcs, Hcrcul. fur.,
523.
(16} Virglio, En., I. 704.
(17} Virglio, Ccorg., IV, 383-385.
(18} Ovdo, Fasi., VI, 315.
(19} Pluiarco, Qucsi. ron. 64; id., Sinosaca,
VII, 4, 7; Id., ilid., VII, 4, 4. Ovdio, Fasios, VI,
300; VI, 630; II, 634. Cf. Plauio, Aulularia, II, 7,
16; Horacio, Odcs, III, 23; Sai., II, 3, 166;
Juvcnal, XII, 87-90; Pluiarco, Dc fori. Fon., 10.
652
Conarc-sc con o Hino Honcrico XXIX, 8.
Pluiarco, Fragncnios, Con. solrc Hcsodo, 44.
Scrvio, na Encida, I, 730.
(20} Horacio, Sai., II, 6, 66. Ovdio, Fasios, II,
631-683. Juvcnal, XII, 83-90. Pcirno, Saiir.,
c. 60.
(21} Idcniica rcscriao na rcligiao ronana.
Varrao, cn Nnio, . 479, cd. QuicIcrai, . 557.
(22} Porfrio, Dc alsiin., II, . 106; Pluiarco, Dc
frigido, 8.
(23} Hinos Ion., 29; Ilid., 3, v. 33. Plaiao,
Craiila, 18. Hcsquio, Diodoro, VI, 2. Arisiofancs,
Avcs, 865.
(24} Pausanias, V, 14.
(25} Cccro, Dc nai. dcor., II, 27. Ovdio, Fasi., VI,
304.
(26} Ovdio, Fasi., VI, 291.
(27} Hcsodo, Ocra, 678-680. Pluiarco, Con.
solrc Hcsodo., frag. 48.
(28} Tilulo, II, 2. Horacio, Odcs, IV, 11, 6. Ovdio,
Trlsi., III, 13. V. 5. Os grcgos davan a scus
dcuscs doncsiicos ou Icrois o cicio dc
cIcsto ou cstcIo.
653
(29} Plauio, Aulul., II, 7, 16. Coluncla, XI, 1, 19.
Cccro, Pro dono, 41; Pro Quiniio, 27, 28.
(30} Scrvio, In Acn., III, 134.
(31} Virglio, En., II, 297; IX, 257-258; V, 744.
(32} Euridcs, Orcsic, 1420-1422.
(33} Scrvio, In Acn., V. 64; VI, 152. Vidc Plaiao,
Mlnos, . 315.
Livro I - Cap. IV
(1} A lci dc Solon roilia quc sc aconanIassc
cIorando o cnicrro dc cssoa quc nao fossc
arcnic (Pluiarco, Solon, 21}. Igualncnic nao
auiorizava s nulIcrcs aconanIar o norio
scnao aic o grau dc rinas (Dcnosicncs, In
Macariaiun, 62-63}. Cf. Cccro, Dc lcgilus, II, 26,
Varrao L. L., VI, 13, Caio. II, 5, 6.
(2} Lci dc Solon, cn Pluiarco, Solon, 21. Cccro,
Dc lcgil., II, 26.
(3} Polu, III, 10.
(4} Assin lcnos cn Iscu, Dc Mcncclis Icrcd., 46.
Sc Mcncclcs nao icn filIos, os sacrifcios
doncsiicos nao scrao cclclrados cn sua Ionra, c
ningucn lcvara a ofcria anual a scu iunulo."
Ouiras assagcns do ncsno orador nosiran quc
c scnrc o filIo quc dcvc lcvar as lclidas ao
iunulo. Dc Aollod. Icrcd., 30.
654
(5} Pclo ncnos no rincio, orquc dcois
ianlcn as cidadcs iivcran scus Icrois ioicos c
nacionais, cono vcrcnos adianic. Vcrcnos
ianlcn quc a adoao criava un arcnicsco
facicio, c dava o dirciio dc Ionrar una scric dc
anicassados.
(6} Luciano, Dc luciu.
(7} Lcis dc Manu, III, 138; III, 274.
(8} o quc a lngua grcga cIana dc nocn tu
nonzncnu (squincs, in TinarcI., 40; Dinarca,
In Arisiog., 18}. Cf. Pluiarco, Caiao, 15. Noic-sc
cono Dinarca rcrccndc Arisiogiion or nao
ofcrcccr o sacrifcio anual a scu ai, norio cn
Ercircia. Dinarca, In Arisiog., 18.
(9} O aniigo uso dos iunulos dc fanlia c
aicsiado da nancira nais fornal. Dcnosicncs, In
Eululidcn, 28. A lci dc Solon roilia cnicrrar
nos iunulos dc fanlia cssoas csiranIas (Cc.,
Dc lcg., II, 26}. Dcnosicncs, In Macariaiun, 79,
dcscrcvc o iunulo ondc rcousan iodos os quc
dcsccndcn dc Dusclos; cIana-sc o nonuncnio
dos lusclidas; c un grandc rccinio fccIado, dc
acordo con aniiga rcgra. O iunulo dos
laquadas c ncncionado or Marcclino, liografo
dc Tucdidcs, c or Pluiarco, Cnon, 4. Ha
una aniiga ancdoia quc rova quanio sc
considcrava ncccssario quc cada norio fossc
cnicrrado no iunulo dc fanlia; conia-sc quc os
655
laccdcnnios, rcsics a conlaicrcn conira os
ncsscnios, aiaran no lrao dirciio narcas
ariicularcs, conicndo o nonc dc cada un, c o do
ai, a fin dc quc, cn caso dc noric, o coro
udcssc scr rcconIccido c iransoriado ara o
iunulo aicrno; cssa caracicrsiica dos cosiuncs
aniigos nos foi conscrvada or Jusiino, III, 5.
squilo aludc ao ncsno cosiunc quando diz,
falando dc gucrrciros quc vao norrcr, quc clcs
scrao iransoriados ara o iunulo dos ais (Scic
conira Tclas, v. 914}. Os ronanos ianlcn
iinIan iunulos dc fanlia. Cccro, Dc offic., I, 17.
Cono na Crccia, cra roilido cnicrrar csiranIos
no iunulo dc fanlia; Cccro, Dc lcgil., II, 22.
Vidc Ovdio, Trisics, IV, 3, 45; Vclcio, II, 119;
Sucinio, Ncro, 50; Tilcrio, 1; Cccro, Tuscul., I,
7; Digcsio, XI, 7; XLVII, 12, 5.
(10} Euridcs, Hclcna, 1163-1168.
(11} Enirc os ciruscos c os ronanos Iavia o
cosiunc dc cada fanlia rcligiosa guardar
inagcns dos anicassados agruadas cn iorno
do airio. Scrian cssas inagcns sinlcs rciraios
dc fanlia, ou dolos?
(12} Do ncsno nodo, nos Vcdas, Agni c ainda
invocado cono dcus doncsiico.
(13} Iscu, Dc Cironis Iacrcdiiaic, 15-18.
(14} Essc rccinio cIanava-sc IcIos.
656
(15} Cccro, Dc nai. Dcor., II, 27. Scrvio, in Acn.,
III, 12.
(16} Cccro, Dc arus. rcs., 17.
(17} Varrao, Dc ling. lai., VII, 88.
(18} Hcsodo, Ocra, 701. Macrolio, Sai., I, 16.
Cc., Dc lcgil., II, 11.
(19} Fig-Vcda, ir. Langlois, i. I, . 113. As lcis dc
Manu ncncionan frcqucnicncnic os riios
ariicularcs dc cada fanlia. VIII, 3; IX, 7.
(20} Sofoclcs, Anig., 199; Ilid., 659. Confroniar
con Arisiofancs, Vcsas, 388; squilo, Pcrs.,
404; Sofoclcs, Elccira, 411; Plaiao, Lcis, V, .
729; Di gcncris, Ovdio, Fasi, II, 631.
(21} Os Vcdas cIanan dc fogo sagrado a causa
da osicridadc nasculina. Vidc o MiialcIara,
irad. Oriannc, . 139.
Livro II - Cap. I
(1} cvidcnic quc aqui falanos do dirciio nais
aniigo. Vcrcnos nais adianic quc cssas vclIas
lcis foran nodificadas.
(2} Hcrodoio, V. 73; I, 176. Pluiarco, Fnulo, 9.
Livro II - Cap. II
(1} Diccarca, ciiado or Esicvao dc Dizancio.
657
(2} Tcn gIunon, sucun nutuc.
(3} Polu, III, 3, 38.
(4} Polu. III. 38,
(5} Hcrodoio, VI, 130. Iscu, Dc PIilocicn, Icrcd.,
14. Dcnosicncs da algunas alavras da fornula,
In SicIanun, II, 18. Essa aric do casancnio
cIanava-sc ccdoss, tudto, Polu, III, 35.
Dcnosicncs, Pro PIornionc, 32.
(6} Polu, III, 41.
(7} Pluiarco, Qucsi. grccq., 27.
(8} Pluiarco, Qucsi. ron. 29. PIoiius, Lc., . 52.
(9} Ilada, XVIII, 492. Hcsodo, Scuiun, 275.
Euridcs, Ifig. in Aulis, 732; Fcncias, 344,
Hclcna, 722-725. Polu, III, 41. Luciano, Aciion,
5.
(10} Ilada, XVIII, 495. Hcsodo, Scuiun, 280.
Arisiofancs, Avcs, 1720; Pag. 1332. Polu, III, 37;
IV, 80. PIoiius DlllioiI., c. 230.
(11} Pluiarco, Licurgo, 15. Dionsio dc
Halicarnasso, II, 30.
(12} Igncn undunquc ugucn (Valcr. Flaccus,
Argonaui., VIII, 245}.
658
(13} Pluiarco, Solon, 20; Pracc. conjug., I.
Idcniico cosiunc cnirc os naccdnios. Quinio
Curcio, VIII, 16.
(14} Plaiao, Lcis, VIII, . 841. Pluiarco, Tcscu, 10;
Anaiorius, 4.
(15} Solrc as fornas singularcs da tudto c da
sonso cn dirciio ronano, vidc o icio curioso dc
Scrvio Sulcio, cn Aulo Cclio, IV, 4 C. Plauio,
Aulularia, II, 2, 41-49; II, 3, 4; Trinunnus, V, 4.
Cccro, ad Aiiicun, I, 3.
(16} Ovdio, Fasios, II, 558-561.
(17}. Pluiarco, Fonulus, 15.
(18} Varrao, Dc lng. Lai., V, 61. Pluiarco, Qucsi.
ron., 1. Scrvio, ad Acncida, IV, 167.
(19} Pluiarco. Qucsi. ron., 29; Fonulus, 15.
Macrolio, Saiurn., I, 15. Fcsio, v. rai.
(20} Plnio, Hisi. Nai., XVIII, 3, 10. Dionsio dc
Halicarnasso, II, 25. Taciio, Ann., IV, 16; XI, 26-
27. Juvcnal, X, 329-336. Scrvio, ad. Acn., IV,
103; ad Ccorg., I, 31. Caio, I, 110-112. Uliano,
IX, Digcsio, XXIII, 2, 1. Tanlcn cnirc os
ciruscos o casancnio cra cclclrado con un
sacrifcio (Varrao, Dc rc rusi., II, 4}. Idcniicos
cosiuncs cnirc os aniigos Iindus (Lcis dc Manu,
III, 27-30, 172; VIII. 227; IX, 194. MiialcIara,
irad. Oriannc, . 166, 167, 236}.
659
(21} Falarcnos nais adianic dc ouiras fornas dc
casancnio quc foran usadas cnirc os ronanos, c
nas quais nao inicrvcn a rcligiao. Por agora lasia
dizcr quc o casancnio sagrado nos arccc o nais
aniigo, orquc corrcsondc s nais aniigas
crcnas, c nao dcsaarcccu scnao dcois quc
csias sc cnfraqucccran.
(22} Digcsio, XXIII, 2. Codigo dc Jusi., IX, 32, 4.
Dionsio dc Halic., n, 25.
(23} Pclo ncnos a rincio. Dionsio dc
Halicarnasso, II, 25, diz crcssancnic quc nada
odia dissolvcr ial casancnio. A faculdadc do
divorcio arccc icr-sc iniroduzido nuiio ccdo no
dirciio aiico.
(24} Fcsio, v. Diffarrcaiio. Polu, III, c. 3. Lc-sc cn
una inscriao. Succdos conucutonun ct
ducutonun. Orclli, n. 2648.
(25} Pluiarco, Qucsi. ron., 50.
Livro II - Cap. III
(1} DIagavad-Ciia, I, 40.
(2} Iscu, Dc Aollod. Icrcd., 30; Dcnosicncs, In
Macari., 75.
(3} Cccro, Dc lcgil., II. 19. Dionsio, IX, 22.
(4} Iscu, VII, Dc Aollod. Icr., 30. Cf. Esiolcu,
Scrn. LXVII, 25
660
(5} Dionsio dc Halicarnasso, IX, 22.
(6} Cccro, Dc lcgilus, III, 2.
(7} Pluiarco, Lycurg., 15; Aoicg. dos
Laccdcnnios; Cf. Vida dc Lisandro, 30.
(8} Polu, III, 48.
(9} Iscu, VI, Dc PIiloci. Icr., 47. Dcnosicncs, In
Macariaiun, 51
(10} Mcnandro, Fragn. 185. Dcnosicncs, In
Ncacran, 122. Luciano, Tinon, 17. squilo,
Agancnnon, 1207. Alcifron, I, 16.
(11} Lcis dc Manu, IX, 81.
(12} Hcrodoio, V, 39; VI, 61.
(13} Aulo Cclio, IV, 3. Valcrio Maino, II, 1, 4.
Dionsio, II, 25.
(14} Pluiarco, Solon, 20. assin quc dcvcnos
conrccndcr o quc Xcnofonic c Pluiarco dizcn dc
Esaria; Xcn., Fcs. Laccd. I; Pluiarco, Licurgo,
15. Cf. Lcis dc Manu, IX, 121.
(15} Lcis dc Manu, IX, 69, 146. O ncsno
aconiccia cnirc os Iclrcus, Dcuicronnio, 25.
(16} squilo, Cocf., 264 (262}. Tanlcn cn
Eurdcs (Fcnic., 16}. Laio cdc a Aolo quc lIc
dc filIos varcs.
661
(17} Arisiofancs, Avcs, 922. Dcnosicncs, in
Dacoi. dc doic, 28. Macrolio, Sai., I, 17. Lcis dc
Manu, II, 30.
(18} Plaiao, Tccicia. LIsas, cn Harocracio, v.
AnIidrnia.
(19} Macrolio, Sai., I, 17.
Livro II - Cap. IV
(1} Lcis dc Manu, IX, 10.
(2} Iscu, Dc Mcnccl. Icrcd., 10-46. O ncsno
orador, no discurso cn dcfcsa da Icrana dc
Asiifilos, c. 7, nosira un Ioncn quc anics dc
norrcr adoiou un filIo a fin dc quc csic o
Ionrassc dcois da noric, c coniinuassc sua
dcsccndcncia.
(3} Lcis dc Manu, IX, 168, 174. Daiiaca-Sandrica,
ir. Oriannc. . 260.
(4}Vidc ianlcn Iscu. Dc Mcncclis Icrcd., 11-14.
(5} Cccro, Pro dono, 13, 14. Conarar o quc diz
Aulo Cclio con rclaao ad-rogaao. quc cra a
adoao dc un Iono su us (Aulo Cclio, V, 19}.
(6} Iscu, Dc Aollod. Icr., 1. Cccro, Pro dono, 13.
Taciio, Hisi., I, 15.
(7} Valcrio Maino, VII, 7. Cccro, Pro dono, 13.
662
(8} Cccro. Pro dono.
(9} Tiio Lvio, XLV, 40.
(10} Iscu, Dc PIiloci. Icr., 45. Dc ArisiarcIi Icr.,
11. Dcnosicncs, in LcocIarcn, 68. AniiIon,
Fragn. 15. Harocracio, cd. Dcllcr. . 140.
Conarar con Lcis dc Manu, IX, 142.
(11} Scrvio, ad Acn., II, 156.
(12} Aulo Cclio, XV, 27. Conarar con o quc os
grcgos cIanavan dc uoIcxs. Plaiao, Lcis, XI,
. 928. Cf. Luciano, XXIX, o filIo dcscrdado.
Polu, IV, 93. Hcsquio, v. AoIccts.
Livro II - Cap. V
(1} Plaiao, Lcis, V, . 729.
(2} Pluiarco, Dc frai. anorc, 7.
(3} Digcsio, liv. 50, ii. 14, 196.
(4} Lcis dc Manu, V. 60; MiialcIara, ir. Oriannc,
. 213.
(5} Caio, I, 156. Id., III, 10. Uliano, XXVI.
Insiiiuias dc Jusiiniano, III, 2.
Livro II - Cap. VI
(1} Alguns Iisioriadorcs sao da oiniao dc quc cn
Fona a roricdadc a rincio fora ullica, c so
sc iornara ariicular sol o govcrno dc Nuna.
663
Essc crro vcn dc una falsa inicrrciaao dc ircs
icios, dc Pluiarco (Nuna, 16}, dc Cccro
(Fcullica, II, 14} c dc Dionsio (II, 74}. Esscs ircs
auiorcs, con cfciio, dizcn quc Nuna disiriluiu
ccrias icrras aos cidadaos; nas indican con
nuiia clarcza quc cssa divisao so dizia rcsciio s
icrras quc as uliinas conquisias dc scu
rcdcccssor acrcsccniaran ao riniiivo icrriiorio
ronano. Quanio ao ugc Honunus, isio c, ao
icrriiorio quc rodcava Fona a una disiancia dc
cinco nilIas (Esiralao, V, 3, 2}, ja cra
roricdadc ariicular dcsdc a origcn da cidadc.
Vidc Dionsio, II, 7; Varrao, Dc rc rusiica, I, 10;
Nnio Marcclo, cd. QuicIcrai, . 61.
(2} Assin, cn Crcia cada un dava ara os
lanqucics conuns a dccina aric das colIciias
(Aicncu, IV, 22}. Do ncsno nodo cn Esaria,
cada un dcvia forncccr dc scu airinnio una
quaniidadc dcicrninada dc farinIa, vinIo c dc
fruios ara as dcscsas da ncsa conun
(Arisioiclcs, Poli., II, 7, cd. Didoi, . 515;
Pluiarco, Licurgo, 12; Diccarca, cn Aicncu, IV,
10}.
(3} Vidc Pluiarco, Dc rino frigido, 21; Macrolio,
I, 23; Ovdio, Fasi., VI, 299.
(4} Sofoclcs, TracIin., 606.
(5} Na coca cn quc cssc aniigo culio foi quasc
sulaniado cla rcligiao nais lrilIanic dc Zcus,
664
cn quc sc associou Zcus divindadc do lar, o
novo dcus ionou ara si o cicio dc cIcos. Nao
c ncnos vcrdadc quc originariancnic o
vcrdadciro roicior do rccinio cra o dcus
doncsiico. Dionsio dc Halicarnasso o aicsia (I,
67}, quando diz quc os dcuscs cIco sao os
ncsnos quc os cnutcs. Isso, alias, sc iorna nais
claro sc conararnos una assagcn dc
Pausanias (IV, 17} con una assagcn dc
Euridcs (Troia, 17} c una dc Virglio (En., II,
514}; cssas ircs assagcns dizcn rcsciio ao
ncsno faio, c nosiran quc o Zcus cIcos nao c
ouiro quc o lar doncsiico.
(6} Fcsio, v. Anliius. Varrao, L. L, V, 22. Scrvio,
ad Acn., II, 469.
(7} Diodoro, V, 68. Essa ncsna crcna c rcfcrida
or Eusiaio, quc afirna quc a casa sc originou do
lar (Eusi., ad Odyss., XIV, v. 158; XVII, V. 156}.
(8} Cccro, Pro dono, 41.
(9} Ovdio, Fasios, V, 141.
(10} Tal cra, clo ncnos, a rcgra aniiga, ois
acrcdiiava-sc quc o lanqucic funclrc scrvia dc
alincnio aos norios. Vidc Euridcs, Troianas,
381 (389}.
(11} Cccro, Dc lcgil., II, 22; II, 26. Caio, Insiii.,
II, 6. Digcsio, liv. XLVII, ii. 12. Dcvcnos noiar
665
quc o cscravo c o clicnic, cono vcrcnos nais
adianic, fazian aric da fanlia, c cran
cnicrrados no iunulo conun. A gucrra quc
rcscrcvia quc cada Ioncn fossc cnicrrado no
iunulo dc fanlia so adniiia cccao no caso cn
quc a roria cidadc cclclrassc funcrais ullicos.
(12} Licurgo, Conira Lcocraio, 25. En Fona, ara
quc una sculiura fossc nudada dc lugar, cra
ncccssario auiorizaao dos onificcs. Plnio,
Carias, X, 73.
(13} Cccro, Dc lcgil., II, 24. Digcsio, liv. XVIII, ii.
I, 6.
(14} Lci dc Solon, ciiada or Caio, no Digcsio, X,
1, 13. Pluiarco, Arisiidcs, 1; Cnon, 19.
Marcclino, Vida dc Tucdidcs, 17.
(15} Dcnosicncs, in Calliclcn, 13, 14, dcscrcvc
ianlcn o iunulo aos lusclidas, colina lasianic
cicnsa c fccIada, scgundo aniigo cosiunc, ondc
rcousan cn conun iodos os dcsccndcnics dc
Dusclos" (Dcn., in Macari., 79}.
(16} Siculo Flaco, cdii. Cocz, . 4, 5. Vidc Fragn.
icrninalia, cdii. Cocz, . 147. Ponnio, no
Digcsio, liv. XLVII, ii. 12, 5. Paulo, no Digcsio
VIII, 1, 14. Digcsio, XIX, 1, 53; XI, 7, 2, 9; XI, 7,
43 c 46.
666
(17} Idcniica iradiao cnirc os ciruscos. Fragn.
iniiiulado. Idcn Vcgoiac Arrunii, cd. LacInann,
. 350.
(18} Tlulo, I, 1, 23. Cccro, Dc lcgil., II, 11.
(19} Cccro, Dc lcgilus, I, 21.
(20} Caiao, Dc rc rusi., 141. Scrii. rci agrar.,
cdii. Cocz, . 308. Dionsio dc Halicarnasso, II,
74. Ovdio, Fasi., II, 639. Esiralao, V, 3.
(21} Siculo Flaco, Dc oondiiionc agrorun, cdii.
LacInann, . 141; cdii., Cocz, . 5.
(22} Lcis dc Manu, VII, 245. VriIasaii, ciiado or
Sicc, Lcgislai. Iindouc, . 159.
(23} Varrao, L. L., V. 74.
(24} Polu, IX, 9. Hcsquio, Ioros. Plaiao, Lcis,
VIII, . 842. Pluiarco c Dionsio iraduzcn
tcnnus or Ios. Alias, a alavra tcnon cisiia
ianlcn na lngua grcga (Euridcs, Elccira, 96}.
(25} Ovdio, Fasios, II, 677.
(26} Fcsio, v. Tcrninus, cd. Mullcr, . 363.
(27} Scrii. rci agrar., cdii. Cocz, . 258; cd.
LacIanann, . 351.
(28} Plaiao, Lcis, VIII, . 842.
