Rzgar Elektrik Santrallerinin ebeke Entegrasyonu ............................................................................. 5 1. 1.1 1.2 1.3 2 G Sistemleri Tarihi ve Rzgar Enerjisi ......................................................................................

5 Dnyada Rzgar Enerjisinin Durumu....................................................................................... 6 Avrupada Rzgar Enerjisinin Durumu................................................................................... 7 Trkiyede Rzgar Enerjisi ..................................................................................................... 8

Rzgar Trbinleri ............................................................................................................................ 9 2.1 Rzgar Trbinlerinde Generatrler ve G Elektronii Bileenleri ....................................... 10 Rzgar Trbini Teknolojilerine Genel Bak ................................................................. 11 Sabit Hzl Rzgar Trbinleri........................................................................................... 11 Deiken Hzl Rzgar Trbinleri .................................................................................... 11 Rzgar Trbini Teknolojisinde Kullanlan Generatrler................................................. 12

2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.1 2.2

Generatr Sistemleri ............................................................................................................. 13 Asenkron Generatr ...................................................................................................... 14 Senkron Generatrler .................................................................................................... 16

2.2.1 2.2.2 2.3

Rzgar Santrallerinde Kullanlan G Elektronii Bileenleri ............................................... 17 Yol Vericiler.................................................................................................................... 18 Kondansatr Guruplar .................................................................................................. 18 Dorultucu ve Eviriciler ................................................................................................. 18 Rzgar Trbinlerinde Koruma........................................................................................ 19 Rzgar Trbinlerinde Topraklama Sistemleri ................................................................ 20

2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 3

Rzgar Trbinlerinin ebekeye Balants ..................................................................................... 22 3.1 Rzgar Trbinlerinin G Kalitesi Karakteristikleri ................................................................ 23 Nominal Veriler.............................................................................................................. 24 Maksimum G Snr ..................................................................................................... 24 llen Maksimum G................................................................................................ 24 Reaktif G .................................................................................................................... 24 Fliker Katsays ............................................................................................................... 24 Rzgar Trbini Maksimum Anahtarlama lem Says ................................................. 25 Fliker Adm Faktr ...................................................................................................... 25 Gerilimdeki Deiim Faktr ........................................................................................ 25 Harmonik Akmlar ....................................................................................................... 26 Deiik Trbin Tiplerinin G Kalitesi Karakteristikleri .............................................. 26

3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.1.8 3.1.9 3.1.10 3.2

Gerilim Kalitesi zerindeki Etki ............................................................................................. 27 Gerilim Dalgalanmalar ................................................................................................. 28

3.2.1

3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 4

Fliker .............................................................................................................................. 29 Gerilim Dm ............................................................................................................. 31 Harmonik Gerilimi ......................................................................................................... 31 Sistem Dinamii ve Kararll Etkisi ............................................................................... 33

Rzgar iftliklerinin ebeke Balants iin Teknik Dzenlemeler ................................................. 34 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.2 110 kVtan Dk ebekeler iin Dzenlemeler ............................................................ 34 110 kVtan Yksek ebekeler iin Dzenlemeler ........................................................... 35 Teknik Entegrasyon Dzenlemelerinin Karlatrlmas ................................................ 35

Trkiyede Rzgar Trbinlerinin Uymas Gereken Kriterler .................................................. 40

Kaynaka ........................................................................................................................................ 42

I.

nsz

Rzgar enerjisi lkemizde ve dnyada zellikle son 10 yldaki yatrmlarla gelecek iin en nemli enerji kayna alternatiflerinden biri haline gelmitir. Fosil kaynaklarn fiyat dengesizlii ve daha nemlisi artk eldeki kaynaklara 100 yldan az mr biiliyor olmas btn dnyay kaynak eitliliine ve yenilenebilir enerji kaynaklarna yneltmitir. Rzgar dier yenilenebilir kaynaklara gre verimlilik ve kurulum maliyetinin azl nedeniyle ne kyor. Bu yeni enerji kaynann gnmzde Avrupada sistem giriinin %5 dzeylerine geldiini ve lkemizde de gnden gne yatrmlarn hzla arttn gzlemliyoruz. Doal, evreci, her lkenin, blgenin kendi z kaynaklarndan enerji ihtiyacn karlama olana sunan bu yeni enerji kaynann var olan ebekelere eklemlenmesi de birtakm sorunlar beraberinde getirmektedir. Rzgar kaynann kontrolsz oluu temelinden kan problemler bizleri enerji arz gvenilirlii ve birtakm enerji kalitesi problemi konularnda zm ve iyiletirmeleri bekleyen sorunlarla kar karya getirmektedir. Proje almam kapsamnda ncelikle elektrik enerjisinin geliimine ikin olarak rzgar enerjisinin geliimini aktararak tarihselliiyle bugn yakalad trendler gsterilmek istendi. Devamnda var olan artname, klavuz, standart almalarn inceleyebilmek iin ortak dili, teknik tanmlamalar ve fomlizasyonlar aktarld. Bunu takiben karlalan g kalitesi problemlerine ve g kalite kriterlerine deinildi. Pek ok farkl standart kuruluunun ve kurumun almalarnn bir kresel paydada birletirilmesi ihtiyacnn da dourduu karlatrmalar, kriterler sonraki blmlerde aktarld. lkemizdeki var olan prosedr ve artlar da son olarak aktarld. Elimizdeki her veriden grlmektedir ki rzgar enerjisinin giriim yzdesi gelecekte daha da byyecektir. Bu proje g kalitesi problemleri ve standartlar zerine yaplan alma ve derlemeleri zetlemek amacndadr.

II.

ekil Listesi

ekil 1 - Dnyada Yllara Gre Toplam Kurulu Rzgar Gc.................................................................... 6 ekil 2 Yl inde Kurulan Rzgar Kurulu Gc ........................................................................................ 6 ekil 3 - Toplam Kurulu Rzgar Gc (solda), 2010 Ylnda Kurulan Rzgar Gc (sada) Oranlar ........ 7 ekil 4 - Son 10 Ylda Net Kapasite Deiimleri ....................................................................................... 7 ekil 5 - Avrupa'da Son 10 ylda Yakt Trne Gre Kurulu G Oranlar................................................ 8 ekil 6- Yakt Trlerine Gre Elektrik Enerjisi retim Oranlar (2010 Yl) ............................................... 9 ekil 7 - Rzgar Trbini Konfigrasyonlar ............................................................................................. 12 ekil 8 - Rzgar Santrali Topraklama Sistemi emas ............................................................................ 21 ekil 9 - Toplam Elektrik Tketiminde Rzgar Pay................................................................................ 22 ekil 10 - rnek 1................................................................................................................................... 27 ekil 11 Yk Ak Analizi Sonular ........................................................................................................ 29 ekil 12 - Harmonik Snrlar .................................................................................................................. 32 ekil 13 .................................................................................................................................................. 41 ekil 14 .................................................................................................................................................. 41 ekil 15 .................................................................................................................................................. 41 ekil 16 .................................................................................................................................................. 41

III.

Tablo Listesi

Tablo 1 - Yakt eidine Gre Kurulu G Oranlar .................................................................................. 8 Tablo 2 - Trbin Tipine Gre G Karakteristikleri ................................................................................ 26 Tablo 3 - rnekteki rzgar trbininin karakteristikleri .......................................................................... 28 Tablo 4 ................................................................................................................................................... 33 Tablo 5- Aktif G Kontrol Standartlar ............................................................................................... 36 Tablo 6 - Frekans Kontrol artlar ........................................................................................................ 38 Tablo 7 - Gerilim Kalitesi Standartlar .................................................................................................... 39

Rzgar Elektrik Santrallerinin ebeke Entegrasyonu

1. G Sistemleri Tarihi ve Rzgar Enerjisi

Thomas Alva Edisonun 1880 ylnda ilk g sistemni kurmasndan sonra yatrmclar elektriin avantajlarn fark etti ve fikir btn dnyaya yayld. lk kurulumlardaki ortak nokta uydu; reteler yklere yakn olarak konumlandrlr ve alak gerilim doru akm ile datm gerekletirilirdi. Bu yntemin fazlaca ek kayplara yol at anlald. Transformatrlerin geliimiyle alternatif akm temel teknolojik altyapy ekillendirdi ve generatr nitelerini yklerden daha da uzaa konumlandrabilme olanan dourdu. 1920 ylnda, her bir yk merkezi kendi g sistemini kurmutu. Daha yksek iletim gerilimlerinde, retilen gcn daha byk mesafelere ulatrlmas mmkn hale geldi ve bu gelimeyi farkl g sistemlerinin birbirine balanmas yani enterkonnekte sistemler takip etti. Sonraki gelimeler ieltim gerilimlerinin adm adm daha yksee ulamas iin teknolojik altyapy hazrlad. Kk g sistemlerinin birlemesinin yan sra, elektrik sanayisi iin kurumsal ve organizasyon yaps belirmeye balad. Yzyln sonlarna doru, belediyece yrtlen irketler faaliyete balad; sklkla zel giriimcilerle ortaklklaryla bu faaliyetleri srdrd. Belediyelerce ynetilen irketler esas olarak elektrik kullanclar kooperatifleri eklinde faaliyet gsterdi. Pek ok lkede belediye irketleri elektrifikasyon yatrmlarnda zel irketlerine nclk etmitir. Bunun nedeni olarak yatrm olanaklarnn daha ok olmas olarak gsterilebilir. Devlet ve endstri sonraki elektrik devrimini tayan bir sonraki aktrler oldu. Elektrik sektrnn doal tekeller olmas maliyetleri drd ve yatrmlar hzlandrd. Teknolojik gelimelerin ana srkleyicisi daha byk kurulu gte niteler ina etmekti. 1930larda en verimli termik santraller 60MW gcndeydi. 1950lerde 180MW ve 1980e gelindiinde 1000MW bulmutu. Hammadde kaynana yakn yerler ya da en uygun ulatrma seeneklerini salayan yerler seildiinden ve bu konumlarn azlndan byk gte termik santraller yan yana ina edildiler. Hidroelektrik santraller iin de benzer bir geliim srecine tanklk edildi. Nkleer santrallerin 1960larda sahne almasyla takip ettii gelime de bunlara benzerdi. 1980li yllarn sonlarnda tipik bir nkleer santral 800 ila 1000MWlk kurulu glere sahip oluyordu. Dane Poul la Cour ilk elektrik reten rzgar trbinini 1891 ylnda gelitirmi olsa da, elektrik retimi konusunda rzgar nerdeyse hibir rol almad. artc bir ekilde, Danimarkadaysa rzgar trbinlerinin elektrik talebinin %3n henz 1918 ylnda karlyor olmasyd. 18. yzylda balayan ve endstri devrimi ile birlikte enerji tketiminde byk art olmu ve bu tketimi karlayabilmek iin fosil kkenli enerji kaynaklarnn kullanm artmtr. 20. yzyln ortalarndan itibaren fosil kkenli enerji kaynaklar ile ilgili yaanan eitli krizler ve evreye vermi

olduklar olumsuz etkiler nedeniyle birok lke yenilenebilir enerji kaynaklarndan faydalanabilmek iin almalara balamtr. Bu erevede tkenmeyen ve evre dostu olmas nedeniyle temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarndan, zellikle de rzgar enerjisinden teknolojik anlamda yararlanlmas n plana kmtr.

1.1 Dnyada Rzgar Enerjisinin Durumu

Rzgar enerjisi, retim kapasitesi asndan dnyada en fazla byyen enerji kaynadr. 1998 yl sonunda 9.667 MW olan dnya rzgar enerjisi santrallerinin kurulu gc, 2008 yl ierisinde eklenen 27.261 MW gcndeki rzgar santralleri ile 2008 yl sonunda 1998 ylna gre 12.5 kat artarak 121.188 MW olmutur. 2010 yl sonunda tm dnyada kurulu rzgar gc 194.390 MW iken bu kurulu gte son ylda kurulan santrallerin 35.802 MWlk byk bir pay var. (GWEC, 2010)

ekil 1 - Dnyada Yllara Gre Toplam Kurulu Rzgar Gc

ekil 2 Yl inde Kurulan Rzgar Kurulu Gc

GWECin raporlarndan ve tablo 1 ve 2den grlecei zere rzgar enerjisi yatrm miktar ve kurulu g kapasitesi gittike byyen bir kaynak olarak karmza kyor. Rzgar enerji yatrmlarna byk oranlarda nclk eden lkeler aada soldaki grafikte verildii gibi in, A.B.D, Almanya, spanya bata olmak zere sadaki grafikte de Asyada inin ban ektii yatrmlarn dier blgeleri geride brakt ve byk bir ivme kazand grlmektedir. 2010 ylnda gzlenen kapasite art hzndaki greli azalma dnyadaki ekonomik krizle ilikilendirilebilirken, Asyadaki yatrmlarn art hzlarnn Kriz ortamnda dahi bymeye devam ettii grlmektedir. 1

GWEC 2010 Wind Statistics (02.02.2011)

ekil 3 - Toplam Kurulu Rzgar Gc (solda), 2010 Ylnda Kurulan Rzgar Gc (sada) Oranlar

1.2 Avrupada Rzgar Enerjisinin Durumu

Rzgar enerjisinin durumunu Avrupa zelinde deerlendirelim. 2010 ylnda eklenen kurulu g kapasitesi bir nceki yla gre %10 azalarak 9.295MW byklnde gerekleti. Bunun yannda 2010 yl iinde ebekeye toplam eklenen kurulu gte rzgarn pay %16ya ykseldi. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn ise pay 2010 ylnda eklenen toplam kapasitenin %41i gibi yksek bir orann tekil ediyor. EWEA (Avrupa Rzgar Enerjisi Birlii)nn 2011 ubatnda yaymlad yllk raporda Almanya en byk kurulu gce sahipken srasyla spanya, talya, Fransa ve ngilterenin de rzgar enerji atlmnda Almanyay takip ettii grnyor. 2010 yl sonunda 84.278 MWlk kurulu gte rzgar santrali bulunduu rapor ediliyor. 2010 yl itibariyle kurulan ve devreye alnan RESlerin normal retim koullarnda elektrik retmesi halinde Avrupa Birliinin enerji ihtiyacnn %5.3n karlamas bekleniyor. 2

ekil 4 - Son 10 Ylda Net Kapasite Deiimleri

2

EWEA - Wind In Power 2010 European Statistics (02.02.2011)

ekil 5 - Avrupa'da Son 10 ylda Yakt Trne Gre Kurulu G Oranlar

Yukardaki ekilde Avrupann 2000-2010 yllarnda elektrik santrallerinin kurulu g paylar grlmektedir. Buradan rzgarn son on ylda payn %2den %9.6ya karm olduu ve nkleer, fuel oil, kmr santrallerinin paylarnn dt grlmektedir.

