Muzaffer Ayata Tarihe Ateten Bir Sayfa

DYARBAKIR ZNDANI

Muzaffer Ayata

Tarihe Ateten Bir Sayfa

DYARBAKIR ZNDANI
Cilt-I

Weann Serxwebn 92

Muzaffer Ayata Tarihe Ateten Bir Sayfa DYARBAKIR ZNDANI Cilt-I Weann Serxwebn - 92

Birinci bask: ubat,1999

Kapak: lter Rzan

indekiler

nsz Yerine ........................................................................................................ 9 nsz ..................................................................................................................... 29 I. Blm 1- Muzaffer Ayata kimdir? ........................................................................ 47 2- Diyarbakr Askeri Cezaevi: Tarihin kaydettii yaanan en byk vahet ortamlarndan biri ............................. 78 3- 12 Eyll ncesi Diyarbakr Askeri Cezaevi ................................ 80 4- Eyll sonras yaanan ilk gnler ....................................................... 91 5- Diyarbakr Askeri Cezaevinde ayrma balyor .................... 99 6- Esat Oktayla balayan vahet!.. Direni!.. Ve ilk lm orucu .............................................................. 104 7- 1981 yenilgisinin nedenleri, yenilgide PKK ve dier siyasetlerin rol zerine .................................................. 128 8- Direnenler direniin kaderini tartyorlar ................................. 143 9- Savunma hakk zerinde odaklaan soylu savamlarn ngn ............................................................... 151 10- Eyll sonras srete idarenin tutuklulara bak as ve izledii politikalar zerine ................................. 161 11- Konuma yasann glgesinde hazrlanan hain bir komplo: Hayri Durmu itiraf oldu! ...................................................... 167 12- Zafere ahdetmi gzyalar ............................................................. 174 13- Davaya sadakat rnei: Pimanlk duymam! Hamit komnisttir! ............................. 181

14- spiyonculatrmann binbir yolu ............................................... 189 15- spiyonculuktan ehitlie giden yolda bir insan: Tacettin Arat ........................................................................ 203 16- Ek Blm: Ali Sarbaln ldrlmesinde bir tanklk ............................... 216 17- bi Uraln ldrlmesi olayna bir tanklk ................................................................................. 218 18- Direni krld, zulm aha kalkt! .................................................................................. 220 19- Seyirci kalmak taraf tutmaktr! Onlarn tarafn ................. 236 20- Dadan kk bir notla gelen mjde, byk coku .............................................................................................. 246 II. Blm 21- Teslimiyet Dnemi Uygulamalar Bir ceza: Size bugn yemek yok!.. ........................................ 253 22- Ek Blm: Sreci yaayan baka tanklarn anlatmlarndan: ............... 268 23- Deterjanl su, Mehmet Emin Yavuzun midesini eritiyor ............................... 270 24- Hain ahin Dnmez eski arkadann bana tenekeyle insan pislii dkyor ...................................... 272 25- Bakma yerinde idare ellerden rkyor! .......................... 278 26- Mercimekten sz edilmeyecek genelgesi ve bir zeletiri: Te hes dikim Smer ana ............................................... 289 27- Diyarbakr Zindannda Krd de, Alman da, Fransz da herkes Trktr ................................... 301 28- Makatlarda yaplan aramalar ......................................................... 307 29- 4. Kat alt katlara rapor veriyor: Ay kt arkadalar ................................................................................. 318 30- Devrimci devrimciye diyor ki, paras olmayan pide yemesin! .................................................... 333 31- Esat Oktay keyifli: Abdullah calan yakaland, yaknda burada! ................... 347

32- eriat-faist Ylmaz Yalnere teslim edilen ocuk kouu .............................................................. 354 33- Krt kadn zindan direniinde yerini alyor ......................... 361 34- Diyarbakr Zindannda itiraflatrma politikasnn hedefinde PKK .......................... 369 35- Bir bask nesnesi daha: Trk bayra ........................................ 382 36- Hastahanede lmcl hastalar bile yataklarnda esas duruta yatrlyor ............................................ 387 37- TC bu kez temize kamayacak .................................................... 407 38- Damda Delal syler Krdn biri .............................................. 418 39- Bizler sava esiriyiz ............................................................................ 428 40- lmeden mezara koydular beni msras yznden anakkale mar yasakland ..................... 444 41- Uygulamalarn korkunluu karsnda akli dengesini yitiren onlarca insan vard ................................. 460 42- Zulmn yuttuu bir insan: Cemal Kl ................................................................................................ 468 43- Ranza altnda kamulatrma ........................................................... 482 44- Kemal Pir: Szckleri tutsak almaktan kurtardk!.. ........................................................... 492 III. Blm 45- Mahkemeler Sreci zerine ................................................................. 497 46- Diyarbakrn ortasndan bir konvoy geer! .......................... 501 47- PKK davasna giren avukatlar tehdit ve komplolarla yldrlyor .................................................. 522 48- Avukatlar ve barolar da Eyll srecinden yz akyla kamadlar! ................................ 528 49- Yarg Mehmet Ustaolu karar aklyor: Siyasi savunmaya izin yok ........................................................... 536 50- 12 yandaki ocuk karsnda bir yalanc tank: Askeri yarg! .................................................... 546 51- Basn da su orta ............................................................................... 566 52- Savunma yargy yarglyor ............................................................ 575

53- Devlet Krt halknn byk fkesinden korktuu iin idamlar gerekletiremiyor! ......................... 597 54- Ek Blm Diyarbakr Askeri Mahkemelerinde siyasi savunma yapan PKKlilere verilen cezalar ................ 616 PKK Hilvan-Siverek davas savunmasndan ceza alanlar: PKK Ana davasndan yargtay savunmasndan ceza alanlar: Hilvan-Siverek davasnda atlan sloganlardan ceza alanlar: Sloganlarn savunmasndan ceza alanlar: 12 Eyll sonras idam askeri yargtayda onaylanp dosyalar meclise gnderilen PKKliler ............... 618

nsz Yerine

Diyarbakr Zindan ile ilgili almaya Hasan Asgar Grgz ile birlikte baladk. PKKli arkadalara rportaj isteimizi ilettiimizde dnelim dediler. Balangtaki amacmz kamuoyuna, tm insanla orada yaanan zlm ve vaheti aktarmak, gzler nne sermekti. Bu yzden de kendimizi hemen hemen sadece bu eksen zerinde konumlandrmtk. Belirlenen ama dorultusunda bir okuyucu gzyle bakarak sorulmas gereken her eyi kendi llerimiz iinde berlirledik. lk taslak sorular yzn zerindeydi. Ve birok bakmdan Di yar ba kr Zin da nn ta nt ma ya ye ter li d zey dey di. So ru lar PKKli arkadalara verdik, incelediler. Sonra da bylesi bir rportaj kabul edeceklerini sylediler. Sorular yantlayacak arkada, Muzaffer Ayata olacakt. Zira bu arkada Diyarbakr gerekliine birok bakmdan vakft. Srecin dorudan tanyd. Uzun yllar bu zindanda gemiti, gelimelerin merkezindeydi Randevulatk ve gittik.

10

Yntem zerine yaptmz ilk konumada sorulara yazl yant vermek istediklerini sylediler. Ne ki, srecin onlar asndan olduka youn gemesi, yaplacak birok ilerinin olmas yznden bylesi bir ek almaya yeterince zaman ayramayacaklar gerei ortaya kt. Yeni bir biim nerdiler, rportaj konuarak gerekletirecektik. Konumalar teybe alacak, daha sonra da bant kaytlarn yazl dkman haline getirip ilk hammaddeyi ortaya karacaktk. Ardndan da onu yeniden ileyerek almaya en son halini verecektik. Bylesi bir plan dahilinde aylarca sren rportaj maratonuna baladk. 2 Ocak 1990dan 16 Ocak 1990a kadar karlkl konuma ve kaydetme ksmn bitirdik. Bu srede 40a yakn kaset doldurduk, sonra da zmlemelerine getik. Bu arada defterlerin dzeltilmesi, dier cezaevlerinde bulunan PKKli arkadalara almann gnderilmesi, tanklklarnn istenmesi, eksikliklerin, yanllklarn giderilmesi vb. nedenlerden dolay aylarla ifadelenecek bir bekleyi iine girince, alma hemen hemen btnyle Muzafferle benim aramda geen bir srecin konusu oldu. Sonunda Hasan Asgarn da uygun grmesiyle sadece benim yrtmek durumunda kaldm bir almaya dnt. Balangtaki program hedefince almaya en ge Haziran 1990da son noktay koyabileceimizi hesap ediyorduk. Ama kimi zorunlu gelimeler bizi engelledi. Hak gasplarna ynelik alk grevleri, cezaevinde kazlan tnelin ortaya kmasnn ardndan, yaanan gerginlikler, sadan soldan gelecek dkmanlar beklemeler, bu duraksamann belli bal nedenleriydi. Bu zaman diliminde Muzaffer byk bir sabr ve titizlik iinde dier cezaevleriyle yazmalar srdrd. almann nshalarn gnderdi, gelen yantlar dzenledi. Yararlanacam yerleri gsterdi. Ve bana da tm bu ek bilgileri almann genel iskeletine ters dmeyecek ekilde yerletirmek kald. Diyebilirim ki, elinizdeki bu rportaj aslnda ok sayda insann katksyla gerekleti. Bu haliyle rportaj kukusuz ok daha nesnel ve salkl bir dzleme oturmutur. Belirlenen zamann dna tarlmas, bir yn ek abann gndeme gelmesi doal olarak almay yetkinletirmitir. Bu yzden

11

zaman kayb, son noktay koymak iin bir buuk yl beklemi olmamz severek kabul edilecek bir eydir *** Genelde bilinir ki, gemi toplumsal mcadelenin nirengi noktalarna bugnden bir bak as sunabilen birileri, nesnel bir zeminin btnsel bilgisine deil, zne dair bir yaklam sunabilirler. Tarih, zn nesnel bilgisidir. Ve tarih yorumu aslnda snfsal temelde, mcadeleye koutluk iinde anlamldr. Gkten zembille inen bir tarih bilgisi yok. Onu insanlar toplumsal varlklarnn konumlanna gre an be an yazyorlar. Bugn de, yarn da bir tarihtir. Yaamn dzlemleri dn de bir tarihti. Cumhuriyetten beridir, kar-devrimin arptarak sunduu bir tarih tezi ileniyor. 12 Eyll faizmi de bu arptlm tarih anlaynn en gz kara savunucusu. Onlar bir tarih yazyor. Onlarn tesinde, yaam bir tarih yazyor. Ve ikisi birbirinin elieni oluyor. Resmi tarih, yaamn tarihini hep rtmek, kapamak, gstermemek, yoketmek istiyor. Ama onu yokedemiyor. Kar-devrimin tarih tezleri, direniteki yaamn yaratt tarih karsnda unufak oluyor. Elinizdeki kitap, ikincisinin birincisine bir kez daha galip geldii bir somutun ifadesidir. Ya da namlular halklarmza dnk tanklarn glgesinde zabit kalemlerini tkrkleyip tarih yazan malum zevatn karsna, barikat gerilerinin ve direniin, yaamn, onurun safnda kalarak kanlarn kanlaryla yazdklar bir tarihtir bu Direniteki yaam, tarih yazar. Srekliliin, devinimin, yaam yeniden retmenin olduu yerin konusudur tarih. nsan ancak byle bir dzlemde gsn gererek, tarih biziz! Yaam ve mcadele adna bizden kalandr! diyebilir. Resmi ideolojinin tarihi hibir eyi yazamyor, sadece kendini yazyor. Yaamn tarihi kanla yazlyor. Elinizdeki kitap bir dnemin kanla yazlan tarihinin sadece bir sayfasdr

12

zerinde yaadmz topraklarda tm cumhuriyet tarihi boyunca grlmemi bir siyasi gericilik yaanyordu. Ya da bandan beri mevcut olan siyasi gericilik eilimi, 12 Eyll sultas altnda aha kalkmt. 12 Eyll faizmi, Krt ve Trk halkarna tam anlamyla vahset, terr, ikence iinde geen byk bir ykm yaatt. Faizm, temsil ettii snflar adna, toplumun toplumsal muhalefetin her katresinde, her kesiminde onulmaz yaralar amt. Karde halklar bu bozgundan paylarn alrken, onlarn ncleri Krt ve Trk devrimcileri, temsil ettikleri snf ve deerler adna, halklara sunulan bu byk bozgunu gc orannda dizginlemek iin bir anlamda kendi tarihlerini kan ve ate emberinden geerek yazmaktaydlar. rili ufakl birok kar koyu yaanmasna karn, devrimci gler burada irdelenmeyecek, bir nszn snrlarn kat be kat aacak nedenler yznden yenildi. Ve o byk bozgun iinde geen tarihsel hesaplamann belli bir blm cezaevlerinde gerekletirildi. Cezaevleri gemi dnemlerden daha yakc bir biimde toplumun, halklarmzn gndemine girmekle kalmad, ayn zamanda 12 Eyll faizminin halklarmz iin ne anlama geldiini de btn plaklyla gsteren zeminler oldu. Kukusuz gerek 12 Eyll dneminde, gerek sonrasnda snflar mcadelesinin ald grnmlere kout olarak cezaevleri mcadelesi de kendini bir biimde hep dayatt. Krt ve Trk devrimcilerinin cezaevlerinde verdikleri mcadele, esas anlamn toplumsal muhalefetin ekilleniinde bulan bir ierikle ykldr. Biliniyor, imdilerde falanca-filanca cezaevini bir bakasyla kyaslama, onu bir baka cezaevinin ya altnda, ya da stnde grme eilimi yaygn biimiyle devrimci-demokrat saflarda yaanyor. Soruna tarihsel bir bak as sunamama, her zeminin kendi gerekleri zerinde ykselen tavr allar grmeme en iyimser szckle kolayclk eilimlerinin birer rndr. Kestirmeci bir yaklam her zaman ihtiyatla karlamak gerekir Bu kayd dtkten sonra, bir baka kyaslamay yapmak sanrm yerinde olacak. 12 Eyll faizmi snfsal bask ve kinini en st dzeyde toplumsal muhalefet katmanlarna kusarken, bir alanda

13

tm ynelimini kat be kat aacak deiik bir tutum iine girmitir. Faizm, Krtlerin devrimci demokratik geliimini durdurmak iin ulusal basky en st noktalara trmandrmtr. Snfsal ve ulusal bask politikalarnn en vahisini Krt halkna kar uygulayarak, dier dzlemden daha deiik bir boyuta sramt. Eer 12 Eyll dneminin baskc nitelii zerine konuacaksak ve kyaslamalarda bulunacaksak bunu falanca cezaeviyle filancas arasndaki farkllklarla, dolaysyla onlarn gerekletirdikleri direnilerin hangisinin daha grkemli olduuyla deil kukusuz bu da yaplabilir, ama sorunun zmnde neye yarar!, snfsal bask dzleminin baka bir karde halka nasl snfsal ve ulusal bask dzeyinde yansdyla kyaslamak gerekir. Bunun tarihsel nedenlerini, dourduu siyasi sonular grmek, o sonulardan ders karmak daha yerinde bir aba olur. Bu farkll dier tm alanlarda olduu gibi, cezaevleri alannda da aa karp, ayrtrc ve ayrdedici bir yaklamla konuyu ele alarak kar-devrimin bu alana yansyan politikalarn her bakmdan mahkum etmek gerekir. Eer zerinde yaadmz bu topraklarda ulusal bask politikasyla ezilen, horlanan, temel deerleri ve kimlii hemen her biimde yokedilmeye allan bir karde halk varsa, kar-devrimin imhac karakteri onlar cezaevlerinde daha korkun boyutlarda kuatmaz m? Ak ki, bizi harekete geiren temel etken de bu olmutur. Faizmin bu ift karakterli kinine hemen her dzeyde maruz kalan bir halkn yzyze brakld tm krm politikalarn grmek, anlamak, anlatmak, tehir etmek zorunlu siyasal grevlerimizden biriydi. Hi saknsz bir ekilde diyebilirim ki, Diyarbakr Zindan dierlerinden ok daha farkl, ok daha derin, ok daha dndrc bir boyut olarak tm arpclyla karmzda duruyor. Diyarbakr Zindan niin farkl? Bu soruya hi kimse Krdistan gereklii dnda bir yant arayamaz. Arasa bile, bunun konuyu aan, gerek anlamn veren bir aba olamayacan hemen anlar. Diyarbakr ne bir Metris, ne bir Mamak, ne de bir baka cezaevindir. Diyarbakr Zindan Krttr, Krdistandr, Krdistan ulusal kurtulu mcadelesinin tm iliki ve elikilerini barndran, kar-devrim

14

gleriyle hesaplamasn, yengilerini, yenilgilerini, umutlarn, kntlerini, kazanmlarn, kayplarn her ynyle yaayandr. Diyarbakr Zindan, 12 Eyll srecini herkesten, her zeminden daha youn, sancl ve acl yaamtr. 12 Eyll faizmi halklara terr sunmusa, Diyarbakra vahet sunmutur. Halklara ikence sunmusa, Diyarbakra krm, katliam sunmutur. yleyse ama u soruyu dourtmaktr! Snfsal ve ulusal mcadelenin gerektirdii tm bedelleri kanlaryla, canlaryla direnerek, lerek deyenlerin olduu bir dnemde bizler, sizler, hepimiz neredeydik acaba? Her ey nmzde tm insanlk dlyla srp giderken ne yapyorduk? Faizm karsnda direnemeyen, yenik den bir toplumun, toplumsal muhalefetin yaad trajedileri yayorduk. Suskunluk koyu karanla dnnce, Diyarbakr Zindan ak ki, saygon zindanlarndan daha beter bir hale getirildi. Toplama kamplarndan daha acmasz bir soykrm merkezine dntrld. Diyarbakr beton bir mezard. Halkmz susma, boyun eme, tarafsz kalma suunu ilediinden beridir faizm hep yeni Diyarbakr zindanlar yaratma frsatn bulabildi. te bu almann esas amac, ana hedefi 12 Eyllde yaratlan Diyarbakr Zindann anlamak, yaamak, bir anlna da olsa tanklkla yaatmak olduu kadar, suumuzun ulat derinlii, sessiz kalmann dourduu vaheti gstermektir. Bu temel hedef deiik biimlerde alma sreci boyunca baka faktrlerden de etkilendi, ama hi deimedi Biliniyor ki, son yllarda cezaevlerinde ve soruturma merkezlerinde devlet eliyle saysz cinayet ilendi. 12 Eyll faizminin gerek yzn aa karmak, lke ve dnya kamuoyu nnde tehir etmek uras somut siyasal bir grevse, bu kendini en ok ikencehanelerde ve zindanlarda aa karacak demektir. Evet bu byk saldrdan tm toplum kesimleri paylarna deni ald, ama sorunun en yakc ve pervasz boyutlara ulat cezaevleri ve soruturma merkezlerinde yaananlar aa karmak daha nemli hale geliyor. Bu konuda nesnel olmann kriterleri nedir? ok basit bir ilke: Gerekleri olduu gibi verme Son yllarda bu zeminlerde olan biten her eyi, tank olunanlar gr-

15

me, gsterme, bunu yaparken de yaananlar gereksiz kayglara dmeden olduu gibi verme Peki ama imdiye dein bu son derece yaln ve ak ilke kendini yaplan tanklklarda tam olarak konuturabilmi midir? Herkesin kendince verdii bir yant var, ama benimkisi; yaplan ok nemli tanklklara kar hayr konuturamad olacaktr. Son yllarda cezaevleri gereklii ele alnrken, kimi evrelerce, gruplarca nesnelliin lsnn sadece kendileriyle ilgili direni temal bir zeminde arandn gryoruz. Bylesi bir eilim geer ake olunca, ister istemez baz yanlsamalar da ortaya kabiliyor. Arkadalar yaptklar almalarda, ortaya kardklar rnlerde yle bir hava veriyorlar ki, cezaevleri denilince sadece kendilerinin konusu olan bir direni akla geliyor. Bu bazen tm 12 Eyll dnemince sadece bir grubun, bazen de birka grubun konusu olabiliyor. Doal olarak da kar tarafta kalanlar, o birka grubun iine girme ansna ulaamayanlar tukaka oluyor. Direnii yceltmenin soylu bir grev olduunu hepimiz biliriz. Onu hep ne karmak doru ve yerinde bir abadr. Direnii ycelten, tarihimizin bazen gpta ettiimiz, bizlerin gerekletiremediini gerekletirenlere sevgiyle, saygyla baktmz tarihimizin altn sayfalarn yazanlar birer birer bilmek, anlamak, yaptklar kahramanlklara tank olmak, onlar herkes nnde bilinen, tannan, rnek alnmas gereken insanlar haline getirmek, sadece severek yaplmas gereken bir i deil, ayn zamanda zorunlu siyasal grevlerden de biridir. Bunu biliyoruz. Byle bir aba iinde olanlara da sayg duyuyoruz. Ne ki, bir baka gerek daha var; zor gnlerin yaand yerde pratik, eylem muazzam bir ayrtrcdr. Bir yerde direni varsa, orada teslimiyet de vardr. Onuru yceltenlerin olduu yerde, alaltanlar da olabilir. Devrimci deerleri korumann kan can bedelinin dendii yerde, bu deerleri peke eken de bulunur. hanet, ispiyonculuk, davay arkadan hanerleme, soysuzlamann en u rnekleri de vardr. Bugnden geriye bakarken, insansal bir abayla tarihsel gereklik kendini bir gemi zaman dzleminde yeniden kurarken,

16

yaamdan yana tm iliki ve elikiler belirginleen zleriyle zor gnlerin gergefinde yeniden kurulur, birileri iinse yeniden yklr. Sre byle iler. te nesnel olabilmek sorunu burada ne kar. Eer nesnellii bu balamda yaanm tarihsel gerekliin tm olarak alglyorsak ve onu anlatmaya soyunuyorsak, bu demektir ki, bizim iin ele alnmayacak konu yoktur. Direnii anlatrken ihaneti de anlatacaz, zverinin dorua kt yerde, alalmann en pespayesine de tanklk edeceiz. Yani Diyarbakr gereini bylesi bir yaklamn dorudan konusu greceiz. Yanlsamalar yaratp, onun zerinde gelecek bina etmeye kalkanlarn dtkleri geri noktalara dmemek, o trajik amaz yaamamak iin nesnelliimizi srekli koruma abas iinde olacaz. Bata Muzaffer olmak zere, rportaja katks dokunan PKKli arkdalar gereklerin bilinmesini salama abasnda, kendilerine ait birok zel konuyu -partili insan olmann verdii serbestiyet iinde- anlatmaktan, tartma srelerine o an yaanan eliik dncelere tanklk etmemi salamaktan, yanllarn ve hatalarn grp gstermekten hi geri durmadlar. Bazen Diyarbakrn Trk ve Krt solunun gerek anlamn bulduu, kendisiyle hesaplat bir zemin haline geldiini, bazen o zeminin Krt solunun tm arasnda yaanan gerek bir hesaplama olduunu gsterdiler. Bazen ortaya serilen sahnenin rperticiliini yaayarak, bazen birok eye, nedene, sonuca ierleyerek, bazen iittiklerimiz karsnda gsmz kabararak dinledik onlar. Anlatrken onlarn da bazen fkelendiklerini, bazen birok konuda gereklii anlamayan lar su la dk la rn da gr dk. Ba zen de he pi mi zin duy gu land, buruk coku ve sevinler yaadmz muazzam etkilenmelere srklendik. Tank olduka grecek ve anlayacaksnz ki, Diyarbakrda gerekten byk eyler oldu. Nesnel olma bunlar bilmekten, bildirmekten geer. PKK Merkez Komite yesi Hayri Durmuun yle bir sz var: Direni zafere, teslimiyet ihanete gtrr. Zaferin de, ihanetin de btn tonlarnn bulunduu, ama sonunda zaferin baskn kt bir trk, bir destandr Diyarbakr Bu destann,

17

trknn satrlar, dizeleri arasna girdike, onlar mrldandka rpereceksiniz. Tpk benim gibi Kimi kez insan olmann tanmsz hazzn duyacak, kimi kez insan olmaktan utanacaksnz *** Elinizdeki bu almann ok anlaml olan bir baka boyutu daha var: Ben Trkm, Muzaffer ise Krt tesi ayr siyasi geleneklerden geliyoruz. Bu iki boyutun hi de kmsenmeyecek kimi mesajlar ierebildiini dnyorum. Bazen etle trnak kadar yakn olmakla, bazen tanmsz uzaklklara dmenin bir arada ve iie getii somut bir gereklik bu Yanyana yayoruz, ama ok uzaklardayz. Kendi geleceklerimizi kurma uras iindeyiz. zgrlk ve bamszlk szcklerine tutkunuz, ama ieriklerini deiik dolduruyoruz. Buradayz, iieyiz, ama birbirimizi tanmyoruz. tesi birbirimizi anlama srecini tam olarak iletemiyoruz. ki ayr ulusun zgrlk ve bamszlk yolunda yryen evlatlaryz. Ama sanki aramza resmi sylemin barikatlar kurulmu. Resmi ideolojinin ve tarih anlaynn yaratt yanlsamal etkiler, gemiten imdilere uzanan nyarglar, soruna btncl yaklamlar sunmada yaanan ciddiyetsiz tutum lar, s ve nes nel ol ma yan de er len dir me ler san ki kar de halklarn evlatlar arasna kara kedi gibi girmi durumda. Aydn ve demokrat olmann snrlar resmi sylemin tarih anlayyla perinlenince hemen yanbamzda tarihiyle, imdisiyle, gelecek kurma idealiyle yaayan koca bir ulusun varln grmeyecek denli krleebiliyoruz. Burjuva sylem iinden gelenlerin bile bugn Krt sorununun zm konusunda neri paketleriyle gndeme girmeye altklarn da bu krln zerine eklersek, bu konuda ne kadar gerilere itildiimizi, nesnel gereklerimizin, somut siyasi tahlillerimizin, amaz kestirimlerimizin ne kadar yolda kaldn, sann solunun dklmeye baladn grr ve ne byk bir eksiklik iine dtmz daha iyi anlarz. Sol sylemlerin Krt ulusunun varln inkarda kimi zaman kemalist sylemlerle rttn artk grmemiz gerektiini, soru-

18

nun zm noktasn da bu yaklamn etkilerinin hibir biimde szamayaca daha deiik ve yerli yerine oturan bir baka ve devrimci sylemde aranmasnn gerektiini grebilmeliyiz. Ayr uluslardanz ve ayr siyasi geleneklerdeniz, dedim. Rportaj boyunca srp giden birlikteliimiz gstermitir ki, yeterli zaman, yeterli aba, yeterli niyet olduu srece bu iki farkl boyutu her anlamda bilince karmak mmkn Birbirimizi daha ya kn dan ta n ya rak, ya kn la ma la r m zn ve uzak lk la r m zn krlemeden te bir yerde aranmas abasnn srece, gelmigemie, gelecee bakta ne kadar aynlap, ne kadar farkllatmz somut bir ekilde ortaya karan ok anlaml kimi sonular douracan grrz Deyim yerindeyse, hariten gazel okumada stmze yoktur! Bir tanm var: Krdistan ulusal kurtulu mcadelesi Bu tanmn ieriinin tarafmzdan ne kadar bilindii tartmaldr. Trkiye devrimci siyasal ortamnn yakn gemite brakt miras gznne alnrsa pek oumuzun hariten gazel okuma eilimini en canl biimleriyle yaattmz grrz. Rportajn bende brakt en nemli sonu; bu tehlikeli eilimden kurtulma gereidir Kukusuz farkna vardm eksiklik, ayn zamanda iinden geldiim siyasi gelenei de yakndan ilgilendiren bir sonutur. Devrimci hareketimiz, geride braklan yllarda ortak rgtlenme doru perspektifi dnda, konuyu derinletirip, her anlamda bilince karmada yeterince aktif bir ideolojik tutum iine giremedi. Byk bir eksiklik Bunu grdm. Krdistan tezlerinin daha bir net, daha bir somut siyasal nerileri iinde barndracak tarzda ele alnmasnn, devrimci hareketimiz asndan nemli bir siyasal grev olduunu dnyorum. Artk PKK hareketine, bu devrimci deneyime kar daha nesnel bir deerlendirme srecine girilmelidir. Elinizdeki bu rportaj ulusal bask kavramnn gerek anlamn daha netletiren zengin ynler ieriyor. Bu basknn en iren noktalara ulatrldna tank olmak da en az onu yaamak kadar

19

zor bir duygu. Halkmz kendi adna yapld iddia edilen tm bu egemen snf politikalarna benim paniim lsnde tank olsayd ne yapard? Utanrd syan duygularyla dolup taard Karde halklarn kokumu kflenmi politikalarla nasl birbirine dman edilmeye alldn egemen snflarn yalan ve demagojileriyle rtlen vahet, terr, ikence, soykrm uygulamalarnn nerelere kadar vardrldn grrd. Diyarbakr Zindan, insanlk asndan byk bir utantr. nk orada yaplan her ey egemen snflarn smr sistemlerini ayakta tutmak adna yaplmtr. Diyarbakr Zindan, Trk halk asndan da byk bir utantr. nk orada yaplan her ey Trklk adna yaplmtr Eer Trklk adna insanlara yllarca ikenceler yaplabiliyorsa, dk yedirilebiliyorsa, jop sokulabiliyorsa, ayaklarndan tavana aslp duvarlara vurarak ldrlebiliyorsa, eer Trklk adna bitmez tkenmez marlar syletilip askeri eitimler insanlara istenlerinin dnda zoraki yaptrlabiliyorsa, eer Trklk adna insanlarn azlarna kilit vuruluyorsa, foseptik ukurlarna atlyorsa, daha pekok rperten ve utan veren ikencelerden geiriliyorsa, bu tam da rk-faist politikalarn egemen olduu bir dzenin tanmlamas deil de nedir? Trklk adna yaplan tm bu insanlk d eyleri reddetmek, aa kartp tehir ve mahkum etmek en doal insani grevlerden biridir. Muzafferin Diyarbakr Zindanna dair tanklndan herkes zerine den pay almal, orada yaplanlarn sorumluluunu duymal, ikirciksiz kar koymaldr Dier bir yn ise, Muzafferle aramda kurulan dostluk badr. Bunu ok nemli gryorum. nsanlarn, hele de devrimcilerin nyargsz bir araya gelebilmeleri, siyasal deerlerini karlkl olarak konuturabilmeleri, birbirini anlama abasna girimeleri, siyasal ve dnsel yaknlklarn veya uzaklklarn grebilmeleri, bunu konuarak, anlatarak, dinleyerek gsterebilmeleri, her anlamda nesnel olmaya almalar ne yazk ki sol siyasal geleneimizin yabancs olduu, erimek istediimiz, ama ounlukla kimi kk, dar, ksa vadeli karlarmz nceletirerek eriemediimiz

20

bir durum Sanyorum bu dzlemde biz o yabancl aabildik. Bu, daha ok soran insan olarak benim dmda kalan, yzlerce sayfa tutan konuma ve aklamalaryla Muzafferin scak, samimi kiiliiyle ve rportaja katks dokunan dier PKKli arkadalarn itenliiyle gerekleebilen bir sonutu, yle ki bazen karlkl iletiim en anlaml boyutlarna ulaarak kurulan bu dostluu perinledi. alma sresince ulusal kken, siyasi izgi ve gelenek farkll bizi engelleyen bir boyut olmad Burada ister istemez kiisel bir niyet ve isteim n plana kyor: Siyasal farkllklar bilerek, siyasal yaknlklarn yaratlabilecei ortam yoketmeden, gemi nyarglardan arnarak, faizme kar savamda, halklarmzn kurtulu mcadelesinde, devrimci dayanma ve yardmlamay en st noktalara dein karabilsek *** u ayrm yapabiliyorduk: 12 Eyll dneminde en ok ikence Diyarbakr Zindanndakilere yapld. Ama bylesi bir ayrmn gerekte ne anlama geldiini tam olarak bilmiyorduk. Bilmek iin de sreci birinci elden yaayan insanlarla yzyze gelmek gerekiyordu. En genel dzeyde, duyumlarmz lsnde sorabileceimiz tm sorular hazrlamtk. Ama iin iine girildiinde daha nce hazrladmz sorular adeta bolukta kald. Hemen hibiri gereklii tanmlamaya denk dmyordu. Ya da yaananlarn arl yannda ok hafif kalyordu. Bir dnem bu elikiden kaynaklanan alglama glnn dourduu sorunlar yaadm itiraf etmem gerekiyor. Anlatlanlar lsnde sorular kendini adeta yeniden kurdu. Balangtaki hafifliinden bir lde kurtuldu. Takdir sizin, ama ben yle sanyorum Belirtmitim, o boluk dnemine ok an diyorum. Ya da nlemler, nlemli soru iaretleri dnemi veya inanmama, anlamama, hayret etme dnemi de diyebiliriz. Her eyin en u noktada ve akl almaz boyutlarda yaandn gren ve bunu, bu kadarn beklemeyen biri ne yapar? Herhalde tm dnce sistemi altst olur. te beni bir an iin Muzafferin karsnda o altst olmu sinir siste-

21

mi, duygu ve dnce karmaas iinde aknln yaayan biri olarak dnebilirsiniz Bu halime bir de Diyarbakr Askeri Cezaevi konusunda genel bilgisizliim eklenirse, iinde bulunduum durumun ne denli zor olduunu hissedebilirsiniz. Nitekim zaman zaman Muzaffer bu eksikliimi grerek yapc yaklamlarla gidermeye alt. Ayn gzel davran Rza Altun da gsterdi. Doal ki insan tanmsz vahet karsnda yapt dorudan ya da dolayl tanklklara insanca tepkiler gsterecektir. Yeri geldiinde ann gerektirdii cokuya, acya, zntye, sevince, umuda, umutsuzlua katlacak, yaplanlar bir an iin kendinde cisimletirerek duyumsamaya alacaktr. Diyarbakr Zindannn gerekliine ulatka, birok yerde Muzafferin anlattklarna, Rzann verdii ek bilgilere kendimi kaptrdm, baz duygusal tepkiler verdiimi saklama hakkn kendimde gremiyorum. rnein, Mazlum Doann direni iin setii lm biimini gerekletirirken, yaad duygular bir an iin duyumsama abam ve gzlerimin yaardn, Ferhatlarn ate iinde yanarken slogan atmalar karsnda tm insani gzelliklerin iimde cokun bir sel haline geldiini, iliklerime dek titrediimi, M. Hayri Durmuun oturmu kiilii karsnda adeta dize gelen mahkeme heyetinin ve idarecilerin zavallln acnas duygularla duyumsadm, bunu iradesi ve berrak bilinciyle baaran bu insana muazzam bir sayg duyduumu, lm Orucunda Kemal Pirin gzlerini kaybettii halde bunu arkadalarna sylemeyecek denli soylu davranmas karsnda duygulandm. ehit den dier arkadalarn ehadet yklerini dinlediimde, ikence ve basknn saysz biimine tank olduumda fkelendiimi, kzgnlktan nefesimin daraldn, bazen ocuklatm, dinledike daha da insanlatm sizlerden saklayacak deilim Diyarbakr Zindan beni eitti, piirdi. Bu bakmdan bize yaananlar anlatarak daha fazla insanlamamz salama imkann tanyan arkadalara teekkr etmek zorundayz. Bu vaheti yaratan ve yaatanlara lanet okurken, bu vaheti yaarken insani deerlerini korumak iin kan-can pahasna ortaya kanlar sevgiyle anma-

22

mz gerekir. nk onlar, kendilerinden ok insanl ve deerleri, yani bizleri ve deerlerimizi korumulardr. nk onlarn yreklerine ileyen zehir tadnda bir yenilgi, bizim de yenilgimizdir. nk onlara yaatlan lanetli teslimiyet prangas, bir yerde bize de vurulmu demektir. nk onlarn kazand her zafer bizim de zaferimizdir Bunu biliyor muyuz? Bilmemiz gerekir Muzaffer arkada rportaj boyunca sk sk; parti, halk, devrim szcklerini birbiri peisra kulland. Bu szc frsatn bulduu her anda yinelemekten muazzam bir zevk alyordu. Ve sylerken de adeta gzleri parlyordu. te Diyarbakr Zindannda ne karlan szck Her ey bu szcn gergefinde ileniyordu. Yenilgi de, yengi de, umut da, umutsuzluk da Yani yaama ait her ey bu eliik btnlk iinde szcn komutasnda gerek anlamn bulmu gibiydi. Kolektif iradenin etkin bir znesi olabilmenin en yetkin haliyle aa kma eiliminin belirtileri bunlar. Diyarbakr Zindanndaki bir tutsak unu biliyor ve inanyor: Yenilgisi kendisinin deil, partisinindir. yleyse parti adna yenilmemek gerekir. Umutsuzluk kendisinin deil, partinin, halkn ve devrimindir, yleyse devrim, halk, parti adna umut olmak gerekir. Zaferi kendisinin deil, partinin, halkn, devrimindir. yleyse bu adna zaferi elde etmek ve korumak gerekiyor. Muzaffer: Biz Diyarbakrda dnsel anlamda bir yenilgiyi hi tatmadk derken, bir anlamda bu ynleri aklam oluyordu. Okuduunuzda greceksiniz ki, tm yaananlara ramen, sonunda zafer gerekten bu szckle dorua trmandrlyor Kendi tepkilerimden yola karak diyebilirim ki, Diyarbakr gerekliini okurken nce bir kszlk, muazzam bir kuatlmlk duyumsayacak, saysz i ve d duvarlarla evrelenen engellere tank olacaksnz. Sonra ka giden yolu Mazlumlarn nasl atn ve ka nasl varldn izleyeceksiniz, ite bu sreten ders almalyz. Yaanan direnilerin tarihi mirasn nyargsz bir biimde ele alp anlamal, sahip kmalyz, korumalyz. Gelitirmeliyiz. nk bilmeliyiz ki, orada den her can, biraz da gelecek kuaklara bir direni miras brakabilmek iin dmtr. n-

23

san onurunu yceltmek iin, zgr ve bamsz gelecek iin lm kucaklanmtr. Diyarbakr Zindannda gerekleen direnilerden hepimizin renecei o kadar ey var ki Ayrca, bu miras yaratanlarn kendi gemilerini nasl ele aldklar, hangi noktadan nerelere geldikleri de bu rportajn dorudan konusudur. Bu boyut iinde de almamz gereken saysz ders vardr *** Deinilmesi gereken bir baka nokta daha var: Acaba rportaj teknii bu kadar uzun bir almay sindirebilir mi? Yzlerce sayfay bulan bir rportaj yapmak, bu konuda allm olan snrlar olabildiince zorlamak anlamna gelmez mi? Bu ve buna benzer sorular sorulabilir. alma boyunca bizler de defalarca kendimize sorduk. imdi bu soruya kendimce yant vermeye alaym. almamzn esas iddias tanklk yapmaktr. Baka hibir zel iddias yoktur. Eksene bu olgu oturtulunca, bylesi bir tankl hangi yol ve yntemlerle en iyi ekilde yapabileceimize inanyorsak, saknsz hemen onu sememiz gerekirdi. Karlkl konumayla gerekletirilen bir tanklk bize daha rahat ve daha yaln geldi. Bu bakmdan tankln gerekletirili srecini dorudan doruya uzun bir rportajn konusu grdk. Diyarbakr Zindannn, oradaki zulmn ve direni yllarnn ok zengin bir tarihi kaynak olduunu biliyoruz. Kukusuz yakn gelecekte bu zemini edebi ve estetik kayglar ne karacak ekilde yazacak airler, romanclar, ykcler olacaktr. Ortaya okuyanlara haz veren rnler de kacaktr. Bu tr bir almay daha ok o insanlarn konusu grerek, anlatmn bence en dolaysz hali olan rportaja yneldik. Elinizdeki bu alma belki rportaj trnn en uzun olanlarndan biridir. Bunu doal grmeniz gerekir. Zira ncelikle bizler rportaj urasnn teknik donanmn ilgilendiren btnsel bilgilenmeye ulatmz iddiasnda olan insanlar deiliz. El yordamyla irdeleyip, her an yeni eyler rendiimiz bir alma srecinden getik. kincisi, sradan bir yeri, durumu, gelimeyi, olay ele alsaydk, normal ller iinde pekala kalabilirdik. Ama Muzaf-

24

ferin deyimiyle; Diyarbakr bir denizdi. Anlatmakla bitmeyen, her an yeni boyutlar u veren bir olaylar ve yaam denizi Olaanst bir yeri, durumu, gelimeyi, olay pekala olaan st ller ierisinde ele almak, deerlendirmek mmkn olabiliyor. Bu yzden elinizdeki rportajlar dizisini olaanst durumun yetersizlii ve kimi tekrarlar bakmndan eletirel bir tutuma girebilirsiniz. Ama izninizle bunu gslemek ve sizlere Diyarbakr Zindann bu biimde anlatmak istiyoruz Yine grlmesi gereken bir baka boyutsa, rportajn kimi blmlerinde yer yer olaylarn anlatmnn dna taan, tmyle PKKnin srece bakn ieren deerlendirmeler yer almaktadr. Hatta kimi blmlerin balang ksmlarnda, Muzafferin nerisi zerine, Parti nderliinin konuyu pekitiren deerlendirmeleri bulunmaktadr. Ak ki, hi kimse, hibir siyasi insan kendisini tmleyen ve ynlendiren dnyaya bak asn, ideolojisini, siyasi tutumunu bir kenara brakarak, baka bir yaklam tarzyla, ya da kendisine ait olmayan baka bir sylemle olaylar, olgular, yaam deerlendirmez. Her siyasi insan, kendisini tmleyen ve ynlendiren siyasi kimliiyle yaam karsnda tutum alr. Yine aktr ki, Diyarbakr gereklii PKKsiz aklanamaz. Orada yaratlan hemen her trden direniin tam odanda bulunan PKKdir Direnii ve sreci kendi siyasal deerlendirmeleriyle ynlendiren bu insanlar sonucu o deerlendirmeler nda almlardr. yleyse direniin odak noktasna oturan o deerlendirmeleri bilmek, anlamak, tarihsel dersler karmak, eksikliklerini grmek, yerli yerine oturan bilmek okuyucunun hakkdr. Tabii bunlar anlatmak da direnii yaratanlarn hakkdr. Bu yzden, rportajda yer alan deerlendirmeler almann nesnelliini azaltmaz, tersine artrr. Deerlendirmelerin bir ksmna katlmayabiliriz, bir ksmn yanl bulabiliriz, ama grlmeli ki, burada esas ama, bir devrimci hareketin neredeyse tmn kendisinin yaratt bir tarihsel sreci, Asndan Zsine kadar nasl aldn gstermektir. Ama bu olunca bizim u veya bu

25

konudaki znel tutumumuzun, bu deerlendirmelerin bir ksmyla elitiini, attn grmemiz, ilenii asndan pek bir ey ifade etmez. nk burada esas olan onlar ve yaadklar sretir. Buna szma gibi bir hakkn en azndan almay ilgilendiren boyut iinde olduunu sanmyoruz. Sadece unu syleyebiliriz: Saolun, srece yaklam biiminizi ve yarattnz tarihi ilk azdan renebilme frsatn verdiniz. Katlmadmz ynler olursa kendi abamzla aklarz Ama nce PKKye halklarmz, dnya kamuoyu nnde, devrimci-demokrat zemin zerinde kendilerini anlatabilme, aklayabilme frsatn verebilmeli ve dinlemesini bilmeliyiz. Onlarn bu en doal hakk kullanabilmelerini salamak iin gerektiinde zerimize den her eyi yapabilmeliyiz. nanyorum ki, bizlerin, zellikle onlarn deyimiyle Trk solunun PKKyi tanmaya ihtiyac var. Konunun bir de onlarn deyimiyle Krt solunu ilgilendiren yn var. Bu yn ise, bizim iin tam bir muamma diyebilirim. Krt solu imdilerde hangi zgn tutumlar zerinde ekilleniyor? Snfsal mevzilenmenin neresinde? PKK gerei karsnda nasl bir konumlan iinde? Bilemediimiz bir gereklik hakknda gr ileri srme hakkmzn olduunu sanmyorum. Dolaysyla, onlar bilenlerin anlatmlar karsnda ntr bir durumda olduumuzu peinen ifade etmek gerekir. Ve doal ki tarafgir olmayan tutumum Diyarbakr Zindannda yaayan Krt solundan arkadalar iin de geerlidir. nk alglama ve kavrama sreci olmadan yorumlama, tutum alma da olmaz. Rportaj boyunca PKK hareketinin kendi dnda kalan Krt soluna yaklam tarzn kendim asndan alglama ve kavrama srecinin bir paras olarak grdm. ok yararl kimi bilgiler edindiim de bir gerek Bu ynyle Diyarbakr Zindann anlatan rportajda hakim olan PKK sylemi hepimizin bilgilenmesi srecinin konusuyken, PKKli arkadalar asndan bir muhasebenin netlemi ifade tarz, siyasi tutum almann billurlam hali olabilir. Bu da onlarn en doal hakkdr. nk bir eyi yaratanlar, yarattklarn tm iliki ve elikileriyle anlatma hakkna herkesten daha ok sahiptirler

26

*** Gelelim bu rportajn okuyucudan ne bekledii sorusuna: ift ynl etkileim iinde bulunduumuzu biliyoruz. Bizim sizlere ulama, sizlerin de kesinlikle yok diyemezsiniz Diyarbakr Zindann bilmeye ihtiyacnz var. yleyse karlkl etkilenme ara kesitinin kendisini konuturaca bir genel ama bulmalyz. Bu rportajda, Muzaffer ve anlatma katkda bulunan dier arkadalar aylar bulan bir alma iinde, sizlere yaadklar gerekleri ifade ederlerken, bunu belli bir ama iin yapyorlar. Yani amasz bir anlatm deil bu. Anlatrken sizden bir eyler bekliyorlar. Bilmek yetmez, tutum almak da gerekir! mesajn veriyorlar. Sizler de sadece bilmek iin okumuyorsunuz, tutum alma ihtiyacn hissettiren nedenlerin tm, sizleri 12 Eyll gereini her bakmdan bilmeye zorluyor. Kitapnn nnden geerken, elinizi cebinize atp, onca para karlnda -zall yllarn pula evrilen parasyla- bu kitab edinirken, amacnz 12 Eyll bilmekse, bu davrannzn sizi tutum almaya zorlayan kimi asli ynleri olduunu syleyebiliriz. yleyse genel amac gerek anlatann, gerek okuyucunun ayn noktada bulutuklar iki szckle ifade edebilmenin mmkn olduunu dnyorum: Diyarbakrlar olmasn! Diyarbakrlar olmasn! demek, 12 Eylller, askeri faist diktatrlkler olmasn! demektir. Her sonu bir baka sonuca gebedir. Bir eyin olmamasn istemek, ona kar aktif tutum almay gerektirir. Faizme kar direnmeden, savamadan, onu ortadan kaldrmak mmkn mdr? Rportajdaki arnn esas hedefi budur. Muzaffer: nsanl faizme ve smrgecilie kar tutum almaya aryoruz derken bunu amalyor. Okuyucudan sessiz kalmamasn, taraf tutmasn istiyor Gerekten burada u ilgin noktaya da deinmek gerekir: Bizimkine benzer yzlerce almayla birlikte eer rportajda geen onca insanlk d olay karsnda okuyucunun insanlktan yana tu-

27

tum almas salanamyorsa, sessiz kalmay, boyun emeyi tercih ediyorsa, sonraki yllarda yaratlacak yeni Diyarbakr zindanlar, yeni zlm yuvalar, yeni ikencehaneler biraz da onun sessizliinden g alarak oluacaktr. Tarafsz kalmak bile onlarn tarafn tutmak demektir. Her ey bylesine keskin ve bylesine acmasz ilerlerken, bu rportaj amalad dzlemde okuyucuyla ayn saflarda buluabilme baarsn gsterebilirse ne mutlu bize *** Son szlerimizi bu rportaja emei geen insanlar anmakla balayalm. Elinizdeki bu almada pekok insann emei vardr. Bant zmlemelerinden tutalm, taslak yazlarn daktilo edilmesine kadar birok arkada yardmlarn esirgemedi. Kukusuz bu yardmlar sayesinde sre hzlanabilmi, yapmak istediimiz ey umulandan erken cisimlemitir. Dayanmann bylesinin ok gzel ve anlaml olduunu sylemek isterim. Tm katklarndan dolay, bata Rza Altun olmak zere H. Asgar Grgz, Abdulkerim Bozda, Haydar Geilmez, Cemal Tatar, Osman Erdal, Ali Gaffar Akkar, Hseyin Poyraz, Hasan Skc, smail Ycel, Haim Kutlu ve emei geen daha pekok arkadaa sonsuz sevgi ve teekkrlerimizi sunarz. almamza katkda bulunan tm arkadalarn hogrsne snarak bir ismi ne karmak istiyorum: Yaar Otan Onu nce krk dkk daktilolarn banda aylarca uratrdk. Sonra Muzafferin abasyla getirilen bilgisayarn bana oruttuk. Bize en byk yardm Yaardan geldi. El yordamyla rendii bilgisayarn banda aylarn harcad. Bitmez tkenmez enerjisini ve sabryla moral kaynamz oldu. Hogrs ve inatlna hayran olduum bu deerli insann her sayfaya szan saatlerce emeinin hakkn hangi szckler verebilir ki. Teekkrler Yaar demek o kadar hafif kayor ki Ayrca almamz kuyumcu titizliinde okuyan, gerekli mdahalelerde bulunarak rportaj daha da nesnel hale getiren bata Mustafa Karasu, M. Can Yce ve Sakine Cansz olmak zere eme-

28

i geen dier PKKli arkadalara sevgilerimizi ve teekkrlerimizi sunarz. almann kimi yerlerinde, blm sonlarnda bir nceki konuyu glendiren baz ek blmler bulunuyor. Bu blmler daha ok, Diyarbakr Zindannda yatan tanklarn anlatmlarna dayanmaktadr. Bazlar da dorudan belge durumundadr. Ayrca baz tanklar isimlerinin aklanmasn istemedii iin bu isteklerine uygun davrandk. Rportaja balarken Muzafferle birbirimize Kolay gelsin demitik. ok itenlikle sylerim: Size de kolay gelsin

Ren Smblolu 1991/Gaziantep zel Tip Cezaevi

29

nsz

Diyarbakr Cezaevi hakknda ne zaman bir eyler yazmak istesem, kendimi ok gsz hissederim. Kalemi ilk defa eline alan insanlar gibi ne yazacam bilemem. Kuracam hibir cmlenin anlatmak istediimi vermeyecei duygusuna kaplrm. Dorusu gerek durum da byle Diyarbakrla ilgili bu rportaja nsz yazarken de ayn duygular iinde oldum. Bir trl neyi nasl yazacam, hangi konulara deinmem gerektiini kafamda netletiremedim. Sonunda nemli grdm konulara dikkat ekmem, bu rportaj iin en iyisi olur diye dndm. Diyarbakr yaamadan kavramak olanakl deildir. Yaayan birisinin de kalemi eline alp tm ynleriyle ortaya koymas olanakl deildir. Belki ok gl yazarlar, airler, sinema yapmclar, mzisyenler, ressamlar vb. bizzat olay yaasalard; Diyarbakr tmden olmasa da insanla anlatabilirlerdi. Byle yetenekleri olmayanlarn anlatmas; u kadar ikence oldu, u kadar insan ld, sakat kald, yaraland, akli dengesini yitirdi; insanlarn direnii yle soylu oldu, unlar u konuda u tutumu taknd gibi somut olgular vermekten teye gidemiyor. Diyarbakrn kabaca anlatm oluyor. Gerein kuru yks oluyor. Bu bana, bir tr insan duygularnn

30

matematiksel younlukla anlatlmas gibi geliyor. Ksmen o andaki havay verseler de, Diyarbakr bu trden anlatan ne kadar yaz, makale, kitap okusam da beni doyurmuyor. Gzel yazlm da olsa, bana sorulduunda beendiimi syleyemiyorum. Bu nedenle gelimeleri younca yaamama, yaananlar tm ayrntlaryla en yakndan bilen ve takip eden kii olmama ramen, Diyarbakr yazmaya bugne kadar cesaret edemedim. nk yazacam, ikencelerin ve direnilerin en youn yaand herhangi bir cezaevini anlatmak gibi bir rn ortaya karacakt. Byle bir sonu, bana her zaman cezaevini yanl ve eksik yanstmak gibi geliyor. Bana gre Diyarbakr yle etkili anlatlmal ki, insanlk bunu rendiinde, bir daha Diyarbakrlar olmasn diye duyarlln olaanst arttrmal, insanlk d uygulamalara kar yle bilenmeli ki, artk hibir g bu tr insanlk d uygulama yapmaya cesaret edemez duruma gelmelidir. Diyarbakr Cezaevinde insanln onbinlerce ylda kazand insanlk deerlerinin tm o kadar alaka ve akl almaz biimde inenmitir ki, insanlar o kadar drlmtr ki, insanln sr yaamndan kt gnden bgne kadar yaanan milyarlarca insana kar ilenebilecek en ar sular ilenmitir. Orada yaayan biri, insanln hibir deerinin cezaevinin kapsndan ieri szmadn grmtr. nsanlar manevi olarak kutupta rlplak braklm gibidir. Uygulanan binbir maddi ve manevi ikence tr ile insanlarn kendi iinde varolan insani zellikleri dahi boaltlm ve yaratlan bu tip ilk nce kendi kiiliine kar kullanlmtr. 12 Eyll faizmi Diyarbakrda insanlarn ounu bu noktaya getirememitir; ancak ama, btn insanlar byle bir tipe dntrmekti. Tm uygulamalar bu amaca ynelikti. zcesi, insanlarn tm kendinden utanan, kendinden rken tiplere dntrlmek isteniyordu. Nitekim bu uygulamalarn pratik yneticisi Esat Oktay Yldran, sizleri yle bir hale getireceim ki, dar braksam da kmak istemeyeceksiniz diyordu. Byle bir sonu dnldne gre, yaplanlar dnyann herhangi bir yerinde yaplanla karlatrlarak anlatlamaz. Byle deerlendirmek, Diyarbakr dnyada yaanm cezavi rneklerin-

31

den biri haline getirir. Bu da dnya insanln, Diyarbakr Cezaevindeki ikence ve insanlk d uygulamalar konusunda byk bir bilin sramasndan mahrum eder. Nasl ki, Nazi kamplar gerei, insanl ikence ve insanlk d uygulamalar konusunda duyarl klm ve bilin sramas yaptrmsa, Diyarbakr Cezaevi ve anlatm da insanlk iin bu rol oynayabilir, oynayabilmelidir. Diyarbakra byle yaklalrsa, Nazi kamplarnn tantlmas ve tehir edilmesinin getirdii olumlu sonular dourabilir. Ancak bu, Nazi kamplarnn bir tekrar olmayacaktr. nk insanlk deerleri Nazi kamplarndan daha fazla ayaklar altna alnmtr. Bu nedenle insanlk, Diyarbakrda kendi soyuna kar ilenen sular karsnda eskisinden daha ok duyarllap insan olmann sorumluluunu anlayacak, bir daha Diyarbakrlarn olmamas iin gerekeni yapacak, yapmaya alacaktr. Nazi kamplarnda ok insan ldrlmtr. kencelerin ve dier lm trlerinin yannda daha ok insan yakmalaryla anlr. Ama Diyarbakrdaki tutsaklarn tm alnp bir frna atlsayd, yaplan fiziki ikencenin birka kat yaplm olsayd, daha az insanlk suu ilenmi olurdu. Bunun iin diyoruz ki; Diyarbakr Cezaevini, ortaya kan lmlerle ve yaplan fiziki ikenceyle aklamak yetersiz kalr. te bu zelliinden dolay Diyarbakr, Nazi kamplar iin yazlanlar kadar yazlmal ve insanln bilincine karlmaldr. Yukarda belirttiim gibi, yazlanlar eer gl sanat beyninden, kaleminden karsa ancak o zaman Diyarbakr gerek niteliiyle ortaya konulabilir. zellikle Diyarbakr yaam, roman ve yk yazmada belirli birikimi olanlar yazma sorumluluunu duymaldr. nk, insanlarn iinde yaad ortamn havas, frtnal ve kark duygular, ruh hali, kiilikler bir sanat gzlemiyle ilenmedii taktirde anlatm ister istemez yetersiz kalacaktr. Baz duygular, insanlarda yansmasn bulan uygulamalar ve bunun sonular say ile, pekitirici kelime ve cmlelerle ne kadar anlatlsa da, o andaki insanlarn durumu ile rtecek bir anlatm gcne ulamaz. Yaanmadan Diyarbakr kavranlmaz, her yaayan da yaz ve szle

32

kavratamaz szmz bylece anlalmtr sanrm. Bu rportaja nsz yazarken, Diyarbakrn bu zelliinin altn izmek istedim. Bu rportaja da gl bir yazar ve sanat dili zaten rportajlarda bu zellii bekleyemeyiz verilemediinden istediim doyuruculuu bulamadm. Bunu sylerken okuyucunun hevesini krmak istemiyorum. Aksine rportaj Diyabakr iin bugne kadar yazlan derli toplu en etkili rn olmu. Cezaevini, yaayan insanlarn durumunu ve o anki havay bir rportajn verebilecei en st seviyede vermi. Bu konuda rportaj oraya karan ve emei geen tm arkadalar kutlamak gerek. Rportaj okunduunda insanlar iin Diyarbakr yeniden kefedilmi olacak. Kanmca byk yanklar uyandracaktr. Okuma tembelliinin ortaya karaca dezavantaj fazla etkili olmad taktirde, Trkiyede ve lkemizde en ok okunan kitaplar arasna gireceini syleyebilirim. Hatta yabanc dillere evrilerek bir an nce tm insanln belleinde yerini almaldr. Ayrca her okuyucu, tand insanlara tavsiye ederek yaygnca okunmas salanmaldr. zellikle Krt insan kendi gereini, Krt halk tarihindeki dnm noktasnn gerek kant olan Diyarbakr Cezaevini renmek iin bu rportaj mutlaka okumaya almaldr. Yine belirteyim; rportaj olma zellii nedeniyle sizleri alp Diyarbakr Cezaevinin o anki ortamna istenilen dzeyde tamaz. Gl bir roman gibi sizi olayn iinde yaatmaz. Ancak bitirdiinizde Diyarbakr sizin iin yabanc deildir artk. Hatta imdiye kadar okuduum hibir roman, beni bu rportaj kadar etkilememiti diyebilirsiniz. Zaten hangi olay olursa olsun, iinde yaayan bir insan, olayla ilgili yazlan eser ve ortaya kan rnler doyurmaz. Bizzat yaayanlar, mutlaka bir eksikliini bulur. u konu iyi verilmemi, olayn u zellii iyi konulmam, diyebilir. Olayn dndakiler iin ise, bu pek szkonusu olmaz. Yaayanlar iin doyurucu olmayan bir eser, olay yaamam okuyucular iin bir aheser olarak grlebilir. Her halde yaanm olaylardan yola klarak yazlan ve ok beendiimiz bir kitab, iinde yaam birok insan yetersiz bulmutur. Bundan tr benim iin doyurucu olmuyor szm;

33

hem iinde yaam olmam nedeniyle dnmek, hem de olayn yukarda anlattm ve aada anlatacam ok nemli zelliklerinden dolay deerlendirme gerekiyor diye dnyorum. Diyarbakr Cezaevi dne kadar ikenceleriyle ve ona kar direnilerle bilinmitir. zellikle de yaplan ikencelerle tannm ve duyulmutur. Bizce olay yalnzca bu ereve iine oturtmak byk bir eksiklik olur. Eer bir lke ve halk tarihinin deitiinin, yeni bir dneme girdiinin kant ve nemli bir sayfas deerlendirilecekse, Diyarbakrn bir btn olarak siyasal zelliklerini ne karmak yaplmas gerekendir. Aksi taktirde Krdistan halknda varolan belleksiz olma ve deerlerini yerli yerine oturtmama zaafna bir daha dlm olur. Yukarda belirttiim gibi, insancl boyutu ok nemlidir ve en iyi biimde bilince karlmaldr. Bu da byk bir grevdir; ancak Krt halk ve Krdistan tarihi iin birincil boyutu siyasal yandr. Doal olarak ksa vadede insanlar en ok etkileyen hmanizma boyutudur. nk ac, zulm ierdekileri ve dardakileri etkileyen ilk unsurdur. Bir insan olarak ve bu cezaevinde yaam biri olarak bunu ok iyi anlyorum. Ancak halk ve lkeyle ilgili genel boyutu dikkate alnrsa, hmanizma boyutunun rts altnda siyasal gereklerin grlmemesi, Diyarbakr gereinin tek ynl kavranlmas sonucunu dourabilir. Siyasal boyutunun nemini belirtmem doal karlanmaldr. Bizler lkemizin ve halkmzn zgrln salamak iin aba harcayan politik kiileriz. Cezaevine de bu kiiliimiz sonucu konulduk. kence ve basklar da, bizleri bu kiiliimizden soyutlamak iin yapld. nsani boyutu bizi yakndan ilgilendirmekle birlikte, siyasi boyutu daha ne kmaktadr. Hele siyasetten ok uzak durmu olan bir halkn bireyi isek, cezaevinin bu yn hakknda insanlarmzn dikkatini ekmek daha da gereklidir kansndaym. Yine Diyarbakrdaki uygulamalarn insani boyutunu irdelerken, Krt gereini ve buna kar TCnin yaklamn dikkate almamak, anlatlanlarn kavranlmasn zorlatrr. nk Diyarbakrdaki uygulamalarn niteliini ve niceleini, TCnin Krtlere bak belirlemitir. Nitekim ben Trkm denilmesi tutsaklardan

34

istenilen ilk ey olmutur. Trkm diyen biri, ayn zamanda kurallara uymu ve cezaevi ynetimini politikalarna teslim olmu oluyordu. Sizin dnceleriniz bizi ilgilendirmez, bize gre tmnz Trksnz denmesi, Diyarbakrda amalanann ne olduunu gsteriyor. Bu, TCnin 70 yldr Krtler zerinde uygulad politikann cezaevi koullarnda devamdr. Misak- Milli snrlar iinde Krtler ulus olarak yok edilmek isteniyordu. Zindanda ise, Krt halknn ulusal demokratik uyan boularak, TCnin Krt politikas nne dikilen engeller temizlenmek isteniyordu. Bu cezaevinden topluma korku ve pasifikasyon yaymak dier bir amat. Bunlar rportajda uzun uzadya ileniyor. Yine de nszde belirtmeyi uygun grdm. Eer Diyarbakr, Trkiyenin herhangi bir cezaevinde smrgeci faizmin yapm olduu uygulamalarn daha fazla yapld yer olarak grlrse, uygulamann neden ve sonular yeterince bilince karlamaz. Hatta baka lkelerde de bu tr olaylar oluyor denilerek Diyarbakr Cezaevinin zgll gzden karlabilir, zcesi, buradaki uygulamalarn amac tutsaklar baz kurallara uydurarak teslim almak veya kendi otoritesine, uygulamalarna itaat eder hale getirmek deildir. Bu cezaevindeki uygulamalara bakarak TCnin Krde bak ve Krtler zerinde uygulad politika ve ama daha net grlebilir. 70 yldr Krtlere ynelik politika biliniyor. Ancak bu politika iinde gerekleri saptrmak iin yaplan demagojiler vardr; baz niyetlerin saklanmak istenmesi, baz uygulamalarn amacnn yanl tantlmas szkonusudur. Diyarbakr Cezaevinde ise, her ey ak oynandndan TCnin Krtler zerindeki politikasnn gerek yz grlmtr. Burada unu da belirtmeliyim: Bu kitapta yazlanlar ve sylediklerimiz fazla abartl bulunabilir. Diyarbakrdaki tutsaklar da kendi aralarnda konutuklarnda ou zaman; biz buradaki uygulamalar dardaki insanlara anlatsak da inanmazlar derlerdi. Bu konuda her zaman kuku tamzdr. Byle olunca bu eserdekilere inanlmazsa armayz. nk o gne kadar insanln vahet, zulm, ikence konusunda duyduklar ve bu konuda edindikleri bilin bu tr uygulamalarn kurgusunu yapacak biri-

35

kim dzeyinde deil. nsanln hafsalas bunlar kavrayacak bir ufku kapsayamazd. Benzer bir anm anlatmak isterim: Direnme Sava cezaevinde en ok okunan kitaplardan biridir. Vietnamn Paulo-Condor ve Saygon zindanlarndaki ikence ve basklar anlatyor. Devrimcilerin pimanla zorlanmas ve buna kar gsterilen direni, etkileyici biimde belgesel roman haline getirilmitir. 12 Eyllden sonra Mamak cezaevindeki uygulamalar basna yansmt. Bu bask ve uygulamalarn Diyarbakr Cezaevine yansyacann bilincindeydik. Cezaevinde bu konuda tartmalar, sohbetler balad. Smrgecilerin bize yneleceini sylemekle birlikte, basna yansyan nizami askeri yry ve stiklal Marn bize kabul ettirmelerinin olanakl olmayacan sylerdik. Yine de belirli hazrlklar yaplmas gerekirdi. Kendine gven belirten szler sarfetse de, kitlemizin kyl, ii, renci, taraftar ve gen sempatizan arlkl olmas, onlar basklara kar duyarl hale getirmeyi zorunlu klyordu. Bizim kouta, yarar olur, arkadalar iin tecrbe olur, devrimci tutum konusunda daha bilinli davranmalarn salar dncesiyle Direnme Sava kitabn toplu okumaya karar verdik. Bir arkada okuyor, ben de amlamasn yapyor, bizlerin de hangi uygulamaya kar hangi tutumu taknmamz gerektiini anlatyordum. Bu kitab daha nce de okumu, abartl bulmutum. kence olmutur, ama baz eyleri, tehiri daha iyi olsun diye abarttklarn dnrdm. Kitapta bana abartl gelen blmler okunduunda aklamasn isteksiz yapardm. Abartl bulduum blmleri anlatrken, sanki arkadalar kandrdm hissine kaplrdm. Anlatrken sklr, inandrc bir anlatm tarz yakalayamazdm. Bu uygulamalar geni aklarsam ve altn izersem, sanki arkadalarn ilerinden bana bu kadar da olmaz, hibir insann inanmayaca eyleri anlatarak bizleri hibir ey bilmeyen cahiller gibi kandrmak m istiyorsun diyeceklerini sanrdm. Szkonusu blmler zerinde fazla durmazdm. Bask ve kstlamalar 1980 Kasmndan sonra trmanmaya balad. 1981 ylnn hemen banda iddetlenerek yeni boyutlara ulat. vmesi her gn ykselen ikenceler ksa bir sre sonra Pau-

36

lo-Condor ve Saygon zindanlarn aratmaya balad. Bylece Direnme Sava konusunda yanldmz ortaya kt. Daha sonraki uygulamalarla birlikte, Direnme Savandaki uygulamalar Diyarbakr Cezaevindeki uygulamalarn yzde biri iddetinde bile deildir deerlendirmesine vardk. Diyarbakrda yaayan herkes bu sonuca varmtr. Bizce doru bir deerlendirmedir. Bu konuda son olarak unu belirtmeliyim: Zor koullar gl irade, azim ve inan gerektirir. Yani iradenin, inancn, azmin gc mevcut ortamn zorluuyla koullanr. Rportajda anlatlan olay ve eylemlerde iradenin, azmin ve inancn gcnn ne dzeyde olmas gerektii iyi irdelenirse, koullarn zorluunun dzeyi de daha kolay anlalr. Bu yntemle koullarn ne olduu kavranlabilirse, gsterilen tutumlarn deeri de hakkyla verilebilir. Diyarbakr Cezaeviyle ilgili bir kitab okurken, tutsaklarn sosyal bileimine dikkat etmek nemlidir. Daha dorusu bu sosyal bileim grlmeden Diyarbakr Cezaevinin siyasal zelliinden yeterli sonular karlamaz. Krdistan tarihinde ilk defa her snf ve tabakadan, her yatan kadn, erkek ulusal demokratik mcadele nedeniyle cezaevine doldurulmutur. Krdistan tarihinde ilk defa bu bileimde ve saylar binlerle, onbinlerle ifade edilen tutsaklar yarglanmtr. Rportajda da grlecei gibi, yzlerce san olan, en azndan onbe-yirmi grup Trkiye topraklarn blmek, silahl rgt kurmak ve eylem yapmaktan yarglanyor. Yzlerce idam ve mebbet hapis karar kyor. Yine binlerle ifade edilen sayda tutsak en az 15-20 yl olmak zere ar hapis cezalaryla karlayor. Yine yzlerce tutsak siyasi savunmalardan dolay binlerce ylla ifade edilen, ar cezalar alyor. Yarglananlarn ou ii-kyl kkenli. Tutsaklarn bileiminin Krt halknn sosyal bileimine denk olmas, 12 Eyll ncesi ulusal demokratik mcadelenin etkisini ve derinliini ortaya koyuyor. Diyarbakr Cezaevinin bu zellii iyi irdelenir ve gerekli olan tasnif ile istatistik ortaya konursa, Krdistandaki ulusal demokratik mcadelenin siyasal tarihini ve zelliini yazacak siyasal ve sosyal bilimciler iin de nemli veriler sunar. 1984 sonras srama yapan ulusal demokratik mcadelenin sosyal

37

ve siyasal temelleri de iyi kavranr. Bylece 1984 sramasn kolaycla kap aklamak isteyenlerin ne kadar yanldklar da gn yzne kar. Bizce Diyarbakr Cezaevinin sosyal bileimi, birka yl iinde onbinlerce insann burada yaam olmas, uygulamalar ve buna kar gsterilen direni, bu zemini Krdistan tarihindeki nemli duraklardan biri haline getirmitir. Szkonusu sosyal bileim ve byle bir bileimin ulusal demokratik mcadelemizin unsurlar olarak sahneye kmas, Krdistan tarihinde ve Krt halkndaki byk deiimlerin kantdr. Daha dorusu yeni bir dnemin alm olduunun gstergesidir. Cezaevi sadece Krdistan sosyal yapsnn deil, ayn zamanda siyasal yapsnn da bir maketiydi. Bu ynyle Krdistandaki siyasal gleri ve zelliklerini incelerken nemli bir kaynak tekil edecek durumdadr. Her siyasal grup, dardaki pratiinin benzerini ierde de gstermitir. Baka biimde ifade edersek, cezaevindeki pratikleri ve yaamlar incelenerek darda ne yapabilecekleri de deerlendirilebilir. Darda trl kurnazlklarla, dil kaydrmaclaryla kendi gereklerini gizleyebilenler, cezaevinin scak srecinde yzlerini gizleyebilecek olana bulamamlardr. Her siyasi grubun ideolojik, pratik, politik izgisinin gl izdm bu zindanda herkes tarafndan grlmtr. Bu ynyle ok retici olmutur. Halkmz, Diyarbakr Cezaevi pratiinde gerek temsilcilerini tanm, en zor koullarda kimlerin kendisini sahipleneceini grmtr. Diyarbakrn yaanmasn hibir insan istemezdi. Ama szkonusu ynyle halkmz byk bir kazanm elde etmitir. Biz Diyarbakrda dier siyasal gler kavramn kullanrken genellikle Trk solunu dnda tutuyoruz. nk Diyarbakr, Krdistan ve Krt insann yaam olduu cezaevi olarak kabul ediyoruz. Trk solunu farkl bir gerein temsilcileri olarak gryoruz. Ama u bir gerek ki, Trk solunun -zellikle TKP/MLnin 1983 ylndan sonraki- tutumu genel olarak dier Krt gruplarndan daha iyi olmutur. Bu noktay da bir parantez aarak belirtmeyi uygun grdm. Zaten rportajda tm siyasi gruplarn cezaevi pratii, konuyu aydnlatacak dzeyde ilenmitir.

38

Yeri gelmiken kendisine yurtseverim diyen baz kii veya kiilerin Diyarbakr gereini arptmak iin akl almaz yalanlar ve ancak; Krt halkna dman olan glerin, daha dorusu TCnin yapabilecei biimde olaylar ters-yz eden, olmam eyleri olmu, bilinen gerekleri olmam gibi gsteren, neden yapld bilinmeyen, salksz bir ruh halinin yansmas olan yaklamlar iin de bir eyler sylemek isterim. Byle bir tutum taknanlarn Diyarbakrda iine dtkleri sefillik de gznne getirilince, bunlar iin bir eyler sylemek cezaevi ehitlerine orada yaratlan deerlere ve tarihe kar bir sorumluluun gerei oluyor. Siyasal ve kiisel kayg ve anlamsz bir isteri iinde olan bu insanlar her trl deerin dmandr. Diyarbakrn yaratt deerlere byle sorumsuzca yaklap, gerei ters yz etmek iin her tr yalan rahatlkla syleyebilecek kadar bozulmu bir kiilie sahip olanlar halkmzn ok iyi tanmas gerekir. Aslnda ortaya koyduklar seviyesiz tutum nedeniyle bu isimleri azma bile almak istemiyorum. nk aklma geldike insanlk adna sknt duyuyorum. Bu tr yaklamlar muhatap almak bile gereksiz, ancak halk tarihimiz iin ok nemli olan deerleri saptrma szkonusu olunca, ister istemez deinmek zorunda kalyor, en azndan bir eyler sylemek zorunluluunu hissediyorsun. Diyarbakrda bizlere her trl ikenceyi yapanlar, PKKye dman olan gler bile, Diyarbakr gereine bunlar kadar lanetli bir yaklam gsteremez, gstermemilerdir. Yeri geldiinde istemeyerek de olsa sayg bile duyduklar grlmtr. Kendisine rgt liderlii -aslnda rgt deil, aristokrat nitelikli birka kiidirlersfatn yaktran Mmtaz Kotan adl ahs, Diyarbakr gereinin her an iin bir kara alaym izi kalr veya yle syleyeyim, insanlarn kafasna kuku girebilir anlayyla hibir insann bin yl dnse aklna getiremeyecei senaryo ve kurgular ortaya atarak, Diyarbakr gereini lekelemeye almtr. Tm bunlar yetmezmi gibi cezaevindeki dkn konumunu ok sradan bir insann bile taknamayaca siyaset d kiilik ve tutumunu unutarak kendini kahraman, direnii ve nderlik yapm kii katna ykseltme-

39

yi bile denemitir. Bu nasl utanmazlk, bu nasl bozulmu bir kiilik, insan hafzas almyor. Byle bir tutum gstermek iin insann ar damarnn atlamas, suratnn manda derisi olmas gerekir. Diyarbakrda yaratlan tm deerler ve ehitler yalnz PKKnin deil, tm Krt halknn ve yurtseverlerindir. inde yurt ve halk sevgisi olan her insann korumas, yceltmesi hakkn laykyla vermesi gereken deerlerdir. Krt halknn, Krt halk tarihinin ltl, umut azim ve kararllk alayan rnek deerleridir. Bunlar halk tarihimizin parasn oluturan olumlu zellikleriyle gelecek kuaklara yol gsterecektir. Bu bir mirastr; olumlu ve olumsuz zellikleriyle halkmzn mal olmutur. Bu deerleri arptmak, gerei kiisel ve siyasal kayglarla ters-yz etmek her eyden nce halkmza kar ilenen bir sutur. Bu tr bir sua ynelerek kiisel ve siyasal yarar ummak hi kimseyi iflah etmez. Hele halkmza mal olmu bir gerei ters-yz etmeye hi kimsenin gc yetmez. Halkmz eski belleksiz tutumunu brakmtr. Artk halkmzn belleksiz, bo bir konumu yaadn dnerek arptlan gereklerden yarar ummay dnmek bo bir beklentidir. Bu cezaevinden binlerce insann getii dnlrse, ortaya konan hafiflik sahibini vurur. Drt arkadan kendini yakmasn PKKye kar yaplm bir protesto gibi gstermek, bir kiiyi lanetli konuma drmeye yeter. Cezaevindeki teslimiyeti pratiini; bir dakika bile direnmeden teslim oluunu, Mazlum Doan gibi, vahi basklara ramen aylarca srdrd (1980-81 ylnda) direnii, mahkemelerdeki siyasi tutumuyla bilinen ve Newrozda yakt kvlcmla direni ateini tututuran ehidimizin, dier gruplara sekter yaklat karalamasna balayan biri, ancak salksz bir kii olabilir. Direniilerin sorduu sorulara cevap vermeye dahi korkan, belki bir syleyecei olur diye dncesi sorulduunda, bana sormanza gerek yok diyen biri, kalkar direniilere akl veren, nderlik yapanlardan biriydim derse bu kiiye ancak utanmaz adam denilebilir. Bir nszde buna neden yer verilmi, bu tr konularn yeri baka yaz ve zeminler olmalyd denilmesi dorudur. Ancak bu rportaj Diyarbakr gereini tarihe ve gelecek kuaklara malede-

40

bilecek bir eser olarak gryorum. Bu rportaj okunduunda bu tr kiilerin bulunduunun da dnlmesini; burada ortaya konan deerlerin daha iyi sahiplenilmesinin halkmza ve insanla kar bir sorumluluk olduunun bilinmesini istedim. Krt halknn en nemli eksikliklerinden biri; tarih iinde ortaya kan deerleri yeterince sahiplenmemesidir. Rportajdaki olumlu olumsuz tm sre ve olgular tarihimizin parasdr, halkmz titizlikle sahiplenmeli ve sorumsuzca yaklaanlara olanak vermemelidir. Halkmz kendi deerlerine sahip karken, onlar kiisel ve grupsal kar iin sermaye eden herkesin karsnda durmaldr. nk bundan sonra da yukardaki rnek gibi ok u seviyede olmasa da, kimi evreler gerekleri arptacak ya da kendileri iin sermaye etmeye alacaklardr. Diyarbakr birok deerimizin ortaya kt bir hazinedir. Hibir deer u veya bu kiinin abas sonucu ortaya kmamtr. Emek verenler, fedakarlk yapanlar olmutur; yapmayanlar olmutur. Kiminin katks az, kiminin oktur. Ama u kesindir ki, bu deerler en bata ehitlerimizin kan zerinde ykselmitir ve onlarla birlikte fedakarlk gsteren, mcadele eden tm insanlarmzn kollektif rndr. Bunlar u nedenle sylyorum: Bir takm insanlar hi haklar olmad halde, ya da binlerce bireyden biri kadar bir katks szkonusuyken, Diyarbakrzede olarak sada-solda kendini iirmenin peindedir. Bu deer hrszlarna ve deerleri kendine ciro etmeye kalkan bezirganlara da frsat verilmemelidir. Kald ki, verilen bir katk varsa bu halk iin yaplm olmaldr. Bu nedenle Diyarbakrda kalmay veya bir katkda bulunmu olmay hi kimse halkn nne ve onun mcadelesine kar alacakl biri gibi koymamaldr. Rportaj okunurken u konu zerinde de dnlmelidir: Teslimiyetin bedeli nedir? Grlecektir ki, ok ardr. Daha sonra, tahribatn ve olumsuz etkileri gidermek iin oka kan ve can verilmek zorundadr. Bu nedenle insanlar ister ierde, ister darda, her alanda teslimiyete dmemek iin her trl fedakarl ve sknty gze alabilmelidirler. Teslimiyet kadar ykc, ezici, kahredici, ypratc hibir stat dnlemez. Teslimiyetten kurtulmak iin veri-

41

lecek bedel, teslimiyete dmemek iin verilecek bedelden kat be kat ardr. Ondan kurtulduktan sonra uzun bir sre daha tahripkar izleriyle yaamak zorunluluunda kalnmaktadr. Diyarbakr bu konuda nemli bir tecrbe alan olmutur. Krdistan halk bugn direnmektedir, ama bu direni iinde bile, uzun yllar sren boyun emiliin yaratt tahribat yakndan duymaktadr. yleyse bir daha boyun emi duruma dmemek iin direnie var gcyle aslmak nem kazanyor. Aksi durumda TC, bizlere cezaevinde yaatt bedelin katmerlisini Krdistan halkna detecektir. Hatta bir daha ayaa kalkmamamzn tm tedbirlerini tecrbelerinin nda deyecektir. Bu rportaj bu ynyle de nemli derslerle doludur. O halde bu yn de dikkate alnarak irdeleyici bir gzle okunmaldr. Dier nemli bir ders de udur: Direnmeden teslim olmak, bunu bir yaam biimi haline getirmek; insanlarn, toplumlarn, uluslarn kendini diri diri mezara koymasndan baka bir ey deildir. Biz byle lanetli bir yolu seenleri de Diyarbakrda grdk. Direnmeden teslim olanlarn hibir duraklar, bir kuyuya derken tutunacaklar hibir ey bulunmamakta, kahredici bir konumu yaamaktan baka bir tercihleri olmamaktadr. Yani direnmeden teslim olanlarn korumaya gerek duyduklar tek bir deer kalmyor. Bizce bu durum lanetlenmeli; halk olarak mcadele tarihimizde gznnde bulundurulmaldr. Rportaj okurken bu konularda olduu gibi, her konuda Krdistan halknn mcadelesine zenginlikler katacak zelliklere rastlamak olasdr. Yine Diyarbakr Cezaevinde ehitlerin oynad siyasi rol iyi grlebilirse, halk mcadelemizdeki rol de daha iyi anlalabilir. Krdistan halknn kendini zgrle gtrecek birok zellii bu rportajda da bulacan dnyorum. Cezaevindeki eylemlerin biimi ve bunun tad zle PKK kadrolarnn ve ehitlerinin bugnk mcadeleyi ortaya karmasndaki rolleri arasnda belirli benzerlikler grlebilir. Onbinlerce insan bu cezaevinden gemitir, dedik. Bu onbinlerin TCnin politikas konusunda yaayarak bir deerlendirme yapmasn da beraberinde getirmitir. Rportaj; onbinlerce insann

42

TCnin politik kiilii konusunda nasl bir bilinle dar km olacan da gsterecektir. Doal olarak bu sre bir politikleme srecidir de. yleyse Diyarbakr mcadele sreci, topluma politika tama ilevini de grm olmaldr. Teoride zor kavratlacak birok ey yaamda grlmtr. Hele 12 Eylln hibir ayrm yapmadan kitlesel bir tutuklama politikas izledii dnlrse, halk; smrgecilii, her trl maskeyi yznden karm, hibir demagojiye ve gerekleri gizlemeye ihtiya duymayan yzyle tanmtr. zetle, Diyarbakr, TCye kar bilin tazelenen bir yer olmutur. Bir ksm insan ylm olsa da, korksa da gerek nlerinde perdesiz olarak gelip oturmutur. Bugn Krdistan halk Diyarbakr Cezaevine ve onun deerlerine byk bir ballk iindedir. 1980lerin Diyarbakr halk iinde bir kabe gibi grlmtr. Halk byk bir duygusallk ve sevgiyle tutsaklara balanm; kalbinin sevgi kesinin en nadide yerine oturtmutur. Diyarbakr Cezaevi, tutsaklar ve yaratlan deerler, bal bana siyasal mcadeleye atlmann etmeni olmutur. Eer halk ak grlerde bu cezaevine akn ediyorsa, ehitlerin kald hcreleri bir ziyaretgaha eviriyorsa, bunun bir aklamas olmaldr. Bu; acaba yitirilen bir eyin halka kazandrlmas mdr? En zor koullarda Krdistan halknn davasnn ve onurunun dman karsnda savunulmas mdr? Kendisini ezen ve grevini yerine getirmediinden kiiliini ezik hisseden insanlarmzn, evlatlarnn ahsnda bu eksiklikten kurtulmalar mdr? Herhalde birok nedeni olmaldr. En azndan on yllardr aka ifade edemedii Krt kimliinin gurur verici bir noktaya getirilmesi bunlarn banda gelmelidir. te yandan 1984lere kadar yanbanda her gn eziyet, ac, ikence gren bu deerli evlatlarna sahip kamamann eziliini ok duymutur. Birok insan bu nedenle geceleri uyuyamamtr. fkesini, kinini ve sevgisini srekli iine aktmtr. Eline geen ilk frsatta ise, daha nce sahiplenmemenin verdii eziklikle kendisini balatmak istercesine tutsaklara sevgi ve saygnn en deerlisini sunmutur. te halktaki bu etkinin tm nedenlerini de yine bu rportajda bulacaksnz.

43

Halkn ok gl duygularla baland, kendisi iin bir ekim merkezi olarak grd bu cezaevinde her ey u noktalarda yaand. Direni de, ihanet de, ycelme de, alalma da. Halk iin olumlu ve olumsuz rnekleri de tanmada bir laboratuvar oldu. Diyarbakrda ihanetin bu kadar u seviyede ortaya kmas, direniin de st seviyede ortaya kmasnn kantndan baka bir sonu deildir. TCnin kendisi iin tehlikeli olana, hazmedemediine vahice saldrmas szkonusudur. Kendisine kar, hem de Krt ve Krdistan adna kar koyulmasna tahamml edemezdi, edememitir. Krt ve Krdistan gereinin mahkemelerde yksek sesle en ak biimde haykrlmasna; smrgeciliin meydan okurcasna tehir edilmesine tahamml edememitir. TCnin Krdistan politikas ve bunun 12 Eyll faizmi altnda da vurumu dikkate alnrsa, bu insanlar dize getirmek iin yapamayaca lgnlk yoktur. PKK nderleri ve kadrolar ise onu lgnla gtrecek her tutumu gstermilerdir! Bu tutum karsnda smrgecilik azgnca saldrarak bu insanlar drmeye almtr. Doal olarak byk bir ztl ifade eden gler arasndaki bu mcadelede denler olacaktr. Nitekim bir kesim drlm, PKKnin direniine kar kullanlmaya allmtr. Bunlara; PKKyi mahkemelerde ktleme, dier insanlar etkileme, PKKnin yapt direniin, savunduklarnn bo ve yanl olduunu papaan gibi dillendirme grevi verilmitir. Diyarbakrdan neden fazla itiraf kmtr? Neden bunlarn ou PKKlidir? Bu sorularn aklamas yine rportajdaki Diyarbakr gereinde bulunacaktr. Bugn darda nasl ki PKK adna yakalananlarn televizyona karlp tehir edilmesi varsa ve bu tehir PKKyle devlet arasndaki amansz mcadelenin bir sonucuysa, yani devletin PKKye bak ve azgnca yklenmesinin ortaya kard bir olguysa, cezaevinde de amansz bir mcadelenin doal sonucuydu. Darda yaptklaryla smrgeciliin zaafa uratlmasnda ve bamsz Krdistan fikrinin kitlelere yaylmasnda belirleyici olan ve cezaevinde de bu tutumunu srdrenlere, devletin bu tutumundan farkl tutum gstermesi beklenemezdi. Dnyann hibir lkesinde bir halk iin, bir halkn mcadelesi

44

iin herhangi bir cezaevi bu deeri tam mdr bilemiyorum. Sanrm bir halkn tarihinde cezaevleri bu dzeyde bir rol ve etki sahibi olmamtr. Yine kanmzca, olmas da zor grnyor. Diyarbakrn etki ve rol byleyse, tm ynleriyle irdelenmeye deer bir yer olduu aktr. Bal bana bu gerek bile Krt halknn yaad dramn ve zerinde hakimiyet srdren gcn barbarlnn kantdr. Eer bu zellii olan bir cezaevinde PKKnin varl, dmann ynelimini ve srecin dier niteliklerini belirlemise, daha o zaman bile PKKnin Krdistan tarihindeki rolnn neminin de bir kantdr. Bu nsz bitirmeden nce Trk halkna ve demokratlarna bir ar yapmak istiyorum. Diyarbakrdaki tm ikenceler smrgecilik tarafndan Trk halk adna yapld. Tabii ki, biz buna hibir zaman inanmadk. Bask ve zulmn Trk halkyla hibir ilgisi yoktur. Ancak u da bir gerektir ki, Trk ulusu iinden kan gler tarafndan yaplmtr. Hitler faizmi de egemen glerin kar iin insanlara her trl zulm yapmtr. Egemen gler adna yaplmasna ramen Alman halk o gnden bugne byle bir uygulamann ar manevi basks altndadr. Alman halk bu gerek altnda kendisini srekli rahatsz hissetmektedir. Bu thmeti stnden kaldrmak iin, yllardr aba harcamaktadr. Bizce Diyarbakrdaki uygulamalar, istememi olsa da Trk halkn thmet altna sokmutur. Kald ki, u veya bu dzeyde sorumluluk altndadr da. Bu nedenle Trk halk ve demokratlar bu thmetten kurtulmak, uygulayclardan hesap sormak ve bir daha Diyarbakrlarn olmasn engellemek iin, Diyarbakr srecini ok iyi bir biimde bilince karmal; egemen glerin Trk ulusu adna bir daha byle bir cinayeti ilemeyecek duruma gelmesi iin gereken duyarllk gsterilmeli ve bu tr uygulamalara kar annda tavrn koymaldr. Aksi taktirde bundan sonra da ar manevi thmet altna girecei pekok tutumla karlaacaktr. Bizce hibir halk buna layk deildir. Byle bir rportaj gecikmi olarak deerlendirilebilir. Bu tr deerlendirmeler hakldr. En azndan -drt yldr byle eserleri or-

45

taya karmann koullar vard. Ne var ki, biz Krtler deerlerimizi yazl hale getirme veya kalclatrma geleneinden yoksunuz. Bu zellik Krt halknn belleksiz olmasnn nedenlerinden biri olarak grlebilir. Deerlerin gerek sahipleri, sahiplenmesi gerekenler bunlar kalclatramazsa, ister istemez bakalar kendi karlar dorultusunda yorumluyacak ve deerlendirecektir. Nitekim Krdistan tarihini de ancak smrgecilerin, ya da baka lke insanlarnn dillendirdiklerinden reniyoruz. Eksik veya tek ynl olunca halk olarak deney ve birikim daarcmz ya eksik ya da arptlm olarak gelecek kuaklara ulayor. Bir yerde belleksiz halk oluyoruz. Yani ksz kalp karanlkta el yordamyla yryoruz. Bellei olmayan bir birey, ya da halk bakalar tarafndan ynlerdirilmeye ve ynetilmeye mahkumdur. Krtlerin bugne kadar ki aknlnda bu belleksizliin byk pay vardr. On yllardr, Krt halknn yaadklarn ve gereini deerli bir Trk aydn olan smail Beiki ortaya karmaya alyor. Bu konuda ncl yrtyorsa, Krt halknn bu alandaki zaafnn ne kadar yksek olduu daha iyi anlalr. Bu balamda dnlrse, Diyarbakr gereinin tm ynleriyle tantlmasnda gecikilmitir. Bugne kadar birka kitap, birka deerlendirme yaynlanm olsa da, Dyarbakr bilince karmada henz yeterli rn ortaya karlmtr denemez. Bence Diyarbakr onlarca kitap yazlacak kadar zenginliktedir; ilerde birok eser retileceine inanyorum. Bu rportaj birok almaya kaynaklk edecek materyal sunacak niteliktedir. Belki baz konularn anlatlmasnda, olaylarn ortaya konulmasnda eksiklik ve yetersizlik olabilir. Bu normal karlanmaldr. Ancak, arkadan objektif yaklat; titiz davranarak eksik ve yetersiz olmamasna dikkat ettiini belirtmeliyim. 18 Mays 1991 Mustafa Karasu Bursa zel Tip Cezaevi

47

I. Blm

Muzaffer Ayata kimdir?.. - Olduka uzun srecei belli olan bu rportaj maratonuna nce z yaam yknzden balayalm istersen - Urfaya bal Siverekin Tezharap kyndenim, okula kaydedili tarihine gre 1 Ocak 1956 doumluyum. Gerekte ise yaz aylarnda, kyllerin adra kt gnlerde dnyaya gelmiim. ocukluum okul ana kadar kyde geti. Siverekte okula baladm. Okul d zamanlarm da kyde geiyordu. Kyl yaamnn, sefaletin, yoksulluun tanydm. Yaamm kan davalar, airet kavgalar, ekiya, aa, jandarma basks, kyllerin aresizlii ve ylgnlyla kuatlmt. nsani deerlere sahip kmann zorlat, insanlarn boyun eer hale getirildii, elikilerin en plak biimde serginlendii bu ortamda yaam tandm Tabii, doduum yerde Krte konuulduu iin, Trkeyi okulda rendim. lk-orta-lise renimimi Siverekte yaptm. Bu yllarda yaamm ikiye blnmt. leyle ky arasnda geip giden bir ocukluk ve ilk genlik dnemi Siverek, feodal aireti ilikilerin Krdis-

48

tanda genel olarak en youn yaand bir yer. Ayrca Siverek, Krdistanda gzlenen elikilerin hemen tmnn en ak biimiyle kendisini gsterdii, hissettirdii bir blge Gerek feodal ve ibirliki kesimlerin ihaneti, devletle iie gemilii, gerek halk zerindeki devlet basks, gerek feodallerin devleti arkalarna alarak gelitirdikleri basklar, talan, soygun blge insann iyice drm, sersemletirmi, adan, insanlktan uzak bir iliki a iinde neredeyse yaam damarn kurutmutu. Byle bir ortamda dnyaya gzmz atk; tandk, tanmaya altk. Biraz okur yazar olunca, tarihle, bilimle yz yze gelince, insanln salt iinde bulunduum bu yapyla snrl olmadn, daha geni boyutlu, daha derin anlamlar ifade ettiini, sezgisel ayrdediten giderek bilince karma dnemini yaadm. - Sizde ulusal bilincin uyan nasl oldu? ocukluk yaamnz boyunca bu bilinci youran, ilk duygusal, dnsel tepkilerden szeder misiniz? - Yaam paralanm, elikiler henz zmleme gcnden yoksun olduum karmakl ieriyor. Balangta zmleyemiyoruz. Bilin buna elvermiyor. Ama somut yaam pratik kendisini dayatyor, baz eyleri kavratyor. lk nce ayrdna varlan, ak ve belirgin eliki dil konusuydu. Krsal alanda Krt kimlii daha nde ve belirgindir. Trke konuulmaz. Ama ehre geldiimde yeni bir yaamla kar karya kaldm. Siverekte kyde srp giden daha deiik bir yaam kucakladm. Verilen eitim sistemine baktmzda elikinin daha bir derinletiini gryorduk. Biz kimdik? Dilimiz farklyd Eitim sistemine atlan ilk adm Trklk andyla balyordu. Sezgisel dzeyde ayrdettiimiz elikinin zamanla daha bir derinletiini gryorduk. Yaammz, deerlerimiz farklyd. Yabancs olduumuz bu sistem bizi tmeye, dntrmeye balamt. Karlatmz her ey derin bir farka iaret ediyordu, ama iinde yaadmz halkn ad yoktu. Halkmz, bize retilen bu tarihte gemiyordu. Resmi tarih anlay bize ait olan her eyi yerle bir etmi unutturmaya girimiti. Okuduumuz tarih kitaplarnda arlmandan Roma mparatorluuna, aslan y-

49

rekli Richarddan arie Katerinaya, kimlerin, hangi padiahlarn hangi ileri yaptna kadar her ey vard. Hepsini okuyabiliyorduk, ama biz kimdik? inde yaadmz, bir paras olduumuz halk tarihte yaamyordu! Okutulan tarihle gerekliimiz eliiyordu; herkes Trkt! Krdistan halkn yok etmeyi, tarihten silmeyi nne koymu devlet politikasna dntrmenin mimar Mustafa Kemal kurtarcmz olarak okutuluyordu. Biraz gzmz ap dnyay tanyana kadar Trk olduumuzu sylyorduk. Byle korkun, arptlm bir tarih bilinci dayatlmt bize. Gerek anlamda ulusal bilince erimem, sol dnce, sosyalizmle tanmamla gerekleti. Kendi halk gerekliimizin farkna varma byle bir sreten sonra yaand. Trkln menkbeleri, kahramanlklar, Osmanl sultanlarnn apulculuklar, fetih ve talanlar meziyet, kahramanlk olarak nmze srlyordu. Yaananlar bakayd, yazlanlar baka. Bata sezgi dzeyinde o elikileri yaadm. Farkl olduumuz konusunda netletike farkll tanmlar oldum. Biz Krttk Trk deildik Gn getike de ulusal kimliimizi sesli sylemeye baladm. - Okulda bu elikiyi nasl yayordun? retmenle olan ilikileriniz de bu farklln belirgin bir ekilde yansd anlar oluyor muydu? - Bu elikinin derinletii alan benim iin sadece okul olmamtr. evre ilikileri de bu derinlikte nemli bir faktrd. Okula gemeden nce, evre ilikilerinin beni etkileyen baz ynleriyle ilgili bir parantez daha aalm. Aireti feoldal ilikilerin youn, feodal basklarn ar olduu bir yaamdan szettik. Bunun anlam neydi? Nasl yaanyordu? Soygunlar, talanlar, kylerden hara toplamalar, keyfi uygulamalar, devletle feodallerin ibirlii sonucu yaanan hakszlklar, her ey bir arada ve i ie gemiti. Bir gece ekiya basknyla gzlerini aan ocuk, ertesi gece atan airetlerin mermi sesleriyle, baka bir gece ky basan jandarmalarn dipikledii insanlarn inilti ve lklaryla gzlerini aabilirdi. lm, korkuyu, panii, sinmilii, smry her boyutta yaayan, tannmaz hale getirilen kylln iinde bulunduu ruh hali beni

50

ok etkilemi ve tepkimi uyandrmtr. Bu yapmla okumak iin Sivereke gittiimde, oradaki yaama ayak uydurmada ok zorlandm. Ki, orada da aireti feodal ilikiler byk bir tasfiyeye uramamt. Buna ramen zorlandm. Ama tm ilikilere olan tepkiciliim orada da srd. Bu tepkilerin sonucu olarak evremde oluturduum iliki a, yoksul evreden gelen arkada grubuyla ekillendi. Yani arkada evrem bandan beri hep yoksul kesimlerden gelen insanlarla snrl oldu. nk, Siverekin yoz, feodal, yaygn lmpen ilikileri bende derinleen bir tepkiyi ve uzaklamay getirmiti. te bu snrl arkada grubunda ilk tepkilerimiz yava yava aa kmaya balad. Aramzda konumalar, tartmalar, gazete ve belli devrimci yazarlarn romanlarn okumalar, giderek marksist klasiklere ynelmeler eklinde ilerleyen bir srece doru evrildi; ki bunlar daha ok lise yllarna rastlar. Artk Krt olmann bilincine varma, Krtlkten utanmama, onu savunma aamasndayz Ve lise yllarn da hocalarn Krtl aalamalar yapabildikleri bir ey deildi. Yaanlan dnemde genelde ilerici-devrimci, sol anlaylar ne kyordu. Bu, hocalar da etkiliyordu. Ve Krdistanda genelde bir canlanma hareketlenme szkonusuydu. 1973 sonras ve 1976ya akan yllar Bu konuda bir baskdan ok, zel tartmalarmz olurdu. Bazen hocalarla ulusal kimliimizin gereklii konusunda ak tartmalara girerdik. Ama onlarn esas basklarnn ilk okulda yaandn sylemeliyim. Anmsyorum; retmenler snfta, snf dnda aramzda Krte konumayalm diye baz rencileri grevlendirirdi. Eer Krte konuurken yaklanrsak cezalandrlrdk. Dvlrdk. Bu dediim boyut en youn biimiyle Siverekteki yatl blge okulunda yaanyordu. Tam bir askeri kla Gerek bir beyin ykama merkezi Okulda rencilerin Krte konumas kesinlikle yasaklanmt. - Gizli de olsa konuurdunuz deil mi? - Tabii oumuz kyden yeni gelmi ocuklardk. O zamana kadar hep Krte konumuuz. Annelerimizin ninnilerinden, babalarmzn sevgi szcklerine kadar karlatmz, konutuumuz ana dilimizdi, ama onu konumamamz isteniyor, Trke konu-

51

un deniyordu. Ancak onu da doru drst bilmiyorduk. En iyi anlatmz anadilimizdi, yasak olduu halde aramzda Krte konuurduk. Bir araya geldiimizde, hocalarn gremedii bir anda konumamak mmkn m? Konuurduk. Bu yzden dayak yediimiz anlar olurdu, ama tmden ortadan kaldramayacaklarn kendileri de bilirdi. Yakaladklarnda dvme dnda, bir de t fasllar olurdu. Trke konuun, Trksnz. Konutuunuz dier dil Krte demekten holanmazlard! yabaniliktir, ilkelliktir, vahiliktir, ondan vazgein. Trkeden daha gzel bir dil yoktur denilerek, ana dilimizin aalanmasna tank olurduk. - Belki de size Trke konuun dnde bulunan o retmen, kendi trajik elikisini yayordu. Hemen tmyle Krtenin konuulduu blgede, byle bir yasan ne anlam olabilir ki? - Evet hem o var, hem de daha derin bir eliki Okul snrlar iinde Krte konumak yasak, ama okul dnda Krtlk ve kltryle kuatlm durumda. Blgenin genel nfusu Krt. nsanlar aralarndaki tm ilikileri, devlet kurumlaryla ilikileri hari kendi dilleriyle srdryor. Blgede Krt olmayan kimler var? Devlet ilerini yrtmek iin getirilen subaylar, memurlar, retmenler vd Onlarn dnda esnaf dahil, halkn kulland dil Krtedir. Kurmanci ve Zazaca leheleri konuulur. Baz esnaflar Trkeyi hi bilmez. Bize Trke konuun dnde bulunan o retmen, doal ihtiyalarn karlamak iin Trke bilmeyen esnaflarla al veri ilikisine girmek zorundadr. O zaman da ister istemez reddettii dili ihtiyalarn giderecek lde renir, ya da yanna Kre bilen birini alrd. Birka yl blgede retmenlik yapanlarn bir ksm Kreyi at pat da olsa renirdi. Yasaklanmak istenen gerekliimiz onlar da kuatmt. Siverek politik olarak ok canl bir yerdi. Genlik sola akt. Etkilenme 1970lere uzanyordu. Mitingler olmutu. Kprdanmalar vard, ama Krdistanda bamszlk mcadelesi bir program dahilinde henz ortaya konulmamt. Ve mcadele halkn kendi kaderini tayin hakk dzeyinde formle edilmi deildi. Sorunlar Dounun geri kalml temelinde ele alnyor; yol, su, okul, fabrika isterizle snrlan-

52

yordu. Devrim yerine dzen iinde zmler aranyordu. - Bu da sorunu geitirme, grmek istememe anlamna gelir - Tabii Bu, sorunun bir yn Bugn resmi sylem de ayn edebiyat yapyor. Sorunlara ne denli geri dzeylerde yaklaldn gstermeye yeter Geitirme, zerine yatma tutumunun yannda bir de Krdistann lke ve halk gerekliinin yeterince bilince karlmamas, bunun ideoloji ve politikalarnn retilmeyiinin eksiklii de szkonusuydu. Bir dier deyile, o gnlerde Krdistann en byk eksiklii formle edilmi tutarl bir devrim programnn olmamasyd. Bu alanda bir eyler oluturmay baaranlar da henz lkede yeterince taramamlard Sorunu s ve kaba yaklamlarla ele alp incelemek, retilecek politikalarn da s ve kaba olmasn beraberinde getirir Krdistanda dm nasl zlebilirdi? Egemen gr o zamanlar uydu: Okuyup aydn olmak gerekir. Aydnlarmz oalnca halk aydnlatrlar. Okur yazar oran artnca ilkellik ve geri kalmlk da giderek ortadan kalkar. Tabii buradaki okur yazarlk, aydn ve uygar insan olmak iyi Trke konumak, Trk kltryle daha ok donanmak ve Krtle yabanclamakt. Cahil kyl ve yoksul ayak takm, aydnlar eliyle uygar insan yaplacakt!. Uygar, ada olmann lt, Trklemek ve onun devlet kaplarnn birinde memurluk yapmak veya yksek okulda okuyup diplomal olmakt. Ayrca uygar olmak da olanak sorunuydu. Yksek okulda okumak ayrcal zengin, feodal kesimindi. yle ki, TCnin okullarnda kla kltryle donatlan aydnlarmzn bir ksm ana babasndan bile utanrd. inden kt ailesini, toplumsal ilikilerini ilkellik ve yabanilik olarak deerlendirmek, uygarlamay, an insan olmay Trklemede grmek yaygn bir anlayt Ksacas bir taraftan devrimci fikirler ve gerekler o zamann havasnda mayalanrken, bir taraftan da genel bir canlanmann zemini vard. Bizler de ayrm noktasndaydk 1965 sonras TPin Siverekte etkinlii olmutu. Krdistan gerekliine oturmad iin kalc olmad, saman alevi gibi yanp snd - O zamanlar nasl bir tepki veriyordun? Bu tr yaklamlara kar m kyordun?

53

- Evet, bizde bu ve benzer her yaklama byk bir tepki vard. Snfsal ve ulusal bilinle tam olarak rtmese de bylelerini ailesine, toplumuna yabanclam, kendini yitirmi insanlar olarak gryor ve deerlendiriyordum. Bulunduum her evrede bunlara duyduum byk tepkiyi aa vuruyordum. Daha ok Trkleme, niversite diplomas alma, memur olma, halktan daha ok kopma, egemen kltrle daha ok yorulma halkn sorunlarn zemez, tersine daha derinletirir diye dnyor ve bylelerinden uzak duruyordum. ok gl bir kopu olayn yayorduk. Onlar gibi dzenin istedii dnme urama; toplumun ulusal gelerini biraz daha paralama, dinamitleme demekti. O gnk koullarda bizi de iinde barndracak bir dnce sistematiiyle kucaklamamtk, aray iindeydik. Bu aray ve tartmalarmz giderek belli kitaplar okuma, birbirimize okutma, ufkumuzun biraz daha almasn getirdi. Zamanla sosyalist dncelerle kar karya geldik. Tabii Krdistanla ilgili kitap ve yaynlar piyasada bulunmuyordu. Bavuru kaynaklarmz ok snrlyd. zellikle sorunun ulusal boyutundan az ok haberdar olmamz, 1975lerde Barzaninin yenilgisinin basna yansmasyla oldu. Bu konular zerinde kafa yorma, belli sorular gndeme getirme, kendimize ve bakalarna sorma, ulusal kimliimizi giderek daha ok bulma yolundaydk. Krt kimliinin tarihsel ve toplumsal boyutlarn yeterince aratrp bilince karma olmasa da daha bilinlice Krdm! deme noktasna geldik - Burada unu syleyebilir miyiz? Lise yllarna dein aslnda sizdeki uyan z olarak ulusal uyan biiminde, tutumunuz henz snfsal temele oturmam durumda Eer byleyse, lise yllarnda sizi siyasetle, sol dncelerle daha fazla har neir eden gelimeler nelerdi? Biraz nce szn ettiin 1970li yllarn sol siyaseti zerindeki albenisi sizdeki dnm nasl hzlandrd? - ncelikle u anlalmal; bendeki gerek anlamda ulusal uyan sol ve sosyalizmle tanmann ardndan gelir. Fakat dediim gibi, yaadklarmzn anlamn esas olarak sorgulama lise yllarna rastlar. Tabii ki, bu sonucu etkileyecek, onu evreleyecek birok

54

boyutu olacaktr. ocukluk yllarndan gelen birikimler, geneldeki sol esintiler, baka nedenler yaammzda btnleince, dnm olmas gereken yne akt. O youn elikiler, kitlelerin ar biimlerde ezilmesi, horlanmas, smrlmesi, Krtln aalanmas ve tm bu durumlarn dourduu tepkilerin soldaki esintilerle bulumas daha youn bir aray beraberinde getirdi. Grdk ki, Krtl her ynyle yaamadka, biz Krdz! demek yetmiyordu. Dilimiz vard; yasaklanmt. Topramz vard; gaspedilmiti. Yeralt ve yerst zenginlikleri yamalanm, yamalanyordu. Ulus bilinci kreltilmiti. Szel dzeyde Krdm demenin ne nemi kalyordu?.. Yeniden ayaa kalkmak, zgr, ada bir toplum olmak, bamsz bir gelecek kurmak iin ne yapmak gerekir? Krtlk olay bal bana ele alnabilir mi? Nasl bir k yaplmal? Krtln haklar gndeme nasl sokulabilir? Bizi bekleyen zorluklar, grevler, sorumluluklar neler?.. O zamanlar kendimize bu sorular sorar, yantlar arardk. te bu sorularn yantlar kendini bilimsel sosyalizmde buluyordu. Srecin nn aacak salkl bir yn bulmada, aratrmada, incelemede, belli bir sistematie ulamada, yaanan elikilerin zn aa vurmada ona ihtiyacmz vard. Ak ki, Krdistan sorunun zm dnya halklarna zgrl bamszl, demokrasiyi sunacak olan sosyalizmdeydi. Ancak sosyalizmle bu sorun adil ve kalc biimde zlebilirdi. Baka hibir gerek zm yntemi yoktu. Krdistan gerekliinin sosyalizm dnda ele alnamayaca, gerek anlamda emekilerin, ezilen halklarn kurtuluunun devrimci dnmlerle, sosyalizmle olabileceini grdm. Ve lise yllarnn sonlarnda tercihim sosyalizmden yana oldu. Ancak Krdistann kurtuluu, devrimi konusunda netlie ulam deildim. 1976n balarnda Bakan Apo ile ilikisi olan bir-iki kiiyle tantm. Silahl mcadeleyi savunan bu grubun varln renmi oldum. Bu yaklama daha yakn ve scak bakyordum. - Trk solu diye nitelediiniz insanlar o zamanlar oralarda yok muydu? - Genelde btn anlaylar vard. O evrelerin iinde olmadm.

55

Siverek hemen hemen tm sol gr ve akmlarn rgtlendii bir ileydi. Ancak bu akmlardan hibiri beni ekmiyordu, zellikle Trk solu bana yabancyd. Halkn kurtulu yolu nedir? sorusuna yantm giderek netleiyordu. Lise renimi sonlarnda artk Krdistanl bir devrimciydim. Halkmzn kurtuluunun Trkiye devrimine balanamayacann ayrmna varmtm. - Trk solu dediiniz kesimlerin ilginizi ekmediini belirttin. Bunu biraz aar msnz? Bu ayrmn maddi temellerini hangi yaklamlar zerinde ykseltiyorsunuz? - Krdistana ynelik belli bir bilinlenme, oluum iine girdiimiz o yllarda Trk solu gerekliimizle ilgili deildi; yabancmzd. Siyasi belirlemeleri ve yaklamlar doyurucu deildi. Krdistann kurtuluuyla ilgili yle uzun boylu tahlilleri yoktu. Hatta birou iin byle bir sorun da yoktu! lkemizin kurtuluu, halkmzn zgrl artk kendi insanlarmzn eliyle olmal anlay bizde yer etmiti. - Bu sonu, uzun bir tahlili gerekli klmyor muydu? - Tabii, dnsel dzeyde ele alrsan yle. Ama yaammz, gerekliimiz, gzlemlerimiz yaplmas gerekeni Trk solundan daha abuk grmemizi salayabiliyordu. Sorunun tam ortasnda, Krdistandayz, btn elikileri younlam haliyle yayoruz. Gerek Krdistana ynelik basklar, gerekse yabanclama ve halkmzn adna drlmesi bir raslant deildi. Ya da blgeler aras eitsizlik gibi basit, doru olmayan belirlemelerle aklanabilecek konu deildi. Her ey bilinli, sistemli, smrgeci devlet politikalarnn rnyd. Ayrca Bakan Aponun belirlemesi de vard: lkemiz Smrgeydi! Bundan kurtulmann yolu da halkn kaderini belirlemeyi bakalarnn stlenmesi deildi. Halkn kurtuluu kendi elindeydi. Halkn kendi kaderini eline almasyla, kendini ynetmesiyle kurtulaca dncesi bizde ne kmt. Marksizmle tanklmz, dier ulusal kurtulu hareketlerinden haberdar olmamz, en zayf halklarn dahi ulusal kurtulu mcadelesine atldnda bamszlk mcadelesini kazanacan gsteriyordu. Halklarn kendisini ynetebileceini, hibir halkn baka bir halk-

56

tan stn olmadn grp anlamamz, zm kendi i dinamiklerimizde aramamz sonucunu veriyordu. - Ortak rgtlenme yaklamna hangi noktalarda eletirel bakyordun? Bunu sormam gerekiyor. nk bu, saflamalarda bir maddi temel oluturuyor - Bu konu yllardan beri o kadar ok tartld ki, eklenecek fazla bir ey yok Sylemler belli. Yaanan ve varlan yer belli. Ama yine de, daha ok Ankarada rencilik yllarndaki tartmalar yaammda nemli izler brakt iin biraz deinmek isterim. Krt ve Trk halknn kendi gereklikleri, zerinde ykseldikleri yaplanmalar, ilikileri elikileri ve yaamlar farkl. ki ayr yaplanmay bir ve ayn gstermek, ele almak olanakl deil. nk farkl yaam tarzlar, farkl zmler gerektirir. Bu gereklie denk dmedii iin Trk solunun anlaylar, tezleri ilgimizi ekmedi. Fazla iie gememiz, yzyze kalmamz durumu da domad. rgtsel, siyasal evremizi daha ok Krdistanllarla oluturduk. O kanala aktk. Ankaraya gittiimde, Krt soluyla Trk solu arasnda tercihimi yapmtm. Trk solu iinde yeralmayacak, Krdistann kurtuluuna hizmet edecek siyasi yaplanma ve oluumlara katlacaktm. Ayrca gryorduk ki, Trkiye solu Krdistana yabancyd. Krdistan bilmiyor, tanmyordu. nne Krdistann kurtuluu diye bir sorunu koymamt. Biraz arivler kartrlrsa o dnem Trk solunun Krdistana kar yaad ilgisizliin boyutu da anlalr. Krdistanla ilgili aratrma, deerlendirme, stnde younlama, ciddi zm araylarna girme szkonusu deildi. Herkesin aznda bir ortak rgtlenme laf vard. Tanmlamann zerindeki ssl laflar biraz eeleyince, ortak rgtlenmeden ne anlald daha bir netleiyordu. Buna gre; Krdistan, Trkiyenin bir eklentisiydi. Krdistann kurtuluu Trkiye devrimine balanmt; bu kabulleneceimiz bir ey deildi. Ancak sre iinde, yaam birlemeyi dayatrsa ve olanaklysa reddedilmez. Kar ktmz byle objektif bir gereklik deil. Fakat batan kaytlar konulmas, snrlamalar getirilmesi bir yerde o halka ve gcne gvensizlik duyma, kendini byk grme olaydr. Ayrca

57

smrge bir halkn bu anlay kabul etmesi de kendisine olan gvensizliini aa vurmasdr. Bklmeyi, o boyun eii baka bir dzlemde yeniden kabul etmek demektir. Ya da kendi devriminin lokomotifini kendi gcnn dnda bir yerde aramaktr. Bu yzden tercihimiz doal olarak halkmzdan ve onun rgtlenmesinden yana oldu. te yandan gelien ulusal kurtulu hareketleri ve baarlar bize rnek oluyordu. Vietnam Devriminin henz canll ve hareketlilii vard. Afrika ulusal kurtulu hareketleri ve yaanan baka deneyimler nmzde duruyordu. Filistin direnii var; o da ulusal kurtulu hareketlerinin hakl ve kazanlacak bir dava olduunu dnya kamuoyunda daha bir bilince karyordu. Kba Devriminin esintileri devam ediyordu. Trkiyede yaanm bir genlik hareketlilii var. 1970-71 hl etkisini srdryordu. Btn bunlarn bizde brakt izler var. Bakan onlarla tannca artk Krdistanda Krdistan adna devrimciliin yaplabileceini, yaplmas gerektiini kavradk - Biraz da niversite gnlerinizden szeder misiniz? Ankaraya gelip de renci genliin arasna katldnzda hangi duygular iindeydiniz? Yeni, farkl, ama gerekliinizin hemen hi bilinmedii, sznn edilmedii bylesi bir zeminde bulunmak karsnda yabanclk duygusu ektiniz mi? Geldiiniz yerle bulunduunuz yer iki ayr dnya myd?.. - 1976da Ankaraya geldiimizde siyasi hareketlilik en youn gnlerini yayordu. Zaten gelir gelmez siyasi ve rgtsel ilikiler iinde oldum. Yani siyasi faaliyeti okuldan arta kalan zamana sarktanlardan deildik! nce okul sonra siyaset! gibi bir anlaya hi dmedik. Siyasi faaliyetle olduumuzdan, o ilikiyi canl tutacak ve her eyin nne geirecek bir anlayla hareket ettik. Hacettepe niversitesi biyoloji blmne kayt yaptrmtm. Genelde ilikilerimiz Krdistandan gelen insanlarla oluyordu. Siverekteyken haklarnda bilgi sahibiydim; gider gitmez Bakan Apo ve arkadalarla tantm. Onlarn oluturduu grupta yer aldm Ankara ayr bir dnya niversite, genlik benim iin yeni bir evre, yeni bir ilikiydi. O gnlerde faist saldrlar ve atmalar alabil-

58

diine youndu. Faist saldrlar niversitelerde de youn olarak yaanyor. niversite genlii youn bir atma, didime iinde. Bizler de anti-faist mcadele de aktif olarak yerimizi aldk, ama bu tr bir mcadele bana hibir zaman ekici gelmedi, hi doyurmad Krdistanda yaanan elikiler, halkmzn iinde bulunduu durum, yaplmas gerekenlerin boyutlar ortadayken yaadmz bu anti-faist mcadele pratiine hi snamadk. Bu tr mcadele yntemleriyle bir yere ulalamayacan gryorduk. Buna ramen Trkiye soluyla, arkadalara okulda, yurtta, o evrede elden geldiince anti-faist mcadele iinde aktif olarak bulunduk ve herhangi bir ekince koymadk. - Yani yle mi; anti-faist mcadele iinde yer almak, havanda su dvmeye mi benziyordu? - Yaadmz gereklikler ve varmak istediimiz sonular da farkl olduu iin sylediklerim biraz ters gelebilir. Bu olgunun bizim iin byk bir nemi yoktu. Tabii ki, Trkiyedeki devrimci demokrasi mcadelesinin genel baars iin anti-faist mcadele srdrlmeliydi. Bunu kmsediimiz sanlmasn. Trkiyedeki devrimci hareketlerle dayanmak, mcadeleye katkda bulunmak Krdistanl devrimciler iin de bir grevdi. Grevimizi yerine getiriyorduk. Hi geri durmadk. Fakat bununla bir yere gidilebilecei, belli eylerin deitirilebilecei inanc ve anlaynda deildik. Bizim dzlemimiz ayryd. O dnem grebildiimiz ve yapmamz gerekenler daha ok Krdistanl gleri toparlama, mcadeleyi halka tarma, halk rgtleme, savatrma gibi zl sonulard. nmze koyduumuz ve yaptmz buydu. Eer milyonlarca emeki, kyl, ii sava alanna ekilmezse renci genliin anti-faist mcadelesi neyi deitirirdi? Salt bu mcadele ve didimeyle herhangi bir yer ulalamayaca akt Okuldaki devrimciler dnda kk burjuva, burjuva evrelerden gelenlerle arkadalk ilikim de olmad. Ruhen yabanclk duyduumu syleyebilirim. Kantinlerde srp giden ilikiler, tartmalar, sohbetler bizi doyurmuyordu. O dnem, PKKnin temelini atan Krdistanl devrimciler grubu vard. Siyasi geleceimi onlarda grdm ve orada

59

oldum. Pratik ve siyasi ilikilerde arkadalarla hareket ediyordum. Yaammn dnm noktas onlarla karlamakt. Nasl bir yaam srdreceimi belirlemem, kendime yn vermem, bir izginin insan olmam Bakan Apo ve arkadalarla tanmamzla oldu Krdistann statkocu aydnlarnn genel karekterinden sz ettim. Ayn anlaylar metropoldeki Krt aydnlar, okumu takm iinde geerliydi. Biz ise grup olarak, lkemizde kkl bir dnmle ancak geriliklerin, yabanclamann, dknln, uaklamann ortadan kaldrlabileceine inanyorduk. Trk egemenlik sisteminin eitim kurumlarndan geerek, onun kltryle yorularak, onun bahettii makamlara kurularak lkemize aydnlk deil, ancak karanlk, kokumuluk ve ihanet tanabilirdi. Bu eitim, smrgecilii besleyen taze kand. Smrgeci TCnin eitim sistemi Krtlerin beynini de smrgeletiriyordu. Trk yaam tarzn Krdistanda her bakmdan yerletirmek istiyordu. Bu irenlik kabul edilemezdi. Her halk kendi gerekliini yaamalyd. Aradmz zgr insan, zgr toplum, zgr kimlik; baskdan, smrden uzak bir lkeydi. deallerimizde olan buydu. te bu ideallerimizi, bu kiilik tiplerini, bu yaam biimini Bakan Apo ve evresindeki arkadalarda grdm. Karlatm evre teori ve ideolojiyle szn, almalarla yaam biiminin kaynat, dncelerin pratikle uyutuu gzel bir iliki btnlyd Bu srarla arzuladm, yaamak istediim kiilik ve iliki biimiydi. Artk kafamda ideal olarak ekillendirdiim iliki biimini bulmutum. Bakan Apo ve evresi yaam biimleriyle, pratik ve dnceleriyle gz kamatrcyd. ekici ve kendine balayand. Ki o zamanlar Krdistanl devrimcilerin grup faaliyetleri Krdistana tanmt, ama Bakan Apo ve baz arkadalar henz Ankarada kalyorlard. Bir ksm arkada grevlendirilip Krdistana gnderilmiti. Bakan Aponun ounlukla Ankarada olmas bizimle daha fazla ilgilenme olanan yaratyordu. Onu her dinleyiimizde aradmz kaynaa kavuma duygusunu yayor, daha ok kendimizi buluyorduk. Bakan devrimci ideolojisiyle, engin yurtseverlii kaynatran kiiliiyle, yaamyla esiz bir rnekti. Kiiliinde nderliin

60

tm meziyetleri btnlemiti. te onun bu yaps, arayp da bulamadklarmn tmn bulmam salam, ondaki ve dier arkadalardaki yoldalk ilikileri, devrime ve halka ballklar, samimiyetleri, ar, katksz devrimci kiilikleri gzlerimi kamatrmt. Ruhi ekillenmeleri, mcadeleci kiilikleri beni her ynyle ekmi, benimsediim rnekler olmulard. Krdistanl bir devrimci olarak gerek kimliimi bulmamda Bakan Aponun belirleyici rl olmutur. Burada Hayri Durmuu ve dier arkadalar da anmadan gemeyeceim. - Krdistanl bir devrimciolarak kendini tanmladktan sonra, rnein, yurtta, ya da kantinde otururken, sizin gerekliinizi hemen hi bilmeyen ve ok iddial konumalar yapan, zmler neren insanlar dinlerken neler dnyordunuz? - Yakn sre gznne alnrsa, bu tartmalarn snrszl ortadadr. Olay formle eden belli bal kavramlar da vadr; ortak rgtlenme, ayr rgtlenme, milli mesele, Dou sorunu, Misak- Millici yaklam Konuuluyor, yazlyor, tartlyor. Bazen kzgnlkla, acmayla, bazen zlmeyle, fkeyle dinliyorduk onlar. Bu duygularn hepsi yle, ya da byle yaand, yaadk. ou insan, grup kendisini bile tanmlayamam, Trkiye devriminin formlasyonunu yapmam ve bu konuda da ciddi admlar atlmamken, kendini beenmi teorisyenler olarak gerekliimiz zerine ahkam kesiliyordu. Bizi hesaba katmyorlard. Krdistan adna konuma hakk da onlarn tekelindeydi!.. Bu da, bizde doal olarak deiik duygular yaratyordu; zaman zaman sertletiimiz, tartmay anlamsz bulup tartmadmz olmutur. Trk solu ksr dngsn yayordu. Krdistan onlar iin bilinmezlikti. Ama ortalkta sz oktu. Halkmz ve lkemiz adna konumalar insan ileden karmaya yetiyordu. En nemlisi de Krdistan bir lke olarak kabullenme ve bilince karmann olmayyd. Sorun Misak- Milli snrlar iinde, Trkiye devrimi leinde ele alnyordu. Bu evrelerle fazla tartmalara girmedim. Tabii sohbet ve tartmalarmz da hi olmad deil Bu dnem ayn zamanda Krt solunun da ayrt bir dnemdi. Ankaraya gittiimiz yllarda,

61

DDKD daha nceki DDKO miras zerinde yeniden boy vermiti. Bakan Apo, bu evrelerle bandan beri tm balar koparmt. Krt feodal, kk burjuva kesimlerle aramza kaln bir snr izilmiti. Temel belirlememiz ulusal kurtulu mcadelesinin proletaryann nclnde emeki snflara dayandrlarak yrtlmesiydi. Ayrma tm hzyla sryordu. Bu kesimleri az-ok hem lkeden, hem de Ankaradan tanyoruz. Bunlara Trk solundan daha fazla fke duyuyorduk. Zira Trk solu gerekliimizi fazla bilmiyor ve tanmyordu. Krdistann yabancsyd. Dier kesimler Krdistandan gelen, orada yaayan, Krdistan az-ok bilen, tanyan insanlard Onlarn Krdistan devrimini ruhsuzlatrma, sulandrma, kiisel karlarn ne karma, devrimciliin genel prestijinden yararlanmaya almalar hep armza gitmitir. Devrim adna yola kanlara kar olumsuz tavrlar, yaklamlar etkisiz klma vb. tasfiye abalar bizi fkelendiriyordu. Genelde solda Krdistan devrimi adna yola kanlar horlanyor, dtalanyordu Trk soluyla ve Krt burjuva, miliyeti kesimleriyle hemen her dzeyde kopu yaanyordu Bize kar yaplan btn ideolojik saldrlara, kk grmelere ramen ideolojik grup kimliini kazanmtk. Kendimizi giderek kabul ettirmitik. Pratikte kimseden geri kalr yanmzda yoktu. Gerek faistlere kar yrtlen mcadelede, gerekse dier alanlarda aktif bir biimde yer alyorduk. Bu konularda kimsenin bize syleyebilecei bir ey de yoktu. - Kendinize ne zamandan itibaren Ben PKKliyim demeye baladnz? zel ve genel sre sizin anzdan nasl bir ak gsterdi? Gelimenizde baka kimlerin katks var? - Krdistan tanmam, kavramam, dile getirmem, kiilik tiplerini zmlemem, daha iyi bilince karmam gibi konularda Bakan Aponun belirleyicilii vard. Hayri, Mazlum, Haki ve dier arkadalar da balarda Ankaradaydlar. lk ekirdek kadro olan arkadalar kiilik bulmamza, devrimcilememize byk emek verdiler. ekirdek kadrodaki arkadalarn kiilikleri glyd. Ve Krdistan devriminin gereksinim duyduu doygunluktayd. Apocu ruh dediimiz o ruh hali bu arkadalarda vard, yle kendini be-

62

enmi, ayrk tutan, dier insanlara tepeden bakan, kariyerist, bilgi birikimlerini kiisel kaprisleri iin kullanan insanlar deillerdi. Her ynyle yanlarnda rahat olduumuz, konuup tarttmz bir evreydi. Krdistana giden Kemal Pir de zaman zaman geliyordu. Onlarla da ilikimiz oluyordu. Henz kendimi ideolojik-politik olarak eitmi, yetitirmi deildim. Daha ok arkadalar dinleme, onlardan bir eyler renme durumundaydm. Ve gide-gitmez de zaten kendimi pratik faaliyet iinde buldum Gidince, Hacettepe de hazrlk snfna ilk yl ngilizce retilirdi devam ettim. Faistlerle atmalarn youn olduu bir yld. Okulda ve yurtta epey bir Krt birikimi vard. Onlarla ilikiye geme, tanma, birlikte kalma, pratik ilere kouturma 1978e kadar byle srd. Grubun belli kadrolar Krdistana dnp mcadeleyi lkeye tarma almalarn srdrd iin Ankaradaki pratik faaliyetler daha ok bizlerin omuzuna yklenmiti. Bu uralarn giderek btn zamanm almas, kii olarak bende byk eksiklik yaratt; teorik ve ideolojik dzeyde kendimi yeterince eitemedim. Gnlk ilerin iinde boularak devrimci teoriyi zmsemede geri kaldm. Devrimci bir kadro iin gerekli olan ideolojik yetkinlie ulaamadm. deolojik eitimimi ihmal ettim. lerin younluu teorik almama engel deildi. Biraz daha enerjik davranmak, kendimi skmak yeter de artard. Bu eksikliin sonularn, acsn devrimci yaamm boyunca tattm. Krdistan gibi ar sorunlar olan bir lkede, ulusal kurtulu mcadelesini yrten, halka nderlik eden kadrolarn devrimci eitimini savsaklamas, bunu sradan bir i olarak grmesi intiharla zdetir. Krdistan gereine, devrimin ideoloji ve politikasna hakim olmayan mcadeleye de hakim olamaz Evet, sorunuzun dier ksmna geeyim: Biz o srada kendimizi PKKli olarak tanmlamyorduk. nk henz parti kurulmamt. PKK resmi kimlii yoktu. Krdistanl devrimciler adn kullansak da, bizdeki esas anlay uydu: Bir tabeleya, isme sahip olmak yerine, nce onun iini doldurabilecek bir g olalm, yaplanmaya gidelim, daha sonra bir isim kullanrz. Ve 1979a kadar byle geldi. PKK kimlii 1979dan sonra resmi kullanlmaya

63

baland. PKK, 1978de resmen kuruldu, ama ilan, adnn kamuoyunda kullanlmas 1979 Temmuz sonrasnda oldu. - Yeri gelmiken soraym: Partinizin ismi niin Partiya Karkeren Krdistan (Kdistan i Partisi) rnein, Krdistan Halk Partisi de olabilirdi i szcn semenizin zel bir anlam var m? - Bizler bu konudaki isim tartmalar iinde olmadk. Yani parti kurulu hazrlklarnda bulunmadk Ama partimizin ismi, doal olarak Krdistana bak amzn bir rn, ideolojik-politik tutumumuzun bir sonucudur. Partinin ismine yaklamn ne olduunu Bakan Aponun bir konumasndan aktaralm: () 1978lere geldiimizde grubun kendini dayatmas daha da artm durumdayd. te bylesi bir dneme parti olarak kendimizi deerlendirip, parti olmaya cesaret ederek girmeliydik. () Bir ad vermek gerekirse karker (i) olur, baka bir ad olur nemli deildi. nemli olan kendimizi parti olarak deerlendirmemizdi. () Daha ok Krtlk gerekliimizin emekiler gerei olduu, egemenlerin, ibirlikilerin Krtlk gereiyle fazla ilikisinin kalmad ortadayd. Esas itibariyle Krtlk adna savunulacak deerlerin emekiler adna savunulmas gerektii, bunun da sosyalizmle mmkn olaca, dolaysyla partimizin bylesi bir zde ve biimlenite olaca anlalmalyd. Admz da bu gerein bir ifadesi olmalyd Krdistanda yaanmas gereken bir devrimdir. Bu devrim de, kesintisiz, sosyalizme evrilen, ulusal demokratik devrim olacaktr. Ulusal kurulu savamza proletarya ideolojik-politik nderlik edecekti Bizde temel g kyllktr. Bu ideolojik belirlemelerimizi iin bandayken yapmtk. Biz, Krdistanda proletaryann ideolojik-politik nclyle yoksul kyllk ve emekilere dayanarak devrimimizi yapacaktk. Burjuvazinin, feodal kesimlerin Krdistanda devrime nderlik etme ans yoktu. Ki, dnya genelinde burjuvazi artk gericilemi, devrimin bayran bir kenara oktan atmt. Yani genelde demokrasinin yrtlmesi, toplumun demokratikletirilmesi grevi de proletaryann, emekilerin omuzlarndayd. Bu anlay-

64

la hareket ettiimiz iin doal ki kuracamz partiye ya Emeki Partisi diyecektik, ya da i Partisi Baka bir isimle tanmlam olmamz gerekliimizle rtmezdi. - Peki ondan sonraki gnlerde ne oldu? niversiteyle ilikilerin sryor mu? Ne yapmay amalyorsunuz? - Hazrlk snfna devam ettim. nk biraz da dil renme isteim vard. Ancak aradm evreyle ilikiye gemi ve onlarn pratik faaliyetlerine katlm olmam beni okuldan da uzaklatrmt. Krdistan devriminin brokrata, teknisyene, una-buna deil de en bata devrimciye, ncye, kadroya ihtiyac vard. Gerek anlamda toplumun dnme uramas, devrimin yaanmas kadro sorununun zlmesine balyd. Bu anladmz, kavradmz bir olayd. Arada bir urama dnda okula gitmiyordum. evremizde, Krdistandan gelen azmsanmayacak bir genlik kesimi vard. likileri srdrme, renciler iinde siyasi faaliyette bulunma gibi almalar ne knca okulun bir nemi kalmad. Ksacas okul da dahil, dzenle ilikileri koparma benim iin zor olmad. Tersi manzaralarla karlamak da mmknd. Krdistandan, daha kapal bir ortamdan gelip metropolde aile ilikilerinden, feodal basklardan kurtularak serbest hareket etme olanana kavumu birok Krt, bu olana kendisini eitme ve devrimciletirmede kullanmyordu. Tersine kendini ona kaptryor, yitiriyordu. Burjuva, kk-burjuva dnyann ana taklp yutulan, dzene akan ok insan tandk. Bizler byle bir yaam yabanclama; yitme, dzenin iinde erime olarak tanmladk ve bandan beri elden geldiince o yalanc ve yanlsamal cennetlerin cazibesinden kendimizi sakndk. - Sonunda niversiteden btn olarak koptun deil mi? Bu kopuu somut gerekeleriyle anlatr msnz? - niversiteyi brakmamn esas nedeni, daha btnlkl olarak zaman devrimcilie adamam, bir devrimci gibi yaamam ve zerime decek grevleri yerine getirebilmem iindi. Tabii bu konuda istekli, gnll olmak, kendini ikna etmek gerekir. Kendimi iknada zorluk ekmedim. Bilinir ki, dzenden kopu ou insanda