667
(29} Arisioiclcs, Poliica, II, 6, 10 (cd. Didoi, .
512}. Hcraclida do Ponio, Fragn. Iisi. gracc., cd.
Didoi, i. II. . 211. Pluiarco, Insiiiuia laconica,
22.
(30} Arisioiclcs, Poliica, II, 4, 4.
(31} Arisioiclcs, Poliica, II, 3, 7. Essa lci do vclIo
lcgislador nao visava a igualdadc dc foriunas,
orquc Arisioiclcs acrcsccnia. cnlora as
roricdadcs fosscn dcsiguais". Visava
unicancnic a nanuicnao da roricdadc na
fanlia. Tanlcn cn Tclas o nuncro dc
roricdadcs cra inuiavcl. Arisioiclcs, Pol. II, 9,
7.
(32} O Ioncn quc Iavia alicnado scu airinnio
cra condcnado utnu. squincs, In TinarcIun,
30; Diogcncs Lacrcio, Solon, I, 55. Essa lci, quc
ccriancnic nao cra nais olscrvada nos icnos
dc squincs, sulsisiia acnas na forna, cono
vcsigio da aniiga rcgra (Dcllcr, Anccdoia, . 199
c 310}.
(33} Arisioiclcs, Poli., VI, 2, 5.
(34} MlialcIara, irad. Oriannc, . 50. Easa rcgra
dcsaarcccu ouco a ouco, quando o
lrananisno assou a doninar.
(35} Fragncnio dc Tcofrasio, ciiado or Esiolcu,
Scrn. 42.
668
(36} Essa rcgra dcsaarcccu na idadc
dcnocraiica das cidadcs.
(37} Una lci dos Iclcnos roilia Iioiccar a icrra.
Arisioiclcs, Polii., VII, 2. A Iioicca cra
dcsconIccida no aniigo dirciio aicnicnsc anics dc
Solon aoia-sc cn una alavra nal
conrccndida dc Pluiarco. O vocalulo Ios, quc
significa nais iardc un liniic Iioiccario,
significava nos icnos dc Solon o liniic sagrado
quc assinalava o dirciio dc roricdadc. Vidc
nais adianic, liv. IV, c. 6. A Iioicca nao
aarcccu scnao nais iardc no dirciio aiico, c
soncnic sol a forna dc vcnda c sol condiao dc
rcsgaic.
(38} No ariigo da lci das Dozc Taluas, quc iraia
do dcvcdor insolvcnic, lcnos S uoct suo uuto.
ois o dcvcdor, quasc cscravizado, conscrva ainda
algo dc rorio; sua roricdadc, quando a icn,
nao lIc c confiscada. Os coniraios conIccidos cn
dirciio ronano sol os noncs dc nuncuuo con
dcu, c dc gnus cran, anics da aao scrviana,
ncios indircios dc asscgurar ao crcdor o
agancnio da dvida; clcs rovan indirciancnic
quc a croriaao or dvidas nao cisiia. Mais
iardc, quando sc suriniu a scrvidao cororal, foi
ncccssario cnconirar un ncio ara sc icr dirciios
solrc os lcns do dcvcdor. Isso nao cra facil; nas
a disiinao quc sc fazia cnirc a ocdudc c a
ossc ofcrcccu un rccurso. O crcdor olicvc do
669
rcior o dirciio dc vcndcr, nao a roricdadc,
donnun, nas os lcns do dcvcdor, Ionu.
Soncnic cniao, or una croriaao disfarada,
o dcvcdor crdia o gozo dc sua roricdadc.
Livro II - Cap. VII
(1} Cccro, Dc lcgilus, II, 19-20. Tal cra a
inoriancia dos sucu, quc o jurisconsulio Caio
cscrcvcu a rcsciio una curiosa Passagcn (Caio.
II, 55}. Fcsio, v. Evcrriaior (Ed. Mullcr, . 77}
(2} Iscu, VI, 81. Plaiao cIana o Icrdciro dc
dudocIos tIcon (Lcis, V. g. 740}
(3} Lcis dc Manu, IX, 186.
(4} Digcsio, liv. XXXVIII, ii. 16, 14.
(5} Insiiiuias, III, 1, 3; III, 9, 7; III, 19, 2,
2
(1} En Iscu, In Xcnocnciun, 4, vcnos un ai quc
dcia un filIo, duas filIas, c ouiro filIo
cnanciado; o rinciro filIo Icrda sozinIo. En
Lidas, Pro ManiiiIco, 10, vcnos dois irnaos quc
dividcn cnirc si o airinnio, c quc sc conicnian
cn doiar as irnas. O doic, alias, nos cosiuncs dc
Aicnas, nao cra scnao una aric nuiio rcduzida
da foriuna aicrna. Dcnosicncs, In Dacoiun, dc
doic, 22-24, nosira ianlcn quc as filIas nao
Icrdan. Enfin, Arisiofancs, Avcs, 1653-1654,
670
indica clarancnic quc una filIa nao Icrda, sc
icn irnaos.
(2} Caio, III, 1-2; Insiiiuias dc Jusiiniano, II, 19,
2.
(3} o quc M. Cidc nos nosira nuiio lcn cn
scu iudc sur la condiiion dc la fcnnc, . 114.
(4} Caio, I, 192.
(5} Insiiiuias, III, 1, 15; III, 2, 3.
(6} Cccro, Dc rc., III, 7.
(7} Cccro, In Vcrr., II, 1, 42; Id., 43. Cf. Tiio Lvio,
Eiion., XLI; Caio, II, 226 c 274; Sanio
AgosiinIo, Dc civii. Dci, III, 21.
(8} Dcnosicncs, In Eululidcn, 20. Pluiarco,
Tcnsioclcs, 32. Cornclio Ncos, Cnon., I.
Dcvcnos noiar quc a lci nao crniiia casancnio
con irnao uicrino, ncn con irnao cnanciado.
So cra crniiido o casancnio con irnao
consangunco. orquc soncnic csic cra Icrdciro
do ai.
(9} Iscu, Dc PyrrIi Icrcdiiaic, 68.
(10} Essa disosiao do aniigo dirciio aiico nao
csiava nais cn lcno vigor no scculo quario.
Enconiranos, coniudo, vcsigios visvcis dcssa
disosiao no discurso dc Iscu, Dc Cironis
671
Icrcdiiaic. O oljcio do roccsso c csic. norrcndo
Cron, quc dciou acnas una filIa, o irnao dc
Cron rcclanava ara si a Icrana. Iscu dafcndcu
a filIa. Nao ossunos o discurso do advcrsario,
quc susicniava, cvidcnicncnic, cn nonc dos
vclIos rincios, quc a filIa nao iinIa ncnIun
dirciio; nas o auior da Iotcss, colocada cono
iniroduao ao discurso dc Iscu, advcric-nos dc
quc cssc Ialilssino advogado dcfcndia cniao
una causa Ingraia; sua icsc, afirna clc, csia
confornc cquidadc naiural, nas c coniraria
lci.
(11} Iscu, Dc PyrrIi Icrcd., 64, 72-75; Iscu, Dc
ArisiarcIi Icrcd., 5; Dcnosicncs, In LcocIarcn,
10. A filIa unica cIanava-sc cccos, alavra
nal iraduzida or Icrdcira; o significado
riniiivo c csscncial dcssa alavra c uqucu quc
cstu uo udo du Icunu, quc c rccclida con a
Icrana. En dirciio rigoroso a filIa nao c
Icrdcira; dc faio, o Icrdciro iona a Icrana sn
uutc, cono diz a lci ciiada no discurso dc
Dcnosicncs, In Macariaiun, 51. Cf. Iscu, III, 42.
Dc ArisiarcIi Icrcd., 13. A condiao dc
cccos nao cra ariicular ao dirciio aicnicnsc;
cnconirano-la cn Esaria (Hcrodoio, VI, 57;
Arisioiclcs, Poliica, II, 6, 11}, c cn TIurii
(Diodoro, XII, 18}.
(12} Iscu, Dc PyrrIi Icrcd., 64; Dc ArisiarcIi
Icrcd., 19.
672
(13} Dcnosicncs, In Eululidcn, 41; In Onciorcn,
I, arguncnio.
(14} Todas cssas olrigacs ouco a ouco sc
alrandaran. Dc faio, nos icnos dc Iscu c dc
Dcnosicncs, o arcnic nais roino odia dciar
dc sc casar con a cccu, conianio quc
rcnunciassc succssao, c doiassc sua arcnia
(Dcnosi., In Macari., 54; Iscu, Dc Clconyni
Icrcd., 39}.
(15} Lcis dc Manu, IX, 127, 136. VasisIia, XVII,
16.
(16} Iscu, Dc Cironis Icrcdiiaic, 1, 15, 16, 21, 24,
25, 27.
(17} Nao o cIanavan dc ncio; davan-lIc o nonc
aricular dc tIgutdos.
(18} Iscu, Dc Cironis Icr., 31; Dc Arisi. Icr., 12.
Dcnosicncs, In SicIanun, II, 20.
3
(1} Lcis dc Manu, IX, 186-187.
(2} Dcnosicncs, In Macari., 51; In LcocIarcn.
Iscu, VII, 20.
(3} Insiiiuias, III, 2, 4.
(4} Ilid., III, 3.
673
3
(1} Iscu, Dc ArisiarcIi Icrcd., 45 c 11; Dc AsiyI.
Icrcd., 33.
(2} Harocracio, v. Hoii oi oicioi, Dcnosicncs, In
LcocIarcn, 66-68
5
(1} Pluiarco, Solon, 21.
(2} Iscu, Dc PyrrIi. Icrcd., 68. Dcnosicncs, In
SicIanun, II, 14.
(3} Pluiarco, Agis. 5.
(4} Arisioiclcs, Poli., II, 3, 4.
(5} Plaiao, Lcis, XI.
(6} Sc nao iivcsscnos da lci dc Solon scnao as
alavras dutIcstIu Ios un ctIcc, suoranos
quc o icsiancnio cra crniiido cn iodos os casos
ossvcis; nas a lci acrcsccnia. un nc udcs os.
(7} Uliano, XX, 2. Caio, I, 102, 119. Aulo Cclio,
XV, 27. icsiancnio cuuts conts foi scn
ncnIuna duvida o quc sc usou rinciro; nos
icnos dc Cccro ja nao cra nais conIccido (Dc
orai., I. 53}.
6
674
(1} Lcis dc Manu, IX, 105-107, 126. Essa aniiga
rcgra foi nodificada ncdida quc sc cnfraquccia
a rcligiao riniiiva. No codigo dc Manu ja sc
cnconiran ariigos quc auiorizan c aic
rcconcndan a divisao da Icrana.
(2} Arisioiclcs, Polii., II, 9, 7; II, 3, 7; II, 4, 4.
(3} Prcslcia, Dcnosicncs, Pro PIorn., 34. Na
coca dc Dcnosicncs a csIcu nao cra nais
quc una alavra scn scniido, c Iavia nuiio
icno quc a succssao sc dividia cn orcs
iguais cnirc os irnaos.
(4} Dcnosicncs, In Docoiun, dc noninc.
(5} A aniiga lngua laiina conscrvou vcsigio dcssa
indivisao quc, or nais aagado quc scja, ncrccc
coniudo scr assinalado. CIanava-sc sos a un
loic dc icrra, donnio dc una fanlia; sos
utnonun sgncut, diz Fcsio; a alavra
consotcs cra, orianio, usada ara dcsignar os
quc ossuan un loic dc icrra cn conun, c
vivian no ncsno donnio; ora, a lngua aniiga
dcsignava con cssa alavra os irnaos, ou ncsno
arcnics dc grau nuiio afasiado, icsicnunIo dc
un icno cn quc o airinnio c a fanlia cran
indivisvcis (Fcsio, v. Sors, Cccro, In Vcrrcn, II,
3, 23. Tiio Lvio, XLI, 27. Vclco, I, 10. Lucrccio,
III, 772; VI, 1280}.
Livro II - Cap. VIII
675
(1} Plauio, Mcrcaior, V, 1, 5. O scniido riniiivo
da alavra lar c o dc scnIor, rncic, ncsirc. Cf.
Lar Porscnna, Lar Tolunnius.
(2} Fcsio, cd. Mullcr, . 125.
(3} Lcis dc Manu, V, 147, 148.
(4} Dcnosicncs, In Onciorcn, I, 7; In Docoiun,
dc doic, 7; In Eululidcn, 40. Iscu, Dc Mcncclis
Icrcd., 2, 3. Dcnosicncs, In SicIanun, II, 18.
(5} En caso dc divorcio, a nulIcr voliava ara a
casa aicrna. Dcnosicncs, In Eulul., 41.
(6} Dcnosicncs, In SicIanun, II, 20; In
PIacniun, 27; In Macariaiun, 75. Iscu, Dc
PyrrIi Icrcd., 50. Cf. Odisscia, XXI, 350, 353.
(7} Caio, I, 145-147, 190; IV, 118; Uliano, XI, 1 c
27.
(8} Dcnosicncs, In AIolun, I, 5; Pro
PIornionc, 8.
(9} Cccro, Toic., 14. Taciio, Ann., IV, 16. Aulo
Cclio, XVIII, 6. Vcrcnos nais adianic quc cn
ccria coca, c or razcs quc nais iardc
clicarcnos, inaginaran-sc novas fornas dc
casancnio, quc roduzian os ncsnos cfciios
jurdicos do casancnio rcligioso.
676
(10} Quando Caio dissc do odcr aicrnal. Jus
oun cst cuun Honunoun, dcvcnos
cnicndcr quc nos icnos dc Calo o dcto onuno
nao rcconIccia cssc odcr scnao ara o cduduo
onuno; isso nao qucr dizcr quc nao icnIa
cisiido anicriorncnic cn ouiros lugarcs, ou quc
nao icnIa sido rcconIccido clo dirciio das
ouiras cidadcs. Isso scra csclarccido clo quc
dircnos accrca da siiuaao lcgal dos sudiios sol
o donnio dc Fona. No dirciio aicnicnsc anicrior
a Solon o ai odia vcndcr os filIos (Pluiarco,
Solon, 13 c 23}.
(11} Aulo Cclio, V, 12. Laciancio, Insiii., IV, 3.
Varrao, Dc ling. lai., V, 66. Cccro, Dc nai. Dcor.,
II, 26. A ncsna alavra c alicada ao dcus Tilrc
nas oracs. TIcnc Putc, tc, Sunctc, cco (Tiio
Lvio, II, 10}. Virglio cIana a Vulcano dc Putc
Lcnnus, o dcus dc Lcnnos.
(12} Uliano, no Digcsio, I, 6, 4.
2
(1} Hcrodoio, I, 59. Pluiarco, Alciladcs, 23;
Agcsilau, 3.
(2} Dcnosicncs, In Eulul., 40, 43. Caio, I, 155.
Uliano, VIII, 8 Insiiiuias, I, 9. DIgcsio, liv. I, ii.
1, 11.
(3} Caio, II, 98. Todas cssas rcgras do dirciio
riniiivo foran nodificadas clo dirciio
677
rcioriano. Do ncsno nodo, cn Aicnas, nos
icnos dc Iscu c dc Dcnosicncs, o doic cra
rcsiiiudo cn caso dc dissoluao do casancnio.
Ncsic caiulo, nosso iniuiio c falar acnas do
dirciio nais aniigo.
(4} Cccro, Dc lcgil.. I, 20. Caio, II, 87. Digcsio,
liv. XVIII, ii. 1, 2.
(5} Pluiarco, Solon, 13. Dionsio dc Halic., II, 26.
Caio, I, 117, 132, VI, 79. Uliano, X, 1. Tiio Lvio,
XLI, 8. Fcsio, v. Dcninuius.
(6} Caio, I, 140.
(7} Uliano, Fragn. X, 1.
(8} Quando o filIo conciia un crinc, o ai odia
livrar-sc dc sua rcsonsalilidadc cnircgando-o, a
iiulo dc indcnizaao, cssoa lcsada. Caio, I,
140. O ai ncssc caso crdia scu odcr solrc o
filIo. Vidc Cccro, Pro Caccina, 34; Dc Oraiorc, I,
40.
(9} Pluiarco, Pullicola, 8.
(10} Caio, II, 96; IV, 77, 78
(11} Tcno Iouvc cn quc cssa jurisdiao foi
nodificada clos cosiuncs; o ai consuliava a
fanlia inicira, c a crigia cn irilunal or clc
rcsidido. Taciio, Ann. XIII, 32; Digcsio, lv, XXIII,
ii. 4, 5. Plaiao, Lcis, IX.
678
(12} Tio Lvio, XXXIX, 18.
(13} Caiao, cn Aulo Cclio, X, 23; Valcrio Maino,
IV, 1, 3-6. Do ncsno nodo a lci aicnicnsc
crniiia ao narido naiar a nulIcr adulicra
(EscIol. ad Horai., Sai., II, 7, 62}, c ao ai vcndcr
cono cscrava a filIa dcsonrada (Pluiarco, Solon,
23}.
Livro II - Cap. IX
(1} Pscudo Pluiarco. cd. Dulncr, V, 167. Eusiaio,
in Odyss., VII, 247.
(2} Pluiarco, Qucsi. ron., 51. Macrolio, Sai. III,
4.
(3} Euridcs, Hcrcul. fur., 705.
(4} Hcrodoio, I, 35. Virglio, En., II, 719. Pluiarco,
Tcscu, 12.
(5} Hcrodoio, Ilidcn; squilo, Cocf., 96; a
ccrinnia c dcscriia or Aolnio dc Fodcs, IV,
704-707,
(6} Iscu, Dc PIilloci. Icrcdii., 47; Dcnosicncs, In
Macariaiun, 51. A rcligiao dos icnos
osicriorcs roilia ainda ao ntIos oficiar cono
saccrdoic. Vidc Foss, Inscr. gr., III, 52.
(7} Lcis dc Manu, III, 175,
679
(8} Dcnosicncs, In Ncacr., 86. vcrdadc quc, sc
cssa noral riniiiva condcnava o adulicrio, nao
rcrovava o inccsio; a rcligiao auiorizava-o. As
roilics rclaiivas ao casancnio cran
conirarias s nossas; cra louvavcl casar-sc con a
irna (Cornclus Ncos, rocnun; id., Vida dc
Cinon, c. 1; Minucio Fcli, Oiavio, 30}. nas cra
roilido, cn rincio, casar-sc con nulIcr dc
ouira cidadc.
(9} Caiao, Dc rc rusiica, 143. Macrolio, I, 15.
Conarar con o quc diz Dionsio dc
Halicarnasso, II, 22.
(10} Xcnofonic, Cov. dc Laccd., IX, 5.
(11} Pluiarco, Qucsi. ron., 50. Cf. Dionsio dc
Halicarnasso, II, 22.
(12} Por isso nuiios sc cnganan quando falan da
irisic sujciao da nulIcr ronana n nunu nut.
A alavra nunus inlica a idcia, nao dc fora
lruial, nas dc auioridadc, c sc alica ianio
auioridadc do ai solrc a filIa, cono do irnao
solrc a irna, cono do narido solrc a nulIcr.
Tiio Lvio, XXXIV, 2. A nulIcr casada dc acordo
con os riios cra scnIora da casa. Macrolio, I, 15,
In finc. Dionsio dc Halicarnasso, II, 25, dcfinc
clarancnic a siiuaao da nulIcr. Olcdcccndo
cn iudo ao narido, cla cra a scnIora da casa,
cono clc."
680
(13} Dionsio dc Halicarnasso, II. 20. 22.
(14} Cccro, Dc lcgil., II, 1; Pro dono, 41.
(15} Da a saniidadc do donicilio, quc os aniigos
scnrc considcraran inviolavcl; Dcnosicncs, In
Androi., 52; In Evcrgun, 60. Digcsio, Dc in jus
voc., II. 4,
(16} Havcra ncccssidadc dc advcriir quc ncsic
caiulo icnianos acnas a aniiga noral dos
ovos, quc dcois sc iornaran os grcgos c os
ronanos? Havcra ncccssidadc dc acrcsccniar quc
cssa noral con o icno sc nodificou, solrciudo
cnirc os grcgos? Ja na Odisscia cnconirarcnos
novos c difcrcnics cosiuncs; a coniinuaao dcsic
livro o nosirara.
Livro II - Cap. X
(1} Dcnosicncs, In Ncacr., 71. Vidc Pluiarco,
Tcnisi., 1, squincs, Dc falsa lcgai., 147.
DocclI, Cor. inscr., n. 385. Foss, Dcni Aiiici.
24. A gcns cnirc os grcgos nuiias vczcs c
cIanada dc utu. Pndaro assin.
(2} Harocracio, v. CIcnnciai, Hcsquio, idcn.
(3} Pluiarco, Tcnsi., I, squincs, Dc falsa lcgai.,
147.
681
(4} Cccro, Dc arus. rcs., 15. Dionsio dc
Halicarnasso, XI, 14. Fcsio, v. Proudi, cd.
Mullcr, . 238.
(5} Tiio Lvio, V, 46; XXII, 18. Valcrio Maino, I,
1, 11. Pollio, III, 94. Plnio, XXXIV, 13. Macrolio,
III, 5.
(6} Cccro, Pro dono, 13.
(7} Dcnosicncs, In Macari., 79; In Eulul., 28.
(8} Sucinio, Tilcro, I. Vclcio, II, 119.
(9} Caio, III, 17. Digcsio, III, 3, 1.
(10} Tiio Lvio, V, 32. Dionsio dc Halicarnasso,
Fragn., XIII, 5. Aiano, Annil., 28.
(11} Tiio Lvio III, 58. Dionsio, XI, 14.
(12} Dionsio dc Halicarnasso, II, 7.
(13} Idcn, IX, 5.
(14} DocclI, Cor. Inscr., n.s 397, 399. Foss,
Dcni Aiiici, 24.
(15} Tiio Lvio, VI, 20. Sucinio, Tilcro, 1. Foss
Dcni Aiiici, 24.
(16} Cccro icniou una dcfiniao da gcns.
Gcntcs sunt qu ntc sc codcn nonnc sunt, qu
uI ngcnus ound sunt, quoun nuoun ncno
682
scututcn scuut (Cic., Toicos, 6}. Essa
dcfiniao c inconlcia; indica acnas alguns
sinais cicriorcs, c nao os caracicrcs csscnciais.
Cccro, quc cricncia ordcn dos lclcus,
arccc icr iido idcias nuiio vagas a rcsciio da
gcns dos icnos aniigos; clc afirna quc o rci
Scrvio Tulio cra scu gcnts (nco cgnuntc gcnt,
Tusculanas, I, 16}, c quc ccrio Vcrrucino cra
quasc o gcnts dc Vcrrcs (In Vcrrcn, II, 77}.
2
(1} Dcnosicncs, In Macari, 79. Pausanias, I, 37.
Inscriao dos Aninandridas, ciiada or Foss, .
24.
(2} Fcsio, vcrlis Cocculus, Calurnii, Cloclia.
(3} Tiio Lvio, II, 46. Ccnus Faliun.
(4} Filocoro, nos Fragn. Iisi. gracc., i., I, . 399.
Polu, VIII, 11.
3.