1.3 Trkiyede Rzgar Enerjisi

Trkiyeye geldiimizde TWEA (Trkiye Rzgar Enerjisi Birlii)nin raporlarna gre 2011 yl itibariyle kurulu santral gc 1.414 MW. Bu kurulu gce yl sonu itibariyle 749 MWlk bir rzgar santrali de eklenmesi ngrlyor. 3

KURULU

KURULULAR
FUEL-OL + ASFALTT + NAFTA + MOTORN THAL KMR + TA KMR + LNYT DOALGAZ + LNG YENLENEBLR + ATIK OK YAKITLILAR KATI+SIVI OK YAKITLILAR SIVI+D.GAZ JEOTERMAL HDROLK BARAJLI HDROLK AKARSU RZGAR TOPLAM

G MW 1.392,5 12.355,7 16.220,5 115,4 531,5 3.548,5 114,2 13.484,6 3.596,1 1.691,8 53.050,7

KATKI % 2,6 23,3 30,6 0,2 1,0 6,7 0,2 25,4 6,8 3,2 100,0

SANTRAL SAYILARI ADET 26 24 151 18 8 52 7 57 250 47 640

Tablo 1 - Yakt eidine Gre Kurulu G Oranlar

Yukardaki tablodan grlecei zere Trkiyede rzgar elektrik santrallerinin kurulu gteki pay %3.2yi bulmu4 ve bu anlamda Avrupann (%9.6) 10 yl nceki rakamlarn tutturmu durumdadr5.
3

TREB (TWEA) www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr

ekil 6- Yakt Trlerine Gre Elektrik Enerjisi retim Oranlar (2010 Yl)

Yukardaki ekilde rzgar elektrik santrallerinin retilen brt elektrik enerjisine katksnn %1 olarak gerekletii grlmektedir.

Rzgar Trbinleri

Rzgar trbinleri sayesinde rzgar enerjisi elektrik enerjisine evrilir. Rzgar trbinleri basit bir prensiple alrlar. Rzgardaki enerji, kanatlarn bal olduu rotoru dndrerek, havadaki kinetik enerji mekanik enerjiye evrilir. Rotor milinin devir hareketi dili ark yardmyla arttrlarak, mekanik enerji generatre aktarlr ve burada elektrik enerjisine evrilir. Elektrik retimi srasnda trbindeki ynlendirici, rzgardaki enerjiyi verimli kullanabilmek amacyla trbini rzgara gre ynlendirir, fren sistemi de, rzgar hznn limiti amas durumunda, trbini yavalatr ve durdurur. Eer ebeke beslemesi yaplacaksa, transformatr yardmyla, gerilim ebeke gerilim dzeyine ykseltilir. Rzgar trbinleri, rzgar enerjisinden daha ok yararlanabilmek amacyla bir kulenin stne monte edilirler. Daha fazla rzgar ve daha az trblans iin yerden en az 30 m yksee monte edilirler. Rzgar trbinleri lokal olarak sadece bir ev veya bina iin elektrik retebilecei gibi, elektrik ebekesine balanarak sistemi de besleyebilir. Bir rzgar trbini ana hatlaryla aada ksaca tanmlanm ksmlardan meydana gelir. Kanatlar: Rzgar yakalar ve onun gcn rotora aktarr. ou trbinler 2 veya 3 kanatldr. Rzgarn kanatlarn zerinde esii, kanatlar yukarya doru hareket ettirir ve dndrr. Rotor: Kanatlar ve gbein ikisine beraber rotor denir. Pitch: Kanat eim mekanizmasdr. Kanatlar dndrlr veya rzgarn ynne gre kanatlarn eim as ayarlanr.
5

TEA 2010 Faaliyet Raporu

Fren: Acil durumlarda hidrolik, mekanik veya elektriksel olarak rotoru durdurmay salar. Dk Hz Mili: Rzgar trbinini, kanatlarn balant noktas yksekliinden dili kutusuna balar. Rotor dakikada 30-60 defa dk hz milini dndrr. Dili Kutusu: Dililer, dk hzl mili, yksek hzl mile balarlar. Dnme hzn dakikada 30-60tan 1200-1500e karrlar ve generatrlerin elektrik retmeleri iin gereken hz salanm olur. Generatr: Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Kontrolr: Makineyi saatte 8 -16 mil rzgar hznda altrr ve saatte 65 mil hzda da durdururlar. Trbinler saatte 65 milin zerinde rzgar hznda altrlmazlar, nk generatrler ar snabilirler. Anemometre: Rzgarn hzn ler ve rzgar hz bilgilerini kontrolre iletir. Yn Belirteci: Rzgarn ynn gstermek iin kullanlr ve kontrolre rzgarn hangi ynden geldiini bildirir. Trbin Kabini (Nacelle): Rzgar trbininin dili kutusunu, generatrn, hatta 1 MWn zerinde transformatrde dahil ana paralar iine alan ksmdr. Yksek Hz Mili: Yaklak 1500 devir/dakika ile dner ve elektrik generatrn altrr. Acil durumlar iin mekanik disk freni ile birliktedir. Aerodinamik frenler kusurlu olduu zaman veya trbin hizmette olduu zaman mekanik fren devreye girer. Yn Saptrma (Yaw) Srcs: Yn Saptrma motoru ile beraber rzgarn ynne gre trbin kabininin dnmesini salar. Yn Saptrma Motoru: Rotorun rzgar en iyi ekilde kullanabilmesi iin kontrolrden gelen bilgiye gre trbin kabinini dndrme hareketini balatr Kule: Rzgar trbininin dili kutusunu, rotoru, generatr ve belli gcn zerinde transformatr dahil ana paralarn zerinde tar. Kuleler elik borudan veya elik kafesten yaplrlar. nk, rzgar hz ykseklikle artar ve daha uzun kulelerle, daha fazla rzgar enerjisi, dolaysyla daha fazla elektrik retilir. Genel olarak bakldnda, yatay eksenli trbinler ve dey eksenli trbinler olmak zere iki tip rzgar trbini vardr.6

2.1

Rzgar Trbinlerinde Generatrler ve G Elektronii Bileenleri

Gnmzde rzgar trbinlerinde, teknolojideki gelimeye paralel olarak gelitirilmekte olan genteratrler ve g elektronii ekipmanlar kullanlr. Rzgar santrallerinin elektriksel sistemleri hakknda genel bilgi vermek amacyla bu blmde, rzgar trbinleri tasarmlarnda kullanlan

Mahir Aydn, 2003, Rzgar Enerjisi, Mhendis Trk, Nisan, 15-17

generatrlerden, g elektronii ekipmanlarndan, rzgar trbinlerinde koruma ve topraklamadan bahsedilmitir. 2.1.1 Rzgar Trbini Teknolojilerine Genel Bak

Rzgar trbinleri sabit ya da deiken hzlarda alabilirler. Bu nedenle alma hzlar asndan rzgar trbinleri snflandrlabilirler. 2.1.2 Sabit Hzl Rzgar Trbinleri Sabit hzl rzgar trbinlerinde karakteristik olarak asenkron generatr (sincap kafesli veya bilezikli) bulunmaktadr. Bu asenkron generatr direkt olarak elektrik ebekesine bal olup, reaktif g tketimini azaltmak iin yol vericiler ve kondansatr gruplar ierir. Sabit hzl rzgar trbinleri tek bir rzgar hznda azami verimlilikte alacak ekilde tasarlanmtr. G retimini arttrabilmek iin baz sabit hzl teneratrlerde iki set sarg bulunur. Bunlardan biri dk rzgar hznda (tipik olarak 8 kutuplu), dieri ise orta ve yksek rzgar hzlarnda (tipik olarak 4-6 kutuplu) kullanlr. Sabit hzl rzgar trbinlerinin avantaj basit, salam, gvenilir ve kendini ispatlam olmasdr. Ayrca elektrik aksamlar ucuzdur. Dezavantajlar ise kontrol edilemeyen reaktif g tketimi, mekanik bask ve snrl g kalitesi kontroldr. Sabit hzla alma eklinden dolay rzgar hzndaki deiimler, sisteme mekanik dnme momentinde oynamalar ve dolaysyla elektrik ebekesinde ini klar olarak yansr. Zayf elektrik ebekelerinde bu ini klar gerilimde byk oynamalara dolaysyla bu durum elektrik hatlarnda nemli kayplara sebep olur.7 2.1.3 Deiken Hzl Rzgar Trbinleri Deiken hzl rzgar trbinleri geni bir rzgar hz aralnda azami aerodinamik verimlilie ulaacak ekilde tasarlanmtr. Bu trbinlerin deiken hzlarda almas sayesinde, devaml olarak deien rzgar hzna (hzn artmas veya azalmas durumlar) gre pervane hz ayarlanabilmektedir. Sabit hz sisteminin aksine, deiken hzl trbinler, generatr dnme momentini, deien rzgar hzna gre deien generatr hz sayesinde olduka sabit tutar. Sabit hzl sisteme kyasla deiken hzl sistemin elektrik aksamlar daha karmaktr. Bu sistem genelde asenkron veya senkron generatr ierir ve ebekeye bir g eviricisiyle balanr. G eviricisi generatr hzn kontrol eder. Dier bir deyile, gteki ini klara sebep olan rzgar hzndaki deiiklikler, generatr motoru hzndaki deiimlerle absorbe edilir ve sonuta rzgar trbini pervane hz da buna gre deimi olur. Deiken hzl rzgar trbinlerinin avantajlar, daha az enerji kayb, gelimi g kalitesi ve rzgar trbini zerinde daha az mekanik bask olarak sralanabilir. Bu sistemin dezavantajlar ise; g elektronii aksamlarndaki arzalar, daha fazla para gerektirmesi ve g elektronii aksamlarndan dolay donanmlarn pahal olmasdr. Deiken hzl rzgar trbinlerinin kullanm sayesinde, generatr trleri ve generatr tryle birletirilebilecek g eviricileri iin seim alternatifleri artrlm olur. Son birka ylda tesis edilen rzgar trbinlerinde ounlukla deiken hzl rzgar trbinleri tercih edilmektedir.

Ackermann, T,, 2005. Wind Power in Power Systems, John Wiley & Sons, Ltd. Chichester.

