SRGNDEN SOYKIRIMA

ERMEN DDALARI

Prof. Dr. Yusuf Halaolu

1949 ylnda Adana'da dodu. 1967'de liseden, 1971 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm'nden mezun oldu. 1974 ylnda ayn niversitede Yenia Tarihi Krss'nde asistan, 1978 ylnda doktor oldu. 1982'de yardmc doentlie, Nisan 1983'te de doentlie ykseldi. 20 Mart 1989'da profesr oldu. Ayni tarihlerde Trk Tarih Kurumu asil yesi seildi. 1989 ylnda Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl'na tayin edildi; 17 Aralk 1990'da da genel mdr yardmclna getirildi. 2 Mart 1992'de istifa etti ve Marmara niversitesi'ndeki grevine dnd. 26 Austos 1992 tarihinde rektr yardmcs oldu. 21 Eyll 1993 - 23 Temmuz 2008 tarihleri arasnda Trk Tarih Kurumu Bakanl (TTK) yapt. Halen Gazi niversitesi'nde retim yelii grevini srdrmektedir.

Eserleri: - Ma'rzt (Ahmed Cevdet Paa) -XVIII. Yzylda Osmanl mparatorhu'nun skn Siyseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, -Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), -Osmanl Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, -Ermeni Tehciri -Srgnden Soykrma Ermeni ddialar -Balangtan 1774'e Kadar Osmanl Tarihi (Kollektif) -90 Numaral Mhimme Defteri (Kollektif) -Trk Tarihinde Ermeniler (Kollektif) -Tarih Gelecektir

Babali Kltr Yayncl: 95 Tarih: 8

Srgnden Soykrma Ermeni ddialar Prof. Dr. Yusuf Halaolu

Editor Yasin Duvan Tasarm BKY Ajans Yayn Haklar Babali Kltr Yayncl'na aittir. Birinci Bask. ubat 2006 kinci Bask: Nisan 2006 nc Bask: Ocak 2007 Drdnc Bask: Mays 2007 Beinci Bask: ubat 2008 Altnc Bask: Mart 2008 Yedinci Bask: Ekim 2008

ISBN: 978-975-8486-96-0
Sertifika No: 0207-34-007749

babal kltr YAYINCILII

29 Ekim Cad. No: 23, 34530 Yenibosna/STANBUL Tel: (0212) 454 21 65 (pbx) Faks: (0212) 454 21 71 GSM: (0505) 584 03 79 www.bky.com.tr bky@bky.com.tr Bask ve Cilt MAPSAN Matbaaclk Davutpaa Cad. Gven Sitesi C Blok 278 Topkap/ISTANBUL Tel: (0212) 544 36 66 (0212) 544 77 74 Faks: (0212) 544 72 64

SRGNDEN SOYKIRIMA
ERMEN DDALARI
YUSUF HALAOLU
Sevgili Babama...

TARH

babal kltr YAYINCILII

NDEKLER
KISALTMALAR SUNU

GR
SRGNE GDEN YOL: ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER BRNC KISIM KATLAMLAR VE ERMEN KOMTELER KNC KISIM OSMANLI NFUSU NDE ERMENLER NC KISIM TEHCR SREC: NEDEN SEVK VE SKN EDLDLER? ZORUNLU G NASIL GEREKLET? KMLER NAKLEDLD? NE KADAR ERMEN SEVK EDLMTR? SURYE'YE YOLCULUK ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR? DRDNC KISIM TEHCR HARCAMALARI VE YARGILANANLAR TEHCRN MALI YK TEHCR SULULARI BENC KISIM TEHCRN SOYKIRIM HUKUKU LE LKS SONU BBLYOGRAFYA BELGELER DZN HARTA 5

KISALTMALAR
Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Artem Ohandjanian Armeeoberkommando (Bakomutanlk) ATASE Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Denetleme Bakanl ATBD Askeri Tarih Belgeleri Dergisi Ayr. Ayrca B Belge Bkz. Baknz BOA Babakanlk Osmanl Arivi ev. eviren D Dosya DH. Dahiliye Nezareti Ed. Editor FO Foreign Office HR. M. Hariciye Mtareke KA Kriegsarchiv (Sava Arivi) NA Nachrichtenabteilung (stihbarat Dairesi) NARA National Archives and Research Administration No. Numara NP Nurettin Peker Arivi R Record Group AB ABD AO AOK s . FR TTK TBMM UK US v.d Vol. WO sayfa ifre Kalemi Trk Tarih Kurumu Trkiye Byk Millet Meclisi United Kingdom United States ve davam Volume War Office

SUNU
Milletlerin daha geni topraklara hkmetme, daha nfuzlu ve daha zengin bir toplum olma hrs, insam ve insani deerleri geri plana iten bir anlay dourmutur. Halbuki hemen btn dinlerin temel felsefesinde yer alan en nemli ilkelerden biri, "canl"nn yaratanla ilikilendirilen kutsall ve canllar iinde en muteber addedilen insana olan saydr. Buna ramen ou insann egoizmin etkisiyle bakalarn kullanma ve bakalarnn srtndan geinme istekleri, yani emperyalist dnce, devletler ve toplumlar arasinda srekli rekabete ve atmalara yol amtr. Nitekim Rusya, Avusturya -Macaristan, Almanya, Fransa ve ngiltere gibi 19. yzyln belli bal smrge imparatorluklar byk bir rekabet iinde dnyay paylarken, daha fazlaya sahip olma hrs, "elde etmek" uruna her yolu mbah grmtr. Buna bal olarak, henz dorudan smrgeleri haline getiremedikleri Osmanl Devleti'nin, Hiristiyanlk adna gayrimslim halkn kkrtrken, te yandan Osmanl topraklarni paylama plnlar yapmlardr. Esasen Bat'nm aralarndaki st rtl rekabet ve birbirlerine hkmetme dnceleri, Birinci Dnya Sava'yla kuvveden fi-ile dnn gstergesidir. Birinci Dnya Sava (Birinci Paylam Sava), medeni dnyann (!) deta birbirini boazlad, 40 milyon insanm hayatn kaybettii bir vahetn addr. Bu savata, insanlk adna insani deerler rafa kaldrlm, birka yneticinin ahsi hrsyla kan sava sonucu, milyonlarca gnahsz kadn, ocuk ve masum insann yaad ac, altndan kalkl-maz bir sorumluluu sava karanlarm srtna yklemitir. Bu savata tm insanlk bir trajedi yaamtr. Ne yazk ki, bu denli ykma sebep olan bir savan ardndan, otuz yl sonra yine medeni dnyada (!) ahsi hrslarn, adeta insanlkla alay edercesine gemite yaanan aclar unutup, altm milyon insann lmyle sonulanan, atom bombas gibi toplu lm silahlarnn kullanld daha da feci ikinci byk savaa girmesi, ibret almamz gerektiren bir tarih kesitidir. Ama ne yazk ki bugn de gemite olduu gibi hrslarna malup olanlar yzrvden tarih tekerrr etmektedir. Dileimiz, bundan byle insanlarn ac ekmemesidir. Birinci byk savata, yani 1914-18'de savan en youn olarak cereyan ettii corafyalardan biri de Osmanh mpa-ratorluu idi. mparatorluun . cephede, anakkale, Kaf-kasya ve Suriye-Filistin blgesinde verdii mcadele, tarih aratrmaclar iin, deta bir laboratuar nitelii tamaktadr. Mesel anakkale Savalar, Trklerle ngiliz ve Franszlar arasnda gemesine ragmen, savata, Yeni Zelanda, Avustralya, Hindistan gibi lkelerin askerleri de yer almt. Keza Kafkasya Cephesi'nde Trk-Rus atmas iinde Grcler ve Ermenilerle ciddi savalar vuku bulmutur. Suriye-Filistin cephesi ise ngiliz, Fransz, Arap ve Trklerin arpmalarna sahne olmutur. te senaryosu kendileri tarafndan yazlan, devlerin rol ald ve en ince siyaset oyunlarnn oynand byle bir ortamda, Osmanl vatanda olan Ermeniler de, tilf Devletleri'yle ibirlii iine 7

girerek fiilen savaa dahil olmutur. Aslnda Osmanl Devleti daha 1890'l yllarda Ermenilerin ngiltere, Fransa ve Rusya'yla yakn ilikilerini tespit etmi ve onlar tarafndan kkrtldklarn belgelemitir. Nitekim 4 Aralk 1893 tarihiyle ngiltere Trkiye mparatorluk Bykelii tarafndan Hariciye Nzr Said Paa'ya gnderilen ve Merzifon doumlu Karabet Agopyan'm Times Gazetesi'nde yaymlanan konumas, buna gzel bir rnektir. Devlet Arivleri Genel Mdrl tarafndan Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz birlii 1845-1890,1891-1893 adyla 2004 ylmda Ankara'da yaymlanm iki ciltlik eserde bu tr ilikilerle ilgi-H belgeler yer almaktadr. Bu ilikilerin, bata belirtildii zere tilf Devletleri'yle yaadklar lkeye ihanete varan bir ibirliine dnmesi, Ermenilerin bulunduklar blgelerden sava alan dna nakledilmelerine yol am, bu nakil srasnda eitli sebeplerle uradklar kayplar, daha sonraki yllarda, bir benzerlik gstermemesine ramen kinci Dnya Sava'nda Yahudilerin yaadklan fecaat rnek gsterilerek soykrm sylemine dntrlm, iddi-alar, dnya sava ortamnda yaanan iki tarafl aclar gzard ederek, iddiada bulunanlarm da inanmaya baladklar tek yanl sanal bir gereklik halini almtr. in bu safhasnda, kendilerinin bile inanmadklar, fakat siyaseti bilime tercik ederek parlamentolarmda tek yanl karar almak suretiyle halklar arasnda kin ve nefrete yol aan ve Ortaa engizisyon mahkemelerini aratmayacak bir biimde soyknm gibi ar bir ithamn sorumluluunu tayanlar, o dnemde yaanan olaylarn gerek yzn, insanlk deerleri adna, tarih ilminin olaan kurallan erevesinde zmlemek durumundadrlar. Tarih bilimi, gemite meydana gelmi olaylar, farkl pencerelerden deerlendiren, fakat bu deerlendirmeleri belgelere dayanarak aklayan bir ilim daldr. Gnmzde baz kimselerin, zellikle Ermeni soykrm iddialannda bulunanlarn tarihin belgelerle yazamayaca, bunun yerine tanklara itibar edilmesi tarzmdaki tezlerine karlk, tarih metodolojisinin olaan uygulamas olan, farkl, fakat o dnemde Osmanl Devleti'yle sava halinde olan devlet arivlerinden alnan belgeleri de kullanarak aratrma yapmak, phesiz objektif yaklamn bir gereidir. te bu kitapta, buna sadk kalarak, ksa fakat z bir biimde, Ermenilerin Birinci Dnya Sava srasndaki durumlarn ve o dneme ait baz sorular belgelerle aklamaya altk. Bu vesileyle, byk bir zveriyle ilgili lke arivlerinde aratrmalar yapan ve belgeleri temin eden deerli arkadalarm Prof. Dr. Hikmet zdemir, Prof. Dr. Kemal iek, Do. Dr mer Turan ve Yard. Do. Dr. Ramazan alk'a teekkr ediyorum. Gerekte yaplmas gereken, geni bir adan ve olaylarn balad zaman diliminden konuya bakabilmektir. Bu bilimsel yaklamn temel kuraldr. Bu bakmdan yukardaki anlayla olaylarla ilgili olarak burada sunulan belgeler, ok sze gerek duyulmayacak biimde, Ermenilerin Osmanl Devleti'ne kar tutum ve davranlarn, buna kar alman tedbirleri ve sonrasmda ortaya atlan katliam ve nihayet soykrm iddialarn bilim penceresinden deerlendirmekte ve soykrm 8

tanmyla, Ermenilerin Suriye'ye nakilleri srasnda maruz kaldklar muamelenin uyuup uyumadn ortaya koymaktadr. Bunun yan sra, akllarda ekillenen pek ok sorunun cevabn da, byk lde burada belgeleriyle bulmak mmkn olacaktr. Aslnda ortaya atlan her iddiaya kar bir kitap yazmak mmkndr. Ancak bu kk kitapla ulamak istediimiz hedef, kiilerin merak ettikleri baz konular aklamak ve rahat okuyabilecekleri bir bavuru eseri hazrlamakt. Bilhassa kitabn sonuna konulan ou yabanc ariv belgeleri, bir soykrmn yaanp yaanmadn, iddialarm doru olup olmadn okuyucunun grne summaktadr. Ayrca kitapta, Ermeni komitelerinin Mslman halka kar gerekletirdikleri katliamlar ile ulamak istedikleri hedeflere de ksaca yer verilmitir. Bununla beraber bir ka cilt olacak bu katliamlara ve bunlarn grg ahitlerinin bizzat anlatmlarna geni biimde yer vermek, kitabn btnl asndan mmkn olamamtr. Zira kitabn adndan da anlalaca zere, temel hedef, Ermenilerin zorunlu ge tabi tutulmalarnn bir soykrm olarak nitelendirilip nitelendirilemeyeceini belgelerle ortaya koymaktr. Gerekte diaspora Ermenilerinin, Birinci Dnya Sava'nda sadece Ermenilerin zulme uradklarn ve bir trajedi yaadklarn dnmeleri, buna karlk, o dnemde, kendi atalarnn masum insanlar olarak kendi halinde oturduklar iddiasnda bulunmalar, konuya tek yanl yaklamn dier ynn ve dolaysyla zmn zorlatran en nemli sebeptir. Halbuki, Ermeni etelerinin bir Ermenistan kurma pln iinde bulunduunu bt tarih kaynaklar yazmakta ve bunun iin o zamanki byk devletlerin bu arzuyu kendi karlarna kullanarak, Ermenileri iinden klmaz bir kaosa srkledikleri bilinmektedir. Bu mcadele, Ermenilere yzlerce, binlerce yldr beraber yaadklar insanlar dman grmelerine ve neticede topraklarm terk etmelerine yol amtr. Bugn, parlamentolarnda soykrm yapldn kabul eden devletler de, tarihin bu gereini bir yana brakarak, tarihten gelen bir kini, tm demokratik deerleri gz ard ederek, Ortaa zihniyetiyle srdrmeye devam etmektedir. Oysa ki bir ulusu, kiisel olabilecek insanlk ayb olan byle bir sula sularken, hangi belgelere dayandklarn ve hangi mahkeme kararn esas aldklarn dnmeleri bir insanlk gereidir. Aksi takdirde, tarihin acmasz yargsndan kendilerinin de kurtulamayacaklarn ve 1948 soykrm szlemesinin, "bir ulusa veya toplulua, bedensel ruhsal zarar vermek" maddesini ihlal sulamasyla kar karya kalabileceklerini unutmamaldrlar

GR SRGNE GDEN YOL: ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER

Osmanl Devleti'nin, gvenlik sebebiyle 1915'te Ermenileri Suriye'ye sevk ve iskna tabi tutmas, baz lkelerce siyasi bir deerlendirmeyle "soykrm" olarak kabul edilmekte, zellikle Trkiye'nin AB'ye giri sreciyle eletirilerek, bir bask unsuru haline dntrlmektedir. Gerekten 1915'te neler olmutur ve o tarihte meydana gelen olayLar soykrm olarak adlandrla bilir mi? Bu sorularn cevab, diaspora Ermenilerinin veonlar destekleyenlerin konuyu siyasallatrp siyasallatrmadn, insan haklarna aykr bir tutum sergileyip sergilemediklerini, hukuka uyun davranp davranmadklarn ve en nemlisi, dorudan bir ulusu sularlarken hakl bir sebebe dayanp dayanmadklarn ortaya koyacaktir. Aslnda Trklerle Ermeniler gerek Seluklu Devleti, gerekse Osmanl Devleti dnemlerinde yaklak 850 yl nemli bir problem olmadan birlikte yaadlar ve ayn devletleri paylatlar. Nitekim Osmanl Devleti dneminde 29 paa, 22 bakan, 33 milletvekili, 7 bykeli, 11 bakonsolos v s. olmak zere pek ok Ermeni yksek devlet grevlerinde yer almt. Bu durum 1915'e kadar devam etti. Bununla beraber Ermeniler iin 1877-78'de meydana gelen Osmanl-Rus sava yeni bir dnemin balangc saylabilir. Zira Ayastefanos Antlamas'nn 16. maddesine giren Ermeni islahat maddesi, daha sonra ngiltere ve Fransa'nn basksyla Berlin Antlamas'nn 61. maddesi olarak kabul edildi. Aslnda bu maddeyle Rusya, ngiltere ve Fransa, aralarndaki rekabete Ermenileri de katarak, konuya uluslararas bir nitelik verdiler. Bu durumdan cesaretlenen ve ou misyonerler tarafndan kurulan okullarda eitilmi baz Ermeniler de harekete geerek yurt iinde ve dnda ihtillci Ermeni partileri ve dernekleri kurmaya baladlar1. Hayr cemiyetleri grnts altnda oluturulduu izlenen bu dernekler, ksa sure sonra bamsz bir Ermenistan kurmay amalayan birer terr unsuru haline dnt. Mesel 1878 ylnda Van'da kurulan Kara Ha Cemiyeti, Amerika'daki Clu Clux Clan benzeri bir kurulu olarak sahneye kt2. Bundan iki yl sonra, 1880'li yllarda Rusya ynetimindeki Ermenistan'da kurulan dernekler

Daha fazla bilgi iin bkz. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, An kara 2001, s. 1-7. 2 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Istanbul 1976, s. 430; Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 129.

10

Anadolu Ermenilerine silh gndermeye balamlard3. 1881'de Erzurum'da kurulan Anavatan Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei, Ermenileri olmayan saldrlardan korumak zere, onlar silh ve cephane ile donatmay hedeflemiti4. 1885 sonlarnda ise Van'da htillci Armenakan Partisi kuruldu. Bu partinin kurulu gayesi, ihtill kararak kendi kendilerini ynetme hakkn salamak olarak belirlendi5. 1887'de Cenevre'de Marksist Ermeniler tarafndan kurulan Hnak Partisi, 1890'da htillci Hnak Partisi adn ald. Partinin programndaki ilk hedef, Anadolu'daki Ermenilerin siyasi ve milli bamszln salamakt. Anadolu'da ihtillle gerekletirilecek hedeflere ulamak iin takip edilecek usl; propaganda, kkrtma, terr, tekiltlanma ile ii ve kyl hareketidir. Kkrtma vastalar hkmete ynelik gsteriler, vergi vermemek, islahat istemek ve devlete kar dmanlk eklinde belirlendi. Terrn hedefi Bbli ile hkmette grev yapan Trk ve Ermeniler, casus ve muhbirler idi. htill, Osmanl Devleti sava halinde iken gerekletirilecek ve Anadolu'daki Ermenilerin bamszl salandktan sonra Rusya ve Iran Ermenileri ile federatif bir Ermenistan kurulacakti6. 1890 yazmda Tiflis'te Ermeni htill Federasyonu (Tanaksutyun) kuruldu. Ksa ad Tanak olan bu partinin 1892'de aklanan programna gre hedefi, sonuca isyanla ulamak, ihtillci eteler kurmak, halk silhlandrmak, hkmet yetkilileri ve kurumlan ile muhbir ve hainlere kar hareketler dzenlemek olarak tespit edildi7. Yurt dmdaki kurulular Rusya, Iran, Avrupa ve Amerika ehirlerinde ubeler atklar gibi Osmanl topraklarnda da gizli olarak tekiltlandlar. Armenakan Partisi Istanbul, Trabzon, Mu ve Bitlis'te8; Hnak Partisi de Istanbul, Bafra, Merzifon, Amasya, Tokat, Yozgat, Arapkir ve Trabzon'da ubeler at. Tanaksutyun ise Istanbul ile Dou Anadolu ehirlerinde tekiltland9. Bu dernek ve rgtler, tekiltlanmalarn tamamladktan sonra, seslerini duyurmak iin eylemlere giritiler. 1895'de kan Sason syan, Ermeni propagandasnn milletlerarasi boyut kazanmasnda nemli bir rol oynadi. Buna karlk, kurulan bir Milletlerarasi Tahkikat Komisyonu, 20 Temmuz 1895'te yaynlad raporunda Sason olaylarnda

3 4

Grn, Ayn Eser, s. 126. Grn, Ayn eser, s. 129; Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, Istan bul 1983, s. 61-62. 5 Grn, Ayn eser, s. 129; Gyn, Ayn eser, s. 62-64. 6 Uras, Ayn eser, s. 431-42; Grn, Ayn eser, s. 130-32; Gyn, Ayn eser, s. 64. 7 Uras, Ayn eser, s. 442-55; Grn, Ayn eser, s. 132-34; Gyn, Ayn eser, s. 64-65. 8 Gyn, Ayn eser, s. 63-64. 9 Grn, Ayn eser, s. 132.

11

Ermenilerin masum olmadn aklad10. Ermeniler, Sason isyani'nn Bbli zerinde Avrupa'nin fiili bir mdahalesine yol amamas zerine, ayn yl iinde, zellikle Hnak komitesi yelerinin rgtlcmesiyle, Istanbul, Divrii, Trabzon, Ein, Develi, Akhisar, Erzincan, Gmhane, Bitlis, Bayburt, Urfa, Erzurum, Diyarbakr, Siverek, Malatya, Harput, Arapkir, Sivas, Merzifon, Mara, Mu, Kayseri, Yozgat ve Zeytun dahil Anadolu'nun 27 yerinde olaylar karmay baardlar. Bu olaylarda Trklerden baka kendilerine katlmayan Ermeniler de ldrld; iyerleri ve evleri kundakland11. Bundan sonra Trabzon, Van, Istanbul, Sason, Harput, Adana ve Zeytun'da isyanlar birbirini izledi. Osmanl gvenlik glerinin isyanlar basrmak iin giritii askeri mdahale ve onlarla mcadelesi, dnemin Batl devletlerini harekete geirdi ve uyuladklar youn basklar sonucu bunalan hkmetin ynledirmesiyle sulu-susuz bir ok kimse cezalandrld. te yandan, terr rgtleri iinde yer alp mahkemelerce mahkum edilen Ermeniler, Batl lkelerin basklar nedeniyle deiik zamanlarda Padiah tarafndan karlan aflarla serbest brakldlar12. Yukardaki bilgilere gre 1915 tarihine kadar Ermenilerin sadece terre bulam olanlaryla Osmanl Devleti'nin mcadele ettii grlyor. Nitekim bu mcadeleler, btn Batl lkelerin diplomatlarnca da yakndan takip edilmi olmasna ragmen, devlet adamlarna suikast tertip eden, isyan karan ve bombalamalarda bulunan Ermeni rgtlerine kar menfi ynde bir tavr takmlmamasi, buna karlk slahat iin srekli bask uygulanmas, bu rgtlerin faaliyetlerinin bu devletler tarafndan desteklendiini veya en azndan sempati ile bakldn ortaya koymaktadr13. Esasen Batl devletlerin Rusya'yla birlikte bir hedef belirledikleri ve "Trk mezalimi" propagandas ile manevi baskya baladklar gzlemlenmektedir. Gerekten de, 1 Aralk 1913'te "Asya Fransz Komitesi"'nin, 20 kadar lkenin temsililerinin katlmyla gerekletirdikleri toplantda, Ermeni delagasyonu bakan Boghos Nubar Paa'nn uzun sren konumasnn ardndan, byk devletler, slahat yrrle girinceye kadar Osmanl Hkmeti'ne mli yardmda bulunulmamas, gmrk ve baz vergllerin artma raz

10

Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k, 1878-1897, s. 113-114; Ercment Kuran, "Ermeni Meselesinin Milletlerarasi Boyutu (1877-1897)", Tarih Boyunca Trk Ermeni Toplumu le liskileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 21 11 Uras, Ayn eser, s. 478 v.d.; Grn, Ayn eser, s. 149-61. 12 Bkz. Ahmet Halaolu, 1895 Trabzon Olaylar ve Ermenilerin Yarglanmas. Istanbul 2005, s. 46. 13 Bu konuda Rusya, Fransa ve ngiltere'nin "Vilyt Sitte" iin hazrlad slahat tasans iin bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk Inklb Tarihi, I/, Ankara 1963, s. 339; Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Istanbul 1987, s. 108-111. Ayr.bkz Yusuf Halaolu, Ayn Eser, s. 14 v.d.

12

olunmamas gibi kararlar aldlar14. Bu durumda u sorunun sorulmas gerekiyor; Avrupa devletlerinin ve Ermenilerin gerek dnceleri sadece bir takm haklar kazanlmas myd, yoksa baka bir niyetleri mi vard? Aslnda bu sorularn cevaplar, gerek Hnak, gerekse Tanak gibi Ermeni rgtlerinin karar defterlerinde ve kurulu beyannamelerinde verilmektedir15. Ayrca Ermenilerin aralarnda yaptklar yazmalar, rgtlerin Fransa ve Rusya ile olan ilikileri de, Ermeni rgtlerinin niyetlerini byk lde ortaya koymaktadr. Mesel Rusya'nn Istanbul Bykelisi Zinovyev'in Rusya Dileri Bakan S.D. Sazanof'a 26 Kasm 1912 tarihinde gnderdii gizli raporundan, Ermenilerin ve Ruslarn hedeflerinin daha bu tarihlerde netletii anlalyor: "Bu anlatlanlar Ermeni halknn gittike Rusya tarafn tutmakta olduunu gstermektedir ve bu istein gerekten de iten ve samimi olduu ortadadr. Rusya'ya olan sempati Ermeni burjuvas ve aydnlar arasnda da yaygndr. htillci partiler artk gittike itibarn kaybediyor ve yerine konservatif' programyla yeni partiler kuruluyor. Van, Byezid, Bitlis, Erzurum ve Trabzon konsoloslarmzn bildirdiklerine gre bu vilyetlerdeki Ermenilerin hepsi Rsya tarafndadrlar ve bizim ordularmz bekliyorlar veya Rusya'nn kontrol altnda reformlar yaplmasn istiyorlar. 21 Kasm'da Byezid Konsolosu'nun bildirdiine gre, btn Ermeniler Trkiye'ye kar dmanca tavrda bulunuyorlar ve Rusya'nn hamiliini, Ermeni topraklarnt igal etmelerini bekliyorlar. Ermeni Patrii Rusya'ya Trkiye'deki Ermeni halkn kurta-mas iin yalvarmaktadr. Bana gre, biz bu koruyucu tavrmz devam ettirmeliyiz. unu da unutmayalm ki, Trkiye'nin Ermeni vilyetlerinde durum ok istikrarszdr. Her an ayaklanmalar ve karkliklar ortaya kabilir. Eer bir katliam meydana gelirse, bu halkn militanlar bizden destek alabileceklerine gvenmezlerse " Devlete" bavuracaklardr. Bu durumda biz ansmz kaybederiz; frsat Avrupa devletlerine geecektir16. Gerekten de Ermeni Komiteleri'nin Trkiye'deki ubelerine u tlimat verdikleri grlmektedir: "Rus ordusu snrdan ilerler ve Osmanl ordusu geri ekilirse her tarafta birden eldeki vastalarla bakaldmlacaktr. Osmanl ordusu iki ate arasnda braklacak, resmi bnalar bombalanacak, iae depolarna sabotajlar dzenlenecek; aksine Osmanl ordusu taarruza geerse Ermeni askerleri Ruslara katlacak ve silah altna alnanlar ktalarndan kaarak, Trk birliklerinin gericephelerine zarar vermek ve lke iinde eitli olaylar karmak iin eteler kurulacak-tr17.
14 15

Bkz. Yusuf Halaolu, Ayn Eser, s. 28 Mesel 8 Kanun- sni 1913 (8 Ocak 1913) tarihli Hnakyan Komitesi Kilis ubesi zabt ve karar defterinde mevcut bilgiler iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, ATASE yay., Cilt I, Ankara 2005, s. 299-308. 16 Bkz. Rusya Devtet Arivi, Siyasi Ksm, nr. 117/293'den Y.Halaolu, Ayn Eser, s. 32. 17 Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, Genelkurmay yaynlar, Ankara 1979, s. 177.

13

Birinci Dnya Sava'nn balad yllarda Ermeniler yukarda erevesini izdikleri desiei Ruslara verirken, te yanaan Fransa ile de yakn iliki iine girmiler ve Osmanl Devleti cephede savarken cephe gerisinde sabotaj faaliyetlerini artrmlardr. Nitekim Fransa Dileri Bakanl'nca 3 Kasm 1914 tarihinde hazrlanan Asya Trkiyesi'nin etnik alanlarn gsteren elle izilmi haritalarda ukurova'dan Van'a uzanan bir alan, Ermenistan olarak belirlenmitir18. Yine 8 Ekim 1917'de M. L. Meguerditchian imzasyla skenderiye'den "okgizli" olarak, Ermeni Milli Delegasyonu Bakan Boghos Nubar Paa'ya yollanan dosyada yer alan, "...Kafkasya'da oluturulan gnll Ermeni alaylar Byk Ermenistan' kurmak iin arprken, milli hedefimiz Byk ve Kk Ermenistan'n kurulmas..." ifadesiyle, Ermenilerin iki ynden hedeflerini aklamtr19. Bu hedef hem Osmanl belgelerinde, hem de Ermenilerin Fransa, ngiltere ve Rusya gibi lkelerle yazmalarnda grlmekte, hatt bu lke ordularna ne kadar gnll birlik verebileceklerini tartmaktadrlar.