(1} Nao volianos airas solrc o quc disscnos
acina (Liv. II, ca. V} a rcsciio da agnaao. Ja
vinos quc agnaao c gcniilidadc roccdian dos
ncsnos rincios, c cran arcnicsco da ncsna
naiurcza. A assagcn da lci das Dozc Taluas quc
dcsigna a Icrana aos gcntcs na falia dc ugnut
causou cnlaraos aos jurisconsulios, c fcz
cnsar quc odcria Iavcr una difcrcna csscncial
683
cnirc cssas duas csccics dc arcnicsco. Mas
cssa difcrcna csscncial nao aarccc cn ncnIun
icio. Era-sc ugnutus cono sc cra gcnts, cla
dcsccndcncia nasculina, c or vnculos
rcligiosos. Havia cnirc os dois arcnicscos acnas
difcrcna dc grau, quc sc accniuou solrciudo a
ariir da coca cn quc os ranos dc una ncsna
gcns sc scararan. O ugnutus cra ncnlro do
rano, o gcnts o cra da gcns. Esialclcccu-sc
cniao a ncsna disiinao cnirc os icrnos gcnts
c ugnutus quc cnirc as alavras gcns c unu.
Funun dcnus onnun ugnutoun, diz
Uliano, no Digcsio, Liv. L, ii. 16, 195. Quando
sc cra agnado cn rclaao a un Ioncn, cra-sc
con nuiio nais razao scu gcnts; nas odia-sc
scr gcnts scn sc scr agnado. A lci das Dozc
Taluas dava a Icrana, na falia dc ugnudos, aos
quc cran acnas gcntcs con rclaao ao dcfunio,
isio c, quc cricncian sua gcns, scn fazcr aric
dc sua fanlia ou dc scu rano. Vcrcnos nais
adianic quc cnirou na gcns un clcncnio dc
ordcn infcrior, a clicnicla. da sc fornou un
vnculo dc dirciio cnirc a gcns c o clicnic; ora,
cssc vnculo dc dirciio cIanou-sc ianlcn
gcnttus. Por ccnlo, cn Cccro, Dc oraiorc, I,
39, a crcssao us gcnttuts dcsigna a rclaao
cnirc a gcns c os clicnics. assin quc a ncsna
alavra dcsignava duas coisas quc nao dcvcnos
confundir.
684
(2} vcrdadc quc nais iardc a dcnocracia
sulsiiiuiu o nonc do dcno clo do gIcnos, o quc
cra una nancira dc iniiar c dc sc aroriar da
aniiga rcgra.
4
(1} Dcnosicncs, In SicIanun, I, 74. Arisiofancs,
Pluius, 768. Esscs dois cscriiorcs indican
clarancnic una ccrinnia, nas nao a
dcscrcvcn. Os cscoliasics dc Arisiofancs
acrcsccnian alguns dcialIcs. Vidc, cn squilo,
cono Cliicnncsira rccclc una nova cscrava.
Enira ncsia casa, ois Juiicr dcscja quc
ariicics das allucs da agua lusiral, con
ncus ouiros cscravos, junio a ncu lar doncsiico"
(squilo, Agancnnon, 1035-1038}.
(2} Arisioiclcs, Econnicas, I, 5. clos
cscravos, nais do quc clas cssoas livrcs, quc sc
dcvcn cclclrar os sacrifcios c as fcsias.
Cccro, Dc lcgilus, II, 8. Fcus n unus
IuIcnto. Nos dias dc fcsia cra roilido fazcr o
cscravo iralalIar (Cc., Dc lcgil., II, 12}.
(3} Cccro, Dc lcgil., II, 11. O cscravo odia aic
cclclrar o aio rcligioso cn nonc do scnIor;
Caiao, Dc rc rusiica, 83.
(4} Quanio s olrigacs dos lilcrios cn dirciio
ronano, vidc Digcsio, XXXVII, 144, Dc uc
utonutus; XII, 15, Dc oIscqus ucntIus ct
685
utons ucstunds; XIII, 1, Dc ocs Ictoun
O dirciio grcgo, no quc diz rcsciio alforria c
clicnicla, iransfornou-sc nuiio nais dcrcssa
quc o dirciio ronano. Por isso rcsian-nos nuiio
oucos csclarccincnios solrc a aniiga condiao
dcssa classc dc cssoas; vcr, coniudo, Lsias, cn
Harocracio, na alavra Aostuson, Crisio cn
Aicncu, VI, 93, c una assagcn curiosa dc
Plaiao, Lcis, XI, . 915. Disso rcsulia quc o
lilcrio scnrc iinIa dcvcrcs ara con o aniigo
scnIor.
(5} Clicnicla, cnirc os salinos (Tiio Lvio, II, 18;
Dionsio, V, 40}; cnirc os ciruscos (Dionsio, IX,
5}; cnirc os grcgos (Dionsio, II, 9}.
(6} Lci das Dozc Taluas, ciiada or Scrvio, ad
Acn., VI, 609. Cf. Virglio. Aut uus nncxu ccnt.
Solrc os dcvcrcs dos aironos, vidc Dionsio,
II, 10.
(7} Horacio, Eisi., II, 1, 104, Cccro, Dc orai., III,
33.
(8} Caiao, cn Aulo Cclio, V, 3; XXI, 1.
(9} Aulo Cclio XX, 1.
(10} Essa vcrdadc, cn nossa oiniao, csia lcn
clara cn dois faios quc nos sao coniados, un or
Pluiarco, ouiro or Cccro. C. Hcrcnio, cIanado
ara icsicnunIar conira Mario, alcgou scr
686
conirario s rcgras aniigas quc un airono
icsicnunIassc conira scu clicnic; c, cono sc
adnirasscn aarcnicncnic dc quc Mario, quc ja
Iavia sido iriluno, fossc qualificado dc clicnic,
clc acrcsccniou quc cfciivancnic Mario c sua
fanlia, dcsdc os icnos nais rcnoios, scnrc
Iavian sido clicnics da fanlia dos Hcrcnios".
Os juzcs adniran-sc do arguncnio, nas Mario,
quc nao sc inoriava or sc vcr rcduzido a cssa
condiao, rclicou quc no dia cn quc Iavia sido
clciio ara una nagisiraiura lilcriara-sc da
clicnicla, o quc nao cra lcn vcrdadc, acrcsccnia
o Iisioriador, orquc ncnIuna nagisiraiura
lilcriava da condiao dc clicnic; soncnic os
nagisirados curuis iinIan cssc rivilcgio" (Plui.,
Vida dc Mario, 5}. A clicnicla, orianio, cra, salvo
cssa unica cccao, olrigaioria c Icrcdiiaria;
Mario a Iavia csquccido, o quc nao aconicccu
con os Hcrcnios. Cccro ncnciona un
roccsso discuiido cn scu icno cnirc os
Claudios c os Marcclos; os rinciros, a iiulo dc
cIcfcs da gcns Claudia, rcicndian, cn viriudc
do dirciio aniigo, quc os Marcclos fosscn scus
clicnics; csics cn vao ocuavan Ia dois scculos
os rinciros osios do Esiado. os Claudios
crsisiian cn susicniar quc o vnculo dc
clicnicla nao odia icr sido dcsirudo. Esscs
dois faios, salvos do csquccincnio, crniicn-nos
julgar o quc cra a riniiiva clicnicla.
Livro III - Cap. I
687
(1} Essc nodo dc gcraao da frairia csia
clarancnic Indicado cn curioso fragncnio dc
Diccarca (Fragn. Iisi. gr., cd. Didoi, i. II, . 238}.
As frairias sao assinaladas cn Honcro cono
insiiiuics conuns a ioda a Crccia. Ilada, II,
362. Polu, III, 52. Dcnosicncs, In Macariaiun,
14; Iscu, Dc PIiloci. Icrcd., 10. Havia frairias
cn Tclas (Escoliasics dc Pndaro, IsiIn., VI, 18};
cn Corinio (ilid., Olyn., XIII, 127}; na Tcssalia
(ilid., IsiIn., X, 85}; cn Ncaolis (Esiralao, V, .
246}; cn Crcia (DocclI, Cor. Inscr., n. 2555}.
Alguns Iisioriadorcs cnsan quc os oIu dc
Esaria corrcsondian s frairias dc Aicnas.
As alavras utu c cu cran considcradas
sinninas; Dionsio dc Halicarnasso (II, 85}, c
Don Casslo (fragn. 14} iraduzcn-nas una cla
ouira,
(2} Dcnosicncs, In Macari.,14, c Iscu, Dc Aollod.
Icrcd., ncncionan o aliar da frairia c o sacrifcio
quc nclc cclclravan. Craiino (cn Aicncu, XI, 3.
. 460} fala do dcus quc rcsidc frairia. Cf.
Polu, III, 52.
(3} Aicncu, V, 2; Fcsio, . 64.
(4} Cccro, Dc orai., I, 7; Ovdio, Fasi., VI, 305;
Dionsio, II, 65.
(5} Dionsio, II, 73. Acsar disso, ja sc Iavian
iniroduzido algunas nudanas. O lanqucic da
curia nao assava dc ncra fornalidadc, loa ara
688
os saccrdoics. Os ncnlros da curia
discnsavan-no dc lon grado, iniroduzindo-sc o
cosiunc dc sulsiiiuir a rcfciao conun or una
disiriluiao dc vvcrcs c dc dinIciro. Plauio,
Aulularia, V, 69 c 137.
(6} Iscu Dc Aollod. Icrcd., 15-17. dcscrcvc un
dcsscs lanqucics; cn ouiro lugar (Dc AsiyI.
Icrcd., 33}, fala dc un Ioncn quc, icndo sado
dc sua frairia, cn viriudc dc una adoao, cra
considcrado ncla cono csiranIo; cn vao sc
arcscniava cn iodas as rcfcics sagradas, ois
nao lIc davan ncnIuna aric das carncs
sagradas da viina. Cf. Lsias, Fragn., 10 (cd.
Didoi, i. II, . 255}. Sc un Ioncn, nascido dc
ais csirangciros, sc junia a una frairia,
qualqucr aicnicnsc odcra roccssa-lo
judicialncnic."
(7} Dcnosicncs, In Macariaiun, 13-15. Iscu, Dc
PIiloci. Icrcd, 21-22; Dc Cironis Icrcd., 18.
Lcnlrcno-nos dc quc una adoao rcgular
roduzia scnrc os ncsnos cfciios quc a filiaao
lcgiiina, cIcgando ncsno a sulsiiiu-la.
(8} Essa ncsna oiniao c o rincio da aniiga
Iosiialidadc. Nao c nosso roosiio dcscrcvcr
cssa curiosa insiiiuiao. Diganos soncnic quc a
rcligiao ncla iinIa grandc aric. O Ioncn quc
conscguissc cIcgar ao lar nao odia nais scr
considcrado csirangciro; iornava-sc ccstos
689
(Sofoclcs, TracIin., 262; Euridcs, on, 654;
squilo, Euncnidas, 577; Tucdidcs, I, 137}.
Aquclc quc ariiciassc dc un lanqucic sagrado
csiava scnrc cn conunIao rcligiosa con o
Ioscdc; c or isso quc Evandro diz aos iroianos.
Connuncn uocutc Dcus (Virglio, Encida, VIII,
275}. Aqui vcnos un ccnlo do quc Ia
scnrc dc saliancnic ilogico na alna Iunana. a
rcligiao doncsiica nao c fciia ara csirangciros;
cla o rcclc or csscncia, nas, or isso ncsno, o
csirangciro, una vcz adniiido, iorna-sc nais
sagrado. Dcsdc quc iocou o lar, iorna-sc
alsoluiancnic ncccssario quc dcic dc scr
csirangciro, o ncsno rincio quc onicn o
rcclia cigc quc Iojc. c ara scnrc, clc sc iornc
ncnlro da fanlia.
(9} A rcsciio do cuo, ou nugstc cuuc, vidc
Dionsio, II 64; Varrao, Dc ling. lai., V, 83; Fcsio.
. 126. O frairiarca c ncncionado cn
Dcnosicncs, In Eulul., 23. A dclilcraao c o voio
sao dcscriios cn Dcn., In Macari., 82. Varias
inscrics conicn dccrcios ronulgados or
frairias; vidc Corus inscr. aiiic., i. II, cd. KoIlcr,
n.s 598, 599, 600.
(10} Polu, VIII, 110.
(11} Aicncu, V, 2; Polu, III, 67; Dcnosicncs, In
Docoi., dc non., 7. Solrc as quairo aniigas irilos
dc Aicnas, c suas rclacs con as frairias c os
690
gIcnc, vidc Polu, VIII, 109-111, c Harocracio, v.
Triiiys, scgundo Arisioiclcs. A cisicncia dc
aniigas irilos, cn nuncro dc ircs ou quairo, c
aconiccincnio vulgar cn iodas as cidadcs grcgas,
doricas ou jnicas. Ilada, II, 362 c 668; Odisscia,
XIX, 177; Hcrodoio, IV, 161; V, 68 c 69; vidc Oif.
Mullcr, Doricr, i. II, . 79. Ha una disiinao a scr
fciia cnirc as irilos rcligiosas dos rinciros
icnos c as irilos sinlcsncnic locais dos
icnos osicriorcs; nais adianic voliarcnos ao
assunio. Soncnic as rinciras csiao cn rclaao
con as frairias c os gIcnc.
(12} Polu, VIII, 111. Cf. Arisioiclcs, fragncnio
ciiado or Focio, v. Naulraria.
(13} A organizaao oliica c rcligiosa das ircs
irilos riniiivas dc Fona dciou oucos vcsigios
nos docuncnios. Tudo o quc sc salc c quc cran
conosias dc curias c dc gcntcs, c quc cada una
dclas iinIa scu tIunus. Scus noncs, Fanncs,
Tiiics, Luccrcs, foran conscrvados, assin cono
algunas ccrinnias do culio. Essas irilos, alias,
cran cororacs nuiio considcravcis ara quc a
cidadc dciassc dc qucrcr cnfraquccc-las c iirar-
lIcs a indccndcncia. Tanlcn os lclcus
iralalIaran ara fazc-las dcsaarcccr.
Livro III - Cap. II
(1} Sofoclcs, Anigonc, v. 879. Os Vcdas crincn
nuiias vczcs a ncsna idcia.
691
2
(1} Scra ncccssario lcnlrar iodas as iradics
grcgas c iialianas quc fazian da rcligiao dc
Juiicr una rcligiao jovcn, c rclaiivancnic
rcccnic? A Crccia c a Iialia Iavian conscrvado a
lcnlrana dc un icno cn quc as socicdadcs
Iunanas ja cisiian, c no qual cssa rcligiao
ainda nao csiava fornada. Ovdio, Fasios, II, 289;
Virglio, Ccorg., I, 126; .squilo, Euncnidas;
Pausanias, VIII, 8. Parccc quc cnirc os Iindus os
Piiris foran anicriorcs aos Dcvas.
(2} Sc nuiias vczcs aconiccia quc varios noncs
rcrcscniasscn una ncsna divindadc ou una
ncsna conccao dc csriio, aconiccia
igualncnic quc un ncsno nonc cscondia
nuiias vczcs divindadcs nuiio difcrcnics.
Poscidon Hiios, Poscidon PIyialnios, Poscidon
ErccIiIcc, Poscidon Acgccn, Poscidon
Hcliconiano, cran dcuscs divcrsos, quc nao
iinIan os ncsnos airiluios ncn os ncsnos
adoradorcs.
(3} Euridcs, Hccula, 345; Mcdcia, 395.
Sofoclcs, Aja, 492. Virglio, VIII, 543. Hcrodoio, I,
44.
(4} Tiio Lvio, IX, 29. Dionsio, II, 69. Assin, a
fanlia dos Aurclios dcdicava culio doncsiico ao
sol (Fcsius, v. Aurclian..., cd. Mullcr, . 23}.
692
(5} Hcrodoio, V, 64, 65; VII, 153; IX, 27. Pndaro,
IsiIn, VII, 18. Xcnofonic, Hclcn., VI, 8. Plaiao,
Lcis, VI, . 759; Danqucic, . 40. Pluiarco, Tcscu,
23; Vida dos dcz oradorcs, Licurgo, c. 11.
Flocoro, Fragn. 158, . 411. Diodoro, V, 58.
Pausanias, I, 37; IV, 15; VI, 17; X,1. Aolodoro,
III, 13. Jusiin., XVIII, 5. Harocracio, nos
vocalulos EtcoIoutudu, Euncdu. Cccro, Dc
divinaiionc. I, 41. Esiralao, IX, . 421; XIV, .
634. Taciio, Annalcs, II, 54.
Livro III - Cap. III
(1} Honcro, Ilada, II, 362. Varrao, Dc ling. lai., V,
89. En Aicnas conscrvou-sc o cosiunc dc dividir
os soldados or irilos c dcnos. Hcrodoio, VI,
111. Iscu, Dc Mcncclis Icrcd., 42; Lsias, Pro
ManiiiIco, 15.
(2} Dionsio dc Halicarnasso, II, 23.
(3} Aulo Cclio, XV, 27.
(4} Polu, VIII, 111.
(5} Polu, VIII, 105-106.
(6} Iscu, Dc Cironis Icrcd., 19; Pro EuIilcio, 3.
Dcnosicncs, In Eululidcn, 46. A ncccssidadc dc
scr inscriio cn una frairia, anics dc fazcr aric
da cidadc, dcriva da lci ciiada or Dinarca
(Oraiorcs aiiici, coll. Didoi, i. II, . 462, fr. 82}.
693
(7} Pluiarco, Tcscu, 24; ilid., 13.
(8} Pausanias, I, 15; I, 31; I, 37; II, 18.
(9} Pausanias, I, 31.
(10} Pluiarco, Tcscu, 13.
(11} Pluiarco, Tcscu, 14. Polu, VI, 105. Esicvao
dc Dizancio, v. EcIcldai.
(12} Filocoro, ciiado or Esiralao, IX. . 609.
Tucdidcs, II, 15. Cf. Polu, VIII, 111.
(13} Pausanias, I, 38.
(14} Tucdidcs, II, 15. Pluiarco, Tcscu, 24. Cf.
Pausanias, VIII, 2, 1.
(15} Pluiarco c Tucdidcs afirnan quc Tcscu
dcsiruiu os riiancus locais c aloliu as
nagisiraiuras dos lurgos. Todavia, sc icniou
fazc-lo, c ccrio quc nao o conscguiu, orquc
ainda nuiio icno dcois cnconiranos culios
locais, asscnllcias, rcis irilais. DocclI, Cor.
inscr., 82, 85. Dcnosicncs, In TIcocrincn. Polu,
VIII, 111. Dcianos dc lado a lcnda dc on,
qual divcrsos Iisioriadorcs nodcrnos arcccn
Iavcr dado nuiia inoriancia, arcscniando-a
cono siniona dc una invasao csirangcira na
iica. Essa invasao nao c indicada or ncnIun
docuncnio. Sc a iica Iouvcssc sido conquisiada
or csscs jnios do Pclooncso, nao c rovavcl
694
quc os aicnicnscs iivcsscn conscrvado iao
rcligiosancnic scus noncs dc Cccroidas,
Erccicidas, c quc, clo conirario, icrian
considcrado cono injuria o nonc dc jnios
(Hcrodoio, I, 143}. quclcs quc crccn ncssa
invasao dos jnos, c quc acrcsccnian quc a
nolrcza dos Euairidas icn a sua origcn, odc-
sc ainda rcsondcr quc a naior aric das
grandcs fanlias dc Aicnas rcnonian a coca
lcn anicrior qucla cn quc sc coloca a cIcgada
dc on iica. Qucr isso dizcr quc os aicnicnscs
nao scjan jnios cn sua naior aric? Elcs
ccriancnic cricnccn a cssc rano da raa
Iclcnica. Esiralao nos diz quc nos icnos nais
rcnoios a iica cIanava-sc Ionu c us. Mas sc
crra quando sc qucr fazcr do filIo dc Xuios, do
Icroi lcgcndario dc Euridcs, o ironco dcsscs
jnios; clcs sao infiniiancnic anicriorcs a on, c
scu nonc c ialvcz nuiio nais aniigo quc o dos
Iclcnos. Nao Ia razao ara sc fazcr dcsccndcr
dcssc on iodos os Euairidas, c arcscniar cssa
classc dc Ioncns cono una oulaao
conquisiadora. quc oriniu cla fora una
oulaao vcncida. Essa oiniao nao sc aoia
solrc ncnIun icsicnunIo aniigo.
(16} Hcrodoio, IV, 161. Cf. Plaiao, Lcis, V, 738;
VI, 771. Assin, quando Licurgo rcforna c rcnova
a cidadc dc Esaria, a rincira coisa quc faz c
consiruir un icnlo; a scgunda, dividir os
695
cidadaos cn Iu c cn Iu. suas lcis oliicas
soncnic aarcccn dcois (Pluiarco, Licurgo, 6}.
Livro III - Cap. IV
(} Cono cn oriugucs a alavra cidadc c
cnrcgada cn anlos os scniidos (dc cidadc c dc
urlc, dc ciic c dc villc}. usa-la-cnos indiscrinina-
dancnic.
(1} Tiio Lvio, I, 8.
(2} dcois dc coniar a fundaao da cidadc solrc
o Palaiino, dcois dc falar solrc suas rinciras
insiiiuics c rogrcssos, quc Tiio Lvio
acrcsccnia. Dcndc usun uct (Tiio Lvio, I, 8}.
(3} A cidadc, uIs, ocuava o Palaiino; isso c
fornalncnic afirnado or Dionsio, II, 69;
Pluiarco, Fnulo, 9; Tiio Lvio, I, 7 c 33; Varrao,
Dc ling. lai., VI, 34; Fcsio v. Quadraia, . 258;
Aulo Cclio, XIII. 14. Taciio, Annalcs, XII, 24, da o
iraado dcssc rccinio riniiivo no qual nao sc
conrccndia o Caiiolino. Pclo conirario, o
usun csiava siiuado na cncosia do Caiiolino;
Tiio Lvio, I, 8. Esiralao, V, 3, 2; Taciio, Hisioria,
III, 71; Donsio, II, 15; cra alias un sinlcs
ucus, ou Icon uson, cono cisiia cn ioda
aric, na Iialia c na Crccia.
(4} Cccro, Dc divin., I, 17. Pluiarco, Canilo, 32.
Plnio, XIV, 2, XVIII, 12.
696
(5} Dionsio, I, 88.
(6} Pluiarco, Fnulo. 11. Don Cassio, Fragn.,
12. Ovdio, Fasi. IV, 821. Fcsio, v. Quadraia.
(7} Pluiarco, Fnulo, 11. Fcsio, cd. Mullcr, .
156. Scrvio, ad. Acn, III, 134.
(8} A crcssao nundus utct dcsignava csscs
ircs dias cn quc os nancs saan dc suas
noradas. Varrao, cn Macrolio, Saiurn., I, 16.
Fcsio, cd. Mulcr, . 156.
(9} Ovdio, Fasios, IV, 822. O lar nais iardc foi
nudado ara ouiro lugar. Quando as ircs
cidadcs, do Palaiino, do Caiiolio c do Quirinal,
sc uniran cn una so, o lar conun do icnlo dc
Vcsia foi colocado solrc icrrcno ncuiro, cnirc as
ircs colinas.
(10} Pluiarco, Fnulo, 11. Donsio dc Halic., I,
88. Ovdio, Fasios, IV, 825 c scg. Varrao, Dc ling.
lai., V, 143. Fcsio, cd. Mullcr, . 375. Essas
rcgras cran iao conIccidas c usadas, quc
Virglio, dcscrcvcndo a fundaao dc una cidadc,
conca or dcscrcvcr cssa raiica (Virglio, Acn.,
V, 755}.