2.1.1 Rzgar Trbini Teknolojisinde Kullanlan Generatrler Aada, en ok kullanlan rzgar trbini konfigrasyonlar, hz kontrol yetenekleri ve kullandklar g kontrol tiplerine gre snflandrlmtr. Hz kontrol kriterine gre, ekilde gsterildii gibi drt temel rzgar trbini vardr.

ekil 7 - Rzgar Trbini Konfigrasyonlar

SCIG; Sincap Kafesli Asenkron Generatr, WRIG; Bilezikli Asenkron Generatr, PMSG; Sabit Mknatsl Senkron Generatr ve WRSG; Bilezikli Senkron Generatrdr. Tip Dde kesik izgilerle gsterilen dili kutusu kullanlabilir yada kullanlmayabilir. 2.1.1.1 Tip A: Sabit Hz Bu konfigrasyon, transformatr araclyla ebekeye balanm Sincap Kafesli Asenkron Generatrl (SCIG) bir sabit hzl rzgar trbinini belirtmektedir. SCIG, ebekeden her zaman reaktif g aldndan, bu konfigrasyonda reaktif g kompanzasyonu iin, kondansatrler kullanlr. Bir yol verici yardmyla daha dzgn bir ebeke balants salanabilir. Sabit hzl rzgar trbinindeki g kontrol prensibinden bamsz olarak, rzgar dalgalanmalar nce mekanik dalgalanmalara, sonra da elektrik gc dalgalanmalarna dntrlr. Zayf bir ebeke durumunda ise balant noktasnda gerilim dalgalanmalarna neden olabilirler. Bu gerilim

dalgalanmalarndan dolay da sabit hzl rzgar trbini (kondansatrler yoksa) ebekeden deien oranlarda reaktif g eker. Bu gerilim dalgalanmalarn ve hat kayplarn arttrabilir. Bu yzden, sistemin en byk dezavantajlar hz kontroln desteklememesi, kuvvetli bir ebeke gerektirmesi ve mekanik yapsnn yksek mekanik basklar kaldrmak durumunda olmasdr. 2.1.1.2 Tip B: Snrl Deiken Hz OptiSlip olarak bilinen konfigrasyon, deiken generatr rotor direnli, snrl deiken hzl rzgar trbinine karlk gelmektedir. Generatr, ebekeye dorudan baldr. Reaktif g kompanzasyonu kondansatr gruplar ile salanabilir. laveten deiken bir rotor direncine sahip olmas bu konseptin nemli ve kendine has zelliidir. Bu diren de rotor milindeki evirici tarafndan maniple edilir. Dolaysyla toplam rotor direnci kontrol edilebilmektedir. Rotor direnci deitirebildii iin kayma da kontrol altnda olacaktr. Bu yolla sistemde g k da kontrol edilir. Dinamik hz kontrolnn aral, deiken rotor direncinin byklne baldr. Tipik olarak hz aral senkron hzn %0-10 zerindedir. 2.1.1.3 Tip C: Ksmi lekli Frekans eviricili Deiken Hz ift beslemeli asenkron generatr (DFIG) konsepti olarak bilinen bu konfigrasyon, bilezikli asenkron generatr (WRIG) ve rotor devresinde ksmi lekli frekans eviricili (nominal generatr gcnn yaklak %30una ayarlanm) snrl deiken rzgar hzl trbinine karlk gelmektedir. Ksmi lekli frekans evirici, reaktif g kompanzasyonu ve daha dzgn bir ebeke balants salar. Frekans evricinin byklne bal olarak Tip Bye oranla daha geni bir dinamik hz kontrol aralnda alr. Tipik olarak, hz menzili -%40tan +%30a kadar senkron hzlar kapsar. Daha kk olan frekans evirici, bu konsepti ekonomik olarak daha ekici yapmaktadr. En byk dezavantajlar kayar halka kullanm ve ebeke hatlarndaki korumadr. 2.1.1.4 Tip D: Tam lekli Frekans eviricili Deiken Hz Bu tip, generatr ebekeye tam lekli frekans evirici araclyla bal tam deiken hzl rzgar trbinine karlk gelmektedir. Reaktif g kompanzasyonunu ve dzgn ebeke balantsn frekans evirici salamaktadr. Generatr elektriksel olarak, bilezikli senkron generatr ya da bilezikli asenkron generatr veya srekli mknatsl senkron generatrle uyarlabilir. Baz tam deiken hzl rzgar trbinlerinin dili kutusu yoktur. Bu durumda dorudan altrlan, geni apl, ok kutuplu bir generatr kullanlr.8

2.2 Generatr Sistemleri

1) Asenkron Generatr a) Sincap kafesli asenkron generatr b) Bilezikli asenkron generatr i) OptiSlip asenkron generatr (OSIG) ii) ift beslemeli asenkron generatr (DFIG) 2) Senkron Generatr a) Bilezikli senkron generatr (WRSG) b) Sabit mknatsl senkron generatr (PMSG)
8

Ackermann, T,, 2005. Wind Power in Power Systems, John Wiley & Sons, Ltd. Chichester.

2.2.1 Asenkron Generatr Rzgar trbinlerinde en yaygn kullanlan generatr, asenkron generatrdr. Birka avantaja sahiptirler.Bunlar; salamlk, mekanik basitlik ve seri halde retildii iin dk fiyattr. Balca dezavantaj ise; statorun reaktif mknatslanma akmna ihtiya duymasdr. Asenkron generatr srekli mknatslar iermez ve ayrca uyarlmaz. Bu nedenle, uyarma akmn baka bir kaynaktan almaldr ve reaktif g tketir. Reaktif g, bir elektrik ebekesinden veya bir g elektronii sisteminden salanr. Generatrde manyetik alan sadece elektrik ebekesine balandnda oluur. AC uyarmas srasnda yaratlan manyetik alan, akmn frekans ve sargdaki kutup says tarafndan belirlenen bir hzda senkron olarak dner. Bylece, eer rotor hz senkron hz aan bir hzda dnerse, rotor ve dnen stator arasnda, bal hareket (kayma) vastas ile bir elektrik alan indklenir ve bu rotor sarglarnda bir akma sebep olur. Stator alan ile rotor manyetik alannn etkileimi, rotorun stne dnme momenti uygular. Bir asenkron generatrn rotoru, sincap kafesli rotor (ksa devre rotor) veya bilezikli olarak dizayn edilebilir Sincap Kafesli Asenkron Generatr: Son zamanlara kadar, sincap kafesli asenkron generatr (SCIG), mekanik basitlii, yksek verimi ve az bakm gerektirmesi nedeniyle en yaygn seim olmutur. Tip A iin, SICG, direkt olarak ebekeyle kuplajldr. SCIGnin hz, rzgarn hz deitiinde generatr kaymasndan dolay ok az yzdelerde deiir. Bu yzden bu tr generatrler sabit hzl trbinlerde kullanlr (Tip A). Bir SCIG zerindeki rzgar trbinleri reaktif g harcadklar iin, tipik olarak yol verici mekanizmas ve reaktif g kompanzasyonu sistemiyle kurulurlar. SCIGler ar dnme momenti hz karakteristiine sahiptir ve bu yzden rzgar gcndeki dalgalanmalar ebekeye direkt olarak iletilir. Bu geiler rzgar trbininin ebeke balantsnda zellikle nemlidir. nk ieriye akan akm nominal akmn 7-8 kat byklndedir. Zayf bir ebekede yksek hzda ieriye akan akm, ciddi gerilim sorununa yol aabilir. Bu yzden, ieriye akan akmn kesilmesi iin, SCIGnin ebekeye balanmas, derece derece yaplmaldr. Kuvvetli bir AC ebekesine direk balant ve normal bir alma srasnda, SCIG ok salam ve kararldr. Kayma, artan yke gre artar ve deiir. Stator sargsna ebekeden salanan manyetik akmdan dolay, tam yk g faktr, bal olarak dktr. ok dk g faktr, generatre paralel bal kondansatrler yardmyla kompanze edilir. SCIGler de aktif g, reaktif g, terminal gerilimi ve rotor hz arasnda benzersiz bir iliki vardr. Bunun anlam yksek hzl rzgarlarda rzgar trbini, ancak generatr daha fazla reaktif g ektiinde daha fazla aktif g retir. SCIG iin, tketilen reaktif g miktar kontrol edilemez, nk rzgar artlarna gre deiir. Reaktif gc destekleyecek elektrik bileenleri olmadka, generatr iin gerekli g ebekeden elde edilir. ebekeden alnan reaktif g, baz durumlarda ilave hat kayplarna sebep olarak ebekeyi kararsz yapabilir. Kondansatr guruplar veya modern g elektronii eviricileri reaktif g tketimini azaltabilir. Bu noktada balca dezavantaj, anahtarlamada geici rejimlerin olumasdr. Bir hata durumunda, reaktif g kompanzasyonu olmayan SCIG, ebekede gerilim kararszl oluturur. Rzgar trbin rotoru hzlanabilir ve kayma artar. rnein, bir hata meydana geldiinde, elektrik ve mekanik dnme momenti arasnda dengesizlik olumas gibi. Bylece, hata dzeltildiinde, SCIGler ebekeden daha byk miktarlarda reaktif g ekerek gerilimin daha fazla dmesine neden

olurlar. SCIGler sabit hzl rzgar trbinlerinde (Tip A) ve tam deiken hzl rzgar trbinlerinde (Tip D) kullanlabilir Bilezikli Asenkron Generatr: Bilezikli asenkron generatr (WRIG) kullanldnda, rotorun elektriksel karakteristikleri dardan kontrol edilebilir. Sargl rotorun sarglar, dardan kayar bilezikler ve fralarla veya g elektronii dzenei ile balanr. G elektronii dzenei kullanlarak, g rotor devresine aktarlabilir veya etki edebilir ve generatr, rotor ya da stator devresiyle mknatslanabilir. Bylece rotor devresinde harcanan enerjiyi geri kazanmak ve statorun kna vermek mmkn olur. WRIGin dezavantaj, SCIGden daha pahal ve daha az salam olmasdr. Rzgar trbini endstrisinin en yaygn kulland WRIG konfigrasyonlar; OptiSlip Asenkron Generatr (OSIG), Tip Bde kullanlr. ift Beslemeli Asenkron Generatr (DFIG), Tip Cde kullanlr.

OptiSlip Asenkron Generatr: Optislip asenkron generatr, ok gl rzgar esnasnda, rzgar trbinindeki yk azaltmak iin retildi. OptiSlip zellii generatrn dar aralkta deiken kaymaya sahip olmasna ve optimum kaymay semesine, g knda ve src dnme momentinde daha kk dalgalanmalara msaade eder. OSIGler eitli rotor direnlerinin, rotor sarglarna dardan balanmasyla oluan WRIGlerdir (ekil 3.1). Rotor aftnn zerine monte edilmi bir eviricinin yardmyla, toplam rotor direncinin modifiye edilmesiyle generatrn kaymas deitirilir. evirici optik olarak kontrol edilir, yani kayar bilezikler gerekli deildir. Generatrn statoru ebekeye direkt baldr. Bu generatr konseptinin avantajlar; basit devre topolojisi, kayar bilezikler gerektirmemesi ve SCIG ile karlatrldnda daha iyi alma hz araldr. lave olarak sylenebilecek, bu konseptin, mekanik yklerin ve kuvvetli rzgarn sebep olduu g dalgalanmalarn azaltabilmesidir. Bununla birlikte, yinede reaktif g kompanzasyon sistemine ihtiya vardr. Deiken rotor direncine bal olarak, hz aralnn % 0-10 ile snrlandrlm olmas, aktif ve reaktif g kontrolnn zayf ekilde salanmas dezavantajlardr. ift Beslemeli Asenkron Generatr : ift beslemeli asenkron generatr (DFIG) konsepti, byyen pazarla birlikte ekici bir seenektir. DFIG, stator sarglar sabit frekansl fazl ebekeye direkt olarak balanm WRIGden oluur ve rotor sarglar ift ynl arka arkaya bal bir IGBT gerilim kayna eviricisine monte edilmitir. ift ynl besleme terimi, statordaki gerilimin ebekeden uygulanmas ve g eviricisi tarafndan indklenen rotordaki gerilimden dolay kullanlmaktadr. Bu sistem, geni fakat snrl bir aralkta, deiken hzda almaya izin verir. evirici, mekanik ve elektriksel frekans arasndaki fark, deiken frekansl rotor akm ile kompanze eder. Bylece, hem normal almada, hem de hata durumunda, generatrn davran, g kontrolr ve evirici tarafndan denetlenir. G eviricisi, iki eviriciden oluur. Bunlar birbirinden bamsz olarak kontrol edilebilen, rotor yan evirici ve ebeke yan eviricidir. Asl ama, ebeke yan eviricisi DC-link gerilimini kontrol ederken ve bir g faktrnde (reaktif g sfr iken) bir evirici almas salarken, rotor yan eviricisinin,

rotor akm bileenlerinin kontrol yardmyla, aktif ve reaktif gc kontrol etmesidir. Srcnn alma kouluna bal olarak, g rotora iten veya dtan verilir ve senkronun zerinde, evirici araclyla rotordan ebekeye akar, oysa senkronun altnda ters ynde akmaktadr. Her iki durumda da, yani senkron altnda ve senkron stnde, stator ebekeye enerji verir. DFIGnin baz avantajlar vardr. Reaktif gc kontrol etme ve rotor uyarma akmn bamsz ekilde kontrol ederek aktif ve reaktif g kontroln ayrma kabiliyetine sahiptir. DFIGnin g ebekesinden mknatslanmasna gerek yoktur, nk, rotor devresinden de g alabilir. Ayrca ebeke tarafndaki evirici yardmyla, statora iletilebilecek reaktif g retebilmektedir. Ancak, ebeke tarafndaki evirici, bir g faktrnde almaktadr ve trbinle ebeke arasndaki reaktif g deiiminde etkin deildir. Zayf bir ebeke durumunda gerilim dalgalanabilir, byle hallerde, gerilim kontrol amacyla, DFIGden, ebekeye reaktif g retmesi ya da ebekeden reaktif g ekmesi istenebilir. eviricinin bykl, toplam generatr gcyle alakal deildir, fakat seilmi hz aral ile alakaldr. Bu yzden eviricinin masraf, senkron hz evresindeki hz aral arttka artmaktadr. ift beslemeli asenkron generatrnn bir dezavantaj kanlmaz kayar bilezik ihtiyacdr. 2.2.2 Senkron Generatrler Senkron generatr, ayn byklkte bir asenkron generatrnden ok daha pahal ve mekanik olarak da daha karmaktr. Ancak, asenkron generatr ile kyaslandnda ak bir avantaj vardr ki, reaktif mknatslama akmna ihtiya duymazlar. Senkron generatrdeki manyetik alan, srekli mknatslar ya da konvansiyonel alan sarglar kullanlarak oluturulabilir. Eer senkron generatrn yeterli sayda kutbu varsa (ok kutuplu bir WRSG ya da ok kutuplu bir PMSG), direkt srcl uygulamalar iin,herhangi bir dili kutusuna ihtiya duymadan kullanlabilir.Senkron generatrler, en ok tam g kontrolne uygundur ve ebekeye de bir g elektronii eviricisiyle baldrlar. eviricinin iki temel amac vardr; ok kuvvetli bir rzgar enerjisinin sebep olduu g dalgalanmalarna kar koymak ve ebeke tarafndan gelen geici olaylar iin, bir enerji tamponu grevi grmek Mknatslanmay kontrol etmek ve ebeke frekansyla senkron kalarak, problemlerin nne gemek. Byle bir generatr kullanm, rzgar trbinlerinin deiken bir hzda almasna olanak verir.