65

sancl gerekleir. Ald bir kltr vardr, gelenek, ilikiler On dan son ra bel li ide al ler, ama lar la kal kp met ro po le ge lir. Okur, nne bir eyler koymutur. Ve onun iin yeni bir yaam balamtr. Eski ideallerle devrimcilik arasnda bir atma, hesaplama balar, i hesaplamalar en derin boyutlara ulatnda bir tercih gerektirir. ylesi insanlar grdk: Devrimcilii benimseyip, dnce olarak kabul ediyor, ama kurduu sahte kk sna tercih ederek, kendini devrime vermiyor. Yaanan srece imdi geri dnp bakldnda, bu tercihte kk snaklarnn altnda kalm, ezilip un ufak olmu nice insan grrz. Hatta birok niversiteyi bitirip diploma alanlar giderek dzene kanalize oldular. Byk iddialarla ortaya km, sonunda dzene akm saysz eski tfek var. Bu kopuun esasn belirleyen kiiliktir. Yani zle szn bir olmas, davrann dnceyle uyumas, kiinin kendisiyle bark olmas olay nemlidir. Eer bir ideolojipolitika veya yeni bir yaam tarz savunuluyor, doruluu kabul ediliyorsa, yaam buna uygun kurulmaldr. Pratie onun rotasyla aklmaldr. Hem devrimi ve yeni insan tipini savunacaksn, hem de pratikte ilikileri koruyarak, eski kurumlar, anlaylar yaatacaksn! Byle bir tutum, yaam karsnda oportnistliktir. Oportnizm ise, bilindii gibi bataktr. Geri ilikilerin, kurumlarn iinde debelenmedir. Ben bu kopuu ok rahat saladm; zorlanmam, tereddte dmem szkonusu olmad. Ve 1978 ilk baharnda devrimci alma iin Ankaradan ayrldm. - Ankaradan ayrldnzda artk nasl bir insandnz? Olumlu olumsuz ynlerle ele alrsak, neler syleyebilirsiniz? - Bir devrim kadrosu asndan, Krdistan devrimi gibi zor, ar bir devrimi kaldrabilecek kapasitede yetkin, younlam, onun btn zorluklarn, hmn gsleyebilecek insan olma asndan ele alrsak; henz ok yetersizdim. Yani iin bandaydk. yi niyet, coku, ballk, inan, umut, gven var, ama bunun bir btn olarak bilince karlmas, kiilikte somutlamas zayft. Teorik-ideolojik eitimimi ihmal ettiimi, bu konuda ciddi boluklarn olduunu syledim. Bu yapyla Krdistana dndm. Ama ayn za-

66

manda, Krdistana dn benim iin yaammn en byk olaylarndan biriydi. Gerek anlamda bir dnt bu. Hem lkeyi, hem kendimi yeniden bulma, yeniden retme anlamna geliyordu. Gemite, biz Krdz, Krdistanlyz diyorduk, ama bunun bilince karlmas, kavranmas olay zayft. imdi ise bu lkeyi gn yzne karma, tarihin nn amaya soyunmutuk. Yani bir ulusal kurtulu sava yrtme bilin ve greviyle yola ktn biliyorsun. Bu bilinle, duygularla dolusun, soyunulan i insan coturuyor, evk veriyor. Bir yandan da seni bekleyen dalar kadar zorluun farkndasn. Halkmz tannmaz hale getirilmi, bilinci arptlm, kendini bilemez noktaya itilmi, smrnn her tryle yz yze braklmt. Byle bir topluma yeni yaam; devrimci yaam kazandrmak ok zordu. Ne ki, biz de bu zorluu dize getirmeye soyunmuuz. Arzumuzun dzeyi bu. Kararlyz - Belirginletirmek iin soruyorum: Sizin bu dnnz aslnda rgtsel bir tutumun ifadesi, deil mi? Yani Muzaffer Ayatann, ya da Hayri Durmuun dn deil rgtsel anlamda kendi aranzda oturup karar alyorsunuz, kimin gideceini, niin gideceini belirliyorsunuz. Yani Krdistana dn demek, bir rgtsel yapnn dndr - Tabii, bu dn bilinli, rgtl bir dn. Artk bireysel anlamda bir dn deil. Ankaraya gidiimiz farkl, ama oradan lkeye dnmz ok daha farkl. Ankaraya yalnz bama gittim. lkeme rgtl bir tutumun ifadesi olarak dndm Kendini daha iyi bulmu ve tanmlam, lkeyi kavram, ideolojik-politik olarak da tercihini yapm, bunu rgtsel anlamda pekitirmi bir insan olarak dndm. Bizim Krdistana dn olaymz, Krdistan devrimini omuzlayp gtrebilecek, buna karar klm insanlarn rgtl dndr. - Peki siz bu dn nasl gerekletirdiniz? Nereye, ne amala gittiniz, neler yaadnz? - 1978in ilkbaharnda Krdistana dndm. Krdistanda bu dnem mcadelemiz yaygnlk kazanmt. Faist, feodal, ajan kii, evre ve kurumlara kar youn bir eylemlilik iindeydik. Kr-

67

distana akmz, Krdistanda dzenle kar ilikisinde olan btn evreleri karmza karma sonucunu dourmutu. Hepsinin karlarn sarsan bir akm, bir harekettik. Devlet ve rgtledii evreler, ajan-feodal kesimler dahil bir btn olarak PKKye kar olmak temelinde bir araya geldiler. Kitleye, halkmza ulamamz onlarn barikatlarn ykmayla, yerle bir etmeyle olanaklyd. Kitlelere cesaret, bilin ve coku verme, harekete geirme ancak bu yolla gerekleebilirdi. imdiye kadar halkmz adna mcadele ettiini ileri srenler Krdistana hibir ey kazandrmamlard. Legalizm, reformizm ve benzer anlaylar, faaliyetler yeni bir yaam, dnm mmkn klmazd. Biz illegal almay temel almtk Krdistana dndm gnlerde, Hilvanda, Sleymanl feodal etelerle atmalar tm hzyla sryordu. Bunlarn bir ksm ajanlam, 1978de polisle birlikte arkadalara saldrm ve Halil avgunu ehit etmilerdi. Kemal Pir, Mehmet Karasungur ve baka arkadalarn almalaryla Sleymanlara kar mcadele boyutlanmt. Hilvana geldim. Karasungurla tantm. Blge insann, ilikileri, yapy bilmemden tr Karasungur Hilvanda kalmam istedi ve orada kaldm. Artk Hilvanda Sleymanlar geriletilmi, kylerine ekilmilerdi. Hareketimiz de kitlelere gven vermi, kitleselleme salanmt Hilvan, PKK ve mcadelemiz asndan ok ey ifade eder. Oradaki atmalarmz ve almalarmz, dier sol glerle aramzdaki byk farkn da somuta dklmesidir. Hilvan, mcadeleyi renci genlikten ve ehir almalarndan krsal alana tarmada, kyllkteki deerleri arptlm ve sersemletilmi krsal alan insanndaki devrimci potansiyeli aa karmada, devrimci istemler etrafnda kitlesellemekte ilk rnek olmutu. Ayn zamanda bu deneyim parti ve kadrolar olarak kendimizi tanmada, Krdistanllamamzda byk bir rol oynamt. Mcadele Hilvanda boyut kazanmt, ama orayla snrl kalmad. Krdistanda aireti feodal ilikilerin en youn olduu Sivereke tat. Feodal aireti kesimlerin en gls olan M. Celal Bucakla Siverekteki atmalarmz mcadelenin daha byk boyutlar almasn dourdu. birliki, feodal ajanlara kar mca-

68

delemiz Mardine, Batmana tat. Yaptklarmz, Krdistanda gemite hi yaanmayan yeni bir boyutu, cephe ilikisi iinde milyonlar kucaklamamz beraberinde getirdi. Ve byle pratik bir anlamda grev almak benim iin byk bir ans oldu. Zira kitlelerle dorudan ilikide bulunmak, yzyze olmak sayesinde yoksul kyll, dier kesimleri, emekileri, ehirde ya da krda olsun Krdistan insannn genel zelliklerini daha iyi tandk. Kadrolar da, PKK de kendini gerek anlamda bu mcadele iinde buldu, tand. Mcadelemiz kitleselleip boyutlandka Sleymanlar daha bir kmaza girdiler, devrimci otoriteye teslim odular. - Bu fiilen gerekleen, silah brakma anlamnda bir teslim olma m? Yani gelip size silahlarn m teslim ettiler? - Evet Feodallerin hafife aldklar, adam yerine koymadklar, bir avu talebe, ya da oluk-ocuk dedikleri devrimciler onlar dize getirdi. Devletin ve yerel gerici glerin desteine ramen bize kar direnemediler. Doru taktikler uygulamamz ve kitle destei salamamz onlar artk tutunamaz hale getirdi, silah braktrd Krdistanda silah ok nemlidir. Namusla zde tutulur. Silahlarn getirip bize teslim etmeleri zerine, biz, m ca de le yi Si ve reke ta r ma y ka rar la tr dk. S ley man l lar 1979un ubatnda teslim olmutu. 1979un baharnda Sivereke gittim. Oradan henz gl bir grup bileimimiz yoktu. Ancak youn bir devrimci birikim vard. Genlik byk oranda DDKD, Kawa ve eitli reformist kk-burjuva hareketlere kanalize olmutu. Varolan gl potansiyel bu akmlarca kreltilmi ve bize kar artlandrlmt. imiz ok zordu. Bir avu arkadan zverili abalar sonucu bir grup oluturabildik. Tabanmz daha ok ii, emeki, yoksul kyl, dier hareketlerin el atmad kesimlerden oluuyordu. Hilvan mcadelesinin salam olduu moral destek ve ksa srede halkn zlemlerini kendimizde dile getirmemiz kkl atlmlar yapmamza neden oldu. Alternatif g olmamz dier hareketleri rktmt. ou tabann bize kapal tutmann, bizimle konuturmamann yollarn aramaya koyulmutu. Hatta DDKD gibi hareketler unsurlarnn bizimle ide-

69

olojik tartmaya girmelerini bile yasaklamt. Fiili saldrlar yannda karalama, amur atma gibi devrimci olmayan yollara da bavuruyorlard. Ama artk bizi hibir g durduramazd. - Sizler bu arada geni kitlesel ekipler halinde mi alyorsunuz? alma tarznz nasl oluyor? - Yerel rgtsel faaliyetlerimiz sryor. Blgesel faaliyet iindeyiz. Karasungur ve baka arkadalar blgedeler. Hayri de zaman zaman denetlemeye geliyor. Cuma Tak, Salih Kandal gibi kadrolarla birlikteyiz. Artk arlkl olarak Siverekteydim. likileri bilmemden tr zaman zaman Hilvana da uruyordum. almalar Siverekte younlatrma karar aldktan sonra oraya silah, insan gc ve dier olanaklar kaydrmaya baladk. Gittiimizde genel manzara anlattm gibiydi. Zayf da olsa, Trk solundan da insanlar var d. Ve kit le le re uma c gi bi gs te ri li yor duk. zel lik le DDKDnin bilinli, sinsi, inat almalar neredeyse arkadalarmz kahvelerde oturamaz hale getirmiti. Bizleri yandm allah etesi, maceraclar vb. isimlerle tantyorlard. Btn arkadalar devrimci ahlak llerine smayan yntemlerle deifre edilmi durumdayd. Ama u da var ki; Siverekte elikiler ok youndu. Feodal ilikiler, basklar, elikiler Hilvann ok ok tesinde ve ekilir gibi deildi. Aktan talan var. Kyler baslyor, srler gtrlyor, gndz gzyle Siverekin iinde evler baslp soyuluyor, fidyeler alnyor, mutlaka her gn birileri ldrlyor. Kan davalar ve daha baka nedenlerle insan krm sryor Halk bunalm, k aryor. Hilvan mcadelemiz o evrede geni bir yank yapm, halk etkilemi, bize doru evrilen bir ynelim var Hilvan mcadelesi Krdistanda yerleik feodal, aireti geleneksel geri yaplarla devrimci temelde kar karya gelip onu dize getirmenin ilk rnei. Bu gl avantajmzla Siverekte devrimci almaya skca sarldk. Bir yandan ehirdeki almalarmz srerken, dier yandan da krsal alandaki almalar hzlandrdk. ok gemeden Bucak eteleriyle atmay da nmze koyduk ve bunun hazrlklarna baladk. - Bu airetlerle yaptnz atmalar, ya gerekler tam bilinme-

70

diinden ve zeri rtk kaldndan, ya da belirli bir siyasi ama iin eitli speklasyonlara malzeme olarak kullanldndan gemite devrimci demokrat kamuoyunca tam ayrdna varlmayan bir konu olarak kald. Amacnz tam olarak neydi? Konunun aa karlmas, daha belirgin hale getirilmesi iin baka eyler sylemek ister misiniz? - Aklamas olduka geni bir konu bu. Sylenenlerin tam olarak bilince karlmas iin biraz Krdistan, Krt halkn tanmak gerekir. Krdistanda salam temelde yol almak zorundaydk. Salam, ayaklar yere basan bir zeminde gl bir k yapmak Hedef buydu. Biraz una benziyor: Youn bir kar ya var ve her taraf diz boyu kar. Ve bir grup insan gidecei yere varmak iin karda yrmek zorunda. Bu yry iin birinin nde bulunmas, yol amas, iz brakmas gerek. Ancak bu ekilde arkadan gelenlerin zorlanmadan yol alabilmesi mmkn olabilir. te biz de Krdisanda yol ayoruz. Devrimci anlamda kitleleri rgtleme, kitlelere ulama, alan yolda onlar yrtme abasndayz. Krdistanda smrgeci egemen gler asndan bir boluk yok. Yerleik feodal ilikilere, smrgeci yaplanmaya, kurumlamaya kar durma eksiktir Sol, Krtlk adna ortaya kan kesimler de dzen ilikilerinin dna taamyor. Onunla koullanm. Bylesine girift bir yap iinde halka gidip onlar rgtlemek iin feodal kesimlerin halk zerindeki basksn krmak, halka ulamann yolunu amak gerekir. Yerel ibirliki egemen gler yoksul kitleyle bizim aramzda kurulan byk bir barikatt. Onlarla olan atmalarmz, mcadelemiz kar-devrimin katlam barikatn paralamaktr. Daha ok bu anlamda ele almalyz. Yoksa feodalizmin tasfiyesi, aalarn topraklarna el koyma, yoksul kylye datma olay deil. rnein, Hilvanda rgtlenmemiz smrgeci ibirliki feodal ilikiler karsnda yeni bir iliki yaratyor; devrimci g prestij kazandka, onlar g kaybna uruyordu. Doal olarak ulatmz sonular hazmedemiyor, varlmz tehlikeli gryor; bomak, bitirmek iin saldryorlard. Ksacas g olmamz, ilikilerin nn amamz, genilememiz, bunu rgtsel ilikilere dn-

71

trmemiz iin nmze dikilen, yolu tkayan bu engelleri kaldrmamz gerekiyordu. - O geri ve engelleyici ilikiler Siverekte de karnza kt ve onlarla atmalar kanlmaz hale geldi?.. - Evet Bu, zellikle Siverek gibi bir yerde en youn biimiyle karmza kt. Siverek, Krdistann prototipidir, bir aynadr. Krdistann tm iliki ve elikilerini yanstan bir ayna Gerek smrgeci ilikiler ve ulat derinlik, gerek burjuva partiler, gerek sol ve solculuk adna yaplanlar, gerekse halkn sefaleti, yoksulluu Her ey i ie gemi te byle bir yerde halk rgtlemek, halka ulamak, onlar zerindeki bask aygtlarnn, ilikilerin datlmas, paralanmasyla olur. Dile kolay, binlerce yllk bir yaplanmayla etin bir kavga iine girecektik. Devrimcilik iddiasnda olan, orada devrimcilik yapmak isteyen insan, rgt, ii szden karp kendisini konuturan eylemlilie dntrmek zorundadr. Binlerce yln khnemi birikimlerini tayan halka gven vermek, onu kartamayacak, ikna edecek, ama mutlaka devrimci tarzda dntrecek bir mcadele anlayyla mmkndr. rnein DDKD, kitlelere gven veremedi. Laf oktu, ama i yoktu. Halkn herhangi bir sorununda aalarn, airet reislerinin basks karsnda politikasz, zmsz kalyorlard. zm retemediin yerde, kitleleri peinden gelmeye ikna edemezsin, rgtleyemezsin, ulamak istediin hedef iin yrtemezsin. Bu gereklii kavradmz iin mcadeleye skca sarldk. Krsal alanda ve ehirde, ilgili yerlerde gerekli hazrlklar yaptktan sonra, 30 Temmuz 1979da M. Celal Bucaka saldr dzenleyerek Siverek mcadelesini balattk. Esasnda Siverek mcadelemizin boyutlar byktr. Hepsini amayacaz. Partinin oradan balayarak Krdistanda gerilla mcadelesine geme plan, tasars da vard. Ancak pratiimiz bu sonuca varmaya o gnlerde yetmedi. Kendi iinde yetmezlikleri olan bir sreti - Parti ne zaman ilan edilmiti? - 1979 Temmuzunda. Bucak saldrsyla beraber parti ilan da gerekletirildi. Bucaklar byk bir gt. Halkmz bu saldr-

72

mzla bir anlamda kendi z gcn snyordu. liilmez, hedef alnmaz diye bildii M. Celal Bucak ve etelerine namlularn dorultma cesaretini gsterenleri yakndan tanma, bunlarn sknca svan takmdan olup olmadklarn grmek istiyordu. stlendiimiz grevin ciddiyeti, arl kmsenecek cinsten deildi. Partimiz ilk defa bu eylemiyle i ve d kamuoyuna Krdistan afanda doan kzl bir g olduunu duyuruyordu. Partinin gelimesi, prestij kazanmas, Krdistan genelinde devrimci alma olanaklar yaratmas asndan Siverek mcadelesi bir dnm noktas olacakt. Karmzda yzlerce silahl ekiya, gerici kesimlerin ve smrgecilerin tam desteine sahip M. Celal Bucak duruyordu. Mcadelenin omuzlarmza yklendii bu sorumluluk bilinciyle die di bir kavgaya tututuk. - Bu atmalar sizlere beklediiniz sonular verdi mi? - Verdi. Halkn desteini kazanmamz iin yllarca beklememize gerek kalmad. Siverek mcadelesinin etkisi Siverekle snrl deildi. lkemizde ulusal uyann gelimesinde byk rol oynad. rgt ve mcadele pratiini zenginletirerek bekleneni verdi. O amansz mcadeleye tank olan halkn yoksul kesimleri, kyllerin byk bir ksm ksa zamanda saflarmzda yerlerini ald. Artk blgeye kk salmtk, smrgeciler ve onlarn yamaklar bizi skemez olmulard. Halk bizi barndryor, koruyor yanmzda elde silah savayordu. atmalar bir yldan fazla srd. Dikkat eken bir nokta da; geni kesimler, zellikle cahil denerek kmsenen yoksul kyllk byk oranda mcadelemize omuz verirken, bu scak atma ortamnda aydn-genlik, memur takmnn hemen hi desteinin olmay, yanmzda yer almayyd. Bu sonu da bize dier hareketlerin etkin olduu bu kesimlerde yaratt tahribat hakknda fikir vermeye yeter. Youn atma, mcadele, eylemlilik iinde dier siyasi gruplar yerel dzeyde bir anlamda da tasfiye oldu. Bu tasfiye baz hareketler iin genelde byk bir darbeydi. Gerek devrimcilikle dzenin atmas karsnda sahte devrimciliin aa kmas, varlk gstermemesi yaand. DDKD o yzlerce, binlerce insan anti-PKK temelinde koullandrp dzene kanalize

73

etti. Kimisi askere gitti, kimisi memur vb. oldu. Onlarn ounu kaybettik, yeniden mcadeleye ekemedik. Bu siyasi akmlarn objektif olarak devrime ihanet ettikleri ortadayd. Yzlerce, binlerce insan devrime kazandrma yerine, kar-devrimin yedek gc olarak dzene kanalize etmek ok ciddi bir sutu Kitlelere gven vermemiz, kamaymz, mcadeleyi brakmaymz devrimci prestijin inasn salad. Bucak atmalar baladnda dmzdakiler yle dnyordu: Bunlar boylarndan byk ie giritiler. Dayanamazlar, rencidir, gentirler Bucaklar ekiyadr. Tecrbelidir, yzlerce silahl adamlar vardr. Arkalarnda devlet vardr te skca sarlmamz Bucak etelerini gerileterek snrlaymz, bitirme noktasna getiriimiz ancak 12 Eyllle birlikte bir nefes aldlar kitlelerde derin izler brakt. - Akp giden youn pratik faaliyet, sizin devrimci geliiminizi nasl etkiledi? - Bylesine scak atmann olduu bir blgede alm olmam ans diye nitelemitim Gzel bir ans Bu mcadele iindeki siyasi, askeri yetmezlik ve eksikliklerimizi parti ele alp deerlendirdii iin bunlara deinmeyeceim Siyasi almalar, youn hareketlilik, kitlesellik yaand. Pratik faaliyetin gerektirdii grev ve sorumluluu yerine getirmeye altk. Pratik yanmz azok geliti. Ama soruna btncl bir siyasi yetkinlik ve ideolojik zmleme gc asndan bakldnda, bu alanda kiisel eksiklik ve yetmezliklerimin olduunu, benden beklenen katky sunamadm sylemeliyim. nk, partimin benden beklentileri vard. Bunun bilincindeydim. Gerek Hilvanda, gerekse Siverekte geen bu iki yla yakn srede devrimci eitimimi ok aksattm. Byk ihmallerimiz oldu. Hem kendimizi, hem kadrolarmz, hem kitlemizi yeterince eitemedik. deolojik-politik yetkinlie eriemedik. Pratik iinde boulduk. Dediim gibi, pratikte iyi ve byk eyler yaplmasna ramen bu yetmezliklerin at olumsuz sonular, parti taktiinin yetkince uygulanamamasnda daha belirgin olarak grdk. rnein, Krdistanda geleneksel mcadele anlay dna bizler de taamadk. Gerillay rgtleyemedik, gerilla taktiini

74

gelitiremedik Siverek mcadelesi parti asndan byk bir deneyim alan oldu. Akp giden mcadele iinde epey kaybmz vard. Salih Kandal, Cuma Tak, Mehmet Aa, Zeki Akl gibi deerli kadrolar ehit dt. Krdistanda mcadeleyi adm adm ileri gtrmz, kan bedeli ile gerekleti. Mcadele pratiimiz kendimize, partiye, parti izgimize olan gvenimizi pekitirdi ve ayn zamanda yetmezliklerimizi aa kard, bulunduumuz konumu belirledi. Balangta yaptmz belirlemelerimizin doruluunu, isabetli davrandmz, politikalarmzn yaama geirilmesi olanaklarnn lkemizin maddi koullaryla uyumluluk gsterdiini aa kard, bizlere yaatt. Bu yzden birey olarak gelime bu sreten ayr ele alnamaz. Birey Onun bir parasdr. - O zaman yle soraym, PKK saflarndaki mcadelenizde kii olarak nasl bir seyir izlediniz? Maddi anlamda ne tr grev ve sorumluluklar stlendiniz? Onlar yerine getirebildiniz mi? - Partimizin beklentilerini yeterince karlayamadm tekrarlayaym. O gnlk hay huy iinde partinin snrl olanaklarla kard yaynlar bile izleyemedik. deolojide, politikada derinleemeyenler, tabii ki grevlerin stne daha gl gidemezler, rgtsel grevleri yetkince yerine getiremezler. Ama pratik yanmz glyd. Blgeyi tanmamz, ballmz, inanmlmz, deiik kaytarma ve arptmalara gitmeyiimiz ikircilikli davranmaymz olumlu ynlerimizdi. Ancak bizlerle ilgili esas yarg ve karar parti ve halkmz verecektir. - Peki kavga iinde, yannzda yitirdiiniz, lmlerine tank olduunuz insanlar var m? - Evet Biraz nce saydm arkadalarla altk, onlar yitirdik Ve daha birok taraftar, sempatizan, sava yitirdik sim olarak andm bu arkadalar, kilik olarak Krdistan devrimine byk katklar olabilecek insanlard. Aramzdan ok erken ayrldlar. Her kayp ayn zamanda devrimi ilerletmede, lke tarihine, gelecee damga vurmada ve sz sahibi olmada parti ve halk iin bir kazantr. Ve u da biliniyor ki, devrimde en byk sz, son sz hep direnenler, savaanlar syler, sylemitir. Bizim sylen-

75

mi en byk szmz ehitlerimizdir. Ama onlar yaarken de gelecek vaadeden, Krdistana byk hizmetler sunabilecek insanlard. rnein M. Aa, yarclk yapan yoksul bir kylyd. Kyden srlmt. ehirde amelelik yapan, emeiyle zar-zor geinebilen bir arkadat. at-pat okur yazard. lkokula bile gidememiti. Fakat, bir blgede, hem de atmann en youn olduu bir blgede ona askeri sorumluluk verebilmitik. Bu denli partiye ve devrime inanm, aralarndan byk komutanlarn, byk yneticilerin kabilecei insanlard. Zeki, Cuma ve Salihin kaybndan duyduumuz byk zty sylemeye gerek yok. Parti iin byk kayplard. Karasungur merkez komite yesiydi - Siz hi lmle yzyze kaldnz m? - Tabii, bizim de lmle kar karya geldiimiz anlar oldu. Mcadelenin o scak pratii iinde bunu doal grmek gerek. lm gelip yakana yapmasa bile, her an lm tehlikesi iindesin. Hem dmann bir an nce yok etmek istedii canl bir hedefsin, hem de zelde attn yer nedeniyle feodal etelerin hedefisin. - Peki bulunduunuz yer, ulatnz nokta itibariyle partiniz asndan 1980 ylnda genel konumunuz neydi? Hareketiniz artk Krdistanda maya tutmu muydu? - Bu dnemde biz Krdistanda ulusal kurtulu hareketi kimliine kavumak isteyen bir akm olmaktan kp, gerek bir ulusal kurtulu hareketi niteliine kavutuk. Karstan Mardine, Antepe kadar uzanan yaygn, youn bir eylemliliimiz, kitle ilikilerimiz vard. Kitlesellemitik. Krdistanda olmadmz yer hemen hemen yoktu. Varolduumuz, adm attmz yerde, genelde tutunduumuz, giderek glendiimiz bir gerekti. Kitleselleen nitel bir gtk. - Binlerle ifade edilen nitel bir g - Milyonlarla ifade ediyoruz - yle mi? - Tabii, gerek cephe boyutundaydk. 1980 dneminde, 12 Eyll ncesinde, kitlesel cephe boyutunda ilikiler gelitirdik. Zaten bu dnemde yaanm bir rgtsel krizimiz vard

76

- Hangi bakmdan? - Bu daha ok kadrolarn yakalanmas, kayb, o byk potansiyeli, maddi gc rgtsel gce dntrmeme, yani devrime kanalize edebileceimiz maddi bir gce dntrmeme krizini yayorduk. Eer bu kitlemizi, potansiyelimizi rgtleyebilseydik, 12 Eyll ok daha farkl bir biimde karlardk. 12 Eyll karsnda bir geri ekilme yaanmayabilirdi. lke zemininde onu karlayabilirdik. Bu konuda partinin geni deerlendirmeleri de szkonusu Yani, kitleselleememe korkumuz ve sorunumuz yoktu Tersine o yaygn kitle ilikisini kucaklayamama, rgtsel ba iinde tutamama sorunumuz vard. Bu konuda parti kadrolarnn yetersiz kalmas yaand. - Nasl yakalandnz? - Siverekte 1980 ylnn 16 Martnda olmas gerekir Bucaklar bir arkadamz ldrd. Ertesi gn binlerce insann katld byk bir cenaze treni dzenledik. Cenaze trenine katlanlar zerine asker ate at. - Ate mi at?.. - Evet, ate at. Kitle tarand. Drt l, ok sayda yaral Biz o hengame iinde genel bir operasyon olur dncesiyle bir ksm arkada Siverekten kardk. Yakalanmalarn istemiyorduk. Ben Siverekte kaldm. Snamz vard. Ertesi gn genel operasyon oldu ve snakta yakalandm. Sanrm ihbar edildim. lene kadar bulunduumuz evi iki defa aradlar, bir ey bulamadlar. lenden sonra doruca snaa geldiler. Bylece ele geirildik. - Cezaevi yaamna gemeden geriye dnp baksanz, dardaki mcadelede Muzaffer Ayata olarak kendinizi nasl deerlendirirsiniz? Dardaki srecinizin genel bir kritiini yapar msnz? - Bugnk ller, deneyim, birikimle geriye baktmda, o zamanlar henz ocukluk dnemini yaadmz gryorum. Bilinen bir ey var ki, Krdistan devrimi zor bir devrim olacak. Kan ve ate emberinden geecek bir devrim Byle zorlu bir devrimde ncnn iyi donanmas, dzen ilikilerinden tmyle arnmas, proleter kimlik edinmesi gerekir. Yine bir nc, parti deerlerini, parti kimli-

77

ini, ideoloji ve politikalarn ahsnda somutlatran, onu topluma taran, bir ekim merkezi haline gelen insan olmaldr. nc, halka ve devrime ait btn olumlu zellikleri, meziyetleri, halkn arad, zlemini duyduu her eyi zmleyici yeteneiyle btnletirip, ekim merkezi olan kiidir. Ve biz Krdistanda yeni bir kiilik, yeni bir insan tipi yaratmaktan szediyoruz. Bylesine drlm, tannmaz hale gelmi, aptallatrlm insan yerine, kendini, insanln, an, dnemini tanyan, tanmlayabilen, sorumluluk duygusuyla donanm, grevlerinden kamayan, bunun gereklerini yerine getiren bir insan tipi yaratmay hedeflemiiz. Kukusuz byle bir iddia ile yola kanlar, yeni insan tipi yaratma mcadelesinde nclk edecek, bunu her eyden nce en yetkin, en gzel biimiyle kendi ahslarnda somutlatrmaya alanlar olacaktr. Ama bu kolay bir i midir? Byle geri, ar toplumsal zellikleri zerinden atp yeni anlay, ruhla, ideoloji ve politikayla, kiilikle donanmas sylemde belki kolaydr. Ancak lke pratiinde, mcadele iinde o kadar kolay olmad deneylerimizle yaand. On-onbe yllk kimi kadrolarn geri toplumsal zelliklerinden, kar snf ilikilerinden kendilerini arndrmadn, mcadelenin, partinin bana bela olduklarn grdk, yaadk. Bu balamda ele aldmzda, kendi gemiimizi devrimin boyutuna veya parti llerine vurduumuzda, btn iyi niyetime, saflma, drstlme ve samimiyetime ramen henz iin banda olduumu gryorum Ama ayn zamanda gemie dnp baktmzda, belirttiim bu eksikliklerin ve llerin dnda yalpalayan, kiisel karlarn ne karan, ya da partiyi buna alet eden olumsuz bir srecimiz olmadn da gryorum. Bu temelde ele alnrsa, ocukluk dnemimiz de olsa, gemiimiz olumludur. Ayn ey parti tarihimiz asndan da geerlidir. 1978lere kadar olan dnemi ocukluk dnemi diye tanmlyoruz. Bizde byme, gerek anlamda siyasi rgt olma daha ok 1980 ve sonrasdr. Kii olarak da kendimizi bulmamz, tanmamz, olgunlamamz daha ok 1980 sonras sreteki cezaevi yaammzdr. - Artk Diyarbakr Askeri Cezaevinin irdelenmesi aamasna ulam oluyoruz deil mi?

78

- Evet O sreci koyarken, ayn zamanda biraz da kendi kiiliimizi dile getirmi olacaz. Diyarbakr Zindann veya mcadeleyi, partileri, rgtleri ele aldmzda, oradaki olay ve srelerin, oradaki kiilikleri de snadn greceiz. Kiilikler de orada anlamn buluyor. Kiilikler ve rgt, mcadele, pratik birbirini dtalayan eyler deil. Tamamlayan, btnleyendir. Ters dmeler baladnda dlama da balar. Srece ayak uyduramayan gidie, genel aka ters den insanlar elenir, dklr Diyarbakr bunun da yksdr. - O hade ikimize de kolay gelsin diyerek, bu uzun rportaja balayabiliriz - Evet balayabiliriz Bizce ve kamuoyunca yeterince bilinmeyen ama ok nemli eylerin yaand Diyarbakr Cezaevinin kapsn aralayp o gnlere gitmeye, bu yolculua balayalm

Diyarbakr Askeri Cezaevi: Tarihin kaydettii yaanan en byk vahet ortamlarndan biri
() Gidin Vietnam tarihini okuyun ve daha ktsn dnn; ite durumumuz budur. Bu szler, Krdistan halknn byk nderlerinden M. Hayri Durmu yoldan Diyarbakr Zindannda ziyaretisinin durumunuz nedir sorusuna verdii karlktr. Uluslararas Af rgt, ikence ile ilgili yaynlad bir raporda tm dnyada uygulanan 100 trl ikence olduunu belirtiyordu. Ve ayn raporda, Trkiye devletinin ise bu 100 ikence trnden 70ini uygulad aklanyordu. Bir de faist ynetimlerin olduu lkelerdeki cezaevlerinde tmden darya kapal uygulanan ikence trleri de bu sayya eklendiinde, Trkiye smrgeciliinin zindanlarda uygulad barbarla ve azgn terre dnyada ok ender rastland sonucu ortaya kacaktr. Zindandaki yoldalarmz, en ad yntemlerin yrrlkte olduu; teslimiyetin ve ihanetin frtna gibi estii koullarda boulmamak, Krdistan ulusal kurtulu devrimini temsil edebilmek iin

79

en katlanlmaz zorluklar pahasna byk fedakarlklar gstererek, zaferlerin izgisine ulaabilmeyi baardlar. Her trl maddi g olanaklarndan yoksun olarak, yreklerindeki azim, kararllk ve beyinlerindeki ulusal kurtuluu direni dncesiyle byk, tarihi direniler sergilediler. Teslimiyet ve ihanet politikasn boa karmak, ulusal kurtulu mcadelesinin zindanlarn karanlnda boulmasn engellemek uruna, insann yreinde ve beyninde biten ne varsa, onu sonuna kadar gerekletirmeye altlar. Yaplan her ey, gsterilen byk irade gc ulusal kurtuluun zindan pratiindeki baars iin yapld. Bunun iin hibir fedakarlktan kanlmad, lmden ise hi korkulmad. Zindanlarda ihanetin at koturduu dnemde, sava esiri yoldalarmza dayatlan, ya teslim olur, ya ihanet edersin, ya da lrsn d. Tabii bu politikann baarl sonu vermesinde lm silah bir motor rol oynuyordu. Bu ihaneti dayatan silah geri teptirmek, direniin ateine dntrmek gerekiyordu. () (Serxwebn, zel Say 14 Austos 1989 sayfa. 42) () Eer bu dnemde arkadalarn zindan direnii olmasayd ve ihanet sonuna kadar gitseydi, Krdistan elden gitmiti. Biz bu yollarda ve her bakmdan burada, lkede mcadeleyi ykseltmeseydik, lm tamd. Yine sylyorum; insann kendisini, dar anlarda tanmas gerekiyor. Dar dnemlerde halkn kaderi zerinde durmayan, kendisini drste davaya vermeyen, gelitirmeyen biri, gelecek iin de hibir ey yapamaz. Gerekten, o dnem yle bir dnemdi. 1970lerin banda ve 1980lerde de byledir. 1970lerin balarnda iki doru kelime sylememiz, Krdistan bir lkedir ve smrgedir belirlemelerinde bulunmamz, gelecekte ne yapacamzn da ispatyd. Yine 1980lerde dman, ihaneti ve teslimiyeti dayatmak istiyordu, bu dnemde de direni demek zorundaydk. Arkadalar bunun iin zindanlarda direni yaamaktr iarn ykselttiler. Bu o dnem iin ok doru bir iard. Bir kii iin deil, bir halk iin direni yaamakt.

80

Bu dnemde halk kim temsil ediyor? Elbetteki zindanlardaki direni temsil ediyor. Mazlum yolunda, direniin yaamla ban grd iindir ki, lmn zerine yryor. Bunun iin; o direni, o yaam, bu ylki Newrozumuzda da halkmzn yaamn temsil ediyor. Tarihimiz budur, bundan baka tarih yoktur. Bir insann yaam bir halkn tarihi oluyor. nk o halkn yaamn temsil ediyor. Mazlumdan sonra Kemal-Hayri-Ferhat grup grup bunu devam ettirdiler. Belki say olarak azdlar, ama onlar yaam temsil ediyorlar. Onlarn ansna balln bir gerei olarak lkeye yaplan dn de yaamn kendisini temsil ediyor. O tarihi ann zerine yryenler say olarak azdlar, fazla gl deillerdi, hazrlklar tam deildi, ama yine de tarihe yklenmesini bildiler. () (Serxwebn gazetesi / say 101 sayfa 15) PKK Genel Bakan Abdullah calann deerlendirmesinden

12 Eyll ncesi Diyarbakr Askeri Cezaevi

- Okuyucunun belli bir fikir edinmesini salamak bakmndan Diyarbakr Askeri Cezaevini zemin olarak tantr msnz? Diyarbakr Askeri Cezaevi, ehirin neresine, ne zaman yapld? Bloklarn yerleimi nasld, bu kentte baka cezaevleri de var myd? - Skynetimin ilanndan sonra Diyarbakrda, kolordu iinde, siyasi tutuklularn topland cezaevi vard. lk cezaevi 1970ler de betonarme ve salam bir cezaevi olarak ina edilmi. Ancak bu, daha sonra tutuklamalarn younlamasyla ihtiyaca yant vermez olmu. stihkam dediimiz iki askeri bina da birine 2 Nolu deniyordu bu nedenle cezaevine evrildi. Bu binalarn de 12 Eyll ncesinde tutuklularla tklm tklm doluydu. Bizler tutuklandmzda 15 gn kadar stihkam da kaldk. - Ne zaman tutuklandnz? - Nisan 1980de tutuklandm. Cezaevine getirildiimizde bizleri ayrtrdlar. zellikle beni ve Rza Altunu salam yapl binaya, 1

81

Noluya gtrdler. Mazlum Doan ve Hayri Durmular da oradayd. Eylle kadar orada kalnd, fakat o kadar kalabalkt ki, birok insan koridorda yatmak zorunda kalyordu. O dnem yeni bir E Tipi cezaevinin yapldn biliyorduk. Bu cezaevine tanmak, yer darl sorununu ksmen giderecei iin bu ynde giriimler de oldu. ok gemeden dier cezaevlerinden belli gruplar E Tipine topladlar. En son, 6 Kasmda bulunduumuz cezaevi kapatld. Bizler de E Tipine gtrldk. Kolordu iindeki siyasi tutuklularn bulunduu cezaevleri iptal edildi ve btn tutuklular E Tipine aktarld. Fakat E Tipinin inaat henz bitmemiti, yani kaba ileri bitmi, pencereler falan taklm, ama rnein mutfak ve benzeri yerler henz bitirilmemiti. Yemekler kolordudan getiriliyordu. Ve mimari yap olarakta bildiimiz iie geen bloklardan olumu klasik E Tipi cezaevi Tutuklularn tanmaya balamas 1980 Austosunda oldu. Gittiimizde souklar balamt - O nl Diyarbakr Askeri Cezaevi denilen yer buras m oluyor? - Evet buras Aslnda bina Adalet Bakanlnn, ama skynetim komutanl el koydu. Dediim gibi 1980de askeri cezaevleri youn tutuklamalar karsnda yetersiz kald. Skynetim Komutanl binaya el koyarken, balangta, kullanm konusunda ancak baz bloklardan yararlanmay dnyordu. Bazlarnda ise, adli tutuklular kalabilirdi. Ama bu gereklemedi. Youn tutuklamalarn ilk tahminleri amas karsnda cezaevi tmden siyasilere ayrld. Cezaevinin ynetimi bir btn olarak Skynetim Komutanlna verilmiti. Zaten oraya getirildiimizde basklar balamt. 12 Eyll sonrasn yayorduk. - Cezaevinde ka blok vard? - dari blmle beraber be blok Cezaevimiz Diyarbakrn batsnda, kentin tam bitim noktasnda, Balar semtindeydi. Cezaevinin gney taraf mahalleyle btnlemi, dz bir arazide, kentin Urfa tarafndan giri yolunun alt ksmnda bulunuyordu. - 12 Eyll ncesi dnemde, Diyarbakr Askeri Cezaevi kurallar, uygulamalar asndan nasld, bu dnemde idare ile tutuklular

82

arasndaki ilikilerin dzeyi neydi, hak gasplar bu dneminde szkonusu muydu, haklarnz nelerdi? - iddet ve dayan kullanld ak bir fiziki bask ortam yoktu. Bizler tutuklanmadan nce byle bir-iki olay, baskn ve saldrlar olmu Belli bal haklarn kullanmna gelince; bir yerde Skynetim Komutanlnn iznine, ya da idarenin keyfi tutumuna bal, ya da onlarn verdii eylerle snrl olan bir durum yaand. rnein, daktiloyu o zamanlar ieri aldramamtk. Savunma malzemelerimiz beklediimiz ve istediimiz lde verilmiyordu. Demokrat veya Aydnlk gibi gazeteler ieri sokulmuyordu. Kitap olarak tek tk roman verilse de, bu konuda da sorunlarmz vard ve zmne yanamyorlard. En ciddi sorunlarmzdan biri salkla ilgili olanyd. Cezaevinde bir revir, shhiye dahi bulunmuyordu. Ancak ciddi bir hastalk olur ve kendini acil olarak dayatrsa hastahaneye gidilebiliyordu. Beslenme sorunu nemliydi, yemekler yenilmeyecek denli berbatt. Askeriyeye kan karavana yenmez durumdayd. Bunun dnda, tutuklular kendi olanaklaryla ihtiyalarn giderir, salk ve beslenme sorunlarn zerlerdi. Oturmu belli bir haklar listesi yoktu Yeni haklar elde etmek iin belli giriimlerimiz olurdu, ama yle uzun vadeli alk grevleri, ya da direnilerle srece yklenmedik. Protestolar, ksa sreli alk grevleri, uyarlar ve diyalog giriimleriyle sorunlar srekli gndemde tutulurdu. Fakat taleplerimiz Skynetim Komutanlnnn izni yok, Her ey komutanln elinde, yapabileceimiz bir ey yok gibi gstermelik gerekelere arpyordu. Ksacas, haklar konusunda olumlu ynde, elle tutulur somut bir stat oluturamadk. Ancak o dnem kayda deer bask, ikence ve fiziki ynelim de olmad. - dareyle tutuklular arasndaki ilikiler nasld? Yani bir askeri cezaevinde bulunmak nasl bir gnlk yaam ifade ediyordu? - Bugnk cezaevleri statsyle kyasladmzda ok farklyd Bugn bir anlamda, temel haklar direni sonucu elde edilmi, idarelerin de bir yerde kabullenmek zorunda kald fiili bir stat yaanyor. Bu fiili stat tzk ve ynetmeliklerde yer etmi

83

deil, ancak mevcut faist tzk ve ynetmelikler rgtllk ve direniler karsnda uygulanamyor Ama o dnemde bunu grmek mmkn deildi. Muhataplarmz daha ok subaylar, i ynetimden sorumlu olan i emniyet amirliiydi. Bize ynelik herhangi bir yaptrm ve bu temelde zorla kabul ettirme olaynn olmadn sylemitim. Ayrca, sorunlar talepler temsilcilerce idare karsnda gndeme getiriliyor, tartlyor, daha ok diyalog ortamnda zlmeye allyordu. - Neler istenirdi rnein? - Kitap, savunma malzemesi - Hayr, idare tutuklulardan ne yapmalarn isterdi? - yle zel bir istemleri olmad Bazen askeri cezaevinde olduumuz hatrlatlrd! Ama zorla sa, byk kesmek gibi deiik eyler yoktu. - Yani herhangi bir askeri yaptrm szkonusu deil miydi? - Deildi. Personel, ynetim asker de olsa, sivil bir grnm egemendi. - Peki haklarnz nelerdi? stersen o gnk koullarda kullanm olduunuz haklar belirleyin; nk daha sonraki srece ilikin belli kyaslamalar yapabiliriz - yle zetleyelim: Bir defa havalandrma gn boyuydu. Hcreler, cezalandrma amal kullanlmyordu. 1 Noluda drt-be kou vard ve yer darlndan tr hcrelerden kou gibi yararlanlyordu. Hcre kaplar da dahil, btn kaplar akt. Koular aras gidi geli serbestti. Bu konuda herhangi bir kstllk yaanmyordu. dareye ulaabilme konusunda da zel zorluklar yoktu. Her an bavurulabiliyor, ihtiyalar her zaman gndeme getirilebiliyordu. Eer hastalar acilse, hastahaneye gtrlyor, kantin serbest, gn boyu alveri yaplabiliyordu. Krte konuma konusunda da herhangi bir engelleme yoktu, serbeste konuabiliyorduk. Ziyaret haftada bir gnd. Ziyaretilerin getirdii yiyeceklerin ieriye alnmasnda zaman zaman sorunlar kard. Aslnda yiyeceklerin ieri sokulmas serbest deildi; bazen bayramlarda, zel gnlerde idare yiyeceklerin ieri alnmasna ses karmyordu.

84

Kitap sorunumuz ise hep oldu. Kitaplarn ieri sokulmas konusundaki keyfilii ortadan kaldramadk. Sol dergiler, Demokrat, Aydnlk gazeteleri hari, dier gnlk gazeteler serbestti. - Peki bu dnemde ulusal kimliinize ynelik basklar var myd? Varsa kimi rnekler verebilir misiniz? - O zaman Krt olduumuzdan tr zel bir uygulama szkonusu deildi. Ama bizi resmen tanma, yle kabul etme de yoktu. Henz bask koullar olmad iin byle zel bir ynelimin zemini de yoktu. Ancak, aktan sylenmese de, PKKli olmaya ynelik bir ayrm, zel bir yaklam szkonusuydu. Davran ve uygulamalarda bu srekli kendisini aa vuran bir olguydu. PKKyi daha tehlikeli grme, pratikte de daha fazla izole etme, daha fazla denetim altna alma gibi tutumlar vard. Ve bu, her eye yansyordu. Hastahaneye gtrmekten tutalm, yeni tutuklananlar koulara yerletirmeye kadar. Bu, diyalog ya da dier ilikilerdeki her boyutta grlyordu. Ama yle aktan hakarete varacak, deiik uygulamaya dnecek bir ey olmuyordu. - O dnemde cezaevinde bulunan devrimcilerin bileiminden bahseder misiniz? Kaba hatlaryla, aranzdaki ilikilerde olumluluklarnz veya olumsuzluklarnz nelerdi? Hangi sorunlarla karlayordunuz? - E Tipine gemeden nce 1 Nolu cezaevi, PKK asndan merkezi konumdayd. nk nder kadrolar ounlukla oradayd. Ayrca KUK, KAWA, Rzgari, Ala-Rzgari ve zgrlk Yolu siyasetlerinin yneticileri de buradayd. Bu dnemde cezaevinde ortak bir rgtlenme yaratma giriimlerimiz oldu, fakat tm abalarmz sonusuz kald. Merkezi anlamda balayc karar alma gc olan ortak bir rgtlenme yaratlamad. - Niin? - Daha ok gruplarn birbirlerine yaklamlar yznden diyelim Darya uzanan birbirine kar tavrlar, n yarglar, yerlemi bak alarnn alamamas, dman politikasnn, ya da ynelimin yeterince kavranamamas, iin fazla ciddiye alnmamas Ayrca dier gruplarn ki temel olan budur direni diye bir sorunlarnn,

85

politikalarnn bulunmayn merkezi rgtlenmenin yaratlmaynn nedenleri olarak sralayabilirim. Daha sonra, 12 Eylln gelmesiyle birlikte, dier askeri cezaevine tanma srecinde, basklarn peyderpey gndeme gelmesi, tekrar belli birlikler arama, ortak hareket etme iin yeniden zemin yoklama abalarn dayatt. Deiik gerekelerle szn ettiim gruplar bylesi bir birliktelie yanamad, hatta kendisini dayatan eylemlerle bile bazlar hi katlmad. (DDKD, KUK, Rzgari, zgrlk Yolu gibi.) O dnemde henz ne kan, yaam ekilmez klan elle tutulur youn saldr ve basklar da yoktu. Ortak rgtlenmenin, ortak hareket etmenin varaca sonular, baz eyler soyutta, temelde bilinir, ama kimileri iin pratik dayatma olmaynca bunu bile anlamak, bile bilmek ok zordur Gruplarn birbirine olan yaklam byle bir ortak hareket tarznn yaratlmasn mmkn klmad, zellikle UDGyi oluturan DDKD, KUK, zgrlk Yolunun yeminli anti Apoculuu tm ilikilere yansd. unun da bilinmesi gerekir: rgtlenme ihtiyatan, varolan sorunlar zme isteminden doar. Gruplarn genelinin direni diye bir derdi, politikas olmadndan ortak rgtlenme de ciddi bir ihtiya olarak kendilerince grlmyordu. Buna ramen 1 Noluda gruplara, yaam daha rgtl ve kolektif klaca ve gruplar aras ilikilerin gelimesine katkda bulunaca anlayyla, ortak yaam oluturma nerisini gtrdk. Ancak o da kabul grmedi. Ama ilikilere mmkn olduunca olgun ve seviyeli yaklatk. Gruplar aras ilikileri fazla ucuzlattrmadk. Ayaa drmedik Genelde btn gruplarla bir diyalog, gr alverii ortam vard. Yani her konuda neri gtrebiliyorduk, gelen nerileri deerlendirebilme, gr oluturabilme, tartma ortam vard. - Aranzda ok ilkel de olsa bir mekanizma olduunu syleyebilir miyiz? - Evet Balayc bir ey olmamakla beraber yine de byle bir mekanizma vard. - Tutum, tartma srasnda m kyor? Sz gelimi; dare diyor ki, kitaplarnz bundan sonra vermeyeceiz! Bu dayatma karsnda siz ne yapyorsunuz?

86

- Gruplarn bir nerisi varsa dierlerinin grne sunuyor. neri gruplar arasnda tartlyor, ortaya bir karar karsa kar, kmazsa ortak gr tayanlar kendi aralarnda tavrlarn oluturur ve yaama geirirler - Eyll sonras dnemde, ar bask koullarnn dayatmasnda ve bir anlamda yerletirilmesinde Eyll ncesinden devralnan kimi olumsuzluklarn etkisi olabilir mi? Eer bylesi bir etkiden sz etmek mmknse ksaca bu olumsuzluklar irdeleyebilir misiniz? - Direnii nlerine koyduumuz gruplar dzeyinde sorunu ele aldmzda, olumsuz ynde herhangi bir etkiden szedemeyiz. nk, bunlarn direni diye bir politikas yoktu. yle dnelim: Bizimle dier gruplar arasndaki iliki iyi olsayd, hatta bu iliki belli bir ittifak rgtlenmesi biiminde somutlansayd, sonu ne olurdu? Dierlerinin teslimiyetini nlemede bu bir etken olabilir miydi? Kesinlikle hayr Ancak direni gelerini iinde barndran unsur ve gruplar asndan ortak rgtlenmenin olumlu etkileri olur. Bu rgtllk birbirine yol gstermede g, moral vermede haliyle etkileyici olur. Soruna bu temelde ve doru yaklamak gerekir. Gstermelik, biimsel rgtlenmelerin roln abartmamak, her eyin anahtarym gibi gstermemek gerekir. Byle yaklalrsa teslimiyeti, sa anlaylarn kaknlklarna bir gereke olur. unu biliyoruz; snf mcadelesinde, ulusal-toplumsal mcadelelerde rgtszlk, yenilgiye ak kap braklmas demektir. rgtszlk yenilginin getii ak kapdr. Ancak dediimiz gibi, rgt ihtiyatan doar. rnein askeri mcadeleyi reddeden bir siyasi hareket niin askeri rgtlenmeye gitsin? nk ona ihtiya duymuyor. Ancak askeri mcadeleyi siyasi mcadelesinin zorunlu bir paras olarak gren hareket, bu rgtlenmeyi yaratr. Ayrca kazanmak istiyor, teslim olmak istemiyorsan rgtlenmeye gidersin. Bu, hem kendi iinde, hem de dndaki dost glerle yaratlmaya allr. Tersi durumda, yani kazanma gibi bir sorunun yoksa, rgtlenmeye ihtiya duymazsn, rgtlenelim, srece rgtl mdahale edelim yaklamlar senin iin fazla bir anlam ifade etmez. Diyarbakr zglnde sa, teslimiyeti gruplarla byle bir rgt-

87

lenme yaratm olsaydk, sonu belirttiimiz gibi farkl olmayacakt. nk nlerine direnii koymamlard. Saldr ortamnda, gelien sert direni iinde bu yaplar yine zlr, dklr ve bizi de kendileriyle birlikte geri ekmeye alrlard. Dolaysyla cezaevinde merkezi anlamda gruplar aras bir rgtlenmenin olmay, onlarn teslim olularnn nedeni deil. Direnii nne koyan gruplar direnselerdi, ortak hareket noktalar bulmakta zorlanmazlard. Direni iinde, dman karsnda g ve eylem birlikleri pekala yaratlabilir. Ancak direni zemininde bulumak iin, ncelikle direnmek ve bunu nne koymak gerekir. Eer bu yaplmazsa, ne kadar rgtlenme biimi yaratlm olursa olsun, o zeminde buluulmaz. Diyarbakr gereklii dmzdakiler asnda tamamen byledir. Direni zemininde akamadk. Bu durum haliyle ortak davran, ortak hareket etmeyi engelledi. - 1978 sonlarnda skynetimin eitli kentlerde ilan ile birlikte, kimi askeri cezaevlerinde Diyarbakr Askeri Cezaevinde olmayan, daha deiik uygulamalar gndeme getirildi. rnein Mamak Askeri Cezaevinde dorudan doruya kartr-bartr politikas ve baz askeri kurallar uygulanmak istendi. (12 Eyll sonrasnda ise tmden uyguland.) O dnemde Diyarbakr Askeri Cezaevinde bylesi bir politikann uygulanmam olmas acaba devrimcilerin o blgede bulunduklar gle dorudan ilikili bir ey miydi, yoksa baka politikalarn rn myd? Bu konuda belli dnceleriniz var m? - Batan u anlalmal: Diyarbakrn oluumu farkl Yani, tutuklu kitlesinin nitelii farkl. Genelde toplanarak cezaevine atlanlar, ezici ounluk olarak Krdistanl insanlardan oluuyordu Bir de, kartr-bartrn uygulanabilmesi iin cezaevinde idarenin belli mesafe almas gerek. Yani kendi politikasn yaama geirmek iin tutuklu kitlesinin direniini krmas, onun zeminini oluturmas gerekir. Bu uygulamann Mamakta olduunu duyduk, basna yansd, orada askeri uygulamalarn gndemletii syleniyordu. Biz de, Diyarbakr Askeri Cezaevinde henz bunlar yrrle girmemiti. Diyarbakr Askeri Cezaevinde bu tr youn saldr ve bask-

88

lar 12 Eyllden sonra balad. Ayrca, faist olarak niteleyebileceimiz bir tutuklu kitlesi de yoktu. Eyll saldrsndan sonra yakalanan baz ibirliki feodal kesimlerden insanlar, kaaklar vard. Halktan olan kaaklarla bizim zel bir sorunumuz olmad. Bizle birlikte kalmalarna da kar kmadk. dare ise bazen ayr kou at, bazen kartrd Ayrtrma ok sonralar, 1985-86lardan sonra oldu. Bucakllardan, darda bizimle atma iinde olan ibirliki-feodal etelerden tutuklananlar oldu. Bunlar arasnda M. Celal Bucakn kendisi de vard, ama ayr kouta tutuldu, bize kartrlmadlar. O bask ortamnda ieriye dmlerdi, buna kar idare onlarn can gvenliini dnerek yanmza vermedi. - Dsal bir neden de var m acaba? Cezaevinin kendi i bileimi dnda rnein blgenin genel karakteristiinden kaynaklanan nedenler olabilir mi? - imdi onu daha ok dediimiz eylerle ilikili almak gerekiyor. Yani Diyarbakra biilen rol asndan dnmek gerek. Dier cezaevlerinde bu balamda karlatrmalar yaparsak, Diyarbakr iyi anlalmaz. Diyarbakrda nlerine koyduklar temel politika, Krdistan bamszlk mcadelesini, PKKde somutlaan ulusal kurtulu abasn bitirmekti. zcesi Diyarbakr zelinde Krdistan halkn ve nderliini yok etmekti. Esas amalar sa-sol ayrmn kaldrmak, ya da byle bir grnm vermek deildi; daha ok Krtl ezmek, devrimcilere olan gveni ortadan kaldrmakt. Her zaman ne kan bu olguydu ve bunu gzard etmek Diyarbakr gerekliinin tam olarak anlalmamas, kavranmamas anlamna gelir. - O zamanlar aranzda lkenin gelecei ve genel gidiat hakknda belli tartmalar oluyor muydu? Ve kimi kestirimlerde bulunuyor muydunuz? - PKK olarak kendi iimizde youn tartmalar yapyorduk. Birok konuda szl, yazl deerlendirmelerin koulara aktarlmas biiminde, kendi iimizde youn bir tartma yayorduk. En kalabalk kitle olduumuz ve yle bir-iki kouta kalmadmz da unutmamak gerekir. rnein, 12 Eyll darbesini nasl deerlendir-

89

mek gerekir? Ynelimleri neler olabilir? zel olarak lkemizde, ya da cezaevinde hangi amalar nlerine koyacakt? Bunlar iimizde tartlyordu. Ama dier gruplarla ki ou bizden ayr kalyordu ve ayr koutayd bu balamda bir siyasi tartma iine girmemiz fazla yaanmad. - Cezaevinde yaklak olarak ka devrimci vard? Trk solu diye tanmladnz gruplardan olanlar da var myd? - Vard Partizan ve Dev-Yoldan arkadalar vard. Belirgin olarak bunlard, ama dierlerinden de birer-ikier kii bulunuyordu. Ancak Trk solu asndan fazla bir varlktan szedilmez. Cezaevi mevcudu hakknda tam bir rakam veremiyorum, srekli deiiyordu. Genel say yksekti, sonra da giderek trmand, beyz-altyz, bine kadar kt - Peki bu blmde zel olarak 12 Eyll ncesi dneme ilikin sylemek istediin baka eyle var m? - 12 Eyll ncesi cezaevleri fazla dikkatleri ekecek bir odak olamad. Youn bir ikence ve saldr yaanmad 12 Eyll ncesi Mamaka ynelme szkonusuydu, ayrca toplumun terrize edilmesi ve sindirilmesinde bir basamak olarak kullanlmad iin genel bir ilgi alanna dnmedi. Her ne kadar siyasilerin tutuklanmas ok fazla olsa da bir toplumsal soruna dnme boyutu kazanmad iin daha sonraki yllarda yaanan youn saldrnn hedeflerinden biri yaplmam bu alanlarn yalnz kalmas, sesini yeterince duyuramamas veya kamuoyunun ilgi odana yeterince oturamay dmann iini kolaylatrd. Ayrca nemli olan ve saldry younlatrarak PKK nderliinde gelien ve epey yol alan ulusal kurtulu mcadelesini ezmek, bitirmek amacn gdyordu. Ulusal kurtuluun temsil edildii, nder kadro ve savalarn topland bir aland. Dman bu alan da kapsayan politikalar retecekti. Buna karn ulusal-snfsal kurtuluu temsil eden gler de, kart politikalar oluturacakt ve bu politiklar atacakt. Bylece cezaevleri gerek atma alanlar iinde yerini alacakt. Sorun dmann yok etme, bizlerin de var olma savamn srdrmemiz olunca, haliyle atmann ok sert ve st boyutlu olmas

90

kanlmazd. Ancak Krdistanda ulusal kurtulu temelinde cezaevlerinde dmanla kar karya gelme, bu siyaseti, yapy temsil etme yaanmam, cezaevlerindeki vuruma topluma direnii temelde tarlamam olmas gereken duyarllk ve ilgi uyandrlmamt. Gl bir zindan direni geleneinin yaratlamay ve topluma maledilmeyii dmann saldry pervaszlatrmasn beraberinde getiriyordu. 12 Eyll sonras uzun, kanl ve zorlu bir mcadeleyle atmann cezaevi boyutu gerek yerine oturtuldu. - u da bir etken olabilir mi acaba; 1980 kuann 1990lara ve 2000li yllara kategorik olarak bir cezaevleri mcadelesi brakaca artk ok ak. Ama acaba 1971 kuann kendisinden sonra gelen kuaklara bylesine deneyim ykl olarak kurtarlm bir cezaevleri mcadelesi gelenei brakmam olmas da bir etken olabilir mi? - Dediim gibi gerek Krdistanda, gerek Trkiyede olsun, cezaevlerinin toplumsal bir duyarllk yaratmamas, ulusal ve snfsal mcadele balamnda yerli yerine oturtulmamasnda, ya da bu konuda toplumun duyarl ve dinamik kesimlerinin politize edilmeyiinde bu ncel dnemin haliyle olumsuz etkileri vardr. Kald ki, bu konuda braklm olumlu bir mirasn varlndan szedemeyiz. 12 Martn cezaevlerine ynelmesi 12 Eylldeki gibi olmad. Zaten snfsal ve ulusal mcadele o denli boyutlanp iddetlenmi de deildi. Doal olarak bu, cezaevlerine de byle yansd; youn ve sistemli bir bask, ikence, sindirme, ihanet ettirme ve devrime kar kullanma bakmndan belirgin bir politikalar olmad. Dolaysyla devrimciler asndan btn bunlar boa karacak deney ve mcadeleler de yaanmad ve bize miras olarak devredilmedi. Btn bunlar, haliyle siyasi kadrolarn kafalarnn ak ve net olmaynda etkili oldu. Ve 1980 sonras devrimciler, 12 Eyll koullarnda cezaevleri mcadele alannda direni geleneini yarattlar. Devralnan gl bir mirasn olmay, bu miras yaratanlarn ar bir dnemi yaamas, byk bedeller demesine de etkide bulundu. - Eyll ncesi dneme ilikin son bir konu; Diyarbakr Askeri Cezaevinde bayanlar kouu var myd?

91

- Evet 1 Nolu cezaevinde bayanlar kouu vard. Ve grebilme olanaklarmz da mevcuttu. Onlarn da says deiiyordu. Grup grup geliyor ve gidiyorlard. Bazen bir okuldan be-on renci getiriliyor, bir-iki ay sonra tahliye oluyordu. Devrimcilere yer vermi, barndrm yal kadnlardan tutalm, toplumun deiik kesimlerinden birok insan geliyordu. Ve bir sre sonra da braklyordu. Uzun sre kalan arkadalarmzda vard. Onlar da E Tipi aldktan sonra oraya nakledildiler. - Aranzda belli ilikiler salanabiliyor muydu? - Eski cezaevinde her an grme olana buluyorduk, koularmz yanyanayd, aramzda sadece parmaklk engeli vard. E Tipinde ise bu dzeyde rahat bir iliki kurma olana yoktu. Ama ilikisiz de kalnmyordu

Eyll sonras yaanan ilk gnler

- Diyarbakr Askeri Cezaevi 12 Eyll nasl ve hangi ortam iinde karlad? - zellikle henz E Tipine gitmemi, 1 Noluda bulunan bizlerin olay nasl karladn anlataym. 1 Noluda hepsi PKKli olmak zere kou kalmtk. Darbenin olduunu sabahn erken saatlerinde radyodan rendik. Hemen ardndan idarenin saldr-baskn eklinde bir ieri girii vb. olmad. Darbe, beklemediimiz bir olay deildi. Bizde fazla aknlk yaratmad. Deyim yerindeyse gstere gstere geldi. Ancak bilinmeyen, hangi gn olacayd. Trkiye ve Krdistanda genel gidiatn askeri bir darbeye doru olduunu basndan ve generallerin homurtularndan sradan bir insan bile grebilirdi. E Tipi cezaevinde de arkadalar sorunu bize gre daha yetkince kavrayacak durumdayd. Onlar da farkl ele almadlar. - O gn MGK bildirilerinde Alparslan Trkein kat yolunda aklamalarn yaplmas sizlerde darbenin genel niteliini anlama ynnden kimi yanlsamalar yaratt m? - Hayr Darbenin program ak ve netti. Trkelerin darbenin iinde olup olmamas ancak uygulamada nicel bir farkllk getire-

92

bilirdi. Ama Krdistanda ulusal kurtulu mcadelesini yok etmek, Trkiyede de devrimci demokratik muhalefeti ezmekti. Ama biz 1 Noludakilerde Trkein kamas bir ilgi uyandrmad deil. lk anlar askeri faist darbenin nasl bir ileyi ve kimlerle ynetimi oluturaca konusu konuuldu. Darbeyi gerekletiren tmden ordu muydu, iinde MHP kanad da var myd, bunu anlamaya alyorduk. Bu konumalar yle uzun srmedi, birka gn iinde durumu net olarak anladk. Yaplan, emir-komuta zincirli faist askeri bir darbeydi. - O ilk gnlerden balayarak darbe, cezaevi ynetiminde ne tr deiiklikler yaratt, sizlerin ruh hali nasld? - Cezaevi personeli, yneticileri artk karmzda grdmz eski insanlar deildi. Kendilerine daha fazla gvenli; ordu ynetimde, szmz daha fazla geer, istediimizi yaparz hava ve tutumlarnda oldular. Bu tutumlarn szl tehditler, satamalarla aa vurdular. Buray da Mamak gibi yaparz, sizi asker yapacaz ve asker gibi davranacaksnz! Greceksiniz hepsini yaptracaz Tabii bu sz ve satamalara kar tutumumuz netti; bir panik, tedirginlik, aknlk, ya da ne yapacan bilmeme durumu szkonusu deildi. Onlarn ynelim ve tavrlarna gereken yantlar annda veriyorduk. - 12 Eyllle birlikte sizin zindan politikas hakkndaki ilk deerlendirmeleriniz neydi? - Zindan politikamz merkezi olarak belirleyen arkadalar E Tipi cezaevindeydi. Arkadalarn yapt ilk deerlendirme yleydi: Dman bizi teslim alma, ajanlatrma, partimize ve halkmza kar sulu bir konuma getirme amacnda Bu byle net ideolojik-siyasi bir tespit olduu halde, genel yapmzca henz kavranabilmi, olayn siyasal-pratik anlamn btnyle etimizde, kemiimizde duyumsayabilmi deildik. Zindan politikamz btn boyutlaryla ak deildi, ancak z biliniyor, tavr direni biiminde netleiyordu. - Peki zetle idareyle ilikileriniz nasld, yani idare temsilcilerinizi tanyor muydu? Temsilcilik mekanizmas var myd?

93

- Yerleik bir temsilcilik kurumu yoktu. Ancak temsilci arkadalarmz vard, idareyle ilikileri bunlar srdryordu. dare bunlar kabul ediyor ve muhatap alyordu. Yani muhattap almama, tanmama, ya da konumuyorum gibi bir tavra girmedi. Bu durum 12 Eyllden sonra da bir sre devam etti. darenin bandan beri bize ynelik yle bir yaklam oldu: Kendilerince ynetici pozisyonda olan kadrolar tanmaya alma, onlar et ki siz kl ma, tec rit et me bun lar k kr t yor ve ka r t r yor yaklamyla hedef haline getirme tavr taknd. Daha ok nder kadrolara yneliyor ve onlar etkisiz hale getirmeye alyordu. Bunun dnda, bu aamada ki bandan beri uygulad bir politikayd yle aktan reddetme, muhattap almama durumu olmad. Tabii sonraki trmanlar ve bask durumlar ayr bir konu, bunlar ok farkl bir ekilde geliti. - Temsilci arkadalar, yaptklar grmelerden edindikleri izlenimleri sizlere aktardklarnda nnzdeki srete nelerle karlaacanza dair belli sonular ortaya kyor muydu? - Aslnda temsilcilerin idareye gitmesi yerine, grmeler ounlukla koularda yaplyordu. Subaylar gelir ve orada konuulurdu. Bylece, zaman zaman bizzat kendimiz de mdahalede bulunuyor ve konumaya katlyorduk. Haliyle havalar ok deiikti, artk bundan sonra bizim dediimiz olacak! havas basknd. Bizim de tutumumuz ak ve netti. Ve ksaca istediinizi yapamazsnz! diyorduk. Sylediim gibi, o dnemde kaldmz cezaevinde Rza ve daha birka arkada bulunmamza karlk, esas kitlemiz ve dier nder kadrolar E Tipi cezaevine tanmt. Bizim cezaevinde i emniyet amirlii yapan havac baavu Mevlt Akkoyundu. Bu srete teslimiyet koullarn yaratma ve basklar trmandrma ii Mevltle balad. Ayrca bu ynelimler dier cezaevinden daha youn yaand. Mevlt, son derece gerici, eriat, faist bir tipti. ok gemeden yasaklamalar, kstlamalar, peyderpey geldi ve daha ok bizi teslimiyete zorlama abalar gndemleti. - Ayn srete E Tipindeki arkadalar iin de byle bir durum szkonusu muydu?

94

- Onlarda da hissedilir benzer bir durum yaanyordu. Ama bizdeki kadar pratikte somut deildi. rnein kaldmz 1 Noluda, ileriki gnlerde srekli olarak provokasyon yaratma, taciz etme ve gardiyanlarn hakarette bulunmalar gibi olaylar trmand. Gardiyann biri hakaret edip, arkadalardan birinin zerine karavanay atyor. Bylece kavga kyor ve birbirlerine vuruyorlar. Hemen sonrasnda kou baslyor, arkadalar binann dndaki bahede lene kadar dvlyor. Sonra inzibat karakoluna gtrlyor, bir de orada dvlyorlar. Ardndan E Tipine gtrlp hcreye atlyorlar. Buna benzer tek-tk olaylar yaand ok gemeden koular aras ilikiyi kesme gndeme geldi. Baz koular arasnda kap eklinde ak yerler vard, onlara sac vurma, ayr ayr havalandrmaya karma yoluna gidildi. Eski binann esas olarak bir havalandrmas vard, ocuk ve bayanlar kouu dnda da belli bal kou bulunuyordu. O ara bayanlar kouu boaltlm, ocuklar kouuna ise, kaaklar yerletirilmiti. Bizler de esas olarak o koutaydk. Tecrit ve taciz etme giderek younlat. Ayr ayr havalandrmaya karma, tmden karamama sonras sa kesme gndeme getirildi. Salar kesmedik; bylece epey bir didime, srekli ekime, zorla kesme abalar ve giderek hcreye atma uygulamas balad. Fakat istediklerini yapamadlar. Srekli fiili direni ve kar koyuumuz nedeniyle istenen sonuca hemen ulaamadlar. - Basklarn sre iinde trmand gzleniyor, 12 Eyll zindan politikas cezaevinde ilk olarak hangi kuralla gerekletirilmek istendi? Sa kesmeyle mi balamt? - Belirttiimiz hava dnda, cezaevi yap ve uygulamasn deitirme amal ilk kural sa kestirme ile balamad. lk uygulama saym olaynda gndeme getirildi. Daha nce normal yaplan saym yerine, biz sayma geldiimizde ayaa kalkacaksnz denildi. E Tipinde de ilk gndeme getirilen saymda ayaa kalkacaksnz oldu. - Darbenin deerlendirmesine ve psikolojik durumunuza ilikin olarak anlattklarn dnda ekleyecein eyler var m?

95

- unu syleyebiliriz: Dier cezaevine giden nder arkadalarn bu lun du u yer le di ya lo u muz, ha ber le me miz ke sil me di. Dolaysyla nasl davranlmas gerektii konusudaki tavrmz, hareket olarak o haberleme ve tartmalarn sonucunda belirleniyordu ve sonu bizlere de aktarlyordu. Uygulamalarn kabul edilmemesi, direniin esas alnmas netti. Ve bu konuda bir kafa karkl szkonusu deildi. Ama u konuda eksiklerimiz vard: Dmann ynelimi vardraca boyutlar, bunlara kar pratik te ge li ti ri le cek ey lem tr le ri ko nu sun da tam bir kav ra y iinde deildik. Yani daha nce deindiimiz gibi bir genel kavray eksiklii iindeydik. Faist darbenin niteliinin anlalmas ve yerli yerine oturtulmas fazla zamanmz almad Ksa srede olay kendi amzdan doru bir ekilde deerlendirebildik, yani nitelii nedir, nasl bir darbedir ve neleri hedefleyecek; tm bunlar ksa srede akla kavutu. Psikolojik durum ise haliyle pek olumlu deildi. Kadrolarda bir tedirginlik, panik olmasa da, en azndan kitlemizde ki biz byk bir kitle hareketi olduumuz gibi, ierde de youn bir kitleye sahiptik yle veya byle kendini hissettiriyordu. Cuntann dardaki youn saldrlar toplumdaki ylgnlk, panik ve korku taraftar ve sempatizanlar zerin de do al ola rak et ki li ola cak t. D ar da ki sal d r ya pa ra lel olarak idarenin srekli tacizleri, tehdit ve gzda vermesi kitlede olumsuz bir ruh hali ve tedirginlik yaratt. - lerleyen gnlerde kimi saldrlarla yzyze kaldnz ortaya ktnda, direnie gemeyi dnyorsunuz Bu konuda eitli belirlemeleriniz de var Bunlar anlalyor. Cezaevinin bir direni mevzisi olarak deerlendirilmesi gereklii, genel kitleniz dnda kalanlar asndan nasl deerlendiriliyordu? - Bunu biraz daha aabiliriz. PKK olarak esas anlaymz direniti, bu kural ve dayatmalarn kesinlikle kabul edilmemesiydi. Zaten ynetim de son derecede planl ve bilinli hareket etti. Daha sonraki teslimiyet koullarnda olduu gibi btn kurallar birden ve btnlkl olarak dayatmad. En hafif olanndan, en sradan ve fazla dikkat ekmeyecek, ya da kitlenin o anda tepkisine neden ol-

96

mayacak eylerden adm adm balayarak sre iinde en st boyutuna kadar dayatt. Tmnn birden dayatlmasnn byk bir tepkiye neden olaca akt. Bata kk kstlamalardan; saymdan, koular aras iliki kesme, havalandrma sresini ksmak, sa kesme daha sonra byk kesme gibi eylerden ilerlediler. Bu dnemde bunlar redediyorduk Kasm aynda bizi de E Tipi cezaevine gtrdler ve dier cezaevi tmden iptal edilmi oldu. E Tipine gitmemizle beraber, Emniyet Amiri yine Mevlt Akkoyun oldu. Oraya gider gitmez de basklar balad; gece baskn trnde gelip kitlenin ayakta saym verilmesi istendi. Herkes ayaa kalkp saymak zorundadr, yoksa zorla saydrrz dediler. Sopal, zincirli gardiyanlarla ve baskn eklinde gelmeler byle balad. Karlk bir atma ortam, gerginlik giderek szden fiiliyata dkld. Bu, 1980nin sonuna kadar srd nceleri sadece sa, daha sonralar da byk kesme gndeme getirilmiti. O gnlerde deiik nedenlerle kou dna karlanlar koridorda yakalayp dvmeye ve zorla yere ykp salarn kesmeye baladlar. Bu didime, bizler hcrelere alnana, yani 1980 sonuna kadar devam etti Byk kesme ise, satan sonra gndemleti. atma sa kesme iinde belli bir younluk gsterince, kendimiz keseceiz tavrn gelitirerek, bu konuyla daha fazla uralmamasn istedik. Dzenli sa kesme olmasa da, hcrelere kadar tasa da, bir yerde bu sorun idarenin istedii biimde sonuland diyebiliriz. Giderek bunlarn yannda yemek duas ve ziyarete giderken kol uzatn gibi askeri kurallar getirildi. Tabii bu sralarda bir askeri kurallar btn tam olarak dayatlmyor, ama subaylarn nnde nnz ilikleyin gibi dayatmalar da artt. Bunlar batan beri reddettik. - Bu arada, dnzdakilerin tutumu neydi? - Dier gruplarla da sorun tartld. Byle gitmez, sessiz kaldmz srece basklarn daha da trmandrlaca ak ve byle giderse nn almamz da mmkn olmaz. Bunlar durdurmamz gerekir. diyerek eylem yaplmasn gndeme getirdik. Btn gruplar tarttlar, sonunda sekiz-on gnlk alk grevi dnld; DDKD, Rzgari, KUK, zgrlk Yolu, TKP, Denge-Kawa dnda btn

97

gruplar byle bir eylemi kabul etti. - Bu siyasi hareketlerin eylemi kabul etmeyiinin gerekesi neydi? - Esasnda uydu: Darbe olmu, devlet istediini yaptracak, dolaysyla sonu alamayz!.. Rahat durmazsak varolan haklar da alnacak! Zaten idarenin bu ynde tehditleri de olmutu. Televizyonlar da alrz, dier haklarnz da tmyle yok sayarz! diyordu. Onlar da: Varolanlar da alacaklar ok ak, onun iin byle bir eye gelmiyoruz dediler ve eyleme katlmadlar. zellikle bu saydmz gruplarn direnie yaklam btnyle olumsuzdu. Direni kart dile getirdikleri gr ve dncelerin temel nedeni lm, vb korkularyd. Devlet gldr, kafa tutarsak bizi ldrebilir. Sa kalmak iin bu dnem boyun eelim anlay her davranlarna yansyordu. leriki sreci koyduumuzda bunu ne denli yaln bir gerek olduunu tm plaklyla greceiz. Boyun eelim anlayn u szlerle ssleyerek rtmek istiyorlard. Direni sonu vermeyecek, bouna uram olacaz, esas hedef kurallara uymak ve kabul etmek, sre iinde ise lakalatrarak istedikleri gibi uygulatmamak olmal. Yani tamamen sa bir dnceden yola karak devlet gldr, eninde sonunda bize kabul ettirecek ve uygulatlacaktr. Direni, ortam daha da sertletirir, bir yerde onlar provoke eder, bask ve saldrlar iin daha uygun bir zemin yaratr diyorlard. Akas direnii tehlikeli gryor ve direniten korkuyorlard. Bu daha ok DDKD, zgrlk Yolu, KUK, TKP, Rzgari, Denge-Kawann grleriydi. Direniin kendisini yakc olarak dayatt bylesi gnlerde kaknln hangi boyutlara ulatn ifade etmek anlamnda bir rnek vermek istiyorum: darenin bir koutan arkadalar hcrelere almasna kar tepki geliti. Bu dnem Rzgarinin liderleri Mmtaz Kotan ve Ruen Aslan, PKKlilerin koularnda kalmayan, sorunlu, rahatszl vb. olan taraftarlarmzla ayn kouta kalyorlard. Bu taraftarlarmzn da hcreye almalar karsnda gelitirilen tepkiye katldlar. Bunun zerine Mmtazlar bu kouu da tehlikeli grerek, oradan svmann yollarn aramaya koyuldu. Denge-Kawann lideri pozisyonunda olan Nurettin Elhseyniyle

98

anlaarak, ayr bir kou iin idareye ba vuruyor ve cezaevinin te ucundaki 1. Koua tanyorlar. Kendilerini fiziki ortam olarak da direnii kesim ve koulardan uzaa drdler. Bu tr blnmeler, direnie olumsuz yaklamlar, idarenin iini kolaylatrp daha pervaszca davranmasna hizmet ederek direnie kart etkide bulundu. Bu durum, yenilginin ve teslimiyetin nedenlerinden biri olarak ilerde daha da alp irdelenmesi gereken bir olgudur. Direnie olumsuz bakan gruplarn yaklam bandan beri en sradan bir eylemden bile uzak durmakt. Ki bizce bu eylem nerdiimiz sekiz-on gnlk alk grevi taleplerle ve dnemin kendisiyle karlatrldnda ihtiyaca yant vermiyordu. Talepler son derece ciddiydi. rnein; siyasi savunmalara mdahale edilmemesi, savunma malzemelerinin karlanmas, bask ve kstlamalarn kaldrlmas gibi ciddi talepler szkonusuydu. Bir yandan cuntann terr estirmesi, genel saldrs, dier yandan btn bunlarn sonucu olarak kamuoyunun sindirilmesi ve dolaysyla cezaevi gerekliinin kamuoyuna maledilememesi ortam var. Byle bir ortamda tabii ki, eylemimiz ok hafif kalyordu. Zaten eylemleri, kendi koullar ierisinde ele alp deerlendirmez, btn balantlar dnda ele alrsak anlalmaz olur. Bu balamda, sekizon gnlk alk grevinin dnemin genel ynelimi ve boyutlaryla kyaslanmayacak lde sradan ve basit bir eylem olduu ortadayd. Ama bu tr eylemlere bile katlmadlar. Dolaysyla bunlar kitlede olumsuzluk, gvensizlik ve moral bozukluu yaratyor, dman asndan ise byk moral kayna oluyordu. - Bu sekiz-on gnlk alk grevi sreci de dahil olmak zere, o dnemde, Trk solu diye nitelendirdiiniz insanlarn yaklamlar nasld? - Bu dneme kadar onlarn kkl bir direni programlar ve anlaylar olmamakla birlikte, fazla da ayr dmedik. Yani onlar da kurallar olduu gibi kabul etme pozisyonuna dmediler. Sz gelimi bir DDKD veya zgrlk Yolu gibi davranmayp bu eylemleri kabullendiler, fiili kar koymalar ve direnilerde yer aldlar. Onlarla olan kopu daha sonra yaand

99

Diyarbakr Askeri Cezaevinde ayrma balyor

- Devrimci-demokrat kamuoyunun kimi kesimlerinde, hemen 12 Eyll sonras Diyarbakr Askeri Cezaevinde bir aknlk ve ardndan teslimiyet dneminin yaand ileri srlmektedir. Bu yaklam tarz doru mudur? Nesnel bir yaklamla bu sorunu anlatr msnz? - Diyarbakrda bir teslimiyet yaandysa da, bu, gl direnilerin yenilgiye uramas sonucu yaanan bir teslimiyettir. Yani darbenin gelmesi, ardndan bir aknlk ve e zamanl olarak teslimiyet!.. Byle bir ey yaanmad. Diyarbakr Askeri Cezaevide teslimiyetin yaanmas 1981 Haziranndan sonrasna rastlar. Bu durumda arada epey zamann olduu kendiliinden anlalr. darenin kurallar dayatarak iletmesi uzun zamann olduu kendiliinden anlalr. darenin kurallar dayatarak iletmesi uzun bir srece yayld, btn kstlama ve dayatmalarn gndemletirilmesi para para ve tedrici oldu, hepsi de reddedildi. Fiilen direnildi, ama teslim olmann nedenleri ve gerekeleri nelerdi? Teslimiyete gtren koullar nelerdi; bunlar ayr bir balk altnda aabiliriz - stersen onu bu blmde irdeleyelim. Bir cezaevinde nicel ve nitel anlamda gl olmak geeklii, sanki o cezaevinde yaanan tm olumsuzluklarn da o siyasi hareketin kaderiymi gibi gs te ril me si du ru mu var. r ne in Di yar ba kr As ke ri Ce za e vinde PKKnin bandan beri arlkl bir konumda olmas, onu tm iddialarn hedefi haline getirebilir mi, yoksa iddialara kaynaklk eden gelimeler baka bir alann m konusudur? Ayrca, eer kabul ediyorsanz teslimiyet dnemi kavramnn getirmi olduu sonular nelerdir, yani o anda tutuklularn sahip olduu haklar, kaybedilenler, ruh halleri vb. gibi unsurlaryla bu konuyu irdeler misiniz? - O halde biraz srece bal kalarak gidelim Kronolojik bir sra izleyelim. nk teslimiyetten nce bir direni srecimiz ve ayrmann yaand dnem var Darbe soras bir aknlk sonucu olarak bizde teslimiyetin yaanmas szkonusu deil, dedik.

100

u da var: Yasaklar kstlamalar, faist ve rk ierikli marlar, askeri uygulamalar gndeme geldiinde, btn bunlar belli bir dnem iin kabul etme ve geri ekilme mmkn mdr? Byle bir ey olabilir mi, bir taktik olarak benimsenebilir mi? Bizde bunun tartmas bile yaplmad. Her eyi daha bandan beri ve kesinlikle redettik. Direnme konusunda bir ikilem, ikircikli bir tutum szkonusu deildi. Gayet ak ve nettik; olay dnce dzeyinde bile kendimizle tartmadk. nk bu tr rk ve faist uygulamalarn gerek ierii bizim iin ok akt. Brakalm devrimcileri, insanm diyenlerin kabul etmemesi gereken uygulamalar olarak ortadayd. Bunun iin redettik. Dolaysyla bu konularda idareyle aktan cebellememiz, ekimemiz ve kavgal olmamz szkonusuydu. Defalarca ziyaretler protesto edilip klmad, ziyarete gidenler dvld ve kan-revan iinde geri evrildi. Bir sr kstlamalar ve yoksunluklar gze alnarak bu uygulamalara kar kld. Bu alanda dier gruplar daha balangtan itibaren ie bizim gibi ciddi yaklamadlar. Yani onlar dnce dzeyinde de bir teslimiyet olay yaadlar. Aslnda sorun udur: Direnirsin, savarsn, ama yenilirsin Yenilgi, ardndan bir teslimiyeti de getirebilir, fakat bu dnce olarak senin teslim olduun veya teslimiyeti kabul ettiin anlamna gelmez. Yenilgiyle sonulanan direni, devrimci ruh kaybedilmedike yeni bir toparlanma ve derleniin, direnilerin ve gl atlmlarn basama ve ateleyicisi olur. Ama dnce dzeyinde direni gereksiz grlrse ve esas alnmamsa, bu durumda dnce dzeyinde yaanan teslimiyet yeni dncelerin, ya da yeni araylarn ateleyicisi olmaz. Saydm gibi DDKD, zgrlk Yolu, Rzgari, KUK daha batan teslimiyeti dnce dzeyinde yaamlard. Yani direnme gcn, azmini ve ruhunu kendilerinde grmediler. Giderek teslimiyetin teorisini yaptlar. Burada da yine daha ok PKK suland. PKK rahat durmuyor! denildi. - Yani tersi bir yaklamla Diyarbakr Askeri Cezaevindeki olumsuz gelimeler iin dorudan siz sulanyorsunuz, yle mi? - Yaklamlar tmyle ters Asli olan direniken, direni olmas gerekirken, PKK rahat durmuyor, eylem koyuyor! Eylem

101

koyduka adamlar tahrik oluyor, provokasyon ortam yaratlyor. Onlarn saldrlarna zemin hazrlanyor! diyorlard. Ayn mantk yle de iletildi: Eer PKK direnmeseydi basklar o kadar sert olmayacakt. Yasaklar, basklar birbirini izlemeyecekti. Ve ikenceler de bu kadar iddetli olmayacakt. Dman tanma, onun gerek niteliini kavrama, ya da genel yneliini yerli yerine oturtma yerine, olay tersten alma, direnii gleri sulama veya bask ve ikencenin esas sorumlusu gsterme oldu. Sonraki pratik btn bunlar yerli yerine oturttu, yalanlar yanllarn aa kard. ou artk bu dncelerini savunamaz hale gelip deitirmek zorunda kald. Bu gruplarn direni izgisine sahip olmaylar, iine girdikleri ruhsuzluk, yalnz cezaevindeki saldrlara yaklamlaryla snrl deildi. Faist glere ynelme yerine, olup bitenin sorumlusu diye PKKye ynelmeleri szkonusuydu ve ierdeki direnilerimize olan yaklamlar, aslnda 12 Eyll faist cuntasnn geliini ele allarna da uyuyordu. Darda da PKK rahat durmad, ortal kartrd ve cuntann geli nedenlerini hazrlad. Yani PKK yznden darbe yapld diyorlard. - O zaman PKKnin nitel ve nicel gcnn Diyarbakr Askeri Cezaevi zerindeki etkileri konusuna yeniden dnmek zere bir parantez alm; bu dnemin en nemli eylemi sekiz-on gnlk alk grevi miydi? - Evet Fiili direniten sonra en nemli eylem belirttiim gruplar dnda, dier gruplarla ortak yapabildiimiz bu alk grevi oldu. - Nasl oldu? - Genel hazrlklar yapld, tartld ve byle bir eylem karar alnd. Eylem 1981 ylnn 2 Ocaknda balayacakt, ama idare notlardan birinin eline gemesiyle eylemden haberdar oldu. Eylem yine de 2 Ocakta balad - Eylem tarihini renince idarenin engelleme abalar oldu mu? - Tehditleri oldu Aslnda idarenin bandan beri bize kar tutumu ok farklyd. Yaklam dier gruplara gre son derece dei-

102

ikti. Bandan beri bizi hedef alyor, kendilerince en tehlikeli ve ezilmesi gereken grup olarak gryordu. Szn ettiim tehditleri de eylemden caydrmak iin dier gruplara yapt. Eylem balar balamaz dardan inzibatlar getirdi ve koulara basknlar dzenledi. Ki, bu arada idare ayrmay byk oranda yapmt. zellikle PKK ierisinde kadro ve nder durumunda olan, kitleyi etkileyebilecek ve harekete geirebilecek militan unsurlarn bir dkmn yapmak, bunlar gzlemleme, ya da belli istihbarat alaryla tesbit etme yoluna gitmiti. Direniin, alk grevinin krlmas da dayatlnca, aktif ve militan tutum alanlar hcrelere toplatld. Alk grevinden nce Rzalarn olduu kouun tm hcrelere alnmt. Bizim koular da tek tek basld, yiyor musunuz, yemiyor musunuz? diye sorup, kimine zorla yemek yedirmeye alp, eylemi krmak istediler. Kimi koularda eylem tmden krld, kiminde de dklmeler oldu. Bizleri hcrelere topladlar, eyleme orada devam ettik. Hcrelerde alk grevi 12 gn srd. Uzamas, koulara geri gtrlme isteminden kaynakland. Eylem kitlesel olarak belirlenen gne kadar gtrld, bir kesimi 10 gn, bir kesimi ise, 12 gn devam etti. - Eylemin olumlu-olumsuz etkileri neydi? Dklmeler ok oldu mu? - Dklmeler de oldu Ancak eylem gl kitlesel katlmla belirlenen sre iinde srdrld. Fakat eylem talepleri, istekleri kabul ettiremedi, saldrlar durdurup pskrtmedi. Tersine dman eyleme saldrd, nlemleri daha da gelitirdi ve bunu eylem sonrasnda da srdrd. Dier gruplarn katlmamas, aleyhte propaganda iinde olmas kitlenin ruh halini daha da olumsuz etkiledi. Ayrca kitle mevcut durumda daha etkin eylem trlerini yaam ve grm deildi. Byle eylemlerden beklentisi bykt. Bu eylemin sonu alc olmamas kitlede direnie ve alk grevi eylemlerine kar soukluk ve gvensizlik yaratt. - Eer sakncas yoksa yle bir dkm verebilir misiniz: Eylem baladndaki insan says eylem bittiinde ne kadard? - Eyleme katlanlarn dkmn yapmadk. Kitleseldi. Yzlerce

103

insan katlmt. Ayrca bizler, kabark bir say hcrelere alndk. Koularda da eylemi srdren epey insan vard. Dklenler olmakla birlikte eylem kitlesel olarak srdrld. - Eylem bittii halde hcrelerde kaldnz deil mi? Peki bu sralarda hcreler ksmnda ve koularda neler oluyordu? - Evet Bizler artk bir daha koulara alnmadk. Gidi o gidi oldu. zellikle PKKnin nder kadrolar, militan, direnii insanlarnn hemen hemen hepsi seilip getirildiler. Yani daha Esat Oktay takm gelmeden nce kkl bir ayrma salanmt. Hcreler tklm tklmd. E Tiplerinde 80 hcre var. Her hcrede 5, 6, 7 hatta 8 kiilik ylmalar oldu. Hcrelerde de kstlamalar devam ediyor; yemek vermeme, hibir ihtiyac karlamama, ziyarete gidildiinde kol uzattrma, dayak atma, kol uzatmayanlarn dvlerek geri getirilmesi, yemek duas yaplmasnn istenmesi 1981 ubatna kadar btn bunlara kar direnmeler devam etti. Yapn diyorlard, ama biz yapmyorduk. Yalnz, zellikle kitlemizin rgtsz kalmas, direnii gelerin ayklanarak hcrelere getirilmesi, cuntann gelmesinin yaratt hava ve giderek kendini aa vuran olumsuz ruh hali koularda daha belirgindi. Bu durumda idarenin para para eyler istemesi, rnein yemek duas yaplmasn istemesi karsnda yle bir mantk ortaya kmt: Bir yemek duasndan ne olur?, Ziyarete gidildiinde bir kol uzatmaktan ne kar? vb. Btn bunlar, kitlenin eitilememesi ve doru zmlemeler temelinde soruna yaklalp, onlara nderlik edilmemesi ile birleince genelde olumsuz bir havann domas kanlmaz oldu. Ayrca bir ksm insan btn bunlar fazla nemsemiyor, kimilerindeki tahliye beklentisi, tehdit, antaj unsuru olarak da kullanlyordu. dare, ite bu tr direnileriniz mahkemeye yansr, rgt yesi olduunuz da ortaya kar diyerek onlar korkutuyordu. Bylece koularn tm bu yaptrmlar kabul etti, tabii dier gruplar da byle Ancak hcreye gelenler direnii srdryordu. Alk grevi sonrasnda ayrma yle tamamland: Koularda istenen kural ve yaptrmlara, ikence ve basklara ramen uymayanlar alnp hcrelere getirildiler. yle diyebiliriz: PKKnin nder,

104

direnii yaps ve kadrolaryla dier kitlesi arasnda bir ayrma gerekleti. Direnenler hcrelerde topland, saldrlarn oda hcreler oldu. 12 Eyll sonras balayan bask ve ikenceler 1981 ubat sonlarnda vahet dzeyinde sistemli bir ikenceye dntrld. Dolaysyla bizim de bandan beri srp giden direniimiz vahetle birlikte dorua kt.

Esat Oktayla balayan vahet!.. Direni!.. Ve ilk lm orucu

- 1981de vahetin gndeme gelmesi yeni bir dnemin balamas myd? - Evet, yani bir dnem ubat sonralarnda Gestapo dediimiz Baavu Mevlt Akkoyun, Emniyet Amirlii grevini Yzba Esat Oktay Yldrana devretti. O dnem Skynetim Komutan, Kbrsta da grev yapm Kemal Yamakt. Kemal Yamak, cuntann en gvendii, kontr-gerillann nde gelenlerinden biriydi. Anlatlanlara gre, Esat Oktay da Devegeitindeki tugayda 1. Blk Komutanym. Kemal Yamak, Apocular, hainleri yola getirecek birini aradn belirtmi. Esat Oktay gnll olarak grev alacan sylemi. Esat Oktay rk, sadist, ikenceci biriydi. Bu konuda olduka tecrbeliydi. Ayrca kendisi Rum esir kapnda grev yaptn sylyordu. kence konusunda pratikte deneyimli ve tescilli biri olduu akt. Son derece geni yetkilerle donatlarak Diyarbakra atanmt. u noktay da delim: Diyarbakra ynelik politikalar kolorduyu da aan, merkezi, Askeri Konseyin oluturduu politikalard. - Nasl mesela? - Diyarbakra ilikin politikalarn daha ok Milli Gvenlik Konseyinde, en tepe noktalarda hazrlanm olduu artk ak bir gerektir Bunu ayr bir blmde de aabiliriz. Yani cuntann geli nedenleri, Krdistan ve Trkiyedeki devrimci hareketi ezme amacn nlerine koyular ve ayrca bunlar iinde bir cezaevleri cephesi ola-

105

y var imdi cezaevleri cephesine ksaca bir bakalm: Cuntann geliiyle, esas olarak Krdistan ulusal kurtulu hareketinin ezilmesi hedeflenmiti. Ki hareketin bu dnemde geri ekilme olay var. Cuntann darda meydan bo bulmas, azgnca saldrmas, kitleleri yldrmas, genel pasifikasyon ortam yaratmas, Trkiyedeki devrimci demokrat muhalefeti ve kamuoyunu bastrmas ve basn tamamen gdmne almas cezaevlerine ynelmesi iin son derece uygun bir ortam yaratyordu. Ve cunta kendini en fazla bu dnemde gl hissediyor. Bu srete Mamak drm ve askeri kurallar uygulatyor. Diyarbakr ise daha zel bir konumda, zellikle Krdistanl direnii, devrimci glerin topland bir merkez ve haliyle buradaki politikalar da merkezi dzeyde belirleniyordu. Sonraki uygulamalardan da bunu anlayacaz. Sradan bir skynetim komutannn altndan kalkabilecei, ya da kendi inisiyatifi ile gerekletirebilecei apta olaylar deildi. Binlerce insann yllar boyu sistemli bir ikence altnda tutulmas, onlarca insann ldrlmesi ve btn bunlarn aka yaplmas, mahkemelere kadar tarlmas, zorla itiraf ve ihanetlerin gndemletirilmesi, nasl st boyutta ve merkezi bir politikann yrrlkte olduunu gsterir. te bu balamda byk yetkilerle donatlm bir skynetim komutan ve onun ekibini oluturmas ve ayn yetkilerin cezaevinde Esat Oktaya devredilmesini gryoruz. CIAdan MT uzmanlarna kadar ok geni bir evrenin kafa yorduu planl, programl bir hazrlk bu Son derece alaka ve haince bir plan Sadece bir yzbann bu kadar geni apl bir ikenceyi kendi bana yrtmesi ve altndan kalkmas, kalkabilmesi zaten szkonusu deil Bylece her trl yetkiyle donatlm ve bu ama iin eitilmi ekip, grevi ubatn sonunda devrald. Esat Oktay, nce Mevltle cezaevini gezdi ve bizlere yle bir bakt, tanma, tantrma safhas diyelim - Esat Oktay cezaevinde nasl bir yapy devrald? - Mevlt dneminde koularda gerekli ayrma yaplm, direnenler hcrelere toplatlm, belli yaptrmlar ve kurallar dayatlmt Koularda artk dua, saym dzeni, grlere nizami yryle gidip gelme olaylar yaygnca yaanyordu. 35 ve 36da,

106

yani hcrelerde ise grlere sadece gidi gelite nizami yry, (kol uzatma) n ilikleme vb. kurallar dayatlyordu. Btn bu dayatmalar ikence eliinde oluyordu. Karsnda ise gl bir direni sergileniyordu. Esat geldiinde altyaps tamamlanm bir cezaevi buldu. Ayrtrma genelde gerekletirilmi, gerekli siyasal, ruh sal or tam ha zr lan m t. K sa ca s 12 Ey llle ba la yan, 2 Ocakla sistemli ve yaygn bir nitelik kazanan ikence ortam vahet boyutuna srayan bir srele derinleti. - Esat Oktay grevi devraldktan sonra nereden ve nasl balad? - Esat greve baladktan ksa bir sre sonra bulunduumuz hcrelerin bu dnem hcrelere tecrit diyorlard nndeki koridora gelip, yksek sesle bizlere hitaben konutu: Sen bizleri toplu muhatap almyordu. Her zaman karsndakileri tek, birey olarak grme, ona indirgeme, yalnzlatrma isteiyle hareket ediyordu beni iyi dinle! Belirttiim kurallar var. Kurallara uyacaksn!.. Her insann bir dayanma snr vardr. Benim yntemlerim karsnda bir insan en fazla iki ay dayanr!.. Herkes kurallara uymak zorundadr. Sen de uyacaksn!.. Bu konumasnda bize dnmek iin bir-iki gn sre tand. Ve doal ihtiyalar da dahil her eyi bir silah olarak kullanacan da aktan ilan etti. Bizden uymamz istedii kurallarn yle ar, korkun olmadn gstermeye alt!.. Trklk andnn okunmas, subaylar geldiinde nlerinde kalkma vb - Dikkat ekildiinde srtn dnlmesi filan da - Henz onlar da deil Ziyaret yerine gidildiinde nizami gidilip gelinecek ihtiyalarnz karlayacaz diyorlar. Esat bizim tarafta konutuktan sonra kar taraftaki hcrelere de gidip ayn ierikli konumay yapt. - Kurallara uymanz konusunda Esat Oktayn sizlere tand o bir-iki gnlk sre bittikten sonra ne oldu? - Tabii ki, herhangi bir kurala uymadk ve verilen srenin sonunda (1981 ubat sonu) saldr balad Koular drld iin asl hedef, drlmesi gereken direni oda hcrelerdi. Ve hcreleri drme, yani direnii bitirme amal vahet, Diyarba-

107

krda yeryzne merhaba dedi! Ayn ekilde Krdistan zindanlarnda dorua kan, ileride tarihin onurla kaydedecei direni de!.. - Bu arada hcrelerin bileimi, gruplarn dalm, kalabalkl, uygulanan ikenceler hakknda biraz bilgi verir misin? - Bulunduumuz hcre blmnde dmzdaki gruplardan pek kimse yoktu. Yalnz Paa Uzun yanmzdayd. Esat saldrmaya balamadan kurallara uymay reddeden HKlilerden 4-5 kii ve kurallara uyan Mehdi Zana yanmza getirildi. lk saldryla HKliler kurallara uyacaklarn syleyince alp gtrdler. Mehdi Zana da kurallara uyduu halde hcrede tutuldu. Bizimle direnen Paa Uzundu. Geri kalan 200e yakn tutsan tm PKKliydi. Bizim tarafta M. Hayri Durmu, Kemal Pir, Mustafa Karasu ve dier arkadalarla beraberdik. Kar hcrelerde de say byle kalabalkt. Mazlum Doan, Ferhat Kurtaylar da oradayd. O tarafta dmzdaki gruplardan birka HKl, Partizan ve Kawac vard. kenceler vahet boyutuna gelince; joplu gardiyanlar balarnda blm avuuyla hcrenin nne gelip ellerinizi an dediler. Biz ellerimizi aacaz, onlar dvecekler! Reddettik. Bunun zerine onlar da srasyla hcre kaplarn ap arkadalar tek tek veya iki kiiyi karp ikinci katn ara koridorunda ikenceye aldlar. Yumruklamadan falakaya, bitkin drnceye kadar bu seanslar gn boyu sryordu. Tm hcreler bu ekilde elden geiriliyordu. Kar hcrelerde ise, arkadalar farkl bir tutum belirliyor. Onlar el ayor. Bu da dmann iini kolaylatryor, zaman kazandryor ve her gn tm hcreleri dne dne defalarca ikenceden geiriliyordu. Arkadalar el amaya gtren dnce, dayaktan korkulmadn gstermenin yannda, dklmeleri snrlamakt. nk hcre dna karlmalarda dklme daha fazla oluyormu. Dier ikencelerin yannda boklu suya atma, hcre dnn psikolojik ortam. Toplu dayak vb. etkenler dklmelerin kitleselliini artryordu. Dolaysyla hcre iinde kalp, parmaklklar arasndan el ve ayak uzatmay daha aklc buluyorlar. Bizden bu ikenceler altnda istenen tek ey ise; Trk olduumuzu kabul etmemiz! kence altnda bize Trk msn, deil misin? diye soruyorlard. Burada sorunun so-

108

rulu biimine dikkat ekmek gerekiyor. Soruda da Krt szc aza alnmyordu. Trkm dediinde her ey bitiyordu. Sadece ikenceyle milliyet deitirmi(!) olmuyorsun, ayn zamanda ki esas anlam da budur kurallara ve yaptrmlara da uymay kabullenmi oluyorsun. Trkm demeyi kabul etmediinde direniyorsun ve hibir kural kabul etmiyorsun demektir. Trk olmay kabullenmeyince doal olarak dman durumundasn, direniyorsun, ezilmesi, teslim alnmas gereken biri oluyorsun. - Tam bu noktada faizm artk bir ulusal politika boyutunda saldryor diyebilir miyiz? - Evet, bu noktada ak yzn ve gerek amacn ortaya koydu artk. Ancak ama tmden bitirme, kiiliksizletirme olduu iin Trk kkenli arkadalar da ayn saldr ve politikalarn hedefiydi. - Hcrelerde bulunan dier siyasetlerden birka kiinin direni iinde kaldn belirtmitin. Bu vahet saldrs karsnda tutumlarn srdrebildiler mi? - Saldrlarn bu denli iddet kazanmasndan sonra Partizan, HK, Kawaclar da teslim olma karar alyorlar. Arkadalarmz zellikle Partizanclara, Kawaclara direnii srdrmeleri konusunda srarl arlarda bulunuyorlar. Partizanclara, brahim Kaypakkayann izgisi byle temsil edilmez, direnmeniz gerekir diyorlar. Onlar kararndan vazgemiyor, teslim oluyor, koulara alnyorlar. Sadece, Kawadan Mahmut ahin direnenler arasnda kalyor. Dmzda her iki hcre ksmnda Mahmut ahin ve Paa Uzundan baka kimse yok. Bylece her iki hcre blmnde direnen, dmanla kar karya kalan doal olarak yalnz PKK kadrolar, direnii kitlesiydi. Dierleri de direnseydi iyi olurdu. Bu, tabii ki dmann iini kolaylatran bir durumdu. O denli geni kitlesel boyutlu bir cezaevinde sadece bizim kalmzla, bu keskin hesaplama esas olarak dmanla aramzdaki hesaplamann somutlan oldu. - Dier gruplarn da koulara gitmesinin ardndan PKK olarak yalnz banza kaldnz Hcrelerde karlatnz uygulamalar anlatmaya devam edelim mi?

109

- Direni die di sryor. Esatla saldr ve ikence snrlarn ap vahet, krma dnt. Akama kadar tutsaklar srasyla hcrelerindeh karlyor, ikenceden geiriliyordu Bitmiyor, geceleri de sryordu. Teneke alnyor, uyutmama, rahat ettirmeme, taciz etme, psikolojik basknn her tr, hcrelerin ierisine parmaklklardan kalaslar sokma, drtme, dvme, tutuklularn ve yataklarn zerine ieme, p bidonlarn ieriye ve zerimize dkme, detarjanl souk su ve yal yemekleri zerimize atma Bunlar srekli uygulanan yntemlerdi. - Btn bu insanlk d iler yaplyor yle mi? - Evet Btn elbiseler, eyalar alnm, el konulmu ve tam bir talan! Dardan gelen eyalar da ayn ekilde talana uruyor, zaten ziyarete de karlmyorduk. Direni sresince ay boyunca direnenlerden kesinlikle hi kimse aile veya avukat ziyaretine karlmad. Bu denli ar ve iddetli bir saldr szkonusu Bu arada koulara fazla bir ynelme yok. Bunun nedenini de iyi anlamak gerekiyor. Direni sryorken, kurallara uyan koulara yklenmek, teslimiyeti ekici klmaktan karacakt. Dman hedefi geniletmek istemediinden koulara ynelmiyordu. Ancak temel neden teslimiyeti dllendirmeydi. nk, kurallara uyma eittir rahat etmedir forml uygulanyordu. Ve onlara ynelmemesindeki esas mesaj direnenlereydi. Dolaysyla ncelikli hedef direnii bitirmek, teslimiyeti derinletirmekti. Ayrca teslim olanlarda teslimiyeti iselletirmeye ynelikti. - Yani, direni merkezini krarsak, gerisi kolay diye mi dnyorlar? - Tabii Direniin merkezi doal olarak hcreler Direniin krlmas, bir btn olarak politikalarn yaama geirmelerinin zeminini oluturacak ve nlerini aacakt - Direnii krdlar m? - Basklar bu ekilde trmanrken, bizde de tartma ve araylar balamt. Can alc bir soru ortadayd: Ne yapmamz gerekiyordu? Dediim gibi durumu yerli yerine oturtamama, biraz dar ve ksr bakma szkonusuydu. ncelikle bu durum mahkemelere ka-

110

dar srer. Bunlarn esas amac, daha ok bizleri mahkemelerde susturmaktr, siyasi savunma yapacamz biliniyor. Krdistan bamszlk mcadelesi ve PKKnin mahkemelerde savunulmasn engellemek istiyorlar diye dnyorduk. Youn bir saldr, ikence ve taciz politikas esas olarak bunun iindir. Bir noktadan sonra bunu bir yerde durdurmak veya belli bir dengede tutmak zorunda kalacaklar biiminde deerlendirmeler yapyorduk. Byle deerlendirmemize ramen vaheti durdurmak, saldry pskrtmek iin tartmalarmz durmad. Bu tartmalarda Kemal Pirin nerdii lm orucu eylemi uygun grld ve karara dnt. Daha sonra mahkemelerin balamasna ramen vahetin trmanarak srmesi, bizim bu deerlendirmemizin eksikliini de ortaya koydu. Ve 3 Mart 1981de lm orucuna 14 kiiyle baladk. - lm orucunun ekseninde ne vard? - Bask ve ikencelerin durdurulmas - lm orucunun sonunda m teslimiyet gibi deerlendirmeler ortaya kt? - Tabii, direniin krlmasndan sonra Teslimiyeti ayr bir balk altnda inceleyelim isterseniz. Hem teslimiyet nedir? Teslim olmann objektif ve subjektif koullarn iyi bilmek gerekiyor. Ama nce bu lm orucunu ele almak yerinde olacak. Yani lm orucu ve daha sonras direniin devam ettii dnem Diyarbakrda henz teslimiyetin yaanmad dnemi konumaya devam edelim - Bu teslimiyet diye nitelendirilen dnem 1981in ne zamanna rastlyor? - Haziran - O zaman Hazirana kadar gelelim, nk buralar ok nemli - Evet Bu dnem ayn zamanda 12 Eyll sonrasna ilikin kimi sorulara da yant oluyor. Yani darbe sonras nce panik, ardndan teslimiyetin olmadna tanklk edecek. Ayrca Diyarbakr zindan gerekliinin ok daha baka olduuna da yant oluyor lm orucu konusunda da ok deneyimsizdik. Trkiye ve Krdistanda ilk kez yaanan bir eylemdi. stelik vahet ve bask-

111

nn snr tanmad koullarda yaplyordu. - Kamuoyunda yeterince bilinmediinden, ilk lm orucu eyleminin Metriste yapld sans var. Oysa durum daha deiik, hi de yle deilmi - Anlatmmz sreci yerli yerine oturtacak. lm orucu karar alnd ve 14 kiiyle baladk. Katlanlar Rza Altun, M. Hayri Durmu, Kemel Pir, Ahmet Serin, Sleyman Gnyeli, Mehmet ener, Ahmet retmen, Halil German, Ali Erek, Ylmaz Uzun, Celaletin Deliba, Orhan Aydn, Zeki Ylmaz ve bendim. - Bu arkadalar gnll m ktlar? - Evet, gnll Koulardan fiilen yaltlm olmamza ramen, merkezi yapmz vard ve hcrelerdeydi. Otoritesi de glyd. tartmalarmz lm orucu konusunda karara dnnce, gnll olduk. Hayriler de onaylad. 35te 14 arkadala lm orucuna baladk. Tabii bu srada iki hcre ksmnda da fiili direni sryordu. Ve ikence eliinde eleme de kenceye dayanamayan, direnii srdremeyenler kurallara uyuyordu. Direnenler arasnda dklmeler oluyordu. Bunlarn bir ksm koulara alnd. Mazlumlarn tarafnda kurallara uyanlarn tm koulara gtrld. Direnii tek bir alana sktrmak ve yeni tutuklananlarn konulmas iin 36. kou boaltld. Direnenler 80-100 kii civarnda kalnca, lm orucunun yirmili gnlerinde bulunduumuz blme getirildiler. Bylece direnen yapmz bir araya gelmi ve aradaki kopukluk da ortadan kalkmt Eylemi ksa srede sonulandrmak ve saldrlar pskrtmek gerekir diyorduk. Gerekten bir krm yaanyordu ve acilen durdurma kaygs ne kt. lm orucunda su da imeme ve lmleri erkenletirme eklinde tavrmz somutlat. lk be gn tek damla su almadk!.. Ama baktk ki olacak gibi deil, susuzluk yaman, cierlerimiz kavuruluyor!.. Sonu olarak tekrar konutuk ve bunu biraz esnetelim dedik ve gnde yarm ay barda su almay kararlatrdk. Zaten belli bir sre sonra vcudun suya olan ihtiyac da azalyor Hcrelerde tutulmaya devam edildik. lm orucundakiler 1. kata indirildik. Baz hcrelerde iki veye kii bir arada tutulduk. Orhan Aydn ve Zeki Ylmaz idam aldklar iin ayr ayr

112

hcrelere konulmutu. Vahet de aynen devam ediyor, akama kadar lklar, dayak, kfr ve hakaret sryor, bu arada biz de paymza deni alyoruz - lm orucunda olduunuz halde mi? - Evet Vahet bizim iin de sryor ve pislik iindeyiz. Hibir ihtiyacmz karlanmyor. Hakaret, kfr, uyutmama, hcrelerimize ieme, stmze su ve p dkme, geceleri teneke alma Hepsine maruz kalyoruz. nk fiili direnii srdren arkadalarla ayn blmdeyiz. Bizi karp onlar gibi fiziki ikenceye tabi tutmuyorlar, ama onun dnda her eyi birlikte yayoruz. Bizim iin en ar ikence de akama kadar ikence gren arkadalarmzn lklarn dinlemek oluyordu - lm orucunun dnda kalan ve fiili direnii srdren arkadalara yaplanlar da ekleseniz - Hepsini anlatmak, o manzaray szle resmetmek ayr kitaplarla ancak mmkn olur Yine de birka satrla yanstmaya alalm. Arkadalarn zerine sabunlu-detarjanl su, yemek ve karavanay dkme, bazen o tek kiilik hcrelere krk, krkbe kii koyma ve birka gn bir arada tutma olaan uygulamalard. Bu durumda herkesin ayaklar iiyor; ne oturma, ne kprdama hi mmkn deil. Uykusuzluun, ikencenin yannda lm orucunda olmayanlara yemek vermeme, a ve susuz brakma, srekli taciz etme, nefes aldrmama olay en st boyutlarda yaanyor. imdi anlalmas ok zor olabilir, ama bask ve ikence sradan bir olay olarak yaanmyor, kitleyi abuk drmek iin her ey en u noktalarda kullanlyor ve tabii bu amansz saldr dklmeleri getiriyor; belli bir kesimin sre iinde giderek tek tek iradesi krlyor ve kurallara uyacan sylyorlar. Kurallara uyanlarn bir ksm koulara alnd. Ama daha ok 35te tutuldular. Bununla amalanan deindiim gibi, zendirmekti. Teslim olmay zendirmek iin iki katta toplanan tm ihtiyalar karlanyor ve dier insanlar drmede bir silah olarak kullanmaya allyordu. - Dklmeye ar iin o iki kat ekici bir merkez haline getirmek mi amalanyor?

113

- Evet, buradaki tutumlar da bilinliydi. - lm orucu devam ediyor Dklenler oluyor mu? - lm orucunun yirmibeinci gnnde sadece Ali Erek brakt. - Alinin eylemi brakmas nasl oldu? - Eylemin yirmibeinci gnyd. Sabah erken saatlerde bizi tek tek hcrelerimizden karp 36daki bu dnem 37. kou olarak adlandrlyordu 3. ve 4. katn hcrelerine gtrp yerletirdiler. Gerekeleri ise; adli mavirin bizlerle grmek iin geleceiydi. te 36ya gittiimiz gnn sabahnda adli mavir henz gelmemiken, Ali gardiyan armaya balad. Ancak sesi kmyordu. Hcredeki madeni bir eyi betona vurarak gardiyan getirtmeye alt. Bizler kendisine defalarca seslendik, yant alamadk. Eylemi brakacan anladk. Fiziki bir knt iindeydi. Bekle, gitme, hi olmazsa adli mavirle grmemizden sonra eylemi brak dedik. Beklemedi. ok gemeden gardiyanlar gelip gtrd. Bu, bize bir eksilmenin zntsn, hznn de yaatm oldu. - darenin lm orucuna kar yaklam, tavr neydi? Adli mavirle grme nasl sonuland? - dare lm orucuna olduka kaytsz grnmeye alyordu. lrseniz ln, devletiz, glyz ve istediimizi yaparz tavrndayd. Ancak eylemden son derece tedirgindiler, nk eylemimiz direnenlere ve genelde kitleye gl bir moral veriyordu Direniin ayn zamanda motoru durumundayd. Dman da direnii daha fazla uzamadan krmak istiyordu. Kaytsz grnmesi, direniileri olumsuz etkilemede bavurduu bir taktikti. Bizler de sergiledii vahilikten tr Esat Oktayla eylem hakknda konumak istemiyorduk. Birka kez Esat Oktay gelip konumaya alt. Biz, adli mavirle konuacaz dedik. Tavrmz yukarya yanstlm olacak ki, adli mavir kageldi. te bizi 36ya, grtrmek iin aldlar. Oraya almann esas nedeni; adli mavirle konuma ve tartmalarmz 35te bulunan dier arkadalarn duymasn istememeleriydi. Bizim neleri, nasl konuacamz, tavrmz az ok anlamlard. Dier arkadalarn olumlu etkilenmelerini nlemek iin kendilerince aldklar bir nlemdi bu 36nn artk yeni tutukla-

114

nanlar iin kullanldn sylemitik. Oraya gittiimizde gardiyanlarn ayrlmasyla baz sesler duyduk. Bunlar Av. erafettin Kaya, milletvekilleri; Ahmet Trk, Celal Payda, Mustafa Klt. Tanklmz olduu iin selamlatk, hal hatr sorduk. Hayri durumumuzu ksaca kendilerine zetledi. Av. . Kaya mevcut durumu ve zemini yeterince kavramam olacak ki, isterseniz sizinle onlar arasnda arabulucu olaym dedi. Hayri de sadece gerek yok, gelirlerse biz konuuruz dedi. Ve adli mavir geldi. Tek tek hcrelerimizin nnde durup bakt. Fazla konuma taraftar deildik. Hayrinin konumasn istiyorduk. Yine de geerken bazlarmza, ne var, ne istiyorsunuz? diye sorduunda, ksaca bir eyler anlattk. Ben, bizi niin hcrelere atyorsunuz? Bu vahet, ikence nedir? nsanla smaz. Elinizdeyiz. Bizi yarglayacaksnz. Yasalarnz iletin. Bu vahetin insanlara yaatlmamas gerekir. kenceyi durdurun, baka bir isteimiz yok. nsanca muamele istiyoruz Kendisi ise gayet pikince ve rahat bir tavrla; buras hcre deil, tek kiilik koutur. Kurallara uyun, o zaman bunlar yaplmaz dedi. Hayri durumu daha uzunca anlatt. Mavirin yaklam ayn oldu. Fazla kalmad. nk hakl savunulacak bir zeminde deillerdi. Tartacak pek pozisyonlar da yoktu. Ancak u durum daha da netleti: Cezaevinde yaplan her eyden st makamlar haberdard. Ve olup biten her ey onlarn onayyla oluyordu. - Kimdi o? sim olarak anmsyor musun? - Hayr, ismini bilmiyoruz. Adam ilk kez orada grdk. Havac bir yarbay, ya da albayd. Kolorduda grevli, cezaevinden sorumlu biriydi. - Sonra neyle karlatnz? Ve yannzdan gtrlen Ali Erek ne oldu? - Adli mavir gittikten sonra eski hcrelerimize geri gtrldk. Aliyi ise, revire gtrp serum takmlar. ok gemeden Esat Oktay yanmza geldi. Olduka keyifliydi. Parmaklarn akrdatarak keyifli olduu zaman hep byle yapard, Ali ok iyidir. Siz de brakn, size de iyi bakalm. Ona ok gzel yemekler yediriyo-

115

ruz gibi eyler syledi. Ali, brakt o ilk -drt gn iinde biraz kendine gelmi ve yeniden konumaya balam. Bu arada banyoda kendisine yardmc olmas iin bir arkada yanna gtrlmt. Alinin biraz dzeldiini bize o sylemiti. Onu ykarken konumu, durumunu sormu. Ali, Trklk and ve stiklal Marn okumay, teslim olmay redediyormu. Sonunda Ali, Esat Oktayn istedii kurallara uymaynca bakm ve tedavisine tmden son veriliyor. Eylemi brakmasndan drt-be gn sonra, onu 35e apar topar geri getirdiler. 1. kat 1. hcreye attlar. Nisan ayna yeni girmitik, hcreler olduka souktu. Ona en yakn hcrede Kemal kalyordu. Birka defa kendisine seslendi, ancak yant alamad. Kemal, Aliyi dardan da tanyor ve ok seviyordu. Sesleniinde yitirdii, ama yeniden bulmak istedii birini aramann scak, telal, iten hali vard. Tpk anann yavrusundan yoksun kaldnda onu aramas gibiydi. Defalarca seslendi; Ali niye konumuyorsun, yabancn deiliz ki Arkadaz Ne oldu Ali? Sana ne yaptlar? Bana ne getirdiler? Bize anlat dedi. Tabii Aliden yine hibir yant gelmiyordu. Konuma yetisini yeniden yitirmi Kendinde deildi. Hcredeki beton sedirden yere dyor, plak betonda saatlerce kaldktan sonra askerin biri gelip onu kaldryor beton sedirdeki deine yatryordu. Bir sre sonra tekrar dyordu. ki- gn boyunca hep inledi. nleye inleye artk sesi kmaz, duyulmaz oldu. bret olsun diye Aliyi getirip gzlerimizin nnde lmn kucana attlar. An be an biz de onunla birlikte lm yaadk. - ehit mi dd? - Evet Sesi tmden kesilince alp hastahaneye gtrdler. Diyarbakrda, hastahane raporlaryla herhangi bir hastalk gereke gsterilerek, katletmeler dnemi balatld. Alinin katledilmesinde, sahip olmad bir hastalk gereke gsterilerek rapor dzenlendi ve cenazesi ailesine teslim edildi. - Peki, Alinin lm orucunu brakmasn, Onun teslim olduu anlamnda m deerlendirdiniz? - Hayr!.. Eylemi, lm orucunu brakt, ama hi teslim olmad Geri biz, direni srecinde eylemi brakm olmasn haz-

116

medemedik, bize ok ar geldi ve bir anlamda sahiplenmedik. Yani lmn o ekilde braktk. Aslnda deerlendirme ve yaklam tarzmz yanlt. O dnem baz kavramlar pratikte yaamadmz iin, dnce dzeyinde de somutlatramamtk. Tabii ki, o koullarda eylemi brakma yanl bir eydi ve kabul edilmemesi gerekirdi. Ama eylemi o anda brakmak, dmann uygulamalarn kabul etmemek, direnii bir baka boyutta srdrmek ve deiik biimde ayakta kalmak, ihanet ve teslimiyetin olmadnn gstergesidir. Ali hi teslim olmad ve teslimiyeti yaamam Diyarbakr Askeri Cezaevindeki ilk ehidimizdi. Eer bu ehidimizi direniimizin bir tohumu olarak ele alp deerlendirmi olsaydk, bu direniimize deiik bir boyut kazandrabilirdi. Bir ivme olabilirdi. Bu eksikliimizi sonralar daha iyi anladk ve dzelttik - Bugn Ali Erek sizce nasl biridir? - Direni ehitlerimizden biri Diyarbakr direni ehitlerinden biri - Bu arada eyleminiz hl sryor, idareyle yeni grmeler yapld m? - Eylemimizin ilerleyen gnlerinde, Esat Oktay gelip yoklamalara balad ve pazarlklar gndemleti. Grmelerde Esat Oktay gayet mert pozlarda, asker sz veriyoruz, talepleriniz hallolacak diyordu. Temelde yaklam byleydi. Biz ise ksaca unlar sylyorduk: Savunmalarmza mdahale edilmemelidir, istediimiz gibi savunma yapmalyz. Savunma malzemelerimiz; kat, kalem, iddianame vb. eyler verilmelidir. Avukatlarmzla grmemizde bir kstlama olmamal ve ziyaret normal koullarda yaplmal. kence, bask gibi insan onuruna aykr her trl davran son bulmal - Grmelerde bunlar kabul edildi mi? - Evet, bunlar kabul ediyordu. Fakat, sizden istediim ey, ziyarete gittiinizde nizami yryeceksiniz, yannza herhangi bir subay geldiinde ayaa kalkacaksnz diyordu. stedikleri bunlard. Bu arada mahkememiz de ald ve PKK Ana Davas 13 Ni-

117

sanda balad. Durumalar balamadan birka gn nce getirip iddianame dattlar. Direniteki kadrolar olarak davann bel kemiini oluturuyorduk. En fazla sulamaya bizler hedeftik ve davann arlkl yk srtmzdayd. O vahet ortamnda her ey yasak ve her ey bizlere kar kullanlyordu. Ne kat, ne kalem var. Savunma hazrlamann koullar da kesinlikle yoktu. Durumaya kacak yzlerce insanz, ama sadece -drt iddianame verildi. Yani sraya koyarak okumak istesek ancak bir gz atabiliriz. Kim neyle sulanyor doru drst renemiyor. (Ki toplu dava olduu iin olaylar iie ve zincirleme, hepsi birbirine bal, Trkiye ve Krdistanda polis ifadelerinin hangi koullar altnda ve nasl alnd da biliniyor. Her ey arap sana dnm.) - Oysa her sana bir iddianame verilmesi gerekiyordu - yle. Yazl savunma yapmann zaten olana yok, ayrca mahkemeye yazl bir ey gtrmeye kesinlikle izin vermiyorlar. Bu koullarda mahkemeye karldk. lk gnlerde arkadalar mahkemede ikence ve basklar dile getirip bu uygulamalar protesto temelinde kimlik bildiriminde bulunmayacaklarn akladlar. Ayrca bask ve vaheti durdurma, pskrtme temelinde baladmz lm orucunu duyurdular. Bylece eylemimiz mahkeme kanalyla darya da tarlm oldu. Konumalarnda cezaevindeki basklarn durdurulmasn ve savunma yapma koullarnn yaratlmasn zellikle dile getiriyorlard. Ama cezaevinde srp giden vahetin anlatlmas karsnda mahkemenin sergiledii tavr ok ilgin: Bizi ilgilendirmez, bu idari bir sorundur ve zm kolorduya baldr, biz karmayz diyorlard. Ve giderek arkadalarn bu sorunlar sk sk tekrarlamas karsnda; siz de kurallara uyun! demeye balyorlar. in banda bu i bizi ilgilendirmez, idari sorundur, kolorduyu ilgilendirir diyen mahkeme heyeti, vaheti uygulayanlarn bizden istedikleri ve amaladklaryla ayn noktada bulumu oluyordu. Bu tutumlarnda arpc bir eliki var gibi grnse de, znde hibir eliki yoktu. Faist kurum ve mantn zerine gidildiinde, zerindeki perde biraz aralandnda gereliin vahi ve irkin yz aa kyordu. Bizi ilgilendirmez, ka-

118

rmayz diyenler aka karyorlard ve ilenen sularn sorumlusu ve orta olduklarn itiraf ediyorlard Kimlik bildirimi iin sank sandalyesine kan arkadalar vaheti dile getirmeye birka gn devam edince, mahkeme szl engellemelerle yetinmeyip inzibati tedbirlere bavurdu. Heyetin emriyle askerler arkadalar joplayarak, hakaret ederek duruma salonundan dar atyorlard. Aslnda mahkemeye giden arkadalarn sank krssne kp sorunlar ve vaheti anlatmalarna hi gerek yoktu. Vahet, insanlarn zerinde cisimlemiti. Cezaevinde vahi ikencelerden geenler o tahribat ellerinde, yzlerinde, elbiselerinde, durularnda, grnlerinde resmeder gibiydiler. nsanlar st ba yrtk, giysileri kir pas iinde, perian, bir deri bir kemik kalm Uygulamalar anlatlyor, nasl bir ortamda yaadmz, cehennemi andran bir ate ortamnda olduumuz tekrar tekrar yineleniyor ve mahkeme salonuna gelinceye kadar nasl bask ve ikencelerden geirildiimiz ayrntlaryla ortaya koyuluyor. - lerleyen blmlerde genie ele alacaz, ama bir n fikir olmas iin mahkeme srecini ilgilendiren bu uygulamalar biraz daha aklar msn? - Tutsaklarn gece 00:2de hcre ve koulardan karlp akam karanlnda geri getirilmesine kadar geen zaman tam bir ikence emberinde dnyor. kence emberinin her bir evresi tam anlamyla dizginsiz bir zulm yaatyor. Onun her basamanda zulm yeniden, daha pervaszca retiliyor, tam cehennemin dibi diye tasvir edilen bir yer ite Gece 00:2de mahkemeye gtrlecek tutsaklar hcrelerinden ve koularndan yamur gibi inen jop ve kalaslar eliinde karlp koridora diziliyor. Mahkemeye gidinceye kadar burada, duvar diplerinde saatlerce sren ikence ve hakaret saana altndalar Jop, kalas, tekme sesleri saatlerce koridorlarda tusaklarn iniltilerine kararak yanklanyor. Yirmi-otuz kiilik gruplar ayn zincirle birbirlerine zincirleniyor ve mahkeme arabalarna bindiriliyor. Arabalarda ikence emberinin yeni bir basamana adm atlyor. Amansz, soluk aldrmayan saldrlar kelepeli ve zincirli tutsaklar o darack havasz cenaze arabalarnda bir

119

kez daha tm hmyla hedefliyor. Gardiyanlar tutsaklara alaka ve vahice ykleniyor. Mahkeme nne gelindiinde geceden beri pestili karlm halleriyle; alktan km avurtlar, l rengini alm benizleri, uykusuzluktan kan anana dnm gzleri, yorgun yzleriyle lmcl ekilde ypranan bedenler kafilesi arabalardan aa boaltlyor Bitmiyor. Arabalardan mahkeme salonuna alncaya, mahkeme heyeti salona girinceye kadar zulmn basamanda ykselme devam ediyor. Tutsaklarn ne zincirleri, ne kelepeleri zlyor. Yarglar durumay balatncaya kadar almyor kilitler. Yetmiyor, ikence bu kez tanklna yarglar da alyor Her ey onlarn gz nnde olup bitiyor. Cezaevi zerinde ykselen lm ve kan kokularnn olanca arlyla mahkeme salonuna ktn, sindiini yayorsun. Apoletli yarglarn gzlerinin iine baktnda, sinsi ltlarla parldayan gz bebeklerinde zulm, lm duyumsuyorsun. Sank krssnde can ekilmi bedenleriyle tutsaklar, onurlar ve deerleri, insanlk ve siyasi kimlikleri urunda her eye gs germi, meydan okuyan soylu durularyla yarglarn karsnda ikence emberini anlatyorlar. Bu da su!.. Durumalardan ikenceyle dar atlyorlar. Durumalardan atlanlar darda, kapal arabalarda cezaevine dnene kadar ikence gryorlar. Zira durumadan atlma, orada bulunan cezaevi subaylarna bunlar yola getirin! mesaj oluyor. Mesajn gerei arabalarda, yolda, cezaevinde yerine getiriliyor. Salondakiler de rahat braklyor deiller. Onlar da gn boyunca saysz gerekelerle paylarna deni alyor. Cezaevine dnte sabah yaananlar kat be kat arlatrlarak yeniden yaatlyor. Tutsak gn boyu kanl bir meydan sava yaamcasna, susuz, yorgun, bitkin, gergin, bedeni morluk ve rklerle kaplanm halde kouuna, ya da hcresine atlyor. - Cezaevine oranla mahkeme salonlarnda daha rahat olacan dnen ve srece ilikin deiik beklentileri bulunan, fakat faizmin souk yzn mahkeme salonlarnda da tanyan ve hayal krklna urayan insanlar oldu mu? - Evet Faist darbeyi, faizmi teslimiyeti sa bir yaklamla ele alan siyasal anlaylar asndan, mahkeme salonlarna s-

120

nak gz ile bakanlar iin derin bir hayal krkl yaandn syleyebilirim Snaklar balarna ykld Ayrca tabanmzda tahliye olma hayallerini kuranlarn da hayalleri darmadan oldu. Ve mahkemeler aldnda, salonlarda faizmin vahetini tehir edip yle veya byle dar taracamz, en azndan bu nedenle vahetin dizginlenmesi ynndeki beklenti ve dncelerimiz faizmin bu kurumunun souk duvarlarna arpt Bu alandaki yanlglarmz da aa kt. zcesi her kesim iin deiik boyutlarda da olsa, beklenti ve umutlarn zerine mahkeme duvarlar ykld. - Yeniden lm orucuna dnersek; eylemin kanc gnndesiniz? Durumu arlaan, fenalaan arkadalar var m? - Eylem artk krkl gnlerde. Fenalaanlar, baylanlar oldu, ama tedavi kabul edilmiyor. Anlaymz ve eylemin ruhu gerei herhangi bir biimde tedavinin kabul edilmeyecei eylemin banda kararlatrlmt. Ak ki, lm orucu eyleminin nitelii; lm nne koymas veya hedeflemesidir. Tedavinin kabul ise, lm engelleme, iyilemedir. Dolaysyla lm orucu ve tedavi birbirine karttr. Tedavinin kabulnde eylem ortadan kaldrlm olur - Peki, lm orucunu srdrdnz koullarda herhangi bir dzelme yok mu? Eylemin krkl gnlere dayand bu kritik anlarda karlatklarnz nelerdi? - Olumsuz koullarmz tm arlyla sryordu. Dzelme yerine daha da ktleti. Dman, direniin uzamasndan rahatszd, direnii bitirmek iin vahet de snrszd. lm orucu dndaki, fiili direnii srdren arkadalara daha bir ykleniliyordu. lm orucunun kritik noktaya gelmesi, idarenin direnii krmak iin yapt saldrlarn dozunda herhangi bir d yaratmad. Biz lm orucundakiler de olduka zayf dmtk. Bedenlerimizin direnci artk en alt seviyelerde seyrediyordu. Bunlarn yannda fiziki koullar lm orucu iin son derece elverisizdi. Hcrelerdeki dayanlmaz souk, elbise deitirememe, st-bamzn bit kaynamas, temizlik yapmama Ki lm orucunda bnyenin zayf dmesi orannda sinirler de zayflar. Arkadalara yaplan ikencelere ta-

121

nk olmamz, onlarn lklarn dinlememiz, gece gndz yatrmama vb. fiziki ortamn ne derece kt ve ar olduunu gstermeye yeter. Ayrnt grlebilir, ama hi unutmadm bir olay anlataym: lm oruncunun krkl gnlerinde, bitler ordusunun istilas altndaydk. Bedenin hareket yeteneinin zayflamas bitlerin varln ok daha rahatsz edici ve ekilmez hale getiriyordu. Bir sabah, Esat Oktay hcremizin nne geldi. Kemal Pirle konuurken bir anlna bo bulunup, biraz bit ilac verse dedim. Yant u oldu: Kurallara uyun! Gsme, beynime sanki top mermisi yedim. stediime piman oldum. En sradan bir istemde bulunmak karsnda istedii eyin bykl ki her eyimizi istiyordu insan rpertip, isyan ettiriyordu. Zamanla grecektik ki; Esat Oktay, insanlktan kmann drt drtlk, eksiksiz bir rneiydi - Krkl gnlerde hl on kiiyle mi srdryorsunuz, yeni katlmlar var myd? - Evet lm orucuna Mustafa Karasunun da bulunduu 15 kiiyi akn bir grup daha katld. Onlarn lm orucuna balamas bizim eylemin yirmi-yirmibeinci gnlerinde oldu. lm orucunu srdrenlerin says 25 kiiyi amt. - Eylemin bitirilmesi ve pazarlk konularnda herhangi bir gelime yok mu? - Esat Oktay sk sk gelip gidiyordu. Bizlerle konuuyor, kurallar diye ne srd eyler dnda fazla bir ey istemediini, dediini yaparsak kimseye dokunulmayacan, ihtiyalarn karlanp koullarn dzeltileceini sylyordu. Biz de her defasnda herhangi bir kurala uymacamz dile getiriyorduk. dareyle eylem konusundaki grmeler eer buna grme denilebilirse bu ekilde sryor, u talep, u madde gibi herhangi bir ayrntnn grlmesinden ok, tmyle kurallara uyma uymama konusunda odaklanyordu. Fakat Esat Oktayn gelip benzer konumalar yapmas devam ediyordu. Bu ara mahkemeye giden arkadalarn kimlik bildirmeme konusundaki karara aykr tavrlar szkonusu oldu.