(11} Pluiarco, Qucsi. ron., 27.
(12} Caiao, ciiado or Scrvio, ad Acn., V, 755.
697
(13} Cccro, Dc nai. Dcorun, III, 40. Caio, II, 8.
Digcsio, I, 8, 8; ilid., 11.
(14} Varrao, V, 143. Tiio Lvio, I, 44. Aulo Cclio,
XIII, 14, da a dcfiniao quc cnconirou no livro dos
augurcs.
(15} Pluiarco, Fnulo, 12. Plnio, Hisi. Nai.,
XVIII, 66, 247. Cf. Corus inscrii. lai., i. I, .
340-341.
(16} Caiao, cn Scrvio, V, 755. Varrao, L. L., V,
143. Fcsio, v. Fiiualcs, . 285.
(17} Hcrodoio, IV, 156; Diodoro, XII, 12;
Pausanias, VII, 2; Aicncu, VII, 62.
(18} Idcn, V, 42.
(19} Tucdidcs, V, 16.
(20} idcn, III, 24.
(21} Pausanias, IV, 27.
(22} Pluiarco, Tcscu, 24. Cccro, Pro Sciio, 63,
noia quc dcscnlarcou cn Drndisi no dia cn quc
a cidadc fcsicjava o anivcrsario dc sua fundaao.
(23} Ios c (Ilada}, Icu AtIcnu (Arisiofancs,
Cav., 1319}, Icun n, diz Tcognis, v. 837,
falando dc Mcgara. Pausanias, I, 26; Hcu tcs
AtIcnus cstn c os.
698
(24} Nctunu Tou, tIcdncto AtIcnu. Vidc
Tcognis, v. 755 (WclcIcr}
Livro III - Cap. V
(1} Pindaro, Pii., V, 117-132; Olin., VII, 143-
145. Pndaro cIana o fundador dc ai das
ccrinnias sagradas" (HyorcIcncs, fr. 1}. O
cosiunc dc insiiiuir un culio ara o fundador c
aicsiado or Hcrodoio, VI, 38; Diodoro dc Sicilia,
XI, 78. Pluiarco, Araius, 53, dcscrcvc as
Ionras rcligiosas c os sacrifcios insiiiudos or
Araius dcois dc sua noric.
(2} Pluiarco, Fnulo, 29. Dionsio, II, 63. Ovdio,
Fasios, II. 475-510. Cccro, Dc rc., II, 10; I, 41.
Nao Ia duvida dc quc dcsdc cssc noncnio ja sc
conunIan Iinos cn Ionra do fundador;
arccc-nos ouvir o cco dc un dcsscs vclIos
canios cn alguns vcrsos dc Enio ciiados or
Cccro.
(3} Hcrodoio, I, 168. Pndaro, Piicas, IV.
Tucdidcs, V, 11. Esiralao, XIV, 1. Cccro, Dc
nai. Dcorun, III, 19. Pluiarco, Qucsi. gracc., 28.
Pausanias, I, 34; III, 1.
(4} Hcrodoio, VI, 38. Diodoro, XI, 78. O culio do
fundador arccc icr cisiido ianlcn cnirc os
salinos (Sanio AgosiinIo, Cidadc dc Dcus, XVIII,
19}.
699
(5} Nao icnos quc caninar aqui sc a lcnda dc
Encias corrcsondc a un faio rcal; lasia-nos vcr
ncla una crcna, quc nos nosira o quc os
aniigos inaginavan or un fundador dc cidadc,
quc idcia fazian do cnutgc, c ara nos isso c o
quc inoria. Acrcsccnicnos ainda quc varias
cidadcs, na Tracia, cn Crcia, no iro, cn Ciicra,
cn Zacinio, na Siclia, na Iialia, acrcdiiavan
icrcn sido fundadas or Encias, c lIc iriluiavan
culio.
(1} O riiancu cra, anics dc nais nada, o cdifcio
quc cnccrrava o lar. Polu, I. 7. Pausanias, V, 15,
5. Dionsio dc Halicarnasso, II, 23, diz quc nos
riiancus dos grcgos cnconirava-sc o lar conun
das frairias. Cf. cscoliasics dc Pndaro,
Ncncianas, XI; cscoliasics dc Tucdidcs, II, 15.
Havia un riiancu cn cada cidadc grcga; cn
Aicnas (Tucd., II, 15; Pausanias, I, 18}; cn Siciao
(Hcrodoio, V, 67}; cn Mcgara (Pausan., I, 43}; cn
Hcrnonc (Pausan., II, 35}; cn lis (Pausan., V,
15}; cn Sifnos (Hcrod., III, 57}; cnirc os aqucus
fiioics (Hcrod., VII, 197}; cn Fodcs (Pollio, XXIX,
5}; cn Maniincia (Pausan., VIII, 9}; cn Tassos
(Aicncu, I, 58}; cn Miiilcnc (Aicncu, X, 24}; cn
Czico (Tiio Lvio XLI, 20}; cn Naucraiis (Aicncu,
VI, 32}; cn Siracusa (Cccro, In Vcrrcn, Dc
signis, 53}, c aic nas ilIas dc Liari, Ialiiadas
cla raa grcga (Diodoro, XX. 101}. Dionsio dc
Halicarnasso diz quc nao sc considcrava ossvcl
fundar una cidadc scn anics csialclcccr o lar
700
conun (II, 65}. Havia cn Esaria una
saccrdoiisa quc osicniava o iiulo dc cstu cos
(DocclI, Cor. inscr.. gr., i. I, . 610}.
(2} En Fona, o icnlo dc Vcsia nao cra nada
nsis quc o lar sagrado da cidadc, Cccro, Dc
lcgilus, II, 8; ilid., II. 12. Ovdo, Fasios, VI, 291.
(3} Tiio Lvo, XXVI, 27. Cccro, Filicas, XI, 10.
(4} Horacio, Odcs, I, 2, 27. Cccro, Pro dono, 53.
Cf. Cccro, Pro Fonicio, 20.
(5} Tiio Lvio, XXVIII, 11. Fcsio, . 106. O fogo
nao odia scr aicado scnao ncdianic roccsso
aniigo c rcligioso (Fcsio, ilidcn}.
(6} Tiio Lvio, XXVI, 27.
(7} Pluiarco, Nuna, 9; Canilo, 20. Dionsio dc
Halicarnasso, II, 66. Virglio, Encida, III, 408.
Pausanias, V, 15. Aiano, C. civ., I, 54.
(8} Tiio Lvio, III, 17. Plnio H. N., XXI, 3, 8.
Ovdio. Fasios, II, 616. Cccro, Pro Sciio, 20.
Macrolio, Saiurn., III, 4. Scrvio, ad Acn., II, 351.
(9} Pluiarco, Arsiidcs, 11. Sofoclcs, Anigonc,
199. Esscs dcuscs nuiias vczcs sao cIanados dc
dunoncs cncIo. Cf., cnirc os laiinos, os d
ndgctcs (Scrvio, ad Acn., XII, 794; Aulo Cclio, II,
16}
701
(10} Pluiarco, Solon, 9, aludc ao cosiunc dos
aicnicnscs dc cnicrrar os norios voliando-os
ara o sol ocnic (Pluiarco, Solon, 10}.
(11} Licurgo iinIa cn Esaria un icnlo,
saccrdoics, fcsias sagradas c Iinos (Hcrodoio, I,
65; Pluiarco, Licurgo, 31; foro, cn Esiralao,
VIII, 5, 5}. Tcscu cra dcus cn Aicnas, quc
lcvaniou un icnlo ara acolIcr scus dcsojos.
Arisincncs cra Ionrado or un culio cnirc os
ncsscnios (Pausanias, IV, 32}; os cacidas cn
Egina (Hcrodoio, V. 80}. Podc-sc vcr cn
Pausanias o nuncro dos Icrois ioicos vcncrados
cn cada cidadc.
(12} Pausanias, IX, 18.
(13} Hcrodoio, VII, 117.
(14} Diodoro, IV, 62.
(15} Pausanias, X, 23; Pndaro, Ncncanas, VII. 65
c scg.
(16} Hcrodoio, V, 47.
(17} Euridcs, Hcraclidcs, 10, 32.
(18} Sofoclcs, dio cn Colona, 627.
(19} Idcn, ilidcn, 1524, 1525.
(20} Idcn, ilidcn, 621-622. Mosirava-sc cn
Aicnas o iunulo ondc rcousavan os ossos dc
702
dio, c o Icoon ondc rccclia as Ionras
funclrcs (Pausanias, I, 26; I, 30}. Nao c
ncccssario dizcr quc os iclanos iinIan ouira
lcnda accrca dc dio.
(21} Pausanias, I, 43. Lcnda scnclIanic, c o
ncsno cosiunc cnconira-sc na cidadc grcga dc
Tarcnio (Pollio, VIII, 30}.
(22} Pausanias, IV, 32; VIII, 9; VIII, 36.
(23} Hcrodoio, I, 67-68. Pausanias, III, 3,
(24} Esscs dcuscs cIanavan-sc tIco ocs
(Polu, IX, 40}, PoocIo (squilo, Sci., 109},
otu (squilo, ilid., 253}, ustnono (squilo,
Agan., 88}. Esics dcuscs ccrcian roicao
csccial solrc a cidadc; Viiruvio, I, 7; Macrolio,
III, 9. Virglio condcnsa cssa ncsna idcia (IX,
246}. A ncccssidadc ara ioda cidadc nova dc
cscolIcr ara si una divindadc olada c
assinalada cn Arisiofancs, Avcs, v. 826. Esscs
dcuscs ocuavan o cano, do qual cran
scnIorcs. Dcnosicncs, Pro corona, 141; Pluiarco,
Arisiidcs, 18; Licurgo, In Lcocraicn, 26.
(25} Tucdidcs, I, 134; Pausanias, III, 17.
(26} Ilada, VI, 88.
(27} Havia una AtIcnc ous cn Aicnas, c Iavia
ianlcn una AtIcnc ous cn Tcgcu; csia
703
roncicra a scus roicgidos quc sua cidadc
janais scria conquisiada (Pausanias, VIII, 47}.
(28} Tio Lvio, V, 21, 22; VI, 29. Vidc cn Don
Cassio, LIV, 4, una Iisioria quc nosira Juiicr
Cailoiino c Juiicr Tonanic cono dcuscs
difcrcnics.
(29} Hcrodoio, V, 72; VI, 81. Esaria iinIa una
Aicna c una Hcra (Pluiarco, Licurgo, 6;
Pausanias, III}; nas un csariano nao iinIa o
dirciio dc cnirar no icnlo dc Aicna olada dc
Aicnas, ou da Hcra olada dc Argos.
(30} Elcs so adquiriran cssc dirciio dcois da
conquisia da cidadc (Tiio Lvio, VIII, 14}.
(3l} Nao Iavia culios conuns a varias cidadcs
scnao no caso das confcdcracs; falarcnos a
rcsciio cn ouiro lugar.
(32} squilo, Sul., 858.
(33} squilo, Scic CIcfcs, v. 69-73, 105, 109,
139, 168-170.
(34} Ilada, I, 37 c scg.; VI, 93-96.
(35} squilo, Scic CIcfcs, 76-77, 176-181.
(36} Tcognis, cd. Wclclcr, v. 759; cd. Doissonadc,
v. 777.
704
(37} Scn duvida, nao c ncccssario advcriir dc quc
cssas rcgras aniigas foran nuiio alrandadas
con o icno; Ia inscrics quc nosiran
csirangciros ofcrcccndo dadivas s divindadcs
aicnicnscs; nas cssas inscrics sao dc daia
rclaiivancnic rcccnic.
(38} Euridcs, Hcraclidcs, 347.
(39} Hcrodoio, V, 65; V, 80.
(40} Sucinio, Calgula, 5; Scncca, Dc viia lcaia,
36.
(41} Virglio, Encida, I, 68.
(42} Virglio, Encida, II, 351.
(43} squilo, Scic CIcfcs, 217-220. Eicoclcs.
Quando una cidadc c conquisiada, cosiuna-sc
dizcr quc os dcuscs a alandonaran. O coro.
Quciran os dcuscs, quc aqui csiao, janais
alandonar-nos, c quc cu nao vcja Tclas ionada
dc assalio, c cnircguc s cIanas!"
(44} Macrolio, Saiurnalcs, III, 9. Plnio, Hisi. nai.,
XXVIII, 4,18.
(45} Solrc o odcr das fornulas, cugIogIu ou
Iutudcscs, vidc Plaiao. Lcis, XI, . 933;
Euridcs, Sulicanics, 39. Essas fornulas cran
dc ial nodo aniigas, quc nuiias alavras nao
cran nais conrccndidas, c nao cricncian
705
nais lngua grcga. Vidc Hcsquio alavra
Efcsa. Os aniigos acrcdiiavan quc odian
olrigar os dcuscs, c consirangc-los; c cssc o
cnsancnio crcsso or Virglio cn Encida, III,
427-440, ondc, afirna quc o cnunciado da rccc,
cccs, as roncssas, uotu, as ofcrias, donu, sao
as ircs arnas clas quais odc scr vcncida,
sucuc, a na voniadc dc una dcusa.
(46} Tucdidcs, II, 74.
(47} Hcrodoio, V, 83.
(48} idcn, V. 99.
(49} Pluiarco, Solon, 9.
(50} Plnio, Hisi. nai., XXVIII, 4, 18. Macrolio,
Sai, III, 9. Scrvio, ad Acn., II, 351.
Livro III - Cap. VII
(1} Aicncu, V, 2. Polu, I, 34, ncnciona os
dcnotIonu, ou untIonu cnirc as fcsias
rcligiosas.
(2} Odisscia, III, 5-9; 43-50; 339-341.
(3} Aicncu, X, 49, scgundo Panodcno.
(4} Xcnofonic, Fcs. AiIcn., 3. Cf. cscoliasics dc
Arisiofancs, Nuvcns, 386. Pluiarco, Pcriclcs, 11, c
Isocraics, Arcoagiico, 29, ncncionan o cosiunc
dos cstuscs cn Aicnas.
706
(5} Aicncu, V, 2. O ncsno cscriior ncnciona cn
Argos os dcnsus tInu, c, cn Esaria,
lanqucics disiinios dos Icdtu coiidianos
(Aicncu, XI, 66}, iraz una longa dcscriao dos
lanqucics das cidadcs dc Figalia c dc Naucraiis;
ncnciona os riios quc nclas cran scguidos, as
lilacs, os Iinos (IV, 32}; fala dos dc Tarcnio (IV,
61}; aludc ainda a cssc cosiunc cn X, 25.
Pndaro, na XI Ncnciana, dcscrcvc os lanqucics
sagrados dos icncdos. Cf. Diodoro, XI, 72.
(6} Aicncu, V, 2.
(7} Vidc o dccrcio ciiado or Aicncu, VI, 26.
(8} Pluiarco, Solon, 24. Aicncu. VI, 26. Fllocoro,
fragn. 156. Cliiodcno. fr. 11. Polu, VI, 35.
(9} Dcnosicncs, Pro corona, 53. Arisioiclcs.
Poliica, VII, 1, 19. Polu, VIII, 155. Pausanias, V,
15.
(10} Fragncnio dc Safo, cn Aicncu, XV, 16.
(11} Fragncnio dc CIacrcnon, cn Aicncu, XV,
19.
(12} Plaiao, Lcis, XII, 956. Cccro, Dc lcgil., II, 18.
Virglio, V, 70, 774; VII, 135; VIII, 274. O ncsno
aconiccc cnirc os Iindus. nos aios rcligiosos cra
olrigaiorio o uso da coroa c dc rouas lrancas
(Lcis dc Manu, IV, 66, 72}.
707
(13} Hcrnias, cn Aicncu. IV, 32.
(14} Vidc os auiorcs ciiados or Aicncu, I, 58; IV,
31 c 32; XI, 66.
(15} Aicncu, IV, 19; IV, 20.
(16} Arisioiclcs, Poliica, VII, 9, 2-3, cd. Didoi, .
611.
(17} Virglio, VII, 174 c scg.; VIII, 102-111, 283-
305.
(18} Dioniso, II, 23. Aulo Cclio, XII, 8. Tiio Lvio,
XL, 59.
(19} Cccro, Dc oraiorc, III, 19. A alavra cuun
cnrcgava-sc roriancnic ara os lanqucics
cn Ionra dos dcuscs. Fcsio, cd. Mullcr, . 78.
Vidc Tiio Lvio, XXV, 2; XXVII, 36; XXIX, 38;
XXXIII, 42; XXXIX, 46. Cccro, Pro Murcna, 36.
(20} Dionsio, II, 23, ondc fala dos lanqucics
conuns dos csarianos, quc conara cn ouiro
lugar con os lanqucics conuns dos ronanos.
2
(1} Fcsio, v. Anlurlialcs, cd. Mullcr, . 5.
Macrolio, Sai., III, 5. A dcscriao da fcsia csia cn
Tilulo, liv. II, clcgia 1.
(2} Pluiarco, Nuna, 14. Varrao, L. L., VI, 16.
Plnio, XVIII, 2. Quanio s fcsias quc dcvian
708
rcccdcr as colIciias, vidc Virglio, Ccorgias, I,
340-350.
(3} Plaiao, Lcis, II, . 584. Dcnosicncs, In
Midian, 10. Dcnosicncs, In Tinocraica, 29.
Cccro, Dc lcgilus, II, 12. Macrolio, I, 16.
(4} Dcnosicncs, In Tinocraica, 29. Idcniica
rcscriao cn Fona. Macrolio, I, 15. Cf., Cc., Dc
lcg., II, 12.
(5} Varrao, Dc lng. lai., VI, 27. Scrvio. ad Acn..
VIII, 654. Macrolio, Sai., I, 14; I, 15.
(6} Ccnsorino, Dc dic naiali, 22.
3
(1} CIanava-sc a cssa ocraao IutIucn ou
ugIncucn n. Hiona, cd. Dcrgl, fragncnio
60. En laiin dizia-sc ustuc. Cccro, Dc
divin., I, 45. Scrvio, ad Acn., I, 283.
(2} Diogcncs Lacrcio, Socraics, c. 23. Harocracio,
v. PIunuIos. Do ncsno nodo cra urificado
anualncnic o lar doncsiico. squilo, Cocforas,
966.
(3} Varrao, Dc ling, lai., VI, 86-87.
(4} Tiio Lvio, I, 44. Dionsio dc Halic., IV, 22.
Cccro, Dc oraiorc, II, 66. Scrvio, ad Acn., III, 279.
Cf. ilid., VIII, 183. Valcrio Maino rcsunc a
oraao quc cra ronunciada clo ccnsor (Valcr.
709
Ma., IV, 1, 10}. Esics cosiuncs coniinuaran aic
o icno do incrio; Voisco, Aurcliano, 20.
Tiio Lvio, I, 44 arccc acrcdiiar quc a ccrinnia
da lusiraao foi insiiiuda or Scrvio. Ela c iao
aniiga quanio Fona. A rova csia cn quc a
ustuto do Palaiino, isio c, da riniiiva cidadc dc
Fnulo, coniinuou a scr cclclrada iodos os anos.
Varrao, Dc ling. lai., VI, 34. Scrvio Tulio foi ialvcz
o rinciro a alicar a ustuto cidadc ja
cngrandccida or clc, c insiiiuiu o ccnso quc
aconanIava a lusiraao cnlora coniinuassc a
consiiiuir ccrinnia aric.
(5} Podia scr vcrgasiado c vcndido cono cscravo.
Dionsio, IV, 15; V, 15; Cccro, Pro Caccina, 34.
Os cidadaos auscnics dc Fona dcvian csiar
rcscnics no dia da lusiraao; ncnIun noiivo
odia discnsa-los dcssc dcvcr. Tal cra a rcgra
original, quc nao foi suavizada scnao nos dois
uliinos scculos da rcullica. Vclcio, II, 7, 7; Tiio
Lvio, XXIX, 37. Aulo Cclio, V. 19.
(6} Cccro, Dc lcgilus, III, 3; Pro Flacco, 32. Tiio
Lvio. I, 43; Dionsio, IV, 15; V, 75. Varrao, Dc
ling. lai., VI, 93. Pluiarco, Caio najor, 16.
4
(1} Solrc cssc cnsancnio dos aniigos, vidc
Cassio Hcnina, cn Macrolio, I, 16.
710
(2} Solrc os dias ncfasios cnirc os grcgos, vidc
Hcsodo, Ocra ci dics, v. 710 c scguinics. Os
dias ncfasios cIanavan-sc Icncu uIudcs
(Lsias, Pro PIania, fragn., cd. Didoi, i. II, .
278}. Cf. Hcrodoio, VI, 106. Pluiarco, Dc dcfcciu
oracul., 14; Dc ci aud DclIos, 20.
(3} Cccro, Pro Murcna, 1. Tiio Lvio, V, 14; VI, 41;
XXXIX, 15. Dionsio, VII, 59; IX, 41; X, 32. Plnio,
no Pancgrico dc Trajano, 63, lcnlra ainda o
ongun cuncn contoun.
(4} squincs, In TlnarcIun, 23. Id, In CicsiI.,
2-6. Polu, VIII, 104. Daqui a alavra dc
Arisiofancs, Acarn., 44. Entos to IutIunutos
ara dcsignar o lugar da asscnllcia. Of. Dinarca,
In Arisiog., 14.
(5} Dcnosicncs lcnlra cssa oraao, scn ciiar-lIc
a fornula. Dc falsa lcgai., 70. Podcnos fazcr dcla
una idcia cla arodia quc dcla faz Arisiofancs
nos TIcsnoIoriazousac, v. 295-350.
(6} Arisiofancs, Acarnianos, 171.
(7} Idcn, TIcsnoI., 381, c cscoliasics. Era
cosiunc aniigo. Cccro, In Vaiiniun, 10.
Scrvio, ad Acn., XI, 301, diz quc cnirc os aniigos
iodo o discurso concava or una oraao, c ciia
cono rova os discursos quc ossua dc Caiao c
dos Cracos.
711
(8} Varrao, cn Aulo Cclio, XIV, 7. Cf. Scrvio, ad
Acn., I, 446; VII, 153. Cccro, Ad divcrsos, X, 12.
(9} Varrao, cn Aulo Cclio, ilid. Sucinio,
Augusio, 35. Don Cassio, LIV, 30.
(10} Andocidcs, Dc suo rcdiiu, 15; Dc nysicriis,
44; Anifon, Sucr cIorcuia, 45; Licurgo, In
Lcocraicn, 122. Dcnosicncs, In Midan, 114.
Diodoro. XIV, 4. Xcnofonic, Hclcn., II, 3, 52.
(11} Arisiofancs, As Vcsas, 860-865. Cf. Ilada,
XVIII, 504.
(12} Podcn-sc vcr cn Tiio Lvio, I, 32, os riios"
da dcclaraao dc gucrra. Cf. Dionsio, II, 72;
Plnio, XXII, 2, 5; Scrvio, ad Acn., IX, 52; X, 14.
Dionsio, I, 21, c Tiio Lvio, I, 32, asscguran quc
cssa insiiiuiao cra conun a nuiias cidadcs
iialianas. Tanlcn na Crccia a gucrra cra
dcclarada or un Icx. Tucdidcs, I, 29;
Pausanias, IV, 5, 8; Polu, IV, 91.