18

Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquic/Vol.848, 849,850'den naklen, Hasan Dilan Fransz Diplomitik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 1914-1918, Cilt I, Ankara 2005, s. LXX-LXXL Belge 9-15.
19

Bkz. Turquie/Vol. 879/ Svrie-Palestine'den naklen Dilan, Ayn Eser, 1, s. C III, Belge 371-379. 14

BRNC KISIM
KATLAMLAR VE ERMEN KOMTELER
Bir takm yazarlar, Osmanllarn ilk Ermeni katliamn 1895 ylnda yaptiklarni iddia etmektedirler. Bu iddia da bulunanlar, Ermeniler tarafndan 1878 ylnda kurulan Kara Ha Cemiyeti'nin, 1881'de Erzurum'da kurulan Anavatan Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei'nin, 1885'te Van'da kurulan Ihtilalci Armenakan Partisi'nin, 1887'de Cenevre'de kurulan Hnak rgt'nn ve 1890'da Tiflis'te kurulan Tanaksutyun'un (Trochak) hangi sebeplerle kurulduunu da aklamalar gerekmektedir. Zira bu rgtler, kurulu beyannameleriyle ve gerekletirdikleri eylemlerle, bugnk anlamda birer terr rgt olduklarn gstermilerdir. Fransz komutan Romieu, Sava Bakan'na, her iki rgtle ilgili olarak Trklere kar terrist muanelede bulunduklarn ve hepsinde Trklere

15

kar korkun intikam duygusu bulunduunu rapor etmitir20. Nitekim ad geen rgtlerin Osmanl topraklarnda gerekletirdikleri eylemler, ilerinde Ermeni ileri gelenleri de olmak zere suikastlar, bombalama olaylar, isyanlar eklinde ortaya kmtr. zellikle 1878 ylndan sonraki yllarda dahi, Osmanl brokrasisinde nemli mevkilerde Ermeni memurlarn grevde bulunduklar, parlamentoda milletvekillerinin yer ald gz nne alnacak olursa, bu rgtlerin hangi sebeplerle silaha sarldklarn sorgulamak gerekir. Esasen bu rgtlerin en etkililerinden olan Hnak ve Tanaklarn Osmanl snrlar dndaki merkezlerde kurulduklar dikkate alnacak olursa, kimler tarafndan ynlendirildikleri ve ne maksatla kurulduklar kendiliinden ortaya kar. te yandan, gerek Rusya'nn, gerekse ngiltere ve Fransa'nn Ortadou ve Uzakdou'daki karlar gz nne aldnda, Ermeni rgtlerinin kimler tarafndan desteklendii ve belirlenen hedefler daha iyi anlalabilir.

Yukarda akland zere bamsz bir devlet kurmak dncesinde olan bu rgtler, bunun iin silahl mcadeleyi tercih etmilerdir. Tabii olarak bu rgtlerin en byk dezavantaj, bir devlet kurabilmek iin yeterli miktarda nfusa sahip olmamalaryd. Nitekim devlet kurmay dndkleri ve Ermenilerin dier Osmanl topraklarna gre daha youn olduu Vilyt-
20

Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/ Vol. 890, Legion d'Orient-I (Septembre 1915- Novembre 1916)'dan naklen Dilan, Ayn Eser, IV, s. LI-LII, belge 215.

16

sitte'de (Van, Bitlis, Erzurum, Sivas, Elz, Diyarbakr) bile Ermeni nfusu ancak %19 civarnda idi. Bu durumda yaplacak tek bir yol vardi; o da bu blgedeki nfusu kendi lehlerine evirmek. Bunun iin en kisa ve kesin yol, blgedeki Mslmanlar buralardan kovmakt21. te bu sebeple bu rgtler, Mslman ahalinin g etmeleri iin komiteler aracl ile basklara baladlar, isyanlar, eitli sabotajlar ve katliamlara giritiler. Bu ekilde 1915 yl Haziran ayna, yani tehcire kadar binlerce Mslman ldrlmtr22.

Osmanl gvenlik glerinin, Anadolu'nun eitli ehirlerinde bu rgtlere kar giritii harektta, okul ve kiliselerde depolanm, rgtlere ait ok miktarda silah ele geirildii gibi rgt mensuplar da tutuklanmtr. Nitekim Adana, Adapazar, Amasya, Arapkir, Bitlis, Mu, Bursa, Diyarbakr, zmit, Mara, Trabzon, Urfa gibi Anadolu ehirlerinde Ermeni rgtlerine ait silah depolar ele geirilmitir.

21

Ermeni istatistiklerine gre bu oran % 39 olarak gstrilmektedir (Bkz. Justin Mc Ca.thy, "Osmanl Ermeni Nfusu", Osmanl'nn Son Dneminde Ermeniler, (Ed. Trkkaya Atav), TBMM yay., Ankara 2002, s. 65. 22 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, ATASE yay, Cilt I, Ankara 2005, s. 61 v.d.

17

Ele geirilen silahlardan ve rgt mensuplarna ait resimlerden, Ermenilerin hedeflerini ve bunun iin yukarda da belirttigimiz gibi Mslman ahaliye yaptiklari zlm ve katliam grmek mmkndr. Ermeni rgtlerinin yapt katliamlar, gerek Osmanl ve Rus ariv belgelerinde, gerekse grg

ahitlerinin szl ifadelerinde, gerekse, o dneme ait Anadolu'daki Trklere ait toplu mezarlarda gerek ifadesini bulmaktadr. rgtlerin Dnya Sava ncesi faaliyetlerine, Osmanl gvenlik gleri mdahalede bulunmu, Dnya Savai'nn balamasyla birlikte bata Rusya, Fransa ve ngiltere ile ibirliine giden ve isyan ederek, sava dolaysyla tamamen boalm Mslman kylerine saldran ve halk katleden bu rgtler, Ermenilerin tehcirine de yol amlardr. Esasen bu durum Ermenistan'm babakan olan Wovannes Katchaznouni tarafndan da dorulanmaktadr. Katchaznouni, Ermeni Devrimci Federasyonu Tanaksutyun Partisi'nin yurtdndaki temsililerinin Nisan 1923'te dzenledikleri konferansta sunulmak zere hazrlad konuma metninde, kendisinin de kurucular iinde yer ald Tanak Partisinin yanl politikasn ve Trklerin uzatt bans elini nasl reddettiklerini, rgtn yapt katliamlar anlatyor. Hatt Tanak Parti'sinin kapanmas gerektiini belirtiyor. Katchaznouni konumasmda unlar aktaryor: "1914 k ve 1915 ilkbahar btn Rusya Ermenileri ve Tanaklar iin coku ve mit dnemi oldu. Savan mttefikler tarafndan kazamlacana phe yoktu. Trkiye mutlaka malup olmal, blnmeli ve sonuta yerli Ermeniler serbest kalmalyd. 18

Biz artsz olarak Rusya'ya ynelmitik. Hibir esas olmadan zafer heyecan iindeydik; sadakatmize, abamza ve yardmmza karlk, ar hkmetinin Trkiye'den kurtarlmt Ermeni vilyetlerini bize vereceini ve Kafkasya Ermenistan'na da zerklik tanyacana emindik. Kafamz dman sarmt. Kendi arzularmz bakalarna balamtk; sorumsuz kiilerin ieriksiz szlerine byk nem ve-mitik, hipnoz altndaymz gibi gerekleri anlamadk ve arzulara teslim olduk"23.

Katchaznouni daha sonra srgnle ilgili olarak ise unlar yazyor: "Ermeni gnll birliklerinin savaa katlmalar Trkiye Ermenilerinin kaderinde nasl bir rol oynad sorusunu sormak imdi gereksizdir. Snrn bu tarafndan (Bugnk Ermenistan snrlar ev.) bizfarkl bir izgi benimseseydik bile, bu acmasz srgnn olmayacan yine de hi kimse syleyemez. Ayn ekilde Trklere kar dmanca davranmz olmasayd, srgnn nitelii ve boyutunun ayn olacan da kimse syleyemezdi"24. Yukardaki ifadeler bir itiraf nitelii tamaktadr. Gerekten de o zamana kadar Ermeni rgtlerinin devlete kar faaliyetleri, Osmanllarca toleransla
23

Bkz. Hovannes Katchaznouni, Tanaksutyun'a ev. Hatem Cabbarl), Mhitarian yay., Viyana 1923, s. 9. 24 Ayn Eser, s. 9-10.

Kalmad,

(Ermenice'den

19

karlanm, terr estiren komitelere kar yrtlen operasyonlar dnda, sivil halk bu atmalarn dnda tutulmutur. Bu durum, yaklak yirmi yl boyunca srmtr. Ancak Osmanl Devleti'nin savaa girmesinden sonra, Aralk 1914'te Erzurum'da toplanan Ermeni Kongresi'nde, Osmanl yetkililerinin otonomi

20

teklifine ragmen25, kendi devletleri yerine Rusya'y destekleme karar alan, yani yukarda Katchaznouni'nin de iaret ettii gibi, devletin blnmesine ynelik faaliyetlere katlan Ermenilerin bu tutumu zerine Osmanl Devleti'nin tavr deimi ve tehcire giden yol almtr26. te ksaca akland zere Osmanl Devleti byle bir ortamda Dnya Sava'na girmitir.

25

Josehp L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on American Policy, 1810-1927, Univ. of Minnesota Press, Minneapolis 1971, s. 59. 26 Salahi Sonyel, The Great War and the Tragedy of Anatolia, TTK yay., Ankara

21

KNC KISIM
OSMANLI NFUSU NDE ERMENLER
Osmanl tebaas olan Ermenilerin nfusu hakknda bilgi veren kaynaklarda elikiler bulunmaktadr. Bu kaynaklar arasnda en nemlilerinden biri olan Osmanl nfus saymlar, dorudan doruya nfusun tespitine ynelik resmi rakamlar vermektedir. Bu rakamlarn Ermeni kilise cemaat defterlerinin bulunmayndan dolay kontrol edilememesi, baz aratrmaclarn, verilen nfus zerinde farkl deerlendirmelerine yol amtr. Genel olarak iddia, Osmanl nfus saymlarnda, eitli sebeplerden btn nfusun saylamad ve bundan dolay gerek nfusun tespit edilemedii eklindedir. Buna, Ermeni Patrikhanesi'nce gerek anlamda bir nfus saym yaplmamasna ramen varsaylan Ermeni nfusu verileri de sebep olmaktadr. Nitekim Patrikhanece verilen rakamlar, siyasi ekimelerin son haddine geldii dnemlere ait olduundan, ou lke tarafndan da abartlm rakamlar eklinde yorumlanmtr. Zira Osmanl saymlaryla Patrikhanenin belirledii rakamlar arasnda 600 bin gibi byk bir uurum vardr ki, Osmanl nfus saymlarnda yaklak % 50 hata yapld sonucu ikmaktadr. Osmanlnn bylesine byk bir hata yapmasnn mmkn olup olmayaca bir yana, Ermenilerin nfuslarn bu denli ykseltmek istemelerindeki sebep aratrldnda, 1.5 milyon Ermeni'nin katledildii tezinin inandrcln arttrmaya ynelik olduu grlr. Zira Osmanl nfus saymlarndaki Ermeni nfusu ile, ldrld iddia edilen miktar arasnda byk bir uurum ortaya kmaktadr. Nitekim balangta 600 binlerle ifade edilen, daha sonra 800 bin'e, bir milyona ve nihayet 1.5 milyona karlan Ermeni kayplarna karlk, sava sonrasnda lmedii belirlenen ve deiik lkelere g etmi bulunan bir milyon ikiyz bin kii tespit edilmektedir. Bu durumda Ermeni nfusunu arttrmak gerekmektedir ve Ermeniler de bunu yapmlardr. Aada okuyucunun bilgisine sunulan cetvelde yer verilen, gerek Osmanl nfus saymlar, gerekse Patrikhane ve eitli aratrmalarla ortaya konan nfus istatistikleri, bu elikiyi daha iyi deerlendirme imkn vermektedir:

AdanaMersin Aydn

Osmanl 1914 50.139 19.395

D. Magie Patrikhane 1914 1912 35.000 119.414 1.000 22 21.145

ngiliz 1919 75.000 27.000

zmir Ankara Konya Kastamonu Afyon Karahisar Antalya (Teke) Beyrut Biga Bitlis Bolu Burdur Bursa Canik ankr 842 atalca 58.921 27.058

44.507 12.971 8.959 7.437 630 1.188 114.704 2.961 -

18.000 20.000 14.000 6.000 6.000 1.000 2.000 185.000 1.000 2.000 57.000 20.800 4.000 4.000 800 82.000 18.000 205.000 118.992 106.867 30.316 202.391 23 218.404 170.068

60.000 17.000 11.000 6.000 1.000 4.000 185.000 1.000 75.000 21.000 82.000 205.000

orum Denizli 67 Deyrizor 55.890 Diyarbekir Edirne Erturul_ 125.657 Erzurum 19.725 -

8.276 Eskiehir Gmhan e Halep Harput sparta el stanbul ve metropoller zmir Karesi Kayseri Krehir Kuds Ktahya Kale-i Sultani ye Lazistan Mara Mentee Nide Saruhan Sivas Suriye Trabzon Urfa Van 143.406 413 37.549 15.161 67.792 35.104 76.070 341 72.962 _ 8.544 48.659 _ 1.310 4.548 2.474 _ 27.842 12 4.890 -

2.000 130.000 1.000 _ 18.000 15.000 45.000 4.000 . 13.000 1.000 55.000 200 2.000 7.000 200.000 _ 30.000 190.000

189.565 124.289 163.670 _ _ _ 204.472 _ 73.395 _ 110.897 24

10.000 65.000 130.000 500 _ 15.000 45.000 _ _ 55.000 500 2.000 . 200.000 . 33.000 21.000 190.000

Yozgat Katolik Ermenile r TOPLAM

_ 67.838 1.285.535

37.000 1.479.000

_ 1.915.651

_ 1.602.000

Yukardak cetvelde grld zere, farkl istatistikler farkl nfus sonular ortaya koymutur. Bu nfus tespitini yapanlardan, hem ngiliz, hem de Prof. David Magie'nin cetvelinde, stanbul ve Rumeli nfusu eksik olup, bu nfus da eklendiinde her iki istatistik birbirine yakmlk gster-mektedir. te yandan Patrikhane'nin tespitlerinde birok ehre ait nfus belirtilmedii gibi, mevcutlar da dierlerine gre ok yksek gsterilmitir. Bu sebeple tilf devletlerince Patrikhane'nin verdii rakamlar abartl bulunarak Lozan'da David Magie'nin rakamlarnn kullanlmas dikkati ekmektedir27. Sonular itibariyle farkl tespit ve istatistiklere bal olarak ortaya konulan genel nfus deerlendirmelerine bir gz atacak olursak, aadaki tablo ortaya kmaktadr28: 1913 Osmanl Nfus Saym29 Ermeni Fatrikhanesi30 1.915.651 ngiliz Nfus Tespiti31 Dr. Johannes Lesius32 1.602.000 1.845.450 1914 1.229.007 1919

27

Yukardaki cervelde yerleim alanlarnn tmn birbiriyle karlatrmak mmkn olamamaktadr. Zira istatistiklerde, bazen vilyet, bazen de ehir esas alnmtr. 28 Bkz. H. zdemir, K.iek, . Turan, R. ahk, Y. Halaolu, Ermeniler Srgn ve G, Ankara 2004, s. 51. 29 Katolik ve protestanlar dahil edilmemitir. Stanford Shaw ise tespirinde bu iki unsuru Osmanl rakamlarna eklemitir. 30 stanbul hari. 31 Detschand unci Armenien, 1914-1918, Potsdam 1919, s. LXV. 32 stanbul ve Edime hari.

25

Prof. David Magie statistii33 Prof. McCarthy Tespiti Prof. Stanford Shaw Tespiti Ludovic de Constenson 1.400.000

1.479.000

1.698.303 1.294.851

Daniel Panzac Tespiti Patrik Ormanyan 1.895.400 Tespiti

1.600.000

Sonular itibariyle farkl tespit ve istatistiklere bal olarak ortaya konulan genel nfus deerlendirmelerine bir gz atacak olursak, aadaki tablo ortaya kmaktadr34: Yukardaki cetvele ek olarak Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun stanbul Bykelisi Pallavicini de, hkmetine gnderdii 28 Haziran 1913 tarihli raporda, "Ermenilerin sayisimn Kiik Asya'da higbir zaman l.600.000'den daha fazla olmadtn ve vilyetlerdeki olaylar Uzerine, Ruslarin yaph ikyetlerin ok abartl" olduunu yazyor34. Btn bu deerlendirmeler, genel itibariyle Osmanl ve dier saymlara gre, ciddi nitelikte bir saym yapmalarnn mmkn olmamasna karlk Ermeni Patrikhanesi'nin 1.915.651 rakamnn, bu konudaki en yiiksek rakam olduunu gstermektedir. Dolaysyla bundan sonraki nfusla ilgili deeriendirmelerde yukardaki rakamlarn gz nnde bulundurulmas yerinde olacaktr.

33

Mc Carthy bu sayy, 1911 Osmanl nfus saymnda baz deerlendirmeler yaparak elde etmitir. 34 Bunun iin bkz. Srgn ve G, s. 19.

26

 N C KI S I M
TEHCR SREC: NEDEN SEVK VE SKN EDLDLER?
Gnmzde ska kullanlan "tehcir" kelimesi, Osmanl tarih terminolojisinde bugnk tabirle tam olarak, lke iinde bir yerden baka bir yere nakil anlamn tayan "zorunlu g" karlnda kullanlm olup, Osmanl Devleti'nce Ermenilerin zorunlu g, belgelerde "sevk ve iskn" olarak adlandrmdr Bu sebeple tehcirin anlam, ou kimselerin ve zellikle Ermeni diasporasnn kulland, yurt dna karma anlamndaki "deportation"la edeer deildir. Zira Ermeniler, yine Osmanl Devleti'ne ait olan Suriye Vilyeti'ne nakledilmilerdir. kinci Dnya Sava'nda ABD ile Japonya arasnda atmalar balad zaman ABD, Pasifik kysnda bulunan Japon asll vatandalarn, gvenlik nedeniyle Wyoming, Colorado, Arkansas ve California llerine srmt35. Bu nakilde Japonlarn herhangi bir eylemi olmamasina ragmen, potansiyel tehlike olarak grlmelerinden dolay byle bir tedbir uygulamaya konulmu ve nakil sirasnda binlerce Japon hayatni kaybetmiti. Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad zorunlu gn bu adan deerlendirilmesi halinde, Ermenilerin 1878'den ittbaren slahat istekleri grnts altnda Batl devletlerle ve Rusya'yla Osmanl Devleti aleyhine faalliyetlerde bulunmalar ve arka plnda bir devlet kurmak dncesiyle Birinci Sava'n 25-30 serve ncesinden balayarak yirmiden fazla rgt kurup silahl mcadeleye girmeleri, Anadolu'nun eitli blgelerinde isyan ederek sivil halk katletmeleri, suikastlar tertip edip ordu ikmal yollarna baskn dzenlemeleri gz nne almacak olursa, ABD'nin Japon vatandalarna duyduu gvensizlikten ok daha ileri bir durumun varln kabul etmek gerekir36. Osmanl Devleti'nin 1914 Kasmnda Almanya'nn yannda savaa katlmas, Ermenileri destekleyen Batl devletlerle Rusya'y, yeni bir politikay uygulamaya itmitir. Bu politika erevesinde Ermenilerle gizli grmeler yaplm ve kendi karlarna kullanmak zere silahlandrlmlardr. Nitekim Tiflis'teki Ermeni Brosu da Ruslarla Osmanl Devleti'ne kar bu ittifak teyit etmektedir. 30 Kasm 1914 tarihinde yaynladklar bildiride, "Dnyann dort yanndan Ermenilerin Rus ordusu saflarna katld, Rus bayrann anakkale ve stanbul boazlarnda dalgalanaca, Hristiyan inancndan dolay ac ekmi olan
35 36

Bkz. Kemal iek, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, TTK yav-, Ankara 2005, s. 5-6. Ermeni faaliyetleri hakknda bkz. Kemal iek, Ayn eser, s. 16-35.

27

Trkiye Ermeni halknn Rus korumas altnda yeni ve zgr bir hayata kavucca" vurgulanmtr37. Bu durum, 26 ubat 1918'de Paris'te yaplan mttefikleraras mzakerelerde, Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyonu Bakan A. Aharonian tarafndan da "1914,1915, 1916 ve 1917 yllarnda dnyann her yerinden Ermeni gnlller, Rus ordusunda dzenli asker olan kendi soydalaryla birlikte omuz omuza savaa katlmlardr; milletlerin zgrl iin savaa katlan bu Ermenilerin says 180.000'den fazladr" eklinde ifade edilmitir38. Gerekten de daha sonra Rus, ngiliz Fransz ordularnda, Ermeni askerleri yer almtr39 (Bkz. RFLGE 1)- Mesel Alman istihbarat kaynaklar, ubat 1915 itibariyle 592 Osmanl Ermenisi ve 11.854 dier Ermenilerden olmak zere toplam 12.446 Ermeni'nin Fransz ordusuna alndn bildirmektedir40. Bunun bir sonucu olarak Osmanl Ermenilerinden olan ve 1914 -1918 tarihleri arasnda Fransa iin len Ermeniler adna ant dikilmitir41. Nitekim Fransz ariv belgelerinde, Fransa'nn Port Said istihbarat ve Msr Ortaelilii ile Fransa Dileri Bakanl arasnda, Eyll 1915 tarihlerinden itibaren 1916 Kasmma kadar, Musa da Ermenileri bata olmak zere Msr'daki Ermenilerin eitli ilerde kullanlmas ve gnll olarak ne kadar kiinin silah altma alnabilecei, bunlarn eitimi gibi konularda pek ok yazma yapld gzlenmektedir42. Buna benzer olmak zere ngiliz Mareal Allenby, Trkleri am'n gneyinde yendiinde, yannda 8.000 Ermeni savann mevcut olduundan bahsetmektedir43. Trabzon'daki Avusturya-Macaristan mparatorluu Konsolosu Moricz de, 30 Ocak 1914 tarihli bir raporunda, Ruslarn, Ermeniler zerindeki etkisiyle ilgili olarak yle demekteydi: "Ruslar; Ermenileri hareketa

37

UK ARCHIVES FO 371/2484/46942, No. 22083; 30 Kasm 1914 tarihli Horizon'dan aktarlmtr (Geni bilgi iin bkz. Srgn ve G, s. 59). 38 UK ARCHIVES, FO 608/154; Mttefikleraras Mzakereler, 26.021919, Paris, s. 9 (Ceni bilgi iin bkz. Srgn ve G, s. 66). 39 Bkz. Srgn ve G, s. 194. 40 Berlin' den 24 ubat 1915 tarihinde yazlan rapor, Geschaeftsgang mit der Bitte in Wiedergabe nach Konstantinopel, imza, Alman Dileri Bakanl siyasi Arivi Berlin, 1 A, Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085. Ayn konuda br haber Mnfm'in 23 tarihli nshasnda yer alrmtr (Bilgi iin bkz. Srgn ve G. s. 66). 41 Bunun iinbkz.http://www.geocities.com/Paris/Palais/2230 /ww2.html. 42 Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/ Vol. 890, Legion d'Orient-l'den Dilan, Ayn Eser, VI, s. XXI- LIV. 43 Amerikan Kongresi'nin Kansas yesi 23 Ocak 1920'de Kongre'de yaptg konuma (Bkz. The New blear East, Vol. 6, No. 7, Genel No. 31, Ocak 1920, s. 28). Ayr. Srgn ve G, s. 140.

28

geireceklerdir. Bu maksatla ok para harcyorlar, gizlice silerin hizmetine silah sevk ediyorlar ve bir Ermeni ayaklanmasnn patlak vermesine araclk ediyorlar"44. Nitekim stanbul'da Avusturya-Macaristan mparatorluu Askeri Ateesi Joseph Pomiankowski de Ermenilerle Ruslar arasndaki ilikiyi u ekilde aklamaktadr: "Talat ve Enver Paa, hemen harp balar balamaz, Ermenilerin dman tarafn tutmalar, bilhassa Osmanl ordusuna kar dmanca giriimlerde bulunmalar halinde iddetli kar nlemler alnaca hususunda kesinlikle uyard. Buna ragmen Ermeniler, Trklere kar dmanca faaliyetlerde bulunmaktan, bilhassa Trk silahl kuvvetlerine saldrmaktan geri kafmadlar. Balangta ok sayda Ermeni asker ve baz Ermeni subaylar, balarnda bir Ermeni milletvekili olduu halde kap Rusya'ya gittiler. Bnlar, Rus snrn geen Ermenilerle birlikte Ermeni gnll alaylarna katldlar. Ruslarn safnda Trk hududunu geerek Mslman halka barbarca saldrlarda bulundular. Ermeni haydut eteleri Osmanl ordusunun gerisine, ikmal kvvetlerine, postalara ve bamsz birliklere hcum ettiler. Trk hkumeti ve ordu ileri gelenleri, Ermenilerin genel bir ayaklanmaya giriecekleri hususunda endie etmekte haksz deildi. Gerekten de bu isyan Nisan 1915'te Van'da patlak verdi45. Bu endieler yersiz deildi. Nitekim M.Picot ve Fransa'nn Msr ortaelisi Defrance'n 5 Kasm 1914 tarihinde, "ok gizli" olarak Dileri Bakanlna gnderdii telgrafta, Yunanistan'n Suriye'deki gnll kuvvetlere 15.000 tfek ve 2 milyon mermi yollamay kabul ettii ve Fransa'nn Suriye'ye mdahalesi durumunda burada 30- 35 bin gnllnn bulunduu ifade edilmektedir46. Yine Defrance'n Fransa Dileri Bakan Delcasseye 21 Kasm 1914'te yollad raporda da, Boghos Nubar Paa'nn Adana ve Mersin'in nfusunun % 40'nn Ermeni olduunu ve skenderun'a yaplacak bir harektta Ermenilerin tilf Devletleri'ne yardmc olabileceklerini bildirdii yer alyor47. Bu ifadeye gre, Yunanistan'dan gnderilecek silahlarn kimler iin olduu netleiyor. stanburdaki Alman Bykeli vekili Neurath da, 26 Haziran 1915 tarihli raporunda, "Trk hkmeti, Dou Anadolu'daki Ermeni halkn, youn oldu eyaletlerde ihtill karmalarn engellemek iin askeri sebeplerden dolay srgn

44

sterreichischer Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463'-den naklen Wen N. Gyn, "Turk Ermeni kileri ve Ermeni Soykinmi Iddialar",Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000, s. 10. 45 Joseph Pomiankowski, Der Zsammenbruch des Ottomanischen Reiches-Erinnerungen an der Trkei aus der Zeit des Weltkriegcs, Zurich, Leipzig, Wien 1928, s. 159'dan naklen N. Gyn, Ayn makale, s. 12. 46 Bloc. Turquie/Vol. 867/Suriye-FiIistin'den naklen Dilan, Ayn Eser, II, s. XCIII, Belge 237. 47 Turquie/Vol. 867/Suriye-Filistin'den naklen Dilan, Aym Eser, I, s. XCIV, Belge 244.

29

etmitir"48 eklinde bir aklamada bulunmaktadr. Gerekten de Neurath'n dedii gibi, Ermenilerin o zamana kadar yrttkleri faaliyetler ile kendi lkelerine kar olan d glerle ibirlii yapmalar, tehcir gibi bir karann alnmasnda nemli rol oynamtr49. Bununla beraber, daha tehcir karar alnr alnmaz Osmanl Devleti ile sava halinde bulunan tilf Devletleri'nin bir deklarasyon yaynlayarak Osmanl Devleti'ni sulu iln ettikleri de dikkati ekiyor. tilf devletlerinin byle bir bildiriyi yaynlamalarndaki ana sebep, sava dolaysyla balatlan propaganda faaliyetlerinin yan sra, belli ki, o srada dmanlar olan Osmanl Devleti iinde kendileri bakmndan son derece nemli addedilen bir nfusun etkisiz hale getirilecek bir uygulamaya maruz kalmasdr. te tehcir bu artlarda balamtr. ABD Bakan Wilson'un, Amerika'nn savaa katlmn merulatracak ve bunun iin kamuoyu oluturacak bir takm olaylarn bulunmas yolundaki talimat dorultusunda, o srada Osmanl nezdinde bykeli olan Henry Morgenthau Ermeni tehciri meselesini ele almtr50. Morgenthau, ezilmekte ve yok edilmekte olan mazlum bir Hristiyan millet olarak deerlendirdii Ermenilerle ilgili gelimeleri ve Ermenilerin 2 runlu g srasnda meydana gelen baz lm olavlarn ok baarl bir katliam propagandasna dntrme becerisini gstermitir. Henry Morgenthau'nun asl raporlaryla' ak elikiler tayan bir "senaryo", Bykelinin danisman ve tercman olan Osmanl Ermenisi Arshag K. Schrnavonian, gazeteci Burton J. Hendrick ve Amerika Dileri Bakan Robert Lansing tarafndan hazrlanm ve Morgenthau adna "Ambassador Morgenthau's Story" adyla (New York 1918) yaymlanmtr. 1914'ten itibaren Franszlarn da, Ermenilere Kilikya'da bir devlet kurmak iin sz verdikleri ve bunun iin haritalar yaptklar ve onlarla sk bir ibirliine girdikleri arivlerden belgelenmektedir (Bkz. BELGE 2)51 Nitekim Fransa, Musa Da Ermenilerini Kbrs'a naklederek burada Monarga Lejyoner Kamp'nda eitip kendi askeri niformasn giydirmitir. Esasen Franszlarn Musa Da
48

stanbul Alman Bykeli vekili Neurath'in 29 Haziran 1915 tarihli raporu, Almanya Dileri Bakanlt Siyasi Arivi Berlin, 1 A Turkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No. 3898 (Bkz. Stirgn ve G, s. 67). 49 stanbul'daki Alman Eliliinden Metternick'in gnderdii 18 Eyll 1916 tarih ve 567 nolu raporu, "Die Aufzeichnung iiber die armenische Frage", Die Aufzeichnung ist von dem Botschaftssekretaer nach meinen Weisungen aktenrnaessig angefertigt worden, s.13, Alman Dileri Bakanhg Siyasi Arivi, Berlin, A Armenien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 44-45 (Bkz. Srgn ve G, s. 67). 50 Bu konuda orijinal bir aratrma iin bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas\, Istanbul 1991. 51 Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 848, 849,850'den naklen Dilan, Ayn Eser, I, s. LXXI, s. 15-17. Ayr. bkz. Turquie/VoI.887'den naklen Dilan, Ayn Eser, 1, s. XXV, Belge 107.