122

- Nasl yani? - ddianamedeki isim sralamasnda n sralarda bulunan Yldrm Merkit, sank sandalyesine ktnda iinde bulunduu karmak ruh hali ve kararszln bir sonucu olarak kimlik bildiriminde bulunuyor. Arkadalar arasnda az-ok bilinen-tannan, yeri olan biri Ondan sonra sras gelenler kimlik bildiriminde bulunmay reddedenler, direnip kurallara uymayanlardr tereddte dp kimlik bildirmeye balyorlar. yle bir oldu bitti yaanyor. Mahkemede kimlik bildirimi lm oruncundaki Kemal Pirlerde, bizlerde tepkiyle karland. Direniin mahkeme ayanda bir gediin almas eklinde yorumland. Aramzdaki konuma ve tartmalarda, lm orucundakilerin durumalara katlma ve uygulamalar daha gl deifre etme eilimi belirdi Bu eilimin su yzne kt lm orucunun 43. gnnde Esat Oktay gelip yeniden pazarlk yapnca, anlamayla sonuland ve lm orucu bitirildi. - lm orucunda Ali Erekten baka kaybnz oldu mu? - Aliden baka ehit den arkada olmad. Ama kayp anlamnda sorarsan, kaybmz ok bykt. Kayp, daha fazla ehit vermemiz deil, vermeyiimiz yani ehit dmeyiimizdi! Eylemi bu ekilde bitirmemiz, o gn ehadetleri gze almaymz veya onun korkusu deildi. nk eylem krk gn srd. Dnyann en zor ve ar koullarnda gerekletirdiimiz bir eylemdi. Kimin ne zaman, hangi gn ehit decei hi belli deildi. lm de aramzda, bizimle yatp kalkyordu. Hele Hayrinin sal olduka ktyd. Deneyimsizlik yannda, zcesi o gnlerde lmesini bilemedik!.. Hem de sarslmaz bir irade, inan ve ballkla bu ie soyunduumuz halde!.. - Gerekten ok arpc bir durum var. Balang gnlerinde hi su imiyorsunuz, ikence gryorsunuz, souk betonlarda yatrlyorsunuz, saysz psikolojik ve fiziki ypranmlk iindesiniz, krknc gnlere gelmisiniz Bu koullar altnda yeni ehadetlerin olmamas bir mucize gibi deil mi? Bunu nasl aklarsnz? - En bata hakllmza olan inancmz, grev ve sorumluluk bilincimiz bizleri ayakta tutan temel geydi. Moral geler, bir ey-

123

lemde ok nemlidir. Bunun yannda lme yrrken, lm karar vermiken, yaam cokumuz, yaam sevgimiz ok glyd. Ylgn, bezgin, kendini koullarn insafna terketmi deildik. Tercih ettiimiz bu eylemle, yani ehadete ulamakla aslnda orada ortadan kaldrlmak istenen yaam kurtarma amacndaydk. ehadete gidi znde soylu, onurlu ve gzel bir yaama sevincine gnderilmi sarsc bir mesajd. Karartlmak istenen yaam aydnla tarmayd Bunun yannda dier nemli bir yan da, bizlerin yeni tutuklanm ve gen olmamz, bnyelerimizin hl salam ve gl olmasyd. Yoksa o koullarda byle bir eylemi kaypsz sonulandrmak olanakszd. - Eylem sonucunda yaplan pazarlkta kazandnz haklar nelerdi? - Bask-ikence yaplmayacak, savunmalara mdahale edilmeyecek, avukat ve aile grleri normal yaplacak, doal ihtiyalar bask unsuru olarak kullanlmayacak. Biz de subaylar geldiinde ayaa kalkacaz. Ziyarete gelii gzel bir ekilde deil de, gemie gre biraz daha dzenli gidip geleceiz, ama bu kesinlikle nizami, askeri yry eklinde olmayacak. - Trk olduunuzu kabul etme gibi istemleri ne oldu? - Bu sorun fazla tartlmad. Esat Oktay artk konuyla ilgili srarndan vazgemiti. Geri onun literatrnde Krt szc yoktu. Buna karn, srarl olmas halinde eylemin bitmeyeceini dnerek pazarlkta Trkl ileri srmedi. Temelde Esat Oktay pazarlk olayna sahte bir yaklam iinde olduundan u veya bu kuraln kabul edilip edilmemesine aslnda hi nem vermiyordu. Zira, eylem bittikten sonra hibir sznde durmayacak, hibir hakk tanmayacakt. Evet, Esat Oktay bizi byle sahte bir pazarla ekmiti. Verdii asker ve eref sznn hibir deeri yoktu. Ancak biraz daha mantkl yaklalsayd, niyetleri anlalabilirdi. Zira sahtekarlk hi de srtmayan cinsten deildi! zcesi, ayrntlar inmeden, sorunlar alp konuulmadan onun sizden istediim sadece bu basit eylerdir demesine bakp eylemi sonulandrmamalydk. Yaplan bu pazarlkla eylemimiz sona erdi. Ki, Haziran 1981e kadar

124

sren direni srecinde, teslim olma olay dnda yaptmz byk hata, lm orucunu bu ekilde bitirmemizdi. - lm Orucu iindeyken doktor kontrolnde miydiniz? Eylem sonrasnda tedavi ve bakm konusunda nemli sorunlarla karlatnz m? - Eylemimizin ilerleyen kritik gnlerinde askeri hastahaneden -be gnde bir, birka doktor kontrol iin cezaevine gelmeye balad. Tedavi kabul etmediimiz iin, muayene yaplmasn da kabul etmiyorduk. Anmsadm kadaryla sadece nabz lmelerine izin veriyorduk. Hepsi bu Eylemimizin bittii gn Esat Oktay pazarla gelirken, yannda yine hastahaneden gelen doktorlar vard. lm orucunun bitmesi zerine doktorlar Esat Oktaya bunlarn bakma ihtiyaca var. Diyet uygulanmas gerekir. Normal insan gibi beslenemezler, durumlar ok ciddi dediler. Ama doktorlarn iin ciddiyetini nemle belirtmelerine ramen ki idare de bilmiyor deildi, dman kesinlikle bildiini okudu ve uyarlarn hibirisini dikkate almad. 43 gnlk alk sonras yememiz iin verdikleri ilk yemek mercimek ve turuydu!.. Evet, 43 gnlk alktan sonra diyet ve tedaviye(!) byle balad. - Mercimek orbas m? - Hayr, yemei - Mercimek yemei ve turu ha!.. Bu ikisini de yesen hemen ldrr - ldrr Ve biz yedik. nk yiyecek baka hibir ey yoktu. Bekletilmekten kurumu, sertlemi ekmekle yedik onlar Ve hibir zaman da idare karavana dnda, kantinden hibir besin maddesi satn almamza izin vermedi. Hibir ey alamadk. Oysa lm orucu sonrasnda bedenlerimiz ylesine zayf, ylesine hassas ve savunma yetisini yitirmi haldeydi. Tpk yeni domu bir bebek gibi d etkilere kar korumasz, savunmasz Salam insanlarn bile yemekte zorluk ektii mercimek ve turu, klerek son derece hassaslam midelerimize gnderdiimiz ilk ey oldu. Aslnda istedikleri resmen bizi ldrmekti. lm orucunda lmemizi istemiyorlard. Eylem iindeyken kucaklayacamz bir lm; direni

125

ehitlerimizi, genelde direniin gl mirasn, ateleyici dinamiklerini ve kahramanlarn yaratacakt. Bu ise dman iin tehlikeli bir durumdu. Ama eylemin bitmesinin ardndan bizleri bilinli bir ekilde ldrme istei ve davran iindeydiler. Ancak dediim gibi, ilk eylemimiz olmas ve genliimiz, bnye olarak gl olmamz mutlak bir lmden kurtulmamz salad. Daha sonraki srete byle bir olay yaansayd, sa kmamz kesinlikle mmkn olmazd Braktktan sonra sadece karavana yemei yedik; bir hafta, on gn sonra birazck da olsa yemek yiyebilecek duruma geldiimizde ki byk bir alk duymamz szkonusu, kemiklerin ii boalm, bu kez de yemei ksmaya baladlar. Aslnda o yar alk durum lm orucunu srdrmekten daha zor, daha sancl ve tahribatlar da daha byk Biz lm orucundan yeni kanlar, devam eden durumalara szn ettiim koullarda gtrlmeye balandk. afak vakti alnyor kahvalt ettirilmeden mahkemelere gtrlyor ve akama kadar orada tutuluyoruz. Aralksz her gn mahkeme var. Bu arada ana dava olan, Urfa grubuna duruma sras geldi. Urfa grubunun lm orucundakilerin ou o gruptayz hcrelerin dier blmne, 36ya aldlar. Ana davaya en son biz kmtk. Mahkeme Ana Davay Diyarbakr, Batman, Urfa ve Mardin Gruplar diye drde bld. Tm gruplar birlikte durumalara karma yerine srasyla, ayr ayr karma karar ald. Hayri, Mazlum, Kemal Merkez Komitesinden yarglandklar iin ana davann bu drt grubuyla birlikte mahkemeye gidiyorlard. - lm orucu sonrasnda idare sznde duruyor mu? Savunma hazrlama olanaklarnz yaratld m? - Hangi sz!.. Byle eref ve asker szlerinin zerine bir bardak souk su iilmesi Diyarbakrda adet oldu. Verilen szlerin hibiri tutulmad. lm orucunu braktktan sonra bizleri ldrmek iin gelitirdikleri tutuma deindik. Ayrca fiili direniimiz sryordu. Direniilere ynelik vahet daha bir kurumlam, trmanarak devam ediyordu Savunmasnn ise sz bile edilemez. Brakalm yazl savunma hazrlama olanaklarn, szl savunma olanaklar bile yoktu. Bir eyler bulup savunma yazma yoluna git-

126

sen bile, mahkemeye gtrmezsin. Yasak Mahkemede sorgu sras bana geldiinde ifade verebilecek durumda olmadmdan, yle bir istemde bulundum: Rahatszm, hastaym, lm orucunu yeni braktk, kahvalt bile yapmadan a getirilip gtrlyoruz. u anda savunma yapacak durumda deilim. Dier arkadalarn sorgusu bittikten sonra ifade vermek iin sre istiyorum isteminde bulundum. Mahkeme yani hasta olup olmadmn yerindeliini tespit emek iin doktora havale etti ve rapor istedi. Mahkeme dn cezaevine geldik. Bizleri 36nn hcrelerine alrken gardiyanlar bana saldrd ve yere ykp zerimde tepinmeye baladlar. Ki, lm orucundan yeni kmtk, bir deri bir kemiktik. - Senden bir daha mahkemede cezaevi hakknda hibir ey konumaman m istediler? - Evet Cezaevindeki vahet hakknda konuulmas kesinlikle yasaklanmt, en kk bir ey sylenmeyecekti. Herhangi bir ihlal direnii srdrenler iin grd ikencelere ek, zel bir ikence seansn getiriyordu. 36nn alt katnda baz hcrelerin tuvaletleri bilinlice bozulmu, tkatlm ve lam suyu, pislik salona tarlmt. Buras ikence yapmak iin kullanlyordu. Beni zorla o pisliin, lam suyunun iine yatrdlar, dvmeyi srdrdler. eri giren askerin biri, yahu bu adam doktora gtrlecekti. Mahkeme rapor istemiti. Yapmayn, lp elinizde kalacak dedi. Onlar da, lrse lsn! karln verdiler. Tabii idarenin rapor iin beni doktora karmas da szkonusu olmad. - Mahkemelerin sorgu aamasnda, sras gelen grubun 36. koua getirilip sorgu sresince orada tutulduklarndan szettin. Niin bylesi bir uygulamaya gerek duyuluyor? - Vahet ve yasaklar 35te tm hzyla devam ediyor. dare mevcudun fazlaln dikkate alarak mahkemeye giden gruplarla daha fazla uramak, daha abuk drmek, denetimine almak ve direniin sesinin tarlmasn nlemek iin mahkemeye kan gruplar srasyla 36ya alyordu. Ayrca 35ten kurallara uyanlarn, direnenlere yiyecek, sigara vb. gibi katklarn engellemeyi, direnenleri bu katklardan yoksun brakmay da hedeflemiti. 36ya alnan ve

127

mahkemeye gidip gelen arkadalara ok daha vahice bir ynelim szkonusuydu. Sorgu aamasnda biz de oraya alnmtk, vahi ikencelerin, souun, aln daha youn olarak kskacndaydk. Direnii srdryoruz. Trklk and gibi eyleri kabul etme, kurallara uyma yok, teslim alnabilmi deiliz. - Geride kalan blmde, 36nn gzaltndan gelenler iin kullanldn sylemitin. Onlar iin durum nedir? - Onlar iin durum cehennemin dip kesini boylamaktr! Uygulamalar uzun boylu anlatmay sonraya brakyorum, imdilik vereceim u rnek durumlar hakknda bir fikir edinmeye yetecektir: Bir gece yarsyd. Cezaevine yeni gelmi bir grubu kaldklar hcrelerin kaplarn ap 2. kat ara koridoruna aldlar. Ben, 2. kat 2. hcrede kaldm iin, ara koridoru ksmen de olsa grebiliyordum. Oraya indirilenler on kii kadard. Hepsini rlplak soydular. Ve alt kattaki salona gtrdler. Hcre blmleriyle ilgilenen Mevlt isminde faist bir avu vard. Yanndaki gardiyanlarla yeni gelen gruba yry yaptrmaya balad. O lam suyu iinde yat, kalk, srn komutlaryla her eyi yaptrdlar. ok ilgintir; insan grp yaamadan inanamyor, normal koullarda anlatlsa inanlacak gibi deil aslnda. O gl bnyeleriyle askerler, joplarn olanca hzla plak ve slak bedenlere indiriyorlard. Hibiri, dvlenlerden en kk inilti bile karmyor! Doal olarak vcut et, kemik ve sinirden olumu canl bir yap Tepki gstermesi gerekir - O insanlar ses karmamakla bir anlamda direnmi mi oluyorlar? - Hayr Adamlar zaten zavall, ieriye yeni dm, aknlar ve her eye kaytsz artsz uyuyorlar. Onlara, barmayacaksn, ses karmayacaksn! komutu verildii iin barmyorlard. nk baran emri inemi saylyor; daha beter ediyorlar Sessizlikleri bu korkunun sonucu! Verilen emri ineme kaygsnn, korkunun boaza yumruk gibi oturmasnn salad bir sessizlik bu. O pislie belenmi, kan-revan iinde kalm bu insanlara elbiselerini giydirtip hcrelerine attlar. Yeni gelenler iin 36 ite budur - stersen direni srecinin nasl sonulandna geelim

128

- Evet Direni devam etti, artk 1981 Maysnn sonlarndayz. Direnenlerden dklmeler de sryor. radesi krlan ve direnii gtrmeyen eylemi brakyor. Saymz azald, dar bir kadro grubu direniyor. Bu sralarda bazlarmzda u kan olutu: Bu kadro, bu yapyla direnii gtremeyiz, sonu alamayz. Byle gtrp tahrip olmaktansa, daha salkl bir kafayla durumalara gideriz. Ki, batan beri siyasi savunma yapmay nmze koymutuk. Koutayken, mahkemeler balamadan, iddianameler gelmeden, siyasi olarak nelerle sulanacamz az ok bildiimiz iin Hayri ve Mazlumlarn savunma hazrlklar vard. 600 sayfalk bir savunma hazrlamlard, eksiklikler ise iddianame geldikten sonra tamamlanacakt. Yani olaya ciddi yaklayorduk. Dman da bunun farkndayd. Mahkemeye verdiimiz nemden tr durumalara kar, bir nefes alrz, soluklanrz, ayrca arkadalarn iinde oluruz dncesinin yannda, esas olarak direniin bu haliyle sonu getirmesi ynndeki inancmz zayflamt zcesi, o noktadan sonra daha ilerisine gtrmedik, yenilginin kahredici ac zehrini tattk. Kurallara uymay kabul etmemizden sonra, oniki kiilik bir grup direniyordu. Bu arkadalar 36ya alnd. Direnen insanlarn bylesine kk bir rakama indiinden, dman direnii tmden bitirmek iin ok daha vahice davranyordu. Bizden drt gn sonra bu son grup da teslim oldu. Ve Diyarbakr Zindannda 1981 Maysnn sonlarnda direniimiz bitti, yenildik - Bu Mays sonu, teslimiyet dnemi diye adlandrdnz dnemin balangc m oluyor? - Evet

1981 yenilgisinin nedenleri, yenilgide PKK ve dier siyasetlerin rol zerine

- 1981 Maysnda yaanan yenilginin sizce isel ve dsal nedenleri nelerdi? - Direniimizin yenilgiyle sonulanmasnn tabii ki, deiik ne-

129

denleri vard. Objektif ve subjektif nedenlerini genel hatlaryla yle koyabiliriz: Askeri faist darbenin estirdii terrle devrimcidemokrat ve direnii odaklarn sindirilmesi, devrimci dalgann geri ekilmesi, kitlelerin iine drld suskunluk ve panikle direni gelerinin zayflamas gibi sonularn cezaevindeki kitleler zerinde de olumsuz etki yarattn syleyebilirz Tabii ki, bu da beraberinde salkl dnme ortamnn ortadan kalkmasn, dnemin iyi kavranamamasn, doru politikalar retilememesini ve bunlarn sonucu olarak pratikte doru eylemlerin gelitirilmemesini getirdi. Dnemsel de olsa, belli eylemlerin baarszla uramasnda bu nedenlerin de pay var. Bunun yansra direni bakmndan bizlerin tarihsel olarak devraldmz olumlu bir mirasmzn olmadn sylemitik ki, bu ok nemliydi. Gemite dmana kar zindan cephesinde, topluma malolmu, tarihe devredilmi bir direnme gelenek ve mirasnn olmay, bizlerin bu alanda deneyimsiz olmamz sonucunu douruyordu. Ek olarak; kitlemizin heterojen bir yapda olmas, yani farkl sosyal kesimlerden gelmesi rgtlenme nnde engel tekil eden zorluklardan biriydi. - Bu nasl bir zorluktu biraz aklar msnz? - Evet Konuyu Hayrinin 35te direniteki arkadalara seslenerek yapt deerlendirmeyle pekitirmeye alalm Bu direniin, Krdistan tarihinde yeni bir r atn, gelecee yn vereceini ve belirleyeceini sylemiti. Onu byle bir deerlendirmeye gtren neydi? Bir cezaevinde gelien bir direni, bir halkn tarihinde nasl r ac ve yn verici byklkte olabilirdi? Bunu anlamak iin Krdistann tarihsel ve toplumsal yapsn bilmek gerekir. Halkmzn tarihi bir yandan bakaldr ve isyanlara dayanrken, bir yandan da egemen snflarn teslimiyet ve ihanetine dayanyordu. Gelien isyan ve bakaldry, teslimiyet ve ihanet, egemen snflarn ahsnda i ie yayordu. Ayrca Krdistan tarihinde zindanlarda, dman esareti altnda direnmek gl miras ve gelenei de yoktur. Tek tk ksmi klar olmusa da topluma, halka maledilebilmi deildi. Dman, tarihi tek yanl kendi tarihi olarak yazmt. te direniimiz, halkmzn dman zindanlarnda bile bakaldrs-

130

nn srdrlp, temsil edilmesi, gelecee ok gl bir miras olarak aktarlmasyd. Krdistan halk Diyarbakr Zindannda direnen evlatlar ahsnda, bilinli bir ekilde geleceini belirliyor ve tarihini yazyordu. te, Hayri bu halk gerekliimizin derin bilinciyle tarihin yeniden yazln bizlere de aktaryordu. Ve Krdistanda gemite olmayan bylesine devrimci bilinle donatlm bir direniin r aacana, gelecee yn vereceine iaret ediyordu. - yle syleyebilir miyiz: O zaman, 1981 direni eylemliinde bir ksm arkadan dklmesinin znde yatan, aslnda onlarn nder kadrolardan yoksun kalmasyla birlikte, belli bir direni geleneinin tarihsel olarak yaratlmam olmasyd - Evet, byle dnebiliriz, deerlendirebiliriz Krdistan tarihinde bulunduumuz zeminde bir gelenek, miras yoktur. Ayrca hareketimizin de byle bir miras yok. Ortaya k ve geliimi olduka yenidir. 12 Eyllle birlikte, yeni bir dnm noktasyla yzyzedir. lk tecrbeye, yani dman esareti altnda ve zindanlardan nasl tavr taknlmas gerektiine ilikin ilk pratie giriyoruz. Bu da ister istemez birok sorunu kendisiyle birlikte getiriyor. Hareketin gen olmas, kadrolarn byk lde tecrbesizlii ve geni bir kitleye, yeterince politiklememi bir kyl, genlik kitlesine sahip olmas gibi dezavantajlarn yannda, smrgeci devletin saldr ve ynelim boyutu da Diyarbakr pratiinde aslnda ciddi olarak deerlendirilmesi gereken olgulardr. Yani lkemizde tarihseltoplumsal adan devralnan olumsuzluklarn yannda, srece devrimci tarzda mdahale eden hareketimizin durumunu da ortaya koymamz gerekir. Partimizin henz gen oluu, mcadelenin dier alanlarnda olduu gibi bu alanda da kendi devrimci pratiini yaratmas zorunluluu vard. O ksa tarihinde, pratikte yaad, yaratt gl bir miras ve gelenek henz szkonusu deildi. Deneyimsizlik, gen olu, tarihsel-toplumsal olumsuz geri yapnn yannda en nemli boyutlardan biri de, smrge olan lkemize TCnin snrsz ynelimiydi. Smrge bir lke olmamz bize doal olarak, Trkiyede olduundan daha st boyutlu bir ynelimi getiriyordu. Bizde, Trkiyedeki snfsal basknn ve saldrnn dnda

131

ulusal bask da vard. Devlet daha acmaszd; zor aygtn, soy krmc politikalar daha gl iletiyordu. Tm bu olumsuz ve sert koullarda bizler yeni yeni bir eyler yaratmaya alyorduk ve cezaevlerinde de yaratacaktk. Bir eyi yaratmak ise, eldeki malzeme, iinde bulunulan koullarla dorudan ilikilidir. Bu koullar deerlendirildiinde karlatmz olumluluk ve olumsuzluklar daha net ortaya kar. - Biraz nce yenilgi srecine ilikin olarak objektif ve subjektif nedenlerden szederken, subjektif nedenlerin ideolojik anlamda belli bir netlemeyi beraberinde getirmedii gibi bir yaklamda m bulunmutunuz? - Sadece o deil Yenilginin nedenlerini daha kapsaml ele almak ve amak gerekiyor Kitlemizin homojen bir yap arzetmemesi, geni kesimleri kucaklam olmamz, dmann vahice ynelmesi, kitlesel gzaltlara bavurmas, ar bir ikence ve sorgulamadan sonra ieriye atmas, ierde de vahice saldrmas, bata rgtsel yapy datmay nne koymas, nder kadrolar kitleden tecrit etmesi, kitlenin 12 Eyll darbesi psikolojisinden etkilenmesi, dar kma beklentileri, dman politikasnn iyice anlalmam olmas ve kitleye kavratlamamas, dier gruplarn tutumu ve btn bunlarla birlikte dmann yaratt izolasyon gibi etkenler szkonusudur Dman bizi hep kitleden koparmaya alt. Bununla birlikte kitleyle en fazla iliki olanana sahip dier gruplar ise, koularda bulunuyor. Onlarn kitlemiz zerinde yaratt olumsuz etkiler ve etkilenmeler de vard. Ne kadar da ayr bir hareketin yeleri olsalar, karlkl bir etkilenme oluyor Bu propaganda aktan aa deil, gizlice ve sinsice yaplyor. Daha ok DDKD, zgrlk Yolu, Rzgari gibi Krt milliyeti, ruhsuz kesimler yapyordu. Dman gldr, toplumu sindirmi ve ezip gemi! Direnen yok! Silahsz ve savunmasz olarak cezaevinde mi direneceiz? Dnemin esas olarak nmze koyduu grev, ierden sa kmaktr! diyorlar. Kendi bedenlerini kurtarmak iin her trl sahtelik, kat manevralar, sinsi politikalar ve propagandalar yaplyor. Teslimiyeti daha batan kabul etmeleri, bunun d-

132

manda yaratt yksek moral, evk ve buna karn genelde cezaevinde yaratt olumsuzluklar yaanyor. stelik teslimiyetiliklerine ve kaknlklarna teorik klf retmeleri szkonusudur Bunlarn hepsi, dmzda gelien, objektif olarak teslimiyetin, ya da yenilginin nedenleridir. - Peki ya subjektif nedenler? - Subjektif dediimiz ve bizden kaynaklanan siyasi ve rgtsel yetersizlikler bu yetersizlikler ideolojik alanda deil, yanllarmz ve zaaflarmz da var. Ar tarihsel-toplumsal olumsuzlukla ekillenen mirasn devralndn syledik. Krdistanda gl bir yurtseverlik yoktu, bilinli ve militanca vatan uruna kendini feda etme ve adama yok Byle bir miras, byle bir kiilik olumam ve PKKnin etkiledii, harekete geirdii kitle de bunu zmsemi durumda deil. Kadrolar dahi sosyalist deerleri kendi ahsnda somutlatrmada ve her alanda, her koulda, dman karsnda bunlar temsil edip konuturmada yetersizlik iinde Dman politikalarnn yeterince kavranamamas, o srecin doru deerlendirilememesi szkonusudur. Biz unu sylyoruz: Krdistanda, Trk devletinin ykcln, vahiliini ve barbarln en fazla yaayan ve hisseden biziz, PKK hareketidir. Bu konuda tarih bilincine sahibiz ve yakn tarihte de devletin en ok yneldii, ezip ortadan kaldrmak istedii tek hedef hareketimizdir. Bunlar somut olarak yaamamza ramen, esas olarak dman tanma ve bir yerde tam anlamyla kafamza dank etmesi sonraki srete gerekleti. Yine de vahetin bu kadarn tahmin etmiyor ve beklemiyorduk. Yani genelde bu konuda bir deerlendirme eksiklii iindeydik. Btn olumsuz nedenlere ramen biz bir balangtk. Halkmzn, partimizin devrimci direni mirasn ve geleneini yaratma yolunda dmana kar durma cesaretini gstererek, halkmza ve kendimize ait her eyi devrimci tarzda yeniden yaratma admn zindan koullarnda atmtk. Vahetin kollarnda, insanlar lk la ve direniyorken, Hayri hcresinde bizlere seslenerek yle diyordu: Bu insan lklarn unutmayn! Krdistan Vietnamlayor! Krdistan Vietnamlayor demekle kastedilen nedir?

133

Hayri, dnemi, yaananlar, halk gerekliimizi ve gelecei bir btn olarak gryordu. Aclarmz, zorluklar, zayf yurtseverlie ramen kavga bilincini bileyecekti. Kavgay yreklere kazma, gelecein bedelini gsleme bilincini ifade eden bir ngrde bulunuyordu. Direniin btn vahi uygulamalar, kan ve lmler zerinde ykseltme ars ve emrini veriyordu. imdi gerilla mcadelesinin Krdistanda gelimesi ve gl bir yurtseverliin ykselmesi, Krdistann Vietnamlamas, Hayrinin direniin o ilk admlarnda denen ar bedellerde bugn grebilmesiydi. Artk yaanan, bir halkn deerleri ve ulusal kimlii uruna direnmesinin giderek bilinlice gndeme getirilmesiydi. Daha nce bu zellikler bizde yeterince yoktu. Bu eksikliklerimiz, sreci yerli yerine oturamaymz, kitleyi de eitemeyiimiz, daha sonra onlar eitme olanann ortadan kaldrlmas, genel olarak direnie doru yaklamda bulunmay ve doru bir deerlendirme yapmay da zaafl klyordu. Direnii uzun soluklu, srekli bir yaam tarz olarak nmze koyma yerine, yle bir durum kt: Btn kitle ve direnen kadrolar lm orucu srerken, umutlarn ona baladlar. lm orucunda beklenen ekilde deil de, yeni olumsuzluklarla sonulannca bir yerde direnie olan inan zayflad ve moral knts yaand. Dmeler, zlmeler hzland Bu tr olumsuzluklar ise subjektif nedenlerdir. Ve bunlarn hepsi biraraya geldiinde, Diyarbakrdaki olumsuz sonucu anlamak mmkn olur. - Objektif koullardan szederken, kamuoyunun tmyle sindirilmi olduunu sylediniz. Kamuoyunun cezaevlerine ilgisi konusunda trajik bir bo vermilik yaanyordu, deil mi? - Hem de derin boyutlarda Cezaevlerindeki direnilerin cezaevine hapsolmas, kitle desteinin yaratlamamas ve dnya kamuoyuna maledilememesi onlar dmann saldrlarna daha ak hale getiriyordu. Bu da direnenler olarak bizlerin iini zorlatryordu. - Burada akla ister istemez u soru geliyor: Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaanan bu yenilgi sreci, znde PKKnin ahsnda somutlaan bir olay olarak m alglanmaldr? Ksa bir aklama yaparsak; szgelimi Metriste yaanan olumsuzluklar ya da olum-

134

luluklar Dev-Sola, Mamakta yaananlar ise, Dev-Yola maledilir Diyarbakr gerei PKK hanesine nasl yazlmaldr. - En bata u ayrm yapmak, PKK ile Diyarbakr Zindan arasndaki ilikinin zn iyi anlamak ve vurgulamak gerekir. Diyarbakr ile PKKnin bir bakma zdelemesinin nedenini saysal okluumuzla aklayamayz. Bu doru olmaz. TCnin ulusal imhay gerekletirme politikas tek ve birinci engel olarak PKKyi ezme, imha etme biiminde somutlayordu. 1981-84 srecinde bu, teslimiyet-ihanet politikas biiminde gerekleti ve dayatld. PKK ile Diyarbakrn zdelemesindeki gereklik budur. Mamakn Dev-Yol ile, Metrisin Dev-Sol ile anlmas ve Diyarbakrn da PKK ile anlmas ayn nedenlerle aklanamaz. Bizim ok zgn bir srecimiz var. TCnin ulusal imha politikasnn en katmerli, en zel, en zgn, en vahi gncel somut uygulan olan Diyarbakr zindan politikasnn somut hedefi PKKydi. nk PKK, ulusal kurtuluun biricik devrimci temsilcisiydi Evet, bizde objektif olarak byle bir durum var. Esasnda dier cezaevlerinin durumunu deerlendirecek deiliz. Buna gerek de yok. Bunu sylerken dier cezaevleri hakknda deerlendirme yapamayacak durumda olduumuzu sylemek istemiyoruz. Tam tersine bu konuda kapsaml deerlendirmelerimiz vard. Ama u an syleimizin konusu dndadr. Bu adan sorunuzu Diyarbakr Askeri Cezaevi zglnde, kendi gerekliimiz zerinde ele alp yantlamak daha doru olacaktr. - Ama bu vurgu ok genel olmad m? - Evet, biraz daha zele inelim Olaya daha gereki ve daha anlalr bir aklama getirmek iin Diyarbakr Askeri Cezaevindeki bileimleri, gruplarn niteliini ve ngrdkleri, uyguladklar politikalar bilmeliyiz. Yoksa dediimiz gibi, sorun sadece gruplarn sahip olduu saysal okluk veya azlk sorunu deildir. Burada politika, politik tavr nemlidir. Diyarbakr Askeri Cezaevinde onlarca nder kadro, militan ve binlerce taraftar-kitleden oluan bir bileimimiz ve gcmz var. Bu bakmdan Diyarbakr Askeri Cezaevinin geleceinin belirlenmesinde nicel gcmz bir etkendir, ama belirleyici olan bu deildir. Belirleyici olan; ideolo-

135

jik-politik hat ve pratik tutumdur. Olumlu veya olumsuz ynde bu byledir. deolojik-politik hattmzn pratie gl direniler eklinde yansmas ve PKKnin Diyarbakrla zde duruma gelmesi, dmzdaki gruplarn tarihsel sorumluluklarn hafifletme anlamna gelmez. PKK, Diyarbakr Askeri Cezaevi tarihini byk direnilerle ve yaratt tarihsel zaferlerle yazd Yani kendi gcn devrimci sorumluluk ve tavrn dmana kar kesintisiz bir direni politikasnda rgtledi. Yaratt sonular da ortadadr. - Fakat tersini dnelim, direnilmeseydi? - PKK eer Diyarbakr Askeri Cezaevinde yenilgili, yanlgl, teslimiyeti bir tutum izleseydi ne olurdu? ki adan bakmak gerekiyor. Birincisi; Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaratlan devrimci kazanm ve zaferler belki olmayacakt, ya da ok daha ar bedeller karlnda ve ok daha zorlu bir srete gerekleecekti. in PKKyi ilgilendiren boyutlar ise bir tarafa kincisi; eer PKK yanlgl, yenilgili ve teslimiyeti bir tutum taknm olsayd, bu hibir zaman, hibir grup iin ne teslimiyetin, ne de direni d baka bir tavr taknmann ve politikann gerekesi olurdu. Tarihsel sorumluluklarnn bilincinde olan, buna sadk kalan gruplar, hatta tek tek kiiler bile yine direnmek zorundayd. Bizim Diyarbakr Askeri Cezaevindeki bileimimiz, gcmz ve ngrdmz politikann dmzdaki gruplar zerinde byle bir etkisi olacakt, olmalyd. Dediimiz gibi PKK, Diyarbakr Askeri Cezaevinde arlkl ve belirleyici konumdadr. Onun bu konumu temsil etti izginin gerisinde kalanlar direnie davettir. Gruplarn halk ve tarih karsnda varsa eer kendi devrimci grev ve sorumluluklarn yerine getirmeye ardr, ateleyici bir faktrdr, moraldir, gtr. Yine tersinden bakacak olursak; Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKKnin temsil ettii direni politikasnn ilerisinde daha radikal olan gruplar olsayd, bu gruplar PKK direnmedi, biz de direnmedik gibi sahte ve sorumluluktan uzak bir takm gerekelerin arkasna gizlenebilirler miydi? Kesinlikle hayr. Dmzda kalan hemen tm gruplar, ta bandan beri direnii skaladlar. Direni diye bir sorunlar olmad hibir zaman. Direnii nlerine koymadlar.

136

Bu da o gruplarn snfsal konumlarndan, temsil ettikleri ideolojik-politik hattn teslimiyetin konuturulmasndan ileri geliyordu. Bu gruplar devre d kalnca, daha dorusu kendilerini direni saflarnn dnda braknca, direni saflarnda olup dmanla vuruan, atan g kendileri deil, PKK oldu PKK gereklii bize bunu emrediyordu. Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaanan da budur. PKK bandan beri direnii tek bana gtrd. Byk, gl direni 1981 Mays yenilgisiyle sonuland. Bundan sonraki srete de btn kar klar, araylar, dmanla kar karya gelmeler yine PKKnin damgasn tad. Kitlesel olarak da esas arlkl g olmamz durumu dikkate alndnda olumluluklar veya olumsuzluklar da, yani Diyarbakr Askeri Cezaevinin geleceinin, yazgsnn belirlenmesinde PKKnin nde gelen olmas, baka bir deyile; yaanan gereklikten hareketle PKK denince Diyarbakr zindan direnii; Diyarbakr zindan direnii denince PKKnin anlmas anlalr bir eydir ve dorudur. Bu sreten kan objektif bir durumdur, sonutur. - Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKK nicelik olarak ounluu elinde tuttuu iin orada olan biten her ey ondan sorulur, sorumluluk ona aittir gibi bir yaklam znde kolayc bir yaklam deil midir? Bylesi bir durum baka bir siyasi hareketin direnmemesi iin bir neden olabilir mi? - PKKnin Diyarbakr Askeri Cezaevinde sreci belirleyecek konumda olduu bir gerektir. Hem sorumluluklar, hem de nicel ve nitel konumuyla bu byledir. PKKnin kendisine bu byklkte bir sorumluluk ve nem atfetmesi de doal bir eydir. Zira gelimeler bunu dorulamtr. Ancak doal ve doru olmayan ey, dmzdaki gruplarn kendi gerekliklerini grmemeleri veya inkar etmeleridir. Kendisine devrimciyim, bir halkn kurtulu sorununu omuzluyorum diyen bir g veya bir devrimci; PKK, Diyarbakr Askeri Cezaevinde nicel ounluu elinde tutuyordu. Her ey PKKden sorulurdu. Bu nedenle de tavr gelitirmemize, direnmemize gerek yoktu diyemez. Bu en hafif deyimle korkun bir sorumsuzluk rnei olur, tesi teslimiyetin teorisini yapmaktr. Dev-

137

rimcilerin bal kalmas zorunlu olan genel ilkeler vardr. Bir yerde ihanet dayatlyorsa, kiiliksizlik dayatlyorsa, bu soysuzlamay yaamamak, yaatmamak iin gerektiinde lmesini bileceksin! Diyarbakr Askeri Cezaevinde bir kez deil, bin kez, her an, her saat ihanet dayatlyordu. Bu korkun ihanet emberini inanlmaz bir direni sergileyerek; dman tarafndan lmn teslimiyet arac olarak dayatld yerde lmesini bilerek paralayabilirsin ancak. Varsayalm ki, PKK gcne ramen bu sorumluluktan kat. Peki bu durum tek bana bile olsa, bir devrimcinin, hem de yle sradan deil, nderlik gibi byk iddialarla ortaya kan bir rgtn veya devrimcinin kendi sorumluluklarn yerine getirmemesinin nedeni olabilir mi? Ak ki olamaz. Anlatmak istediimiz; Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKKnin sorumluluklar elbette byktr. Fakat PKKnin bu durumu dier gruplarn ve bireylerin tarih ve halk karsndaki sorumluluklarn hibir zaman glgelemez. Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKK dndaki gruplar batan sona tutarl, devrimci-direnii bir politika izlemedilerse, bunun yerine teslimiyeti hem eylemde, hem de dnsel alanda yaadlarsa ki yaadlar bu hangi devrimci mantk zerine oturtulabilir? Bedenlerini yakmak istediler de PKKnin nicel ounluu mu buna engel oldu? lm kendisini bu gruplara ve szde nderlerine hi dayatmad m? Devrimci sorumluluk, halk sorumluluu gelip en yakc biimde attnda bu gruplar yok hayr buradan PKK sorumludur mu dediler? - Yani dnzdaki gruplarn genel srece ve direnie yaklamlar konusunda ok tutarsz davrandklarn m ileri sryorsun? Keza size ve politikalarnza kar yaklamlarnda da srp giden bir tutarszlk - Belirttiimiz gibi bu gruplarda batan sona bir tutarszlk egemen olmutur. Kendileri direnmeyip teslim olurken, teslimiyetin teorisini yapmak iin PKKye ynelik unlar sylemilerdir: Eer PKK bu provokasyonlar ki onlarn provokasyon dedii direniin kendisidir yapmasayd, bask ve ikence de olmazd! En fazla biraz bizi skarlar fakat daha sonra her ey dzelirdi. Ak ki burada

138

Mamak gereinin tersi szkonusu. Mamakta dier gruplar, DevYol direnseydi teslimiyet yaanmazd..! derken Diyarbakr Askeri Cezaevinde sylenen u olmutur: PKK direnmeseydi ikence ve bask olmazd Tam bir eliki. Ve bu tavr bandan beri teslimiyet temelinde direnii mahkum etmek, ona ideolojik-politik olarak saldrmak, direniin altn srekli oymak biiminde karmza kt. Mamak gerei ise ok daha farkl. Dev-Yol orada srekli bir direni politikas tutturamamtr ve ounluktadr. Zaman zaman direniler olmusa da, Mamakn o kahredici teslimiyet atmosferi yaratlamamtr. Burada Dev-Yola elbette ynelmek gerekir. Eletirilerimiz vardr. Fakat unun altnn bir kez daha izilmesi gerekiyor: Mamakta Dev-Yolun direnmemesi, hem de nicel ounlua sahip olmasna ramen direnmemesi, dier gruplarn grkemli direniler gelitirmemeleri, hatta lm kucaklamak gerekiyorsa lmemelerinin gerekesi olamaz. Byle bir gereke ne doru, ne de devrimci bir gereke olur. Bu hem gruplar hem de bireyler asndan byledir. Diyarbakr Askeri Cezaevi ile Mamak arasndaki fark grmek gerekiyor. zetle bir nceki sorunuza tekrar dnersek; Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKK nicel ounluu elinde tutuyordu. Bunun iin orada olan biten her ey PKKden sorulur, sorumluluk da ona aittir yaklam elbette gereki, doru ve devrimci bir yaklam deildir. Kolaycln da tesinde kendi teslimiyetiliini gizlemedir, kendine ynelmemedir. - Siz onu mahkum etmek istiyorsunuz, bakalar da sizin yaklamnz mahkum etmek isiyor znde bu deil mi gereklik?.. - z bu kisinin de birbirine benzer yanlar var. Diyarbakr Askeri Cezaevinde direnii bandan sonuna kadar bir provokasyon ve olumsuzluk olarak deerlendirenler, Mamakta yle ortaya kmlardr: Dev-Yol direnmedii iin biz yapamadk, edemedik imdi bunlar ilgin! Birbirine zt gibi grnen, ama bir btnen deiik zeminlerde ortaya kan farkl biimlerdir. Bize gre Diyarbakr Askeri Cezaevindeki teslimiyet, yzn srecin her dneminde ak ak gstermitir. Fakat baka yerde ise, kendi teslimiyetiliklerine gereke yaratlmak istenmitir. Burada unu sy-

139

lemek istiyoruz: Eer bir yerde olumsuz bir sre yaanyorsa, olumsuzluklardan o alandaki, o srete yer alan herkes belli llerde sorumludur. nk herkesin kendine bitii bir misyon, devrimdeki mevzilenmede kendine bitii bir deer, bunun sonucu ve gstergesi olan politikalar vard. - Tabii olaya biraz da zgn bamsz politikalarn konuturulmas anlamnda yaklamak gerekir. Direnite de, teslimiyette de her anlay kendi izgisini konuturur. Kimse kimseye gdml bir politika, bir sre sunamaz herhalde, yle deil mi? - Kukusuz yle. Biz, sreci deerlendirirken; Diyarbakr Askeri Cezaevinde dmzda pekok grup var. Btn gruplar direnmiyor. PKK olarak biz niye direnelim? Biz de ounlua uyalm deseydik, byle bir anlay Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKK dndakilerin sergiledii anlayn tersi gibi grnr, ama devrimci sorumluluk, grev bilinci ve tad korkun sakatlk bakmndan ayndr. Zira bu yaklam teslimiyetin kendisidir. Dier gruplar direnmiyor, teslim olmular. PKK kendi bana niye dirensin, tek kalyoruz, eziliyoruz, btn saldrlarn hmna biz uruyoruz, faturay biz dyoruz! ok ar bir sre ve bizim iin ar bir fatura olur diyebilir miydik? Eer sorumluluk kavramna onlar gibi, onlarn ykledii anlam ykleseydik, yklersek; yani devrimci so rum lu lu u mu zu ba ka la r nn dav ra n la r na, tu tu mu na g re ayarlarsak, gerekemizin geerlilii olur. Ama ak ki devrimci yaklam ve sorumluluk bakmndan byle bir gereke geerli deildir ve olamaz. Bu yanl bir yaklam, kabul edilmemesi gereken bir yaklam. Biz kendimizi; ideolojimizi, politikamz olutururken veya rgtmz kurarken, dmzdaki A, B, C, grubu yledir-byledir, biz de yle olmalyz diye hareket etmedik. A, B, Cye gre ortaya kmadk. Krdistann tarihsel-toplumsal koullarnn sonucu olarak ortaya ktk ve devrimci tarzda, toplumun ileriye gidiini gerekletirme, deitirme isteinin, azminin ifadesi olduk. Hele dman karsnda kendimizi ortaya koymamz, zmlememiz ve onunla vurumamz szkonusu olduunda, bunu temel anlay olarak, z gcmze dayanarak yaparz dedik ve bu

140

dorultuda politikalar oluturduk, pratik segiledik. Byk kayplar ve byk faturalar demek pahasna da olsa, yenilgileri de yaasak, biz bunu syledik, bunu uyguladk. Ama bu demek deildir ki, srecin banda teslim olmamz, teslimiyeti yaamamz iyiydi. Bunu sonraki srete genie aacaz. Dmzdaki gruplarn balangtaki teslimiyetiyle, bizim direnerek yenilmemiz arasnda dost-dman karsnda son derece farkllk vardr! Daha sonra beraberinde getirdii sonular asndan pratie yansyan byk farkllklar olmutur. O dnemde byk zaferler yaratamayabilirdik, ama yaayarak olmazsa da gerektiinde lmn zerine zerine yryerek devrimci deerleri, halk deerlerini dman karsnda drmeyip ykseltebiliriz. Bunu sre iinde yaptk. Gelecek kuaklar onu bayrak edinip gl, doru bir tarzda, iyi bir miras zerinde yrylerini srdrebilirler. Yani tarihsel-toplumsal adan baktmzda biraz da gelecei dnerek, bizden sonra geleceklere brakacamz deerleri, ya da daha nce yaratlm, braklm deerlerin korunmas, gelitirilmesi balamnda ele almak gerek. Dier bak alar aslnda gnbirliktir, dar yaklamlardr. -Peki u soruya yantnz nedir? Eer Diyarbakr Askeri Cezaevinde direni yenildiyse, teslimiyet yaandysa bunun ba nedeni dmzdakilerin direnmemesiydi diyor musunuz? - Biz Diyarbakr Askeri Cezaevinde teslimiyet kavramn kendimiz iin de, dier gruplar iin de genelde kullanyoruz. Ama teslimiyet vardr, teslimiyet vardr! Ordular byk zaferler kazandklar gibi, yenilgiyi ve teslimiyeti de tadabilirler. Ama savama azmi ve karar vardr. Savan olduu yerde bunlar olas eylerdir. Bir de bandan beri savaa atlmayan, bandan beri dnce, ruh ve eylemde beyaz bayrak ekenler vardr. Teslimiyeti en koyu biimiyle yaayanlarla, savaarak yenilgiyi yaayanlarn alanlarn birbirinden ayrmak, aradaki fark grmek gerekir. Bu ksa aklamadan sonra, sorunuzun yantn yle zetleyelim: Biz hibir zaman Diyarbakrda o yenilgimizi, teslimiyete giden srecin sorumluluunu dmzdaki hareketlerin tutumuna balamadk. Bunlar olumsuz birer faktrdr. Deerlendirmelerimizde onlara hibir za-

141

man belirleyici olma roln bimedik. Dmzdaki gruplarn teslimiyetin tesinde olan zlmelerini, tutumlarn sadece olumsuzluklarn daha da derinletiren etkileyici bir faktr olarak deerlendirdik. Ama yenilginin esas nedenlerini dmzdaki gruplarda grme anlay bizi u noktaya gtrr: Yenilgiden k, yani zaferi yaamay da dmzdaki gruplardan beklemek! Oysa deil. Yenilgimizi doru zmledik ve byk zaferleri de bu temelden, bu anlaytan hareketle ancak gerekletirdik Her hareketin ncelikle kendini, sreteki roln doru koymas ve belirleyici olarak da kendisini oturtmas, kendisine ynelmesi gerekiyor. Eer kii, ya da rgt, devrim gibi soylu bir ie soyunmusa, devrimde iddialysa bunu yapmak bir zorunluluktur, yapmak durumundadr. Bakalarn sorumlu tutmak, kendi sorumsuzluunu orta yere serme olur. Ve bu tutumla grevler yerine getirilmez. ddialara sahip kmak, gereklerini ruhta, bilinte, eylemde yerine getirmek nemlidir. Bunun da ba lt insann, rgtn kendine ynelme, bilin ve drstln gsterebilmesidir. Kendi yetmezlik, hata ve eksikliklerini gizleyen, yarglamada acmasz olmayanlar, devrim yolunda fazla baarl olamazlar. Biz, Diyarbakr Askeri Cezaevinde kendimize bu espriyle yneldik. Kendimizi affetmedik, kendimizi aklama abasn ne almadk. Yaadmz yenilginin objektif ve subjektif nedenlerini aradmzda yine kendimizde bulduk. te bizi Diyarbakr Askeri Cezaevindeki destans direniler yaratmaya gtren, parti ve halk onurumuzu kurtaran, ipe ekilip yok edilmek istendiimiz bir yerde, dman kahreden, eritip acze dren, bu anlay ve tutumumuzdu. - Konumanzn bir yerinde, biz dnsel yenilgiyi hi yaamadk dediniz, biraz daha aar msnz? - lerde sreci ele aldmzda ne demek istediimiz daha da somutlaacak. Burada yine iki farkl anlaya deinmek durumundayz. Birincisi dmzdaki gruplar, ikincisi biz Dmzdakiler Diyarbakr Askeri Cezaevinde batan sona dek teslimiyeti yaadlar. Ve teslimiyeti yreklerine oturtabildiler. Bunun adna da politika dediler! Dmanla beyinde, yrekte, fiziki olarak hemen her alanda

142

korkun bir vuruma gerekirken, bu gruplar uzlamay ve teslimiyeti kendilerine temel aldlar. Bunu yapmakla da en dorusunu yaptklarn sylediler. Yani pratikte uzlama, teslimiyet tutumlarn ilerine sindirip en dorusu budur deyip tabii kendilerini aldatyorlard bunu dncede kabullendiler. Bu nedenledir ki direnilerimizi, teslimiyete kar politikamz maceraclk ve provokasyonla itham ettiler. PKK olmasa bunca ikence, vahet bamza gelmezdi dediler. Byle bir mant yorumlamaya, tanmlamaya ve adlandrmaya kalktmzda, politikada, dncede ve eylemde teslimiyet olduunu grrz. Bunun dnda bir tanmlama mmkn olmuyor. Biz ise, yenilgi ortamnda da tarttk. Teslimiyet dzeyinde olan bu yenilginin kabul edilmeyeceini, doru-devrimci tutumun direni olduunu srekli savunduk ve vurguladk. Yenilgi sreci yaandnda ise yenilgi dorudur, hazmedilebilir gibi bir dnce ve deerlendirmemiz hibir zaman olmad. Yenilgi olay bize ok ar geldi. rnein, Kemal Pirin u deyii vard: Ben Kemal Pirim, bir Trk subayna, askerine komutanm diyecek adam mydm? Binlerce insan devrimciletirdim, banda yrdm. Bu hallere decek adam mydm? Evet Kendimizi sre iinde srekli yiyip bitirmemiz, kendimizi belki de hakettiimizden daha ar ithamlar altnda brakmamz oldu. Ama bu, kendimizi koyvermemiz, artk her ey bitti anlamnda deildi. Aslnda daha ok kamlayan, daha ok direnie ve araya sevkeden bir durumdu. Bu balamda PKKnin ideolojisini, dncesini, Krdistann tarihsel somut koullaryla belirlemelerimizde, dman deerlendiriimizde bir sakatlk, yanllk szkonusu deildi. Vuruan iki gten birinin zayf olmas, belli koullarda vurumay srdrememesi, silah brakmas olabilir. Bu anlamyla bizimki taktik bir yenilgiydi. Yenilgiyi dncede, ruhta hibir zaman kabul etmedik. Her zaman kendimizle attmz, savatmz bir sre yaadk ve bu kendimizle bark olmayan, atmal durumumuz bizi tekrar yaatt, diriltti ve sreci direnile tamamlad. - Diyarbakr Askeri Cezaevinin sonraki gereklii gznne alnrsa, aslnda sizin 1981de yaam olduunuz olay bir urak noktas gibi gzkyor

143

- yle bir dnemdi o Bir dnem, direniin yenilgi ald bir dnem. Ama bizim amzdan her eyin bitmedii, mcadelenin deiik boyutlarda, deiik biimlerde srdrlmeye alld bir dnem 1983 Eyll direniine kadar genelde teslimiyetin yaatlmasna ramen, gerek mahkemelerde yaplan st boyutlardaki siyasal savunmalarmz, gerek iimizde dar bir grup da olsa rgtl yapmz srdrmemiz, direni araylar iinde olmamz, gerekse deiik eylem biimleriyle dman protesto etme, politikalarn boa karma abalar, direniin tohumlarn atma, ya da halkalarn sk sk kavrayp temelini deme, bir btn olarak teslimiyet zincirini paralama olaynn yaanmas bizim amzdan bir gereklikti. unu syleyelim: 1983 Eyll toplu kitlesel kalk ve teslimiyetin krlmas olay yle bir gnde gelinen, sreten kopuk elde edilmi bir sonu deildir. Adm adm hazrlanan ve her tulas binbir emekle, zenle yerletirilen grkemli bir direni sreci inasdr bu - Bu blme bakaca ekleyeceiniz eyler var m? Yenilgi dnemine gei nasl yaand? - Ek olarak unu sylemek gerekir: Cezaevindeki tm olumsuzluklar idarenin politikasyla birleince, bask ve ikence vahet dzeyine ulat, hcreler ksmnda odaklat. Ve hcrelerde de bir zlme yaand. Direnenlerin says giderek dt, say son olarak 50-60 kiiye indi. - Yzlerce, binlerce kiiden 50-60 kiiye dtnz, yle mi? Adeta marjinal bir grup gibi - Evet, o kitleden 50-60 kiiye dtk. Durum ortadayd ve deerlendirilmesi gerekiyordu

Direnenler direniin kaderini tartyorlar

- lm orucunun braklmas, fiili direnite bulunan arkadalar nasl etkiledi? Gelimeler nelerdi? Sre direni asndan neler getirdi?

144

- 1981 direni dnemimizle ilgili imdiye kadarki anlatmlarmz, aslnda onun byklne denk den bir irdeleme, yeterli derinlikte bir ele al olmad. Bunu zellikle belirteyim. Dnem ok kapsamlyd ve karlacak dersler de ayn dzeyde Kendimizi olumlu olumsuz ynlerimizle grme, daha bir aa kmamz, ken di mi zi her ba km dan ta n ma m z ge ti ren bir d nem di. 1984lere kadar yaanan sre ok zengin, kapsaml ve ykl oldu u iin, o s re ci de ilerle yen b lmlerde an la ta ca mz dan 1981i genie ele almadk. Ayrca yaanan tarihsel dnemi bir yazda verebilmek mmkn olamyor. 1981e dair sylenecek ok ey olmasna ramen, temel, ne kan ynlerine deindik. Bu n kayd dme ihtiyacn duyuyorum. imdi sorunun yantna geelim. Biz daha lm orucundayken direnii srdren arkada saymz yzn zerindeydi. 4. katta fiili direnii srdren arkadalarla, lm orucundakilere yazdklar notlar araclyla durumlarn, srece ve direnie ilikin dncelerini birbirlerine aktaryorlard. Hayri, fiili direnii srdren arkadalarn durumlaryla ilgili olarak ald bilgileri ve kendi dncelerini de ieren bir notu lm orucunda olan baz arkadalara iletti. Aramada bu not ele geirildi. Dman, direnii srdren militan yapnn eylem hakkndaki dncelerini, ruh hallerini, genel durumlarn, direniilerin kendilerinden renmi oldu!.. - Hayri arkada notun yakalandn renince tepkisi ne oldu? - Tabii ki, bu bizim iin ok kt bir durumdu. Hayri, bunun derin zntsyle dizlerine vurup; kt, ok kt oldu!.. dedi. - dare notu ele geirdikten sonra nasl bir ynelime girdi? - dare uygulad tm vahete ramen, direnite bulunanlarn ruhsal durumunu, neler dndn tam bilemiyordu. Bunu renmek onlar iin ok nemliydi. Direnii krmak iin urap dururken, direniilerin genel ruh hallerini renmesi, ynelimini daha da gelitireceki. Esat Oktay eline ulaan notu okur okumaz 35e geldi. Yznde zafer kazanm birinin sevin ifadesi vard. Gzleri parlyordu. Sevinci direni karsndaki aczinin ifadesiydi. nk o kaleyi fethedemiyordu. Kulland tm vahete ramen bunu ba-

145

aramyordu. Ald yeni bilgiler kaleyi fethetmede bir omuz, bir dayanak olabilirdi. Bu yzden sevinliydi. Notun ele geirilmesinden sonra saldry, vaheti, ynelimi daha da boyutlandrp koullar dayanlmaz, nefes alnmaz hale getirmeye altlar. - darenin bu son ynelimi yeni dklmelere neden oldu mu? - Evet Sregelen dklmelerde ksmen bir art oldu. Ancak direni lm orucu gibi byk bir eylemle beslenip srdrld iin, hl gcn koruyordu. lm orucu silahnn hedefini tam vurmamas, sonu alc olamamas direnie olan gvenin, umudun zayflamasn ve zlmenin hzlanmasn beraberinde getirdi. - Sylediklerin, arkadalarn direnii lm orucu ahsnda grmeleri, ona bu kadar ok bel balamalar bir eksiklikti belirlemesine uygun dyor. - Direnii yaamn temel bir ilkesi, yaamn kendisi olarak ele almak gerekir. O sadece u veya bu eyleme balanr ve sadece onda somutlatrlrsa, bu tehlikeli sonular dourur. Doru bir deerlendirme olmaz. Yaam birok cephede, birok silahla srdrlen bir savatr. Direnmek, yaamak olduuna gre, o da ok cepheli bir savatr. lm orucu 1981 direniinde en nemli cepheydi. Her bakmdan ne kmt. Ancak bu cephede zlme olabilecei, yenilgi alnabilecei de hesaplanarak direni srdrlmeliydi. lm orucunun bu ekilde bitmesi tabii ki, direnii en etkili silahndan yoksun brakarak her bakmdan, maddi-manevi adan koullar daha da olumsuz etkileyecekti. Ancak yaamak, varolmak direniten getii iin, en zor koullarda da olsa onu srdrmek bir zorunluluktur. te biz bu zorunluluu yeterince kavramam, bilince karmamtk. Umut balanan lm orucu olumsuz sonulannca, idare anlamann gereklerini yerine getirmeyince, direnie olan inan zayflad, umutsuzluk artt, zlme hzland. Ve belirttiimiz gibi direnii srdrenler 50-60 kiilik bir sayya dt. - Peki sizlerin direniin akbetini deerlendirebilme imkanlarnz var myd? Eer varsa, nasl deerlendiriyordunuz? - Bizler durumalara gruplar halinde karlmaya balandktan sonra artk fiziki ortam olarak da belli arkadalarn ayn zeminde

146

bir araya gelebilmeleri szkonusu olamad. rnein, Diyarbakr grubu durumalara ktnda o grupta direnii srdren, Mazlum, Karasu ve dierleri 36. kouta, bizlerse 35teyiz. Urfa grubu durumalara kmaya balaynca ben, Rza, Kemal ve direnen dier arkadalar 36dayz. Diyarbakr grubu ise, 35te Hayri ise tmden izole edilmi, tecriti derinletirilmi. Onu bir sre kapal (kr) hcrede tuttular, ardndan da revire aldlar Ancak mahkemeye gidi gelite 35tekilerle 36dakiler yanyana geldiklerinde birbirlerinden, direnen ka kii kald? Durum nedir? gibi olduka genel bir bilgi alabilmeleri mmkn olabiliyor. Belli arkadalarn biraraya gelmesi, yazmas, deerlendirme yapp birbirine aktarmas koullar yok - Durumunuzu, eylemin kaderini tartmak iin hi mi biraraya gelemediniz? - Direniimizin son gnlerinde sadece bir defa, bir grup arkada biraraya gelebildik. Revirde bulunan Hayri, direnii deerlendirerek kurallara uymay uygun grp, uyacan Esat Oktaya sylyor. Tabii, Esat Oktay da sk sk gidip kendisiyle konuuyor, kurallara uymas halinde koullarn dzeltileceini, bizlerden fazla bir ey istemeyeceini sylyor. Esat Oktay, Hayrinin kurallara uyduunu gelip bize kendisinin duyurmas halinde, bizlerin de direnii brakabileceimizi dnerek Hayriye, seni gtreyim, dierleriyle konu diyor. Hayri de onun bu yaklamn frsat bilerek biraraya gelme, durumunu aklama, bilgi verme, dncelerini iletmek iin bizimle konuacan sylyor. Onun belli arkadalarla konumasn salamak iin Esat Oktay, 35ten Mazlumla baka bir arkada, bulunduumuz 36ya getirdi. Rzay, beni, Kemali ve Celalettini 35ten gelenlerle birlikte Kemalin hcresinde biraraya getirdi. Ardndan da Hayriyi alp geldiler. Hayri, oraya getirilmesini bizimle bulumasnn nasl saland hakknda bilgi verdi. Kurallara uymay kabul ettiini, kendisini bu karar vermeye gtren dncelerini anlatt. Bata unu zellikle vurgulad: Size kurallara uymanz konusunda bir ey sylemiyorum. Byle bir hakk kendimde grmyorum. Direnen arkadalarn says olduka azald.

147

Bu gle direnii baarya gtremeyiz. Kalan arkadalar da genellikle nder, militan kadrolarmz. Ve bizler de yapmzdan koparlm, tam bir tecritlie alnmz. Eer kurallara uyarsak arkadalarn arasna gitmemiz, tekrar bir toparlanma yaamamz, direnii yeniden rgtlememiz, bir nefes almamz, bu arada da savunma yapmamzn olanaklar olabilir. Dmann Diyarbakr Zindan zglndeki amalarn boa kararak yeni ve daha gl bir direni rgtleyip balatmamz iin geici, taktik olarak kurallara uyulabilir dncesindeyim dedi. Hayrinin temel dncesi, yeniden rgtlenme, toparlanma, direnii giderek daha da daralan durumdan kurtarp ki dman kitleyi teslim alm, teslimiyeti egemen klmada byk mesafeler katetmiti daha gl bir ekilde gelitirmekti. Hayri, geici olarak kurallara uymann getirecei olumsuz siyasi sonular grmyor deildi. Dar bir kadroyla da yrtlse, bu direniin yarataca olumlu sonularn anlamn da bilmiyor deildi. Fakat bu aamada arlkl olarak militan yapmzn, kitle gcmzn direni srecinin dna drlerek bizlerden koparlmasn, dmann etkisine daha ak hale gelmesini istemiyor, kabullenmiyor. Bu yapya ulap onlar tekrar kucaklayarak, daha byk bir direniin yaratlmas gerektiini dnyordu. Gerekletirilecek yeni bir direniin bu geici kurallara uymann, deyeceimiz bedellerin, ekeceimiz aclarn hepsini telafi edip, daha byk siyasi sonular yaratacan dnyordu. Kurallara uyduu ilk andan itibaren Hayrinin nne koyduu yeni bir sre vard. (Hayri, k yollarn arama, direnii rgtleme, yaamn bu ie hasretme ve direnite ehadeti kucaklamann addr.) - Pardon, bu konumalarnz idareciler dinliyor mu? - Hayr Esat Oktay gardiyanlar geri ekti, kendi aramzda konuuyoruz - Hayri arkadan dncelerini nasl karladnz? - Mazlum, byle bir teslimiyet sonras toparlanp daha gl bir direni rgtleme olana olmaz. Bu ans bize vermezler. Vahetin hafifletileceine de inanmyorum. Bunlar teslimiyetle yetinmezler. Ardndan ihaneti dayatrlar. Direni esastr, tek doru izgi-

148

dir. Direnen bir kii de kalsa, direnmeli, lme kadar gtrp partiyi temsil etmelidir. Partiyi temsil etmek direnile mmkndr. dedi. Karasu, 35te Mazlumla birlikte olduu iin aralarnda tartm, ayn sonuca ulamlard. Kemal ise; yenilen, dzenli geri ekilen bir ordunun yeniden toparlanmas, savamas olasdr. Ama bizde yaanann bir yenilgi, dzenli bir geri ekili olmadn, bozgun olduunu gryorum. Bozguna uram ordular toparlayp savatrmak kolay olmaz. Bozguna uram bir orduyla zafer kazanlamaz. Dman teslim ald bir orduyu datr. Tekrar toparlanamaz hale getirir. Sonra da onu eritip bitirir. dedikten sonra, direnme ynnde grn belirtti. Bizler de; direnilmelidir dedik Bu bulumamzda ortaya kan karar; direni esastr, tek doru izgidir, direnen bir kii de kalsa partiyi temsil etmeli ve lmesini bilmelidir. Partiyi temsil etmek, ancak direnile mmkndr oldu. - Bu buluma biraz buruk, hzn verici bir buluma deil mi? O anda neler hissettin? - Tabii Cezaevindeki parti yapmzn iinde bulunduu durum ar ve zor bir durumdu. Ki, biz direnmeyi temel alm, bu ideoloji ve politikayla yorulmu, scak bir pratikten gemi partililerdik. Btn deerlere ters dme gereiyle kar karyaydk. Askeri literatrle ifade edersek; ordular dalm, yenilmi, eriyip elinden kaym komutanlar gibiydik. Bu durumu yaayan komutann duygu ve dncelerini az-ok tahmin etmek gerekir. Gerek o zaman, gerekse daha sonralar yaadklarmz ve duygu dnyamzdaki frtnalar ifade etmek, anlatabilmek iin tm szckleri bir araya getirip ymak bile yetersiz kalr. - Bulumanzdan kan sonu; direnmek Peki ama direni nasl bitti? - Bulumamzdan ksa bir sre sonra kurallara uymalar bireysel kararlarla gerekleti Bu kararlarn yanll, parti izgisiyle eliik olduu bilinerek Bizlerin de kurallara uyup, 35in 1. katna alnmamzdan sonra, 4. katta direnii srdren 12 kiilik grup deindiimiz gibi 36ya alnd. Vahice sren ikence seanslarndan sonra,

149

onlara yaptrmlara uyup uymamalar konusunda dnmeleri iin sre tanyorlar. Onlar da aralarnda konuup tartyorlar, iki- gn sonra kurallara uyacaklarn sylyorlar. Ve Diyarbakr Zindannda direni bylece tmden bitmi oldu. Genelde direnii brakma karar alan, gardiyanlar subaylar geldiklerinde, ya da sorulduunda ki sk sk soruyorlard kurallara uyacaklarn sylyorlar, idare de onlar alp kurallara uyanlarn arasna koyuyordu. - Kurallara uymann bireysel kararlarla gerekletiini sylyorsunuz ve altn zellikle iziyorsunuz, bunun gerekte nemi nedir? Ve daha sonraki sre iin ne anlama geliyor? - Bu ok nemli Bizde karar alma mekanizmasn oluturan yap, byle bir karar alma g ve yetkisini kendinde gremiyordu. Bir parti organnn, partiyi temsil etme, onun adna karar alma sorumluluu ve yetkisi snrsz deildir. Onun grev ve sorumluluunun snrn izen ideolojik-politik hattdr. Bu temelde parti adna karar alnabilir ve parti yetkisi kullanlabilir. Partimizin ideolojikpolitik izgisine aykr olan teslimiyet gibi bir karar alma yetkisini kimse kendinde gremezdi. Bunun bilincinde olan oradaki yapmz da bu yetkiyi kendinde grmedi. Bu, teslimiyetin teoriletirilmemesinde, teslimiyetin sindirilememesinde ve yeniden direnilerde nemli bir etkendir. Bu tutum ahlaki, siyasal, rgtsel ve gelecek direniler asndan da nemlidir. tesi, kurallara uyma konusunda karlacak bir karar, direnii yn zayf olan veya hi olmayan unsurlarn grev ve sorumluluktan kama, gerek niteliklerinin zerini rtme, kendisini yarglayp sorgulamama iin snaca bir kale olur. Ayrca, Diyarbakr srecinde bizimle dier gruplar arasndaki farkn nemine de tekrar parmak basalm: Dier gruplarn hepsi teslimiyeti rgt kararyla yaadlar. Sonraki srete bu rgt kararlar onlarn teslimiyetinin derinlemesinde bir etken oldu - Direnen partiyi temsil eder eklinde bir kararn ortaya kmas daha sonraki srete eitli sorunlar yaratt m? rnein, tmden bir yaptrm srecinin balamasyla birlikte temsil sorunu kendisini dayatt m? - Hayr Bizde byle bir ey olmad Biraraya gelip dire-

150

nen, partiyi temsil eder tutumunu tekrar dile getirmenin hemen ardndan yenilgi geldi. Direnmek esastr, direnen partiyi temsil eder eklinde somutlanan anlay ve izgimiz bandan beri vard. Direniin olduka g kaybedip zayflad o son bulumada bir kez daha onanmt Diyarbakr sreci boyunca daha iyi grlp anlalacaktr, nderlik konusunda bizde bir boluk veya sorun yaanmad. Yetkinin, otoritenin nder arkadalarmzn ahsnda temsil edilmesi konusunda herhangi bir sorun yoktu. - 1981 direniinin yenilgiyle sonulanm olmasna ramen, bu direniin sonraki yllarda Diyarbakr srecine nasl bir etkisi oldu? z olarak bu direnie nasl bir anlam biiyorsunuz? - Grkemli 1981 direniimiz, ilerideki k ve baarlarmzn zemini oldu. Diyarbakrda ykseliimiz, direni binas bu zemine oturdu. Sre irdelendiinde imdi sylediklerimizin ne anlama geleceini daha iyi grleceinden, bu yn ayrca amayalm, derim Ama byk tarihsel nemine zce deinelim: Krdistan tarihinde katliamlarn, ykmlarn bolca yaandn biliyoruz. Smrgeci Trk Devleti, Krdistan kan dkerek ve iddet temelinde dize getirmi. 1940lardan 1970lere kadar da herhangi bir kar k, ya da kprdan yaanmam. 1970lerden 12 Eylle kadar PKK dnda herhangi bir siyasal yaplanma TC ile Krdistanda ne pratikte, ne de dnce ve ruhta kar karya gelme cesareti gstermemi. te 1981 direniimiz tarihin grd en olumsuz ve eitsiz koullarda, dnce ve ruhta, plak bedenlerle dmanla vuruma, kar karya gelme yrek ve cesaretini gstermeydi. Toplumsal ve tarihsel olumsuz koul ve miras dile getirdik. Gncelde de koullar anlatlmaz olumsuzluklar ve zorluklarla bezenmi, toplum sindirilmi, parti geri ekilme karar alm, partinin ne durumda olduu bilinmiyor, kr bir kuatlmlk ve tecritlik iindeyiz. Devletin bilinen katliamc, imhac nitelii de buna eklenince, gen bir hareketin temsilcilerini ite bu ortamda yreklerini avularna alarak dmana kar durmas, tarihsel bir r amas, yeni bir dnem balatmasdr. Ve Hayrinin dile getirdii Krdistan Vietnamlayor olaydr. lm korkusuyla titreyerek dmann nnde yerlere ka-

151

paklanp kapkulluu yapanlarla, bakaldry her dzeyde yaayanlarn yenilgi alarak geici bir sre teslim olmas arasndaki fark neyse, Diyarbakr zelinde bizlerle dierleri arasndaki fark da odur. Daha sonraki srete onlar altklar teslimiyeti daha da iselletirerek derinletirirken ve kapkulluunun teorisini yaparken, bizler geici statmz paralayp ykmann amansz savana koyulduk. Ve onlardan ok farkl kanla aktk. Dolaysyla anlatmaya devam edeceimiz sre, geici statye son verme araylarnn ve soylu klarn destans direni hikayesidir.

Savunma hakk zerinde odaklaan soylu savamlarn ngn

- Anlatmlardan anlald kadaryla mahkemelere byk bir nem atfediyorsunuzzellikle siyasi savunma yapma konusu daha bir ne kyor Konuyu sizin ve devletin yaklam asndan ksaca ele alr msn? - Bir siyasi hareketin dman karsnda temsil ettii davay mahkemelerde de savunmas, temsilini o alanda da yaama geirmesi nemli bir grevdir. Kar karya bulunduu snav baaryla vermesi, rtn btn mcadele alanlarnda olduu gibi bu alanda da ispatlamas gerekir. Bu, bizim iin daha yakc ve ertelenmez bir grevdir. nk halk tarihimizde yaratlm gl bir miras, devredilmi bir gelenek yoktu. Savunmalarn gerek parti tarihimiz asndan gerek Krdistan toplumunun getii dnem ve gelecei asndan, byk tarihsel bir nemi bulunuyordu. Halk ve parti olarak ilk kez toplu savunma ulusal kurtulu ve bamszlk temelinde, davay temsil etme olay yaanacakt. Bunu byk tarihsel nemini bilerek cezaevi politikalarmz olutururken savunmalar konusunda gereken nemi ve yeri verdik. Gerek 12 Eyll ncesi, gerekse sonras saldr ve direni srecinden gnmze kadar sren, gnmzde de devam eden bir mahkeme politikas oluturmak ve yaratmak zorundaydk. Mahkemeler politikas Diyarbakrdan tarlarak Krdistan ve Trkiyedeki PKKnin tm

152

yarglamalarna temel olacakt. TC, Krdistan halk gerekliini, ulusal kurtulu mcadelemizin inkarn ve bitirmeyi nne koymu. Mahkemeleri de bu devlet politikasnn bir arac, silah haline getirmiti. Bizler, mahkemeleri onun inkar ve rtbasn ortadan kaldrmak, topluma gl bir mesaj vererek mcadelenin srekliliini salayacak bir silah olarak kullanmalydk. Dman, bizden nceki tarihi srete inkar ve rtbasn rahatlkla yaama geirebilirken, bu yeni dnemde nnde engel olarak dikilen bizleri susturmay amalayacakt. tesi, bizleri de yarglama srecinde temel politikasnn bir arac haline getirmeyi hedefleyecek, topluma teslimiyeti ve ihaneti ahsmzda tarmak isteyecekti. Biz ise varolmann, direnmenin ve bakaldrmann ruhunu, mesajn Krdistana tarmada sank sandalyelerini bir ara olarak kullanacaktk. Grld gibi bizim amzdan parti, halk varlmzn varolup yaamas, dman iinse bunlar paralayp yok etme amac szkonusudur. Tabii ki, bu politika ve amalar amansz bir atma iinde olacakt. Mahkemeler olay bir soruyla yantlanamayacak derecede genitir. O sreci ayrca ele alp bal bana irdelememiz gerekir Yok etme temelinde dman, varolma temelinde de bizi kar karya getiren, atma alanlarndan biri olan mahkemelerin iki taraf iin de nemi byktr - yleyse savunma hakknn pratikte nasl engellenmeye alld konusunda devam edelim - Savunmalarn bizim iin ne anlama geldiini koyduk Mahkemelerde hibir biimde yazl savunma yapma olana yok. Cezaevinde yazl savunma hazrlama ve mahkemeye gtrmeyi engellemek iin mthi bir bask ve ark oluturulmutu. ark yalnzca cezaevi ayayla snrl deildi. Mahkemeler de tamamlayc dier ayakt. Direni dneminde gerekleen bir olay anlatmamz, iletilen arkn kapsam hakknda bir fikir verebilecektir. 1981 direni srecinde yaanan bu olayn gizlice yazl bir eyler gtrmenin bir benzeri 1983 ylna kadar bir daha yaanmayacakt Davann balad ilk gnlerde arkadalar kat paralarna yedisekiz sayfalk bir yazy yazyor ve imzalyorlar. Bir arkada kilo-

153

tunda aramalarda yakalatmadan gizlice mahkemeye gtryor. Ancak mahkeme heyetine verme frsatn bulamyor. Daha sonraki duruma gnnde birisi yazy yine kilotunda gtryor. Byk zorluklar iinde yazlan ve mahkemeye ulatrlan bu yaz mahkeme heyetine sunabilme olanan yakalanyor. Mahkeme heyeti Selimi yerine oturtuyor ve vermek istedii savunmay almyor. Selimde yazl savunma olduu ortaya knca, salonda bulanan gardiyanlar bana p elinden almaya alyorlar. Ortaya byle ilgin bir manzara knca, heyette bulunan sivil yarg Niyazi Erdoan grevli askere yazl savunmay alp kendisine getirmesini sylyor. Ve alp istemeyerek de olsa dosyaya koyuyorlar. - Mahkeme heyeti balangta niin byle davranmyor, niin almak istemiyor? - stemiyor!.. nk mahkeme olan bitenin farknda, politika ve uygulamalarn dorudan iinde!.. Mahkeme heyetleri iin iindeler! Dnemin, uygulamalarn belgelenmesini, dosyalarda yer almasn istemiyorlar? lenen ve orta olduklar sularn kantlarn ortadan kaldrma abasndalar. Kolordudan aldklar talimatlar da bu ynde - Mahkemeler iin iinde!.. diyorsun. Seni bylesine kesin yargyla konuturan somut olaylar m yaadnz? - Dediimiz baz durumlar oldu. Bunlar ne ki!.. Diyarbakr gerekliini siz ve bilmeyenler sadece baz yasa ve kural ihlalleri olarak dnebilirsiniz. Ama daha ilerde, dier srelerin yansra mahkeme sreci de tam aldnda devletin bizi yok etme, bitirme politikas ve bu dorultuda iledii btn sularn onun bir organ olan mahkemelerce de ilendii aka grlecektir Durumalarda arkadalar yrtnyor, koullarmz anlatyor. Hcredeyiz, savunma yapma olana yok, ar bir ikence var, alk, susuzluk, doktorsuzluk vb. var. Savunma yapma koullarn ortadan kaldrdlar diyorlar. Onlarn yantlarnn da; bizi ilgilendirmez, idari bir sorundur olduunu sylemitik. Ama orada hizaya getirilip getirilmediimiz, onlar ok yakndan ilgilendiriyordu!.. Bu ilgilerini cezaevine gelip durumu yerinde grme, denetleme ile gsteri-

154

yorlard. Artk su ortaklklarn gizleme gerei duymuyor, rollerini ak oynuyorlard. - Mahkeme heyeti cezaevine kadar gelip sizi denetliyor yle mi?.. Bylesi bir olay yaand yani - Evet Bizler daha lm orucundayken Ana Davann mahkeme heyeti, Esat ve ekibiyle 35e geldiler. Gelenler duruma yargc Emrullah Kaya, Niyazi Erdoan, mahkeme bakan, dier askeri yarglar, Ana Dava savclar; Cahit Erdoan ve Basri zgenti. Biz, lm orucundakiler alt katta olduumuz iin gelenleri yakndan grdk. Alt katn hcrelerinin nnden getiler. Ayrlmadan nce Esat Oktay, cezaevinde yaratt eserini, baarsn, katettii mesafeyi, tutsaklar nasl kemalist yaptn ve hizaya getirdiini onlara da gsterdi. 4. katta bulunan Av. erafettin Kayaya seslenerek; erafettin Kaya!.. stiklal marnn on ktasn oku! dedi. erafettin hcre parmaklklarnn nnde dikilerek o gr ve davudi sesiyle marn on ktasn okudu. Mahkeme heyetinin denetim treni, stiklal Mar eliinde sona erdi!.. - Gerekten arpc bir olay. Herhalde mahkeme heyeti cezaevinden huu iinde ayrlmtr!.. - Zindan politikasnn sac ayandan biri olan mahkeme heyeti gelip durumu grd, gzlemledi. Gelileri, katedilen mesafeyi grp sonrasnda atlacak somut admlarn belirlenmesine ynelikti. - Sanrm bu anlatmlar kuatlmlnzn derinliini ve apn iyice gstermeye yeter - Evet Biz lm orucundayken cezaevinden sorumlu adli mavirle konuup koullar dile getirirken, mavir btn uygulamalarn bilgileri dahilinde olduunu, yaananlara hibir itiraznn bulunmadn sylemiti. Mahkemeler de ayn tavr sergilemi oldular. Bylece kolordu komutanlnn emir, talimat ve egdmnde bizimle ilgili btn organ ve kurumlar biraraya getirilmi, btncl bir politikann uygulayclar olarak herbiri kendi alannda zerine den grevin gereini yerine getirme abasna koyulmulard. Bu pratik ileyi sradan insanlarn bile grebilecei ekilde aklk ve netlie kavumutu. Daha nce, durumalara karz,

155

cezaevinde olup bitenleri tehir eder, belgeleriz eklinde dnce ve yaklamlarmzn ne kadar havada kaldn, iin banda nmze koyduumuz o yaklamlarn, rdmz duvarlarn ok salam olmadn, bir bir ykld ve bandan beri rk olduunu, bize bir yol dmediini, zerinde yryebileceimiz bir zemin yaratmadn gsterdi. Tersine, baaa gidiin basamaklar oldu bu yanl dnceler - Mahkemeye savunma dilekesi gtrme gibi bir su ileyen Selime, duruma sonras cezaevinde neler yapld? - Yalnz Selim deil, onun da iinde bulunduu arkada grubuna ok vahi davranld. Yaplan ikencelerin dzeyini anlatabilmek ok zor Yasaklar inemenin, bir yolunu bulup onu amann cezas ok daha sert ve acmaszd. Mevcut uygulamalarn dzeyi dnldnde, bu ek ve zel cezalandrmann arl daha iyi anlalr Dilekenin verildii gn, daha mahkeme heyeti salondan kar kmaz arkadalar saldrya uruyor. lklar salonun hemen yanndaki dinlenme odasna geen yarglarn kulaklarnda Arabalara alnan arkadalar cezaevine kadar ikence gryor. Tabii vahetin, gsterinin by cezaevinde!.. Esat Oktay, dilekenin ieriini, olay renmi, karlama treni hazrlam, byk bir fke ve kinle mahkemeden gelecekleri bekliyor Gardiyanlar ellerindeki jop ve kalaslarla koridorda greve hazrlar Arkadalar koridora girdiklerinde her zamankinden daha farkl ve olaanst havay gryorlar. Zaten ihlallerin karlksz kalmayacan, cezaevinde kendilerini neyin beklediini bilmiyor deiller. sim yoklamas yapldktan sonra kurallara uyanlar alp koularna gtryorlar. Esat Oktay, dilekeyi imzalam olan on arkadan karsna geip, mahkeme kurallarna uyanlar! diye baryor ve parmayla kar duvar dibine gemelerini iaret ediyor. (Kastedilen: kurallara uyacak msn, uymayacak msn? Teslim olacak msn, olmayacak msn?dr.) Manzara karsnda arkadalar biraz aryor Esat bir daha baryor: Yok mu ulan! Onun tavr karsnda ilk zlen ve teslim olan Yldrm Merkit oluyor. Gruptan ayrlp kar duvar dibine geiyor. Gardiyanlar kalaslarla arkadalara giriiyor. Esat Oktay bir daha grlyor:

156

Kurallara baka uyan yok mu? Alt kii daha gruptan ayrlp teslim oluyor. Esat Oktay, Mevlt avua bunlar 36nn oraya gtrn emrini veriyor. Arkadalar ikence ederek gtryorlar. Kendisi de az sonra gelip; soyunun!.. diye baryor. Kimse soyunmuyor. Gardiyanlar le kargalar gibi ullanp arkadalarn zerindeki giysileri paralyorlar. Herkes don katna kalnca; onlar da karn! diyor. Arkadalar skca donlarna sarlyor, ama nafile Gardiyanlar donlar da paralayarak karyor ve arkadalar rlplak brakyor. Esat Oktay, herkesin arkasna bir gardiyan gesin! emrini veriyor. Ve arkadalar tek tek gardiyanlara tantyor: Bu Akif Ylmaz Bu Mazlum Doan Sinan Caynak Selim rkkaya Hamit Baldemirdir diyor. Sonra da yorulana kadar plak bedenlere vuruyor. Selimin omuzundan tutup, bayanlar kouundaki Aysel neyin oluyor? diyor. Selim de ei olduunu sylyor. Esat Oktay, bu kalsn, herkes karsn kucana alsn, mar mar!.. diyor. Gardiyanlar nlerinde duran tutsaklar kucaklayp 36ya doru gidiyorlar. Selimi de uzun bir gardiyan kucana alyor ve bayanlar kouuna doru gtryor. Oraya vardklarnda Esat Oktay kou gardiyanna, Horoz, Ayseli getir! emrini veriyor. Gardiyan koup gidiyor. Esat Oktay, Selime dnp; senden tek ey istiyorum. Trkm de Baka bir ey istemiyorum. Baka bir ey isteyen erefsizdir. Mar, dua okuman istemiyorum. Trkm de, elbiseni vereceim, kimse size karmayacak diyor. Ve Selime dnmesi iin be dakika sre tanyor. Tabii Trkm demek, kurallara uymaktr, teslim olmaktr. Selim de Trkm diyor, teslimiyete admn atm oluyor. Esat Oktay keyifle parmaklarn akrdatarak, elbiselerini verin, Ayseli getirmeyin diyor. Ayrca Selime bak Yldrm Merkitle konutum, her eyi kabul etti. Git Mazlumla konu, artk direnemezsiniz. Aklnz banza toplayn. Devlete kar gelinmez. Hepinizi ldrrm. Kim bana ne diyecek, manyak msnz siz? Seni Mazlumun yanna gtreyim diyor. Mazlumlar da su dklm kr hcreye rlplak koymular. A susuz, pis suyun iinde souktan tir tir titriyorlar - Bu olay tam olarak ne zaman oldu? Hcrede Mazlum arkadan yannda ka kii vard?

157

- Sanrm 1981 ylnn Nisan aynn yirmili gnleriydi. Kr hcreye alnan, direnii srdren arkadalar; Mazlum, Karasu, Akif ve Sinand. Bu drt arkadamz dnda o gn Diyarbakr grubunda direnii srdrenlerin tm teslim alnyor. - Kurallara uymayan, baka deyile direnen arkadalarn mahkeme dnlerinde karlatklar uygulamalar biraz daha sistemlice ele alabilir miyiz? - Direnen arkadalara ynelme sistemli, kesintisizdi. Bu soluk aldrmaz sistemli ikenceler koridorlarda, mahkemeye giderken arabalarda, mahkeme salonlarnda, mahkeme dnlerinde srp birbirini besliyordu. zellikle, dikkatle uygulamaya altklar ey, direnenleri, direnmeyip kurallara uyanlardan ayr tutmakt. Koridorlarda, arabalarda, mahkeme salonlarnda bu yaltma hep korunuyor, kartrmamaya dikkat ediyorlard. Mahkemeye kan grup cezaevine geri getirildiinde koridora diziliyor, isim yoklamas yaplyor, ardndan kurallara uyanlar ayrlsn komutu veriliyor, bunlar koularna gtrlyorlar. Geriye kalan direniilere hitaben de, kurallara uyacak msnz? deniliyor ve saldr balyor. Bu saldr sonucunda teslim alnan olursa, kurallara uyanlarn arasna gnderiliyor. Uymayanlar da baygn, bitkin getirilip hcrelerine atlyor. Her grubun sorgu aamas bitene kadar ki hemen hemen her gn mahkemeye gidiliyor, her mahkeme dn bu uygulama ve manzaralar yaanyor. - Yeri gelmiken soraym; durumalarn sabah saat 8-9 sularnda balad dnlrse, sizleri niin gecenin bir yarsnda mahkeme iin hazrlyorlar? - Bu, Diyarbakrda vaheti niin uyguluyorlar gibi bir soru!.. Diyarbakr anlatmaya sfrdan balamak gerek!.. - Hayr, yani mevzuat m kalabalk bu iin? - Zlmn, vahetin ve keyfiyetin snr yok Tutsaklar zerindeki olaanst kuatlmlk duygusunu srekli canl tutma ve onun ezici psikolojisini yaratma abasnn bir paras Ayrca tutukluyu rahat brakmama, uykusuz, a, susuz brakma, salkl dnme ortamndan yoksunlatrma vb. hedefli Gece yarlarnda

158

koridorlara karlyoruz, isim yoklamalar yaplyor, direnenlerle direnmeyenler ayr taraflara alnyor. Ayrca o gn farkl gruplar mahkemeye kyorlarsa, gruplar birbirinden ayrtrlyor, yanyana diziliyor, kelepeler vuruluyor, zincirleniyorlar ve ikence, kfr, jop sesleri, hakaret senfonisi saat 8e, arabalara binene kadar sryor. Yzlerce insan uyuma saatlerinde bu senfoni eliinde ayakta bekletiliyor. Geceyars kalkyoruz, 9da mahkemedeyiz, akam geri dnyoruz, koulara dalma ii saat 19-20de bitiyor. Geceyars ayn ey yeniden balyor. O be-alt saatlik srede de vahet tm hzyla sryor. Direnenler hcrelerinde yatrlmyor, yani koridordaki bekleme ii bitiyor, ama bu kez de hcre fasl uyutmama, yemek vermeme vb. eliinde balyor Ksacas zulmn mimarlar bu ark eksiksizce iletiyorlar. Gruplar stste gidip geliyor Hcreye getirilip atlyor. nsanlar hcrelerde baygn, bitkin ve a. Ve yine asmalar, zincire vurmalar, dayaklar - Asmalar m? Nasl asmalar? - Ayaklarndan, kollarndan tutuklular demirlere asyorlar. - Hcrelerde engeller falan m var? - Evet, aslacak yerler var Akn diye bildiimiz bir onba vard. ri csseli, kuvvetli biriydi. Birgn kaln bir zincirle Mazlumla Sinann olduu hcreye dald, zincirle vurmaya balad. Ama mthi vuruyor, lmne!.. Yine bir gece Rza, H. H. Karakutan Zazaca sigara istedi. Hcredeyiz ve sigara bulunmuyor. Zulasnda birka sigaras olan da var. O srada ben de uyuyordum. Gardiyanlar gelip Rzaya; konuan sen miydin? dediler. Yok, ben istemedim dedi. Kayserili olduu iin Rzann Krte bilmediini dnm olmallar ki, bana sordular. Benim bir eyden haberim yok dedim. Asker, Rza Krte bilmiyor, o halde konuan sendin dedi. Kapy atlar ve beni lmne dvmeye baladlar. Hrsn alamad, eline bir hortum geirdi, zerimdeki giysileri kartp plak bedenime yorulana, hrsn alana kadar vurdu. Yani bir sigara isteminin bedeli bile bu denli ard. - Acaba tepki neye gsterildi dersiniz? Bir sigara istemeye mi, yoksa sigaray Zazaca istemeye mi? Yani tepki dile mi?

159

- Dilden ok denetim ve disiplin olgusunun zedelendiini dnme tepkisiydi Dil de dahil her eyin yasaklanmasyla kar karyayz Biz henz o dnem direniyoruz. Teslimiyet koullarnda uygulamalar emir-komutaya bindiinde her ey daha da arlaacakt Yaamn bir btn olarak kontrol edilmesi, her eyi ile idarenin denetimine gemesi olay var. Diyelim sigara yasaktr, idare vermiyor, o zaman bir kiinin sigara istemesi cezalandrlmas gereken bir durum oluyor. Ya da srdrd direniin krlmas ynnde kullanlabilecek bir ara haline geliyor. Her eyin silah olarak kullanldndan szetmitim. Ama kulland tm silahlarla insanlar arasnda, zellikle devrimciler arasnda bunu tmden baarabilmesi, yardmlama ve dayanmann nne geebilmesi olas mdr? Tabii ki, hayr nsan kendisini konuturmann yollarn bulacakt. u rnei de vereyim: Bir gn mahkeme dnnde, gardiyanlardan birisi Kemal veya Rzaya bir sigara verdi. lm orucundan yeni kmtk, ayakta duramyorduk, arabada yerde oturuyorduk. Ellerimiz arkadan kelepeliydi - O zaman elleriniz arkadan m kelepeleniyordu? - Evet, Diyarbakrda eller hep arkadan kelepelendi. 1984 sonras da, hl da sryor. 1987 sonunda ben Diyarbakrdan ayrlana kadar bunu oka gndeme getirdik, idare, kolordunun kesin emri var, bunu deitiremeyiz. dedi Neyse bu iki arkada o sigaray dudaktan dudaa alp yle imek durumda kaldlar, hem de azlarn yakmadan - Sigarann o an ortak iilmesi sahnesini gzlerimin nne getiriyorum, gerekten ok ekileyici olmal - Evet etkileyici Bylesi blm, paylamlar yaand gibi, tersi de oldu. rnein direnen insanlara sigara, yiyecek gibi eyler gnderenin yakalanmas durumunda ikence grme olasl yznden, bizimle yllarn blm, yanyana savam birok insan sigara ve yiyecek gndermeyi gze alamad. Bir de o dnemde sonra da ele alacaz idarenin gardiyanlara yaklam olay var; bize ait hemen her olanak, gardiyanlara sunuluyor ve onlar daha da azdrlarak zerimize salnyor. Trk ordusunda grlmemi bir

160

durum szkonusu. Askerlere iki serbest, iki iiriliyor! - Neden? Operasyonlarda daha canl ve evkli vursunlar diye mi?.. - Evet Akamlar iki veriliyor, tutuklularn istihkak tutuklulara zaten yedirilmiyor. Yasak!.. Havalandrmada, koridorlarda mangallar kuruluyor, etler piiriliyor, ikiler iiliyor Direniimiz boyunca bu fasllar devam etti. Sarho edilen gardiyanlar daha ok insanlktan karlyor ve zerimize salnyordu. ounlukla hcrelerin nndeki koridorlarda karmzda iiyorlar, gizli sakl deil, nbet srasnda aktan aa iiyorlard. - Karnzda m? - Evet Karmzda! ki iip bo ielerini bize frlatyorlard. - Bu tr olaylarla tam olarak ne zaman, hangi tarihlerde karlatnz? - 1981 direnii krlana kadar aktan yapld. Ocaktan Hazirana dek srd bu uygulamalar. Karmzda esrar imeler de oldu. Esat Oktayn kendisi serbest brakyordu Geri daha sonra zellikle uyuturucu ilalar tutuklular ispiyonlatrmada oka kullandlar. Bunun rneklerini ilerde vereceiz. Ama ilk dnemlerde, zellikle itimalarda yaplan rk, oven propaganda-ajitasyonun yansra bir de bu yollarla gardiyanlar kendilerine balayp bize saldrttlar. - O dnem zulmn mimar olmaya soyunanlardan baz isimler alsak Esat Oktay dnda, u anda yaayan sorumlular var m? - O dnemde cezaevi mdr Binba Alaatin Bayard. Emniyet amiri Havac Baavu Mevlut Akkoyun zamannda ve Esat Oktayn geldii, direniin srdrld dnemlerde o cezaevi mdryd. Bayardan sonra mdr olan Birol en, nceleri i emniyet amiri yardmcs iken, daha sonra i emniyet amiri olan Ali Osman Aydn bu zulmn mimarlarndan ve uygulayclarndandr Yeri gelmiken A. Bayarn kendini zaptedemeyip, iplerini nasl kopardna dair bir rnek vereyim: lm orucumuzun krkl gnlerinde ben, Rza, Kemal, S. Gnyeli ayn hcredeydik. Mdr A. Bayar imi, gece basknna gelmi Yannda Esat Oktay, subaylar ve gardiyanlarla gecenin saat nde hcrelere geldi-

161

ler. 4. katta direnen arkadalar, 1. katta lm orucunda olanlar, ortada da kurallara uyanlar var. lk nce yukarya kp, kfr ve hakaretler yadrd, arkadalar hcrelerinden karlp dvld, ondan sonra da alt kata indiler. - Sarhoa dolayorlar ve her istediklerini tam bir keyfilik iinde yapyorlar, yle mi? - Sarho, sallanyor, ayakta zor duruyor lm orucunda olan arkadalarn hcrelerine girmeden, kap nlerinde kfr ve hakaret ederek bulunduumuz hcreye kadar geldiler. Bizim orada bir tartma kt. A. Bayar, sizin kafanz almyor! Siz hibir ey bilmiyorsunuz! gibisinden bir eyler syledi. Biz de ne yaptmz iyi bildiimizi syledik. - Mdr size ne demiti de houna gitmeyen yantlar ald? - Kemalizmi bilmiyorsunuz. Komnistiz diyorsunuz, komnizmi de bilmiyorsunuz gibi eyler. Biz de, komnizmi de, kemalizmi de biliyoruz. Bu yolu bilinli setik ve bu yolda yryeceiz dedik. Bunu hazmedemedi. Hcre kapsn atrd, Rza takatsz dm ve kapnn nnde yzst uzanmt. A. Bayar tekmesini olanca hzla Rzann yzne savurdu. Sonra da tek tek hepimizi yumruklamaya, tekmelemeye balad. Kemal ayakta duramyor, yere dyordu. ki gardiyan onu kaldryor, ayakta tutuyor, Bayar da yumrukluyordu. Elinde bir fener vard; byke bir eydi. Arka ksmyla kafamza, neremiz rastgelirse vuruyordu. Yarm saat kadar byle dvldk. Ama hrsn alamad, yataklarmz, elbiselerimizi almalarn emretti, aldlar 35-40 gndr lm orucunda olmamza ramen bizleri elbisesiz, battaniyesiz, yataksz, plak betonda braktlar. Uzun sre byle gitti O geceki basknda yanndakiler de sarhotu.

Eyll sonras srete idarenin tutuklulara bak as ve izledii politikalar zerine

- dare koular aras ilikileri ve kou ii yaam nasl denetliyordu, yntemleri nelerdi?

162

- Direni sresince kurallara uyan koulara ar bir ynelim yaanmad Yemek duasyla, ziyarete giderken kol uzatlmasyla, gnde bir iki mar syletmeyle, biraz yry yaptrmayla yetinildi. Btn doal, sosyal, kltrel ihtiyalarn denetim altna alnmas, yasaklanmas, ar ikencelerle gnn yirmi drt saatinin doldurulmas henz yrrle konulmamt. Direni srdnden, teslimiyeti ekim merkezi haline getirme abalar vard. dare direnii cezaevinde bir btn olarak krdktan sonra, bu defa daha pervaszca koulara ynelmeye balad. Yasaklar birbiri peisra geliyordu. Gazeteyi kesmeden ay yasana, yemek ksma, mar adedini, eitim sresini artrma, giderek ideolojik-dnsel deerlere ynelme, hakaret, siyasi kimliin drlmesine ynelik saldrlara kadar trmand yle bir noktaya gelindi ki, yaam, gnn yirmidrt saati idare tarafndan denetlenir, belirlenir oldu. Tutuklu sabahn erinde kalkyor; tra olmak zorundadr, alk, susuzlua ramen saym dzenine geiyor, mara balyor, saym veriyor, saymdan sonra lene kadar tekrar mar; leden sonra akama kadar tutuklular havalandrmaya karlp eitime alnmad sre iinde dahi kou veya mar sorumlusu denetiminde kou iinde yerinde sayarak askeri dzende mar sylyorlar zinsiz tuvalete gidememe, oturamama, sigara iememe yaanyor. Kurallarn ihlalinin aa kmas durumunda, rnein mar syleme srasnda, gzetleme deliinden iki tutuklunun aralarnda konutuunun grlmesi halinde btn kou ikenceden geiriliyor, yemek cezas veriliyor, srndrlyor, ranza alt yaplyor, drmek iin zellikle kou sorumlular daha fazla hedefleniyor. Btn cezaevinde kou sorumlularnn idarece atanmas ve onlara ispiyonculuun dayatlmas, kouta olan biten her eyin onlardan renilmek istenmesi szkonusu - Kou ii yaam nasl denetleniyordu? Pencerelerden, kap mazgallarndan, her an, her dakikay izleyebiliyorlar myd? - Bu denetleme yntemleri var Gzetleme deliklerinden askerler nbetlee ieriyi gzetleyebiliyorlar. Bunun dnda uygulamalarn kendisi, kendi iinde bir denetleme mekanizmasn getiriyor. yle bir ayarlanyor ki her ey, o uygulamann iinde kendi

163

kendisini denetleyen bir takm faktrler tayor Hcreler ksmnda ise, her hcrenin koridora bakan yznde demir parmaklklar vardr. Hcrelerin karsndaki duvarda gzetleme delikleri bulunur, o deliklerden hcrelerin ii srekli gzetleniyordu. Ayrca hcrelerin nnde bir metre eninde bir koridor var, gardiyanlar orada srekli geziyordu. Koularn kap ve mazgallarndan ierisi nbetilerce srekli gzetleniyor - Koularda ve hcrelerde byk bir gzalt yaanyor yani - Evet Subaylar da ayrca nbetileri gzlyor, denetliyor; zulmn nbetiliinde kaytarma var m yok mu anlamak istiyor. Denetleme ii yaama yaylm, kou ilerine dein uzanm. Gizli yntemlerinin yannda koularda tutuklulardan nbetiler de var. Geceleri ikier saat arayla nbet tutuluyor. Ayrca ispiyoncularn olduunu da sylemitik. Koulara ispiyoncular yerletiriliyor, ki baz koularda artk kendilerini saklama gerei bile duymayacak denli futursuzlayor, aktan ispiyonculuk yapyorlar. Koutakiler bunlarn ispiyonculuk yaptn, bilgi verdiini biliyor ve ister istemez bu duruma gre kendilerini ayarlamak zorunda kalyorlar. Ayrca gece nbetilerinin nbetleri srasnda vukuat var! ya da vukuat yok diyerek gardiyanlara verdikleri raporlar var. Nbetilerin, kurallara aykr davrananlar bildirmeleri zorunluluu getirilmi. Ama genelde nbetilerin ou bunu yapmasalar da, yine de gelitirilen denetleme mekanizmasnn bir faktr olarak iaret etmek gerekiyor. Ksacas hem nbet, hem ispiyoncularn durumu, hem gzetleme delikleri, mazgallar ve hem de askerlerin istedii saatte istedii koua girip kmasnn getirdii avantajlar bal bana yaamn her ynn denetleyebilen bir mekanizma yaratmalarn salad. - Peki sizin koular aras ilikileriniz oluyor muydu? darenin yasaklamasna ramen bir biimde iliki kurma yntemleri gelitirmi miydiniz? - Direniin olduu dnemlerde iliki kurmann koullar tmyle ortadan kaldrlmt. Biz hcredekiler iin hele hi yoktu. Kesinlikle dar karlmyorduk. Ancak mahkemeye gidi gelilerde dier koularda gelenlerle ayn arabaya bindirilme gibi bir frsat olursa on-

164

larla balant kurma olana doard. Ringlere bindiimizde karlatmz tutuklularla konuuyor ve direnmeleri gerektiini sylyorduk. Bu da ksa srede idarece fark edildi ve koulardan gelenlerle ayn arabaya binmemizin koullar ortadan kaldrld. Koutakiler ringlerle gtrlmeye devam etti, bizlerse ya kariyerle, ya da ayr arabayla gtrlmeye baladk. Yine mahkemeye giderken koridorda, salonda bekletilirken koutakiler ayr tutulurdu, her kou ayr ayr diziliyordu. 35 ise her zaman ayr bir tecritlik statsndeydi. Yine mahkeme salonunda biz, ya en arkada oturtuluyorduk, ya da en nde. Bylece koularla iliki kurma olanamz kalmad. Teslimiyetin koyu, ilerleyen srecinde giderek hcrelerin de birbirleriyle ilikisi yasakland, tm balar koparlmaya alld. dareye ve mahkemeye gtrlmek iin koutan bir tutuklu koridora karldnda, kardan baka bir tutuklu getiriliyorsa, birini hemen karp bir ara bolua koyuyor ve birbirine gstermiyorlard. te yandan mimari adan 35-36nn o koullarla ve birbiriyle iliki kurabilme olana yoktu, ancak yanyana, karlkl birbirine bakan, altl stl koular asndan byle bir olanak vard. Ama yaanan teslimiyetin derinlii ve byle bir giriimin aa kmas halinde bedelinin lm olaca korkusu varolan iliki olanaklarn kullandrmyordu. - Gncel yaamda, kou ii ilikilerde insanlarn birbiriyle konuamad, konumann yasak olduu trnden duyumlarmz var, bu doru mu? - Doru!.. Ve bu genel bir uygulama. Yalnzlatrma ve yanlnzlatrd oranda teslim alma; bireyletirme ve bireyletirdii oranda teslimiyeti derinletirme, iselletirme, yalnz bir takm maddi ve dnsel birlikleri deil, her ynyle yalnzlatrma, insan kendi deerlerinden koparma, tm insani erdemleri hie sayarak yalnzlatrma boyutlu bir byk olaydr bu Konuma yasa hem bulunduumuz blmde, hem de btn koular arasnda ve koularda uygulanan bir yntemdi. Koularn mevcudu 50, 100, 150 arasnda deiiyor. Bu insanlarn ou gerek ierde, gerek darda birok eyi birbiriyle paylam ve birbirini tanyp bilen insanlar. Siyasal toplumsal belli deerlere sahipler. Bulunduklar koularda yaam paylayorlar,

165

yazglar ortak Onlara birbirinizle konumayacaksnz, yasak!.. diyorlar. Bu ne kadar iler? dare trmandrd vahet ortamnda ksmi baarlar elde etse de, genelde konuma yasan drt drtlk uygulayamad. nk nihayetinde karsndaki insan - Yannda duran arkadayla konumak iin gidecek kapdaki askerden izin mi alacak? - Yok, yle deil! O yasak zaten! Yani yanndaki arkadanla konuacak hibir eyin olamaz. Yanndaki insan, arkadan, senin iin hibir anlam ifade etmiyor! O insan deil, kaya paras, ya da bir ta! Tala konuulmaz!.. - Gerekten oldu mu bu? - Tabii!.. Yasaklar silsilesi iinde bir yntem olarak uygulamaya konuldu. Kou iinde konumalar yasaklanmaya alld. Ama bunun ne lde baarlp baarlmad ayr bir konu. - Sylemek istediim baarlp baarlmad deil, ama bylesine insanlk d bir davrann sergilenmesi Ne demek yanndakiyle konumayacaksn? - Bu sadece i olsun diye yaplan bir uygulama deil, btnlkl bir politikann parasyd. Bu ynelimi dier yaptrmlarla ve ynelimlerle balantl, tamamlayc bir ge olarak kabul etmek gerekir. Bu uygulama tutsaklara itirafl dayatma srecinde derinletirildi. nsanlarn arkadalaryla balant kurmamasn salayarak, karlkl moral veya bilgi alveriini engellemek, onlar yalnzlatrmak, yalnzlk ukurunda btn mitlerini krmak ve bylece drme politikasnn bir parasyd bu. Konuma yasann znde yatan mant iyi kavramak gerekiyor. Bu Diyarbakrda smrgeciliin nne koyduu hedefe varma mantnn doal bir sonucudur. Dnemin temel hedefi, temel politikas bitirmek, ihanet ettirmekti. Bunun yaam bulmas sradan yasak ve kstlamalarla gerekleemez. Bu temel politikann hedefi olan kiinin zerinde younlatrlm zel bir uygulama ve kuatma btnnn devreye sokulmas gerekir. imdi dmann temel politikalarnn hedefi olan ve tm baskc uygulamalar youn ekilde yaayan bir tutukluyu dnelim; eer idare onu drecekse her

166

eyden nce mutlaka kendi bana, yapayalnz brakmas gerektiini biliyor ve ona gre davranyor. Tedbirlerini alyor, skca yaama geiriyor, uygulama ve kuatmasnda kk bir bolua yer brakmyor. nsanlarn birbiriyle konuabilecei ortam yaratrsanz, doaldr ki karlkl etkileim iine girecek, birbirine moral verecek, destek olacak, yol gsterecekler. Olumsuz durumlara dme ihtimali olanlar ayakta kalanlarca korunacak, onun drlmesi engellenmek istenecektir. te konuma yasann z bunu ortadan kaldrmaktr. Yasa uygulayanlar sadist duygularn tatmin etmek iin, keyif olsun diye byle davranmyorlar. Belirlenen politikalarn yaama geirilmesi iin ara olarak kullanlan bir uygulamadr bu. nsani adan bakldnda konuma yasann konulacak bir yeri, hibir mant yok. tesi zaten byle bir yasa binlerce insann yaad darack bir yerde uygulayabilmenin olana da yok. Ama politika bunu gerektiriyor. Tamamen baarlamasa bile, baarld oranda bu politikann yerletirilmesine alld. - Ama bir de zorunlu ilikiler var; yemek yerken, tuvalete giderken, lavaboda el ykarken, aynaya bakarken insanlar u veya bu nedenden dolay birbiriyle konuabilir. Tmden konumama Bu bana ok tuhaf geliyor. - Bizde 1981 Eyllnden sonra konuma yasakland. Ses gelmeyecek, t kmayacak! dediler. Ve her bakmdan denetleme olanana sahiptiler. Yasan kapsam o kadar geniti ki, ksrmek bile yasakt! Havalar soumutu, zayf dmtk. Veremliler artmt. Doal olarak da ksrmeler ok olacakt. ksrme de yasaklannca gardiyanlar bu defa ksrenler avna kmaya baladlar. ksrenleri cezalandryor, ikence ediyorlard. Ancak ksrmeler ylesine oktu ki, gardiyanlar cezalandrmaya yetiemez, yorulur oldular. Sonunda kendilerince soruna pratik bir zm yolu buldular. ksren hcresinin demir parmaklna kafasn vursun? Kendi kendini cezalandrsn! emri verildi. Ve uygulamaya sokuldu. - ksrmeyi bile yasaklayan bu alak mant tehir edebilmek iin trajikomik olaylardan bir rnek verseniz - Uyguladklar vahetten tr cierleri ryen veremli tut-

167

saklarn ksrmelerinin aramzda bir haberleme arac olduunu ne srdler!.. ksren arkadan yakasna yapp, niye ksrdn? Kime ne mesaj verdin? diyorlard. Hasta olduum iin ksrdm denmesi hibir eyi zmyordu. Gel de niye ksrdn ispatla! - Konuma yasann hcreler ksmndaki uygulama abalarn biraz daha anlatr msn? - Gardiyanlar sk sk t kmasn!.. emrini yinelerdi. Bir fslt iittiklerinde cezalandrma hemen peinden geliyordu. O an uygun grdkleri cezalarla, su ileyenleri, bazen salt konuan, bazen o hcredekileri, bazen de herkesi birden cezalandrrlard. Bir fslt, bir ses duyduklarnda kou, niye ses kyor? Dayak dzeni al! diyerek btn hcreleri ikenceden geirirlerdi. Ardndan, bu n ya da bugn size yemek yasak gibi ek cezalar verilirdi. Bazen de eer konuanlar sust yakalanmsa ikencelerden geirilirdi, ya da onlarn hcresindekilerin hepsi hedeflenirdi. Gardiyanlar sk sk gizlice hcre nlerinde gezerek sessiz, fsltyla, gizlice konuan yakalamaya alrd. rnein; sabah kahvalts srasnda, mar syleme ii balamadan nce, o sessizlikte birka gn stste yaplan byle gizli dinlemelerde 2. kat 8. hcre yakay ele verdi! Burada Mehdi Zana, Zlfikar Tak, S. Gnyelinin de bulunduu be kii kalyordu. Aralarnda fsltyla konuurlarken gizlice dinleyen gardiyanca sust yapld(!) Konuma yasa katlar aras, hcreleraras deil, hcre ilerine kadar uzanp birarada kalan insanlarn yanndakiyle konumamas noktasna kadar vardrlmt. Tabii sorun sadece konuma yasayla snrl deildi.

Konuma yasann glgesinde hazrlanan hain bir komplo: Hayri Durmu itiraf oldu!
- 200 kiinin bulunduu bir kouta, gnn yirmi drt saatinde insanlarn tek kelime konumamasn salamaya almak, devle-

168

tin, dolaysyla temsil ettii snfn kendinden, ideolojisinden, ideolojisinin gszlnden ne kadar ok ekindiini gstermez mi? Karnzda Diyarbakr Askeri Cezaevinde adeta fsltdan bile rken bir devlet var!.. - Her eyden nce unu anlamak gerek: Onlarn nne koyduu hedef; siyasi imha, ulusal imha, insani imha nsancl olan her ey hedeflenmi! nsana ait btn deerler ezilip geildikten sonra, sk sk szn ettiin bu insani ilikilerin de ezilip geilmesi son derece doal bir sonu deil mi? Devlet Diyarbakr Zindannda; Krt, Krtlk, Krdistan, PKK ve sosyalizmle ilgili insanca dayanmay, her eyi bitirme, imha etme abas iine gireceini aka ilan etmi Siyasi olarak imha, ama bunun iin gerekirse fiziki olarak da imha etmeyi hedeflemi Bizde u durum vard: Teslim olmuuz, ikence de var, eitim de, ama mahkemeye gidip geliyoruz, hcreleraras yksek sesle konuuyoruz, haber veriyoruz, cezaevinde olan biten hemen her ey, bizi ilgilendiren gelimeler hakknda birbirimize bilgi aktaryoruz, kim savunma yapm, mahkemedeki tavr nasl olmu, birbirimize sormamz, yardmc olmamz gereken her ey hakknda, hangi arkadan nasl davranmas gerektiine kadar ilgiliyiz. Aramzda konuuyoruz. Bunlar o dayaa ve ikenceye ramen bizim amzdan 35te ortam son derece canl klan geler oldu Siyasi ortam ok canl, hep byle eyler konuuluyor, tartlyor. dare bunu nasl kabul edecek? nne ihaneti koymu, ihanet iin oyun oynayacak, komplo hazrlayacak, kat yapacak, hileli davranacak. Bunun iin vaheti, kuatlml daha st boyutlara karacak. nk mevcut ikence ve kuatlmlk dzeyi aramzdaki canl ilikileri ortadan kaldrmaya yetmiyor - Hileli davranma, kat, komplo dedin. Bunlar tam olarak ne anlama geliyor? Komplolar da m var? - Diyarbakrda idarenin bu konudaki uygulamalarnda snr yok tiraflar konusunu ilediimizde ok rneklerle karlaacaz. Kuatlmlk muazzam llere vardrlm, vahet dizginlerinden boalm ve ihanetin zerinde ykselecei zemin gl biimde yaratlmt. 35de de konuma yasann uygulanmasnda

169

byk mesafe katedilmiti. Katlar, hcreler aras konuma artk olanaksz bir duruma getirilmiti. Konumann bedeli korkuntu. Bu youn kuatlmln yaand 1982nin Nisan veya Mays aynda 4. kat 9. hcrede bulunan Hayriyi hcresinden alp gtrdler. Kendisine savunma yazmak istiyordun gel yaz diyorlar. 36nn 2. katnda bir hcreye koyup, kat kalem veriyorlar. Yazl savunma bizim arayp da bulamadmz bir ey. Hayri kat kalemi alp yazmaya balyor Onun gtrlmesinden sonra, 35in hcreleri allmadk biimde almaya, hemen hemen her hcreden bir tutsak gtrlp birka dakika sonra getirilip yerine konulmaya baland. Ne olduunu ancak beni de gtrmelerinden sonra anladm. 36daki hcrelerin karsndaki duvara gtrp mazgal deliklerinden baktrnca durum akla kavutu. Bak, Hayri itiraf yazyor. Hepinizi yakacak, her eyi biliyor, siz de yazn, kendinizi kurtarn vb. dediler. Ayn eyleri oraya gtrp Hayriyi gsterdikleri tm arkadalara sylemiler. Her hcreden birini gtrmelerinin nedeni ise onun yanndaki insanlara grdklerini anlatmas iindi. Bylece idare herkese duyurulmasn salam olacak Akam, Esat elinde birka sayfalk bir yazyla 35e damlad. Yksek sesle, bu Hayrinin yazd itiraftr dedi. Sesi gr olan smail Hakk Orua verdi ve al, zamanm yok. Burasn oku, duysunlar dedi. Oku dedii yer, Hayrinin ismiyle, mahkeme bakanlna yazd dilekenin balyd! Esat o gece Hayriyi 35e getirmedi - Bir bakas deil de niin Hayri arkada? - Hayrinin konumunu dman iyi biliyordu. Kitlemiz, militan yapmz zerinde byk bir saygnl, yanmzda zel bir yeri vard. Mazlum, Kemal, Hayri byk kiilik ve nder nitelikleriyle Diyarbakrda dmann her zaman en byk hedefiydi. Hayrinin mahkemelerdeki tutumu ve konumu da dikkatlerin zerinde toplanmasn getirdi. PKK kitlesini en fazla Hayriler etkileme durumunda olduu iin, dman bu komplolara onlarn ahsnda bavurdu. Bu arkadalar dnda kalanlarn kitleyi fazla etkilemeyeceinden hareketle bu komploda Hayri seildi. Dman ksa bir sre de olsa, oyunu aa kana kadar kitleyi ne kadar olumsuz etkileme yoluna

170

giderse, bu yolla birilerini kar olacakt Ayrca byle yntemlere bavurmayla genelde bir tedirginlik yaratma, olumsuzlatrlan ortam daha da derinletirme, gvensizlii daha da yaymak, her trl yola bavururum mesajn vermek istiyordu. Dman byk oynuyordu, byk kiilikleri de zellikle hedefliyordu. - darenin komplosu kitle zerinde nasl yankland? Sizleri nasl etkiledi? - Biraz derin dnlp ele alndnda, olayn hi de basit olmad grlr. nsanlarn birbirlerinden hemen hi haber alamad o koullarda, mahkemeye gittiinde eski dava arkadalarndan bazlarnn hain olarak karna km olduunu gryorsun. darenin itiraf yaratma politikasnda belli bir mesafe ald, kimin ne olduunun ya da ne olacann bilinmedii, emin olunamad, kara bulutlarn zerimizde dolat bu byk kuatlmlk ortamnda, byle bir komplo tabii ki insanlar az veya ok etkileyecekti. Hayrinin byle bir ey yapacana inanlmasa bile, dmann ii Hayriye el uzatmaya kadar vardrp komplolar tezgahladn grmek bal bana rktc bir eydi. Ve doal ki olumsuz etki ve ruh halini yaratmaya yeterdi. Nitekim zerimizdeki etkisi bu ynyle byk oldu. Belki o gn baz arkadalarn kafasna Hayri iin acaba, doru olabilir mi? sorusunun engeli taklmtr. Ancak Hayrinin byle bir ey yapabileceine inandn, kukusu olduunu syleyen hibir arkadamz yoktu. Durumu hemen kavrayan ve oynanan oyunu farkeden bazlarmz; inanmayn, yalandr. Bu bir oyundur Ayrca kalc olan kurumlardr, partimizdir. Dmann dedii doru olsa bil, PKK demek Hayri demek deildir. Krdistanda davann, partinin bykln omuzlayp yrtecek ok Hayrileri halkmz barndan karacaktr mesajn ileterek olumsuz havay datp etkisiz klmaya altk. Hcreler ve katlar arasnda yksek sesle konuup duyurma olana olmasa da, btn hcrelere yemek datan arkadalar araclyla ve deiik yntemlerle, yollarla mesajlar ulatrdk. - Komplonun aa kmas, hcrelerdeki herkesin bunu anlamas nasl oldu?

171

- Hayri hcresinden alnp gtrlmesinden bir gn sonra, akamleyin geri getirildi. Onun geri getirilii bile komplonun aa kmasna yetiyordu. Esat Oktay en ksa zamanda Hayrinin de, 35dekilerin de oynanan oyunu reneceini bilmez deildi Olay doru olsa, neden geri getirsin ki Hayrinin bulunduu 9. hcreye en yakn olan 7. hcrede kalyordum. Onun gidiinden sonra idarenin yaptklarn kendisine yazdm bir notla ulatrp bil gi len dir dim. Ge rek sa vun ma yaz ma s re si iin de, ge rek se 36dan geri getiriliine kadar olan bitenlerden hi haberi olmamt Hayrinin hcresine konulmasndan hemen sonra durum 35te net olarak anlald. (Hayrinin 36da tutulduu o gece, 1981 Haziranndan ehit olduu gnlere kadar geen sre iinde bizlerden ayr kald ilk ve son geceydi.) - Eer konuma yasa bylesine derinletirilmi olmasayd, idare bu komploya bylesine kolay bavuramazd deil mi? - Tabii ki bavuramazd. Bunun iin yaltlmlk, iletiimsizlik zellikle gereklidir. Hayri hcresinden alnp gtrlrken, savunma hazrlamak iin gtrldn syleyebilse, daha ilk admda bu oyun bozulurdu. Ya da bizler mazgal deliinden bakarken barp haberdar edebilsek, hcrede arkadalar birbirleriyle konuabilse oyun yine aa kar, herhangi bir olumsuz etkilenmenin laf bile olmazd. te bu kuatlmlk, dmann planlarn ve amalarn gerekletirmek iin nemli bir silaht. Koulardan adam alnyor, bir sre geri getirilmiyor, ya da gelip filan kii itiraf yapt, aleyhinde ifade verdi vb. diyorlar, dayatmalarda bulunuyorlar. Eer bu iletiimsizlik, yasaklar olmasa, bir anlk da olsa kafa karkl, moral bozukluu gibi eyler yaanmazd. - nsan olmann en nemli edimlerinden biri olan konumann yasaklanmas, hcre ilerine kadar ulap yanyana yaayan insanlarn azlarna kilit vurulmak istenmesi karsnda neler hissederdiniz? - Tanmsz duygular iindesin. ok ar bir duygu Konuma insan olmann fiili bir durumudur. nsan vareden temel zellikler olur ve onlar olmaynca znde varlnn da pek bir anlam olmaz.

172

Seni sen yapan, insanlatran eylerden uzaklatrlmak isteniyorsun. Konuma olay gibi insan olmann en doal bir edimi elinden alnyor. Burada duygular o kadar youn ki szcklerle ifade edemezsin, szckler ok yetersiz kalr. Bulunduun yerde onlarca hcre var, her hcrede birka arkadan yayor, ama yanndakiler de dahil onlarla konuman yasak! Konumaya kalktnda, yasa inediinde lmcl ikenceler ve arkas gelmeyen yasaklar balyor. Ya insan olmann temel gelerinden vazgeeceksin, ya da lm dahil amansz ikencelere gs gereceksin. Ayrca ama salt konumay yasaklama deil. nsan olman btn olarak bitirmede yararland aralardan biri olarak kullanyor. kence, lm, vahetle, konuma yasa kar karya duruyor. Sana, bu ikisi dnda bir tercih yapma hakk kalmyor. Konuamazsan insan olmann temel gelerinden birini yitireceksin, tersini tercih edersen kendini cehennemi bir ortama atacaksn. u sylenebilir: Bylesine temel bir insani geyi elden karmamak iin yasak inenmelidir. inenmiyor deil, ama ortaya atlp uymay reddediyorum demek hi de o kadar kolay deil. Bunun iin, hibir kuralnza uymuyorum, reddediyorum diyebilmek gerekir. Zira dayatlan, uygulanan, kaybedilen salt konuma hakk deil ki! Sorun, bu yasa birka defalna ikenceyi, dier doal ihtiyalarn kstlanmasn gze alarak ihlal etmek de deil. Yaamn btnnn kural ve yasaklarla rlmesi, her ihlalin, her yasan, her doal ihtiya kstlamasnn sarmal biimde birbirini besleyerek gelimesi szkonusudur. zcesi insanl yitirip yitirmeme noktasndasn. - Gerekten tam bir faist ember Bu faist emberi krmann, insani bir edim olan konuma tavrn sonuna kadar kullanmaktan baka bir yolu da yoktur galiba - Haliyle Biz, bir de devrimci insanlarz. Ve bizde esas olan blmedir, yaam blmedir; maddi manevi kuandmz tm zenginlikleri blmedir. Doal ki, yaammzn en byk zenginliklerinden biri olan sz de bleceiz. Yanmzda bulunanlar sradan insanlar deil, dava arkadalarmz, her eyi bltmz, yaam, lm bir btn olarak bltmz insanlar En gzel

173

bir yaamn; yeni ve soylu bir yaamn savas olan, onun zleminde, d peinde koan insanlarz. Ve byle deli dolu, belal bir dnemden geiliyor. Bu soylu yaam idealini zindan koullarnda blen savalarn birbirine destek olmamas, duygularn, zlemlerini, aclarn, kederlerini, sevinlerini blememesi Bu sanrm insan olmasn bilen biri iin dolu dolu yaayaca en ar, en youn duygudur Blemiyorsun, bunun sorumluluu altnda eziliyorsun. Dn ki, yanndaki insanlar dava arkadalarndr, beraber lmlere gitmisiniz ve yarn yine birlikte lmlere gideceksiniz, ama konuamyorsunuz - yle anlalyor ki, Diyarbakr Zindannda seni etkileyen, yaamnda ve yreinde derin izler brakan yasaklardan biri; konuma yasa O gnlerde ruh halini, duygu ve dncelerinde yaadn frtnalar biraz daha anlatr msn? - Byk amalar ve ideallerle yola km, davas byk olan insanlarn ayn ortamda bulunmas, ama dnemin ya da tarihsel anlamda ok ar bir dnemin gergefinde ilendii, amansz snavndan geildii ve yanyana olunduu bylesi bir zeminde, yaadklarn, szcklerini birbirleriyle blememe, birbirlerine katkda bulunamama, bunun yaratt eksiklikler insanda son derece derin izler brakr, ruhsal dnyasnda, kasrgalar, tufanlar yaratr - Setiim frtnalar szc zayf kald! - Kasrgalar ve tufanlar yetiyor mu? Onlar da eksik kalr. Dava arkadalarnla yanyanasn, her eyini blmsn, ayn duygular tayorsun, ayn dncedesin, ama konuamyorsun, yanyana olamyorsun, blemiyorsun. inde bulunulan o kt durumda birbirine akarak, iie geerek duyguda, dncede hissetmek ayr bir olay, bir de bunu beraber yaamak, tadna varmak, aa karmak daha ayr bir olay Yaamm boyunca hibir eyi arzulamadm, byk bir istekle, ihtirasla arzulamadm, ama orada bir yerde akl ve mantn snrlarn zorlayarak arzuladm, uruna binlerce defa lm isteyebilecek, gze alabilecek kadar arzuladm tek ey uydu: Orada, o ortamda bir arkadamla oturup bir sigara, bir bardak ay imek Yani be on dakikalna bir sohbet

174

dnyada her eyimi verebileceim ve dnyaya deiebileceim bir istek olarak ne kabiliyordu. - Faizm dnemleri yaam biimleri arasndaki snrlar bylesine korkun bir ekilde derinletirip uurumlatrabiliyor Oysa dnyay deiirim dediin bir sohbet dardaki insan iin ne kadar sradan ve nemsiz bir istek olarak grlr, deil mi? - Byle doal, sradan bir istein bu denli kavurucu bir arzuya dnebilecei aklna bile gelmez! nk, yokluunu fazla yaamadndan, etinde kemiinde hissedecek denli arzulamaz Burada arzulanan o byk ey ortamdr, aranan insandr. Ama nasl bir insan? Yoldan Dava arkadalnn, yoldaln deeri daha ok zor tarihsel dnemlerde ortaya kar. Gl insanlarn deerinin en fazla anlald, en fazla ihtiya duyulduu anlarn byle dnemler olduunu daha iyi kavryorsun.