(13} Tiio Lvio, I, 19. A dcscriao caia c
ninuciosa da ccrinnia csia cn Virglio, VII, 601-
617.
(14} Dionsio, IX, 57. Xcnofonic, Hclcn., III, 4, 3;
IV, 7, 2; V, 6, 5. Vidc cn Xcnofonic Fcs. Laccd.,
13 (14}, a scric dos sacrifcios quc o cIcfc dc un
ccrciio csariano fazia anics dc sair da cidadc,
anics dc airavcssar a fronicira, c quc rcnovava
712
dcois, cada nanIa, anics dc dar qualqucr
ordcn dc narcIa. ariida dc una froia, os
aicnicnscs, cono os ronanos, ofcrcccn
sacrifcios; Cf. Tucdidcs, VI, 32, c Tiio Lvio,
XXIX, 27.
(15} Hcrodoio, IX, 19. Xcnofonic, Fcs. Lac., 13.
Pluiarco, Licurgo, 22. frcnic da cada ccrciio
grcgo narcIava un Ioos lcvando o fogo
sagrado (Xcnofonic, Fcs. Lac., 13; Hcrod., VIII,
6; Polu, I, 35; Hcsquio, v. PyrIoros}. Do
ncsno nodo, Iavia nos canos ronanos un lar
scnrc accso (Dionsio, IX, 6}. Os ciruscos
ianlcn carrcgavan un lar con scus ccrciios
(Pluiarco, Pullcola, 17}. Tiio Lvio, II, 12, nosira
ianlcn o ucccnsus ud succun ocuus. O
rorio Sila naniinIa un lar accso dianic dc sua
icnda (Julio Olscqucns, 116}.
(16} Hcrodoio, IX, 61-62.
(17} squilo, Scic CIcfcs, 252-260. Euridcs,
Fcnic., 573.
(18} Diodoro, IV, 5. Focio. TIunIos cdcxs
nIcs.
(19} Tiio Lvio, XLV, 39; V, 23; X, 7. Varrao, Dc
ling. lai., VI, 68. Plnio, H. N., VII, 56; XXXIII, 7,
36.
Livro III - Cap. VIII
713
(1} Pluiarco, Dc dcfcciu oraculor., 14.
(2} Quanio aos vclIos Iinos quc os grcgos
coniinuavan a caniar nas ccrinnias, vidc
Pausanias, I, 18; VII, 15, in finc; VII. 21; IX, 27,
29, 30. Cccro, Dc lcgilus, II, 15, faz noiar quc as
cidadcs grcgas, cuidavan nuiio dc conscrvar os
riinos aniigos. Plaiao, Lcis, VII, . 799-800,
conforna-sc con as aniigas rcgras quando
rcscrcvc quc os caniicos c riinos coniinucn
inuiavcis. Enirc os ronanos, as fornulas dc
oraao csiavan fiadas or un riiual, vidc
Varrao, Dc ling. lai., c Caiao, assin. Quiniiliano,
I, 11.
(3} Dcnosicncs, In Ncocran, 116-117. Varrao ciia
algunas alavras dos I sucoun, quc sc
conscrvavan cn Aicnas, c cuja linguagcn cra
arcaica (Dc ling. lai., V. 97}. Accrca do rcsciio
dos grcgos clos riios aniigos, vidc alguns
ccnlos curiosos cn Pluiarco, Qucsi gracc., 26,
31, 35, 36, 58. O cnsancnio aniigo csia lcn
crcsso or Isocraics, Arcoagiica., 29-30, c cn
iodo o discurso conira Nccra.
(4} Pausanias, IV. 27. Pluiarco. Conira Coloics,
17. Plnio, H. N., XIII, 21. Valcrio Maino, I, 1. 3.
Varrao, L. L., VI, 16. Ccnsorino, 17. Fcsio, v.
Fiiualcs.
(5} Polu, VIII, 128. Salc-sc quc un dos
significados nais aniigos da alavra nnos c o dc
714
riio ou dc rcgra rcligiosa. Lisias, in
NiconacIun, 17.
(6} Aicncu, XIV, 68, ciia os Iinos aiicos dc
Aicnas; lio, II, 39, os dos crcicnscs; PIndaro,
Piic., V, 134, os dc Circnc; Pluiarco, Tcscu, 16,
os dos locianos; Taciio, Ann., IV, 43, os uutun
cunnu, conscrvados or csarianos c
ncsscnios.
(7} Putn cstn cnn. Essas alavras aarcccn
frcqucnicncnic cn Tucdidcs, c cnirc os oradorcs
aiicos.
(8} Dionsio, II, 49. Tiio Lvio, X, 33. Cccro, Dc
divin., II. 41; I, 33; II, 23. Ccnsorino, 12-17.
Sucino, Claudio, 42. Macrolio, I, 12; V, 19.
Solino, II, 9. Scrvio, VII, 678; VIII, 398. Carias dc
Marco Aurclio, IV, 4.
(9} Os aniigos anais dc Esaria sao ncncionados
or Pluiarco, Adv. Coloicn, 17; or Aicncu, XI,
49; or Taciio, Ann. IV, 43. Pluiarco, Solon, 11,
fala dos dc Dclfos. Os rorios ncsscnos iinIan
Annucs c nonuncntu scutu ucc sco, quc
rcnoniavan, dizian clcs, invasao dorica
(Taciio, ilidcn}. Dionsio dc Halicarnasso, Dc
TIucyd. Iisi., cd. Fcislc, i. VI, . 819. Pollio
ianlcn assinala os dcnosu ton con
unuguIu (XII, 10}.
715
(10} Cccro, Dc oraiorc, II, 13. Cf. Scrvio, ad Acn.,
I. 373. Dionsio dcclara quc conIccia os livros
sagrados c os anais sccrcios dc Fona (XI, 62}.
Na Crccia, cn coca lasianic rcnoia, Iouvc
logografos quc consuliaran c coiaran os anais
sagrados das cidadcs; vidc Dionsio, Dc TIucyd.
Iisi., c. 5, cd. Fcislc, . 819.
Livro III - Cap. IX
(1} Arisioiclcs, Poliica, VI, 5, 11 (Didoi, . 600}.
Dionsio dc Halic. II, 65.
(2} Suidas, v. CIaron.
(3} squilo, Sulianics, 369 (357}. conIccida a
niina rclaao cisicnic cnirc o icairo c a rcligiao.
A rcrcscniaao cra ccrinnia do culio, c o ocia
iragico, cn gcral, dcvia cclclrar alguna das
lcndas sagradas da cidadc. Essa a razao cla qual
cnconiranos nos iragicos ianias vclIas iradics,
c aic aniigas fornas dc linguagcn.
(4} Euridcs, Orcsics, 1594-1597.
(5} Nicolau dc Danasco, nos Fragn. Iisi. gracc.,
i. III, . 394.
(6} Dcnosicncs, In Ncocran, 74-81. Xcnofonic,
Fcs. Lac, 13-14. Hcrodoio, VI, 57. Arisioiclcs,
Pol., III, 9, 2.
(7} Virglio, X, 175. Tiio Lvio, V, 1. Ccnsorino, 4.
716
(8} Cccro, Dc nai. dcorun, III, 2; Dc rc., II, 10;
Dc divinai., I, 17; II, 38. Vidc os vcrsos dc Enio,
cn Cc., Dc div., I, 48. Os aniigos nao
rcrcscniavan Fnulo cn irajcs dc gucrra, nas
cn vcsics saccrdoiais, con o lasiao augural c a
iralca (Ovdio, Fasios, VI, 376. Cf. Plnio, Hisi.
Nai., IX, 39, 136}.
(9} Tiio Lvio, I, 20. Scrvio, ad Acn., III, 268.
(10} Tiio Lvio, I, 18. Dionsio, II, 6; IV, 80.
Essa c a razao cla qual Pluiarco, rcsunindo un
discurso dc Tilcrio Craco, o faz dizcr. Hc gIc
Iuscu tus ncgIstus IcougIus IutIosotu
os to tIcon (Plui., Tilcrio, 15}.
(11} Tucdidcs, V, 16, in finc.
(12} Pluiarco, Agis, 11.
2
(1} Arisioiclcs, Pol., VI, 5, 11.
(2} Pndaro, Ncnclanas, XI, 1-5.
(3} Arisioiclcs, Poliica, III, 9.
(4} So nos rcfcrinos aqui aos rinciros icnos
das cidadcs. Vcrcnos nais adianic quc Iouvc
coca cn quc a Icrcdiiaricdadc dciou dc scr
rcgra; cn Fona, a rcalcza nunca foi Icrcdiiaria,
isso dcvido fundaao rclaiivancnic rcccnic dc
717
Fona, cn coca cn quc a rcalcza cra aiacada c
dcsrcsiigiada or ioda aric.
(5} Hcrodoio, I, 142-148. Pausanias, VII, 1-5.
(6} Sofoclcs, dio rci, 34.
(7} Esiralao, XIV, 1, 3. Aicncu, XIII, 36, . 576.
(8} Tiio Lvio, III, 39. Sucinio, Julio, 6.
(9} Cccro, Dc rc., I, 33.
Livro III - Cap. X
(1} En Mcgara, na Sanoiracia. Tiio Lvio, XLV, 5.
DocclI, Cor. inscr. gr., n. 1052.
(2} Pndaro, Ncncianas, XI.
(3} Pluiarco, Qucsi. ron., 40.
(4} Pluiarco, Arisiidcs, 21.
(5} Tucdidcs, VIII, 70. Aolodoro, Fragn. 21 (coll.
Didoi, i. I, . 432}.
(6} Dcnosicncs, In Midian, 33. squincs, In
TinarcI, 19.
(7} Usavan-sc coroas nos coros c nas rocisscs.
Pluiarco, Ncias, 3; Focion, 37. Cccro, In Vcrr.,
IV, 50.
718
(8} Polu, VIII, c, IX, n.s 89 c 90; Lsias, Dc Ev.
rol., 6-8; Dcnosicncs, In Ncacran, 74-79;
Licurgo, coll. Didoi, i. II, . 362; Lsias, In Andoc.,
4.
(9} A crcssao o cn tcc ou tu tcc ianio c usada
ara dcsignar os nagisirados dc Esaria cono
ara os dc Aicnas. Tucdidcs, I, 58; II, 10; III, 36;
IV, 65; VI, 88; Xcnofonic, Agcsilau, I, 36; Hclcn.,
VI, 4, 1. Cf. Hcrodoio, I, 133; III, 18; squilo,
Pcrs, 204; Agan., 1202; Euridcs, TracI. 238.
(10} Cccro, Dc lcgc agr., II, 34. Tiio Lvio, XXI, 63;
IX, 8; XLI, 10. Macrolio, Saiurn., III, 3.
(11} Tiio Lvio, XXVII, 40.
(12} Tiio Lvio, XXVII, 44.
(13} Varrao, L. L., VI, 54. Aicncu, XIV, 79.
(14} Plaiao, Lcis, III, . 690; VI, . 759. Os
Iisioriadorcs nodcrnos conjcciuraran quc o
soricio cra invcnao da dcnocracia aicnicnsc, c
quc Iouvc icno cn quc os arconics cran clciios
cla cIcotonu. ura Iioicsc, quc nao c
aoiada or ncnIun icio. Os icios, clo
conirario, nosiran o soricio cono insiiiuiao
nuiio aniiga. Pluiarco, quc cscrcvia a vida dc
Pcriclcs dc acordo con Iisioriadorcs
conicnorancos, cono Sicsinlroic, afirna quc
Pcriclcs nunca foi arconic, orquc cssa dignidadc
719
cra confcrida ncdianic soricio cn ioda a
aniiguidadc (Plui., Pcriclcs, 9}. Dcncirio dc
Falcra, quc Iavia cscriio olras solrc a lcgislaao
dc Aicnas, c cn ariicular solrc o arconiado,
dizia fornalncnic quc Arisiidcs Iavia sido
arconic or soricio (Dcncirio, ciiado or Pluiarco,
Arisiidcs, 1}. vcrdadc quc Indoncncu dc
Lansaco, cscriior osicrior, dizia quc Arisiidcs
Iavia sido clcvado a cssc cargo or cscolIa dc
scus concidadaos; nas Pluiarco, quc rcfcrc cssa
asscrao (ilidcn}, acrcsccnia quc, sc cla c caia,
c ncccssario cnicndcr quc os aicnicnscs fizcran
una cccao cn favor do ncriio cnincnic dc
Arisiidcs. Hcrodoio, VI, 109, dcia lcn claro quc,
nos icnos da laialIa dc Maraiona, os novc
arconics, c, cnirc clcs, o olcnarca, cran
noncados ncdianic soricio. Dcnosicncs, In
Lciincn, 90, ciia una lci da qual rcsulia quc
nas icnos dc Solon a soric ja dcsignava os
arconics. Enfin, Pausanias, IV, 5, da a cnicndcr
quc o arconiado anual ncdianic soricio succdcu
incdiaiancnic ao arconiado dcccnal, isio c, cn
683. Solon, c vcrdadc, foi cscolIido ara scr
arconic; Arisiidcs ialvcz ianlcn o icnIa sido;
nas ncnIun icio inlica na cisicncia da rcgra
dc clciao. O soricio arccc scr iao aniigo quanio
o rorio arconiado; clo ncnos dcvcnos cnsar
assin na auscncia dc icios conirarios. Nao cra,
alias, un roccsso dcnocraiico. Dcncirio dc
Falcra diz quc nos icnos dc Arisiidcs nao sc
720
roccdia ao soricio scnao cnirc as fanlias nais
ricas. Anics dc Solon, o soricio so cra fciio cnirc
os Euairidas. Mcsno nos icnos dc Lsias c dc
Dcnosicncs nao sc colocava na urna o nonc dc
iodos os cidadaos (Lsias, Dc invalido, 13; In
Andocidcn, 4; Isocraics, I. aniidoscos, 150}.
Nao sc conIcccn lcn as rcgras dcssc soricio,
quc, alias, cra confiado aos icsnoicias cn
ccrccio; iudo o quc sc odc afirnar c quc cn
ncnIuna coca os icios assinalan a raiica da
cIcotonu ara os novc arconics. digno dc
noia quc, quando a dcnocracia sc aodcrou do
govcrno, criou os csiraicgos, c lIcs dcu ioda a
auioridadc; ara csscs cIcfcs cla nao cnsou cn
r cn raiica o soricio, c rcfcriu clcgc-los
ncdianic voiaao. Dc soric quc Iavia soricio ara
as nagisiraiuras quc daiavan da idadc
arisiocraiica, c clciao ara as quc daiavan da
idadc dcnocraiica.
(15} Valcrio Maino, I, 1, 3. Pluiarco, Marcclo, 5.
Tiio Lvio, IV, 7.
(16} As rcgras do aniigo dirciio ullico dc Fona,
quc caran cn dcsuso nos uliinos scculos da
rcullica, sao aicsiadas or nuncrosos icios.
Dionsio, IV, 84, dcia lcn claro quc o ovo nao
voiava scnao nos noncs roosios clo
rcsidcnic dos concios. Sc algunas ccniurias
voiavan cn ouiros noncs, o rcsidcnic odia
nao lcvar cn conia csscs voios. Tiio Lvio, III, 21;
721
VII, 22. Essc uliino faio ja c do ano 352 A. C.,
c a narraiiva dc Tiio Lvio nosira o dirciio do
rcsidcnic nuiio dcsrczado dcsia vcz clo ovo.
Essc dirciio, quc da cn dianic foi lcira noria,
nao foi iodavia alolido lcgalncnic, c nais dc un
cnsul ousou, dcois, lcnlra-lo. En Aulo Cclio,
VI, 9, o rcsidcnic, quc c un sinlcs cdil, rccusa-
sc a acciiar c a coniar os sufragios. En ouiro
lugar o cnsul Porcio dcclara quc nao acciiara
scnclIanic candidaio (Tiio Lvio, XXXIX, 39}.
Valcrio Maino, III, 8, 3, conia quc na alcriura
dos concios crguniava-sc ao rcsidcnic C.
Pison, sc caso o ovo voiassc cn Lolio Palicano,
clc o roclanaria clciio; Pison rcsondc
ncgaiivancnic, c a asscnllcia voia cn ouiro
candidaio. Vcnos cn Vclcio, II, 92, un
rcsidcnic dc concios roilir a un candidaio dc
sc arcscniar, c, cono csic insisiissc, dcclarar
quc, ncsno sc cscolIido clos sufragios dc iodo o
ovo, clc nao o considcrara clciio. Ora, a
roclanaao do rcsidcnic, cnuntuto, cra
indiscnsavcl, c scn cla nao Iavia clciao.
(17} Tiio Lvio, II, 42; II, 43. Dionsio, VIII, 87.
(18} Vcnos ccnlos disso cn Dionsio, VIII, 82,
c Tiio Lvio, II, 64.
(19} Cccro, Dc lcgilus, III, 3. Salc-sc quc Cccro,
no Dc lcgilus, acnas rcroduz c clica as lcis
dc Fona.
722
(20} As difcrcnics crgunias fciias ncssc canc
sao rcfcridas or Dinarca, In Arisiogiioncn, 17-
18, c cn Polu, VIII, 85-86. Cf. Licurgo, fragn, 24
c Harocracio, v. Hcrlcios.
(21} Cf. Dinarca, cn Harocracio; Polu, VIII, 85.
(22} Dinarca. In Arisiog., 17-18. Pcrguniava-sc
ianlcn ao arconic sc clc Iavia fciio iodas as
cananIas ara as quais Iavia sido convocado, c
sc agara iodos os inosios.
(23} Plaiao, Lcis, VI, . 759. Por noiivos
analogos, afasiava-sc do arconiado iodo o
cidadao docnic ou dcfciiuoso (Lsias, Dc invalido,
13}. Isso orquc un dcfciio fsico, sinal do casiigo
dos dcuscs, iornava a cssoa indigna dc
dcscncnIar qualqucr saccrdocio, c, or
conscqucncia, dc ccrccr qualqucr nagisiraiura.
(24} cf. Donsio, II, 73. Nao c ncccssario
advcriir quc nos uliinos scculos da rcullica
cssc canc, sc ainda cra fciio, nao assava dc
ncra fornalidadc.
Livro III - Cap. XI
(1} Cccro, Dc lcgilus, II, 19.
(2} Cccro, Dc lcgilus, II, 9, 19, 20, 21; Dc
arusic. rcs., 7; Pro dono, 12, 14. Dionsio, II,
73. Taciio, Annalcs, I, 10; Hisi. I, 15. Don
Cassio, XLVIII, 44. Plnio, Hisi. Nai., XVIII, 2.
723
Aulo Cclio, V, 19; XV, 27. Ponnio, no Digcsio,
Dc originc juris.
(3} Dai sc originou cssa vclIa dcfiniao, quc os
jurisconsulios conscrvaran aic Jusiiniano.
Jusudcntu cst cun dunuun utquc
Iununuun nottu.
(4} Iscu, Dc Aollod. Icrcd., 30.
(5} Polu, VIII, 90. Andocidcs, Dc nysicriis, 111.
(6} Dionsio, IX, 41. Essa rcgra, nui
rigorosancnic olscrvada no rinciro scculo da
rcullica, dcsaarcccu nais iardc, ou foi alolida.
(7} Dionsio, X, 4. Cf. Tiio Lvio, III. 41.
(8} Andocidcs, Dc nysicriis, 82. Cf. Dcnosicncs,
In Evcrgun, 71. In Lciincn, 158. Polu, IX, 61.
Aulo Cclio, XI, 18.
(9} Varrao, Dc lng. lai., VI, 16.
(10} Donsio, X, 1.
(11} Eliano, H. V., II, 39.
(12} Arisioiclcs, Proll., XIX, 28.
(13} Tio Lvio, I, 26.
(14} Ncno, ariilIar; nnos, divisao, ncdida,
riino, canio; vidc Pluiarco, Dc nusica, . 1133;
724
Pndaro, PyiI., XII, 41. Fragn., 190 (cdii. Hcync}.
Escoliasics dc Arisiofancs, Cav., 9.
(15} Calo, Insiii., IV, 11.
Livro III - Cap. XII
(1} Arisioiclcs, Poliica, II, 6, 21 (II, 7}.
(2} DocclI, Cor. Inscr., n. 3641 l, i. II, . 1131.
Do ncsno nodo, cn Aicnas, o Ioncn dcsignado
ara ionar aric nos lanqucics ullicos, c quc
nao cunrissc cssc dcvcr, cra julgado c unido;
vidc lci ciiada or Aicncu, VI, 26.
(3} Dionsio, IV, 15; V, 75. Cccro, Pro Caccina,
34. Vclcio, II, 15. Adniic-sc cccao ara os
soldados cn cananIa; nas ainda cra
ncccssario quc o ccnsor fizcssc con quc
anoiasscn scus noncs, a fin dc quc, inscriios no
rcgisiro da ccrinnia, clcs fosscn considcrados
rcscnics.
(4} Xcnofonic, Mcnor., I, 1.
(5} Accrca dos sacrifcios quc os riancs
ofcrccian diariancnic cn nonc da cidadc, vidc
Anifon, Sucr cIorcuia, 45.
(6} A fornula conlcia dcssc jurancnio cnconira-
sc cn Polu, VIII, 105-106.
(7} Dccrcio rclaiivo aos laicanos, cn
Dcnosicncs, In Ncacran, 104. Cf. ilidcn, 113.
725
Vidc ainda Isocraics, Pancgyr., 43, c Esiralao, IX,
3, 5.
(8} Virglio, En., III, 406. Fcsio, v. Ecsio. Salc-sc
quc o vocalulo Iosts cra alicado ao csirangciro
(Macrolio, I, 17; Varrao, Dc ling, lai., V. 3;
Plauio, Trinunnus, I, 2, 65}; Iosts uccs, cn
Virglio, significa o rosio dc un csirangciro.
(9} Digcsio, Liv. XI, ii. 6, 36.
(10} Podc-sc vcr ccnlo dcssa rcgra, ara a
Crccia, cn Pluiarco, Arisiidcs, 20, c ara Fona,
cn Tiio Lvio, V, 50.
(11} Essas rcgras dos icnos aniigos iornaran-sc
nais lrandas con o icno; os csirangciros
adquiriran o dirciio dc cnirar nos icnlos da
cidadc, c nclcs ofcrcccr suas dadivas. Mas ainda
coniinuaran a cisiir ccrias fcsias c sacrifcios
dos quais o csirangciro ainda cra ccludo; vidc
DocclI, Cor. inscr., n. 101.
(12} Hcrodoio, IX, 33-35. Todavia, Arisioiclcs diz
quc os aniigos rcis dc Esaria conccdian dc lon
grado o dirciio dc cidadania (Poliica, II, 9, 12}.
(13} Dcnosicncs, In Ncacran, 89, 91, 92, 113,
114.
(14} Pluiarco, Solon, 24. Cccro, Pro Caccina, 34.
(15} Arisioiclcs, Poliica, III, 1, 3. Plaiao, Lcis, VI.
726
(16} Dcnosicncs, In Ncacran, 49. Lsias, In
Panclconcn, 2, 5, 13. Polu, VIII, 91.
Harocracio, v. PolcnarcIos.