Rzgar trbini endstrisinde iki klasik senkron generatr tipi sk kullanlmtr: 1- Bilezikli senkron generatr (WRSG) 2- 2- Srekli mknatsl senkron generatr (PMSG) *22+.

Bilezikli Senkron Generatr: (WRSG), elektrik g endstrisinde ok kullanlr. Hem srekli durum performans, hem de hatal durum performans asndan, yllar iinde birok aratrma raporlarnda iyi yorumlar almtr. WRSGnin stator sarglar, dorudan ebekeye baldr ve bylece dn hz kesinlikle ebeke frekansna baldr. Rotor sargs, kayar bilezikler ve fralar kullanlarak, doru akmla ya da dner dorultuculu bir frasz uyarma ile uyarlr. Asenkron generatrnn aksine, senkron generatrlerde

fazladan reaktif g kompanzasyon sistemine ihtiya yoktur. inden doru akm geen rotor sargs, uyarma alan oluturur ve senkron hzda dnmeye balar. Senkron generatrn hz, dner alann frekansyla ve rotorun kutup iftleri saysyla belirlenir. Dili kutusuna ihtiya duymama avantajna sahiptir. Ama dilisiz byle bir tasarma denecek bedel, byk ve ar bir generatr ile, sistemin tm gcn idare etmek zorunda olan tam lekli g eviricisidir. Srekli Mknatsl Senkron Generatr: Birok aratrma, kendinden uyarmal olmas, yksek g faktrnde ve yksek verimde alabilmeye olanak vermesinden dolay, rzgar trbinlerinde srekli mknatsl senkron generatr (PMSG) kullanmn tavsiye etmitir. Srekli mknatsl (PM) makinede, verim asenkron makinesinden yksektir. nk, uyarma, herhangi bir enerji kayna kullanmadan salanr. Ancak, srekli mknatslarn yapmnda kullanlan malzemeler pahaldr ve retim srasnda zorluk karrlar. Buna ilave olarak, PM uyarma kullanm, retimin frekansn ve gerilimini, iletimin frekans ve gerilimine ayarlamak iin tam lekli bir g eviricisi gerektirir. Bu da ilave bir masraftr. Bununla birlikte, faydasda, srekli koullara uyacak ekilde, herhangi bir hzda g retebilmesidir. PMSGnin statoru sargldr ve rotorunda srekli mknatsl kutup sistemi vardr ve kutuplar kntl yada silindirik olabilir. kntl kutuplar, dk hzl makinelerde daha yaygn kullanlmaktadr ve bir rzgar trbini uygulamas iin en kullanl versiyon olabilir. Tipik dk hzl senkron makineler, kntl kutuplu ve ok kutuplu tiplerdir. PMSGnin senkron nitelii, altrma srasnda, senkronizasyon ve gerilim reglasyonu srasnda problemlere sebep olabilir. Kolayca sabit bir gerilim salamaz. Bir d ksa devre durumunda ve rzgar hznn dzensiz olmas durumunda, senkron alma performans olduka etkilenir. PMSGlerin bir baka dezavantajda, manyetik malzemelerin scakla kar hassas olmalardr. rnein; bir hata annda ortaya kabilecek yksek scaklklarda, mknats manyetik zelliini yitirebilir. Bu yzden, PMSGnin scakl daima kontrol edilmeli ve bir soutma sistemi gereklidir.9

2.3 Rzgar Santrallerinde Kullanlan G Elektronii Bileenleri

G elektronii hzla gelien bir teknolojidir. Bileenleri, yksek oranl akmlar ve gerilimleri kontrol edebilirler. Bylece, g kayplar azalmakta ve cihazlar daha gvenilir hale gelmektedir. Cihazlar, byk lekli g amplifikasyonuyla ok kolay kontrol edilir. G elektronii sistemlerinin fiyat/g oran hala dmektedir ve rzgar trbinlerinin performansn arttrma konusunda, g eviricileri gittike daha ekici hale gelmeye balamlardr. Bu blmde, avantaj ve dezavantajlaryla, rzgar trbinlerinde kullanlan g elektronii bileenlerinden ksaca bahsedilmitir. Yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda rzgar enerjisi, hidrolik enerjiden sonra elektrik retimi konusunda dier kaynaklara gre daha yksek bir kurulum kapasitesiyle sisteme enerji salamaktadr. Ancak rzgar enerjisinin ebekeye balants noktasnda, enerji kalitesi ve ebeke etkileimi ynnden baz skntlar mevcuttur. Rzgarn kesikli ve deiken olan yaps, rzgar enerji santrallerinin ebeke sistemine balants noktasnda, bozucu etkilere sebep olabilmektedir. Bu bozucu etkiler zellikle sistemin zayf olduu yerlerde, trbinlerin balanmasnda kstlayc faktrler oluturmaktadr. Rzgar
9

Ackermann, T,, 2005. Wind Power in Power Systems, John Wiley & Sons, Ltd. Chichester.

santrallerinin byk ounluunda asenkron elektrik makinas kullanlmasndan dolay, ihtiya duyulan reaktif enerjinin karlanmas iin farkl yntemler kullanlmakta ve bir ksm sistemlerde kullanlan g elektronii dntrcleri de harmonikler retmektedir. Ayrca iletim sisteminde meydana gelen ksa devre durumlarnda rzgar santrallerinin sisteme katks zerine farkl yaklamlar mevcuttur. 2.3.1 Yol Vericiler Yol vericiler, sabit hzl rzgar trbinlerinin ebekeye balanmas srasnda kullanlan basit ve ucuz elektriksel bileenlerdir (ekil 3.1de Tip A, Tip B). Yol vericinin fonksiyonu, ylma akmn drerek ebeke zerinde oluacak problemleri azaltmaktr. Yol verici olmadan, ylma akm nominal akmn 7-8 katna kadar kabilir ve bu durum ebekede byk gerilim skntlarna sebep olabilir. Yol vericide, komtasyon arac olarak, her fazda iki tristr bulunmaktadr. Her faz iin antiparalel balanrlar. ebeke periyodu boyunca, generatrn ebekeye dzgn balanmas, tristrlerin ateleme asnn (.) belirlenmesiyle olur. Ateleme asyla, yol vericinin ortaya kan amplifikasyonu arasndaki iliki lineer deildir ve ilaveten, balanan elemann g faktrnn bir fonksiyonudur. Ylma akmndan sonra, tristrler, tm sistemin kaybn azaltmak iin by-pass edilir. 2.3.2 Kondansatr Guruplar Kondansatr guruplar, sabit hzl veya limitli deiken hzl rzgar trbinlerinde kullanlr (Tip A, Tip B). Asenkron generatrne reaktif g salayan bir elektriksel bileendir. Bylece, generatrn ebekeden ektii reaktif g minimize edilir. Rzgar trbinlerinin generatrleri, belirli sayda kondansatrn srekli baland ve ayrld yerde, tam ykl dinamik kompanzasyona sahip olabilirler. Bu, daha nceden belirlenmi bir zaman periyodu iinde, generatrn ihtiya duyduu reaktif gcn ortalama miktarna baldr. Kondansatr guruplarnn yeri, genellikle kulenin dibi ya da rzgar trbini kabinidir. Kondansatr gruplar, ar yklenme ve ebekedeki ar gerilimlerden dolay zarar grebilirler. Bundan dolay da sistemin bakm masraflar artabilir. 2.3.3 Dorultucu ve Eviriciler Geleneksel bir frekans evirici, ayarlanabilir hz srcs ismini de alabilir ve dorultucu, kondansatr ve eviriciden oluur. Bir dorultucunun grevi, alternatif akm doru akma dntrmektir. Kondansatr, enerji depolayc grevini yerine getirirken, evirici, kontrol edilebilir frekans ve gerilimle doru akm alternatif akma dntrmek iin kullanlr. Diyotlar sadece dorultma modunda kullanlabilirken, elektronik anahtarlar hem dorultma hem de evirme modunda kullanlabilir. Basitliinden, dk fiyatndan ve kayp azlndan dolay en yaygn dorultucu zm, diyot dorultucusudur. Doas gerei lineer deildir ve bu nedenle harmonik akmlar retir. Bir baka dezavantaj da, sadece tek ynl bir g akna izin vermesidir ve generatr gerilimini ya da akmn kontrol edemez. Bundan dolay, sadece gerilimi kontrol edebilen bir generatrle ve akm kontrol edebilen bir eviriciyle (rnein; IGBT, yani, yaltlm kapl iki kutuplu transistrler) birlikte kullanlabilir. Tristr bazl (ebeke komtasyonlu) evirici zm, ucuz bir eviricidir. Bunun yannda kayplar azdr ve adndan da anlalaca gibi, eviricinin alabilmesi iin ebekeye balanmas gerekmektedir. Ancak, maalesef reaktif g harcamakta ve byk harmonikler retmektedirler. G kalitesi asndan artan ihtiya, tristr eviricilerini, GTO (kapdan tkanabilen tristr) ve IGBTler gibi

kendinden komtasyonlu eviricilerden daha az ilgi eker hale getirmitir. Bir GTO eviricinin avantaj, IGBTden daha fazla gle baa kabilmesidir, ama bu zellik, IGBTlerin hzl geliiminden dolay gelecekte nemini yitirecektir. Evirici, generatr ve dorultucudan hemen hemen bamsz seilebilirken, generatr ve dorultucu bir kombinasyon olarak seilmek zorundadr. Bir diod dorultucu veya tristr dorultucu sadece senkron bir generatrle birlikte kullanlabilir. nk, reaktif bir mknatslanma akmna ihtiyac yoktur. Buna karlk, GTO ve IGBT dorultucularn, deiken hzl asenkron generatrleriyle kullanlmalar gerekir, nk, reaktif gc kontrol edebilirler. Ancak, IGBTler ok ekici bir seim olsa da yksek fiyat ve byk kayp dezavantajlar vardr. rnein; diod dorultuculu senkron generatrn toplam fiyat, ona denk IGBT eviricili ya da dorultuculu bir asenkron generatrnden ok daha dktr. Frekans eviriciler Son yllarda, deiik evirici topolojilerinin rzgar trbinlerinde kullanlmas incelenmitir. Bir frekans eviricisine, bir evirici ve bir dorultucunun balanmasnn farkl yntemleri vardr. Bunlar; arka arkaya eviriciler, ok dzeyli eviriciler, tandem eviriciler, matris eviriciler ve rezonant eviricilerdir Bugn rzgar trbinlerinde en ok kullanlan fazl frekans evirici arka arkaya bal frekans eviricidir. ki konvansiyonel darbe genilik modlasyonlu (PWM) gerilim kaynakl eviricilerden oluan ift ynl bir g eviricidir. 2.3.4 Rzgar Trbinlerinde Koruma Yksek gerilim g sistemlerinin her blm, anormal durumlar saptayan rlelerle ve arzal devreleri izole ederek aan devre kesiciler tarafndan korunur. Daha dk gerilimli baz devreler sigortalar tarafndan korunur, ancak, bunlar daha ucuz olmasna ramen, rlelerin ve devre kesicilerin salad oranda emniyet salayamazlar. Bir datm ebekesinde, korunma sisteminin amac temel olarak, devrelerde izolasyon hatalarndan dolay oluan ar akmlar saptamaktr. zolasyon hatalarna, havann delinmesi veya kat maddeden yaplm izolasyonun delinmesi rnek verilebilir ki, fazlar aras veya fazlarla toprak arasnda ar akmlar gemesine sebep olurlar. Bu durumlarda meydana gelen tehlikeleri snrlamak iin, ar akmlarn en fazla bir saniye srmesine izin verilir. Bu tehlikeler; Yksek akmlarn toprak empedansna akndan dolay, ar gerilimlerin sebep olduu hayati tehlike, Yksek akmlarn elektromanyetik etkilerinin ve zarar verecek derecede snmann tesise (santrale) zarar verme riski, G sisteminin kararllnn riske sokulmas olarak sralanabilir.