30

Ermenilerine destek vererek, yaklak 5000 Ermeni'nin dalara ekilmesinde ve Osmanl Devleti ile mcadele etmesinde de rol oynadklar anlalmaktadr (Bkz.BELGE 3)52. Bu konuda Ermeni gazeteleri de, Musa Da'na kan Ermenilerin 3500 kii olduunu, 55 gn boyunca Trklere kar direndiklerini, kendilerinin 15-20 l vermesine karlk, 1000 kadar Trk ldrdkleri haberini vermektedir53. Fransa'nn Msr Ortaelisi Defrance'tan Fransa Dileri Bakan Delcasse'ye gnderdii raporda, "... Toplam saylar 4083 olup 912 erkek, 1296 kadn, 697 erkek ocuu, 547 kz ocuu, 631 genlerdir. (....) Ermeni savalar 40 giin Trklere kar direnmilerdir... silah ve cephane istemiler, Amiral bunu kabul etmeyince gemiye binmeyi kabul etmilerdir. (....) efleri akll ve enerjik biridir. General Maxwell kabul ettikten sonra onu Intelligeance Office asaskerlerine emanet etmi; bunlar skenderun blgesinde Asi Irmann aziyla Toprakkale arasnda yaplacak bir karma operasyonundan bahs etmiler. Bahe Tneli'ni havaya uurarak Halep ile Adana arasndaki baglantyi kesmeyi, bu blgedeki elektrik fabrikalarni iraha etmeyi hedeflediklerini bildirdiler" diyor54. Nitekim daha sonra Fransa Dileri Bakanl Musa Da Ermenilerini sava gemileriyle Svey Kanal'nn Asya tarafnda bulunan Lazaret toplama kampna nakletmitir55. Bununla ilgili olarak Egyptian Gazette'si 21 Ekim 1915 tarihli nshasnda, u haberi gemitir: "...Tepenin eteindeki kylerimizi savunmann imknsz olduunu dnerek alabildiimiz kadar yiyecek ve malzeme He ii saat mesafedeki Musa Da'nn Damlack denilen tepelerine ekildik. Alt Ermeni ky olarak toplam 5.000 kii idik. Hayatta kalanlar, 4 yan altndaki bebek ve ocuklar 413, 4-14 ya aras kizlar 505, 4-14 ya aras olanlar 606,14 ya st kadnlar 1.449,14 ya ve zeri erkekler 1.076 olmak iizere toplam 4.049 kiidir"56. Aslnda ngiltere ve Fransa'nn balangta skenderun Krfezi'ne karna yapmay dndkleri sanlmaktadr. Zira bu sebeple olsa gerek Anadolu Ermenileriyle yakin temasa getikleri ve silahlandirlmalari iin giriimlerde bulunduklar anlalmaktadr57 (Bkz. BELGE 4). Nitekim 12 Kasim 1914 gn ngiltere'nin Kahire'deki diplomatik temsilcisi M. Chcetham, Dileri Bakan'na
52

Turquie/ Vol. 870/Suriye-FiIistine'den (Syrie-Palestinc'den) naklen Dilan, Ayn Eser, II, s. XCVI, Belge 263. 53 Turquie/Vol. 870/Suriye-Filistine'den (Syrie-Palestine'den) naklen Dilan, Ayn Eser, II, s. XL, Belge 220 54 Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol.890, Legion d'Orient-I(Septembre 1915Novembre 1916)'dan Dilan, Aym Eser, IV, s.XXII, belge 23. 55 Bkz. Turquie/Vol. 870/ Syrie-Palestine'den naklen Dilan, Ayn Eser, I, s. XCVI, XCVII, Belge 263-266, 268-278. 56 Bkz. US ARCHIVES NARA 867.4016/207'den naklen Srgn ve G, s. 96. 57 Turquie/Vol. 867/Suriye-Filistine'den (Syrie-Palestine'den) naklen Dilan, Ayni Eser, I, s. LXX, Belge 9-15.

31

gnderdii telgrafta zetle, "Boghos Nubar Paa, Trkiye ile reformlar konusunda anlamak iin pek umudu kalmayan Kilikya Ermenileri'nin, Adana, Mersin ve skenderun'a yaplacak bir karmada Mttefiklerin safnda gnll olarak yer alabileceklerini blgenin dalk ksmlarndaki Ermenilerin de silah ve cephane ile donatlrlarsa Trklere kar isyan edebileceklerini... " ifade ediyor diyordu58 ngilizler-bu balamda ise kenderun Krfezi'ne kk bir birlik karm ve yaplan top atnda baz kyler isabet alarak birka sivil hayatn kaybetmitir. Suriya ordusu komutan Cemal Paa bu durumu protesto ederek, tekrar halinde mukabele edi'lecegin, bldrmitir. Ayrca Ingiltere iin son derece nemli olan Svey Kanal'na ynelik dzenledii harektta baarl olamamasma ragmen, anakkale Savalar srasnda Wilterenn nemli bir birliini Msr'da tutmasn salamtr59 Osmanl ordularnn anakkale, Kafkasya ve Suriye cephelerinde savat bir srada, bu blge arasnda faaliyet gosteren Ermeni rgtleri, mhimmat ve yiyecek konvoyarna sabotajlar dzenlemi, cepheye yollanan takviye birlklere basknlar yaparak, telgraf hatlarn kesmitir60 lk isyan 17 Austos 1914'te seferberliin ilnndan sonra kumandan ve subaylar kendileri tarafndan tayin edilmek uzere ayr bir Ermeni alay kurmak isteyen Zeytunlu Ermenlerce karlmtr. Mara klasndan kaan silahl Ermeni erler, eteler kurarak dalara kp terhis edilen yz kadar asker le Mara jandarma komutan ve 25 eri ldrmtr61 28 Mays 1915 tarihli bir Fransz ariv belgesinde, daa kan Ermenlern, kendilerine kar gnderilen birlikleri yok ettikleri ve halen 20.000 Trk askerine kar savatklar ifade edlmektedir (BELGE 5)62 Msr'daki ngiliz Askeri Kararghna Suriye Kys'ndaki Fransz Amiralinden gelen bilgiye gre de, 28 Nisan 1915 tarihine kadar Zeytun'daki isyan bir aydr devam etmektedir ve toplam 300 jandarma ldrlmtr. Buna karlk 58 Ermeni hapsedilmek zere Antakya'ya gnderilmitir ve 'ayaklanma devam etmektedir63 Bu olaylar Rus Bykelisi'nin Ingiliz Dileri Bakanlg'na yazd 24 ubat 1915 tarihli bir memorandumda yle dile getirilmitir: "Zeytunlu bir Ermeni'nin Kafkasya'da Kont Worontzoff-Dachkoff ile temas kurduu, Trk
58

UK ARCHIVES FO 371/2146, NO. 70404; Chcethemden Sir Edward Greye, 12 Kasm 1914, Kahire (Bkz. Srgn ve G, s,58). 59 Cemal Paann Svey harekat ve neticeleri iin bkz. Hatiralar. ttihat ve Terakki, I Dnya Sava, Anlar,yay. Alpay Kabacal, stanbul 2001, s. 183 v.d. 60 Zeytun Ermenilerinin isyanhakknda daha fazla bilgi iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s.34,41. V.d. 61 Bkz. Uras, Ayn Eser, s.603. 62 Turquie/ Vol. 887, Armenie I (Aout 1914 Decembre 1915) den naklen Dilan, Ayn Eser, II, s. XXX, Belge 138. 63 Bkz. Srgn ve G, s. 62, dip not 159'dan naklen UK ARCHIVES, WO 157/691/8; ngiliz Karargah Askeri stihbarat Blteni, 28 Nisan 1915, Kahire.

32

ordularnn ulam hatlarna baskn yapmak zere 15.000 kiilik bir kuvvet topladklar, ancak silah ve cephanelerinin yeterli olmad, ingiliz ve Franszlar tarafndan skenderun Liman zerinden bunun yaplabilecei..."64. Gerekten de anakkale Savalar'nn balad 18 Mart 1915 tarihinden itibaren Ermeniler Anadolu'da tilf gleriyle e zamanl olarak eylemlerini genileterek Van ve evresinde gerekletirdikleri basknlarda sivil halktan pek ok kiiyi ldrm; Mahmudiye'de Mslmanlar toplu olarak katletmi; camileri alr haline getirmitir65. 15 Nisan 1915'te Van, atak, Bitlis ve Sivas'ta isyan balamtr66 Van ve evresinde memur ve jandarmalar katledilmi, karakollara ve Trklere ait evlere saldrlar gerekletirilmi, resmi binalar yaklmtr. Bu durum, Rusya Paris Bykelisi Sazanov'un 28 Nisan 1915 tarihinde Fransa Dileri Bakanl'na yollad mektubuna istinaden gnderilen 14 Mays 1915 tarihli yazda, Van blgesinde Ermeniler tarafndan yaklak 6,000 Mslmanm ldrld, Van ve atak savunmasnn devam ettii ve acil yardm talebinde bulunduklar eklinde yansmtr (BELGE )67. Nitekim Ruslarla ibirlii yapan Ermeni kuvvetlerinin, 16/17 Mays gecesi Van'n Ruslarn eline gemesinde birinci derecede rol oynad grlmektedir. Tiflis'te kan Horizon Gazetesi'nin 20 Mays 1915 tarihli nshasnda yer verilen bir Ermeni'nin mektubunda Bitlis, Van ve Mu blgelerinde Ermeni ayaklanmalarnn devam ettii, Erzurum'da tifs salgn sonucu korkun derece lmlerin meydana geldii anlatlmaktadr68 (BELGE 7). cephede savaan Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu zor durum nedeniyle, ve Dou Anadolu'da Ermenilerin kard isyanlar belli lde baarl olmu, bundan cesaretlenen Ermeni komiteleri ttilf Devletleri yetkilileriyle de temaslarn srdrerek Bat Anadolu'da faaliyetlerini artrmlardr. Bu durumda Anadolu'da top-yekn bir isyann kmas ihtimali kuvvetlenmitir69. Nitekim 3 Austos 1915'te ngiliz Albay Mark Sykes, Ermeni liderlerle yapt grmelerden sonra,

64

UK ARCHIVES FO 371/2484, No. 22083; Rus Bykelisinden ngiliz Dilerine 15 ubat 1915 tarihli memorandum; Grn, Ermeni Dosyasi, s. 208. 65 ATBD, Nisan 1987, Sayi 86, belge 2051. 66 ATBD, Ekim 1985, Sayi 85, belge 2003, 2005. 67 Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915)'den naklen, Dilan, Ayn Eser, II, s. XXIV, Beige 105. 68 Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915'ten naklen Dilan, Ayn Eser, II, s. XXVI, Belge 115. 69 Turquie/Vol. 848-850,8 Mart 1915'ten naklen Dilan, Ayn Eser, I, s. LXXIX, Belge 75. Bu konuda 24 Mayis 1915 tarihinde Talat Paa tarafndan "ok gizli" olarak Skvnetim Mahkemesi Bakanl'na gnderilen yazda, geni bilgi bulunmaktadr (Bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt I, s. 179-180.

33

Kahire'deki ngiliz Kuvvetleri Komutan Sir John Maxwell'e durumla ilgili aadaki aklamay yapmtr70: "Talimatlarnzn gerei olarak, Boghos Paa'nn sekreteri Malezian ve Hnak liderlerinden Damadian'la dn grtm. Kbrs'ta yaklak be bin Ermeni toplanacak ve Kuzey Suriye sahiline bir baskn iin Mttefiklerin nezaretinde silahlandrlacak ve hazr bulundurulacaktr. Bu kuvvet, Bulgar ve Turk ordularnda hizmet etmi bin beyiiz kadar kii ile Amerika Birleik Devletleri'nde ii olarak bulunan ve askeri deneyimi yetersiz kiilerden oluacaktr ...Suedieh'e kadar uzanacak olan harekat iin sekiz yz kii kullanlacak ve bu alann yirmi mil kadar evresinde isyan karlacakdr. Geriye kalan kuvvetler 50-60 kiiden oluan kk birlikler halinde Ayas ile Payas arasndaki noktalara kartlacak; Zeytun ve Elbistan istikametinde, daha Kuzeyde, Makedonya hatlarindaki komiteciler gibi grevlendirilecektir". Osmanl Devleti, Ermeni olaylarnin artmasnn ardindan, bata Patrik olmak zere Ermeni ileri gelenlerini kacak muhtemel isyanlarn nlenmesi konusunda uyararak, aksi takdirde sert tedbirlerin alnaca uyansnda bulunmutur. Ancak bu uyarnn dikkate alnmamasi zerine bu olaylar balatan ve Ermenileri silhlandran komite yuvalarn datmak iin 24 Nisan 1915'te vilyetlere ve mutasarnfliklara "acele ve gizli" kaydi ile bir talimat yolland grlyor. Bu talimatta, Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, evrakma el konulmasi ve komite elebalarnn tutuklanmas gibi hususlar yer aliyor71. Bundan sonra, "bu-gn Ermenilerin soykrm gn" olarak nitelendirdikleri tutuklamalar gereklemitir. Msr'daki ingiliz Askeri Ofisi'ne Dedeaa zerinden ulat ifade edilen haberde, "24 Nisan 1915 gecesi Ermeni din grevlisi ile ardlarnda Ermeni gazetesi "Puzantion"un sahibinin de olduu toplam. 1800 Ermeni yakalanmtr. Tutuklular Ankara'ya gnderilecektir. Tutuklananlarin 500' Tanak, 500' Hnak ve kalanlar da Ramgavar partizanlardr" denilmektedir72. Tutuklanan Ermenilerin "Mttefik ordularna hizmet eden Ermeni gnlller ve ya Mslman katliam sorumlular" olduu stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral'e gnderilen ifre telgraflarda da kaydedilmektedir73. Ayn tutuklamalar Fransz belgelerine de yansmtr. 1 Mays 1915 tarihinde Fransz Bykelilii'nden Ledoulx'un Dileri Bakan Delcasse'ye gnderdii raporda, 25 Nisanda Trk polisi tarafndan ok sayda Ermeni'nin tutukland, bu tutuklananlar
70

UK ARCHIVES FO 371/2485, No. 115866; Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e mektup, 3 Austos 1915, Kahire'den naklen Srgn ve G, s. 65. 71 BOA, DH. FR., No. 52/96-97-98. 72 UK ARCHIVES, WO 157/691/9; ingiliz Karargh Askeri Istihbarat Blteni, 5 Mayis 1915, Kahire'den naklen Srgn ve G, s. 63. 73 UK ARCHIVES, FO 608/78, (75631), No. 869; Amiral Carthorpe ifre telgraf, 20 Mayis 1919 ve UK ARCHIVES, FO 608/78, No. 1094; Amiral Carthorpe fre telgraf, 21 Mayis 1919'den naklen Srgn ve G, s. 62.

34

arasnda doktor, din adam ve mzisyen gibi nemli ahsiyetlerin de mevcut olduu ve bunlardan bir ksmnn Tanaksutyun ve Hnak Cemiyetleri'nin yeleri olduu bildirilmektedir. Raporda, tutuklamalarn gerekte Ermenilerin Zeytun ve Kafkasya'daki din kardelerinin tutumundan kaynakland da ifade edilmitir74. Esat Uras'm ifadesine gre, stanbul'da oturan 77.735 Ermeni'den ihtilllere katldklan tespit edilenlerden 2345 kii tutuklanmtr75. Bu rakam tartmal ol~ makla birlikte, stanbul'da ve Anadolu'nun dier vilyetlerinde kararn Ermenilerin sevk ve isknlar dnemini de kapsad gz nne ahnacak olursa doru kabul edilebilir. Zira bu tutuklamalarda Ermeni komite yelerinin yan sra, yabanc lke vatandalarna mensup olanlar ve Ermeni yanllar da yer almtr. Tutuklular, 25 Nisan 1915 tarihinde Aya ve ankr cezaevlerine sevk edilmilerdir76. Buna ragmen isyanlarn devam etmesi zerine, Almanya'nn da ynlendirmesiyle Ermenilerin, sava alan dnda bulunan, ancak Osmanl topraklarndan olan Suriye'ye nakli karar alnmtr77. Bu durum Avusturya-Macaristan diplomatik belgelerinde zetle u ekilde yer almaktadr. "Sert tedbirlerin alnmasnn suu Ermenilerindir. Ermeniler sava baladktan sonra Trk memurlarna ve Turk ordusuna kar, akla gelebilecek her trl dmanca faaliyetlerde bulundular. Ayrca Ruslarn gelmesinden sonra Van vilyatinde Mslmanlar acmaszca katlettiler"78 Anadolu'nun eitli vilyetlerinde ve blgelerinde meydana gelen isyanlar zerine Osmanl Devleti, Bakumandanlk ve Bakanln mracaat zerine maddelik bir kanun karmtr. Bu kanunla ordu ve bamsz kolordu ve frka kumandanlarna, kar koyma, silahl saldr ve mukavemet gsterenlere iddet kullanlmas; askeri kurallara aykr davranta bulunanlarla, casusluk ve ihanetleri sz konusu olacak ky ve kasabalar halkn ayr ayr veya topluca baka yerlere sevk ve yerletirmeleri yetkisi verilmitir79. te 27 Mays 1915 tarihinde alnan "sevk ve iskn karan", bu kanuna dayandrlmtr. Tiflis'te kan Horizon Gazetesi'nin, "Yllk Gr" balyla 1916'da yaymlad yazda isyanlar zetle yle deerlendiriliyor80: 1"Hi olmazsa Ermenilerin Zeytun, Vaspuragan, Mu, Sason ve Karahisar'da isyan etmi olmalar;
74

Bkz. Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser, VI, s. XX, belge 41. 75 Uras, Ayn Eser, s. 608. 76 Bkz. BOA, DH, FR, No. 52/102. 77 Bunun iin bkz. Turquie/Vol. 862, 863'den naklerv Dilan, Ayn Eser, I, s. XCI, Belge 215. 78 KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624'den naklen narv Atlgan, Das Krievsjahr 1915 : Reaktion slerreich-Unarns aufdie Unsiedlung der Armenier inncrhalb des Osmanischen Reichcs anhand von Primaercfuellm, Wien 2003, s. 190-191. 79 Uras, Ayn Eser, s. 605. 80 Uras, Ayn Eser, s. 615.

35

2Ermeniler menfaatine Avrupa'da, zellikle ngiltere'de dnrler, yazarlar arasnda, parlamentolarda hareketler balamas" bir baar olarak nitelendirilmelidir. Bu ekilde "zorunlu g" ncesinde meydana gelen olaylarn bir isyan olduu kabul edilmitir.

ZORUNLU G NASIL GEREKLET? Zorunlu g, anakkale, Kafkasya ve Suriye'de savaan Osmanl ordularnn lojistik destek yollarna yakn yerleri ve bu yollar birbirine balayan gen ierisinde yer alan yerleim alanlanndaki Ermeniler ile rgtlere destek veren tum Ermenileri kapsamtr. Zorunlu gten, Ermeni rgtlerine destek vermeyen Ermeniler, sanatkrlar, i adamlar, askeri personel, yal kadn ve erkekler ile kimsesiz ocuklar, Protestan ve Katolik Ermeniler muaf tutulmutur81. G ettirilmelerine karar verilenlerin, sava alanna uzak olan Osmanl topraklarndan Suriye ve ehr-i Zor blgesine nakledilmeleri kararlatrlmtr. Naklin kolaylkla gerekletirilmesi iin ana yollar ve tren yollarnn seildii belgelerden anlalmaktadr. Haritada grld gibi, be merkez, ana toplama alan olarak belirlenmitir (Bkz. HARTA I). Sevk ve iskna tabi tutulacaklara, hazrlk yapmalar iin, konsolos raporlarnda da yer ald gibi genel olarak bir hafta ile onbe gn arasnda sre verilmitir. G emri verilen Ermeniler, ou defa 2000'er kiilik kafileler halinde sevk edilmilerdir. Kafileler,imkn nispetinde jandarma korumas altnda gnderilmitir (Bkz. BELGE 8)82. Ayrca "sevk ve iskn" karar alnan ehirlerdeki Ermenilerin tm Suriye'ye nakledilmemi, rgtlerle dorudan ilikisi grlmeyenler, evre Anadolu ehir ve kasabalarna nakledilmilerdir. Sevk ve iskn eklinde tanmlanan Ermenilerin zorunlu g kararnn hemen ardndan, 28 Mays 1915 tarihinde vilayetlere gnderilen talimatnameyle, ge tabi tutulanlarn hangi artlarda ve nasl bir uygulamayla nakledilecekleri belirlenmitir. Osmanlca olan ve onbe maddelik bu talimatnamenin maddelerinin tm, nemi dolaysyla, tarafmzdan belli lde sadeletirilerek aada verilmitir83:
81

Daha sonra, Protestan ve Katoliklerden do rgtle alakas olanlar da sevk kapsamna alnmtr. 82 BOA, DH, FR. No. 55/292. 83 Vilyetlere yollanan talimatname iin bkz. TTK Arivi, NP. D : 1, B : 6-3. Ayr. bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt I, s. 428, 430-431.

36

"Sava ve olaanst siyasi zaruret dolaysyla baka blgelere nakilleri gerekletirilen Ermenilerin yerletirilmeleri, yiyecek ve dier ihtiyalarnn temini hakknda talimatname.

Gizlidir
Madde 1- Nakli gereken halkn sevk edilmeleri, o blgedeki devlet memurlarnca yerine getirilecektir. Madde 2- Nakledilecek Ermeniler, btn kymetli tanabilirlerini ve hayvanlarn birlikte gtrebileceklerdir. Madde 3- skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn salanmas, yollar zerinde bulunan vilyet grevlilerine aittir. Bu konudaki herhangi bir gecikme ve ihmalden her kademedeki devlet grevlileri sorumludur. Madde 4- skn blgelerine varan Ermeniler, durum ve artlara gre, ya bireysel olarak mevcut ky ve kasabalara eklenecek evlere veya hkmet tarafndan belirlenecek kylere yerletirileceklerdir. Yeni kurulacak kylerin sala zararl olmayacak ve ziraat yapilabilccek yerlerde kurulmasna bilhassa dikkat edilecektir. Madde 5- skn blgelerinde, ayet ky kurulmas iin bo veya boaltlm devlet arazisi bulunamazsa, devlete ait iftlik ve kyler bunun iin tahsis edilecektir. Madde 6- Ermenilerin yerletirilecekleri kyler ve kasabalar ile yeniden kurulacak kylerin snrlarnn, Badat demiryoluna yirmibe kilometre uzakta bulunmas arttr. Madde 7- lve suretiyle ky ve kasabalara yerletirilen Ermeniler ile yeni kurulan kyde iskn edilenlerin nfus kaytlarna esas olacak ekilde, her bir ailenin ismi, tanndklar lakaplar, hangi sanata sahip olduklar, iskn blgesine ne zaman geldikleri, ayrt edilmeksizin btn bireyleri tek tek kaydedilerek defter haline getirilecektir. Madde 8- Kararlatnlan yerleim bolgesine ulaan bir kimsenin, bal bulunduu komisyonun bilgisi olmakszn ve devletin gvenlik glerinden belge almakszn baka blgelere gitmesi yasaktr. Madde 9- Kararlatrlan blgelere ulaan ahalinin, yerletirilinceye kadar yiyecek ve ieceklerinin temini, muhta durumda bulunanlarn evlerinin yaplmas, muhacirin tahsisatndan karlanmak zere kesin olarak hkmetce yerine getirilecektir. Madde 10- Yiyecek-ieceklerinin temini, yerletirilmeleri ve bununla ilgili uygulamalar ile halkn shhati konusunda itina gsterilmesi, ayrca sevk edildikleri iin gnllerinin ho tutulmas, bulunduklar blgenin en st dzeydeki idarecileri bata olmak zere Muhacirin Komisyonu'na aittir. Muhacirin Komisyonu bulunmayan yerlerde kuralna uygun olarak kurulacaktr. 37

Madde 11- Yiyecek-iecek ve yerletirme ilerinin aksatlmadan yerine getirilmesi iin gerekli memurlarn tayini valilere aittir. Madde 12- Yerletirilen her aileye, ekonomik durumu ve ihtiyac gz nne alnarak yeterli miktarda toprak verilecektir. Madde 13- Arazinin nitelii ve tahsisi ileri muhacirin komisyonu tarafndan yerine getirilecektir. Madde 14- Tahsis edilen arazinin snr ve ka dnm olaca belirlenecek ve sahibine geici tahsis belgesi ile verilecek, daha sonra tapu ve emlk ilerine esas tekil edecek ekilde dzenli olarak deftere kaydedilecektir. Madde 15- Ziraat yapan veya sanat sahibi olan ihtiya sahiplerine, belli miktarda sermaye veyahut alet-edevat verilecektir". Yukarda grld zere Osmanl Devleti, sevk ve iskn ilerinin doru olarak yrtlmesi iin teferruatl bir nlem paketi hazrlamt. Ayrca sevk edileceklerin geride braktklar emlkleri iin de yine geni bir talimatname gndermitir. Bu talimatnamenin belli bal maddeleri ise aada verilmitir84: 1Baka blgelere nakledilen Ermenilerin geride braktklar emlk ve arazilerinin idaresi emlk- metrke komisyonlarna verilmitir. 2Ky ve kasabalarn tahliyesinden sonra, nakledilen ahaliye ait binalar ve iindeki eyalar, idare komisyonunca derhal mhrlenecek ve muhafaza altna alnacaktr. 3_ Muhafaza altna alnan eya, cins, miktar ve kymetleri tespit edilerek sahipleri adna emniyetli depolarda muhafaza edilecektir. 4Sahibi belli olmayan eya ky adna muhafaza olunacaktr. 5Durmakla bozulmas muhtemel eya ile hayvanlar, mzayede komisyonlarnca satlacak ve bedeli sahibi adna mal sandklarna verilecektir. Sahibi belli olmayan satlan eyann bedeli ky veya kasaba adna mal sandiklarnda muhafaza olunacaktir. 6Kiliselerdeki eya ve resimler ve Kitab-i Mukaddes defterlere kaydedilecek ve kilisenin bulunduu ky halknn iskn edildii mahalle hkmet tarafndan ulatrlacaktr. 7Emlk ve arazilerden elde edilecek mahsul, mzayede ile satilarak sahipleri adina mal sandiklarnda muhafaza altna alnacaktr. 8Sahipleri tarafndan nakledilmeden nce, veklet suretiyle bakasna braklan emlk iin herhangi bir ilem yaplmayacaktr. 9Kylerde mevcut binalarn ve eyalarn muhafazasndan o kye yerletirilen muhacirler mteselsilen sorumludur.
84

Bu talimatnamenin orijinali iin bkz. TTK Arivi, NP. D : 1, B : 1. Ayr. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, I, s. 433-438.

38

10Dkkn, han, fabrika, hamam vb. gelir getirecek ve muhacir yerletirilmeye elverili olmayan binalar, idare komisyonlarnca kurulacak heyetler araclyla mzayedeyle satlacaktr. 11Emvl- Metrke dare Komisyonlar yeleri, tayin edildikleri blgedeki mevcut emlak ve arazinin idaresi, muhafazasi ile hesap ilerinden sorumludur. Osmanl Devleti'nin vilyetlere yollad talimatnameler dnda daha sonralan da, sevk edilenlerle ilgili baz aklayc yazlar gnderdii dikkati ekiyor. Mesel 29 Austos 1915 tarihinde vilyetlere gnderdii ifre telgrafta zorunlu g ve sebebi u ekilde aklanmaktadr (BELGE 9)85: "Ermenilerin bulunduklar yerlerden karlarak tayin edilen mntkalara evklerinden hkmete takib edilen gaye, bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn ve bir Ermenistan Hkmeti tekili hakkndaki milli emellerini takib edemiyecek bir hale getirilmelerini temin esasna matuftur. Bu kimselerin imhas sz konusu olmad gibi, sevkiyat esnasnda kafilelerin emniyeti salanmal ve muhacirin tahsisatndan sarfiyat yaplarak iaelerine ait her trl tedbir alnmaldr. (....) Daha nce de tebli edildii gibi asker aileleriyle ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin sevk edilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr. Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlara veya bu gibi saldrlara nayak olan jandarma ve memurlar hakknda iddetli kanuni tedbir alnmal ve bu gibiler derhal azledilerek Divan- Harblere teslim edilmelidir. Bu gibi olaylarn tekrarndan vilyet ve sancaklar sorumlu tutulacaklardr". Yukardaki telgraf metni, Osmanl Devleti'nin Ermenileri imha kastyla nakletmediini, can ve mallarnn korunmasn, yiyecek ve dier ihtiyalarnn devlet tarafndan karlanmasn, asker aileleriyle sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin "kesin olarak" sevk edilmeyeceini valilere bildirmek suretiyle meru mdafaa hakkn kullandn gsteriyor. Esasen sevk ve iskn kararnn geici olduunu, Dnya Sava'nn bitiminden sonra, yani 18 Aralk 1918'de, Ermeniler iin geri dn izninin verilmi olmas da ortaya koyuyor. Zira, karlan kararnameyle evlerine dnen Ermenilere tm emlkinin iadesi86, slmiyet'i kabul etmi olanlarn istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilecekleri, yetimhanelerde ve zengin aileler yannda bulunan ocuklarn aileleri ve yaknlarna teslimi, sevk ve iskndan kastn, "bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn nlemek ve
85 86

BOA, DH. FR., No. 55/292. Geri dnenlerin emlklerinin iade edildiine dair Osmanl Arivi'nde pek ok belge bulunmaktadr. Bunun iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler 1915-1920, Devlet Arivleri yay., Ankara 1995, s. 218, 222, Belge 244, 249.

39

bir Ermenistan tekili hakkndaki emellerine..." engel olmak olduunu gsteriyor (BELGE 10/1-3)87.