Zafere ahdetmi gzyalar

- Konuma isteini bastramadn, yanndaki arkadanla konumaya baladn ve bu gardiyanlarca grld. Konutuun insan lmcl ikencelerden geirdiler te tam bu anda neler hissederdin? - Bu yzden yaadklarmza ek olarak oka ikencelerle karlatk. nk hcreler byk bir denetim ve gzetim altndayd. Konuanlar sk sk yakalanyordu. Elimizden geldike konuma yasan krmaya alyorduk. Bu yzden kou dzeyinde cezalandrldmz pekok an vard. Fiziki ikencenin yannda a brakma, srekli ayakta tutma gibi cezalar veriliyordu. Birey olarak ikenceyi gze alsan bile, konutuun arkadann, hcrenin tm kouun ikenceden geirilmesine neden olmusan bunun rahatszln duyuyorsun. Bu kadar zulmn stne bir para da senin suunu bahane etmelerine gnln raz olmuyor, eziklik duyuyorsun ve ister istemez kendini snrlamak zorunda kalyorsun. Ama konumaynca da yine byk bir rahatszlk duyuyorsun. Sradan bir konuma bile byk deerdedir. lm sessizliini yrtmak, dmann yasan delmek bile, tek bana moral ve coku gesidir. Her ey o kadar iie ge-

175

mi ki, duygularn younluu da o boyuttadr. - Konuma yasandan yola ktk, ama btn bu kurallar, yasaklar dnldnde u soruyu sormak istiyorum: nder arkadalar asndan yle zgl bir durum yok mu? Yaanan her eyin en kk noktasna, ayrntsna kadar farknda, olaylarn zulmn, ikencenin znde yatan gerei gryor. Ve gerei bu ekilde btncl bir alglay tarz, onlar bu cehennem cenderesinde insanlara yaplanlarn arl karsnda daha ok ac eken, daha ok zlen, daha derinden etkilenen insanlar haline getirmiyor mu? - Nasl anlatmal, nasl dile getirmeli O byk beyin ve yreklerin ruhsal dnyalarnda patlayan volkanlar, an be an yaadklar o byk duygusal depremleri anlatmamann acizlii var. O arkadalarn o gnlerde yaadklarn, hallerini hatrladka yreim gsm paralayp dar frlamak, bedenimi terketmek istiyor. Bunu tam olarak verebilecek durumda deilsem de, ksaca deineyim: zerinde titrediin, kazanmak, yeni yaama, yeni dnyaya kazanmak; onu yceltmek, insanlk kavgasnda yrtmek, beraber yrme, onlarla beraber ycelme kavgas verdiin, halkn temiz, sekin evlatlarn devrimciletirmek iin, parti ve birey olarak yllarn veriyorsun, yaamn ortaya koyuyorsun, rnek olmaya, onlar iin bir ekim merkezi haline gelmeye alyorsun ve bu balamda emekler boa gitmiyor, binlerce insan saflarmza geliyor. Bu deerli insanlar gznn nnde, zerinde titrediin, laf sylemeye, krmaya, incitmeye kyamadn o gencecik insanlarn akama kadar, sabahlara kadar inlemesini, haykrn, ikencedeki ln, iniltisini, aln gryorsun, duyuyorsun, yayorsun O vahetin tanklnda yaamak, insann kendine yaplan ikenceyi yaamasndan bin kat daha ar, tahripkar bir duygu, bir etki brakyor Aka belirtmek gerekir ki, bu, hepimizde bir yrek yarasyd, ama nderlerimizde daha byk bir yrek yarasyd. zellikle Hayriyi ki arkadalara byk bir sevgisi, ball bulunuyordu, bunu davranlaryla, varlyla hissettiren bir yaps vard her eyden fazla bu durum kahretti Arkadalarn byle bir cehenneme dmesi, kendilerinin de ayn eyleri yaamas, her eyin

176

gzlerinin nnde olup bitmesi onlarn yaamlar boyunca grebilecekleri en byk ac ve hznd. - Belki psikolojik yn ar bir soru olacak, yantlayp yantlamamakta serbestsin Gemite hareketin en n kadrolar diye isimlendirilen arkadalarn, nderlerin cezaevinde sradan herhangi bir unsurun grd muamelelerle benzer muamele grmesi, yaptrmlar uymas, kabul etmesi kitlede nder arkadalara kar, ite benimle eit bir pozisyonda yakaladm bir noktadr bu! gibi bir deer ykm yaanmasna neden oldu mu,acaba bylesi bir gzleminiz var myd? - Temelde hayr O konuda da bizde tam tersinin olduunu syleyebilirim. Ama devrimci deerleri almam, sre iinde biimsel de olsa ald olumlu geleri terkedip bencil, bireyci, burjuva, kk burjuva kiilik yapsnn kendisini konuturduu, egemen klnd, olumlu gelerinin bastrld soysuzlam, kendini kaptranlar hari, genelde kitlemizde nder arkadalara kar muazzam bir sevgi ve ballk vard. Ayn koullarda onlara gelecek ikence ve hakaretin bin kat fazlasnn kendilerine gelmesini tercih ettiler. Dayaa dayanamayan, zaaf olan ki ikenceye, acya allmaz ve Diyarbakrda zulmn snr da yok arkadalar dahi, nderlerimize bilgi vermek, ulamak, balln ve sevgisini hissetirmek iin ikence grmeyi rahatlkla gze alyordu. Onlarn kendilerine tebessm ettiklerini grmeleri, ya da bir selam vermelerini kendileri iin en byk dl sayyorlard. Yine yasaklar gerektiinde ineme, mahkemeye gidi gelilerde tek bir defa iaretleebilme, koridora ziyarete ktnda bir yerde, birok arkadan, ben hl sizinleyim beni sizden bilin, bize gvenin eklinde davranlarla mesaj vermelerine de ska rastlanlrd. Dmann zaman zaman nder arkadalar kk drc davranlarda bulunmas kitlemiz zerinde kendisine yaplandan daha fazla ykc etkiye neden oldu. - Kk burjuva deer yarglar, plak zorla donatlan belirsizlik ortamnda aha kalkabildii iin, gemite kendisinin nderi olan insann kendisi gibi sopa yediini, el atn, yerlerde srndn vb. grd zaman ister istemez bir deer ykm yaanyor Bu,

177

eitli cezaevlerinde eitli boyutlarda grlen, tank olunan bir durum ve o deer ykmnn bir sonucunda ite bu adam da benim gibi sopa yiyor, el ayor!.. Hani bunun nderlik vasf? Hani bizi bu zor durumlardan kurtaracak adam? Oysa nderlerimiz en zor koullarn insanlardr, diyorduk yollu yaklamlarla bir gvensizlik ortamna neden olabiliyor Bu anlamda sormutum - O dediin tre uygun baz tiplar var, ama bizde nder arkadalarn kiilikleri o kadar gl, o kadar belirgindir ki, kitlemiz zerinde muazzam etkinlii ve saygnl zedeleyemedi. Yenilgiden sonraki srete de, kurallara uyulmasna ramen, nderlerimizin partiyi en iyi biimde ahslarnda temsil edebilme abas, mahkemeleri ve savunmalar ynlendirme, en ak, en olumlu tavr gsterebilme, dmanla olan zorunlu ilikilerde, konumalarnda saygn kiiliklerini ne karma, deerlere ters dmeyi kesinlikle reddetme, tm bu konularda rnek olmalar yaanyordu Kitlemizde istisna olan, tam anlamyla dknlemi tipler dnda, nderlerimizin bu durumuna sevinme, deerlerin erozyona uramas yerine bir yerde yreklerinin kan alamas, ilerinin dalanmas durumu yaanyordu. Ki sradan, kaaklktan ve basit nedenlerden ieri dm, darda bizimle sadece bir merhabas olan insanlarn nder arkadalarmz mahkemelerde o hallerde grnce, alyorduk, iimiz kan alyordu demeleri vardr. - Zaten bu bir hzn durumu olsa gerek - Elbette, genelde ac veren bir durum Fakat her arkadamz, kitlemizden olan her kii bu acy daha ok nder arkadalarn maruz kald bask ve ikencelerde yayorlard. nk nderlerimiz, partimizi, zgr geleceimizi en iyi temsil eden, en iyi konuturan insanlard Dolaysyla onlara yaplan her hakaret, her alaltc davran, onlarn ahsnda tm parti ve halk deerlerimize yaplyor. Ve byle biliniyor byle kavranyordu. yleydi de; btn insanlarmz buna inanyordu. Bu nedenle kitlemizin nderlerimize olan ballklar, sevgileri ve sayglar mthiti. Biz o koullarda kurallara uymay, yenilmeyi, teslim olmay ruhen, dnce olarak hi sindiremedik dedik yle bir rnek vereyim: Yenilgimizden

178

sonraki ilk bayramda, Esat geldi btn hcre kaplarn atrd, tutsaklarn alt koridorda bayramlamasna izin verdi. Gya kendince bir jest yapmt. Btn arkadalar, alt kattaki koridorda bir araya geldik. te o manzara unutulmaz Hi unutamadk. Hi unutmadm, yaamm boyunca da unutabileceimi sanmyorum. Arkadalarla kucaklatmzda hepimiz alyorduk Ama gzyalarmz dmann grmesini engellemek iin balarmz ne eiyorduk. Bu, yenilgi alm bir ordunun onu hazmedemeyen, kendine yediremeyen bir grnm, iler paralayc bir anyd. - Dorusu o bayramlama sahnesine tank olmak isterdim Orada gzlerden szlen her damla gzyann belli bir anlam, bir gelecei temsil ettiini dnyorum Hazmedilemeyen bir yenilginin yengiye dnmeye ahdettiine iaret oluyor o gzyalar Byle dersem fazla m duygusal davranm olurum?.. - Duygusal, ama gerei tanmlyor Bir yenilgi dneminin beraberinde getirmi olduu bozgun, o bozgunlarda bireyselliin ne kmas, gvenin krlmas olay ister istemez geliiyor Bu bir ruh halidir; psikolojik bir durum, ancak bizde bunun yaygn olarak gelimemesinin, yerleik bir hal almamasnn nedenleri var ve o nedenler, PKKnin kendisi, kendi varl, rgtlenme anlaydr. kincisi ise; cezaevinde ve mahkemelerde o yenilgi dneminde nder durumda olan arkadalarn konumlar ve tavrlardr. Mah ke me ler de ki sa vun ma lar, n der du rum da ki ar ka da la rn PKKyi savunmalar bal bana bir rnek tavrdr. Direnii simgeleyen de bir ynyle budur. Yine pepee nder arkadalarn, gzlerini krpmadan kendilerini feda etmeleri, halkn sekin evlatlar olarak lm kucaklamalar, bizde szn ettiin o olumsuz ruh halinin gelimesi yerine, nder yapya, partiye daha ok ball getirdi. Diyarbakr Askeri Cezaevinde daha sonraki o byk patlamalarn, kitlesel eylemlerin gelimesinin znde nderlerimizin doru siyasal nermeleri, direni izgimizin stratejik ve taktik belirlemelerin, direni hattmz doru ve kararl bir nderlikle oturtmalar yatyordu. Dardaki nderlik vasflarnn Diyarbakr Zindannda hibir zaman yitirmeden korumaya devam ettiler.

179

Kadrolarmzn, kitlemizin, yaayaca tek bir duygu olmaldr ve olacaktr. Onlara kar sonsuz bir sevgi ve sayg beslemek - Kitlenizin ounlukla yoksul kyl kkenli olmasndan ve kltrel bakmdan geri kalmasndan szettin Ve yine, kitleniz dnyadaki ulusal kurtulu hareketlerinin tecrbesinden ve direnme geleneinden yoksun stelik, yine sizin deyimizle olumsuz bir miras devraldnz Peki tm bunlara ve yllarca sren vahete ramen, insanlara nasl ihanet ettirilmedi. Ve nasl ispiyonculatrlmad, mahkemelerde hareketini ktlemedi; bu son derece olumsuz koullar altnda onlar, bir anlamyla da hareketi yani sizi ayakta tutan neydi? - Bizim kendisini sre iinde ele verecek zgn bir durumumuz var Baz dezavantajlarmz szkonusuydu. Kitleye siyasi anlamda fazla bilin verememe, kitleselletike den eitimin dzeyini tekrar ykseltmeme gibi Ama tm bunlara ramen kitlemiz militan bir ortamdan geldi. Feodallere, ajanlara, faistlere kar scak bir atma ortamndan geldi. zellikle belli yrelerde feodallere ynelik eylemlerimiz, almalarmz bizi kitleselletirdi; binlerce kyl, emeki saflarmza katld. imdi bu insanlar hareketimizde somutlaan gl deerlerin rn olarak bizimle iliki iinde olmay korumular ve bizimle beraber ieriye dmler Kadrolarn lme yrmesini, savat halk iin, verdii szler iin basklara, ajan faaliyetlere ve faistlere kar lme gittiini grmler Birok arkadamz ehit olmu, scak bir ortamda bizimle ilikide olduklar iin darda kurulan bu gl ba, ierde de devam etti Bu nedenle sylemden ok pratikten, yaamdan gelen ok gl bir ba var aramzda. Ve ite bu balardr esas olarak kitlemizi bize o denli saygl, bal klan Ve bu ortam, cezaevinde de teslimiyet dneminin ardndan bir anlamama, kavramama, mulaklk, moral bozukluu yaandysa da ondan sonra, mahkemelerde daha sonraki srete kitlenin nderlie ve harekete olan balln, inancn daha da pekitiren, daha da gl klan bir durum yaratt - Kitlenizin militan bir ortamdan gelmesi sonucu yaratlan o gl ban kaynanda ne yatyor? Onlarn siyasi insan olma

180

zellikleri mi, yoksa yiitlik, mertlik gibi feodal kltrden devralnan zellikler mi? - Bunlar ok ynl yant gereksindiren konular. Nedenleri de ok ynl Krdistan halknn ne kan yle belirgin bir zellii var: Sylemden ok yaplana bakar, deerlendirir. nk tarihi sre iinde isyanlar ve bakaldrlar grm, ama ihanetleri, yzst braklmay, putluu da grm, airet kavgalarnda bunlar oka yaam, kendi kavgalarnda, aile ilikilerinde pek ska grm Bu bakmdan propagandadan, anlatmdan ok, kiilerin, hareketlerin kendini pratikteki dile getiriine deer verir Buna gre kendisini konumlandrr. Onlarn deer yarglar var; yiitlik, mertlik, sznde durma. Aslnda bunlar Krt insannn olumlu meziyetleri ve deer verdii zelliklerdir. Bunlarn erozyona uradn veya hie sayldn grr, ama bu zellikler hep araddr, zlemidir, idealidir ada akmlarla yzyze gelmemesi zellikle dnyay tanma olanandan yoksun braklm yoksul kyller, emeki kitleler iin sylyorum arzuladklar tm zellikleri pratikte hareketimizde grmesi ve kadrolarn ahsnda da arad, nem verdii deerlerin birounu yaamas szkonusu Baz yerlerde kadrolar, ideolojiden ve siyasetten daha ok srkleyici, toparlayc olabiliyor. Bu ilikiler ierisinde, onlara siyasi bilin verme olay, bir yerde daha ok arkadan geliyor. Aydn genlik ayrdr. Alp tartyorsun, eitim almalar yapyorsun, belli bir siyasi bilin veriyorsun, bir noktadan sonra abalarn o kiinin ahsnda eyleme, rgte dnyor. Krdistan kyllnde ise bunlar; eylemlilik, sze ballk, davaya ballk, onun urunda lme, lme yrme, onlar arkadan srkleyen, etrafmza getiren, toparlayan ge oluyor. Bu balamda ilk girite sadakat, ballk daha gl oluyor. Verilmi szmze srtmz dnmeyiimiz, lme gidiimiz, burada bir de onlarn bize verdii sz, bizimle birlikte yrme, szne sadk kalmalar ve bu deerleri sre iinde pratiimizde, ideolojimizde, sylemimizde ne km halde grmeleri, kitlemizin en zor koullarda bile bizlere ballklarn srdrmelerine neden oluyor

181

- Szn ettiin tm bu zellikler topland ve Diyarbakr Askeri Cezaevinde kendisini ifade edip, gsterdi diyorsun - Evet, ifade etti Tabii bu sre dz bir rota izlemiyor. Uzun bir sre ve atmal geiyor Net olarak biri ne kyor, biri geride kalyor diyemiyoruz. En adi, en dkn biimiyle yaananlarn yannda, zamanla kendini ap toparlayan ve egemen olan olumlu yanlar var. Diyarbakr Askeri Cezaevinde ihanetten direnie, kahramanla kadar halka, davaya ballk, sznn eri olma gibi zellikler en u noktada yaanyor Krdistan tarihinde de imdiye kadar en plak, en u noktada yaanm rnekler bunlar

Davaya sadakat rnei: Pimanlk duymam! Hamit komnisttir!

- Yeri gelmiken, ballk, sadakat konusunda zellikle nder arkadalar baznda deil de, kadro ya da kitleniz durumunda olan insanlar asndan birka rnek verebilir misiniz? - Bizimle birlikte hcrede yaayan arkadalardan ikisini anlatalm. Biri, Cemal Kl kenceyle ldrlen bir arkada. Saf, temiz bir kylyd, obanlk yapard. Sadakat, ballk dendiinde hemen onun ismi aklmza geliyor. Mthi bir sadakat ve ballk rneiydi. Direni sonras teslimiyet dneminde ne doru drst dayatlan kurallar hazmedebildi, ne de istedikleri biimde uydu. Partiyi, arkadalarn kalbinde en scak biimiyle yaatan, ona glge drmeyen ve direnite en son teslim olanlardand. Darda st dzeyde grev alm, kendisinden beklentilerin byk olduu birok kadro bocalarken ve direnii erken brakrken, o direnii en son brakanlardand. Direnii brakp kurallara uyanlarn yanna giderken de bizlere danarak, durumunu ortaya koyarak giden biriydi Bir dieri de Hamit Kankltr. Bu arkadamz da daha sonra akli dengesini yitirdi. Bir terzi kalfasyd. ok gen yata Siverekteki Bucak etelerine kar verdiimiz mcadelede bize sempati duymu, harekete katlmt. lkokul 3. snftan terk, at pat

182

okuma yazma biliyor, yaamnda hi kitap okumam, bizim de eitme olanamz olmam, ama o scak pratikte arkadalarla tanmas, onlardan etkilenmesi muazzam bir ballk yaratm. Ve bu arkadamz katld 1982 Byk lm Orucunda akli dengesini yitirdikten sonra idare onu itirafa zorlad. Salk durumu aa knca mahkemede itiraf yapmasn, ihanet etmesini, ideolojik olarak partiye saldrmasn istediler. Ama Hamit dmana inat, direnii bilin altna yerletirerek, tam yl boyunca akli dengesi bozuk olmasna ramen bu oyuna gelmedi. Kendi kendisine konuurken dmana srekli kfr ediyor ve pimanlk duymam! Hamit komnisttir! diyordu. Yllar boyu hep ayn eyi tekrarlad Yine ahin Bozda isimli arkada sadakat konusunda rnek verebiliriz. Bu arkada eski 36. hcre deil kou sorumlusuydu. Koutaki arkadalar koruduu iin ok fazla ikence gryordu. ahin fedakarln srdrd, ama ar ikenceler sonucu akli dengesini yitirdi. Bizde bunlar, halka, partiye, arkadala balln, bu bilin dzeyine ramen en u noktalar Bu arkadalar halk ve parti deerlerimiz, yz aklarmz Bir de dayanmann ve balln bir baka boyutu var. Koularda teslim olan arkadalar, hcrelerde direnen arkadalarn savamlarn srdrmelerine kendi aplarnda katkda bulunmak iin didinip duruyorlar. Kendilerine gelen paray biriktiriyor, hcredeki arkadalara frsat bulduka aktaryorlard. Bunlar hep sradan insanlarn, siyasi bilin dzeyi yeterli olmayan arkdalarmzn sadakat ve fedakarlklarna rneklerdir. Yine aramzda yal insanlar var, kitlesel bir halk hareketi olduumuzu sylemitim, her yatan insanlar bunlar. Direni srecinde direnen arkadalar her eyden mahrumlar, doal ihtiyalar silah olarak kullanlyor, bu arada direnmeyenlerin de ksmen baz ihtiyalar karlanyor. Sabahn erinde mahkemelere gidiliyor, gecenin ge saatlerine kadar kalnyor, tek lokma bir ey yenmedii iin a-bitap geriye dnldnde st katta bulunanlar alt kata ip sarktp baz eyler alyorlard. Bu, bazen bir not oluyor, bazen sigara veya yiyecek maddesi oluyor. Sarktlan ipin ucundakini alrken tehlikesi szkonusu. Yakalandnda ok ar ikence yapyor-

183

lard. Byle yardmlamalarla insann ihtiyalarn gidermesi zaten szkonusu olamaz. Ama bir lokma da olsa, bunlar duygu ve moral asndan direniiler iin byk bir takviye anlamna geliyordu. Dayanmay ve yoldalk duygularn ldrmeyen, hl onlarla aranda baz eylerin korunduunu ortaya koyan, hissetiren anlamlar tayor. Eski gl balarmzn tmden kopmadn bu davranlar gstermi oluyordu. - Teslim olmu insanlar hcrelerde direnen arkadalar iin seferber olup yardma koarken kendi kendisiyle bark olmama halini yayordu diyebilir miyiz? - Evet, o hali yayor Ruhsal eziklii, sululuu ayn zamanda yayor. Teslim olmu, kurallara uymu, ama gnl ba olarak hl sana baldr, destekliyor Bu yapt, ayn zamanda tekziptir!.. Davrann onaylamamaktr. Eer bu insanlar direnii anlamsz, gereksiz grseler byle bir dayanmaya haliyle hi girmeyeceklerdir. Aslnda onlarn o konuma dmelerinin znde yatan, youn ikence ve basklarn dayatlmas karsnda boyun emeleridir. Boyun edirilen insan kendisiyle bark olmaz. Ar ikence ve yaplanlara dayanamyor, bu konuda zayflk gsterdikleri iin teslim oluyorlar, ama bir ba var; o da ldrlmeyen, partiye ve halka, deerlerine ballk duygusudur. Onlarda u veya bu ekilde varln srdryor. Bunun yannda una da tank olduk: Bir yerde hemen her eyini harekete borlu olan, yani insanlamay, gn yzne kmay, devrimcilerle olan ilikilerine borlu olan insanlarmz vard. ki jop yememek iin bir sigara, bir lokma yiyecek vermeyi reddetme, hatta vermek isteyen arkadalara sorun karma, sizin yznzden dayak yiyeceiz, rahat durun, yapmayn, etmeyin! diyenleri de grdk. Byleleri de oldu ve bu olaylar da yaand Tipik bir rnek vereyim: smini hatrlamyorum, kendisi Arap olduu iin gardiyanlar onu Arap diye arrd. Kiilii sfrlanm, insanl kalmam, gardiyanlarn elinde oyuncak olmutu lm orucundaydk. O gnlerde bir gn, Arapn eline bir para ekmek verdiler, zerine de ya srdler, hcrelerde lm orucunda olan bizlerin ve direnii 4. katta srdrenlerin karsnda itah uyandracak ekilde

184

yemesini istediler, istendii gibi karmzda yedi. Sanrsn balla kaymak yiyordu! - Arap gemite arkadanz myd? - Bilemiyorum, olabilir. st katta direnite olan, alktan bir deri bir kemik kalm insanlarn nnde, elinde yal ekmekle gezmesi, hcrelerdekileri imrendirmeye almas, stelik bunu dmann istei zerine yapmas Bunlar tiksindiren, iren, daha dorusu acndran ki acma bile duymuyorsun deiik duygular nsann bu kadar dmesini kabullenemiyorsun. Sende apayr bir duygu uyandryor, artk acma ve tiksinmeden de te bir ey. Bunu adlandrmak da ok zor. - Bu anlattklarnza tank olduka, brakn dier ynlerini, Diyarbakr Askeri Cezaevinde bir insanlk sava verildii gerei tm plaklyla ortaya kyor nsanlamayla hayvanlama arasnda srp giden amansz bir sava - Tarih boyunca insanln yaratt, kendine kimlik ald, onu insanlatran, insanm dedirten zelliklerinin snand bir sava alandr bu. Zaten dman, elindeki tutsaklarn insani ynlerini dremezse, siyasi ynn dremeyeceini de gryor. Tabii siyasi ynelim, onu siyasi kimliinden syrma olayndan sonra, insan olarak drme, dknletirme de szkonusu. nsani kimlie sahip kan biri, siyasi inanlar, verdii szler uruna savaacak durumda olur. Onun iin bunlarn hepsi hedef alnm. nsani deerler ve ller yokedilecek, kii bir bolua decek, tutunacak bir dal kalmayacak, sarlacak bir ideali, deeri olmayacak ki siyasi olarak onu imha edebilsin ve istedii gibi ihanet ettirip kullanabilsin. Bu, tersi iin daha bir dorudur, yani siyasi kimliinden, inanlarndan soyundurursa insani kimliini yok etmesi daha bir kolay olur. - Peki elikilerin byle uurumlam bir dzeyde yaand bir yerde, sen ahsen hi karamsarlk duydun mu? Bu atomize edilmilik karsnda, biz bir daha kolay kolay belimizi dorultup ayaa kalkamayz, bir daha dorulamayz gibi, kimi zaman eitli elikilere dtn, karamsarlk yaadn oldu mu? - Bu da ok boyutlu yaanm bir ruh hali, bir hesaplama Ya-

185

ni bu soruya yzeysel bir yant vermek, evet ya da hayr demek, gerek anlamn vermez. Kendimle ilgili sylersem, bendeki yaklam ve duygular ok farkl, ok atmal, ok karmak Oradaki yap iin bir yerde unu diyorsun: Bu cehennemden kurtulu mmkn olabilecek mi? Bunu sorguluyorsun ve kestirmeden sonuca varamyorsun. Ama bizde, zellikle belirgin kadrolarda, yanyana yaadmz, sonuna kadar birbirimizden haberdar olduumuz, ilikiyi srdrebildiimiz arkadalarda egemen olan dnce udur: Deerleri korumak, kurtulmak, partiye layk olmak Bu, yaamla deil, lmle olur! Sre iinde artk bu sonu da belirginlemi. Kendine gvenen, ar ikenceleri ve yaptrmlar, lm gsleyebilecek unsurlarn gidecei yol budur. Bu konuda ideolojik anlamda, partiye ballk anlamnda bizde zerre kadar sarslma yok. En byk avantajmz bu. unu rahatlkla syleyebilirim: Yllar boyu partiden habersiz yaadk, koyu bir tecritlik iinde kaldk, haber, bilgi alamyoruz. Darda kim ne yapyor? Parti ne durumdadr? Yayor mu? Darbe mi yemi? Hatta paralanma m var, parti diye bir ey kalm m? Net hibir bilgimiz yok. Ama darda ne olursa olsun, bizde partiye ballk konusunda tereddt de yok lgin bulanlar olabilir, ama byle ite Balln bu dzeyini kimileri anlamakta zorluk ekebilir. zellikle Bakan Aponun varl, yaadn bilmemiz bizde u inanc hep ayakta tutmutur: O, tek bana kalsa bile Krdistan ve devrim iin savaacak, direnecek rgtleri yaratacaktr. Bu adan Krdistan devrimi gvencededir, garantisi ve sigortas vardr. Bizlerin bu tutsaklk koullarnda, bu zulm ve vahet koullarnda savaarak ve direnerek lmmz, Bakan Aponun devrim iin yrtm olduu soylu savamlara birer basamak ve takviye olur, onu glendirir. Bu konuda inanlar sarslmad iin bizlerde artk bu iten kurtulmann yolu yok, bittik, bir daha ayaa kalkamayz gibi genel bir karamsarlk ve kszln grlmesi szkonusu bile deil Dezavantajmz da uydu; direnme azminin zayflamas, sre iinde o vahet, o iddet, fiziki ypranma, teslimiyetin giderek kanksanmas, direncin zayflamasyla beraber kitlede yaanan rgtszln

186

aleyhimize dnmesi, olumsuz gelerin, kar-devrimle ibirlii iinde olanlarn giderek artmasyd Tekrar dirilmesinin, gl, kitlesel bir direni ve k yapmann bizim iin daha zor olduunu, bunun iin lmler dzeyinde denecek ar bir faturann olmas gerektiini ok ak bir biimde gryorduk. Zorluumuz buydu. Yani ne dzeyde, nasl bir k yapacaz? Direnme azmimizin, kendimize olan gvenimizin zayflamas vard, ama gemiten 1981 lm Orucunun o ekilde braklmasndan da dersler karmtk. Yani olaya eletirel yaklamamz gerekiyordu, bunu yaptk. Akntya krek ekmedik. Teslimiyeti dnce ve ruh dzeyinde kabul etmediimiz iin aray iinde olmamz, tartmalarmz hep srd Bizde lmler olacak, ok olur ama bir snra kadar olur, ondan sonra yaptrmlar mutlaka pskrtlr diyorduk. Bu yorumun ve koullarn zgn biimde deerlendirilmesinde bu kestirimin bizim iin bir k yolu olaca giderek iimizde daha da netleip pekiti - Pratikte askerlerin dayatm olduu o yaptrmlardan herhangi birini kesinlikle hi yapmadnz szkonusu oldu mu? Bunu, unun iin soruyorum: rnein Mamak Askeri Cezaevinde bir yn yaptrm gelmitir de, ama nedense ta bandan itibaren tutuklular sesli barmama konusunda kendiliinden de olsa baracaz yollu ortak bir tavr karar alma eklinde deil, zmmen sergilemitir. darenin tm isteine ramen, normal sesle barmak sanki tahkim edilmi bir tepeydi. Kazansan da, kaybetsen de hibir nemi olmayan bir tepe ve onlar asndan da, tutuklular asndan da hemen her ey bu tepenin etrafnda dnp durdu. Sizde de byle pratikte fiilen yaanan durumlar oldu mu? - unu grmek gerek: Daha nce de syledik, bizdeki uygulamalar, plan ve hedefleri Mamakla ya da baka bir cezaeviyle kyaslamak doru olmaz. nk ama, hedef ve program farkl boyutta, dayatma ve uygulamalar da ona gre gerekleiyor. Yaplanlarn ortak yan olmakla beraber aradaki fark ve ayrm grlmeli. Dman Diyarbakrda hibir eyde snr tanmam, kendini dizginlemek iin nne balayc hibir snr koymam, her uygula-

187

mada snrsz, en u noktada, ftursuzca davranyor. Buna karn pratikte uyulmayan ok ey var, ama teslimiyet dneminde uymuyorum demek isyandr, ak biimde isyandr. Askeri komutaya kar gelmektir, bu da her eyi gze almak demektir. Teslimiyet dneminde deil, ama onun paralanmaya kalkld, yanlz daha ok barmaya kar kmak konusunda deil, hibir eye uymuyorum denilen bakaldr, isyan dnemleri de yaanacakt - Uymuyorum demek eklinde deil de rtk bir sava eklinde bir kar koyuu, emirleri lakalatrmay kastetmitim - Evet, istedikleri ekilde uyulmayan eyler de ok oldu. Konuyu iki farkl boyutta koyalm. 35 ve koularn tutumunu ayr ayr ele alalm. 35te, baz uygulama biimleriyle ilgili zmmi tavr birliinin tesinde alm olduumuz kararlarmz da var. rnein idare mahkemede sank krssne kan tutsan topuk selam akp tekmil vermesi kuraln uygulamaya soktu. Bu uygulama gndemletiinde, 4. kattaki arkadalar siyasi savunma yapanlarn buna uymamas kararn ald. 35teki dier arkadalara karar iletildi. Zaaf gsteren bir-iki unsur dnda, ikence ve uygulamalara kar tekmil vermeme tutumu sonuna kadar srdrld. Mahkemelerde nder arkadalarn tavrlar kitlemizce esas alnyordu. Tekmil vermeme tavrmz salt siyasi savunma yapanlarla snrl kalmad. Bir ksm arkada daha topuk selam akmaya uymad. Pratikte uymadmz bylesi konularn tmnde uymuyorum demek yerine, fiili olarak uymama tutumu sergileniyordu Daha baka nemli kararlarmz da var; bizi televizyon vb. karp halka ve partiye kar kullanma durumunda tavr koyup aktan rededeceiz ve direnii gndemletireceiz. Ayrca genelde insani, siyasi, parti ve halk deerlerimize ynelik kk drc davranlara girilmeyecek, sosyalizm, parti ve halk deerlerimize kfretme, tutuklunun tutukluya hakaret ettirilmesi gibi kltc tavrlar reddedilecek eklinde tutumumuz da vard. - Tutuklunun tutukluya hakaret ettirildii, deerlere kfr ettirildii dayatmalarla karlald m? - Evet tutuklunun tutukluya tecavz ettirilmesine kadar var-

188

drlmtr. Btn deerleri hedefleyen, insan bitirici uygulamalar gndeme gelmiti. Bazlarn sralayaym; tutukluya askerler tarafndan ana-avrat kfr edildiinde emir tekrar yaplmas, yani emredersin komutanm denilmesi Sosyalizmin nderlerine ve deerlerine kfr ettirilmesi, tutuklularn birbirini ihbar etmesi, pimanm dedirtmek, hayvan sesleri karmasn istemek vb. vb 35te bunlarn hepsi reddedilmi, uygulanmamtr. rnein, kim konutu? denildiinde, kimin konutuunu gardiyanlara syleme gibi durumlar da kabul edilmemi, bu tr eyler ilke dzeyinde ele alnmtr. ylesi bir anda kimin konutuunun sylenmesi belki gardiyan bizlere ynelik herhangi bir tavra gtrmeyecek, olay birka jopla sonulanabilecektir. Ancak tm hcrelerin sylememesi, karlarnda dilsiz kesilmeleri, onlar asl bu ldrtyor ve kou ikence ve cezalara hedef oluyordu. Bu, istenen her eyin yaplmayacan, uyulmayacan, bir noktadan sonra hkmedemeyecekleri insanlar olduumuzu onlara gsteriyordu. Koularda ise durum farkl. ou deerler drlm, zellikle bandan beri teslimiyeti kabul etmi siyasi gruplar, bileimi zayf koular zerinde tm bu uygulamalar yaam bulmutu. Asker sorduunda, ben pimanm diyebiliyor. Asker ana avrat kfrediyor, emredersiniz diyor. Kendisine ben putum! demesi veya baka kfrler etmesi istendiinde onaylyor, emir tekrar biiminde istenen her kfr yapyor. Hayvan gibi ses karmas isteniyor, yapyor. Eek gibi anrmas istendiinde anryor. - Koularla hcreler arasnda kkl bir farkllk olduu gzleniyor. dare koular zerindeki ftursuzluunu hcrelerde niin gerekletiremiyor? - Bu, bizim direnii gemiimizden kaynaklanyor ve dmann koularda yapt gibi bir ftursuzluu hcrelerde yapamamasn, bize kar temkinli davranmasn beraberinde getiriyor. Yani yeni bir direni, patlama olasln hep hesap ederek yola kyor, admlarn atarken bu yaklamla karmza kyor. Koular kendiliinden teslim olduu bizim gibi direnmedikleri iin yeniden patlama, direnme tehlikesi onlar asndan yoktur. Bu yzden de idare, teslimiyet dneminin o cehennemi andran gnlerinde onlara kar daha

189

pervasz davranyordu. darenin esas hedefi olan, en ok drmek istedii 35ti. Koularda tm arlyla dayatlan uygulamalar hcrelere de dayatlmad, istenmedi deil 35in bu yaps dikkate alnarak, kouun tmne uygulamak yerine, birilerinden balatarak, alaca tepki lsnde ya vazgeecek, ya da daha ileri gtrecekti. rnein, 35te bir hcredeki arkadalardan eek gibi anrmalar istendi. Arkadalar reddetti. Otuz be gn boyunca yemek vermemeyle, ikenceyle bunu yaptramaynca dier hcrelere de dayatmadan vazgemek zorunda kaldlar. Yani reddeden o hcrenin ahsnda 35, bu dayatmay pskrtm oldu ve bir daha da hi kimseye teklif edemediler. Hcrelerde arkadan arkadaa kfretmesi reddedildi, sosyalizmin deerleri, ya da parti deerlerine kfretme, saygszlkta bulunma reddedildi, emir tekrar yapmak reddedildi. Piman msn sorusuna hibir zaman pimanm! diye yant verilmedi. Birbirini ele verme, kim yapt, kim yaptrd sorularna yant verme reddedildi. Bunlar bizde olmayan eylerdi! Dmann bunu salyamamas, btn abalarna ramen koutakine benzer bir durum yaratamamas 35i teslimiyet dneminde de apayr bir yere oturttu. Bandan sonuna kadar nasl ki Diyarbakr Askeri Cezaevi, Krdistanda binleri toplamann, ikencenin, direniin merkezi haline geldiyse cezaevinde de 35. kou dman iin ban ba, kitle ve bizim iinse direnme oda oldu - Mamakta idarece dayatlan uygulamalar bu arlkta olmad hibir zaman

spiyonculatrmann binbir yolu

- Diyarbakr Zindannda idarenin kendi denetleme mekanizmas dnda, koularda ispiyoncu olarak kulland insanlar ok muydu? Bu tr insanlar nasl elde ediyordu? Yntemleri nelerdi? - spiyonculuk, Diyarbakrda ok geni boyutlaryla uygulanan, pervaszca yaama geirilen vahetin bir rn, insan drmenin bir aracyd. Kiilikleri vurma, insani zellikleri krp paralama, bir daha bir araya gelemeyecek, dklen paralarn birletirmeye-

190

cek ekilde darmadan etme urasnda ispiyonculatrma en byk aralardan biriydi. Bata unu koyalm: Faist otorite ve disiplinin olumad 12 Eyll ncesinde, hatta Esat Oktay takmnn cezaevine gelmesine kadar olan ve henz vahetin uygulanmad 12 eyll sonras gnlerde, Diyarbakr Zindannda ispiyonculuk olay hemen hemen hi yoktu. Koularda, zellikle siyasi insanlarn bulunduu, devrimci otoritenin u veya bu ekilde kurulduu, disiplinin srd, i btnln dman karsnda korunduu koularda, genel olarak normal insani ilikiler egemen olmu, zayf ve kararsz insanlar olsa da byleleri mevcut yapnn cokusuyla, moral desteiyle yaamn kimseye zarar vermeden srdrebilmilerdi. Ancak vahetle kiiliklerin erozyona urayabilecei, zayf ve kararsz unsurlarn dklebilecei uygun iklim elde edilebilmitir. Diyarbakr Askeri Cezaevinde byle bir zemin zerinde ispiyonculuk mekanizmas ina edilmitir spiyonculuu ele alrken, salt bir cezaevi balamnda grp, orada olup bitenleri anlatmaya almak yanl olur. Olay faizmin mantyla, ideolojisi ve politikalaryla, egemen smrgeci burjuvazinin karlar dorultusunda ele almak gerekir. 12 Eyll faist cuntasn, toplumun hizaya getirilmesi, faist insan tipinin; kiiliksiz, boyun emi, onurunun ayaklar altna alnmasna kar sessiz kalan insan tipinin yaratlmas baznda ele almak yerinde olur. Faizmin nne koyduu, yaratmak istedii insan tipi buydu. Darda youn bir terr estiriliyor, lke ak bir cezaevi halini alm, her taraf sorgu merkezlerine dntrlm. Operasyonlar, tutuklamalar, gzaltna almalar, igaller yaanyor; insanlar ikencelerden, bitmez tkenmez sorgulamalardan geiriliyor ve bu ortam iinde devrimci dalga geri ekilmi, genelde ylgnlk, karamsarlk, pasifikasyon, kitlenin gznn korkmas hali yaanyor. nsanlarda gelecee olan gvenin sarslmas, cuntann terryle atba gidiyor. mitlerin krlmasnda, karamsarla kaplmada cunta nemli baarlar elde etmi. Dnem ve ortam bu. te zulmn tm topluma yayld, daryla ierisi arasndaki farkn giderek belirsizlemeye balad cunta dneminde, gzaltna alnan ve tutuklanan insanlar aylarca sren o ar iken-

191

celerin psikolojisiyle cezaevine geliyorlard. Polis sorgusu bittiinde, savcla kartlana kadar insanlar Devegeidi Tugaynda tutuluyordu. Daha sonra istihkamda eski cezaevi tutulmaya baland. Cezaevi idaresiyle polis iie alyordu. Sorgudaki insann tutumunun ne olduu, daha cezaevine adm atld andan itibaren idarece biliniyordu. kence karsnda nasl davranm, zaaflar, eksiklikleri, zayflklar, zme derecesi nedir? Hep biliniyordu. Polis, bilgileri ieren zel bir dosyay idareye teslim ediyordu. Ayrca daha sorgudayken, polisin insanlar ajanlatrma, ispiyonculatrma abalar olduu da bilinen bir eydi. Hemen herkese benzer teklifler yaplyordu. Bazlarna kabul ettirdii ortadayd. Polis, her zaman ele geirdii insandan en u noktalarda yararlanmak ister. Satn almak, kendi tarafna geirmek, davasna ihanet ettirmek ister. Ancak birey tutuklanp da cezaevine geldiinde, eer devrimci otoritenin egemen olduu bir ortam szkonusuysa, oradaki yaam ilikileri ierisinde bu tr insanlarn aa karlmas, kafalarnn almas, eitilmesi, halka ve devrime zarar vermenin anlamnn kavratlmas mmkn olur. Ama devrimci otorite dumura uratlmsa, idarenin bask ve terr zerinde ykselen faist otorite mevcutsa, polise aa drlen insanlar genellikle mevcut konumlaryla cezaevi idaresine devredilirler. - Yani o birey iin bir anlamda sistem kendisini iinden klmaz bir biimde yeniden retiyor - Tabii Bu dnemde o kiinin peinin braklmas szkonusu olmuyor. Bu devretme ilikisinin mant iyi anlalmal. Tutuklu cezaevine getirildiinde, polisler onun genel durumu hakknda Esat Oktaya bilgi veriyor. u ajanlatrlabilir, u ispiyonculatrlp kullanlabilir, u itiraf olabilir yollu yorumlarda bulunuyorlard. dare de ald bilgiler nda yeni gelen insana yneliyordu. Poliste zayflk gsteren iin cezaevinde daha ar ve zor gnler balyordu. Giderek daha fazla bataa gmlmek gibi bir ey Polisten cezaevine gelen herkesin istihkama konulduunu syledim. Her yeni konuk burada on-onbe gn kadar kalyor. Bazen bir aya ulat da oluyor. Orada askeri kurallarn ve mar-

192

larn retilmesinden balyorlar. Diyarbakr vahetine atlan ilk adm buras oluyor. Terr ve vahet eliinde tekletirme, kendinden baka hibir eyi dnememe zemini hazrlanyor. Ki, bu konuk evinin ynetimi de kolorduca Diyarbakr Askeri Cezaevi idaresine, Esat Oktaya braklm durumda. Orada geen vahet gnlerinin okuyla insanlar tutuklanp Diyarbakr Askeri Cezaevine getiriliyor. zcesi tutuklu, kurdun azndan alnyor aslann azna braklyor. Tutuklu cezaevine adm attnda, istihkamdakinden ok daha ar bir vahetle karlanyor. Tam bir cehennemi ortam Gerek istihkamda, gerekse cezaevinde polis merkezindekinden ok daha fazla, ok daha youn, iddetli bir ikence ve kuatlmlkla yzyze kalyor. Bylesi azgn bir terrn mantnda, tutukluya verilmek istenen mesaj udur: Buras (hcre) cehennemdir. Seni burada slah edeceim ve ancak ondan sonra koulara gndereceim. Her uygunsuz davrannda seni buraya getireceim. Bir daha buraya dmemeye al. Buradan kabilmek iin de her dediimi yapmak zorundasn. Senden bulunduun her kouta idare adna alman, yardmc olman, uslu durman, disipline uyman istiyoruz. Eer bu isteklerimizi yerine getirsen, seni gittiin her kouta rahat ettiririz Tehditler, vaadler, antajlar en ak biimiyle yaplyor. kenceler karsnda yalnzlk, karamsarlk, ylgnlk ve kuatlmlk duygusu iine denler kurtuluu dayatlanlar kabul etmekte buluyor. Birok insan sistemli ynelimle alarna dryorlar. Zayf unsurlar zellikle hedefleniyor, drlenler koulara ispiyoncu olarak gidiyor. - Peki koularda sizlerin ispiyonlar nleme, idareye akan kanallar tkama abalarnz olmuyor mu? - Bu aba zaten her zaman vard. Baarl ya da baarsz, az ya da ok, ama her kouta mutlaka ispiyonculuu nlemek iin bir eyler yaplrd. Tabii bylelerinin gittikleri koularn yaps da nemli. Eer kouta iyi bir yap varsa, nitelikli unsurlarn bulunduu bir kousa, hemen ispiyonculuk eilimleri tayan, ya da ispiyonculuk yapan insanlara el atlyor, onlarn gerek yzleri aa karlarak iine dtkleri amazn ne anlama geldii gsterili-

193

yordu. Yeni gelenler kouta bulunan eski ispiyoncularn ana dmemesi konusunda uyarlyor, onlarn gdmne girmelerine izin verilmiyordu. Cezaevindeki uygulamalarn znde yatan kavratmaya alyorlard. Hemen herkesin ayn ikencelere maruz kaldn, hatta ispiyonculua soyunanlar, tadklar zaaflar yznden bazen daha fazla ikence grdklerini, yakasn bir kaptrdnda tekrar reddetmenin daha ar ikenceler grmeye neden olduunu, idareye zaafl olduu hibir eyi hissettirmemek gerektiini anlatyorlard. Kouta dmann uygulad vahete bir tutuklunun da katksnn olmas byk bir sutur; insana, insanla, gemie, gelecee kar ilenen byk bir sutur denilerek ikna edilmeye, allyordu. Bunlarn byk kesimi ikna ediliyor, durum kavratlyor ve ispiyonculuktan vazgemesi salanyordu. - dare bu aa daha ok kimleri drebiliyordu? Kitleden insanlar m yoksa gemite kadro grevi yapm insanlar m? - Tabii ki, birincileri Diyarbakrda, zellikle 12 Eyll ncesinde tutuklamalar daha ok kadro, militan, sava dzeyinde olan insanlar arasnda gerekleiyordu. Kitleden de tutuklananlar var, ama Eyll dnemindeki kadar youn deildi. 12 Eylln halka olan o topyekn saldrs artk sava militan unsurlar da dahil herkesin gzaltna alnabilecei, tutuklanabilecei objektif bir durum yaratmt. Devrimcilere selam vermi insanlar bile soluu ierde alyordu. Devrimcilerle en alt dzeyde ilikisi olmu, ya da hi olmam, ama deiik elikilerden, zlmelerden tr yzbinleri bulan tutuklamalar olmutu. Ksacas kitleden, politik seviyenin ok ok dt, bilinsiz, zayf, kiilik olarak henz kendini tmleyememi ok sayda insan vard ierde. Ve o szcklere smayan vahi ortamn iinden geerken bu insanlar arasnda dmeler, dklmeler, zlmeler daha fazla oldu. dare de ncelikle bylelerini hedefliyordu. spiyonculuun bu denli yaygn iletilmesinin temelinde bu gereklii grmek gerekiyor. - Bir ispiyoncu, ben artk ispiyonculuk yapmyorum, vazgetim! derse ne olur? - Diyarbakrda esas olan iddetti. dare asndan esas ynelim,

194

esas k, istedii eyleri elde etmede esas ara ve en etkili yntem iddetti Dier eyler arkadan gelirdi. Dman unun farkndayd: Kendisinin batan beri ikna gc, hakllk pay yoktu. Bu temelde tutukluya yaklamasnn, onu ikna edeceini dnerek, hak l ol du u nu yi ne le ye rek tu tuk lu yu ya n na e ke bil me si nin mmkn olmadn, byle bir abaya girmesinin de fazla bir ey getirmeyeceini, fazla bir anlam olmayacan biliyordu. spiyonculara iin banda verilen szlerin, sizlere ikence yaplmayacak, rahat edeceksiniz denmesinin de bir anlam yoktu. Eer ispiyoncu idareye bilgi tamaktan vazgemise, bunu mutlaka gslemesi gerekiyordu. nsanlar ispiyonculatrmak da vahetle oluyordu, devamn salamak da Vazgeenlere tm kiniyle yneliyordu. Eer vazgeen kimse, idarenin ynelimini boa karrsa, bir noktadan sonra artk pei braklyordu. Ama vazgeen kiiden zaafl yn ikencelere dayankszlksa, idare kesinlikle onun peini brakmyordu. Denebilir ki, ikenceye zaafl olan ispiyoncularn ba daha ok beladadr. Dier tutuklularn ispiyonculara gre daha az ikence grd anlar olmutur. Diyelim bir ispiyoncu ikenceye kar zaafldr ve idare de bunu biliyor. Her defasnda istedii bilgiyi almak iin srekli o kiiye daha ok ikence yaptryordu Ksacas ben artk ispiyonculuktan vazgetim demek szel dzeyde bir anlam ifade etmiyordu. Bylelerinin bu kararlarn dier tutuklulara, idareye ispatlamalarndan nce, kendine, zaafna kar ispatlamalar gerekiyordu. - darenin en ok kitleden insanlar ispiyonculatrdn syledin. Bunun iin de zel bir snflandrmas var m? rnein kitleden en ok kimlere yneliyordu? - En fazla hedefledii, yallar ve ocuk yata olanlard. Bu iki kesimin de direncini zayf ve politik bilin dzeylerinin dk olmas, zorda kalnca daha abuk zlmeleri sonucunu douruyordu. Ayrca yaanan teslimiyet ortamnn getirdii olumsuzluklar da gznne alnrsa, ruhsal ve moral adan knt bu kesimlerde daha youndu. Bu son faktr, dier tutuklular da u veya bu dzeyde mutkaka etkiliyordu. Eyll sonras, insanlar cezaevine geldiklerinde

195

gl bir siyasi ortamla, direni ortamyla karlamyordu. Bu bask ve ikencenin yle gelip geici bir ey olmadn, aylarca, yllarca srdn gryorlard. Btn bu olgular, nedenler bir araya geldiinde ispiyonculuun ne denli yaygn ki binlerce insan gelip geiyor cezaevinden olduu anlalabilir, bunun genelde bir devlet politikas olduunu, faizmin insanlar drme, kiiliine tecavz etmek abasnn bir rn olarak devreye sokulduunu dnrsek, onlarn bu abalarn insanlarn ruhsal ve kiisel knt iinde olmasyla btnleince kendilerine duyduu gven ve saygnn tmden bitmesine neden olabiliyordu. Toplum kullanlm, posas karlm, bitmi tkenmi bu yaratklarla zehirlenmek isteniyordu. Ayrca toplumun onlara gven ve saygs da kalmamtr. Bu insanlarn ahsnda, Krdistan insannn, insanln drlmesi olay var. Yani konuyu bu balamda, genel anlamda ele almak gerek. Cezaevinin sradan bir kouunda olup biten eyleri renmek, bir direnii, bir rgtlenmeyi, bir siyasi faaliyeti denetleyip nlemek amacyla snrl bir konu olarak deerlendirilemez. Ama bylesine kapsaml olunca, idare cezaevinde bulunan toplumun eitli katmanlarndan gelen her kesime el atp, onlar plak zoruyla besledii kiiliksizletirme, drme ve bunu topluma yayma politikalaryla kuatp teslim almak isteyecektir. Bu bakmdan sorun sadece yallar ve ocuklar ilgilendiren bir konu da deildi. - darecilerin cezaevinde, koularda ne olup bittiini renmeye almas da ispiyonculuk olaynn nemli bir halkasn tekil ediyor deil mi? Yani bu da az bir konu deil - Tabii, bu da var. Aslnda bylesi bir a, genel anlamda idarenin cezaevini denetlemesi ihtiyacndan dolay oluturulur. Brakn sadece siyasi tutsaklarn, ya da bizim gibi sava esirlerinin bulunduu cezaevlerini, sradan bir cezaevinde de idare, koularda bir ispiyonculuk a yaratmay, kou ilerine bu ekilde uzanmay ertelenemez bir grev olarak nlerine koyarlar. Yneticiler ierdekilerden daima ekinirler. Onlar sadece resmi yollardan deil, gayri resmi yollardan da denetim altnda tutmaya alrlar. Kald ki, szkonusu olan bizim gibi siyasiler olunca bu gayri meru, gayri ahlaki abala-

196

rn daha da arttrrlar. nk siyasilerden daha ok ekinirler. Direni olabilir, koularda denetim dna taan almalar, rtgtlenme faaliyetleri, eylem hazrlklar olabilir. Bunlar renmek, eylem hazrlklarn nlemek, eylemleri boa karmak ister. Yani iin bu yann zaten gryoruz. Hemen her cezaevinde idare, ispiyoncularn bu ve benzer amalar iin kullanr. Ama bu konu zerinde odaklaan ok farkl bir yan daha var ve biz o yn daha nemli buluyoruz. Diyarbakr Zindannda ispiyonculuk olaynn gerek anlam nedir? Sadece koularda olup bitenler hakknda idarenin bilgilenmesini salamak m? Eer yleyse her kouta bir-iki ispiyoncu olsa, bilgi akn salayacak hat kurulur ve ama yerine getirilmi olur. Ama baz koular var ki, neredeyse mevcudunun yars ispiyonculatrlm. Ki, var olanla da yetinmiyor, kouun tmn drmeye alyor. Niye bu kadarna ihtiya duyuluyor? O snrl amala bu soruyu aklayabilmek mmkn mdr? Yant ise az nce sylediim boyutta gizlidir. nsanlarn bir btn olarak drlmesi, boyun edirilmesi, posasnn karlmas, insanla ve topluma kar, devrime, devrimcilie kar kullanlmas, kiinin kendine kar kullanlmas olayyla yz yzeyiz. Bir daha iflah olmasn, bir daha kendine gelmesin, insan yzne bakamasn dncesiyle hareket ediliyor. Genelde ihanet ve itirafn dayatldn, her itirafnn ayn zamanda ispiyoncu olduunu da syledik. - darenin ispiyonculatrmak iin hi aba sarfetmedii, buna karn kendileri potansiyel anlamda ispiyoncu olan kesimler de var myd? - Vard Bu konuma en uygun denler, gemite bizimle atm baz feodal ete ve ekiyalarn cezaevinde oluturduklar evrelerdi. Cezaevinde Bucaklardan, Sleymanlardan olan epey insan vard. Bunlar, vahet dneminden nce bizlerden ayr tutulmulard. Ayr koularda kalyorlard. Bu yzden bizlere herhangi bir zarar verebilmeleri de mmkn olamyordu. Vahet dneminde bunlarn bir ksm koularn idarece denetlenmesini salamak amacyla ispiyoncu olarak koulara datldlar. te bu insanlar bir yerde potansiyel ispiyonculard. Bunlar, politiklemi insanlar deillerdi.

197

Hepsi adli mahkum statsndeydi. Eer onlarda bir siyasi yan aranacak olursa, ok kaba biimiyle anti-PKKcilikle donanmlard. Bu olgu dnda gerek anlamda kiilik bulabilmi insanlar deillerdi. spiyonculuu yadrgamyorlard. Buna kar, o evre iinde zaman zaman gururuna yedirmeyip ispiyonculua kar direnenler de oldu zcesi Diyarbakr Zindannda ispiyonculuun corafyas yaygn bir zemine oturuyordu. Bir yandan itiraflar, bir yandan bu feodal kesimden gelenler, bir yandan kaaklar arasndan karlm insanlar, bir yandan deiik biimlerde zayf dm ylgnlar ve daha bakalarndan oluan bir corafya - Cezaevine yeni gelenlerin idarece her bakmdan kuatmaya alndn syledin. Peki ya gidenler? - Kukusuz o genel amatan tahliye olanlara da den pay var. Onlarn ajanlatrlmas, bu temelde dar karlmas abas idarece hep oldu. Cezaevinde kald srece ispiyonculuk yapmam insanlar tahliye olduunda eitli tehditlerle, kald kouta olan biteni anlatmaya zorlandklar da bildiimiz bir eydi. dare ispiyoncu karamad koular hakknda bilgiyi bu yoldan da salamaya alyordu. O dnemde tahliye olan biri, tam bir keyfilikle bir-iki ay, bazen daha fazla bir sre rahatlkla cezaevinde alkonulabiliyordu. nsanlar tahliye olur olmaz braklmyorlard. O alkonulan sre iinde tahliye olanlar hcrelere atlyor, olmadk tehdit, antaj ve ikenceyle yz yze braklyorlard. Eer istediimiz eyi yapmazsan seni bir daha sorgulanman iin polise teslim ederiz. Tahliye ettirmeyiz, tahliyeni geri aldrrz, cunta ibanda, elimizde her yetki var denilerek insanlar aa drmeye alyorlard. Bu insanlarn bazlar bir defalna grd, bildii, eyleri vererek, istenileni yapabiliyordu. Kald kouta insanlar ne durumdadr, kimler neyle urayor, kimin hangi konuda zaaf var, tek tek kiilerin belirgin zayflklar neler, kim kouta kalan insanlar olumlu, ya da olumsuz ynde etkiliyor, kim nclk ediyor konularnda bilgi veriyorlard. Ayrca bu keyfi alkonma srecinde dardaki mcadeleyi etkisizletirmek iin insanlar ajanlatrma, ispiyonculatrma alarn da ynelik de ryorlard.

198

- Yani idareciler cezaevi snrlarnn dna taacak ekilde, geni bir yetkiyle ve grevle donanm sayyorlar kendilerini yle mi? - Evet yle de demek mmkn. Cezaevinden tahliye olup da gidenlerin yeniden devrimci mcadeleye katlmasn engellemek iin elinde bulunan tm olanaklar sonuna kadar kullanyor. MT, polis ve kolorduyla iliki iinde programn uyguluyor. Dediimiz gibi darya kanlar devlete hizmet edecek ajanlar haline getirmeyi de kendi grevleri arasnda gryor. eriye ve darya uzanan byk bir a Moral stnln ele geirmek ve pekitirmek, tutukluyu etkilemek iin idare olmadk ynteme bavuruyor. rnein, Esat Oktay, kendisini btn yetkileri elinde toplayan biri gibi gsteriyor. Hoparlr yaynlarnda zaman zaman konuuyor ve sana ancak ben yardmc olabilirim. Seni ancak ben kurtarrm. Benden baka kimse sana yardmc olamaz. Kimse kurtaramaz, mahkemeler de dahil, ipler benim elimde. Bana gelin diyordu. Sonraki blmlerde greceiz ki Diyarbakr Zindannda i emniyet amirlii yapan bu cani, sylemde kalan, bo bir nme iinde deil, byk yetkilerle donatlm biri. Byle olunca da tahliye olan insanlar alkoyma, ajanlatrma gcn kendinde bulmas yadrgatc, artc bir durum olmuyor. Faizm dnemlerinde sistem zaten hep byle iler - Peki, ispiyoncu bu aalk grevini nasl yerine getiriyor. Bilgiyi kime veriyor, nasl veriyor, yntemleri neler? - Bunun yolu ok Zaten uygulamada snr yok. dare istedii zaman koutan istedii adam karyor sen gel, koridor temizlii var ya da revire kacaksn deyip, alp gtryor. Darda istedii bilgiyi alyor. Ayrca ispiyonlar da sistemletirilmi durumda. Belli kurallara balanm. spiyoncunun ok olduu kouta idare, kou iindeki uzantlarndan bilgileri rastgele alyor, aktan yapyor. Byle koularda kendisine gerekli olan bilgiyi zaten fazlasyla elde etme olanaklarna sahip olduundan ispiyoncular saklamaya gerek duymuyor, hatta onlar aa karmakla genelde gvensizlii, mitsizlii ve karamsarl yaymaya, kimsenin kurtuluu olmad havasn vermeye alyor. spiyoncunun karlmad veya ok az olduu koularda ise idare, ispiyonculuk yapanlar sak-

199

lyordu. Bazlarn Esat Oktay odasna getirtiyor, istedii bilgiyi orada alyordu. nemli grd ispiyoncular dorudan kendisine balyordu. ou da ii gardiyan araclyla yrtyordu. - Baka drme metodlar var myd? rnein mektuplardan tutuklunun ruh hali tespit edilebilir ve yararlanlabilir. - Mektup yok ki kullanlsn! O dnem, Diyarbakrn mektupsuz olduu dnemdi! - Peki o zaman baka hangi metodlar vard? - Aklna gelecek, gelmeyecek her eyin, insan yaamna konu olacak her eyin bu kirli amalar iin kullanlmas szkonusuydu. rnein revire giden hastalara genelde uyuturucu ilalar verilerek bamllk yaratlmaya allyordu. la, esrar ve hap alkanl olanlara kar silah olarak kullanlyordu Alk, susuzluk, yorgunluk hepsi kullanlyor. spiyoncu yapmann binbir yolu var. Aslnda kardaki birine ispiyonculuk teklif etmek yle kolay olmayan, byk cesaret gerektiren bir olaydr. nk karsndakinden istedii kiiliini, inanlarn, her eyini inemesi, onlara ters dmesidir. Ama Diyarbakrda iin ne kadar ayaa dt, yaygnlat konusunda yeterli fikir vereceine inandm u rnei anlataym. Dn ki, bize bile itiraf yapmamz teklifiyle geliyor. Ve unu diyebiliyor: Gel itiraf et! Seni koua gtrrz. Orada rahat edersin. ay da iersin! O cehennemi ortamda bile siyasi savunma yaptmz, inanlarmz koruduumuzu grdkleri halde, davaya, partiye, lkeye ihanet etmemiz rahatlkla isteniyor. stenen ey ok byktr. Bedelinin de byk olmas gerekir. Gel gr ki o byk eyin karlnda teklif edilen ey bir bardak aydr, koua gitmedir. Kou dedii yer ise cehennemin bir baka kesi!.. - Bazen de bu bedel yal ekmek oluyor deil mi? Arapn elindeki bir dilim yal ekmek!.. - Evet hanetin bedeli gelip bir saat fazla istirahat etmeye, martan kurtulmaya, koua gitmeye dayandrlyordu Bizde yllarca ay ime yasakland. Her doal ihtiya yasak konusu olduu iin, bak, imdi kouta olsaydn, oturmu ay iiyor olacaktn, oysa sen burada mar sylyor, eitim yapyorsun, itiraf et,

200

tm bunlardan kurtul diyorlard. Senden prl prl avkyan, varln adadn koskoca bir dnya isteniyor ve o soylu dnyay, o bykl tekmeleyip atman isteniyor, karlnda yaplan teklif ise bir hi!.. Yani tanmsz bir dengesizlikle yzyzesin. llerin bylesine birbirine karmas, her eyin ne denli rndan ktna iarettir. dare dayatt politikalarn yaama geeceine ve koularda ispiyoncu bulacandan emin olduu iin artk kiilere gelip yalvarma, ikna yntemleri kullanma gibi yollara gerek bile duymuyor. Snrsz bir terr ve vahet ortamnda ya dayanacaksn, ya lm gze alp leceksin, ya da lm korkusuyla, ikence korkusuyla, daya daha az yemek iin isteneni yapacaksn. nsanlar, bu ikilemle babaa braklyor. Koua gtrp rahat ettirme vaadleri ki yaam gerekten ok zor, ok ac verici bir durumda, hibir doal ihtiya karlanmyor, alk, yorgunluk, susuzluk, ikence, gz atrmama, tm zaman denetim altnda tutma szkonusu, baz zayf ve kararsz insanlarda etkisini gsterip, onlar bu cehennemden, bu azaptan birazck da olsa kurtulma isteine srklyordu. Sonu, byleleri iin aa taklmak anlamna geliyordu. Bir anlna kurtulma duygusuyla hareket ederek kendisinden isteneni yapan kimse, daha sonra vazgese de kurtulma ansn hemen hemen tmyle yetirmi oluyordu. nk idare srekli o bir anlna kurtulma zaafnn zerine gidiyor, kiiyi yeniden, yeniden dryordu. Byleleri idareye yakay kaptrm demekti. Tabii bu sonu insanlk asndan ok ac bir durum. Smrgeciler asndan da alnlarnda her zaman tayacaklar byk, kara bir leke, sululuk yaftas nsanln reddettii, en aalk bir yere oturttuu ispiyonculuk, pis ve iren emelleri iin tevik edilip sistemli ekilde kurumsallatrlyordu ve dllendiriliyordu. - Bu dllendirme iini biraz daha aabilir miyiz? dllendirme mekanizmas genelde insanlar tarafndan saygnlk ve gzellik gerektiren onurlu ilerde kullanlr. spiyonculuk gibi, itiraf ve ihanet gibi insanln yz karas olan iren ilerin dllendirilmesini nasl aklarsn? - Kukusuz dllendirme iin ortada insani adan bir saygnlk

201

ve gzellik gerektiren iin, edimin, etkinliin olmas gerekir. Burada sylediimiz kavram sadece grnyle, dsallyla kullanma anlamnda bir dllendirmedir. Kavramlarn ieriinin insaniletirilmesi bakmndan ele alacak olursak, Diyarbakr Askeri Cezaevinde zulm ve kan mekanizmas iindeki birinin dierini dllendirmesinden szedemeyiz. nk dllendirme, insana insan tarafndan yaplabilecekse, ancak burada genel anlamda insanln kar szkonusu olur. Oysa Diyarbakr Askeri Cezaevinde bu ikenceci gruh tarafndan tam anlamyla bir insanla ynelme, insanl drme var. Ve tabii ki, kendi amalarna varmak iin mekanizmay en iyi ileteni, en iyi i greni tevik etmeleri gerekir. Buna dllendirmeden ok gdlerine seslenme, onlar herekete geirme diyelim. Tpk Pavlovun kpeklerine yapt artlandrma gibi bir ileyi. Daha ok ikence, daha ok yemek, daha ok iki veya uyuturucu vb Buna elbette dllendirme denilemez. nk burada insaniliin dna kld, insanla dman olunduu lde bir dllendirme var. Nasl ki insan kasab Dr. Mengelev, Hitlerin amalarna hizmet ediyor ve dllendiriyorsa, bugn Krdistanda da insan kasaplar dllendiriliyor. Krdistanda halka bok yedirenler, ikencelerle insanlar ldrenler, halka nefes aldrmayanlar dllendiriliyor. Subaylar terfi ettiriliyor. Kemal Yamak gibi Diyarbakrn yaratclarndan olan eli kanl katiller terfi ediyor, basamaklar trmanyor. Devletin kilit noktalarnda olmaya devam ediyorlar. - Saygnlk kazanan bu stat(!) pratikte kendini nasl konuturuyordu? - Berlirttik, genelde koularda idarenin amacn aa karma, ispiyonculuun gerek anlamn yerli yerine oturtma, byle ileri yapanlar dizginleme, tehdit etme, saygnlklarn drme gibi eyler oluyordu. Tek tk koularda ise durum gerekten tanmlanamayacak kadar kt, ac vericiydi. Saygnlk bir rmcek a gibi sarmt. rnein, bir ocuk kouu bu bakmdan ok tipik! ok arpc! spiyoncularn ok olduu koularda, bunlar bir anlamda denetimi ele geiriyorlar. Bir Hasan Garip olay var. Alan

202

biri. Her bakmdan drlm, insanlktan km bir ispiyoncu, hain 14. kouta saygnln konuturuyor. Sorumluluk yapyor, ocuklardan birini kadn gibi kullanyor! eitli tehditlerle defalarca ocua tecavz ediyor. Tam bir saltanat kurmu. Elbiselerini tutuklulara ykatyor, paralarn gaspediyor, tm ihtiyalarn onlardan salyor. Ve kouta bulunan tutuklular ona yaranmak iin ellerinden geleni yapyor. Ayn durum dier koulardaki ispiyoncular iin de geerli. Tutuklular onlardan kendilerine bir zarar gelmesini nlemek iin iyi geinmek, yaranmak yarna girmek zorunda kalyor. Hele zayf ve ikenceye dayanamayan unsurlar, ii uaklk boyutuna kadar vardryor. spiyoncular, lanetlenmi bir meslei icra ederken, bey gibi yayor! Kimse saltanatlarna ilisin istemiyorlar. En kk bir tehlike hissettikleri zaman hemen ihbara kouyorlar. Lanetlenip selam verilmemesi, tek bir saniye bile yannda durulmamas, getii yerden geilmemesi, soluduu havann solunmamas gerekirken, ispiyoncuyu saygnlk mertebesine ulatrmak, tabii ki insanla kar ilenmi en byk sulardan biri olacakt. TC, bu suu Diyarbakr Zindannda snrszca iledi - Kou sakinlerinin ispiyonculara kar ilgi yarna girmesini nasl deerlendiriyorsunuz? - Dikkat edilirse, kou sakini demedim, kouta bulunan baz zayf ve ikenceye dayanamayan insanlar dedim Diyarbakrda yaam ateten bir gmlek, iki taraf keskin bir bak gibidir. O cehennemde devrimci olmak, zn korumaya almak ok riskli ve tehlikeli bir duruma getirilmiti. Bunlarla gezmek, konumak, birlikte hareket etmek de tehlikeliydi. te koularda baz zayf unsurlar bu tehlike ve risklerden korunmak, o gn bu ateten gmlei giymemek iin devrimcilerden uzak durdular. spiyoncularla konuup onlarla dp kalktlar. Bir yandan o gn kurtarmaya alrken, zerinde ykselecei deerlere srt evirip halk, partiyi, insanl karlarna alma sululuunu yaadlar. Esas olarak parti, halk nderleriyle btnleme, onlar koruma kendilerini de onlara katma yerine, devrimci saygnl Diyarbakr cehenneminin o iren saygnlna tercih ettiler

203

spiyonculuktan ehitlie giden yolda bir insan: Tacettin Arat

- Bu mekanizmann gnlk yaamda iletili biimi zerinde biraz daha konusak iyi olacak galiba rnein, idare bir koutan hi ispiyoncu karmazsa ne olur? - spiyoncu elde edemedii kouu gerekirse datr. Ya da baka koulardan ispiyoncu getirip o koua yerletirir Diyarbakr Zindannda idarenin hi ispiyoncu karamad koular olmutur. Drtlerin kendilerini yakt 34 ve eski 36. kou byle yerlerdi. dare bu koularda bir trl ispiyoncu karamyordu. Devrimciler 34te srekli birbirlerine gven vererek, bu iin byle gitmeyeceini, Diyarbakr Askeri Cezaevinde zulmn gnn birinde mutlaka yenileceini, deerlere bal kalmak gerektiini syleyerek aralarnda idarenin szp geemeyecei bir btnlk oluturuyorlar. Oradaki arkadalarmz, o zor gnlerde, o vahet iinde tm engellemelere ramen aralarnda geneli kapsayan bir komn kuruyorlar. dare defalarca kou sorumlusuna ikence yapyor, bilgi istiyor. Hi ispiyoncu karlamayan koularda idare basklarn, kou sorumluluu yapan insanlar zerinde younlatryordu. Onlar drmek ve ispiyonculuk zincirinin bir paras haline getirmek isterdi. Byle anlarda en zorda kalan insanlar onlard. Her ey onlardan sorulur, her vukuatn ikencesi ilk nce onlara yaplrd. Bu arkadalar ya ok gl, direnli olup yaplan her eyi gslerdi ve idare sonunda bunlar deitirip yerine zayf, zaafl tipleri kou sorumlusu yapard, ya da ispiyonculard. Ksacas, Drtlerin kouu yle bir zemindi, kou sorumluluu yapan arkada da idarenin tm ynelimini gsleyebildi Baka koular da var. Eski 36nn sorumlusu ikencelerden tr akli dengesini yitirmiti. dare amacna ulaamaynca oray datmt. Tek bir ispiyoncu karabilmek iin srekli urat koular da oldu. 35 ve bayanlar kouu byleydi. 35te de ok uratlar. spiyoncu karmad koulara sonunda dardan ispiyoncu getirmeye baladlar! Dardan gelen ispiyoncular genelde farkedilir, aa karlrd. lk elden kendileriyle konuulmaya, du-

204

rumlar kavratlmaya, bu iten vazgeirilmeye allrd. ou yola getirilirdi. Ancak vazgemeyen de olurdu. Deifre olunca idareye bavurup oradan alnmalarn isterlerdi. - Sizin 35te sonradan hi ispiyoncu karamadlar m? - Srecin banda hayr Daha sonralar Partizandan ieri girmi .H. Oru zerinde durdular ve onu drdler. Bu adam koutan getirilip aramza konulmutu. Tahliyesine bir-iki ay kala yeniden koua gtrld. Orada ispiyonculuu srdrd. Kouta daha ak ve pervasz yapm. 35teki genel hava onu snrlyordu. ini icra ederken ikili oynuyordu. - Niin ikili oynamak zorunda kalyordu? - Bunu nder arkadalara olan saygs, zerinde braktklar etki, 35teki ciddi siyasi havayla aklayabiliriz. rnein, Hayriye derin bir sayg duyuyordu. Koutan getirildikten sonraki ilk bir-iki gn Hayrinin hcresine konuldu. Hayrinin scak ve samimi yaklam, kiilii onda mthi bir etki yaratmt. Bir rnek vereyim: Oru, zaman zaman 4. kata su datmas iin karlrd, bidonla su datyordu. On hcre var, her birimiz bir hcrede kalyorduk, daha sonra be kii kaldk. Bidonla getirdii suyu bltrrken Hayriye fazla verirdi. Ona duyduu saygdan byle davranrd. Dier arkadalar ispiyon ederken, en fazla haberleen, hcreden hcreye not gnderen biz olduumuz halde ispiyon etmezdi. Bizimle, baz arkadalarla iliki biiminin ciddi olmas gerektiini, tersi bir davranta bulunursa tehlikeli sonulara varacan biliyordu. - darenin baz insanlar zerinde bilinli bir ekilde kuku bulutlar oluturma abas olur muydu? - Tabii, o da ayr bir yntem Yaplan tm ikencelere ramen bir trl ispiyonculuu kabul ettiremedii insanlar zerinde kuku bulutlar yaratmak iin gece ya da gndz, uygunsuz bir zamanda gelip koutan arp gtryor, sonra da geri getiriyordu. - darenin bu yntemi zerinizde etkili oluyor muydu? Haksz yere gvensizlik duyduunuz insanlar var myd? - lk dnemlerde ksmen etkili oldu ve baz insanlar hakknda kukuya dlp gvensizlik duyuldu Bu politikay itiraf yaptr-

205

ma dneminde de yaygn olarak kullandlar. spiyonculatrma ile itiraf ettirmede yntemler akyordu. Yerli-yersiz koutan adam alp gtryor ki, kou ona gven duymasn, ispiyoncu bilsin Bunlar ok oldu. Bayanlar kouunda bir arkadamz zerinde byle bir kuku yaratmak istediler Tabii oynanan oyunun farkna varld. - Aktan, kou iinde ispiyonculuk yapan, kendini gizleme gerei duymayan insanlar var myd? - Evet, byleleri vard Sleyman ve Celal er isimli iki karde tam da sorduunuz tipten insanlard. Diyarbakrlydlar. Zengin aile ocuklar, kuyumculuk yaparlarm Birisi kou sorumlusuydu. Herkes ispiyoncu olduklarn biliyordu. Onlar da kimseden ekinmeden yapacaklarn yapyordu. Gizleme gerei de duymuyorlar. zellikle bileimi zayf olan koularda, kimsenin kimseden hesap sormad bir ortamn olmas, byle eylerin aktan yaplmasnn zeminin hazrlyordu. - Sanrm olayn deiik bir boyutu da, idarenin zorla ispiyonculatrd insanlarn grev ifa ederken yaadklar durum olsa gerek Herhalde onlarn arasna can gnlden almayan vardr - Baz koularda, zellikle bileimi zayf olan bir-iki kouta, neredeyse herkese bir ispiyoncu dyor. Ama adam zorla bu ie girmi ve hemen yan banda yatan arkadann zaten cehenneme dnm yaamn daha da beter etmek istemiyor. Bildiklerini idareye sylemiyor Byle davranan da var. Fakat onun idareye anlatmadklarn baka bir ispiyoncu hemen idareye ulatryor. Zaman zaman ispiyoncularn birbirilerini ihbar ettikleri de oluyor. Tabii byle bir durumda, grevini yapmayan ispiyoncu idarece cezalandrlyor, hesap soruluyor. - Grevini iyi yapp yapmadn kontrol etmek iin askerin askeri denetlemesi gibi, ispiyoncu da ispiyoncuyu mu denetliyor?.. - Tabii Kaba bir benzetme yaparsak, diyebilirim ki, bu konuda ispiyoncular dierlerinden daha fanatik ve gz karadr. Uygulama ve yntemi ne olursa olsun, ispiyoncu ispiyoncudur!.. Onun

206

bilgi vermesine sreklilik kazandran faktrler de var. rnein, ayn kouta birden fazla ispiyoncunun olmas, deiik nedenlerle istemeyerek bu aa taklanlarn ispiyonculuuna sreklilik kazandryor ve artk geri dnlmez bir noktaya kadar srkleyebiliyor. Sistem bir kez kurumlanca, o a iinde bulunanlar bir daha kolay kolay kendini kurtaramaz. Kurtarmak isterse dierlerinin ihbarlarna hedef olur. - Bylesine her eyin batan kt, insani olan her eyin bombardmana tutulduu, mdahale etmenin, devrimci disiplinin ve otoritenin koullarnn giderek daha da ortadan kalkt, zmleyici olma gcnn ok zayflad bir ortamda ispiyonculuu nasl nlyordunuz, nasl snflandrlyordu, yaklamnz ve zm gcnz neydi? - Bunu az ok koyduk. Sorun bizlerin ikna gcne bal olduu kadar insanlarn direncinin, kiiliinin, kararllnn da konusu, eer, ikenceye dayanabiliyor ve basklar gze alabiliyorsa sorun yok. Kandrlm olsa bile ikna edebilmenin koullar hep var. nk vahet ayyuka km. Kendisi gryor, yayor. Ayrca arkadalar bulunduklar her yerde anlatyorlar: Krdistanlyz. Devrimciyiz, insanz. Bundan tr ieri atlmz. Ve burada hepimiz vahete maruz braklyoruz. Bu bilindii halde dmana yardm etmek insanla kar su ilemektir spiyonculuk yapanlar da ayn koullardadr. Dmann bu vahiliinin, yapp ettii ilerin nedenlerinin konulmas, onlara sorunun insani yannn birazck olsun kavratlmas, gven verilmesi, scak ve insani ilikiler iine ekilmesi, caydrmada, ispiyonculamay nlemede en byk ve temel silah Baka yntemler yok muydu? Tabii ki, vard. Bazlarnn aktan aa tehdit edilmesi, bu iin byle gitmeyecei, kar-devrimin bu saldrlarnn sonsuza kadar srmeyecei, faizme ve smrgecilie kar mcadelenin dmann yaptklarnn hesabn soracak ekilde glenecei gnlerin hi de uzak olmad, devrimcilerin bu kurallar, teslimiyet koullarn paralayp yrtaca ve byle gelimi mcadele koullar iinde bugn ispiyonculua, ihanete varanlarn o gn mutklaka hesap verecei, zerlerine den bu kara lekeyi si-

207

lemeyecekleri ynnde ak uyarlar da yaplyordu. Yani cezaevindeki vahetten bunalm, daralm, krelmi beyinlerin almas, yarn dnmesinin salanmas, ufkunun geniletilmesi abas da bir yntem olarak hep mevcuttu. Baka kimi koularda, btn riskler gze alnarak baz ispiyoncularn cezalandrlmas da yaand Dediimiz gibi, ispiyonculuk epey yol alm ve neredeyse kurumlamaya doru gidiyor dare gl bir denetim mekanizmasyla giderek bu a daha da fazla ryor. Eer buna ramen koularda bir takm gelimeler olmusa, dayanma yaanmsa ve baz eylemler gerekletirilmise, o zaman ispiyoncularn biraz da olsa etkisiz brakldndan sz etmek gerekir. Bunun da baz belirgin yntemleri var, rnein Drtlerin bulunduu kouta, idarenin ispiyonculatrmak iin el att her insana yaklam onlar ak biimde kar cepheye alma eklinde somutlamyor; dvme, koutan atma vb. yerine ikna yntemi seiliyor. Ama eski 36. kouta olduu gibi tehdit ederek dvmeler de szkonusu olabiliyor. - Onlar tehdit eden arkadalar yeniden ispiyon ediliyor muydu? - Olmaz m!.. Ama artk tahamml gcnn son haddine gelen arkada ispiyon edilmeyi, cezalandrlmay gze alarak ispiyoncuyu uyaryor, tehdit ediyor, ya da dvyor. Bylesi tipik bir rnek 28. kouta gereklemiti. Birok arkadan bavurduu ikna yntemi sonu getirmeyince, dayanma snrnn son noktasna gelen A. Kerim Bozda, M.G ve S.A isimli iki ispiyoncuyu iliyor. Ayrca tutuklu yle bir noktaya gelmitir ki, artk gz hibir eyi grmez oluyor ve ispiyoncunun yzne haykryor ve git! Kime sylersen syle! Alak!.. diyor, dvyor. Annda ispiyon edileceini bildii iin ikenceyi gze alyor. Zaten o insan hemen bulunduu koutan alp baka bir koua srgn ediyorlar. Ya da eer kouta birlik salanmsa ispiyoncuyu kovma eklinde bir tutum da sergilenebiliyor. Ksaca bir yerde bak kemie dayanyor, lm gze alarak ispiyoncuya kar tavr gelitiriliyor. Bir ispiyoncuyu tehdit etmek, belli bedelleri demeyi peinen kabul etmek anlamna geliyor spiyoncu asndan ispiyondan vazgemesi bir noktadan sonra artk ok zor, bunu gryorsun, paay kaptr-

208

m bir defa! Geriye dnmesi byk lde lm gze almasyla zdetir. Buna ramen yine de birok insan ispiyoncu olmaktan vazgeirilebildi. darenin vaadlerinin bir anlam olmuyor, en kk hatada ispiyoncusunu da unufak ediyor. Nitekim ou defa yle olmutur. Adam ispiyoncudur, ama yine dayak yiyor, trl ikencelerden geiriliyor. Zorla yaptrlyor - Size gelip, zoraki ispiyonculuk yaptrdlar! diyenler oluyor muydu? - 35te .H. Oru dnda yoktu. Ama koularda durumunu akca ortaya koyanlar vard. Sylemese de biliniyor artk, aa km, kendisini saklasa da artk bir ey ifade etmiyor. 35te ikence ve dayaa olan zaafndan dolay ispiyonculatrlm bir insan vard. Bir grup arkadala birlikte koua gtrld. Orada arkadalar konuuyor. Kendisine bu ie bir son ver! diyorlar. O da durumunu koyuyor ve dayaa ve ikenceye kar tahammlm yok, kaldramyorum, bir noktadan sonra direncim krlyor, bana sorduklarn yantlamak zorunda kalyorum diyor. Arkadalar imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da zerine gelecekler, kullanmak isteyecekler, zaafn aman gerekir diyorlar. spiyonculuktan vazgeildiinde, tekrar drmek iin mthi yneliyorlar. Her gn koridorlara karp defalarca dvyorlar, havalandrmada gn boyu yat-kalk-srn yaptryorlar. Gerekirse btn kouu cezalandryorlar, tam bir terr estiriyorlar Szn ettiim bu arkadaa da ayn ikenceleri defalarca yapyorlar Ama en sonunda tavr koyuyor ve artk ispiyonculuk yapmayacan sylyor. dare ne yaparsa yapsn arkadan direncini kramyor. Ve ondan midi kesiyor Bu arkadamz o gnlerde tahliye olup partiye ulayor, durumunu anlatyor. Bana cezaevinde ispiyonculuk yaptrdlar, ama sre iinde zaafm atm, o zinciri krdm. Yeniden saflara katlmak, halkmn kurtulu mcadelesinde bir sra neferi olmak istiyorum diyor. Tekrar saflara katlyor. Krdistan dalarnda TCyle srp giden atmalarn birinde ehit oluyor - Sizin iin bir sakncas yoksa, bu arkada isim olarak burada anabilir miyiz?

209

- Tacettin Arat - Bylesi baka rnekler var m? - tiraf yaptrlp, daha sonra itirafn geri alan, tahliye olduktan sonra partiye gidip mcadeleye katlan, ehit olan da var. Ayn durumda olan, gerekten dayak ve ikence zoruyla ispiyonculatrlan, ya da tmden olmasa da ksmen ispiyonculatrlan birisi var Dayak karsnda bu ii yapmay kabul ediyor, ama koua dner dnmez de yapt ii yanndaki arkadalara aka sylyor. Beni gtrp ikence yaptlar, ispiyonculuk yapmam istediler, dayanamadm, kabul ettim, u u bilgileri verdim. Bundan sonra ikenceye dayanamadm iin istenen bilgileri vermek zorunda kalacam. Ama bunu mmkn olan en alt dzeyde yapacama inanmanz istiyorum diyor Osman Erdaln kald kouta ispiyoncunun biri, bir grup arkada oturmu, kendi aralarnda cezaeviyle ilgili sorunlar konuuyorsa, bu ispiyoncu, onlarn yanna gitmek zorunda kald anlarda, uzaktan Vnn! Vnnn! Anten geliyor! diye seslenerek konuanlar uyaryor. Bu davranyla, Ben geldim. Konumayn. Anlatnz eyleri duymayaym! demek istiyor. Yani ispiyonculuu alenen yapyor, ilan ediyor, kimseye zarar vermek istemediini de bu davranlarla sergiliyor Yine ayn kouta Mehmet zol diye biri var. Darda bize kar savam ve ajanlatrlm biri. Kouta da kou sorumlusu ve ispiyoncu olarak idare tarafndan kullanlyor. Bir gn yapt bir ispiyon sonucu bir arkadamz askerler feci biimde dvyorlar. O an baka bir ispiyoncu da zolun dvlen arkadaa iftira ettiini sylyor. dare gerek ispiyonculara, gerek kouta bulunanlara kendisine bal olarak alan kiileri her bakmdan denetim altnda tuttuunu gstermek iin zolu karp dvyorlar. zol sopay yedikten sonra koua geliyor, orta yere kyor, herkesin duyabilecei yksek sesle karsnn adn anp kfr ediyor. M. zol karsnn arazi kapma sevdas yznden bu ilere bulam. Yani bir yerde yapt her eyden duyduu pimanl, kendisini o hallere drdne inand karsna kfr ederek aa vurmu oluyor Baka, verdiimiz .H. Oru rnei var. Bu insan uyuturu-

210

cu karlnda ispiyonculuk yapyor. Uyuturucu almad zaman srekli ba ars ekiyor. smail, balangta yapt ii mmkn olduu kadar bizlerden gizlemeye alt. Fakat gizleme olana yok. dare bu adam ylesine acemice kullanyordu ki, gr ya da avukat gn olmad halde, hadi gre, hadi avukat grne gidiyorsun diyerek alp gtryordu. Anlamamak iin aptal olmak gerekir. Sonra da anlattm gibi ikili oynamaya balad. - Biraz nce esrarn da bu i iin bir yem olarak kullanldndan sz etmitin? - Diyarbakrl biri varm. Bu adam lmpen biri Esrar alkanl var. Esat Oktay ona srekli esrar iirerek, bu alkanlndan yararland ve ispiyoncu olarak kulland - sim vermenizde bir saknca var m? - smi aban Meneke - Peki, ispiyon yznden yaamn kaybeden insanlar oldu mu? - Oldu tabii En tipik rnek Ali Sarbaln lmdr. Kald kouta bulunan Nevzat isimli bir ispiyoncu tarafndan idareye, yemek duas okumuyorlar diye ihbar ediliyorlar. Ali, Partizan Davasndan yarglanyordu. Bunun zerine Ali ve bir-iki tutukluyu kou dna karp kalaslarla dvyorlar, Aliyi ldryorlar. - Ne ac bir durum. lm ne kadar ucuz! Baka ne gibi rnekler var? Burada anlatlmas gereken arpc olaylar, deiik tipler var m? - yle ok ki, hangi birini anlatacaksn Ama sanrm, uyanklar da burada ele almak gerekiyor ok az da olsa, uyanklar dediimiz bir kesim vard. Onlar yle tanmlayalm: Biliyorlar ki bulunduklar kouta devrimciler arasnda belli bir iliki var ve bu ilikilerin idarece aa karlmamas iin aba iindeler. Devrimciler koularndan baz insanlarn ispiyonculatrlmasn nlemek iin ellerinden gelen her eyi yapyor, zayf ve kararsz insanlar her bakmdan idare karsnda korumak, aa dmesini nlemek istiyor ve byle insanlarn ihtiyalarn karlyorlar. Dostluklarn sunmadan tutalm da, olanaklar paylamaya kadar ak ve samimi davranyorlar. Hatta bylelerinin dayaa kar zaaflar var-

211

sa, sra dayaklarnda olsun, baka nedenlerden kaynaklanan dayaklarda olsun, onlarn mmkn olduu kadar az dvlmesini salamak iin aralarnda anlayorlar. Bazen onlarn yerine sopa yemeler bile yaanyor. te uyanklar devrimcilerin bu gzel ve insani yaklamlarn istismar etmeye soyunuyor ve soysuzlayorlard. rnein; bana be paket sigara alnmazsa gider ispiyonculuk yaparm gibi antaja balyorlar. - Ak biimde ha!.. - stisna da olsa byle aktan hissettiren tipler var Avanta, bakasnn srtndan geinme, bunu salamak iin de deerlerini sata karma olay yaanyor. stedii bazen sigara oluyor, bazen baka bir ey. Reddedilirse ispiyoncu olacan sylyor!.. - Peki siz ne yapyorsunuz? steneni alyor musunuz? - Alnyor Her ey ak oynanyor. Dman sana kar bir politika gelitiriyor. Sen kar politikayla onu ve amacn etkisizletirmek zorundasn. Ortam ne olursa olsun hl devrimci deerler korunuyorsa ve belli dzeyde de olsa bu deerleri o zor koullar altnda bir yaam biimi haline getirme mcadelesi veriliyorsa, dmann gelitirmek istedii taktiklere kar sen de sahip olduun bu ama iin elindeki her arac kullanmak zorundasn. Yani bir tarafta ispiyoncu durumuna drlenleri vazgeirmek ve kendilerine getirmek iin onca aba serfedip onlar bir noktada tutmak iin politikalar retirken, te taraftan byle bir yaklamn baz tredi uyanklarn domasna neden olabildiini gryorsun. Bakasnn srtndan insanl satarak geinmek isteyen kiiler kyor. ok az olsa da devrimcileri istismar etmenin yannda bu tipler esas olarak zayf insanlar daha ok hedefliyorlard. Onlar da ispiyona uramamak iin isteklerini karlyor, hatta bazlar yaranmak, gzlerine girmek iin tm olanaklarn sunuyorlard. - u biskvileri al da, bizi bala!.. dediiniz insanlar myd? - Byle iler daha ok koularda olmu Hcreler ksmnda ise Oru bu eilimler iindeydi. Byle aktan dayatma yapmyordu, ama genel konumumuzu bildii iin baz eyleri hcresinde

212

bulunan arkadalara kar koz olarak kullanmak istiyordu. Ve aralarnda rtl bir dv balyordu. Komn kurulmu, ona hissetirilmemeye allyor, bunun iin eitli yntemler gelitirilmi, titizlikle uygulanyor. Ama iimizdedir, bir noktadan sonra seziliyor. Komnn varln anladn farkediyorsun. Oyun balyor. O bu durumu koz olarak kullanp seni kemirmek, senden yararlanmak istiyor. Kantinden gelen yiyecekleri, eyalar hi kimseye danmadan gidiyor denetliyor. Fazlasyla alyor. Yapma! diyemiyorlar. Eer dersen, byk bir pervaszlkla yapyorum ite! diyor. tesine gidiyorsun. Gittiin zaman komn aa kacak, o iliki tarzndan da vazgeemezsin. Ve balyor dnler verilmeye. Bazen ak taleplerde bulunuyor, benim param yok, bana unlar unlar aln diyor. Eer karlamak istemezsen, o an ispiyoncu ynn bir koz olarak yle ifade ediyor: Hepimiz devrimci deil miyiz? Aslnda bu devrimci deil miyiz! szleri sana yaplan bir uyardr! ok kurnaz, tilki gibi birisi. Yannda kalan arkadalar iyi tanmlar, zelliklerini biliyorlar. Devrimci deil miyiz? uyars aslnda kafam bozmayn, gider ilikinizi, komn, bildiim her eyi idareye sylerim! anlamna geliyor. u da var ki, bu tipleri dizginlemede gelitirdiimiz kar tavrlar hep olumlu sonu verdi. Oru, komn ilikimizi hibir zaman idareye bildirmedi. - spiyonculuun uyanklkla rtt bunun gibi baka arpc durumlar var m? - Aslnda Diyarbakr Zindannda bu olay incelenirse, kendi bana ciltler dolusu bir malzemenin ortaya kacan belirtelim. Deiik snf ve kategorilerden, farkl anlaylarda olan, deiik yntem ve uygulamalarn getirdii, aa kard insan tipleri grrsn. rnein Mmtaz Kotan Adam gya siyasi kimliktir. Bir hareketin lideridir. Kouta kimin ispiyoncu olduunu biliyor. dareye gitmesini istedii bilgiyi onun araclyla gnderiyor. Kendisi aktan ispiyonculuk yapmyor. Kimseye sezdirmeden, hatta belki de ispiyonculuk yapan adama bile farkettirmeden istedii bilgiyi szdrabiliyor Byle tipler ite HKli bir arkadatan dinlemitim. Koularda baka ilgin yntemler de kullanl-

213

m. dare 14. ve 38. kouta kalan itiraflar arasndan bazlarn seip, mehmetcik okulu diye adlandrlan, cezaevinin sinema salonuna gtrp eitiyor. MTle ilikisi olan subay ve Esat Oktay da bu eitimde bulunuyor. Bunlara koularda nasl allr, nelere dikkat edilir, nasl haberleilir vb. konularda sk bir eitim veriliyor. Siz artk MT elemansnz! denilerek payelendiriyorlar. Aslnda MT yesi falan deiller, kullanlan sradan ispiyonculardr. Sonra, sanki cezaevine yeni gelmi gibi eski koularna deilde baka koulara gnderiyorlar. Ki, bu da iliki kuramamann ve tecritliin ne derece kt sonular olduuna bir rnektir. Koular aras iliki olsa kimin ne olduu, hangi koutan geldii, yeni tutuklanp tutuklanmad ksa srede tm cezaevinde renilir. Bir koutaki ispiyoncular baka koular renemiyor. spiyoncu olduu bilinmiyor. dare alp baka koua verdiinde herhangi bir tutuklu olarak karlanyor. HKli arkadan anlattna gre, o dnem 22. koutan idare ispiyoncu karamyor, dardan iki kii getiriyorlar. Bunlar Batmanda muhtarlk yapan biriyle, Ergani ASK-DER (Anti-Smrgeci Kltr Dernei) bakanl yapm bir ala-Rzgarici kisini de getirip 22. koua yerletiriyor. Bunlar bir gn kap altndan not atarken yakalanyor, not ellerinden alnp okunuyor. yle eyler yazlm: Saym srasna gre 1den 21e kadar olan kiiler kou iinde siyasi faaliyet srdryorlar. Mar sylemiyorlar, yatyorlar. Sondan iki kii de MTten dir. - Desenize adamlar ciddi ciddi kendilerini MT eleman saymlar - yle ciddi havalar verilmi Ama mehmetcik okulu mezunu sradan ispiyoncular ite!.. Bu olaydan sonra gerek kimlikleri aa kt iin idare bunlar aktan arp bilgi alyor. Arkadalarsa onlar etkisiz hale getirmek iin epey aba sarfediyor. Sonunda ikisini de baka koulara gtryorlar Baz koularda ise idare, ispiyonculara kou ve tek tek insanlarla ilgili olarak kap arkasnda rapor yazdryor. Bu raporlar Esat Oktay ve A.O. Aydna gidiyor. Hatta dosyalanp savcla bile gnderiliyor - Sizin tm bu sre iinde tesbit ettiiniz ne kadar ispiyoncu

214

vard? Ve nasl deerlendirmeye gittiniz? - Say olarak bir hesap karmadk Tabii bunlarn eitli kategorilere gre ayrtrlmas var. Cezaevine giren ve kanlarla birlikte say artar. Bu sorunu sreci, bu srete ortaya kan ispiyoncular evreleyen koullarn yansra, etken olan dier deiken, zgn faktrlerin nda ele almak, incelemek daha doru. En genel anlamda ounu yeniden kazanmak ynnde politikalar izledik. yle sorulabilir: Acaba onlar kazanmaya almamz yanl myd? Hayr, deildi. Bu yaklammz doruydu. Ve sonu alcyd. Dman insanca olan her eyi ykp ezmek, gemek istiyor Diyarbakr Askeri Cezaevi bir sava alan Gerek bir laboratuvar! Faist devlet, tutsaklar kobay olarak kullanlyor Ama ayn zamanda Diyarbakr Askeri Cezaevi bizim iin de bir laboratuvar, gerek bir snav yeri. Kendimizi tanma, renme yeri yllk vahet dneminden sonra, direnilerle dman otoritesi krld, saldr pskrtld. Bir yerde gemi hkmetlerin dedii gibi enkaz devraldk!.. imiz ok zordu. Hem bu, hem de dumura uratlan rgtl yaammzn yeniden yaratlmas gibi konularda yapmamz gereken ok ey vard. Gemiten rnek alacamz tecrbeler yok. Olan biteni, insanlar kategorilendirme, snflandrma ve buna gre tavr koyma zorunluluumuz var. ok eyler yaanm, ama yaptrmlarn ve cezalandrmalarn kitlede bilince karlmas, dncede sistemletirilerek aklanmas hep eksik kalm. Bunlar tanmlama, adlandrma, onlara kar tavr belirleme bir ihtiya ve zorunlu bir grev. ok uratk nsan, insanlktan karlm, enkaz haline getirilmi. Ama sorumluluun var. Atamyorsun, reddedemiyorsun Yzlerce insan nereye atacaksn, nasl rededeceksin? Onlar yeniden ekillendirmek, yeniden topluma kazandrmak yeniden insani ilikilere sokmak gerekiyor. Sorun bu Ama bunu yaparken de rgt llerini, ilikilerini sulandrmamak, devrimci llerden, deerlerden ve anlaylardan taviz vermemek iin ak kap brakmamak zorundayz. Devrimci otorite ve devrimci disiplin tutsaklar arasnda yeniden ina edilince, byle insanlar kendilerini bolukta buldular. rnein,

215

1983 Eyll direniinde, alakln ve rezilliin en koyusunu yaayan, ii kendi arkadalarna ikence yapmaya kadar gtren bir Hasan Garip gelip bize snd. 35e geldi. Birka gn hcrede kald. Bizden kabul grmeyince geri gtrld Yine o direniin bitiminde, daha nce szn ettiim Cemal er ve kardei de gelip bize sndlar. Onlar da birka gn hcrede kaldktan sonra sahip kmadmz iin geri gtrldler. Bu ii gnll yapan ve her bakmdan bitmi insan eskilerine kapmz bir daha amadk. Ama iinde bir nebze de olsa k kalm her insana yeniden ynelmeyi ve kazanmay bir grev bildik. ounu kurtardk. Aralarnda Tacettin gibi gidip ehit den insanlar da kt Bunlar hep snflandrld, deerlendirildi. Sonuta ounun koutan atlmamasn gnll, sistemli yapanlar hari, dierlerinin kendilerini tehir etmek, kitle nnde mahkum etmeleri kaydyla bizimle kalmalarn, yeniden eitim srecine sokulmalarn saladk - Peki bu blmde eklemek istediin yeni bir ey var m? - Bir iki ey daha ekleyelim Cezaevinde vahet, terr, her eyin tutsaa kar kullanlmas szkonusu. Ana-baba sevgisi, aile ilikileri, fazla ceza alma kaygs ve btn bunlar geride brakan, ne zaman ve nasl bitecei bilinmeyen, aslnda hi bitmeyecekmi gibi grnen zulm gnleri, ekilen aclar, cehennemi azaplar hep tutsa drmenin arac olarak kullanlmak istendi, kullanld. Tutsak sigaraszdr, atr, susuzdur. Tek bir saniye bo vakti yoktur, rahat braklmaz, en kk bir sohbetten, en insani eylerden uzaktr, mahrumdur. Bunlar sonunda insan yle bir noktaya getiriyor ki, toplumu dnmek, genelde insanl dnmek, oradaki kitleyi dnmek, onlarla btnlemek, sorumluluk duymak, onlar iin fedakarlklarda bulunmak olay, btn bu kstlamalar ve kuatmalar iinde snrlanabiliyor. Kendi kendisiyle babaa kalan kiinin dncesi dumura urar, ufku kararr. Bu slk koyulatka, tm dikkati kendi beni zerinde younlar, btn melakelerin, yetenein ve zekann oraya kanalize olmasna varr. Yani kiideki kayg artk topluma, halka bir katkm olsun, bu toplumun, halkn, devrimin, sosyalizmin deerlerini, zelliklerini koruyaym. ne karaym deildir.

216

Onun yerine, kendimi kurtaraym, daha az ac ekeyim, fiziki varlm ne pahasna olursa olsun koruyaym, srdreyim kaygs ar basar. Bu koullar baz insanlarn her ynyle bitiini getirebilir. Adam kendiliinden gelmi teslim olmu, ailesinin teslim ettii, devrimcilikle ilgisi, herhangi bir ba kalmam insanlarn says hi de az deil. Politik yaamla gerek anlamda bir tankl olmam, kimlik bulamam insanlarn da says az deil. Byle bir bileimi olan, binlerce insann gelip getii Diyarbakr Zindannda, dmann genel olarak insanlar drmede nne koyduu hedefler ve bunda vard nokta veya bunu uygulama derinlii, katettii yol hi de az deil. Niye az olmadnn da bu manzara erevesinde grlmesi, anlalmas gerekir

Ek Blm: Ali Sarbaln ldrlmesinde bir tanklk

Kaldmz kou ok kalabalkt. Mevcudumuz yaklak 110 kii civarndayd. katl tahta ranzalarda istifleme uyuyorduk. Ayn yreden olma ve ayn davalardan yarglanma nedeniyle koutaki tutuklularn ou birbirini tanyordu. Ali Sarbal hcrelerden koua gtrlenlerdenmi. Yeni kou aldnda, 30-35 kiilik bir grup oraya yerletirilmi, Ali de onlarn arasndaym. Ben Mardinden geldiimde Ali sorumluydu. Drstt, iyi bir insand. Fakat kou sorumluluu ksa srd. nk ikide bir cezaevinden polis soruturmasna alnyordu. Sanrm o ara iki- defa gitti geldi. Her gidiinde, geri getirili sreci uzad iin koua yeni iki sorumlu atand. Hasan Bora, Nevzat Gltekin. lk sorumlu Hasand. Bunlar ilk nce bizden yanayd. Ya da biz yle sanyorduk. Koullar arlatka, karekterleri de deimeye balad. Sonunda Haydarn bir uzants olmulard (Haydar: Kalastan yaplma sopa. R.S.) Alinin olay, Aralkta balar, ama btn younluunu daha ok Kasmda hissettirdii iin, nce o gnleri anlatmak gerekir. Yukarda szn ettiim iki kii sorumlu olduktan sonra, Ali srekli kendi

217

dnemindeki uygulamalarla bunlarn uygulamalarn karlatrr, eletirilerde bulunurdu. Ve bunu ou kez ak ak yapard. Yeni kural ve yeni yaptrmlar, yeni dayatmalar daha ok o gnlerde uygulamaya sokuluyor ve arkn vidalar sktrlyordu. Diyarbakr blgesindeki olaylarn birounda ad getii iin, stemen A.O. Aydnn kendisini ardn, itiraf olmas iin tavsiyelerde bulunduunu sylemiti. Bu olaydan sonra baz avu ve erler ona taklyordu. 10 Kasm gn onunla bir baka tutuklu Atatrk heykelinin nnde sayg duruunda bulunmaya gtrldler. Kouta dzensizlik ve kurallara uymayanlar var diye idareye ispiyon gidiyor. 19 Kasm gn sabah havalandrmasna ktktan sonra drt arkadan ad okundu. Bunlar, Ali ve ayn davadan yarglanan iki kii, bir de HKden yarglanan bir bakasyd. zel ikence uygulamalar balad. Niyetlerinin ne olduu belliydi. Srekli ii yokua sryorlar, bilmem hangi marn on ktasn oku! Bilmem hangi marn drdnc ktasn tersten oku, vb. denerek yaplan her yanlta dvyorlard. Dayak ve mar syletme fasl bittikten sonra ieri alndk. Daha ranzalarmza oturmamtk ki leden nceydi Kara Bela denilen avu, dokuz-on gardiyanla koua girdi. Elinde bir kat paras vard. Biz kouun en dip kesindeydik. Alinin yata da oradayd. avu, bu kouta dua okumayanlar var diyerek szn ettiim drt arkadan isimlerini okudu. Biri mahkemeye gittii iin dier nc kouun ortasna kardlar. Sorgusuz sualsiz yere ykp vurmaya baladlar. Hepsinin ellerinde kalaslar vard. Uzunca bir sre dvdler. Sonra koutan dar kardlar. Bu aradan HKden olan arkada baylmt. Onu yatana yatrdlar. Aliye uzun sre d kapnn nnde dayak atld. Biz hep ne olduunu anlamaya alyorduk. len yemeinden ksa bir sre nce, Hasan ieri getirdiler. Diyarbakr Zindannda dayak yemenin nasl olduunu yaayanlar bilir. Hasan ieri girdikten sonra, darda kapnn nnde tekrar Alinin sesi gelmeye balad. stiklal marnn on ktasn yksek sesle okutuyorlard. Ama sesi kesik kesikti. Sonradan rendiimiz kadaryla, esas duruta stikla marn yksek sesle okurken askerin

218

biri elindeki sandalyeyle srtna srekli vurup onu devirmeye alyormu. Alinin her yere dmesinde tekrar ayaa kaldrlp hem mar syletiyor, hem de vuruyorlarm. Sandalye demir olmasna ramen kaynak yerinden atm krlm!.. Yemek saati gelince onu bir torba gibi ieri attlar. Vucudu simsiyaht. Teni dokunulmayacak denli imiti. Yar baygn durumdayd. Kap nnden alp yatana getirdiler. Tam bu sra yemek geldi. Yemei ieri alp duaya balamak zereyken Alinin zorla kaldrlp duaya katlmasn saladlar. Onu zorla duaya kaldran kou gardiyanyd. Alinin sesi kslmt, kmyordu, inliyordu. leden sonra durumu daha da arlat. Durum kou gardiyanna sylendi. Yanmzda tpta okuyan bir renci olduu iin gelimeleri biliyorduk. Nabz hemen hemen hi atmyordu. Btn hayati fonksiyonlar durmu gibiydi. Bu haldeyken onu alp dar kardlar. Kouun bitiindeki fotorafhaneye gtrdler. Oray gardiyanlar kullanyordu. Ali orada bekletilmeye baland. Bu ara tpta okuyan arkada da banda bekledi. Akam oldu. Cezaevi doktoru gelip muayene etti. kinci gnn akam hastahaneye kaldrld. Birka gn sonra da ldn rendik. Bunlar kouta huzursuzluk yaratyor, yemek duas okumuyorlar diye Nevzat tarafndan ispiyon edilmiler (Ayn kouta kalan Cuma Kuyukann anlatmndan)

bi Uraln ldrlmesi olayna bir tanklk

bi Ural namaznda niyaznda yal biriydi. Ayn koutaydk. PKKye yardm, yataklk ettii gerekesiyle ieri alnmt. Yurtsever bir insand. Bir gn, A.O. Aydn tarafndan arld. D Blok ana koridor kapsna gtrld. Orada kendisine bu kii tarafndan ispiyonculuk dayatld. Kabul ettirmek iin ok zorladlar. bi Ural byk bir moral bozukluu iinde koua dnd. Kendisine ispiyonculuk teklif edildiini PKK Ceylanpnar-Viranehir Davasndan yarglanan Aziz Erylmaz, Mahmut Manas, Halik ve

219

akir Ayava syledi. Bu arkadalar ise moral verip bu ii yapmamasn, tekliflerini reddedersem bama birey gelir dncesine kaplmamasn, korkmamasn, bunun geici bir durum olduunu, bir sre sonra atlatlacan, o gnlerin uzak olmadn, o zamana dein onurunu korumas gerektiini anlattlar. ki gn sonra sorgudan yeni dnen bi Ural koutan dar karld. Krte konutuu ve siyasi propaganda yapt gerekesiyle ikence edilip 36ya alnd. Aradan iki saat kadar bir sre gememiti ki Esat Oktay koua damlad. Anti-komnist bir nutuk ektikten sonra gitti. Ardndan da bi Ural geri getirdiler. Bu arada tm kou sakinleri tek ayak zerinde saatlerce bekletildi. Bir gn sonra bi Ural tekrar kap arkasna arld. Genlie hitabe okutulmaya baland. Okuyamaynca feci ekilde dvld. Dayaktan sonra ayn gn bi Ural idarenin kendisini drmek istediini ve ok korktuunu baz arkadalara syledi. Bir hafta sonra, Sal gn ziyarete giderken yolda kendisini durduran kou gardiyan ispiyonculuk yapma teklifini geri evirmemesini, kabul etmesinin kendisi iin iyi olacan sylyor. bi Ural bu kez ak biimde byle bir olay kabul etmediini, yapmayacan belirtiyor, teklifi bir kez daha reddediyor. Bir daha feci ekilde dvld. Kafas defalarca duvara vuruldu. Be dakika sonra uursuz ekilde srekli bararak ve merhamet edin, yeter artk haykrlaryla kou kapsndan ieri atld. Orta yere ylp kald. Hemen kou gardiyann ardk. Durumu haber verdik. Gitti, ok gemeden de Esat Oktay, Minik astemen, doktor, blok avular topluca geldiler. ki ine yapld. Minik bu adam numara yapyor dedi. Numara yapp yapmadn anlamak iin bir abut paras yakt. bi Uraln yzne tuttu, burnunu yakt. Tepki vermedii grlnce hastahaneye kaldrmaya karar verdiler. -be gn sonra hastahanede ld. ld gn Esat Oktay koua geldi banz saolsun. O yal adam yksek tansiyondan ld dedi. Konuurken yznde alayl bir ifade vard. Ayn gnn akam saat onbir sularna hepimizi alp askerlerin

220

istirahat ve yemekhane olarak kullandklar blme gtrdler. Tek tek hepimize nceden hazrladklar yazl iki soru verdiler ve yantlamamz istediler. Kattaki sorular yleydi: 1- Ahmet olu bi Ural gr sonras zntl myd? 2- Herhangi bir ekilde personel tarafndan kendisine sert bir eyler vurulmu muydu? Hemen hepimiz ikinci soruyu yantladk. Olanlar yazdk ve onun ikenceyle ldn belirttik. Yantlarmzn ayn olmas zerine A.O. Aydn kfrederek zerimize yrd. Askerlere bize saldrmas emrini verdi. Saldrdlar. Uzun sren bir ikence seansndan geirildik. Ardndan tek tek, savc Muzaffer Yarabann karsna karldk. O da ayn sorular sordu. Bizden yine ayn yant alnca kzd. Trafik kazas geirdi mi? diye alayl bir soru sordu. Bu tarz, yani isteine uygun yant verenlerin ifadesini ald, dier arkadalarnkini almad. Gece saat 00:1 sralarnda kouumuza geri getirildik. Kap nnde blok avuu tarafndan tehdit edildik. Ertesi gnn sabah bi Ural dverek ldren Minik alnp, yerine Tito lakapl gmen bir gardiyan getirildi. lk iki ya da gn bize hi dokunmadlar. Eitime karmadlar. nc gnn sabah Minik yeniden kouumuzun gardiyan oldu

Direni krld, zulm aha kalkt!

- Direniin krlmasndan sonra, teslimiyet dnemi diye tanmladnz dnemde idare ne tr uygulamalarda bulundu, nelerle karlatnz? - Di re ni in oda hc re ler ol mu tu. Hc re le rin ad di re ni i anmsatt iin, hcre olarak gemesin diye bulunduumuz ksma 35, kar tarafa ise bir ara 37, daha sonra ise 36. kou dediler. Daha sonra hcrelerdeki direnii tek bir alana hapsetmek amacyla 36y boaltp oradaki direniileri de 35e getirdiler. Direni-

221

in merkezi buras oldu. Bu srete koulara ynelmediklerini, onlarn yeme, ime gibi ihtiyalarnn karlandn syledik. Ve koularda yenilgi batan kabul edildiinden, bizlerinse direnerek yenilgiye uramamzdan dolay, o zaman ve daha sonraki srete karlalan uygulamalar iki farkl temelde gerekleti. Biz teslimiyeti yaasak da, mar sylesek de, subaylar ve askerlere komutanm desek de koulardaki uygulamalarla bizdekiler arasnda farkllk vard. Gerek bizdeki ruh hali, gerek kendimize, srecimize yaklamlarmz, gerekse dmann bize ve koulara yaklam arasnda fark vard. Koularda direni olmad iin onlara ynelmede snr tanmadlar. Teslimiyet dneminde onlara kar daha pervasz, daha snrsz davrandlar. - Neler yaptryorlard mesela? - Bata askeri marlar ve eitim yaptrdlar. Gnde bir saat havalandrmaya karyor, yry, mar, yat-kalk-srn, nav ekme Gne kzgn, Diyarbakrn yazlar yaman olur, beton snr, yakar adam. Dakikalarca plak, srtst yatrma Giderek trmanan eitim sresi tam gne dnt Baz koular sabah kartlp, leye kadar eitim yaptrlyor, leden sonra ise geri kalan koular kyor ve akama kadar sryor. Yani balangta uygulamalarn tm birden devreye sokulmad. Kademe kademe geldiler. Yenilmemizden sonra yaklak bir ay boyunca idare belli ihtiyalarmz karlamamza izin verdi. Kantinden paramzla yiyecek vb. alabilme imkanmz oldu. - Hl 1981deyiz deil mi? - Evet O bir ay boyunca bizler 35te ksmi bir rahatlk yaarken koularda marlar balad. Havalandrmalarda yryler, dayaklar ald ban gitti. Askerin, askeri kurallarn mant ya da mantkszl az ok bilinir. En ufak bir hatada, rnein esas duruta el pantolunun yan izgilerine tam oturmamsa, esas duruu bozdun, kural ihlal ettin! gelsin ikence Kafan dik tutmadn! gelsin ceza Artk insanlarn giderek makinalamas, dnceden yoksun hale gelmesi szkonusu. Kendini yneten biri olmaktan kp idarenin dardan kumandayla ynettii bir robot ha-

222

line getirilmeyle yz-yze kalnm. ylesi bir robotun yaratlmas iin gereken her ey pervaszca yaplyor. Haliyle insann kendine ayrd zaman ksmen, kendisine zaman ayrmasn nlemek, srekli eitimle zaman doldurmak, giderek tm zaman denetim altna almak, bask, ikence, korku, panik, tedirginlik, bekleyi, o ruh hali iinde insann dikkatini bu olgulara ekip salkl dnme ortamn yok etmek, ortadan kaldrmak Ama bylesine geni apl Esas nne koyduu hedef ise siyasi imha, ihanet dediimiz olay Bu o kadar ak bir ey ki, ilk bakta gerek niyet hemen anlalabiliyor. Eer amac salt teslim almaysa, kurallara uydurma ve kendince o ekilde hizaya getirmeyse tutuklular gelinen yerde, direniin krlmasyla birlikte zaten bu sonucu yayor, yaatlyor. O kurallarn reddedilmesi, ona kar bakaldrma, rgtlenip eyleme geme, zincirleri krp atma da henz szkonusu deil dare her alanda tam bir kuatma yaratmaya alyor, rnein, gnde yarm saat her tutuklunun mar okumak zorunda olduunu sylyor. Tutsaklara bunu kabul ettiriyor, yaptryor Bir adm daha atyor, mar okuma sresini iki katna karyor, kabul ettiriyor, yarm gne karlyor yine kabul ettiriyor Vahetin dozajn artryor, doal insani ihtiyalar daha fazla kstlama yoluna gidiyor. Bir askere istihkak olarak, gnde iki kk somun veriliyor. in banda tutsaklara da o kadar verilirken, bu bire drlyor. Sonra yarma dyor, yetmiyor ardndan eyrek ekmee dryor. Ve tutsan yemek iin eyrek ekmek bulamad pek ok anlar da oluyor Yemee el atyor, eitse ikiye, bire dryor. Aslnda mutfakta istihkakmzn bol olduunu biliyoruz, ama bize vermiyor. Askerlerse bolluk ve israf iinde, nk istihkak onlara harcyorlar. Tutsaklara bilinli olarak vermeme, dkme, yemek cezas verme gibi uygulamalar gelitiriyor. Gardiyan unu yap yor: Ka ra va na y ko u un n ne ge ti ri yor ve her ke sin gz nnde iine pislik, yabanc madde atyor. - Siz de bu durumu gryorsunuz, gznz nnde oluyor yani? - Gryoruz, gzmzn nnde oluyor. - Gerekten bu denli debiliyorlar m?

223

- Dyorlar!.. Ama burada sorun o gardiyann bu ii yapmas deildir. Sorun ona bunu yaptran, emir, talimat veren yapdr, sistemdir. Yapan, ileyen iletilen bu sistemdir. Gardiyanlar oluturulan sistemin sadece bir parasdr. Verilen emirleri yerine getiriyorlar. Esas olan sistemin bu byk sululuu, vahilii ve dmldr. - Anlattklarnza eklenecek kimbilir daha ne ok ikence yntemleri vardr Bunca zulm, bunca ikence ynteminin ortaya kmasnn zemini zerinde biraz dursak - Her ama kendi aralarn, zerinde yryecei zemini yaratarak ilerler. Eer ama insani, siyasi imha ve ihanetse, onu gerekletirecek bir zemin mutlaka yaratlmaya allacaktr. Zemin devletin mevcut politikas, bunun uygulamaya konulmas iin gereken yetkinin tannmas, rgtlenme ve olanaklarn sunulmasdr. Byk bir organizasyon var. Cezaevinde M. Akkoyunla balayan Esatla zirveye trmanan bir vahet yaanyor. nsanlar halla pamuu gibi oradan oraya savruluyor. ldrme dahil hi kimseden hesap sorulmuyor. Sre bir btn olarak konulduunda, bu ikence yntemlerinin ve kullanlan aralarn ne kadar zengin olduu daha iyi anlalacak Dnya apnda zindanlardan, esir kamplarndan, toplama kamplarndan edinilen deneyim ve birikimler var. Osmanlnn, n dnyaya yaylm zindanc gelenei var. Ve tm bunlarn yannda katiller srsnn banda Esat Oktay gibi ikence konusunda mthi yetkinlemi biri var ve askerleri bize kar her bakmdan donatmas var. Askerlere itimalarda hainliimiz bol bol ileniyor. Onlara insan olarak gsterilmiyoruz. Cahil, insanlktan nasibini almam ve bu arkn iine dm, onun bir dilisi haline gelmi olan askerler zerimize salnyor. kencede, aalamada snr yok. Yaratclk sergileniyor. Herbiri kendi fantazilerini konuturuyor. Aklndan geen her ikence yntemini tutsaklar zerinde deniyor. darece etkili olduu grldnde, cezaevi genelinde uygulanyor. Ve bu vahi tipler dllendiriliyor, popler oluyor. - dlleri ne oluyor? - Deiik boyutlarda, deiik biimlerde oluyor. Sradan bir eri, toplum iinde adam yerine konulmam, toplum d kalm kii-

224

liksiz bir eri, onbala ya da avulua ykseltmek byk bir dl ola bi lir. Ki, Di yar ba kr Zin da nnda a vu ve on ba lar, Esatn en ok gvendii ikenceci insanlar arasndan seiliyordu. Ve erlerin bu ekilde terfi ettirilmesi, dllendirilmesi genel bir kurald. Yine baz erlere grev verilmesi, onlarn pohpohlanmas da bir dllendirme eklinde kendini gsteriyordu. rnein mahkemeye giden grubun banda olan avu ya da onba yoksa, en ok gze giren erlerden birisine sen bu grubun sorumlususun diyor. O, kendini mahkemeye giden gruba, erlere sorumlu olarak gryor koltuklar kabaryor, bu okama onun ikenceci ynn kamlayan bir faktrdr. Veya cahil ikenceci erlerin, komutanlarndan aferin! almas da onlar daha bir istekli, evkli yapmaya yetiyor. Ya da bir itima annda btn askerlerin bir arada bulunduu srada, komutann adndan szetmesi de er iin bir dl oluyor. bunlarla bitmiyor tabii. Tutsaklarn istihkaknn erlere sunulmas, peke ekilmesi var. Askerlerin iki imesi, onlara ziyafet ekilmesi, memleketine izne gnderilmesi gibi birok dllendirme yntemi uygulanyor. - Cezaevinde grev yapma, erlerin ok zel bir statye oturtulmas gibi bir sonu kyor buradan - Onlarn ayr bir havas, stats var. Adeta dokunulmazlklar szkonusu. Tabii bu sisteme hizmet ettikleri oranda Kolordudaki dier asker ve birliklerinden daha imtiyazllar. Onlara giydirilen elbiseler ounlukla terzi tutuklulara diktirilir. Elbiselerinin kuma en iyi cinsten. Mahkemeye ktmzda ne askeri yarglarda, ne de baka subaylarda bu kalitede elbise grmedik!.. Erlerin ou yoksul evrelerden gelme, ilk geldiklerinde hepsi filitresiz sigara ierdi. Ama denenip i greve alndnda filitreli sigara ierlerdi. Paras da tutsaklarn istihkakndan ya da tutsaklardan gaspetmeyle karlanrd. - Zulm iin seilmi ve ayrcalkl hale getirilmi olan bu zel ikenceci erlere, Esat Oktay kadn da getirtiyor muydu? - Kadn getirme, gece dzenleme, dansz oynatma ileri de var. kenceci erler zulm arkn dndrmek iin yirmidrt saat mthi bir tempoyla koturuyorlard. Srtlar svazlanyor, pohpohlan-

225

yor, karlnda hayvan gibi altrlyorlar. te yandan ounlukla ar izni bile verilmiyor. Esat ar iznini yasakladm demiyor, onun yerine eer arya giderseniz, PKKllar ya da dierleri sizi ldrr, isimleriniz onlara oktan ulatrlmtr, sizi tanrlar ve ldrrler! diyor. Bylece hem onlar cezaevinde tutuyor, hem de byle doldurularla daha da saldrgan hale getiriyor. Cumartesi, Pazar dahil gece gndz demeden, aralksz cezaevinde ikence seanslar sryor. Bazen de onlara ar izni veriyor, hepsinin cebine para koyarak geneleve gnderiyor. Askerleri yle bir hale getirmi ki, Esat onlar iin sanki tek g ve en byk otorite Ayrca bu zel zulm erlerine yaptrd talan olay var - Nasl talan? - Eyalarmz, ziyaretilerin getirdiklerini talan ediyorlar. Eyalar askerler inceliyor ve istediklerini alyorlar Yine 1981 direni dneminde koulardan getirdiimiz veya koulardan alnan elbiseler, eyalar depoya doldurulmu. Depo azna kadar tklm tklm dolu. zne giden, teskereyi alan askerlerin urad ilk yer buras oluyor, istedii kadar elbise seiyor, valizini doldurup gtryor - Salt bu yntemlere dayanarak askerlerin zulm arknn dilisi durumuna getirilebileceini syleyebilir miyiz? Onlar da evreleyen korku vb. gibi baka faktrler yok mu? - dllendirme, gardiyanlarn srtn svazlayp pohpohlama madalyonun bir yz. Salt bu yntemlerin yetmeyecei ak. Salt bu yntemlerle zulm makinasn istedii gibi iletemez. Askeri asl bu dzende tutan emir-komuta ilikisi, iddet ve cezalandrma madalyonun ikinci yzdr. Ak ki, onlara kar da ok vahi davranlacakt. Zira bu arkn ileyiini sekteye uratan, paslandran hibir eye tahammlleri yoktu Askerler cezaevine grevli olarak geldiklerinde ellerine hemen jop verilip tutuklularn zerine salnmyorlard. Cezaevinin koridorlarnda, koularda, havalandrmalarda zulm arkn iletmekte iinin ehli olan gardiyanlarca gezdiriliyorlard. Tutuklulara kar nasl davranmalar gerektii gsteriliyor, yaplmas gereken ikence biimleri retiliyordu. Yeni gelenler, tutsaklara yaplanlar ve grdkleri manzara karsnda aknl-

226

a dyordu. Hemen hepsinin seilerek getirildii, ikence yapmaya eilimli olduunu sylemitik. kencenin ve vahetin hayal glerini aan boyutu onlar artyordu. Ama gnler getike insani zelliklerinden ar ar syrlyorlard. Yirmidrt saat ileyen o mthi ikence arknn nesnesi haline geldiklerinde artk onlar birer robottu. O ar uygulamalar ikence desteinde yrten askerlerden biri gelip 35teki kat merdivenlerine oturduunda nce derin bir soluk alyor, sonra tutsaklara kinini kusmaya balyordu. Kfr ederek ulan siz bizden rahatsnz diyordu. Yani zulm arknn iinde hayvan gibi altrlmas karsnda kinleniyor, ama kinini kendisini altranlara kusamyordu. Onlara kar aresizdi. Kinini boaltabilecei bir yer vard, bize yneliyordu. Esatn da istedii, amalad buydu. Eer amacna hizmet etmeyen veya onu aksatan bir asker varsa onu bizden daha beter hale getirirdi. nk biz ona kar direnebilirdik, onu deifre edebilirdik. Ama askerin byle bir durumu da yoktu. Ona yaplan ikencelerden tr kim hesap soracakt? Hi kimse. Nitekim bunu oka yaptlar. Ve asker istedikleri niteliklere sahip deilse, en basitinden tekmeleyip cezaevinin, zulm arknn dna atlrd Asker bize yaplanlar gryor, yayordu. Ne bir snr tanrlk vard, ne de bu yaplanlardan hesap sorma. Esatn kolorduca byk yetkilerle donatld ortadayd. Her istediini yapabiliyordu. Bunu bilip grdkleri iin de arkn dnda olmay isteyenler ksa bile gze alamyorlard. Zamanla ounluu arka adepte oluyor, giderek bunu i, grev belleme, sindirme olay yaanyordu. Sistem ylesine etkili ve denetimli kurulmutu ki, erler Esatn, idarenin emir ve talimatlar dnda hibir ey yapamazlard, nefes allar bile denetlenirdi. Ama er ikence yapmakta serbestti. Amaca hizmet temelinde tutsaa hertrl ikenceyi rahatlkla yapabilirdi. Ayrca oluturulan bu gl denetim mekanizmasna ramen Esat Oktay yine de erlerine gvenmezdi. Onlar birbirine denetlettirecek zel tedbirler gelitirirdi. rnein, sorumlu kou gardiyan dnda baka koularn gardiyanlar o koua giremezdi. Tutuklulardan bir ey alp vermezdi. Tersi bir durumda o er iin ok zor gnler balyor demekti

227

- Bylesi aa km iliki hi oldu mu? Varsa, askerin tutukluyla ilikiye gemi olmasnn bedeli ne oldu? - Esatn kurduu ve her ann denetledii bu iliki sisteminde erin, tutukluyla iliki gelitirmemesi iin sk bir denetim ve disiplin, sk bir ikence uygulanyordu. Bir rnek verelim: 12 Eyll ncesinde milletvekili olan Nurettin Ylmaz 36dayd. Girmi km, cezaevini bilen biri. yi bir asker var, onunla konuuyor ve aralarnda yardmlama oluyor. Nurettin Ylmaz kimi basit ihtiyalarn onun araclyla el altndan karlyor. Bir defasnda harcamas iin askere bir miktar para veriyor. Asker paray gizlice cebine koyuyor. Sonra da kantinden maltepe sigaras alyor. O srada baka bir gardiyan onun al veri yaptn gryor, doruca Esatn yanna giderek, komutanm, bu askerin evden hi paras gelmedi, paraszd, bugn kantinden al veri yaparken grdm diyor. Tabii Esat Oktay hemen devreye giriyor doruca o askerin yanna gidiyor. zerini aryorlar, maltepe sigarasyla parann st kyor, bu paray nereden buldun diyerek ikenceye balyorlar. Asker uzun sre direnmesine ramen ikencenin arl karsnda dayanamyor, Nurettin Ylmazdan aldn sylyor. - Askeri hemen tutuklamlardr - yle olsa iyi, ama deil. ok trajik bir sonu var. kenceye devam ediyorlar. tiraf ettikten sonra, bu kez de emir ve yasaklar ihlal ettii iin ikenceyi srdryor, dve dve ldryorlar Yetkililer askerin teskeresini alp memlekete gittiini ailesine bildirmiler. Hrriyet gazetesi yazm, Giresunlu teskere alm, ama kayp diye - Ailesi kayp ilan m vermi? - Evet Askerlik ubesine sormular. ube olunuz teskere alp evine gitti! yantn vermi. Aylar getii halde oullar eve gelmemi, bunun zerine de ailesi teskeresini alp, evine dnmek iin yola kan olumuz kayp diye ilan vermi. Ad geen asker iyi biriydi. Zaman zaman tutuklularn ufak tefek ilerini yapar, yardmc olurmu. Esat hem sindiremedii iin, hem de dier askerlerin gzn korkutmak iin onu ibret olsun diye ldrd! As-

228

lnda buradaki derin elikiyi biraz demek gerekiyor: Oluturulan dzende tutuklunun eyalarn, parasn daha baka eylerini talan etmek serbest. Esatn haberi olduu ve amacna hizmet ettii srece asker her eyi yapabilir. Ki, zaten yaptryor, tevik ediyor. Talan etmenin olanan yaratyor. Ama bir de gardiyan ve tutuklu arasnda denetimi dna tam bir iliki kurulursa ya da herhangi bir al veri olursa ite bunu affetmiyor. Bunu yapan askerin oca snyor. Falaka, dayak, her trl insanlk d uygulama szkonusu. Sonunda lm de var - Sistemin bylesine ftursuz ilemesi biraz da Esatn kiisel zelliklerine bal gibi gzkmyor mu? - Kukusuz yle. Bu iler iyi bir rgty gerektirir. yi bir denetinin, iyi bir rgtnn yapabilecei eyler bunlar. Doal olarak bu zellikler pekok insanda bulunmaz. Bir ama iin emrindeki insanlara snrsz yetki vermek, bu yetkilerin ama iin kullanlmasn denetlemek, kendinde younlatrmak byk bir istek ve yetenek sorunudur. Bu bakmdan Esat Oktay yetenekli, istekli, alkand. Bu sistemin aksatlmadan altrlmasnda Esat Oktayn kendisini katmasnn kmsenmeyecek pay var. ok az subay, grevli, bu tempo ve enerjiyle kendini tmden katarak alabilir, kendini bu ie adayabilir Subaylar ve erler zerinde gl bir denetim mekanizmas var. Esat harl harl alyor. Gecesini gndzne katyor. Cezaevinden kmyor. Askerler fantazilerini, yaratclklarn konuturuyor, tutuklular ellerinde birer kobay. Esat Oktay hepsini izliyor. Sonular olumsuz ynde tutuklular zerinde etkili oluyorsa, onu deerlendirip genelletiriyor ve tm cezaevine uygulanyor. kence yntemleri bir noktada durmuyor, bitmiyor. Srekli retiliyor. Esat balarndan hi ayrlmyor. Bir birey ya da kou zerinde yaplan ikencenin etkisi en ince ayrntlarna kadar hesaplanyor, ikence yntemleri kendini reterek an be an daha da zenginleiyor. leyi gerekten korkun!.. Srekli artan bir retim var. kencenin snrszca yaylmas, durmadan yeni boyutlarda retilmesi Esatn askerlere tand ikence yapma serbestisiyle mmkn olabiliyor Tabii kendi bana bu sistemi ya-

229

ratmas ve retmesi mmkn deil, ama yine de bu sistem aktr ki, ona ok ey borludur. Btn bu sistemi, ark Esatla aklamak yerini bulmaz, eksik kalr. Ki, bu iin MT, CIA, cunta, kolorduca koordineli yrtldn, yrrle konulduunu syledik. Ancak bu plann yrtcs, ierdeki uygulaycs, ba ikencecisi Esat Oktayd. Ayrca bu rol datmnda ondan aa kalmayan cezaevi mdr Birol eni unutmamak gerekir. Esat Oktayn arkasnda olan, sahnenin nne kmayan, ynlendiren, su ortaklnn byk bir ismi de Birol endir. - Esat Oktay, ikence uzman kiilik olarak nasl biriydi? - Dediimiz gibi o, insanlktan km, sadist, ikenceyi i, grev olarak alglam, insan soyuna ve deerlerine dman biriydi. O, insanlk asndan tamamen yitirilmi ve kar saflarda, insanln yklna, tketiliine alan biriydi. O ve onun gibilerin varl insanlk iin zararldr. Cezaevindeki uygulamalar konulduunda nasl canavar, vahi bir yaratk olduu daha iyi anlalacak. Diyarbakr tam olarak anlatldnda, Esat Oktay ve onun gibilerinin nasl birileri olduklar daha iyi tannp anlalm olur. Sadece yle bir insand demekle Esat Oktayn nitelii anlalmaz O zulmn yuvasna, buras askeri okuldur, siz de askeri okul rencisisiniz! ve artk buraya cezaevi demeyeceksiniz! derdi. Tabii bu okulun gerek ilevi insanl bitirmeydi. Burada insanlara bitirileri, tketilileri okutuluyordu. Bizler bir yandan, hain, komnist, vatan millet dman, vb. ilan edilirken, bir yandan da askeri okul rencisi oluyorduk! Oradan iyi bir Trk olarak dar salnacaktk!.. Diyarbakr Zindan eer zulmn ete kemie brnmesiyse, Esat da ikence ve vahetin kendisinde ifadesini bulduu, dile geldii cisimletii bir yaratkt Esatn Trk ordusuna katks byktr. Ancak iledii byk sularndan tr cezalandrlp ldrldnde kimse ona fazla sahip kma cesaretini gsteremedi. Genelkurmay bir bildiriyle, onun Diyarbakrda grevli olduu srada talimat, tzk ve yasalar uyguladn aklad. Aslnda ordunun ona daha fazla sahip kmas gerekirdi. Amalarna bunca hizmet etmi, ordunun karakter ve niteliini kendisinde

230

olanca yetkinliiyle toplam ve temsil etmi birine daha fazla sahip klmalyd! O, Trk ordusunun niteliklerinin, yapsnn kendisinde younlaarak cisimlemi haliydi. Esat bu rk-faist ordunun kendinde dile gelmesiydi. - Esat Oktay genelkurmayn dedii gibi eer yasalar, tzkleri, talimatlar yerine getiriyorsa, o zaman tm bu yasalar, talimatlar, tzkler zulm tanmlam olmuyor mu? Bu sistemin ak bir itiraf anlamna gelmez mi? - Kukusuz yle Esatn talimat, tzk, yasalara bal kaldnn, bunlar uyguladnn sylenmesiyle bu yasalarn niteliinin ne olduunu da resmen kabul etmi, onaylam, ilan etmi oluyorlar. te Diyarbakr! te Trk ordusunun, devletinin tzk ve yasalar!.. Diyarbakr Zindan, ordunun, burjuva devletin rk-faist znden kaynaklanan tzk ve yasalarnn ne olduunu en iyi ve arpc biimiyle gzler nne serer. - Esat Oktayn ikence konusundaki uygulamalarna ilikin baz rnekler vermek mmkn m? - Dediim gibi uygulamalar anlatldka ondan sz etmek zorunda kalacaz. Zaten onsuz Diyarbakr vaheti anlatlamaz, her eye sinmi biri Ama u anda aklma gelen birka rnei vereyim: Esat hcreleri, koular geziyor bir ihtiyacnz var m? diye soruyor. Bir arkadamz ekmeimiz yetmiyor, a kalyoruz, cezaevinde pide satlyormu. Pide satn almak istiyoruz diyor. Esat hemen yannda duran avua olum ocuklara istedikleri kadar pide al talimatn veriyor. avu emredersin komutanm diyor. Sonra Esat Oktay kp gidiyor. Gardiyanlar onu kapya kadar uurluyor, tekrar ieri gelip tutsaklara soruyorlar: Ka pide istiyorsunuz? Yant: Yz tane! Gardiyanlar glyor: Dayak dzeni al! diye baryorlar. stenilen pidenin miktar kadar koutakilere kalas jop vuruluyor. Ardndan da, haydi afiyet olsun, pidenizi yediniz! diyorlar. - Gerekten ok arpc - Sorun ortada Tm plaklyla ortada. Karmzdaki byle bir yaratk. Devam edelim: 20. kouta tutuklular ekmek iinden

231

satran yapmlar, onu yakalatyorlar. Haber Esata gidiyor. Hemen koua damlyor, olduka sakin grnyor. Adeta koutakileri vercesine yaplan satrantan dem vuruyor; sizler ok yaratc insanlarsnz, ekmek iinde satran yapmak kimin aklna gelir? gibi eyler sylyor. Koutan karken de ben gittikten sonra ocuklarn satrancn verin, oynasnlar diyor. Emrin hemen ardnan 20. koua vahet balyor. Bir de herhangi bir ey istediin zaman, onu sana kar kullanma taktiine bavuruyordu. stemin bir ikence aracna dnmesi artk onlardan hibir ey istememeyi douruyordu. Pide rneinin bir de dier boyutu var. Esat tutuklulara pide alnacan duyuruyor. Gardiyanlar gelip liste yapyor. Diyelim adam ba bir pide istiyorsun, gidip yirmibeer tane alyor! Aslnda bu davran pide istediin zaman dayak yeme olayna ters gibi gzkse de, znde ayn amaca hizmet ediyor. Dierinden ama bakmdan farkl deil, kendisidir. Ka pide istiyorsunuz? diyor ve liste vermemizi istiyor. Liste istemenin anlam, bazen adam bana ka jop vuracann, bazen de talebi arlatrp bask, eziyet ve piman ettirmenin arac oluyor. Diyelim ki, adam bana bir ya da iki pide istiyorsun. Normal olarak istediin kadar gelmesi gerekir. Ama Esat her birine yermibeer tane gtrn diyor. Gardiyanlar gidip pideyi satn alyor, adam bana yirmibeer pide getiriyor ve parasn istiyor. tiraz edemiyorsun, tutarn veriyorsun. Yirmibe pideye de razsn, ama talebin idi edilmesi bu noktada durmuyor. Yeni bir emir geliyor; yarn sabaha kadar bu pideler bitecek! Sabahleyin kouta, hibir hcrede tek bir pide kalmayacak! Eer o yirmibe pideyi yiyip bitiremezsen, emir yerine getirilmedii iin ikence ve cezaya tabi tutuluyorsun, kalanlar sabahleyin gardiyann nnde pe atmak zorunda kalyorsun. Ya da gardiyann kendisi toplayp gtryor. Grld gibi pide bile istemek bir ikence haline gelebiliyor. - stemin lehine gibi hareket ediyor, ama bu arada yine de vurmu oluyor - Tersten, birbirine zt gibi grnen uygulamalar tek bir hedefe ulamann aralar haline getiriyor. Ve hibir eye insani adan yaklamyor. Hepsini, her eyi kullanyor. Yalan, hile, komplo, her

232

eyden bolca bulunuyor. Her uygulamada mthi bir denetim mekanizmas var. Ondan habersiz cezaevinden sinek uamyor. te esas olarak bunu grmek gerek. Btn bir sistemi harekete geirecek alterin banda duruyor yi rol keser. Tutuklunun karsnda istedii an, istedii yzle kabiliyor. Bu da yzszlnden ileri geliyor. Sanki yzne takp kard yzlerce maskesi var, gerekte herbiri sadist ve kan emiciliinin bir baka grnts Zalim, mert, babacan, rgt, emreden, demagog, birok yz Karsndaki insan etkilemek iin hangi yz gerekiyorsa annda onu kuanyor. Eer karsndakini bu yntemlerle dremiyorsa, o zaman vahi yzn kuanyor, onun karsna sonuna kadar kan emici, gerek sadist yzyle kyor. Ama koyu bir cahil olduunu hibir ey gizleyemiyor, yapt konumalarda bir yn deli samas szlerle niteliini, cahilliini, yalancln ele veriyor. Ksacas Esat Oktay, 12 Eyll faizminin ve Trk egemenlik sisteminin Diyarbakrdaki zulmnn semboldr. - kenceci kiilikleri bakmndan Esatla Mamak Askeri Cezaevi Mdr Raci Tetiki kyaslayacak olursak, hangisi daha baskn gelir? - ncelikle bu ikencecileri, oluturulan sistemin, kendilerini evreleyen koullarn dnda ele almak doru olmaz. Eer Raci yaratlm Diyarbakr cehennemine zebani olarak atansayd orann bir dilisi, bir paras olacakt. Bir Esat kadar evkli olmasa da, kendini tmden katmasa da ayn grevi aa be yukar yerine getirecekti. rnein korkak, psrk, be para etmez stemen A. Osman Aydn yaratlm o sistemde bir Fatihti Raci Tetikin eline su bile dkemez, ama yaptklar, ettikleri onunkinden ok ok fazladr. nk esas yaptran, nicel veya nitel orann belirleyen sistemin kendisidir. Esat ortaya karan, devletin Diyarbakra bitii rold. Her ey mbah grlmt, her yetki verilmiti. Esat Oktay da yetkileri kullanyordu. Mamaka da ayn rol biilseydi, Esat Oktaylar kard. R. Tetik, Esat Oktay olurdu Kiinin roln de kmsememek gerekir. Kendisini katma durumu, ileyii yle veya byle etkiler Ancak insanla kar su ilemi ikenceciler arasnda

233

bir kyaslamaya gidilmesini doru grmyorum. kenceci ikencecidir. Birinin daha az, dierinin daha ok ikence yapmas, onlarn niteliklerini deitirmez. Toplum iindeki yerleri, kiilikleri, zellikleri, sular ayndr, deimez Ama yine de diyebilirim ki, mevcut koullarda Esat hepsini bastrr. Diyarbakr dier cezaevlerinden ama ve uygulamalar asndan ayr, zel bir yere oturtuluyorsa, kukusuz bunun ileticisi Esat Oktay da ayr bir yere oturtmalyz. - Grnen o ki, Diyarbakrla Esat Oktay birbirinden ayrmak mmkn deil. Onun kendisini bu zulm srecine katarken yaratcln konuturmas konusunu biraz daha ilesen - nsan aalamak iin onda o kadar ok yntem var ki Hangi birini anlatmal. Bunlar anlatmak bile insan yaralyor Daha sonra anlatacamz gibi, ocuk kouuna gidecek olanlarn seimi yaplrken tek tek btn koular geziyor, tutsaklarn nnde aynen unlar sylyor: Ben kendimi tecavz saldrlarna kar koruyamam diyenler ne ksn. Parlak olup da kendisinden korkanlar ne kmazlarsa, burada kalmalarndan, balarna gelecek ilerden sorumlu olmam! Bu denli alalabilen biri Cezaevi diisine sana seip gnderdiim tutuklunun salam dilerini ekeceksin diye talimat veriyor. Ve salam dilerin ekilmesi cezaevinde yaygnca ba vurulan bir ikence yntemi. 20. kouta Hasal Olca, 35te Sinan Caynak buna rnek gsterilebilir. Yzbann emriyle salam dileri ekiliyor. Karsndakini insan grmeme, olmadk biimde aalama, eya gibi yaklama tavrn en u noktalarda sergiliyor. Onun snrsz alaklna bir baka rnek de Codur. Co, Esatn kpei. Dii bir kurt kpei. Conun maceralarna yeri geldike deineceiz. Diyarbakrda yaanan vahet cosuz da anlatlamaz. Esat, coyu tutsaklarn zerine salyordu. Kpek istediini sryor, istediini yaralyor, kimse ona dokunamyordu. Co istedii yere, koua, havalandrmaya girip kyordu. Tutuklular, Co koua girdiinde ayaa kalkp esas durua gemek zorundayd. Esatn emri byleydi. Sonunda bu esas duru iine Co yle bir alt ki, koua girdiinde esas durua gemeyen olursa hrlayp saldryordu. nsann deeri Esat Oktayn yannda bu kadard.