Rzgar trbinleri ve rzgar santrallerinin elektriksel koruma prensipleri, dier elektrik santrallerine uygulanan korunma prensipleri ile ayndr, ancak, iki byk fark vardr. Birincisi; rzgar santralleri genellikle g sisteminin evresine kurulduundan, izolasyon hatalarndan oluan hata akmlar olduka kktr. Bu zellik tehlikeyi azalttndan dolay, her ne kadar arzu edilen bir durum olsa da, dk kaak akmlarn hzl ve gvenilir ekilde saptanmasnda ciddi

zorluklar karrlar. zellikle, yksek gerilim kesicilerinin baz tasarmlar, doru alabilmeleri iin, ark iindeki enerjiye bamldrlar. Bu yzden ark enerjisi dkse, kk hata akmlar kesilmeyebilir. kincisi; sabit hzl rzgar trbinleri asenkron makineleri kullanrlar ve deiken hzl rzgar trbinlerinin ebekeye balanmas gerilim kaynakl eviricilerle yaplmaktadr. Ne asenkron generatrler, ne de gerilim kaynakl eviriciler, hata akmlar iin gvenilir kaynaklar deildirler. Bu yzden, rzgar trbini generatrlerinden beslenen anormal durumlar ortaya karmak iin, gerilim veya frekans alglamal rlelere ihtiya vardr. Rzgar santralinin korunmas, ebekeye geri besleme yapabilecek makine srcleriyle donatlm byk endstriyel yklerin (tesislerin) korunmasna benzer ok zelliklere sahiptir. Datm ebekesi, gvenilir bir hata akm salayarak izolasyon hatalarnn saptanmasn salamakla beraber, dnen makinelerden oluan hata akmnn katk olasl, gz ard edilmemelidir. Buna ilaveten, rzgar santralinin g sisteminden ayrld zamanlarda, rzgar santralinde, normalden daha uzun bir sre iin, anormal frekans veya gerilim retilmesi tehlikesi de vardr.10 2.3.5 Rzgar Trbinlerinde Topraklama Sistemleri Btn elektrik santrallerinde, aadaki sebeplerden dolay topraklama yaplmas gerekmektedir. Bunlar; alanlarn ve evredeki hayvanlarn elektrie arplma tehlikesinin en aza indirgenmesi, Kaak akmlarn topraa gemesi iin dk empedansl bir hat tesis ederek, alma iin etkin bir koruma elde edilmesi; Gerilimin makul snrlar iinde kalmasnn salanmas ve yldrma kar korumann artrlmas; Yksek elektrik potansiyeli farklarnn olumasn nleyerek alanlarn ve ekipmanlarn korunmas olarak sralanabilir.

Rzgar trbini tesislerinde topraklama iin zel gereklilikler vardr. Bu tesisler ounlukla kilometrelerce uzanan bir alana dalm olup, modern trbin kulelerinin yksekliinden dolay, yldrm arpmalarna daha sk maruz kalrlar. Ayrca, genellikle direnci yksek zeminde tepelerin zerinde kurulmulardr. Bu yzden normal topraklama ilemlerini bu tesislerde uygulamak pek kolay deildir ve zel uygulamalar gerekmektedir. Rzgar santralinin btn ekipmanlarnn kesintisiz bir topraklama sistemine balanmas gerekir. Bu topraklama sistemine, ara istasyonlar, transformatrler, kuleler, rzgar trbin generatrleri ve elektronik ekipmanlar da dahil edilmelidir. Bu uygulama, genelde plak bir iletkenin, g toplama kablosu boyunca eklenmesi sonucunda, rzgar santral tesisindeki tm ekipmanlarn hem birbirine balanm olmasn salar, hem de uzun yatay bir elektrot grevi yaparak topraklama sisteminin direncini azaltr. Bir rzgar santralinde topraklama sistemi, hem 50/60 Hz elektrik ebekesi akm frekanslar iin, hem de tipik olarak 10 sden daha az ykselme sresi olan yldrm dmelerine kar etkin ekilde alabilmelidir. Normal olarak hem elektrik ebekesi akm frekanslar iin, hem de yldrm dmelerine kar ayn fiziksel topraklama sistemi kullanlmakla beraber, topraklama sisteminin yldrm akmn yksek frekansl bileenlerine kar tepkisi, 50 Hz ebeke akmna olan tepkisinden ok daha farkldr.
10

Burton, T., Sharpe, D., Jenkins, N. and Bossanyi, E., 2001. Wind Energy Handbook, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester.

Her bir rzgar trbini kulesinin temelinin 1 metre derinliine halka eklinde bir iletken konulup, buna dikey metal ubuklar yere aklr. Genelde, rzgar trbin kulesinin elik kafesinin temeli de, bu yerel topraklama ebekesine balanr. Bu yerel topraklamann amac, yldrm dmeleri ve ebekede oluan kaak akmlarn etkilerine kar, rzgar santralinde topraklama sistemine, her bir birimin e potansiyelde balanmasn salamaktr.

ekil 8 - Rzgar Santrali Topraklama Sistemi emas

Trbinlerin topraklamas, yukardaki ekilde Rtrbin olarak gsterilmitir. Trbinlerin topraklama ebekesi, sadece 15 metre apl bir halka ve dikey ubuklardan olutuundan bu sistemin sadece empedans amal olduu sylenebilir. Fakat trbinleri birbirine balayan uzun elektrotlar, daha karmak bir davran biimi sergilerler. Bunlar ekil 3.2de . edeer devreleri olarak gsterilmilerdir. Bylece, seri empedanslar Rseri ve Lserinin kombinasyonlar iken, topraklama direnci Rparalel olarak verilmitir. Rseri ,basit olarak topraklama telinin direnci ve Lseri ise, topraklama devresinin selfendktansdr. Byk rzgar santrali tesislerinde, uzun topraklama ebekesinin bu seri empedans, gz ard edilemez. Buradan hemen anlalaca gibi, bir rzgar trbinine den yldrmn yksek frekansl bileenleri iin, seri endktans topraklama ebekesini, etkin bir ekilde bir birim trbinin topraklanmasna indirger. 50 Hz hata akml seri empedans bile, seri empedansn ihmal edilebilecei corafi alan olarak, kk topraklama sistemlerinden beklenebilecek deerden ok daha yksek bir topraklama direncine yol aabilir. Bu aklamalarda, her ne kadar ok yksek frekanslarda nemli olsada, nt kapasitans ihmal edilmitir.11

11

Burton, T., Sharpe, D., Jenkins, N. and Bossanyi, E., 2001. Wind Energy Handbook, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester.

3 Rzgar Trbinlerinin ebekeye Balants

Dnyann pek ok yerinde eer bir rzgar gc retimi sz konusuysa da, bu toplam talebin yalnzca kk bir blmn karlayacak dzeyde katk sunacak ekildedir. Bunun yan sra, Kuzey Almanya, Danimarka ya da sve Gotland Adas gibi blgelerde rzgar enerjisi nemli elektrik retimini oranlarda stlenmektedir. ekildeki grafikte grld gibi Danimarkada rzgarn elektrik tketimine salad katk %24 iken, srasyla Portekiz (%14.8), spanya (%14.5), rlanda (%10.1), Almanya (%9.3) paylaryla gereklemitir. 12 Avrupa an itibariyle ak ara farkla rzgar gcnn en yksek oranlarda kullanld blge durumundadr.13

ekil 9 - Toplam Elektrik Tketiminde Rzgar Pay

Rzgar trbinlerinden elde edilen elektrik enerjisi mevcut elektrik ebekesine verilmektedir. Bunun iin rzgar trbinlerinde, sabit hzl generatrler ve deiken hzl generatrler olmak zere iki farkl dnm sistemi kullanlmaktadr. Sabit hzl makineler, dorudan doruya ebekeye balanmaktadr. Elektrik sistemini kontrol edemezler. Balama akmlar yksektir ve reaktif gc de kontrol edememektedirler. Bunlara karn, olduka basit ve salam yapdadrlar. Deiken hzl rzgar trbinleri ise; elektrik sistemi ile etkileim halindedir ve denetim yaplmas kolaydr. AA/DA dnmleri rzgar trbini ile ebeke arasnda olmakta, herhangi bir sapmada frekans ve gerilim deiiklikleri kontrol edilebilmektedir. G elektronii elemanlar reaktif gc de kontrol edebilmektedir. lgili raporlardan yola klarak byk gte rzgar enerjisinin ebekeye entegrasyonu yalnzca mmkn olmad, stelik bu entegrasyon iin varolan g sistemine ek olarak nemli ebeke tasarm gerekmedii grnmektedir.

12 13

EWEA Annual Statistics 2010 http://www.iset.uni-kassel.de/abt/w3-w/projekte/awea_2001_czisch_ernst.pdf

Teknik olarak baklacak olunursa, g sisteminin ebekedeki kullanclara elektrii her daim sunabilmesi, tketim iin hazr bulundurabilmesi gerekmektedir. Eer, g sistemine rzgar enerjisini eklersek temel ama olan arz gvenliini hala salamamz gerekir. Burada karlalan glk rzgarn doasndaki deikenlikten te gelmektedir. Buradan karmza kacak iki temel problem: Gerilimi ebeke kullanclar iin makul seviyelerde tutmak. G dengesini salamak. (Kullanclarn tketim talepleriyle rzgar ve dier enerji kaynaklarnn retim miktarlarn dengede tutmak.)

Bu tarz skntlarla g sistemi mhendisleri son yzylda srekli yzlemek zorunda kaldlar. Nkleer g kefedildiinde, rnein, nkleer olduka kat bir enerji kaynayken yklerin ok deiken yapda olmas bir problemdi. Bu problemin zmnde pek ok lke nkleer gcn katln dier enerji kaynaklarn esnekletirerek aabildiler (hidroelektrikle beraber g retimi). Rzgar trbinlerinin ebekeye entegrasyonu gerilim kalitesini etkiler. Gerilim kalitesinin belli kesin deerler arasnda hizmet artlarn salyor olmas istenirken, bu etki kurulumdan nce deerlendirilmelidir. Etkiyi deerlendirmek iin, rzgar trbinlerinin elektriksel karakteristikleri hakknda bilgi gereklidir yoksa kolaylkla uygunsuz ebeke entegrasyon dizaynlar szkonusu olabilir. Rzgar trbini elektriksek karakteristikleri reticiye zgdr. Bu demektir ki, eer bir rzgar trbinine ait geerli parametre deerlerini bilmekle, belli bir alanda kurulacak olan trbinin iftliin- voltaj kalitesi zerindeki olas etkilerini kestirebiliriz. Tutarl ve tekrarlanabilir rzgar trbini g kalitesi karakteristiklerine ait dkmantasyona duyulan ihtiya gzlemlendii iin Uluslar aras Elektroteknik Komisyonu (IEC) 1996 ylnda standartlama almalarna balamtr. Bunun sonucunda IEC 61400-21 (IEC,2001) gelitirilerek, bugn pek ok byk rzgar trbin reticisi g kalitesi karakteristiklerini bu standardlara gre salamaktadr. IEC 61400-21, rzgar trbinlerinin g kalite karakteristiklerini belirlemek iin uygulanan prosedrleri tanmlar.

3.1 Rzgar Trbinlerinin G Kalitesi Karakteristikleri

IEC 61400-21e gre, aadaki parametreler bir rzgar trbininin g kalitesini karakterizasyonuna ilikindir:

P n, Qn, Sn, Un, In Maksimum g snr, Pmc (10 dakikalk ortalama), Maksimum llen g P60 (6-saniyelik ortalama) ve P0.2 (0.2-saniyelik ortalama), Reaktif g Q, aktif gn fonksiyonu olarak 10 dakikalk ortalama deerleri, fliker arpan c(k, va) srekli iletme durumunda ebeke empedansnn fonksiyonu olarak k ve yllk ortalama rzgar hz va Anahtarlama operasyonlarnn maksimum says 10 dakikalk periyot iin N10 ve iki saatlik periyot iin N120 Anahtarlama ilemleri iin ebeke empedansnn faz as k nn fonksiyonu olarak fliker adm faktr kf(k), ve voltaj deiim faktr, ku(k)

Maksimum harmonik akmlar Ih, srekli iletim iin 10 dakikalk ortalamalar 50. harmonie kadar olan veriler.

3.1.1 Nominal Veriler P n, Qn, Sn, Un, In deerleri aadaki gibi tanmlanmtr: Rzgar trbininin normal alma koullarnda tasarland maksimum elektriksel k gc baarmna Pn , anma gc Anma reaktif gc Qn, nominal voltaj ve frekansta nominal g retirken retilen reaktif g Anma grnr gc Sn, nominal voltaj ve frekansta nominal g retirken trbinin retilen grnr g Anma akm In, nominal voltaj ve frekansta nominal g retirken kullanlan trbin akm

3.1.2 Maksimum G Snr Bir rzgar trbininin 10 dakikalk ortalama k gc, trbin dizaynna bal olarak, anma gcn aabilir. Bylece Pmc trbinin 10 dakikalk ortalamas iin beklenen maksimum g miktarn aka tanmlamak iin kullanlan bir parametredir. k gc aktif kontroll rzgar trbinleri (r. kanat as ve/veya hz kontrol) tipik olarak Pmc=Pn i salar. k gc pasif kontroll rzgar trbinleri (r. sabit hzl, stall kontroll) ekseriyetle Pmc, Pnin %20si fazla olacak ekilde ayarlanr. 3.1.3 llen Maksimum G 60 saniyelik ortalamann maksimum g ve 0.2 saniyelik ortalamann maksimum deeri iki amaca yneliktir. lk olarak, P60 ve P0.2 farkl koruma rlesi ayarl balantlar, ikinci olarak da izoleli ebekelerle balantl rzgar trbinlerinin zel durumlar iin gzetilmelidir. Bir deiken hzl rzgar trbini iin P60=P0.2=Pn eitlii salanrken, sabit-hzl rzgar trbinleri, stall yada pitch kontroll, P0.2 genel olarak Pnden daha byk olacaktr. 3.1.4 Reaktif G Bir rzgar trbininin reaktif gc 10 dakikalk ortalama deerler tablosu halinde, 10 dakikalk ortalama k gcnn bir fonksiyonu olarak %0.10%90, anma gcnn %100 iin, belirlenmelidir. Ayrca Pmc P60 ve P0.2 iin de reaktif g belirtilmelidir. Asenkron generatrl ebekeye dorudan bal rzgar trbinleri k gcnn bir fonksiyonu olarak bir reaktif g tketir. Reaktif g tketimi kapasitrlerle kompnaze edilir. Modern frekans konvertrl rzgar trbinleri ounlukla reaktif g kontroln istenilen ekilde ayarlama yetisine sahiptir. 3.1.5 Fliker Katsays Srekli iletim halinde rzgar trbinlerindeki g dalgalanmalar buna bal olarak ebekede gerilim dalgalanmalarna sebep olur. Gerilim dalgalanmalarnn genlii sadece rzgar trbini g dalgalanmasyla nsbi ebeke gcyle alakal deildir, bunun yannda ebeke empedans faz as ve rzgar trbininin g faktrne baldr.