KMLER NAKLEDLD?
Propaganda kitaplarnda, btn Ermenilerin, sadece Ermeni rkna mensup olduklar iin tehcir edildii, dolaysyla bunun bir etnik temizlik saylaca iddia edilmektedir. Muhtemeldir ki iddia sahipleri, Osmanl Devleti'nin Ermenileri bulunduklar yerlerden sevk ve iskn karar ald ilk gnlerdeki baz gayr resmi beyanlara gre bir deerlendirmede bulunmaktadrlar. Halbuki, hem Osmanl ariv belgelerinde, hem de konsolos raporlarndaki bilgiler bu iddiada bulunanlar yalanlamaktadr. 27 Mays 1915 tarihinde Ankara Vilyeti'ne gnderilen gizli ifrede "Ermeniler hakknda hkmete alnan tedbirler, srf memleketin syi ve inzibatn temin ve muhafaza mecburiyetine mstenittir. Ermeni unsuruna kar hkmetin imhakr bir siyaset takip etmedii, imdilik tarafsz bir vaziyette kaldklar grlen Katolik ve Protestanlara dokunmam olmas gstermektedir..." denilmektedir88. Keza daha sonraki talimatnamelerde ve uygulamalarda, kimlerin sevk edilecei, kimlerin edilmeyecei ayrntl olarak vilyetlere bildirilmi ve bu talimatlara gre ilem yaplmas istenmitir89. Osmanl arivlerindeki birok belgeden anlaldna gre, uygulama bu talimatlar erevesinde olmu, kimsesiz kadn ve ocuklar, yallar, sanatkrlar, ordu grevlileriyle komitelere ye olmayan Protestan ve Katolik mezhebi mensuplar daha nce de belirtildii zere sevk edilmemitir. Bu durumla ilgili olarak Amerikan arivinde mevcut bir belgede Adana, Hain, Mar a, Zeytun, Antep, Urfa gibi ehirlerde oturan Ermenilerin ne kadar nfusa sahip olduu, bu nfusun ne kadarnn sevk edildii, kayplarn miktar, ne kadar Ermeni'nin sevk edilmedii gibi hususlar istatistiki olarak gsterilmitir. Buradan nfusun tamarnnn tehcir edilmedii ve ayrca 1919 yl itibariyle sevk edilenlerin byk ksmnn da geri dnd anlalmaktadr (Bkz. TABLO-I)90. Bu geri dnenler, geri dn kararnamesinin uygulanp uygulanmadnn da ciddi bir kantn oluturmaktadr. te yandan stanbul ve Bat Anadolu ehirlerindeki Ermenilerden ise, rgt yeleri hari tamamnn tehcir d tutulduu gzlenmektedir. Anadolu ve Dou Anadolu Ermenilerinden ise, devlet grevinde bulunanlar (doktorlar ve orduda grevli olanlar), yallar, hastalar, ocuklar, Protestan ve Katolik mezhebi

87 88

BOA, Bb- li Evrak Odas, No. 341055. BOA, DH. FR., nr. 53/4. Ayr. bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler 89 Osmanl ariv belgelerine gre tehcir iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri fekler, s. 74-76. 90 US ARCHIVES NARA 860 J.584

40

mensuplar ile rgtle alkas olmayan esnaf Ermeniler tehcir edilmemitir91. Tehcir kapsam dnda kalanlar hakknda bir rapor yazan Almanya'nn Halep konsolosu, "Bat Anadolu'da 27.200, stanbul ve Edirne'de 164.000, Suriye, Filistin ve Badat'ta 13.500 olmak zere toplam 204.700 kiinin srgnden muaf tutulduunu" bildirmektedir92. Ermeni Abeghian ise "stanbul ve zmir Ermenilerinin tehcirin ilesinden uzak kaldn, sadece entelekteller, yani kamuoyunda tannan Ermenilerin air, yazar, retmen, din adamlar, doktor, avukat vs.nin srgn edildiini ve yollarda ldrldn..." yazmaktadr93. Abeghian'n bu beyannda yer verdii ahsiyetler, muhtemelen komitelere ye olan veya dorudan komiteye sempati duyan kimseler olmaldr. Zira ordu iindeki doktorlarn ve asker ailelerin sevk edilmedii, sanatkrlardan ihtiya nispetinde alkonulduu Osmanl belgelerinde yer almaktadr. Josef Marquart adl bir svireli ise, tehcirden geri kalan Ermeni nfusu hakknda 350-450.000 rakamn tahmin ettiini bildiriyor94. Ge tabi tutulanlardan bir ou araba bile ilemeyen Anadolu yollarnda, ordunun nakil vastalarna iddetle ihtiya duyduu bir srada, imknlarn elverdii lde arabalarla, hayvanlarla, nehirlere yakn olanlar ise "ahtur" denilen nehir vastalaryla sevk edilmi, ve Dou Anadolu'dakilerin nemli bir ksm da trenlerle nakledilmitir95. Bu tr vastalarn temin edilemedii yerlerde ise yaya olarak gnderilmilerdir96. Bizzat sevkyat gzerghnda grev yapan ve tehcir hareketini izleyen Amerika'nn Mersin konsolosu Edwart I. Nathan, 11 Eyll 1915 tarihli raporunda97, 30 Austos 1915 tarih ve 478 numaral gnderiyi yazdktan sonra, kuzeyden buraya daha binlerce Ermeni ulatn ve Halep blgesine transfer edildiini belirtmektedir. Nathan, Morgenthau'ya gnderdii rapora, Tarsus'tan Adana'ya kadar btn gzerghlarn Ermenilerle dolu olduunu ve Adana'dan itibaren bilet alarak trenle seyahat ettiklerini, kalabalk yznden ektikleri zahmet ve sefalete karlk hkmetin bu ii son derece intizaml bir ekilde idare etmekte
91 92

BOA, DH. FR, nr. 55/18. Ayr. bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 63. Bkz. Srgn ve G, s. 94'ten Denkschrift der Delegation des armenischen Nationalrats ber die Lage der Armenier, AIs Manuskript gedruckt, s. 11. (Lepsius'tan alm. Bericht ber..) 93 Bkz. Srgn ve G, s. 94. 94 Die Entstehung und Wiederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1920, s. 79. 95 Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 57-58. 96 Anadolu yollarnn durumu hakknda Suriye Ordusu komutanlna atanan Cemal Paa ok ilgin bilgiler vermektedir (Bkz. Hatralar. ttihat ve Terakki, I. Dnya Sava Antun, yay.Alpay Kabacal, istanbul 2001, s. 175-176). 97 US ARCHIVES NARA 867.4016/193: Copy no: 484. Ayr.bkz. Ara Sarafian, United States official Documents on the Armenian Genocide, Vol II, The Perip heries, Watertown, Massachusetts 1994, s. 87-88.

41

42

olduunu, iddete ve intizamszla yer vermediini, gmenlere yeteri kadar bilet saladn, muhta olanlara yardmda bulunduunu da eklemitir (Bkz. BELGE l)98. Nathan tarafndan anlatlan bu durum, hem Amerika Birleik Devletleri Halep Konsolosu Jackson'n Bykeli Morgenthau'a gnderdii 8 ubat 1916 tarihli raporda, hem de Fransz ariv belgelerinde, "500 bin Ermeni'nin Suriye'deki iskn blgelerine vardklar" eklinde ifade edilmektedir99.

NE KADAR ERMEN SEVK EDLMTR?

Bugn Ermeni diasporasnm veya onlara yakn kimselerin yaynlarnda bir milyon Ermeni'nin Osmanl Devleti tarafndan tehcir edildii ileri srlmektedir. ddia sahiplerinin dayandklar kaynak, o srada Anadolu'da tehcir blgesi dnda grev yapan ve lkelerine propagandaya dayal bilgiler gnderen baz konsoloslar ve misyonerlerdir. Bu konsolos ve misyonerlerin raporlarnda bir ey dikkati ekiyor ki, o da verilen bilgilerin ok aznn kendi mahedeleri olduu, ounun ise "duyumlara" dayanddr. Bu sebeple olsa gerek, bu raporlarn bazlarnda, bir milyon Ermeni'nin srgn edildii kaydediliyor. Oysa ki Osmanl ariv kaytlarnda, tehcir kapsamnda olan Ermenilerin says 450.000 civarnda verilmektedir. Bu say Zenop Bezciyan ve Boghos Nubar Paa tarafndan da dorulanmaktadr. Bulgar Bapiskoposu Chevont Touri-an'n Ermeni delegasyonu bakan olan Boghos Nubar Paa'ya, 25 Austos 1915 tarihinde gnderdii yazda, ldrlen, kaybolan, zorla Mslman yaplan ve eitli ehirlerden srgne yollanan Ermenilerin Ermenistan'daki ve Kk Asya'daki saysnn 500 bin olduunu bildirirken100, Boghos Nubar Paa, savan bittii, Osmanl Devleti'nin yenildii iin artk propagandaya eskisi kadar ihtiya kalmad bir tarihte, 11 Aralk 1918'de Fransa Dileri Bakan M. Gout'a gnderdii raporunda, Kafkasya ve ran dahil Ermeni srgnlerinin toplam saysn 600700.000 olarak vermektedir ki, bunlarn iinden kendiliinden g eden 290 bin Kafkas ve ran gmenleri hari tutulacak olursa, zorunlu olarak g ettirilenlerin
98

Nathan'n, Amerika bykeliliine gnderdii 478 numaral raporu, Osmanl yetkililerince gizlice elde edilmitir (Bkz. BOA, DH, Emniyeti Ummiye, 2. ube, No. 2D/13). 99 Bkz. Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915. 100 Bu yazda srgnlerin toplam says, her ehirden gnderilenler belirtilmek suretiyle 815.800 olarak verilmiken, bu liste karalanm ve altna el yazs ue 500 bin rakam yazlmtr (Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915'den naklen Dilan, Ayn Eser, II, s. XLII, Belge 238-240).

43

says 400 binin biraz zerine kyor (Bkz. BELGE 12)101. Ayn ekilde 25 Kasm 1915'te Konya'dan Wilfred M. Post'dan W. Peet'e gnderilen mektupta da102 "....Demiryolu alanlarnn bildirdiine ve baka kaynaklara gre Pozant'dan 500.000 srgn gei yapt" deniliyor. Henry Morgenthau hatratnda bu 500 bin rakamn, Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'Ia olan grmesinden yle aktaryor: "Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan urad. Schmavonian kendisini benimle tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey anlatt. Zor'daki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine ardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile.... Bana eitli kamplarn nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii hususunda srarlyd103. Yine Fransa'nn Halep eski konsolosu M. Guys, 11 Eyll 1915 tarihinde Fransa Dileri Bakan Delcasse'ye gnderdii raporunda, "...tarada 700 bin Ermeni'nin srgne hedef olduunu, 400 bininin bundan kurtulduunu..." bildirmesi, hemen btn bu trden bilgilerin birbirini tamamladn gsteriyor104. Yardaki farkl kimselerin ifadelerinde olduu gibi, Osmanllarn verdikleri rakamlar da zorunlu ge tabi tutulanlarn saysn, nceden de belirtildii zere, buna yakn gstermektedir105. nc izelgedeki nakledilen nfusa daha sonra Adana'daki kalan nfus da dahil olmutur. 27 Nisan 2005 tarihli Hrriyet Gazetesinde Sayn Murat Bardak tarafndan yaynlanan ve Talat Paa'ya ait olduu varsaylarak "Talt Paa'nm Kara Kapl Defteri" bal ile kaleme alman yazda, 924.158 Ermeni'nin "tehcir edildii" ifade edilmitir. Halbuki sz konusu belgelerde "sevk ve iskn" edilenlerin Suriye'ye veya yurtdna gnderildiine dair bir kayt yoktur ve dolaysyla verilen bilgi yalnzca Suriye'ye tehcir gibi alglanlarak yanl ekilde deerlendirilmitir. Nitekim bu evrakn ekleri incelenecek olursa, Ermenilerden bir ounun bulunduklar kasabalardan komu kasabalara nakledilenler olduu grlyor. Bu listelerde, g ettirilmeyenler-le baka ehir ve kasabalardangelenler ve baka mahallere gidenler bir cetvel halinde sunulmutur. Kalanlarla gidenler toplandnda elde edilen rakam, 1914 nfus saym sonularndan yaklak te bir orannda daha fazla kmaktadr. Btn bunlardan ayr olarak bu evrakn
Archives des Affaires Etrangeres de France, Serie Levant, 1918-1928, Sous Serie Armenie, Vol. 2, folio 47'den naklen bkz. Bill imir, Les Deportes de Malte et les Allegations Armeniennes, Ankara 1998, s. 49. 102 US ARCHIVES NARA 867.4016/251'den naklen Srgn ve G, s. 72. 103 Bkz. Heath W. Lowry, Ayn Eser, s. 47-48. 104 Bunun iin bkz Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser, VI, s. XIII, belge 68. 105 Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 74-77.
101

44

ehirler 1914 Osm. ATAE106 Sevk Kalan edilen107 nfusu Adana 57.686 14.000 1516.000 53.957 Ankara Antalya Aydn Beyrut Birecik Bitlis Bolu Bursa anakkale Canik atalca Diyarbakr Drtyol Edirne Erzurum Eskiehir Giresun 630 20.766 5.288 119.132 2.972 61.191 2.541 28.576 842 73.226 _ 19.888 136.618 8.807 _ 20.000 26.374 120.000 21.236 733 250 1.200 20.000 9.000 5.500 7.000 328 -

ATAE Arivince yaynlanan vilyetlerden sevk olunan nfusu gstermektedir(Bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918,1, s. 439-456). 107 Her yerleim alanlarndan merkeze gnderilen sevk edilen nfusla ilgili belgelerden karlmtr. Bu ksm ile ilgili ariv belgeleri iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 74-77.

106

45

Grele Halep Haymana

_ 49.486 _ 341 84.093 _ 57.789 _ 7.448 8.704 8.959 52.192 _ _ 13.225 3.043 4.548 87.864 38.433 12 5.705 151.674 2.533 _ _ -

250 26.064 60 --

el
stanbul zmir zmit Kal'ack Karahisar sahip Karesi Kastamonu Kayseri Keskin Krehir Konya

. 50.000 27.101 141.592 46

256 58.000 257 5.769 45.036 1.169 747 1.990 1.400 51.000

_ 2.222 4.911 4.000

Kuds
Ktahya Mamuretl -aziz

Mara
Mentee Nallhan

479 36 390 136.084 576 290

- 8.845 6.055 -

Nide
Ordu Perembe Sivas Sungurlu Suriye Srmene

_ -

Tirebolu Trabzon Ulubey Urfa Van Yozgat Zor TOPLAM

_ 40.237 18.370 67.792 283 1.294.851 _ -

_ 28.000

45 3.400 30 _ 10.916 _ 422.758

. _ _ _ _ 42.766

413.067

Talat Paa'ya ait olmad Sayn Bardak tarafndan daha sonra aklanmtr108 Ayrca evrakta tarih bulunmad gibi, ayn belgelerin ATAE tarafndan yaynlanan Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 adl eserde de yer ald belirtilmelidir. Ayn kalemden km ve ayn yaz karakterinde olan bu belgede, kte kaytl nfus 987.569, sevk edilenlerin says da 413.067 olarak verilmitir109. Tehcir edilenlerle ilgili Osmanl Arivi'ndeki belgeler ise tarafmdan incelenmi olup, Ermeni Tehciri ve Gerekler (Ankara 2001) adyla yaymlam

108

Sz konusu evrakn kopyalarn tarafma gndermek ltfunda bulunmasndan dolay Sayn Bardak'ya teekkr ediyorum. 109 Bkz. Cilt I, Ankara 2005, s. 439-456.

47

bulunduum eserde geni biimde aktarlmtr. Buna gre tehcir edilen ve yerlerine varan nfus aadaki grafikte grld gibidir: Yukarda saylar verilen, zorunlu ge tabi tutulanlarla iskn yerlerine ulaanlar arasndaki fark, tehcir uygulamasnn ubat 1916 tarihi itibariyle durdurulmas sebebiyle, henz yollarda sevk iin bekletilen gmenlerin bulunduklar vilyetlere yerletirilmesinden kaynaklanmaktadr. Nitekim tehcirin sona erdiine dair vilyetlere gnderilen emirlerde, sevk edilmemi Ermenilerin bulunduklar yerlerde yerletirilmeleri iin talimat verilmitir. Bu arada yollarda, yaklak 30-40 bin civarnda gmenin hastalktan, 7-8 bin kiinin de ekya saldrsndan hayatn kaybettii anlalmaktadr. American Committee for Armenian and Syrian Relief in, 13 Eyll 1917'de yaynlad beyannamede, Kafkasya'da 350.000, Suriye'de 1.200.000, Anadolu'da 500.000, ran'da 90.000 olmak zere toplam 2.140.000 yardma muhta insan bulunduu beyan edilmektedir. Buna gre, Suriye'deki yardma muhta olanlarn byk ksmnn Ermeni olmas tabiidir ki, 1917'ye ait verilen bu rakamlar doruysa, Birinci Sava ncesine ait nfus istatistiklerinin ok zerinde bir Ermeni nfusu ortaya kyor. stelik beyannamede, bu rakamlara Msr ve Gney Mezopotamya'daki gmenlerin dahil edilmediinin de ifade edildiini belirtmeliyiz110. Nitekim, Suriye'ye tehcir edilen yaklak 500 bin kiinin yan sra, Dou Anadolu'da devam eden Osmanl-Rus sava dolaysyla, eitli kaynaklara gre, sava alanndan Kafkasya'ya kendiliinden g ettii belirtilen 250 il 450 bin arasnda Ermeni'den daha bahsedilmektedir. Nitekim Rus ordusunun Erzurum ve evresini igal ettii sralarda, tehcir uygulamasna ramen ok sayda Ermeni'nin zorunlu ge tabi tutulmad ve bunlarn Ruslar tarafndan Kafkasya'ya gtrld, ngiltere'nin Batum Konsolosu P. Stevens'n 25 ubat 1916 tarihli Londra'ya gnderdii raporda yer almaktadr111. Dolaysyla kendiliinden Kafkasya'ya g edenlerle, Suriye blgesine srgn edilenlerden ayr olarak, Anadolu iinde oturduklar kasabadan, yine ayn yredeki baka bir kasabaya yerleri deitirilenlerin toplam yaklak yzbin civarndadr. te yandan eitli Trk ve Batl kaynaklarda, Anadolu dna karlmayanlarn saysnn 400 bin civarnda gsterilmesine karlk, tarada srgne urayanlarn 700 bin olduu112, baz Ermenilerin de savan hemen ncesinde ve savan balamasn mteakip bir yolunu bularak deiik lkelere g ettikleri grlyor. Mesel 1899'dan 1914 ylma kadar ABD'ye giden 51.950 Ermeni gmenden ayr olarak Kafkasya'ya
110

Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian and Syrian Relief Minutes, 1915-1919. 111 Bkz. Srgn ve G, s. 84-85. 112 Bunun iin bkz. Fransa'nn Emekli Halep Konsolosu M. Guys'un Fransa dileri Bakan M. Delcasse'ye raporu (Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser, VI, s. XIII, belge 68).

48

kendiliklerinden g eden Ermenilerin ulat rakamlar, bu konuyu aratranlar tarafndan kesinlikle dikkate alnmak durumundadr113. Yukarda srgne urayanlarla ilgili olarak verilen 700 bin rakamna Kafkasya'ya kendiliklerinden sava nede-niyle g edenlerin de dahil edilmi olduunu belirtmek gerekir. Bu itibarla, eitli tarihler itibariyle Kafkasya'ya gerekletii belirlenen Ermeni glerini dikkate almak yerinde olacaktr: Rev. Harold Buxton G. C. Raynolds J.L. Barton Richard Hovannisian Avetis Aharonian Ermenistan Gmenler Bakanl Armenag S. Baronigian Near East Relief General J. Bagratouni Ermeni Delegasyonu Joseph C. Crew Firidtjof Nansen 1915 1917 1917 1918 1919 1919 1920 1920 1921 1923 1923 1925 250.000 250.000 350.000 500.000 400-500.000 324.247 570.000 350.000 350.000 500.000 450.000 420.000

SURYE'YE YOLCULUK
Suriye'ye zorunlu olarak iskn ettirilen Ermenilerle ilgili olarak konsolos raporlarnda farkl bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm, ou misyonerlerden aldklar duyumlara dayanarak bir milyon Ermeni'nin nakledildiini, bunlarn birounun yollarda alktan ve hastalktan ldn bildirirken114, fahri konsolos Greg Young gibi bazlar da, Suriye valisinin izniyle kamplar
113 114

Srgn ve G, s. 51. Mesel Harput Amerikan konsolosu Leslie Davis, bir milyon Ermeninn nakledildiini ve bunlardan ancak % 15'inin iskn sahalarna vardklarn bildirmektedir (Bkz. Srgn ve G, s. 70-71).

49

dolam ve sevk edilenlerle ilgili bizzat ahit olduu olaylar rapor etmitir. Bu raporunda Young, kamplarda hastahaneler kurulmu olduunu ve hasta Ermenilerin tedavi edildiini yazmaktadr. Osmanl ariv kaytlarnda, Mezopotamya'ya zorunlu iskna tabi tutulan Ermeniler iin, devlet tarafndan evler ina edilmesi ve ziraat yapabilecekleri yerlere yetirilmeleri, sanat sahibi olanlara alet-edevat ve sermaye verilmesi gibi bilgiler bulunmaktadr115. Nitekim Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'm, Amerika bykelisi Henry Morgenthau'a, yarm milyon Ermeni'nin Suriye ve ehr-i Zor'da yerletiklerini, ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya baladklarn bildirmesi, Osmanl belgelerinde yer alan tebliin bir anlamda uygulandn teyid etmektedir. Hatta Morgenthau'a Bezciyan'n kendisine kamplarn listesini verdiini ifade etmektedir116. Amerikann Halep Konsolosu Jackson ise, Suriye ve ehr-i Zor'a geldiini belirttii 500 bin gmenden 486 binine Halep'te oluturduklar iki yardm kuruluu araclyla yardm edildiini, am'da da bir yardm merkezi kurmak istediklerini ve bana da rahip Vahran Tahmizian'm getirileceini 8 ubat 1916 tarihinde bykeli Henry Morgenthau'a gnderdii raporunda bildirmektedir (Bkz. BELGE 13)117 Bu raporda verilen rakamlar, tehcir uygulamasnn henz sona erdii ubat 1916 tarihini tamas nedeniyle byk nem tamaktadr. Zira Ermenilerin katliam iddialar, tehcirin yapld Mays-Aralk 1915 tarihine odaklanmaktadr. Jackson'm Suriye'ye geldiini belirttii Ermeni gmenlerin says Dr. J. K. Marden tarafndan da teyit edilmektedir118. Keza yukarda (s. 6162) belirtildii zere Franszlar da srgnlerin toplam saysn 500 bin olarak vermitir. Suriye'ye nakledilen Ermenilerden bazlar, bir yolunu bularak Msr'a, bir miktar da deniz yoluyla Amerika ve dier lkelere g etmilerdir. Suriye ve Kafkasya'daki gmenlerden byk ksmnn ise, savan bitiminden sonra 18 Aralk 1918'de, hkmet tarafndan karlan bir kanunla119, tm geri dn masraflar ve ihtiyalar devlet tarafndan karlanmak, baz vergilerden muaf tutulmak, emvl-i metruke depolarndan resmi dairelere nakledilen eya ile ev ve arazilerine muhacir yerlemi olsa dahi kendilerine iade edilmek, dn sonrasnda 20 gne kadar iaeleri salanmak, yetim ve kimsesiz ocuklarn aileleri veya
115 116

Bkz. Geride s. 53-54. Heath W. Lowry, Ayn Eser, s. 47-48. 117 US ARCHIVES State Department Record Group 59, 867.48/271. Ayr. bkz. A. Sarafyan, Ayn Eser, I, s. 112-113 (Bkz. Srgn ve G, s. 74-75). 118 RG 84 Box 19, No: 414. J.B. Jackson'dan Mr. L. R. Fowle'a, 14 Haziran 119 Bu kanunun erevesinde, geri dn esnasnda dikkat edilecek hususlar da belirlenmitir (Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 182-202, Belge 214-263.

50

akrabalar bulunarak onlara teslim edilmek, din deitirenlerin eski dinlerine dnmelerine msaade etmek suretiyle geri dnlerine izin verilmitir. Alnan karar gereince, sadece dnmek isteyenler dnecek, dierleri zorlanmayacakt. Bununla ilgili olarak Ermeni Patrikhanesi'nin hazrlad bir izelge Amerikan arivinde bulunmaktadr (Bkz. BELGE 14)120. Bu belgede toplam 644.900 kiinin evlerine dnd veya Osmanl corafyasnda yaadklar belirtilmektedir. Bu konuda kstl da olsa Osmanl Arivi'nde bu konuda yeterince aydnlatc belgeler bulunmakta olup, dnenlerin saylar ve dnenlere yaplacak yardmlarla ilgili talimatlar vilyetlere yollanmtr121. Mesel 20 Mart 1919 tarihli bir belgeye gre, 232.679 Ermeni ve Rum'un geri dndkleri, evlerinin, mallarnn ve resmi dairelerde geici olarak muhafaza edilen eyalarnn iade edildii yer almaktadr122. Hatta baz kimselere uradklar zarara karlk tazminat denmitir. Buna benzer bir istatistik de ngiltere Karadeniz Ordusu stihbarat biriminin Sava Kabinesi'ne sunduu raporda yer almaktadr. ngiliz Arivi'nde bulunan bu belgede, Anadolu'daki baz ehirlerin 1914 nfusu ile, ayn ehirlerin 1919 nfuslar bir cetvel halinde sunulmutur (Bkz. BELGE 15)123. 1919 ylma ait Erzurum nfusunun yer almad bu cetvelde verilen rakamlar, Ermenilerin iddia edildii kadar kayp verdii tezini yalanlarken, nfuslarla ilgili ou propagandaya ynelik iddialarn, hangi boyutlara ulatn da gstermektedir:

1914 Edirne
124

Kasm 1919 19.500 400 80.000 21.000 58.000

84.100 630 54.000 20.700 40.200

Antalya Ankara Aydn Trabzon

120 121

RG 84 Box 19, No: 414. J.B. Jackson'dan Mr. L. R. Fowle'a, 14 Haziran 1917. Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 179-181, Belge 212, 213 122 Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 228-232, Belge 254. 123 Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 228-232, Belge 254. 124 Edirne'nin 1914 nfusu muhtemelen stanbul'un nfusuyla kartrlm olmaldr. Zira hibir nfus istatistiinde Edirne'nin 84 bin nfusa sahipolduuna dair bilgi bulunmad gibi, ayn cetvelde 1914 nfus kaytlarnda stanbul'da da ayn miktarda nfus mevcut gsterilmektedir.

51

Bursa Kayseri Konya Kastamonu Sivas Adana Balkesir stanbul Erzurum zmir TOPLAM

61.200 52.200 13.200 9.000 151.700 57.700 8.700 84.100 136.000 773.430

65.000 50.000 12.000 13.000 162.000 72.000 9.000 83.000 14.000 658.900

ngiliz stihbarat Dairesi'nin verdii bu rakamlara ramen, ngiliz Dileri Bakanl stihbarat ve Propaganda Dairesi'nde grevlendirilen Mavi Kitap (=Blue Book) yazar Arnold Toynbee (Bkz. BELGE 16)125, bu grevdeyken hazrlad kitapta 600.000 Ermeni'nin ldrldn ileri srmektedir. Halbuki evlerine dnmeyen pek ok Ermeni'nin baka lkelere g ettikleri gemi yolcu listelerinden anlalyor. Yaplan aratrmalar, Birinci Dnya Sava sonrasndaki Ermeni nfusu ile ilgili incelemede bulunanlarn veya Ermeni nfusu hakknda yorum yapanlarn, bu g edenleri de lenler snfna dahil ettiklerini ve kayp saysn arttrdklarn ortaya koymaktadr. Gerekten de belgeler, yerlerine dnmeyenlerden byk bir ounluun Ortadou, Rusya, Amerika Birleik Devletleri, Fransa, Gney Amerika lkeleri ile Avustralya, Hindistan ve ran'a g ettiklerini gstermektedir. Denizar lkelere g edenlerin byk ksm geri dnmemi ve g ettikleri lkelere yerlemilerdir. Ortadou dndaki lkelere olan gler deniz yoluyla gereklemi olmas dolaysyla, mesel Amerika'ya olan glerle ilgili olarak o tarihte ABD limanlarna giren gemilerin yolcu listelerine bakmak bize bu konuda yeterli bilgi vermektedir (Bkz.BELGE 17). Mesel 1899'dan 1925'e kadar resmi kaytlara gre, 62.713' erkek olmak zere toplam 76.605 Ermeni'nin ABD'ye

125

Toynbce'nin grevlendirilmesi ve geni bilgi iin bkz. Hikmet zdemir, Arnold Toynbee'nin Ermeni Sorununa Bak, Trkiye Bilimler Akademisi yay-, Ankara 2005.

52

kabul edildii gzlemlenmektedir126. G edenlerin byk ounluunun 1900 ylndan sonra gittii ve 1914'e kadar bunlarn toplam saysnn 51.950 olduu kaytlardan anlalmaktadr. Dolaysyla bu ekilde gidenler de kayplar listesinde yerini almtr. Dnya'daki mlteci Ermenilerin tespiti ve yardma muhta olanlara bte ayrmak amacyla stanbul'daki ngiliz Bykelilii'nin, bir Amerikan yardm kuruluu olan Near East Relief Society'nin de bu konudaki almalarn dikkate alarak hazrlad 1922 ylna ait bir nfus aratrmas, dnya genelinde toplam 3.004.000 Ermeni bulunduunu ortaya koymaktadr. Belgeden bu nfustan, 817.873'nn Osmanl Ermenisi olduu ve baka lkelere yerletikleri, ayrca Mslmanlatrlm 95.000 kadn ve ocuun bu nfusa dahil edilmedii, stanbul ve Anadolu'da da 281.000 Ermeni'nin bulunduu renilmektedir. Bu durumda o tarihte toplam 1.193.873 Osmanl Ermenisi'nin halen yaad anlalmaktadr127(Bkz. BELGE 18). 1914 ylma ait nfus verileri hatrlanacak olursa, 1,5 milyon Ermeni'nin ldrld iddialarnn, Birinci Dnya Sava'nm etkin propagandalarnn hangi lde etkisi altnda kaldn deerlendirmek yerinde olacakr.

ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR?

Birinci Dnya Sava'nda yaklak 40 milyon insan hayatn kaybetmitir. Bunlarn byk ksm, hastalk ve ala bal kayplardr. Osmanl Devleti'nin bu savataki kayb ise milyon civarndadr. Bunlarn ou, sava dneminde salgn halinde yaylan bulac hastalklar ve yine sava ortamnda hasadn kaldrlamamasndan doan yiyecek skntsndan kaynaklanmtr. Buna bal olarak savan cereyan ettii blgelerden kamak durumunda kalan Ermenilerden de pek ok insan hayatn kaybetmitir. Ayrca zorunlu g srasnda, eitli ekya guruplarnn kafilelere bazen soygun, bazen da alma dncesiyle yaptklar saldrlarda da bir miktar kayp meydana gelmitir128. Buna karlk asl lmlerin hastalk ve alktan Kafkasya'ya giden gmenler arasnda meydana geldii eitli aratrma ve kaynaklarda yer almaktadr. 6 Ekim 1915 tarihinde ngiliz Lordlar Kamaras oturumunda Ermeni mltecilerin durumu grlrken, Kafkasya ve Urmiye blgesine Ermeni, Keldani
126

Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec of Labor, Government Printing Office, Beginning 1895-1932 (Bkz. Ermeniler Srgn ve G, s. 165166). 127 US ARCHIVES NARA 867.4016/816 Jan 10,1923. 128 Geni bilgi iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 59-60.

53

ve dier mltecilerin akn ettikleri, Malazgirt ve Van'dan gelen byk sayda mltecinin Emiyazin ve Erivan'n farkl yerlerine vardklar, 160.000 kadarnn dr ve Emiyazin ynne getikleri, hastalktan ve alktan dolay durumlarnn ok kt olduu ve gnde yz kiinin ld, Ar Da'nm tesindeki 9.000 mltecinin de dierlerinden daha iyi bir vaziyette bulunmad aklanmtr129. Bilindii zere bu blgelere gerekleen gler Osmanl-Rus sava dolaysyla kendiliinden meydana gelmitir. Bir Alman kayna, Osmanl topraklarndan Kafkasya'ya giden 139.000 Ermeni'nin bulac hastalktan ve alktan ldn bildiriyor130. Justin McCarthy'i ise 1918'de Ahlkelek'te 30.000 kiinin koleradan, 1919'da da 200.000 kiinin de tifsten hayatn kaybettiini yazyor131. Ermeni kayplaryla ilgili olarak Osmanl Arivi belgelerinde, baz ekya gruplarnn saldrs sonucu, 6.500-7.000 Ermeni'nin ldrld kaytldr. Kafilelere yaplan saldrlar zerine hkmetin valililiklere yeniden uyar gndererek imkn nispetinde gvenlik gc verilmesi ve zaptiye gzetiminde seyahat ettirilmelerinin salanmas, kafilelere yaplacak saldrlardan vilyet yneticilerinin sorumlu tutulaca, aksi ynde hareket edeceklerin iddetle cezalandrlacaklar uyarsnda bulunduu grlmektedir132. Nitekim bu trden ihmalleri nlemek iin blgede grev yapan tahkikat komisyonlar kurulmu133 ve ihmali grlenlere iten el ektirilmi ve divan- harbe sevk edilmi134 (Bkz. BELGE 20/1-3)/ kafilelere saldrda bulunanlar mahkeme edilerek, sulu bulunanlar mahkum edilmitir135. Ermeni kafilelerine yaplan saldrlar sonucu hayatn kaybedenlere ilve olarak, sava ortamnda imparatorlukta ekilen yiyecek sknts136, tama aralarnn asker evkinde ve ordunun mhimmat ihtiyacnda kullanlmas ve bu yzden gmenlere yeterli sayda tama arac verilememesi, en kts de zorunlu g srasnda hemen btn dnyada ba gsteren ve sadece Ermenileri deil,
UK ARCHIVES FO 371/2488, No. 143153; Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll 1915, Batum'dan naklen Srgn ve G, s. 89. 130 Bkz. Srgn ve G, s. 101. 131 Bkz. Muslims and Minorities, s. 129-130. 132 Bkz. BOA, DH.FR. No. 5 4/10; Ayr. Bkz. BOA, DH,FR. No .55/292. 133 Bkz.BOA,DH.FR.No.58/38. 134 Bkz. BOA, DH. FR. No. 57/105, 24 Ekim 1915; FR. No. 57/116, 25 Ekim 1915; FR. No. 57/309, 6 Kasm 1915. 135 1915 ylnda yaplan mahkemeler iin bkz. Feridun Ata, gal stanbulu'nda Tehcir Yarglamalar, TTK yay, Ankara 2005. 136 Bu konuda 4. Ordu kumandan olan Cemal Paa hatratnda geni bilgi vermektedir. Hatta Papa, spanya Kral ve ABD Bakan'ndan yiyecek gnderilmesi iin mektup yazdrdm ifade etmektedir. ABD ve spanya Kral tarafndan gnderildiini syledii 2000 tonluk zahirenin ise tilf glerince dattrlmadn belirtiyor (Hatralar. ttihat ve Terakki, i. Dnya Sava Anlan, s. 345 v.d.).
129

54

Mslmanlar da krp geiren bulac hastalklar da lmlere sebep olmutur137. Bu ekilde zorunlu g srasnda, alk ve hastalktan meydana gelen kayplar dahil Anadolu'daki Ermeniler, savan devam ettii drt yl iinde yaklak elli bin civarnda kayp vermitir. Zorunlu gn dnda kalan, yani Osmanl Devleti tarafndan srgn edilmedii halde savan tehlikelerinden korunmak iin Kafkasya'ya korkularndan g edenlerden ise, eitli kaynaklarn belirttiine gre, 160 binin zerinde kayp meydana gelmitir138. Kafkasya'daki tespitler doru olarak kabul edilecek olursa Anadolu, Suriye ve Kafkasya'daki Ermeni kayplarnn yaklak 250-300 bin civarnda olduu sylenebilir. Ermenilerin bu kayplarndan dolay, Osmanl Devleti'nin ihmalinden sz etmek yanl olacaktr. Zira bu srada salgn hastalklar sebebiyle Avrupa lkelerinde meydana gelen lmler de ok yksek rakamlara ulamt139:

lkeler ngiltere Almanya Fransa talya Hollanda sve spanya

1918 112.329 187.884 91.465 274.041 17.396 27.379 147.114

1919 44.811 42.254 35.326 31.781 1.550 7.341 21.335

1920 10.665 17.855 10.382 24.428 2.454 2.853 17.825

Sava artlarnda Bat lkelerindeki salgnlarn sebep olduu bu akl almaz kayplar gz nne alnacak olursa, Osmanl corafyasnda da ayn derece lm olmamas mmkn deildi. Mesel 1915-1918 yllar arasnda lkede en donanml olmasna ramen dokuz Osmanl ordusunun drt yl iindeki kayb yaklak 402 bindir140:

137

Birinci Dnya Sava'nda salgnlarn Osmanl Devleti ve eitli lkelerdeki etkileri hakknda geni bilgi iin bkz. Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK yay, Ankara 2005. 138 Bkz. Justin McCarthy, Muslims and Minorities, The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York University Press, 1983, s.l 29-130. 139 Srgn ve G, s. 98-99. 140 Srgn ve G, s. 101; Ayr.bkz. Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 137.

55

1. yl 2. yl 3. yl 4. yl TOPLAM

hastalk sebebiyle lm 57.462 126.216 133.469 84.712 401.859

yaralanma sebebiyle lm 21.988 21.986 8.081 7.407 59.462

Ermeni kayplar, yukarda verilen istatistiklerle balantl olarak dnldnde, tabii karlanabilir. Zira savalara bal olarak ortaya kan alk ve salgn hastalklardan en byk zarar hep siviller grmtr. Nitekim Birinci Dnya Sava'nda sadece savaa katlan lkelerde deil, sava dnda kalm lkelerde de bu yzden byk kayplar meydana gelmitir. Mesel Kafkasya'dan sava nedeniyle Anadolu'ya srlen Mslman halktan da yaklak yars hayatn kaybetmitir. Baz istatistikler srgne tabi tutulan 1.5 milyon kiiden sadece 700 bininin Anadolu'ya gelebildiini gstermektedir. Bu gmenler iin Osmanl Devleti'nin kurduu "skn- Air ve Muhacirin Mdriyeti", Balkanlardan ve Kafkasya'dan atlan Mslmanlarn yerletirilmelerini ve ihtiyalarn karlamaktayd. Ermenilerin Suriye'ye nakilleri kararnn alnmasndan sonra bu komisyonun, Ermeni gmenlere de hizmet vermesi, yiyecek ve dier ihtiyalarnn muhacirin tahsisatndan karlanmas hkm getirilmitir141. Bunun yan sra her vilyetin kendi imknlar nispetinde gmenlere yardm etmeleri, ihtiya duymalar halinde de merkezden para gnderilecei duyurulmutur. Nitekim zaman zaman, tehcir edilenlere yeterince yiyecek salanamamas ve alk ba gstermesi, salgn hastalklarn yaygnlamas gibi sebeplerle valilerin para istei olumlu karlanm ve nemli miktarda bir mebla tahsis edilmitir142. te yandan, sevk edilen Ermenilerin borlarnn ertelenmesi de gndeme gelmi ve
141 142

Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 66-67. Bkz. DH. FR. No. 57/308; DH. FR. No. 57/345; DH. FR. No. 55-A/118; DH. FR. No. 55/135; DH. FR. No. 55-A/17.

56

bunun iin vilyetlere talimatlar yollanm, sevk ve iskndan kaynaklanan maduriyetleri nedeniyle, bir ksm vergilerden de muaf tutulmulardr143. Yukarda akland zere, her eye ramen sevkyat srasnda tabii olarak kayplar meydana gelmitir. Ancak burada esas olan, meydana gelen bu kayplarda devlet tarafndan yok etme kast olup olmadnn belirlenmesidir. Uygulamaya ynelik talimatlarda ve g esnasndaki uygulamalara bakldnda byle bir kastn olmad grlmektedir ki bu konu bir sonraki ksmda deerlendirilecektir.

143

Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 67.

57

DRDNC KISIM
TEHCR GDERLER VE YARGILANANLAR TEHCRN ML YK
Ermenilerin Suriye'ye nakillerinin Birinci Dnya Sava'nn devam ettii ve Osmanl Devleti'nin cephede savat bir srada meydana gelmesi, dikkatle deerlendirilmesi gereken bir husustur. Osmanl Devleti ile tilf Devletleri belgelerine gre, tamamen gvenlie bal sebeplerle alnd anlalan bu kararla, Anadolu'nun i ve dou ksmlarnda yaayan Ermenilerden yaklak 500 bini, sava alan dnda bulunan Suriye'nin Halep-am arasyla, Devri Zor blgesine nakledilmitir. Nitekim ABD'nin Halep Konsolosu J.B. Jackson, 8 ubat 1916 tarihinde Amerikan Bykelisi Henry Morgenthau'ya gnderdii raporunda144, 500 bin Ermeni gmenin Suriye blgesine geldiini ve bunlara am'da oluturduklar iki yardm kuruluu vastasyla yardmda bulunduklarn bildirirken, raporunda, haftada 500 altn lira harcadklarn belirttii bu yardm alan 486.000 kiinin yerletirildikleri blgeler hakknda da bir liste sunmutur. Buna listeye gre am, Maan ve evresinde 100.000; Hama ve kylerinde 12.000; Hums ve kylerinde 20.000; Halep ve kylerinde 7.000; Maarra ve kylerinde 4.000; Bb ve kylerinde 8.000; Mmbi ve kylerinde 5.000; Re'slayn ve kylerinde 20.000; Rakka ve kylerinde 10.000; Deyri Zor ve kylerinde 300.000 kiinin yerlemi olduu anlalmaktadr. Aslnda bu gmenlerin ehir, kasaba ve kyler yanma devlet tarafndan ina edilecek evlere yerletirilmeleri, 10 Haziran 1915 tarihinde karlan Sevk ve skn Talimatnamesi'nin145 4. maddesinde yer verilmektedir. Talimatnamede belirtildiine gre: "skn blgelerine varan Ermeniler, durum ve artlara gre, ya bireysel olarak mevcut ky ve kasabalara eklenecek evlere veya hkmet tarafndan belirlenecek kylere yerletirileceklerdir. Yeni kurulacak kylerin sala zararl olmayacak ve ziraat yaplabilecek yerlerde kurulmasna bilhassa dikkat

Bkz. US ARCHIVES NARA RG 59, 867.48/271'den Ara Sarafyan, Ayn Eser, Vol I, s. 112113 (Ek). Ayr.bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 249. 145 Talimatnamenin tam ad u ekilde gemektedir : "Sava ve olaanst siyasi zaruret dolaysyla baka blgelere nakilleri gerekletirilen Ermenilerin yerletirilmeleri, yiyecek ve dier ihtiyalarnn temini hakknda talimatname". Talimatname'nin tam metni iin bkz. geride s. 52-54.

144

58

edilecektir" denmekteydi146. Esasen Ermenilerin sevk ileminin 16 Haziran'dan itibaren balad gz nne alnacak olursa, talimatnamenin 10 Haziran 1915'te vilyetlere gnderilmesinde, daha nceden planlanmad anlalan bu nakil kararndan dolay hkmetin, yetkilileri dmeleri muhtemel kargaadan kurtarmay ve uygulamada birlik salamay hedefledii sylenebilir. Zira bu talimatnamenin dier maddeleri de bu dnceyi teyit etmektedir. Gerekten de, sevk yollarnda bulunan vilyetlere yazlan emirnamelerde, blgelerinden geecek kafilelerin btn ihtiyalarnn karlanmas iin gerekli tedbirleri almalar ve yiyecek stoklamalar yer almaktadr147. Talimatnamenin 3, 9, 10 ve 11. maddeleri de bununla ilgilidir. Bu maddeler, sevk edilen Ermenilere kar hkmetin yapaca harcamalar ve harcama kalemlerini de ortaya koymaktadr. Bu maddeler gerekten ilgi ekicidir: Madde 3- skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn salanmas, yollar zerinde bulunan vilyet grevlilerine aittir. Bu konudaki herhangi bir gecikme ve ihmalden her kademedeki devlet grevlileri sorumludur. Madde 9- Kararlatrlan blgelere ulaan ahalinin, yerletirilinceye kadar yiyecek ve ieceklerinin temini, muhta durumda bulunanlarn evlerinin yaplmas, muhacirin tahsisatndan karlanmak zere kesin olarak hkmete yerine getirilecektir. Madde 10- Yiyecek-ieceklerinin temini, yerletirilmeleri ve bununla ilgili uygulamalar ile halkn shhati konusuna itina gsterilmesi, ayrca sevk edilenlerin gnllerinin ho tutulmas, bulunduklar blgenin en st dzeydeki idarecileri bata olmak zere Muhacirin Komisyonuma aittir. Muhacirin Komisyonu bulunmayan yerlerde bu komisyonlar belirlenen kurallara uygun ekilde kurulacaktr. Madde 11- Yiyecek-iecek ve yerletirme ilerinin aksatlmadan yerine getirilmesi iin gerekli memurlarn tayini valilere aittir. Yukardaki maddeler erevesinde bir deerlendirme yaplacak olursa, sevk ve iskn iinde ihtiya duyulabilecek hemen her trl tedbirin alnm olduunu sylemek mmkndr. Ermeni gmenlerin ihtiyalarnn giderilmesi iin Muhacirin Komisyonu grevlendirilmitir. Buna bal olarak da yiyecek temini iin skn- Air ve Muhacirin Mdriyetime eitli emirler ve talimatlar verilmitir148. htiyalarn tespit ve temini iin Talat Paa tarafndan skn- Air
146

Bkz. Trk Tarih Kurumu Arivi, NP. D : 1, B : 6-3. Ayr. bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt 1, s. 428, 430-431. 147 BOA, DH, FR, No. 55/291; No. 55/341; No. 57/345; No. 57/351. 148 BOA, DH, FR., No. 55-A/17; No. 55-A/77; No. 57/110; No. 55-A/135; No. 55/152; No. 55/291; No. 55/341.

59

ve Muhacirin Mdr kr Bey bizzat grevlendirilerek149, evke tabi tutulanlarn ihtiyalar ile ilgili her trl tedbirin alnmasn istemitir. Buna bal olarak kr Bey'in bizzat incelemeleri sonucunda grd lzum zerine vilyetler emrine bir ok defa para yolland anlalmaktadr. Bu tr tahsisata rnek olmak zere 1 Eyll 1915 tarihli ifre telgrafla150, sevkyat srasnda kafilelerin ihtiyalarnn karlanabilmesi iin Konya'ya 400.000, zmit Sanca'na 150.000, Eskiehir Sanca'na 200.000, Adana Vilyeti'ne 300.000, Haleb Vilyeti'ne 300.000, Suriye Vilyeti'ne 100.000, Ankara Vilyeti'ne 300.000151, Musul Vilyeti'ne de 500.000 kuru olmak zere152 toplam 2.250.000 kuru tahsis edilmitir153. Konya, Adana, Halep, Suriye, Ankara vilyetleri ile zmit ve Eskiehir mutasarrflklarna nazr adna Subhi Bey imzasyla yollanan telgrafta154: "Belirlenmi blgelere sevk edilmekte olan Ermeniler hakknda aratrma ve incelemede bulunmak zere Air ve Muhacirin Mdr kr Bey, tesbit edilmi olan Liva/Vilyetlere giderek, bu hususun acilen temini yolunda muhacirin tahsisatndan bu kerre de (vilyet ve sancaklara yollanan yukardaki mebla yer almaktadr) kuruluk havalename gndermekle ve ad geen ahalinin idare ve yiyeceklerinin muntazam bir surette temini ile bir an evvel ve rahatlar teminen belirlenen iskn blgelerine nakledilmeleri son derece nemli bulunduundan, gereinin yerine getirilmesi iin her neye ihtiya duyuluyorsa yerine getirilmesi ve istasyonlarda Ermenilere verilmek zere, mmkn olan miktarda ekmek ve zahire depolanarak sefalet ekmelerine meydan verilmemesi ve mal sand mevcudu yeterli gelmezse telgrafla tarafmza bildirilmesi" talimat verilmitir. Talat Paa, 31 Austos 1915 tarihinde zmit, Eskiehir, Ktahya, Karahisar, Hdavendigr, Konya, Ankara, Adana ve Halep'e gnderdii ifre telgrafla, vilyetlere yukardaki meblan yollandn bildirmitir. Bu telgrafta ayrca, istasyonlarda bulunan veya yukar mevkilerden gelecek Ermeniler iin muhacirin tahsisatndan sarfiyat yaplmas ve -drt gnlk ekmek hazrlanmas, sefalete sebep olunmamas talimat da verilmitir155. Yine 7 Eyll 1915 tarihinde Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paa ile Suriye Vilyeti'ne yollanan ifre telgrafla da, Ermenilerin
149 150

BOA, DH, FR., No. 55-A/16 (18 Austos 1331/31 Austos 1915 tarihli telgraf). Belgenin ieriinde, bu tarihten nce de tahsisat verildii anlalmak tadr. 151 BOA, DH, FR., No. 55-A/17. 152 BOA, DH, FR., No. 53/305. 153 skn- Air ve Muhacirin Mdriyeti'nin 1331 yl btesi 78.000.000 ; 1332 btesi ise 200.000.000 kuru idi ve bu mebla, tehcire tbi tutulan Er meni, Rum ve Araplarla, dman istilsna urayan blgelerden gelen Ms lman muhacirlere sarf edilmekteydi (BOA, Bb- l Evrak Odas, No. 334063). 154 Asl metin, tarafmzdan ksmen sadeletirilmitir. 155 Bkz. BOA, DH, FR., No. 55/341.

60

ihtiyalarnn giderilmesi iin vilyet emrine muhacirin tahsisatndan 10.000 lirann gnderildii, miktarn yeterli gelmemesi halinde yeni tahsisat talebinde bulunmalar ifade edilmektedir156. 8 Kasm 1915 tarihinde ise, Dahiliye Nezreti'nden gnderilen bir talimatnamede, Haleb'e ulaan gmen saysnn artmasndan dolay, kafilelerin yiyecek ihtiyacnda ve evklerinde sarf edilmek zere Emvl-i Metruke haslatndan Halep Vilyeti'ne 600.000 kuru tahsis olunduu gibi, ayrca Eskiehir'den de 200.000 kuru gnderilecei, ihtiya olmas halinde yeniden tahsisat talep edilmesi istenmitir157. Aslnda savan ilerleyen bu safhasnda Osmanl btesinin tamamen alt st olduu, bor bulunamaz hale geldii, retimin yar yarya dt ve byk bir mal sknt yaand anlalmaktadr158. Nitekim sava sebebiyle lkede bir nceki yla gre buday retimi %30 azalmtr. Suriye'de ise bir nceki yla nazaran % 100'n zerinde bir azalma meydana gelerek 557 bin tondan 257 bin tona dmtr159. Bu sebeple olsa gerek, 1914 ylnda budayn kilesi 28, Suriye'de 31 ve Lbnan'da 40 kuru iken, 1915'te fiyatlar %35, Suriye'de %50 ve Lbnan'da ise %125 orannda artmtr160. Grlen odur ki, bu sebeple, Osmanl btesinden yeterli tahsisatn gnderilemedii ve bundan dolay da Ermeni gmenlerin dtkleri skntnn ortadan kaldrlmas dncesiyle emvl-i metruke haslatna bavurulduu, ihtiya duyulan miktarn bu kalemden yolland anlalmaktadr. Unutulmamaldr ki, 1914-15 mli ylnda 3.401.200.396 kuru olan Osmanl btesinin %44' Dyn- Ummiyye'ye aitti. Kalan ksmn 102.716.036 kuruu Dahiliye Nezreti btesine ayrlmt ve genel btenin %3.01'ini tekil etmekteydi161. Bu sebeple Drdnc Ordu, ekilen yiyecek skntsn gidermek dncesiyle iae ambarlarn a insanlar iin am ve 1916 ylnda 300 bin kilo zahire k yapmtr162. Esasen tahsisat yetersizliinden Osmanl ordularndan baz birliklerin terhis edildii de bir gerektir. Bu arada Talat Paa, Kasm 1915 tarihinde Nide mutasarrflna gnderdii ifre telgrafta, Ulukla'da bulunan ve ounluu ocuk ve kadnlardan meydana gelen Ermenilere pek az ekmek verildiinin haber alndn ve bunlara verilen ekmein yeterli bir miktara karlmasn talep etmitir163. Keza 8 Kasm
156 157

Bkz. BOA, DH, FR., No. 55-A/118; No. 55-A/135. Bkz. BOA, DH, FR., No. 57/348; No. 57/349. 158 Bkz. Abdllatif ener, "ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ktisadi ve Mali Politikalar (1908-1918)", Hacettepe niversitesi ktisad ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 8, Say 1 (Ankara 1990), s. 218. 159 Kemal iek, Ayn Eser, s. 276. 160 Kemal iek, Ayn Eser, s. 280 161 Abdllatif ener, Ayn makale, s. 224, 230. 162 Kemal iek, Ayn Eser, s. 278 163 BOA, DH, FR., No. 57/345.

61

1915 tarihinde yine Talat Paa'nn imzasn tayan baka bir ifre telgrafta, Pozant'dan sevk edilen Ermenilerin de ekmek ihtiyacnn giderilmesi ve buradaki ordu frnlarndan karlan drt-be bin ekmein ancak ordu mensuplarnn ihtiyacn karlayabildiinin bildirildii, bundan dolay Ermeniler iin mahall idarece ekmek kartlmas konusunda talimat verilmitir164. Esasen bu durum, baz yabanc misyon eflerinin raporlarnda da yer almaktadr. Nitekim ABD'nin Mersin Konsolosu Edwart Nathan, Ermenilere yeterli miktarda ekmek verilemediini sylemektedir165. Bir aratrmada belirtildiine gre, 1915 ylnda, tehcir edilen Ermeniler ile Rumlardan byklere 3 kuru, kklere 60 para gnlk verildii kaydedilmektedir166. Konya'da bir hastahanede grev yapan doktorlardan Dr. W.M. Post'un 3 Eyll 1915 tarihinde ABD bykelisi Morgenthau'a gnderdii raporunda da yetikinlere 1 kuru, ocuklara 20 para gndelik verildiini yazmaktadr167. Merkez hkmet tarafndan taraya sarf iin gnderilen meblaa ek olarak vilyetlerin de kendi imknlar nispetinde yardmlarda bulunduklar, zaman zaman da ihtiya durumuna gre merkezden yeni para tahsisinin yapld tespit edilmektedir168. Ayrca ABD'de yaayan baz Ermenilerin, aralarnda topladklar nemli miktarda paray gizli yollardan Osmanl Ermenilerine dattklar, bu datmn kimler tarafndan gerekletirildiinin tespiti istenmi ve bunun iin de Edirne, Adana, Ankara, Bitlis, Halep, Bursa, Diyarbakr, Suriye, Sivas, Trabzon, Konya, Mamuretlaziz vilyetleri ile Urfa, zmit, Karahisar- Sahip, il, Nide, Zor, Karesi, Kayseri, Ktahya, Eskiehir ve Mara Mutasarrflklarna 30 Ocak 1916 tarihli Talat Paa imzasyla yaz gnderilmitir169. Bunun zerine yaplan aratrma sonucunda, ABD'de eitli yardm kurulular aracl ile toplanan paralarn datlmasna, yardmlarn devlet eliyle gerekletirilmesi suretiyle izin verilecei tebli edilmitir. Nitekim Halep ve Ma'mretlaziz vilayetleriyle Kayseri Mutasarrflna yollanan talimattan, Amerikan konsolosu ve misyonerleri tarafndan Ermenilere verilen paralarn hkmetin bilgisi dahilinde datld anlalmaktadr170. Ayrca ABD tarafndan kamplardaki Ermenilere yzbinlerce dolar yardm edildii kaytlara gemitir171. ngiltere tarafndan ise Kafkasya'ya g etmi 585.000 Ermeni iin deeri 4 milyon poundluk un, 2 milyon poundluk
164 165

BOA, DH, FR., No. 57/351. Bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 273-279. 166 Bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 102. 167 Kemal iek, Ayn Eser, s. 237-238. 168 BOA, DH, FR., No. 53/305; No. 55-A/118. 169 BOA, DH, FR., No. 60/178 170 BOA, DH, FR., No. 60/281. 171 Kemal iek, Ayn Eser, s. 285.

62

buday, 1 milyon po-undluk tohumluk arpa v.s. olmak zere yardm yaplmtr172. te yandan gerek devlet, gerekse yabanc kurulular tarafndan yetimhaneler kurulmu, daha sonra, devletin kontrolndeki ou yetimhane, daha iyi bakm iin yabanc yardm kurulularna devredilmitir173. Osmanl Hkmeti, sevkyat iin tahsis ettii parann yan sra, tehcire tabi tuttuu Ermenilerden devlete ve ahslara borcu olanlarn borlarn erteleme yoluna gitmi veya tamamen defterden silmitir. Nitekim, Talt Paa tarafndan 1 Haziran 1915'te Mara Mutasarrflna gnderilen bir ifre telgrafta, Ermenilerin devlete olan borlarnn alnmamas bildirilirken174, btn vilyetlere 4 Austos 1915'te gnderilen dier bir emirle de, iskna tabi tutulan Ermenilerin ar- anam ve dier vergi borlarnn ertelenmesi talimat verilmitir175. Dier taraftan sevk edilen kafilelere hastalk durumlarnda tedavi edilmeleri iin salk grevlileri atanmtr176. Ayrca, tehcir edilenler arasnda bulunan sulu ve zanllar hakkndaki takibat da ertelenmitir177. Btn bunlardan sonra genel bir deerlendirme yapacak olursak, Ermenilerin evki srasnda ne kadar sarfiyat yapldn ve gmenlere ne gibi kolaylklar salandn rakamlarla ifade etmenin hayli g olduunu belirtmemiz gerekir. Elimizdeki Osmanl belgelerine gre Osmanllar tarafndan gerekletirilen, yiyecek, barnma, nakil, salk harcamalar gibi olanlar dnda dorudan nakd yardmlar ksaca aada grlmektedir: 1 Eyll 1915'te 7 8 TOPLAM 2.250.000 kuru Eyll 1915'te 10.000 lira (116.900 kuru) Kasm 1915'te 800.000 kuru 3.166.900 kuru

Tabii bu miktara yetimhanelerin kurulmas ve iletilmesi, hastahaneler almas ve iletilmesi gibi masraflar ile yabanc kurulu ve devletlerin yaptklar yardm dahil deildir. Aslnda harcamann boyutlar, skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi'nin 1915 senesi btesi olan 10 milyon kurua, Kafkasya'dan Anadolu'ya srgn edilen Mslman muhacirler ve Suriye'ye sevk
172
173

Kemal iek, Ayn Eser, s. 286. Bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 112, 286, 287 v.d. 174 BOA, DH, FR., No. 53/200. 175 BOA, DH, FR., No. 54-A/268. 176 BOA, DH, FR., No. 54-A/226. 177 Knun- Evvel 1331 /Aralk-Ocak 1915/1916 tarihinde Adliye ve Mezhib Nezareti'nden Sadaret'e yazlan bir tezkire ile sevk edilenlerin mahkemelerinin gnderildikleri yerlerde, sevk edilmeyenlerin ise bulunduklar yerlerde grlmesi karar alnd bildirilmektedir (BA, BEO, No. 329176). 1914 itibariyle 1 Osmanl liras 11.69 kuru idi (Kemal Qek, Ayn Eser, s. 284).