(17} Xcnofonic, Dc vcciigal, II, 6. O csirangciro
odia olicr, or favor individual, o quc o dirciio
grcgo cIanava dc cnItcss, c o dirciio ronano dc
us conncc.
(18} Dcnosicncs, In Ncacran, 16. Arisiofancs,
Avcs, 1652, Arisioiclcs, Polii., III, 3, 5. Pluiarco,
Pcriclcs, 37. Polu, III, 21. Aicncu, XIII, 38. Tiio
Lvio, XXXVIII, 36 c 43. Caio, I, 67. Uliano, V, 4-
9. Paulo, II, 9. Era ncccssaria lci csccial da
cidadc ara dar aos Ialiianics dc ouira cidadc a
cgIunu ou o connuIun.
(19} Uliano, XIX, 4. Dcnosicncs, Pro PIorn., 6;
In Eululidcn. 31.
(20} Cccro, Pro ArcIa, 5. Caio, II, 110.
(21} Pausanias, VIII, 43.
(22} Digcsio, liv. XI, ii. 7, 2; liv. XLVII, ii. 12, 4.
(23} Harocracio, v. Prosiaics. Polu, III, 56.
Licurgo, In Lcocraicn, 21. Arisioiclcs, Poliica, III,
1, 3.
(24} Solrc a utnu, cn Aicnas, vidc squincs, In
TinarcIun, 21. Andocidas, Dc nysicriis, 73-80;
Pluiarco, Focion, 26, 33, 34, 37. Solrc a utnu,
727
cn Esaria, Hcrodoio, VII, 231; Tucdidcs, V, 34;
Pluiarco, Agcsilau, 30. En Fona cisiia a
ncsna cna, dcsignada clas alavras nunu
ou tIu noucc. Tiio Lvio, VII, 2; XXIV, 18; XXIX,
37; XLII, 10; XLV, 15; Cccro, Pro Clucniio, 43;
Dc oraiorc, II, 67; Valcrio Maino, II, 9, 6; Ps.
Asconius cd. Orclli, . 103; Digcsio, liv. III, ii. 2.
Dionso, XI, 63, iraduz nuncs or utnos c Don
Casso, XXXVIII, 13, iraz tIu noucc or
utnuzcn.
(25} squincs, In TinarcIun. Lsias, In
Andocidcn, 24.
(26} Pluiarco, Agcsilau, 30. Lsias, In And., 24.
Dcnosicncs, In Midian, 92. O discurso conira
Nccra, 26-28, olscrva quc o utnos nao cra
adniiido ncn ara dcor cn jusiia.
(27} En Esaria, nao odia ncn conrar, ncn
vcndcr, ncn conirair casancnio rcgular, ncn
casar a filIa con un cidadao. Tucdidcs, V, 34.
Pluiarco, Agcsilau, 30.
Livro III - Cap. XIII
(1} Da a fornula dc julgancnio ronunciada clo
jovcn aicnicnsc. Ann c ton Icon. Polu,
VIII, 105. Licurgo, In Lcocraicn, 78.
(2} Cccro, Pro dono, 18. Tiio Lvio, XXV, 4.
Uliano, X, 3.
728
(3} Fcsio, cd. Mullcr, . 2.
(4} Hcrodoio, VII, 231.
(5} Sofoclcs, dio Fci, 229-250. O ncsno
aconiccia con a utnu, quc cra una csccic dc
clio doncsiico.
(6} Plaiao, Lcis, . 881.
(7} Ovdio, Trisics, I, 3, 4.
(8} Tiio Lvo, III, 58; XXV, 4. Dionsio, XI, 46.
Dcnosicncs, In Midian, 43. Tucdidcs, V, 60.
Pluiarco, Tcnsioclcs, 25. Polu, VIII, 99. Essa
rcgra foi or vczcs suavizada. cn ccrios casos, os
lcns odian scr dciados ao cilado, ou
iransniiidos a scus filIos, Plaiao, Lcis, IX, .
877. Alias, nao c ncccssario confundir cn nada o
osiracisno con o clio; o rinciro nao
acarrciava o confisco dos lcns.
(9} Insiiiuias dc Jusiiniano, I, 12, 1. Caio, I, 128.
Do ncsno nodo, o cilado nao ficava nais sol o
odcr do ai (Caio, ilidcn}. Fonidos os laos dc
fanlia, dcsaarccian os dirciios dc
Icrcdiiaricdadc.
(10} Vidc cn Dionsio, VIII, 41, os adcuscs dc
Coriolano a sua nulIcr; Nao icns nais narido;
oala ossas cnconirar ouiro, nais fcliz do quc
cu!" E acrcsccnia quc scus filIos nao icn nais
729
ai. Nao sc iraia dc sinlcs dcclanaao rciorica.
c a crcssao do dirciio aniigo.
(11} Horacio, Odcs, III, 5. As alavras cuts
nno clican-sc cla cuts dnnuto do dirciio
ronano, quc cra a conscqucncia do clio. cf.
Caio, I, 129. Fcgulo, quc cra risionciro sol
alavra, cra lcgalncnic scuus Iostus, scgundo a
crcssao dc Caio (ilidcn}, c, or conscqucncia,
nao iinIa nais dirciios dc cidadao ncn dc
fanlia; vidc ainda Cccro, Dc officiis, III, 27.
(12} Tucdidcs, I, 138.
(13} o cnsancnio crcsso or Euridcs,
Elccira, 1315; Fcnic. 388, c Plaiao, Criion, . 52.
Livro III - Cap. XIV
(1} Polu, III, 21, lci ciiada cn Aicncu, XIII, 38.
Dcnosicncs, In Ncacran 16. Pluiarco, Pcriclcs,
37.
(2} Lsias, Dc aniiqua rci. forna, 3. Dcnosicncs,
Pro corona, 91. Isocraics, Plaialc, 51. Caio, I,
67. Uliano, V, 4. Tiio Lvio, XLIII, 3; XXXVIII, 36.
(3} Pluiarco, Tcscu, 25. Plaiao, Lcis, VIII, . 842.
Pausanias, assin. Polu, I, 10. DocclI, Cor.
inscrii., i. II, . 571 c 837. A linIa dos liniics
sagrados do ugc onunus cisiia ainda no icno
dc Esiralao, c solrc cada una dcssas cdras os
730
saccrdoics ofcrccian anualncnic un sacrifcio
(Esiralao, V, 3, 2}.
(4} lasianic claro quc nao falanos aqui scnao
da idadc aniiga das cidadcs. Esscs scniincnios,
con o icno, iornaran-sc nuiio fracos.
Livro III - Cap. XV
(1} Dionsio, X, 16.
(2} Macrolio, Saiurnalcs, II, 9.
(3} Tiio Lvio, XLII, 57; XLV, 34.
(4} Pluiarco, Agcsilau, 23; Aoicgnas dos
Laccdcnnios. O Prorio Arisiidcs nao faz
cccao; arccc Iavcr rofcssado quc a jusiia
nao iinIa fora dc una cidadc ara ouira; vidc o
quc diz Pluiarco, Vida dc Arisiidcs, c. 25.
(5} Tucdidcs, III, 50; III, 68.
(6} Tiio Lvio, VI, 31; VII, 22.
(7} Tiio Lvo, II, 34; X, 15. Plnio, Hisi. Nai.,
XXXV, 12.
(8} Euridcs, Troianas, 25-28. s vczcs o
vcnccdor lcvava os dcuscs consigo. Ouiras vczcs,
quando sc csialclccia na icrra conquisiada,
arrogava-sc o dirciio dc coniinuar o culio aos
dcuscs ou aos Icrois do as. Tiio Lvio conia quc
os ronanos, scnIorcs dc Lanuvio lIcs
731
rcsiiiuran scus culios", rova dc quc, clo
sinlcs faio da conquisia, os ronanos lIo Iavian
iirado; c uscran acnas csia condiao. quc
icrian o dirciio dc cnirar no icnlo dc Juno
Lanuvina (Tiio Lvio, VIII, 14}.
(9} Os vcncidos crdian o dirciio dc roricdadc
solrc suas icrras. Tucdidcs, I, 98; III, 50; III, 58.
Pluiarco, Pcriclcs, 11. Sculo Flaco, Dc cond.
agror., nos Cronaiici, cd. LacInann, . 138.
Siculo Flaco, . 136. Cccro, In Vcrrcn, II, III, 6;
Dc lcgc agraria, I, 2; II, 15. Aiano, Cucrras Civis,
I, 7. cn viriudc dcssc rincio quc o soun
ouncuc cricncia or dirciio ao ovo ronano;
Caio, II, 7.
(10} Tiio Lvio, I, 38; VII, 31; XXVIII, 34. Pollio,
XXXVI, 2. Enconira-sc a fornula dc ofcrccincnio
ianlcn cn Plauio, Anfiiriao, v. 71, 101.
(11} Iliada, III, 245-301.
(12} Tucdidcs, V, 47, Cf. Xcnofonic, Analasc, II,
2, 9.
(13} Tucdidcs, II, 71.
(14} Tucdidcs, V, 47.
(15} Idcn, V, 19.
(16} Virglio, XII, v. 13, 118-120, 170-174, 200-
215. Cf. VIII, 641.
732
(17} Tiio Lvio, IX, 5. O rorio Iisioriador, cn
ouiro lugar, I, 24, da a dcscriao conlcia da
ccrinnia, c aric da ccuto. A ncsna sc
cnconira ianlcn cn Pollio, III, 25.
(18} Cccro, Dc nai. dcorun. III, 19.
(19} Tucdidcs, II, 71.
(20} Idcn, V, 23. Pluiarco, Tcscu, 25, 33.
(21} Tiio Lvio, VIII, 14.
(22} Pausanias, V, 15, 12.
(23} Por isso Aicnas orava or Quios, c
rccirocancnic. Vidc Arisiofancs, Avcs, v. 880, c
un curioso fragncnio dc Tcoono, ciiado clo
cscoliasics solrc o ncsno vcrso.
(24} Virglio, Encida, III, 15. Cf. Tiio Lvio, I, 45.
(25} Tiio Lvo, V, 50. Aulo Cclio, XVI, 13.
Livro III - Cap. XVI
(1} Pausanias, VIII, 53.
(2} Hcrodoio, I, 143.
(3} Esiralao, VIII, 7, 2.
(4} Hcrodoio, I, 148. Esiralao, XIV, I. 20.
Diodoro, XV, 49.
733
(5} Hcrodoio, I, 144. Arisiidcs dc Milcio, nos
Fragncnia Iisi. gracc., cd. Didoi, i. IV, . 324.
(6} Pausanias, IX, 34.
(7} Idcn, VII, 24.
(8} Esiralao, VIII, 6, 14. Con o icno
iniroduziran-sc nudanas; os argianos ionaran
o lugar dc Naulia na ccrinnia sagrada, c os
laccdcnnios o dc Prasias.
(9} Tucdidcs, III, 104. Essa anficiionia foi
rcsialclccida no scculo quinio or Aicncu, nas
con csriio conlciancnic divcrso,
(10} squincs, Dc falsa lcgai., 116, cnuncra os
ovos quc ariiciavan da ossc do icnlo; cran
os icssalios, os lcocios, os dorios dc iciraolis, os
jnios, os crrclos, os nagncios, os dolocs, os
locridas, os cicus, os fiioiidas, os nalcscs c os
focianos. Esaria aarccia cono Colnia dc
Dorida, Aicnas cono aric do ovo jnio. Cf.
Pausanias, X, 8; Harocracio, v. AnIiciyoncs.
(11} Esiralao, IX, 5, 17.
(12} Idcn, IX. 3, 6. Mcinclc cnsou quc cssa
assagcn csiava inicrolada, c iirou-a dc sua
cdiao. Ccriancnic c da auioria dc algun aniigo,
c, nuiio rovavclncnic, dc Esiralao. Alias, o
ncsno cnsancnio c crcsso or Dionsio dc
Halicarnasso, IV, 25.
734
(13} Plaiao, Lcis, XII, . 950.
(14} Tucdidcs, III, 58; III, 59; V, 18.
(15} Arisiofancs, Lysisiraia v. 1130 c scg.
(16} Muiio iardc, c no icno dc Filic, dc
Maccdnia, c quc os anficiics ocuaran-sc dos
inicrcsscs oliicos.
(17} Dionsio, IV, 49. Varrao, VI, 25, Plnio, H. N.,
III, 9, 69. Cf. Tiio Lvio, XLI, 16. Dionsio, IV, 49.
(18} Tiio Lvio, V. 1.
(19} Eiynologicun nagnun, v. Pryiancia;
Hcrodoio, I, 136.
(20} Hcrodoio, I, 146; Tucdidcs, I, 24; VI, 3-5;
Diodoro, V, 53, 50, 81, 83, 84; Pluiarco,
Tinolcao.
(21} Tucdidcs, III, 34; VI, 4. Varrao, Dc lngua.
lai., V, 143.
(22} Hcrodoio, VII, 51; VIII, 22, cIana os
aicnicnscs dc ais dos jnios.
(23} Essc cnsancnio c nuiias vczcs crcsso
clos aniigos. Pollio, XII, 10; Dionsio, III, 7; Tiio
Lvio, XXVII, 9; Plaiao, Lcis, VI; Tucdidcs, I, 38.
(24} Pollio, XXII, 7, 11. Pluiarco, Tinolcao, 15.
735
(25} Tucdidcs, VI, 4. Pollio, IX, 7. Esiralao, IV,
1, 4.
(26} Hcrodoio, I, 147; VII, 95.
(27} Tucdidcs, I, 25; cscoliasics dc Arisiofancs,
Nuvcns, 385; Isocraics, Pancgrico, 7, 31.
(28} Diodoro, XII, 30; Tucdidcs, VI, 3.
(29} Varrao, Dc lingua lai., V. 144; Dionsio, II,
52; Pluiarco, Coriolano, 28.
(30} Escoliasics dc Tucdidcs, I, 25.
(31} Essc lao oliico, acnas icniado or
Corinio (Tucdidcs I, 56}, nao sc consiiiuiu
vcrdadcirancnic scnao nas ccouquus dc Aicnas
c nas colnias dc Fona; unas c ouiras sao dc
daia rclaiivancnic rcccnic, c nao vanos iraiar
dclas aqui.
Livro III - Cap. XVII
(1} Quanio rocissao das tcnsuc, vidc Tio Lvio,
V, 41; Sucinio, Vcsasiano, 5. Fcsio, cd. Mullcr,
. 364.
(2} Tiio Lvio, XXXIV, 55; XL, 37; Plnio, XXXII, 2,
10.
(3} Plauio, Anfiiriao, II, 2, 145; Ovdio, (Fasios, V,
421 c scg.} dcscrcvc os riios usados ara afasiar
os faniasnas; dcvc-sc lcvaniar ncia-noiic,
736
airavcssar a casa dcscalo, csialar o dcdo ncdio
conira o olcgar, colocar favas rcias na loca, c
lana-las icrra, voliando a calca c dizcndo.
Eis o quc ic dou; or csias favas cu nc rcsgaio."
Os csriios rccolIcn as favas, c, saiisfciios,
vao-sc cnlora. Esic cra o aniigo riio.
(4} Juvcnal, Sai., X, 55. Disso cnconiranos
icsicnunIas nas cqucnas lacas dc cIunlo
cnconiradas cn Dclfos, or Caraanos.
(5} Cccro, Dc divin., I, 2. Valcrio Maino, II, 2, 1.
(6} Tiio Lvio, XXIV, 10; XXVII, 4; XXVIII, 11, ci
alias, assin.
(7} Vidc, cnirc ouiros, as fornulas quc irazcn
Caiao, Dc rc rusi., 160, c Varrao, Dc rc rusi., II,
1; I, 37. Cf. Plnio, H. N., XXVIII, 2-5 (4-23}. A
lci das Dozc Taluas casiiga o Ioncn qu ugs
cxcuntusst (Plnio, XXVIII, 2, 17; Scrvio, ad
Eclogas, VIII, 99; Cf. Cccro, Dc rc., IV, 10}.
(8} Tiio Lvio, V, 23; id., X, 7. Plnio, H. N., XXXIII,
7, 36. Dionsio, II. 34; V, 47. Aiano, Cucrras
Punicas, 66. Cf. Juvcnal, X, 38.
(9} Hcrodoio. VI, 106. noicia do dcscnlarquc
dos crsas, os csarianos quiscran socorrcr os
aicnicnscs; nas cra-lIcs inossvcl fazc-lo dc
incdiaio, ois nao qucrian violar a rcgra (ton
nnon. a rcgra rcligiosa}, c dcclararan quc nao
737
iniciarian a luia scnao no dia cn quc a lua
csiivcssc cn sua lcniiudc." O Iisioriador nao
dcclara quc isso foi sinlcs rcicio. Dcvcnos
julgar os aniigos dc acordo con suas idcias, c
nao dc acordo con as nossas.
(10} Xcnofonic, Fcs. ai., III, 2. Sofoclcs diz quc
Aicnas c a nais icdosa das cidadcs (dio cn
Colona, 1007}. Pausanias noia, I, 24, quc os
aicnicnscs davan nais aicnao quc os dcnais
ovos a iudo o quc dizia rcsciio ao culio dos
dcuscs.
(11} Arisiofancs, Nuvcns, 305-309.
(12} Plaiao, Alciladcs, II, . 148.
(13} Pluiarco, Solon, 21.
(14} Vidc o quc Isocraics diz da fidclidadc dos
aniigos aos vclIos riios, Arcoagiica, 29-30. Cf.
Lsias, Adv. NiconacI, 19. Dcnosicncs lcnlra
ianlcn o vclIo rincio quc cigc quc os
sacrifcios scjan fciios dc acordo con os riios
aniigos, scn quc nada fossc oniiido ou
nodificado (In Ncacran, 75}.
(15} Pluiarco, Tcscu, 20, 22, 23.
(16} Plaiao, Lcis, VII, . 800. Filocoro,
Fragncnios, 183. Xcnofonic, Hclcnicas, I, 4, 12.
(17} Arisiofancs, Paz, 1084.
738
(18} Tucdidcs, II, 8. Plaiao ianlcn fala dos
sacrificadorcs anlulanics, c dos adivinIos quc
laiian s orias dos ricos" (Poliica, II}.
(19} Arisiofancs c o cscoliasics, Avcs, 721.
Euridcs, on, 1189.
(20} Arisiofancs, Avcs, 596.
(21} Arisiofancs, Avcs, 718. Xcnofonic,
Mcnoravcis, I, 1, 3. Elcs acrcdiian na
adivinIaao, consulian as avcs, as vozcs, os
sinais, as cniranIas das viinas." Xcnofonic
asscgura quc Socraics acrcdiiava nos augurcs, c
rcconcndava o csiudo da rcdiao. ilidcn, I, 1,
6; IV, 7, 10. Elc rorio cra nuiio sucrsiicioso;
acrcdiiava nos sonIos (Analasc, III, 1; IV, 3};
consuliava as cniranIas das viinas (ilid., IV, 3},
c csiava rodcado dc adivinIos (ilid., V, 2, 9; VI,
4, 13}. Vidc cn Analasc (III, 2} a ccna do csirro.
(22} a roosiio do rorio Pcriclcs quc
Pluiarco nos iraz cssc dcialIc (Plui., Pcriclcs, 37,
dc acordo con Tcofrasio}.
(23} Arisiofancs, Acarnianos, 171.
(24} Pluiarco, Tcscu, 22.
(25} Arisiofancs, Avcs, 436.
(26} Licurgo, In Lcocraicn, 1. Arisiofancs,
Cavalciros, 903, 999, 1171, 1179.
739
(27} Pluiarco, Ncias, 4, 5, 6, 13.
(28} Pluiarco, Ncias, 23. Tucdidcs, VI, VII.
Diodoro, XII, XIII.
Livro III - Cap. XVIII
(1} Tucdidcs, I, 105; Pluiarco, Focion, 24;
Pausanias, I, 26. Xcnofonic, Hclcnicas, VI, 4,
17.
(2} Arisioiclcs, Econon., II. O auior ciia os
ccnlos dc Dizancio, dc Aicnas, dc Lansaco,
dc Hcraclcia dc Poni., dc Quios, dc Clasncncs,
dc fcso.
(3} Polu, III, 48. Cf. VIII, 40. Pluiarco, Lisandro,
30. En Fona, un dccrcio dos ccnsorcs aiingiu
os cclilaiarios con nulia, Valcrio Maino, II, 9;
Aulo Cclio, I, 6; II, 15. Cccro diz ainda.
Ccnsocs... cocIcs cssc oIIcnto (Dc lcgil., III,
3}.
(4} Pluiarco, Licurgo, 24. Polu, VIII, 42.
Tcofrasio, fragncnio, 99
(5} Aicncu, X, 33. Eliano, H. V., II, 38. Tcofrasio,
fr. 117.
(6} Xcnofonic, Fcs. Lac., 7. Tucdidcs, I, 6.
Pluiarco, Licurgo, 9, Hcraclcia dc Poni.,
Fragncnia, cd. Didoi., i. II, . 211. Pluiarco,
Solon, 21.
740
(7} Aicncu, XIII, 18. Pluiarco, Clcncncs, 9.
Os ronanos nao acrcdiiavan quc sc dcvia dciar
a cada un a lilcrdadc dc casar, dc icr filIos, dc
vivcr a scu nodo, dc fazcr fcsias, dc scguir os
rorios gosios, scn sc sulncicr a una inscao
ou julgancnio." Pluiarco, Caiao, 23.
(8} Cccro, Dc lcgil., III, 8; Dionsio, II, 15;
Pluiarco, Licurgo, 16.
(9} Pluiarco, Solon, 20.
(10} Arisiofancs, Nuvcns, 960-965.
(11} Plaiao, Lcis, VII.
(12} Arisiofancs, Nuvcns, 966-968. O ncsno sc
assava cn Esaria. Pluiarco, Licurgo, 21.
(13} Xcnofonic, Mcnor., I, 2, 31. Diogcncs
Lacrcio, Tcofr., c. 5. Essas duas lcis nao duraran
nuiio icno, nas nao dcian dc rovar a
onioicncia quc sc rcconIccia ao Esiado cn
naicria dc insiruao.
(14} Xcnofonic, Mcnor., I, 1. Solrc a rcgra guc
uscIcus, vidc Pluiarco, Pcriclcs, 32; o discurso
dc Lsias conira Andocidcs; Polu, VIII, 90.
(15} Polu, VIII, 46. Uliano, ScIol. in DcnosiI.,
in Midian.
741
(16} Arisioiclcs, Poliica, III, 8, 2; V, 2, 5. Diodoro,
XI, 87. Pluiarco, Arisiidcs, 1; Tcnsioclcs, 22.
Filocoro, cd. Didoi, . 396. Escoliasics dc
Arisiofancs, Cavalciros, 855.
(17} Pluiarco, Pullcola, 12.
(18} Cccro, Dc lcgil., III, 3.
Livro IV - Cap. I
(1} Cccro, Dc oraiorc, I, 39; Aulo Cclio, V, 13.
(2} Diodoro, I, 28; Polu, VIII, 3; Eiynologicun
nagnun, . 395. Dionsio dc Halicarnasso, II,
9; Tiio Lvio, X, 6-8; IV, 2; VI, 41.
(3} Harocracio, v. Zcus cIcos, dc acordo con
Hicridcs c Dcncirio dc Falcro.