234

- nsan bunlar dinledike, 12 Eyll faizminin, halklarmz ve insanlk iin ne byk bir ykm olduunu dnmekten kendini alamyor. Bu keyfilik, bu vahet, bu gz dnmlk, bu korku, iine dtkleri bu panik Tanm kitaplara smayacak byk utan bunlar Peki, Esat Oktayn yaratt o korkun ikence emberinde ikenceyi uygulamakla grevli erlerden, avulardan, onbalardan hibiri yapt iin yanl ve insanlk d bir ey olduunu dnmyor mu? Size kar hi zeletiride bulunan yok muydu? - Oldu byle eyler Laz Aliyi anlataym. Laz Ali, tam da Esatn gkte ararken yerde bulduu tiplerden biri. Cahil, pohpohlanmay seven, srt svazlandka ikenceci yn daha da gelien, dizginlenemez hale gelen biri Esat Oktay cezaevine geldiinde Laz Ali de beraberinde getirdii o ilk ekipteydi ve grevli olarak hcreye verildiler. Balarnda Mevlt isimli bilinli bir faist avula, Akn diye bildiimiz bir onba vard. Hcrelere sorumlu olarak atadklar Aspirin lakab taklm serseri, lmpen bir avu daha vard. O ekibin hepsi canla bala alan, kendilerini vermi, seilmi askerler Yirmidrt saat hcrelerden kmyorlar - Bu, ikence yapmak anlamnda bir alkanlk deil mi? - Tabii ark mthi iliyor. Bu ekip 35 ve 36dan sorumlu 36, yeni gelenlerin konulup terbiye edildii, ondan sonra koulara gnderildii yer 35ten kp 36ya gidiyorlar, orada yeni gelenleri ikenceden geiriyorlar, oradan kp yeniden 35e geliyorlar. Bu ikence ekibinin ban kayacak zaman yok. Aralksz alyorlar. Gece gndz, yirmidrt saat byle. Hibiri ikenceye doymuyor, yaptka daha da itahlanyorlar. Ve Laz Ali o kadar doyumsuz ki, insanlara ikence yapmaktan zevk alyor. O kadar canla bala alyor ki, Esatn gzde erleri arasna girmi durumda. Dediimiz gibi ikencecilerin gelitirilip yaygnlatrlmas konusunda fantazilerin konuturulmas, yeni biimlerin yaratlmas, dllendirilmesi olay yaanyor. ok ikence yapan, ok zulm uygulayan, tutsaklara ok acmasz davranan gardiyanlarn dierlerine hkmettiklerini, ne karldklarn, avu ya da onba yapldklarn anlattk. Lmpen kltre batm kiiliklerinde eksiklik

235

duyduklar birok yn bylelikle gidermeye altklarn, zaaflarn rttklerini, bastrlm duygularn tatmin ettiklerini syledik Zaten idarenin de ihtiya duyduu insan tipi hep byleleridir. darece ne karlan, deer verilen, eitli olanaklar tannan tipler hep Laz Aliler olmutur. Tabii, bu ekilde bir hkmetme onlar daha dizginsiz hale getiriyor. ou, ailesi tarafndan bile adam yerine konulmam, ezilmi, horlanm, geliyor binlerce tutukluya hkmediyor, aralarnda avukat, milletvekili, yksek okul mezunu, okumuu var. l ynetmi, parti siyasi kadrolar vb. var. - Bir avukat, milletvekilini ya da bylesi popler bir insan dvmesi, emretmesi, istediini yaptrmas karsnda, kimbilir ne byk haz duyuyordur. Gzlerinde o hazz yakaladnz anlar oldu mu? - oka Adam tutuklularn hepsini esas durua geiriyor, dayak atyor, hakaret ediyor, dzenin onu drmesi karsnda bir yerde cn alyor. Kendini bulma, hkmetme arzusunu yayor ve o yanlsama iinde bunu gerekletiriyor. darenin de tevik etmesiyle dizginlenemez oluyor. te bu Laz Ali de btn tutuklulara el-aman dedirtmiti. Aylarca ikenceci kiiliini acmaszca konuturdu ve izine kt Askerlik hali bilinir, izine kanlar gittikleri yerde anlarn ballandrarak anlatrlar. u kadar insan yle dvdm, onlara hkmettim, balarnda komutan oldum gibi eyler anmadan edemezler. Laz da evresine, ailesine, arkadalarna mutlaka yaptklarn anlatmtr. Kanmzca evresi ve ailesi iyi ve tutarl bir evre Byle eylerin yaplmamas gerektii sylenerek uyarlm ve konuulmu. Ailesi Aliye zulme ve ikenceye ortak olmamasn, kimseye eziyet etmemesini sylemi. zinden son derece deimi olarak dnd. zinden dnd gnlerdi, Kemal, Hayri, Mazlumun da iinde bulunduu bir grup arkada eitim ad altnda ikence grmek iin 4. kattan 1. kata indirildik. Yere su dkmler, srnn dediler, srnme var Esatn gzdelerinden Laz Ali de orada. O srada avua unu syledi: Vur! Hayriye vur, okkalsndan vur ki ne derece sadist olduumuzu grsnler, bilsinler!.. Ama syleyii imalyd ve itiraf etmeydi. Biz bunlar yapyoruz, ama yaptmzn sadizm olduu ortada. Byle de-

236

erlendirmem gerektiinin farkna vardm, yaptklarmn yanlln anladm, bilin diyordu sanki. - Tabi o anda siz yine biz kazandk! diyorsunuz - Evet Teskereyi alp giderken yanmza gelip itiraf eden, zr dileyen birok asker grdk. Bu vahet temposuna ayak uyduranlar da bir kastmz yok, emir kuluyuz, bize byle emredildi, bunun iin yaptk! diye gnah karr oldu. - Bu konuda baka syleyecein eyler var m? - Askerlerin ne denli mthi yetkilerle donatlm, ellerinde insana hkmetme yetkisinin bulunmu olduu, bu sayede her trl zulm uygulad bir yerde, adeta elindeki fare gibi olduunuz halde, bu insanlarn, bu kafann gnden gne acizletii esas olarak kaybedenin biz olmadmz, onlar olduu ortadayd. Bandan beri hep onlard. nk ilenen sularn aleti olarak kullanlan, insan olmaktan karlp ikenceci olanlar onlard. Bizde ise devrime, halka olan inan giderek pekiti. nsandk. Teslim de olsak, belli zaaflar da gstersek, zayflklarmz da olsa insandk ve insanln tarihine, gemiine dnp baktmzda bunlarn yaptklarn insanlk sreci ierisinde hibir yere oturtamyorduk. Bu uygulama, bu dizginsiz vahet, insanl silip spren, hibir kural, l ve deer tanmayan bir yneliin insanlkta yeri olmadn gryorduk Bunun reddedilmesi gereken bir durum olduu inanc bizde tm yakclyla daha fazla ne kyordu. Yry tarzmzda, dncede bu inan giderek bilince kt, pratie dkld. Dman politikalar, gardiyanlarn bu ekildeki fantazilerini uygulamas, etkili olmas, tutukluyu daha fazla kendini ve yaplanlar sorgulamaya, siyasi kimliine, onuruna ve deerlerine sahip kmas dorultusunda insanlk tarafnda kalp tavr koymaya itiyordu.

Seyirci kalmak taraf tutmaktr! Onlarn tarafn

- Bilinen siyasi kimliiniz dnda, en genel insani deerlere, insanla ve yaama hakkna saldryla da karekterize olan bu yapt-

237

rmlar nasl deerlendiriyorsunuz ve bunlara kar kn ierii hakknda devrimci, demokrat, ilerici kamuoyu, insanlk iin neler syleyebilirsiniz? - Bunun deerlendirmesini genel hatlaryla yaptk. Genel olarak Krdistanda ulusal kurtulu mcadelesinin ve Krt halknn yeniden diriliinden ve bu diriliin tarih sahnesine kndan, bunun zindanlarda boulmaya allmasndan az da olsa sz ettik Bu boma olaynn gerekletirilmesi iin insanlarn en temel insani gelerinden, en temel zelliklerinden arndrlmas, drlmesi gerekiyor. Bu balamda haklarn vermek gerek! Hibir snr, hibir l tanmadlar. Uzun yllar boyunca bunu en u noktada sergilediler. En temel insani deerlerin ayaklar altna alndna tank olduk. Bir arkada bir arkadaa sigara verdiinde, sohbet ederken yakalandnda ceza ve ikenceye maruz kalyor. Tutuklunun tutukluya tokat atmas, kfr etmesi, dvmesi isteniyor, ihbar ettiriliyor. nsanlk tarihine bakyoruz, ajanlk, aalk bir meslek olarak kabul edilip lanetlenmi. Bu, bir yerde insanln en st boyutta drlmesidir. Bu, devlet eliyle, onun mekanizmasyla cezaevinde sistemli olarak gerekletiriliyor. Yetinilmiyor, insana, btn siyasi ve insani deerlerine, kimliine ihanet ettirilmesi dayatlyor. Siyasi davaya ihanet, hele halkn kutsal kurtulu davasna ihanet zaten insan insanlktan karr. Siyasi inanlara ihanet ettirmekle de yetinilmiyor, daha telere gitmek istiyor. Zaten ona bir balad m, d orap sk gibi arkadan geliyor. Bir noktada durma da mmkn olmuyor. En sradan insani ilikilerin, en sradan insani kurallarn yok edilmesini gryoruz. Bu, byk bir insanlk suudur. Biz bunu insanlk ve insani deerler asndan soykrm ve katliam olarak deerlendiriyoruz. O ikencelere maruz kalanlar, Diyarbakr Zindanndan gelip geen belki otuz binin zerinde insan oldu. - Otuz bin mi? - Belki de otuzbebin O sre iinde yakalanp braklan ve bu uygulamalara maruz kalan insan says otuz bini akndr. Ama u grlmeli: Onlarla hedeflenen bir btn olarak insanlktr. Say burada nemli deildir. On kiiye de yaplsa, otuzbe bin kiiye de ya-

238

plsa znde ayndr. Tarih boyunca insanln kazand btn mevzilerin ve btn deerlerin drlmesi hedefleniyor. Milyonlarca yahudiyi ldrd diye insanlk bugn Hitleri ve Nazileri lanetliyor. Ak ki, Krdistan halknn tarih sahnesinden silinmesi, silinmek istenmesi, halk olarak ortadan kaldrlmas bir fiziki imhayla gereklemese de ulusal dnmle ortadan kaldrlmaya allmas da bizce bir katliam ve soykrmdr. Yani mutlaka insanlarn fiziki olarak ortadan kalkmas gerekmez. Temel, insani deerlerine ynelinmise, bunlara bir saldr, yok etme gndeme gelmise, bu da bir soykrm ve tarihten silme olaydr. Zaten smrgeci Trk devletinin bu denli vahilemesi, kmz, halk olarak uyanmz, bunun PKK ahsnda somutlann hazmedememesindendir. Ve bu kadar azgnca saldrmas tarih srecinde iledii bu byk suun arlndandr. Gryoruz ki demokrat olma, demokratlk, Trk egemenlik sisteminin yabancs olduu bir ey. Bu sistemde demokrat bir yapnn krnts bile szkonusu deilken, onun en antidemokratik, rk, faist kurumu da ordusu ve biz de o ordunun penesindeyiz. Haliyle demokratlktan, insanlktan, btn deerlerden uzak, en vahice uygulamalarn bizlere bu denli ar yaatlmasn Trk egemenlik sisteminin tarihsel-toplumsal yapsnda, kurumlamasnda aranmaldr. Kurallarna uyduumuz, teslim olduumuz halde bununla yetinmemesi, imhay, katliam hedeflemesindendir. ahsmzda mikroplaan, hastalk saan bir yap oluturulacak ve bunu topluma taran olacaz, toplumu dreceiz, ldreceiz. Milyonlarca insann, bir halkn imhas szkonusu. Bu temelde ele aldmzda insanla, ilerici demokrat kamuoyuna syleyeceimiz ok ey vardr. 20. yzylda, dnyann kld, iletiimin bu kadar yaygnlat, insanln giderek i ie getii, karlkl sorumluluklarn artt bir dnemde, basknn, smrnn ortadan kalkmas, insanlarn eit ve zgr, kardee bir arada yaamas gerektii bir ada, bir dnyadayz. Ulusal kimliini koruma, eit ve zgr bir yaam isteiyle yola km bir ulusun, bu denli vahice ahsmzda imha edilmesi, katliamla kar karya braklmas olaynda kesinlikle sessiz kalnmamaldr. Taraf olmak gerekir. Ses-

239

siz kalmak su ortakldr. Sessiz kalma, tarafsz olma, insanlk avna km bu kanl katiller srsnn, kelle avclarnn meydan bo bulmas, daha ok su ileme olanaklarna kavumas demektir. Haliyle bunlar da, yani sessiz kalanlar da onun su orta olurlar. Trkiyedeki devrimci-demokratlarn, kamuoyunun, kendisine demokratm diyen insanlarn Krdistanda gelien imha hareketine kar sessiz kalmalar, bizce bu byk suu ilemektir - Peki ne yapabilirler? Ne yapmalar gerekir acaba? Geri bu son blmlerin konusu olmakla beraber, erken bir final gibi gzkse de, olay giderek olgunlatrmak asndan soruyorum: Evet bir arnz var, sizin insanlk deerlerinin ve en genel anlamda siyasi kimliinizin ayakta tutulmas noktasnda bir ar Ne trden bir beklentiniz var, ne yapabiliriz? - Tarihten gnmze, gnmzden gelecee, insanlk ynne ak, bir direniimiz var. nsanlk ailesiyle, zgr halklar ailesiyle btnlemek ynnde durdurulamayan bir kmz var. Sre ilerliyor, bu akn sekteye uratlmamas iin lmne sergilenen bir direni var. Burada insanm diyenin, devrimci demokratm diyenlerin bu akn nn amas, hem insanlk, hem de enternasyonalist bir grevdir. Snfsal ve insanlar aras bir dayanma. nsanln deerleri bir partiye bir ulusa ait deildir. nsanln ortak deerleridir. Keza ahsmzda drlen sadece PKKnin, Krt halknn deerleri de deildir. Ayn zamanda Trk halknn, dier halklarn, insanln, ezilen snflarn da ortak deerleridir. Kar karya kaldmz, bizde somutlamakla beraber ulus olarak uradmz kym ve katliam, btn halklarn, Trkiye halknn da yarasdr, yaras olmak zorundadr. Ayn zamanda Trk egemenlik sistemi, bugn Trkiye halknn da ba belasdr. Salt Krdistan halknn ve PKKnin bana bela olma olay yok, ayn su Trk halkna kar da ilenmi. Trkiyede de cezaevleri olay yaand. Bunlar tarihe geecek, irdelenecek, tarihin yarglayaca konular. Trkiye egemenlik sisteminin, dier anlamyla faizmin suu ok byk. Bu suun daha ok ilenmemesi, daha ileri gitmemesinde onu caydracak olan, ona kar savamak ve tavr almaktr. Aman

240

dilemek, pohpohlamak, yalvarmak deil. unu gryoruz: Trkiyede gelien 12 Eyll faizmine kar bir direnme olaynn olmamas, solun iinde tad zaaflar, yetmezlikler, eksiklikler, ideolojik-politik-rgtsel sorunlarn almamas, netlie ulaamama, kitleleri ona kar harekete geirmeyi engellemitir. Devrimci, demokrat, aydn geinen insanlarn teslimiyeti, giderek dzenle btnlemeyi, kiisel karlarn tehlikeye atmamay beraberinde getirmitir. Tm bunlar faist cuntann bu denli byk sular ilemesinde iini kolaylatrmtr. Burada syleyeceimiz ne olabilir? Her insann, ezilen snflarn, her rgtn, her kesimin, her evrenin kendi apnda riskleri, basklar gze alarak bunlara kar direnmesi gerekir. nk kamak kurtulu deildir. Sessiz kalmak da yle. Hedef olanlar imha edilip ortadan kaldrldnda yarn sra onlara gelir. Faizmin doas budur. Ne diyoruz; faizm, sermayenin en kanl, en terrc, en baskc ynetim biimdir. Kendinden olmayan dman belleyecektir. Haliyle insanla, insanlk deerlerinin ortak ynyle onun bir ilgisi yoktur. nsanl koruyacak, ayakta tutacak deerlerle faizm eliir, atr. Bu yzden de faizmin karsnda olan herkes onun hmna urayacaktr. Bugn silahl mcadele yrtenler, ya da ona kar mcadeleyi baka biimde yrten dier kesimler ortadan kaldrldnda, yarn sra seyredene gelecektir. O da kendisini kurtaramayacaktr. Nitekim kurtaramamtr. Eyll faizmi kendinden olmayan herkesten, en geni kesimlerden, topluma ok ar bir fatura detmitir. - Alman profesrn szleri vard. - Evet nce gelip komnistleri gtrdler, ben sesimi karmadm, nk beni ilgilendirmiyordu. Sonra sosyalistleri ve sosyal demokratlar gtrdler, ben yine sesimi karmadm, nk beni ilgilendirmiyordu. Sonra gelip Yahudileri gtrdler, ben yine sesimi karmadm. En son gelip beni gtrdler bu kez de artk ses karacak kimse kalmamt gibi bir ey sylemiti George Politzer. Duyarllk krelince doal olarak direnme gleri de dalyor. - Yaama, yeme, ime, uyuma, konuma gibi en temel insani haklar, en gerici ve faist ierikli tzk ve ynetmeliklerde bile ye-

241

ralrken Diyarbakr Askeri Cezaevinde bu haklar kullanma ve gereklerini yerine getirme niin engelleniyor? Faist tzklerin bile stnde, ondan te olan bir durum mu var? Bu tutumun znde ne yatyor? - Diyarbakrda onlarn gznde insan m vard ki, temelde haklar da olsun. Olayn zn yakalayp skca kavramak bizi yanl yorumlara, sonulara gtrmekten alkoyacaktr. Diyarbakrda bir halkn, onun nc gcnn ortadan kaldrlmas hedeflenmi, bu politikann znde insana, insan haklarna yer yoktur. Bu politikalar zerinde oluturulan tm yasa ve ynetmelikler hedeflerine ulamayan hizmet eden, onu tamamlayan birer ara olacaktr. Burjuvazi dzenini korumak, arkn iletmek iin tzk ve ynetmelikler karacaktr. Bunlar kat zerinde baz insan haklarn vs. ierebilir. Ancak ulusal ve snfsal mcadele sertletiinde burjuvazi dzenini korumak iin gerek yzn saklayan her grntden syrlp zn, vahiliini sergiler. TC, Diyarbakrda kendi koyduu ynetmelikleri ve tz uygulad. Onun ruhuna uygun bir uygulama iine girdi. 12 Eyll bir lszlk, hibir deere ve kendini bal grmeyen, hissetmeyen faist bir harekettir. Tzk ve ynetmelikler de bunun yasal ifadesidir. u sylenebilir, Metris, Mamak, Diyarbakr ve dier cezaevlerinde yazl tzk ve ynetmelikler hep ayndr. Ancak uygulamada Diyarbakrla dierleri arasnda byk bir fark vardr. Bu fark snfsal basknn yanna ulusal imhann da eklenmesidir. Bu da ynetimin kendi amalar dorultusunda mcadelenin iddetine ve ihtiyacna gre yasa ve ynetmeliklerini oluturup iletttiini gsterir. Diyarbakrda yasa ve ynetmelik st bir durum yoktu. Tersine onun uygulanmas vard. nk yasa ve ynetmeliklerin z ve ruhu buydu. Hatrlanrsa Esatn cezalandrlmasndan sonra genelkurmayn aklamasnda, onun yasa ve ynetmeliklere uygun hareket ettii, dna kmad zellikle belirtilmiti. Bu aklama tzk ve ynetmeliin gerek niteliini dile getiriyor. Diyarbakrda bu tutumun znde yatan ulusal imhadr. - Gerekten Diyarbakr Askeri Cezaevi sizin deyiminizle bir zulm labirenti gibi ve bu labirentin her kesinde insan byk bir

242

utanla karlayor. Ve bu utancn yle bir gnde, ksa bir zaman sreci iinde tohumlanp aa kmad grlyor. Olayn gemie, gnmze, gelecee uzanan saysz boyutu olmal. Konuyu bu anlamda tarihsel bir bak asyla ele alsanz, neler sylerdiniz? - Trk egemenlik sisteminin, faizmin Krdistanda nne koyduu hedeflere baktmzda bir btn olarak, tarih srecinde insanln yaratt btn deerlerin inenmesi olayn grrz. ahsmzda da Krdistan halknn, insanln deerlerinin inenmesi olayn yaadk. Trk egemenlik sisteminin nitelii ve Krdistan halkna ynelik politikalarn anlamak, bilince karmak iin gemi tarihin kanla yazlm sayfalarn evirmek gerekir. Arasna girip mazlum bir halk yzlerce, binlerce yl sren kuatlmlna, zaptedilmiliine bakmak, bugn, Diyarbakr Zindanndaki vaheti oralarda aramak, yaananlarn tarihsel anlamn kavramak gerekir. nsanln k tarih boyunca hep araytr. Daha iyi, daha zgr bir yaam, bunun banda da yaama ve can gvenlii, insanlarn soyunu srdrmesi olay geliyor. Snfl toplumlar srecini incelediimizde ki her yeni sistem, retim tarz, insanla biraz daha rahat nefes aldrma, biraz daha iyi bir yaam sunma, gvenliini biraz daha salama, biraz daha gven verme gibi sonular dourur, feodalizme bakyoruz; serfin yaam tarz ileridir ve gvencesi kleye gre biraz daha fazladr. Kapitalist sisteme bakyoruz; yurttalk haklar vardr. nsann yaamn biraz daha garantiye alma, bunu yasalarla gvenceye balama szkonusudur. Kapitalizmin de snfl toplum olmas, toplumun snfsal karakterinden dolay insanln drlmesi, smrlmesi ayr bir olay. Bu smr olaynn yannda, insan soyunun srdrlmesinde biraz daha olumlu bir gelime, her yeni sistemin tarihsel olarak ilerici rol oynamasn getiriyor ve gericiletii oranda bu egemenlik sistemini srdrmek iin insana ynelme ve kar devrimci temelde direnme olay ne kyor. Burada da hedef yeni dnceyi, yeni toplumu savunanlar ezmek, bomak, kendi mrn biraz daha uzatmaktr. Bu daha genie almas gereken bir konudur. Ama belli bir fikir verdiini dnerek fazla amyoruz. Konumuz da

243

esas olarak bu deil. Byle bir genel yaklamla Trk egemenlik sistemine de bakyoruz, bu ynde ne kadar insani deerlerle donanm? (Biz, halklar, emeki snflar, egemenlik sisteminin smrc snflaryla bir tutmuyoruz zaten. Snflarn karlkl olarak birbirini etkilemesi ayr bir olay.) Trklerin Anadoluya, Krdistana tanma dnemi var. Barbarlk dnemi yaanyor henz, uygar ilikilere geilmemi, dier yerleik halklar ise uygarl yayor. Arap feodalizmi artk ilerici roln tketmeye balad bir dneme girmi. Trkler Anadoluya geldiinde feodalizm artk gerici bir dneme evriliyor. Trkler ite bu gericilii kuanyor, askeri zor ve talan temelinde kendisini dier halklar zerinde hkmran klyor. Trklerin akncl islamn fetihi, talanc karakteriyle btnleiyor, tamamen talanc, soyguncu bir yap halini alyor ve giderek bunu Balkanlara, dier lkelere tarmas yaanyor. Ki, o sralarda Avrupada kapitalizmin, yani, daha ileri bir sistemin gelitii bir dneme girilmi. Bu sisteme kar kendisini ayakta tutmak iin, tarih iinde giderek son derece gerici bir karaktere brnyor. Kapitalizme ark etmesi ise artk imparatorluun zlme, dalma dnemidir. Jn Trk, ttihat ve Terakki gibi hareketlerin temel kna bakyoruz; halka dayanan halk hareketi deil, devleti kurtarma, devleti glendirme, gl klma hareketidir. Onlardan kemalizme devredilen mirasa bakyoruz; yine orduya ve devlete dayanma, bask altnda tutulan haklar zerinde rejimi srdrme, giderek dier halklar ellerinde kalan en belirgin yer artk sadece Krdistandr Krtleri ulusal dnme uratmak, Trkletirmek, Misak- Milli snrlar iinde tek ulus, tek pazar haline getirme eklinde ortaya kyor. Yine Osmanl dneminde Trkmenlerde halk hareketi ve isyanlar oluyor. Ama hepsinin kltan geirilip katliam ve krmlara uratldn gryoruz. Osmanlda egemen olan teba ilikisi, boyun emeciliktir. Bugne ya da yakn gemie dnp bakyoruz; TC tarihinde de ayn yaklamlarn srdn, sz gelimi Krdistann bir yerindeki blgesel ayaklanmalarn sadece bastrlmakla kalmayp soykrma ynelindiini gryoruz. Yine Trk egemenlik sisteminde bir demokratikleme

244

olmadn sylerken, halkta da gl bir demokratik gelenein yaratlmadndan szediyoruz. Tepeden, halkn srtna baslarak ynetimin kendisini bugnlere tadn gryoruz. 12 Eyll ncesi sistemli, rgtl dnemi devrimle sonulandracak boyutta olmasa da dank, paralanm da olsa, Trkiyede gl bir devrimci-demokratik muhalefet var. Krdistanda ise 1940 sonras, Trk devletinin ezdim, bitirdim, mezara gmdm, zerini betonladm!.. dedii ve 1970lere kadar sren bir pasifikasyon dnemi var. Ve bu srede Krt halknn Trkletirilmesi ynnde byk admlar atlm, byk atlmlar yaplm, nemli sonular elde edilmi. te betonlanan bu mezarn kapann tekrar almas ve bir halkn yeniden ayaa kalkmas, dorulmas olay yaanyor. Kapitalizmin en gerici biimini ald bir dnemde emperyalizmle kurduu iliki, kendi tarihinden, Osmanldan getirdii yapsal zelliklerle en u noktada birleerek, Trk faizminin, Trkiyedeki devlet sisteminin kendine zg yrtcln ve vahiliini yaratyor. Tm bunlar Trk devletinin tarihsel sululuunu younlatrarak Diyarbakra tarmasn daha bir anlalr klyor. - Bir de u olabilir mi acaba: Ulusal uyann boyutlarnn birden, hi beklenmedik anda ve oranda ykselmesi, onu daha tahammlsz ve dizginsiz hale getirdi, Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaananlar bir ynyle bu tahammlszln yansmalaryd, diyebilir miyiz? - Mezara gmdk, bitirdik dedii bir yapnn gl bir kn gryor. zellikle PKKnin giderek kitlesellemesi, devletin Krdistandaki sosyal dayana olan feodallere, ajan yap ve kurumlara ynelmesi halkla btnlemesi, halkn desteini kazanmas olay var. Devlet btn imha abalarna ramen bu ak nleyemiyor. 1977den balayarak, Krdistanda henz ideolojik alma, grup aamasndayken hareketimizin nderlerinden Haki Karerin ajanprovokatrler eliyle ldrlmesi, faistlerin, feodal etelerin zerimize salnmas, bizi kuatma, boma abalarna ramen kitlesellememiz, dier teslimiyeti, ruhsuz Krt kk-burjuva gruplarn etkinliinin giderek azalmas, o kafa bulanklnn Krdistanda net-

245

lemesi, ciddi, gl bir ulusal toplumsal uyann, ada ulusal kurtulu akmnn, marksizmin Krdistana tanmas Trk devletini panie srkledi ve alelacele, tehlike daha byk boyutlara erimeden, daha profesyonel rgtlenmeye kavumadan gl bir vurula PKKyi ezmeye yneldi. 12 Eyll, Krdistana bir vuru olayyd. Bu da PKKnin ahsnda somutlat. Vuru, PKKnin zindanlardaki temsilcile ri ah sn da halkmzn ba msz lk m ca de le sine dir. PKKnin lke genelinde, 12 Eyll saldrsn gsleyemeyip geri ekilii onlarn cesaretini artrd. Dman daha bir hmla cezaevindeki devrimci tutsaklara, nder kadroya, kitleye saldrd. Btn bu vahiliin znde yatan ey, genelde Krdistann iini ksa srede bitirme hedefli politikalarn aa vurumuydu. Ve Diyarbakr yok etme politikasnn hedefi, merkezi oldu - darece duvarlara aslan tzk ve ynetmeliklerin otoriter, faist disiplini dayatan yazl panolar, gerek uygulamalarn derinlii karsnda duvarlarda biraz yetim ve zavall gibi kalyorlar deil mi? - O yazlar artk iin gstermelik yan, iinde ne yazld bile tutukluya okutulmuyordu. Tutuklu o faist tzk ve ynetmeliin uygulanmasn bile isteyecek durumda deildi. Onun ok gerisine dmt. Koua asl talimat ve ynetmelikte tutukluya tecavz edilmesi, insan pislii yedirilmesi, eyalarnn talan edilmesi, savunma yaptrlmamas, ikencelerle ldrlmesi yer almaz. Ancak bunlarn hepsi yaplyor. Tzk ve ynetmelikler yetim grnse de yaplan ve yazlanyla birlikte faizmin eseridir. - Yani Diyarbakr Askeri Cezaevinde faizm, bir anlamda kendi paniini yayordu? - Evet. - Ve bu panik yznden bylesine hrnlayor, acmaszlayor, insan haklarn, insani deerleri tmyle yerle bir ediyor, yaama hakkna saldryordu Byle diyebilir miyiz? - Diyarbakrda yaanan, by tarihsel vurumann bir kesitidir. Yani salt bin-ikibin tutukluya yaplan ikence ve insan haklarnn ihlali deildir. Eer tanmladn biimiyle bakarsak, yaananlar

246

anlalmaz. Diyarbakr yerine oturtamayz. Syledik; halkmzn bin yllar bulan esareti, klelii var. Bunun son bin ylna yakn Osmanl, Trk egemenlik sisteminde geiyor. Bu egemenlik sisteminin bu srede insanla ve halkmza kar ok byk sular ilediinden szettik. Tarihin gidiatn tersine evirme, durdurma, tarihe, insanla kar durma olay var. Bizim ise insanlkla btnleme, tarihe kma, yrme abalarmz var. yleyse yle zetleyebiliriz: Diyarbakr zglnde yaanan; tarihin ileri gtrlmesiyle geri gtrlmesi arasnda, insanlk tarihini ilerici, devrimci akmlaryla kar-devrimci akmlar arasnda, Krdistan halknn ulusal uyannn boulmas, Diyarbakr karanlklarnda tekrar topraa gmlmesiyle topran stne yeniden kp yaam bulmas arasnda tarihsel bir vurumadr. Diyarbakr zglnde somutlaan vuruma z olarak Trk smrgeci sistemiyle Krdistan ulusal kurtulu mcadelesi arasndadr. - Anladm.

Dadan kk bir notla gelen mjde, byk coku

- Daha nceki bir konumamzda, 1985 ylnda size dadan kk bir not geldiinden szetmitin. u anda tarttmz konuyla ok yakn bir ilgi iinde bulunmas yznden, istersen o notu ve altnda yatan gereklii bu blmn konusu yapalm. - Kendimizi tanmamz, Krdistan ya da dnyann genel gidihatnda, ulusal kurtulu akmlar arasnda kendimizi daha iyi grmemiz asndan syleyecek ok fazla szmz var. yleyse kendimizi zmlemeye devam edelim: PKKli savalar ve kadrolar olarak gerek anlamda, halk nderlii, sava ve direnii kimlii, kiiliini tam bir yetkinlikle temsil edememe, zmseyemeyiimiz szkonusuydu. Bunlar geni konular. Her ynyle irdelenmesi gereken konular. Bir de bizim kendimizi bulmamz olay yaanyor. Bir k yapmz, ideolojik araymz sonulandrmamz, programa ve rgte dntrmemiz var, ama henz gerek anlamda ki-

247

iliklerin, kadrolarn kendini bulmas, ideoloji ve rgt kendinde somutlatrmas olay zayf Yetkince yaanmyor, netleme yetersiz Komnist kiiliklerin, dava adamnda olmas gereken zelliklerin, tarihsel vuruma ve hesaplamann muhasebesini yapacak, onun ykn kaldrabilecek kiiliklerin gelimesinde Diyarbakrn azmsanmayacak katks oldu. - Notta yazlanlar bu balamda bir yaklam tarz myd? - Diyarbakr Askeri Cezaevinde dnsel dzeyde bir yenilgiyi hemen hi yaamam olmamz bir raslant deil. zn dorudan PKK ideolojisinden, Bakan Aponun kiiliinden alan, oradan somutlaan, teslim alnmaz bir ruh halinde grlmeli. Ve bu ruh hali bilimsel sosyalizmin, marksizm-leninizmin Krdistanda konuturulmasdr. Aponun ahsnda bize ve rgte yansmt. Byle olmasna ramen o tarihsel kesitte bunu yetkince kavrayamam, zmseyememitik. Bize dnce dzeyinde verilen ihtilalci, isyanc o ruh, o anlay Diyarbakr Askeri Cezaevini amansz koullarda byk bir inanla donanm insanlarmz tarafndan konuturuldu Fakat kar-devrimin donanm, eitilmi ordular, kurumlar, uzman ve kurmaylar karsnda biz bir avu gen insandk. Bir direni geleneinin, mirasnn zerinde ykselmeyen, onu kendisi yaratmak zorunda kalan bir avu insan. Yani genel ilkelerin, genel dorularn lkeye tanmas ve ideolojik tanma dnemindeyken saldrya uramamz var, politik nitelik kazanmamz, politik nitelikli insan olmamzn getirdii ar sorumluluk var. - Yani Eyll faizmi sizin tam da emekleme dneminde bulunduunuz bir anda m saldrya geiyor? - Tabii Artk her ey bir yerde bizim iin lm-kalm olayna dnyor. Ama bu sadece bizim kiiliklerimizle de deil, partinin ve halkn kaderiyle ilgili bir durum. Gelelim bize: Bu belirlemeleri, sonular ne kadar zmsemiiz? Yeterince deil. Kardrolar belki dnce dzeyinde baz eyleri kavram, ama genel yapnn onu pratikte somutlatrmas, bilince karmas, yaam tarz olarak alglamas ayr bir olay. Bizde bu, sre ierisinde geliecek. ok ey yayoruz, ama anlamn tam veremiyoruz, yerli yerine oturta-

248

myoruz. ok hzl bir srecimiz var. Her eyi bilince karmakta ve yle yaamakta yetmezliimiz var. - Sizler Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaanan her eyin gerek anlamda ayrdndasnz, ama o tarihsel kesit iinde ulatnz sonucu bugnk kadar net olarak gremiyorsunuz yle mi? - Evet Bugn partinin mcadelemizle ilgili deerlendirmelerinden karar ve almalarndan yeterince bilgilendiimiz iin durumu ok daha yetkince grp deerlendirebiliyoruz. Ancak o gn de yaklam ve deerlendirmelerimiz partininkiyle znde akyordu.Yaadmz 1981-84 dnemini zglmzde, 1984de z olarak aramzda yle deerlendirdik: Dmann ulusal imha sreciyle, ulusal kurtulu srecinin yaamsal bir dneminde ve zemininde ulusal kurtulu umutlarn sndrmek isteyen dman politikalarnn pskrtlmesini salayan tarihsel nemde bir olay gerekletirdik. - O gn daha ok hangi boyutlar ne kararak bylesi bir deerlendirmeye ulamtnz? - zelllikle 12 Eyllden sonra halkmzn ok zor ve karanlk bir dnemden getiini gryorduk. Dman, Krdistanda ulusal imha, ideolojik akm olarak ulusal kurtuluu tmden yok etme, bakaldran direnen bir yapy karsnda brakmamay nne koymutu. Buna karn bizler de halkmzn umutlarn, mcadele ve rgtsel srekliliini koruma, ulusal kurtulu akmn mahkemeler de dahil her zeminde savunma, halkmzn susturulmasna izin vermeme, direnen, bakaldran insan rneini ortaya karma, direnii-devrimci bir miras, gelenek yaratma amacndaydk. 1981-84 sreci dmann amacyla bizim amacmzn die di, kran krana arpt tarihsel nemde bir dnemdi. - O en zor, en karanlk vahet gnlerinde bile bu l boyutu direnme, miras, devrimci kiilii yaratp savunma grp ona gre yryorsunuz, diyebilir miyiz? - Evet Anlattmz sreten bu sonucun karlabilecei ortada. Byk ve soylu amalar olmasa, yaplanlarn tarihsel nemi farkedilmezse srece byle diiyle, trnayla lmne bir yklen-

249

me ve kendini katma olmazd. Ksacas; direnmeliyiz, Krdistanda yeni bir insan tipi oluturmal, direnme miras ve gelenei brakmal, dman bu halk susturmamal diyoruz. O karanlk ortama ramen bunlar aa karmaya, ayakta tutmaya can havliyle abalyoruz. - Ulatnz o nemli sonuca uzanan tarihsel evrili iinde atmann kran kranln, di dieliini o yakc ortamn biraz daha irdelesek - Teslim olmuuz, yerlerde srndrlyoruz, her trl aalama, dayak, ikence var. Varlmzla elien, bizi yadsyan bir yaam tarz srdryoruz, faist marlar sylyoruz. Ama bir dier yandan da mahkemede, en u noktada Krdistann ulusal kurtuluunu savunuyoruz! Trk faist smrge sistemini kendi mahkemelerinde, yarglanrken yarglyoruz. PKKliyiz. Byle ar ve elikili bir sre iindeyiz. Ve yaadklarmzn boyutu ne olursa olsun bizi hl ayakta tutan deerlerimiz var. Nedir bu deerler? zellikle parti nderliinde, Bakan Aponun ahsnda cisimleen parti ve halk deerleri Ve undan korkuyoruz: Mthi bir korku iindeyiz, bizi kamlayan mthi bir korku. Yarn dar ksak bile Bakan Aponun karsna hangi yzle kacaz, yzne nasl bakacaz? Bu kadar ilenmi su var. Diyarbakr Askeri Cezaevinde parti deerleri asndan kabul edilmemesi gereken bir yaam tarz srdryoruz. Evet, bilincimizde ve yreimizde dindirilmez bir biimde halkmza duyduumuz sevgiyi hl tayoruz. Onun cokusu, drstl, ball, samimiyeti iindeyiz ve biz hl kendimizi her zerremize kadar, yaadklarmz ne olursa olsun PKKli gryoruz. Mcadeleye atlm dneminde yetersiz, deneyimsiz olsak bile atlmmz son derece iten ve temiz, kiisel karlar ve kurtuluu bir kenara atm, hapis, lm olacan da bilerek, gze alarak, bu soylu savama katlmz. Halkn iinde kitle ilikilerimiz olmu, binlerce insanla yzyze gelip yaamz, bu insanlar mcadeleye katmz ve gelinen yerde bu insanlarn byk bir ksm zorluklarla karlam, kimisinin ocuklar atmalarda lm, kimisi ikencelerden nasibini alm, kimisinin yu-

250

vas dalm, kimisi srgn edilmi. 12 Eyll sonras rnein bir Hilvan ilesi neredeyse tmden boaltlm. Halkn byk ounluu bizimle. ounun ocuklar ldrlm. Binlerce kyl taraftarmzn, halktan insanlarn ou ikenceden sonra cezaevine gelmi, bizimle yatyor. Yerlerde srndrlyoruz, ama bizi tmden drmeyen, tamamen kalkamayacak duruma getirmeyen veya kaldrabilecek motor glerimiz, yaam dayanamz ya da damarlarmzda akan kan, yaam deerlerimiz bunlar. Yani ideolojiye, halka, partiye olan ballk ve gven btn bu ar koullara ramen bizi direnmeye gtryor. Tarihten, sreten dmeme, kopmama abasndayz. Diyarbakr, Krdistan tarihinde nemli tarihsel bir rol oynad. - Yeniden nota dnersek; size ulatrlan notta bu sonu mu ieriliyordu? - Evet Partinin yapt deerlendirme ve kard sonu uydu: Diyarbakr direnii, 12 Eyll sonras 1984 kna kadar Krdistanda ulusal kurtulu mcadalemizde tarihsel roln oynamtr. Partinin yapt bu deerlendirme, cezaevinde yaptmz deerlendirmeyle akyor, tamamlyordu. Dnya tarihinde ve Krdistanda ilk defa bir cezaevi bylesine byk tarihsel bir misyonu yerine getirmi oluyordu. - Tam bu noktada srecinize ilikin deerlendirmeyi kapsayan o not elinize ulayor ve ap okuduunuzda fiili nderliin Diyarbakr Askeri Cezaevinde olduu sonucu parti bildirisi olarak karnza kyor. Bu fiili nclk PKK ve Krdistan asndan nasl bir nclkt? - Partimiz geri ekilmi, pratikte direnii, mcadeleyi srdrme durumunda olamamt. Dmann saldrs karsnda, Krdistanda bakaldran, sndrlemeyen direni alevi, datlmayan direni oda Diyarbakr oldu. Diyarbakr, Krdistan halknn haykr, l, susturulmayan sesi ve halkn soldurulmayan, yeertilen umutlar oldu. PKK asndan ise Diyarbakr Askeri Cezaevindeki direni izgisinin snanmas, bu izginin pratikte dorulanmas ve nderliin kantlanmas olay da yaand. Dman siya-

251

si adan geriletildi. Diyarbakrda 12 Eyll vaheti, insanlk nnde tehir ve tecrit edildi. Daha sonra partide bir Semir olay yaanyor, partiyi saa ekmek, tasfiye etmek istiyorlar. Diyarbakr Askeri Cezaevi direnii ve ehitler bizde hatt oluturuyor. Esas hatt, esas yry izgisinin oluturuyor. Bu konuda Parti nderliinin abalarna en byk yardm ve destek Diyarbakr Askeri Cezaevi direniinden geliyor. Biz Diyarbakr Zindannda ok deerli arkadalarmz ehit verdik. Krdistanda ulusal apta bir partinin kazanlmas, partinin ulusal kurtulu hattnn, kadro ve savalarnn kimlik kazanmas, partinin devamllnn salanmas szkonusu. Bugn eer dada binlerce gerillamz lke uruna, parti ve halk deerleri uruna savap lme gidiyorsa, bunlarn temelinde yatan, sava kiiliklerin yaratlmasdr. Diyarbakrn direnii, kendisini davaya adayan, sava kiilikler yaratlmasnda, netlemesinde byk katks olmutur. - Peki yllar sonra partinin gnderdii bu mesaja ulaabilmeniz sizleri nasl etkiledi? - 1985in ilk gnnde ylba gr vard. O gn elimize ulat. Drt-be arkada bir hcredeydik. Notu ap okuduumuzda, dadaki arkadalardan geldiini anladmzda byk bir cokuya kapldk. Mthi bir duygu. Ama dolu dizgin cokunlukla gelen, iimizin iimize smad bir duygu. Drt yl boyunca omuzlarmza binmi vahetin yk, etkileri bir anda gitmi, yllar boyu ektiklerimizin bir rpda atlm, kendimizi yeniden domu gibi hissetmitik. Tam be yl sonra ilk defa parti bize ulayordu. Onun yaratt mutluluk ve muazzam bir coku var. Bizde partiye ballk hibir zaman sradan bir olgu olmad, bunun iyi anlalmas gerek. Zaten bizim vahi bir dnemden, teslimiyetten tekrar bylesine gl bir direnii, dirilii yaamamz, partiye olan ballk gcmzden kaynaklanr. Yani mthi bir ballmz var. Bu kk not olay bizde, yaammz boyunca iz brakabilecek, unutulmayacak denli youn coku ve sevin yaratt. eriini okuduumuzda ki ok ksa bir nottu iie gemi pekok gzel duyguyu bir arada yaadk. Notta, arkadalarn kendilerini lkeye tardklar, si-

252

lahl mcadeleyi srdrdkleri, durumlarnn ve gelimelerin iyi olduu, Diyarbakr Askeri Cezaevinde yrtlen direniin 12 Eyllden silahl kmza kadar Krdistandaki ulusal kurtulu mcadelesinde tarihsel roln oynad yazlyd. O youn duygular yumanda okuduk. Yanl eilimde olup, olay doru deerlendiremeyerek, yerli yerine oturtamayanlar marabilir kaygsyla bir arkada, Diyarbakrn konumuyla ilgili cmleyi sildikten sonra notu arkadalara okutalm nerisinde bulundu. - Niin o cmle silinmek isteniyor? Bu nasl bir yanl anlama olabilir? - Arkadalar, okuyanlar kendilerini fazla bytmesinler istedik. Geri daha sonra hepimiz, btn arkadalar, yeni yakalanan ve tutuklananlardan partinin Diyarbakr ile ilgili deerlendirmelerini genie rendik. Aslnda nottaki o cmlenin silinmek istenmesinin kaynanda yatan dnce uydu: Yaptmz i normal grevimizdi. Biz, partili olmann gereklerini ve insani grevlerimizi yaptk. nsanlarmz, deerlerimiz elden gidiyordu, bunun kavgacs olduk. Kendimizi byle grelim, daha deiik yerlerde grmeyelim, anlayyd esas olan

253

II. Blm
Teslimiyet Dnemi Uygulamalar

Bir ceza: Size bugn yemek yok!..

- stersen artk pratik konulardaki syleiye geelim. Konumamzn bandan beri zellikle yemek konusunda belli przler olduu ortaya kyor. ylesine tuhaf bir durum var ki, rnein idare yemek vermeme gibi bir tavra gidebiliyor. Nasl ve hangi mantkla yemek vermiyor? Tutuklulara genellikle ne zaman yemek vermeme cezas uygulanrd? - Bu, direni boyunca, sonrasnda, ihanet ettirme ve teslimiyet dnemi bitene kadar hep kullanlan bir silaht. Yanlz bir yemek olay deil, btn doal ve insana zg ihtiyalarn silah olarak, en kaba biimiyle, en son snrna kadar kullanlmas vard Direni gnlerinde yemek ve ekmein hi verilmedii ok gnler oldu. Yzlerce insan gnlerce alk, susuzluk, uykusuzlukla peneleti. Bir deri bir kemik kaldmz syledim. Yenilgiye uradmzdan sonraki srete besin kstlamasnda daha bir katmerleme olay yaand. Teslim olduktan, kar devrimci otorite cezaevinde boru-

254

sunu ttrdkten sonra tutuklu askerdi. Gardiyana komutanm! diyordu. Temel kural u: Madde 1- Komutan her zaman hakldr. Madde 2- Komutan hata yaparsa da birinci madde uygulanr. Yani ne yaparsa yapsnlar ikenceciler hep hakl! Tutsak hibir konuda hak arayamaz, ikayette bulunamaz. Hem ikayette bulunacan en st makam kimdir? Esat Oktay!.. Ondan habersiz de cezaevinde sinek umuyor. Her ey onun elinde, inisiyatifinde ve emrinde. Tutukluyu drmek, ihanet etirmek, hem fiziki, hem de ruhsal olarak kertmek iin alk dahil her ey kullanlyor. Cezaevinde yemek konusunda askeri karavana sistemi vard. eit yemek kard, ama 1981in ilk gnlerinden sonra kesinlikle eit yemek verilmedi. Bu uygulama iki yl srd. Bazen sadece sulu yemek getirirlerdi. Ya da bir eit yemek geliyor, bazen hi gelmiyor. Sistematik ekilde yemei azaltyor, azgn bir saldr eliinde tutuklu fiziki olarak tamamen kertilerek adm adm lmn kucana itiliyordu. Tutuklunun parasyla da beslenmesine izin verilmiyor, kantinden iki- ayda bir ancak yararlanlabiliyor. dare yemek vermeme cezasn sistemli uygulatyordu. Hangi sua hangi cezann verilecei kurala balanm deildi. Diyelim gardiyan mar syleme srasnda bir tutuklunun esas duruu bozduunu gryor, hemen rahatlkla, bugn koua yemek yok, cezalsnz! diyebiliyor. 35in 4. katndan sorumlu olan iman bir gardiyan vard. Tembel bir tip. 4. kat!... Dayak vaziyeti al!... derdi, ama kendisi yukar kmaya eniyor, varsa baka bir gardiyan gnderip dvdryordu, yoksa kendisi dvmek iin yukar kmyor, onun yerine, bugn yemek yok diyordu. Gelip dayak atmad iin bize o gn yemek verilmiyordu. Yine grevli asker yemekhaneye gidip karavana getirmekten, tamaktan eriniyorsa, o gn de yemek yiyemiyorduk. Son derece keyfi ve rahata, bugn size yemek yok diyebiliyordu. Tabii bu uygulamalarn hepsi drme amalyd. Yani, her ey bizim elimizde, bunu bilin!.. Yemeniz, imeniz, varolmanz her ey bize bal. Elimize bakacaksnz, kendinizi ona gre ayarlayacaksnz. Her ey bizden sorulur!.. di-

255

yor. Be kiilik hcreye 200 gramlk ekmekten yarm, bazen de bir tane veriliyordu. Bazen gnlerce hi verilmiyordu. Fiziki ikencelere ek olarak bu cezalandrma biimine sk sk bavurulurdu. Szgelimi konumak yasak olduu halde bir hcre yasa ihlal etmise, o hcreye yemek, ekmek verilmezdi. Mahkemede onlarn istedii gibi davranlmam; askeri duru biimi ihlal edilmi, topuk selam aklmam, mahkeme heyetine komutanm diyerek hitap edilmemi, ya da salonda arkadanla aranda bir fsldama olmusa, tm bunlar ikencenin yannda ek cezalarn da nedeni olabiliyordu. Paramzla alnan yal boyalarla btn cezaevi boyanyordu, bize yaz yazdryorlard. O sralarda tek kiilik hcrelerdeydik. Bir kar bo yer braklmayacak, her yer yazyla dolacak denerek, iki gn sre verildi. - O dnem dier askeri cezaevlerinde de sk sk grld gibi, Trkleri, Trkl, orduyu ven, 12 Eyll gklere karan duvar yazlar deil mi?... - Evet Yazld. ki gn sonra gelip kontrol ettiler, beenmediler. stediimiz gibi olmam, size iki gn yemek yok dediler. Grdmz ikencelere bir de bu eklendi. Yani aklna gelen her durum cezalandrma nedeniydi. Ki zaten insanlarn grn de bu konuda ne denli ileri gittiklerinin kantyd. Arkadalarmz ancak mahkemeye gittiimizde grebiliyorduk. Kn soukta eitim yaparken, yazn scak betonda srndrlrken hemen hemen hepsinin bedenleri kavrulmu, kurumu, bir deri bir kemik kalmlard. Karmzdaki iler paralayc insan manzaralarn yaratan ikence ve alkt. Alk, Diyarbakr tutsaklarnn her zaman en byk belalarndan biri olmutur. - Peki yle arpc bir nokta ortaya kmyor mu? rnein eylemli hallerde diyoruz ki; biz alk grevine gidiyoruz, yemek yemeyeceiz! bu zamanlarda zoraki yemek yedirmek iin ellerinden gelen her eyi yapyorlar. Ama normal, eylemsiz zamanlarda cezalandrmann bir baka arac olarak da gnlerce yemek vermiyorlar. Bu eliki gibi grnen durumu biraz irdelesek - Bir eliki yok. Yzeysel, sradan bir yaklam bile ortada bir

256

eliki olmadn gsterir. Politikann yaama geirilmesinde bir uyumluluk, gereklilik var. Bir yandan sen kendini, iradeni konuturuyorsun, alk grevi yapyorsun, eyleme giriyorsun. Tavrn ona kar bir ktr. Bu defa sana boyun edirmek, eylemini krmak ve zorla yedirmek istiyor. Eylemini krmak iin olmadk dolaplar eviriyor. Ama fiili bir direnite fiziki olarak gl ve salkl olman gerektiini dnyorsun ve yemek istiyorsun. Bu defa seni drmek, kertmek, teslim almak, ihanet ettirmek amacyla iradeni krmak ve kar kn tketmek iin yemek vermiyor. Alk grevi yaplmadnda, yani iradenin istem d bir alkla yzyze kalndnda insan bedenen ypratmasnn yannda, ruhsal, dnsel alanda da olumsuz etkiledii bir gerektir. - Baz filmleri seyrediyoruz, Nazi kamplarnda bile, tutukluya tirit de olsa yemek verildiine tank oluyoruz. Yine Trkiye cezaevlerinde genel olarak saym, yemek saatleri hemen hi deimez ve bu saatlerde saym alnr ve yemek de verilir. Ne ki, Diyarbakr Askeri Cezaevinde yemein bask unsuru olarak kullanlmas ok arpc deil mi? - Diyarbakrda her ynyle bir bakalk, aykrlk yaanyordu. Bir defa insanln yok edilmesinin amaland yerde kural, kaide, normal ller sfrlanr. Onlardan sz edilmez. Normal insan yaamn oluturan lleri aramaktan sz etmek ve niin olmadn sorgulamak yanl olur. O tarihi koullar, onu koullandran ereve iinde ele almak gerek. Ve o koullar kaba taslak yle: Sabah 5te ayaktasn, tra olacaksn, tuvalete gideceksin, eitime balayacaksn. Tra ve tuvalet faslndan sonra yemek saatini karp da yemek yiyemeden eitime baland ok olmutur. rnein, ikiyz kiilik bir kouu dn, sadece iki tuvaleti var ve insanlar verilen srede ihtiyacn bu iki tuvaletten karlayacaklar. Verilen sre ise birka dakikalk. Bu durumda ihtiyalarn karlayabilirler mi? Mmkn m? tesi ounun sindirim sistemi ilemiyor, kabz olmu, mideye pek bir ey gitmiyor. Sabah yedirmeyebiliyor, len ve akam yedirmeyebiliyor. Diyelim len yemek molas veriliyor, bakyorsun ok gemeden bir gardiyan geliyor,

257

size kim oturun dedi lan! Ayaa kalk, mara devam et! diyor. Artk akam saymna kadar alnla babaasn. Akam da yedirirse yedirir, yedirmezse saym yapldktan sonra gardiyann tek kelimelik o mehur komutu gelir: Kaybol!.. Onun azndan bu szck ktktan sonra herkes battaniyeyi stne ekmek, kprdamadan sabaha kadar yatmak zorundadr. Bylece akam yemei de gitti! - Acaba siz bu durumu herhangi bir zeminde dile getirme imkann bulabildiniz mi? rnein mahkemelerde ya da baka zeminlerde? - Mahkemelerde bata olmak zere, direni dneminde bunlar gndeme geldi ve her ynyle anlatld. - Bize yemek vermiyorlar m dediniz? - Evet o da sylendi A olduumuz zaten her halimizden belli. Perian grnyoruz, dklyoruz, yorgun, bitkin, yara-bere, kanrevan iindeyiz. nsanlar bu ekilde mahkemeye karlyor, kendileri de gzleriyle gryor, ek olarak biz de sylyoruz. Dileke hikayesini anlattk. Uygulamalar, merkezi devlet politikasyla belirlenmi ve skynetim komutanlnca yrrle konuluyor, mahkemeler de ona bal. Devletin, askeri faist cuntann, skynetim komutanlnn ilettii mekanizmann bir ark olan ve onun emrinde alan, almak zorunda olan skynetim mahkemeleri mi al, basklar sona erdirecek? - Mahkemelerin tm bu olan bitenlere tepkisiz kalmasnn cezaevinde yaatlan insanlk suuna ortak olaca anlamna geldiini somut bir ekilde o zeminlerde dile getirdiniz mi? - Hem de ka defa. Mahkeme aamasn irdelediimizde bu durumu daha net greceksiniz. Sadece bu konu deil, mahkeme salonunda savunma hakknn gaspedilmesi, en genel kural ve llere uyulmamas da yaanyor. Ve mahkeme heyetlerinin yapt, yaptrtt eyler bunlar. Daha sonra geni geni anlatrz. - Peki size hangi yemekleri veriyorlard? Tal mercimek, nohut, bulgur gibi eyler mi? - Genelde yle. Nohut, mercimek, kuru fasulye, prasa gibi eyler. Bazen bu yemeklerin suyu gelirdi, yediimizin ne olduunu

258

anlayamazdk. Karavanalar doyurucu deildi. Ama unu syleyelim, yemek ok bol. Erzak bakmndan Diyarbakr Cezaevinde grlmemi bir bolluk yaanyor. zel yetkiyle donatlm Esat Oktaya istedii kadar erzak veriyorlar. yle ok ki, Conun nne getirip et atyorlar, yemiyor. Kpek et yemekten bkm artk. Gardiyanlar da bkm. Tutukluya verilmesi gereken yiyecekler, gardiyanlarca tketiliyor. Yani bize az miktarda yemek verilmesi mutfakta ve depoda erzan olmamasndan, istihkakn azlndan ileri gelen bir ey deil, bilinli bir tutumun sonucu. - Yemekle ilgili belli bir dzen var myd? rnein yemek duasdr, karlatnz muamelelerdir, biraz da bunlardan szeder misiniz? - Sre ok karmak, her ey i ie getii ve birbirini btnledii iin yemek olayn veya baka bir eyi dier uygulamalardan ayr ele alamazsn, ama yine de yantlayaym: Her yemek ncesi tutuklular gnde defa u duay okuyorlar: Bismillahirrahmanirrahim. Allahmza hamdolsun, ordu millet varolsun! Baz koularda komnistler kahrolsun gibi eyler de ekleniyor. Dua okunuyor, gardiyan beenmiyor, sessiz okundu diye tekrar tekrar syletiyor. Yine beenmezse yemek yok, yasak diyor. Tabii o anda fiziki ikenceler de oluyor. Dayak, hakaret, kfr bunlar zaten grla gidiyor. Hi laf olmaz, sorulmaz. Yemekleri gardiyan getiriyor, tutuklulardan biri hcre parmaklklarndan datyor. - Yemei datmadan nce tutuklunun ne yapmas gerek? Askere tekmil mi veriyor? - Her kta, hcre kaps her aldnda zaten tekmil verilir. Koularda, ieriye yemek alnmadan nce askere mutlaka tekmil verilir. Hcrelerde yemein son srat datlmas gerekiyor. Datan arkadan hcrelerdekilere bakmas, konumas, durmas, oyalanmas szkonusu olamaz. Gardiyan alc ku gibi banda bekliyor. Yemek tam bir hengame iinde datlyor. Alt-yedi kiilik hcrelere bir tabak yemek veriliyor ve hepsi birlikte yiyor. Daha sonra verem yaygnlanca insann fiziken, ruhen kmesi iin gereken tm koullar biraraya gelince, verem de yaygn bir hasta-

259

lk olarak cezaevinde geliti veremliler dier tutuklulardan ayr bir yere konulmad, hepsi ayn tabaktan yemek yiyor. Birlikte yayorlar ve ayn yatakta yatyorlard. Daha sonra veremlilerin balgamlar karavanaya atlmaya, o ekilde tutuklulara yedirilmeye baland. Veremin cezaevi genelinde yaygnlatrlmas drmesinin bilinli bir aracyd. - Veremli adama zorla karavanaya m tkrtlyor? - Tkrtlyor, ya da tkr karavanaya atlyor. Pislik atma, eya atma, karavanaya ieme, yani her ey yaplyor ve yle yediriliyor. Karavanaya ne atlrsa atlsn yemek zorundasn ve yiyorsun. - Karavanaya tkrlmesine, balgam atlmasna, ienmesine hi tank oldunuz mu? Somut bir rnek verebilir misiniz? - 35te karavanaya ieme hi olmad. 35in konumu farklyd. Koularda olmu bu. Bir kouta kap nnde, karavanaya gardiyann iediini Serdar Cann grdn bana anlatmlard. Bazen 35te yerdeki bir p tutup karavanaya atabiliyorlar, karavanann iine tkrme, p atma gibi eyler ok sk oluyor. Sigara izmariti zaten atlyor. ster ye, ister yeme. Alkla kar karyasn, kvranyorsun, yemek zorundasn. ok iddetli geen bir saldr dneminin ardndan ki bu aylar kapsyor ayda ylda bir kantinde al-veri yaplyor. Kantinden de istediin eyleri deil, orada ne varsa veya can ne isterse onu getirir. Kantin olay da bal bana bir alem. rnein koua iki uval ac biber getiriyor ve yemek zorundasn diyor. zm veya karpuz gelmi, bunlarn kabuu pe atlmayacak. Kabuuyla, pyle beraber yiyeceksiniz diyor. Tutuklu onlar kabuuyla pyle yemek zorunda kalyor. Yani paramzla aldmz her ey bir eziyet, piman ettirme arac haline getiriliyor. - Anmsyor musun; sanrm 1981in ortalaryd. Tercman gazetesinde Yavuz Donatn Diyarbakr Askeri Cezaevinde yapt geziye ait bir dizi yaymlanmt, gnlerce srd, orada tutuklularn eline tabldot iine son derece gzel yemekler konulmu ve resimler ektirilmiti. O resimler de gazetelerde yaymlanmt. arpcl, sahtekarl, ikiyzll ortaya karmak anlamnda isterseniz olay bu boyut iinde deerlendirelim

260

- Trk basnnn, zellikle bir kesiminin, halklarmzn cellad faist cuntaya nasl hizmet ettiini Diyarbakr Askeri Cezaevindeki ikence ve vahi uygulamalar, hunharca tutumlar nasl insanlar topluma kazandrma, devlete, millete kazandrma olarak gstermeye altn ve aslnda insanlktan karma, drme, yok etmeyi nasl ters yz edip sunduklarn, kamuoyunu aldattklarn verdiiniz rnek arpc biimde ieriyor ve bu ilere Diyarbakrda ok tank olundu. Bize gre onlar, yaptklaryla, kamuoyunu aldatmalaryla, ikenceyi uygulayanlardan daha byk bir su ilemilerdir, iin dorusu budur. Szn ettiin kii Yavuz Donat deil, tescilli MT ajan Tugay Gztoktur. Bu ileri meslek edinmitir. Diyarbakrla ilgili ska yazd. Szn ettiin olay, bir defa da ihtiyarlar kouunda olmu. Sadece bir grup insan oturtulmu, bada kurarak oturan insanlara birer birer tabak verilmi, ama kouun byk bir kesiminde arka tarafta a karnna ayakta bekliyor. Ve bylece tutuklulara dzenli ve bol yemek verildii resmedilmi. Yemekten sonra da havalandrmada marlar syletilmi. Tutuklularn ayaklarn karn boluuna ekerek yrrken ve var gleriyle bararak mar sylerken fotoraflar ekilmi. Bunlarn eski hain, nifak tohumlar tayan dncelerindn nasl arndrldn, Mehmetik, Trk askeri tarafndan Atatrk yaplarak topluma yeniden nasl kazandrldn gstermeye almlar! Yaz dizisi bu temelde hazrlanp yaymlanm. kence ve vahet topluma ite byle ters yz edilerek sunuldu ve bu su defalarca ilendi. Bu ekim iiyle ilgili bir olay daha anlataym. Bir kouta da ekimler srasnda idare tutsaklara paralaryla kantinden reel, ya vb. yiyecek maddeleri aldrm, tabaklara koymular, kouun byk kesimi ekimde grnmeyecek ekilde arka tarafa alnm. Bir grup tutuklu da figran olarak seilmi ve kendi paralaryla aldklar tabaklardaki yiyecekleri yemeleri istenmi. Ve ekim balam. ekimle birlikte yemeye bala! komutu verilince tutuklular a olduklar iin cezaevinde bandan beri alk olay hep kullanldndan mthi bir alk var nlerindeki yemee saldrp, silip spryorlar. Manzara dehet verici tabii aslnda Diyarbakr gereinin bir yn birka film karesiyle de olsa

261

tarihe belge olarak dyor insanlardaki korkun aln konuturulmas, grntlenmesi var. Bu ekim, pek tabii ki onlarn propagandalarnn tersine hizmet edecek bir ilev greceinden durduruyorlar. Gardiyanlar sopalarla yemei silip spren tutuklulara giriiyor vahiler, hayvanlar, size byle mi yiyin dedik? diyerek dvyorlar. Yeni ekime gemeden nce ekim annda yemei nasl yiyecekleri sk sk tembihlenip, gsteriliyor. Tekrar paralaryla kantinden reel, ya, zeytin, peynir gibi eyler alnyor ve normal bir kahvalt yapma manzaras grntleniyor. - Bu yaplan i, yahudilerin toplama kamplarnda ne kadar rahat yaadklarn gstermek iin SSlerin ektii propaganda filmlerine benziyor. - ki gn nce burada cezaevinin video kanalnda bir film izledik, sen de izlemisindir. Polonyada bir yahudi Gettosundaki olaylar anlatyordu. Uluslararas kamuoyunun basklar sonucunda Alman faistleri Gestapolarda ikence yaplmadn kantlamak iin bir propaganda filmi ekiyorlard. Aynen yle bir sahne var: ay bahesine nce kameralar yerletirdiler, masalara ise kamptaki dier yahudilere gre daha kanl-canl olanlar oturttular, nlerine tavuk gibi yiyecekler koydular. ekim srasnda SSler masalardaki insanlardan glmsemelerini istediler, glmediklerini grnce ekimi durdurdular, hepsini dvdler ve dayak zoruyla glmeleri saland! ok itahl, glerek, sohbet ederek yemek yeme sahnesinin ekimi yapld. Eer bir kyaslama yaparsak Diyarbakr Askeri Cezaevindekilerin ok daha vahice, ftursuzca gerekletirildiini syleyebiliriz. O Gettoda olanlarn ok tesinde uygulamalar var. O dnemde gazetelerde yaynlanan roprtajlar, dizi yazlar, filmler, televizyon gsterimlerinin tm oradakilerin bir benzeriydi ve ayn amalyd. Naziler hi olmazsa tutuklularn nne propaganda filmi iin de olsa tavuk koydular. Ama Diyarbakr Askeri Cezaevinde tavuk koymadlar! nsanlardan o tabak balarnda memnun olduklarn gsterecek davranlarda bulunmalarn ve yaamlarnn bu dramatik rollerini oynamalarn istediler. - Ya da yle diyelim; belki de ekimler srasnda o yemei yi-

262

yen arkadalar, propaganda iin kamuoyuna ok iyi bir izlenim verirken, perdenin gerisinde kalan arkadalar da belki u veya bu nedenden dolay yemek yememe cezasna arptrlmlardr. - ekimler bittikten sonra, Diyarbakrn normal, yasakl, cezal yaam otomatik olarak devreye girer. ekimler srasnda dierleri tabii ki ayakta, a ve bu dramn seyircisidirler. Bir de o dnemin itiraflar ve ispiyoncularyla yaptklar ekimler var. Bunlar dierlerine gre daha rahat oluyor ve ekim daha rahat yaplyor. Propaganda filmleri iin figran olacak yeterince itiraf, subaylarn ve askerlerin yemek yedii salona gtrlp masalara oturtuluyor, nlerine grnty daha da gzelletirecek yemekler konuyor, istedikleri gibi ekim yapabiliyorlar. Normal tutuklularla ekim yapldnda birok zorluk kyor. Tutuklulardan istedikleri ekim havasn alamyorlar, zayflklar, bir deri bir kemik kalmlklar nlerindeki yemeklerle zt grnt veriyor. Ama itiraflar ve ispiyoncularn katlmyla gerekletirilen ekimler hem daha kolay oluyor, hem de her bakmdan sorunsuz! Tembihlenmese de ekim annda istenen her pozu yaranmak ve yaltaklanmak iin fazlasyla veriyorlar. Ve ekim, beklenenden daha gzel yaplyor - Peki bu arada yeni sre de tm hzyla ilerliyor deil mi? Bu sre hcrelere nasl yansyor? - 35teki uygulamalar geneldeki uygulamalar btn iinde aldk ve almaya devam edeceiz. 35teki yaam bir soruyla ortaya koymak olas deil. Anlatlanlarn yannda ksa bir deinme yapp, kalan sonraki srece yayarak ilerlemek daha doru olur. Diyarbakrda zulm asndan yaratcln snr tanmadn syledik. Tutuklunun btn zamann gaspetme, gnn tmn doldurma ve giderek tutukluyu makinalatrma, dmeye basp ynetir hale getirme olay var. Teslim olduumuzdan yaklak birbuuk ay sonra bizi alt kata indirip eitim yaptrmaya baladlar. Alt kata indirmeden nce, sadece birgn havalandrmaya kar d lar. Bir da ha hi kar ma d lar. As ke ri y r y, ei tim hcrenin alt katndaki salonda yaptrld. Eitim srasnda alt kattaki salonda ikence grla gidiyordu. Byle eitim de ileri-

263

ne gelmedi, nk salona indiriliyor, birbirimizi gryor ve biraraya geliyorduk. Vahete ramen insanlar fsldayor, iaretleiyor, birbirilerinden g ve moral alyordu. Ki temel amalar bizi koyu bir tecritlik iinde tutmayd. Eitim gerekesiyle tutsaklar alt kata indirme, bu temel amac az da olsa sekteye uratyordu. Ayrca arkadalarn dayak vb. karsnda diklenmesi, jopu tutmas gibi eyler oluyordu, bunlar istenen durumlar deildi. Bu nedenlerden tr alt katta eitim yaptrmaktan vazgetiler. Belden yukar plak yry yapmalar, joplar, hakaretler, daha ok bar, yat-kalk-srn-kolar, tutuklularn stne su dkmeler, srt st srn, yz ksur nav ek demeler, ayaklar havaya kaldrp srtst dizleri krmadan be dakika bekletmeler. (En iyi sporcu bile bu kadarn yapamaz!) Bir-iki ay byle gitti. Alt kattaki eitime son verilmesinin ardndan tutuklular bulunduklar hcrede kprdatmadan, esas duruta bekletme, sabahtan, akama kadar mar syletme uygulamasna geildi. Ki byle bir uygulama kprtsz bekletme eklemlerde kirelenmelere, damar genilemelerine, varislere, ayaklarda davul gibi imelere neden oluyordu. Ksa vadede grlen etkilerinin dnda uzun vadede etkisini gsterecek daha bir yn hastaln tohumu o gnlerde atlmt. Aramzda konuurken unlar sylerdik: nsanlarmzn bnyeleri henz gldr, gentirler, yeni yakalanmlar ve fazla ypranmamlar. Bugnlerde kaplan hastalklar tm olumsuz etkileriyle kendisini gsterecek ve ortalama mr dzeyimiz ok decektir. oumuz gen yata yaammz yitireceiz. Nitekim, birok arkadamz da darda, imdi kaldklar cezaevlerinde hastalklarn kendini aa vurmasyla bir yn derdin, sorunun ierisinde cebelleip duruyor. - Cezaevinde bilinli bir ekilde su sknts yaratld syleniyor. Bazen tutuklularn hi su imedii gnlerin olduu, tuvalet temizlii, banyo gibi en doal insani ihtiyalarn yerine getirilmedii trnden duyumlarmz var, bunlar doru mu? - Bunlarn hepsi de yaanan eyler. Diyarbakr dediimiz o labirentin kapsn aralayp ieri girdiimizde manzaray daha iyi gre-

264

ceiz. Su da yemek gibi bir silah olarak kullanlyor. Susuzluun derdi, acs a kalmaya gre daha fazla. Susuzluk yaman olur. gn yemek yemeden ayakta durabilirsin, ama bir yaz scanda gn susuz kalamazsn. Biz, Diyarbakr scanda hcrelerdeydik, hcrelerde sular akt zaman bile st katlara kmyordu, ok tazyikli akmas gerekiyor ki st katlar su alabilsin. Su bidonlarla alt katlardan yukar tanyor. On kiiye bir bidon su veriyorlar ve bltrrken, verilen su iki gn kullanlacak deniyor. Banyo olay yok. Sana verilen suyu btn ihtiyalarn karlamak, her gn tra olmak, bulak, tuvalet, arada bir banyo yapmak ve amar ykamak iin kullanmak zorundasn. Ama bazen iki gn st ste bir damla iecek su bulamyorsun, verilmiyor. Byle kvrandmz, iimizin yand ok zaman oldu. Bu yasaklarn tam ilemedii, vahet dzeyine kmad teslimiyetin balang dnemlerinde ip sarktp alt katlardan naylon torbalarla su alyorduk. Alt katta sular akt iin arada bir bu yolu kullanyorduk, ama yakalanan arkadalara ikence yaplmas, eitli cezalar verilmesi, iplerin hcrelerden toplanmas, bu ilerde kullanlabilecek her eyin alnmas szkonusuydu. Yaplan onca ikencelerden, verilen cezalardan sonra su iip imemen yine onun insafna kalm, ne zaman verirse o zaman iersin. Yine alt katta eitime karyor, zemine, tutsan zerine su dkyor, yat-kalk yaptryor. Bendenler amura, kire bulanyor. Hcrene dndnde banyo yapmak zorundasn, artk bizde giderek suyun hesapl kullanm konusunda uzmanlama balamt. Bir tas suyla vcudu ykamay, bir sngeri sabunlayp vcudu temizleyerek banyo yapmay rendik! st katta kalan yz-yzelli kiilik byk koular gnde bir bidon suyla idare ediyorlard. Btn gn kullanacak, tuvalet iini halledecek, tra olacak, iecek - ecek su ihtiyacn karlamak iin arkadandan, ya da yanndaki hcreden bir tas su alp da yakalanan insann cezalandrlmas, onda nasl bir duygulanm yaratr acaba? - Evet Banyo kapsnda tutuklular dvlerek ieri tkldktan sonra gardiyanlar hortumlarla buz gibi sular zerine pskrtyor. Brakn scak suyu, souk suyla ykanmalarna dahi izin verilmi-

265

yor. Tutuklular slatlrken hakaret, jop, kfr devam ediyor. Sonra dar, koridora karlyorlar. Yat-srn komutlaryla tutuklular yerde srt st srndrlerek koua getiriliyor. Kouta da, yat, srn, ranza alt ol komutlaryla ranzalarn altna sokuluyor. Ranzalar katl yapldndan alt ksm ok dar, insanlar zor syor, ikinci bir emre, ya da belirlenen saate kadar ranza altndan klmayacak deniliyor. Etkili olduu iin bu ynteme daha ok kn bavuruluyor. nsanlar, buz gibi betonun zerinde slatlm, dayak yemi plak bedenleriyle saatlerce ranza altnda kalyor. - Banyo bu mu? - Diyarbakr Zindannda banyo bu! - Hepsi bu mu? - Teslimiyet sresince kullanlan banyo yntemi bu. Normal banyo olay kesinlikle yok, hele scak su hi yok, olursa da istisna. mek iin yeterince su verilmedii ve suyun silah olarak kullanld ortamda brakalm scak suyu, souk su da yok. nsanlar pislik iinde. - Bu durum ne zamana kadar devam etti? - 1981-1983 Eyll direnii sonrasna kadar her banyo gn, banyo yapma esas olarak byledir. Bunun dnda normal bir ykanma olmusa yine ikencelidir ve istisnadr. Bazen geceleri biraz suyumuz olursa, banyoyu gizlice yaparz. 35i banyoya gtrme hi szkonusu olmad. Mahkeme, ziyaret dnda hcre kaplarnn kesinlikle almadn syledik. Alt katlarda su yakyor. Bu, oradakiler iin bir avantaj. Souk suyla da olsa frsatn bulup askere grnmeden banyo yapyorlar. Ama st katlar eer o koullarda banyo yapabiliyorsa, bunu kendilerine verilen suyun snrlar iinde yapmak zorundadr. ounlukla snger veya bez parasn slatp bedenlerine srmekle banyo yapm oluyorlar! amar konusu da ayn. Teslimiyet dneminde amar ykadk diyemiyoruz. Kirli amarlar eve gndermek, ierden darya herhangi bir nesne karabilmek kesinlikle mmkn deildi. - 1983e kadar souk suyla da olsa az tadyla bir banyo yapamadnz deil mi?

266

- Evet Normal bir banyodan szedilmez. Bir tas suyla zerimize sinen kokuyu ve kiri az da olsa gideriyorduk. Banyoyu nasl yapacaksn, su yok ki. st katlarda kalanlarn hali buydu. - Banyo konusunda da ikencecilerin yaratcl konumu. Bu aracn ikence yapmak iin nasl elverili hale getirilecei konusunda kafa yormu, birok yntem bulmular. - Ama yaam daraltma, ekilmez klma, kendi denetimine almadr. dareden herhangi bir ey talep edip istediin zaman mutlaka isteminin tersten iletildiini, bask ve ikence arac haline getirildiini gryorsun. Diyelim ki banyo yapmak istedin, karlnda deterjanl suyu zerine dkp seni daha kt bir durumda brakyor. Su istiyorsun bidonlarla zerine atyor. Yemek istiyorsun, kepelerle zerine dkyor. Yani hibir ey talep etmemek, hibir eyi istememekle yz yze kalyorsun. Btn uygulamalarn altnda yatan mantk bu. Ne olursa olsun idareden talep ettiin her eyin karlnda u veya bu ekilde mutlaka olumsuz bir yant alyorsun. Bazen dman bir taktik olarak istemine olmaz veya olur demiyor, ama her talep, istemin olan her ey sonunda mutlaka sana kar bir ikence ve bask unsuru olarak kulanyor. yle bir noktaya geliyor ki, talebi ihanete davet etmeninin bir arac haline getiriyor. - Yani her istemi nce idi ediyor, sonra da esasn kullanmak istersen itiraf ol! diyor. yle mi? - Evet Bir ihtiyacn var, kazara karlanmas iin idareye bavuruyorsun. Zaten normalde bir ey istemenin, isteyebilmenin koullar ortadan kaldrlm, yasaklar rgs skca rlm. Yok karlamam demiyor. Fakat onu, seni drmenin arac olarak kullanyor. Bir daha bavurduunda aktan niyetini, itiraf olman istiyor. Bu, yalnz su, banyo sorununda deil, her konuda, cezaevi yaamnn her alannda byledir. - Su sorununda ele alnmas gereken, eksik braktmz ynler olduunu dnyor musun? - Tm yaptrmlar iinde fiziki etkilenim bakmndan en ar ve dayanlmaz olan susuzluktu. yleki susuzluktan kavrulduumuz gnlerde baz filmlerde l ortasnda kalan insanlarn serap gre-

267

rek vahalara komas gibi biz de dlerimizde suya kouyorduk. Suyla yatp suyla kalkyorduk. Gerek olan ise, susuz yatp, susuz kalktmzd. Susuzluu mahkemelerde karlatmz baz rneklerle tamamlayalm: Cezaevinde yeterince su verilmedii iin insanlar baygn, bitkin bir durumda mahkemeye gidiyor. Mahkemede len aras heyet kendi ihtiyalarn karlamak iin durumaya ara veriyor. Bu arada tutuklunun gtrlp, tuvalet ve su ihtiyacnn karlamas gerek. Ama tutukluyu tuvalete karmama ve su iirmeme orada da devam ediyordu. - Bunun grntsel de olsa bir gerekesi var myd acaba? - Gereke udur: Cezaevinde rd yasaklarn ve kuatmann delinmesi, mahkemede bir gnlne, bir defalna da olsa tutuklunun ihtiyacn karlayarak nefes almasna izin vermemekti. Grntde, uygulamada ise; salon gvenlii cezaevi ynetimince belirlenen gardiyanlarca salanyor. dare, organizesi srasnda bu ekibin bana faist gvenilir avular koyuyor. Mahkeme salonunda tutuklunun tuvalete gtrlp gtrlmemesi, su ihtiyacnn karlanp karlanmamas tmyle gardiyanlardan soruluyor. Birgn, arkadan biri mahkeme heyetine tuvalet ihtiyacmz var dedi. Mahkeme bakan ara verip bunlar tuvalete gtrn dedi. Aradan sonra duruma yeniden balad o arkadamz tekrar el kaldrp tuvalet ihtiyacmz var dedi. Duruma bakan aknlkla sordu: Tuvalet ihtiyacnzn karlanmas iin ara verdik, niin gitmediniz? Arkada, gardiyanlarn gtrmeyiz, yasak dediklerini syledi. Ve gardiyanlarn mahkeme salonundaki otorite ve tek yetkili olma durumu karsnda mahkeme heyeti sustu, durumaya devam etti. Yine baka bir oturumda bir tutuklu ok sktn, tuvalete gitmek istediini syledi. Mahkeme heyeti, bu tutukluyu tuvalete gtrn! dedi. Asker ise, heyete tutuklular tuvalete gtrme emri yok! dedi. Mahkeme heyeti yine hibir ey yapamad. Mahkeme salonunda da her ey cezaevi idaresinden sorulurdu. - Oysa mahkeme salonunda neyin yaplp neyin yaplmayacana sadece mahkeme bakannn karar vermesi gerekir. - Tabii Kuralna gre, duruma salonunda her ey mahkeme

268

heyetinin yetkisi ve inisiyatifindedir. Ama yetki ve inisiyatifi elinden alnm, el konulmu bir mahkeme heyeti vard karmzda. Yetkiler daha ceberrut olanlara devredilmi, heyetler de bunu kabul etmilerdi.

Ek Blm: Sreci yaayan baka tanklarn anlatmlarndan:

() 1981 ylnn 3 Hazirannda 85 kiilik bir grup, toplu olarak 38. koua gtrldk. Oraya gittiimizde teslim olmutuk. Ancak istenilen kurallara btnyle uymuyorduk. Cezaevi idaresi de bizi ksa srede hizaya getirmek iin youn bir bask uyguluyordu. ok gemeden, Esat Oktay, ahin Dnmez ve Erol Deirmenciyi kou sorumlusu olarak atad. 38. kou idarenin karsna dyordu. tirafl ve ajanl gelitirmede daha o gnlerde pilot yer olarak seilmiti. Nitekim daha sonra ahin Dnmez, Erol Deirmenci gibi hainlerin itiraf olmas bu zeminde gerekleti. 85 kiinin kald bu kouta tek tuvalet, iki su musluu vard. Kou banyonun bitiiindeki asker yatakhanesinin stndeydi. Sular bilinli olarak kesiliyordu. Bazen de kirli, pasl su aktlyordu. Alt-yedi gn aralksz su akmad olurdu. Byk bir susuzluk yaatlyordu. Ardndan bazen geceleri kaynar su aktyorlard. Susuzluktan kavrulan bizler, su sesini duyunca uyanp musluklara kouyor, kaynar su iiyorduk. dare bir sre sonra yemek ve su kstlamasn daha da artrd. Havalandrmada alt-yedi saate varan dayak ve eitim fasl balad. Artk toplu mahkemelere klyor, durumalar da sryordu. Bir gn Esat Oktay, ahin Dnmez ve Erol Deirmenciyi idareye ard, saatlerce konutu. Aramzda bu grmenin anlamn tarttk. darenin bunlar araclyla kouta denetim kurmay, teslimiyetilii ve ajanlatrmay salayp pekitirmeyi amaladklar sonucuna vardk. O, 85 kiilik grubun iinde, Diyarbakr Belediye Bakan Mehdi

269

Zana, milletvekili Celal Payda, Devlet Bakan Musatafa Kl da vard. (Tabii artk hepsi eskimiti.) Bir sre sonra Mehdi Zanay Krte konutuu, propaganda yapt gerekesiyle alp 35e, Payda ve Kl da 12. koua gtrdler. Onlarn gtrlmesinden birka gn sonra sabahleyin bir karavana dolusu mercimek orbas verdiler. orbann st epeyce kpklyd. Birka arkada dnda herkes orbay iti. Geceleyin, orbay ienlerde mthi bir sanc balad. leri derecede ishal ve kusmalar alp ban gitti. Dayanlmaz sanclar iinde herkes tuvalete kotu. Tuvalet ten kan ye ni den kuy ru a gi di yordu. Ko u un tek tu va le ti nndeki kuyrukta azalma olmaynca, durum daha da arlanca be-alt kii birden girmeye balad. Srtmz birbirimize dnerek ayn tuvalet tann banda bir ember oluturup iimizi gryorduk. O gn mahkemeye kan arkadalar da vard. Mahkemede olduka zor durumda kalmlard. Altna karanlar da olmutu! rnein, zzet Akta mahkemede altna kard iin ayrca saatlerce ikence grd. Durumumuz bu denli ar olmasna ramen doktora gtrlmedik, ila falan da verilmedi. Bir sre sonra, ikence ve yasaklar daha da iddetlendi. Herkesin ishal oduu o mercimek orbas olayndan bir hafta sonra tekrar sular kesildi. Susuzluk kavuruyordu. Kvranyorduk. Gn boyu alt-yedi saate varan askeri eitim, ar spor vcutta byk su kaybna neden oluyordu. Hepimiz olduka halsiz dmtk, baygnlk geiriyorduk. Gece yars birden musluklardan scak su akmaya balad. Uyanan herkes birbirini ezercesine musluklara kouyordu. Muslua azn dayayan bir trl ayrlmak bilmiyordu. Kimi arkadalar musluktan zorla koparlyordu. Scak suyu imemizden birka saat sonra hepimizde mthi sanc balad. Kusma, ba dnmesi, baygnlklar oldu. Hemen herkesin idrarndan kan geldi. Bu durum epey srd. tiimiz o pis, bulank kaynar suya ila atmlard. Suya ila kartrldn ksmen ilikimiz olan bir gardiyandan rendik. Salmz bylesine ciddi etkileyen, tahrip eden ilac, cezaevi dok to ru, m dr Ala at tin Ba yar, Esat Ok tay, A. Os man Ay dn

270

(Kambur) Astemenin bilgi ve denetiminde suya kartrlmt. lacn zerimizdeki etkisi byk oldu. Ar iitme, vcutta uyuukluk, altna karmalar, yorgunlukla birlikte bbrek rahatszlklarna yol at. Uzun yllar kouun yarsndan fazlas bu olaydan dolay kan iemeye devam etti. Yine PKK Mardin Grubundan Osman Tan ksrrken akcierinden kopan paray bir kat parasna koyup, doktara gsterdik. (Olaya tank olan bir arkadan anlatmndan)

Deterjanl su, Mehmet Emin Yavuzun midesini eritiyor

- nsanlarn zerine deterjanl su dkme uygulamasnn olduunu da syledin. Bu i neyin nesidir, biraz aklar msnz? - Olay yle geliti: 1981 direnii srecinde, o byk susuzluk gnlerinde, arkadalar gardiyanlardan bararak su isterdi. Bazen tek bir kii, bazen bir hcredekiler, bazen direnenlerin tm gardiyan su! diye barrd. Uzun uzadya konuup istemi dile getirmenin gerei, ortam yoktu. Su szc her eyi ifade etmeye, meram anlatmaya yetiyordu. Direnite barp su isteyebilirken, teslimiyet dneminde bunu da yapamaz ve isteyemez olduk. te o gnlerde gardiyan su! diye barldnda, gardiyanlar bidonlara detarjan dkp kartrr, parmaklklardan arkadalarn zerine dker, aln size su! derlerdi. Detarjanl su dkme sreklilik kazand. Deterjanl su o kadar kir, pislik doluydu ki, krk kiinin yan-yana ayakta durduu, oturma imkannn bulunmad bir yerde koku, pislik, bitlenmeyi daha da fazlalatrd. Bu uygulama hcrelerden tat, cezaevine yayld. Giderek uygulama derinleti, baka bir boyut ald, tutuklulara iirmeye baladlar. meyenleri zorla yere yatrp azna detarjan dolduruyor, sonra da su dkp iirtmeye alyorlard. Deterjanl suyun insan vcudunda yapaca tahribatlarn ne derece ar olaca ortada. En bata sindirim sistemini tahri ve tahrip eder, dier hastalklar davet eder. O gnn tahribat, ekilen acs yannda uzun vadeli kalc lmcl hastalklara neden

271

olur. Olayn etkisini ve arln iyice gsterebilmek iin Mehmet Emin Yavuz rneini verebiliriz. - len arkada, deil mi? - Evet ehit dt. Diyarbarbakrda alk grevinde ehit den arkadamz. Mahkemelerimiz baladnda, basklarn byk boyutlarda seyrettiini anlatmtk. Mehmet Emin Yavuza da gardiyanlar Halk Mahkemesi Bakan (ddianamede yle geiyordu) diyerek srekli ikence yapp bask uyguluyorlard. Mahkeme gidi gelilerinde, sonrasnda zel olarak ykleniyorlard. Merdiven demirlerinde oka asld. Ayrca midesinden de rahatszl vard. Gardiyanlar kouta bulunanlarn tmne deterjan yedirip su iirtiyorlar. M. Eminde gze batm biri olduundan zorla deterjan yutturma uygulamasna daha ok hedef oluyor. - Zorla nasl deterjan yutturuyorlar? - Gardiyan herkes bir avu detarjan alp yutsun emrini veriyor. Ki ounluk syleneni doal olarak yapmyor. O zaman da tek tek her tutsa gardiyanlar yere yatrp, gsne kyor, zorla azn ap deterjan dolduruyor. Yutmasn salamak iin de azna su dkyorlar. te bu uygulamalar M. Emin Yavuzun midesinde onulmaz yaralar ayor, tahrip ediyor. Tedavi de szkonusu deil. Bu tahribat derinletirecek alk, korku, tedirginlik vb. ortam da fazlasyla var. M. Eminin sindirim sistemi bir daha hi dzelmedi. 1988 ylnda Diyarbakrda yaplan alk grevinin 11. gnnde ehit oldu. Normalinde alk grevine katlan bir insann lm 40l, 50li gnlere rastlarken M. Eminin bylesine erken ehit dmesinin nedeni, srecin ve uygulamalarn yaratt ar tahribatt. - Geen gn parti yayn Serxwebnun saylarndan birinde Parti nderliinizin azndan M. Eminle ilgili bir deerlendirme okumutum, eer uygun grrsen onu buraya alarak arkada anm olalm. - Evet Arkada olumlu ve gzel ynleriyle verdii iin syleyecek lerimiz de bunlarn bir tekrar olacak. Yaz Zindan Direniinde 8. Yl Dalgas ve M. Emin Yavuzun ansna balyla yaynlanmt ve yleydi: () M. Emin Yavuz yolda yakndan tanrm.

272

Bizim ilk grup faaliyetlerimize ilkokul dzeyinde bir eitime sahip olduu halde, ama bir emeki olarak en canl bir biimde katlan yoldamzdr. O, Hilvandaki almalarn en nnde yer ald. Ta ocaklarnda ve dier ilerde alyordu. Fakat ok canlyd, hibir eyi esirgemezdi; ok fedakar ve cesurdu. Aala kar ok byk bir kini vard. Kesinlikle anti-feodal, demokratik bir kla mcadeleye gelmiti. Nefret ettii aala ve faist glere kar halk kiiliini dayatmak ve halkn zgrln temsil etmek iin ok azimli ve kararlyd. Geni aile sorunlar, bakmakla ykml olduu ocuklar vard, yoksuldu. Srekli feodal basklarla yzyzeydi, buna ramen katlmn esirgemedi. En az donanmla zindana girdiinde uzun sre direnebildi. O, PKKnin ilk kitleselletii dnemden balayarak kavgal yumruklu direnilerden silahl gsterilere kadar ve her trl zorluk altnda btn direnilere katlm en son olarak da TC egemenliine kar bylesi bir direnite sonuna kadar kararlln korumutur. Bu bir gerei kantlamaktadr ki, o da udur: Batan itibaren PKKnin direniinde bu kiiliklerin imzas vardr Bazlar bugn PKK adna ok ey syleyip kendilerini ok eye sahip grebilirler. Ama bunlar nemli yanlglarla doludur. Oysa PKKyi PKK yapan en bata gnmze kadar bu tip almalar ve bunlarn sahipleridir. Byk parti yrei, partinin byk direnii-tutkulu kiilii bu kahramanlarn omuzunda ykseliyor. Belki ok laf yapmasn bilmemilerdir, ama btn nemli direnilere imzalarn atm veya buna katlmlardr M. Emini bizler de yakndan tandk. Darda da birlikte olmutuk. Teoriyle yetkince donanm biri olmasa da, parti bayra altnda sonuna kadar yrmesini bilen ve bunu yaamyla ortaya koyan deerli bir arkadamzd.

Hain ahin Dnmez eski arkadann bana tenekeyle insan pislii dkyor
- Peki banyo konusunda u ek soruyu sorabilir miyim? Baz askeri cezaevlerinde tutuklular yaygn bir ekilde banyoya gtrlecekleri sylenerek, alnp ikenceye gtrlyorlar ya da yeni ge-

273

len insanlara banyoda falaka fasllar ekiliyor. Bu tr eyler Diyarbakr Askeri Cezaevinde var myd? - Diyarbakr Askeri Cezaevinde 36. kou yeni gelenlerin urak yeridir. Yani en ar ikencelerin yapld yerlerden biridir. Gelenler olduka kibar bir havada karlanyor. Kendilerine nasl bir kouta kalmak istedikleri soruluyor, banyolu ve televizyonlu koularn bulunduu syleniyordu. Tabii tutuklular genellikle durumun farknda deil. Soruturmada biriken kirden, bitlerden arnmak iin banyolu kouu tercih ettiklerini oka syleyen kard, sonuta ne sylenirse sylensin, hepsi 36ya alnrd. Oraya gelenlere: soruturmadan geliyorsun, haydi banyoya! deyip alt kata alrlard. Alt katta iki hcrenin tuvaletleri bilinli olarak tkatlmt. Oradan kan pislik alt koridoru kaplard. Banyo yaptrlacaklar oraya konuluyordu. Dayak, kfr, hakaret eliinde tutuklular srndrlr, o pis su iilir, tepeden trnaa slatlarak banyo ettirilirdi. - Desenize burada Diyarbakr Askeri Cezaevi zulm merkezinin hazrlk snf oluyor! - Evet Burada yeni gelenlere neler yaplmyordu ki. lk gelindiinde tutuklu rlplak soyundurulur, domaltlr, kna baklr, tm eyasna el konur. Arama fasl bittikten sonra, banyo, ikence fasllar, kfr, hakaret arasnda hcreye atlr. Kfrler; tutukluya karn, kzn var m? Onlara bilmem ne yaparm demelerden, beikteki ocuklarna, domamlarna, tohumuna kadar uzanrd. Yeni gelenlere hemen hemen her ey burada retiliyordu. Yaanan yle bir olay var: Bir kyl 36ya getirildiinde and ezberlemesi isteniyor ve ona And cmle cmle sylyorlar. Kyl ilgiyle dinliyor, andn hi durmadan alacam blmne geldiinde kar kyor. Ben bunu sylemem diyor. Hemen gardiyanlar bana yor, dayak, falaka, kfr arasnda, ni ye oku mu yor sun, ni ye kar ge li yor sun? di ye so ru yor lar. Adam, bak, burada hi durmadan alacam diyor. Ben hi yemek yemeden, istirahat etmeden, yatmadan alacama dair and imem, yemin etmem! diyor. Gardiyanlar ykleniyor, o kar koyuyor, her trl eziyete ramen adam srarn koruyor. 36nn hc-

274

relerinde byle traji-komik manzaralar oka yaanyor. Yine cezaevine ilk getirilenlere zellikle daha nce hastalk geirip geirmedii soruluyordu. Gelenler, belki ikenceden kurtulurum dncesiyle hastal olsun olmasn bir eyler uyduruyor. Kimisi, bende kalp yetmezlii var, kimisi, bende verem var, kimisi, Bende sakatlk(lar) var diyor. dare, tutuklunun cezaevine gelmeden belirtilen hastal olduuna dair tutanak dzenliyor ve kendisine imzalatyor. Bu belge sonra kullanlmak zere tutuklunun dosyasna konuyor. Eer zamanla cezaevinde ikence sonucu lrse, hazrlanacak lm tutanana imzalanan belgede yer alan hastalk yazlyor. Tutuklunun ikence ve bask sonucu ldn gizlemeden bu belgedeki hastalk dzenlenecek tutanakta lmnn nedeni olarak aklanyor. Byle belgeli hastalk beyannda bulunanlar gerekte kendi lmlerinin gerekelerini imzalayp verdiklerini hayal dahi edemiyorlard. Ama Diyarbakr srecinin resmi aklamalarna bakldnda grlr ki, lmlerin hepsi klfna uydurulmutur. Kimisi veremden lmtr, kimisi kalpten, kimisi de baka bir eyden. Katledilenlerin lm tutanaklarnda lmlerin nedeni olarak hep byle hastalklarn isimleri vardr. - Ama bu ok mthi bir olay! kence yapm olmann sorumluluundan kurtulmak iin bu denli ince ve sistemli miydi her ey? - Her eyi aktan aa yaptklarn ska vurguladk. Ellerini kollarn balayan, onlar snrlayan hibir ey yoktu. Ancak her eye ramen, olas bir aksilie kar ilerin yasa ve kurallara gre yapldn gsterecek formaliteleri hazrlamaktan da geri durmuyor, tmden gzard etmiyorlard. Daha sonraki blmlerde bu konuyu da inceleyeceiz. Ve len arkadalarmzn listesini vereceiz. Nasl ldklerini syleyeceiz. Onun iin imdilik fazla amayalm. - Yeni gelen tutuklularn etkilenim dzeyini anlamak iin herhangi bir doal ihtiyacn karlanmasndan, rnein banyodan yola karak, cezaevinde devrimci otoritenin bulunduu dnemle, teslimiyet dnemi arasnda bir kyaslama yaparsak neler sylersin? - Cezaevine adm atldnda karlalan ortam ok nemlidir.

275

Eer teslimiyet, rgtszlk, danklk yaanyorsa, bu, yeni gelen tutukluyu daha bir penesine alr. Olumsuz etkiler. Bu, ruhsal, dnsel ve rgtsel alanlarda derinliine incelenmesi gereken nemli bir konudur. Biz ksaca, nemli ynlerine baz vurgular yapalm. Sorduunuz ekliyle sradan doal bir ihtiyacn karlanp karlanmamasnda yola kp brakt etkilere bakalm: 12 Eyll ncesi cezaevinde rgtl bir yapmz ve devrimci denetimin gelitiricilii altnda sren sosyal bir yaantmz vard. Bu, PKK asndan daha belirgin bir durumdu. Zira parti otoritesi yaamn her alannda kendisini konuturuyordu. Yeni tutuklanan byle bir ortama admn atyordu. Onunla ilgilenme, yardmc olma, durumu kavratma insani bir yaklamn tesinde grevimizdi. Yeni gelen insan, ikenceden gemi, zayflam, byk aclar ekmi, hastalk kapm, her taraf yara bere iinde sakat braklm. Gnlerce ykanmam, kir iinde, bitlenmi. Bu insanlar her eyden nce fiziki olarak kendilerini toparlama, beslenme ihtiyac iindeler. rnein scak suyla ykanp kirden, bitten arnma, temiz bir elbise giyme azmsanamayacak bir arzudur, ihtiyatr. Banyo yapmas onu rahatlatacaktr. 12 Eyll ncesi koullarda, yeni gelenlere hemen banyo yaptrr, temiz elbise salardk. Olanaklar lsnde gerekli ilgi gsterilerek rahat olacaklar ortam salanrd. Bu scak ortam tutukluya gven ve huzur verirdi. Ayrca polisteki tutumu, cezaevinde dman politikasyla ilgili bilgi alverii yaplarak srecin daha iyi kavranmasna yardmc olunurdu. Zamanla siyasi eitim almalarna alnr, kiinin dnsel ve ruhsal adan kendine olan gveninin artmas, varsa olumsuzluklarn amas kolaylard. Devrimcilere, rgte olan gveni artar, pekiirdi. Varolan direnii, devrimci yapnn bir paras olurdu. Dmann polisteki maddi-manevi ikenceleri, hapise atmayla yaratmak istedii ruhsal, dnsel ve moral knts almaya allrd. - Madalyonun br yz epey i karartc deil mi? - zellikle 12 Eyllden sonra darda terr estirilmi, dman moral ve psikolojik stnl ele geirmi. erde de devrimci yap ve ortama daha amansz, daha youn bir ynelim iinde. Po-

276

listen geen tutuklu hapse ayak attnda alk ekiyordur, fiziki, ruhsal ypranmlk iindedir, bir banyo, temizlenme zlemini duyuyordur. nsancl, rgtl bir ortama byk ihtiyac vardr, zlemi yakcdr. Diyarbakr Zindanna ayak basan biri, poliste yzyze kaldndan daha byk bir vahetle karlayor; banyo yapma, temizlenme vb. yerine boklu suyla ykanyor, daha ok alk ekiyor, iliki kuracak, tartacak, kendisine yardmc olacak, olan-biteni kavratacak birini de bulamyor. Bylelerini ancak kouun birine gnderildiinde bulabilecek. erde tamamen dmann stnl var. Vahet sarmalnda faist otorite disiplini salam, nefes aldrmyor, moral-psikolojik stnl ele geirmi. Yeni gelen bu a, havay soluyor. Olumsuz bir zemin, teslimiyet, rgtszlk yaanyor. Dolaysyla yeni gelen tutuklunun bu yapnnn bir paras haline getirilmesi daha kolay gerekleiyor. nk ayan basaca salam, gl bir zemin yok. Moral bozukluu, ylgnlk, karamsarlk onda daha da derinleiyor. zcesi mevcut ortam; direni veya koyu bir teslimiyetin yaanmas, tutuklanan insan iki farkl biimiyle de ok etkiler. Birinde olumlu, dierinde olumsuz. - Lam suyuyla insanlara banyo yaptrld o gnlerde, burada zellikle anlmas gerektiini dndnz olaylar var m? - Bize, hcredekilere yaplanlara biraz deineyim, 1981 direniinde, bir gn mahkeme dn beni ve Rzay lam suyuna attlar. arpc, etkileyici bir olay var: ahin Dnmez, Biar Hocann zerine bir teneke boklu su dkt. - Yine mi Biar Hoca? Bu kez ne oldu? - Faist Mevlt avula saysz inatlamalarndan birine denk geldi. Biar direnii tutumuyla dmann da ilgisini ekmi, ne km, dikkatleri zerine toplam biriydi. O yenilmez kiiliinin karsndaki acizlikleri bir yandan byk bir sayg yaratrken, dier yandan bu kiilik karsndaki ezilmiliklerinin getirdii byk bir kin, fke de douruyordu. rnein, Mevlt avu gelip hocaya taklyor, Hoca senden ok gck kapyorum diyor. Hoca da en ok neden gck kaptn soruyor, avu Ermenilerden diyor.

277

Hoca da yleyse ben bugn Ermeniyim diyor. O vahet ortamnda Hocann dmana kar tavr byleydi. - Peki bu olay nasl oldu? - Dmann karsnda ezildii, byk bir kin duyduu, ama dize getiremedii bu kiilii aalamak, kk drmek iin bir inatlamann sonunda hcresinden karlp alt kattaki salona indirildi. Ardndan avu ahin Dnmezi de aa indirin diye gardiyanlara seslendi. Biz, lm orucundakiler de alt kattayz. Her ey karmzda geliiyor, seyrediyoruz. 35in tuvaletleri 36daki gibi tkatlmad iin, Mevlt, 36dan bir teneke boklu su getirtti. Tenekeyi Biar Hocaya uzatt. Bunu ahin Dnmezin bana dk dedi. Hoca; dkmem, onu yapacak adam deilim karln verdi. avu kayann sertliini bildii iin fazla srarl olmad. Bu defa ahine dnp Biarn kafasna sen dk lan! dedi. ahin biraz nazland. Ancak iki jop yiyince, tenekeyi ald ve Hocann bandan aa dkt. - ki jop iin bu tr bir alalmay kabul etti yle mi? - O, alalma srecine orada, o anda balamamt ki. haneti poliste sergilemiti, alalma cezaevinde giderek daha da derinleti. lerde greceimiz gibi tutsaklara itiraf yaptrmak iin Esat Oktayla birlikte canla bala alt, ikencelere katld. Byle dm bir tip iin tenekeyi alp bir direniinin stne dkmesi fazla artc bir olay deil. ahin Dnmezin polisteki ihanetinden tutalm, cezaevindeki o zlm kiilii ne kadar iyi biliniyordu. Hocann karsna ahin Dnmezi getirmeleri de rastlant deildi. Bir yanda gl bir direnii, karsnda da zlm, dm bir tip. O anda seyrettiimiz elle tutulur ve en plak haliyle direnii kiilikle, rm, dalm, ihanete koan tiksindirici kiilikti. - Peki Biar dostun tepkisi ne oldu? - Biar dnp avua, avu! Bu yaptnz insanla smaz! Bu yiitlik deildir. Yiitsen G3n getir, bana iki kurun sk! Byle aalk yntemlere bavurma dedi. avu sustu Aalamak istedikleri Hocann karsnda aalaan ve ezilen, yantsz kalan yine kendileriydi. Biarn sesi 35in hcrelerinde direni-

278

in sesi olarak nlyordu. O ses hi dinmedi. Hoca hl yurdumuzun her yerinde ve yreklerimizde nlyor. Bizler bugnlere, ordulaan, bakaldran halk ve parti olmaya bu direnilerle ve kiiliklerle geldik - Sevgili Biar hoca Gzel insan

Bakma yerinde idare ellerden rkyor!

- stersen syleimizin bu blmnde gr gnlerine geelim Gr gnlerinde bir tutuklunun en fazla yarm dakika gr yapabildii, ana dilini kullanamama yznden insanlarn tek szck etmeden gr yerlerinden ayrld doru mu? Gr gnleri karlatnz sorunlar genie, rneklerle anlatr msnz? - En bata buna gr deil, bakma dediimizi, o gnlerin grlerini byle tanmladmz belirteyim Grle ilgili uygulamalar ve sorunlar Esat ncesi dnemde balad ve onunla birlikte giderek arlat, ayr bir zulme dnt. Basklarn balang dnemlerinde gre giderken sraya girerek kol uzatmamz, nizami yrmemizi istediler Bu uygulanmalarn balamas, Gestapo Mevltn dnemine rastlar. Ailelerin basks gibi nedenlerden dolay kitlesel, uzun sre gr yaptrmamay henz gze alamyor, ziyaret yaptryorlard. Ancak ziyaret gidi gelilerinde kol uzatmayanlara meydan daya ekip ikence yapyorlard. O zamanlar henz askere jop datlmamt; zincirli, sopal, kalasl, tekme tokatl meydan dayaklar dnemiydi Bu 1981 ubatna kadar srd. ubatta Esat Oktayn gelmesiyle birlikte direnii srdrlenlere gr tmden yasakland Direni bittikten, yenilgi sreci baladktan sonra bizler de ziyarete karldk. - Gre balamadan nce, grlerin nnde mar okuma gibi uygulamalar var m? - Yok Kimin hangi kabinde gr yapaca nceden belirlendii iin, kabin numaras biliniyor. O kabinlere srasyla tutuklular yerletiriliyor sonra da ziyaretiler ieri alnyordu. Balarda byle bir sistem de yoktu. Kabine giriyorduk, ziyaretileri ieri aldkla-

279

rnda nmzden geerken grp aryor ve yle gr yapyorduk. Gr sresi ok ksayd, en fazla bir buuk dakika sryordu. Sadece naslsn-iyi misin? ierikli konuabiliyorduk. Yaamn btn alanlarnda tutukluyu kuatma, zulm emberini yetkinletirme olay giderek ziyarete de yansmaya balad. Diyelim tutuklu, gryle konuurken, el kol hareketi yapyorsa hemen yeni bir yasa karyorlar. Tutuklu bundan byle el kol hareketi yapmayacak. Ve herkes ziyaretisiyle grrken elleri arkada esas duruta olacak! Gr kabininde bile esas durutasn ve eller arkada, birbirine yapk, yani ellerin esas duruta. Bu yasan mantnda da ya da mantkszlnda tutuklunun el kol iaretiyle grsne mesaj verebilecei dncesi yatyordu. Onlar iin bunu nlemenin de aresi vard Getirirsin bir yasak, tutuklu elini kolunu kprdatamaz! tesi, bu sadece tutuklular iin deil, ziyaretiler iin de geerliydi. - Ama bu ziyaretilerin hakkna hukkuna saldr anlamna gelmiyor mu? - Hangi hukuktan sz ediyorsunuz? Ortada hak-hukuk, insanlk m braklm! Ayrca bunun tesi de var. Grlere darda, cezaevi nnde daha beter eyler yaplyor. Hepsini anlatacaz, ama nce u kabin iini tamamlayalm. ok ilgin bir nokta var; ziyaret salonunun duvarna byk harflerle unlar yazlmt: Trke konu, ok konu! Byle dendii halde, biz yllarca ziyaretlerde Trke konutuk, ama bir trl ok konuma yolunu bulamadk! Teslimiyet dneminde gr en fazla bir dakikayd. Ddk ald an cmlen yarm kalsa bile kesilmek zorunda, o noktada duracaksn. Eer ddk sesine ramen konumay srdrrsen gardiyan grnn nnde tekmeyi yaptryor. Kabinden atyor. Kazara azndan Krte bir cmle, bir szck karrsan, ya da ziyaretin farkna varmadan dalgnlkla Krte konuursa, kesinlikle ziyaret o anda biter ve yaka paa gr yerinden dvlerek alnr, gtrlrsn. Hcrende ya da kouunda artk suunun derecesine gre esas ceza neyse ayrca verilir. Bazen senin grte ilediin su yznden btn kou cezalandrlrd.

280

- Peki gr gn koulardaki tutuklular gre nasl gtrlyordu? - in banda idare gr konusunda tam bir kuatmay, denetimi henz yerletirmemiti, baz boluklar vard ve bu boluk bir ay kadar srd. Sonraki dnemlere gre ksmen rahat birbuuk dakika da olsa grler yaplabiliyordu, ama sistem yetkinletirildi ve boluklar dolduruldu. 35. kouu temel alarak sistemi inceleyelim. Gardiyann biri gre gelen tutuklularn hcre kaplarn aar ve koridora kanlar alt katn salonunda toplanrd. Onlarn banda gardiyanlar bekler, tutuklunun hcreden kmasyla birlikte ikence, kfr, hakaret balard. Dayak atmak iin neden yaratmak kolay. Niye yle yrdn? Niye o tarafa baktn? Niye yava geldin? Niye askere baktn? Her ey ikence konusuydu. Ama sen gre gittiin iin ikence grdn biliyorsun. Neyse, orada dayak balyor. kma ilemi de yle: Grs gelenlerin listesi okunuyor, o arkadalar bulunduklar hcreyi belirtmek iin parmaklklardan elini dar karyor. Ve gardiyan 1. kattan balayarak grs gelen tutuklularn hcrelerinin kaplarn ayordu. Gr gnleri ikencenin en youn olduu gnlerdi. Grs gelenler koulardan karlr ve kapda yaklak yarm saat kadar bekletilirdi. 35te de alt kat salonunda te bu bekletme sresince ikence aralksz srerdi. Kabinlere kadar askeri yry ve marlar eliinde giderdik. Kabinlere girdiimizde ziyaretiler henz ieri alnmam olurdu. Her kabinde bir gardiyan bekliyor ve tutuklu kabinden ieri admn att an esas durua geip gardiyana knyesini, yani doumunu, adn, soyadn, memleketini bir rpda sylyordu. Sonra da srtn kabine dnp bekleme emri veriliyordu. Tutuklu srt dnk beklerken kabinin te tarafna grler getirilip tek tek yerletiriliyor, bu ilem de bittikten sonra ddk sesiyle, birlikte gardiyan geriye dn! komutunu veriyor askeri nizama uygun geriye dneceksin ve grme balyor. O bir-birbuuk dakikalk gr sresinde belirlenen szckler etrafnda konuuyorsun. Sonraki gnlerde gr sresi daha da ksald, girmemizle kmamz bir oluyordu. Sre yarm dakikaya kadar indi. Daha naslsn bile diyemeden grn bittiini haber ve-

281

ren ddk sesini duyduumuz anlar ok oldu. Senin tarafnda olan asker caml blmeye, yani ziyaretine senden daha yakn durur, sen onun gerisinde olmak zorundasn. - Sanki gr sen deil de asker yapacak. - Evet, o mesafe hep korunacak. Eller arkada esas duruta put gibi duracaksn. Ama buna ramen hemen her grte yle veya byle vukuat olurdu. - dare balangta dilinizden korktu, onu adeta pranga altna ald. Sonra da ellerden korkmaya baladlar diyebilir miyiz? - Ellerimizden korktular! nsan el kol hareketiyle ok zorunlu kalrsa mutlaka baz mesajlar verebilir, yani bu yetisini kullanabilir. Ama Diyarbakrda ellerimize vurulan kelepe u veya bu mesaj vermeyi engellemekle snrl bir olay deildi. Onlar dier uygulamalarla birlikte bizleri gr yapamaz hale getirmek ve ziyaretiler gelmesin, gr tmden kalksn istiyordu. Grlerde yle ok eyler yaand ki, hepsini anlatmaya kalkarsak ciltler dolusu romanlar kar. Bir anlaml baka bile idare kimi zaman binlerce anlam yklemitir. Haberletiniz, mesaj verdiniz demitir. Szgelimi gayri ihtiyari ya elini, ya kan oynatyorsun, o an gr bitmi demektir. Sadece gr bitmiyor, ayn zamanda grecein ikencenin, cezalarn balangcdr. erden gre gidi, gr, grten dn byle. Dne ilikin birka ayrnty daha vermek gerekirse; biti dd ald zaman, szn ne olursa olsun kesip hemen maltada toplanmak zorundasn. Annda kmasan bile gardiyan dverek, srkleyerek karyor. Koua dn srasnda gidite yaananlar yineleniyor. Grn ikinci postas varsa ona geiliyor. lk gruba yaplanlarn ayns tekrarlanyor. Akama kadar byle srp gidiyor. Gr yapan tutuklu hcresine geldii zaman sanki byk bir savatan km olmann yorgunluu iinde arlaryla, szlaryla ba baa kalyor. - Peki bir de olayn br boyutuna geelim: Grnd kadaryla gr yapabilmek sizin iin bal bana bir sorun olduu gibi, gre gelenler iin de yle olmu. Biraz da onlarn karlatklar sorunlar ele alp irdeleyebilir miyiz? - Sizin bir yknz vard: Trke bilmeyen Krt bir anann Ma-

282

mak Askeri Cezaevinde bulunan oluyla yapt grmeyi konu ediniyordu. O grmede annenin, kendisine nceden ezberletilen Trke bir cmleyi (Kamber Ate naslsn) saysz kez, her defasnda ayr bir anlam ykleyerek, olunun gzlerine bakp sylemesiyle ilgiliydi. Yani dili yasaklanm bir annenin tm duygu ve dncelerini o szce sdrp oluna aktarmasn dile getiriyordu. Diyarbakrda yaanan bunun ok daha derin ve geni boyutlusudur. Krdistanl anne ve babalarn byk dramnn yeniden yeniden sahnelenmesidir. Diyarbakr gr kabinlerinde analarn herhangi bir szck kullanmadan tm duygu, sevgi ve dncelerini gzlerine, baklarna ykleyip yznde yanstt ve oullarna aktard hep olmutur. Kukusuz yknzde incelenen konunun byk bir olay olduu ortada. Bunu yazmak da gzel bir ey. Fakat Diyarbakr Zindannda yaananlar karsnda bu byklk deryada damla, lde kum tanesi olur. Bir defa gr sresi yarm dakika! Mamaktakinin yirmide biri. Naslsn, iyi misin dnda neredeyse szck kullanmak yasak. Gre gelen ailelerin ou Trkeyi bilmiyor. Yine tutuklularn bir ksm da Trkeyi bilmiyor. Yarm dakika iinde naslsn, iyi misinin erevisinde, o ksa anda ailesiyle yzyze gelen insanlar ne yapar? Diyarbakrda anneler o szckleri de bilmiyor, Krtesini de syleyemiyor. Yine tutuklular grte Krte konumama konusunda kendisini denetleyebiliyor, ama kardaki bazen azndan karp Krte, awayi? (Naslsn) diyebiliyor. Bu szck azdan kt an syleyen kim olursa olsun; kadn, erkek, ocuk, gen, yal olmasna baklmakszn zerine yrnyor, dvlp atlyor ve gr o noktada bitiyor. - Resmen grleri dvyorlar m? - Grleri senin gznn nnde, seni de onlarn nnde dvyor, kfr ve hakaretlerle dar atyorlar. Yani kar taraftaki ailen dvlmene tepki gstermeye kalksa bile frsat kalmyor ki. Ya da onun durumu senden daha iyi deil ki! Sana ne yapyorlarsa, ona da ayn eyleri yapyorlar. Kim kime nasl tepki gsterecek orada? Her ikisi de ayn ikenceyi gryor. Ksacas Krte konumak, kesinlikle yasak.

283

- Bunun iren de olsa, bir mant var. Ana dilin kullanlmasn engelleme noktasnda bir irenlik!.. - Tam rk bir kafadr bu!.. - Peki ama grlerin dvlerek getirilmesi, esas duruta yrtlmesi, yollarda onlara bir takm insanlk d muamelelerde bulunulmas, hatta gr yerlerinde dvlmesi Bunu nasl izah ediyorsunuz? Her ey bu kadar ftursuz mu? - 12 Eyll gerei; tamtamna Diyarbakr Askeri Cezaevi gereidir. Bunu yaadk. Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaadklarmzn ulusal boyutlarn koyuyoruz. te o boyut halkmz iin de geerlidir. Yani 12 Eylln Krdistandaki uygulamalar; gr yerinde ailelerimize yaplanlar, ierde bize yaplanlar bir btnn paralardr. Nasl ki biz ulusal kimliimizden arndrlmak isteniyorsak, nasl ki halk gerekliimiz inkar ediliyorsa, ayn politika darda da temel alnarak yaygnca uygulanyor. Krdistanda en kk yerleim birimlerinden, en byklerine kadar toplu tutuklamalar oluyor. nsanlar ky meydanlarna toplatlp ikenceden geiriliyor. Yine yakalanan devrimcilerin kahvelere, meydanlara, kylere gtrlp halkn gz nnde ikencelere tabi tutulmas, tehir edilmesi, halkn her an, her saniye bask altna alnmas szkonusu. Aslnda Diyarbakr Askeri Cezaevi gereiyle btnletiinde her ey daha net ve plak anlalp grlr hale geliyor. Yani olayn ulusal boyutlar daha da belirginleiyor. Bu genel yaklamla Diyarbakrda ailelere yaplanlar deerlendirmek gerekiyor. erdeki havay, uygulamay kaba hatlaryla da olsa verdik. Brakn Krte konumay Trkeyi bile yarm dakika konuturuyorlar. Krte konumann bedeli ikencedir. Krt ve Krdistana ait olan her eyi yok etme amaldr. Bir de aileler cephesi var ki, o cepheyi anlattmzda ne kadar arpc, ne kadar insanlk d olduu hemen grlecektir. Ve bu ynyle de ierde yaananlardan pek farkl olmad anlalacaktr. Aileler cezaevinin nne geldii andan itibaren ikence balyor. Nizamiyeye ylyorlar; tek tek isimleri yazlyor ve yazlanlar grup grup cezaevi avlusuna alnyor. O andan itibaren de ierde tutuklulara yaplanlarn ayns on-

284

lara da yaplyor. 1- Esas duruta olmak zorundalar. 2- Askerlere komutanm diye hitap etmek zorundalar. rnein, aileler ieri alndktan sonra, birden bire asker komut veriyor ve yere yat! diyor. Yere yatyor! Srn! diyor, srnmeye balyorlar - Nasl olur? Gerekten ulusal zulm bu! - Cezaevinden bir tutuklu mahkemeye gtrlyorsa, onlarn nnden gemek zorundadr. Asker, ziyaretilere herkes duvara dnsn, eller enseye konulsun emrini veriyor. O anda kucaklarnda kundaklk bebekler varsa yere brakmak zorundalar. Yamurmu, amurmu, bebek slanrm, alarm bunlar nemli deil. nemli olan gryle mahkemeye gideni bir anlna bile olsa gz gze getirmemeyi becerebilmektir, salayabilmektir. O anda ziyaretilerin geriye bakmas kesinlikle yasaktr. Ama bakmay, gzlerden taan sevgiyi aktarmay engellemeleri mmkn m? ou kez ziyaretilerin yanlarndan geen tutuklular grme istei baskn gelir. Duvar dibinde srt dnk, esas duruta, elleri ensede bekleyen grlerden bazlar kk ocuunun yaramazln bahane ederek dnp bakmaya alr, ya da bazlar hastadr, yaldr, baylma numaras yaparak yere yklr ve o anda yanlarndan geen tutuklulara kaamak bir bak frlatr, aralarnda varsa yakn grm olur. Grlerin bu sralarda yaratclklar olduka fazladr, ama tm bu yaratclklarn da bir bedeli vardr ve kesinlikle hakarettir, ikencedir. Ziyaretiler nizamiye kapsndan ieri alndktan sonra nizami yryle cezaevi kapsna, oradan da kabinelere kadar getirilir. Grlere yapt bu ikenceler bazen idareye yetmez olur ve (E Tipi cezaevilerinde, giri kapsnn hemen yannda bir kaps da darya alan bir havalandrma vardr. Buras dier havalandrmalardan byktr. dam cezalarnn infaz iin zel yaplmtr) ziyaretilerin hepsini; oluk-ocuk, kadn, erkek, yal demeden getirip bu havalandrmaya doldururlar. Ondan sonra da gardiyanlar joplarla havalandrmaya dalard. - Nasl, grlere mi saldryorlar? - Evet Grlere saldryorlar. - Ama nasl olur?

285

- Oluyor ite. Krdistan ve Diyarbakrda bunlarn olmas iin ayr bir neden mi gerekiyor? oluk-ocuk, kadn, erkek, hepsi kark. Balyorlar dvmeye, krmdan geiriyorlar hepsini. Bu byk havalandrmada bazen ziyaretilere atlan toplu dayaklarn yanndan, yat, kalk, srn de yaptrlyor. Ayrca ierde direnen, hedef alnan arkadalarn ailelerine daha ok zulm ediliyordu. Byle ailelere zel olarak yneliyorlard, saatlerce tuvalete kapatmaktan tutalm da daha ar uygulamalara kadar eitli ikenceler yaplyor. rnein enerin annesi Saliha, Esat Oktayca saatlerce tuvalette kapal tutulayor. Hemen hemen her hafta Salihann yaad macera bu. Bir baka yldrma biimi de gen kzlarn, gelinlerin kimlikleri alnyor, yakn olan tutukluya getirilip gsteriliyor. Bak elimizdeler. Kurtulu yok istediimizi yaparz mesaj verilerek tutukluyu biraz daha kertmeye alyorlar. - Bu zulmn grntsel nedenleri de mi yok? Yoksa dorudan doruya m yapyorlar? - Yok Hibir neden yok. Yani neden yaratmak kolay! Grntsel neden diyorsun, deil mi? - Evet. - Biz sorunun zn koyuyoruz. - zn anladm. Ulusal sorunun yakc bir biimde ortaya kmas gerekliinin yansmalar. Ama tm bu ftursuzluu aklm almyor. - nemliyse grntsel nedenlerini syleyelim. - Bilelim Bu alaka mantn pratikte nasl yansdn grmek bizler iin retici olmaz m? - erde nasl ki tutukluyu dvmek iin, niye yle yrdn, niye saa sola baktn, niye sallanarak geldin vb. bir nedense, dardaki grler iin de bir nedendir. Onlara da niye gre geliyorsunuz? ocuklarnz haindir Onlar devleti, milleti, blmek istedi. Niye bunlar evlatlktan reddetmiyorsunuz. Hangi yzle buraya geliyorsunuz? Saa sola baktn, fsldatn diyorlard. Bundan iyi neden mi olur? Neden sralamas sadece bu noktada kalmyor! Grte olunla ne konutun? Yanndaki ziyaretiye ne

286

dedin? Niye gldn? Neden askere imal imal baktn? Niin aladn? Grntsel neden aramaya knca onlar iin neden bulmak o kadar kolay ki!.. Bunlarn dnda grlere yaplan daha ok ey var. Bir de onur krc davranlar; gelen gen kzlara, gelinlere sarkntlk yapmak, yal kadnlarn bile sana soluna el atma, el attrma gibi pekok iren olay var. Ailelerimiz geri ou zaman kendilerine yaplan kltc davranlar bizlere hissettirmiyordu. Daha fazla kahrolmamamz iin nemsemiyor grnrlerdi. Sarkntlk laf ve el atma hem ok yaygnd, hem de yapann yanna kr kalyordu. Ksacas ziyaretilerin durumu ierdekilerden hi de farkl deildi. - Adeta haftada bir ikenceye gelir gibiler. - Evet, aynen yle. Bu ikenceler Krdistandaki direni hareketini, ulusal uyan ezmek, yok etmek, mezara gmmek amal. 12 Eyll faist darbesinin nitelii iyi grlmeli. Kukusuz ki, byle bir hareket toplumun tmn hedefleyecek, en bata nc, rgtl gc hedef alacak, sonra da hedefin ekseni giderek genileyip tm toplumu kuatacak. - Krdistanda ezme, yok etme hedeflendi diyorsun, aileler onlarn bu hedefe varmasnda nasl bir ara olabilirler? - Ailelerimiz de Krdistan toplumunun bir parasdr. Krdistana dayatlan, egemen klnmak istenen pasifikasyonun iindeler. Bir de kendi ayayla gelip Diyarbakr cehennemine, ikence merkezine girmesi szkonusu. Onlara devletin gc, kudreti daha iyi gsteriliyor. Diyarbakrn devlete kar kanlar iin nasl bir cendere, nasl bir cehennem olduu kendilerine de yaatlarak tanklklarna sunuluyor. Daha bir sindirmeye allyor. Onlar araclyla devlete bakaldranlarn, kar kanlarn akibetinin ne olduu, devlete kar gelinemeyeceinin topluma tarlmas amalanyor. Bu tarmay glendirmek iin kendilerine de vahet ve terr tattrlyor. Bir ulusu, onun btn canl gelerini kendinde somutlatran, bakaldr cesareti gsteren ncnn ahsnda ezmesi, hesap sormaya kalkmas amac var. Bunu zembereinden boalm vahet ve terr eliinde, ncye, merkeze vurarak, dalga dalga

287

toplumun her kesimine yaymak, bu zulm yuvasnda ok daha glce teslimiyeti yeniden retmek topluma tekrar tarmak istiyor. Aileler bir tayc, basamak olarak grlyor ve hedefleniyor. Cezaevinde ailelere yaplanlar. Diyarbakr vahetinin gsterilmesi, zulm yaatarak tank hale getirilmeleri bu anlattmz politikalar erevesinde bilinlice yaplyor. Yani ailelerin hedeflenmesi bir raslant, ya da bir iki ikenceci personelin eziyet ederek kendilerini tatmin etme amacyla yaptklar bir ey deil. zcesi, yaplanlar devletin politikas temelinde ele almak gerekir. Uygulamalarn snrszl grevlilerin keyfi tutum ve ruhsal hastalklarndan deil, devletin vahi politik hedeflerinden kaynan alyor. - Peki ama bu devlet imdiye dein genellikle yapt ikenceyi, iledii sular hep rtme yoluna gitmi. imdi neden aktan aa yapyor? - Devlet, Krdistan halkna imha ve pasifikasyonunu yetkince tarmayacaksa neden Diyarbakr yaratsn ki? Salt birka bin kiiden intikam almak veya kendini tatmin etmek iin bunu yapmaz. Sindirilmi, tketilmi ve toplumun arasna salverilen tutuklular araclyla korku ve panii yeterince topluma rnga edemez. Baka kanallar amas, mevcut kanallarn geniletmesi gerek. Bitmi ve tkenmi insanlarn yannda ihanet ettirilmi, itiraflatrlm tiplerle de mesajn verir, ama kalan tm yollar da byk bir agzllkle kullanacaktr. nk ama ksa srede Krdistandaki dirilii ve uyan bitirmekti. te bu noktada hi kayg gtmeden, aktan aa ailelerin korku ve panii darya, topluma taran birer tayc haline getirilmeleri hedeflenmiti. - Pratikte aileler bu grevi nasl yerine getiriyordu? - Krdistann sosyal yapsnda airet, kabile, aile ilikileri gldr. Diyarbakr Cezaevi blge dzeyinde bir toplama merkezidir. Gelen ziyareti bir airete, kabileye mensupsa, grp tank olduu, yaad her eyi bilinli bilinsiz airetine, geni ailesine, evresine, kyne, mahallesine aktarr. Bu aileler araclyla Hakkari, Mardin, Urfa, Dersim vb. her tarafa verilmek istenen mesaj ulatrlr. Toplumun sindirilmesi iinde bir dm daha atlr. Smrgeci

288

Trk devletinin Krdistanda zulm, ikenceyi ve panii aktan aa yaymak istediini syledik. Ancak bu akln da bir kapallk, tecritlik, yaltlmlk zerinde ina edildiini grmeliyiz. Krdistan dnyaya kapal tutuluyordu, btn basn yayn kurumlar devletin elinde, denetimde, onlarda Krdistan ilenmiyor. Dnya kamuoyundan da elden geldiince gizlenmeye allyor. Ne ki, lkemiz, Trk devletinin tm kurum ve kurulularyla vahete, soykrma, pasifikasyona ak bir aland. stiyordu ki, beikteki bebekten, lm soluyan yallara kadar tm Krt halk Diyarbakrda olan biteni grsn, bilsin, duysun, korksun, ylsn, iine kapansn, sinsin. - Ailelere yaplan ikence ve terrle siz ierdekilere ynelik bir mesaj da verilmek isteniyor olabilir mi? - Kukusuz bir dier boyut ise bizim yalnzlatrlmamz, toplumdan tecrit edilmemizdir. u bir gerek ki btn tecritliimize ve onlarla doru drst konumamamza ramen, ailelerimiz daryla bamz ve o koullarda nemli bir dayanamzd. dare, tutukluyu her ynden yalnzlatrma urann bir paras olarak tutuklunun aile ve evresine yneliyordu. Bask ve ikencelerin, kan ba ile bal olduun insanlara tarlmasnn znde seni onlardan, toplumdan yaltmak amac yatyor. Bask, ikence, hakaret kk drmeyi, aalamay ailelerin ziyarete gelmemelerini salamak iin de yapyor. Bunlarn ailelere, tutukluyu ziyarete gelmemeleri iin yaplmas az nce anlattklarmzla eliik grlmesin. Tersine, onun daha da tamamlanmasdr. Aile bir defa o vaheti emip sindikten sonra topluma taracan yeterince tarr. Dman bu noktada amacna ulamtr. Darya uzanan bir ba olan aileleri ziyarete gelmez klarak, bu ba da kesmek, tutukluyu o vahetin, cehennemin derinliklerine biraz daha gmmek, yalnzlatrmak, umutlarn tketmek, ihanet ettirmekte bir dm daha atmak istiyor. ou kez de aktan aa gelmeyin diyor. Bu ikence, bu bask bouna deil. Oluna, kzna sahip kmamas iin yapyor. u da var ki, olay bizim iin sadece kan ba olarak grlemez, ziyaretilerle kuatlm zeminde kurulan o doal iliki, bir yerde Krdistan halkyla kurduumuz ilikidir. Zira onlar bu halkn bir parasdr. Dman

289

bu ynelimiyle halkla olan ilikimizin tmden kesilmesini de amalamaktayd. Daha sonraki srete aileler zerinde birok oyun oynand. Aileleri bize kar kulanma, onlardan yararlanmaya alma deiik biimlerde sergilendi. - Nasl yani, ne trden oyunlar? - Ziyarete gelmemeleri iin bask yaplrken, bunun yannda tutuklunun itirafa zorlanmasnda onlardan da yararlanlmak isteniyordu. Cezaevi kapsnda ailelere kar-propaganda yaplarak; ocuklarnza syleyin, piman olsunlar, devlet gldr, byle giderse devlet hepsini asacak, ldrecek! Syleyin aman dilesinler! deniliyordu. Bu propagandalardan etkilenen, panie kaplanlar ierdeki yaknna, aman olum itiraf et, kendini kurtar, seni ldrecekler, deer mi bunca ektiklerine! gibi t ve telkinlerde bulunuyorlard. O zaman pimanlk yasas henz kmamt. Zaman zaman mitsizlie den ailelerin olduundan szedebiliriz. Kurtulu yok, bu ocuklarn hepsi lecek propagandas bazen maya tutabiliyordu.