63

edilen Ermenilerden dolay 68 milyon kuruluk ek denek tahsis edilmi olmas gstermektedir. Zira mdriyetin 1915 yl btesinin 78 milyon kurua karlmasyla178, bu yla ait mdriyetin bal olduu Dahiliye Nezreti btesinin drtte ne tekabl etmesi, hkmetin Ermenilerin ihtiyalarnn karlanmas konusunda ne kadar hassas davranm olduunun da bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Keza Iskn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi'nin 1916 yl btesinin 200 milyon kurua karlmas da, yukardaki dncemizi teyit ediyor. Talimatnamenin 12, 13, 14 ve 15. maddelerinde yer alan, yerletirilen her aileye ekonomik durumu ve ihtiyac gz nne alnarak yeterli miktarda toprak tahsisi, ziraat yapan veya sanat sahibi olan ihtiya sahiplerine belli miktarda sermaye veyahut alet-edevat verilmesi gibi hususlar, muhtemelen bte artnn ana sebebi idi. Konu Henry Morgenthau'un haratmda, Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'la olan grmesinde anlamn bulmaktadr: "Ermeni Protestanlar inin vekili Ze-nop Bezciyan urad. Schmavonian kendisini benimle tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey anlatt. Zor'daki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine ardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile... Bana eitli kamplarn nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii hususunda srarlyd179. Yukardaki beyan erevesinde, Ermenilere ziraat iin tahsis edilen arazi ve sermayenin maJyknn hangi miktarlara ulat maalesef tarafmzdan tespit edilememitir, skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi'ne aktarlan deneklerden ayr olarak, 1915 ylnda Shhiye Nezreti'ne de 40 bin liralk (467.600 kuru) ek bir meblan tahsis edildii kaytlarda yer almaktadr180. Keza ayn yl iin yine Shhiye Nezreti'ne, salgn hastalklarla mcadelede kullanmas iin 2 milyon kuru denek verilmitir181. Shhiye Nezreti'ne verilen bu ek denekten nemli bir miktar phesiz Ermeniler iin harcanmtr182. Nitekim 1915 ylnda kafileler arasnda meydana gelen hastala kar Halep'te Cemile Mahallesindeki Fransz hastahenesi tamamlanarak 850 yatakla hizmete sokulmu, bahekimliine ise Dr. Altunyan getirilmitir183. Yine am, Halep ve baz Suriye
178 179

Bkz. BOA, BEO, No. 334063. Bkz. Heath W. Lowry, Ayn Eser, s. 47-48. 180 Bloc. BOA, rade, Meclis-i Mahsus (.MMS), 1333, 1/21. 181 Bkz. BOA', .MMS, 1333, N/19. 182 Ayn tarihte Shhiye Nezreti btesinin 12.755.830 kuru (btenin %0.37'.si) idi ki, yaplan ek demenin nemi ortaya kyor (Bte iin bkz. Abdllatif ener, Ayn makale, s. 230. 183 Bkz. Ekmelcddin nsanolu, Suriye'de Modern Salk Messeseleri, Hastahaneler ve am Tp Fakltesi, TTK Yayn, Ankara 1999, s. 20-21. Ayr. bkz. Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 247.

64

ehirlerinde kurulan hastahanelerin yatak says toplam 4.400'dr184. Bu hastahanelerde Kzlha yetkilileri ile Ermeni doktorlarn da grev yaptklar belgelerde yer almaktadr185 Bunlara ek olarak, 16 Ekim 1915 tarihi itibariyle, hastalklarla mcadele iin Shhiye Nezreti'ne 11 milyon kuruluk bir denek daha tahsis edildii grlyor186. Bu arada yabanc yardm kurulularnn da Ermeni gmenler iin nemli lde harcamalar yaptklarn belirtmek gerekir. Nitekim "American Committee for Armenian and Syrian Relief ile "Near East Relief" gibi kurulular, Osmanl yetkililerinin izniyle, gmenlerin gerek salgnlara kar korunmasnda, gerekse yiyecek-iecek ihtiyalarnn giderilmesinde byk destek salamlardr187. te yandan, savan sona ermesinden sonra Ermenilerin eski yerlerine geri dnlerinde de devlet tarafndan harcamalar yaplmtr. Nitekim 18 Aralk 1918 tarihinde karlan Geri Dn Kararnamesi'nde188, yerlerine iade edileceklerin, yollarda perian olmamalar ve dn mahallerinde mesken ve iae sknts ekmelerinin nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas; Ermenilerden muhta olanlarn dnlerinde sevk ve iae masraflarnn Harbiye tahsisatndan karlanmas gibi maddeler yer almaktayd189. Ayrca yerlerine dnenler iin 20 gnlk yiyecek ihtiyalarnn devlet tarafndan karlanmas da kararlatrlmt190. Nitekim bu konularda vilyetlere gerekli talimat yollanmhr191. Bilindii zere bu karar sonrasnda eski yerlerine dnenlerle birlikte Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin says, Sevr'in hemen ncesinde 644.900 olarak belirlenmektedir192. 20 Mart 1919 tarihli bir Osmanl belgesine gre ise, 232.679 Ermeni ve Rum'un geri dndkleri, evlerinin, mallarnn ve resmi dairelerde geici olarak muhafaza edilen eyalarnn iade edildii yer almaktadr193. Buna bal olarak Dahiliye Nzn vekili Ahmed zzet imzasyla vilyetlere yollanan bir ifre telgrafta, terk edilmi mallarn iadesiyle verilecek tazminata dair hazrlanmakta olan kararnamenin uygulanmas
184 185

Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 227. Ayr. bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 268. Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 340-341. Kemal iek, Ayn Eser, s. 238-239, 243, 270. 186 Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 259. 187 Kemal iek, Ayn Eser, s. 270 v.d. 188 Dahiliye Nezreti'nce alnan geri dn karan, "Ermenilerin yerlerine iadeleri zmnnda ittihaz olunan ledbire dir" adn tamaktadr. 189 Kararnamenin Osmanlca ve Trke metni iin bkz. Srgn ve G, 3. bask, Ankara 2005, s. 118-124. 190 Bkz. BOA, DH., FR, No. 95/52; FR, No. 96/279. Ayr.bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1914-1918, s. 195, 225, Belge 224, 251. 191 Bunun iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 204 v.d. 192 Bkz. US ARCHIVES NARA 860 J.584. Ayr. Bkz. Srgn ve G, s. 124-130. 193 Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 228-232, Belge 254.

65

konusunda bilgi verilmektedir194. Buna bal olarak, Suriye'ye tehcir edilen bir Ermeni'nin mensucat fabrikasnn bakas tarafndan iletildii ve bu sebeple zarara urad iddias ve tazminat istei zerine dava almtr195. Bu ekilde, geri dn srasnda ve mallarn iadesi erevesinde, ne miktarda harcama yapldnn tespiti, maalesef elimizdeki belgelerle u an iin mmkn olamamaktadr. Grlen odur ki, Osmanl Hkmeti, Dnya Sava'nn ykledii mal skntlar, yiyecek temininde karlalan zorluklar, seferberlik iln dolaysyla lke iinde gvenliin yeterince yerine getirilememesi ve lkenin hemen her yresinde ortaya kan salgn hastalklar gibi olumsuzluklara ramen nemli bir mebla, Ermenilerin sevk ve iskn ile ihtiyalar iin harcad anlalyor. Bu harcamalar geri dn srasnda da devam etmitir. Dnya Sava artlarnda zorunlu olarak alnan tehcir kararna karlk Osmanl Hkmeti'nin alnabilecek her trl tedbiri ald, fakat yukarda saylan sebeplerle uygulamalarda baz aksaklklarn yaand, bilhassa salgn hastalklar ve yiyecek sknts dolaysyla kayplarn meydana geldii sonucu ortaya kyor. Bu durumun, Osmanl Mali kaytlarnn tasnifinin tam olarak tamamlanmasndan ve kullanlmasndan sonra daha da netleecei muhakkaktr. Bununla beraber, elimizde mevcut belgelerin ierii, Ermenilerin, yollarn olumsuz artlardan en az etkilenmeleri, mmkn olduunca en az kaypla evkin tamamlanmas, plnlanan yerlere ulamalar ve yerletirildikleri yeni yerlerde hayatlarna devam etmeleri, sava sonrasnda da evlerine dnmeleri konusunda gerekli kolayln salanmasnn hedeflendiini gstermektedir. Bilhassa Ermeni gmenlere, gerek ABD'den gnderilen para yardmlarnn Osmanl Hkmeti'nin izniyle datlmas, gerekse Kzlha yetkilileri ile yardm kurulularnn yardm etmelerine izin verilmesi ve bilhassa bu tr yardmlar iin ilgili yabanc kurululara ar yaplmas, savan olaanst artlarna ramen, Osmanl Hkmeti'nin Ermeniler hakknda bir art niyet beslemediini belgelemektedir.

TEHCR SULULARI
Sevk ve isknn en ok merak edilen konularndan biri, nakledilen Ermenilerin yollarda can ve mal emniyetlerinin salanp salanmaddr. Her ne kadar hkmet talimatnamenin 3. maddesinde: "skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn
194 195

Bkz. BOA, DH, FR, No. 96/195. BOA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, No. 217/593. Ayr. bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 250-252.

66

salanmas, yollar zerinde bulunan vilyet grevlilerine aittir. Bu konudaki herhangi bir gecikme ve ihmalden her kademedeki devlet grevlileri sorumludur" denmise de196, bu maddenin uyguland konusunda, soykrm iddiaclarnn pheleri vardr. Osmanl belgelerinden hkmetin, bu hususa cidd surette eildii ve meydana gelebilecek suiistimalleri aratrmak iin komisyonlar kurduu dikkati ekmektedir197. Nitekim Mahkeme-i stintak Birinci Reisi sim Bey'in bakanlnda Ankara Vilyeti Mlkiye Mfettii Muhtar Bey ile zmir Jandarma Mntka Mfettii Kaymakam Muhhiddin Bey'den oluan bir heyet, Adana, Halep, Suriye, Urfa, Zor ve Mara blgelerinde198; Mahkeme-i Temyiz Reisi Hulusi Bey'in bakanlnda r-y Devlet azalarndan smail Hakk Bey'in de katld heyet Hdavendigr, Ankara, zmit, Karesi, Ktahya, Eskiehir, Kayseri, Karahisar- Sahip ve Nide blgelerinde199, eski Bitlis Valisi Mazhar Bey bakanlnda Dersaadet Bidayet Mddei Umumsi Nihad ile jandarma binbalarndan Ali Naki Bey'den oluan nc bir heyet de, Sivas, Trabzon, Erzurum, Ma'muretlaziz, Diyarbekir, Bitlis ve Canik blgelerinde grevlendirilmilerdir. Bu heyetin bakan olan ve Sivas'ta bulunan Mazhar Bey'e 3 Ekim 1915'de "mahrem" kaydyla ekilen bir ifre telgrafta, heyetlerin vardklar yerlerde gerekli incelemeleri yaptktan sonra, neticelerini devaml olarak merkeze rapor etmeleri istenmi200, 5 Eyll 1915 tarihinde ise, Ermeni kafilelerine saldranlardan ka kiinin cezalandrld sorulmutur201. Bu arada sevkyatn yapld illerdeki grevlilere de Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlarn yakalanarak cezalandrlmalar ve kafileleri koruyan muhafzlarn saylarnn arttrlmas talimat verilmitir. Heyetler, jandarma, polis, memur ve mirleri haklarnda yapacaklar tahkikat sonucuna gre, sulu grlenler Divan- Harb'e sevk edileceklerdi. Divan Harb'e sevk edilenlerin bir listesi de Dahiliye Nezareti'ne verilecekti. Vali ve kaymakamlar hakknda yaplacak tahkikatn neticesi nce Nezaret'e arz olunacak ve verilecek emre gre muamelesi yrtlecekti. Divan- Harb bakanlar veya yeleriyle asker memurlardan da suiistimali grlenler bulunursa, bal olduklar ordu komutanlklarna bildirilecekti. Ermenilerin soykrma uradklarn iddia edenlere gre, tehcir, hkmetin bilerek Ermenileri lme gnderdii, yollarda onlar imha iin Tekilt Mahsusa'y grevlendirdii, Krtler ile erkezlere gz yumduu eklindedir.
196 197

Talimatname iin bkz. s. 52-54. Bkz. BOA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, No. 213/60. 198 FR., No. 56/186. 199 FR., No. 58/38; nr. 56/355. 200 FR., No. 56/267. 201 FR., No.55-A/84.

67

Halbuki Osmanl Arivi'ndeki bu konu ile ilgili yaplan aratrmalar, grevlerini ihmal eden devlet grevlileri ile ekya olarak tanmlanan sivil saldrganlarn bizzat Talat Paa'nn imzasn tayan talimatlarla "Tahkikat Komisyonlar"na sevk edildiini, devlet grevlilerinin iten el ektirilerek Divan- Harb'e gnderildiini gstermektedir. Bunlarla ilgili vereceimiz birka rnek, iin ne kadar ciddiye alndn da ispat edecek niteliktedir. Mesel Grn Kaymakam uayb Efendi ile ilgili uygulama bunlardan biridir. 9 Kasm 1915 tarihinde Talat Paa imzasyla Sivas'ta bulunan Hey'et-i Tahkikiyye Reisi Mazhar Bey'e gnderilen yazda: "Grn Kaymakam uayb Efendi'nin bildirilen ahvl-i gayr- layikasna (uygunsuz durumuna) binen Divan- Harb-i rfi'ye tevdii mnsiptir" denilmek suretiyle mahkemeye sevk edildii202, yine ayn tarihte Sivas Vilyeti'ne yollanan yazda da kaymakamn Divan- Harb'e verilmesinin uygun olduu ve buna bal olara/c "Vilyete de mumaileyhin eli iden ekdirilmesi", yani grevden alnmas bildirilmitir203. Ayn ekilde Khta Kaymakam Hakk Bey204, Behisni Kaymakam Edhem Kadri Bey205, Ulukla Kaymakam Rifat Bey ve Jandarma Blk Kumandan Hasan Efendi206, Eski Malatya Mutasarrf Reid Bey ile Hsn- Mansur Kaymakam Mehmed Bey207, Tenos (arkla) Kaymakam Cemil Bey208, Aziziye (Pnarba) Kaymakam Hamid Bey209 iin tahkikat alm ve grevlerinden alnarak Divan- Harb'e sevk edilmitir. Bunlardan ayr olarak, Boazlyan kasabas ve kylerinde 3169 Ermeni'nin katledildiine dair asker ve polis yetkililerinin ifadelerinin incelenmesi ve gereklerin ortaya karlmas hususunda Talat Paa'nn imzasyla 9 Austos 1915 tarihinde Ankara Vil-yeti'ne talimat yollanmtr210. Keza Hey'et-i Tahkikiyye Reisi Hulusi Bey'in aratrmas sonucunda Ermenilere zulmettii ve grevini ktye kulland tespit edilerek Divan- Harb'e evki istenen Eskiehir'e bal Mihalk Kaymakam Yonaki Efendi hakknda Eskiehir Mutasarrfl'nn grleri istenmektedir211. Yine Urfa'dan Rakka'ya gnderilen ilk kafilenin muhafazasnda grevlendirilen jandarmalarn sorumsuz davranlarndan dolay uygunsuzluklarn olduu ve kadnlarn karlarak, talimata aykr olarak tren yoluna yakn kylere yerletirildiklerinin Muhacirin Mdr kr Bey'den haber alnmas zerine, Urfa Mutasarrfl'na 6 Kasm 1915 tarihinde Talat Paa
202 203

Bkz. DH, FR, No. 57/416. DH, FR, No. 57/413. 204 6 Ocak 1916 tarihli DH, FR, No. 59/235. 205 1 Mart 1916 tarihli DH, FR, No. 61/165. 206 8 Eyll 1915 tarihli DH, FR, No. 55-A/156-157. 207 13 Aralk 1915 tarihli DH, FF, No. 58/278. 208 24 Ekim 1915 tarihli DH, FR, No. 57/105. 209 25 Ekim 1915 tarihli DH, FR, No. 57/116. 210 DH, FR, No. 54-A/326. 211 5 Ocak 1916 tarihli DH, FR, No. 59/196.

68

tarafndan gnderilen ifre telgrafla, jandarmalarn Divan- Harb'e sevk edilerek cezalandrlmalar yolunda talimat gnderilmitir212. Yukardaki uygulamalar, farkl baz olaylara kar hkmetin yaklamn ortaya koymaktadr. Nitekim bu tebligatlara bal olarak, gerek ete mensuplar, gerekse devlet grevlileri hakknda 1915 yl sonundan itibaren mahkeme sreci balalm olup, mahkemeye verilenlerin says 1673'e kmtr. Bunlarn vilyetlere gre dalm ise yledir: Amasya 2, Ankara 148, Bitlis 29, Canik 89, Diyarbakr 70, Eskiehir 29, Halep 56, Hdavendigr 21, zmit 28, Kayseri 146, Konya 16, Mamuretlaziz (Elz) 249, Nide 8, Sivas 579, Suriye 27, Urfa 170 idi213. eitli yerlerdeki Divan- Harb- rfi'ye sevk edilen bu kimselerden, 19 ubat-12 Mart-22 Mays 1916 tarihlerinde sonulandrlan yarglamalara gre 67 kii idama, 524 kii hapse, 68 kii krek, para, paranga ve srgn cezalarna arptrlmt; dierlerinden 227 kii hakknda beraat verilmi, 109 kiinin mahkemesi srmekte, 4 kii velisine teslim edilmi, 624 kii hakknda da henz bir ilem yaplmamt. Bunlar ierisinden 528 kii asker, polis ve Tekilt- Mahsusa elaman, 170'i de shhiye mdr, tahsildar, kaymakam, belediye reisi, sevk memuru, telgraf mdr, nfus memuru, Emvl-i Metruke reisi gibi kamu grevlileriydi; 975 kii ise ete mensubu ve halktan kimselerdi214. Bu yarglamalara bir rnek olmak zere Suriye Divan- Harb-i rfisi'nin 12 Mart 1916 tarihli kararlarndan bir blm ekte sunmaktadr (Bkz. BELGE 21). Bu belgede ete reisi Sirozlu erkez Ahmed olu Receb'in Ermeni muhacirlerini kati ve mallarn gasb'dan; ete reisi Dersaadetli (stanbul) Halil olu Mehmed Ali'nin Ermeni muhacirlerinin mal ve eyalarn bask suretiyle almak sularndan idama mahkum edildii ve idam kararlarnn infaz edildii grlmektedir215. skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi'nin btesine tehcir kararndan sonra yeni denek aktarlm olmas, hkmetin Nisan veya Mays 1915 tarihinden nce Ermenilerin tehcirine dair bir pln olmadn ortaya koyarken, mahkeme kararlar da Ermeniler hakknda iddia edildii gibi bir etnik temizlik veya "soykrm" olarak nitelendirilebilecek bir dncesinin olmadn ortaya koymaktadr. Nitekim sevk ve isknla ilgili vilyetlere gnderilen talimatnameye aykr davrananlar mahkemelere sevk edilerek cezalandrlmtr.
212 213

DH, FR, No. 57/309. Bkz. BOA, Hariciye Siyasi, No. 2882/29'dan naklen Yusuf Sannay, "Ermeni Tehciri ve Yarglamalar", Trk Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Sempozyumu, Gazi niversitesi, 23-25 Kasm 2005, Ankara. Baslmam sunum. 214 Bkz. Yusuf Sannay, "Ermeni Tehciri ve Yarglamalar", Trk Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Sempozyumu, Gazi niversitesi, 23-25 Kasm 2005, Ankara. Baslmam sunum. 215 Bkz. BOA, Hariciye Siyasi, No. 2882/29-25.

69

zellikle, sulanan devlet grevlilerinin mahkemeye sevk yazlarnn bizzat Talat Paa'nn imzasn tamas, Ermenilere kar ilenen sularn hkmetin bilgisi dnda cereyan ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. Bu gstergeler ve mahkumiyet kararlar ile bir ounun infaz edildiini grdmz idam cezalar, tehcir olaynn ve Birinci Dnya Sava srasnda meydana gelen Ermeni kayplarnn bir soykrm olarak adlandrlmayacam ak bir ekilde ortaya koymaktadr.

70

BENC KISIM
TEHCRN SOYKIRIM HUKUKU LE LKS Soykrm, 9 Aralk 1948 tarihli "Soykrm Suunun nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Birlemi Milletler Szlemesinde aadaki ekilde tanmlanmtr: 1Ulusal, rsaklar ya da dinsel bir grubun, toptan veya bir blmn yok etme niyyetile, bir grubun yelerini ldrmek, 2Bir grubun yelerine bedensel ruhsal ar zarar vermek, 3Bir grubun hayatnn fiziki kn salayacak ortam hazrlamak 4Bir grubun ocuk sahibi olmasn engellemek, 5Bir grubun ocuklarnn zorla bir baka gruba verilmesini salamak Osmanl Devleti'nin Ermenileri bulunduklar yerden ihra (sevk ve iskn) kararnn ve bu kararn uygulamasnn, yukarda tanm yaplan "soykrm"a uyup uymadn deerlendirmek gerekmektedir. Bunun iin her eyden nce Osmanl Devleti tarafndan yaymlanan talimatnamelerdeki maddeleri iyi tahlil etmek gerekmektedir. Zira o tarihlerde sz konusu bile olmayan "soykrm" tabirini bilmemelerine ve byle bir sulamayla karlamamalarna ramen, en azndan talimatnamelerdeki maddeler, dikkatli gzlerden kamayacak bir biimde, nakledilenlerin usul erevesinde sevk ve isknn salayacak ldedir. Nitekim Osmanl Devleti, Batl lkelerin Ermenilerin topluca katledilecekleri iddialarna kar daha o tarihte, yani 27 Mays 1915'te yaynlad bir bildiriyle, Ermenilerin nakli kararnn asayi sebebiyle alndn ve Ermenilerin tmnn sevk edilmemesinin devletin imha niyetinde olmadn gsterdiini iln etmitir216. 1915'te meydana gelen iskn uygulamalar ve bu uygulama srasnda meydana gelen olaylar, yukardaki "Soykrm Szlemesi" maddelerine gre bir soykrm olarak adlandrlabilir mi? Bu sorunun cevabn vermek iin kinci Dnya Sava sonrasnda Nazi Almanyas'nm Yahudilere uygulad toplu imha hareketiyle, Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad "sevk ve iskn" ve bu uygulama srasnda meydana gelen lmleri ve kafilelerin kar karya kald eitli durumlar karlatrmak ve buna gre bir deerlendirme yapmak daha
216

BOA, DH. FK., No. 53/4.

71

isabetli olacaktr. te yandan Almanya'nn Yahudileri toplama kamplarna nakletmedeki hedefi ile Osmanl Devleti'nin Ermenileri Suriye'ye sevk ve iskn etmesindeki hedefi bu bakmdan byk nem tamaktadr. Osmanl Devleti Ermenilere nasl bir uygulama yapmtr?: 1- Osmanl Devleti, Nazilerin uygulamalarnn aksine, topraklarnda yaayan Ermenilerin tmn srgn etmemi, savan olaanst artlarndan dolay isyan eden, "dman lkelerle" anlaan ve tehdit unsuru olan belli bir corafyadakileri nakletmitir. Nakilde, Osmanl Devleti'ne kar silahl harekette bulunmayan ve bu tr gruplarla ibirlii yapmayan Katolik ve Protestanlar ile yal, kadn ve ocuklardan byk bir grup (300 il 500 bin arasnda) yerlerinde braklmtr (Bkz. HARTA-I). zellikle stanbul, Edirne, Aydn, zmir, Bursa, Ktahya, Antalya gibi ehirlerdeki, komite yesi olanlar hari Ermeniler sevk edilmemitir217 2-Anadolu'daki btn Ermeni nfus Suriye'ye sevk edilmemi, daha az zararl telakki edilenler kendi kasaba ve kylerine yakn beldelere yerletirilmitir. 3Nakledilenler yine Osmanl snrlar iinde yer alan bir corafyaya g ettirilmi, ge tabi tutulanlara, Nazilerin evlere baskn yaparak sorgusuz-sualsiz toplama kamplar na sevk etmeleri yerine, g hazrl yapmalar iin bir hafta ile 15 gn arasnda sre verilmitir. 4Gen Ermenilerin tm ihtiyalarnn (yiyecek, salk, bilet temini, seyahat srasnda duyacaklar dier ihtiyalar vs.) "Muhacirin tahsisat"ndan karlanmas kararlat rlm, sava dolaysyla yer yer aksamalar grlmesine ramen, istekte bulunan vilyetlere bteden ek denek karlm218, bir ehir ve kasabada yaayan Ermenilerin tamam srgne gnderilmemi, hastalar, yetimler, Katolik ve Protestan mezhebi mensuplaryla, zanaat sahipleri ve orduda grev yapanlar zorunlu g kapsam dnda tutulmutur. 5-Ermenilerin evki srasnda (1915), Osmanl ordusunda silah altnda bulunan ok sayda Ermeni asker sevk edilmeyerek geri hizmete alnm, 24 Temmuz 1917 tarihi itibariyle bunlardan 522'si, hl ordu komutanlarnn tercmanlnda ve pek ou da kritik addedilecek blklerde grevde tutulmutur219.
217

Bunlardan Ktahya'dan Ermenilerin nakledilmemesi, devlet emirlerine ramen valinin kendi iradesiyle tehciri uygulamamasna balanmaktadr Halbuki Osmanl belgelerinde, Ktahya'dan Ermenilerin sevk edileceklerine dair merkezden gnderilen bir emre rastlanmamakladr (Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler 1915-192), Devlet Arivleri yay, Ankara 1995). 218 Bkz. BOA, rade Meclis-i Mahsus, Sra no. 2271, Genel no. 184, Hususi 19,27 N 1333; rade Meclis-i Mahsus, Sra no. 2301, Genel no. 215, Hususi 21, 28 L 1333; rade Meclis-i Mahsus, Sra no. 419, Genel no. 2864, Hususi 12, 12 R 1333. 219 Bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, U, s. 65-72, Belge 368.

72

6Ge tabi tutulanlara, Nazilerin toplama kamplarnn aksine, gittikleri yerlerde, devlet tarafndan evler yaplmas, hayatlarn devam ettirebilmeleri iin ziraate elverili yerlere yerletirilmeleri, sanat erbabna aletedevat ve sermaye verilmesi gibi ihtiyalar, imknlarn elverdii lde karlanmaya allm, gmenlerin geldikleri vilyetlerin belirlenerek, nfus kaytlarnn karlmas ynnde almalar yaplmtr. 7Nazi kamplarnn aksine, hasta gmenler iin kamplarda hastahaneler kurulmu, gmenlerin salk problemleri ile ilgili olarak Osmanl Devleti'nin yan sra eitli lkelerin salk ekiplerine de kamplarda grev yapmalar iinizin verilmitir. Hatt ou kamplarda Ermeniler de grev yapmtr. 8Kimsesiz ocuklar ve yetimler, yolun meakkatinden etkilenmemeleri iin yetimhanelere ve baz zengin ailelerin yanma yerletirilmiler, bu yetimhanelerin ynetimi 1917'den itibaren misyonerlere braklm, 1918'de geri dn izninin verilmesinden sonra yine misyonerlerin gzetiminde ailelerine ve yakn akrabalarna teslim edilmilerdir (Bkz. BELGE 19/1-2)220. 9Airetlerin ve sivil halkn saldrsna kar kafilelerin korunmas iin jandarmalar grevlendirilmi, suiistimalde bulunan grevlilere iten el ektirilerek divan- harbe sevk edilmi ve cezalandrlmlardr (Bkz. BELGE 20/1-2; BELGE 21). 10Zorunlu gten kurtulmak iin Mslmanl kabul ettiini syleyenler de g ettirilmi, bu ekilde din deitirenlere sava sonrasnda karlan bir yasa ile, istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilecekleri bildirilmitir. 11Sava, kuraklk, ekirge istils, seferberlikten dolay i yapabilecek hemen btn erkeklerin silah altna alnmas gibi sebeplerle, tarladaki zirai rnn kaldrlamamas ve neticede meydana gelen yiyecek sknts ve bunun sonucu bulac hastalklarn yaylmas pek ok gmenin lmne yol am, bunun zerine, bata Amerika olmak zere eitli devletlere mensup yardm kurulular ve Kzlha'n yardmlarna izin verilmitir (Bkz. BELGE 13). 12- Savan sona ermesiyle birlikte, devlet tarafndan karlan "geri dn kanunu" ile gmenlerin evlerine dnmeleri salanm, Ermeni Patrikhanesinin tespitlerine gre Sevr ncesinde, tehcir kapsam dnda kalanlarla evlerine geri dnenlerin miktar 644.900 olarak tespit edilmitir (Bkz. BELGE 14). Dn srasnda gmenlerin tm ihtiyalar devlet tarafndan karlanm, evlerine
220

Bkz. Bb- Ali, DH, Air ve Muhacirin Mdiriyesi skn ubesi, Hussi: 35502'den naklen Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, Devlet Arivler yay., Ankara 1995, s 224-225, Belge 564.