(4} Arisioiclcs, Poliica, V, 5, 3.
(5} Aulo Cclio, XV, 27. Vcrcnos quc a clicnicla
iransfornou-sc nais iardc; aqui nao falanos
scnao da clicnicla dos rinciros scculos dc
Fona.
(6} Dionsio, II, 10.
(7} Tucdidcs, II, 15-16, dcscrcvc csscs cosiuncs
aniigos quc ainda sulsisiian na iica cn scu
icno, c quc soncnic foran alandonados no
rincio da gucrra do Pclooncso.
742
Livro IV - Cap. II
(1} Tiio Lvio, II, 64.
(2} Tiio Lvio, II, 56.
(3} Dionsio, VI, 46; VII, 19; X, 27.
(4} Tiio Lvio, XXIX, 27. Cccro, Pro Murcna, I.
Macrolio (Saiurn., I, 17} ciia un vclIo oraculo do
adivinIo Marcio, quc dizia. Pucto qu us ouo
cIquc duIt. Nao nos dcvcnos surrccndcr
sc os cscriiorcs aniigos ncn scnrc lcvaran cn
conia cssa disiinao csscncial cnirc ouus c
cIc, ois ial disiinao ja nao cisiia cn scu
icno. Nos icnos dc Cccro ja dc Ia nuiio a
lclc fazia aric do ouus. Mas as aniigas
fornulas coniinuavan con vcsigio da coca cn
quc as duas oulacs nao sc confundian.
(5} Aulo Cclio, XIII, 14; Tiio Lvio, I, 33.
(6} A cisicncia das gcntcs lclcias so c
consiaiada nos ircs uliinos scculos da rcullica.
A lclc cniao sc iransfornou, c, ao ncsno icno
cn quc conquisiava os dirciios dos aircios,
adoiava ianlcn scus cosiuncs, c sc nodclava
sua Inagcn.
(7} Varrao, Dc ling. lai., V, 55; Dionsio, II, 7.
(8} Dionsio, X, 32; Cf. Tiio Lvio, III, 31.
(9} Dionsio, IV, 43.
743
(10} Dionsio, VI, 89. A crcssao o o c a
nais oonuncnic usada or Dionsio ara
dcsignar a lclc.
Livro IV - Cap. III
(1} Arisioiclcs, Poliica, III, 9, 8. Pluiarco, Qucsi.
ron., 63.
(2} Esiralao, XIV, 1, 3. Diodoro, IV, 29.
2
(3} Tucdidcs, I, 18. Hcrodoio, I, 65.
(4} Esiralao, VIII, 5. Pluiarco, Licurgo, 2.
(5} Pluiarco, Licurgo, 5. Cf. ilid., 8.
(6} Arisioiclcs, Poliica, V, 10, 3, cd. Didoi, . 589.
Hcraclidcs nos Fragncnios dos Hisioriadorcs
Crcgos, col. Didoi, i. II, . 210.
(7} Arisioiclcs, Poliica, III, 1, 7.
(8} Xcnofonic, Fcs. Lac., 8, 11, 15; Hclcnicas, II,
4, 36; VI, 4, 1. Os cforos iinIan a rcsidcncia da
asscnllcia. Tucdidcs, I, 87. Dccrciavan o
alisiancnio dos soldados. Xcnofonic, Fcs. Lac.,
11; Hclcn., VI, 4, 17. TinIan o dirciio dc julgar
os rcis, dc rcndc-los, dc nulia-los. Hcrodoio, VI,
85, 82; Tucdidcs, I, 131; Pluiarco, Licurgo, 12;
gis, 11; AoIiI. lac., . 221. Arisioiclcs cIana
o cforaio dc ucIc Iu ton ncgIston (Poliica, II,
744
6, 14}. Os rcis Iavian conscrvado algunas
airiluics niliiarcs, nas nuiias vczcs vccn-sc
os cforos dirigindo-os cn suas ccdics, ou
cIanando-os ara Esaria (Xcnofonic, Hcl., VI,
4, 1; Tucdidcs, V, 63; Pluiarco, Agcsilau, 10, 17,
23, 28; Lisandro, 23}.
(9} Hcrodoio, VI, 56, 57; Xcnofonic, Fcs. Lac.,
14. Arisioiclcs, Poliica, III, 3, 2.
(10} Xcnofonic, Fcs. Lac., 13-15. Hcrodoio, VI,
56.
(11} Hcrodoio, V, 92. Arisioiclcs, Polii., V, 10.
Isocraics, Nicoclcs, 24. Pluiarco, Dc unius in rc.
doninaiionc, c. 3.
(12} Pluiarco, Tcscu, 25; Arisioiclcs, ciiado or
Pluiarco, ilid.; Isocraics, Hclcna, 36;
Dcnosicncs, In Ncacran, 75. A lcnda dc Tcscu
ccriancnic Iavia sido alicrada con o icno,
solrciudo or influcncia do csriio dcnocraiico.
(13} Pluiarco, Tcscu, 25 c 32. Diodoro, IV, 62.
(14} Vidc os Marnorcs dc Paros c conarai-o a
Pausanias. I, 3. 2; IV, 5, 10; VII, 2, 1; Plaiao,
Mcnccncs, . 238 c; Eliano, II, V., V, 13.
(15} Pausanias, IV, 5, 10.
745
(16} Hcraclidcs do Ponio, nos Fragncnia, i. II, .
208; Nicolau dc Danasco, Fragn., 51. Suidas, v.
Hioncncs. Diodoro, Fragn., liv. VIII.
(17} Pausanias, II, 19.
(18} Hcrodoio, IV, 161. Diodoro, VIII, Fragn.
(19} Diodoro, VII; Hcrodoio, V, 92; Pausanias, II,
3 c 4. A gcns dos laquadas conrccndia ccrca
dc 200 ncnlros.
4
(20} Cccro, Dc rcull., II, 8.
(21} Tiio Lvio, I, 15.
(22} Tiio Lvio, I, 17. Cccro, Dc rc., II, 12.
(23} Cccro, Dc rc., II, 13. Cf. Ilidcn, II, 17 c II,
20. Sc csscs Ioncns, ja invcsiidos da rcalcza,
ainda icn ncccssidadc dc roor una lci quc lIcs
conccda o ncun, c orquc rcalcza c ncun
sao coisas disiinias. ncccssario olscrvar-sc quc
a alavra ncun nao dcsignava cclusivancnic
o conando niliiar, nas sc alicava ianlcn
auioridadc civil c oliica; vidc ccnlos dcssc
significado. Tiio Lvio, I, 17; I, 59; XXVI, 28;
XXVII, 22; XXXII, 1; Cccro, Dc rc., II, 13; Taciio,
Annalcs, VI, 10; Don Cassio, XXXIX, 19, LII. 41.
746
(24} A fanlia Junia cra aircia. Dionsio, IV, 60.
Os Junios quc cnconiranos nais iardc na
Iisioria sao lclcus.
(25} Dionsio, V, 26, 53, 58, 59, 63, 64. Tiio Lvio
nao ncnciona csscs faios, nas aludc a clcs
quando diz quc os aircios foran olrigados a
fazcr conccsscs lclc, nscuc cI (II, 21}.
Livro IV - Cap. IV
(1} Tucdidcs, II, 15-16.
(2} Pndaro, IsiI., I, 41; Pausanias, VIII, 11; IX, 5.
(3} Pluiarco, Qucsi. gr., 1.
(4} Arisioiclcs, Poliica, V, 5, 2.
(5} Idcn, ilid., III, 9, 8; VI, 3, 8.
(6} Idcn, ilid., V, 5, 4.
(7} HIotu, Hcrodoio, V, 77. Pluiarco, Pcriclcs,
23. Esiralao, X, 1, 8. Arisioiclcs, Poliica, IV, 3,
2.
(8} Hcrodoio, VII, 155. Diodoro, VIII, 5. Dionsio.
VI, 62.
Livro IV - Cap. V
(1} A divisao do airinnio ja c dc lci cn Fona
nos ncados do scculo V; a lci das Dozc Taluas
747
adniic a ucto unuc ccscunduc (Caio, no
Digcsio, X, 2, 1}.
(2} Arisioiclcs, Poliica, V, 5, 2, cd. Didoi, . 571,
(3} Tiio Lvio, II, 1.
(4} Vidc Dcloi, Hisioria dos Cavalciros Fonanos,
liv. I, c. 2.
(5} Tiio Lvio, II, 1. Fcsio, cd. Mullcr, . 41.
Duranic varios scculos disiinguiran-sc os utcs
dos consct; vidc Pluiarco, Qucsics Fonanas,
58.
Livro IV - Cap. VI
(1} Pluiaico, Fnulo, 13. Dionsio, II, 9-10.
(2} Solrc cssc onio, vcja-sc un faio rclaiado or
Pluiarco na Vida dc Mario, 5. Cf. Cccro, Dc
oraiorc, I, 39.
(3} Tiio Lvio, XXXIX, 19.
(4} Dionsio, V, 20; IX, 5. Tiio Lvio, II, 16.
(5} Fcsio, v. Paircs, cd. Mullcr, . 246.
(6} Caiao, Dc rc rusi., 143. Coluncla XI, 1, 19.
2
(7} Essa alavra c cnrcgada no scniido dc
scrvial or Hcsodo, Ocra ci dics, v. 563, c na
748
Odisscia, IV, 644. Dionsio dc Halicarnasso, II, 9,
conara os aniigos icias dc Aicnas aos clicnics
dc Fona.
(8} Pluiarco, Solon, 13. Polu IV, 165; Idcn VII,
151.
(9} Solon, cdiao DacI, . 104, 105. Pluiarco,
Solon, 15.
(10} Pluiarco fala dc Io. Nos icnos dc
Pluiarco, c ja nos icnos dc Dcnosicncs, Iavia
Io Iioiccarias. Na coca dc Solon, o Ios
nao cra c nao odia scr scnao o tcnnus,
cnllcna c garaniia do dirciio dc roricdadc. No
caso rcscnic, o Ios narcava, solrc o cano
ocuado clo icia, o donnio cnincnic do
cuairida.
(11} A roricdadc ainda cricncia fanlia nais
quc cssoa. Soncnic nais iardc c quc o dirciio
dc roricdadc sc iransfornou cn dirciio
individual. So cniao a Iioicca assou a scr
usada; nas nao cra adoiada no dirciio aicnicnsc
scnao clo sulicrfugio da vcnda sol condiao dc
rcsgaic.
(12} Arisioiclcs, Poliica, II, 9, 2.
3
749
(13} O lilcrio iornava-sc clicnic. A idcniidadc
dcsscs dois icrnos c assinalada or una
assagcn dc Dionsio, IV, 23.
(14} Digcsio, liv. XXV, ii., 2, 5; liv. L, i. 16, 195.
Valcrio Maino, V, 1, 4. Sucinio, Claudio, 25.
Don Cassio, LV. A lcgislaao cra a ncsna cn
Aicnas; vidc Lsias c Hicridcs, cn Harocracio,
v. Aostusou. Dcnosicncs, In Arisiogiioncn c
Suidas, v. Anun Iuon. Os dcvcrcs dos lilcrios
sao cnuncrados cn Plaiao, Lcis, XI. . 915.
lasianic claro, iodavia, quc nos icnos dc Plaiao
cssas vclIas lcis nao cran nais olscrvadas.
(15} Fcsio, v. Putcs.
(16} Insiiiuias, dc Jusiiniano, III, 7.
(17} Tiio Lvio, II, 16, 64.
(18} Tiio Lvio, II, 56.
(19} Dionsio, VII, 19; X, 27.
(20} Tiio Lvio, II, 34.
(21} Tiio Lvio, VI, 48.
(22} Cccro, Dc oraiorc, I, 39.
Livro IV - Cap. VII
750
(1} Algunas vczcs o nonc dc rci foi confcrido a
csscs cIcfcs oularcs, quando dcsccndian dc
fanlias rcligiosas. Hcrodoio, V, 92.
(2} Hcrodoio, V, 92. Arisioiclcs, Polii., V, 9, 22.
Diodoro, VII, 2. Pausanias, II, 3-4. Nicolau dc
Danasco, fr. 58.
(3} Hcrodoio, I, 20; V, 67, 68; Arisioiclcs, Polii.,
III, 8, 3; V, 4, 5; V, 8, 4; Pluiarco, Solon, 14.
(4} Hcrodoio, VII, 155. Diodoro, XIII, 22.
Arisioiclcs, V, 2, 6.
(5} Arisioiclcs noiou quc cn iodas as cidadcs
aniigas, ondc a cavalaria Iavia sido a arna
doninanic, a consiiiuiao cra oligarquica.
Poliica, IV, 3, 2.
(6} Varrao, Dc ling. lai., VI, 13.
(7} Dionsio, IV, 5. Plaiao, Hiarco. Harocracio,
v. Enu.
(8} Hcraclidcs, nos Fragncnios dos Hisioriadorcs
Crcgos, col. Didoi, i. II, . 217.
(9} Ecciuanos Fona, na qual a nolrcza, ao sc
iransfornar, conscrvou scu rcsigio c fora.
(10} Pluiarco, Solon, 12. Diogcncs Lacrcio, I, 110.
Cccro, Dc Lcg., II, 11. Aicncu, XIII, 76.
751
(11} Solrc as quairo novas classcs, c solrc os
tncnutu, Pluiarco, Solon, 18; Arisioiclcs, ciiado
or Harocracio, v. Hias; Polu; VIII, 129.
(12} Euridcs, Fcncias. Alcio, cn Aicncu, IV,
49.
(13} Quanio aliana dc Pissiraio con as classcs
infcriorcs, vidc Hcrodoio, I, 59; Pluiarco, Solon,
29, 30; Arisioiclcs, Poliica, V, 4, 5, cd. Didoi, .
571.
(14} Hcrodoio, I, 59, c Tucdidcs, VI, 54, afirnan
quc Pissiraio conscrvou a consiiiuiao c as lcis
csialclccidas, isio c, as lcis c a consiiiuiao dc
Solon.
(15} Hsrodoio. V, 63-65; VI, 123; Tucdidcs, I, 20;
VI, 54-59. Esscs dois Iisioriadorcs nosiran
nuiio clarancnic quc a iirania foi dcosia, nao
or Arnodio c Arisiogiion, nas clos csarianos.
A falula aicnicnsc alicrou os faios.
(16} Hcrodoio, V, 66-69, da idcia nuiio niida da
luia dc Clsicncs conira Isagoras, c dc sua
aliana con as classcs infcriorcs; cf. Isocraics, c.
232.
(17} Hcrodoio, I, 66, 69.
(18} squincs, In CicsiI., 30. Dcnosicncs, In
Eulul. Polu. VIII, 19, 95, 107.
752
(19} Arisioiclcs, Poliica, III, 1, 10. Escoliasics dc
squincs, cd. Didoi., . 511.
(20} As aniigas frairias c os gIcnc nao foran
surinidos; clo conirario, sulsisiiran aic o fin
da Iisioria grcga; dclas falan os oradorcs
(Dcnosi, In Macari., 14, 57; In Ncacran, 61; In
Eululid., 23, 54; Iscu, Dc Cironis Hcr., 19}. As
inscrics ncncionan ainda scus aios c dccrcios
(DocclI, i. I, . 106; i. II, . 650. Foss, Dcni, .
24; KoIlcr. n.s 598, 599, 600}; nas cssas
frairias c csscs gIcnc nao assavan dc classcs
rcligiosas, scn ncnIun valor na ordcn oliica.
(21} Hcrodoio, V, 67, 68. Arisioiclcs, Poliica, VII,
2, 11. Pausanias, V, 9.
(22} Arisioiclcs, Poliica, VI, 2, 11, cd. Didoi, .
594, 595.
3
(23} Tiio Lvio, I, 47. Dionsio, IV, 13. Ja os rcis
rcccdcnics Iavian dividido as icrras ionadas ao
ininigo; nas nao c ccrio quc icnIan includo a
lclc ncssa divisao.
(24} Dionsio, IV, 13; IV, 43.
(25} Idcn, VI, 26.
(26} Os Iisioriadorcs nodcrnos conian
ordinariancnic scis classcs. Na rcalidadc Iavia
753
acnas cinco. Cccro, Dc rcull., II, 22; Aulo
Cclio, X, 28. Por una aric os cavalciros, or
ouira os rolciarios, csiavan fora das classcs.
Noicnos, alias, quc a alavra cusss nao iinIa,
na linguagcn aniiga, scniido analogo ao do nosso
vocalulo cussc; significava coro dc iroa (Falio
Picior, cn Aulo Cclio, X, 15; ilid., I, 11; Fcsio, cd.
Mullcr, . 189 c 225}. Isso indica quc a divisao
csialclccida or Scrvio foi nais niliiar do quc
oliica.
(27} Dionsio dc Halicarnasso dcscrcvc cn
algunas alavras o asccio dcssas asscnllcias
ccniuriais. VII, 59; IV, 84.
(28} Parccc-nos inconicsiavcl quc os concios or
ccniurias nao cran nada nais quc a rcuniao do
ccrciio ronano. Para rovar nossa idcia icnos
os scguinics faios. 1.. cssa asscnllcia c nuiias
vczcs cIanada dc ccrciio clos cscriiorcs
laiinos. Varrao, VI, 93; Tiio Lvio, XXXIX, 15;
Anclio, 48; 2.. orquc csscs concios cran
convocados caiancnic cono o ccrciio quando
cnirava cn cananIa, isio c, ao son da ironlcia
(Varrao, V, 91}, dois csiandarics fluiuando solrc
a cidadcla, un vcrnclIo, ara cIanar a
infaniaria, ouiro vcrdc, ara a cavalaria; 3..
csscs concios cran rcunidos scnrc no cano
dc Maric, orquc o ccrciio nao odia rcunir-sc
no inicrior da cidadc (Aulo Cclio, XV, 27}; 4..
cssas asscnllcias cran conosias dc iodos os
754
qus usavan arnas (Don Cassio, XXXVII, 28} c
arccc aic quc a rincio iodos conarccian
arnados (Dionsio, IV, 84, in finc}; 5.. o ovo cra
disiriludo or ccniurias, infaniaria dc un lado,
cavalaria dc ouiro; 6.. cada ccniuria iinIa
frcnic scu ccniuriao c sua insgnia (Dionsio, VII,
59}; 7.. os scagcnarios, quc nao fazian aric do
ccrciio, nao iinIan nais dirciio dc voiar ncsscs
concios, clo ncnos nos rinciros scculos.
Macrolio, I, 5; Fcsio, v. Dcontun.
Acrcsccnicnos quc na aniiga lngua a alavra
cusss significava coro dc iroa, c quc a alavra
ccntu dcsignava una conanIia niliiar. A
rincio os rolciarios nao conarccian a cssa
asscnllcia; coniudo, cono cra cosiunc quc clcs
fornasscn no ccrciio una ccniuria dcdicada
aos iralalIos, clcs ianlcn odcrian fornar una
ccniuria ncsscs concios.
(29} Cassio Hcnina, cn Nnio, liv. II, v. Pcutus.
(30} Varrao, Dc ling. lai., VII, 105. Tiio Lvio, VIII,
28. Aulo Cclo, XX, 1. Fcsio, v. Ncxu.
(31} Dionsio, VI, 45; VI, 79.
(32} Tiio Lvio, IV, 6. Dionsio, VI, 89, noncia
fornalncnic os fcciais. O icio dcssc iraiado, quc
sc cIanou cx sucutu, conscrvou-sc or nuiio
icno cn Fona; Dionsio ciia irccIos do ncsno
(VI, 89; X, 32; X, 42}; cf. Fcsio, . 318.
755
(33} Tiio Lvio, II, 33.
(34} Dionsio, X, 4.
(35} Pluiarco, Qucsics Fonanas, 81. Tiio Lvio,
II, 56, nosira quc aos olIos do aircio o iriluno
cra un uutus, snc nco, snc nugstutu. ,
orianio, or aluso dc linguagcn quc a alavra
nugstutus foi alicada aos irilunos. O
irilunado ja csiava iransfornado quando Cccro,
cn arroulo oraiorio, c vcrdadc, cIanou-o dc
sunctssnus nugstutus (Pro Scilo, 38}.
(36} Tiio Lvio dcia dc falar dcssa ccrinnia no
noncnio da insiiiuiao do irilunado, nas fala
dcla na coca dc scu rcsialclccincnio, cn 449
(III, 55}. Dionsio assinala con a ncsna clarcza a
inicrvcnao da rcligiao (IX, 47}.
(37} Dionsio, VI, 89; IX, 48.
(38} dcn, VI, 89. Zonaras, i. I, . 56.
(39} Pluiarco. Qucsi. ron., 81.
(40} Dionsio, VI, 89; Tiio Lvio, III, 55.
(41} Dionsio, X, 32.
(42} dcn, VI, 89.
(43} Aulo Cclio, XIII, 12.
(44} Pluiarco, Qucsi. ron., 81.
756
(45} Aulo Cclio, XV, 27. Dionsio, VIII, 87; VI. 90.
(46} Tiio Lvio, II, 56, 12.
(47} Tiio Lvio, II, 60. Dionsio, VII, 16. Fcsio, v.
Sctu cIs. Enicndc-sc quc falanos acnas dos
rinciros icnos. Os aircios csiavan inscriios
nas irilos, nas scn duvida nao figuravan nas
asscnllcias, quc sc rcunian scn auscios ou
ccrinnias rcligiosas, cujo valor lcgal nao
rcconIcccran or nuiio icno.
(48} Nuncrosos docuncnios aicsian quc Iouvc
una lcgislaao cscriia nuiio anics dos
dcccnviros; Dionsio, X, I; III, 36; Cccro. Dc rc.,
II, 14; Ponnio, no Digcsio, I, 2. Varias dcssas
lcis aniigas sao ciiadas or Plnio, XIV, 12; XXXII,
2; or Scrvio, ad Eclogas, IV, 43; nas Ccorgicas,
III, 387; or Fcsio, assin.
(49} Tiio Lvio, III, 31. Dionsio, X, 4.
(50} Julio Olscqucns, 16.
(51} Tiio Lvio, V, 12; VI, 34; VI, 39.
(52} Tiio Lvio, VI, 41.
(53} Tiio Lvio, IV, 49.
(54} Tiio Lvio, VI, 42.
(55} Tiio Lvio, X, 6, arccc acrcdiiar quc cssc
arguncnio nao assava dc ariifcio; nas as
757
crcnas nao csiavan iao cnfraquccidas ncssa
coca (301 anics dc nossa cra} quc ial linguagcn
nao udcssc scr nuiio sinccra na loca dc nuiios
aircios.
(56} As dignidadcs dc rci dos sacrifcios, dc
flanincs, dc salios c dc vcsiais, s quais nao sc
dava ncnIuna inoriancia oliica, foran
confiadas scn crigo s naos do airiciado, quc
coniinuou scnrc cono casia sagrada, dciando
iodavia dc scr a casia doninanic.
Livro IV - Cap. VIII
(1} Tiio Lvio, VII, 17; IX, 33, 34.
(2} Caio, III, 17; III, 24. Uliano, XVI, 4. Cccro,
Dc invcni., I, 5.
(3} Caio, no Digcsio, X, 2, 1.
(4} Uliano, Fragn., X, 1.