Mercimekten sz edilmeyecek genelgesi ve bir zeletiri: Te hes dikim Smer ana

- Siyasal sonular da dahil olmak zere mantksal muhakemeyi yerli yerine yapabilmenize ramen bazen tm bu yaplanlarn size sama, akl d geldii olur muydu? Duygu dnyanzda neler yaratrd? - Bize ne kadar akl ve bilim d gelirse gelsin zaten sistemin kendisi insani deerler asndan akl ve bilim ddr o, varln srdrmek iin akl dl, snr tanmazl son kerteye kadar uygulamak zorunda. Ve nne bitirmeyi, ezmeyi koymu. Bir saldr olay var. 12 Eylln ad budur. Halka, devrimcilere, yurtseverlere saldrdr. Bu saldr hareketi Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKKnin ahsnda somutlaarak ne kyor, Krdistan halknn ncsyle en st boyutta vurumaya dnyor. nsann bu kadar drlmesi, bunun ailelere, topluma gsterilmesi, onlarda ayn

290

eylerin yaplmaya allmas bilinli abalarn rn. Mantksz, aklsz grnmesine ramen hepsi bilinli ve amaldr. Ancak bizler bu abalarn siyasi ama ve sonularn grp yerli yerine oturtabilsek de, toplumun tm kesimleri bu bilinte olamyor. Ve uygulamalar insan akl ve mantnn dna o kadar tam ki, bir anne, sradan bir insan bile bu byk zulm arkn, insana zg olmayan bu aykrl sezgi ve mantyla grp basit, yaln bir ifadeyle, gl bir ekilde ortaya koyabiliyor. En basitinden bizler de, ziyaretiler de eziklik, kahredici bir ruh hali iindeyiz. Dman yaamnda sana ait olan her eyi, en gzel, en zel eyleri, duygularn da kurun yamuruna tutuyor. dnyan, duygularn bu kurun saana altndan kurtarmak mmkn olmuyor. Yara stne yara alyorsun, yaran oalyor, derinleiyor. Diyarbakr insan yaraldr. Delik deiktir. Fakat kabullenemeyiin aa kt anda olay siyasi anlamda yeterli bir yetkinlikte kavrasan da bazen duygular arln konuturabiliyor. Ve duygularn konumasna yasak koyamyorsun. Kendilerini u veya bu arlkta, u veya bu davrana, ya da u veya bu szce ykleyerek konuturabilir. - Gre kyorsunuz, o kuatma altnda bakyorsunuz, konuamyorsunuz, hatta banza gr anlarnda saysz olay geliyor, karnzda gzlerinizin derinliine den en sevdiiniz insanlar var, ama iki yabanc gibisiniz. Bu durumun yaratt duygular neler? Neler hissedersiniz? - Yaptnz i ziyaret deil, bakmayd. Karna ninen, annen, baban gelmi, tek kelime Trke bilmiyor, ancak bakyorsun. Artk baklarnla neyi ifade ediyorsan, onlar neyi kapabiliyorsa onu kapyorlar. Genelde ifade edilen de oradaki eziklik, kahredici durumlar. Ben, babamla yaammda tek kelime Trke konumadan bymtm. Kyde oturduumuz iin hep Krte konuurduk. Babam Trkeyi bilirdi, ben de bilirdim, ama konumazdk. O bize yabanc bir dildi. Aile ilikilerimiz iinde yoktu. Ailede konutuumuz dil kendi ana dilimiz Krteydi. Babam grme geldiinde Trke konumak zorunda kalyorduk. Babamn benimle, benim babamla Trke konumamz, aramza bir perde, snr ek-

291

mekti. Yabanclama duygusunu en st boyutta yaamak demekti. Bize bu yabanclama duygusunun kahrediciliini defalarca tattrdlar. Baba-oul ilikisinin o scaklna, canllna, sevgiye, saygya, karlkl aka ad Trke olan byk bir duvar ektiler. Kendini ifade etmede yetersiz kaldn, yabanclatn, o gzel, temiz ilikileri iren, kirli bir eyin snglediini hissediyorsun ve o duygularn kahrediciliini yayorsun. - Daha nce zel bir sohbetimizde anlatmtn, bir ziyaret gnnde seninle baban arasnda geen konumada bir mercimek meseleniz var. istersen yeri gelmiken, o olay da buraya alalm - Babamn zaten her ziyarete gelmesi bir panik havasnda oluyordu. Acaba olumu grebilecek miyim? Sa mdr, l mdr? Ne haldedir? kayg ve telayla ykl bir panikti bu. Durumumuzu, siyasi savunma yaptmz da biliyor, iin ciddiyetini sezmi. Siverekte atmalar vard, o blgede faaliyet yrttm iin olann bitenin farknda ve devletin bize yneli biimini de karyor, kestiriyor. Genel kayglar yannda kiisel dzeyde de bir panik yayor. Ki, aslnda babam son derece soukkanl, dingin, hapse dm, grm geirmi bir insand. Darda olduum gnlerde amcamn iki olu ayn gn iinde ldrld. Aladn, ya da paniklediini grmedik. indeki frtnalar da vurmayan, duygularna hakim olmasn bilen, bu zellikleriyle tannan biriyken, o gr gnlerinde byk bir panikle saldryordu tellere, yavrum, naslsn? diyordu. yle bir deyii var ki, yaamnda kullanmad szckler ve o kendisine yabanc ses tonu Oysa birbirimizle ilikimiz ok daha deiik boyutlardayd. nsan birden ok deer verdii bir insan; hakknda ok gzel duygular beslediini, ona anlatabilecei ok eyi olan bir insan aniden karsnda, vahi, dman bir ortamda, kuatlm ilikiler iinde grnce konumakta zorlanyor. Sanki konuacak hibir eyi yokmu gibi tkanyor. Zaten o ortamda, ezikliimiz, o halde karlarna kmak istemeyiimiz de szkonusu. Bizi byle grmelerini istemiyoruz. O halimizle karlarna kmak bizim iin de bir azap. Naslsn iyi misin? dedikten sonra tkanyorsun. te o grte yle bir tkanma anmz oldu, ikimiz de

292

konumadan birbirimize bakyoruz. Aklma nereden, nasl geldiyse, ekinleri ektiniz mi? Buday, mercimek bu yl nasl? dedim. Ziyaret yeri grltl olduu iin babam anlamad. Bir daha syledim, bu defa gardiyann dikkatini ekmi ki idare baz insanlarn grmesini zel olarak dinlerdi bu szlerimden kukulanm ve bir haberleme, ifreli bir mesaj sanm. Gr bitti, koulara dndk, ok gemeden idare tm cezaevine bir duyuruda bulundu. Duyuru yleydi: Bundan sonra, kimse grte mercimekten, budaydan bahsetmeyecek, yasak! idarenin mant bu. Kendine gveni var, mekanizma kurulmu, denetime alabiliyor, kukuland her eyi yasaklamada snr tanmyor. Acaba bu yasaklar karsnda tutuklularn, insanlarn tepkisi ne olur, insanl ayaklar altna alrsam, ne yaparlar? Bunu nemsemiyor. Yine ziyarette ziyaretilerin bandan geen, takndklar ok zengin, ilgin tavrlar var. Bir arkadan annesi grte oluyla hi konumuyor. Eer konuursa farknda olmadan azndan istenmeyen bir ey kabilir, oluna bu yzden dayak atlabilir diye dnyor, grte nelerin su olacan da bilemiyor. erde ikence yapldn da renmi. Kabindeki askerle, olum naslsn, iyi misin diyerek konumaya balyor. Oluyla aylarca tek kelime konumuyor. Hep askerle konuuyor. Olu da annesine sadece bakyor, o da hi konumuyor. Bazlar Trkeyi ap-pat bilirdi. Konuurken ok zorlanr, ellerin kollarn yardmyla ifadeyi glendirerek meramn anlatmaya alrd. Ziyarette grlere de el-kol hareketi yapma yasaklannca bu tutuklunun babas meramn anlatmak, ifadeyi glendirmek iin ban da kullanm. Her szle kafasn bir saa, bir sola eiyor, ama yle normal bir gtr getiri deil. Olunun karsnda adeta bir sarka gibi sallanyormu. Evet nsanlarmz bu hale getirdiler. - Krte, seni seviyorum nasl sylenir? - Te hes dikim. Onlara yaplanlarn boyutu ok byk. Ailelerimizin hakkn teslim etmek gerek. Onlara borlu olma olayndan da sz edebiliriz. Borluyuz zira, yeterince snfsal-ulusal bilin almadklar halde kendilerini bu kadar vahi boyuttaki bir ulusal-snfsal atmann tam da ortasnda buldular. Bilin gesi olmasa bile kan

293

ba, evlat sevgisi, ballk duygularyla tam da o ate hattnda oldular, bize sahip kmak iin ok ey yaptlar. Onlara yaplanlar da ayrca ac, hzn nedeni. lenler de oldu. Kahrdan, kalpten. Ve babam her an lm haberimi beklemenin arlna dayanamayp hibir rahatszl olmad halde kalpten ld. Byle kalpten len baka arkadalarn yaknlar da oldu. - Aslnda benim iin her dil ok gzeldir. Ama bir babayla oul arasna girdiinde, bir bask unsuru gibi ortaya ktnda, dilin gzelliini ve anlamn kaybettiini, irenleip kirlendiini dnrm. Ben bu anlamda o boyutu kendi amdan gidermek iin mektuplarmda te hes dikim Smer anam diye yazmay onur sayarm. - Azna kirli bir ey srlm gibi oluyor. Yoksa biz, Trkeyi de seve seve kullanrz Ve ok ak ki, onu kirleten kendileridir. Sana ait olmayan bir eyi zorla azna sokuyor, kullandrtmaya kalkyor. O doal gzelliin sihrini bozarak kirletiyor. Biliriz ki, hakszln, zorbaln olduu yerde tepki de doar. En iyi ey olana da biri onu zorla kabul ettirmeye altnda ona temiz gzyle bakamyorsun. Babam iin verdiim rnek arpcdr. Bana ballnda snr yoktu, aramzdaki iliki ok glyd. Onun kiiliini, zelliklerini biliyorum ve lm benim kahrmdan oldu. Tabii ki, bu lmlerin sorumlusu da buna neden olan faist devlettir. Onun uygulayclardr. - Sizlere yaplan uygulamalara tank olmak, ona ok ar gelmi olmal - ok ar geldi. Cezaevine dmem, uradmz vahet ve basklar, bizleri o halde grmesi, tank olmas her an lm haberimin beklenir olmas, gr yerine getiriliimiz, yaad gerginlikler Bunlarn hepsi babam iin dayanlmaz ve ekilmez olaylard. Yaldr, onurlu bir insandr. Urunda savatmz ideallerin neler olduunu da az ok bilir. Beni o halde grnce kabullenemiyor ve kahroluyor. Bir baba iin olunun lm haberini almas byk de olsa sadece bir olaydr. O haberi alr, zamann trpsnde yaralar kabuk balar, aclar diner. Ama her gn olunun lm haberini beklemek, her ziyarete gittiinde onu karsnda biraz daha erimi grmek, bi-

294

raz daha ezilmi, drlm grmek lm haberinden daha kahredicidir. Bu bir defaya zg olmad iin ypratcl, kahredicilii daha derindir, daha fazladr. lm orular olmu, gnlerce hastahanelerde beklemi bizi. 1982 lm Orucunda hasteneye geldi. Yanma getirdiler, yaamm boyunca aladna tank olmamtm, ama daha ieri girer girmez zerime kapand ve yllarca iinde biriktirdii fkeyi, kini, acy, znty, kederi gzyalaryla dar aktarak alamaya balad. Sizleri bu hallerde mi grecektim? dedi. Kendisine durumu kavratmaya altm. Yaptmz eylemin baar ya da baarszlnn yalnz bizimle deil, binlerce insann kaderiyle dorudan ilgili olduunu syledim. Bana unu syledi: Yemin ediyorum, eer bir haftaya kadar bu i bitmezse, ben senden nce kendimi ldrrm! lmn grp bu acy ekmek benim kaldrabileceim bir ey deil, nce kendimi ldrrm - Burada bu amcay da isim olarak analm m? - mer Babam gibi anlacak daha yzlerce, binlerce insanmz var. Aslnda btn ailelere yer vermek gerekir. 1988-89 yllar iinde cezaevlerinde yaygn eylemlilikler yaand. Diyarbakr Cezaevinde sren alk grevine paralel olarak, ehir merkezinde ailelerde alk grevine balad. ocuklardan tutun ta 70lik kadn ve erkeklere kadar geni bir katlmla alk grevini 35li gnlere vardrdlar. Ayrca Diyarbakr iinden, evre il ve ilelerden dayanma iine giriyor, destek veriyorlar. Diyarbakrda tutuklu olan insanlarn aileleri neden bu kadar gz kara olabiliyor. Neden bu kadar nitelikli eylemlere giriyorlar? Bunun nedenlerini, anlattm srete grmek gerekiyor. Onlar artk eskisi gibi deiller, gnden gne yetmezliklerini ap politikletiler, ulusal bilinleri daha bir artt. Nereden aldlar bu bilinci? Mcadele ve direniten. Diyarbakrdan ok l kt. ocuklarnn cenazelerini bile istedikleri gibi kaldramadlar. kan cesetlere seyirci kaldlar. aresizlii oka yaadlar. Korkutuldular, korktular. Ancak bu korkunun, seyretmenin hibir ie yaramadn, lmlere, kendilerinin ve ocuklarnn ektiklerine engel olmadn grdler, yaadlar. Ve cezaevinde gelien direniler korkularn amada, kendilerine gelmelerinde yol gsterici oldu. Diyarbakrda ailelerin artk

295

yeni lmlere tahamml kalmamt. Ayrca Krdistanda ykselen gerilla mcadelesi onlar daha bir sarsm, g ve cesaret kaynaklar olmutu. Aileler mdahaleci, daha bir katlmc oldular. - Kar devrim onlarn bu politikleme srecini hzlandrd m? - Evet, nk saldr ve basklar cezaevindeki tm tutuklulara ynelikti. Dolaysyla aileler de dorudan etki alan iindeydi. Ayrca onlara da zel bir ynelimin szkonusu olduunu anlattk. Balarda korkan, sinen, ierdeki yakn dndakileri yok sayp beni ilgilendirmez, bakasndan bana ne? tutumunda olanlar da dmann politikas deitirdi, anlaylarndaki dnmn hzlandrd. nk, tek tek seslerini bir yere duyuramyor ne kendilerine, ne de ocuklarna bir yarar salayabiliyorlard. Ancak ocuklar lmn kucandayd. Bir eyler yapma aba ve istekleri onlar araylara gtrd. Cezaevi kapsnda biriken yzlerce, binlerce insan doal olarak en ok ierdeki ocuklarn konutular. Sorunlar genellikle aynyd, duygu ve dncelerdeki ortak balar daha da oalmt. Ve ierdekiler iin bir eyler yapma amacyla yardmlama, dayanma, eylem gelitirme ve tm bunlarn eliinde dman plak yzyle grp tanma onlar daha bir politikletirdi. Dmann ulusal zulm politikasnn onlarn politiklemesini hzlandran bir faktr olduunu eklememiz gerekir. - Sizlerin ynlendirmeleriniz de bu sreci hzlandran bir faktr olabilir mi? - Bir dneme kadar, yani 1983 Eyllne kadar kayda deer mdahalemiz ve katkmz olmad. Vahet dneminde onlar ynlendirme, yol gsterme temelinde bir ey syleyemedik. Ancak esas etkinlenimleri direniimizdendi. Daha sonralar ise mdahale ve katklarmz oldu. unu da syleyelim ki, 1983 sonlarnda ailelerimizle belli bir iliki amz vard. Kendilerini ilkel de olsa bir iliki oluturma, tanma yardmlama zemininde bulduk. rnein grte ailemize u aileyle tann diyoruz. Ben o dediiniz insan tanyorum, evinde u kadar gn kaldm gibi eyler sylyor. Yani onlar birbirleriyle tantrmamza gerek de kalmamt. Yaamn kendisi onlar bir araya getirmi, tantrm, kaynatrmt.

296

1984n havasn bir rnekle vereyim: Rza anlatmt. Annesi gelmi Siverekte gnlerce kalm. O da Ankara neresi Siverek neresi, Siverekte ne iiniz vard demi. Annesi de olum grne geldik, seni gremedik, yannda kalan arkadann ailesiyle Sivereke gittik, onlarda kaldk. Sonra Batmana gittik, Batmandakilerle tantk, orada kaldk Ve gittii daha birok yeri saym. Yani onlar arasnda kurulan kmsenmeyecek gl balar var. Sonraki yllarda aileler Ankaraya gidiyor, Bursaya, Eskiehire, Aydna gidiyorlar. Birbirleriyle yardmlama dayanma, haberleme iindeler. Politik bilinleri gelikin olmasa da iinde bulunduklar koullar, yani bizlerin cezaevi gereklii onlarn bir araya gelmesini, ilkel dzeyde de olsa aralarnda bir mekanizma oluturmasn, bir rgtlle dnmesini salamt. Ve bu iliki hl tm scaklyla, her gn biraz daha yetkinleerek gelimeye devam ediyor. Aile hareketimiz direni srecinde byle ortaya kt. - Tm bu anlattklarnz gznne alndnda, daha nceki blmlerde szn ettiiniz dadaki arkadalarnzdan 1985te gelen notun, bir anlamda yerli yerine oturduunu ve d boyutlaryla ele alndnda da ok nemli gereklikleri ifade ettii eklinde bir deerlendirme yapabilir miyiz? - Evet, yle syleyebiliriz. nk olaylar, gelimeler bu sonular aa kard. Her ey birbirini besleyip tamamlad. Eer 1984 Austos kna kadar Diyarbakr Askeri Cezaevi, Krdistandaki devrimci mcadelede roln oynadysa, aile hareketi de bu olgunun bir parasyd. Bu anlamyla da direniin bir parasyd. En zor gnlerde yaptklar eylemler var. 12 Eyll koullarnda ailelerin kolorduya kadar yry yapma, toplu dileke verme, cezaevi nnde gsteri yapma vb. abalar oldu. Basna yansmasa da, ses vermese de, yaanan vahet ortamnda nemli eylem ve giriimleri de oldu. Ailelerin yaplan ikenceler karsnda balangtaki ie kapankl, boyun emilii daha sonra direnilerimizin gelimesiyle birlikte eyleme dnt. Alk grevlerinde, lm orularnda bulundular. Cezaevinin nnde toplanp gnler, geceler boyu kaldlar, cezaevini taladlar.

297

- Ka tarihinde oluyor bu olaylar? - 1984 direniinde. Zrhl aralarla cezaevinin etraf sarlm polis, asker kordonu var ve aileler cezaevine yaklatrlmyor. Bir-iki gn deil, eylem sresince hep orada bekliyorlar. Cezaevinden durumlar ykseliyor, haykrla, ikenceler ailelerin patlamasn getiriyor ve kordonlar aarak cezaevinin i kapsna gelip kapy talyorlar. Bizim onlar rgtleme imkanmz yoktu. Yarm dakikalk grlerde naslsn, iyi misin demenin dnda her eyin yasak olduu o grlerde propaganda-ajitasyon yapamazdk. Onlar bu eylemlilik noktasna getiren ehitlerimiz, grkemli direnilerimizdi. - Gr gnlerinde ailelerin yz yze kald o insanlk d uygulamalardan bazlarn burada ele alabilir miyiz? imdiye dein sylediklerinize ek olacak eyler. - Onlara yaplanlarn hepsini veremeyiz. Bazlarnn gzaltna alnp ikenceyle katledilmeleri bile szkonusu. Bir olay anlataym: Teslim olduumuz o ilk gnlerde yanlarnda valizi kalm baz arkadalar vard. dare ierde valiz kalmayacak, yasak, dar verilsin! emrini verdi. Arkadalar valizlerini ilk grte ailelerine teslim ettiler. Darda aramada, askerlerin valizlerden birinin i ksmnda gizlenmi baz yazl dkmanlar bulduu sylendi. Yazlarn bulunmas zerine o postada ziyarete kan ve ailesine valiz teslim eden bir grup arkadala aileleri gzaltna alnd; sorguya, polise gtrdler. Aralarnda Mazlumun annesi, kzkardei ve biriki yandaki yeeni, Hamit Kankln annesi, Zeki Ylmazn, Medeni Grgenin babas ve birka kii daha vard. Poliste hepsine ikence yaplm. Ziyaretilerin ounu tutuklayp Diyarbakr Askeri Cezaevine getirdiler. Medeni Grgenin babas emniyette bekiydi ve gzaltnda ikence yaplarak ldrld. Valiz olayndan gtrlen ve cezaevine geri getirilen tutuklu arkadalara idare de ok ikence yapt. Bazlarnn cinsel organlarna ip balayp ektiler. Yani sradan bir valiz olay, iinde not bulunduu sylentisi bile ii polise vardrma balamnda ele alnyordu ve ailelere ok ynl ynelmelerinin bahanesi yaplyordu. Ziyarete gidi geliler bal bana bir ikence yntemiydi. Yaptmz ziyaretlerden

298

de hibir ey anlamadmz, istediimiz gibi konuamadmz iin ailelerimize gelmemelerini sylyorduk. Ayrca bu gidi geliler ailelerimize hem maddi adan bir ykt, hem de bo bir masraft. in dorusu biz de o halde onlar grmek istemiyoruz; hepsi sevdiimiz insanlar. Birbirimizi ok eye katlanr halde grmek armza gidiyor. Biz, gelmeyin dedike, onlar daha ok geldi ve giderek durumun arln anladlar. Direniler, ldrmeler, cesetlerin kmas onlarn bize olan ilgi ve balln daha da arttrd. darenin ikencesi, dayatmas onlarn gre daha ok gelmesi sonucunu dourdu. Ki bizde aileler genellikle ok yoksuldur. Kimisi mcadele dneminde bize katlm, barndrm, ocuklar katlm, kendileri srgn olmu, g etmi. Gerek feodal gerici evrelerin basks, gerek devletin, polisin basks, takipler Kimisi ukurovaya gitmi, ailesi blnm, ta oralardan geliyor. apada, pamukta alyorlar. Bor edip ziyaretimize kouyorlar. Buna ramen, biz de gelmeyin dediimiz halde, bu gelilerinin anlamn vermek, niteliini bilmek gerekir. Onlarn bu tutumlar byk bir ball, bir sahiplenmeyi sergiliyor. 1987deydi, birgn cezaevi mdr olan yarbay geldi, kendisine ziyaret sremizin ok az olduunu syledik. - 1987de gr ka dakikayd? - Be-on dakika olmutu. Gya cezaevi koullar dzelmiti. Biz hl, 1987de bile 10 dakika ki en fazla sre buydu gr yapabiliyorduk. Neyse, yarbay bize unu syledi: Bu nasl itir? Bizim de insanlarmz hapiste oldu, oluyor. Ayda ylda bir yanlarna uruyoruz, ya da mektupla, postayla ihtiyalarn gideriyoruz. Siz, ailelerimiz yoksul diyorsunuz, ki bakyoruz yledir. Ama nedir bu? Her hafta binlerce insan buraya ylyor. Bu ziyaret deil, baka bir ey! - Kalabalktan rkyorlar deil mi? - Tabii artk siyasi, ulusal-toplumsal bir boyut ve bak asyla yaklayor. Biz de kendisini yle yantladk: Sizin korkunuz var, ailelerimizle aramzdaki insani ilikilerin arkasnda bile baka eyler aryorsunuz dedik. Onlarn srete ailelerin balln ve sahip-

299

lenmesini grmesi, anlamas var. Aslnda onlarn, toplumu ezme, sindirme, pasifikasyonu yayma hedeflerine kar bizim ierdeki durumumuz, mahkemelerdeki savunmalarmz ve direnilerimiz var. Ve tm bunlar sreci tersine evirdi. Bize olan ball, gveni daha da arttrd. Ki, onlar araclyla dediimiz gibi birok kesime ulamamz szkonusu oluyordu. Tabii bunu planl, programl yaptmz sylenemezdi, ama doal ve karlkl etkilenme olay yaand. Gr gnleri sabahn erken saatlerinde cezaevine geliyor, sraya giriyorlar. Bizim 35e ziyaret zellikle akam saatlerinde yaptrlyor. Ziyaretiler kn dondurucu souunda, yazn kavurucu scanda yarm dakika grmek iin akama kadar bekletiliyor. - Grler iin cezaevi nnde zel bir bekleme yeri yok muydu? - Yok, akta bekliyorlar. Bir bayram gn gr yaptracaklard. Gece karanlna kadar bekletildik. Ve vahi bir terr eliinde gre karldk. Gya bayram!.. Oraya gidene kadar arkadalarn yars ykld, yedikleri dayak sonucu ancak srne srne hcrelerine dnebildiler. Yine bir ziyaret gn ziyaretiler gelenlerin isimlerini okudular. Kaplar ald, alt salona indik, grubumuzda Cemal Kl da vard. Cemal stiklal Mar ve Trklk andn ezbere bilmezdi. kenceci, sadist kara, ingene dediimiz gardiyan, Cemale and okumasn syledi. Tabii bilmedii iin okuyamad. nce erez misali ellerine jop vurmakla balad. Hzn alamaynca normal joplamaya geti. Cemalin iki elini birletirdi bu uygulama ilk balarda yoktu. Ellere tek tek vuruluyordu. Zaman ve enerjiden tasarruf olsun diye iki eli birletirip ikisine de bir darbeyle vurur oldular. Diyelim her ele yirmi jop vurulmas gerekiyorsa gardiyann toplam krk jop sallamas gerekir. Ama ikisi birletirilirse toplam yirmi jop sallanm ve iki ele de vurulmu olacak. Yaratclk, her alanda uzmanlama yaratyor ve var gcyle vurmaya balad. Anddan bir kelime sylyor, Cemal tekrarlyor ve ardndan jop iniyor. Anmsyorum, biz ilkokuldayken and daha ksayd, epeyce uzatmlard. Her kelimeye bir jop. Cemal hastayd da. Acdan iki bklm ol-

300

du, yere yapt yryecek halde deildi. Ziyaret iin dardan seslenince ikence bitti. Bir arkada Cemali srtna alp ziyarete gtrd. Ayrca Esat Oktayn kpei Co gre gidi gelilerde zerimize salnrd. 1983, 23 Nisan gr gnnde yaadmz olay var. ocuklar ana maltaya almlar, haberimiz yok. Bizler grnm olarak zaten insanlktan karlmz. Askeri yry ve mar eliinde i ana maltada gr yerine doru geliyoruz. - ocuklar sizi gryor mu? - te onu anlatacam. ocuklar sanki zaman tnelindeler. Ayr bir dnyaya girmi gibi bakyorlar. aknlktan alm gzlerle bizi izliyorlar. nsanlar tannmaz hale getirilmi. Sa, byk kesilmi, bir deri bir kemik. Gittik, ziyaret yerine varmadan, koridorda bizi durdurdular. Herkes ocuunu alsn dediler. Biz yllardr ocuklar grmemiiz. ou tanmyor. Bir kada isimler yazlm, ggslerine tutturulmu. - Ne ac deil mi? - Evet Biraz byk olanlar ierdeki tutuklu yaknn tand. Tanmayanlar da gsndeki isimlerden okuyarak tand ve kucaklayp gr kabinlerine gitti. Bekleyen ziyaretilerle normal gr yapld. Bu nasl bir duygu ve etki brakr, anlamak gerek, anlatlmaz, yaamak gerek. Bir insann; gerek kimliini bulmu veya bunun araynda olan bir insann, ideolojik-politik, ulusal ve snfsal adan kimliini bulmu bir insann, zgr ve insanca yaama kavgasnn savas olan bir insann, gelecek kuaklara zgr bir dnce, kiilik ve kendisini konuturacak bir miras brakma azminde olan, aln ak, ba dik, yeni ve zgr insan tipinin yaratlmas iin, bu tipin maddi zeminini oluturma savanda olan bir insann gelecek kuaklarn ve gelecein umudu olan kendi ocuklarnn karsna bu ekilde karlmas, sanrm dnyada ilencek, ya da ilenen sularn en byklerinden biridir. nsan, bizleri ldrmek, yaadmz olaylar karsnda ok hafif kalyor. lm bizim amzdan nemli deil, bunlarn grlp yaanmas, bize gre Diyarbakr Askeri Cezaevinde insanla kar ilenen, insanln grd en ar sulardandr.

301

Diyarbakr Zindannda Krd de, Alman da, Fransz da herkes Trktr

- Grlerde Krte konumak yasak. Kim konuursa cezalandrlyor. Ama bir de cezaevine ziyareti olarak deil de tutuklu olarak gelen insanlar var. Trk olmayan, belki Krt de olmayan. Byleleri var m? Varsa bunlar hangi zorluklarla karlatlar, anlatr msn? - Dedik, Diyarbakrda insanlk iin yaam zordu. Oras insanla gre bir yer deildi. Bunca anlatmlarmzdan sonra sanrm zorluklarn boyutu elle tutulur, anlalr hale gelmitir. Hcreler aras konumamzn henz yasaklanmad dnemde Krte konuulmas ve bunun da gardiyanlar tarafndan duyulmas mutlaka cezalandrmay gerektiriyordu. Ayrca konuulanlar anlamamalar onlar daha da kudurtuyordu. Askerin kafasn rk, oven propaganda ve ajiteyle ykayp bizlere yneltiyor ve saldrtyorlard. Farkl bir dili kesinlikle hazmedemiyorlard. Cezaevinde tutsaklarn birbirleriyle Krte konumalar yasakt. Bir de sorduunuz gibi Trke bilmeyen, ranl, Suriyeli vb. yabanc uyruklu insanlar da getiriliyordu. Hatta tutuklanan yabanc uyruklular arasnda tek tk de olsa Avrupallar da bulunuyordu. Herkese askeri kurallar dayatlyordu; mar ezberletme, tekmil, sylenen komuta gre davranma, saa dn, sola dn, yat-kalk yaptrma gibi kurallara Trke bilmeyen insanlarn da uymas, kabullenmesi, anlamas ve karln vermesi gerekiyordu. Yaamnda tek kelime Trke konumayan insanlar; Krttr, Araptr, ya da baka bir ulustandr mutlaka Trke konumak zorunda braklyorlard. Cezaevine bazen onbe-yirmi kiilik gruplar getiriliyor, bir hcreye dolduruluyor, yatak yerine hepsine toplam bir-iki battaniye veriliyor, vahi uygulamalar balatlyordu. Cezaevinde nasl bir ortama dtn henz anlayacak durumda olmuyorlard. Bu insanlar zaten polis sorgusundan geliyor. Olumsuz bir ruh hali iindeler, kendilerini derleyip toparlamadan yeni bir cehenneme dyorlard. Geldii cezaevi hakknda bir ey bilmiyor, ama kendini bir ate orta-

302

mnda buluyor. Bu rknty, panii, k hzlandrmak iin onlara mthi bir ynelme var. Yemek vermeme, dvme, karp yry yaptrma, lam suyunda yzdrme vb. Hi aman verilmiyor. Gardiyan hcre ksmna her girdiinde dikkat ekilip tekmil 1. kat, 1. hcre emir ve grlerinize hazrdr komutanm biiminde veriliyor. Her giri kta tekmil verme zorunluluu var. Gardiyan gnde yzlerce kez girip kard. Ayrca herkesin stiklal Marn, Trklk andn iin en banda renmesi gerekiyordu. - Herkes mi? - Herkes. renmeyen koua gidemiyor. Dier marlar da retiliyor. Okuma yazmas olan, Trke bilene marlarn listesi veriliyor bu marlar eitim, yry srasnda syletiliyor. renip renmediklerini anlamak iin tek snavdan geiriyorlar. - Peki Trk olmayanlar ne yapyor? - Trk olmayan da Trk olmak ve ezberlemek zorunda. nk renmedike koua gndermiyorlar. Orada insanlara kouun daha iyi bir yer olduu havas veriliyor. Yeni gelenler hcrelerdeki ikencelerden kurtulmak, bir an nce koua gitmek iin var gcyle alyor. Btn enerjisini, yetisini, zihinsel becerisini ortaya koyuyor, can havliyle ezberlenmesi istenen her eyi ezberlemeye ve renmeye alyor. Bu abaya da vahet elik ediyor. Vahet eliinde orada dnyann en hzl eitiminin yapldn syleyebilirim. Biz, biraz da kendimizden biliriz; kimimiz var ki yaamnda bir iir bile ezberlememi, ama -be gnde genlie hitabeyi, stiklal Marnn on ktasn ve baka marlar ezberleyebiliyordu. 50-52 mar ezbere sylyorduk. Hcreden koua gidildiinde herkes marlarn hepsini ezberlemek zorundayd, tabii yabanc uyruklular da. - Hi bylelerine tank oldunuz mu? Kimler gelmiti? - Evet 1982 lm Oru cu son ra s, has ta ha ne d n n de 36ya getirilip tecrit edilmitik. O dnemde bir grup ranl getirildi. Kaaklar, snr izinsiz gemiler. Bunlar girite dierlerine gre biraz daha iyi karlandlar. 3. kata alndlar, oras daha az nemli. Lam suyu gibi bir lks yoktu. Onlara da marlar renme emri verildi. Biz geldiimizde esas durua geecek, komu-

303

tanm diyeceksiniz. stiklal marn ve Tklk andn reneceksiniz, Trk olduunuzu syleyeceksiniz, bu cezaevinde Trklkten baka hibir eye yaam hakk yok dediler. - Herkes Trk!.. ranls da, Alman da, ngilizi de yle mi?.. - Herkes Trktr! Hitlerin, Nazilerin kula nlasn! Onlar, Almanlar tm halklardan stndr dediler. Herkes Almandr demediler. Ve ranllar marlarla istenenleri birka gn iinde geceyi gndze katp rendi. Yine baz tandklarmz var. Siverekten, Bucakl firarilerden. O atmalar dneminde bizim de ilikilerimiz olmutu. Onlardan ikisi tutuklanm, 36nn bir hc re si ne ko nul mu. Bir gn tek mil ver dik le rin de isim le ri ni duydum, baktm bizim Zazalar. Birisi tek kelime Trke bilmiyordu, dieri askerlik yapt iin azck biliyor. Bunlar cezaevine getirildiinde idare dosyalarna bakm, asker ldrmekten de tutuklandklarn grm. Bu olay da sanrm 1978de olmutu. Bucaktaki atmada asker de bulunmutu. ki aile atyor ve o atmada askerler drt genci ldryor. O genlerden biri de iki asker ldryor. Dosyalarna bu olay ilenmi. Gardiyanlar asker ldrenler el uzatsn dedi. Byk bir kin var. kisini de bir an bile bo brakmyorlar, gidip gelip srekli dvyorlard. O azck Trke bileni izah etmeye alyor, komutanm bizim drt gencimiz ld, o iki askeri lenlerden biri ldrd. Onlarn lmyle ilgimiz yok diyordu. Tabii dinleyen kim. Adamn aklamalar kr etmiyor. Tek kelime Trke bilmeyene stiklal Marn oku diyorlar. Dieri henz yaplmak istenenin farknda deil, mdahale ediyor. Komutanm o hi Trke bilmez ve anlamaz diyor. Ve tercmanlk ettii iin ayrca sopa yiyor. Gnlerce byle srd. Hi Trke bilmeyen de kendisinden isteneni renerek koua gitti. - O anda birok traji-komik durumlar yaanmtr deil mi? - Evet, Trkenin revize edilmesi vb. Adamn bir renme abas var, okula gitmemi, okuma yazma bilmiyor, sopa eliinde sylyor. Ama son derece bozuk bir telefuzla sylyor. Tabii bu da birok komik duruma yol ayor. Bazen onun ifade tarz, teleffuzu

304

askerleri de gldryor. Farkl yant verme, istenen ve sylenen eyden farkl davranma, farkl anlama, ilgisiz eyler syleme gibi durumlar oluyordu. Bir noktadan sonra gardiyanlar da onun dilini alay konusu yapp eleniyor, bir yandan da dvyor, yat-kalk vb. yaptryorlard. - Peki Avrupal da vard dedin, onlar nelerle karlat? - Onlarla hi karlamadk. Ama bayan arkadalar anlatmt. Bayanlar kouunun alt ksmnda arkadalarn iliki kurduu Avrupal biri tutuluyormu. - Hangi lkedenmi? - Alman. smi Ralph Braun. Ralphn bulunduu hcrede tuvalet olmad iin gnde defa tuvalete karlyormu. te bu gtrp getirmelerde bayan arkadalar onunla iliki kurup yazmaya balamlar. Ralph turist rehberiymi. Dnyann birok lkesini gezmi, tanm biri. Biraz da Trke biliyormu. Van Akdamarda bir grup turistle tarihi eserleri incelerken buralar Ermenilere, Krtlere aittir diye propaganda yapt gerekesiyle ihbar edilmi ve tutuklanm. Arkadalara yazd bir notta, Trk olmad halde niformal adamn kendisine Trk olduunu sylediini, zorla komutanm dedirttiini yazm. Baka bir notunda mmknse baka bir dilden yazalm. Artk bu Trke denilen dilden nefret ediyorum. Ben Trk deilim, zorla Trkm dedirtiyorlar, yrtyorlar, dayak atyorlar. Ben yaammda hi dayak yememitim. Bunlardan korkmamak mmkn deil, bunlar vahidir diye yazm. Kendisi hakknda istenen cezann okluunu, uygulamalara anlam veremediini, aknln vurgulam. Bayanlar kouunun gardiyan eitim iin Ralph koridora karr, yry eliinde kendisine ne mutlu Trkm diyene dedirterek daha ok barmasn istermi. Ralph bardka daha ok joplanr, lklar bayanlar kouundan duyulurmu. - Bu tr baka insanlar var m? - Hatrladm kadaryla ayn blme Lbnanl ve Filistinli iki bayanla bir erkek daha konulmu. Onlara da ayn ekilde davranlm. Arkadalar kendileriyle yazabilmi. Ralph da, dierleri de tahliye olup yurtlarna gittiklerinde Diyarbakrda olup bitenleri

305

dnya kamuoyuna yanstmaya alacaklarn sylemiler. Yine koularda kalan Suriyeliler, baka Ortadoulular var, pasaport sorunundan dolay yakalanmlar. Onlar, snr izinsiz geenler, baka ilere bulap tutuklananlar. Diyarbakr Askeri Cezaevinde paylarna deni aldlar. 28. koua Suriye uyruklu 62 yanda Ahmet Ramazan isimli birini getirmiler. Bu adam da tek kelime Trke bilmiyor. Kendisinden stiklal Mar vb. eylerin sylenmesi isteniyor, ama Arapa ve Krteden baka bir dil bilmediinden isteneni yapamyor. Her defasnda Arap olduunu, Trke bilmediini, yeni bir dili renmek iin de ok yal olduunu, ene maaref Trki, ene Arap diyerek durumu anlatmaya alyor. Dinleyen kim? Her gn rlplak soyup jopla cinsel organna vurarak marlar ezberletmeye alyorlarm. Ayrca onun yznden bu adama Trkeyi retmediniz diyerek btn kouun sk sk cezalandrld da oluyormu. - Kim olursa olsun, dil sorunu yakc bir gereklik olarak kendisini hep hissettiriyordu deil mi? - Tabii, mthi bir olay aslnda. Bir olay daha anlataym: Krdistanda genel olarak mahkemelerde birbirleri aleyhinde ifade vermek, ihbar etmek adet deil. Bunlar bizde kk grlen, aalanan eyler. Bu, bir anlamda da Krt insannn Trk yarg sistemine duyduu gvensizliin ifadesi. nk bilir ki, bu arkn dilileri onu daima ezmitir. Bu yzden de sorunlarn karakolsuz, mahkemesiz zme eilimi ok gldr. Osman akir isimli biri vard. Ketum, nfusa kaydedilmemi, 55-60 yalarnda. Tek kelime Trke bilmez. Yaam boyunca obanlk yapm. Osman da bizim davadan yarglanyor. rgte yardm, yataklk ve militanlktan. Hi Trke bilmediinden cezaevindeki yaam onun iin daha bir dayanlmaz hale gelmi, cehennemin cehennemine dnm. Syleneni anlamyor, gereini yerine getiremiyor, getiremedii iin de emirleri ihlal etmi saylyor ve srekli dayak yiyor. Yana, dil bilmemesine baklmyor. Verilen emir neyse, herkesten karl isteniyor. Karln bulmaynca, emir yerine gelmeyince ikence yaplyor, yasak uygulanyor. Bir gn mahkeme salonunda du-

306

rumadaydk. Osman akir de vard. Birden oturduu yerden frlayp kalkt ki yapt yasaktr, nce el kaldrp konuma izni almas, tekmil vermesi gerekir Krte olarak welle derewe, hemu derewe, iftireye diye bard, yani hepsi yalan, hepsi iftiradr dedi. Osman artk dayanma snrnn son noktasna gelmi patlamt. Bouna ierde tutulduunu syledi. Askerler zerine yryp susturdular. Daha sonra olu da yakalanp tutukland. Olunun dosyas bizim gruba eklendi ve bizimle durumaya karld. Olunun sorgusunun yapld ilk durumaya yarg Osman akiri arp sordu: Bak, senin olun yakaland, Apocu olduu syleniyor, doru mu? dedi. He hakim beg, vellehi, billehi olum Apocudr dedi. Yarg Emrullah Kaya byk bir aknlkla akire bakt. nk bizim davadan yarglanan itiraf yapmlarn dnda kimse kimsenin aleyhinde ifade vermiyor. Hele birisinin olu aleyhinde ifade vermesi Emrullahn tank olmad aykr bir tutumdu. Osmann kendisini anlamadn dnerek ve o akn haliyle birkez daha sordu: Olun Apocu mudur? Yant yine aynyd: He welleh hakim beg, olum Apocudur. - Niin byle davrand acaba? - akire olu aleyhinde ifade verdiren ey, Diyarbakr cehenneminden can havliyle kama, kurtulma abasyd. Bizimle atma halinde olan baz insanlar var, o geleneklerden tr gelip aleyhimize ifade vermiyor. Eer jandarma zoruyla alp getirilmise, durumada bilmiyorum, bir ey grmedim diyor. Olay hakknda bilgisi olduu halde bizimle kendisi hesaplama kaydyla da olsa mahkemede susuyor. Ama Osmann, o yal insan bylesine galeyana getiren, mahkeme heyeti karsnda konuturan ey baka duygu ve dncelerdir. Adamn yaam dada, bayrda serbestlik iinde gemi, ieri dene kadar hi kimse ona gem vuramam. Oysa cezaevinde her eyine gem vuruluyor. Hibir ey anlatamyor, anlamyor. Nereye baksa ikence, her eyde ikence, her eyde yasak. zellikle dil sorunu, bu insan yarg karsnda olunu ele verecek pozisyona kadar itti. Ben olumun aleyhinde byle sylersem, bir eyle ilgimin olmadna daha bir inanr ve beni salverir-

307

ler, bu cehennemden kurtulurum demek istiyor. Bu yakc istekle olunu yrtc, vahi hayvann nne bir kurban olarak atyordu. - Bir an nce yaylasna ve diline kavumak istiyordu demek ki. Mahkemeye Trkeyi bilmeyen tanklar gelince ne oluyordu? - at pat da olsa Trke bilenlerin ifadesi Trke alnyordu. Ama hi bilemeyenler de kyordu. Araptr, Krttr, Trkeyi hi bilmiyor. Bu durumda tercman kullanlyordu. Orada, mahkemelerde alan bir grevli, katip, beki, onlar da yoksa avukatn biri tercman oluyordu. Zaman zaman avukatlarmz yeminli tercmanlk yaptlar. Bazen tercme hatas oluyor, ive farkllklarndan kaynaklanan hatalar yaplyordu. Byle durumlarda mdahale ediyorduk. Tanklara tercman bulan mahkeme, i Trke bilmeyen tutuklulara gelince ketum davranyordu. Ve savunmasn Trke yapmasn dayatyordu. Varl yasaklanm, inkar edilmi bir halkn, rkln ahland bir dnemde dil sorunu da belal ve yaman olur.

Makatlarda yaplan aramalar

- Gr gnleri ieriye giyeceklerin alnmasnda karlatnz zorluklar oluyor muydu? - zellikle teslimiyet dneminde ailelerin getirdii elbiseler paralanarak, ie yaramaz halde tutuklulara veriliyordu. Bu bilinli bir uygulamayd. lk balarda gmleklerin, ceketlerin yakalarn, astarlarn yrtp paralyorlard. Daha sonra cezaevinde tutuklularn tm yaamn denetim altna almalaryla bu noktada da tam bir snrszlk sergilendi. Ailelerin binbir zorluklarla satn ald elbiseler giyilmez hale getiriliyordu. - eriye hangi eyalar alyorlard, her trl giyecek giriyor muydu? - Bir dneme kadar giyecekte snr yok gibiydi. Ceket, palto, hatta parka tr giysiler de serbestti. Nevresim, araf gibi eylerin ieri almnda snr yoktu. Zaten kendilerinin tutukluya verdii hibir ey yoktu. htiyalarmzn hibiri karlanmyordu. Ailelerimiz araclyla kendimiz karlyorduk. Bir de tutuklunun o bask

308

koullarnda ikence grrken, yerlerde srndrlrken giysilerinin yrtldn da eklemek gerekiyor. Normalde bylesi eyalarn hepsi alnp pe atlr, nk hepsi parampara oluyordu. Ama nasl atabilirsin? Onlar giymek zorundasn, yoksa plak kalrsn. Sabahtan akama kadar eitimin olduu, akamda kaybol denilerek yatmak zorunda olduun bir yerde yrtklarn nasl dikeceksin, nasl onaracaksn, nasl giyilir hale getireceksin? te frsat bulunur da bir anlna da olsa kaytarabilirsen, ine iplii bir kede ya da tuvalette yrtklarn gizlice dikiyorsun. - Yani bir yrt dikecek kadar bile bo zamannz olmuyor. - Bo zaman yok. Bir sigara molas bile yok! - Orada aramalar nasl oluyordu, ka gnde bir yaplyordu? - Diyarbakrda aramalarn ne zaman yaplaca belli deildi. Normalde cezaevinde ayda iki defa arama olur. Onbe gnde bir gardiyanlar yapar, dierini de jandarma. Ama askeri cezaevlerinde, hele Diyarbakr Askeri Cezaevinde byle dzenli bir aramadan szedilemez. Nitekim idare istedii zaman, istedii saatte arama bahanesiyle, terr frtnas estirerek koular basyordu. Aramalar tmyle keyfiydi. Bakarsn gnde bir gelir, bazen be gn olur, bazen yedi gn. Aramalar panik yaratma havasnda, ok nemli eyler aranyormu gibi yaplr. Ama iin zne bakarsan Diyarbakr Askeri Cezaevinde arama yapmann bir gerei ve anlam yok, nk aranacak bir ey yok! Dardan ieriye giren her ey paralanarak veriliyor, tutuklunun her eyi, her dakikas kontrol altnda. Koua giren sinein bile cinsiyeti biliniyor dedik. dareden habersiz koua herhangi bir nesnenin girmesi kesinlikle mmkn deil. Baskn eklinde aramaya geliyorlar ve hibir snr tanmadan istedikleri gibi paralayp datyorlar. Tutuklunun eyalarn datmayalm, yrtmayalm, dier insanlarn eyalaryla kartrmayalm dncesi kesinlikle yok. Tam tersine bilinli, kastl datlr. Yz, ikiyz kiilik bir kouta btn eyalar orta yere ylr, kartrlr, yrtlr, yataklar paralanr. Yataklar askeriyenin aputlarndan, pis pamuklardan yaplmtr. Kantinden alnan reel, st ve dier yiyecekler o eya ynnn zerine dklr ve ine-

309

nirdi. Tutuklunun, tannan birka dakikalk srede o eya ynnda kendine ait olanlar ayrp bulmas ise bal bana bir sorundu. Bu gmlek benim mi senin mi diye sormaya hi gerek yoktu. Kim neyi bulduysa, giyebiliyorsa onu rahatlkla kullanrd. nsanln kaybettirilmek istendii bir yerde bir gmlek kaybolmu, bir kazak kaybolmu, onun laf olur mu? - Yiyecekleri giysilerin zerine dkmelerinin bir mant yok! - Mantksz gibi grnyor, ama kendi iinde tutarldr, mantkldr. Ama zaten yedirmemektir, tutukluyu her bakmdan teslim almaktr, baskdr, ikencedir. Diyelim adamn giydii elbiseye reel, st dklm, onu ylece giymek zorundadr. Hem ykamas, temizlemesi iin yeterli miktarda su yok, hem de zaman. Keza pamuklar ve aputlar reelli de olsa, yourtlu da olsa dein iine o haliyle koymak zorundadr. Kou tam bir talan havasnda ve sava meydan gibi. Yarm saat iinde her ey eskisi gibi olacak! diyor gardiyan. Amansz bir kouturma balyor, herkes ortala salm, dklm ne varsa kaldrp yerli yerine koymak iin zamanla yaryor. Bu uygulamalarn her biri bal bana bir ikencedir. kence her alanda kendisini retmeye devam ediyor. - Yarm saat iinde dzenlenmezse ne oluyordu? - O durumda kou topluca ikence grr, a braklr, deiik cezalar gndeme getirilir veya eyalar eskisinden daha beter darmadan edilir ve bu kez on be dakikada her ey eskisi gibi olacak diye emir verilir. Bu sk sk yaplrd. Diyarbakrn normal yaamnn bir parasyd. Ferhat Kurtaylarn kendilerini yakmalarndan sonra kouta bulunan bir grup arkada 35e getirdiler. Koridora girdiklerinde gardiyanlar bize herkes arkasn dnsn ve duvara yanasn dedi. Bir grlt-patrt, panik havasnda alt koridora birilerini ve bir eyleri atyorlar. Biz ne olduunu gremiyor ve anlayamyorduk. Yalnz hcrelere baz insanlarn getirildiini anlamtk. Bunlar gnlerce ikence grmler, aramlar, eyalar paralanm, datlm ve hcrelere getirilmiler. Byle olduu halde, 35te, bunlarn eyalarn tekrar arayn diyerek gardiyanlara emir verildi. Sesler geliyor, eyalar yrtlyor, paralanyordu. Ama aramak

310

deildi, paralayp zarar vermekti. Be dakikada aramay bitirdiler, ekip gittiklerinde ortada giysi deil, aput yn kalmt. - Diyelim ki aramalarda idarenin yakalad herhangi bir nesne bulundu, tepkileri ne oluyordu, hangi uygulamalarla yzyze kalyordunuz? - Eer kiinin kendi zel eyalarnn arasndan kmsa o kii akla gelebilecek her cezayla yzyze braklr, dayak atlr, yemek vermeme cezasna vb. arptlrd. Bazen kouta toplu dayak atlyordu. Niye bunu grmediniz, engel olmadnz, idareye bildirmediniz? diyerek, veya baka gerekelerle herkes payna deni alrd. Kiiye ait olmayan, ortalk yerde bulunan sahipsiz bir nesneyse, o durumda koua daha fazla saldrlr, amansz bir terr estirilirdi. Bunda da ama kimsenin yasaklanan bir eyi yannda bulundurmamasn, insanlarn birbirini ele vermesini salamak, ispiyonculatrmak ve byle bir ortam yaratmakt. Bir gn, 35te 1. kat, 10. hcrede betonla boru arasnda bir tornavida paras buldular. Eskiden konulmu ve iyice derine gitmi, elle karmak mmkn deildi. i soktular, demir sesini alnca o blm olduu gibi yktlar ve tornavida parasn ele geirdiler. O hcrede bulunan drt arkada salona kardlar. Ve kimin bu diye sordular. Onlar da kendilere ait olmadn, bulunduklar hcrenin daha nceleri de bakalar tarafndan kullanldn sylediler. Gardiyanlar gidip dam direi gibi kaln ve uzun bir kalas getirdiler. O kalasla arkadalarn ayak tabanlarna vurdular. Her darbede dertop oluyorlard. Kaldrp, srtlarna binerek yrtmek istediler. Arkadalar ktk gibi imi ayak tabanlarna basamyor, duvarlara tutunarak topallayp ancak bir iki adm atabiliyorlard. Byk bir ac iindeydiler. Sakat olmayla yz yze kalmlard. Yine 1982 ylnn balaryd. Aydn ve Zeki Ylmazn kald hcrede eskiden kalma bir zincir paras buldular. Arkadalarn zincirden haberi yok. Gel de onlara laf anlat. Onlara da ar ikence yapld. Ksacas bir eyler yakalandnda ok amansz davranyorlard. 35te hcreler aras haberlemeyi iple saladmz sylemitim. dare bunun farkna vardnda diki ipliini bile yasaklad. Eer arama srasnda kazara birisinden iplik karsa, emirle-

311

re itaat etmeme, yasaklara uymama, dolaysyla bakaldrma olarak deerlendirilip cezalandrlyordu. - Zaman zaman idarenin 30-35 gnlk yemek vermeme cezas uygulandn sylediniz. Diyelim ki byle bir ceza ncesinde kilerinizde bulunan eylerin bir ksmn sakladnz, biskvi vb. eyler gibi. Aramalarda bunlar bulundu. Bu durumda karlatnz tutum nedir? - Yine ayn ey. En basitinden yemek vermeme cezasn bir ay ise, rahatlkla aya karabilir. Ayrca dayak ve ikencenin bini bir para. Hcreler ise zaten ayr bir olay, her bir hcrenin anlatlmas bir roman. Hcre be-alt kiiyse, herbirinin ektii aclar, onlara yaplanlar, idarenin onlar hedeflemesi ciltlerce kitabn konusu. Rahatlkla syleyebilirim ki, o dnem, Krdistan ve Trkiye tarihinde kii bana en fazla biskvinin tketildii dnemdi. Koulara satmak iin maltalara kamyonlarla biskvi ylrd. Almz bastrmada en fazla kullandmz ey, biskviydi. O da kantinden almann yasak olmad dnemlerde yararlanabildiimiz bir nimetti. yle bir nimet ki, depolarda uzun sre bekletilmi, ie yaramaz, iinde tel, plastik vb. maddeler doluydu. Aldklarmz da hcrelerde farelerden kurtarmak ve onlarla boumak da ayr bir sorundu. Yerden yksek bir yere astmda fareler oraya da kyordu. Kutunun bir yerinden sen yiyorsun, bir yerinden de onlar yiyor. - Koularda ve hcrelerde fareler cirit mi atyordu? - Evet Byk byk fareler lamlardan geliyordu. dare, farelerin insan salna zarar verdiini bilmesine ramen nlem almyordu. darenin emir-komutasnda bir de fareler ordusu vard. Bulac hastalk mikrobu tayorlard. Kaplarn zerinde geziyor, yiyeceklere dadanyor ve insandan saknmyorlard. Uyurken gelip kulaklarmz ayaklarmz sryordu. - Anlalan fareler ordusuyla da epey maceralarnz olmu. Banzdan geen, bu konuyla ilgili bir olay varsa anlatr msnz? - 1982 lm Orucundan sonra 36nn bir hcresine ben ve H.H. Karaku konulmutuk. Kendimizi toparlayamam, byk bir alk iindeydik. Bu ara kantinden baz besin maddeleri almamza izin

312

verdiler. Byle bir olanak ayda ylda bir olduu iin, biraz fazla alveri yaptk. Ancak onlar farelerden koruma gibi byk bir sorunumuz vard. Domates ve zm bulunan kasay yattmz beton sedirin yanna ektik. Karakula sabaha kadar srayla ikier saat nbet tutacaktk. Hava ok souk olduu iin yatamzdan kamyorduk. Elimizde tuttuumuz havluyla kasaya gelen fareleri kovmaya alyorduk. Ama yle korkup kaacak trden deillerdi. Yapacan yapyorlard. Mdahalemiz bir kan bir anla kadar uzaklatrsa bile, dierleri kasaya doluuyordu. Mcadele gece boyunca srd. Sabahleyin kasadaki zm ve domates tarumar olmutu. Onlardan artan dkmedik, ykayp yedik. lam, kapanm, kediymi, bu gibi nlemlerin hibirinin sz edilmez. Baz hcrelerde ve koularda tutuklular tuvalet deliklerini tkyordu, ama fareleri bylesine komik ve basit nlemler durdurmaya yetmiyordu. - Mevsimin scak olmasndan dolay sinek, bcek gibi ek skntlarnz da var myd? - O da sorulur mu hi. Sinek, bcek oktu ve yaamn doal bir paras haline gelmilerdi. Ama yle bir doallk ki, Diyarbakr cehenneminin tamamlayc bir gesiydiler. Sinek ve bcek ordusu da dmann hizmetindeydi. Eer yaamn dman, baka bir irade dzenliyor ve sen yaam koullar zerinde sz sahibi olmaktan, nlem almaktan yoksunsan, en sradan eyler dman tarafndan kuatmann bir arac olarak rahatlkla karna karlp kullanlabilir. - Aramalarda ortaya kan eyalarn darmadank edilmesi olay saymlarn da konusu muydu? rnein, Mamakta sadece aramalarda deil, saymlarda gnde iki kere btn eyalar yerlere atlr, darmadan edilirdi. - Diyarbakr Askeri Cezaevinde farkl biimlerde ve zamanda yaplyordu, arama zaman belirsizdi. Eyay arama ad altnda tahrip etme uygulamasnn yannda, bir de kiinin aranma biimi var. Ve bu son derece alaka yaplyor, tutuklular aalanyor, kk drlyorlard. Tutuklular havalandrmaya alnyor ve rlplak soyunduruluyor. Sonra da eilmeleri, domalmalar ve kendi makatlarn elleriyle amalar isteniyor, yaptrlyor. O srada gar-

313

diyanlar satayor, laf atyor, insanlarla dalga geiyorlard. rnein, srtarak Diyarbakr karpuzlarn atlatn diyorlard. Tabii uygulamalarn kahrediciliinin zerine bir de bunlar eklenince tutuklu daha bir kahroluyordu. Bu uygulama sadece aramalarda deil, mahkemeye gidi-gelilerde de vard. - Oralarda ne bulunaca sanlyor? - Ne bu la cak, hi bir ey. Ama k k d r mek. O pa nik, vahet ortamnda ellerin arkadan kelepeli olduu, gardiyanlarn bana yld bir anda, her gidi gelite tutuklunun rlplak soyundurulup arand bilindii halde not gtrebilmek, onu yanndakine verebilmek, alann da onu alp saklayabilmesi olanakszken, gya byle alverii engellemek iin makat aramas yaplyor! Oysa ama bu deil. Ama, srekli direnme gelerini, insani tepkilerini, kar klarn, duygularn kreltmektir. Ve bu uygulamalar olaan hale getirip kanksatmak, yaam daha da ekilmez klmaktr. Onlar da arayacak bir ey olmadn bildikleri halde yapyorlard. Diyelim koutaki normal aramalarda tutuklunun kilotunu indirip, domaltp makatna bakyor. Orada ne olacak, ne olabilir? nsan makatnda ne saklayabilir? - ylesi bir arama annda neler hissediyordun? - Karmakark bir duygu. Aalk bir duruma drlmek istendiinin bilincindesin. Kendisi de insan geinen birinin veya birilerinin bu kadar pervaszlamas, bilerek, isteyerek insanl kltp ayaklar altna almas karsnda rperiyorsun, aknlayorsun. Seni kk drmek isterken, insanl kk drdn bilmiyor, kendisini kltp aaladn farketmiyor, farketse de bunu nemsemiyor. Onun yaptklarn gryorsun ve hakl olduun konusunda bir defa daha netleiyorsun. Yllarca insanlara elindeki tm olanaklar kullanarak senin sapk bir ideolojinin peinde olduunu, kandrldn, canavarlap, hainlik ettiini vb. sylyor. Yine yapt propagandalarla seni kk darda olan ideolojilerden kurtarp kazanmaya alyor ve diyelim itiraflk temelinde tabii bizim anladmz ihanet temelinde bunu yapmaya alyor. Dnyorsun, onun istedii o aalk duruma

314

dsen ne olur? Elindeki tutsaa bylesine amansz davranan birinin, bir anlayn tarafna gesen ne olur? Ve onlarn bu aalk sistemlerinde yaanmaz olduunu tm plaklyla gryorsun ve ayr dnyalardan olduunu daha bir anlyorsun. Karndaki dnyada insan yok, insana yer yok. nsanlk tketilmi. Nasl orada olacaksn? O seni bitirmek iin bylesine vahileirken, nefretin, kinin daha da artyor. nsandan yana olan deerlerle kalma onurunun tadna daha bir varyorsun. - Yani bunlar ben dmanma yapmamm diyorsun? - Yaplacak ey deil. nsan olan kendisine, insana yaktrmad hibir eyi bakasna yapmaz. Bakasna yapyorsa, yapabiliyorsa, znde kendisine de ayn eyi yaktryordur. O yaptklaryla kendi insanln dryor. Bir de karndaki yaratklardan nefret ediyorsun. Bu ii zevkle yapanlar var, sadiste yapanlar var, kahkaha atanlar var, faistler var veya mecburum ne yapaym diyenler var. - Bir anlamda o duygusal dalgalanmalar onlarda da yaanyor. - Tabii Etki dzeyi farkl da olsa, hepsinde yle veya byle yaanyor. Onlarda unu gryor: Ezip gemek istedikleri insanlar, kendilerini davalarna adam kimseler. damla, ar ceza istemiyle yarglanyorlar. O kadar ikence, vahet gryor ve yaplanlara gs geriyorlar, ihanet etmiyorlar. Bunu gryor, kendisi ayn durumda olsa, belki ok ey ifade edecek, ihanet edecek. Ama o kadar hakaret edip, kltc davranlarda bulunmalar iin gece gndz beyinlerinin ykanmasna ramen insanlktan dmede yine de bir snr noktasnda duranlar var. O kadar duygusuz olmaz insan. En arszca, pervaszca davrananlar bile kimi zaman klnn boyutlar karsnda rkmtr. Gece uykular lklarla blnen, srayan nice gardiyan olmutur. Ama bu sistemin iinde tlmeye, drlmeye, kullanlmaya devam edilmilerdir. - Bu tr aramalarda, yani kii aramalarnda; ben domalmyorum vb. gerekelerle isyan eden arkadalar oldu mu? - Evet oldu, ama genelde koularda uyguland. Anlatmtk ben yapmyorum demek, emre, askeri kurallara kar gelmektir. ok ar bedelleri gerektirir. Ar ikencelerle onu sana yaptrma-

315

ya alrlar. Ama bu uygulamalar 35e, bize yaptrmadlar. yle bir gelime oldu: 1982 lm Orucundan sonra 36ya on kii alnm, tecrit edilmitik. Bizi, 10 Mart 1983 ylnda 35e geri getirdiler. O ikenceleri, vaheti Mahmut Gven arkadamz yazp kilotunda mahkemeye gtrd. Mahkemeye dilekenin sunulmasndan sonra, mahkeme gidi gelilerinde bizim de rlplak soyundurularak aranmamz gndeme geldi. 35te aramalarda kilot karlmyordu. Belden yukar plak kalnyor, yle arama yaplyordu. Daha nceleri plak arama yaplmas kesinlikle kabul edilmeyecek ynl karar ve tavrmz vard. Ancak eylem hazrlnda olduumuz iin eylemi, hazrlklar sekteye uratacak tutumlardan kanyor ve ok titiz davranyorduk. Bu durumu gndemimize aldk, tarttk. Hazrlk almalarmza ramen bu dayatmay kabul etmeme, eski kararmz, yani kabul etmeme tutumunu srdrme kararn aldk. Bu arada mahkemeye gidenler aratmyoruz dediler. Arkadalar dvld, sineme salonuna gtrlp ikence edildi. (Sinema salonu ikence yeri olarak kullanlyordu.) Zorla zerinden kilotlarn yrtarak kartmlar. Birka defa denediler, zaaf gsterip karanlar olduysa da karlarnda byle bir aramaya kar aktif tutum grnce vazgetiler ve 35e bunu uygulayamadlar. Ama koularda bu balamda bir kar k olay pek yaanmad. ou insan iin olay giderek bir yerde de kanksanr oldu. - Peki tm bu denetleme mekanizmasnn arlna ramen idarenin gznden kardnz, mahpus deyimiyle zulalarnza, sakladnz nesneler oluyor muydu? - Bu konuda evet diyemeyeceiz. Cezaevinin altst edilmesi, halla pamuu gibi datlmas olay var. Kullanlan eyalar, zulalanan yerler asndan da bu byle. rnein, bizler henz koulardayken zulaladmz yazlarmz vard. Bir ksmn ierde arkadalarmz kaleme almlard. O yazlar yllarca sonra yaplan aramalarda ele geirildi. Teslimiyet dneminin vahet ortamnda koularda yakalanyor ve terr estiriyorlar. Ele geirilen yaznn ypranmasndan, sayfalarnn renk deitirerek sararmasndan bile ok eskiden saklanm olduu anlalyor. Buna ramen o an kouta bulunanlar

316

yazm gibi cezalandryorlar. Diyelim ranzalar, yataklar kap aralar vb. yerlere zulalanm olsunlar; nerede farkedilirse edilsin onu ele geirmek iin her eyi yapyorlar. Gerekirse duvar ykyor, ranzalar paralyorlar, yataklar kullanlmaz hale getiriyorlar. Vahet ncesi koularda sakladmz pekok yazmz vahet sonras sakladmz yerde bulamadk. Diyelim yazlar yataklarn veya ranzalarn iine saklyoruz, idare onlar gtrp kryor, paralyor veya deiik koulara koyuyor. Bylece neyin nerede olduu bilinmez oluyor. O dneme zg gnlk tutma, yaananlar belge olarak dme, yazya dkme, kurtarma, daha sonraki srete de onlar kullanma mmkn olmad. O ok sk arama ve denetim, yazma imkanmz ortadan kaldrd. Srekli gzetlendiimizden bunu yapamadk. Bir de yapm olsak bile yakalanp dman eline gemesinin ve iindeki bilgilerin bizlere kar kullanlmasnn getirecei tehlikeler szkonusu olduundan byle bir abaya girmedik. rnein, Mazlumun kendisini feda etmesinden sonra arama gibi konularda epey tecrbeliydiler hcresi didik didik arand. Hibir ey bulunamad, ama ileri rahat etmedi. Mazlum bir vasiyet, yaz, bildiri, mesaj brakm olabilir diye deini yrttlar, pamuklarn santim santim elden geirdiler. Bir ey bulamadlar. Saklama konusunda i insann belleine kalyordu; bugn bizim anlattklarmz olsun, dier arkadalarn tarihe mal ettikleri rnler olsun, bellein arivlerini yazl belgeler haline getirme abasdr. u rnei vereyim, Ferhat Kurtaylarn kendilerini yakmadan nce geride kalanlara bir bildiri brakmlard. Arkadalar eylemden sonra bildiriyi grm, okuyup ezberledikten sonra yakm. Bildirinin dmann eline gemesini istememiler. - Tmyle ezberlemek mmkn m? - eriini kavram ve bildiriyi imha etmiler. - Sonradan bildiriyi metin haline getirebildiniz mi? - Hemen hemem. Ezberden yeniden metne dnt; gerek partiye ulamas, gerek arkadalarn tmne okutulmas, gerek gelitirdiimiz cezaevi direni kltrn anlatan yazlarda yer almas saland. - Sizin ulus olarak zaten bylesi bir zelliiniz var deil mi? Tari-

317

hi deeri olan eylerin yazl belge olmas yerine szle kuaktan kuaa aktarlmas ii pek yaygn. Bu da onun benzeri bir rnek gibi grnyor. - Evet Ama bu iinde bulunduumuz zorunluluklarn sonucudur. - O bildiri u anda sizde var m acaba? - u anda elimizde yok, ama ierii hakknda bilgimiz var. - Birok arkadan emeinden szle szle geen bylesi bir bildiriyi keke buraya alabilseydik. - Tabii, bizim amzdan da ok deerli. Byle gl ve byk bir eylem yapanlarn insanla verdikleri mesajn anlam ok byk. Bir anlamda soylu bir mirasn halkmza ve insanla devredilmesi var. tesi byle yiit insanlarn geride kalanlara brakt mesaj da gl olur. Yaamn yine yaam iin soyluca son bulmas byk bir anlam ifade ettii iin sylenecek o son szler de gl ve byktr. Bildirinin ierii hakknda bilgimiz var, Ferhatlarn eylemini anlattmzda ieriine deiniriz. - Acaba ispiyoncularn, kouta herhangi bir eyin aranmasn salamak amacyla yaptklar ispiyonlar olmu muydu, anmsyor musun? - Byle eyler oluyordu. Yasaklanm bir eyi tutuklu bakasna verdiinde gren ve ispiyon edenler kyor. Onlar da gelip, verildi mi verilmedi mi diye soruyorlar. Tabii verilmedi deniliyor. Arama, ikence yaplyor. Bulunmazsa cezalar veriliyor, ortada byle alp vermeler olmad halde, ispiyoncu ya da idare kukulanmsa yine benzeri aramalar yaplyor. - Hi su aramas yapld m? - Akla gelen her eyin aramas yaplmtr. Bir hcrenin dierine su verdii grlmse, gardiyan gelip soruyor: Su verdin mi?, yok diyorsun. O da hemen arama yapyor. lgin bir durum oldu. lm orucunu braktmz o ilk gnlerden biriydi. st kattan arkadalar ip sarktarak bize azck ya ve reel gnderdi. Gardiyanlar grm. Fark etmesinler, ya da grdklerinde gnderenlere zarar gelmesin diye hemen yedik. Yiyeceklerin gnderil-

318

dii naylon torbay da Rza Altun p tenekesinin alt ksmna saklad. Sabah oldu, Esat Oktay doruca bizim hcrenin nne gelip patron ne yediniz bu gece diye sordu. Biz de hibir ey yemediimizi syledik. O kimi kandryorsunuz, bir eyler yediniz dedi. Sonra da hcrenin aranmas emrini verdi. Hcreyi dattlar, p dktler o naylonu buldular. kence grdk. - Aramalar konusunda bakaca sylemek istediiniz eyler var m? - Yok. zel olarak ayrca syleyeceimiz bir ey yok, ama genel tabloda, cezaevindeki genel uygulamalar ele alndnda tutuklunun yaamn bir btn olarak aleyhine kullanma, btnyle ikence ve vahet dzeyine getirmede aramalarn da etkin bir silah olarak eitli ekillerde kullanld anlalmal.

4. Kat alt katlara rapor veriyor: Ay kt arkadalar

- Tm bu vahet ierisinde havalandrma sreniz ne kadard? O zeminde tutuklularn karlat keyfi uygulamalar nelerdi? Biraz da bunlardan szetseniz. - Biz 2 Ocak 1981de hcreye atldktan sonra havalandrmaya karlmadk. Esat Oktayn gelmesi, saldrnn tm younluuyla sertlemesi, teslim olmamz, havalandrma hakknn gaspedilmesiyle atba gitti ve kesinlikle karlmadk. Yalnz bir tek gn kardlar, orada da askeri yry yaptrma, kzgn beton zerine yatrma gibi eyler oldu. 1983 Eyll direnii sonrasna kadar hcredekiler havalandrma yz grmedi. - Hi mi kmadnz? - Hi kmadk. Hcredekiler olarak kesinlikle hi havalandrma yz grmedik. - Gerekten ok byk bir ihlal. - nsanln ihlal edilmesi, rafa kaldrlmas yaanyor. Havalandrmann laf m olur. Tutuklunun salnn bozulmas, direncinin krlmas, umudunun tkenmesi iin ellerinden gelen her eyi yap-

319

yorlar. Tutukluyu can derdine, lm paniine drmeyi amalyorlar ve her ey bu ama iin kullanlyor. Ayrca veremlilerin salkl insanlarla bir arada tutulmas, beraber yemek yedirilmesi, bu tr hastalklarn yaygnlatrlmas, ikencelerle sakat braklmalar, bunlarn hepsinin st biimleriyle uygulamasnn yaand bir yerde salk olaynn, tzn bir havalandrma maddesinin ihlalinin laf bile olmaz. imdi dardaki insan iin bunlar belki de inanlmaz bir boyut. - Temiz hava zlemi, brakalm temiz havay, gn yz! Bundan bile yoksun olup zlenebilecei bir ortam herhalde hi dnemezler. - zlem byktr. nsan canl bir varlk, ihtiyalar vardr. Bir eyi mutlaka istediimizi ve ona sahip olma duygumuzun ne derece yksek olduunu belirtmek iin hava gibi, su gibi, ekmek gibi nitelemesini kullanrz. Yani bu yaam srdrmenin asgari ve vazgeilmez geleri olduu iin bakalarn, baka istemlerin derecelerini bunlarla kyaslamaya alrz. Dardaki ou insann aklna bunlarn bazen birinin, bazen nn birden gaspedilmeye allaca gelmez. Dediim gibi, dardaki insan da kolay kolay bunlar dert etmez, dnmez. Ama Diyarbakr Askeri Cezaevi insanln dnemeyecei ok eyin sahnelendii, yaatlmaya alld bir aland. Orada insan olanla zalim olan atyor. Zalim, insan olan yok etmek iin havay da kullanr, suyu da, ekmei de. Tutuklunun inanc, iradesi ne kadar gl olursa olsun temiz hava almay da mutlaka zler. Biz kendimizden biliriz. 4. katta kalyorduk. Kouun pencereleri bizim tam karmzdayd. - Bir hayli havadardr. - Havadardan ok gkyz. Gkyz, pencere hizasndan grnrd. nsann iine ileyen, gzelliiyle kendine eken baz yaz akamlar olur. Yldzlarn uutuu, ayn salnarak pencere hizasna geldii yaz akamlar Byle anlarda bambaka bir duygu, bambaka bir gzellik yayorsun. Dardayken, gkyz karsnda zgrken ya da gkyz sana kar zgrken, karlkl bir oyna iindeyken, ondan yoksunluu pek fazla hissetmiyorsun. Ya

320

da srekli onu yaadndan yokluunun yakcln duyumsamyorsun. Ama buradaki tutsaklk bir yerde karndaki eylerin de, rnein gkyznn, ayn, yldzlarn, akam esintilerinin, yaz akamlarnn da, doann da tutsakln getiriyor. Tutsakln zgrle olan zleminin aa vurulduunu ve onu tm plaklyla yaadn hissediyorsun. Burada dndaki nesne canl olmasa da bunu hissediyorsun. - Aa katlarda pencere yok deil mi? - Yok. Aa katlarda souk, soluk, kuru, hoyrat plak duvarlar var. Tutsaklar beton duvardan baka hibir eyi gremiyor. Gkyz, ay, yldz alt katlardan yoksun, arkadalarmz da onlardan. - Peki siz 4. kattakiler olarak zaman zaman aaya rapor veriyor muydunuz, ya da onlar sizden rapor istiyorlar m? rnein, bugn hava bulutlu mu, bugn gkyznde yldz var m? Ya da bgn hava gneli mi vb. - Evet, bunlar sorulan, anlatlan eylerdi. Konuma yasann olmad, tam uygulanamad gnlerde pencereden grdklerimiz hakknda gzel sohbetlerimiz olurdu. - Peki ne diyordu arkadalarnz? - Bazen Bugn ay km! derdik. Ay grnyor, ne gzel ondrdnde, yarm ay, dolunay derdik. Alttakiler imrenirdi. Biz o kadarn bile grmekten mahrumuz diye dnrlerdi. Bizim lksmze taklr, imrendiklerini belli ederlerdi. Grdklerimizin gzelliini, havann gneli olduunu, pencerelere kularn konduunu, bazen karn lapa lapa yadn, bazen doann kendine zg kokusunun pencerelerden bize kadar ulatn anlatrdk. O an yaadklarmz aktararak paylardk. - yleyse bir nebze de olsa, gkyzn grmek bir avantajd. - Bir imtiyaz. Evet, bazen byk bir lks. O koullarda, her eyin karanlklara gmld, gzelliklerin yokedilmek istendii ortamda, bir avu gkyz bir nimet, byk bir ayrcalmzd! - Aadaki arkadalarnzn byle bir ayrcalktan mahrum olmas, sizleri zaman zaman hznlendirir miydi? - Diyarbakr Askeri Cezaevinde insann yaam boyunca ruhsal

321

ve duygusal dnyas asndan yaayabilecei her eyin st boyutta yaanmas szkonusu. Nasl ki ihanetin, dknln, uakln veya kahramanln, halka kendini adamln en u noktada sergilenmesi olay varsa, duygu karmaas asndan da bunun en st boyutta yaanmas, atmas olay vardr. Yaamayan insan fazla bilmez, anlamn veremez. Dizginsiz, da banda yanan bir top ate gibi, zgrle ary dile getiren ay karsndasn, gz krparak, seni duygudan duyguya srkleyerek nnden geiyor, alt kattaki arkadan bunu gremiyor ve nnden akp giden gzellii, gece manzarasn, yldzl gkyzn onunla blmek istiyorsun. O anki duygularn, hznn, sevincini, yaamdan duyduun zevki, her eyi dostlarnla, yoldalarnla blmek, dertlemek, birlikte gkyzn seyretmek istiyorsun. Ama olmuyor, blemiyorsun. Gkyz bazen kapal, bulutlu olurdu. O bulutla hznmz, kederimizi yklenmi Diyarbakrn zerine tm arlyla kecekmi gibi asl dururdu. Yllarca o vahetin, vurulmuluun acsn, hznn, boyun bkmln Diyarbakrn stnde bulutlar, ay, gkyz, yldzlar da yaad. Grdklerimizin, yaadklarmzn tan oldular. Bunlarn hepsini birden yayor, hissediyorsun ve o younluu, o hissedii yoldalarnla istediin gibi blemiyorsun. Bir boluk duygusu saryor her tarafn, bir eksiklik yayorsun. Ve cehennem karmaas bir dnya iindesin, o da tm hzyla srp gidiyor. - nsann insana yapabilecei alakln, zalimliin en st snrnda yaandn tm plaklyla grmek ve buna yllarca tank olmak, kimbilir ne denli zor bir duygudur. - Evet, onlar hibir snr tanmadlar. Dmann vahilii, hunharl, gaddarl hibir olayda, hibir insani ilikide, hibir snr tanmad. Her ey en st boyutta uyguland. Aylarca, yllarca bunu yaamann yannda, bir de tank olmak tabii ki ok zor bir olay. unu syleyebilirim: O cehennem ortamnda baz eylere tank olmak, onlar yaamaktan ok daha zordu. Yeri geldiinde bu olaylar da anlatacaz. Neyse, hcrelerde havalandrma olay byleyken, yani kullandrlmazken, koularda ise tersi szkonusuydu. Havalandrma

322

vard, ama bir ikence arac olarak vard. Her koua bir havalandrma dmesi zaten mmkn deildi. ki kou bir havalandrmay srasyla kullanrd. lene kadar koulardan biri, leden sonra da dieri karlrd. Ama tutuklular havalandrmaya spor yapmas, temiz hava almas, saln korumas iin karlmyordu. Tersine o alan dmann ikence yapmasnn baka bir aracyd. - Nasl bir arat? Havalandrmada ne trden ikencelerle yzyze kalyordunuz? - Tutuklu artk askerdir. Teslim alndktan, kurallara uyulduktan sonra askerlikte askeri eitim olur, siz de askersiniz, eitim yapacaksnz dediler. Ve sabah yataktan kalkar kalkmaz belli ilerden sonra ki szn ettik askeri kurallara uygun saym dzenine geilir ve yerinde sayarak akama kadar sren mar syleme maratonu balard. te bu arada bazen 2 saat, bazen 3 saat, yani gardiyanlar nasl talimat alm ya da kendileri nasl uygulamak istiyorsa, ona gre tutuklular havalandrmaya karrlard. Herkes belden yukar plak olurdu. Altta sadece bir eofman vardr ve yaz k hep byledir. Mar eliinde, havalandrma etrafnda srekli dnlerek yry yaptrlrd. Yryn biimi de bal bana bir olayd. Trk ordusunun normalde ve tren gnlerinde yapt yry biimleriyle kyasladmzda tutuklulara dayatlan biimin ok daha farkl ve kastl olduu hemen grlebilir. Dizler karn boluuna ekilecek, kollar omuz hizasna kaldrlacak ve en ufak bir yanllk yaplmayacak. Bir ayak kaydrmas, ar yry ve mar yava syleme ya da sylerken arma kesinkes ikence yapmann gerekesiydi. yi olmad, yrynz beenmedim gibi bahanelerle yat-kalk-srn ileri balard. Kafas duvara da gelse, betona da arpsa, birbirleriyle de arpsalar yat denildiinde tutuklu yatmak zorundadr. Ya da bir duvardan bir duvara kadar srnme emri gelir. Yetinmez, yz-ikiyz nav ektirir. Yetinmez, srt-st yatrp ayaklar bitiik, dizler krlmadan otuz santim havada, be dakika boyunca ayaklar yere dedirmeden bekletir. Yaplmad zaman da bunlarn hepsi ikence nedeni olur. Eitimi bir elence, ikence, alaya etme, kiiyi drme, yaam ekilmez klma arac olarak g-

323

ren bir anlay vard karmzda. Beenmediinde rlplak soyundurur, srndrr, kk drr. Bu, saatlerce srebilir. Bir de Diyarbakrn yaz ok scak olur, beton yanar. Bazen beton zemin zerine sac koyarlar, tutukluya sacn zerine yatmas, srnmesi emri verilir. Emir yerine getirildiinde tutuklunun derisi soyulur, yanar. O scak sac zerinde ne kadar kalnacan, nasl yatlacan hep dman belirler. - Tutuklunun scak sac zerinde srndrlmesi gardiyann gelitirdii ikence fantazilerinden birisi olsa gerek. - Bunlar ok yagn ilerdir. yle arada bir bavurulur, keyif iin yaptrlan eyler deil, hepsinin belli bir amac olduunu syledik. Yazn kzgn beton zerinde yatrr; kn ise havalandrma karla doludur, her taraf buz kesmitir, yar plak yere yatrr, srndrr. Tutukluyu saatlerce kar iinde bekletiyor, vcutlar mosmor kesiliyor. Bunlarn yannda mthi bir terrle korku ve panik ykseltilmeye allr. Kar yap da havalandrma karla dolunca gardiyan emir veriyor: Havalandrmadaki kar temizleyeceksiniz! Ama nasl? Onu da sylyor: Hepsini yiyerek bitireceksiniz! Yenmesi istenen kar donmu, hem de pislik iinde! Hadi bir para yedin diyelim azn diin donar, uyuur, souk alr hastalanrsn ama hepsini nasl yiyeceksin? Bu, umurunda deil. Zaten bilinli yapyor. Bazen bir kou havalandrmada gn boyu kalyor ve tek bir saniye bile aman vermeden basksn srdryor. - Ama o kadar kar nasl yenilebilir? Tutuklu mikrop kapar, zatrre olur. Diyelim ki oradaki kar yiyerek bitiremediler, bitirmek zorundalar m? - Bu dediklerinin tm oluyordu, zaten olmasn istiyorlard. Emir gerei bitirmek zorundalar. Ama nasl bitirsinler? Yemeyle bitecek gibi deil ki. stese de bitiremez. Bu durumda da yeni emir hazrdr. Srne srne bu kar eritilecek. Bir sre de bu emrin yerine getirilmesi iin alr abalarsn. Hl bitmemise kalan da bir yere dktrme, tatma emrini verir. O zaman da artan kar ya tuvalete dklr, ya da havalandrmadaki lam ukurlarna kapaklar alarak oralara doldurulurdu. Ksacas mevsim ne olursa

324

olsun havalandrmann mutlaka ak ve temiz olmas gerekir. - O zaman tam da yeriyken, havalandrmada bask ve ikencenin bir arac olarak kullanlan eitimin nasl yapldn, nelerin yapldn ele alalm. Bu konuda neler diyeceksiniz? - 35, havalandrmaya karlmad iin orada yaplanlarn muhatab koulard. Hepsi bal bana insanlk d eyler olmasna ramen, birok traji-komik olayn, durumun yaand da olurdu. Daha sonra koutan 35e gelen arkadalar, yaplan zulmn boyutunu ve eitliliini anlatmakla bitiremiyorlard. rnein, tutuklulara kule yaptryorlar. Havalandrmada insanlar birbirinin srtna binerek drt-be kat yksekliinde kule yapyorlar. En sttekinin eline Trk bayra yerine jop veriyorlar. Ya da en ste kan tutukluya Trklkle ilgili bir eyler syletiyorlar. Bu ilem tamamlandktan sonra gardiyan, kule ykl! diyor. Emir verilir verilmez herkes birbirinden omuzunu, kolunu ekip yere yklyor. Kim kimin zerine dt, kimin neresi yarld veya krld, bunlar onlar hi ilgilendirmez. Tersine tutuklularn ac ekmesi amalanyor. ek ek denilen bir ikence biimi de uygulanrd. Tutukluya rlplak soyunmas emri verilir, soyunduktan sonra da cinsel organna bir ip balanr. pin ucundan gardiyan tutar ve havalandrma boyunca koar. Cinsel organna ip bal tutuklu da gardiyann peinden srklenmek zorunda kalr. yle anlar olur ki cinsel organna ip balanm ve askerlerin peinde kouturan onlarca insan bir arada grebilirdiniz. - nsan kendini drmek, insanln yerle bir etmek istedii zaman, gerekten ok arpc ve trajik biimde alalabilir. Cinsel organa ip balama meselesi de, bu alalmann baka trden bir ifadesi. - Diyecek bir ey yok. Fazla sze gerek var m? Yaplanlarn kendisi konumuyor mu? Uygulamann kendisi vahetin hangi boyutlara trmandna iaret ediyor. Diyarbakr Askeri Cezaevinde ylesine eyler yaplmtr ki, onlarla kyaslandnda kk drlmenin bu biimi biraz hafif kalabilir. ekekin bir de 36da yeni gelen tutuklulara yaplan ikenceler srasnda gerekletirilen

325

biimi var, onu da burada anlatalm: Hcrede ne kadar tutuklu varsa askerin emriyle rlplak soyunur ve cinsel organna ip balar. Sonra da demir parmaklklarn nne gelir, ipin ucunu askere verir, esas durua geer, beklemeye balar. Asker elindeki onlarca ipi adeta bir orkestrann efi gibi, ya da bir merkezi sistemdeki niteleri harekete geiren kol gibi eker durur. Kimin bal olduu ipi ekerse o hemen tekmil verir. Szgelimi; akir Dal. Mara, 36. kou, 1. kat, 3. hcre emret komutanm der. pi eken asker tekmil veren tutukludan herhangi bir ey yapmasn ister. Bu bazen bir mar, bir ark veya trk olabilir. Bazen de elinde bulunan onlarca ipin hepsini birden eker. O anda ortalk ana-baba gnne dner. Herkes birden tekmil vermeye balar. Ya da herkesin ipini birden eker ve trk sylemesini ister, onlarca insan deiik ton ve makamdan trk sylemeye balar. - Daha baka neler var? Bylesine utanarak dinleyeceimiz, daha baka ne trden uygulamalar. - ok Tren yapma var. ki tutuklu rlplak soyundurulur, birisine eil ve domal emri verilir. Tutuklu emri yerine getirir, eilir ve domalr; elleriyle dizlerinden tutar. Bu ekilde boydan boya havalandrma etrafnda defalarca dndrlr. ndeki yorulunca arkadaki ne geirilir, uygulama devam ettirilir. Bazen sadece iki kiiye deil, koutakilerin hepsine tren ikencesi toplu yaptrlr. Yze yakn insan rlplak soyunuk halde domalarak ve birbirinden tutarak havalandrmada yrtlr. Bir de kervan yry var. Tutuklular birbirinin srtna bindirilerek yry yaptrlrd. Tayan kii yrrken hem mar syleyecek, hem de askeri yryn bozmayacak! Bu ikence alttakinin yorulup yere dmesine kadar srerdi. Emirsiz, izinsiz yorulup da yere den insan mthi bir saldrya urard. Yine diyelim bahede kar var; eitim srasnda be-on tutuklu yere yatrlr, dier tutuklularn eline krekler verilip yatanlarn zerine kar atmalar sylenir. Emir yerine getirildiinde insanlar kar ynn altnda kalr, donma noktasna kadar bekletilir. Bir de tutuklularn havalandrmada stste ylmalarn, etten bir tepe Kocatepe diyorlard oluturmalarn salayan ikence yntemi var.

326

Havalandrmada bulunan yze yakn tutuklu gardiyann emriyle birbirinin zerine yatarak tepeyi oluturur. Bu srada altta kalann ezilmesi, birinin ayann baka birinin kafasna gelmesi, kolunun skmas, krlmas, cannn yanmas gibi saysz aclar yaanr. Tepe oluturulduktan sonra en stteki tutuklu ayaa kalkar, Mustafa Kemalin Kocatepeye kn taklit eder. Sonra da bazen stiklal Marnn on ktasn birden en gr sesiyle okur. Altta kalan, ezilen insanlarn lklar, iniltileri stiklal Marna karr. - nsan merak ediyor; acaba Trk halk kendi adna yapld iddiasn ieren bunca zulme tank olsayd, nasl tepki gsterirdi? - Bu ve buna benzer ikence yntemleri iinde daha ok eyler var. Atka aklmza geliyor. Hepsi de gya askeri eitimin gereklerinin yerine getirilmesi gibi gsteriliyordu. Ak ki bunlar, sadece ikence yapmann deil, insan kiiliksizletirmenin aralaryd. Brakalm Trk halknn, tm uluslarn, halklarn bu olaylara tank olmas, zndeki vaheti, zulm anlamas, tanmlamas gerekiyor. Bir Direnme Savan okuyoruz, Saygon Zindanlarnda yaplanlar gryoruz. Toplama kamplarnda Nazilerin insanla reva grdklerine tank oluyoruz, ama abartmasz syleyebilirim ki; Diyarbakr Askeri Cezaevi gemite ve gnmzde kimlie ynelmenin, yaanan ikencelerin en younunun, en acmasznn yapld yerdir. Yine uygulamalara dnersek; rnein, tutuklular havalandrmaya kardklarnda bazen tek tek, bazen tm koua l! ikencesi yaplrd. Buna gre; kaskat kesilen bir insann o konumu hi bozmadan yere dmesi gerekiyordu. Gardiyan l dediinde, tutuklu bazen yz-st bazen srt-st kendisini yere atar. Burnunun zerine der, kafas yarlr, ya da baka sakatlklarla yzyze kalr. Tutukluyu byle ldren dnce, tabii ki onu kiilik ve deer bakmndan da ldrmek isteyecekti. Szgelimi; istedii gibi mar sylemedii gerekesiyle tutuklu dvlyor, dvlyor, dvlyor. Ama asker hzn alamyor, bu defa da vahi ikencelerden biri olan foseptik ukurunu kullanyor. Havalandrmadaki foseptik ukurunun kapan kaldrtyor, tutuklunun iine girmesi emrediliyor ve st kapatlyor. Ya da ukurdan pislik kartp yemesini emrediyor ve yediriyor.

327

- Bu iren iler de mi yapld? Canl tanklaryla rnekleyebilir misiniz? - Bu uygulamaya Diyarbakr Askeri Cezaevinde bulunan binlerce insan tanktr. Sadece be-on kiiye yansyan bir tanklk deil, binlerle ifade edilen bir tanklk. Baz yntemler bulunup uygulandnda, etkili olduu grldyse hemen genel uygulamaya dnyordu, yaygnlatrlyordu dedik. Havalandrmalarn tmnde foseptik ukurlar var. Yine 36nn tkatlan tuvaletlerindeki lam suyundan da szettik. nsanlar pisliin iinde yzdryorlar bandan aa kovalarla dkyorlar. Bunlar yapan bir anlay niin havalandrmadaki foseptik ukurlarn kullanmasn? Yry beenmediinden, ya da dier eyleri ihlal etmekten tutalm, her neden iin insanlar bu ukurlarn iine atlyordu. tiraflar gndeme geldiinde vahet daha da trmandrld. 34. kou en fazla itirafnn kt yerdi. Elaz grubu bu koua konulmutu. tiraflatrmak iin 34e azgn bir terr eliinde yklenme baladnda en sk kullandklar aralardan birisi foseptik ukurlar olmu. nsanlar sk sk buralara atlm. - Nasl yapyorlard? Tam olarak nasl gerekletiriliyordu bu aalk i? Birka rnek verebilir misiniz? - Foseptik ukurlarnn en derini bir metre civarnda. ukurun kapa kaldrlyor, tutuklu iine atlyor. Kapa yeniden kapatabilmek iin tutuklu meltiliyor. Sonra da kapak kapatlyor. O koku, havaszlk ierde kalan insan mthi zorluyor; gzleri yuvalarndan frlyor, kendinden geecek noktaya getiriyor, saatlerce byle kalyor. Bazen de tutukluyu ayaklarndan tutup ba st ukura salyorlar, ba lam suyuna gmlyor. Uzun sre suyun iinde tutulduundan o pis suyu yutmak zorunda kalyor. Boulma noktasna geldiinde ekiliyor, birka nefes almas salandktan sonra yeniden baaa daldrlyor. 1983 Eyll direnii ncesi Mehmet Ball hcreye getirilmiti. Kendisinin foseptik ukuruna konulduunu anlatt. Direniler sonras arkadalarla bir araya geldiimizde grdk ki, bu uygulama bireysel deil, toplu, genel bir uygulama. Sadece direngen, basklar karsnda iradesi krlmayan

328

insanlar iin uygulanan bir ey deil. Gzda olsun, herkes kurallara daha iyi uysun, verilen emirler harfiyen yerine getirilsin, itiraflasn diye yaygnca kullanlan bir yntemdi. - Peki tutukluyu ukurun iine sokuyorlar sonra kapa kapatyorlar ve saatlerce ierde kalyor dedin. Bu olabilir mi? erdeki insan lmez mi? - Kapak az da olsa hava szdryor, ama yine de boulur duruma gelirsin. O ar koku, gaz, onun bunaltcl, yeterince hava almamas insan lm noktasna getiriyor, ama foseptik ukuruna atlp da boulan ve len olmad. Kerim Bozdan anlatt bir olay aktaralm: Bir gn 28. kouta havalandrma srasnda 17-18 yalarnda Blent Kl isimli genci ispiyonculatrmak, gzn korkutmak ve yldrmak amacyla lam ukuruna atmlar. Blentten, nce rlplak soyunmasn istemiler, soyunduktan sonra da ukura koyup kapa kapatmlar. O srada tutuklular eitimlerine devam etmiler. Havalandrma saati bitene kadar o gen insan tam iki saat boyunca ukurda kalm. Koua girildiinde kapa ap onu karmlar, lmcl bir hale gelmi, boulmak zereymi. Ykanmasna, temizlenmesine izin vermeden elbiselerini giymesini emretmiler. - Yani lamdan ktktan sonra tutuklunun ykanp temizlenmesine izin vermiyorlar. - Yok Eer frsatn bulursa gizlice ykanr. Su varsa tabii. Su yoksa yle dolaacaktr. Bilinli olarak tutuklunun foseptik ukurundan ktktan sonra ykanmasna izin verilmez. ukurda kalm olmann etkisinden kurtulmasn istemezler ve uzun vadede srekli onu hissettirme, yaatma, etkisinde kalmasn salamay isterler. Tutuklu kala gz arasnda bazen temiz bir bezi vcuduna srebilir, ama tiksintinin, psikolojik rahatszln devam etmesi, giderek sinirsel yapnn zayflamas nlenemez. O etki hep kalr. Bu da zaten onlarn hedefidir. Daha sonraki aylarda ve yllarda birok insan uygulamalar yznden akli dengesini yitirdi. - Vcudun yara-bere almas mmkn, mikrop kapar. Bunlar nasl olacak? Hadi ykanmad diyelim, tiksinme duygusunun da tesinde bir durum var, mikrop kapacak.

329

- Mikrop kapan ok. Onu brakalm da, zaten gardiyanlarn dvme srasnda at yaralar-bereler var. Tutuklu dyor, yaralanyor; yle yaray temizleme, ila verme, pansuman yapma gibi iler pek yok, istisna. Eer revire kabilirse bu da byk bir anst yarasn beresini pansuman ettirebilir. Yoksa her ey o ekilde devam edecektir ve tutuklunun dayankllna, direncine, bnyesinin ve moralinin salamlna kalm. Normal bir bakm, tedavi yok. - Peki havalandrmada konuma yasa var myd? - Tabii Konumak serbest olsa bile konumak iin zaman, imkan yok, gardiyanlar srekli havalandrmada tutuklular gzlyor. yi yryemediyse, srnemediyse, ya da baka bir ihlal varsa onlar grp cezalandryor. Her eyin bylesine youn yaand srada hi durmadan mar syleyen bir insann yanndakine bir ey syleyebilmesi kolay m? - Hi mola falan verilmiyor mu? Birka dakikalk, bir sigara iimlik? - Hayr, onlar da genelde olmaz. ok nadiren olabilir. - Gardiyann ok istisna da olsa sigara ime izni vermesi onun insani ynnn belirmesi anlamna m geliyor? Yoksa bu izni vermesinde bile zel bir bask amac m var? - Her eyin silah olarak kullanldn oka anlattk. Bu izin ve her eyi yle yorumlayacaksn. Biraz daha aaym: Tutuklulara aylarca sren sigara yasa da verilirdi. Bazen iki- ay terr estirir amanszca, acmaszca davranrlard. On-onbe gn basklar biraz hafifletmi gibi grnrler ki, bu yeni bir sratmann, daha azgn geecek yeni bir evrenin hazrlk aamasdr. Bu ksa ara, toplu lmlerin pepee gelmemesi iin verilirdi. Olduka bilinli ve uzmanca bir tutum sergilenirdi. Hemen lmeni istemiyor, ihaneti gerekletirmek, planlarn uygulamak iin zamana yayyor. Vahet ba dndrc hzla gelimesine ramen dman bilinli bir ekip almasyla nn geici olarak biraz kesmek ister. nsan vcudunun direncini, dayanklnn snrlarn dikkate alrlar. Toplu imhay birden gerekletirmeyi amalarna uygun grmyorlar. Tabii bunu yaparken bir de zendirme, yaamn tatl olduunu, dnya

330

nimetlerinin hl var olduunu gsterme taktiine bavuruyor. Sk sk tutukluya iki- ay sren kantin yasa verildiini syledim. Ama bir gn kantin alverii yaptryor. Bakn ite yaam gzeldir! Yenecek, iecek nice ey var dercesine. Ayrca tutuklunun ailesi, sevdikleri geliyor, az da olsa onlar gryor, tutuklu her ne kadar cehennemi yaasa da onlarda bir yaam gesi buluyor. darenin yarm dakikayla da olsa gr srdrmesinin, tmden yasaklamamasnn altnda yatan bir anlam da yaama midinin kesilmesini tmden istememesidir. Yani bir yandan lm, ikence, vahet dayatlrken, dier yandan da yaama ait gzelliklerin ucunu gsterme ve ondan yararlanmann, nimetlerini kullanmann, sahip olmann yolunun btnyle boyun emek ve ihanet etmekten getii mesaj veriliyor. Diyor ki: imdi bir ucunu grdn yaamn btnne sahip olmak istemez misin? Kantinden her eyi yasaksz, engelsiz almak, ailenle, sevdiklerinle daha rahat gr yapmak, ay ve sigara imek yaamak istemez misin?.. Eer istersen yolu bellidir: hanet et! Byle yntemlerle tutuklunun direncinin, dayankllk snrlarnn zorlanmas, krlmas amalanyor. Yaamn gzellikleri, baz cezbedici ynleri gsterilerek yaama umudunu yitirmemesi salanmaya allyor. Ama bu, yaamn seni vurmas, ihanet ettirme arac olarak kullanlmas amacyla yaplyor. Yaaman istediklerinden veya acyp biraz insafa geldiklerinden deil, son derece bilinli, profesyonel uzmanlarca yrrle konulan ihanet ettirme plannn btnl iinde davranlyor. - ok karmak ve iie gemi srelerle, tutumlarla rlen bu btncl plana bakmasn bilen bir gz, hemen srtan ihanet amal basit gerei grebilir deil mi? - Tabii, bakmasn bilirsen. Eer bir gaflet ve siyasi krlk, kendini aldatma iinde deilsen bu basit gerei anlamayacak bir durum yok. - Yeniden havalandrma eitimlerine dnersek, duvar diplerinde joplaryla bekleyen, tutuklular kuatm oka gardiyan olur muydu? - Ona hi gerek yok. Bir tek asker yetiyor aslnda. Sistem kuru-

331

lup yerli yerine oturtulduktan sonra, tek bir askerin dmeye basmas yetip de artyor. Ama yine de her bloun avuu, onbas, her kouun gardiyan ve bir de yardmcs var. Havalandrmaya bunlar geliyor, eitim yaptryor, denetliyor, ikence yapyor, ceza veriyor. Fakat bazen zel ynelmeler olur. Diyelim itiraf yaptrmay nne koymu veya baz sularnn karl olarak koularn hepsinin ya da bir kann cezalandrlmas, yldrlmas gerekiyor; yirmi-otuz gardiyan baskna gelir. Gya eitim yaptrrlar, tam bir vahilik sergilenir. Baskn bitip de gittiklerinde arkalarnda bir sava meydan ve inleyen insanlar brakrlar. - nanr msnz, sizlerin 1981-83 yllar arasnda havalandrmaya kmam olmanza neredeyse sevineceim! - Bizler kmadk, ama arkadalarmza, insanlarmza bu cehennemi gnler yaatld. 35in konumunun farkl olmas, ynelmenin bu denli korkun boyutlarna tank olmamz engelledi. Ama hcrelerin grece daha rahatm gibi gsterilmemesi gerekir. kence orada da her ynyle yaatld, bizler de pekok eyle kar karya kaldk. dare 35te koulardaki kadar pervaszlamasa da pekok eye tank olduk. - 1983 Eyllne kadar havalandrmaya kmadnz, onca aradan sonra ilk kez havalandrmaya ktnzda neler hissettiniz? Cennete dtk m dediniz? - Bu da ok ayr bir duygu. rnekleyeyim: Biraz ky yaamn bilenler daha iyi anlar. Kyde sert geen bir k mevsimi boyunca kuzular, atlar dar salnmaz. Havalar gzelleince ayra salnrlar. te o an onlar grmek gerekir. Seke seke, keyif iinde saa sola koarlar. Bir canllk, bir hareket, bir oyna havas. Bizde de yle! Hem daha dar bir yerden daha geni bir yere geme, ak havaya kma, hem de arkadalarla beraber volta atma, iie karma. Hcre kaplarnn hep kapal olmas yznden arkadalarmzla havalandrmada grmeyeli yllar olmu. Bu bakmdan da havalandrmada onlarla yanyana, yzyze elele gelmenin, kucaklamann daha ayr bir anlam oluyor. tesi havalandrma sresi de olduka ksayd. Gn boyu yarm saatle snrlyd. Daha sonra sa-

332

bah ve len yirmier dakikalk iki posta halinde karlmaya balandk. Ocak 1984de yeniden saldr balaynca havalandrmaya ka rl ma ya sak lan d. Ma ysa ka dar ya sak srd. Ki, di re ni Martta sonulanmt, ama Maysa kadar oyaladlar. - Yani o ksa evre sizin iin bir soluklanma dnemi mi oldu? - Evet 1983 Eyll direnii ve sonras ok ksa bir sreydi. Kendimizi yeterince toparlayamadmz, ama ksmen rahatladmz bir dnem oldu. - O dnem de konumak hl yasak myd? - Yok, artk teslimiyet krlm, ayr bir dnemi yayoruz. Bir yerde tam bir zgrlk, toplumsal devrim havas var. Bir devrim nasl yaanrsa, halk nasl ki cokuludur; meydanlara dklr, kutlar, cezaevinde o coku var. Bir btn olarak zulm duvarlar patlatlm, bentler yklm, yasaklarn hepsi kaldrlm ve sreten alnnn akyla kan insanlar bir aradalar, havalandrmada yanyanalar. - O havay biraz anlatr msnz? Geride braklan zor yllar ve o yllardan sonra ilk kez biraraya geliyorsunuz, aranzda nasl bir duygu ak oluyor, birbirinizi nasl karlyorsunuz? - Dediim gibi tam bir toplumsal devrim sonras, bir canllk, bir hareketlilik yaanyor. Diyarbakr Askeri Cezaevi bir bilmece aslnda. Bizim iin de henz bir bilmece. Hcrede yllarca yaamz, yzlerce arkadamz koularda nasl yaam, ne olmu, kim ne etmi, ne durumdadr? Onlar merak ediyoruz, onlar da bizi. Neler dnmz, neler hissetmiiz ve tasarlamz bunlar karlkl, hareketle aktarlyor. Arkadalar hi durmadan birbiriyle konuuyor, bir eyler anlatyor, bekler olumu, zellikle hcredekilerin etrafnda younlamalar oluyor. Merak ettiimiz eyleri sorup reniyoruz, bir bakma da rgtsel ilikilerimizin atsn, iskeletini yeniden kuruyoruz. - Fkr fkr kaynayan bir sevgi halesi gibi miydiniz? - yle Muazzam bir iie geme var. Her eyi aktarma, birbirini btnleme, duygu ve dnceler bllyor. Ayr geen aylarn yllarn sana aktarmay, senin onu bilmeni istiyor, bunu anlatmasnn ihtiyacn duyuyor. Senin de ihtiyacn var; renmek, kav-

333

ramak ona gre zmler retmek zorundasn. Ve biz koularda olup bitenlerin birounu o srete, havalandrma sohbetlerinde rendik. Uzun yllar koulardan tecrit edilmesinin boyutlarn ve derinliini daha iyi grdk. Sadece bize yansyan mahkemelerdeki tutumlaryd, gidi-geliteki dayaklard, havalandrmalardan gelen aralksz mar ve lk sesleriydi. Dinledike daha iyi kavradk ve anladk. Diyarbakr Askeri Cezaevi labirentinde kim dm, kim ispiyoncu olmu, hangi uygulamalarla karlam, olan-biteni, yaanan aktard arkadalarmz. Yani bir basmevine girdiimizde nasl bir hareketlilik, canllk, makinalarn tkrts varsa, bizde de yaanan onun benzeriydi. Hcrelere gidi-geli kaplar da o ara atrdk ilk gnlerde bu canllk iinde akp gitti. Zaman bakmndan sorunumuz vard, yetmiyordu. Srekli kmak istiyorsun, ama yarm saat havalandrma hakkn kullanmak iin gn boyu bekliyorsun. O yarm saati beklemek ayr bir azap. kyorsun ve bir rpda bitiyor. Zamana hkmetmek istiyorsun, ama durduramyorsun. O younluun hepsini ok st dzeyde yayorsun. - Geri daha sonraki blmlerde direni sonras sreci ele alacaz, bu anlamda istersen havalandrma konusunu bu boyutuyla burada bitirelim. - Olabilir.

Devrimci devrimciye diyor ki, paras olmayan pide yemesin!

- Anlalyor, kou mevcutlar normalin ok zerinde. Kalabalk olma ne trden sorunlar douruyordu? - E-Tipinin normal mevcudu 400 kiilik. Daha 12 Eyll gelmeden kalabalklam ve say olarak mevcudun ok zerine kmtk. 20 kiilik koua 80-100 kii konuluyordu. ki kiiye bir yatak. Ranzalar demirdi ve ift katlyd; kaldrdlar, yerine tahtadan katl ranza koydular ve binlerce insan o darack yere sdrabildiler. yle oluyordu ki bazen ikier ikier yatrld halde yer kalmyor insanlar yerde yatyordu. st katlarda atlye niyetine yap-

334

lan byk salonlar vard, ama tutuklu says fazla olduu iin hepsi koua evrilmi. Normal olarak tuvaleti de yok, sonradan bir tuvalet eklenmi. 1981 ncesi ksa sre kaldm 29. kou byleydi. 1983 Eyll direniinde koular gezme olana bulduumuzda grdk ki, bu koularn iinde bir tuvalet daha yapmlar ve nne perde ekmiler. Buralarn 100-200 kiilik mevcudu var. Her ey programlanm; eitimdir, saymdr, sradr. Bu insanlarn doal olarak tuvalet ihtiyac olur ve onu gidermek kuatlm ilikiler iinde bal bana bir azap. Gnlerce tuvalete gidemeyen, buna zaman bulamayan insanlar var. Sabah yatandan kalkp saym dzenine geinceye kadar olan srede tutsan en fazla yarm saati var; yemeini yiyecek, tuvalet ihtiyacn giderecek, tran olacak. Manzaray gznne getirin. Bunlar yapmak iin 100-200 insann ayn anda faaliyete getii bir ortam dnn. Bu ok mthi bir karmaa ve byk bir kouturma. - 200 kii sadece kk tuvaletini yapsa bu zaman yetmez. - Tabii Bir-iki gz tuvalet kime, nasl yetecek? Hasta olan insan da ok; ki artk stres, yemek ve beslenme dzeyinin bozukluu birok insanda hastalklara neden olmu, barsak bozukluklar, mide rahatszlklar, sk sk rastlanan kabzlk. nsanlarn ihtiyalarn karlamalar mmkn deil. Bu koullar birok hastaln gelimesi ve yaygnlamasnn balca nedenidir. Ancak tutuklu gece riski gze almsa nbetiye grnmeden tuvalete gider, ihtiyacn giderir. Nitekim byle davranp yakalanan, cezalandrlan pekok insan olmutur. Kou havasnn kirlilii de var. Kii bana den temiz hava miktar kalabalk kouta daha da azalr. Koular havaszlktan kokuyor. - Bu tuvalet konusuna biraz daha deinelim istersen. Byk tuvalet sorununu nasl zyorsunuz? Herkese birka dakika ayrsanz, bu yzlerce dakika eder. Liste mi karyordunuz, grup mu oluturuyordunuz, sra m vard? Eer sra varsa ihlali durumunda ne oluyordu? - Szn ettiin eylerin bal bana bir sorun ve tutuklularn biraz da becerisine, birbirini anlama, birbirine yaklamna bal kalm

335

konular. Zaman zaman sorun haline gelme, birbirine kfretme, kavgaya vardrma yaand gibi, koutaki sorumlu davranan insanlarn yattrc yaklamlaryla zmlendii de olmutur. rnein acil durumda olanlara ncelik verilmesi gibi. Diyelim arkadan biri iki gn boyunca hi tuvalete kmam, yani bu konuda kendisini skyor ve o skklkta tuvalete gidemiyor. Zaten normal bir beslenme olmad iin, byk tuvalete sk gidilmiyor. Kk tuvalet ise zellikle k aylarnda biraz sorundur. Sk sk gidilince kuyruklar oluur, o bekleme anlarnda kimi tartmalar yaanr Yaz aylarnda ise zaten fazla miktarda su olmad, iilmedii iin tuvalet sorun olmaz. Eer biyolojik, psikolojik vb. adan incelenecek olursa, Diyarbakr laboratuvarnda bilime katk olacak ok ey ortaya kar. Tbbn ilerlemesine epey katklar olur!.. tesi bu srete zaten insanlarn ou mide hastas olmu, deiik hastalklara yakalanm - Bu konuyu unun iin sordum. Mamakta olduumuz gnlerde byk koulardan birindeydik. Yz kiilik mevcudumuz, drt tuvaletimiz vard. Buna ramen byk tuvalet sorunu hibir zaman tam anlamyla zmlenmedi imdi siz 200 kiiden ve tek bir tuvaletten sz ediyorsunuz!.. - Ama olay gerek anlamyla zme olarak ele almamak gerek. Bildiimiz anlamda bir zmszlk sonuna kadar hep yaand. Bu dnemde tutuklularn herhangi bir ihtiyacn normal llerde giderebildii tek bir an yoktur O kalabalkta byle sorunlar yaanrken, kirlilik ve havaszlk da btn yakclyla yaama szyor. Su verilmiyor, temizlik yaplmyor, bitlenme, ter, koku, kir Kouta durabilmek olanaksz. O ortam yaamam bir insann koua girdiinde eminim ki yapaca ilk i elini burnuna gtrmek, ya da eer mmknse geri dnp kamak olacaktr. Tutuklunun yirmidrt saat solumak zorunda brakld o havay saym zamanlarnda subaylar solumasn, rahatsz olmasn diye nlem alrlard. Koulara girmeden nce o pis ve ar havay tutuklularn parasyla satn aldklar parfmlerle spreylerle gidermeye alrlard. Spreyler ksa bir anlna da olsa ar kokuyu biraz datyor, katlanabilir hale getiriyordu.

336

- O parfmler sizde mi duruyordu? - Tutuklularn parasyla alnyor, ama kou sorumlusuna saym sralarnda kullanlmak iin veriliyor, kullanldktan sonra geri alnyordu. Spreyler kou dnda gardiyann denetiminde. Subaylarn ancak parfm kokularyla ieri girebildii bir ortamda binlerce insann aylarca, yllarca yaatlmas da insanlk suu ve byk bir ikencedir. - Peki o ar havay gidermek iin kou pencerelerini amyor muydunuz? - Pencerelerin almas yasakt. Sigara da iilse, ortalk dumandan geilmese de, her taraf mezbaha gibi koksa da pencerenin almas kesinlikle yasakt. Eer alrsa o da ancak gardiyann emri ve izniyle olur. Tutuklu kendi bana gidip pencerelere uzanamaz. Arasra tuvalet pencerelerinden bir yarm saat kadar izinle alabilir. Havaszlktan bunalan biraz soluklanmak iin oraya gider Bazen sklrsn, ruhun sklr, pencereleri ardna kadar amak istersin, ortalk buz kesse, dondurucu bir soukda olsa, yine de amak istersin, ama bunun mmkn olmadn grrsn. Temiz havaya duyulan zlemi giderebilmek gardiyann iki duda arasndadr Bunlar insanda karmak duygular yaatr; muazzam bir fke, kin, aresizlik, bir bouculuk, hava kirliliinden ileri gelen bouculuun yannda ruhi sknt, yaplan edilen karsnda hissettiklerinin seni bomas, boazna sarlmas gibi daha pekok karmak duygular toplam olursun. Ferahlamak, ruhen dinginlemek istersin, ama bunun ortamn bulamazsn. Ve zaten her ey o doal insani ortam bulamaman iin dzenlenmitir. Hem o ortam bulamayasn, hem saln bozulsun, hem de ruhen ryesin diye bilinlice yaplan eyler Gardiyann herkese beer sigara birden yaktrp iirttiini syledik. Gz gz grmyor, her taraf duman iinde, nefes alamyorsun. Bunu niin yaptrr? Altndaki ama ne olabilir? Bu sorularn yantnda yatar Diyarbakr gerei. - Peki sizler kou iinde kendinizce havalandrma tertibat yapmaz mydnz? rnein araflarla - Yok, izin vermiyorlar. 35te bunun olana yok, hcredesin.

337

Koularda da hi izin vermemiler. Temiz hava alman istese niye bunu yapsn? Almaman, havasz kalman, bunalman, hastalanman iin yapyor zin verilse bu denli boucu olmaz. Kouun drtbe penceresi var, pencereler alrsa soluklanlr, ama almaz, yasak. yle ki pencere pervazlar almaya almaya paslanm - Siz rnein araflarla havay devr-i daim etmiyor muydunuz? - Kouta askerden izinsiz araflar alp, orta yere kp sallayamazsn. zin istersen zaten vermez. Diyelim ki araf salladn, neyi nereye devredeceksin? Pencereler kapal olduktan sonra kirli havay kartp temiz havay nasl alacaksn? Ancak o da pencerelerin ak olmas durumunda yaplr. Bazen tutuklu riski gze alr, pencereleri azck aralar, tam kardan bakldnda grlmeyecek kadar aralamaya alr. Ama karda gzetleme delikleri olduu iin bunu yapamyorsun. Belki tuvaletteki pencereleri azck atrrsn, ancak byle kaamaklar yaplabilir. - Kii bana ka santimetre yerdyordu? Bu kalabalkta herhalde santimlik bir hesap gerekiyor. - Herhalde 60-80 cm. arasdr. Hem byk koularda 200-250 insann birlikte yaatld zamanlarda kii bana ne kadar yer debilir ki? Belki yarm metre bile yoktur. O denli bir kalabalk, st ste ylma var. Brakn dier sorunlar kalabalk olma bile, bal bana bir sorun ve yzlerce ek sorunu beraberinde getiriyor. Yemek masas ve sandalye yok. Onlar aranmaz bile. nsanlar yere melip yiyor. - Niin masa vermiyorlar? - Masa yasak. 2000-2500 insana zaten o koullarda istesen de masa veremezsin. Masa verdiinde o kouta eitim yaplamaz. Havalandrmaya karmadklar saatlerde ierde yerinde saydrp mar sylettiklerini ifade etmitik. Diyelim masa var, bu ii yapabilmek mmkn olabilir mi? Olamaz! - Yani bir anlamda kou iinde her ey sizin deil, onlarn bask politikalarn gerekletirmede duyduklar gereksinime gre dzenlenmi, yle mi? - Evet Her ey teslim alma, ihanet ettirmenin llerine gre

338

ele alnm, ayarlanm. Kou ok kalabalktr, yemek birka posta halinde yenir. Birinci posta oturur, -drt kii bir tabaktan yer. Onlar kalkar ikinci posta, sonra da nc posta yemek dzenine geer. Herkesin birlikte oturup yemek yemesine olanak da yoktur. - Yemeklerin ok az olduunu anlatmtn. O haliyle doymak mmkn deil. Peki bu arada yemei paylamda arpc davranlar, olaylar oluyor muydu? - Evet, iki ynls de var. Hem de ok kt ve ok duygulandrc biimleriyle. Arkadalarn bir ksm hastadr. Veremdir. Be kiiye bir tabak yemek dm, iinde bir para et var. O, hasta ya da daha zayf dm arkadaa yedirilirdi. Bir de tersi olurdu. rnein 26. kou DDKDlilerin youn olarak bulunduu bir yerdi. st dzey yneticileri buradayd. Onlarn yannda Partizanclar, taraftar ve sempatizanlarmz da var. Kark yani. Bir ara geici, ksa bir sre paramzla pide alndn da anlatmtk. Ekmek yetmediinden ve alk ekildiinden pide satn alnyor. Paras olmayan insanlar da var. O teslimiyet koullarnda bir komn, dayanma olay ya yok, ya da ok az. Bize anlatlana gre, 26da o sralar komn yokmu. Baz tutuklularn paras gelmiyor, olmayanlara bor veriliyor. Bor sresi uzaynca DDKDliler Paras olmayan pide yemesin! demi. Taraftarlarmzdan bazlar kyldr, onlarn bu irkin tavrlarna ierliyor, yemiyorlar. DDKDlilerin paylamdaki devrimci, adil olmayan olumsuz tutumlar bu kadaryla da snrl kalmyor. Verilen karavanann, ime suyunun ounu kendilerine ayryorlar. Arkadalar dvmeleri bile yaanm, kouta ayr bir bask mekanizmas gelitirmiler. Paras olan meyve suyu alyor. Hem su ihtiyac gideriliyor, hem de bazen trata kullanlyor. Paras olmayan alamyor, iemiyor, ama onlar iiyor. Arkadalarmzn paras bittiinde, o susuzluk koullarnda bu olanaktan da yoksun kalyorlar. Biraz daha yakndan baklnca bunlarn ok ar durumlar olduu grlr. 26da kalan o arkadalarmzla daha sonra karlatk, sohbet ettik. Adam o vaheti, ikenceyi, zulm, dmann yaptn bir yerde nemsemiyor, ama bu olay unutamyor, yreine oturmu, ben bunu unutamam, bize bizden gibi g-

339

zkenler tarafndan bunlar yapld. Paramz yok diye a brakldk, kendileri nmzde utan duymadan yerken, biz bir kyda onlar seyretmek zorunda kaldk diyor. Bizde de bireyselleme, bencilleme, kk-burjuva bencillii, kendine dn az deildi. Ayn hcrededir, dava arkadalaryla birliktedir, ama kimisi zengin, kimisi yoksuldur, buna ramen gelen paray blmeyen de var! Yanndaki biskvi yiyor, dieri a kalyor! Bunlar ykm getiren eyler. nsani ilikileri, arkadalk ilikilerini ykan, bombardman eden eyler. te o koullarda 35te kalan, bizim davadan yarglanan, biraz snrsz bym, aile ii disiplini kabul etmemi dikkafal, inat bir arkadamz vard. Okumu, teoriyi bilen biri deildi. Dmana kar tavr da iyi. Sigaras bitiyor, yanndakiler sigara vermiyorlar. Yiyecei bitiyor vermiyorlar. Sonunda dayanamyor ve tavr koyuyor. Sigaray da, yiyecei de zorla alyor. Ben alp yiyeceim, bu, halkn parasyla alnm, halk getirmi diyor. Belki o anlk bir tepki, kzgnlkla da olsa son derece yerinde ve doru bir tavr. O ki, gerekten halkn paras. - Sezgisel dzeyde bilince vurma durumu yaanm deil mi? - Gerekten halkn maldr, anamz babamz da getirse yledir. Ki ailelerimiz, halkmzn bir parasdr. Biz de halk adna yola kmz. Onun, halk deerlerinin ortak ve kardee bllmesi halkn evlatlar asndan gereklidir. Anlattklarmz belki yzeysel, basit eyler, ama biraz ap irdelendiinde siyasal, toplumsal, insani adan son derece olumlu ve olumsuz etkileri olan bir boyut. - Peki kendi eyalar dnda kalan karavanann da paylam kimi zaman sorun yaratr myd? - Byle sorunlar koularda yaanm. Kiisel konumunu arkadalar zerinde kullananlar olduu gibi, kendi grubunu gzeterek, kou sorumlusunun veya yemek datcnn kendilerinden olmas avantajn kullanarak ayrcalkl davranma, tabaklarna daha fazla yemek koyma gibi eyler yaand. 26. kou buna rnektir. Bazen u oluyormu: spiyoncudur, idarenin adamdr kimse bulaamyor, bir ey diyemiyor. Karavana gelir, adam gider tabana istedii kadar doldurur, dierlerine ne kaldysa onlar da onu blr. Bunlar

340

amyoruz. Fazla gerek de yok. Genel uygulama, ynelim, manzara anlaldnda bunlarn haliyle en u noktada yaandn greceiz. Adam genel olarak blme duygusundan yoksun; kyldr, hep bireyci yaam, cezaevine dm, atr, dmann politikasn iyi kavrayamyor. Ve o politika deiik bir biimde ona yansyor. Yaplanlar karsnda dolmutur, patlamaya hazrdr, boalacak yer aramaktadr, en kk bir neden yznden hrsn arkadandan alma, arkadayla kavga etme, karlat uygulamalardan, yedii dayaktan, grd ikenceden onu sulama, onun aleyhinde olma ve kzgnlk, ksme, tm bunlarn hepsi u veya bu boyutta, u veya bu biimde yaanyor. Birisi yznden btn koua ceza vermenin yaygn bir yntem olarak kullanldn sylemitik. Byle durumlar, kouun cezalandrlmasna neden olan insana ynelimi beraberinde getirebiliyor. dare kouu ona kar kkrtyor. Bu ksz bir durum, btn insani ve kiisel isteklerin bastrlmas, kullanlmas, insanlarda deiik sapkn anlaylar da retiyor. Yani bask koullar sadece insanlar birbirine kar tahammlsz, anlaysz olma gibi konularda kstrmyor, ok daha vahim, ok daha arpc boyutta olaylar ve sapknlklar olarak da ortaya kyor. imdi denilebilir ki, bu ate emberi ve vahetle yzyze kalan insanlarn cinsel ynde bir sapknla girebilmesi nasl oluyor. Normalde aklna gelmez, ama bakyorsun bu dnemde baz tutuklular arasnda cinsel sapknlk ortaya km. - Nasl yani? Tutuklular arasnda cinsel iliki mi vard? - ok denilemez, ama cezaevinde daha nce hi olmayan, normal koullarda rastlanlmayan, bu dnem aa kan, baz tutuklular arasnda kendisini yanstan olaylar oldu. nk tam bir kmaz var, hibir eye, ne dnsel, ne ruhsal, ne de biyolojik ihtiyalarna zm bulamyor. Ve o karmak ruh hali iinde zayf unsurlar kendince yanlsamal zmler reterek, normal davran btnlnden sapma eilimine giriyorlar. - Bylesi bir durumda, toplu yaam iinde aa kan cinsel boyutlu olaylar karsnda tavrnz neydi? darenin tavr ne oluyordu?