73

muhacir yerletirilmi olanlarn evleri tahliye edilerek kendilerine iade edilmi, dnenlerin eyalar teslim edilmi (BELGE 22), dnten sonra yirmi gn mddetle iaeleri temin edilerek, vergi borlar ertelenmi veya affedilmitir221. Yukarda bahsedilen Belge 10'nu dikkatlice okumamz, halinde, zorunlu gn henz sona erdii 3 ubat 1916 tarihi itibariyle Suriye'ye 500 bin Ermeni gmenin ulam olduunu gryoruz. Suriye'ye ulat belirlenen bu say ile Kafkasya'ya kendiliinden gt kaydedilen nfus gz nne alndnda, aslnda, duyumlara dayanarak bir milyon Ermeni'nin g srasnda ld veya ldrld iddiasnda bulunan btn konsolos raporlar yalanlanmaktadr. Ayrca Osmanl Devleti'nin, muhta gmenlere yardm iin oluturulan yabanc yardm kurulularna Ermenilerin iskn edildikleri kamplarn kaplarn amas, dolaysyla sadece Suriye'de 486 bin kiiye yardm edilmesine izin vermesi, Ermenileri imha niyetinde olmadn gsteriyor. Buna bal olarak, g blgelerindeki Ermenilerin tm yerine belli bir kesiminin zorunlu g kapsamna alnmas, dierlerinin evlerinde braklmas, "etnik temizlik" veya "soykrm" iddialarn tmyle ortadan kaldryor. Nitekim zellikle lkenin stanbul, zmir, Aydn, Bursa, Ktahya, Edirne gibi ehirlerinden, terr mensuplar dnda kalanlarn zorunlu g kapsam dnda kalmas, srgnn Ermenilerin Ermeni olduklar iin yapld iddiasn ortadan kaldryor. Ayrca g uygulamalarnda, soykrm szlemesinde ifade edildii biimde, "topluca imha edilmeye ynelik" bir art niyet olup olmad, g edeceklere hazrlanmalar iin sre verilmesi gsteriyor. Hele hele ge tabi tutulanlarn, gittikleri yerlerde, geldikleri ehirler de kaydedilmek suretiyle, nfus defterlerinin dzenlenmesi talimatnn verilmesi, hayatlarn devam ettirebilmeleri iin zi-raate uygun blgelere yerletirilmeleri ve toprak tahsisi, sanat erbabna aletedevat ve sermaye verilmesi, srgnn imha dncesiyle yaplmadn ortaya koyuyor. zellikle, talimatnamelere aykr davranan ve kafilelerin gvenliine dikkat etmeyen ve suiistimalde bulunan grevlilerin, bizzat Talat Paa'nn imzasn tayan telgraflarla derhal iine son verilmesi ve divan- harbe sevk edilmeleri, mnferit hadiselerin de zerine gidildiini, sulu bulunanlarn cezalandrldklarn gsteriyor (Bkz. BELGE 19/1-2). Savan sona ermesi ve gvenlik problemlerinin ortadan kalkmasnn ardndan gmenlerin geri dnmelerine izin verilmesi, yetimhanelerde veya zengin aileler yannda bulunan Ermeni ocuklarn da misyoner kurulular gzetiminde ailelerine teslim edilmesi, sevk ve isknn gvenlik gerekesiyle yapldn ortaya koyuyor. Yukarda iaret edilen uygulamalarn, eitli sebeplerle meydana gelen lmlere ramen, soykrm szlemesinde tanmn bulan artlar tamadn, Nazi
221

Bunlar iin bkz. BOA, r-y Devlet, nr. 39380; Bb- li, DH., Air ve Muhacirin Mdiriyesi skn ubesi, Ummi : 36066'dan naklen Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 232-233, Belge 572; Air ve Muhacirin Mdiriyesi iskn ubesi, Hussi : 35552'den naklen Osmanl Belcelerinde Ermeniler, s. 225-226,565.

74

Almanyas'nn Yahudilere uyguladklaryla da hibir benzerlik gstermedii' ni ortaya koyuyor. Bu durumda, 1915'te cereyan eden olaylarn neden soykrm olarak tanmland, zerinde dnlmesi gereken bir sorudur. Yine, 1944 tarihinde kullanlmaya balanan bir kelimenin, neden 1915'e indirgendii de cevaplanmaldr. Kald ki, soykrm olduunu iddia edenlerin, bugne kadar "soykrm" ispat edecek ciddi bir belge veya bulgu sunamamalarm da dikkate almamz gerekiyor. inasi Orel ve Sreyya Yce tarafndan sahte olduklar ispat edilmi olan Talt Paa'ya ait olduu iddia edilen telgraflarn hangi sebeple ortaya atldn da sorgulamamz gerekiyor222. Zira sonradan hazrland tespit edilen bu telgraflar zerinde yaplan incelemede, bu trden telgraflarda olmas gereken Osmanl brokrasisinin mutat ilem kaytlarnn bulunmad, telgrafn gnderildii iddia edilen valinin, o tarihte o vilyette valilik yapmad, her Osmanl belgesinin en stnde yer alan besmelenin olmas gerekenden farkl bir biimde yazld ve en nemlisi de Talat Paa'nn imzasnn sahte olduu ortaya karlmtr. Oysa ki Talt Paa'nn bizzat imzasn tayan gerek ifre telgraflarda, hangi Ermenilerin sevk ve iskna tabi tutulaca, yolculuklar esnasnda can ve mallarnn korunmas ile tebliler yer almaktadr. Bir rneini ekte sunduumuz telgraflar, ayrca Ermenilerin g ettirilmesiyle ilgili son derece gizlilii olan ve ilgili resmi makamca belirlenen ve sadece onlarca bilinen harfler ve kelimelere karlk olan rakamlarn yer ald orijinal belgeler olup, bu kadar gizlilik iinde gnderilen belgelerin hibirinde imha veya onu ima eder nitelikte bir ifadenin bulunmad, aksine koruma hususunda talimat ve tedbirlerin yer ald dikkati ekiyor (Bkz. BELGE 23)223. Yukarda tespit edilen hususlar bir ekilde Ermeni iddialarnn dayanaktan yoksun olduunu ortaya koyuyor. Soykrm iddiasnda bulunanlarn en nemli tutarszlklarndan biri de, ldrldn iddia ettikleri Ermenilerin saysnn 1915'ten itibaren srekli farkl rakamlarla ifade edilmesi ve ykseltilmesidir. 600 binlerden balayan rakamlar, gnmzde 1,5 milyona, hatt baz kimseler tarafndan iki milyona karlmtr. Halbuki, o tarihlerde yabanc devletlerce yaplan nfus aratrmalarnda, Osmanl Devleti'nde yaad iddia edilen Ermenilerin toplam nfusu ortalama 1,5 milyon olarak gsterilmekte, hatt Ermeni Patrikhanesi bile 1,915,000 rakamn vermektedir224. Nitekim pek ok kesim tarafndan gvenilir bulunan Patrik Ma222

Bkz. Ermenilerce Talat Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK yay., Ankara 1983. 223 Bkz. 8 Haziran 1915 tarihli Canik Mutasarrflnan gnderilen telgraf (Bab I Ali, Sra no. 859).
224

Raymond H. Kevorkian et Paul Paboudiian, Les Armeniens dans L'EmpireOttoman a la veille du genocide, (Paris, 1992), chapter IV'ten aktaran: Justin McCartliy, Population History of the Middle East and Balkans, (Istanbul, ISIS Press, 2002), s. 293

75

lachia Ormanian'n tespitlerinde de Ermeni nfusu 1,895,400 olarak gsteriliyor225. Keza katliam savunan Dr. Johannes Lepsius da Ermeni nfusunun 1.845.450 olduunu yazyor. Bu durumda ancak 300-400 bin Osmanl Ermenisi'nin hayatta kalmas gerekirdi. Oysa ki, 1919 yl itibariyle, Osmanl topraklarndan dier lkelere gerekleen glere ramen, Amerikan ariv belgelerinde bulunan ve Ermeni Patrikhanesi'nce, dier lkelere genler hari, sadece Anadolu'da yaayanlar ve evlerine geri dnenler 644,900 olarak verilmekte, stanbul ngiliz Bykelilii ise, 1922 yl itibariyle btn dnyadaki Osmanl Ermenilerinin saysn 1,200,000 olarak gstermektedir.Bu durumda 1,5 milyon Ermeni'nin ldrldn iddia edenlere u soru sorulabilir. Katledildii iddia edilen Ermeni says 1,5 milyon ise, 1,200,000 Osmanl Ermenisi nasl olup da hayatta kalmtr? Keza, hastala bal olmakszn bu denli yksek sayda Ermeni ldrlmse, bu Ermenilere ait toplu mezarlarn olmas gerekmez mi? Bu durumda, en az 3,000 il 5,000 arasnda toplu mezar olurdu ki, Anadolu'nun her yerinden toplu mezar kmas kanlmazd. Mesel Nazi Almanyas'nda katledilen Yahudiler gizlenebilmi midir? Dolaysyla varsayalm ki, Anadolu'dakiler gizleniyor. Bu durumda Trkiye dnda bulunan Suriye'de kamplarda ldurulduu iddia edilen Ermenilerin toplu mezarlar neden tespit edilmiyor ve niin dnya kamuoyuna sunulmuyor? Aslnda btn bu sorularn tek bir cevabnn olduu ortaya kyor. 1915'te meydana gelen olaylar, Ermeni Diasporas tarafndan siyasi nitelik verilerek arptlyor ve tamamen abartl bir propaganda malzemesi eklinde sunuluyor. Bu durumda Osmanl Devleti tarafndan organize edilen sistemli bir katliamn yaanmad, buna karlk gn meakkatinden ve hastalklardan bir ok Ermeni'nin hayatn kaybettii sonucu kyor. Baz kimseler tarafndan, lenlerin miktarndan ok asl olann, Ermenilerin hkmet tarafndan organize bir biimde ldrlp ldrlmediinin sorgulanmas gerektiidir. Bu gibi kimselerle ayn dnceyi paylamakla birlikte, abartlm rakamlarla ller zerinden propaganda yaplmasnn da ortaya karlmas gerektiine inanyorum. Bu sebepledir ki, Ermenilere ait verilen lm saylarnn tutarszln ortaya koymamz byk nem tayor. Zira saylarla oynayan ve tartmasz "soykrm" iddiasyla, ller zerinden siyaset yapan ve rant elde etmeye alanlarn da tespiti gerekiyor. Bu sebepledir ki, tarihi belgeler nda konunun tartlmas teklifleri, srekli olarak reddediliyor ve bilimsel almalar yaparak zm yollar aranmas yerine, ayn fikri savunanlarn kendi aralarnda yaptklar toplantlarla, konu daha da kemikleiyor ve doma haline getiriliyor. Dolaysyla dn olduu gibi bugn de, propaganda ark acmaszca dnmeye devam ediyor, bilim ve gerekler, siyasi tercihe kurban ediliyor.

225

Bkz. US ARCHIVES NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56.

76

ayet tarihte meydana gelmi her toplu lm olay "soykrm" olarak nitelendirilecek olursa, hibir devletin ve toplumun byle bir vebalin altndan kalkmasnn mmkn olmad muhakkaktr. Mesel 1914-15'te bata Erivan olmak zere Kafkaslar'dan srgn edilen Trk ve Mslman muhacirler de ayn tanmn iinde telakki edilmek durumundadr. Yine 1877-78 Osmanl-Rus sava ve 1912'de meydana gelen Balkan Savalar sonrasnda 5,5 milyon insann Balkanlardan Anadolu'ya srgn edildii ve bu srgn srasnda milyonlarcasmm gerek katledilme ve gerekse hastalklardan yollarda lmleri de "soykrm" olarak kabul edilmesi gerekir. Keza pek geriye gitmeden, 1992 ylnda Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki sava srasnda Hocal'da meydana gelen olaylar, yani Ermeni glerince kadn, yal ve ocuk ayrt edilmeksizin 613 kiinin katledilmesi ve bu sava srasnda blgede yaayanlarn srgn edilmeleri -ki halen bir milyon Azeri'nin zor artlar altnda srgnde yaamaktadr-, 1948 soykrm szlemesi kapsamna dorudan giren ve Ermenileri sava sulusu durumuna dren bir nitelik tamaktadr. Buna benzer olmak zere 1960-63 ve 1974'te Kbrs'ta Kbrs Trklerine kar Rumlarn gerekletirdikleri katliamlar da, ayn kategori iinde deerlendirmek gerekir. Keza Fransa'nn nce Cezayir'de 1,5 milyon Cezayirliyi, 1994 ylnda ise 800 bin Ruandal'nn katledilmesini; ngiltere'nin 1788-1938 tarihleri arasnda Avustralya'daki yerleik halk Aborjinler'i sistematik biimde yok ediini; Nove'in 1920-30 arasnda etnik grup Tater kzlarn ksrlatrmasn; svire Hkmeti'nin 1926-1973 arasnda, ingene ocuklarn ailelerinden zorla alp asimile etmesini soykrm olarak nitelendirmek kanlmazdr. rnekleri oaltmak mmkndr. Dolaysyla, daha nce de belirttiimiz gibi, soykrm sulamas yaplrken, Bosna'da veya Hocal'da olduu gibi, herkesin gz nnde meydana gelenler dnda, tarihe mal olmu olaylarn, tarih metodolojisinin olaan kurallar gz ard edilmeden aratrlmal ve bu aratrmalar nda bir sonu ortaya konulmaldr. Byle bir aratrma sonucu elde edilecek verilerin, yine de hukuki adan herkesi balayc bir nitelik tamas beklenemez. Zira olaylarn olduu tarihte yaanmamas, doru tehiste de yanlmalara sebep olacak ve sbjektif bir deerlendirmeyle yetinilecektir.

77

SONU
Uzun yllar Ermeni diasporasnm yrtt etkili propaganda nedeniyle, bugn dnyada geni bir kitle, Ermeni soykrm iddialarn benimsemektedir. Trkiye'de yaplan aratrmalar ve buna bal olarak srdrlen bilgilendirme almalar, gerek aydn kesim, gerekse kamuoyunda olmas gereken bir dzeyde deildir. zellikle Avrupa Birlii'nin Trkiye'ye tarih vermesiyle balayan basklar, Ermeni soykrm iddialarn Trkiye'nin gndemine tam ve Trk Tarih Kurumu'nun gerekletirdii yabanc arivlerdeki aratrmalarn sonular, belli bir lde, iddialarn geersizlii konusunda, somut delillerin kamuoyuna sunulmasn salamtr. Buna karlk dnya kamuoyunun, yllardr srdrlen Ermeni diasporasnn propagandas sonucunda, "soykrm yapldn" kabul etmesi ve hatt baz lkelerin tarih ders kitaplarna soykrmnn girmi olmas, gelecekte daha geni bir kitlenin, Trkiye'yi sulayanlarn yannda yer almasna yol aacaktr. Ermenilerle bilimsel alanda kurulmak istenen dialog da, zellikle Ermenilerin byle bir tartmay kabul etmemesi nedeniyle gerekleememekte, durum her geen gn daha da iinden klmaz bir hale gelmektedir. Mesel 2004 ylnda merkezi Viyana'da bulunan Viyana Ermeni Trk Platformu'nun her iki lke bilim adamlarn bir araya getirme teebbs, Temmuz 2004'te 100'er belge deiimi gerekletirilmi olmasna ramen, Ermeni tarafnn, muhtemelen Trk tarafnca verilen dosyann Ermeni iddialarn rtecek nitelikte olmas dolaysyla, toplantdan son anda vazgemesi zerine baarszlkla neticelenmitir. Keza ayn ekilde, Trkiye Cumhuriyeti Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoan'n, her iki lke tarihileri tarafndan konunun aratrlmas teklifi de Ermenilerce reddedilmitir. Bu durum gstermektedir ki Ermeniler, bilimsel platformda meselenin tartlmasn, ellerinde iddialarn kantlayabilecek delilleri olmad iin kabul etmemektedirler. Bu durumda yeni yntemler belirlenmesine ihtiya duyulmaktadr. Yaptmz aratrmalarda, yukarda da bir ksm akland gibi Osmanl ynetiminin, gnmzdeki tabiriyle soykrm olarak kabul edilebilecek bir uygulamasnn olmad grlmektedir. Esasen tehcirin, hukuken 1948 ncesini kapsamamasnn tesinde, bu tarihte esas anlamn bulan Yahudi soykrmyla da hibir benzer yan bulunmad bir ok otorite tarafndan ifade edilmektedir. Ayrca soykrm iddiasn ileri srenlerin, soykrm ana szlemesinde yer alan artlarn temel hkmlerinin ihll edildiini ileri srebilecekleri bir belgeleri de yoktur. Zaten bugne kadar byle bir belgenin yaynlanmamas ve herhangi bir mahkemece "soykrm" kararnn alnmam olmas bunu gstermektedir. Buna karlk Osmanl Arivi'nce yaynlanan belgelerde, asl Trklerin katliama uradklar ortaya kmaktadr. Bu durum, yabanc arivlerdeki nfus istatistikleri ile de teyit edilmektedir. Bu istatistiklerdeki 1914 nfusu ile 1919 sonras nfusu karlatrldnda, Trkler veya Mslmanlarn dnya sava dolaysyla byk 78

bir nfus azalmasyla karlat, buna karlk, baka lkelere g edenler de dikkate alndnda, ayn derecede Ermeni kayb olmad grlyor. Bu durumda 1,5 milyon Ermeni'nin ldrld iddialar, bu nfus istatistikleriyle gln hale gelmektedir. Zira hemen btn istatistikler Ermenilerin Osmanl Devleti'ndeki toplam nfusunu ortalama 1,5 milyon civarnda tespit etmektedir. Btn bunlara karlk uras muhakkaktr ki, bu trden siyasallarlm konularda bilimsel almalar tek bana konunun zmnde yeterli deildir. Siyasi otoritenin, bilimsel almalar sonucu elde edilen verileri deerlendirmesi ve bunlar uluslararas arenada kullanmas birinci derece nem tamaktadr. Zira Ermeni soykrm iddialar yukarda da ifade edildii gibi siyasi bir nitelie sokularak dogma haline getirilmi ve propaganda yntemiyle eitli lkelerde, dorudan olmasa bile, dolayl ekilde kabul grmtr. Hatt o denli ileri gidilmitir ki, Fransa ve svire bata olmak zere kimi Avrupa lkeleri, Avrupa'y Avrupa yapan demokrasi ve ifade zgrl gibi deerleri gzard ederek, bugn bilim adamlarnn "soykrm olmamtr" ifadelerini su kabul etmektedir. Buna ramen konunun zm, bilimsel aratrmalarda yatmaktadr. Bu sebeple bilimsel aratrmalar sonucu elde edilen veriler nda siyasi otoriteler, bu konuda yeni yntemler ve siyaset belirleyeceklerdir. Bu adan baklacak olursa, nasl bir yntemle konunun stne gitmek yararl olabilir. Her eyden nce soykrm karar alan lkelerin parlamentolarna, TBMM tarafndan, byle bir karar hangi belgeye dayanarak ve hangi mahkeme karar sonucu aldklar sorulmaldr. Ayrca, bilhassa, olaylarn 1915'te, yani Trkiye Cum-huriyeti'nin kurulmasndan nce meydana geldii ve Lozan'da zmlendii, dolaysyla iddialarn isteniyorsa ciddi ve tarafsz bir komisyon oluturularak ilgili arivlerde yeniden aratrma yaplabilecei, bu konuda Trkiye'nin zerine den grevi eksiksiz yerine getirecei dnya kamuoyuna duyurulmaldr. Aksi davranlarn ve alnan kararlarn, haksz olarak, Trk toplumunu karalamaktan te bir yere gidemeyecei de ifade edilmelidir. te yandan Tansa, ngiltere, Rusya, Ermenistan ve ABD gibi konuyla lgisi bulunan taraf lke tarihilerine, Trk tarihilerle bir-ikte veya ayr ayr aratrmalar yapmalar tevik edilmeli e hatt bunun iin burs verilmelidir. phesiz bu yolla gerekletirilecek aratrmalarn yabana dillerde yaymlanmas, dnya kamuoyunun dikkatini ekecektir. te yandan Ermeni komitelerine ait arivlerin almas iin (mesel Boston'daki Tanak arivi bata olmak zere, Kuds ve Erivan'daki 1915 dnemine ait arivler) zellikle Avrupa ve Amerika Birleik Devletleri'ne, dnya kamuoyu nnde ar yaplmaldr. Zira arivlerin almas, bata Fransa ve Rusya olmak zere, pek ok devletin Ermeni meselesindeki vebalini, onlarla gizli anlamalarn, ynlendirmelerini, silah yardmlarn ve hatt Osmanl Devleti'ne kar yrttkleri politikalarda Ermenileri kendi karlarna nasl let ettiklerini ortaya karacak; komitelerin isyan ve katliamlarla ilgili pln ve faaliyetlerine de aklk kazandracakta Bu arivlerden muhtemelen, tehcir srasnda karlm veya ldrlm sanlmasna ramen 79

rvet karl Anadolu'nun etin corafi alanlarnda saklanan veya bir yolunu bularak yurtdna kaan Ermenilerle ilgili bilgiye de ulalacaktr. Yukarda belirttiimiz biimde, "soykrm" kabul eden parlamentolara yaplacak teklifler, o lkelerde yaayan insanlar zerinde phesiz olumlu sonular douracaktr. Trkiye'nin iyi niyetle yapaca bu teklifin reddedilmesi, Batllarn tarihleriyle yzlemek isteyip istemedikleri sorusunu akla getirecektir. Byle bir durumda, konunun artk Trkiye'nin gndeminden ktn ve bundan byle hibir ekilde bu tr iddialara muhatap olmayacan aklama frsat verecektir. Teklifin kabul edilmesi durumunda, bugne kadar eitli parlamentolarca onaylanm "soykrm" sulamalar, dolayl olarak reddedilmi olacaktr. Aratrmalardan kacak sonu, Birinci Dnya Sava srasnda, her iki toplumun, sava ortam iinde birbirlerini katlettikleri, devlet tarafndan plnlanm bir katliamn olmad, hukuki anlamda olaylarn soykrm olarak tanimlanamayaca, dnyann pek ok blgesinde olduu gibi Osmanl Devleti topraklarnda da 1914-18 arasnda, btn toplum katmanlarnn trajik olaylar yaad, dolaysyla sava srasnda btn dnya halklarnn bana gelenlerin Ermenilerin, Trk ve Mslmanlarn da bana geldii, her iki tarafn da byk kayplar verdii, bu kayplardan znt duymamann mmkn olmad sonucu kacakr. Trk-Ermeni ihtilfndaki tarihi gerek en yaln ekilde Howard M. Sachar'm 1969'da yaynlad "The Emergence of the Middle East: 1914-1924 (Ortadou'nun Douu) adl kitabnda yer verdii aadaki cmlede anlam bulmaktadr226. Bu kk eseri onun cmlesiyle bitirmek yerinde olacaktr: "Btn o sava yllarnda hi kimsenin, Ermenilerin bile, Trkler kadar kan akmamtr. Artk sava yllar sona ermitir."

226

Howard M. Sachar, The Emergence of the Middle East, 1914-1924, Alfred A. Knopf, New York, 1969, s. 453. Ayr.bkz. Srgn ve G, s. 49.

80

BBLYOGRAFYA
A) ARV KAYNAKLARI 1Amerikan Arivleri (US ARCHIVES): NARA RG 59, 867.48/271; NARA 867.4016/193: Copy no: 484; NARA 867.4016/207; NARA 867.4016/816 Jan 10,1923; NARA, Mikrofilm No. T 1192, Roll 8; NARA, T 1192 R2. 860J/395; NARA 867.4016/251; NARA 860 J/584; NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56; NARA T 715, Roll 2967, Vol. 6779; RG 84 Box 19. No: 414. J.B. Jack-son'dan Mr. L. R. Fowle'a. 14 Haziran 1917; Department of State Papers..., 860J/5811; State Department Record Group 59, 867.48/271; Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian and Syrian Relief Minutes, 1915-1919; Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec of Labor, Government Printing Office, beginning 1895-1932; The New Near East, Vol.6, No. 7, Genel No. 31, 23 Ocak 1920, s. 28 (Amerikan Kongresi'nin Kansas yesi 23 Ocak 1920'de Kongre'de yapt konuma). 2ngiltere Arivi (UK ARCHIVES): FO 371 /2484/46942, No. 22083; FO 371 /2146, No. 70404 (Chcethem'den Sir Edward Grey'e, 12 Kasm 1914, Kahire); FO 371/2484, No. 22083 (Rus Bykelisinden ngiliz Dilerine 15 ubat 1915 tarihli memorandum); FO 371/2485, No. 115866 (Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e mektup, 3 Austos 1915, Kahire); WO 157/ 691/9 (ngiliz Karargh Askeri stihbarat Blteni, 5 Mays 1915, Kahire); FO 608/78, (75631), No. 869 (Amiral Carthorpe ifre telgraf, 20 Mays 1919); FO 608/78, No.1094 (Amiral Carthorpe ifre telgraf, 21 Mays 1919); FO 608/154 (Mttefikleraras Mzakereler, 26.02.1919, Paris); FO 371/2488, No. 143153 (Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll 1915, Batum); WO 158/933, No. 5796,1, p.3. 3Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi: 1 A, Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085; 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No. 3898; A Ar-menien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 4445; KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624; sterreichisc-her Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463. 4Fransa Arivi (Archives de France): Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 862, 863; Tur-quie/Vol. 867/ Syrie-Palestine; Turquie/ Vol. 870/ Syri-e-Palestine; Turquie/Vol. 848-850, 8 Mart 1915; Turqui-e/Vol.887, 18 Mays 1915; Turquie/ Vol. 879/ Syrie-Palestine; Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915); Turquie/ Vol. 890, 81

Legion d'Orient-I; Turquie/Vol. 903; Archives des Affaires Etrangeres de France, Serie Levant, 1918-1928, Sous Serie Armenie, Vol. 2, folio 47. 5Rusya Arivleri Rusya Devlet Arivi, Siyasi Ksm, nr. 117/293. 6Osmanl Arivi: D , R,N 5 9 97- 8;D , RN .5210 ;D , R,N 5 4;D , R,N .5 / 0 D , R,N .5 / 0 ;D . RN .5 1 H F . o. 2/ 6- 9 H F , o / 2 H F . o. 3/ H F . o 32 0; H F . o 33 5 H F . o 4/ 0; D , R,N .5 A2 6;D , R,N .5 A2 8;D , R,N 5 A3 6D . RN .5 1 D , R,N .5 / 5 D , R,N .55/ 91;D , R, H F . o 4- / 2 H F . o 4- / 6 H F . o. 4- / 2 ; H F , o 5/ 8; H F . o 51 2; H F . o 2 H F . N 5 29 D . RN 5 3 DH. FR. No. 55-A/16; DH. FR. No. 55-A/17; DH. FR. No. o. 5/ 2; H F . o. 5/ 41; 55-A/77; DH. FR. No. 55-A/84; DH. FR. No. 55-A/H8; DH. FR. No. 55A/135; DH. FR. No. 55-A/156-157; DH. FR., No. 56/186; DH. FR., No. 56/267; DH. FR., No. 56/355; DH, FR, No. 57/105; DH. FR. No. 57/110; DH, FR. No. 57/116; DH. FR. No. 57/308; DH, FR, No. 57/309; DH. FR. No. 57/345; DH. FR. No. 57/348; DH. FR. No. 57/349; DH. FR. No. 57/351; DH. FR. No. 57/413; DH. FR. No. 57/416; DH. FR. No. 58/38; DH. FR. No. 58/278; DH. FR. No. 59/196; DH. FR. No. 59/235; DH, FR., No. 60/178; DH, FR., No. 60/281; DH. FR. No. 61/165; DH., FR, nr. 95/52; DH., FR, nr. 96 /195; DH., FR, nr. 96 / 279; DH, FR. No. 96/230; DH, FR, No. 96/248; DH, Emniyet-i Ummiye, 2. ube, No. 2D/13; HR, M, No. 43/2-17; r-y Devlet, No. 39380; Bb- li, DH., Air ve Muhacirin Md-riyesi skn ubesi, Ummi: 36066; Bb- li, DH., Air ve Muhacirin Mdiriyesi skn ubesi, Hussi: 35552; Bb- li, DH, Air ve Muhacirin Mdriyesi skn ubesi, Hussi: 35502; Bb- li Evrak Odas, No. 329176; Bb- li Evrak Odas, No. 334063; Bb- li Evrak Odas, No. 341055; rade, Meclis-i Mahsus, 1333, N/19; Mec-lis-i Mahsus, 1333,1/21; rade Meclis-i Mahsus, Sra No. 2271, Genel No. 184, Hususi 19, 27 N 1333; rade Meclis-i Mahsus, Sra No. 2301, Genel No. 215, Hususi 21, 28 L 1333; rade Meclis-i Mahsus, Sra No. 419, Genel No. 2864, Hususi 12,12 R1333; Meclis-i Vkel Mazbatalar, No. 213/60; Meclis-i Vkel Mazbatalar, No. 217/593. 7-Trk Tarih Kurumu Arivi: Bb- li, Sra No. 859 (8 Haziran 1915 tarihli Canik Mutasarrflna gnderilen telgraf);, NR D: 1, B: 1; NP. D: 1, B: 6-3.

B) ARATIRMALAR AKSN, SNA-, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1987.