Gerilim dalgalanmalar lambalarda k iddetinde insan psikolojisini bozucu deiimlere sebep olabilir. Bu durum fliker olarak tanmlanr ve flikermetre ile IEC 61000-4-15 (IEC, 1997)e gre llr. Bir rzgar trbinine ait fliker katsays aadaki formlden hesaplanr:

c(k , Va )

Sk Pst Sn

Pst rzgar trbininin fliker emisyonu, Sn trbinin grnr anma gc, Sk ebekenin ksa devre grnr gc. Fliker katsays, ebeke empedansnn zel faz as (30, 50, 70 ve 85) ve yllk ortalama rzgar hz (6 m/s, 7.5 m/s, 8.5 m/s, 10 m/s) deerleri iin yzde 99 olarak verilmelidir. 3.1.6 Rzgar Trbini Maksimum Anahtarlama lem Says Aadaki durumlarda oluan anahtarlama ilemleri kayda deer gerilim dalgalanmalarna sebep olur: cut-in rzgar hznda trbinin balamas anma rzgar gcnde trbinin balamas generatrler arasnda anahtarlama (yalnzca birden fazla generatrl yada ok sargl generatrl rzgar trbinlerinde grnr)

Anahtarlama ilemleri yalnzca ebeke gerilimine etkileriyle deil sklklaryla da deerlendirilir. Bylece 10-dakikalk 2-saatlik maksimum anahtarlama ilem saylar belirtilmelidir. 3.1.7 Fliker Adm Faktr Fliker step faktr tek bir anahtarlama ilemi srasnda gerekleen fliker emisyonuna bal bir hesaplamadr.

Kf

1 Sk 0.31 Pst T p 130 S n

Tp anahtarlama esnasnda oluan gerilim dalgalanmasnn sresi Pst rzgar trbininin fliker emisyonu Sn rzgar trbininin anma grnr gc Sk ebekenin ksa devre grnr gc

Deiken hzl rzgar trbinleri genel olarak dk fliker adm faktrldr, sabit hzl trbinlerde ise bu deer ortalama deerlerden (pitch kontrol) daha yksek deerlere doru (stall kontrol) deiir. 3.1.8 Gerilimdeki Deiim Faktr Bir rzgar trbinindeki anahtarlama ilemi esnasnda meydana gelen gerilim dalgalanmasnn bir fonksiyonu olarak elde edilir.

k u (k ) 3

U max U min S k Un Sn

Umin ve Umax minimum ve maksimum gerilim (RMS faz-ntr) deerleri; Un fazlar aras nominal gerilim;

Sn anma grnr gc Sk ebeke ksa devre grnr gc.

Gerilim deiim faktr ebeke empedansnn zel faz alar iin (30,50,70 ve 85) ve farkl anahtarlama ilemleri iin ayr ayr hesaplanmaldr. Gerilim deiim faktr ku devrilme akm faktr ki ile benzerdir. Deiken hzl rzgar trbinlerinin dk gerilim deiim faktrl olmas beklenirken, sabit hzl trbinler ortalama deerlerden (pitch kontroll) yksek deerlere (stall kontroll) kadar deiiklik arz edebilir. 3.1.9 Harmonik Akmlar Bir g elektronii dntrcl rzgar trbininin devaml almas esnasnda oluturduu harmonik akmlar belirlenmelidir. Tekil harmonik akmlar 50. Harmonie kadar 10 dakikalk ortalamalar eklinde hesaplanmaldr ve buna ek olarak THDnin de hesaplanmas gerekmektedir. G elektronii elemanlar kullanlmayan asenkron generatrl trbinlerde harmonik etkisi az sayda santralden raporlanmtr. Bu nedenle belirli bir prosedr oluturulmam ve kullanc ikayeti veya harmonik akmlar sebebiyle bir ekipman hasar gzlemlenmemitir. IEC 61400-21 standard bu nedenle bu tarz kurulumlar iin harmonik hesaplamasn art komaz. 3.1.10 Deiik Trbin Tiplerinin G Kalitesi Karakteristikleri

Tablo 2 - Trbin Tipine Gre G Karakteristikleri

Tip A0 sabit hzl stall kontroll, A1 sabit hzl pitch kontroll, A2 sabit hzl aktif stall kontroll trbinlerdir. A tipi trbinlerde sincap kafesli asenkron generatr kullanlr (SCIG). Tip B snrl deiken hzl bilezikli asenkron generatrlerin (WRIG) kullanld trbinlerdir. Tip C deiken hzl ve ksmi lekli frekans kontroll trbin tipidir. ift beslemeli asenkron generatrler kullanlr (DFIG). Tip D tam lekli frekans konverterler araclyla ebekeye balanan bilezikli senkron generatrlerin (WRSG) yada sabit mknatsl senkron generatrlerin kullanld trbinlerdir.

3.2 Gerilim Kalitesi zerindeki Etki

Bu blmde 22kV datm hattna bal 5x750kWlk bir rzgar iftlii rneini inceleyerek gerilim kalitesi zerindeki etkisini aratralm. Normalde gerilim sinyali sabit frekans ve genlikte ideal bir sins erisi formunda olmaldr. Fakat pratikte ideal eriden sapmalar olur. Temel olarak, en ufak retim tketim dengesizlii gerilim frekans dalgalanmasna sebep olurken, hat kayplar da gerilim genliinde dalgalanmalara sebep olur. Byk enterkonnekte ebekeler ada sistemlerine gre daha kararl bir frekans aralnda alr. Bu durum byk lekli ebekelerde talep dalgalanmasnn daha az olmasndan ve dolaan kapasitenin byklnden kaynaklanr. Genlikteki deiimler ebekenin bal gcyle ilikilidir. Genel olarak iletim hatlarnda gl ebekeler kullanlrken, datm ebekeleri daha zayf ve daha byk genlik dalgalanmalar ieren ebekelerdir. EN 50160 (EN,1995) standard ebeke gerilim karakteristiini kullanc noktalarnda dk ve orta gerilim seviyeleri ve normal ebeke iletme artlar iin belirlemitir. nceleyeceimiz rnekte yalnzca kararl hal durumlar iin belirlenmi olan yukardaki standarda uygunluk durumunu deerlendireceiz.

ekil 10 - rnek 1

Tablo 3 - rnekteki rzgar trbininin karakteristikleri

lk ekilde gsterilen sistemdeki rzgar trbinine ait karakteristik deerleri alttaki ekilde belirtilmitir. Rzgar trbinleri sabit hzl ve yksek hzlar iin gc snrlayan stall kontroll yani A0 tipindedir. Her bir trbin g elektronii elemanlaryla devrilme akmn snrlayan ve g faktorn dzenlemek iin anahtarl kapasite elemanlar bulunduruyor. ekilde grld gibi, rzgar iftlii 22kVluk datm ebekesine baldr. ebekenin ksa devre grnr gc ortak balant noktasnda (PCC) kurulu rzgar gc kapasitesinin yaklak 10 katdr. Dolaysyla, ebeke grece zayftr ve rzgar iftliinin almas 22 kV fiderinden beslenen mterilerin gerilim kalitesinde belirgin etkilere sebep olacaktr. 22 kV fideri l aral 1% olan bir gerilim trafosuyla 132kVluk ebekeye balanyor. Bu gerilim seviyesi iin artk 5.750kWlk rzgar iftliinin gerilim kalitesini etkilemesi beklenmez. Bu yzden bu rnek zerindeki inceleme 22 kVlk datm fideriyle snrlandrlmtr. 3.2.1 Gerilim Dalgalanmalar Yk ak analizleri gerilim dalgalanmalar gzlemlenerek gerekletirilebilir. Genel olarak, btn yk durumu olaslklar iin gerilim dalgalanmalar hesaplanmaldr. rnein, her ne kadar olduka basite indirgenmi olsa da her trbin omik g faktrnde alyorken, ada belirtilen iki farkl yk durumunu gzden geirebiliriz: fiderin bir ucunda azami g tketimi varken, rzgar g retimi olmamas fiderde asgari g tketimi varken, rzgar g retiminin maksimum olmas

Yandaki ekilde iki yk durumu iin sonular gsterilmitir. Grafikte 1. dm noktas trafo ularn temsil etmekteyken, 5x750kWlk rzgar iftlii 54-58 numaral dm noktalarna baldr. Dier balant noktalar ise ykler/tketicilere aittir. Orta ve alak gerilimdeki per unit (p.u.) cinsinden gerilim farklarnn sebebi A.G. hatlarndaki gerilim dm ve AG transformatrnn kabul edilen kademe deiim noktalardr.

ekil 11 Yk Ak Analizi Sonular

EN 50160 standardna gre, yava gerilim dalgalanmalar tketici balant noktalarnda 10 dakikalk ortalamalara gre llr ve Unin %10 aralnda, haftann %95i iin salanyor olmaldr. Bunun yannda, yalnzca alak gerilim iin, yava gerilim dalgalanmalar Unin -%15 ile +%10u aralnda olmaldr. Sonu olarak, rnek aldmz sistemin standartlara uygun olduunu gryoruz. te yandan gerilim dalgalanmas rzgar iftliinin bymesini zorlatrabilir; nk bymesi durumunda maksimum gerilim deeri artacaktr. Bu durumda, bu zorluk rzgar trbinlerinin g faktrleri ayarlanarak alabilecektir. G faktrn omik durumdan 0.98 (endktif) olarak ayarlamamz maksimum gerilimi %1.5 orannda azaltarak bir baka rzgar trbini kurulumu iin yeterli olacaktr. Esasnda 0.98 g faktr iin rzgar iftlii toplamda 8x750kW kurulu gcne kadar geniletilebilir. Elbette ki, asgari ve azami yk durumlar iin tahminlerdeki olas belirsizlikler gvenlik snrlarn zorlayabilir. Bu, te yandan, olas bir gerilim dalgalanmas zorlanmas durumuna trbinlerin g faktrlerini ayarlayarak mdehale edilmesi nerisini geersiz klmaz. Drlen g faktr deerleri ebeke kayplarn arttrmas konusunda tartlabilir. Bu demektir ki, g faktr reglasyonu dikkatle uygulanmaldr ve alternatif zmler belirlenmelidir. 3.2.2 Fliker Fliker ve/veya ani gerilim dalgalanmalar genel olarak ykteki ani deiimler veya sistemdeki anahtarlama ilemleri srasnda meydana gelir. EN 50160 standardna gre, fliker iddeti Un geriliminin %5ini gememelidir; buna ramen gn iinde birka defa Un in %10unu geebilir. Fliker iddeti ksa-zaman deeri, 10 dakikalk periyotlar iin llen Pst, veya uzun-zaman deeri Plt, Pstye bal olarak 2 saatlik periyotlar iin hesaplanarak ifade edilebilir:

EN 50160 standardna gre, uzun zamanl fliker iddeti haftann %95i iin 1den kk veya eit olmaldr. Fliker etkisi subjektif olarak gzlemlenir; kimi durumlarda Plt=1 iken insanlar rahatsz edebilirken, baz durumlardaysa daha byk deerler kabul edilebilir. Tketici balant noktalarnda Plt 1 koulundan emin olmak iin, ebekeye bal herbir fliker kaynann etkisi snrlandrlmaldr; rnein, kullandmz rnekteki ebekede, rzgar iftliinin ortak balant noktasnda (PCC) srasyla ksa-zamanl ve uzun-zamanl fliker emisyon snrlar olmak zere, EPst=0.7 ve Eplt=0.5 eklindedir. Dier ebekelerde, baka deerler IEC 61000-3-7 (IEC, 1996b) standardndan faydalanlarak tespit edilebilir. Rzgar trbinleri fliker etkisi retir. Bu trbinlerde anahtarlama ilemleri devreye girme (startup) ve srekli alma durumlarnda k gcndeki ani dalgalanmalar gibi durumlarn bir sonucudur. IEC 61400-21 referans alnarak, tek bir trbin iin veya rzgar iftlii iin fliker emisyonu belirlenebilir. Anahtarlama ilemlerine bal ve srekli alma durumu iin fliker emisyonunu belirlemek iin prosedrler aadaki gibidir. Anahtarlama ilemleri: Her bir trbin fliker adm faktr kf(k) ile karakterize edilmitir. Bu deer, en kt anahtarlama durumu iin llr. En kt durum olarak trbinlerin devreye girmesi (start up) dnlebilir. IEC 61400-21 ayn zamanda generatrler aras anahtarlama iin lmleri istese de bu prosedrn soru iaretli trbinler iin uygulanmas yeterlidir. Devamnda, prosedr gerei, her bir trbin iin maksimum devreye girme says, 10 dakikalk ve 2 saatlik olarak belirlenir. Bu karakteristiklere bal olarak fliker emisyonu en kt anahtarlama durumu iin aadaki gibi hesaplanabilir:

Nwt toplam trbin saysn ifade eder. rnein Pst=0.71 ve Plt=0.68 deerleri bizim rneimizdeki snrlar amaktadr. Bylece, devreye girmelere bal fliker emisyonu ebekeyi zorlayacaktr. Bu glk, dk fliker adm faktrl baka tipte bir trbin kullanarak alabilir (rn: pitch kontroll, yar-deiken hzl tip). Bir baka alternatif de 10 dakikalk periyot iinde yalnzca belli sayda trbinin devreye girmesine izin vermek olabilir. Srekli alma: Kararl durumda fliker emisyonunu belirlemek iin izlenecek olan prosedr; her bir trbin iin karakteristik fliker katsays c(k,va) kabul edilir. Tek bir trbinden kaynaklanan fliker emisyonuna ulamak iin, fliker katsaysnn deikenleri k ve va basite Sn/Sk ile arplr. Rzgar iftliinin fliker emisyonu ise aadaki forml yardmyla hesaplanabilir.