341

- Genellikle byle olaylarn idareye yanstlmamasna dikkat edilirdi. nk daha sonra ele alacamz gibi, idare insanlarn zaaflarn rendiinde itiraf, ispiyon ve ihanet ettirme politikasnda onlar kullanyordu. darenin bilmesi bu yzden istenmezdi. Ama sorunun ve idarenin kapsaml politikalarnn ayrmnda olmayan kimileri olay idareye yanstmak istemi, hatta yanstmlardr. Tutuklular arasnda ise, olay kendini tm plaklyla aa kardktan sonra o insanlar tecrit edilir, ilikiler snrlandrlr. Bu konuda dikkatli davranmak gerekiyor. dareye yanstarak bu insanlarla idarenin oynamasna yol amak istenmedii gibi, kouta alnan tecrit ve iliki snrlama kararnn da onun kar tarafa gitmesine, idarenin adam olmasna yol amamasna da zen gsterilir. Eer becerilebilirse, onlara yaptklarnn yanll anlatlr, bir kmazda olduklar gsterilir, kavratma, ikna abalar sergilenir. darenin byle unsurlar daha ok drmesine, onlarla oynamasna izin vermeme, iin bilincinde olmayan baz tutuklularn onlar srekli aalamalarnn nne geme gibi abalar olurdu. Buna karn tek-tk idareye yansyan ve idarenin elinde oyuncak olan insanlar vard. imdi nereye gidecek bu insan? Ne yapacaksn? Diyelim ki adam baka bir konuda su iliyor, bir yerde aklamasn buluyorsun, ama toplumun, halkmzn deer yarglar ylesine gl ve tavizsizdir ki, bylelerinin gemii ne olursa olsun, dmana kar tutumu ne derece kahramanca olursa olsun btnyle siyasi ilikileri bittii gibi insani ilikileri de bitiyor. Bu denli ar bir durum, kiiler asndan ok ar bir durum. - Bylesi insanlar yeniden kazanma ihtimalini tmden bitmi mi gryorsunuz yani? - Bir yerde bitiyor tabii. Kii olarak olumlu biri olsa bile, halkn deer yarglarn dikkate alarak onu iinde tutamyorsun. Diyarbakr Askeri Cezaevinde ise durum udur: Zaten rgtsel olarak olay deerlendirme, tavr alma ve hakknda karar verme durumun yok. Yrrlkte olan dmannn iradesidir. Artk o anda, o kouta, cinsel sapknla den insanlarn yannda bulunan arkadalarn tavrlarna bal bir konu. Diyelim ki bir insan farketmi; uyaryor,

342

yaam boyunca karlaaca trajik sonular ve gereken her eyi anlatyor. Uyar zerine kimisi vazgeer ki genelde olan budur istisna da olsa yzszl sonuna kadar gtrenler de kar. Ama unu grmek gerekir ki, o koullarda bu tr eilimlerin gelitii insanlar genelde cinsel sapk deiller. - Neden baka dnemlerde bu olaylar bylesine yaygn biimde ortaya kmyor da, yaadnz ar bask koullarna benzer dnemlerde kyor? Sorunu nasl aklyorsun? - Kiinin dnsel, duygusal ve her alanda kmaz iinde olmas, bir karanla gmlmesi, umutsuzluk olay var. Byleleri dmanla olan atmasnda olaya bir k bulamyor, dncede zmleyemiyor, direnmeyi nne koyamyor. Yani direnmesi, reddetmesi, tavr koymasnn ona bir ey kazandrmayaca, kurtuluunu getirmeyecei sonucunu karyor. Geni bir siyasal deerlendirme yapamama, kiilik olarak olgunlamama ve kendini bulmama olaydr bu. Bir yerde gelecee gven duygusunu yitiriyor. Deerlerdeki yozlamann da nne geemiyor. inde bulunduu koullar olumsuz, yani direni iinde kendisini ayakta tutacak, bir noktada younlatracak araylara giremediinden, kendimi bu noktada tutaym, gelecekte u u klar olabilir diye dnemiyor. Eer byle diyebilse, kendisine tahripkarca dnme, ya da gdlerine teslim olma olay snrlanr. Ama bunlar snrlayamyor, giderek o ar bask koullarnda kendine ynelme, iine kapanma, gdlerine dnme olay balyor. Kendisine dnnce de dncesi kreliyor, salkl dnme ortadan kalkyor, depremi, bastrlm gdleri karsna kyor. Alktr, susuzluktur, cinsel ihtiyatr, sevgidir, aile balardr vb. bunlar ne kyor. ne kan eer alksa, bir lokma ekmei arkadayla blmeye gitmiyor. Susuzluksa, zaafn bu alanda aa vuruyor. Aile balarysa, yoldalk ilikilerini unutup kurtuluu onlarda buluyor. Eer ailesi sevgi balarn kullanarak her eyden vazgemesini istiyorsa vazgeiyor. Cinsel motifse, zaman zaman yaad o cinsel alk sapknlk biiminde aa kyor, patlama noktasna geliyor, patlyor. - yle diyebilir miyiz acaba: Bu tr ynelimler o zor koullar

343

iinde ve kszlk karsnda kiinin kendisini yeniden kurmasnn yanlsamal bir biimi - Pek tabii, zaten odur. Tersten bir arayn ortaya kmas olay. - Sonraki dnemlerde, diyelim ki bir 1985-86larda bu tr olaylar btnyle bitmi miydi? - Daha sonra hi duymadk. Yaygn bir kitle olmasna, her yatan, her kesimden insan bulunmasna ramen byle eyler kulamza gelmedi. - Kou ii yaamnda grlt, ses konusu da eitli rahatszlklarn kayna myd? - Bu konuda da pekok sorun ktn syleyebilirim. Zaten insanlarn bir yerde sinirsel, ruhsal yaps zayf dm. Bazlarnda aka dengesizlik boyutlarnda yaanyor. Bunun yannda ne zaman nereden gelecei belli olmayan dayak, ikence, doal ihtiyalarn yasaklanmas, bunlarn yaratt beklenti ve gerginlik kou yaamn daha da ekilmez hale getiriyor. Ve bildiimiz hapislik olayn ayor. Sabahtan akama kadar mar, barp-arma, havalandrmaya kan koularn yeri g inleten sesleri, ikence lklar, hepsi bir araya getirilince kazanclar ars cezaevinin yannda halt eder! O arya girildiinde nasl ki her yandan aralksz insann zihnini, kulan trmalayan madeni sesler geliyorsa cezaevi yaam da ondan bin beter. Sadece cezaevi deil yanmzda bulunan komu mahalle de bu durumda, akama kadar bin insann bartsn dinliyorlar. - Mahalle halk eitim, mar seslerine karan lk seslerini ayrdedebiliyor muydu? - Brak yandaki komu mahalleyi, neredeyse tm Diyarbakr duyuyor bizi! Diyarbakra dinletiliyoruz! Bunun yansra diyelim kaybol emri verilmi, yatyorsun, gece nbetileri var. Nbeti tutuklular iki saat belirli bir hat zerinde kouun iinde gezer, bu srada kimse yerinden kmldayamaz, on dakikada bir grevli gardiyana tekmil verir, kouta vukuat olup olmadn, mevcudunu syler. Herkes uykuda, t yok. Ama birden nbetiler uyuyan tutuklularn sesleriyle irkilirler. Kimisi srar, ayaa frlar, kimisi uy-

344

kusunda konuur, korku, panik gece uykularn alt-st eder. Diyarbakr, tutsaklarn uykusunda da yaanan byk bir kabustur. Bazen gece basklar da yaplyor. Bir gecede defalarca bartlarla, basknlarla uykusundan uyanr tutsaklar. Gn boyu yaptklar eitimden, grdkleri ikenceden sonra geceleri de byle nedenlerden dolay uykusuz kalnca yar l, bitkin, yorgun-argn hale gelirler. te byle ortamlarda insanlarn blmeme eilimi, olumsuz ynelimleri daha bir aa kyor. Zaman zaman dayak yememek iin yaltaklanma, kendini kk drme gibi olaylarla yzyze kalmak, dmann yaptklarndan daha ok etkiliyor insan. Kzyorsun, hatta kfr ediyorsun, byle yapmamas, bu tutumlarndan vazgemesi iin elinden gelen her eyi yapyorsun. Sinirlilik had safhada ve insann sinirsel yapsn bozan ne kadar olumsuz faktr varsa tutuklular kuatm. nsan etkileyen dier bir boyut da; tutuklularn, tabii beklentinin olduu kimilerinin ikenceler ve uygulamalar karsnda bazen bireysel dzeyde olumsuz tavrlara girmesiydi. Bakyorsun, kouta sopa yememek iin baz insanlar ispiyon ediyor, davranlaryla koua zarar veriyor, ya da gardiyana yalvarp yaltaklanyor, kendini aalatyor. Bu, seni kahrediyor. yle anlar oluyor ki, boazna sarlp ldrmek istiyorsun. Bylelerinin, insana, dostlarna, yoldalarna zarar verenlerin yaamamas gerektiini dnyorsun. fken, kinin o derece kabaryor. Normal koullarda olsa, bu tavrlar sergileyen insanlar ya ldrrsn, ya da iki dnya bir araya gelse semtine yaklatrmazsn. Ama o insanlarla ayn at altnda kalp ayn havay soluyorsun. nsanlnla, kiiliinle, hibir yannla badatrmadn insanlarla iie kalmak da kahrediyor seni. Her ynyle ar bir durum. Asgari yaam koullarn karlamay bile tehdit, antaj unsuru haline getirip insanlar koullandran bu acmasz ortamda onlar anlamak, ruhsal dalgalanmalarna yetkince aklamalar getirip zm retmenin grevin olduunu biliyorsun ve bu da ok zor bir ey. Dediim gibi gece basknlar oluyordu. Bir ara ok yaygnd, neden o kadar sk geldiklerine pek anlam veremiyorduk, sonra zdk. O ara Ermeniler eitli Avrupa kentlerinde baz Trk diplo-

345

matlarn ldryorlard. dare bu olaylarn olduu gn haberleri dinliyor ve hi zaman yitirmeden hemen kou basknlarna giriiyordu. Bir anlamda misilleme, intikam saldrs dzenliyordu. Gece yars anszn vahice koulara dalyorlar, herkesi ikenceden geiriyor, sabaha kadar esas duruta bekletiyorlard. te byle anlarda, gece yarlarnda cezaevinden ykselen lklar, insan haykrlar sadece yannzdaki mahalleyi deil, btn Diyarbakr inletiyordu. Bize yaplanlar, o lklar, olan bitenleri Diyarbakr halk bilmiyor deildi. ehr-i Diyarbekir 1981-84 yllar arasnda yaanan drama 7den 70e tanktr. Ayrca 35te bizler hcrelerde akama kadar ayakta bekletiliyorduk. Gece yatp dinlenmeli ve uyumalyz ki, ertesi gn ayakta durabilelim. Ama bunu da engelliyorlard. Gecenin bir yars, nbeti subay kp geliyor. Kouumuzun koridoruna girdii an nbeti gardiyan yeri g inleten bir sesle dikkat ekiyordu. Kan uykularda da olsak, yataktan frlayp hcrenin demir parmaklklarnn nnde esas durua gememiz gerekirdi. ou kez subaylar gelip Mazlum, Kemal, Hayri ile sohbet ediyorlard. Konuma bitinceye kadar, isterse sabaha kadar srsn, hepimiz esas duruta beklemek zorundaydk. ounlukla basknlarda saatlerce dayak atyor, ikence ediyorlard. - Peki kou iinde biraz nce szn ettiin gergin ilikilerin yaanmas idarenin bilinlice pompalad bir politikann sonucu deil mi? Diyelim ki, iki tutuklu kavga etti, idarenin tepkisi nedir, ne yapar? - Genel politika asndan ele aldmzda yaratlan her sonu, bilinli uygulamalarn bir rn olarak karmza kyor. Onu da brakalm, normal insani ilikilere bakarsak ne yaplmak istendiini daha iyi grrz. Cezaevi kitlesinin hepsi siyasi eitim alm, parti kadrosu dzeyinde yetimi, deerleri zmseyip kiiliinde somutlatrm insanlar deil. Bazlar ailesiyle bile geinemeyecek kadar aksi, geimsiz, tepkici tipler. Ortak yaama, deerleri olduu kadar gncel yaamn gereksinimlerini paylama, ona ayak uydurma alkanlndan da yoksunlar. lsz, programsz yaamay alkanlk haline getirmiler. Lmpeninden tutalm deiik

346

snf ve kesimlerden yzlerce, binlerce insan bir araya gelmi. Brakalm bu vahet ortamn, idarenin insanlar teslim alma, deerlerinden yoksun brakma uygulamalarn, normal koullarda bile bu insanlarla uyumlu bir iliki gelitirebilmek gerekten ok zor. Cezaevinde insanlar bir aradadr, koullar onlar ortak yaamaya zorlar. Kou mevcudu 20-30 kii de olsa herkes istedii saatte istedii eyi yapamaz. Bakalarnn hakkna hukukuna saygl davranmak zorundadr. Planl, programl olmaldr. Davranlarn, tutumlarn lp bimelidir. En azndan kouun bir okuma saati olur, dinlenme, yemek yeme saati olur. Kou sakinlerinin bu saatlere uymalar gerekir, ama Diyarbakr Askeri Cezaevinde bunlardan szedemezsin, bir yerde herkes kendi banadr. Denetimin kayboluyor, ki dman da senin denetimsiz kalman salamay en byk ama haline getirmi. Kitleyi, devrimci denetimi bozup tahrip etmek noktasnda kkrtyor. nsanlar tekletirmeyi hedefliyor, ortak yaam ve dayanmay boazlyor, ldryor. Kiilerin en doal insani sorumluluklarndan da syrlmasn, kendisinden baka bir eyi grmez hale gelmesini, keyfince yiyip imesini bari bulabilse! istedii gibi davranmasn salamaya alyor. Dierleriyle blmeme eilimini gelitirerek deerlerinden korkun bir erozyon yaratyor. Byle bir ortamda her eyin tahrip olmas ok doal, ama tutuklular arasnda yaygn bir kavga, ekime yok. Olmamas da daha ok yine dmann politikasndan kaynaklanyor. Aslnda tutuklularn birbirine girmesini istiyor, ama kendi denetiminin dnda kavga ve ekimeye tahamml edemiyor. Bir de dmann insan bu kadar ok ezmesi, kertmesi insanlarn birbirlerine olumsuzluk boyutunda ynelmemesini, kavga etmemesini beraberinde getiriyor. Hatta o azgn vahet ortamnda insanlar ister istemez elden geldiince birbirine yardmc olmak, en geimsizlerle bile uyumak abasn sergiliyor. Keza devrimci tarzdaki ynelim en sradan insanlarda bile kk drmeme, ispiyon etmeme, dayak attrmama gibi eilimleri hep diri tutuyor. Tek-tk soysuz tipler var, zaman zaman kavga ve ekimeler olsa da onlardan kaynaklanan olumsuzluklarn idareye yanstlmamasna al-

347

lyor. Koutaki arkadalar byle sorunlar kendi ilerinde zmeyi esas alr. Ama diyelim ki o anda gardiyanlar farketti, gzetleme deliklerinden kavga edenlerin kim olduklarn belirledi, o zaman hemen baskn yaparlar ve o insanlar vahice ikenceden geirerek hcrelere atarlard. - Peki ama idare niin rahatsz ki? te insanlar birbirlerine girmi, aralarnda kavga ediyor. Bu, onun amalad bir ey deil mi? - Bu, istediinin bir yn. nsanlarn birbirine dmesi, dman olmas, birbirinin kuyusunu kazmas, birbirine gvenmemesi onlarn iine gelse de kavga ve ekimeden sonra o insanlar dvmelerinin, ikence yapmalarnn nedenini de anlamak gerekiyor. Kavgay da bizden habersiz yapamazsnz! Bu i de bizden sorulur, biz emir vermedike-istemedike hibir kouta kavga olmamal! Dman duygusuz, tepkisiz, iradesi tmden yok edilmi insan yaratmak istiyor. Tutuklularn birbirine girmesi iine gelse de, tepki ve duygularyla hareket edip insani bir boyut sergilemesini kabul edemiyor. kence ve ceza biraz da bu insani ynedir. Aslnda bu disiplini nasl elinde tuttuunun, insanlar nasl avucunun iine aldnn bir gstergesidir. Ksaca, o en st dzeyde yaatlan tecritli ortamda tutuklularn birbiriyle kavgal ve ekimeli olmas fazla yaygn deildi. Kukusuz ki, ii ispiyonculua, arszla dkene, aktan yapana byk bir kin, honutsuzluk, tepki, nefret vardr. Kavga ve ekime genellikle bu tiplere kar duyulan tepkinin aa vurulduu anlarda oluyordu. Dolaysyla cezalandrlanlar, hcrelere atlanlar genellikle devrimci, direngen tutum taknan arkadalard.

Esat Oktay keyifli: Abdullah calan yakaland, yaknda burada!

- Kou ii yaamda gnlk olanaklarn kullanlmasnda, szgelimi gazete vb. eylerden yararlanmada ne trden sorunlar kyordu, nasl zyordunuz? - Sylemeliyim ki gazete olay da ayr bir macera! O teslimiyet dneminde magazin kltrmz epey geliti, gelitirdiler! Gazete is-

348

tersen bile vermeyiz, gazete yasa var demiyorlar, sana aklama yapmalar szkonusu deil. Sadece gazete konusunda deil, herhangi sradan bir konuda bile tutukluya aklama yapma durumu yok. Sana u konuda unun iin yaptrm uyguluyorum, unun iin yasaklyorum ya da ynetmelik ve tzn u u maddesine gre yasak koyuyorum demiyor. Btn yasaklar gerekesiz ve dorudan uygulanyor. rnein, bilgimiz dnda gazete yasaklanm ve gnlerce gelmiyor. Sonunda, bizim kouun gazeteleri niin gelmiyor diye soruyorsun, sorunun karl kesinlikle ikence oluyor. Soramazsn! Nasl gazete istiyorsun? Eer size gazete verilecekse, verilir! Hibir ey isteme hakknzn olmadn bilmiyor musun? diyor. Bu durum sadece gazete iin deil, her ey iin byle. Peine dtn her hakkn karl kesinlikle cezalandrma oluyor. Ve peine dtne, istediine piman oluyorsun, bir daha da istemiyorsun, isteyemez hale geliyorsun. Bir bakyoruz; Hafta Sonu, SES, Gong, Tercman ocuk, gibi haftalk magazinlerin en pespayelerinden bir kucak dolusu alp gelmi. Bunlar alacaksn, u kadar para vereceksin diyor. Paray alyor, gazeteleri kouun bir kesine brakyor. Gardiyan, mar devam ediyor ve gnlk gazetelerin istirahat saatinde okunacan belirtiyor. Szn ettii saat de aslnda hibir zaman gelmeyen bir saattir! Zaman ylesine doldurulmutur ki; martr, yemek saatidir, saym saatidir, kaybol saatidir derken gazetelerin kapan amaya bile frsat bulamazsn. Bazen gazeteleri getiriyorsun, ieri braktktan sonra, size on dakika sre, on dakika sonra gelip gazeteleri geri toplayacam diyor ve dedii saatte de tutuklu zaten mar sylyor, okumas mmkn deil. - Gazeteleri geri mi istiyor? Okumadan geri mi alyor? Paranzla aldnz, sizin onlar! - O gazeteler almadan, el srlmeden geri gider. - Ama soygun gibi bir ey bu! - Zaten soygun da var. Hibir eyi sana kuralnca kullandrtmyor ki. Gazeteler yeni ve hi almam, okunmam, gtrp bayiye geri iade ediyor ve paralar alyor. Ksacas, hem tutukluya okutulmuyor ve okutulmayan gazetelerin parasn alnarak cebe atyor. Kou-

349

a ka gazete verilmise kesinlikle o kadar gazeteyi geri alrlard. Gazetelerin izilmesi, bulmacalarnn zlmesi, yasakt! Bir koutan ald bir tomar gazeteyi ikinci gn grtp baka bir koua veriyor ve onlardan da para alyorlard. Bayiye iade dnda bir soygun biimi de buydu. Diyarbakrda gazeteleri gnlk vermeleri szkonusu deildi. Eer verilse, hep bir nceki gnn gazeteleri olurdu. 35e gazete ayda ylda bir gelirdi. Ama getirilen gazetelerden koulara gre daha fazla yararlanrdk. Az da olsa okuyabilen bizlerdik. Geri gazeteler getirilip bizlere teslim edildii sralarda koulardaki gibi eitim olurdu, ama st kattakiler gzetleme deliklerinden grnmeden be-on dakika eitimi ihlal edip onlara gzatma frsat bulabiliyorlard. Cezaevine Cumhuriyet gazetesi kesinlikle sokulmuyordu, yasaklanmt. Hrriyet ve Tercmann dnda bazen Milliyet gazetesine de izin veriliyordu. Gazeteler her katn isteine gre gelmiyordu. Kafalarna ne eserse onu alp getirirlerdi. rnein, bizim kata bir SES dergisi yeter. dare tutuyor sekiz SES, on Hayat dergisi getiriyor, neredeyse adam bana bir dergi! Burada da ne kan u oluyor: dare seni maddi ynden da kertmeye, artk gazete istemiyorum noktasna getirip brakmaya alyor. Ama gazete istemiyorum da diyemiyorsun. nk onu isteyip istememe hakkn da yok. Fazla dergi getirme iini ylesine trmandrdlar ki, bazen krk-elli magazin dergisi getirip zorla sattklar olurdu. Tartamyorsun, paray verip almak zorundasn. Ksacas gazetenin her bakmdan tasarruf hakk idarenin elindeydi. Bayiye mi verir, yoksa gtrp koulara tekrar tekrar m satar, bilemezsin ve karmazsn. - Bu, hep byle mi gitti? Yzyze kaldnz bu katmerli soygun ne zamana kadar srd? - Gazetenin zerinde oynanan oyunlar, PKK Ana Davann sonulanmasna, 1983 Maysna kadar devam etti. Bizlere cezalarn verilmesinden sonra artk gazete okuyabilir hale geldik. Yani grevli gardiyana bizim kata u kadar gazete gerek diyorsun, o da satn alp getiriyor, ge mi getirir, erken mi getirir ona karamyorsun. Ne zaman gelirse hcreler aras deiimli bir biimde okuyorsun.

350

- Yani bu korkun soygun, ikibuuk, yl devam etti, yle mi? - Tam bir soygundu, uzunca bir sre devam etti. Olaya salt bir soygun olarak yaklalmamal. Bu, olayn esas boyutu yannda daha hafif kalr. Okuma, haber alma hakkmzn gasbedilmesi olay, suu yaanyordu. Ayn zamanda bir ikence yntemiydi de. yle bir olay oldu: Dzenli gazete getirme szkonusu olmadndan; bazen 15 gnde, bazen haftada, ya da ayda bir verdiklerinden yurtta, dnyada ksacas darda olan-biteni tam olarak izleyemiyorduk. En fazla gazete okuduumuz dnem, o teslimiyet koullarnda, Hayrilerin lm orucuna balad gnlerde oldu. dare ortam biraz yumuatmak iin, her gn hcrelere bir-iki gazete vermeye balad. 1982de srail Beyruta saldrmt. O gnlerden biriydi, Esat Oktay keyifle parmaklarn klatarak, nee iinde 35e geldi, katlar dolat, tek tek her hcrenin nnden geti, aniden bir arkada tokatlad, sonra da, biliyor musunuz; Abdullah calan da yakalanm, yaknda o da buraya gelir! dedi ve gitti. Sabah saat 10 civarndayd. - Sizin o andaki duygularnz ne oldu, neler hissettiniz? - Daha nce de benzeri eyler ok sk yapld ve yle eyler tutsan moralini bozmakta bir ara olarak kullanld iin inanmadk. Fakat ok gemedi, be dakika sonra gardiyan elinde bir tomar gazetesiyle geldi ve hcreye birer Hrriyet datt. Hemen gazeteyi atk, sekiz stuna manet atm, Beyrutta Abdullah calan yakaland, srail Trkiyeye teslim edecek diye yazyordu. - yle bir olay yaanmad deil mi? - Tabii yok yle bir ey. Gazeteyi okuyunca, moral asndan yklacamz, keceimizi, yani o sansasyonel, uyduruk haberin idarece yrtlen politikalara malzeme olacan dnyorlar. Hemen gelip tek tek hepimize, Apo da yakaland! Bundan sonra ne yapacaksnz diyerek tepkilerimizi lmeye altlar. Gazete bu ekilde kullanld. Aslnda olay, byk ve geni boyutlu. Kolordu, basn ve MTin bize ynelik saldrda nasl ortaklaa tutum aldklarn, btn cephelerden nasl bir saldrnn balatldn grmenin en plak hali. unu biliyorlar: Teslimiyet dneminde kopkoyu bir tecritlie sokulduk. Cezaevinde ne olup bittiini renmenin bile

351

neredeyse olanaksz olduu o koullarda tabii ki darda olan biteni de salkl renebilme olanamz yoktu. Kim ld, kim yakaland, hangi arkadan bana ne i geldi bilemiyoruz. Ve bu bilinmezlik, vahet, kapkaranlk ortamdayken Diyarbakr Askeri Cezaevinde itiraf ve ihanet gndemletirildi. Byk kmazlar yayoruz. Dman bunu daha da derinletirme, partiye, gelecee olan gveni, midi bitirmek iin basn da bir basamak olarak kullanyor. Gndemletirilen ihanet politikalarna hz kazandrmak, insanlardaki yknt ve knty tamamlamak iin Diyarbakr Askeri Cezaevi esasa alnarak kolordu ve MT uzmanlar bilinli tutumla, bu uyduruk haberi Hrriyette manetten verdirdiler. Bu aslsz haber, basna MTin ne lde hakim olduunu ve derinlemesine nfuz ettiini, istedii gibi ynlendirdiini ak biimde ortaya koyuyor. Bu haberle hedeflenen bir baka durum ise Krdistanda partiye balln srdren insanlarda ylgnlk, karamsarlk, bitmilik yaratmakt. Yine aleyhimize kan haber varsa, hemen cezaevine gazete datyorlard. Diyelim, itiraflarn haberleri km. Ne dediklerini, neyi nasl anlattklarn bizlere okutturmak iin zevkle o haberleri ieren gazeteleri getirirlerdi. Ayrca hcrelere olduu gibi koulara da hi dzenli gazete verilmedi. - Gazetelere sansr uygulanyor muydu? rnein, okumanz istemedikleri bir haberi kesmek gibi. - Hayr. Diyarbakr Askeri Cezaevinde gazeteyi kesme, kimi olaylar okutmama gibi durumlar olmad. Eer o gn gazetede houna gitmeyen, okumamz istemedii bir haber kmsa, haberi keseceine gazeteyi vermiyor, tam bir keyfiyet yaanyor. Ayrca gazeteyi sansre uratma ii onlarn genel politikalarna da uygun dmez. O dnemde verilen gazetelerde kesilmi baz yerler grdmzde, bizimle ilgili bir eyler yazdn anlayacamz ve moral bulacamz dnebilirler. Byle bir hava yaratmaktansa, gazete vermemek onlar iin en doru ve en kestirme yoldu. - Peki bu konuda eklemek istediiniz baka eyler var m? - Bizim katta bir iir yakalatma olay oldu. Karasu ksa bir iir yazmt. Ona karlk Mazlum da bir iir yazd. iirleri arka-

352

dalar elden ele alp okudular. ener bunlar okuyunca iire hakaret etmeyin deyip bir iir de o yazd. Karasununki bizim tarafta okunduu iin, Mazlum ve enerinkini Hayrilerin tarafna gnderdik. Hayri, Celalettine okumas iin veriyor. Bu ara koridorda gizlice gzetleme yapan gardiyanlar hcreden hcreye bir eyin verildiini grnce kat kapsn ap pusuya yatyorlar. Celal okuyup Hayriye verdii anda elinden kapyorlar. enerin iiri yakaland iin baskn bekliyoruz. Esat Oktay koua baskn yapacak, bu iir kimin? diye soracak, ener sahiplenirse ikenceden geirilecek. Tabii hepimiz paymza deni alacaz. ener de olacaklar hesap edebildii iin ifade hazrlamaya balad. Eer iir benim derse, riskinin ok daha ar olabileceini dnyor. Cezayirli bir aire ait olduunu syleyecek. Bekle bekle bir trl gelmiyorlar. Elbiselerimizi gece boyunca karmadk. Operasyona hazrz, ama gelen-giden yok! Geceyi yle geirdik. Sabah oldu saym geldi. Yine bir ey yok. Ve hepimizde bir aknlk var. Kendi kendimize ne oluyor, niye saldrmyorlar? Yine ne planlyorlar? diye dnyoruz. Saym bitti sonunda Mazlumu Esat Oktayn yanna gtrdler. Hepimiz meraktayz. ok gemeden Mazlum geldi, kucanda bir tomar gazete, dergi var! Esat Oktay vermi: Gzel iir yazyorsun demi. Mazlum da, yok ben iirden anlamam diye yantlam. Esat, aln gazete okuyun, kafanz iir gibi eylerle yormayn, vatana, millete faydal insanlar olmaya bakn demi. O olay aramzda gnlerce espri konusu oldu. Olaya daha yakndan baknca, yaplann llp biilmi bir tavr olduunu hemen grebiliyorsun. Esat Oktay iin bilincinde ve btn politikalar bir ekip almasnn rn; insanlarn zerine hep iddetle gidince bir yerde patlama olacan kestirebiliyor. Ayrca artma, deiik tepkileri gstermeyi, tekdze kalplam uygulamalara bal kalmamay da biliyorlar. - Ara sra Mehmet enere birka iir daha yaz bari! dediiniz olur muydu? - Gzel iir yazar da onu koruma sorunu var. - Bir iirle bir kucak dolusu gazete daha alrdnz!

353

- yle mi? Ama Esat Oktay her zaman yle keyfinde bulmak mmkn m ki? Geri Mazluma bir kucak dolusu gazete verdi, ama bizi de o gece sabaha kadar baskn beklentisinde brakt, tedirgin etti, endie iinde kaldk, uyumadk. Bu da bir eit ikence, bilinli bir tutumdur. Onun bizi artmas bile ikenceydi! - enerin o ksa drtl aklnda m? Buraya alabilir miyiz? - Unuttum, aradan ok zaman geti. kence-daya anlatan gzel bir drtlkt. - imdi de ay sorununa geebilir miyiz? - Evet, bu konuda da ksaca bir eyler syleyelim: 1981 Ocak sonras, vahet boyunca hcrelere hi ay verilmedi. Koularda ise, bu biraz daha farkl uyguland. Eer herhangi bir nedenden dolay koua ay yasaklanmamsa, gnde bir defa bidonlarla veriliyordu. Demlik yoktu. Koular kalabalk olduu iin byk plastik su bidonlaryla getiriliyordu. Onun ieri verilmesi de ayr bir sorun. Yani kouta ay iiliyor denilince iilenin ay olduu sanlmasn. Ilk sar su demek daha doru. Gardiyan, ay bidonunu getirip kapya brakyor ve parasn alp gidiyordu. - ay bidonu hemen ieri alnmyor muydu? - Bazen saatlerce bekletiliyor, kap alp da bidon ieri verildii zaman artk bidondaki ay iilmez hale geliyordu. Cam bardak yllarca yasakland, naylon bardaklar kullanlrd. Diyarbakrdan 1987 ylnn sonunda ayrldm, o zamana kadar da cam bardak yasakt. 35e sadece bir gn ay getirdiler. O da Mazlumun eyleminden sonrayd. Hcrelerde bir lm sessizlii vard. nsanlar beyninden vurulmu, yrekler dalanmt ve kendisiyle hesaplamann derinletii ok ar bir ortamd. - Frtna ncesi sessizlik gibi - Tanm ok zor! Mthi bir ortam, kurun gibi ar bir hava vard. dare hi yapmad eyi yapp, hcrelerdeki mar ve eitimi durdurup, oturun dedi. te o arada bir bidon ay getirip dattlar. emedik. Birka yudum itim, ounu dktm iyorsun, ama sanki kan iiyorsun. Bir nder insann, kahraman bir insann kendisini davas ve arkadalar uruna feda etmesinin bede-

354

liymi gibi geliyor sana o ay!.. Ki, gerekten de o anlamda bir sunma var. Esat Oktay, ay yerine arkadann kann iiriyor sanki te ay o zaman grdk. Ana dava sonulanana kadar bir daha ay yz grmedik. Ana dava 1983 Maysnda sonuland, az cezallar koulara, idamlklar hcrelere yerletirildi. Ondan sonra gnde bir defa bidonla, paramzla ay getirildi. - ay sorunu genelde, cezaevlerinde hep bir soygun arac olarak kullanld. Bu yaklam, Diyarbakr Askeri Cezaevi iin de doru mu? - Hcrelerde sorun olarak yaanmadn syledik; yani yasaktr! denilerek temiz (!) bir ekilde zmlendi. Koularda ise bir anlamda yle saylr tiklerine bin pimanlar, bir yerde de imek zorundalar. nk su niyetine kullanyorlar Hi demi olmazsa da, bulank suyu andrsa da insanlar seve seve para verip alyor. Ama imeye zamanlar yok. Bazen eitim aralarnda denk drebilirlerse ayak st iiyorlar, daha bitirmeden eitim yeniden balyor

eriat-faist Ylmaz Yalnere teslim edilen ocuk kouu

- darenin kou ii yaamda denetimi hep elinde tutmak iin eitli mekanizmalar yaratt bilinen eyler rnein din faktrnden yararlanma, onu arpc ve yakc bir biimde basknn arac olarak kullanma szkonusu oldu mu? - Oldu, hem de ok yaygnd Bu da giderek yerleik politika haline gelen ayr bir uygulama. Teslimiyet dneminde koulara namaz kldrma dayatld. Bazen bireysel, bazen topluca namaz kldrma olaylar yaand. 29. koua toplu namaz kldrdlar. - Nasl yani? - zel bir uygulama tiraf politikasnn bir paras olarak baz arkadalar o koua gtrlm. zellikle Ceylanpnar PKK Davasndan yarglanan arkadalara ve dierlerine itiraf hazrlatma szkonusu. Toplu namaz klma dayatlyor. Yaam boyunca abdest alma-

355

m ve namaz klmam insanlar Namaz konusunda hibir ey bilmiyorlar Ara sra gelip dini konularda snavdan geiriyorlar. slamn, imann artlar katr? Abdest nasl alnr? gibi sorular soruyorlar. Tutuklu istenen yant veremeyince cezalandrma balyor. - Namaz kldracak imam koutan m kyor? - Evet Koutan biri kldryor. Sanrm 1982nin Ocak aynda 29a toplu namaz klnaca talimat veriliyor. Kou gardiyan yanna -be gardiyan daha alarak kalas ve joplarla ieri dalyor, tehditler savurmaya, kfr etmeye balyorlar. Sonra da herkesin namaz klmas gerektiini, bunun bir kural olduunu syleyerek tutuklular namaz klmaya zorluyorlar. Bylece namaz da askeri kurallar arasnda yerini alyor. Su sorunu ok yakc biimde yaanyor. Abdest almak gerektiinden, suyun bir ksmn da buna kullanmak zorundalar. Ama islamn kurallarna gre su yerine geebilecek temiz nesnelerle de abdest alnabiliyor. Kouta birazck dini bilgisi olanlar abdestin susuz da alnabileceini syleyince, kou duvarlar bu i iin biilmi kaftan oluyor. Namazdan nce koutakiler ellerini duvara srterek abdest almaya balyorlar. Bir hafta iinde o duvarlar kirden siyaha dnm!.. Toplu namaz klmalar srasnda bir yn komiklik de yaanyor. Secdeye kapanmak gerekirken ayaa kalkanlar, ya da secdeye kapanrken nndeki insann ayaklarna ban arpanlar oluyor. Dua bilmeyenler dudaklarn kprdatarak dua okuyormu gibi yapyor Birka hafta sonra idare namazn insanlar drme amacna hizmet edecek gl bir ara olmadn anlad. Zor ve ikence karsnda dier kurallara nasl uyduysa namazn da tutsaklarca yle bir kural olarak grldn, baka bir etkisinin olmadn anlaynca vazgeti. Dinin yaygn bir bask unsuru olarak kullanldna rnek olmas iin u olay anlatalm: Cezaevine yeni gelip 36ya konulan bir tutuklu var. Adam Sryani; gardiyanlar mslman msn? slamn artlarn say diyerek yklenmeye balyor. Adam, ben mslman deilim, gnahtr, byle yapmayn. Trkm, ama mslman deilim, benden ne istiyorsunuz? diye baryor. Yaklak bir hafta boyunca geceli gndzl adama ikence yapyorlar, ama mslaman oldu-

356

unu kabul ettiremiyorlar Bazlar iin namaz bir nebze de olsa bir dinlenme arac, dayaktan ikenceden kurtulmada bavurulan bir snak haline geliyor. dare bunu farkedince bu defa namaz braktrmak iin toplu dayak attrmaya balyor. Bir kouta herkese namaz kldrtmak zorunlu hale getirilirken, baka bir kouta sadece zendirilmekle yetiniyor. Bazlarna ise bu arac hi kullanmyor. Ayrca ak tavr koyup kar kan, bu yzden de hcrelere alnan insan says hi de az deil Bir ara tutuklularn oru tutmas istendi ve tutacak olanlara sahur yemei verilecei sylendi. - Biz zaten yllardr az, bir de ne orucu tutacaz? denmiyor muydu? - Evet, zaten herkes a. Koularda bazlar sahur yemei alrz veya basklardan birazck da olsa kurtuluruz gibi kurnazca bir dnceyle oru tutmaya balyor. Ama ne istirahat verildi, ne de sahur yemei. Ramazan, o yllarda yaz aylarna rastlyordu. kence, dayak, eitim devam edince ou oru tutmaktan vazgeiyor. Tek-tk gerek anlamda orucunu srdren insanlar oluyor. Yani adam ikenceye katlanyor, mara, eitime karlyor, ama inancndan dolay da orucunu bozmuyor. - Buna bir yorum getirebilir misiniz? - Dine el atmalar inandklarndan, dini inanlarn gereklerini yerine getirmeyi grev bildiklerinden, ya da sayglar olduundan deildir. Farkl dnmek zaten yanltc olur. darenin dini ve insani hibir kuralla kendisini snrlamad, byle bir sorumluluk tamad ak. Sre iinde olan-biteni yorumlamakta sla den insanlar da bunu anlad. darenin bu zorlamalarnn, yaptklarnn ne dinle, ne islamla, ne de baka insanca ilikilerle herhangi bir bann olmad grld, anlald. Buna ramen dediim gibi, cezaevinin o koullarnda dini inanlarnn gereini yerine getirmek isteyenler oldu, srdrebildii kadar srdrd. Atatrk, ada, laik olduklarn azlarndan drmeyenler, dini, insan drmenin bir arac olarak kullandlar. Laiklik, bireyin inan zgrln salama, devlet mdahalesinden kurtarma, dinle devlet ilerini birbirinden ayrma eklinde aklanr. Trkiyede yne-

357

timler laik olduklarn bolca ileyip vnr. Atatrkn laiklii getirdiini, ada olduklarn bol bol propaganda ederler. Ama bunun gerekle, yaananlarla ilikisi yok. Genelde gericileen burjuvazi, iktidarn srdrmek iin dini bir silah olarak kullanmaktan hibir zaman geri durmamtr. Laik olduu bolca propaganda edilen Trkiyenin laiklik hikayesi de bunun dnda deildir. Hele byle hibir kural tanmayan gerici-faist dnemlerde, din sonuna kadar kullanlan bir silahtr. Yalan, demagoji bir tarafa, iin z budur. Ve dinin bylesine kullanlmas Atatrklkle elime olarak da grlmemelidir. darenin Diyarbakrda yapt her ey laik devlet politikalarnn uygulanmasdr. - Laikdevletin, Diyarbakrdaki laik uygulamalarndan baz rnekler verir misiniz? - Devletin, devrimcileri, tutsaklar hizaya gitirmek iin dini nasl kullandn en arpc biimde aa vuran olay; ocuk kouunda yaptklardr. Cezaevinde bir ocuk kouu atlar. Gya ocuklar eitecekler. Henz gen dimalar olduklar iin ekillendirilmeye, hamur gibi yorulmaya msaitler ya Onlar zararl dncelerden arndrmay, Atatrk ve dinci bir eitimle donatmay amalyorlard. O ara Diyarbakrda uak karma olayndan yakalanp cezaevine getirilen eriat birka tutuklu vard. Birinin ismi Ylmaz Yalnerdi. Esat Oktay, ocuk kouunun sorumluluunu bu eriatya verdi. Y. Yalner ve bir-iki eriat arkada ocuk kouuna yerletirildi. ocuklar mslmanlatrma, terbiye etme, dini eitime tabi tutma grevi tmyle onlarnd. Ylmaz Yalner ve ekibinin ikence, cezalandrma yetkileri de vard. Eti senin kemii benim yaklamyla onca ocuun gelecei bu Atatrk kurumda eriatlarn eline teslim edildi. ocuk kouunda bulunanlarn byk ounluu bizim davadan ieri denlerdi. Arkadalarn kardeleri, yeenleri vb. ite.. Bunlara grlmedik bir uygulama yaplyor. Sabah ezanyla kaldrp aralksz namaz kldryor, lene kadar dini yaynlardan ya da Kurandan eitim yaptryorlar. Yetmiyor, eitim akama kadar sryor. Yine yetmiyor, bazen saym sonrasna kadar sarkyor. ocuklardan istemedikleri,

358

beenmedikleri herhangi bir davran sergileyen olursa, ya da terslik yapan karsa, nce kendileri dvyor sonra idareye haber verip, dvdrtyorlar. Ylmaz Yalner faist-eriat eitim anlayyla ocuklar yourmaya balyor ve beytlmal dedikleri islami komn kuruyorlar. ocuklarn gelen eyasna, parasna bu ekip el koyuyor ve kendi ihtiyalar dorultusunda istedikleri gibi harcyor, kullanyorlar. Koutaki eriat eitimin bir paras olarak medreselerde hocalarn yapt gibi falakaya ekmeler, nefsi kreltmek adna yiyecek vermeme, ya da sigara yasaklama gibi ek cezalandrmalarda bulunuyorlar. Yani ocuklar ekonomik ynden smryor ve onlar kendilerine dayanak yaparak idare karsnda konumlarn glendiriyorlar. dare de onlara eriat temelinde dini eitim yaptrarak, bu ocuklar sol dnce iinde tutmaktansa eriat yaparak daha az tehlikeli hale getirmeyi yeliyor. nne koyduu bu uygulama Ylmaz Yalner oradan gidene kadar devam etti. Daha sonra da bir sre srdrdler, ama sonunda ocuk kouunda kendiliinden bir ayrma oldu. - Nasl bir ayrmayd bu? - Bir ksm islami dnceyi, verilen o eitimi benimsedi, eski dncelerinden vazgeti ve bizimle olan balarn kopard, bir ksm ise bir-iki yl bulan bu eitime ramen militan yapsn korudu. Bizlere olan inancn ve gvenini sarslmaz biimde srdrd. Ki, baz ocuklar dardan tanrm, ate parasydlar. Hl anmsyorum Hilvanl bir ocuk vard, skynetimin ilanndan sonra ileye askeri panzerler, kariyerlerle komando birlii gelmiti. ocuklar komandolara saldryorlard. Bu ocuk da onlara aman vermeyen, talayan, kariyerlerin paletleri arasna kee koyup dilisini attran biriydi. Subaylar sonunda bize haber gndererek, bize karmayn, biz kimseye saldrmayacaz, ocuklar stmze bu ekilde gelmesinler, durdurun! demek zorunda kalmlard. te bazlar byle yaman ocuklard. Ve bizimle krsal alanda atmalara katlan kyl militan ocuklar Bunlar en sonunda tavr koymular. Bir gn hepsi birbirine giriyor ve dinci geinerek kendileri zerinde tahakkm kurmaya alanlarla kavga ediyorlar. Kepelerle, demirlerle,

359

artk ellerine geirebildikleri ne varsa birbirlerinin kafasn-gzn yaryorlar. Olay idareye yansyor, idare de cezalandrmak amacyla dini eitimi bir trl benimsemeyen ve kavga edenleri 36nn hcrelerine att. O ara bulunduumuz 36da konuma yasa devam ediyor, henz emir-komuta zinciri krlmamt. Ama biz 1982 lm Orucundan sonra 36ya getirilmiiz, zerimize fazla gelmiyorlar, aramzdaki konumalar engellemiyorlar. Onlara da fazla karmadlar. Biraz mar syletiyorlar, ara sra gelip birka soru soruyorlar, onun dnda pek uramyorlard. ocuklar akama kadar oturuyorlard. Kendilerine sigara verilmiyordu, ama uygun bir yolunu bulup gnderiyorduk. Getirildiklerinde birka defa seslenip kim olduklarn sorduk. ekindikleri iin sessiz kaldlar. Askerlere tekmil verdiklerinde isimlerini rendik, baktk ki bizim ocuklar, tanyoruz! Ne oldu, niye geldiniz? dedik, onlar da bizi tanynca olup biteni anlatt ve sonunda dayanamayp kavga ettik, bizi ayrp buraya getirdiler dediler. ocuk kouundakilerin bir ksm normal koullarda bizimle yeniden iliki kurup kendilerini oradan kurtarmamz istediler. karp aldk. Bulunduumuz koulara yerletirdik. Dier bir kesimi ise, tahliye olup dinci kesime katld; duyduumuza gre hl srdrenler var. Diyarbakrda alan ocuk kouu, gerek anlamda ya kk olanlar zor koullardan, vahet ve ikenceden koruma, byklerden ayrtrma amacyla almamt. Dncelerinden, inanlarndan arndrma, giderek kar devrimci hale getirme, kemalist ve islami temelde devrime kar konumlandrma amacyla almt ve hep bu temelde kullanld. - Peki koularda dini vaazlar veriliyor muydu? - Dini vaaz da gndeme geldi, ama daha sonra... Cezaevinin hoparlrnden vaaz verildi. Diyarbakrdan bir imam, belli gn ve saatlerde vaaz veriyordu. Gya islami kurallar, ilkeleri anlatyor ve tutuklularn dini inanlarn gelitirmeye alyordu. Ama byle lanse ediliyordu. Esas ama uydu: hanet ettirme... Bazen imam aktan aa, sizler sulusunuz, devlete kar su ilemi kiilersiniz... Sulu insana ektirilir, siz her eye mstehaksnz. Vatan, millet ve din dmanlar slah olmadka ortadan kaldrlmaldr. Boyun

360

emeniz, yaptklarnzdan piman olmanz, devletten af dilemeniz gerekir!... diyordu. Akas, dini duygular ve inanlar kullanlarak insanlar ihanete arlyordu. Vaazlarda bir yandan insanlarn, milletlerin kardeliinden, mslmanlarn dayanmasndan, temiz ve ulvi amalarndan, inanlarndan szedilirken; ayn anda ierde, o saatte insanlar ikence gryordu. Yani ses cihazndan yaylan imamn vaaz altnda cezaevinin her kesinde ikence seanslar btn hzyla devam ediyordu. mamn vaaz Diyarbakr vahetinin fon mziiydi. Aslnda islami inanlara gre de bir su var. Hoparlrn banda konuan imann duyduklar, grdkleri ve tank olduklar karsnda gerekten inanm biriyse vaaz vermeyi reddedip oradan gitmesi veya yaanan bu ak elikiyi kabul etmeyerek idareyi eletirmesi, tavr koymas gerekirdi. Bir yanda insanlarn birlii ve kardeliinden dem vuracaksn, bir yandan da ortal inleten sesin ikencenin arka fonu olacak ve lklarn, iniltilerin zerine bir al gibi rtleceksin. Ve sen, bunu tasvip edeceksin, meru greceksin, her eye mstehaksnz, inanlarnzdan vazgein, nedamet getirin, devlete kulluk, klelik edin! diyeceksin. lgin bir durumdur yani. Dier lkelere baktmzda bunlar fazla yaanmayan eyler. Avrupada, Latin Amerikada kilisenin zaman zaman insan haklar ihlallerine, devletin vahileerek vatandana kar zulmc ba kesilmesine, insanlarn katledilmesine kar sesini ykselttiini grrz. Trkiye tarihinde ki bu, Osmanl tarihinin ve devletinin devamdr din her zaman aka devletin hizmetindeki bask aralarndan biri olmutur. unu da biliyoruz: Din, her zaman snfl toplumlarda egemenlerin iktidar ve ideolojik aralarndan biri olmutur. Osmanlda ve TC egemenlik sisteminde de islamiyet hep devlet hizmetindedir. Hibir zaman mazlumdan, ezilenden, halktan yana olmas, onun istemlerini haykrmas, sesini karmas olay yaanmamtr. te bir 12 Eyll vahetinin balamasndan bu yana on yl gemi, bakyoruz Trkiyede din adamlarndan yahut ilgili kurululardan hkmete, ikencecilere ynelik tek bir gsteri, miting, bildiri, afi yok. Tek bir protesto eylemi gelitirilmiyor. Yani bir halifenin, Osmanl halifelik kltrnn, topluma kulluk anlaynn verilmesi,

361

bunun cumhuriyet dneminde de yrrlkte kalmas ve srdrlmesi btn plaklyla grlyor. En azgn, vahi devlet terrnn yaand ve hibir lye smad dnemlerde bile, dinin, insani deerlerin yok edilmesinde vahetin hizmetine koulmas olay var ve bu, Diyarbakr Askeri Cezaevinde en somut biimiyle grld. - Dinin, faizmin bir ideolojik hegemonya arac olarak kullanldn ok rahatlkla syleyebiliriz, deil mi? - Tabii, hem de en arpc biimde. Her ne kadar faist generaller zaman zaman biz eriat deiliz, laikiz diyorlarsa da, egemenliklerini srdrmek ve devrimcileri, yurtseverleri ezmek iin gerektiinde en geri biimiyle dini kullanmas, ona sarlmas oldu ve hl da oluyor. Diyarbakr Askeri Cezaevinde olanlar, bu vaazlar, bu namaz kldrmalar, ocuk kouu ap eriatlara teslim ederek onlar dini temelde kazanmaya almalar 12 Eyll faizminin bu yndeki tutumunu aka ortaya serer. - Geri daha sonra tm bunlarn ok daha arpc biimleri ortaya kt. Kemalist devlet, PKK avna kmak iin dini hadisleri uaklardan kylerin, kasabalarn zerine bildiri eklinde attrd!.. - Onu, o gibi eyleri bugn tm Trkiye ve dnya halklar biliyor. Biz onlara deinmiyoruz. Aslnda o noktalar da anlatmak gerekir, ama bizim vurguladmz henz PKKnin kendilerince bu kadar gl, tehlikeli olmad, kendilerinin ise en gl olduu dnemde yaplanlarla ilgilidir.

Krt kadn zindan direniinde yerini alyor

- Biraz da cezaevinde bulunan bayan arkadalarn durumundan szeder misiniz? Kou yaantlar nasld? Karlatklar sorunlar nelerdi? Cezaevi mcadelesine katklar hangi boyutlardayd? - Bayanlar kouu, Diyarbakr tarihinde yer etmi ayr bir dnya, ayr bir yaam Kamuoyunun, oray bandan sonuna kadar yaam, her eye tank olan arkadalardan renmesi gerekir. Bilgilenmemiz 1984lerde onlarla yazma olanann domasyla mmkn olabildi. O duyumlar, bilgilenmeler nda Diyarba-

362

krn bu kesinde olan bitene ksaca deinelim: 1981 alk grevinde saldr baladnda bizler hcrelere alnrken, bayanlar kouuna da basknlar dzenleniyordu. Cezaevinde henz mar syleme gibi eyler olmad iin, o basknlar srasnda bayan arkadalarn lklar, haykrlar, barlar bulunduumuz hcrelere kadar geliyordu. Kou mevcudu 60-70e kadar ykseliyordu. 1981 Ocak saldrsdan sonra dier koularla ilikileri tmden sona erdi ve bizlerden tamamen tecrit edildiler. - Bayanlar kouunda siyasi hareketlerin dalm nasld? - Bu ko u ta da ni cel ve ni tel an lam da ar lk l olan grup PKKydi. TKP, DDKD ve dier baz gruplardan da insanlar vard. Ayrca bayanlar kouunda bize yardm eden veya bizimle dayanma iinde olan kyl kadnlar olduu gibi, dier adli davalardan, hatta bar, pavyon kadnlarndan bile getirilenler var. Bayanlar kouunda Sakine Cansz arkadamz ve Aysel ztrk bulunuyordu. Sakine nceleri Diyarbakrda deildi. Elaz grubu dosyas Diyarbakra gnderilince tutuklular da Mart 1981de Diyarbakr Askeri Cezaevine getirildiler. Sakine bu grupla geldi. 1981 tecritlii yaanmadan nce bayanlar kouundaki gruplarn tavr, cezaevi genelindeki iliki ve tavrlarn aynsyd. Her grup iliki kurabildii iin karar ve tavrlarn oradaki arkadalarna yanstyordu. Direni ve teslimiyet dneminde cezaevi genelinde gruplarn ald tavrn ayns orada da yaanyordu. PKK olarak direni, dman karsndaki tutum ve araylarmz arkadalarmzca da srdrlyordu. Dier gruplarn direni d tutumlar, kendilerini dmann insafna terkedileri, direni ruhu ve aray iinde olmaylar o gruplardan olan bayanlarca da pratie dklyordu. zcesi, bayanlar kouu cezaevinin bir prototipiydi. - Tecritlik dneminde bayanlar kouunda sizinkine benzer bir direni izgisi yaama geirilebildi mi? Sre orada nasl iledi? - Ona gemeden nce, Ocak 1981e kadar olan dneme biraz daha deinelim: Bu arkadalarla ilikilerimiz srd iin basklarn trmanmas, bizlerden istenenlere kar tavrmzn ne olaca merkezi kararlarla kendilerine iletilirdi. Cezaevi politikamzn direni

363

olduunu biliyorlard ve geneldeki gelimelerle ilgili bilgi sahibiydiler. 1981 Ocak sonrasnda artk bizim cephede olan biteni bilemez oldular. ubat sonlarnda Esat Oktayn ynetimi devralmasyla, vahet eliinde dayatlan kurallara onlarn da uymas istendi. Trk olunacakt. Bayanlar da ikenceler eliinde Trk olacakt. Arkadalarmz kabul etmiyor ve direniyorlar. Ancak bu uzun srmyor. Kabul edelim. Ne olup-bittiini, arkadalarn ne yaptn, ne dndn bilmiyoruz, renelim diyorlar. Trkl kabul ediyorlar. Kavray ve srece karlk vermede eksiklik iinde oluyorlar. Martta Sakine Elazdan geldiinde idare koua vermiyor, alttaki tecrite atyor. Trk olduunu kabul ettirmek iin ikence yapyorlar. Sakine reddediyor, direniyor. Ayseller Sakineyle ilikiye geiyor. Kou olarak Trkm demeyi kabul ettiklerini, kendisi de kabul etmedike yanlarna verilmeyeceini sylyorlar. Ayrca koua gelebilmesi iin isteneni yapmasn, daha sonra ne yaplacaksa aralarnda tartp kararlatrmalar gerektiini belirtiyorlar. Sakine arkadalarn yanna gitmek iin Trk oluyor ve koua veriliyor. Tecritlik emberi alamad iin ciddi bir eyleme giriemiyorlar. Ve kurallara uyarak sreci yayorlar. Teslimiyet karanl Diyarbakrn zerine btn arlyla kmken, idarenin dedii her eyi yapmama, yaplan da lakalatrma, istenildii gibi uygulatmama tutumlarn sonuna kadar srdryorlar. Direni fiilen sona erse de bizdeki gibi araylar, tartmalar sryor, teslimiyeti dnce ve ruhta kabul etmiyorlar. - Onlara dayatlan kurallar nedir? Erkeklere dayatlanlarn ayns m? - Onlara da askeri yry, mar ve dier kurallar aynen dayatlyor. Salar kesilip ksaltlyor. kence ve kurallarda kadn-erkek eitlii salanyor!.. Dman genel politikalar ve amalar dorultusunda itiraflatrma ve ispiyonculatrmaya da alyor. - ok deiik kesimlerden gelen bir insan grubunun olduu yerde direni izgisini yaratmada bayan arkadalarn karlatklar epey sorunlar olmal... - Bizde olduu gibi onlar da saysz zorlukla karlayorlar. Bi-

364

zim davadan ieri dm taraftar, sorunlar kavramam insanlar var. Bunlarn says az da deil. tesi bizlerle hi iliki kuramyorlar. Tmyle kendi balarna tavr belirlemek zorunda kalyorlar. Ayrca dmzda direnii anlaya sahip olmayan grup ve insanlarn da bulunduu bir bileim var. Dmann politika ve saldrlar, cezaevinin genel durumu bayanlar kouunun belirttiimiz bu yaps dikkate alndnda byk zorluklarla karlalaca aktr. - Bu zorluklar nelerdi? Biraz somutlatrsanz. - Zorluklar ok boyutlu. Bir yandan o koullarda kurtulma aray ve abasndalar; bir yandan da dman politikalarnn uygulanmasna kar durup engellemeye alyor, uyulan kurallar belli bir dzeyde tutarak insanlarn daha fazla dmemesi iin didiniyorlar. Dier yandan direnii olmayan unsurlarn yaratt tahribat giderme, onlar da belli bir izgide tutma, burjuva, kk-burjuva, feodal zelliklerini aamayan baz tiplerin zayf yanlarnn idarece kullanlmasna izin vermeme, bir yandan da kadn olmaktan kaynaklanan sorunlar. Ksacas her ynyle ayakta kalmay, tetikte olmay, duyarll sonuna kadar konuturmay gerektiren bir dzlemdeler. dare onlara da bartarak mar syletmek istiyor. Arkadalar tavr koyuyor, barmyor, lgn sesle sylemeye devam ediyorlar. Defalarca ikence grmelerine ramen, aldklar lgn sesle mar sylenecek kararn sonuna kadar uyguluyorlar. Ayrca ikence korkusuyla bararak mar syleyenleri, istenenleri yapma eilimine giren unsurlar ikna etme abasnda oluyorlar. Yeni gelen, bayanlar kouunun altndaki tecrite alnyor, ikence ediliyor, sindirilmeye, istediklerini yaptrma noktasna getirmeye alyorlar. Sarkntlk ediliyor, tecavze kalklyor. - Bylesi iren eyler de mi oluyor? - Ellerinden gelse her eyi yapacaklar. Ancak arkadalarmz olaanst bir duyarllk gsterip idareye, gardiyanlara kar bir bent oluturuyorlar. Ne bir kadna tecavz edilmesine, onlarn kadnlndan yararlanlmasna, ne de deiik kesimlerden gelen zayf, saldrlara kar duramayan, korku ve panik iindeki insanlarn dmesine izin veriyorlar. Yani ift ynl bir bent oluyorlar. D-

365

man dizginlerken, tutuklularn da zayflk ve yetmezliklerine kar bir savam iindeler. Onlarla srekli ilgileniyor ve gven veriyorlar. Dmann btn politikalarn, ynelimlerini, her davrann, yaklamn aa karyor, anlamn yorumluyor, kavratyorlar. Kimseyi dman penesine drmemeyi baaryorlar. - Sonuta bayan arkadalar koutaki bayanlardan herhangi bir biimde cinsel nesne gibi yararlanlmasnn kesinlikle nne gemi oldular m? - Evet Bask ve ikenceler gze alnarak, byk bedeller denerek arkadalarmz sonuna kadar tavr koymada en kk bir ikirciklie dmyorlar. Kim olursa olsun koua gelen her insan sahiplenme ve koruma, dmzdaki insanlarn da saygsn kazandryor. Bir ara pavyon ileten bir kadn tutuklanyor, alttaki tecritte gardiyanlar ona sarkntlk etmeye kalkyor. Arkadalarmz sahip kp koua alyor ve kadna ynelimi engelliyorlar. Ksacas inanc, konumu ne olursa olsun, orada insanln drlmemesi, ayakta tutulmas abas esas alnyor. Verilen bu gvenden tr kimin ne sorunu olursa son tahlilde arkadalarmza gidiyor, zm onlarda aryor. - Anlalyor ki, bayanlar kouunun gardiyan erkek... Hatta ona horoz dendiini geen blmde sylemitiniz. Bu ok uygunsuz bir durum deil mi? Normalde bayan gardiyan olmas gerekir. - Tabii ki, bayan gardiyan olmas gerekiyor. Ama Diyarbakrda ne olmas gerektii gibi ki!.. Aalk yaratklar, bayanlar kouu gardiyanna horoz lakabn takyorlar. Sadece bu szck bile oradaki tutuklular aalamay ierir. Kou gardiyan olarak seilen erler arasnda sapk tipler de var. Bir gardiyann uygunsuz davran karsnda bayan arkadalarn tavr koymas zerine koua bir bayan gardiyan da veriliyor. Tarihini hatrlamyorum; 1982 veya 1983 olabilir. Ancak mar syletme, denetleme gibi eyleri yine asker gardiyan yapyor. Yani esas sorumlu yine askerdir. - Bayan arkadalarn tavr koyduundan szettiniz, bu nasl bir tavr? Yani ne yaptlar? - Bu olay karsnda arkadalar Esat Oktay aryor. Kou

366

gardiyan olarak bu adam artk burada grmek istemiyoruz, bunu hemen alacaksnz diyorlar. Esat Oktay o gardiyan tepkinin sertlii ve ilerin daha ktye gitme tehlikesi karsnda grevden alyor. Ve sizle 35. kou bamzn belassnz diyerek bizleri zaptedemediini, etkisiz klamadn da aktan itiraf ediyor. - Bayanlar kouunda ispiyoncu, itiraf karamadlar m? - Hayr dare btn aba ve dayatmalarna ramen bu alanda istedii sonucu elde edemedi. tiraf karmak iin genel ynelim yannda baz unsurlara zel olarak da yneldiler. Ama arkadalarn aktif alma ve mdahaleleri, kar politikalar pskrtt. - Kou ii yaamlar konusunda neler sylersiniz? - Bayanlar kouunda arkadalarmz bandan sonuna kadar rgtl yaplarn, komn ilikilerini srdryorlar. Siyasi hava olduka canl. Devrimci deerlerin korunmas, ayakta tutulmas iin rpnp duruyorlar. Siyasi sohbetler, tartmalar hi kesilmiyor. nemli kutlama ve protesto gnlerinde arkadalarmz koua ynelik bildiri hazrlayp okuma, anmalar dzenleme, Newrozu kutlama gibi faaliyetleri hi aksatmyorlar. Arkadalar bu konularda bizden daha ileri... Siyasi kimliklerini, cokularn hep koruyor, ne karyorlar. - Bayan arkadalarn kou ii yaamna dair burada anmamz gereken kimi arpc olaylar var m? - Kou ii yaam detaylandracak durumda deiliz. Birka noktaya deinelim. darenin aile, sevgi balarn ierde, darda silah olarak kullandn anlatmtk. Koularda kardei, nianls, kocas bulunan bayan arkadalar da vard. Ama birbirleriyle grebilmeleri hep sorun oldu. Sonuna kadar bu ilikilerle oynand. Bizim davadan tutuklanan bir ana vard. Driye Ana. Olu da yanmzdayd. Olunu grme istei ounlukla ikenceyle yantland. Artk canna tak edince, bir gn tavr koyup, mutlaka olumu greceim diyor ve gardiyan kovalyor. Sonunda olunu getirip gstermek zorunda kalyorlar. - Driye Ana niin ieri dmt? - Driye Kayann partili olan iki ocuu vard. Biri ierdeydi.

367

Kz da darda mcadele alanndayd. Sonraki yllarda kz bir atmada ehit dt. Driye Ana da bize ok yakn, sayg ve sevgiyle bal yurtsever, deerli bir insand. 12 Eyll ncesi Hilvan Belediye Bakan adaymz seimi kazanmt. O da encmen azas oldu. Saldr ve toplu tutuklamalarda onu da ieri aldlar, PKKli diye yargladlar. yl boyunca Diyarbakr vahetinden payna deni ald. Driye Ana Trke bilmiyordu. Bask ve dayatmalara ramen renmedi, konumad, bu tavrn tahliye olup gidene kadar srdrd. natl yznden ayrca ikencelere hedef oldu. Bir defasnda, Esat Oktay dverek yere ykyor ve gsne oturuyor, ayaklarna, kalalarna vurup her tarafn morartyor. - Trke bilmemesi bana kimbilir daha ne iler amtr? - ler as ve ilgin tutumlarla karlalyor. Bayanlar kouunun bir Laz gardiyan varm. Laz da Trkeyi bozuk konuuyormu. Driye Anaya Trkm dedirtmeye kalkyor. nce kendisi Trm diyor ve tekrarlamasn istiyor. Ana da, Trkm diyor. Gardiyan doru telaffuz etmesi iin defalarca uyarp azarlyor. Trm diyeceksin Trm. Bu Trm, Trkm demeler bir sre devam ediyor. Sonunda Driye Anann sabr tayor. Ker law keri, ti j nizani j min i dixazi (eekolu eek sen de sylemesini bilmiyorsun, benden ne istiyorsun) diyor. Koutakiler kahkahay patlatyor. Gldkleri iin hepsi dvlyor, cezalandrlyor. Yine bir gn ayn gardiyan ona Ulu Atatrk dedirtmeye alyor. Kendisi li Atatr diyor. Driye Ana l Atatrk diyor. Yine defalarca karlkl tekrarlanyor ve anlaamyorlar!.. Sakine, Aysel ve baz arkadalar kurallara tam uymuyor, dik kafallk ediyor, siyasi faaliyet srdryor gerekesiyle kouun altndaki hcreye atlyor, gnlerce tutuluyorlar. Hcrede tuvalet yok. ounlukla tuvalete de gtrlmediklerinden ihtiyalarn orada gidermek zorunda braklyorlar. Ar, pis koku iinde gnlerce a, susuz, yataksz plak betonda kalyorlar. O soukta kadn hastalklar dahil pekok hastala yakalanp ac ekiyorlar. Temizlik malzemesi, ila verilmiyor!.. - Bayanlar kouunda ana kucanda emzikli ocuklar da var myd?

368

- Vard. Yaama Diyarbakr vahetinde gzlerini aan Helin isimli bir kz ocuu vard. kibuuk, yana kadar ierde, annesinin yannda kald. Hep byk insanlarla olduu iin bykler gibi davranr, tavr koyarm. Subay ve askerlerden nefret edermi. Onlar grdnde, peltek sesiyle, Apolarm dvyorsunuz! dermi. Arkadalar Heline bizleri hep Apolar diye anlatmlar. - Uygulamalara eklemek istediin baka bir olay var m? - unu da ekleyelim: O zaman Esat Oktay bir gn yar plak, yannda tayfasyla koua giriyor. Sakineler srtlarn dnerek kendisine tepki gsteriyor. Bu tavr karsnda Esat Oktay fkeden kudurup kouu terk ediyor. Ve arkadalar ikenceden geiriyorlar. Arkadalarmzm tepkileri ok nemli. Eer yle davranmasalar, tepkisiz kalsalar Esat Oktay sonraki gnlerde daha da ileri gidecek, pervaszlaacak. - Diyarbakrn siz ve partiniz iin ne anlama geldiini, geen blmde tartrken sylediniz. ne kan bu boyut bayan arkadalar iin de geerli olabilir mi? Onlara Krt kadnnn mcadele iindeki direnii kimliini yaratabildi diyebilir miyiz? - zellikle bu boyut partimiz ve halkmz iin ok nemlidir. Ve iyi kavranmaldr. Krt kadnlarnn ve bu yoldalarmzn direnileri, parti kimliini korumaya almalar halk ve parti tarihimiz asndan byk deerdedir. TC Krt kadnn, namus olayn insanlarmz drmede, teslim almada hep kullanmtr. Gerek isyanlarda, gerekse aranp firari duruma denlerin diren gelerini krmada Krt kadn hep bir silah olarak kullanlm, teslim olmalarn salamada rehin alnmtr. Aireti-feodal deer yarglarnn gl olduu lkemizde bu, byk olumsuz sonular beraberinde getirmitir. nk Trk devletinin vahilii, ikenceci, rz dman karakteri halkmzca ok iyi biliniyor. Bugn de devlet alaka ve ikiyzlce ayn propaganda ve politikalarn srdrmektedir. Bir yandan devrimcilerin halkn deer yarglarn inedii, namusuna el att propagandasn yaparken, dier yandan gerillalarmz drmede annesine, kardeine, karsna, nianlsna, kzna el koymakta, karakollara almakta, saysz ikence ve iren eyler yap-

369

maktadr. TV ve basn kullanarak, onlarn azndan zorla gerillalara teslim ol arlar yaplmaktadr. Kadnlarmz ikencelerden gemekte, tecavze uramakta, devletin en u noktada basklarna hedef olmaktadr. te byle vahi bir devletin, rk, faist bir kurumu olan ordunun elinde, Diyarbakr Zindan gibi bir yerde, direnii, Krt kadnlarnn ortaya kmas daha byk deerdedir ve iyi anlalmaldr. TC Krt kadnn toplumu drmekte kullanmak isterken bu yoldalarmz devrimi, halk dmana kar koruyup temsil etmi, politikalarn pskrtp tersyz etmitir. zgr ve bamsz gelecee uzanan gl yrymzde Krt kadn nnde yeni bir r alm, zindanlarda, dmann penesinde de kadnn direnebileceini gsterip topluma olumlu ynde gl bir mesaj verilmi, zerinde ykselecek miras yaratlmtr.

Diyarbakr Zindannda itiraflatrma politikasnn hedefinde PKK

- stersiniz kou ii yaamda devrimci ilikilere ilikin rme ve yozlamann rnekleri zerinde duralm... - nsann ispiyoncu duruma gelmesi, birlikte yaad insana dayak attrmas, hatta atmas, gardiyan kfr et dediinde kfr etmesi, dv dediinde arkadana el kaldrmas Bunlar dmenin, rmesin u boyutlardr. Bir de siyasi anlamda dme ve rme var. - Sorum bu yn de iermekte - Bu bakmdan da arpc rnekler var. Bir zamanlar binlerce insana hitap etmi, rgte, kitlelere ynetici olmu ve kitle ilikilerinde bulunmu baz insanlarn, devrimciliin, insanln snand byle bir ortamda ne hale geldiine de tank olduk. Snrsz, uuruma derinliine bir d, bir k... Byk retici yanlar olan olaylar var. rnein, Mahmut kman. stanbul DDKD bakanl yapm. DDKDde etkin rol alm, ayrlm, ayr grup rgtleme almasnda bulunmu biri. 12 Eyll darbesiyle beraber devrimcilii brakm, daha dardayken kendisini tketmi, yakalanm,

370

ieri dm. Darbe geldiinde evinden alnyor, emniyete gtrlyor, hi ikence grmeden bildii ne varsa hepsini anlatyor ve tutuklanyor. Bir insann yaad i elikiler yznden kararn verip devrimcilikten vazgemesi, devrimcilik yapmamas grnen ve rastlanan bir eydir. Ki, Trkiye ve Krdistanda kolay ve rahat dnemde en keskin klar iinde olan birinin kendi srecinin bir yerinde kararn verip devrimcilikten vazgemesine ramen bunu gizlemesi, keskin laflarla esip kkremesi, devrimci geinmeyi srdrmesi gibi rnekler oka grlmtr. Ama bylelerinin ou zor dnemlerde dklr. Bu dklmeyi anlamak da mmkn. Ne ki, bundan daha beter bir d yaanrsa, toplumda daha bir moral bozucu, olumsuz etki yaratr, lanetle anmsanr. Mahmut kman byle biri. Dnn derinliine bakyoruz ki, dipsiz bir uurum. Babasn sulayacak ve ona kfredecek kadar derin. Babasn da tanyoruz; yoksul bir insan... - Babasn niye suluyor? - Niye beni okuttu? diye. Krdistanda ocuunu yksek okulda okutan yoksul ailelerin says ok azdr, snrldr. Bu istisnalardan, ansl insanlardan biri. Babas bakkal ve her eyini, varn younu ortaya koyup onu okutuyor. O ise babasna kfr ediyor. Beni niye okuttun? Okumasaydm bu ileri renmeyecektim, hibir eye bulamayacaktm ve burada olmayacaktm! Bu denli bir kahrolu, kahredi var. Sonra, 1983 Eyll direniinde 35teydi, sloganlar atlmaya balannca panie kaplyor, tuvaletin arka ksmna gein, asker bizi tarar, ldrr! diyor ve hemen panik iinde idareye bavuruyor. Beni koua gtrn diyor ve koua gidiyor. Orada hidayete eriyor ve balyor namaz klmaya!.. Byle tipler, kiilikler Bir Nurettin Elhseyni var. Denge Kawa grubunun teorik olarak en nde gelen adam, en ndeki yneticilerinden. Ve bu adam kouta byk bir k sergiliyor. Mmtaz Kotanlarn olduu kouta kalyor. Mar ve eitim sorumlusu; en dzgn ekilde marlar syletme eitim kitabn okuma ii hep onun oluyor. Elhseyniyi de 35e getirdiler. Temmuz 1982 lm Orucu devam edi-

371

yor, arkadalar lmn eiinde Elhseyninin yannda bir sempatizanmz kalyor. Eylemin ilerleyen gnlerinde arkadamza aslnda bunlarn yapt intihardr diyerek lm orucunun grkemi, bykl karsnda kkln sergiliyor. Adam siyasi nder pozisyonunda, ama devrimciliin, halka balln ve insanln snand, srat kprsnden geildii byle bir dnemde kendini halk ve devrim uruna adamay, feda etmeyi intihar olarak deerlendirebiliyor. Bu konumasnn hemen ardndan sempatizanmzn tepkisi onu ldrmeye kalkmak oluyor. ldreceim seni! diyor. Tabldot taban alp kafasna indirmek istiyor!.. Elhseyni yandaki hcrede kalan arkadamza bunu durdurun, beni ldrecek! diyor. Yandaki arkada da sempatizanmza yle bir ey yapma, yanl olur diyerek mdahele ediyor ve nlyor. Bu sylediim insanlar bir btn olarak bitmi, halka ve devrim adna lmenin anlamszln dnecek, savunacak kadar bir k iindedir. Hem de ylesine bir k ki, bunu aka ifade edecek, sergileyecek dzeye ulamlar. Yine mer etin, ben artk bittim, bu i bana gre deil! diyor. Peengin genel sekreterliini yapm biri. Herkesin nnde rmln, kmln ak biimde sergiliyor ve benden buraya kadar diyor. Kendisi teslim olmu, bildii her eyi polise anlatm. Bunlar toplumda tannan tipler ve bunun dnda bitmi birok u rnek var. Yine Diyarbakrda Nazif Kaleli, Mmtaz Kotan, Ruen Aslan gibi bitmi, devrimcilikle ilgisi olmayan insanlar dar gidip devrimcilik yapabiliyor! Kendilerini byle lanse edip deerleri pazarlamaya, insanlar kandrmaya alyorlar. Devrimcilik bizim iin zor meslek, bunlar ise ucuz, kolay meslek haline getirmiler! Eer aarsak onlarca isim ortaya kar. Ama bunun karsnda olumluluu, onuru esas almay dorukta tutan, kahramanlaan rnek kiilikler de var, onlar da yeri geldike ele alacaz. - Tabii, insani anlamda kerek deer ykmna uramann sergilendii bir yerde, sizden de baz insanlarn o ykm yaad gerei sz konusu deil mi? - Evet, o ykm en u noktada yaayan kimileri kt. Yldrm

372

Merkit, ahin Dnmez, PKK Merkez Komitesine kadar gelmi kiiler. Bizdeki d ak ihanet, pimanlk eklinde kendisini gsteriyor. nk bizim Krdistan mcadele tarihinde ok ayr bir yerimiz var ve dmann bize kar zel ynelimi sz konusu. Dier insanlar da o denli drlmler, ama onlarla urama, itiraf ettirme, mahkemede kullanma henz yok. Onlara sra gelmemi, hedef PKK! PKK ile urayorlar. Aramzdan saflarna ekip ald insanlarla organik bir birleme iine giriyor, onlarla ortak alyorlar, birlikte sorgulara katlma, ikence yapmaya kadar vardryorlar ii!.. - unu mu demek istiyorsunuz? netletirmek iin soruyorum. Sizin saflarnzda yaanan kn ve dn geriye dn szkonusu olmuyor, eer kar devrim aranzdan birtakm insanlar kendi saflarna ekerse, onu ihanet ettirmeden de te noktalara gtryor, ama dierleri ne kadar dse de devrimcilik yapmasnn koullar hl var. Byle bir ey mi demek istiyorsunuz? - Yok, bizim dediimiz uydu aslnda: Diyarbakrda halk olarak, devrimciler olarak, btn deerlerin snand, kar-devrim ve halk deerlerinin kyasya vurutuu; en youn, en u noktada, en sert biimde vurutuu bir yerde, bu deerleri konuturan, attran, temsil eden kiilikler ve bu kiiliklerin atmas, yrme ve glenmesi olay var. Bunun anlalmas ve kavranmas iin sylyoruz. Yani, ykselmede, ycelmede en u noktada kahramanlklarn ve fedakarlklarn sergilenmesi ve devrimci kiiliklerde somutlamas yaanrken, bir dier yandan rme, yozlama, btn deerlere srt evirme, en kt biimiyle ihanetin yaanmas, bunlarn ak sergilenmesi olay var. Zaten o koullarda biten biri, daha sonraki koullarda ben devrimcilik yapacam! dese de kimseyi inandramaz. Devrimcilik zor gnlerin iidir, zor bir meslektir. Zor gnlerde gtremeyenler, frtnalarn dindii, her eyin st liman olduu zamanlarda artk insanlar aldatamazlar. Bu ii yrtemezler. Yrtmeye kalksalar bile, zor gnlerdeki kaknlklar daima nlerine bir barikat gibi dikilir. O srece tank olanlar, onlara geride nasl bir gemi braktklarn anmsatr, tehir ederler. te verdiim rnekler de zor gnlerde bu ii gtremeyen-

373

lerin bir ksmnn Diyarbakr Askeri Cezaevinin iine dt durumla ilgiliydi. Bunlarn arasnda yleleri vard ki, gemite, dardayken siyasi hareketlerinin nderleri, en nemli insanlaryd. Bir ksm tutsaklk koullarnda da yleydi. Bunlar, PKK dndakiler iin, yani Krdistan solu iin genelletirilebilecek rnekler. rnein Mmtaz Kotanla Ruen Aslann durumu dierlerinden farkl deil. 1. kouta bunlarn zel bir abayla kurallara en iyi biimde uyup daha fazla hma uramama, kendilerini dmann insafna terketme ve disipline tmden uyma tutumlar idare tarafndan rnek gsteriliyordu. Esat Oktay 1. kouun kurallara drt drtlk uyduunu tutuklulara defalarca sylemiti. 1982 ylnn sonlarnda 35ten bir grup arkadamz alp koua gtrmek istediler. Onlar daha da ezmek, siyasi anlamda yok etmek iin ikiye blyorlar ve bir grubu Mmtaz Kotann bulunduu 1. koua veriyorlar. Arkadalar koutan ieriye girdikleri anda Esat, Mmtaz Kotana bunlar sana emanet ediyorum, yola getireceksin! diyor. Ve yzba gidince Kotan, ite simdi anam alad benim! Bunlar bize verdiler, rahat durmayacaklar, bamz belaya girecek! diyor. Ve gnler ilerledike, kouun disiplini yava yava bozulmaya balyor. Oraya giden arkadalar genelde sempatizan, ama yle her eye boyun een tipler deiller. ok gemeden kouun yaam alt-st oluyor. O dnem orada kalan arkadalar, daha sonra Mmtaz Kotanlarn neler yaptklarn anlattlar. Sradan bir insann bile yapamayaca, burada anmaktan sakndn pekok tutum ve davran var. Mmtaz Kotanlarn kouu bayanlar kouuna ok yakn ve hatta 1981 direni dneminde direnen bayan arkadalarmzn bart ve lklar oradan rahatlkla duyuluyor. Bir gn lklarn geldii anda, Mmtaz Kotan bizi dinlemediler, rahat durun dedik, durmadlar. Bakalm, yaknda greceiz, Apocularla askerlerin ocuklar olacak! - Ama nasl olur? Nasl yapabilirler byle bir deerlendirmeyi? - Yapm, bize yansyan eyler bunlar Kouta olup bitenler ayr bir alem!.. dare o zamanlar yle bir politika uyguluyordu: Kurallara en iyi ekilde uyan koulara bazen dl verilirdi.

374

dle hak kazanan biri de 1. koutu. Cezaevinde televizyon verilen iki- koutan biriydi. Daha sonra Mmtaz Kotan 35e getirdiler. Koularda gardiyanlarn syledikleri her eye kar tutuklunun emir tekrar yaptn sylemitik. Gardiyan ana avrat kfr ettiinde bile tutuklunun emredersin komutanm demesi gerekiyor. 35e geldikten sonra bir gn gardiyan Mmtaz Kotann hcresi nnde duruyor ve ona kfr ediyor. O da, emredersin komutanm deyince arkadalarmz mdahale ediyor. Niye byle diyorsun syleme! uyarsnda bulunuyorlar. Mmtaz da burada kfr edilince sizler emret komutanm demiyor musunuz? diye sorup hayretini belirtiyor. Arkadalarmz hayr, biz burada, bu tr onur krc eyleri kabul etmiyoruz, burada olduun srece sen de yapmayacaksn diyorlar. Yani 35in koulara gre ok ileri bir dzeyde olduunu, siyasi kimliin ve ilikilerin, kuatlmann tm arlna ramen korunduunu, insanlar arasndaki o canl havann srdn, umutlarn hl diri kaldn, dman karsnda kendini koyuveri olmadn gryor, yayor Srecin ne derece gerisine frlatldklar konusunda arkadalara itiraflarda bulunmaya balyor. Sizler gerek mahkemelerdeki savunmalarnzla, gerek buradaki tavrlarnzla Krdistanda yeni bir dnem atnz diyor. Yine ben biliyorum, isteseler beni ldrebilirler, isteseler itiraf da yazdrabilirler. Yapmalar da gerekirdi. Durumum, konumum itibariyle beni buna zorlayabilirlerdi. Ama yapmadlar. Neden yapmadklaryla ilgili yorumum da udur: Bunlar beni PKKye kar kullanabildikleri kadar kullanacaklar - Eer bunlar sylemise, gerekten mthi bir zeletiri, ok arpc Tabii eer sylemise. Anlattnz kadaryla Diyarbakr Askeri Cezaevinde itiraflatrma politikas esas olarak PKKli insanlar zerinde younlatrlm gibi gzkyor. Ve yine anlatmlarnzdan Krdistan solunun dier unsurlarna bu olgu hemen hi dayatlmam, bunu nasl aklyorsunuz? - Dier gruplardan sivrilmi isimlere ve o hareketlere itiraf iin ynelmemeleri bilinli bir politikann rndr. htilalci, bamszlk izgiyi temsil eden bizleri bitirip devre d brakmak, bu

375

ruhsuz, ccelemi sahte nder tiplerini de yaatarak gl klarn karsnda set olarak kullanmak Devletin yapt bu oldu ve bu tiplerin hepsi daha sonraki srete dar salnd. PKK karsnda kullanyorlar da. Aslnda soruyu yle sormak gerekirdi: Dmzdaki Krt gruplarna niye itiraf dayatlsn? tiraflk ve devrimci direniilik birbirlerine kart olan, zt olgulardr. Bir yerde direniin, yurtseverliin ve sosyalizmin temsilcisi yoksa, orada bir tkeni yaanyor demektir. tiraf, hain daha ok direnenlerin saflarndan karlmaya allr. Diyarbakrda devletle en st boyutta biz vuruuyorduk. Esiz kahramanlk rnekleri, byk kiilikler nasl ki bizden ktysa, itiraflarn o lde bize dayatlmas da mcadelemizin zorunlu bir sonucuydu. Dman zafere giden yolu, PKKyi alt etmekte buluyor, bundan getiini biliyor. Bu nedenle de itiraflk politikasna tm younluuyla ve snrszlyla yneliyor ve bunu PKKye dayatyor. Dier Krt gruplar dman zorlamyorlar ki! Zaten direni gelerini bsbtn yitirmiler. yle de sylenebilir: deolojik olarak teslim olmu birine daha fazlasn dayatmann gerei kalmyor Konunun kk-burjuva karakterin yansmasyla aklanabilecek baka bir boyutu var. Aslnda Krdistan toplumunu hem tarihsel, hem de toplumsal olarak iyi bilmek gerekiyor. Yani, smrge koullarnda yurtseverlik adna ortaya kan kk-burjuvazinin karakterini ok iyi bilmek gerekiyor. Krdistanda kk-burjuvazinin karakterini ok iyi bilmek gerekiyor. Krdistanda kk-burjuvazi acaba devrimci bir rol m oynuyor, yoksa yoz, bitmi, tkenmi, hep bakalarna yamanan kar-devrimci bir rol m? lkemizde kk-burjuvazinin karakteri hep ikinci yn olmutur. Bu, Krdistan toplumunun yapsndan kaynaklanan bir olaydr. Zaten PKK olgusu ortaya ktktan sonra Krdistanda bunlarn devrimci hareketimize kar olumsuz tutum allar var. Krdistanda gerekleebilecek radikal bir ulusal kurtulu hareketinin nne gemek iin bandan sonuna kadar hep olumsuz rol oynadlar ve geliip serpilmemizi engellemek iin ellerinden gelen her eyi yaptlar. Onlarn bu zelliklerini iyi biliyorduk. Ayrca burjuvazi onlarn kendisi iin tehlikeli olmayaca-

376

n da biliyor. Talepleri ortada, pratikleri ortada Dman onlarn yap ve pratiklerini grnce, onlarn ahsnda bir ulusu yok etmeyi dnmyor, buna gerek de duymuyor - Bir de kk-burjuva hareketlerin dardaki konumu ve o konumlarnn ieriye yansy da bu ynde irdelenebilir mi? - Gemi pratikleri irdelendii zaman tehlike dzeyi bu kadar olan birilerine elbette st dzeyde ynelmek fazla nem tamyor. Mmkn olduu kadar kiiliksizletirme, onlarn snfsal karakterini cezaevinde tm plaklyla yanstma ve yaatma, direnenlere kar bir ge olarak kullanma politikalar var. Ve onlar da kendilerinden beklenen o snfsal karakteri en yetkin biimde sergiliyor. Daha da kiiliksizletirme dnda idarenin bekledii fazla bir ey yok. O da tamamen gereklemi durumda; debildiince dyor, kiiliksizleiyor, sylenen her eyi yapyor. Bu adan onlar devlet iin artk bir sorun olmaktan km. Dman iin sorun biziz, sorun PKK Zira PKK, Krdistan ulusal kurtulu srecinde ideolojik-politik tutumu, snfsal konumu ve pratiiyle belirleyici konumdadr. TCnin zindan politikasnn en youn, en etkin gncel biimi ulusal imhaysa, ulusal kurtulu umutlarnn sndrlmesini hangi rgtn ahsnda gerekletirecek? te sorunun can alc noktas, z budur, kk-burjuva teslimiyeti gruplarn milliyetilii bile ulusal imha srecinin klna dokunma takatinde deildir. O halde onlara niye ynelsin, niin hedeflesin?.. Eer bir ulusal imha sz konusuysa, orada ahsmzda PKKyi, PKK ahsnda ulusu yok etme hedeflenecekti. Ynelimlerinin esas buydu. Diyarbakr Askeri Cezaevinde youn ikencelerin artk itiraf yapmakla, yapmamak; direnmekle ihanet etmek arasnda bir seimi gerektirdii o gnlerde, dmann esas beklentisinin itiraf ve ihaneti yaygnlatrmak olduu bir yerde, PKK hareketinin sradan bir insan, bir kyls bile itiraf yapmaya zorlanrken, hibir ey bilmiyorsan mahkemede sadece pimanm de, bunu da sylemiyorsan PKKli deilim de noktasna kadar gelirken, dmzdaki insanlara gelin itiraf yapn! dememesini, dayatmamasn aklamak gerekten zorlayor Bu boyut ok dndrc... Rzgarinin,

377

DDKDnin, zgrlk Yolunun vb. merkez komitesi, genel sekreterleri dzeyinde olan insanlarn itiraf konusunda zorlamamak, itiraf iin uramamak nasl aklanacaktr?.. Diyarbakr Askeri Cezaevinde uygulanan itiraflatrma politikas belli bir dzeyde, belli bir noktada, belli bir snrda kalsayd; o zaman smrgecilerin amac, rgtsel ilikileri skmek, ortaya karmaktr gibi bir yorum yapabilirdik. Ama bakyoruz sradan insanlara itiraf yazdrma szkonusu. Ve bu ama iin sradan insanlarn koularndan alnp 36ya gtrlerek gnlerce ikencelerden geirilmesi var. Kitlesel itiraflarn yaplmasn salamak, tutuklularn her trl ikenceye, baskya maruz braklmas ve itiraf olanlarn da dierlerini, dava arkadalarn itiraflatrmak iin hem ikna yoluyla aba sarfetmesi, hem de ikenceyle bunu gerekletirmek istemesi szkonusu. Ama dier taraftan bir hareketin merkezi dzeyine gelmi bir insana en kk bir ynelme yok! Aslnda bu ruhsuz kk-burjuva miliyetiler de bu ii biliyorlar. Mmtaz Kotann 35te yapm olduu yorumlar oradaki objektif durumlarnn bilincinde olduklarnn gstergesidir ve ayrca bizim gereimizi de ne kadar kavradklarnn ifadesidir. Ama gel gr ki, orada sylenen szler baka bir zaman diliminde unutuluyor. Cezaevindeki btn olumlu gelimeyi PKKnin tutumuna balayan bu insanlar, dar ktklarnda tersi davranlar sergilediler. Sormak gerekir; bu insanlar cezaevinden ktktan sonra ne yaptlar, neler sylediler? - Size soralm, ne yaptlar? Neler sylediler? - Cezaevinden kar kmaz bunlarn bir ksm Avrupaya sndlar. Avrupada anti-PKKcilii gelitiriyorlar. Saldrlar PKKyedir. Burada Mmtaz Kotann yapm olduu deerlendirme ve yorum yerini buluyor. Yani smrgeciler bu cezaevinde beni PKKye kar kullanabildikleri kadar kullanacaklar ve onun iin bana dokunmuyorlar Buradan kan u: Mmtaz Kotan byk bir gerei yaad. Cezaevinde ona kiiliksizlemeyi en st dzeyde yaattlar. Bir rgtn lideri olmas bakmndan da deerlendirildiinde, siyasal olarak, kii olarak bitmitir. 35e gelip bizimle iie kald dnemde, kendi gereini sylediim tarzda ortaya koydu, koymak

378

zorunda kald. Dar ktktan sonra da en keskin PKK dman kesildi. Yine Peengin genel sekreteri . etin, DDKDden ayrlp rgt kurmak isteyen Mahmut kman, Ruen Aslan ve daha birok insann durumu ayn. rnek verirsek daha arpc olacak: Necmettin Bykkaya niin ld? Necmettinin yesi olduu rgt Kuzey-Bat Krdistanda yok. Celal Talabanilerle altn biliyoruz. Eski DDKDlidir, fakat daha sonra Talabani ile iliki kurup onlarla alt. Necmettin cezaevinde ldrld. - Nasl ldrld, ne oldu ona? - Bizimle birlikte hareket ediyordu. Bir sre 35te kald, doru ve drst tavr taknyordu. Ve sonuta Necmettinin eylemlilik sresinde tutarl davranyor olmasn gznnde tutup idareyle olan ilikilerimizde yanmza aldk. Olgun birisiydi. Bu sre iinde gze batt. Ocak 1984 direniinde ldrdler. Yani onun gibi Kuzey-Bat Krdistanda olmayan bir hareketin temsilcisini eer smrgeciler zindanda ldryorsa, o zaman bu konu zerinde biraz dnmek gerekir. DDKDnin, zgrlk Yolunun, Rzgarinin nderleri birka yl yattktan sonra kp giderken bizim nderlerimiz orada yok edildi, hepimiz yokedilmek istendik. Eer bizler; dmana, smrgecilie kar duran, direnen ve savam iinde olanlar, bugn Diyarbakr cehenneminden sa kmsak, yayorsak, bunu bata 84 sonras gelitirilen gerillaya borluyuz. Gerilla olmasayd ieride ne kadar direnirsek direnelim, hepimiz idam edilebilirdik. Sa kalmamz veya darya bizden olsun, baka hareketlerden olsun kmalarn nedeni kesinlikle gerilladr. Bizi gerilla savana balayan partimiz korumutur. Yine varlmz bu byk direniler, ehadetler sayesindedir ve bunlar da ar bedellerle gerekleti. Necmettin Bykkaya, Kemal Pir, Hayri Durmu, Mazlum Doan, Ferhat Kurtay ve dier ehitlerimizle gerekleti. Bugn yayor olmamz dmann merhamete veya insafa gelmi olmasndan deildir. Tersine mcadelemizin elde ettii baardandr. Dn olduu gibi bugn de direnenleri yok etmek, bitirmek iin amansz bir savam iindedirler. Ve direniiler bedel demeye devam ediyor. Peki dierleri ne oldu? Elhseyni ne oldu?

379

Mmtaz Kotan ne oldu? Ruen Aslan ne oldu? Neredeler imdi? Eer bunlarn lmemesi, dar kmas btn yaptrmlara uymalaryla aklanrsa, o zaman Mehdi Zana imdiye kadar niye ierde? diye sormak gerekecek Mehdi Zana da 1983 Eyll ve 1984 Ocak direnii dnda kalan srecin tmnde teslimiyeti yaad. Kurallara uydu, ama onlar gibi onurunu ayaklar altna almad, onlar kadar kimliinden vazgemedi. Teslimiyet koullarn da yaad, ama yurtseverlik zelliklerini korudu. Necmettin Bykkayann durumu da ayndr; yurtseverliini ve kimliini korumasn bildi. Yine gelien direnilerde ikisi de en azndan aktif yer almaktan geri durmadlar. - Bu insanlarn erken kmasnn, gemite darda yrttkleri faaliyetle dorudan ilikisi olamaz m? PKK gibi kombine bir hareket olmayabilirler, ya da ne bileyim; silahl mcadeleyi benimsemezler veya benimserler de, eylemleri olmaz, mahkeme bir eyi ispatlayamaz vb. Byle bir ey olamaz m? Yine onlarn itirafa zorlanmamalar da bu olguyla aklanabilir mi? - Soru udur: Niye bunlar itirafa zorlanmyor da zellikle PKK hedef alnyor? Bu soruya verilecek yant, sorduunuz soruya da dorudan yant olur. Dier faktrlerin de pay var, onlarn da gz nne alnmas, deerlendirilmesi gerikir, ama bir ulusu tmden yok etmeyi PKK zerinden gerekletirmek istiyorsa, dierlerinde PKKnin sa hip ol ma d zel lik le rin bu lun ma s ge re ki yor. PKKden ayrlan zellikleri; snfsal yaplar, snfsal kkenleri, devlete kar takndklar tutumdur Bu zellikler genelde uzlama, ibirlii temelindedir. Kar-devrimin saldrsyla da onlar tmyle sinmilerdi. Yani u olmuyor; geri ekilme, g toparlama, yeniden ataa geme... Byle bir geri ekili deil, en st boyutta sini, en kokumu biimiyle mltecilii yaama Bizim gerekliimiz ise udur: 12 Eyll srecine kadar darda youn olarak feodal, ajan, faist kesimlere ynelmi ve die di kavgalar vermiiz. Militan ve devrimci temelde kitlesellemiiz. Devlet iin gerek anlamda tehlike durumuna gelmiiz. Gerek bir ulusal uyan, snfsal kavga var. Ve PKK tm bu olgularn temsilcisi O mcade-

380

le srecinde cezalandrlm yzlerce ajan, faist, polis, ekya var. Birok olay da TCye gre hl karanlkta, aa karlmas gerekiyor. Mahkemenin esas ilevi nedir? Burjuvazinin dzen koruma aralarndan biri olarak devrimci hareketi vurmaktr. Devrimcileri aktan kuruna dizemiyor, ldremiyorsa belli yasal klflara uydurup kitlelerden tecrit etmek, yasalar eliyle ldrp lm merulatrmak, ya da ierde uzun yllar tutmak iin yarglama yoluna bavuruyor. Devletin bizleri yasalar eliyle vurmak, imha etmek, ierde tutmak iin gstermelik de olsa baz bilgi ve delillere ihtiyac olacaktr. Bunu salamak iin de rgtsel konumumuzu, gereklemi olaylar aa karmak isteyecektir. Dardaki faaliyetimiz gizlilik ilkesi temelinde ekillenmi pratik eylemlilie dklm, rgte dnm Byle bir eyi dier rgtlerde pek gremezsiniz. Krdistan solunun hemen ou dernek faaliyeti dzeyindedir. Zaten fazla illegal bir eyleri de yok. Devlete bilinmeyen, aa kmayan ileri kalmam. Rzgari nedir? Mmtaz Kotan, Ruen Aslan dergi karm, mahkemede sorulduunda ticari maksatl bir dergi diyorlar. DDKD nedir? Bir dernek. yeleri belli, etkinlikleri belli. zgrlk Yolu keza yle. Gya illegal yaplanmalara da gitmiler, ama esas faaliyetleri belirtilen bu erevenin iinde, yani dzen snrlarnn dna kamamlar - Devletin ideolojik-politik beklentilerine gre biimlenen yarg sistemi, dzenin dna taan sizin gibi bir hareket karsnda nasl bir beklentiye yant verecekti? Devlet kendi yarg organlarndan, size kar nasl davranmasn istiyor? - Yarg sisteminin zn anlamalyz. Bu tam anlalmaynca insan yanl ve yanlgl sonulara gtrr. Yarg da burjuvazinin egemenlik rgt olan devletin bir kurumudur. Yani burjuva dzeninin srdrlmesinde bir aratr. Burjuvazinin smr dzeninin karlarna hizmet edecektir. Hukuk; egemen snfn ideolojik-politik tutum ve pratiklerinin yasal zeminini oluturma ilevini grr. Burjuvazi, hukuku, yasalar l bir metin olarak deil, dnemsel ihtiyalarna ve politikalarna hizmet eden bir ara olarak ele alr ve kullanr. Ancak bu temelde yasalar onlar iin bir anlam ifade

381

eder, politik beklentilerine yant vermedii noktada o yasalar iner ve bu defa iine girdii yasadln yasalarn yapar. Bu genel bir kuraldr. Trk egemen snflarnn ok ak ve kabaca da olsa yapt budur. Doal olarak bu temelde ele alnan yarglamann ulusal imhay nne koymas, TCnin politik beklentilerine yant vermesi gerekir. Ulusal imhann nndeki engel PKKdir. Darda olduu gibi ierde de vurulmas, datlmas gereken odur. te, ierde vurmann, datmann bir arac olarak itiraf politikas dayatld. Devlet yasalar araclyla da bizi vurmak, imha etmek istiyor. tiraf politikasnn znde yatan budur. tiraf politikasnn znde yatan yarglamalar iin yasal gereke, delil yaratmak deildir. ne kan esas boyut siyasal ve ideolojiktir. Bunu yarg yoluyla gerekletirmek iin de delil yaratma vb. yoluna gider. Ancak bu tali yndr. Devlet, yargya, PKKyi yok etme abasnda yasalarna bal kalmak zorunda deilsin. ine; amacna varmak iin istediin kadar ine diyor. Olan da budur. Anayasalar, yasalar inenmi, ortadan kaldrlmtr. Ve bu fiili durumlarn da yasalarn yapmlardr. Ancak Diyarbakrda, Krdistanda halkmza, PKKye kar ftursuz davranlarnn yasalarn yapmak ihtiyacn bile duymamtr. Dolaysyla bizleri yarglama, oluturduklar yasalara gre de olmad. ok daha tesinde davrandlar. Bilinen bir yarglama hi gereklemedi. te ierde tutulmamz, ikence grmemiz, bu kadar vahetle kar karya gelmemiz onlarn temel politikas olan ulusal imha, ihanet ettirme plannn bir parasdr. Plan, Krdistanda ulusal kurtulu ve snfsal mcadeleyi ezmektir. Bu yk, nderlii omuzlayan, sreci alp gtren, gerek zemine, halka oturtan PKKnin kurduu kpry ykmak, halkay koparmak istiyor. Diyarbakr Zindannda itiraflatrma politikasnn hedefinde sadece PKK vard. Bu amacna varmak iin eline dm PKKli tutsaklar da bitirmek istiyor. Yasalar eliyle vurup itiraf yapmak istiyor. Yarg bu temel ama dorultusunda iletiliyor. PKKli tutsaklar sindirecek, bitirecek, mikrop haline getirip topluma rnga edecek, toplumu kertip dokusunu tahrip edecek. Bir yandan bunu yaparken, bu hale getiremedikleri-

382

ni, direnenleri, davaya sadk kalanlar yasalar eliyle klfna uydurup ar biimde cezelandracak, fiziki imhaya ynelecek

Bir bask nesnesi daha: Trk bayra

- Konumamzn bandan beri koularn pencerelerinin kapal olduu, camlarnn yal boya ile boyand, hatta Trk bayra izildii trnden ifadeleriniz var... Bu noktada vahet uygulamalarnda bayran bile basknn nesnesi haline getirildiini sylebilir miyiz? Ayrca bu yaz izi ilerine de biraz daha aklk getirseniz iyi olacak... - Tutsaklarn parasyla boya alnmas Diyarbakr Askeri Cezaevinde teslimiyet dnemi boyunca hep oldu. Tutuklunun gnlk yaam kemalizmle tka basa doldurulmutu. dare, insanlar kemalizmin her zerresine sindii bir cezaevi ortamnda yaatmak iin youn abalara girdi ve o abann bir sonucu olarak tutuklularn parasyla ki ou yoksul insanlard boya vb. almaya balad 3000den fazla insandan para alnyordu ve o paralar aylar boyu boyaya, kartona, fraya, dier ssleme katlarna yatrlyordu. Cezaevinde be blok var. Btn koularda, koridorlarda, koularn tavanlar dahil hibir yerde tek santimlik boyanmam, yaz yazlmam, resim yaplmam, ssleme kad aslmam yer kalmamt. Yal boya ve kartondan yzlerce, binlerce Trk bayra yapld. Trk byklerinin, ordusunun kahramanlklarn sergileyen yal boya resimler, manzaralar izildi. Ne mutlu Trkm diyene, bir Trk dnyaya bedeldir, Trk dodum, Trk yaayp, Trk leceim, her ey Trklk iin gibi yzlerce slogan, cezaevinin btn duvarlarn doldurmutu. Ve o duvarlarda cebimizden kan milyonlarca lira duruyor. Bu konuda da ok ilgin eyler yaand. Tutuklularn ounun ressaml, gzel yazmas gibi yetileri yoktu. Bu iler ounlukla tutukluya zorla yaptrlyor; kimisi yapmak istemiyor, kimisi de yaranmak, yaltaklanmak iin yapyor Diyelim herhangi bir koua yazlan sloganlar, izilen bayraklar gardiyan beenmiyor, hepsi silbatan yeniden yazlr. Ya da gardi-

383

yan bir baka koutaki sslemeyi, manzaray kendi kouundan daha gzel buluyorsa gelip kapdan sesleniyor: Olmad, yaptklarnz beenmedim, yeniden yazacaksnz diyor. Koutaki btn yazlar siliniyor, sslemeler dklyor, yeniden ta ki beendirinceye kadar amansz bir kouturma balyor. rnein, 29. koutaki aylarca tutuklularn hemen tm paras bu ie harcanmtr. Kasten, defalarca sildirip tekrar yazdrlyor Hatta malzeme alm konusunda parann nasl denmesi gerektiini bile tutuklunun denetiminden karyor. Ailesi tarafndan emanete yatrlan paraya el koyuyor ve malzeme iin kullanyor. Duvarlar ssleme iinin yannda bir de pencerelerin camlar srekli kapal tutuluyor, kouun havalandrlmas nleniyor. Bu genel amacn dnda havalandrmadaki herhangi birisiyle iaretlemeyi nlemek bahanesiyle sadece pencereleri kapatmakla kalmadlar, hemen her pencereye yal boyayla bir Trk bayra izdirerek dardan tmden yalttlar. Duvarlarda bayrak, pencerelerde bayrak, tavanlarda, koridorlarda, her yerde bayrak!.. Bir ulusun bayrann bu ekilde kullanlmas, Trk ulusal marnn gnde elli, yz defa tutuklulara zorla syletilmesi karsnda insan deiik duygulara srkleniyor. Bana gre bir ulusu simgeleyen bayrak da, mar da nemlidir. Onlar olur olmaz her yerde kullanmamak gerekir. Byle durumlarda bunlara deer bienler de varolan sayglarn yitirir. 12 Eyllde salt cezaevlerinde deil, darda da olur olmaz mar syletmeler, halk meydanlarda sayg duruuna zorlamalar da az olmad Eer bayrana ve marna saygn varsa, o deerleri kendinde ykseltir, bakalarna da zorla kabul ettirmezsin. Onlar basklarnn ve zulmnn aralar haline getirmemen, bu kadar drmemen gerekir. Eer onu bir bask unsuru haline getirirsen insanlarda ona kar nefret ve tepki geliir. rnein, 1983 Eyll lm Orucunda idareyle pazarlk yaparken cezaevi mdryle bu konuyu konumutuk O zaman mdr yine Birol endi. - Ne konutunuz? - Eylemin ilerleyen gnlerinde idare gelip bizimle pazarlk yapt zaman istemlerimiz konusunda uzun sren konuma ve tartma-

384

larmz olmutu. dare, gndeme getirdiimiz istemlerimizi sonunda kabul etti. Ve bir btn olarak anlama saland, ama stiklal Mar konusunda pazarlk tkand. O zaman Birol en unu syledi: Trk halkna kar olmadnz, stiklal Maryla bir alp veremediinizin bulunmadn sylyorsunuz. yleyse, Trk halkna duyduunuz sayg iin onun ulusal marn syleyin Biz de kendisine u yant verdik: Sizin ulusunuza, halknza, ulusal marnza saygnz varsa bunu bize teklif etmemelisiniz. Biz, stiklal Mar sylemek istemiyoruz, iimizden gelmiyor, benimsemiyoruz, benimsemediimiz ve istemediimiz, sevmediimiz halde sizin iin ulusal deeri olan bir eyi bize zorla yaptramazsnz. Yaptrmaya kalkmanz aslnda deerlerinize saygszlnz, ona deer vermeyiinizi gsterir Evet bu yaplanlarla kemalizmin, TCin stnl kantlanyor. stiklal mar gnde yzlerce defa syletiliyor, sonuta yle bir yere varlyor ki, ideolojik kartl da ayor, herkes ondan nefret eder hale geliyor, alay ediyor. Polis sorgusu srasnda da bu konularda mizahi ynn ne kadar gelimi olduuna oka tank olunmutur. rnein, ikencedeki insanlar arasnda bir elence arac olarak stiklal Marn Karadeniz ivesiyle sylyorlard. Polisler de eleniyor, bolca syletiyordu. Bu tr kullanmalar, onu da ok deerden drmeyi, ona tepkiyi, kini, dmanl getiriyor Bayrak olay da bundan farkl deil. Kendi bayrana saygs olmas, onu olur-olmaz yerde kullanmamas gerekir. Kouun tavanna yal boya ile Trk bayra izmenin anlam nedir? Btn kou pencerelerine neden Trk bayra iziliyor? Duvarlara iziyor, yani nereye bakarsan bak, her tarafta bayrak gryorsun, bunu niin yapyor?.. Ve sen bayraa baktka onda basky, ikenceyi, sana yaplanlar gryorsun. Yaadn btn aclar onda yeniden yayorsun. Ulusal, snfsal bilin almam insanlarda bile salt bu hava byk bir kin ve dmanlk yaratmaya yetiyor. Karsnda devletin simgesi ve deer verdii bu eyleri dman olarak gryor. Bunlar olmasayd bana ikence yaplmayacakt diye dnyor. Ve ona, deerlerine kar duyduu kin ve dmanlk daha da byyor, keskinleiyor, etinde, kemiinde, yaamn btnnde hissedi-

385

yor; gnn yirmidrt saatinde o var, her yerde o var. - Bu sylediklerinizi gerekten ok nemsiyorum. Bu konudaki bak amz ve tutumumuz ayr bir konu, ama Trk halknn, halkmzn, kendi adna neler yapldn; faizmin halkmzn deer verdii eyleri bu tr ftursuzluklarla nasl yerle bir ettiini gstermek bakmndan ok nemsiyorum. Kou havasz, kan-ter iindesin, soluk almak istiyorsun, pencerelere bakyorsun, hepsi kapal ve gn yal boyalarla izilmi Trk bayran ap ieri szamyor Tepki duyuyorsun ve tepkin, bayraa, o bayra oraya izen anlaya yneliyor, deil mi? Yani onlarn bekledikleri, umduklar amacn tam tersi bir durum yaanm olmuyor mu? - Tabii Gya bizi Trkletirecek, Trk deerlerini, kemalizmin deerlerini bize zmsetecek, onu okutup yceliini retecek. Ama tm bunlar sana ikenceyle geliyor, ikencenin arac ve yaamn daraltan, boucu hale getiren her eyin unsuru olarak kullanyor. Paran var, ama onu kullanamyorsun, zerinde sz hakkn yok, asn, yaamn devam ettirmen gerekir. O paraya ihtiyacn var. Ama boyaya, bayraa, kartona gidiyor! Karnda, hcre ve kou duvarlarnda Trk bayra, Trklkle ilgili szler duruyor. O bask ve zulm gnlerinde seni yaatacak, bedenen canl tutacak, bir nebze de olsa diri kalman salayacak olan parann duvardan sana bakan bayrak vb. olduunu gryorsun. Ama sen de a, bitkin ayakta sallanyorsun Tabii bunun ierdii siyasal anlamlar bir kenara brakrsak, insani boyutlarda bile seni eritmenin, tketmenin aralar olarak kullanyor. Senin yaamndan kslyor, karna dikiliyor. Brakalm inanlarna, dncene ters dmesini O da iin doal ki daha byk bir boyutu - Peki tutuklularn ihtiyac olan, idarece alnmas gereken eyalar da m paranzla karlanyor? - Sprge, ampul, deterjan, koularn ykanmas ve temizlenmesi iin gerekli olan malzemelerin hepsi tutuklularn parasyla alnyor. Biz orada -drt yl boyunca devlet battaniyesi bile grmedik. Tutuklular yatma malzemelerini aileleri araclyla temin etmek zorundayd.

386

- Biraz da mektup ve haberleme hakkn kullanabilmekte karlatnz zorluklardan bahseder misiniz? - nsana ait olan asgari haklar kullanmak iin insan olmak, insani haklar kullandrtmak iin insanlara insan gzyle bakmak gerekir. Devletin orada somutlaan politikas, bizi insan olarak grme deildi. Hain, zararl, imha edilmesi, drlmesi, insanlktan karlmas gerekenler olarak grlyoruz. Bizi insan olarak grmedii gibi, sava esiri olarak grmesi de szkonusu deil. yle grmesi bize belli haklar getirir. nk sava esirlii denen statde pekok hak var. Bu yzden iin o tarafna hi bakmyor, grmek, duymak bile istemiyor. Ak bir biimde reddediyor. Kendisi de askerdir, savata tutsak debilir, yararlanaca haklar vardr; bunu bir kenara atyor. Durumumuza baktmzda o haklarn hibiri yok. nsan olmaktan doan haberleme hakknn, sevdikleriyle, dostlar ve ailesiyle yazabilme hakknn kullanlmas szkonusu bile edilmiyor. Haberlemeyi btnyle kopararak tutukluyu tam bir yanlzlk kuyusuna drmeyi amalyor. Bilindii gibi mahpusta haberlemenin ak ve kapal ziyaret dnda yegane arac mektuplamadr. Diyarbakr Askeri Cezaevindeki durumumuzu ortaya koyduktan ve devletin yaklam tarzn belirledikten sonra mektuplama hakkndan, haberleme olanandan sz etmemiz bile uygun deil. Diyarbakr gereine ters der! Mektup diye bir eyin lafn bile edemedik, kullanmadk, yazmadk. - Mektup yazmanz yasak myd? - Bir eyin yasaklanmas iin nce varolmas gerekir. Mektup varolan, laf edilen bir ey deildi. dari bir yaptrmdan, tzkten kaynaklanan bir yasak, bir bildirim de szkonusu deil. - Ne zaman yasakland? - 12 Eyll sonras giderek kstland. 2 Ocak 1981 sonras tmyle ortadan kaldrld. - Ne zaman serbestleti? - 1984 direniinden sonra, Maysta, ayda bir kez bir sayfay amamak kaydyla izin verildi. Cezaevi ok kalabalk olduundan kontrol etme ii onlara ar gelmi!.. Unutulmu bir hak! Ve bu

387

yzden mektuplama, haberleme serbest brakldktan sonra pek yaygn kullanlmad. 1984 direniinden epey sonra tek-tk yazanlar oldu. Ancak ondan sonra, 1986-87de serbestleti. Ama yine de o hakk kullanmak bakmndan belli snrlamalar vard: Cezaevinden sz edilmeyecek, ikenceler anlatlmayacakt! Sradan mektuplamalara izin verildi - Mektuplarla ilk kez karlatnzda, ya da bu hakk kullandnzda bu neydi, nasl bir eydi? mi dediniz? - Evet, o zaman bizim iin bir ey ifade etmemiti. Nasl desek; bu mektupta neyin nesi gibi bir duygu Yazma ihtiyacn pek de hissetmiyorduk. Yaatmadklar iin onun havasn alamadk, ama imdi yle deil. Yazma olana olduundan MTe, polise gitse de, bazen el konulsa da yine de nemli. Mektup yazmak, bir yerde anlamn buluyor.

Hastahanede lmcl hastalar bile yataklarnda esas duruta yatrlyor

- Salk sorunlarnn zmne ilikin cezaevinde bulunan en basit mekanizmadan yola karak, genel salk politikas hakknda biraz bilgi verir misiniz? - Ciddi bir tedavi olanann bulunmadn, acil durumda hastalarn askeri hastahaneye kaldrldn syledik. E Tipi cezaevi aldnda reviri yoktu. Askeri hastahaneden belli aralklarla doktor gelirdi, hastalarn listesi haftalarca nceden hazrlanrd. Doktor stnkr bir muayene sonras birer reete yazp giderdi. lalar da tutuklular kendi paralaryla almak zorundayd. Aslnda ilalarn devlete karlanmas gerekir. Kendi tzk, ynetmeliklerine ve bize yaklamlarna gre asker olarak deerlendiriliyorduk. Bu durumda ilalarn, salk sorunundan kaynaklanan tm harcamalarn devlete, idarece karlanmas gerek. Ancak karlanmyordu. - Paranzla satn almak zorundasnz, ama ya paranz yoksa? - Bu onlar ilgilendirmiyor. Her koulda tutuklu ilacn kendisi almak zorunda. Daha sonra saldrlar balaynca, Esat Oktay geldi-

388

inde bu da kalkt. Direni srecinde ne doktora karldk, ne de ila ihtiyacmz karland Ali Erek lm orucunu braktktan sonra onu alp revire gtrdler; orada serum takmlar. te o gnler cezaevinde revirin olduunu rendik. Hizmete amlar, askeri doktor atanm Doktor zaman zaman Esat Oktayla birlikte geziyor, sakat kalrsnz, eylemi brakn diyordu. Yani insanlar muayene etme, hastalklarn gidermeye alma yerine eylemi krmaya alyor! Braktrmak iin telkinlerde bulunuyordu. Bu srede doktora kma, karlma olmad. Hcrelerde insanlar ayakta bekletiliyor. 40-50 kii bir hcreye zorla konulmu, ayaklar iiyor, ikence, yorgunluk sonucu baylanlar oluyor, tutsaklar bu anlarda topluca, hasta var! Doktor isteriz!.. diye baryorlar. Barmalar bazen saatlerce sryor, ama gelen-giden yok! Gtrlmez. Ya hastann ok iddetli bir ars, sancs olur ya da eer insafa gelmise o an bir-iki ar kesici hap getirir. Bunun dnda tedaviden sz etmek olanaksz. Diyarbakr Askeri Cezaevinde iletilen ark, tutukluyu tedavi etme, iyiletirme yerine, fiziki, moral ynden kertme, teslim alma ve yenilgiye uratma eklinde iliyordu. - Peki doktorlarn bu abaya bilerek, isteyerek katldn iddia edebilir miyiz? - Mekanizmann iinde ele aldmzda oraya oturmak zorundayz. Baka ekilde aklanmas mmkn olmuyor. Eer Hipokrat yemini etmi ve ona balysa, o doktor askeri hiyerari iinde de, emir-komuta zincirinde de olsa, en azndan temel olarak doktorluk mesleine aykr den tutumalara girmemesi veya en azndan orada doktorluk yapmamas gerekirdi. Ki, amac insana hizmettir; din, dil, rk vb. gzetmeden kendisine bavuran insanlarn salk sorunlarn zmektir. Her ey gz nnde oluyor, o vahete seyirci kalmamas, kar koymas, elinden geldiince mdahale etmesi gerek. Ama tersi oldu, daha sonra baz doktorlarn tutuklu aleyhine bilinli abalar olduunu, ikenceye katldn, ikenceye kar tutuklunun dayankllnn snrlar ve en ksa srede onu nasl kertebilecekleri konusunda idareye tler verdiini grdk. Eer tutuklu sakat olduunu sylemise en kaba yntemlerle

389

bunun doru olup olmadn aa karmaya alr. Eitime, dayaa, ikenceye kar dayanklln ya da zayfln subaylara, gardiyanlara rapor ederlerdi. Doktorlarn Diyarbakr Askeri Cezaevinde ve genelde byle bir ilevi oldu. stisna olarak rapor verildii de oluyor. Falanca tutuklunun 5-10 gn istirahati gereklidir diyor. Ama bu raporun gerei yerine getirilmez. Mekanizma ilemiyor, tkanm. Doktor rapor verdii tutuklunun salk durumunu izlemiyor, yetkisini kullanp mdahale etmiyor. Yapt en byk i sadece stnkr bir rapor verip bandan savmak oluyor. Bir ara dinci eilimli bir doktor vard; arkadalardan biri hastayd, durumunu syledi ve muayene oldu. Ar hasta olduu ortaya knca 15 gnlk istirahat verdi. Arkadan rapor gereince, 15 gn boyunca kouta srp giden eitimin ve marn dnda tutulmas gerekiyordu. Daha ilk gnde gardiyan mar srasnda onun oturduunu grnce, nedenini sordu. O da durumunu aklad. Rapor var, 15 gn istirahatlym, doktor verdi dedi. Gardiyan doktora kfr bast, Allah rzas iin deseydin, o sana bir 15 gn daha izin verirdi. Ben rapor falan anlamam, haydi bakalm eitime!.. diyerek arkada hasta hasta mara kaldrd. Yani hem doktorun verdii raporun hkm yoktur, hem de doktor hastasnn ne olduunu gremiyor, bilemiyor, peine de dmyordu. Bu bakmdan olay ister onun gnlll, ister gnlszl temelinde ele alalm, eer gerekten mesleine saygl biriyse orada yaplanlara sessiz kalamaz. Her ey o ark iinde iliyor, doktor istese de istemese de orada kald srece arkn bir dilisi haline geliyordu. - Geenlerde, Kenan Evren cumhurbakanlndan ayrlmadan nce, Glhane Askeri Tp Akademisinde bir mezuniyet trenine katlmt. Orada yapt konumada yeni mezunlara, siz nce askersiniz, sonra doktorsunuz! demiti. Bu szleri gazeteden okuduunda o an aklna hi Diyarbakr Askeri Cezaevi geldi mi? - Evet, bu szleri duyduk. Bizim iin artk hibir ey ifade etmeyen o basit gereklii bir defa daha yinelemi Yani yaadmz gereklik zaten syledii gibi olduundan, sonradan yarm azla dile getirilmesi, itiraf edilmesi pek de nemli bir ey deil.

390

Asker doup, asker bym o kirelenmi beyinden baka bir sz de beklenmez Binlerce, yzbinlerce, milyonlarca insan, bir halk yok etmeyi nne koymu a d kafalarn, anlaylarn olaya byle yaklamas ters bir ey deil ki Onlarn Trk halkna yaklam da aynen byledir. Her Trk asker doar diyorlar. Brakalm askeri doktorun nce asker sonra doktor olmasn, onlarn mantna gre kundaktaki bebek bile nce asker sonra bebek oluyor! Ve yine bu manta gre, insan olmak iin nce Trk olmak gerekiyor. Ne mutlu Trkm diyeneden yola kmak gerek. Her Trk asker doar. Trk ordusunda egemen mantk bu. Kenan Evren, o mantn arkndan gemi, yetimi, en kemiklemi unsurlardan biri. O ve onun gibiler, Trk halknn da, insanln da bana bela olmu, kafatas, ala, insanlkla ilgisi olmayan bir gruhtur. Her eyi asker gzyle grmesi bu anlamda pek artc bir ey deil. Teslimiyet srecinde tutuklunun artk salk sorunlarnn zmn dayatmas, belli istemlerde bulunmas da olanaksz. Direni gnlerinde tutuklular hasta var, doktor isteriz diye barabilirken, teslimiyet gnlerinde artk o da yaplamad. Her ey emir-komutaya bindi. Herkes emir-komuta iinde yer aldndan yle eskisi gibi barp ararak doktor isteme durumu da olmuyor. Ancak hasta der, baylr, kou sorumlusu gider gardiyana syler veya o koutan biri, ieride ar hasta olduunu duyurur. Sonras artk gardiyann insafna kalm. Saatlerce hasta yatsn, barsn, inlesin, kvransn gtrmez. Kimse de niye gtrmedin diyemez. Ne zaman ki olay lmcl bir noktaya ular ancak o zaman belki mdahale edilir, hastay alp revire gtrrler. Revirdeki uygulamalar ise ayr bir hikaye Hastalara daha ok sinir haplar ve ar uyuturucu etkisi olan haplar verirler. Tedaviden te, bu ilalarn ne ie yaradklarn anlamtk - Evet, bunu daha nce de ifade ettiniz, ama acaba bu davanlarnn insanlk ve tp mesleine kar ilenmi ok byk bir su olduunu, doktorlara hi sylemediniz mi? - De fa lar ca sy len di bun lar Bu ila la rn ge nel de te da vi zellii olmad biliniyor. Ki oraya giden tutuklularn deprasyon

391

geirme durumu yok. kence grmtr, bir yeri incinmitir, ar ekilde yaralanmtr, ars, sancs vardr veya verem olmutur. Deiik hastalklar retmitir. Hipokrat yemini etmi bir insann hastaya daha az ac ektirme, arsn-szsn dindirme, tedavi etme, elinden geldiince o zor koullarda yardmc olmas gerekir. Tp kurallarnn Hipokrat yemini etmi insanlar tarafndan ftursuzca inenmesi Diyarbakrda, tarih boyunca insanln katettii yolun nasl tkatldn, elde etmi olduu birikimin nasl kap dar edildiini gsterir. . H. Oruu anlatmtk. Srekli uyuturucu (diazem) verilerek ispiyonculuunun devamn salamak, sadece Esat Oktaya ait bir su olamaz. Bu konuda srekli diazem veren doktor da en az onun kadar suludur. Doktorlarn Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaratlan ikence ortamn ayakta tutma abalar iinde olduklarn sylemek gelii gzel bir aklama deildir, ok nemlidir ve kamuoyunun ok ciddi biimde bu olgunun zerine eilmesi gerekir. Hasta tutuklular ila vermemekle tehdit etmek, vermeyerek drme ve teslim almaya almak da Diyarbakr Askeri Cezaevinde ok sradan ve olaan olaylardandr. Yine tutukluya ikence etmenin bir baka yolu salam dilerini cezaevinin di doktoruna ektirmedir. Bize aktarlan arpc bir olay daha anlatalm: Kouun birinde kaaklktan ieri dm gen bir tutukluyu Esat Oktay diiye gtryor ve bunun ekilecek drt rk dii var diyor. Dii, tutuklunun azna baktnda rk dii olmadn gryor, rk dii yok diyor. Esat Oktay kzarak, sen anlamazsn, var deyip diiye baknca, dii kendinden istenen eyi anlyor ve tutuklunun drt salam diini birden ekiyor Hayr ekemem. Bu, insanlk d bir itir, mesleimi amacnza alet ediyorsunuz!.. demiyor, diyemiyor. Bir de iin tersi var; di ars ekenlerin karlatklar deiik bir ikence tr. Zaman zaman insafa gelip bir-iki ar kesici getirirlerdi. Yani tedavi yok. Uzun sreli ek bir ikence, eziyet ektirme var Dier boyut ise hastahanedir. - Orada ne olup bitiyor? - Bir sr olumsuzluun olduunu syledik. Doktora gideme-

392

me, ila verilmemesi, tedavi edilmeme Bilinli olarak cezaevini insan saln ortadan kaldracak bir ortama dntrme, ona gre dzenleme szkonusu. Bunu anlattk, yani temizliin yaplmamas, koku, pislik, alk - Bu tr koullar hastahanede de mi var? - Hastahane ayr, oraya geleceiz. Bu durumda veremlilerin kouta, salam insanlar iinde braklmas, ayn tabaktan yemek yemesi, yanyana yatmas, sinir, gerginlik, kayg, panik, korku bunlarn hepsi hastalklar davet eden, hastalklarn kayna olan ortamlar ve nedenler. Haliyle cezaevinde hastalklar yaygn. Verem alm ban gidiyor, herhangi bir nlem alnmad gibi bilinli bir ekilde bulatrlmaya, yaygnlatrlmaya allyor. Yzlerce veremli koularda salam insanlar arasnda yatnca bir sre sonra say iki katna kyor. Doktorlarn brakalm tutuklular tek tek muayene etmesini, hatta iyiletirmesini, her eyden nce hastalk kaynayan bu koullara mdahale etmesi gerek, ama etmiyor, edemiyorlar. - Karantina m istiyorsunuz? - Tabii Her eit hastalk iin uygun bir zemin var. Doktorlarn bu duruma mdahale edip hastalar temiz havaya kavuturma, veremlilerin baka bir koua konulmas iin aba gstermesi gerekiyor. Karavanalarn iine veremlilerin balgamlarn attklar herkes tarafndan biliniyor. nlenmeliydi. Kantinden alnan sebze ve meyvelerin kabuklaryla, pleriyle birlikte yedirilmesi sradan bir olay haline gelmiti. nlenmeliydi. Tutuklara deterjanl su iirildii, soan kabuu, ac biber gibi mideyi tahri eden eylerin yedirildii biliniyor. Doktorlar da biliyor, ama mdahale etmiyorlar. Mdahale edilmedii gibi tersi yaplyor, tutuklularn direncinin krlmasn kolaylatrmak iin akl veriyorlar, yol-yntem gstererek bask ortamn zenginletirme, eitlendirme salanyor. Sistem alm ban gidiyor. Doktorlaryla beraber dnyor ark - Niin tm bu insanlk d ilere izin veriyorsunuz, mdahale etmiyorsunuz dediinizde, bu malum zevat kendilerini nasl savunuyor? - Frsat bulduumuzda doktorlarla konutuk. Onlara insan olduk-

393

larn, tesi kutsal bir meslei temsil ettiklerini defalarca syledik. Doktorlara bu uyar, hatrlatma, grev ve sorumluluklarn yerine getirme ynnde arlarmz, kukusuz ki Diyarbakr Zindannda kurulan o ark deitirecek deildi. Bunu ok iyi biliyorduk. Bir doktor istese de fazla etkili olamazd. Kurulan bu ark kendisine uymayan her eyi ya dilisi haline getirecek, ya da ezip atacakt. Ama durum byledir diye, hikimse insanlk onurundan, insan olmann gereklerinden vazgeemez. Doktorlarn da koullar ne olursa olsun en azndan meslek onurlarn, insan olma zelliklerini koruyup tavr koymas, arkn bir dilisi olarak kullanlmalarna izin vermemesi gerekirdi. nsanlk onuru iin riskler gze alnabilmelidir. 1981 lm Orucu eylemimiz sona erdiinde, hastahaneden gelen doktorlar olmutu. Bunlar st bile su katlmadan iemezler, mideleri ok hassaslam, diyet uygulamalar gerekir diyerek Esat Oktay uyardlar. Ama onlar gittikten sonra hibir ey verilmedi. Ne ila ne de o anki durumumuza uygun besin Bir ara hcreleri gezerlerken cezaevi doktoruna, durumumuz ar, diyet uygulamamz iin gzetleyici ve denetleyici olmanz gerekir, mdahale etmelisiniz... dedik. Doktor da, elimden bir ey gelmiyor, burada emirleri Esat Oktay verir, onun emri dnda hibir ey yapamam diyerek bu zulm ve imha arknn nasl bir dilisi haline geldiini itiraf etti. Zaman zaman doktorlara bunlar sylediimizde verilen yant benzer kalplam szlerdi. Bazen o yant biraz daha sslyor, kendisini acndrr hale getiriyor veya pervaszca onlarn safnda ve emrinde olduklarn ifade ediyorlard. Artk hastahane cephesine geebiliriz. Esat Oktay ynetimi devraldktan sonra, hastahanedeki mahkumlar kouunun ynetimini de stlendi. Ondan nce hastahanedeki tutuklular kouuna inzibatlar bakyordu. - Hangi hastahane oluyor buras? - Diyarbakr Askeri Hastahanesi. Kolordunun hemen yannda, ehir merkezinde Esat Oktaydan nce tutuklu kouunda henz tam bir tecritlik yaanmyordu. Hastalar okumak iin gazete alabiliyor, ihtiyac olduunda kantinden kimi yiyecekleri salayabiliyordu Ama Esat Oktayla birlikte tutuklunun nerede olursa olsun, gnn

394

yirmidrt saatinin denetim altna alnmas hedeflendi. Ve doal ki, yaam bu koullarda ona kar kullanlacak bir silaha dntrlecekti. Hastahanedeki kouta da bu genel amaca hizmet etmeyen belli bir boluk yaanyordu!.. Oras cezaevine gre daha rahat ve serbestti. Deiik koulardan gelen hastalar birbirleriyle konuabiliyor, cezaevinde olan-bitenleri renebiliyordu. Ayrca kantinden al-veri yapabiliyor, ihtiyalarn gidermede birbirlerine yardmc olabiliyorlard. Dahas gazete alp dary renebiliyorlard. Bunlar cezaevinde yasaklanan eylerdi. Amaca uygun olmayan hastahane boyutu cezaeviyle ilgili karar mekanizmalarnda deerlendirildi. Tutuklu kouunun ynetimi Esata devredildi; artk orann da komutanyd. nzibat ve dier birimler devreden karld. Cezaevinden oraya yetkili subay ve gardiyanlar gnderildi. Ve cezaevinde uygulanan kurallarn, dayatma ve yaptrmlarn hepsi olduu gibi oraya da aktarld. Tutuklu kouu hastahanenin alt katnda bir blm, kk bir yer. inde drt kk oda ve dar bir koridoru var, kaplar parmaklkl. Koridordan bakldnda odalarn ii grlyor, gardiyanlar srekli ierde ve tutuklular yirmidrt saat gzetim altnda tutuyorlar. Bir tane de tuvaleti var Tutuklunun doktorla konumas yasak. - Kurallara aykr m grlyor? Hasta derdini doktora anlatamazsa, ya da doktoru dinlemezse, onunla konumazsa nasl iyileecek? - Tutuklu kouunun ynetimi Esat Oktay ekibine getii andan itibaren konuma yasakland. una dikkat ediliyor: Tutuklu, doktora cezaevindeki vaheti anlatabilir, bir haber szdrabilir. Gardiyanlardan izinsiz doktor ve hemirenin ieri girmesi kesinlikle yasak. - Bu durum bahekimin onayndan m geiyor? - Bahekimin bilgisi dahilindedir. tesi onlar da aan, kolordudan gelen talimatlar dorultusunda yaama geirilen bir uygulama. Yoksa bir cezaevi yzbas, bir hastahane batabibi olan yarbay veya albay aamaz. Hastahanenin sorumluluu orann hastahane yneticilerine aittir. Ama stten, kolordudan gelen talimatla oradaki her eyin sorumluluu cezaevi idaresine braklyor. Bu noktada batabip yarbay da olsa, albay da olsa, Esat Oktayn ilgi alanna

395

mdahale edemiyor. Diyelim hastann ok acil bir durumu olur, doktorun yapabilecei hibir ey yoktur. Tutuklu konuamaz, sohbet edemez, yasaktr. Muayene anlarnda bile doktorlar hastaya en fazla hastalnn, ikayetinin ne olduunu sorabilir. Tutuklu da bir-iki kelimeyle yantlar. Bunun dnda bir ey syleyemez. - Has ta ha ne de ku ralla ra uyu la cak de diniz, na sl bir ey bu? lmcl bir hastann yatakta da esas duruta bekleyecek hali yok ya! - Olur mu! Yatakta esas duruta kmldamadan yatacaksn!.. - Ne isabet!.. Gerekten mi? - Tutuklunun ayaa kalkmas, volta atmas, birbiriyle konumas, yatakta oturmas, birbirinin yzne bakmas da yasak. - Ama bu nasl olur, mmkn m? - Diyarbakrda mmkn olmayan ey mi var? Aslna bakarsan tm bu yasaklarn uygulanmas olana cezaevinden daha fazla hastahanede var. Kaplar demir parmaklkl olduu iin yirmidrt saat, her an, her saniye gardiyann gz nndesin, daha rahat denetleyebiliyor. Tutuklu yataa srtst yatacak, gzler tavana bakacak, battaniye boaza kadar rtlecek, eller yanda, bacaklarsa esas duru vaziyetinde bitiik olacak!.. - lmcl hasta da olsa, byle mi yatyordu? - Evet... Ne ekilde hasta olursan ol, bu byle, deimez. Yatma biimi bu. ki hastann birbirine bakt grldnde ikisi de iyi bir sopa yer. - Hastayken de mi? - Hastayken de!.. Tutuklu, gardiyandan habersiz kalkp ya da uzanp su alamaz. Tekmil vermek zorundadr. Yatakta uzanrken, esas duruta tekmil verecek. Gardiyana su iip iemeyeceini soracak. Eer izin verilirse iecek - O tekmil nasl bir ey, burada bir tekmil rnei verebilir misiniz? Yatakta esas duruta bekliyor, ne diyor? - nce askeri haberdar etmek iin komutanm diye barr, kendisine baknca da Kamil Uar, Urfa, emredersin komutanm der. Gardiyan da, ne var lan? diye bardktan sonra, tutuklu,

396

su iebilir miyim komutanm? der. Eer i derse, emredersinle karlk verilir, su iilir ve verilen emir yerine getirilmitir komutanm diye tekrar tekmil verilir. Gardiyan yerine ge! dediinde emredersin komutanm denilir ve yataa dnlr, kprtszca yatlr. - me derse? - emezsin. Hibir ey syleme durumun da yok. yle devam etmek zorundasn. Komutann bunca bol olduu yerde nasl su iebilir ya da baka bir ey yapabilirsin ki!.. Tuvalete de gnde defa karlr. Yirmidrt saatlik zaman diliminde srasyla sabah kahvalt sonras, le ve bir de akam. Bunun dnda tutuklunun tuvalete kabilmesi mmkn deil. - Tuvalete nasl gidiyor? Onun da bir seramonisi var m acaba? - yle: Yemek yenildikten sonra tutuklular srayla tuvalete gider. Gardiyan, haydi, tek tek kn diyor. Tutuklu koridordan geerken de yan koua bakamaz, hep nne bakar, eller bacaklara yapk, esas duru vaziyetinde yrr. Tuvalet ihtiyacn grr, gelir. Yatann yannda esas duruta bekler. Gardiyana tekmil verir, yatabilir miyim? sorusuna olumlu yant aldktan sonra yatana uzanr. Olumlu yant alamazsa izin kana kadar yatann yannda esas duruta beklemeyi srdrr Yatana yatar, sonra bir dieri gider, tek tek herkes tuvalete ktktan sonra bu seramoni de biter. Bir de yatak dzeltme ii var. Tutsak kalktktan sonra her yatandan kalknda yatan yeniden dzenler, battaniyeyi gzelce katlar, komutanm yatak dzenlenmitir tekmilini verir, dnte de yeniden tekmilden sonra battaniyeyi stne ekip uzanr. Gazete almakm, kantinden parasyla istedii herhangi bir yiyecei getirtmekmi, sigara imekmi kesinlikle yasak, bunlarn sz bile edilemez. O gn hastahane hangi yemei karrsa, nne ne gelirse onu yer. Hastahane yemeinin yenmesi de ayr bir olay. Gardiyanlar istedikleri gibi onu deerlendiriyor. - Yani sizin yemeinizi mi yiyorlar? - Evet... Diyelim o gn yourt, st gelmi doktor her tutukluya hastalk durumuna gre yemek, diyet listesi hazrlatyor gardi-

397

yanlar gelen o perhiz yemeini yerler. Yourttan, stten geriye bir ey kalmsa, onu da tutuklu yer. - Bunlara siz de tank oldunuz mu? - Tabii... Hastahanede ben de yattm. Ayn eyler bizim de bamzdan geti. Diyelim pilavn ve sulu yemein yannda kzartlm et gelmi, gardiyanlar o eti alp yer. Tutukluya sadece pilav ve sulu yemek kalr. Ya da gnlnce, gelen sebzeden, meyveden ne seer, ne yer, ne alrsa geri kalan tutukluya gider. Tutukluya her yemein eidine gre bir tabak yemek yok. Tek bir tabak verilir, nce pilav gibi kuru yemei, onu bitirdikten sonra da sulu yemei yersin. nce tabana doldurulan kuru yemei de bitirmek zorundasn. ok da gelse, sulu yemek olmadan bitireceksin. Tabak boaldktan sonra dier yemek boca edilir. Onu da yersin, ardndan tatls var; hoaf falan. Hasta kouunda nler dnda ierde yiyecek bir eyler brakmak yasak. Eer yenen eylerden artan olursa, onlar darda, gardiyann denetimindeki dolapta tutulur. Yemein yedirilme biimi de bal bana bir ikencedir. Bu yzden kap, orada kalmak istemeyen, bir an nce cezaevine dnmek iin can atan pekok arkada oldu. Diyelim tutuklu verem, fazla itah da yok, ama kocaman bir tabak dolusu pilav nne koyuyor ve tmn yiyip bitireceksin diyor. Artk onu bitirmek zorundadr. Bitirmeyince dier yemee geemiyorsun. lk yemei yemek istemezsen, sevmezsen, sana dokunsa da yemek zorundasn, nasl verirlerse onu yiyeceksin... Yemek ii de bir azap. - Bu olay da, zorunlu bir ihtiyacn idi edilmi haline arpc bir rnek deil mi? - Yaamn her blmnn, her annn tutuklunun aleyhine iletilmesi var. Emirlerle ynetilen, rlen bir yaamn insana ait olmaktan karlp onun kartna dnmesi yaanyor. nsan dnen, hareket eden, duyumsayan bir canl deildir, ynetilen bir aygttr. Onlarn sistemi bu. la verme de dzenli deildir. Doktor reete yazar, gnderir. Artk gardiyan hem reeteyi, hem de temin edilmi ilalar verirse verir, vermezse nedenini soramazsn. Bunun yannda yemek duasna da kalkmak zorundasn. Cezaevindeki gibi yemek ncesinde yemek duas yaplyordu. ocuun biri baygn yatyor-

398

du, ayaa kalkamaz durumdayd. nlerden birinde yemek duasna kalkmam. smini hatrlamyorum, yanmzdaki odadayd. Jop sesleri gelmeye balad, dvyorlard; ne oluyor diye sorduk. Biz o sralar lm orucu yznden hastahaneye gtrlmtk, serbest davranp kurallar ihlal ediyorduk. Bir gardiyan onun yemek duasna kalkmadn syledi. Baktk ki ocuk gerekten ayaa kalkacak durumda deil, ok ar hasta. O bile bir kuraln ihlal edildii gerekesiyle lmcl dayaklarla karlayordu. Yal bir tutukluyu ameliyat etmiler, serum taklyor. Bu adam yatakta esas duruunu bozdu diye dayak yiyor. Ameliyatl olmayan yerlerine jopla vuruyorlar. O ameliyatl haliyle bas bas bartyorlar. Yine ocuk kouunda Ylmaz Yalner ve adamlar bir ocuun enesine vurup krmlar. Doktorlar enenin dzgn kaynamas iin kalp balamlar. ocuk, gardiyanlara gre bir su iliyor. Vurup o ene kalbn paralyorlar. Bir-iki defa byle tekrarlanm. O haliyle geri cezaevine gnderilmi. Nebi ahin, dar ktktan sonra bu kiinin polisin basksyla ajanlatrldn duyduk. - Daha baka benzer olaylar var m? - Tutuklunun biri kprdamadan gnlerce yatma yznden uyumu, can yanm, dayanamayp yat biimini ihlal etmi Bu yzden onu dvmler. O da biraz dik kafallk etmi, bu kez gsn tekmelemiler, her taraf morartlm, nefesi kmyormu, yar l hale gelmi ve doktor koua hasta kontrolne geldiinde ona yalvarmaya balam. Aman beni buradan kurtar, cezaevine gitmek istiyorum! Doktor da durumunu grnce taburcu etmi, hasta cezaevine geri gnderilmi. 1982 lm Orucunun yirmiyedinci gnnde biz de hastahaneye gittik. Oraya vardmzda Hayriler ehit dmlerdi. Grdklerimize ardk, hastahaneyi fazla bilmiyoruz. Geri, hastahanede koullar iyi deil deniyor, ama iyi deilin tam olarak ne anlama geldiini, hastahanede neler dndn bilmiyoruz. Yanyana gelip konuma olana da olmad iin hastahanede olanlar tam kavram deildik. Gardiyanlarn ellerinde sopalar balarnda da bir avu var. Bize hemen soyunun dediler. stmzdekileri soymaya kalktlar. Biraz diklendik. Mecbursunuz, burada her-

399

kes pijama giyer, siz de giyeceksiniz dediler. Elbiselerimizi deitirdik. Hemen yataa yatp srtst uzanacaksnz ve esas durua geeceksiniz! dediler. Biz hem aryor, hem de tepki gsteriyoruz. O sra ok da fenaym, zor nefes alyorum, kusuyorum, nefes darl var. Bizden istenenleri yapmadk biraz cebelletik, istedikleri gibi davranmamz salayamadlar. Be-on dakika sonra doktor ieri girip durumlar nasl diye sordu. yi bir doktordu. Sivasl, hatrladm kadaryla isminin Seydi Pakst olmas gerekir. Bizlerin o haldeyken bile askeri kurallar yerine getirmeye zorlanm olduumuzu grnce gardiyanlara kzd, brakn artk, yeter, buras hastahanedir! dedi. Sonra bize dnp serbest olun, nasl istiyorsanz yle yatn dedi. avu, doktora olmaz, yasak, istedikleri gibi yatamazlar, kurallara aykr! deyince, doktor da, brak kural mural, buras hastahane! diyerek srar etti. Yani yaplanlara tavr koyup riski gze ald. Ve biz dier hastalara gre daha serbesttik, ama dmzdakiler iin o kurallar hibir biimde delinmeden srd, srdrld. Eylemdeyiz, kolordunun bizimle lm orucunu bitirme ve sorunu zme abas var. Bu yzden hastahaneye kaldrlmz, eylem sresince drt arkadamz da ehit dm. Durumu ok ar olan iki- arkada daha var. te hastahanede byle karlanyoruz. Neyse, lm orucu sonuland, yemek yemee baladk. Ama tm abamza ramen hastahane kantininden bir ie st, meyve suyu vb. hi aldramadk, hastahanenin verdii n yemein dnda hibir ey yiyemedik. Bilinir; lm orucu sonrasnda vcut byk bir alk hisseder, normal insan gibi n yiyemezsin. Birok n, azar azar bir eyler yemek gerekir. Ama biz o olana bulamadk. - lm orucunu braktnz zaman, oradaki askeri kurallara uymu mu oldunuz? - Evet Anlama henz askeri kurallar kaldracak dzeyde gereklemi deildi. Ama esas olarak da onlarn bekledii boyutta kurallara uyma da hi olmad. - rnein yatakta esas duruta deil misiniz? - Deiliz, oturuyoruz, yasak olduu halde sohbet ediyoruz, kapdaki gardiyan zorlayp sk sk tuvalete kyoruz.