82

Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, ATAE yay, Cilt I-II, Ankara 2005. ATA, Feridun-, gal stanbulu'nda Tehcir Yarglamalar, TTK yay., Ankara 2005. ATBD, Ekim 1985, Say 85, belge 2003, 2005. ATBD, Nisan 1987, Say 86, belge 2051. ATILGAN, nan-, Das Kriegsjahr 1915: Keaktion sterreich-Ungarns auf die Umsiedlung der Armenier innerhalb des Osmanischen Reiches anhand von Primaerquellen, Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophic aus der Studienrichtung Geschichte eingere-icht an der Geistesund Kulturwissenschaftlichen Fa-kultaet der Universitaet Wien, Wien 2003. BAYUR, Yusuf Hikmet-, Trk nklb Tarihi, I/, Ankara 1963. CEMAL PAA-, Hatralar. ttihat ve Terakki, l. Dnya Sava Anlar, yay. Alpay Kabacal, stanbul 2001. EK, Kemal-, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, TTK yay., Ankara 2005. DLAN, Hasan-, Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 19141918, TTK yay. Cilt I-VI, Ankara 2005. GRABILL, Josehp L.-, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on American Policy, 1810-1927, Univ. of Minnesota Press, Minneapolis 1971. GYN, Nejat-, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983. "Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar", Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000, s. 10. GRN, Kmuran-, Ermeni Dosyas, Ankara 1983. HALAOLU, Yusuf-, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara 2001. HSANOLU, Ekmeleddin-, Suriye'de Modern Salk Messeseleri, Hastahaneler ve am Tp Fakltesi, TTK Yayn, Ankara 1999 KATCHAZNOUNI, Hovannes-, Tanaksutyun'a Kalmad, (Ermenice'den ev. Hatem Cabbarl), Mhitarian yay., Viyana 1923. KEVORKIAN, R.H.-PABOUDJIAN, P.-, Les Armeniens dans l'Empire Ottoman a la veille du genocide, Paris, 1992. KK, Cevdet-, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k (1878-1897), stanbul 1986 KURAN, Ercment-, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (18771897)", Tarih Boyunca Trk Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 21. LEPSIUS, Dr. Johannes-, Deutschand und Armenien, 1914-1918, Potsdam 1919. LOWRY, Heath W.-, Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas, stanbul 1991. 83

MARQUART, Josef -, Die Entstehung und Wiederherstellung der armenisehen Nation, Berlin 1920. MCCARTHY, Justin-, Population History of the Middle East and Balkans, stanbul, ISIS Press, 2002. Muslims and Minorities, The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, (New York University Press, 1983). "Osmanl Ermeni Nfusu", Osmanl'nn Son Dneminde Ermeniler, (Ed. Trkkaya Atav), TBMM yay., Ankara 2002, s. 63-83. OREL, .- YCE, S.-, Ermenilerce Talt Paa'ya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK yay, Ankara 1983. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, Devlet Arivleri yay, Ankara 1995. Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz birlii, 1845-1890, 1891-1893, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay, I-II, Ankara 2004. ZDEMR, Hikmet-, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK yay., Ankara 2005. Arnold Toynbee'nin Ermeni Sorununa Bak, Trkiye Bilimler Akademisi yay, Ankara 2005. ZDEMR, Hv EK, K., TURAN, ., ALIK, R., HALA-OLU, Y-, Ermeniler Srgn ve G, TTK yay-, Ankara 2004. POMANKOVVSK, Joseph-, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches. Erinnerungen an der Trke-i aus der Zeit des Weltkrieges, Zrich, Leipzig, Wien 1928. SACHAR, Howard M.-, The Emergence of the Middle East, 1914-1924, Alfred A. Knopf, New York, 1969. SARAFIAN, Ara-, United States official Documents on the Armenian Genocide, Vol I, The Peripheries, Watertown, Massachusetts 1994. SARINAY, Yusuf-, "Ermeni Tehciri ve Yarglamalar", Trk Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Sempozyumu, Gazi niversitesi, 23-25 Kasm 2005, Ankara. Baslmam sunum. ENER, Abdllatif-, "ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ktisadi ve Mali Politikalar (1908-1918)", Hacettepe niversitesi ktisad ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 8, Say 1 (Ankara 1990), s. MR, Bilal-, Les Deportes de Malte et les Allegations Arme-niennes, Ankara 1998. SONYEL, Salahi-, The Great War and the Tragedy of Anatolia, TTK yay., Ankara 2000. Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, ATAE yay, Ankara 1979. URAS, Esat-, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976.

84

BELGELER

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

DZN
A ABD (Amerika Birleik Devletleri), 39, 40, 43, 67, 72, 79, 84, 85, 86, 91;- ariv belgeleri, 60;- limanlar, 72;- misyonerleri, 85 A BEGHIAN, ARTASCHES, Ermeni, 58 Aborjmler, 106 Adana, 20, 28, 34, 42, 45, 57, 60, 62, 63,71, 82, 83, 85, 92;- Vilyeti, 82 Adapazar, 28 Afyon Karahisar, 34 Ar Da, 74 AHARONIAN, Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyonu Bakan, 40, 68 Ahlkclek, 74 AHMED ZZET, Dahiliye Nzn vekili, 90 Akhisar, 20 ALI NAKI BEY, Jandarma Binbas, 92 ALLENBY, ngiliz Mareali, 41 Alman istihbarat kaynaklan, 41 Alman kayna, 74 Almanya, 11, 40, 50, 58, 76, 98 ALTUNYAN, Dr., Halep hastahanesi bahekimi, 88 Amasya, 19, 28, 94 American Committee for Armenian and Syrian Relief, 66 American Committee for Armenian and Syrian Relief, 89 Amerika, 18,43, 69, 72, 85,109;- Birleik Devletleri, 48, 60, 72;- ehirleri, 19 Amerikan, ariv belgeleri, 104;- arivi, 57, 70;- konsolosu, 85;yardm kuruluu, 72 Anadolu, 18,19,20,28,29,40,47,50,61, 66, 67, 70, 73, 75, 77, 79, 87, 99, 104, 106;- Ermenileri, 18, 45;- ehir ve kasabalar, 52;- ehirleri, 29;- yollan, 60 Anavatan Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei, 18,25 Ankara, 12,34, 49,63, 71,82,83,85,94;blgesi, 92;- vilyeti, 57, 82, 91, 94 Antakya, 47 Antalya (Teke), 34, 63, 71, 99Antep, 57 Arap, 12 Arapkir, 19, 20, 28 Arkansas, ABD'de, 39 ARMENAG S. BARONIGIAN, 68 Armenakan Partisi, 19 ARNOLD TOYNBEE, 72 ARSHAG K SCHMAVONTAN, Henry Morganthau'nun danmam, 44,6Z 88 ar- anam, 86 Asi rma, 45 ASM BEY, stintak Mahkemesi reisi, 91 asker aileleri, 56 asker memurlar, 92 Asya, 45 Asya Fransz Komitesi, 21 Asya Trkiyesi, 22 ATAE, 63, 65 atom bombas, 12 Avrupa, 19, 51, 109;Birlii, 17, 107;devletleri, 21, 22;- lkeleri, 75,109 Avustralya, 12, 72,106 Avusturya-Macaristan, 11;- diplomatik belgeleri, 50;- mparatorluu, 37, 41 Aya, 49 Aya Cazaevi, 50 Ayastefanos Antlamas, 18 Aydm, 34, 63, 71, 99,102 Azerbaycan, 106 Azeri, 106 B Bb, Suriye'de, 80 Bbl, 19 Bafra, 19 BAGRATOUNI,}., General, 68 Bagdad, 58;- demiryolu, 53 Bahe tneli, 45 Balkesir, 71 Balkan Savalan: (1912), 106 Balkanlar, 77,106 BARTON, J.L., 68 Ba Anadolu, 48;- ehirleri, 58 Batl devletler, 20, 40

117


anakkale, 12, 51, 63; boaz, 40;- cephesi, 46;- Savalan, 12,46,47 ar hkmeti, 30 atak, 47;, Van'da, 47 atalca, 35, 63 ERKE AHMED OLU RECEB, Sirozlu, ete reisi, 95 erkesler, 93 ingene ocuklan, 106 orum, 35 ukurova, 22

D Dahiliye Nezreti, 83, 92;- btesi, 84, 87 DAM ADLAN, Hnak liderlerinden, 48 Damlack mevkii, Musa Da'nda, 45 Daniel Panzac Tesbiti, 37 DAVID MAGIE, Prof., Amerikal, 34, 36;- statistii, 37 Dedeaa, 49 DEFRANCE, Fransa'nn Msr Ortaelisi, 41, 42,44 DELCASSE, Fransa Dileri Bakan, 42,44,49,62 demokratik deerler, 15 Denizar lkeler, 72 Denizli, 35 Develi, 20 Devlet Arivlen Genel Mdrl, 12 devlet grevlileri, 53, 81, 91 Deyri Zor, 35, 80;- blgesi, 79 diaspora Ermenileri, 14,17 Divan- Harb, 92, 93,94,100, 102;- bakanlan, 92 Divan- Harb-i rfi, 93,95 Divan- Harbler, 56 Divrii, 20 Diyarbakr, Diyarbekir, 20, 27, 29, 35, 63, 85, 94;-blgesi, 92 Dou Anadolu, 43, 48, 60, 67;- Ermenileri, 58;- ehirleri, 19 Drdnc Ordu, 84 Drtyol, 63 dnya kamuoyu, 110 dnya sava, 13 Dyn- Ummiyye, 84

E
Emiyazin, 74 EDHEM KADR BEY, Behisni Kaymakam, 93 Edime, 35, 58, 63, 71, 85, 99,102 EDWART I. NATHAN, Amerika'nn Mersin konsolosu, 60, 84 Ein, 20 Egyptian Gazette, 45 Elz, 27 Elbistan, 49 emlk- metruke komisyonlar, 54 emperyalist dnce, 11 cmvl-i metruke, depolar, 70;- haslat, 83, 84;dare Komisyonlar yeleri, 55;-reisi, 95 ENVER PAA, 42 Erivan, 74,105,110 Ermeni, 17, 33, 42, 47, 48, 49, 50, 57, 60, 61, 62, 66,67, 68,69, 70, 72,73, 74,86, 90, 94, 101, 104, 105, 108;- alay, 46;-alaylan, 23;- asker, 42, 99;-' askerleri, 22, 41;- ayaklanmalar, 48;- ayaklanmas, 41, 47;- burjuvas, 21;- Brosu, Tiflis'te, 40;- eteleri, 15;- ocuklar, 102;- Delegasyonu, 68;- Devrimci Federasyonu Tanaksutyun Partisi, 30;- diasporas, 17, 39, 61, 105, 107;-din grevlisi, 49;- doktorlar, 88;- erler, 46;- Faaliyetleri, 65;- gazeteleleri, 44;-gleri, 67;- gmen, 67, 79, 101;-gmenler, 69, 77, 81, 84, 89, 91;- gnll alaylar, 42;- gnll birlikleri, 30;- gnlller, 40,49;-, 106;- halk, 21, 22, 43;- haydud eteleri, 42;iddialar, 103, 108;- ihtill Federasyonu (Tanaksutyun), 19;- ileri gelenleri, 26, 49;- rk, 57;- slahat maddesi, 18;-kafileleri, 56, 75, 92;- katliam, 25;-kayb, 108;- kayplar, 34, 74, 75, 76, 96;- kilise cemaat defterleri, 33;- komite merkezleri, 49;- komite yeleri, 50;- komiteleri, 14, 22, 48, 110;- Kongresi, Erzurum'da (Aralk 1914), 31;-ky, 45;- kuvvetleri, 48;- liderler, 48;-memurlar, 26;- milletvekili, 42;- muhacirleri, 95;- mlteciler, 74;- nfus, 99;- nfusu, 27, 34, 58, 66, 72, 104;-nfusu verileri, 33;olaylar, 49;- rgtleri, 20, 21, 27, 29, 31, 46, 51;- Patrii, 22;- Patrikhanesi, 33, 37, 70,101, 104;-

118

propagandas, 19;- sava, 41;-savalar, 44;- sorunu, 110;- soykrm iddialar, 13,107,-109;- subaylar, 42;-srgnleri, 61;- taraf, 107;- tehciri, 43;- topraklar, 22;- unsuru, 57;- vilyetleri, 22, 30;- yanllar, 50 Ermeniler, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21,22,23,25,27,29,31,33,37,39,40, 41,42,43,44,46,47,48,49,50,51,52, 53,54,56,57,58, 60, 61,62, 65, 66, 67, 68 69,71, 73, 75,77, 79, 80,81, 82, 83, 84,85, 86,87,88,89, 90, 91, 93, 94, 95, 97,98,99,100,101,102,103,104,105, 106,107,108,110,111 Ermenilerin zorunlu g, 44 Ermeninin mektubu, 48 Ermenistan, 15,18,29,56, 61,106,109;-Gmenler Bakanl, 68;- Hkmeti, 56;- snrlan, 30 Erturul, 35 Erzincan, 20 Erzurum, 18, 20, 21, 25, 27, 31, 35, 48, 63, 67, 71;- blgesi, 92;- nfusu, 71 ESAT URAS, 50 Eskiehir, 35,63,83,85,94;- blgesi, 92;-mutasamfl, 82;- Mutasarn, 94;-Sancag, 82 F Filistin, 12, 58 FIRIDTJOF NANSEN, 68 Fransa, 11, 12, 18, 21, 22, 27, 29, 42, 44, 45, 62, 72, 76,106,109,110;- Dileri Bakanl, 22,41,45,47;- iin len Ermeniler, 41;-'nn Port Said istihbaratm Fransz, 12;- Amirali, 47;- ariv belgeleri, 60;- ariv belgesi, 46;- belgeleri, 49;- hastahenesi, 88;ordular, 41;-ordusu, 41 Franszlar, 12, 44,47, 69 G gayrimslim halk, 11 gemi yolcu listeleri, 72 geri dn kanunu, 101 Geri Dn Kararnamesi, 89 Giresun, 63 Gen Ermeniler, 99 Grele, 63 grg alitleri, 29 GREG YOUNG, fahri konsolos, 68 Gmhane, 20,35 Gney Amerika lkeleri, 72 Gney Mezopotamya, 66 Grcler, 12 GUYS, M., Fransa'nn Halep eski konsolosu, 62 H Hain,57 HAKK BEY, Khta Kaymakam, 93 Halep, 35,45,63,69,79,80,82,83,85,88, 92, 94;- blgesi, 60;- Vilyeti, 82, 83 HALL OLU MEHMED ALI, Dersaadetli, ete reisi, 95 Hama, 79 HAMID BEY, Aziziye Kaymakam, 94 Harbiye tahsisat, 89 HAROLD BUXTON, Amerikal misyoner, 68 Harput, 20,35 HASAN EFEND, Jandarma Blk Kumandan, 93 hasta Ermeniler, 68 hasta gnenler, 100 hastahane, 100 Haymana, Ankara'da, 63 HENRY MORGENTHAU, ABD istanbul Bykelisi, 43, 44, 60, 62, 69, 79, 85,87 Hnak, 21,27,49;Cemiyeti, 50;- komitesi yeleri, 20;- rgt, 25;- Partisi, 18,19 Hindistan, 12, 72 Hocah, 106 Hollanda, 76 Horizon Gazetesi, Tiflis'te yaynlanan, 48,51 HOVANNES KATCHAZNOUNI, Ermenistan Babakan, 29, 30, 31 HOVANNISIAN, 68 HOWARD M. SACHAR, 111 Hdavendigr, 83, 94;- blgesi, 92 HULUS BEY, Temyiz Mahkemesi reisi, 92;- He/et-i Tahkikiyye Reisi, 94 Hums, 79 Hrriyet Gazetesi, 62 ae anbarlar, 84 iae depolar, 22 Anadolu, 48, 60;- Ermenileri, 58 el, -il, 35, 63,85 dr, 74 htillci Armenakan Partisi, 18, 25 ihtillci Ermeni partileri, 18 htillci Hnak Partisi, 18 htillci partiler, 21 kinci Dnya Sava, 13,39, 98 ngiliz, 12, 34,36,47;- Arivi, 70;- Asker Karargh, Msr'da, 46;- Asker Ofisi, Msr'da, 49;- Bykelilii, stanbul'da, 72,104;- Dileri Bakanl, 47;- Dileri Bakanl stihbarat ve Propaganda Dairesi, 72;- Lordlar Kamaras, 74;- Nfus Tesbiti, 37;- or-dulan, 41;- Yksek Komiseri Amiral, 49 ngilizler, 46

119

ngiltere, 11,12,18, 27,29,45,46,51,67, 76, 86, 106, 109;- Karadeniz Ordusu stihbarat birimi, 70;Trkiye mparatorluk Bykelilii, 12 insan deerler, 11 Intelligeance Office askerleri, 45 ran, 19,61,66,72;- Ermenileri, 19;- gmenleri, 61 iskn uygulamalar, 98 skn- Air ve Muhacirin Mdriyeti, 77,81 skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi, 87, 88, 95 skenderiye, 23 skendemn, 42, 45;- blgesi, 45;- Krfezi, 45, 46;- Liman, 47 SMAL HAKK BEY, ry Devlet azas, 92 spanya, 76 sparta, 35 stanbul, 19, 20,42,43,49,50,58,64, 71, 72, 73, 98,102; boaz, 40;- Ermenileri, 58;- nfusu, 36;- ehri, 35 sve, 76 svire, 58, 109;- hkmeti, 106 italya, 76 itilf Devletleri, 12, 36, 42, 43;- belgeleri, 79;- yetkilileri, 48 tilf gleri, 47 izmir, 34, 35, 64, 71, 91, 99, 102;- Ermenileri, 58 zmit, 29, 64, 83, 85, 94;- blgesi, 92;-mutasarnfb, 82;- Sanca, 82

J
JACKSON, J. B., ABD Halep Bakonsolosu, 60, 69, 79 jandarma, 92 jandarmalar, 94 Japon, 39;-;- asll vatandalar, 39;- vatandalar, 40 Japonlar, 39 Japonya, 39 JOHANNES LEPSIUS, Dr., 37,104 JOSEF MARQUART, isvireli, 58 JOSEPH C CREW, 68 JOSEPH POMIANKOWSKI, stanbul Avusturya-Macaristan mparatorluu Asker Ateesi, 42 JUSTIN MCCARTHY, 37, 74 K Kafkas gmenleri, 61 Kafkaslar, 105 Kafkasya, 12, 47, 50, 51, 61, 66, 67, 69, 73, 74, 75,77,86,87,101;- cephesi, 12, 46;- Ermenistan, 30 Kahire, 45, 48 Kal'ack, Ankara'da, 64 Kale-i Sultaniye, 35 Kara Ha Cemiyeti, 18, 25 KARABET AGOPYAN, Merzifon doumlu, 12 Karahisar, 51, 83 Karahisar- Sahip, 64, 85;- blgesi, 92 Karesi, 35, 64, 85;- blg : 92 Kastamonu, 34, 64, 71 KATCHAZNOUNI, bkz. Hovanncs Katchaznouni KatoliA-, 57, 98;- Ermenile; 36, 51, 56;mezhebi mensuplar, 57 kaymakam, 95 Kayseri, 20, 35, 64, 71, 15, 94;- blgesi, 92;- Mutasarrfl, 85 Keldani, 74 Keskin, Ankara'da;, 64 Kbrs, 44,48, 106;- Trkleri, 106 Kilikya, 44;- Ermenileri, 45 Kiliseler, 55 Krehir, 35, 64 Kitab- Mukaddes, 55 Kzlha, 101;- yetkilileri, 88, 91 konsolos raporlar, 52, 57,101 Konya, 34, 62, 64, 71, 82, 83, 85, 94 kotolik mezhebi mensuplar, 58 Kk Asya, 37, 61 Kuds, 35, 64,110 Krtler, 93 Ktahya, 35, 64, 83, 85, 99, 102;- blgesi, 92 Kuzey Suriye sahili, 48 L Lazaret toplama kamp, Svey'te Fransz toplama kamp, 45 Lazistan, 35 LEDOULX, Fi ansz Bykelilii'nden, 49 Londra, 67 Lozan, 36,109 Lbnan, 83, 84 LUDOVIC DE CONSTENSON, 37

120

M M. GOUT, Fransa Dileri Bakan, 61 Ma'mretlaziz, 85;- blgesi, 92 Maan ve evresi, 79 Maarra, 80 Mahkeme-i stintak, 91 Mahmudiye, 47 Makedonya hatlar, 49 mal sand, 82 mal sandklar, 55 Malatya, 20 Malazgirt, 74 MALEZIAN, Boghos Nubar Paa'mn sekreteri, 48 Mamuretlaziz, 64, 85, 94 Mara, 20,29,35, 57, 64,85, 92;- jandarma komutan, 46;klas, 46;- Mutasarrfl, 86 MARDEN, Dr. J.K., 69 MARK SYKES, ngiliz Albay, 48 Marksist Ermeniler. See Mavi Kitap, 72 MAXWELL, bkz. Sir John Maxwel MAZHAR BEY, Bitlis eski valisi, Hey'et-i Tahkikiyye Reisi, 92, 93 meden dnya, 11 MEGUERDITCHIAN, M.L., 22 MEHMED BEY, Hsn- Mansur Kaymakam, 93 mensucat fabrikas, 90 Mentee, 35, 64 Mersin, 34, 42, 45;konsolosu, ABD'nin, 84 Merzifon, 12,19, 20 Mezapotamya, 68 Mihalk, 94 Milletleraras Tahkikat Komisyonu, 19 Msr, 41, 46,49, 66, 69 misyoner, 100;- kurulular, 102 Monarga Lejyoner Kamp, Kbrs'ta, 44 MORICZ, Trabzon'da Avusturya-Macaristan mparatorluu Konsolosu, 41 Muhacirin Komisyonu, 54, 81 muhacirin tahsisat, 56, 77, 99 MUHHIDDIN BEY, Kaymakam, zmir Jandarma mntka mfettii, 92 MUHTAR BEY, Mlkiye mfettii, 91 mlteci Ermeniler, 71 Mmbi, 80 MURAT BARDAK, 62, 65 Mu, 19, 20, 28,51;- blgesi, 48 Musa Da, 44, 45;- Ermenileri, 41, 44, 45 mslman ahali, 28, 29 Mslman halk, 42 mslman katliam sorumlular, 49 mslman kyleri, 29 Mslman muhacirler, 105 Mslmanlar, 50,111 Musul Vilyeti, 82 Mttefik ordular, 49 Mttefikler, 46, 48 N Nallhan, Ankara'da;, 64 Nazi Almanyas, 98,102,104 Nazi kamplar, 100 Naziler, 98, 99,100 Near East Relief Society, Amerikan yardm kuruluu, 68, 73, 89 NEURATH, stanbul'da Alman Bykeli vekili, 43 Nide, 36, 64, 85, 94;- blgesi, 92;- mutasarrfl, 84 NIHAD BEY, Dersaadet Bidayet md-de-i umumsi, 92 Nove, 106 nfus memuru, 95

121

O Ordu, 64 rgt mensuptan, 28 ORMANIAN, bkz. Patrik Malachia Ormanian Ortaa engizisyon mahkemeleri, 13 Ortaa zihniyeti, 15 Ortadou, 27, 72 Osmanl, 33, 34, 43; ariv belgeleri, 29, 57;- ariv kaytlar, 61,68;- Arivi, 65, 70, 93, 108;- Arivi belgeleri, 74;- arivleri, 57;- belgeleri, 58, 69, 87, 91;-belgesi, 89, 103;- brokrasisi, 26, 103;- btesi, 83, 84;- corafyas, 70, 76;- Devleti, 11,12, 13,14,17, 19, 20, 22,31,39,40,43,44, 48, 49,50, 54, 55, 56, 57, 61, 73, 75, 77, 79, 97, 98, 100, 101, 104, 105, 108, 110;- Devleti topraklar, 110;- Ermenileri, 41, 85,104;-Ermenisi, 41, 73,104;- gvenlik gleri, 20, 28, 29;- Hkmeti, 21,86, 90, 91;- ikmal kumetleri, 42;- mparatorluu, 12;- Mali kaytlan, 90;- nfus saymlar, 33, 34;- ordulan, 46, 51, 84;- ordusu, 22, 42, 76, 99;- saymlan, 33, 37;- snrlan, 99;- tarih terminolojisi, 39;- tebaas, 33;- topraklan, 11, 19, 26, 27, 52, 74, 89,104;- vatanda, 12;- yetkilileri, 31, 89;- ynetimi, 108 Osmanllar, 25, 31, 62, 87 Osmanh-Rus sava, 17, 67, 74; (1877-78), 105

P PALLAVICINI, Avusturya-Macaristan Bykelisi, 37 Paris, 40 Pasifik kys, 39 PATRK MALACHIA ORMANIAN, 104;- Ormanyan Tesbiti, 37 Patrikhane, 33, 34, 36 Payas, 49 Perembe, 64 PICOT, M., Fransz, 42 polis, 92 POST, Dr. W.M., 85 postalar, 42 Pozant, 62, 84 proteston, 57; Ermeniler, 51,56 proteston mezhebi mensuplar, 58 Protestanlar, 57, 98 Puzantion, Ermeni Gazetesi, 49 R Rakka, 80, 94 Ramgavar partizanlar, 49 RAYN, G.C., 68 Re'sl-ayn, 80 REID BEY, Eski Malatya Mutasarrf, 93 resm binalar, 22 resm daireler, 70 RFAT BEY, Ulukla Kaymakam, 93 ROBERT LANSING, Amerika Dileri Bakan, 44 ROMIEU, Fransz Sava komutan, 26 Ruandal, 106 Rum, 70, 90 Rumeli nfusu, 36 Rumlar, 85,106 Rus, ariv belgeleri, 29;- bayra, 40;-Bykelisi, 47;- korumas, 40;- ordusu, 22, 40, 67;- ordular, 41;snn, 42 Ruslar, 22, 37, 40, 41,42,47, 48,50, 67 Ruslarn, 21 Rusya, 11, 12, 18, 19, 20, 21, 22, 27, 29, 30,31,40,42, 72,109,110;- Ermenileri, 30;- ynetimi, 18

122

S SAID PAA, Hariciye Nazn, 12 salgn hastalklar, 75, 76, 88, 90 Saruhan, 36 Sason, 20,51;- isyan, 19;- olaylar, 19 sava gemileri, 45 Sava Kabinesi, ngiliz, 70 SAZANOF, S.D. Rusya Dileri Bakan, 21;- Rusya Paris Bykelisi, 47 SCHMAVONIAN, bkz. Archag K. Schmavonian seferberlik, 46,100 Seluklu Devleti, 17 sevk memuru, 95 Sevk ve skn Talimatnamesi, 80 Sevr, 89;- ncesi, 101 shhiye mdr, 95 Shhiye Nezareti, 88, 89 silah depolar, 29 SIR JOHN MAXWELL, ingiliz Kuvvetleri Komutan, 45, 48 Sivas, 20, 27, 36, 47, 64, 71, 85, 92, 93, 94;- blgesi, 92;- Vilyeti, 93 Siverek, 20 smrge imparatorluklar, 11 soykrm, 13, 14, 15, 17, 49, 97, 98, 102, 108,109;- szlemesi, 102; 1948,15 STANFORD SHAW Tesbiti, 37 STEVENS, P., ngiltere'nin Batum konsolosu, 67 SUBHI BEY, Dahiliye Nazr vekili, 82 Suedieh, 48 Sungurlu, Ankara'da;, 64 SREYYA YCE, 103 Suriye, 12, 14, 17, 36, 42, 50, 51, 52, 58, 60, 64,65, 66,67,68, 69,75,77, 79,82, 83,85, 87,90, 92, 94, 98,99,101,104;-blgesi, 67, 79;- cephesi, 46;- Divan- Harb-i rfisi, 95;- Kys, 46;- ordusu, 46;- ehirleri, 88;- valisi, 68;- vilyeti, 39, 82, 83 Suriye-Filistin cephesi, 12 Srmene, 64 Svey Kanal, 45, 46

ahtur, bir nevi nehir vastas, 60 am, 41, 69, 79, 88 ehr-i Zor, 62, 69;- blgesi, 52 DNASI OREL, 103 UAYB EFEND, Grn Kaymakam, 93 KR BEY, skn- Air ve Muhacirin Mdr, 81, 82, 94 r-y Devlet, 92 T Tahkikat Komisyonlar, 93 tahsildar, 95 TALAT PAA, 42, 62, 65, 81, 82, 84, 85, 86, 93, 94, 96,102,103 Tarih bilimi, 13 Tarsus, 60 Tanak (Tanaksutyun), 19, 21;- arivi, 110;- Cemiyeti, 50;- partisi, 30;- Parti-zanlan 49 Tanaklar, 27, 30 Tater kzlar, Norve'te etnik bir grup, 106 TAYYIB ERDOAN, Trkiye Cumhuriyeti Babakan, 108 TBMM, 109 telgraf hatlar, 46 telgraf mdr, 95 terr mensuplar, 102 Tekilt- Mahsusa, 93;- elaman, 95 Tiflis, 19, 26, 40,48, 51

123

tifs salgn, 48 Times Gazetesi, 12 Tirebolu, 64 Tokat, 19 toplu mezarlar, 105 Toprakkale, 45 Trabzon, 19,20,21,29,36,41,64,71,85;-blgesi, 92 Trochak, Tanaksutyun'un dier ad, 26 Trk, 19, 44, 67,111;- askeri, 46;- birlikleri, 22;- hududu, 42;- hkmeti, 42, 43;- memurlan, 50;mezalimi, 21;-muhacirler 105;- ordulan, 48;- ordularnn ulam hatlan, 47;- ordusu, 50;- polisi, 49;silahl kuvvetleri, 42;-taraf, 107;- tarihiler, 109 Trk Tarih Kurumu, 107 Trk-Ermeni ihtilf, 111 Trkiye, 17, 22, 30, 45, 104, 107, 109;-Cumhuriyeti, 108, 109;- Ermeni halk, 40;- Ermenileri, 30 Trkler, 12,17, 20, 26, 30, 41,42, 44,46, ^47,108,111 Trklere ait toplu mezarlar, 29 Trk-Rus atmas, 12 U Ulubey, 65 Ulukla, 84 Urfa, 20, 29, 36, 57, 65, 85, 92, 94;- Mutasarrfl, 94 Urmiye blgesi, 74 Uzakdou, 27 V VAHRAN TAHMIZIAN, Ermeni Protestan Rahip, 69 Van, 18, 20, 21, 25, 27,36, 42, 47, 48, 65, 74;- blgesi, 47, 48;- vilyeti, 50 Vaspuragan, 51 Vilyt- sitte (Van, Bitlis, Erzurum, Sivas, Elz, Diyarbakr), 27 vilyet grevlileri, 53, 81, 91 Viyana, 107 Viyana Ermeni-Trk Platformu, 107 W W. PEET, 62 WILFRED M. POST, 62 WILSON, ABD Bakan, 43 WORONTZOFF-DACHKOFF, Kont, 47 Wyoming ABD'de, 39 Y Yahudi soykrm, 108 Yahudiler, 13, 98,102,104 yardm kurulular, 101 Yeni Zelanda, 12 yerli Ermeniler, 30 yetimhaneler, 86, 87,100 YONAKI EFEND, Mihalk Kaymakam, 94 Yozgat, 19, 20, 36, 65 Yunanistan, 42

124

Z zengin aileler, 100 ZENOP BEZCRYAN, Ermeni protes-tanlannn vekili, 61, 62,69, 87 Zeytun, 20, 47, 49, 50, 51,57 Zeytunlu Ermeniler, 46 ZINOVYEV, Rusya stanbul Bykelisi, 21 Zor, 65, 85, 88, 92 zorunlu g, 14,39, 51,100;- karan, 52

125

126