Formlizasyonda ksa-zamanl ve uzun-zamanl fliker emisyonu deerlerinin eit olarak alnmasnn sebebi, ksa-zamanl fliker emisyonu iin oluan koullarn uzun-zamanl fliker emisyonu iin de devaml olaca kabulne dayanr. Ayrca formlizasyonda rzgar trbinlerinin k glerinin birbirinden bamsz olduu kabul edilmitir. Tabii ki baz durumlarda rzgar trbinleri senkronize alabilir, g dalgalanmalar rtebilir. Bu durum iin forml fliker etkisini gerekten az olarak verecektir. rnein Pst=Plt=0.49 deerleri, limit deerimiz olan Eplt=0.50nin yalnzca biraz altndadr. Eer rzgar iftlii ayn tipte daha fazla rzgar trbiniyle genileyecekse fliker emisyonu limit snrlarn aacak dzeyde artacaktr. Bu durumda daha kk c deerine sahip bir trbin tipi sememiz gerekir. lk olarak c=10.9 sabit hzl stall kontroll bir trbin iin grece byk bir deerdir, bu nedenle tipik deer olarak kabul edilemez. Kesinlikle, bir yar-deiken hzl trbin daha kk c karakterine sahip olacaktr. 3.2.3 Gerilim Dm Gerilim dm EN 50160 standardnda gerilim deerinin Un in %1i ile %90 arasnda 1ms-1 dakika boyunca ani olarak azalmas olarak tanmlanmtr. Bir ylda gerilim dm says bini bulabilir. EN 50610a gre %10 ile %15 iddetindeki gerilim dmleri genel olarak yklerin anahtarlanmasna baldr, daha iddetli durumlar ise arzalardan kaynaklanr. Bir rzgar trbininin devreye girmesi de gerilim dmne sebep olur. Her bir rzgar trbininin bir gerilim dm faktr ku(k) ile karakterize edildii kabul edilerek, ani gerilim dm aadaki forml yardmyla hesaplanabilir:

Bir rzgar iftliinde birka rzgar trbininin birden ayn anda devreye girmesi ihtimali dk olduundan bu forml trbin saysna gre bir yaklam sunmamaktadr. rnekteki trbinler iin, d=%3.0tr. Bu gerilim dm pek ok durum iin kabul edilebilir dzeyde ve 0.90 p.u.lik bir gerilim dipine karlk gelmektedir. Yalnzca devreye girme ilemi ebekede byk bir ykle senkron gerekleirse sorun tekil edebilir. 3.2.4 Harmonik Gerilimi Nonlineer ykler (akm kontrol eden ykler gerilimin lineer bir fonksiyonu deildirler) gerilim dalga eklini bozar ve baz durumlarda ntr iletkenlerinde ve datm transofmratrlerinde ar snmalara sebep olurlar. Ayrca elektronik cihazlarda ilev bozukluklar ve haberleme sistemlerinde bozukluklara sebep olur. Nonlineer yklere rnek olarak g elektronii dntrcleri, ark frnlar, florasan lambalar gsterilebilir. Bozulmu dalga ekilleri Fourier denklemleri yardmyla farkl frekans ve genlikteki sins dalgalarnn bileimi olarak ifade edilebilir. Temel frekansn tam say kat frekanslardaki sins dalgalarna harmonikler, dierlerine ara-harmonikler denir. Harmonik gerilimleri, Uh olarak ve h harmonik derecesini olacak ekilde gsterilir. Bal harmonik deeri aadaki ekilde hesaplanr:

EN 50160 standardna gre, 10 dakikalk RMS ortalamalar her bir uh deeri haftann %95i iin ekilde gsterilen deerlerin altnda olmaldr. Gerilim toplam harmonik distorsiyonu da %8 olmaldr.

ekil 12 - Harmonik Snrlar

EN 50160 yksek dereceli harmoniklerin kk deerler olduunu kabul ettii iin bir limit getirmezken, bu deerler byk lde tahmin edilemez. te yandan rzgar trbinlerinde g dntrcleri olarak PWM dntrcler kullanlr ve bunlar 2-3 kHz aralnda alrlar. Bu yzden IECnin de art kotuu 50. harmonie kadar deerlerin hesaplanmas rzgar trbinlerinin harmonik emisyonu iin doruyu yanstmaz. Bunun yannda harmonki lmleri yapmay gletiren ebekede zaten var olan harmoniklerdir. ebekede halihazrda olan etkin 5 ve 7. harmonikler ve dier harmonikler iin rzgar trbinleri tketici gibi davranr ve btn lmler bundan etkilenir. Harmonik gerilimleri snr deerler iinde tutmak iin her bir harmonik akm kayna snrlandrlmaldr. Bunun iin IEC 61000-3-6 rehber olarak kullanlabilir. Bir asenkron generatrl dorudan ebeke balantl rzgar trbini gerilim dalga eklini bozmaz. Yumuak yol vermeler iin kullanlan g elektronii elemanlar da darbe eklinde ve kk genlikli gerilim darbelerine neden olur ki bu da kabul edilebilir bir durumdur. yleyse, sabit hzl rzgar trbinleri harmonik snrlar asndan bir sorun yoktur. te yandan, g elektronii dntr elemanlaryla deiken hzl rzgar trbinleri, ciddi harmonik kaynaklardrlar. Rzgar trbinlerinin ebekeye balanmasnn farkl sonular vardr, bu sonular ounlukla trbin eidine gre deiir. Yukardaki bahsedilen sonular bunlardr. Ortalama g retimi ise, trblans younluu rzgar paylam gibi jeografik ve meteorolojik etkenlere baldr. Btn dier sonular yalnzca trbinin teknik performansyla alakalyken g kalitesi motorun aerodinamii, rotor ve srme devresinin mekanik davran gibi elektriksel yapsndan bamsz etmenlere de baldr.

G Kalitesi Sorunu Gerilim Ykselmesi Gerilim dalgalanmas ve flikerlar

Nedenleri G retimi Anahtarlama ilemleri Kule glgelenme etkisi Kanat as kontrol pitch kontrol hatas Yaw hatas Rzgar paylam Rzgar hzndaki dalgalanma Frekans inverterleri, tristr kontrolrleri Endktif bileenler generatrler Anahtarlama ilemleri
Tablo 4

Harmonikler Reaktif G Tketimi Gerilim pikleri/dipleri

veya

asenkron

G Pikleri: Deiken hzl trbinler (Tip C ve D) inverter sistemin kndaki g deerini pitch kontrol sayesinde kontrol edebilir, bylece g dalgalanmalarn ve g piklerini dzeltebilir. Bylelikle g pikleri anma gc aralnda kalr. Dier taraftan, ani g pikleri sabit hzl rzgar trbinleri (tip A) iin anma gerilim deerinin %30 ve daha fazlas olabilir, hatta pitch kontroll sabit hzl trbinler iin de. Pitch kontrol hzl g pikleri iin yeterince abuk deildir. Ancak 1 dakikalk ve 10 dakikalk pikleri pitch kontrol tarafndan elemine edilebilir. Stall kontroll rzgar trbinleri iin g pikleri her eyden ok hava basnc ve scaklna baldr. Bu koullar g piklerinin anma gcn %10 ile %20si orannda amasna sebep olabilir. Reaktif G: Sabit hzl asenkron generatrl rzgar trbinlerinin reaktif g ihtiyac kapasitr niteleri tarafndan kompanze edilir. Bylece g faktr 0.96 civarnda olur. Deiken hzl rzgar trbinlerinin reaktif gc kontrol etmek iin bir dntrcs vardr. Bundan dolay g faktr 1.00dir ve ayrca bu trbinlerle reaktif g kontrol de yaplabilir. 3.2.5 Sistem Dinamii ve Kararll Etkisi Rzgar santrallerinin sistem dinamii ve kararll zerindeki bozucu etkileri, bu santrallerin trbinlerindeki generatr sistemlerinin, konvansiyonel santrallerdeki senkron generatrlerden farkl olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bu generatrlerin balant noktasndaki gerilim ve frekansa bal tepkileri, dier senkron generatrlerden farkllk gstermektedir. Deiken hzl trbinlerin elektronik g eviricileri, gerilim dmne bal ar akmlara ok duyarl olduundan, kk bir gerilim dmnde bile, bir blgedeki rzgar santralleri topluca aabilmektedir. Bu durumda, ebekede ok nemli sorunlara yol aabilecek sistem kararllnn korunmas konusunda problemler meydana gelmektedir. Bir taraftan, rzgar santralinin almas, ebeke dinamik davrann ve almasn veya ona bal olabilecek zel cihazlarn almasn etkilememeli veya zarar vermemelidir. Bu, rzgar iftliinin alma koullar ve eitli konfigrasyonlar iin kontrol edilmek zorundadr. Bunlara, almaya balama, almay kesme ve rzgar hz deiimleri gibi rnekler verilebilir. Dier taraftan, rzgar iftliinin devre d olarak balantsnn kesilmesi, ani gerilim dmeleri ve arzalar gibi ebeke zerinde yaanan iddetli bozukluklar durumu ktletirebilir. Bu, ada ebekelerde veya yksek rzgar gc balantl iletim ebekelerindeki fazl hatalarda zellikle dorudur. Eer rzgar iftlii devre d kalrsa, bu nemli retim kaybna yol aabilir. Bu durum, enerji datm istasyonlarndaki ar yk kaldrmak iin, belirli blgelerde ksa sreli elektrik

kesintilerine, hatta daha kt durumda sistemin kmesine sebep olabilir. Bundan dolay, balant noktasndaki gerilim seviyesine bal olarak, ebeke operatrleri, rzgar iftliklerinin hata tama yeteneine sahip olmasna ihtiya duyabilirler. Bylece belirlenmi olan ani gerilim dmelerine kar koyabilirler [24].

4 Rzgar iftliklerinin ebeke Balants iin Teknik Dzenlemeler

Endstriyel teknik standardlar genelde IEEE ve IEC kurumlar kaynakl olurlar. Bu standardlar, te yandan, zel organizasyonlar tarafndan ya da yasalarca art koulmadka, yalnzca gnll almalardr. Bu nedenle, bunlara ek olarak, rzgar trbinlerinin ebeke entegrasyonu iin pek ok milli ve blgesel standartlar, artnameler, rehberler, neriler, klavuzlar bulunur. 1980lerin sonlarnda Avrupadaki datm irketleri kendi balant kriterleri ve standartlar gelitirmeye baladlar. 1990larda her bir datm irketi iin farkl olan standartlarda milli dzeyde bir uyuma gidildi (Almanya, Danimarka). 2000lere gelindiinde byyen ve yaygnlaan rzgar trbinleri iin artk datm ebekelerine entegrasyonun tesinde iletim ebekelerine entegrasyon iin standart gereksinimi dodu. Bu blmde, dnyada var olan farkl standartlarn karlatrmas yaplacaktr. Entegrasyon kurallarn iki blmde inceleyeceiz: 110kVtan dk gerilimli ebekelere bal rzgar trbini/iftlii 110kVtan yksek gerilimli ebekelere bal rzgar trbini/iftlii

4.1.1 110 kVtan Dk ebekeler iin Dzenlemeler Bu blmde 110 kVtan dk datm hatlar (AG) ve orta gerilim (MV) seviyeleri iin dzenlemeler incelenmitir. Bu dzenlemelerin amac kurulum rehberleri, rzgar trbinleri ve ebekeler iin teknik destek ve gereksinimler, gerilim kalitesi ve enerji srekliliini salamak iin bir temel oluturmaktr. Yine bu dzenlemeler trbin yapsndan ve tasarmndan bamsz olmaldr (Asenkron ya da senkron generatrl, inverterli olup olmamas vb.). Danimarka: DEFU 111: Danimarka Elektrik Standartlar Aratrma Enstits (DEFU) 1998 ylnda Alak ve Orta Gerilim ebekelerine Rzgar Trbinlerinin Balanmas ya da DEFU 111, olarak bilinen bir entegrasyon klavuz raporu yaymlamtr. Rapor rzgar trbinlerinin yksek giriimi durumunda doacak g kalitesi kararllk problemlerini ya da rzgar iftliklerinin ksa devre gc kk noktalarla rzgar iftliklerinin balanmas ve toplam kurulu rzgar gc gibi konularda eksik olduundan 2003 ylnda gzden geirilerek gncellendi. Danimarka: Eltra ve Elkraft: Danimarkann iki iletim irketinin Eltra (Bat Danimarka) ve Elkraft System (Dou Danimarka) katklaryla oluan yeni datm ebekesi ihtiyalarna ynelik ve muhtemelen DEFU 111in yerini alacak olan yeni bir alma yrtlmtr. 100 kVtan Dk Gerilim Seviyelerinde ebekelere Bal Rzgar Trbini Generatrleri adyla dzenlemeler 1 Haziran 2004te uygulanmaya baland. Bu dzenlemeler rzgar trbinlerinin reglasyon ve dinamik llerinin sistem kararlln ve gvenliini, gerilim kalitesini salamasndan emin olmak zere yapld.