(5} Ja Iavia o icsiancnio n ocnctu; nas nao
icnos infornacs lasianics solrc cssa csccic
dc icsiancnio; ialvcz fossc ara o icsiancnio
cuuts conts o quc a asscnllcia or ccniurias
cra ara a asscnllcia or curias.
(6} Caio, I, 113-114.
(7} Caio, I, 111. A cocnto cra iao ouco un
nodo dc casancnio, quc a nulIcr odia
758
coniraia-lo con ouiro, alcn do narido, or
ccnlo, con o iuior.
(8} Caio, I, 117, 118. fora dc duvida quc cssa
cnanciaao cra acnas ficicia nos icnos dc
Caio; nas, cn sua origcn, odia scr rcal. Alias, o
casancnio or sinlcs conscnsus nao cra
considcrado sagrado, nao csialclcccndo cnirc os
csosos lao indissoluvcl.
(9} Aulo Cclio, XI, 18. Dcnosicncs, In Lciincn.
158. Porfrio, Dc alsiincniia. IX.
(10} Dcnosicncs, In Evcrgun, 68-71; In
Macariaiun, 37.
(11} Solon, cd. Doissonadc, . 105.
(12} Iscu, Dc Aollod. Icrcd., 20; Dc PyrrIi
Icrcd., 51. Dcnosicncs, In Macari., 51; In
Dacoiun dc doic, 22-24.
(13} Iscu, Dc ArisiarcIi Icrcd., 5; Dc Cironis Icr.,
31; Dc PyrrIi Icr., 74; Dc Clconyni Icr., 39.
Diodoro assinala, XII, 18, una lci analoga dc
Carondas.
(14} Iscu, Dc Hagniac Icrcdiiaic, 11-12; Dc
Aollod. Icrcd., 20. Dcnosicncs, In Macariaiun,
51.
(15} Pluiarco, Solon, 21.
759
(16} Iscu, Dc PyrrIi Icrcd., 68. Dcnosicncs, In
SicIanun, II, 14. Pluiarco, Solon, 21.
(17} Pluiarco, Solon, 13.
(18} Pluiarco, Solon, 23.
(19} Iscu, Dc PyrrIi Icrcd., 8-9. 37-38.
Dcnosicncs, In Onciorcn, 7, 8; In AIolrun, I,
15; In Dacoiun dc doic, 6; In PIocniun, 27; In
Ncacran, 51, 52. Nao sc odcria afirnar quc a
rcsiiiuiao do doic icnIa sido csialclccida dcsdc
os icnos dc Solon; csiava cn vigor nos icnos
dc Iscu c dc Dcnosicncs. Coniudo, dcvcnos
noiar quc o aniigo rincio, cigindo quc o
narido fossc roriciario dos lcns irazidos cla
nulIcr, coniinuava inscriio na lci (c.. Dcn., In
PIocniun, 27}; nas o narido sc consiiiua
dcvcdor a rcsciio dos Io da nulIcr, dc sona
igual ao doic, c cncnIava scus lcns cono
garaniia. Polu, III, 36; VIII, 142; DocclI, Corus
inscrii. gr., n.s 1037 c 2261.
(20} Pluiarco, Solon, 18.
Livro IV - Cap. IX
(1} Pluiarco, Solon, 25. Scgundo Hcrodoio, I, 29.
Solon, icr-sc-ia conicniado cn fazcr con quc os
aicnicnscs jurasscn quc olscrvarian cssas lcis
duranic dcz anos.
(2} Dinarca, In DcnosiIcncn, 71.
760
Livro IV - Cap. X
(1} Pluiarco, Solon, 1 c 18; Arsiidcs, 13.
Arisioiclcs, ciiado or Harocracio, s alavras,
Hcs, TIctcs. Polu, VIII, 129. Cf. Iscu, Dc
Aollod. Icr., 39.
(2} Tiio Lvio, I, 43; Dionsio, IV. 20. Aquclcs cujo
airinnio nao aiingia 11.500 asscs (assc dc
una lilra} fornavan acnas una ccniuria, c nao
iinIan, or conscqucncia, scnao un unico
sufragio dos 193; ial cra, alias, o roccsso da
voiaao, quc cssa ccniuria janais cra cIanada
ara voiar.
(3} Arisioiclcs, Poliica, III, 3, 4; VI, 4. 5;
Hcraclidcs, nos Fragncnios dos Hisi. Cr., i. II, .
217 c 219. Cf. Tcognis, vcrso 8, 502, 525-529.
(4} Para Aicnas, vidc Xcnofonic, Hiarco, I, 9.
Para Esaria, Xcnofonic, Hclcnicas, VI. 4, 10.
Para as cidadcs grcgas cn gcral, Arisioiclcs,
Poliica, VI, 4, 3, cd. Didoi, . 597. Cf. Lsias, In
Alcclad., I, 8; II, 7.
(5} Sao csscs os otu cI Iutugou dc quc fala
Tucdidcs, VI, 43 c VIII, 24. Arisioiclcs, Poli.,
V, 2, 8. noia quc, na gucrra do Pclooncso, as
dcrroias sofridas nos canos dc laialIa
dizinaran a classc rica dc Aicnas. Quanio a
Fona, vidc Tiio Lvio, I, 42; Dionsio, IV, 17-20;
VII, 59; Salusiio, Juguria, 86; Aulo Cclio XVI, 10.
761
(6} Harocracio, scgundo Arisiofancs.
(7} Duas assagcns dc Tucdidcs nosiran quc,
ainda cn scu icno, as quairo classcs sc
disiinguian clo scrvio niliiar. Os Ioncns das
duas rinciras, cniacosioncdinnos c
cavalciros, scrvian na cavalaria; os Ioncns da
icrccira, zcugiias, cran Ioliias; o Iisioriador
ianlcn assinala, cono cccao singular, quc
clcs Iavian sido cnrcgados cono narinIciros
cn cnrcsa urgcnic (III, 16}. Alias, Tucdidcs,
coniando as viinas da csic, classifica-as cn
ircs caicgorias. os cavalciros, os Ioliias, c,
cnfin, a vil nuliidao (III, 87}. Pouco a ouco,
os icias assaran a scr adniiidos no ccrciio
(Tucid., VI, 43; AniiIon, cn Harocracio. v.
TIctcs}.
(8} Arisioiclcs, Poliica, V, 2, 3.
(9} Vidc o quc conia Tucdidcs, IV, 80.
Livro IV - Cap. XI
(1} Dinarca, Adv. DcnosiIcncn, 71.
(2} Nao sc dcvc dizcr quc o nagisirado dc Aicnas
cra rcsciiado, c, solrciudo, icnido, cono os
cforos dc Esaria ou os cnsulcs dc Fona. O
nagisirado aicnicnsc nao soncnic dcvia rcsiar
conias ao icrnino do cargo, nas, duranic o
ccrccio dc sua nagisiraiura, odia scr
dcsiiiudo or voio oular (Arisioiclcs, cn
762
Harocracio, v. Ku; Polu, VIII, 87;
Dcnosicncs, In TinoiIcun, 9}. Ecnlos dc
scnclIanics dcsiiiuics sao nuiio raros.
(3} squincs, In CicsiI., 2. Dcnosicncs, In
Ncacran, 3. Lsias, In PIilon., 2. Harocracio, v.
EucIn.
(4} squincs, In TinarcI., 23; In CicsiI.. 2-6.
Dinarca, In Arisiogii., 14. Dcnosicncs, Dc falsa
lcgai., 70. Cf. Arisiofancs, TIcsnoI., 25-350.
Polu, VIII, 160.
(5} squincs, In TinarcIun, 27-33. Dinarca, In
DcnosiIcncn,71.
(6} Isso clo ncnos c o quc da a cnicndcr
Arisiofancs, As Vcsas, 691.
(7} Arisiofancs, Cavalciros, 1119.
(8} Polu, VIII, 94. Filocoro, Fragn., col. Didoi, .
497.
(9} Aicncu, X, 73. Polu, VIII, 52. Vidc C. Pcrroi,
Hisioria do Dirciio Pullico dc Aicnas, ca. II.
(10} Vidc. solrc csscs onios da consiiiuiao
aicnicnsc, os dois discursos dc Dcnosicncs,
conira Lcincs c conira Tinocraics; squincs, In
CicsiIonicn, 38-40; Andocidcs, Dc nysicriis,
83-84; Polu, VIII, 101.
763
(11} Tucdidcs, III, 43. Dcnosicncs, In
Tinocraicn.
(12} Acrcdia-sc quc Iavia 6.000 Icliasias ara
ccrca dc 18.000 cidadaos; nas dcvcnos riscar
dcssa uliina cifra iodos os quc ainda nao iinIan
irinia anos, os docnics, os auscnics, os Ioncns
quc csiavan na gucrra, os quc Iavian sido
aiingidos cla aiinia, aquclcs, cnfin, quc cran
nanifcsiancnic incaazcs dc julgar.
Livro IV - Cap. XII
(1} Arisiofancs, Ecclcs., 280 c scg.; Arisioiclcs,
Poli., II, 9, 3; Arisiofancs, Cavalciros, 51, 255; As
Vcsas, 682,
(2} Xcnofonic, Fcs. AiI., I, 13; Cf. Arisiofancs,
Cavalciros, v. 293 c scg.
(3} Pluiarco, Qucsi. grccq., 18.
(4} Arisioiclcs, Poliica, V, 4, 3.
(5} Tucdidcs, VIII, 21.
(6} Pluiarco, Dion, 37, 48.
(7} Pollio, XV, 21, 3.
(8} Pollio, VII, 10, cd. Didoi.
(9} Arisioiclcs, Poliica, V, 7, 19. Pluiarco,
Lisandro. 19.
764
(10} Hcraclidcs do Ponio, cn Aicncu, XII, 26.
Cosiuna-sc nuiio acusar a dcnocracia aicnicnsc
dc icr dado Crccia o ccnlo dc scus cccssos c
dc suas rcvolias. Pclo conirario, Aicnas c a unica
cidadc grcga conIccida quc nao viu dcniro dc
scus nuros cssa gucrra airoz cnirc ricos c
olrcs. Scu ovo, inicligcnic c salio,
conrccndcra, dcsdc o dia cn quc icvc incio a
scric dc rcvolucs, quc sc caninIava ara un
icrno cn quc soncnic o iralalIo odcria salvar
a socicdadc. Aicnas, orianio, cncorajou-o, c o
iornou Ionroso. Solon rcscrcvcra quc iodo
Ioncn quc nao iivcssc iralalIo fossc rivado
dos dirciios oliicos. Pcriclcs quis quc ncnIun
cscravo uscssc as naos nas olras dos grandcs
nonuncnios quc consirua, rcscrvando iodo cssc
iralalIo ara os Ioncns livrcs. Alias, a
roricdadc csiava dividida dc ial nodo, quc no
fin do quinio scculo coniavan-sc no cqucno
icrriiorio da iica nais dc dcz nil cidadaos
roriciarios dc inovcis, conira acnas cinco nil
quc nao o cran (Dionsio dc Halic., Dc Lysia, 32}.
Aicnas, orianio, vivcndo sol rcginc cconnico
ouco nclIor quc o dc ouiras cidadcs, foi ncnos
criurlada quc o rcsio da Crccia. A gucrra dos
olrcs conira os ricos cisiiu ali cono cn ouiros
lugarcs, nas foi ncnos violcnia, c nao rovocou
iao gravcs dcsordcns; liniiou-sc a un sisicna dc
inosios c dc liiurgias quc arruinou a classc rica,
c a un sisicna judiciario quc a alalou c a
765
csnagou, nas quc, clo ncnos, nao cIcgou ao
cccsso da aloliao das dvidas c da disiriluiao
das icrras.
(11} Arisioiclcs, Poliica, V, 8, 2-3; V, 4, 5.
Livro IV - Cap. XIII
(1} Tucdidcs, I, 18.
(2} Idcn, V. 68.
(3} Pluiarco. Licurgo, 8.
(4} Idcn, ilid., 5.
(5} Arisioiclcs, Poliica, V, 10, 3 (cd. Didoi, .
589}.
(6} Arisioiclcs, Poliica, II, 6, 18 c 11. Cf. Pluiarco,
gis, 5.
(7} Mirao dc Pricna, cn Aicncu, VI.
(8} Tcoono, cn Aicncu, VI.
(9} Aicncu, VI, 102. Pluiarco, Clcncncs, 8.
Eliano, XII, 43.
(10} Arisioiclcs, Poliica, VIII, 6 (V, 6}. Xcnofonic,
Hclcnicas, V, 3, 9.
(11} Xcnofonic, Hclcnlcas, III, 3, 6.
(12} Idcn, ilid., III, 3, 5.
766
(13} Idcn, Fcs. Lac., 10.
(14} Dcnosicncs, In Lciincn, 107.
(15} Arisioiclcs, II, 6, 15; Dcnosicncs, In Lci.,
107; Pluiarco, Licurgo, 26.
(16} Arisioiclcs, Poliica, II, 6, 18, qualifica cssc
nodo dc clciao dc ucril; c dcscriio or Pluiarco,
Licurgo, 26.
(17} Arisioiclcs, Poliica, II, 6, 5; V, 6, 7.
(18} Dcnosicncs, In Lciin., 107. Xcnofonic, Cov.
da Laccd., 10.
(19} Arisioiclcs, Poliica, V, 6, 2.
(20} Idcn, ilid., V, 1, 5. Tucdidcs, I, 13, 2.
(21} Arisioiclcs, Poliica, II, 6, 14.
(22} Xcnofonic, Hclcnicas, III, 3.
(23} Pluiarco, gis, 5.
(24} Pollio, XIII, 6; XVI, 12; Tiio Lvio, XXXII, 38,
40; XXXIV, 26, 27.
Livro V - Cap. I
(1} Arisioiclcs, Poliica, II, 5, 12; IV, 5; IV, 7, 2;
VII, 4 (VI, 4}.
(2} Pscudo Pluiarco, Foriuna dc Alcandrc, 1.
767
(3} A idcia da cidadc univcrsal c crcssa or
Scncca, Ad Marcian, 4; Dc iranquilliiaic, 14; or
Pluiarco, Dc csilio; or Marco Aurclio. Cono
Anionino, icnIo Fona or airia; cono Ioncn, o
nundo."
Livro V - Cap. II
(1} A origcn iroiana dc Fona cra oiniao acciia
anics ncsno quc Fona naniivcssc rclacs
consianics con o Oricnic. Un vclIo adivinIo, cn
rcdiao quc sc rcoriava scgunda gucrra
unica,. dava ao ronano o cicio dc tougcnu.
Tiio Lvio, XXV, 12.
(2} Tiio Lvio, I, 5 c 7. Virglio, VIII, Ovdio, Fasi.,
I. 579. Pluiarco, Qucsi. ron., 76. Esiralao, V, 3,
3. Dionsio, I, 31, 79, 89.
(3} Dionsio. I, 45; I, 85. Varrao, Dc lngua lai., V,
42. Virglio, VIII, 358. Plnio. Hisi. nai., III, 68.
(4} Dos ircs noncs das irilos riniiivas, os
aniigos acrcdiiavan quc un fossc laiino, ouiro
salino c o icrcciro cirusco.
(5} Dionsio, I, 85. Cf. Juvcnal, I, 99; Scrvio, ad
Acn., V, 117, 123.
(6} Pluiarco, Qucsi. ron., 76.
(7} Tiio Lvio, I, 7; IX, 29.
768
(8} Dcn ccdo os ronanos afciaran ligar sua
origcn a Troia; vidc Tiio Lvio, XXXVII, 37; XXIX,
12. Do ncsno nodo, logo icsicnunIaran scu
arcnicsco con a cidadc dc Scgcsio (Cccro, In
Vcrrcn, IV, 33; V, 47}, con a ilIa dc Sanoiracia
(Scrvio, ad Acn, III, 12}, con os clooncsios
(Pausanias, VIII, 43} c con os grcgos (Esiralao,
V, 3, 5}.
2
(9} Dionsio, II, 30; Pluiarco, Fnulo, 14, 15, 19;
Cccro, Dc rc., II, 7. Sc olscrvarnos con
aicnao a narraiiva dcsscs ircs Iisioriadorcs, c as
crcsscs quc cnrcgan, rcconIcccrcnos iodos
os caracicrcs do casancnio aniigo; or isso
sonos lcvados a crcr quc cssa lcnda das salinas,
quc con o icno iransfornou-sc na Iisioria dc
un raio, cra originalncnic a lcnda da aquisiao
do connuIun con os salinos. assin quc
Cccro arccc ic-la conrccndido (Dc orai., I, 9}.
(10} Tiio Lvio, IX, 43; XXIII, 4.
(11} Cccro, Dc rc., II, 7.
(12} Tiio Lvio, I, 45. Dionsio, IV, 48, 49.
(13} Tiio Lvio, V, 21-22; VI, 29. Ovdio, Fasi., III,
837, 843. Pluiarco, Paralclo dos Iisi. gr. c ron.,
75.
769
(14} Cncio, ciiado or Arnolio, Adv. gcnics, III,
38.
(15} Tucdidcs, III, 69-72; IV, 46-48; III, 82.
(16} Tucdidcs, III, 47. Xcnofonic, Hclcnicas, VI.
(17} Dionsio, VI, 2.
(18} Tiio Lvio, IV, 9, 10.
(19} Tiio Lvio, VIII, 11.
(20} Tio Lvio, IX, 24, 25.
(21} Tiio Lvio, IX, 32; X, 3.
(22} Tiio Lvio, XXIII, 13, 14, 39; XXIV, 2.
(23} Plnio, XIV. 1, 5. Scnuto ccnsu cg, udcx
c ccnsu, nugstutun duccnquc nI nugs
cxonuc quun ccnsun. O quc Plnio diz aqui nao
sc alica acnas aos uliinos icnos da
rcullica. En Fona scnrc Iouvc ccnso ara a
cscolIa do scnador, do cavalciro, c aic do
lcgionario; quando sc criou un coro dc juzcs,
iornou-sc ncccssario nuiio dinIciro ara quc
algucn udcssc dclc ariiciar, dc soric quc o
dirciio dc julgar scnrc foi rivilcgio das classcs
sucriorcs.
(24} Tiio Lvio, XXXIV, 31.
770
(25} Tiio Lvio, I, 38; VII. 31; IX, 20; XXVI, 16;
XXVIII, 34. Cccro, Dc lcgc agr., I, 6; II, 32. Fcsio,
v. Puccctuuc.
(26} Cccro, Pro Dallo, 16.
(27} Tiio Lvio, XLV, 18. Cccro, Ad Aii., VI, 1; VI,
2. Aiano, Cucrras Civis, I, 102. Taciio, XV, 45.
(28} Filosiraio, Vida dos Sofisias, I, 23. DocclI,
Cor. Inscr., assin.
(29} Mais iardc, Fona csialclcccu or ioda aric
o rcginc nunicial; nas dcvcnos cnicndcr quc
cssc rcginc nunicial do incrio nao sc
asscnclIava scnao aarcnicncnic ao dos icnos
anicriorcs, do qual nao ossua ncn os
rincios, ncn o csriio. A cidadc gaulcsa, ou
grcga, do scculo dos Anioninos, c lcn difcrcnic
da cidadc aniiga.
(30} Caio, IV, 103-106.
(31} Solrc a insiiiuiao do aironado c da
clicnicla, alicada s cidadcs suljugadas c s
rovncias, vidc Cccro, Dc officiis, II, 11; In
Cacciliun, 4; In Vcrrcn, III, 18; Dionsio, II, 11;
Tiio Lvio, XXV, 29; Valcrio Maino, IV, 3, 6;
Aiano, Cucrras Civis, II, 4.
(32} E nais iardc, no ugc tucus.
(33} Caio, II, 7. Cf. Cccro, Pro Flacco, 32.
771
(34} Caio, I, 54; II, 5, 6, 7.
(35} Tiio Lvio, VIII, 3, 4, 5.
(36} Tiio Lvio, VIII, 5; a lcnda acrcsccnia quc o
auior dc roosia iao nia, iao coniraria aos
aniigos rincios das rcligics oladas, Iavia
sido casiigado clos dcuscs con noric suliia ao
sair da curia.
(37} Aiano, Cucrras Civis, II, 26. Cf. Caio, I, 95.
(38} Tiio Lvio, XXXIX, 3.
(39} Por isso c cIanado dcsdc cssa coca, cn
dirciio, cs nunc. Uliano, XIX, 1. O us
tucun, quc cisiia, scgundo iodas as
aarcncias, nos icnos dc Cccro, c ncncionado
cla rincira vcz cn Plnio, Hisi. nai., III, 3, 25;
III, 21, 139; nas ja sc alica, or cicnsao
naiural, ao icrriiorio dc varias cidadcs siiuadas
nas rovncias. Vidc Digcsio, liv. L, iiulo 15.
(40} Os grcgos Iavian dcdicado icnlos dcusa
Fona dcsdc o ano 195. isio c, anics dc scr
conquisiada a Crccia. Taciio, Annalcs, IV, 56;
Tiio Lvio, XLIII. 6.
(41} Sucinio, Ncro, 24. Pcirnio, 57. Uliano, III,
Caio, I, 16, 17.
(42} Tornava-sc csirangciro con rclaao sua
roria fanlia, sc cla nao iivcssc, cono clc, o
772
dirciio dc cidadania; nao Icrdava da fanlia.
Plnio, Pancgrico, 37.
(43} Cccro, Pro Dallo, 28; Pro ArcIia, 5; Pro
Caccina, 36. Cornclio Ncos, Aiiicus, 3. A Crccia
alandonara cssc rincio Ia nuiio icno; nas
Fona ainda coniinuava ficl a clc.
(44} Jusiiniano, Novclas, 78, c. 5. Uliano, no
Digcsio, lil. I, ii. 5-17. Salcnos, alias, or
Esariano, quc Caracala sc fazia cIanar
Anionino nos aios oficiais. Don Cassio (LXVII, 9}
afirna quc Caracala dcu a iodos os Ialiianics do
incrio o dirciio dc cidadao ronano ara
gcncralizar o inosio do vigcsino solrc as
alforrias c as succsscs, quc os ccgn nao
agavan. A disiinao cnirc crcgrinos, laiinos c
cidadaos nao dcsaarcccu inicirancnic;
cnconirano-la ainda cn Uliano c no Codigo;
con cfciio, arccc naiural quc os cscravos
lilcrios nao sc iornasscn iao dcrcssa cidadaos
ronanos, nas assasscn or iodas as aniigas
caicgorias quc scaravan a scrvidao do dirciio dc
cidadania. Vcnos ianlcn, or ccrios indcios,
quc a disiinao cnirc as icrras iialicas c as icrras
rovincianas sulsisiiu ainda or nuiio icno
(Codigo, VII, 25; VII, 31; X, 39; Digcsio, liv. L, ii.
1}. Assin a cidadc dc Tiro, na Fcncia, ainda
dcois dc Caracala, gozava or rivilcgio do
dirciio iialico (Digcsio, liv. V, ii. 15}; a
nanuicnao dcssa disiinao sc clica clo
773
inicrcssc dos incradorcs, quc nao qucrian
rivar-sc dos iriluios quc o solo rovinciano
agava ao fisco.
774


Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.org
2006 Nuna-Dcnys Fusicl dc Coulangcs
Traduao
2006 Frcdcrico Ozanan Pcssoa dc Darros

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

__________________
Agosio 2006

You might also like