sve: AMP: DEFU 111in sveteki karl AMP olarak bilinir. Birok konuda DEFU 111 ile uyumludur. Klavuz ebeke stabilite problemleri ve yksek rzgar gc giriimi durumlarn gz nnde bulundurmamtr. Almanya: VDEW Rehberi: Orta Gerilim ebekelerinde retim retim Aralarnn Orta Gerilim ebekeleriyle Balanmas ve almas Klavuzu Alman Elektrik Kurumu (VDEW) tarafndan 1998 ylnda yaymlanmtr. Klavuz g kalite lmlerini her bir trbin tipi iin art koar. 1992 ylnda ilk kez detayl g kalitesi lmleri eklenmitir. Birleik Krallk: G59/1 ve G75: Birleik Krallkta 5MWa kadar 20kV ve altndaki generatrlerin balant koullarn belirleyen, Elektrik Kurumunun 1990 ylnda kartt G59/1 neri raporudur. Sonrasnda 1996 ylnda 5 MWtan byk 20 kV ve altndaki generatrler iin G75 oluturulmutur. 4.1.2 110 kVtan Yksek ebekeler iin Dzenlemeler Bu blmde iletim hatlar iin balant koullaryla ilgili ksa bir giri yaplacaktr. Danimarka: Eltra: Eltrann 2000 ylnda dzenledii Rzgar iftliklerinin letim Hatlarna Balants iin artname, 100 kVtan yksek gerilimli hatlara rzgar iftliklerinin balant koullarn belirlemektedir. letim irketi tarafndan yeter artlar belirtilmi ve bu artlar rzgar iftlii sahipleri tarafndan salanmaldr. Almanya: E.ON: Alman iletim irketi E.ON Netz, devaml olarak entegrasyon kurallarn gncellemektedir. 2003 yl Austos aynda 60 kV ve 110 kV hatlar iin ve ekstra yksek gerilim (220 kV 380 kV) hatlar iin rzgar iftlii balant kurallar da belirlenmitir. rlanda: ESB: rlanda Elektrik Kurulu (ESB) tarafndan 2002 belirleyen bir taslak hazrlanmtr. 4.1.3 ylnda ESB NG balant kurallarn

Teknik Entegrasyon Dzenlemelerinin Karlatrlmas

4.1.3.1 Aktif G Kontrol G sistemlerinde g retimi ve tketimi bir denge iinde tutulmaldr. G talebi ve arzndaki deiiklikler geici dengesizlikler oluturabilir ve elektrik santrallerinin alma koullarna ve ayn zamanda tketicileri de etkiler. Uzun sreli dengesizlikleri engellemek iin g talebi tahminleri yaplarak elektrik santrallerinin enerji retimi buna gre ayarlanr. Aktif g kontrol rzgar iftliklerinin sabit bir frekansta almas, iletim hatlarn ar yklemesinden saknmak ve g kalitesi standartlarna uygun bir ekilde byk gerilim admlarn engelleyerek ve devreye girme ve devreden kma esnasnda ekilen in-rush akmlarn snrlamak iin yaplr.

Tablo 5- Aktif G Kontrol Standartlar

4.1.3.2 Frekans Kontrol G sistemlerinde, frekans retim ve tketim arasnda bir denge/dengesizlik indikatrdr. Normal alma esnasnda, frekans nominal deerine yakn olmaldr. Avrupa lkelerinde frekans genellikle 50 0.1 Hz arasnda ve ok nadir olarak 49-50.3 aralnn dnda olur. retim ve tketim arasndaki dengesizlik durumunda, primer ve sekonder kontrol denge durumuna dnmek iin kullanlr. Eer, rnein, tketim retimden bykse, byk senkron makinalardaki dnme enerjisi retim ve tketim dengesini korumak iin harcanr ve, sonu olarak, generatrn dn hz azalr. Bu da sonuta sistem frekansn drr. G sistemlerinde, frekansa kar hassas ekipmanlar bulunur. Bu ekipmanlar primer kontrol ekipmanlar olarak adlandrlr. Primer kontrol elemanlar retimlerini denge oluuncaya dek arttrarak frekans deerini korurlar. Bu kontrol 1-30s arasnda deien bir zaman alr. Frekans deerini nominal deerine getirmek ve birincil rezervleri devreden kartmak iin, ikincil kontrol elemanlar 10-15 dakika arasnda deien bir zamanda cevap verir. kincil kontrol elemanlar bylece daha yava bir retim art veya azal cevab verir. Baz lkelerde otomatik retim kontrol kullanlrken, dier lkelerde sekonder kontrol manuel olarak sistem operatrnn isteiyle uygulanr. Normal koullarda, bir rzgar iftliinin g k 15 dakika iinde kurulu gcnn %15i orannda deiebilir. Bu retim ve tketim arasndaki dengesizlii arttrc bir etki yapar. Ekstrem rzgar koullarnda ve sonrasnda ise daha byk g retim dalgalanmalar oluur. Rzgar trbinleri dier enerji kaynaklarna gre kontrol edilemeyen bir kaynak kulland iin, birincil frekans kontrol yetenekleri snrl yaplardr. Buna karn ESBNG rzgar iftlikleri iin termal elektrik santralleriyle ayn primer frekans kontrol artlarn belirlemitir. Yksek frekanslarda frekans kontrol trbinlerin kapatlmas veya kanat as (pitch) kontrol yntemiyle salanabilmektedir. Rzgar kayna kontrol edilemediinden, g retimi normal frekanslar iin mmkn olandan az dzeyde tutularak, dk frekanslarda sekonder frekans kontrol yapabilmek mmkndr. 4.1.3.3 Gerilim Kontrol Ykler ve ebeke elemanlar belli bir gerilimde almak zere tasarlanmtr. Gerilim stabilite problemlerini nlemek ve gerilimi gerekli aralklarda tutabilmek iin generatrlerde reaktif g kontrol ve gerilim reglatrleri kullanlr. Rzgar trbinleri de gerilim reglasyonu salamak durumundadr. artnameler rzgar trbini/iftlii balant noktasnda iletme gerilimi araln ya da salamas gereken reaktif g kompanzasyonunu belirtir.

Tablo 6 - Frekans Kontrol artlar

Transformatrlerin basamak admlar da 110 kV hatlar iin %2.5tan, 220-400kV hatlar iin %1.6dan byk olmamaldr. 4.1.3.4 Rzgar iftlii Korumas Rzgar santrallerinin ebekedeki bir arza durumunda hemen devreden kartlmas ebeke zerindeki basky arttracaktr. Arza durumunu takip eden birka dengesizlikten sonra iletim veya datm hatlarnn bazlarnn devreden kaca ve retim tketim dengesizlii doabilecei ihtimali iin rzgar trbinleri gerilim ve frekans aralklar almad srece devreden karlmamas tercih edilir.i14

14

Technical Regulations for the Interconnection of Wind Farms to the Power System Julija Matevosyan, Thomas Ackermann ve Sigrid M. Bolik

Rzgar trbinleri ebekedeki arza durumlarnda meydana gelen ksa devre akm deerleri, gerilim dm veya gerilim ykselmesi koullarndan zarar grebilir. Bu nedenle rle koruma sisteminin iki amac bulunmaktadr: Arza srasnda ve sonrasnda ebekenin normal alma artlarn korumas iin rzgar trbinlerinin yardmc olmas ebekedeki arzalardan kaynaklanabilecek hasarlara kar rzgar trbinlerini korumak.

Tablo 7 - Gerilim Kalitesi Standartlar

4.2 Trkiyede Rzgar Trbinlerinin Uymas Gereken Kriterler 15

Trkiyede kurulacak rzgar santralleri 24 Eyll 2008 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Elektrik Piyasas ebeke Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik ve ebeke Ynetmelii Ek18de belirtilen Rzgar Enerjisine Dayal retim Tesislerinin ebeke Balant Kriterlerini salamak zorundadr. Bu ekte yer almayan konular iin ise Elektrik Piyasas ebeke Ynetmeliinin ilgili hkmleri ve dier ynetmelikler geerliliini srdrmektedir. Ek-18de yer alan kriterler iletim sistemine bal rzgar enerjisine dayal retim tesisleri ile datm sistemine bal kurulu gc 10 MW ve zerinde olan rzgar enerjisine dayal retim tesislerini kapsamaktadr. Ek-18de yer alan kriterlerde ebeke kodu dokmanlarnda belirtilen baz kurallar yer almaktadr. Bunlar rzgar trbinlerinden arza sonrasnda sisteme katk yapmas, aktif g kontrol, frekans tepkisi, reaktif g kapasitesi ve rzgar santrallerinin ebeke balant trafosu ile ilgili gerekli koullardr. Arza Sonrasnda Sisteme Katk: Herhangi bir fazda veya tm fazlarda oluan gerilim dmlerinde rzgar trbini ebekeye bal kalmaldr. Bununla ilgili olarak arza srasnda gerilim dmnn bulunduu blgeye gre ekil Gerilim dmnn 1 numaral blgede olmas halinde rzgar trbini aktif gc arza temizlendikten hemen sonra saniyede nominal gcnn % 20si orannda artrlarak, retilebilecek maksimum aktif g deerine ulamas Gerilim dmnn 2 numaral blgede olmas halinde rzgar trbini aktif gc arza temizlendikten hemen sonra saniyede nominal gcnn % 5i orannda artrlarak, retilebilecek maksimum aktif g deerine ulamas Gerilim dalgalanmalarnda rzgar trbininin reaktif g tepkisi ekil-14e gre olmaldr. ebeke geriliminde meydana gelebilecek % 10a kadar olan dalgalanmalarda rzgar trbini tepki vermeyecektir. Bunun zerindeki dalgalanmalarda nominal gerilimin % 1lik deiimi iin nominal akmn % 2si orannda reaktif akm destei salanmaldr. Bu destek 20 milisaniye iinde gereklemeli ve 3 saniye boyunca srdrmelidir.

Aktif G Kontrol : letim sistemine bal rzgar santrallerinde acil durumlarda TEDAS tarafndan gnderilecek sinyallerle tesisin toplam kurulu gcnn 20-%100 arasnda otomatik olarak aktif g kontrol yapabilme zellii olmaldr. Bu kapsamda yk alma/ yk atma hz: Kurulu gc 100 MW ve altndaki RESler iin dakikada kurulu gcn % 5i Kurulu gc 100 MW ve zerindeki RESler iin dakikada kurulu gcn % 4

Frekans Tepkisi : Rzgr Trbinleri ebeke Ynetmeliinin 11. maddesinde belirtilen frekans aralklar ve alma srelerine gre almsaldr. ebeke frekans 50.2 Hzin zerinde olduu durumlarda ilave rzgr trbini devreye girmemelidir.

15

Altuntaolu, Z.T., Rzgar Trbinleri G Kalitesi ebeke Kodlar

Rzgr trbini ebeke frekans 47.5-50.3 Hz aralnda olduu srece emre amade gcnn tamamn retebilmeli, ebeke frekansnn 50.3n zerine kmas halinde her 100mHz frekans arts iin emre amade gcnn % 5i orannda yk atabilmelidir (Sekil-15)

Reaktif G Kapasitesi : Rzgr retim tesisi iletim sistemine balant noktasnda ekil-16da koyu izgilerle belirtilen snrlar arasndaki g faktr deerleri iin (dk ikaz g faktr .835-ar ikaz g faktr 0.835) her noktada alabilmelidir. ebekeye bal trafonun kademe oranlar, Sekil-5 Z noktasnda (ebeke balant noktasndaki trafonun yksek gerilim tarafndaki noktada) nominal gerilimin %10u olan her gerilim deeri iin Y noktasnda (trafonun orta gerilim tarafnda) nominal gerilimi salamaldr.

ekil 13

ekil 14

ekil 15

ekil 16

5 Kaynaka
EWEA. (2010, 02 02). Wind In Power 2010 European Statistics. GWEC. (2010, 02 02). Global Wind Statistics 2010. Brksel, Belika. TEA. (2011, 01 01). 2010 Faaliyet Raporu. TWEA. (2010, 02 02). Trkiye'de Rzgar Enerjisi. stanbul. Ackermann T., 2005 Wind Power in Power Systems, John Wiley & Sons, Ltd, Chiester. Tekin K., 2006 Rzgar Santralleri eren Elektrik Sistemlerinde Etkilenmeler ve Ksa-devre ncelemesi (Yksek Lisans Tezi) Mahir Aydn, 2003, Rzgar Enerjisi, Mhendis Trk, Nisan, 15-17 Uygun C., Eker M.K., Rzgar Enerji Santrallerinin ebekeye Balanmas Durumunda Enerji Kalitesi zerindeki Etkilerinin ncelenmesi Altuntaolu Z.T., Rzgar Trbinleri G Kalitesi ve ebeke Kodlar Prof Dr. Ermi M., Rzgar Enerjisi Santrallarnn Trkiye Elektrik Sistemine Entegrasyonu, 2009