400

- Yannzda esas duruta yatan hasta tutuklular var, o anda neler hissediyorsunuz? rnein, karnda kprdamadan yatan, sana bakamayan, seninle konuamayan bir insan var. - ok rahatsz edici bir durum, brakalm iin psikolojik ynn, hasta bir adamn o durumda yatrlmas zaten olaanst bir ikence. Adam halsiz, canndan bezmi, yaknyor, vcudu szm szm szlyor. Yirmidrt saat srtst yatrrsan salam adam bile hastalanr. - Bu ackl durumun bazen komik yanslar da oluyor muydu acaba? - Tabii, ok kt durumlar. Nasl anlatsak; adam srtst yatyor, kalkp su iecek gardiyan yok, eneye dalm, sohbet ediyor, bakyor bir tekmil sesi var. Oradan sesleniyor: Ne var lan yine! Tutuklu yantlyor: Tuvalet ihtiyacm var! veya bir bardak su iebilir miyim? vb. Bunlar insann yaamamas gereken olaylar, ama hem de en ar biimlerinin yaandna, yaattrldna tank oluyorsun. Biz oradayken ranl bir tutuklu getirmilerdi. Adam ok ar hasta, eker komasna girmi ve tek kelime Trke bilmiyor. Kouun dip ksmnda tek kiilik kk, olduka pis bir yer var. Oraya koydular. Adam eker komasnda, ama gardiyanlar ona zm hoaf veriyor! se, hemen lecek! O ara orada eczac bir tutuklu vard. Mdahale ederek, sakn vermeyin, eer iirirseniz hemen lr! dedi de adam lmden kurtard stisnasz btn hastalar, ayrca atmada yaral yakalananlar veya sorgudan yaral getirilenler iin oras ayr bir ikence merkezi. Subaylar, grevliler onlar konuturma, ikence yapma, bilgi alma, itiraf ettirme gibi abalar hastahanede de srdryorlard. rnein, Mustafa imen orada itirafa zorland. Bu adam bizim davadan yaral yakalanan biriydi, yaras ok ard. Kolordu ve subaylar devreye girdi, Kolordu Komutan bizzat gelip onunla konuuyor, tedavi etmeyecekleri, lmle yzyze kalaca antaj ve tehdidinde bulunuyor. Doktorun gelme sresi uzundu. Ki, acil bir durum olduunda hastalar haber etme, doktoru artma, daha fazla serbest davranma gibi tutumlarmzdan dolay oradaki grevli gardiyanlar artk bizden kurtulmak istiyordu. nk sadece kurallar ihlal edilmekle kalnmyordu, havalar da bozulmutu. Orada yemei asker tu-

401

tuklu datr. Eski 1 nolu cezaevi askeri su ileyenlerin tutulduu yer olmutu. Oradan bir asker getiriyor, ona hizmet grdryor, yemek falan dattryorlard. Hastalarla konumas yasakt. Tutuklularla en kk bir iliki kurmamz, dier odalara gidip gelme, kapdan selam verme de yasakt. Bizim davadan yarglanan, menenjit geirdii iin hastahaneye getirilen Mahmut Bark isimli bir arkadamz vard, artk kendisinde deildi. Menenjitin nasl ar bir hastalk olduu bilinir. Bir defasnda koridordan geerken, bizim kapnn nnde askere gstermeden zafer iareti yapt ve orada onunla btn ilikimiz sadece bu iaretleme oldu. Yine Birecikli smet Korkmaz diye tandk biri vard. Dardayken at arabacl yapard. ok neeli, canl biriydi. Ona cezaevinde ikence yapmlar. Ayan sryerek, topallayarak yryordu. Durumu ar olduu iin hastahaneye getirildi. Doktorlar smetin neden topalladn anlamak iin bacana baktlar, ald darbelerle hepten morarmt. Ama hastahaneye gnderilirken sk sk tembihlemiler, eer bacana ne oldu diye sorarlarsa, ranzadan dtn syleyeceksin! demiler. Doktor, bacana ne oldu? diye sordu, smetin yant ise hazrd, ranzadan dtm, komutanm diye cevaplad. - Gerei sylemekten korkuyor deil mi? - Syleyemiyor Tutuklular doktora da komutanm demek zorunda mdahale ettik. Ne o Haydar dmesi mi? dedik. (Bazen Haydarlarn zerinde p beni, sev beni gibi yazlar olurdu. Kalaslarla dvlmeyi ifade ettii iin smetin dmesine Haydar dmesi dedik.) smetin dvlme olayn batabibe anlattk. Bize sz verdiniz, kimseye artk ikence yaplmayacak dediniz, oysa biz daha buradayken insanlar hastahanelik olacak kadar ikenceden geiriliyor! dedik. Kendisi de yanmzda smeti ard, moraran yerlerine bakt, nasl olduunu sordu. aretlerimize ramen smet gerei syleyemedi; ranzadan dtm dedi. nk, dvldm dese cezaevine dndnde byle dedii iin bin piman edecekler. Zaten cezaevinden her gn hastahanedeki tutsaklar hakknda bilgi isteniyor; ne yaptlar, ne ettiler, nasl davrandlar, hangi sular ilediler vb. bunlar hep rapor ediliyor. Yine tutuklunun hastahanede kal-

402

d srece ailesiyle grtrlmesi kesinlikle yasakt. Tutuklu hastahaneye kaldrld zaman ailesine haber verilmezdi. Gr cezaevine ziyarete geldiinde oullarnn, yaknlarnn hastahaneye kaldrldn tesadfen renirdi. Tutuklu gre kmadnda bana bir i gelmi olduu anlalrd. O zaman bile idare ou defa yaknlarnn hastahaneye gittiini sylemez, baka gerekeler uydururdu. Gr yasa var veya baka bir ey sylenir, eer ok zorlanrsa hastahaneye gitmi olduu aklanrd. Ama hastahanede de yaknlaryla gremezlerdi. Gnlerce hastahane nnde ierde lm-kalm mcadelesi veren yaknlarndan en kk bir haber almak iin bekleen pekok aile olduunu sylemeye herhalde gerek yok. Kck bir haber iin aileler neler vermezdi ki! Ancak yok, yoktu, yasaklanm bir yaamdan en sevdiklerine bile gnderilecek bir haber yoktu! - nsann bylesine byk bir kin karsnda kalmas biraz rktc deil mi? - Evet, rktc bir ey. Hastahaneyi bir yerde gvenebilecein, tedavi olabilecein, iyileebilecein, yani srtn dayayabilecein bir yer sanyorsun. Ama orann da cehenneme evrildiini, bir kmaz haline getirildiini gryorsun ve bir yere uurumun dibine yuvarlanmsn gibi duygulara kaplyorsun. Eer sorunu kavramamsan herhalde yeryznde artk insanlk bitti diye dnrsn. Byle ar bir durumda insan yaamndan sorumlu olan, seni anlamas, iyiletirmesi, rahatlkla iliki kurabilmen gereken bir doktorun, karsna doktor deil de komutan olarak karlmas, ona komutanm demeden tek sz edememen, ya da onunla konumann, yaamla ve salkla uzaktan yakndan bir ilgisi olmayan nc kiilerin, zebanilerin emrine balanmas, hastaln, derdini ona anlatamaman genelde insan asndan byk ykmlar yaratan duygular oluyor. Eer yaplanlarn nedenini kavrayamyorsan byk bir umutsuzluk yaayabilir, bir kmazn iine debilirsin. Orada korunmasz, savunmasz, plak, orta yerdesin. Tutuklu gnlerce kalyor ve banyoya karlmyor. Bir ara Cuma at isminde Hilvanl bir tutuklu getirdiler. Uyuz hastalna yakalanm ve kendisine biraz kire verip, bununla ykan demiler. Tuvalete gidip souk suyla o kireci kartrp

403

zerine dkt. Bu denli byk bir hoyratlk yaanyor. Oraya giden bir ksm insann aslnda uzun sre kalmas gerekir. Yani adam menenjit oluyor, deiik hastalklar kapyor buna ramen hastahaneden kurtulmak, kamak, bir an nce cezaevine geri dnmek istiyor. Cezaevindeki ortam oradan daha iyi. Hi deilse gardiyanlar kouu yirmidrt saat gzetlemiyor, denletleyemiyor. Yanndaki arkadann seni kollamas, sahip kmas, elinden geliyorsa yardm etmesi, bir kede seni dinlendirmesi yaanabiliyor. En azndan kouta insani bir dayanmay ve duyguyu tatma olana daha ok. - Hastahanenin ikence merkezinden daha kt bir yer haline gelebilecei herhalde duyanlar ok artacaktr - Evet Diyarbakr insann aknldr! Ve her eyiyle byledir. Direnileriyle, zulmyle, ihanetiyle, vahetiyle. Hastahanede bunlarn yannda tutukluyu bir an bile rahat ettirmemek, yaadna piman ettirmek iin nbeti gardiyanlarn yapmadklar i kalmyor. Aralarnda gecenin bir yarsnda bile bararak konuur, hasta tutukluyu uyutmamak iin yerli yersiz hakaret eder, barr arr mar sylerlerdi. Ki, biz orada iki hafta kaldk. Bizden nce hasta tutuklulara ranza alt, srndrme yaptryorlarm. Beenmedikleri bir davrantan, ya da durup dururken, keyfi olarak tuvalet yasa verirler. Tuvalete gidememe yznden ac iinde kvranp yataa ieyenler de olurdu, bunun iin de ayrca ikence grrd. Tutuklu skp kvrand srada esas duruunu bozarsa yeniden cezalandrlrd. Hastahanede de insana ait olan her ey, her davran yasak ve ikence nedeniydi. - Faizm tutuklunun sidik torbasn da denetlemeye kalkyor yle mi? - Ona da el koymu Hem denetliyor, hem de ikence arac olarak kullanyor. - Yatakta esas duruta bekleme iine bir trl inanamyorum. Diyelim esas duruun uyurken bozuldu, askerler ne yapar? - nanmakta ve anlamakta zorluk ekecein ve kafan takacan daha ok eyle karlaacaksn. Buras Diyarbakr. Yasaklanm, el konulmu yaamlar diyar Evet, esas duruunu bozarsa ne olur?

404

O da artk gardiyana kalm bir ey. Sopayla vurup uyandrr, barr, yeniden esasa durua geirir. Hastahanedeki tutuklu kouunda cezaevindeki kurallarn tmnn geerli olmas kabul edilince, orada her eyin yaplabilmesinin maddi zemini de hazrlanm demektir. Esas duruun bozuk olursa, tekmil vermede arrsan veya herhangi bir su ilersen, hastahaneymi, lklarn dar gidermi, ikenceye doktorlar tank olurmu, bunlar ikencecinin umurunda bile deil, hi nemsemez. Yine orann temizliini yapmak, sprmek vb. de hasta tutuklulara aittir. Bu ileri de zorla yaptrrlar. - Peki yle syleyebilir miyiz; insani deerlerin en fazla drld bu lm karanlnda doktorlar sreten yzlerinin akyla kamadlar. 12 Eyll dneminde bu meslee de leke drld - Eyll srecinden hangi meslek, hangi kesim yznn akyla kabildi ki. Ve 12 Eyll insanla, tarihe dm kara bir lekedir. Bu konuda ise lekeden ok, byk bir sululuk var. Yani insanla kar ilenen bir su. Doktorluk; insanln, insan sevgisinin en fazla ne kmas gereken bir meslek. Koullar ne olursa olsun yledir de. Bu kadar doktorun tank olduu ikenceler karsnda sessiz kalmas suu ileniyor. Genelde btn toplum susturulmu, sindirilmi; bunun iinde onlar da var. Yani, sululuk ortamn sulular diyelim. Ya da faizme, vahete kar tavr koyamama, sessiz kalma olay bunlarda da ar bir durum olarak yaanyor. Diyelim bir tutuklu lm orucunu 45 veya 55. gnnde brakm, sindirim sistemi bozulmutur. Hasta bakcnn yannda olmas, elik etmesi gibi bir nlem de yok. - Hasta tutuklunun yata kirlendiinde araf deitirilmiyor mu? - Hayr, eer genel bir deiim olursa 15 gnde bir o zaman deitirilir. Ne kadar kirli olursa olsun, o genel deiim gnn beklemek zorunlu. Grdm; gen bir arkadamz o haldeydi. Pijamas bile deitirilmedi. ok hasta olmasna ramen kendisi gidip souk suyla ykand. Hastahane idaresi de bir yerde oraya mdahale edemiyor, etse de sz geiremiyor. Her ey gardiyann insafna kalm. Batabip ve gardiyanlar dnda kimse tutuklu kouuna giremezdi. Birgn, bir binba ieri girmek istedi. Gardiyan izin vermedi. Binba kznca, gardiyan da, kimseyi almam,

405

istediin yere ikayet et! dedi. Orann gerek komutanlar gardiyanlard. Onlara cezaevi idaresi dnda kimse karamazd. - Hastahanede ailelerinizle grtrlmenizi nasl deerlendiriyorsun? - Genelde ailelerin tutuklularla grtrlmediini syledik, ama lm orucu srasnda bizler hastahaneye kaldrldmzda zel bir stat yaratlm gibiydi. Kolordu ailelerimizi getirip bizimle grtrd. eri alndklarnda da yanlarnda herhangi bir eya getiremiyorlard, yasakt. - Ailelerinizin getirilip sizinle grtrlmesi, herhalde moralinizi ykseltmek iin olmasa gerek, amalar onlar araclyla eylemi braktrtmak myd? - Evet, o blm lm orucu ksmnda ayrca ele alacaz. Direni kar sn da zor lan ma la r nn do ur du u bir so nu tu. Ken di amalar iin getiriyorlard. Politikalar gereince onlar eylemi krmak iin kulanmak istiyorlard. - Hastahanede gelien, ok arpc bulduun, burada anlatlmas gerektiine inandn olaylar var m? - Var Kemal Sever adnda Bingll bir arkadan kaba etinde bir ban kyor ve ok ilerliyor. Bu yzden Kemali hastaneye kaldryorlar. Hastanede ban ameliyatla alnyor, sonra tutuklu kouuna indiriliyor. Normalde bu insann yzst yatmas gerek. Doktor da sakn srtst yatma! diyor. Oturmay da yasaklyor. Yzst yatmas zorunlu!.. Kemal durumunu gardiyana anlatyor, ama gardiyan, olmaz, bu kurallara aykr, ne olursa olsun srtst yatacaksn diyor. Daha yeni ameliyattan km, dikiler yeni, bu insan yzst yatrmyorlar. Srtst, esas durua geirterek yatryorlar. - yi, ama bu adamn durumu budur, yzst yatmas gerekiyor diyerek doktorlar ve hemireler mdahale etmiyorlar m? - Anlattk, orada daha dorusu gerek mahkemede, gerekse hastahanede olsun, sz geen tek yetkili gardiyandr, idaredir. Onlarn dnda doktorlar istese de bamsz tavr koyamazlar. Koysalar da bir eyi deitiremezler. Kolordu buray adam edin de, nasl ederseniz edin emrini vermi. Bu yzden gaddarln, ikencenin, zulmn bini

406

bir para. tesi bir de baz hemirelerin elence olsun diye tutuklular kk drme abalar var. Tabii bunu gardiyanlarla birlikte yapyorlar. Hemire ieri girdiinde; tekmil ver lan diyerek azarlyor ve tutsaklar hemireye tekmil veriyor. artc belki, ama yle bir ey oldu: Biz kurallar o noktada iletmiyor, ihlal ediyoruz. Yatakta oturmu, aramzda sohbete koyulmuuz. O sra ieriye iki- hemire girdi ve biri hayretle bize bakarak aaaa, bunlar oturuyor, konuuyorlar! dedi. Yani bizim oturup sohbet etmemiz o kzcaz artabilmiti. En doal insani durum onlar artyor. Bu, olaan olan her eyin hastahanedeki koutan nasl kap dar edildiini aa vuruyor. Bu tepki, ite o aa vurulan gerein kendisi. Neyse, Kemal Severin yaras bir trl iyilemedi. 1983teki lm Orucu sonras bizler hastahanedeyken, Kemal Sever yine ayn nedenden hastahaneye getirilmiti, yeniden ameliyet oldu, iyilemedi ve o yarayla tahliye olup gitti. Yani adam hastahanede, ifa evinde yarasn iyiletirebilecek frsat bir trl bulamad! Sormak gerekir; o ortam, o frsat hastahanede bulamazsa, nerede ve nasl bulacak? - Onun iin, o sralarda yzst yatmak kim bilir ne kadar byk bir zlemdir. - Srtst deil de, yzst yatmann byk bir zlem olabilecei dardaki insan iin inanlmayacak bir durumdur. Ama kukusuz ki, Kemal Sever iin o srada sadece bir zlem deil, yaamsal bir sorundu da. Sadece Kemal iin deil, hepimiz iin zaman zaman srtst yatmak yerine yzst yatmak, yan tarafmza yatmak, oturmak, birka szck de olsa yanndaki arkadana hal-hatr sormak, bu sabah naslsn arkada, bir istein, bir arzun var m, senin iin yapabileceim bir ey var m demek, ya da arkadann sana bunlar demesi ilgi gstermesi, sessiz, sakin bir ortam yaratlmas, askerin ba ucundan ekip gitmesi, sana hi karmamas ve daha birok ey tabi ki zlemlerdir. Yeri geldike anlatyoruz, anlatacaz, anlatmakla da bitecek eyler deil. Gerekten bunlar insann aklna bile gelmeyen, normal koullarda ihtiya hissetmediin, ama yaadmz o koullarda yokluunu duyumsadmz byk bir zlemdi. Yaammzda byk bir yeri olduunu grnce

407

veya insanlar u sylediklerimizi okuyunca arp hi byle olur mu? diyeceklerdir. Oysa yaananlar, olanlar, anlattklarmzn ok daha zerinde, ok daha byktr. - Evet nsanlar diyecekler ki, meer faizmin insanlarn yatma biimiyle de bir sorunu varm. - Faizmin insanla, insanlkla sorunu var. Hedefine ulamas iin onu her bakmdan zmesi, rtmesi, ortadan kaldrmas gerekiyor.

TC bu kez temize kamayacak

- Eyll srecinin hemen balangcnda Trkiyede cezaevi sivrildi; Mamak, Metris, Diyarbakr. Mamakn sivrilmesinin bence belli bir nedeni vard. nk bakentte bulunuyordu ve kardevrim politikalarn hemen burnunun dibindeki bu cezaevinde en ftursuz biimde yaama geirecekti. Metrisin sivrilmesinin de bence anlam vard. nk bu cezaevi de Trkiyenin en byk kentinin iliki ve elikilerinin toplam olarak ortaya kan o byk karmaay kendi zerinde yanstacakt. Kar-devrim zellikle ii kentinde ftursuzluunu tm arlyla yaatacakt. Ama niye Diyarbakr Askeri Cezaevi? Niin Burdur, Edirne, Kean cezaevleri deil de Diyarbakr Askeri Cezaevi daha fazla sivrildi ve en kaba bir bak asyla bile hemen grlebilecei gibi Mamak Metrisi sollayp geti. Bu gereklik nedir? imdiye dein sylemi olduklarna ekleyebilecein yeni eyler var m? - Diyarbakrn sivrilmesi, kendisini gndeme oturtmas, devrimci demokratlarca bugne kadar sanrm iyi anlalmam, bu konuda kafalarda epey soru iareti var. Anlamama, anlayamama Trk solu ve kamuoyunda daha bir ndedir. Metris, Mamakla kyaslanrken, genelde ikenceler balamnda yzeysel ele alnr. 12 Eylll yllar Trkiye ve Krdistan halklarnn ok ar bedeller demek zorunda brakld, insanlar ezip getii, ikenceler altnda inletii yllar oldu. Ama bunun iinde zel ne km odaklar var. Btn politikalarn her ynyle, tm plaklyla, aralksz, istisnasz, tek bir delik,

408

tek bir hcre bile braklmadan doldurulmas, tm vahetiyle uygulanmas var. Diyarbakr bunun tmyle uyguland yerlerden biri, ak ki en yetkini. 12 Eyll, TC devlet geleneinin gemiten, Osmanl ve dnya gericiliinden ald mirasn bir btn olarak yeniden, drt drtlk uygulanmas olay olarak da grlebilir. Bakyoruz, Ankarada Mamak Askeri Cezaevinde, gl bir devrimci potansiyel var. Gl birikimi olan belli hareketlerin, nder kadrolarnn ylmas, orada bulunmas szkonusu. stanbul da ayn ekilde byktr, ii ve renci merkezi. Orada da youn bir devrimci birikim, kadro, nder kadro birikimi var. 12 Eyll Trkiyede ve Krdistanda ulusal kurtulu hareketini, devrimci demokrat muhalefeti tasfiye etmeyi, ortadan kaldrmay nne koymutu. Saldrsn yaptnda, vuruunu gerekletirdiinde, darda karsnda bir halk hareketi, bir direnme gremedi. Bundan da ald hzla devrimci demokrat muhalefeti datma, bir daha belini dorultamaz hale getirme amacyla yneldi. Ki devrimciler tutsak dmlerdi, cezaevine konulmulard, ama dnce, anlay ve ruh olarak bitmemilerdi. Belli bir birikim, gl bir devrimci potaniysel vard. Ve devrimci hareketin tekrar kendini toparlamas, ayaa kalkmas doal ki yaanacakt. Tutsaklarn kimilerinin yarglama srecinde veya deiik biimlerde dar kma olay olur, mcadeleye katlr, katklar olurdu. Yllar sonra da gereklese bu byleydi. Ama bu defa tutsak drdkleri devrimcileri dar kmadan bu alanda bitirmek, teslim almak, hatta ihanet ettirmek istiyorlard. Cezaevleri, iktidardaki snflarn dzenlerini srdrmede kullandklar aralarndan biridir. Ve snf mcadelesinde devrimci demokrat hareketlere, toplumsal muhalefete bir vuru biimidir. Tutuklular orada dnce olarak bitirme, yaltma, tecrit etme, snf mcadelesinin dna atma amalanr. Faizm gelecekte karlaaca tehlikeleri grdnde kendisine kar olan herkesi, her eyi ortadan kaldrmay nne koymak zorundayd. Snf mcadelesinin dozajn drme, sivriliklerini trpleme yerine, onun mant aslnda kkn kazmak ve bitirmekti. Genel ama bu olunca cezaevlerine de byle bir anlayla ynelmesi gerekiyordu ve yneldi. te bu noktada Mamaka ve Metrise genel baskc mantyla yneldi. Buralar

409

olumlu veya olumsuzluklaryla sivrildi. Ve basna, kamuoyuna yansmas fazla zor olmad. Cezaevinde olan-biten her eyin darda duyulmas, farkna varlmas, yaananlara insanlarn ve d dnyann bir biimde tank olmas hi de zor deildi. nk biri byk bir metropolde, biri bakentteydi. Ama Diyarbakrn byle avantaj yoktu, bu aleyhte bir durumudur. - yle syleyebilir miyiz; rnein, Keikran srtlarndan ykselen lklar ankayadan duyulabiliyordu. - Keikranla neyi kastediyorsunuz? - Mamak Askeri cezaevinin bulunduu civar. - Anladm Denilebilir tabii. Ama Diyarbakr kr kuyuydu. Henz gn yzne kmamt. in gereine baklrsa Krdistan tarihinde veya Krdistan halknn geldii noktada Diyarbakr da konum itibariyle stanbul, Ankara gibi merkezi bir kenttir. Diyarbakr Kolurdu Komutanlnn merkezidir. Skynetim alanna giren evre iller oraya bal. Diyarbakr da dahil olmak zere bu evre iller; Mardin, Urfa, Batman, Siirt, Elaz, Dersim gibi gemite, imdi de mcadelemizin en fazla ykseldii ve kitselletiimiz, en fazla eylem gelitirdiimiz blgeydi. Hareketimizden geni kadro, nder kesimden yakalanmalar aslnda 12 Eyll ncesinde oldu. 12 Eyll sonras ise bu kitleselletirildi. Yani toplu tutuklamalar gerekleti. Binlerce kadro, militan, taraftar, sempatizan Diyarbakr Askeri Cezaevinde topland. Bu kent ayn zamanda yarglamalarn da merkezi haline gelmiti. Diyarbakr artk snfsal ve ulusal savata devrimcileri yok etmede, kkn kazmada bir vuru merkezi oldu. Ulusal kurtulu hareketimizin tasfiye edilmeye allmasna TCnin Krtlk ve Krdistana duyduu kin de eklenince bu vuruma, atma ok daha iddetli hale geldi. Bu yzden dier iki askeri cezaevinden farkl olarak Diyarbakrda her ey bu kadar iddetli yaand. Ankara ve stanbuldaki uygulamalar sollayp gemesinin altnda bu olgu yatyor. Eer olaylara biraz daha tarihsel bak asyla yaklarsak, byle dizginsiz bir saldry TCnin Krdistana yaklamnda greceiz. Karmza tarihsel anlamda tek bir gereklik kar: Ulusal imha Diyarbakrn Krdistan tarihinde de gemie dayanan nemli bir konumu

410

var. Eskiden beri Krdistan illeri iinde merkezi bir konumdadr. Dier illerden kltrel olarak daha gelikindir. Eski yarglamalar da burada olmutur. eyh Saitlerin aslmas, istiklal mahkemelerinin Diyarbakrda kurulmas da yaanm. Bu kent, gemite ok ey grm, yaam. Smrgeci glerin zulmne tank olmu. Diyarbakr gemiten beri koruduu tarihsel ilevini ve roln 12 Eyllle birlikte bir kez daha yklendi. Diyarbakr Askeri Cezaevinde olan bitenlere Krdistan gereklii iinde yaklamak gerekiyor. Gelitirdiimiz mcadelenin kitlesellemesi, Krdistana kk salmas karsnda panie kaplan TC bir defa daha vuruma yeri olarak; sava plak bedenleriyle de olsa yrten insanlarmzn topland Diyarbakr Askeri Cezaevini seti. Hareketimizin geri ekiliiyle birlikte karsnda savaacak g bulamayan dman ak hedef durumunda olan Diyarbakr Zindanna ynelip her eyi, sava orada younlatrd. Ve tarihin kaydedecei en eitsiz koullarda gelien bir sava yaand. Giderek ykselen sesimizi orada bomak istedi. Diyarbakr Zindan, dmanla savata plak bedenlerimizle babaa kaldmz, silah olarak ortaya bedenlerimizi srdmz bir direni oda oldu. Onlar asndan da bu dnem esas vuruun merkezi Diyarbakr Askeri Cezaevi oldu. Ve ama olarak bu merkezde Krdistan bamszlk mcadelesinin ve onun temsilcisi PKKnin vurulmas yatyordu. Szgelimi bir Elaz cezaevinde de kurallarn dayatlmas, ikencelerin acmaszca uygulanmas var, ama Diyarbakr kadar tutsaklarn zerine ullanma olay yok. Bu, Diyarbakrn zellii. zellikle Krdistan genelinde PKKnin kazand prestiji onlarn younlat, merkezi olarak toplatld bu zeminde bitirmek, tketmek amacndayd. Devrimcilere gvenilmeyeceini, Krdistan davasnn bo bir hayal olduunu, byle umutlarn beslenmemesi gerektiini, devletin gl olduunu, nne kan her eyi ezip getiini gstermek istiyordu. znde unu diyordu: Gvendiiniz, sizi savatrmak ve kurtarmak istediini syleyen insanlarn haline bakn! Devletten ne denli aman dilediklerini grn, devletimiz stndeki geveklii atp da demir yumruunu indirince bel baladnz bu insanlarn nasl ayaklar altnda kaldklarn, nasl hepsinin hizaya getirildiini grn! Hep di-

411

yoruz, tekrarlyoruz; Diyarbakr bir panik, korku, hastalk yuvas haline getirip, insanlar oradan mikroplam olarak dar salma hedeflenmiti. Ve bu hedeften hibir biimde vazgeilmi deildir. Hatrlanrsa, cunta tarafndan burjuva partileri hep suland; ite bunlar gevek davrand, hibir nlem almad, birleselerdi bunlarn hibiri yaanmazd gibi. Bu sulamalarla aslnda cuntann vermek istedii mesaj uydu: Bakn, ordu msamaha gsterdi, esasnda ordu o zaman da glyd, her zaman ezip geebilirdi, onlar yapamaynca imdi biz onlarn yapamadklarn yapyoruz Bu amala halkn karsna kan dkmeyle, ikenceyle, panik yaratmakla, korkuyu, provokasyonu, teslimiyeti yaymak ve yerletirmekle kt. Hepsini de birer birer yapt. - Sizin iin Diyarbakrn neminin ne olduunu tarihsel olarak tam bilemiyorum, ama bu kentin kar-devrim asndan ok byk bir anlam tadn gryorum. 12 Eyll faist cuntasnn gelmesinin hemen ardndan Kenan Evrenin ilk yurtii gezilerinden birini Diyarbakra yapmas, bu kentin nemi zerine bir iaret olduunu dnyorum, ne dersiniz? - Tabii, Diyarbakr biz sadece gemi tarihsel dnem asndan deil, bugn de Krdistan asndan merkezi bir yer olarak ele alyoruz. Onlar asndan olduu kadar, mcadelemiz asndan da merkezdir. Zaten Trkiye ve Krdistanda 12 Eylln yaanmasnn esas nedeni ya da balca Krdistandaki ulusal uyantr. Gelitirdiimiz, ulusal kurtulu mcadelemizin ilk admlar da olsa, ayak seslerinin iitilmesi, onun korkusu ve mcadelenin ykselmesi karsnda paniklemesidir. 12 Eyll bu paniklemenin ifadesidir. Nitekim kendileri de dile getiriyor. Generallerin yaptklar itiraflarda stn kapattmz mezar alyor dendi. Bir halkn, bir devin ayaa kalkmas, bunun korkusu ve yaratt panik yznden pervaszlap insani deerleri ve her eyi hiliyerek amanszca saldryor. Esas ama, uyanan devin nderlerini ezmek, bomaktr. Ve Diyarbakr, Krdistanda ak bir hedeftir. Baka bir dezavantajmz da uydu: Krdistan sorunu henz uluslararas siyaset gndemine girememi. Dnya kamuoyu Krdistandaki ulusal uyann, ulusal kur-

412

tulu mcadelesinin ya farknda deil, ya da ok az ilgili Trkiye kamuoyu ve aydn-demokrat kesimlerce de bu soylu mcadelemiz henz kabul grmemiti. Kemalizmin rk duvarlar alamam, tesi kamuoyu da sindirilmiti. Buna ek olarak uluslararas alanda Diyarbakrn sesi duyulmuyor. Parti de cezaevinden salkl bilgi alamyor. Cezaevinde olup bitenler konusunda darda bilgi ok az ve haliyle kapal bir kutu, kr bir kuyu. Mamak, Metris basna yansrken, kamuoyu gndemine girerken, Diyarbakr ve orada olup-bitenler yansyamyor; bu lklar, bu vahet, bu alev duvarlar arasnda kalyordu. Duvarlarn paralanmas, lklarn, aclarn, haykrlarn o karanlk perdeyi yrtp darya tamas ancak tabutlarla oldu. O tabutlar hedefi vurdu, duvarlar delip geti. - Eylemlere ya da direnie balarken, srdrrken aslnda kamuoyu gndemine girmenin de ok ar bir bedeli olduunu biliyor, gryordunuz, deil mi? Ve bu yzden eylemimiz llerimizle yansyacak m diyordunuz? - Hayr, ancak tali de olsa iin bu boyutu da var. Basklar basna yanstmak esas amaca bal tali bir boyuttur. Basnn, dmann hain plann, iledii sularn zerini rttn kamuoyuna, insanla duyurmadn biliyor, hissediyorduk. lm orucunun esas hedefi ise, ulusal kurtulu davas zerine tezgahlanan oyunlar boa karmak, deifre etmek; davay savunmak, yaatmak ile bu uurda verilen kavgay halka duyurmak ve tarmaktr. Ksacas ulusal kurtulu mcadelemizin o zeminde yzyze geldii ciddi tehlikeleri pskrtmek, lm orucunun esas ve nihayi amacdr. Ki Mazlumun knda ve dier eylemlerin znde de bu olgu yatar. Diyarbakrda uygulanan vahetin, soykrmn ve Trkiyedeki faist cuntann, egemenlik sisteminin iledii sularn insanln bilgisine sunulmas, dikkatlerin oraya ekilmesi gerekiyordu. nk Diyarbakr Askeri Cezaevinde oynanan oyun ve uygulanan senaryo, tutuklularn kaderi veya dram deildir. Diyarbakr direnileri; kar karya gelen, vuruan gler asndan ayn zamanda bir halkn genel olarak devrimcilerin, komnistlerin onurudur, orada atan kazanmak isteyen insanln kendisidir. Bu amansz savan kar cephesinde, emperyalizm, gericilik,

413

insan dlk, vahet, zulm, ikence vardr. Ve her ey, en u noktada yaanyor. Olan-biten her eyin insanln bilgisine sunulmas, bu sularn, bu insanlk d davranlarn, bu katliama varan zulmn insanln bilgisine sunulmas asndan eylemlerimiz tarihi bir rol stlendi, ama bunun bedeli ar oldu. ok sayda insan ehit olduktan, cezaevinden tabutlar ktktan sonra kamuoyu ar ar dalgalanmaya, kprdamaya, Diyarbakrda neler oluyor diye rkek de olsa sormaya balad. Ve Diyarbakr halkn yiit evlatlarnn canlar pahasna kamuoyu gndemine girdi. Mazlum bir halkn bamszla ve zgrle yeminli, hakl davasnda savamak, insanlk dln, zulmn sergilenmemesi iin yeni yeni canlar vermek, bu vaheti ancak soylu insanlarn eriyen bedenleriyle kantlamaya ve anlatmaya almak amzn bir trajedisi olsa gerek. Diyarbakr insanlk adna yaanan trajedinin doruudur. Trk faizmi, dnya kamuoyunun gndemine ancak bylece girebilmiti. Irk, Krt dman Blent Ecevitin bir sre nce aklamas oldu. Diyarbakr deyince Diyarbakr Askeri Cezaevi ve ikence akla geliyor. Niye bu durumlar yaratld? diyerek 12 Eyll faist cuntasn sulad. - Peki bunu nasl aklyorsun? Ecevitin cuntay sulamasnn mant nedir? - Bu, Ecevitin demokrat olduundan veya rklkta Kenan Evrenden geri kalmasndan deil. znde Ecevit de Krt halknn imha ve yokedilmesinden yanadr. Temelde Krdistan sorununa Evrenlerden farkl yaklamyor. Aslnda Trk egemenlik sisteminin deiik burjuva kanatlarnn hemen hepsinde bugn eitli rahatszlklar var. Ve sre aleyhlerine dnd iin, artk Diyarbakr Askeri Cezaevi denilince onlar da bir-iki sz syleme ihtiyac duyuyorlar. Yani giderek dnyaya malolan bir durum var ve bugn Diyarbakr Askeri Cezaevi, devrimci onuru, devrimci kiilii ve Krdistan simgeliyor. Ama sadece, bu deil, TCnin sululuu, vaheti, katliam ve soykrm da sergileniyor. Yz iyice aa km, yaptklar, ettikleri aktan konuulup gizlenemez hale gelmi. TCnin bu denli tehir olmas, rm ve kokumu yznn bu denli aa kmas karsnda, burjuva evreleri bile rahatszlk duyuyor. znde hepsi Krdistan

414

konusunda ayn noktada bulunmalarna ramen, cuntann bu denli ftursuzlamasn, ykselen kamuoyu muhalefeti vb. nedenlerden kabul edemiyor, kabul etmemek zorunda kalyor. Yani, bir snr tutturmalydnz, bu kadar ileri gitmemeliydiniz noktasna getirdiler. imdi Ecevitin syleminin anlamn veriyoruz. Bir insani boyut deil, TCnin ite ve dta tecrit olmas, zora koulmas, dnya kamuoyunda tartlmas szkonusu. Ecevitlerin rahatszl biraz da bundandr. Diyarbakr Askeri Cezaevinde onca eyi yapmasaydnz orada yaplanlar bu denli yakc biimde ortaya kmazd anlamna gelebilecek bir hayflanmayd bu. Trkiye ve dnya kamuoyu nnde giderek tartldk, ama bu nasl bir sreten geti? yle bir rnekle aklayalm: ki pehlivan greiyor, biri ok gl, dieri clz, zayf Ortada ak bir dengesizlik var. Gl pehlivan zayf ezeceinden son derece emin!.. Gre kurallarn hi takmadan rakibini hemen bir rpda ezmek, bir daha greemez hale getirmek, minderin dna atmak istiyor. Devletin saldrs bu balamdadr. Ezeceim, bitireceim, tekrar mezar tan zerine rteceim, betonlayacam, bir daha dar kamaz hale getireceim diyor. Ama clz grnen pehlivan her eyin o kadar kolay olmadn gstermeye soyunuyor. Dayanmas, direnmesi, kendini rakibin penelerinden syrmas yaanyor ve ezdirmiyor. Durum byle olunca dengeler deiiyor, dmann kallelii, amanszl, imanszl da artyor. Ve ona gre kendini yeniden gelitiriyor, yeniden kurguluyor, yeniden saldr planlar yapyor, yeniden katliamlar dzenliyor. Bizi bu ekilde siyasi olarak bir rpda imha etmek, katlederek ortadan kaldrmak, terre ynelmek istemesine ramen bitirememesi, tekrar soylu bir direni unsuru olarak aradan kendimizi syrmamz, ayaa kalkmamz, boynumuzu krmadan onun penesinden kurtarmamz szkonusu. Tm bunlar Krdistan halknda devlete kar kini, onun gerek yzn daha iyi tanmay beraberinde getirmitir. Ve Diyarbakr Askeri Cezaevi, Krdistan bamszlk mcadelesini, halkmzn karlat olaylar, Trkiye devletinin vahetini, gaddarln, katliamcln aa vurma, tehir etme olayn yaatmtr. - Burjuvazinin deiik kanatlarnda yaanan, aslnda bu tela de-

415

il mi? Ve yine sre bahsettiiniz gibi resmi tarih syleminin etkisinden kurtulamayan kimi sol evreleri de tehir etmi olmuyor mu? - Tabii ki, bu telatr. Bunun iin o deiik kanatlar faist cuntay eletiriyor. Yoksa sorunun insani boyutuna ok nem verdiklerinden deil. Deiik dnmek ahmaklk olur. Biliyoruz ki, TC tarihi boyunca mevcut iktidarlarn tm; rengi, tonu ne olursa olsun Krdistan kurtulu mcadelesini bomay nlerine en byk grev olarak koymutur. Bugn Ecevitin, nnnn iktidara gelmi olmas ne getirecektir? Krdistan halknn bamszln, zgr bir ulus olmasn, kendi geleceini kendisinin belirlemesi gerektiini dnerek bu dorultuda m davranacaklardr? Tabii ki hayr! Gemiten neyi devralmlarsa, onu devam ettirecekler, ya da bamszlk ve zgrlk mcadelesini boma, zayf drme amacyla bir takm krnt, uyduruk reformlara yneleceklerdir. Ve bugn, Krdistan ulusal ve toplumsal kurtulu mcadelesinin boyutlanmasyla bunun bir takm ip ular grlmektedir. TCnin zengin bir miras da var. Bu kadar amansz saldrrken tarihten de ders karyor. Bir eyh Sait isyannn nderlerini ortadan kaldrma, katliamla isyan bastrmas, bir Dersim isyann katliamla bastrmas, btn nderlerinin aslmas olayn gryoruz. Ve bakyoruz bu sre iinde Trkiyede olsun, Krdistanda olsun, Krdistan halkna sahip kma, katliamc uygulamalar, iktidarlar sorgulama, yarglama dnya kamuoyu nnde tehir etme, hesap sorma olaylar hemen hi yaanmam. Devletin mant yine ayndr; her defasnda byle yapm ve yarn birisi benden hesap sorar, bu yaptklarm yanma koymaz kaygs bitmemi. nk ne Trkiyede, ne de Krdistanda bu sre boyunca ondan hesap soracak, yakasna yapacak bir g hi olmam. Ftursuzlamasnn, pervaszlamasnn altnda yatan bu. Dikkatle bakan bir gz hemen grecektir ki, daha sonraki gelimeler de bu mant aa vuruyor. Baz burjuva kesimlerin; bu kadar olmamalyd, bir yerde bir snr tannmalyd, diyerek yaknmas hep bundandr. rnein, Diyarbakrda Metris, Mamak dzeyinde durmam. O cezaevlerinde tutsaklara beli kurallar dayatm ve onlardan o kurallara uymasn istiyor; uyulmu mu, uyulmam m, bu ayr bir tartma

416

konusu. Ama Diyarbakr Askeri Cezaevinde bu snr patlatlm, kurallar vahetle dayatyor, ardndan ispiyonculuu dayatyor, yetmiyor; itirafl, ihanetin en koyusunu yaatmaya alyor. Ynelimin dzeyi byle keskin ve acmasz olunca, doal ki ona kar koyu da bu derece keskin ve amansz olacakt. Deerlerini, onurunu korumak iin insanlar canlaryla ortaya atlacak ve cezaevinden tabii ki onlarca tabut kacak ve teslim olmaktansa direnerek lmeyi seecek, halkn sekin evlatlar direnii, boyun ememeyi bir onur abidesi haline getirecek. Bugn lkemizde gelien silahl mcadelemizin sreklilik kazanmas, TCnin, Trk ordusunun rk, katliamc zelliinin depremesini getiriyor. Onun bu katliamc, faist ehresi, cezaevi direnilerinde de kendini yeniden retiyor, aa karyor. Eskiehir zel Tipteki tutsaklarn 1989 yaznda Aydn E Tipine srgn edili biimine baktmzda, o faist evrenin daha da aa ktn gryoruz. Ama bylesine ar ynelmesi, katliam kitlesel boyutta yaygnlatrmaya almas, Krdistanda fkenin kabarmasn, giderek silahl mcadeleye akmasnn koullarn daha da hzlandraca tehlikesi olduundan, bugn temkinli davranyor. Yarn dier katliam biimlerini, kitlesel kymlar gndeme getirecei de ayr bir olay. Sonu olarak bu kadar zvanadan kmas, ipleri koparmas, hibir l, kural tanmamas dediimiz gibi; o gl, kendine gvenen, grbz pehlivann; takatsz dm zayf, gsz pehlivan karsndaki o kural tanmazlna, kural d dmesine benziyor. Yer yer tarihi nedenlerini de syledik. Bir Osmanl sreci var, bir cumhuriyet dnemi isyanlar var, btn bunlar katliamlarla ezmesi, demokratik, ulusal taleplerin bastrlmas var. te bu noktada sorunuzun ikinci ksm nem kazanyor. Bir TKPye bakyoruz; aydn geinen devrimci-demokrat sol dzlemdeki kii ve yaplara bakyoruz, tm bu yaplanlar karsnda burjuvaziyle hesaplamas, Krt halkna yapt zulmnden tr hesap sormas gerekirken, genelde onun tm tutumlarn olumlu bulmu, hatta onay vermitir. Ulusal demokratik klar, kalkmalar da hep irtica diye nitelemi. Ayrlklk, blclk safsatas dzeyinde gerekleen irtica!.. Devletin birlik ve btnlnn bozulmasnn nne gemek iin kema-

417

lizmin bu ynelmesine, o mantn dourduu katliamlara gz kapalca onay verme olay yaanm. Ve bu sol, kemalizmin dnya komnist hareketi iindeki szcs, temsilcisi olmutur. Ve bylece katliamc politika ve uygulamaya meruluk kazandrlmtr. Trk burjuvazisi, Trkiye solunun bu yapsn bildiinden, kendisini her zaman daha da gl ve rahat grm; ezmi, muhalefet odaklarn susturmu. Diyarbakr Askeri Cezaevinde ve Krdistanda bu hareketi byle bir vurula bitirdikten sonra yarn ayn ekilde temize kacan, yaptklarnn yanna kr kalacan biliyor. - Yapan zulmyle, izleyen sessiz kalmasyla ve yaanan bilin arpkln derinletirmesiyle tarih nnde hep temize km. - Evet, hep temize kmlar. Bu konuda ulusal ve uluslararas alanda bir zorlukla karlamayacan, herhangi bir eyin kmayacan hesaplyor. Buraya Parti nderliinin daha nce yapm olduu bir deerlendirmeyi alalm: Nereden baklrsa baklsn, Krdistanda teslimiyet o kadar boldur ki, tarihte ve ksmen de gnmzde srekli ileyen bir kural haline gelmitir. Ama Trk smrgecilii yle bir smrgeciliktir ki, kurbanlarnn teslim olmasyla yetinmez, onlar en alak uaklar haline getirir. TKPnin tarihine bakldnda, bir yandan komnizmin temsilcileri katliamdan geirilirken, kalanlarn da kemalizmin uaklar haline getirildii grlecektir. Trk smrgecileri kendisine kar savaan rgtlerin en deerli evlatlarn katlederken, kalanlarn en kt bir tarzda uakla ve teslimiyete ekmeye almtr, bazen de baarl olmutur. Krdistan halknn gemi tarihinde de bunu byk oranda baarmtr. Ar isyannda, eyh Sait ve Seyit Rzann nderlik ettii isyanlarda bunun rneklerine rastlanr. Yani bir hesap sorma iinin olmamas, tersine hesap soracak insanlarn, sormas gerekenlerin de resmi tarih anlayna taklp kalmas gibi nedenler yznden her ey yanna kr kalmtr. Hesap sormak iin kesinlikle yaplmas gereken ilk ey halkmzn karlarn kendisinde billurlatran, mcadelenin devamlln salayan bir nderliin yaratlmasdr. Ve yaratlmtr. Bugn deiik evreleri panie uratan, deiik eletiri ve araya iten, onlarn tm hesaplarn boa karan ey; g temelinde mcadelenin kesintisiz

418

srmesini salayan zgcn ortaya kmas, nderliin temsil ettii ktleyle btnlemesidir. Eceviti araya iten ve cuntaya eletiri ynelten neden de budur.

Damda Delal syler Krdn biri

- Peki sorunun biraz da duygusal diye tanmlayabileceim ksmna geelim istersen Diyarbakr Askeri Cezaevinin hemen bitiiinde eitli mahalleler olduu konumalarmzda geen bir konuydu. O gnlerde acaba hi dndnz m, o mahallelerin birinde kapnn nnde ya da evde bulunan, yatanda yatarken, otururken cezaevinden ykselen lklar duyan bir insann, bu lklar karsnda tepkisi ne olur? Neler dnr, neler yapmak ister? - Ykselen lklarmz, mar sesleri Balar semtindeki insanlar tarafndan dinleniyordu. tesi nasl bir cezaevinde bulunduumuz, hangi koullarda yaadmz da Diyarbakr halknca ok iyi biliniyordu. Mahkemeye giderken cezaevinin avlusunda ringlere ve kariyerlere bindirilirken, bazen mahallenin ocuklar cezaevinin nnde birikir, gruplar halinde oyun oynard. Zaten evler cezaevine bitiik. inde bulunduumuz ringler ve kariyerler avludan kp mahkeme yoluna koyulduunda, ocuklar ringlerin ve kariyerlerin arkasndan koup talard. Barp arr askerleri sevmediklerini gsteren tepkilerini aa vururlard. Bazen de ocuklar, cezaevinde sylenen ve dardan duyulan marlar sylerdi. Bir ksm asker, bir ksm tutuklu roln oynard. Cezaevinde olan-bitenler oyunlarnn konusuydu. Bu ocuklar durumu btnyle kavrayabilecek dzeyde deiller. Kariyerlerin talanmas, sloganlarn atlmas salt ocuklarn kendi balarna gelitirdikleri bir olay olarak grlemez. Ak ki bu, bilinli veya bilinsiz bir birikimin aa vurulmas ve ynlendirilmi bir tepki. Evde annelerinin, babalarnn, byklerinin cezaevi hakkndaki dnceleri, duygular ve yapm olduklar sohbetler, ocuklarn oyunlarnda yansmasn buluyordu. Bu durum, mahallenin cezaeviyle nasl ilgili olduunu, yaamlarnda ne kadar yer ettiini, yaklamlarnn dzeyini rahatlkla ortaya koyar.

419

- ocuktan al haberi! demiler - Haberi ocuktan alyorsun. ocuk henz kendine zg bir dnce sistemi yaratamyor, gelitiremiyor, neyin iyi, neyin kt olduunu tam zmleyemiyor. evresinde olan-biten her eyi ailesinin, evresinin yaklamlar ve deer yarglaryla anlamaya alr. Tepkisini ona gre aa vurur. Eer ocuklarda byle eilim tavr ve davranlar gelimise, bu artk oradaki byklerin konutuklarn, dndklerini ifade eden, onlarn gizli kalan, aklayamadklar, aklamaktan korktuklar dncelerinin dolayl dile gelmesidir. Krdistan insann o gn yksek sesle konuamadn, tepkisini aktan dile getiremediini ocuklar oyunlarnda seslendiriyordu. Ksacas, bask altna alnm duygu ve dncelerin doal ak iinde kendisine yeni bir kanal ap ocuklarda ifadesini bulmas gibi bir durum diyebiliriz - Kar devrimin terrize edilmi disiplinin ta ocuk oyunlarna szd ve haberlerin ocuktan alnd bir dneme, halkn suskunluunun ve trajik bo vermiliinin arpc boyutu hakknda ksaca bir deerlendirme yapabilir misin? - Uzun bir deerlendirme yapmaya gerek yok. Yani herkesin sindirildii, ie kapand, soylu dncelerin ve eylemlerin iddet karsnda o gnn koullarnda geri ekildii bir durum yaanyor. Kukusuz ki, olmas gereken bu deildi. Siyasal mcadele ve insan olmann gerei asndan susulmamalyd. Burada esas olarak unu yarglamalyz: Mevcut dzenin uygulam olduu basky, insanlarn ne hale getirildiini sergilemeli, egemen gleri asl bu ynde mahkum etmeliyiz. Tabii sadece bunu yapmak yetmez ve o haliyle kaldka da bir sonu kmaz. Elbetteki bu bir yerde patlamaya dnecekti. Bask dneminde insanlar suskunlam, buna ramen dnceler ve hakl eylemler ocuklarda ifadesini bularak patlama noktasna gelmise, bu trajik durumdan toplumun kendisini kurtarmas, doru bir nderlikle patlamas, akmas gerekir. Yani toplum kendisini amaldr. Sonuta Krdistanda gerekleen de buydu. Gnn yirmidrt saati cezaevindekilerin lklarn dinleyen o mahalleliler, daha sonra neler yapt, neler oldu? O insanlar hep yle mi

420

kald? Hayr Esas olarak o mahallelerde halkn ne dnd sonraki gelimelerden de ortaya kyor. 1983te cezaevinde eylemler gelitiinde aileler daha bir toparland. Korkuyu, ie kapanmay at, ierdeki direnie sahip ktlar. Sahip kma tavr yaygnlat, geliti. Direnilerimizin dourduu hava ve ailelerimizin cezaevi nne toplanmas, idareye, askere kar tavr koymas evre mahallelerdeki insanlar da etkiledi ve tavrlaryla kendilerini aa vurmaya gtrd. Bir noktadan sonra artk Diyarbakrda insanlar, ierde yakn, tand olsun olmasn ailelerimizle birlikte cezaevinin evresinde toplanmaya baladlar. O kadar insan toplanyor ki, artk yzlerle deil, binlerle ifade etmek gerekiyor. Ayrca ailelerimiz eylemler srecinde cezaevi nnde geceli gndzl kalyorlard. Normal gr gnlerinde de akama kadar oralarda olurlard. Ziyaretilerin cezaevi evresinde oturacaklar, dinlenecekleri bir yer yoktu. zellikle kn cezaevi evresindeki halk evlerini insanlarmza at. Ailelerimiz, o evlerde oturuyor, doal ihtiyalarn karlyordu. Tabii bu dayanmadan idare rahatszd ve nn almak iin evredeki ailelere polis araclyla bask yapyor, ziyaretiyi evlerine alrlarsa kendilerini tutuklayacaklar tehdidinde bulunuyordu. 1981-82 yllar boyunca bu tehditler i grd. Mahalle halknda geri ekilme, ie kapanma yaand. Sonuta yle bir an geldi ki, ziyaretiler yazn gnein yakc scandan kurtulmak iin bir saak altna bile snamaz oldu. Ama dediim gibi bu balang dnemlerindeydi. Daha sonra her ey olumluya gitti. - Polisin tehditleri hi pratik tavra dnt m? - Dnt 15 gnde bir dzenli operasyon yaplyordu, mahalle kuatlyor, evler tek tek aranyor, tutumundan holanmadklar, kimlii olmayan veya orada oturmayan misafirlie gelenleri alp sorguya, ikenceye gtryorlard. Dier bask yntemlerinin yannda 15 gnde bir yaplan operasyon sreklilik kazand Bunun dnda operasyon gnlerinde Balar semtinin cezaevine yakn ksm asker ve polis tarafndan embere alnr, herkes meydanda toplatlr, saatlerce bekletilirdi. Ki o toplantlanlar arasnda sadece ziyaretiler olmazd. Eeiyle, tavuuyla, atarabasyla evre kylerden

421

gelip gidenler, tesadfen oradan geenler polis tarafndan kalabaln arasna zorla itilirdi. Herkes kimlik kontrolnden geirilir, yallar serbest brakldktan sonra polis istediini gzaltna alrd. Yani devlet cezaevi evresinde de giderek daralan bir kuatma yaratmaya soyunmutu. Dayanmay nlemek, korku ve panii derinletirmek iin elinden geleni yapt. Ama nleyemedi. Oradaki insanlarla ailelerimizin ilikilerini kesmek iin o mahallelere uyguladklar youn basklar hi ara vermeden yllarca srdrdler. Geceleri evler basld, insanlar rahatsz edildi, gzaltna alnd. Daha birok ey yapld, ama bunlar balangta insanlar ie kapanmaya, tepkisiz kalmaya gtrse de zamanla balarn kaldrmalarna, tepkilerini gstermelerine engel olamad. nk adam sessiz kald zaman da evinden alnyor, polise gtrlyor, ikence gryordu. Tersini yaptnda da olacaklar pek deimeyecekti. Ve giderek artk nlenemez biimde ailelerimizle daha scak iliki kurmaya baladlar. Bir de biliyorlar ki ok acmasz geen frtna gibi bir dnem var. Ve boyun emenin, ie kapanmann, sesiz olmann da imdiye kadar dedikleri ar bedelleri var. Kendilerinin grdkleri ikenceler bir yana, ierden gelen ikence seslerine tank olmak, oradaki insanlarn ok byk ikencelerle karlat gereini an be an, gn be gn yeniden yaamamak iin sessizlii, tepkisizlii atlar. Karlaacaklar basky, ikenceyi gsleyip ailelerimize, bizlere kotular. Dayanmay duygusal badan kurtarp pratie dktler. Kimisi yalnz ailelerle dayanma iinde bulunmakla yetinmedi. Ziyaret gnlerinde bizlere destek mesajlar, sevgi ve ballklarn ilettiler. Yllar boyunca lklarna, haykrlarna, direnilerine tank olduklar bizleri grmeye, yanmza gelmeye, tanmaya altlar. Ayrca Krdistanda direnilerimizin yaratt byk etkilenmelere, lkenin her yerinden gelen sevgi, ballk, inan ve gven mesajlarna burada deinmiyor, ele almyoruz. - Esat Oktay herhalde tm bu gelimeler karsnda yle dnmtr: Biz bunlar kuatk, halk da bizi kuatt!.. - kan sonu o. Halkmz maddi ve manevi dayanma gelerni onurlu mcadelemize seferber edip onlar kuatt. Esat Oktayn

422

uygulam olduu, gelitirdii politikalar belli; bitirme ve yok etme. Bu sadece ieride deil, Esat Oktaylar yaratan egemenlik sistemince darda da en koyu ve korkun biimiyle yaatlmaya alld. Basknn sergileniinde halkmz asndan ieri dar pek farketmiyordu. Cezaevinden darya giden lklarla korkuyu bilinli olarak yaymak, geniletmek, gelitirmek istediler. Ama bu ters tepti. Direnme, sava olduka, direnme potansiyeli tmden tkenmedike de her zaman ters tepecektir. - Kar devrimin elikisi bu zaten!.. - Evet, elikisi bu. Rzgar eken frtna bier. Bunlar frtna ektiler, tufan biecekler! lk dnemlerde darda, ieride 12 Eyll ve Esat Oktaylar baarl oldu. Cezaevinden ykselen lk, ikence sesleri bir iaret oluyor. Ve tabii ki bunun banda da Krdistanda yreklerin bizimle att anlam var. Halkmzn yaral, kanayan yrein sesiyiz. Diyarbakr Askeri Cezaevinde lmler, ykselen haykrlar, direniler bu insanlar bylesine cokulu ve destek veren duruma getirdi. Cezaevinin yanndaki mahallede oturanlar, genelde kyl kkenlidir. Oras zaten bir kenar mahalledir. Kyller gelip gecekondu yapar, yerleir. - lklarnz darya ses olarak gidiyor, ama dardan sesler geliyor muydu? Ne bileyim, bir radyo sesi, top oynayan ocuklarn, yoldan giden bir arabann klaksion sesi Bunlar duyduunuzda neler hissederdiniz? - Dardan gelen herhangi bir sesi duyabilmek sabahn erken saatleri dnda gn boyu mmkn deildi. Gndz onlar bizi dinlemek zorundayd. erisi maheri andryordu; btn havalandrmalarda mar sesleri, dayaklar, haykrlar, lklar, hepsi birbirine karyor, tanmsz bir uultu halinde darya gidiyordu. Gece ise cezaevinin zerine her an lklara ve basknlara gebe bir lm sessizlii kerdi. te byle anlarda dardan gelen sesleri duyardk. 35. kou evlerin, mahallenin bulunduu tarafa dyor, olduka yakn. Cezaevinin kuzey kesimi henz bo, ev yaplmam. Sabah erkenden simit satan ocuklarn, tatlclarn sesleri veya bir inek, bir eek sesi, aralarn sesleri bizlere kadar ulayordu. Hele

423

yaz akamlar birden Krte bir melodi geliyor kulana. Damda Delal sylyor Krdn biri: Hey lo lo lo Delal Ber ka Mrdn ber ka duze Poz Qerejdaqa ewit b serda xuze Singu beri me ewdal tje zr zive (Ey sevgili Mardin Ovas dz bir ovadr Yanas Karacadan burnu stne eiktir Ben periann boynu altn ve gm doludur) Diyarbakr ok scak olduundan geceleri damlarda yatlr. Birisi yldzlk gkyzne bakarak ezik ve yank sesiyle trk sylyor, ta bizlere kadar ulayor. ocuklarn alamalar, oyunlar, glmeleri geliyor. Bunlar dinledike, dardan sesler geldike, bir yerde bulunduun koullarn dnda baka bir yaam olduunu, o yaamn kucandan koparlp bu cehenneme atldn anmsyorsun. O yaam neredeyse unutmusun ve daha ok oradaki panik, korku, tedirginlik havasn soluyorsun, ne olacann bilinmezlii iindesin. ektiin aclar var ve o aclarn ortasnda birden dardaki seslerle btnletiini, o seslerin seni darya tayan bir kpr, bir ba olduunu duyumsuyorsun. Bu, insanda ho bir duygu yaratyor. - Ho, ama hznl duygular - Evet, ok hznl bir duygu. Buruk bir sevin, bir hayflanma, byk bir boluk, rahatlama, gemie zlem Ah! u yaamm daha cokulu, daha deli-dolu, hi boluk brakmadan yaasaydm diyorsun. Birok noktada gemie kayma, gemite yaadklarna gitme ve her eye ramen yaamn durmadn, srp gittiini dnme. Biliyorsun ki bu cehennemin -be metre ilerisinde, lm surlarn andran duvarlarn te yznde insanlarn trk syledii, ocuklarn cokuyla gld, oynad bir yaam var. Ve bu insan tarihin derinliklerine de gtryor, tarih bilincin dile geliyor, kendisini konuturuyor. nsanolunun nndeki karanlklar yrtp ay-

424

dnla ktn, ileri yry srdrdn dnyorsun ve gelecekten umudunun kesilmemesi gerektiine dair duygular seni daha bir glendiriyor. zcesi her ey daha bitmedi! diyorsun. Krdistann, devrimin gelecei grdn o ocuklar, on metre tede, cezaevinin o kaln, byk, yksek duvarlarnn dibinde, derin bakl kara gzl ocuklarmz oynuyorlar diye dnyorsun. O hznl, o yorgunluk, bitkinlik hali zerine yle bir melodinin kulana gelmesi, belki de yaamnda hibir mzik parasnn veremeyecei kadar haz verir. Bir hayvan sesi bile bazen o derece arpc, dikkat ekici bir ey olurdu. yle anlataym: 198586larda cezaevine baz kyller getirilmiti. Adam ierde, aylardr kynden uzak, rnein oban, TVde bir eek veya baka bir hayvan knca koutakiler onlarn zlemlerini bildiklerinden hemen haber veriyor, seyretmesini istiyorlar. O da byk bir zlemle koa koa gelip TVnin bana geiyor. Yaamnn bir parasdr, ondan kopunca yaama gesinin birisinin dardaki korku faktrnn gelimesinde rol de oldu. Ama bu ne kadar byle srecekti? Aslnda dnemedikleri nokta bu. Ya da amazlar bu. ki yl, yl, ama ya sonra?.. Nitekim yl sonra her ey tersine dnmeye balad. Hem ieride, hem darda bitie doru gittii sanlan bir toplum, Krdistan halk ieride balayan bir direni sreciyle kendisini tamamlad ve gl bir devrimci dinamik haline geldi, ekillendi, zn yourdu, atlganln pekitirip PKKnin 1984 Atlmnda yeniden ifadesini buldu. Bu kadar ksa srede glenmesi de bylece byk lde anlalm oluyor. erdeki direni geleneinin topluma maledildiine, halkmz ve partimizce direniin yeniden retildiine iaret etmektedir. Bu suskunluk olayn biraz daha irdelemek gerekir. Toplum ve bir btn olarak deiik evreler; siyaset iinde olu, devrimci-demokrat kesimler hepten imha edilmi deillerdi, kukusuz hepsi ieri de atlmamt. Bir ksm ieriye dm ve o youn basklara ramen nemli bir ksm da darda kalmt. Belli bir miras da var. imdi azan terr kampanyas karsnda sadece ieridekilerin deil, bunlarn da sindirilmesi, pasifize edilmesi olay yaand. Bu kesim, yani ieriye dme-

425

yen kesim, poliste, cezaevlerinde, ky meydanlarnda, sokak aralarnda ikence olduunu biliyor. Toplumda ikence, bask, asker ve polis eliyle en cra kelere bile ulatrlyor. Basknn bu gelerinin her ey biziz dedii bir dnemde, insanlarn bunu iine sindirmesi ve yaplanlara kar sessiz kalmas, kitlesel patlamalar ayaklanmalar, gsteriler, deiik muhalefet biimleri iine giremeyileri aslnda kitlelerde byyen rmeyi de ifade eder. Sadece inanta ve gelecee olan gvendeki rmeyi ifade etmez, ayn zamanda kendisiyle uyumamay, barmamay da ifade eder. Eer siyaset d bir unsursa ve hibir ey bilmiyorsa olan-bitene anlam veremeyecei iin bu bir yerde normal karlanabilir - Ama bir eyler biliyorsa?.. Ki bilip de sessiz kalan insanlarla yz yzeyiz Asl trajedi bu noktada balyor galiba. - Bir eyler biliyorsa, srekli kendisiyle bark olmamay yaayacaktr, yaar. Giderek kendisine olan saygsn yitirecektir, yitirir. Suskunluk prangasnn boynuna geirilmesine kar kamayacak, btn deerlerinin drlmesine zorunlu tank olacaktr. Nitekim u anlaml bir szdr: rgtsz, nderliksiz bir kitle srdr, bir hitir, bir gc ifade etmez ve bu sz burada pratik ifadesini buluyor. Trkiyede solun rgtl olmay, halkn ndersiz kal, Krdistanda bunu karlayacak bir ncln, rgtlln olmay, PKKnin geri ekilii, bir yerde kitleleri gdlecek ve ezilip geilecek sr durumuna getirmiti. Aslnda yaanan kitle psikolojisi bu, byle anlamak gerekir. - Ama acaba herzaman iin kitle psikolojisi belli bir konuda doygunlua ulatnda sre kendiliinden normal ileyiini kazanbilir mi? - Tabii Aldnda, gven verildiinde, bir nderlik kendisini nder g olarak konuturduunda bu bastrlmlk, korku, panik rahatlkla cesarete, atlganla dnr. Gl bir k, daha bilinli, daha organize gl bir k dourur. Sarmal ekilde yeniden retir. Gemite bunun olmamasnn acsn da, o rgtszlk dneminde bir hi olma ezikliini de yaadndan o durumlara tekrar dmemek iin daha gl donanmla, gle sarlr her eye. Diyarbakra

426

bakyoruz, daha nce yaamad eylem biimlerini yaamaya baladn gryoruz. Kepenk kapatmalar oluyor, renciler yryor, halk gsteri yapyor, ocuklara varncaya kadar o donanm kendisini bir biimde hissettiriyor ve artk halk direniyor, direnie sahip kyor. Ki, Diyarbakr genelde faist rgtlenmelerin olmad, anti-faist kitlelerin bulunduu bir yerdi. Daha ok da Krdistana yatknlk, yurtsever kprdanlar vard. Ama ayn zamanda, pasifizmin ve reformizmin en gl olduu bir yer. O kentte gemite daha ok DDKD ve zgrlk Yolunun youn faaliyetleri olmutu. Bu bakmdan Diyarbakrda ihtilalci ruhun fazla gelikin olmadn syleyelim. Kar-devrimin, MTin ok rgtl olduu, kolordunun bulunduu, byk bir devlet gc ynann yapld bir yer. Diyarbakrda tm bu dezavantajlara ramen gerek Diyarbakr Askeri Cezaevi direnileri, gerekse bugn binlerce insan direnilerimize ve gelien mcadeleye sahip kt, kyor. 1988 Alk grevinde babakan, devletin baka resmi azlar aklamalar yapp, cezaevi iinde Krte konumak serbest olsun! dedi. Eer byle bir aklama yapmak ve baz eyleri artk kabul etmek zorunda kalnyorsa, bu ulalan noktay gsterir. Kitlesel patlamann gelip atmasndan duyduklar korku karsnda tavizkr tutuma girmelerine gidiyor, bir boluk, bir eksiklik hissediyor. O eksikliin giderilmesi ve boluun doldurulmas iin TVnin bana kouyor ve kyne, dalarna, hatta obanln yapt hayvanlarna duyduu zlemi byle gidermeye alyor. Her eye ramen biz de insandk; yaam sevincimiz tmyle hedeflenip yokedilmek ve ortadan kaldrlmak istense de bunlar duymamak, hissetmemek, yaamamak, dnmemek olanaksz. Gecenin o dingin sessizliinde kendi kendimizle hesaplamalarmz, darda akp giden yaama karmamz, yaamamz ve yaptklarmz zerine dnmemiz, gemi ve gelecekle ilgili deerlendirmelerimiz hi bitmedi. Bir i tartma, atma iine gmldk. Duygusal plandan tutalm, deerlerin, inanlarn olumsuzluklarla attrlmasna kadar hepsini o anlarda en u noktada yayorduk. - Parisin Bastilleyi vard. Paris halk aha kalkml iinde Bastilleye yrd, zaptetti. Diyarbakr halknn Bastillesi de Di-

427

yarbakr Askeri Cezaevi olacak diyebilir miyiz? - Pek tabii ki sonuta yle olacak. Diyarbakr Askeri Cezaevi, Krdistan tarihinde oynayaca rol oynad. Bundan sonra nasl bir rol oynayacak, artk bu nemli deil, belirleyicilii kalmad. Dneme damgasn vurdu. Onlarca, hatta yzlerce yl etkisini srdrecek. Tarihte baz dnemler vardr ki, bir yla, bir aya, birka gne san bir atlm, bir geliim yzyllar etkiler, srecin kaderini belirler, ynn izer. Diyarbakr bizde artk bir semboldr. Zayf, silahsz, savunmasz bir halkn ve onun temsilcilerinin plak bedenleriyle de olsa, inan, dnce, azim, gelecee olan gvenlerini esas alp, en gl aralarla donatlm ordular, tarihini doldurmu zorba gleri nasl dize getirdiini simgeler, anlatr. Dalarn altnda braklmak istenen bir halkn, bizlerin ahsnda nasl dorulup ayaa kalktn gsteren bir sembol oldu. Gelecee olan inancn, azmin, kararlln, gvenin nasl btn bentleri ykp, tepeden trnaa donanml ordular, surlar ap getiini, darmadan ettiini gsteren, dnyada yaanm en arpc rneklerden biri oldu. Diyarbakrda ne kan direniin ayakta tutulup yaatlmas, ondan dersler karlmas insanlarmzn kendini orada grmesidir. Nasl ki orada zulm, vahet en st boyuttaysa; insanln kendisini ahsmzda kurtarmas, direni bayran ykseltmesi, onurunu yceltmesi en st boyuttadr. En zor gnlerde Diyarbakr gelecee uzanan, bugn dada gerillaya dnen, yarn zgr bir lkeye dnecek olan, o karanln uurumun atlatlmasnda bir kpryd de. - Sizce Diyarbakr Askeri Cezaevinin nemi bylesine net, plak ve ak yle mi? - Evet, bizce nemi budur. Tarihimiz iinde zel bir yeri var. Gemile gelecek arasnda o bir kprdr. Byle bir rol oynad, oynamaya da devam edecek. Diyarbakr yaratlm gl bir mirastr. Tm ynleriyle deerlendirdiimizde, bu anlamda deiik alanlarda nasl kkl sonularn, mirasn ortaya ktn, deerlerin yerlemi, boy vermi olduunu gryoruz. lk balardaki deerlendirmemizde ne syledik? Teslimiyet, yenilgi nedenlerimiz-

428

den biri; belli bir birikime, mirasa sahip olmaymzd. Ve bu nemli bir etkendi dedik. imdi biz ve bizden sonra gelecek kuaklar bunu syleyemez artk. Bir deneyimsizlik ve mirasszlktan szedemeyiz. - Biz bir anlamda mirasmz braktk diyorsunuz - Evet, bu bizim iin bir savunma aracyd. Deneyimsizlik ve mirasszlk bizden sonraki kuaklar iin bir savunma arac olmayacak!.. Onlarn gl bir donanma sahip olacaklar grkemli bir miras var artk

Bizler sava esiriyiz

- Gerek Diyarbakr Askeri Cezaevinde olsun, gerek baka askeri cezaevinde olsun her tutuklunun fiilen asker kabul edildii gibi sama bir mantkla yllarca insanlara fiilen askerlik yaptrlmaya ve bu grnt altnda da amansz zulmler uygulanmaya alld, uyguland. Bu olguyu nasl deerlendiriyorsunuz? Hukuki bir bak sunabilir misiniz? - Hukuku olmadmz iin konuyu ksaca siyasi-pratik ynleriyle koyalm. Bir defa, biz asker kabul edilmiyoruz. yle: Trk devleti ve ordusu karsnda savaan Krdistan bamszlk savann askerleri olarak kabul edilmiyoruz. Yarglamada ve siyasilitaratrde blc, ete, devleti blmek isteyenler diye geiyoruz. Eer asker olarak kabul edilirsek bize sava esiri uygulamas yapmalar gerekir. Bu da TCnin, kar gcn varln, meruluunu kabul etmesi anlamna gelir. Doal ki bu ilerine gelmiyor, nk Krt ve Krdistann varl inkr ediliyor. Bu inkar hukukuna ve yarg sistemine de oturtulmu, yani devletin resmi ideolojisi ve politikas yasalara, yarglamaya oturtulmu ve byle olmas ok doal. Asker kabul edilmiyoruz. Siyasi rgt kurma ve eyleme gemeyle sulanyor ve yarglanyoruz. Bu durumda siyasi tutuklu uygulamas yapmas gerekir, ama bakyoruz bu da yok. Yani konumumuza gre bir belirleme, uygulama yaplmyor. Olan nedir? Devletin bizleri her bakmdan yok sayma, ortadan kaldrma politi-

429

kasnn uygulanmasdr. Sorunun zn; ideolojik-politik ynelim ve hedeflerini doru koymak ve anlamak gerekir. Dier biimsel ynleri tzk yasa vb. ne kararak aklamak doru olmaz. Ayrca bizi imhay ve kiiliksizletirmeyi nlerine koymular. Bunun hangi ad ve biim altnda yapld fark etmez. Asker stats m, anari-terr sulusu mu, yoksa baka bir biim mi olur hi nemli deil, nemli olan sorunun zdr. - Sorunun zn anlyorum, ama szn ettiin yok etmeyi, imhay grntsel de olsa tzk ve ynetmeliklerle nasl badatryor? - Olay asker grmeyle aklanrsa veya yasaklarn, tzklerin ihlal edildii eklinde ele alnrsa cezaevleri ve Diyarbakr gerekliini vermez. Geri bu yasa ve ynetmelikler devletin hedef ve politikalar dorultusunda oluturulmu ve ona hizmet eder. Biz olay ideolojik siyasi ynden ele almalyz. Bu, tutsa kiiliksizletirme, zerine bir asker elbisesi geirme, ulusal, snfsal kimliinden soyundurma, ihanet ettirme politikasdr. Devlet yaptn yasallatrr dedik. Esas amalarn, iledikleri sular kitlelerden gizlemek iin gerek duyduunda uyduruk, biimsel statler yaratr. Askeri cezaevine baktmzda bir er stats yaratlm. Trk ordusunda askerlik oca insanlar kiiliksizletirme, insanlndan soyundurma, burjuvazinin hizmetinde kullanaca bir makine durumuna getirme yeridir. Er, her eye itirazsz uyan, emredersin diyendir. Er olmann anlam buyken, erin altnda grlen tutuklunun nelerle karlaaca arpc bir biimde ortaya kar. Bandan beri anlattmz Diyarbakr Askeri Cezaevinde insanln ortadan kaldrlmas da bu yaklam biimiyle aklamasn bulur, yerli yerine oturur. Tutuklu, ere komutanm demek zorunda braklyor ve er emir vermek konumunda oluyor. sterse a brakyor, isterse dayak atyor, ikence ediyor, tecavz ediyor, kfr, hakaret ediyor, akla gelebilecek en olmadk, saydmz, sayamadmz nice iler yapyor. Nice yntemlerin uygulaycs, onun arac durumuna geliyor. Ve bizden dncelerimizden vazgememiz, ihanet etmemiz isteniyor. Trk ordusunda verilen eitim, beyin ykama, ovenizm ve rkln kafalara alanmas, rnga edilmesi-

430

dir. Ne mutlu Trkm diyene, her Trk asker doar gibi rkln zembereinden boalm, formle edilmi biimi bizlere nasl yaklatklarnn da ip ularn veriyor. Trk deil de Krdm desen, yalnz bu bile lm nedeni olmaya yetiyor. - O zaman demek ki, sonuta olan biteni tzk ve ynetmeliklerin ihlaliyle deil, uygulanmasyla aklayabileceiz diyorsun?.. - Tabii Genelkurmayn, Esat Oktayn Diyarbakrda tzk ve ynetmelikleri uyguladn aklamas, onlara atfedilen roln ieriini ortaya koymaya yetiyor. mha ve yok etmeyi hangi kural ve ya sa ba la ya cak? Na zi le re ba ka lm, mil yon lar ca ya hu di yi kamplara toplayp imha ettiler. nsanla kar ilenen bu byk sular herhangi bir yasa ve tzn ihlaliyle aklanabilir mi? Byle bir aklamaya rastlam deilim. Nazilerin imha kamplarnn ynetimiyle ilgili tzk ve ynetmelikleri de kukusuz olmutur. Ancak bunlar imhann daha dzenli, gizli, planl, yaplmasn gzeten kurallardr. Bu insanlk sular ele alndnda kimse Nazi Almanyasnn yasa ve tzklerinden szetmiyor, edilmez de nk milyonlarn, bir halkn yokedilmesini yasalara sdrma, onun haliyle aklama doru olmaz. Diyarbakrda da olan budur. Krt halkn yok etmeyi nne koymu rk-faist bir devlet politikas var. Ve bu politika halkmzn en aktif unsurlar olan biz tutsaklar ahsnda yrrle konulmutur. Nazilerin yahudileri imha etmesini tzk ve ynetmeliklerle aklayamadmz gibi, Diyarbakr da byle aklayamayz. TCnin baz yasa, tzk ve ynetmeliklerle kitlelerin, insanln gzn boyamasna, aldatmasna izin vermemeliyiz. - stersen tam da bu noktada u sava esiri meselesini biraz irdeleyelim Cezaevleri mcadelesi iinde son dokuz yldr devrimci-demokratlar arasnda sol siyasi hkml, tutuklu kategorisi diye bilinen bir alan ald. Devlet, resmen bunu tanmasa da fiilen tanmak zorunda kald, kalyor. Ama Diyarbakr Askeri Cezaevinde kalan, zellikle PKK davasndan yarglanan arkadalar, sol siyasi hkml nitelemesinden daha ok Sava esiri nitele-

431

mesini kullanyorlar Buna niin gerek duyuluyor? Bu tanmn ierii nasl dolduruluyor? Konumuzla, Cenevre Szlemesinde yer alan sava esirlii statsn nasl badatrabiliyorsunuz? Bunlar aklar msnz? - Sava esiri talebinin gndeme getirilmi olmas, gerekliimizin zorunlu bir sonucudur. Krdistan smrgeletirilmi ve smrgeci drt devlet tarafndan paylalmtr. Krdistann btnlnde olan durum smrgeciliin kurumlamasdr. Ve bu da lkeye, halka kar bir saldr, sava olaydr. Krdistann dier paralarn bir kenara brakp TCnin smrgesi altndaki Kuzey-Bat Krdistana ynelik tutumuna bakalm: Durum nedir? Drt drtlk bir sava ve yaamn her alanna bir saldr. Osmanl egemenlik sistemini atlayalm. TCnin kuruluu ayn zamanda Krdistann, Krt halknn yokedilmesi temeline gerekleen bir kurulutu. Ordunun, devletin gcnn yettii blgeleri elinde tutma eklinde belirlenen bir Misak- Milli var. Misak- Milli, emperyalistlerle anlaarak zor ve g temelinde snrlar belirleme olaydr. Krdistan halk gnll olarak kendi yokoluunu, egemenlik altna alnn istemi deildir. Bunu dnmek bile samadr. TC asndan Misak- Millinin yaatlmas, yaam bulmas iin Krdistann, Krt halknn ortadan kaldrlmas zorunludur. u adan zorunlu: Misak- Milliyi oluturan rk-oven politikann nne koyduu tek devlet, tek ulustur. Krdistan yalnz yaylma alan olarak deil, Krt halknn ulusal kimliini de Trkln bir yaylma alan haline getirmesi, yani asimile ederek Trkletirip kemalist smrgeci potada eritmedir. Bu politikalarn kat zerinde kalmadn, uzun yllar bulan sistemli abalarla, zor ve iddet temelinde pratie geirildiini gryoruz. Bunun pratik ifadesini Krdistana ait olan her eye inkarc yaklamasnda, sava amasnda ve her trden saldrda grebiliriz. Trk egemenlik sisteminin Krdistandaki varl zora dayaldr. Bu saldr ve zor gcne kar defalarca bakaldrlar olmu, hepsi de vahi yntemlerle, katliamlarla bastrlmtr. TC Krdistan topraklarnda dkt kan zerinde ekonomik, sosyal, kltrel, siyasal yaplanmasn

432

oturt mu tur. Kan ve ba rut or ta mn da i gal edi len Kr dis tan, 1940l yllarla birlikte giderek ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel alanda da igale uram, sonuta lkemiz drt ba mamur bir smrge statsne sokulmutur. Krdistanda gerekletirilen igal, smrgecilik biiminde tam anlamyla kurumlatktan sonra 1970li yllara dek lkemiz derin bir sessizlie gmlm, halkmz zorla susturulmu ve teslim alnmtr. Bylece Krdistanda hkm sren tek yanl bir sava; smrgeci kemalist saldr olmutur. Halkmz ise gten drlerek savunmasz braklmtr. Tamamen inkarc, Krt ve Krdistan adna olan her eye dman, tek pazar, tek ulus stratejisiyle zor ve asimilasyon yoluyla Krt halkn imhaya ynelen TC smrgeciliine ve Krdistan statsne benzer baka bir rnei dnyada grmek pek olas deildir. Krdistan bu ynyle dnyadaki dier smrgelerden ayr bir zelliktedir. Dnyada bu yapda, byle rk, gz kara baka smrgeci bir devlet rnei de grememekteyiz. Grld gibi Krdistan halkna kar her ynyle yrtlen tek ynl bir saldr, sava vardr. Bu olgu, bizim sava esiri talebimizi hakl, zorunlu klmaya yetmektedir. Ama bugn Krdistan halknn bu tek yanl saldr ve savaa kar tarihin en hakl, en meru savunmalarndan biri olan bakaldrs ve soylu mcadelesi vardr. Yani Krdistan halk ncs PKKnin at rla o sessizlik ve teslimiyet ortamn son yllarda gelitirdii savayla delmi ve sava tek yanl bir vuru olmaktan kartp, karlkl glerin sava haline getirmitir. Halk olarak kar atamz, bize biilen bu yok etmeyi paralamamz, varolma, lkemiz zerinde zgr yaama ynnde irademizi kullanmaya kalkmamz, politik bir g olmamz vardr. Bilindii gibi sava, znde farkl politik gler arasndaki bir atmadr. Krdistanda sava TC ile PKK nderliindeki Krdistan halk arasnda srmektedir. Gerekliimiz budur. Ancak Trk smrgeciliinin oluturduu hukuk sistemi gerekliimizi kabul etmemekte, rtbas etmektedir. Bu noktada da Trk devleti byk bir eliki ve kmaz yaamaktadr. inde bulunduu fiili durum bir sava durumudur. Ordularn Krdistana ym, idari, askeri vb.

433

bir btn olarak devleti zel savaa gre yeniden rgtlendirmitir. - Blge valilii uygulamasn bu yeniden yaplanmann bir rnei olarak grebilir miyiz? - Doal ki yledir. Devlet gemite yapt gizli kapakl politikay bugn resmi biimde pratie dkm, aa vurmutur. Bunu yaparken de oluturduu hukuk sistemine gre Krt ve Krdistan gereini kabul etme durumu yoktur. Dzenlemeler ve yeniden yaplanma tmyle Krt halknn kendi topraklar zerindeki ulusal bakaldrsn boma temelinde ele alnm ve alnmaktadr. Ve bizler iin sava esiri stats TCnin hukukunda bu balamda yoktur. Hukukta yeri yoktur, ama Krdistanda, sava alanlarnda, cezaevlerinde varz. te bu durum, Trk hukuk sisteminin meruluunu ortadan kaldrmaktadr. Zaten TCnin Krdistandaki varl, hakszdr, gayri-merudur ve dolaysyla TCnin karlarn formle eden hukuk sistemi iin de ayn ey szkonusudur. Krdistandaki gayri-meru Trk hukuk sistemi, Trk egemen snflarnn karlarna gre Misak- Milliyi esas alarak oluturulmutur. Bu sistem iinde de Krt ve Krdistana ait olan hibir eye, hibir hakka yer yoktur. Yok sayma vardr ve bu ayn zamanda TCnin en byk kmazdr. Bizi tanmlayamamaktadr. imdiye kadar syledii bellidir; blc diyor. Sormak gerekir, neyi blyoruz? TCyi ve Trk ulusunu. yi, ama TC tek devlet ve tek ulussa bunu blmek isteimiz niin olsun? Ayr devlet kurmak, vatan, milleti blmek istediimiz syleniyor. Vatan, millet birse, niye blnsn, niye blelim? Byle bir durumda blme istei szkonusu dahi olamaz. Ne olur? Bu lkede devrim hedeflenir, yani egemenlik sistemi paralanr, egemen burjuvazi alaa edilir, emekilerin iktidarna gidilir. Ancak ok istisnai durumlarda lkenin blnmesi szkonusu olur. rnein Vietnamda, Korede olduu gibi Bu lkelerde iktidar mcadelesinde iki gcn birbirini altedemedii ve lkenin tmnde iktidar olma gcne erimedii, kilitlenme noktasnda zorunlu olarak lkenin blnmesi yaanmaktadr. Dediimiz gibi bunlar iktidar mcadelesinin, uluslararas koullarn ortaya kard durumlardr. rnein, Vietnamda devrimcilerin g dengesini lehlerine

434

evirmesinden sonra devrim oluyor ve lke yeniden birleiyor. Devrim, iktidar iin yola kanlarn lkeyi, ulusu blme diye bir karlar, strateji ve programlar olamaz, olmaz, olmamtr da. Bu, Trk devletinin ve hukununun kmazdr, tarihi arptmasdr. Bizi vatan ve milleti blmekle suluyor. Eer byleyse, yani bir halk ve lkesini blme, paralama szkonusuysa; bu, dnya, tarih ve insanlk nnde bir su durumunu tarif eder. Bir sululuun olduu dorudur, ortada ilemi, ilenmeye evam eden bir su vardr. Bu suu ileyen TCnin kendisidir. Dier smrgeci devletlerle ama birlii iinde Krt halkn ve lkesi Krdistan blp paralam, yutmay, yok etmeyi nne koymutur. te bu suludan hesap sorulmas, paralanm bir halkn kendisini, lkesini kurtarma ve birletirmeye alma abas vardr. Ve bu savam hakldr, merudur. Trk egemenlik sisteminin sonuna kadar haksz, ad, gayri meruluuna kar, sonuna kadar hakl, an gerei ve meru bir sava Bu hakll, smrgelerin, ezilen halklarn bamszlk ve zgrlk iin silaha sarlmasn emperyalist, burjuva dnyasnn arlkta olduu BM bile meru kabul etmekte, bu ynde kararlar almaktadr. Uluslarn kendi kaderini tayin hakk emperyalist gerici gler iini boaltsalar da, herkesin tm uluslararas platformlarda kabul ettii, savunduu yegane meru haklardan biridir. Gerekliimizden yola karak; bize sava esiri stats uygulansn demekte son derece haklyz. nk gerekliimizi tam da bu stat karlamaktadr. Ortada bir sava varsa ki kendileri de bunu itiraf etmek zorunda kalyorlar burada geerli olan taraflar asndan sava esiri statsdr. TCyle aramzda sren sava bir i sava da deildir. Kald ki i savalarda bile sava esiri stats gndeme girer. Bizim ki ise; bir halkn yabanc, igalci bir gce kar gelitirdii bamszlk ve zgrlk savadr. Devletler hukukunun, uluslararas szlemelerin ilgili madde ve ilkelerinin bu noktada iletilmesi kadar doal bir ey yoktur. - Devletin yasalarnn bizi tanmamas, hukuki olarak yerimizin belirlenmemesi gerekliimizi ortadan kaldrmaz diyorsun - TCnin Krdistandaki varln, haksz, gayrimeru gryoruz.

435

Ve sonuna kadar meru bir zemindeyiz. Gayri meru, sulu bir egemenlik sisteminin hukuku da tannmaz, o da gayrimerudur. TCnin kendisi sonuna kadar sululuu yaad iin bizi sulu ilan edemez, yarglayamaz. lkesinin bamszl ve zgrl iin savamak su deildir. Tersine sessiz kalmak, esir ve kle bir halk durumunda kalp boyun emek, savamamak sutur. nsanlk, lkesinin ve halknn bamszl iin savaanlar deil, savamayanlar sular. nsanlk, byle hakl bir sava yrtenleri deil, bu savalarn karsna dikilen ve onlar savamak zorunda brakan gleri, smrgecileri sular. Bu hep byle olmutur. Ve biz, bugn halkmza, insanla kar sulu duruma dmemek iin, smrgeci Trk egemenlik sistemiyle savaa girmek zorundayz ve girmiiz Bamszlk ve zgrl, insanlamay savunmak, klelii reddetmek su kategorisine girmez ve hibir burjuva hukuk sistemi de bunu yasalarna su olarak alma cretini gsterebilmi deildir. Ayr bir lkeyiz, ayr bir halkz, kendi kaderimizi belirlemek hakkmzdr ve bu hakkmz kullanyoruz, bu hakkmzn yaama gemesinin karsna dikilenlerle sava iindeyiz. zgr, bamsz devletimizi oluturmak istiyoruz. TCnin blclk sulamalar, kendi sululuunu gzlerden saklama, klf uydurma yaygaralarndan baka bir ey deildir TCnin gnmze kadar yapt, tarihi tersyz etme, gerekleri gizleme, canavarln, vahetini masum ve meru gstermedir. Hakl yaam mcadelesi veren halkmz ve temsilcilerini ise, sulu, katil, terrist, ekiya vb. gstermedir. Artk gerekleri, tarihi daha fazla tersyz etmesine izin verilmeyecektir. En byk sulu kendisidir ve bunun hesabnn sorulmas sreci yaanyor Ksaca vurgulayacak olursak, iki g arasnda bir sava hali yaanmaktadr. Biz buradayz, savatmz iin buradayz ve varz. TCnin Krdistandaki varl sutur, gayrimerudur. Ve TCnin bizi yasalarna gre lkemizde yarglama yetkisi ve hakk yoktur. lkesinin bamszl ve zgrl iin savat diye zgrlk savalar sulanamaz! Savalarn sava suu ilemesi durumunda bu sularndan yarglanmalar szkonusu olabilir. Ancak savalar susuz statde, savan sonuna veya olas bir mdadele

436

durumuna kadar elde tutulur. Sonu olarak gerekliimiz sava esiri durumudur. TCnin hukuk sisteminde kabul edilmezse de ki bu, bilinli yaplyor hukuki durumumuza denk den veya onu karlayan budur. Cezaevlerinde ve mahkemelerde sava esiri kabul edilmekle birlikte sava kurallarna denk den bir hukuk mantyla tutulmuuzdur, yarglanmzdr. Fakat TC yle dengesiz ve ikiyzldr ki, bu alanda bile hibir kural ve snr tanmamtr. - Sa va esi ri sta t s ko nu sun da ki be lir le me, zel lik le 1984ten sonraki sre asndan daha da yakc bir sorun olarak ortaya kyor diyebilir miyiz? in bu boyutuna da ksaca deinir misiniz? - Diyarbakr Zindannn nemini ortaya koyduk. O alanda Krdistan halkna yneltilmi st boyutta bir imhann, yok etmenin, saldrnn bile sava esiri tanmnn zglmzde iini doldurmaya yeter de artar. Dier taraftan maddi bir g olarak ortaya kmzdan gnmze kadar saldrya uradk, sava iinde olduk. TC ile aramzda tarihsel bir hesaplama szkonusu. Bunlarn yannda dediiniz gibi, bir 1984 15 Austos gerilla atlm var ve artk TCye kar askeri cepheden de fiili bir sava gelitirilmitir. TCnin de bize kar gelitirdii, zel bir biimde donatp yetkinletirdii, en sekin ordu birlikleriyle srdrd zel bir sava var. Ve bu birliklerini Krdistana ymas, ajan, korucu, zel tim, zel kolordu, smrge valisi vb. eklinde rgtlendirmesi var. Binlerce insann srgne, ge tabi tutulmas, lkenin yaklp yklmas var. Resmi dzeyde kabul edilmezse de devlet bugn fiilen bir sava yaamaktadr. Ve kendisini buna gre konumlandrmaktadr. Generalleri, genelkurmay da artk bir sava durumunu, gerilla savan telaffuz eder olmulardr. Dediimiz gibi, TC en byk kmazn ve elikisini yaamaktadr. Resmen Krdistandaki sava kabul etmezse de, ekya, blc dese de, fiilen, kapal kaplar ardnda, devletin zirvelerinde konuulan bu. Aralksz karar almalar, yenilgiden kurtulma abalar, araylar srmektedir. Unutulmamal ki, emperyalist-smrgeci gler bamszlk mcadelesi veren glere hep haydut, ekya yaktrmalarnda bulunmu-

437

lardr. ABD, Vietnam halkna ve nclerine hain ve haydut yaktrmasnda bulunmad m? TCninki de yle Fiilen yrtlen, glerini ona gre konumlandrmalarnn yannda, Trk genelkurmaynn artk sava resmen kabul ve ilan etmesi de yaand. Genelkurmay Bakan Necip Torumtayn, biz de eitli alanlarda uzun vadeli nlemlerimiz ve projelerimiz yannda, ncelikle silaha kar silah kullanmak zorundayz Milli varlmza ve btnlmze silah eken ve onun yannda bilerek veya isteyerek yer alan ve destekleyen kimseleri dman kabul etmek ve ona gre gerekli etkin tedbirleri almaktan baka seenek bulunmadn (18 Austos 1989) sylemesi, yalnz gerillann deil, artk onun iinden kt halkn savaa katldn da gizleyemez olmas, aktan dman ve sava ilan etmesi vardr. TCKnin 125. maddesinden yarglanmamz ve bunlarn sava durumunu aklamas, sava esiri tanmnn iini doldurmaya fazlasyla yeter. u ok arpcdr: Devletin ovenizmi halka tarmada ald bir mesafe vardr ve anti-PKKcilii yllardr iliyor. Belli evreleri etkileme veya devletin mcadelemize olumlu yaklaanlara hmla ynelmesi, sava durumuna gre davranmas en sradan olaylara bile giderek siniyor. 1989 Temmuz-Austos alk grevleri yaand. Eskiehirde yaananlar, Aydna srgn ve yaplanlar biliniyor. Bu cezaevlerinde PKKlilerin youn olmas, direniin belkemiini oluturmas devletin intikamcln, kinini kusmasn getirdi. Oluan kamuoyunu etkisiz klmak, PKKyi yalnzlatrp direnii daha rahat krmak iin bu sava durumunu kullandna tank oluyoruz. venizm ve anti-PKKcilii kullanmaya, dier evrelerin etkisizletirilmesi iin Adalet Bakan aktan direnenlerin PKKli, eylemin amal olduunu vb. sylemitir. Esas hedefin PKK olduunu gsterilmi ve cezaevlerinde PKKye farkl yaklald, farkl grld istenmezse de aa vurulmutur, itiraf edilmitir. - Sizi anlyorum Dilerseniz sava esiri kavramnn terminolojideki yerini ve ne anlama geldiini irdeleyerek, sava esiri kabul edilme isteminizi terminolojideki yeri bakmndan deerlendirelim Bu konuda neler sylersiniz?

438

- Anlatklarmz bu talebimizin terminolojideki yerini de ieriyordu. Sava esiri tanm uluslararas literatrde, lkeler arasnda kacak olan topyekn bir savata, iki lke arasnda kan bir savata, bir lke tarafndan igale, saldrya uram lke ve ulus yeleri arasnda, ya da bir lke iinde olup da, ulusal bir taleple lke ynetimine kar bir silahl bakaldrda, silahl bakaldrda, silahl taraflar arasnda ortaya kan bir iliki tarz oluyor. Bizim anladmz budur. Sava esiri tanm daha ok bu trden savalar iin kullanlyor, ama z itibariyle sava esirlii bir sava ierdiine gre; pekala bir i sava da sava esiri ilikisini gerekli klar. Ama bildiimiz kadaryla i sava devletlerce resmi olarak uluslararas hukuk evrelerince anlm deildir. Buna yanalmamaktadr. savata da taraflardan biri kabul etse de etmezse de bir sava yaand gereini nasl yadsyabilir? Ve bu kategoride deerlendirilmesi gerekir diyoruz. - Peki bu isteminizin Cenevre Szlemesindeki yeri sizce nedir? - Durumumuzu, varolan ortaya koyduk. Bir halk ortadan kaldrma, bir lkeyi talan edip kendine katma var. TCnin Krdistan halkna kar yrtt byk bir sava szkonusu. Bu imha, yok etme savana kar gelitirdiimiz varolma, zgr olma k ve sava yaanyor. Bu her trl hukuki erevenin stnde yaanan bir gerek. TC yasalarnda varolsa da olmazsa da, hukuki llerine uysa da uymazsa da, ortada ilan edilmi bir sava olsa da olmazsa da ki artk ilan edilmitir iin znde yaanan bir ulusun varolmas, ayakta kalmas, zgr ve bamsz geleceini kurmasyla yokolmas arasnda srp giden gerek ve fiili bir sava vardr. Ama bu durumun varolan ve baz lkelerce kabul edilen uluslararas hukuk kurallarnda, Cenevre Szlemesinde de aklamasn bulduunu ayrca vurgulayalm. - Tam olarak Cenevre Szlemesinde ne deniyor? - Cenevre szlemesinin tmnn yeterli grlp grlmemesi ayr bir konu Ancak szleme kendince sava esirlerinin haklarnn dzenlenmesini, kimlerin bu haklardan yararlanabileceinin tanmlanmasn ieriyor. Durumumuz burada belirlenen tanmlamala-

439

ra uyuyor, yani sava esiri statsnde olduumuzun ifadesi vardr. Szlemenin Umumi Hkmler bal altnda sralanan 2-3-4 maddeleri fiili durumumuzu da tanmlayacak ge ve hkmlere yer vermektedir. 2. madde szlemeye taraf olmayan devletin pozisyondan, 3. madde salt savaa taraf devletlerden deil, dorudan bir devlet iindeki silahl bakaldrdan szediyor. 4. madde, sava esirinin tanmn yapyor ve kimlerin bu tanmda yer alabileceinden szediyor. Belirttiimiz gibi konumumuz bu tanma uymakta. - Szn ettiiniz 4. madde ne diyor? - Aslnda maddenin kendisi olduka uzun ve ancak hukuku birinin zebilecei ierie sahip. Bu bakmdan maddenin tmn deil de, ilgili blmnden baz ksmlar alalm: 4. maddenin A fkrasnn 2. bendi yledir: Tekilatl mukavemet hareketlerine itirak edenler de dahil olmak zere, itilafa dahil bir tarafta olup, kendi lkeleri igal altnda olsa dahi, o lkenin dnda veya iinde faaliyette bulunan dier milis mensuplaryla gnll birlikler mensuplar; u kadar ki mezkr tekilatl mukavemet de dahil olmak zere bu milislerin veya gnll birliklerin aadaki artlara haiz bulunmalar lazmdr: a) Balarnda madumlarndan mesul bir ahs bulunmas; b) sabit uzaktan seilebilir bir alametleri bulunmas; c) aka silah tamalar; d) hareketlerinde harp kanunlaryla adetlerine riayet etmeleri vb. Ayrca 3. bentte ve B fkrasnn 1. bendi de buna benzer eyleri sylemektedir. Biraz hukuk dilinden anlayan biri, hareketimizin yakn tarihinin, gnmz ve gelecekte bu hkmlere uygun zellikler tadn grecektir. unu da belirtelim: TC bu szlemeye imza koymamtr. Ama bu orada geerli olan kurallarn uygulanmasn, uyma sorumluluunu ortadan kaldrmaz. Szlemede buna atflar da vardr. yle: Szlemeye taraf olup batta bulunanlar vardr, bulunmayanlar vardr. Szlemeye taraf olanlarla olmayanlar arasnda bir ayrm gzeltilmitir. Ama bu ayrmlar ze ilikin deildir. Bat taraflar arasnda olmas gereken iliki ile iniltili biimsel ayrmlardr. Szlemeye taraf olsun, ya da olmasn taraflar arasnda bir sava durumu szkonusu olduunda,

440

sava esiri baznda ortaya kan somut durumlar iin ykmllklerde bir ayrm yoktur, olamaz. Taraflar szlemeye taraf olan lkeler ierisinden hami tayin edebilir ve bu ekilde sava esiri ykmllklerinin gerei yerine getirilebilir - Ne demek istediinizi biraz daha somut bilgilerle aklayamaz msnz? - Trk egemenlik sistemi kabul etse de etmese de durumumuz szlemenin hkmlerine uymaktadr ve uluslararas szlemelerdeki yeri de budur. Ancak TC bilinen inkarcln srdrmektedir. Bu resmi devlet politikasdr. Krt ve Krdistan yoktur, yleyse onun savalar, hakk, hukuku da yoktur!.. Bunun varlnn kabul edilmesi, devletin resmi ideoloji ve tm yapsnn deimesi, atrdamas anlamna gelecektir. nk bunlar basit dzenlemelerle geitirilecek eyler deil. TC imdiye kadar bu durumu Krdistan halknn rgtszl, sessizlii sayesinde idare edip geitirebildi. Uluslararas platformlarda bunun rahatln yaad. Ama bugn bu sessizlik almtr. Halkmz bir bakaldr iindedir. Krdistan halk sessizlii paralam ve dnya kamuoyununun, deiik kurumlarn gndemine girmitir. TC eski rahatln bulamamaktadr. Bir avu terrist, ekya vb. dese de artk bu ii fazla srdrp idare edebilecek durumda deildir. Krdistan sorunu onlarn iradesi dnda, mcadelemizde, uluslararas alanda kendisini konuturuyor ve devlet fiilen bu sava kabullenme noktasna kadar srklenmi TC, sorunun uluslararas platforma gelmesini, merulamasn istemiyor, tahammlsz davranyor. Ama onun bu konudaki tutumunun ne olduu, nasl olduu bir anlamda bizi ilgilendirmiyor. Ortada varolan gerekler, lkemiz, halkmz bizi ilgilendiriyor. TCnin kat kemalist ideoloji ve inkar politikalarn terketmedike bizimle olan sava resmen kabul etmeyeceini biliyoruz. Bu balamda sava esiri olma durumumuzu da elinden geldiince kabul etmeyecektir, sonuna kadar direnecektir. Onun kabul etmemesi, bu haklar uygulamamas gereklii ortadan kaldramaz. Her eye ve her gce ramen ulusal kurtulu savamz sryor. Boyutlandka, kendisini kabul ettirip TCye dayattka, ona

441

paralel olarak sava esiri istemimiz de kendisini dayatacaktr. Bu kabullenme onun sonu olsa bile byle bir rota izleyecektir. - Sol siyasi hkml stats talebini vurgulamama noktasndaki tutumunuzu aklamadn. - Gerekliimize denk den, sol siyasi hkml stats deil, sava esirlii statsdr. Sol siyasi tutuklu veya hkml gnmzde hemen hemen tm glerce telaffuz edilir olmutur. Ve aslnda Trk solu asndan gerek olan da budur. Snfsal, siyasal mcadelenin iinde olan insanlarn binlercesi cezaevlerine tklmtr. Bunlar adli tutuklu veya hkml olarak grlemez, gsterilemezler. Ki, znde devlet de yle ele almyor. Bir snfn egemenliini tesis etme olay iinde deerlendirmekte, yarglamay da ona gre yapmaktadr. Ama siyasi tutuklu ve hkml olgusunu resmi, hukuki dzeyde kabul ederse, onu meru grrse haklara yaklamnda farkl olmak zorunluluu kendisini dayatacaktr. Bu durum egemenlerin karna olmadndan terrist, anarist vb. hikayeleriyle kitleleri oyalamaya, kendi zorbaln merulatrmaya alyor. Egemenlerin kabul edip etmemesi objektif durumu ortadan kaldrmaz. Siyasi tutsaklarn durumu budur ve savam bu erevede yrtlmelidir. Objektif durumun farkll pratikte ifadesini zaten bulmutur. Devletin kiiliksizletirme, teslim alma youn abalarna ramen verilen mcadele ve direniler, cezaevlerinde siyasi tutsaklarn adli tutuklu ve hkmllerden ok farkl olduunu ve ayr statlerde bulunduklarn ortaya karmtr. Ancak TC bunu resmen kabullenmi, tzk ve yasalara geirmi deildir. ine sindirememekle birlikte yaratlan kamuoyu destei, direni potansiyeli bu fiili durumu dourmu ve hali hazrda da korumaktadr. - Sizin esas talebiniz sava esirliinin kabul edilmesi gerei dnda, cezaevlerinde her geen gn daha da artan nicel ve nitel gcnz gznne alnrsa, ierdeki devrimci demokratlarn yrtt ve bir talep olarak nlerine koyduu sol siyasi tutuklu ve hkml olma urasnda duyarsz kalmayacanz syleyebilir miyiz? - Kukusuz ki, bu konuda sol siyasi tutuklu ve hkml istemlerinin rejime kabul ettirilmesi ynl abalar hakl, yerinde ve doru

442

grdmzden dolay destekleyeceiz. Bu ama iin ykseltilecek her aba ilgi ve desteimizi grecektir. unu da vurgulayalm; cezaevi direnilerinde devlet yetkililerinin PKKnin sava esirliini gndeme getirdiini, istemlerinin siyasi, maksatl olduunu syleyerek direnileri ve PKKyi tecrit edip bomak, kazanmlarn stne oturmak istiyor. Tabii ki, bu bizim istemimiz; politik bir savam szkonusu ve devletin de yapt budur. Yani onlar da amasz yasaklamalara, basklara gitmiyorlar. Ancak bizim bu aamada sava esirliini istemlerimizin bana alma, ne karp esas glerimizi bu dorultuda harekete geirmemiz szkonusu deil. Bunu savammzn ulusal, uluslararas alanda kaydedilen gelimelerine gre srece yayarak sonu almaya gideceiz. - Cenevre Szlemesi hkmlerinde savay esir alan devlet, ya da hkmetler karsnda, inan ve ilkeler ynnden olsun, kendi tarafndaki hami yetki ve rtbeler ynnden olsun, korunma ya y ne lik g ven ce ler sz ko nu su dur. Bu son sz le ri niz den acaba bu istemi ileri srmekte korunma gereksinimi, aray olduu dnlebilir mi? - Talebimiz gerekliimize uyduu, dile getirdii, karln verdii iin koyuyoruz. Dier unsurlar bundan sonra gelir. Tabii ki, btn kurallar, hukuk ve yasalar, talepler ihtiyatan doar. Bunlarn amalar olur. Sava iinde de olunsa insanlarn en bata fiziki varln, temel insani haklarn korumas, gzetmesi gerekir. Bunlar ihlal edildiindendir ki, bunu gzeten ulusal ve uluslararas hukuk ve kurallara ihtiya duymutur. Sava olay, kar taraf fiziki olarak tmden yok etmek deildir. Ama onu yenmek, safd etmek, kazanmaktr. ldrmek bu ama iin kullanlan bir aratr. Eer kar tarafn sava gc, askerleri sava d kalm, eline esir olarak dmse, onlar artk ortadan kaldrlmas gereken insanlar olmaktan karlar. Ve o bir insandr, onun gzetilerek varln, temel haklarn korumas iin gerekli olanak ve koullar yaratlmaldr. Ancak pratikte bu yaplmadndan, sava esirlerine kt davranld, hatta ldrld gibi durumlar ok yaygn olduundan btn bu ihlallerin ortadan kal-

443

drlmas, baz gvencelerin salanmas iin Cenevre Szlemesi gibi gvenceler ve haklar getirilmi, batlanmtr. Esasnda bu da her ey deildir. Trkiyeye bakalm; uluslararas szlemelere, insan haklaryla ilgili tm batlarn hemen hepsine imza atmtr. Trkiyede ikencenin devlet politikas olduu, sistemli olarak uyguland da bir gerektir. Yzbinlerce insan ikencelerden geirilmekte, kuruna dizilmekte, toprandan yerinden yurdundan srlmektedir. Yine TCnin yasalarna gre; tutuklunun can gvenlii devletin, yasalarn gvencesi altndadr. Yaama baktmzda ki kendimiz yllardr bunu yayoruz cezaevlerinde youn, sistemli ikenceler, ldrmeler devlete yaplmakta, yani tutuklunun can gvenlii devlet eliyle ortadan kaldrlmaktadr. Bandan beri tm vahiliini ortaya koyduumuz ve daha da koyacamz Diyarbakr Zindan, bunun en byk rneidir. Dediimiz gibi bu szlemelerin olmas, imzalanmas her ey deildir. Ancak bunlarn uzun yllar insanln verdii bir mcadelenin rn olduunu kabul etmek gerekir. Ve yarn Krdistanda bugnden ok daha fazla onbinlerce insan esir kamplarna toplatlacaktr. (Trk egemenlik sistemi bunu yapabilecek vahilikte ve yrtclktadr. Tarih onun byle davranlaryla doludur.) Bu insanlarn yaama haklar vardr ve bunun savas olacaz. Bu szlemelerde, yasalarda olsun olmasn, byle yapacaz. Ama bu szlemelerden doan haklarn, gvencelerin bize uygulanmasn da isteriz. Doal olarak bunun mcadelesi iinde de oluruz. Talebimiz; ulusal kurtulu savamzn gerekliinden kaynaklanmaktadr. stemimiz esas olarak bu ama iindir. Kabul edilmesi, savamza, onun uluslararas alanda merulamasna ve yeni mevziler kazanmasna hizmet edecektir. - Bir sava iinde olduunuzu sylyorsunuz ve sava esirlii statsn istiyorsunuz. Yrtlen bu fiili savata siz ayn talebi savatnz g iin uyguluyor musunuz? - Savaan bir taraf olarak TC bu konuda her ne kadar hibir kural ve l tanmyorsa da, biz kendi ynetmelik ve tzk kurallarmza bal olarak ele geirdiimiz veya bize snan dman as-

444

kerlerine kar, henz tam olmasa bile, sava esiri stats uygulamaktayz. Onlara ikence yapmayz, onu bir insan olarak elimizde tutar, temel insani haklarndan yararlandrrz. yle inanyorum ki; PKK nmzdeki srete bu konuda daha da net olacak ve elindeki esirleri TCnin tutumuna gre deerlendirecektir. - Nasl deerlendirecektir? - Onlar salverip vermememiz vb. TCnin tavrna bal olacaktr.

lmeden mezara koydular beni msras yznden anakkale mar yasakland

- Diyarbakr Askeri Cezaevinde yaamn en kk bir anna bile szan her tutuklu askerdir mant tutuklular zerinde nasl yansyordu? Bu konuyu biraz daha somutlatrabilir miyiz? - Bir btn olarak yaamn doldurulduunu, zulmn kendini srekli yeniden reterek duyguda, dncede, inanta, fiziki varlk koullarnn srdrlmesinde ve daha birok konuda her eyin ikence ve vahetle tutuklu aleyhinde kullanldn akladk. Tablo izildii iin, uygulamalar tek tek ele almyoruz. Sabahtan akama, akamdan sabaha kadar tutukluya ait tek bir saniyenin olmay, tutuklunun; benimdir, istediim gibi deerlendirebileceim dedii bir dakikalk zamann, bir karlk yerinin olmay, havay bile zgr ve serbeste soluyamayyla yzyzeyiz. Ve bu ekilde yaama sindirilmi btnlkl bir zaman gasb var. 24 saatin programland bir ortamdayz. Yaam insann hakkdr. En kutsal hak, yaama hakkdr. Bakyoruz tutuklunun yaam bir sululuk aracna dntrlyor. nanlarna ihanet ettirmek iin yaam karsna bir vuru, bir silah olarak karlyor. En kutsal hak olan yaamn, insann kendisine kar bir dman olarak karlmas Diyarbakrdaki zulmn boyutunun ne denli derin olduunun ifadesidir. - Nazari eitim konusuna girersek, Diyarbakr Askeri Cezaevinde bu olay nasl gerekleti, nasl yaplyordu, yaananlar nelerdir?

445

- Eitim olarak ele aldmz bu konuya eitim dememek gerek. Eitim, bilinmeyen eyler hakknda bilenlerin bir eyler retmesi, eitmesi amacyla yrtlen faaliyettir. Burada bize bir ey retme, eitme temelinde bir durum yok. Kendi mant iinde kemalizmin veya faist ordunun belli deer yarglar kabulettirilmek, tutuklu siyasi, insani kimliinden soyundurulmak isteniyor. Eitim dedikleri ey buydu. Hakllnn veya dncelerinin kavratlmas eklinde deil, daha ok onlar da bir zaman doldurma arac olarak ele alp, faist eitim anlayn son kerteye kadar kullanp tutukluyu drebilmenin bir arac haline getirme mant iliyor. Bu mantn doal bir sonucu olarak nce askeri marlar gndemleti. Askeri marlarn okutulmas, ezberletilmesi, sonra da bunlarn birer bask arac olarak kullanmalar szkonusu. rnein, Atatrkn genlie hitabesinin her sabah ezbere okutulmas gerekiyordu. Bazen gnde defalarca btn kou hitabeyi tekrarlyordu. Szck szck, cmle cmle bir kii okuyacak ve btn kou onun her dediini tekrarlayacakt. Pratikte iletilen sistem buydu. Atatrk ilke ve inkilaplar diye bilinen bir kitap daha verdiler, o da okundu. Sizi snavdan geireceiz, herkes okuyup renecek dediler. Bir-iki defa kendilerince snav da yaptlar? - Snav nasl yapyorlar? - 35te herkesi alt kata indirdiler ve ellerine birer kat kalem verdiler. Duvar diplerine oturtulan tutuklulara idarenin hazrlad be soru soruldu ve yantlanmas istendi. Not da vereceiz, bilmeyenler cezalandrlacak! dediler. Sonra snav sonularn akladlar. Kimileri pekiyi, kimiler orta, kimileri zayf alm. Zayf alanlara ikence yaptlar. - Yazl snavlara kar bir tutumunuz yok muydu? Byle bir ii kabul etmiyoruz demek gibi - Bizde kabul edilmeyecek ey teslimiyetti! Dman iradesinin konutuu yerde, uygulamann u veya bu biimini tek tek ele almann pek anlam olacan sanmyorum. Artk bizim iin gndemde olan uydu: Bir direni ekirdeinin rgtlenmesi, tekrar direnme. Herhangi bir ey kabul etmiyorum demek, aktan tavr koyma

446

bal bana bir direni olaydr. Henz ak bir direnie geebilmi deiliz, ama onun abasndayz. Direni st boyutta bir fedakarl, dayankll, belli riskleri gze almay gerektiriyordu. Diyarbakrda direni, lmden ayr deildi. Direni derken, gze alnan bedel lmd. Ama nasl bir lm? En ac, en zorlusundan! O ipi gsleyecek bir maraton!.. Byle bir lm kucaklayacak bir direni. - darenin yapt snavlarda pekiyi, orta, iyi alanlara ne yaplyordu acaba? - Ama zaten snavdan iyi alanlar kayrmak, onlara biraz daha iyi davranmak, ne bileyim cezaevindeki yaamlarn daha katlanlabilir hale getirmek deildi. Onlar, bu snavlarla zayf ald hikayesiyle ikence etmek, insanlarn bu ie kendisini daha fazla vermesini, salamak istiyorlard. Bu snavlar biraz da personelin alay etmesinin keyiflice zaman geirmesinin aracyd. Bir ara da Nutuku getirdiler. Tutuklularn parasyla ihtiyatan ok fazla Nutuk kitab satn aldlar. Sonraki gnlerde bu kitaplara el konuldu. Nutuku birisi okur, hcrelerde herkes ayaa kalkar, esas durua geer eitim vaziyetinde akama kadar okuyann sylediklerini tekrar ederek eitim yapard. Gardiyan eitimi daha rahat denetleyebilmek iin tutuklularn kou kapsnn nnde, mazgallardan grlecek ekilde, hcrelerde ise parmaklklarn nnde dizilmelerini isterdi. Sesi gr olann syledii her eyin tekrarlanmasnn ve bunun akama kadar srmesinin dier fiziki ikencelerden daha ar geldiini syleyebilirim. 35teki hcrelerde kitap, mar okutma iini genellikle .H. Orua yaptryorlard. Oru cmle uzunsa yarm, ksaysa tam olarak okurdu. Biz de tekrarlardk. Ayrca eitim srasnda sesimizin iddeti her zaman sorundu. kence arac olarak kullanld. Bandan sonuna kadar ses kmyor, gr sesle sylemediniz gibi bahanelerle ikence ve yasaklar birbirini kovalard. Eitim srasnda tutuklular bazen boazlarn zorlayan yksek bir sesle barr, ama beenilmez. yle bir baracaksnz ki, camlar titreyecek! derlerdi. Ya da biz bu kouu istediimiz gibi bartacaz, yoksa hepinizi mahvederiz tehditleri yaard. Genellikle de tehditlerin gerei yerine getiriliyordu. Tutuklularn barmaktan sesleri kslyor,

447

buna ramen ikenceler, yasaklar, cezalar pepee geliyordu. Baz gnler mar okutma ii durduruluyor, yerini kitap alyordu. Bir ara o kadar ileri gittiler ki, okuduunuz bu kitap ezberlenecek dediler. Bakmadan ezbere okunacak!.. Tabii o zaman itirazlar oldu. Bir mar, on mar, elli mar ezberlenebilir, ama bir kitabn noktasna, virglne kadar ezberlenmesi mmkn deil. Kitabn ezbere okunmas olmaz ve bu kitab hi kimse ezberinde tutamaz dendi. Bu ekilde gitmeyecei, ezberlenemeyecei kafalarna yatt ve 35te bu iten vazgetiler. Eitimler akam saym saatine kadar sryordu. Akam saym saat 18,19, bazen 20de olurdu. - Elinizdeki eitim malzemesi okundu ve bitti diyelim, o zaman yeniden baa m dnyorsunuz? - Malzeme bitmez, Diyarbakr Askeri Cezaevinde malzeme bitti diye bir ey olamaz. - unu sylemek istiyorum: Nutuk kitab okundu bitti, yeniden baa m dnyorsunuz? - Tabii Ama zaten bir ey renmek deil, ama tutuklunun zamann o biimde gaspetmek, doldurmak ve aleyhinde kullanmak. Hem de onun dnme, retme ve yaratma ortamn yok etmek, dumura uratmak, kendisine hibir ey brakmamak, kreltmek amalanyor. Ayrca aralksz ayakta bekletme, akama kadar bartma byk bir ikencedir ve eitim baka bir ikenceye zemindir. Bu eitimin ieriinin siyasi-ideolojik kartlmz daha da pekitirmesinden te bir anlam, mant yok. Tutuklunun onda grd ikencedir, baskdr. Ayrca kimsenin eitimden bir ey renmeye, yaknlk duymaya, deer bimeye de ihtiyac yok. Bu zaten szkonusu bile edilmez. Kendimiz iin neyin doru neyin yanl olabileceini bilecek kadar siyasi olgunlua ve birikime sahibiz. Bu birikime ve olgunlua sahip olmayanlar bile TCnin yaklam biimine tank olduka, onun uygulad ikenceleri etinde, cannda, ruhunda duyduka daha bir kinleniyor ve byle eitimlerden nefret ediyordu. Yani retilen eyler deerli olsa bile,retmenin bu biiminden tr ondan nefret edersin, uzak durmaya alrsn. Nitekim yle de oldu. Tutuklu elinden

448

geldiince eitim anlarn kaynatma, onu bir elence arac olarak grme, geveme, sinirleri yattrma anlarna dntryordu. Birgn yine byle bir eitim annda, Nutukta Atatrkn Sivasa gelii anlatlyordu. Sivasa girmeden nce kitaba gre bir ziraat okulunda konaklamas gerekiyor. Ali Galip gya Sivasta Atatrke bir komplo dzenlemi, ite bu komplo anlatlrken onun geli gzergah da anlatlyordu. Daha nce defalarca dinlediimiz iin bilgimiz var. O gn okunduunda dikkatimi ekti, baktm; Atatrk Sivasa giderken Sarzdan da geiyor! Kitapta byle bir ey yoktu. Bunun nasl olduunu daha sonra rendim. Bizim Rzann ii Kendisi Kayserinin Sarz ilesindendi. Oru da onun hcresinde kaldndan o gn kitap okumaya balamadan nce Rza, Orua Atatrk bugn Sarzdan geirmeyi unutma demi. Oruda okurken, Sivas gzergahna Sarz da eklemi!.. - Eitim anlarnda bu trden yanlsamalar yaratmann znde yatan ey, askerlerin bilin dzeyinin dkl de olabilir mi? - Sorun o deil. Askerlerin bir ey bilmedii bunun znde yatan, yaplanlara duyulan tepkinin bu ekilde aa vurulmasdr. Onu sana zorla okutanlara kar, deiik bir biimde kullanmann, alay etmenin arac haline getiriyorsun. Ya da artk onu bktrc, ekilmez olmaktan karp, bir yerde sinirlerini onunla gevetebiliyorsun Bir tutuklu idarenin ezberlettii marlar, kendince deiik bir makamda sylyor. Artk o mar, o kouta onun sylettii makamda ezberleniyor. Bir baka kouta ise tutuklu ayn mar daha deiik bir makamda okuyor. Orada da yle ezberleniyor. Mahkemelere deiik koulardan birok insan kyor. Maltada bekletilirken gardiyan bu mar tutuklulardan okumasn istediinde curcuna balyor. Ayn mar deiik makamlardan syleniyor. Sylenenler birbirini tutmuyor, deiik ses tonlar birbirine kararak anlamsz ve anlalmaz bir uultuya dnyor - Mar okuma iinde ilgin bulduun baka rnekler var m? - lginlik ok Saysz Aklma gelenleri syleyeyim. Diyarbakr Askeri Cezaevinde anakkale marn sylemeyi yasakladlar!..

449

Sesi gzel bir arkada vard. Trk sylediinde biraz da yank sylerdi. Birgn asker ondan anakkale marn sylemesini istedi. O da mar durumumuzu ifade eder hale getirerek yank yank syledi. Hepimiz hznlendik. Marn, lmeden mezara koydular beni diye bir msras vardr. O msray biraz deitirdi ve lmeden mezara koydular bizi dedi. Bu ayn zamanda Diyarbakrdaki durumumuza denk den bir msrayd. Gardiyan ieride dinliyordu ve marn bir msrasnn deitirildiini farketti. Ne biim okuyorsun diye bard ve gelip arkada vahice dvd. Ondan sonra cezaevinde anakkale mar yasakland. - Mezar benzetmesi arlarna gitmi olmal - Eitimlerde genellikle iki- kitap okunuyordu. Bir kitap bitiriliyor, batan tekrarlanyordu. Niye az ses kyor, daha fazla barn, yeri g inletin deniyor. Umduklar dzeyde ses kmaynca da gelsin dayak, gelsin ceza Sesin ykselmesi kitap okuyanlarn yapt katklardan kaynaklanyordu. Okunan kitap genellikle kurtulu tarihi ve Atatrkle ilgili eyler var. Tutuklu kitap okumaya balyor. Bir noktadan sonra gzleri kitapta, akl baka dnyalarda! Aklna ne gelirse sylyor Babasnn yaamndan, yaadklarndan balyor, kyne, dalarna, evresine, akrabalarna kadar uzanyor ve anlattka anlatyor. Syledii her ey tekrarland iin, arkadalar durumun farkna varyor, artk i kitap okumaktan kp elenceye dnyor. Sesler de ykseldike ykseliyor. Dinleyen gardiyanlar hcrelerin nne gelip, aferin ekiyor, ite her zaman byle olun, ses ksn, siz de dayak yemezsiniz diyordu. Kitapta ne yazldn kendileri de bilmiyor, okunanlarn doru mu, uydurma m olduunu anlyamyorlard. Yeterki okuyan kii bazen szlerinin arasna Atatrk, kurtulu savan sokutursun. Onun iin bu kadar yetip de artyordu. Okuyan da bunu bildiinden yeterince Atatrk ve kurtulu savandan szetmeyi ihmal etmiyordu. Bazen Atatrkn ismini araya sktrarak babasn anlatmaya balyor. Kurgusunda babasyla Atatrk arkada ediyor ve aralarnda geen maceralar anlatyordu. Zaman zaman gardiyanlar kitab eline alp tek tek hcrelerin nnden ge-

450

er, soru sorard. Bu sralarda da ilginlikler yaanrd. u tarihte ne oldu, ya da filanca sava kim yapt? Arkadalar soran askerin bilgi dzeyini bildiklerinden, hemen katkda bulunmaya balarlard. Ciddi ciddi askerin yzne bakar, sorulan konuda uzmanm gibi hi ilgisi olmayan eyler sylerlerdi. Gardiyanlar o an soruyu yantlayann yz hatlarna, sesinin tonuna, kendinden emin hallerine bakarak, yantn doruluunu, ya da yanlln deerlendirirlerdi! Eer ok ciddi duruyor ve inandrc konuuyorsa, o an ne sylerse sylesin doru saylrd. ou ey yanl sylendii halde doru kabul edilir, gardiyan bir de aferin ekerdi. Bazen de tersi olurdu. Sorulan soruya arkada doru yant verdii halde, biraz ikircilikli davranmsa yant yanl kabul edilirdi. Gardiyan barr, dayak dzeni al derdi. Arkada doruyu sylediini iddia etse de artk onu ikna etmesi ne mmkn!.. Nutukta Mustafa Kemalin bakomutan atand sralarda savan yrtlmesi iin getirilen bir takm yeni vergiler var ve bunlar sralanyor; aile bana u kadar orap, u kadar eldiven, u kadar hayvan, tahl vb Birgn kitab okuyan bu listeyi uzatmaya balad. Artk aklna ne geliyorsa tam bir buuk saat boyunca listeye ekledi; u kadar u, u kadar u diye uzattka uzatt. O kadar gln eyler sylyordu ki, tutuklular artk olanca gcyla baryor, vergi listesine eklenen her yeni eyi boazlarn yrtarcasna tekrarlyorlard. O srada gardiyan geldi, ortal inleten ses, ok houna gitti ve aferin ekti. Sonra da yksek sesle sylediiniz iin size istirahat veriyorum! dedi. Arkada eer listeyi vergilerle doldurmasayd, biz o gn birka dakikalna da olsa istirahat alamayacaktk. - Belki de asker iinden, yahu bunlarn bir gn bir gnne uymuyor! diye dnmtr. - 35i bildii iin durumda bir tuhaflk olduunu dnmtr. Bazen gnlerce, sesiniz ksn diye baryor, kimse tnmyor. Sonra bakyor ki onca ikence ve cezaya ramen sesi kmayanlara bir hal oluyor. Hi uyarmad halde herkes baryor. Bu ite bir bit yenii olduunu dnyor, ama olay zemiyor. Yine kurtulu sava dneminde i isyanlar, irticai hareketlerle ilgili b-

451

lm okutuluyordu. O blm okuyan da kendi kynn, babasnn ismini vererek, Ahmet Efendi isyan oldu dedi. Ve tarihte hi olmam bir isyan anlatmaya balad. Olay kitap okumaktan kp tutuklunun babas Ahmet Efendinin isyanna dnyor. Anlatyor da anlatyor. Artk eitim olduunu unutuyor, kendini kaptrp gidiyor ve eitim ikencesi zulmnden biraz uzaklatn hissediyorsun. Ortal zangr zangr titreten Ahmet Effendi isyan dinlendirici bir etkide bulunuyordu. Yine birgn gardiyan 28. koua giriyor ve duvarda Atatrk resminin yannda Kenan Evrenin resmini gryor. Kalarn atarak kzgn bir yz ifadesiyle koutakilere dnyor, bu da kim, kim ast buraya diyor. Resmi yapan tutuklu vnme dolu bir sesle, ben yaptm komutanm diyor. Asker kzarak, ne ovenlik yapyorsunuz! abuk silin o resmi! diyor. Resmi yapan, ama komutanm bu Evren paamz diyerek silinmemesi gerektiini anmsatyor. Asker daha da kzyor ben anlamam, ovenlik olur, o resim oradan silinecek diyor. Kenan Evrenin resmini duvardan siliyorlar. Asker gittikten sonra arkadalar aralarnda ovenlik olurun ne anlama gelecei zerine tartyorlar, bir trl zemiyorlar. Ayn asker bir sre sonra koua gelip bu kez de, Atatrkn resmi yannda niin Kenan Evrenin resmi yok, hemen resmini yapp asn diyor. Gardiyan bilgisiz; Evreni de bilmiyor, ovenlii de. - Bu tr rnekler karsnda glmek mi alamak m gerekir, insan dorusu ayrdedemiyor. nsanolunun en zor koullarda yaratcl sayesinde, mizahyla ayakta kalabileceine dair rnekler de diyebiliriz bunlara deil mi? - Evet, onu grmek gerek. En dayanlmaz, en kt koullarda bile insann yaratcln konuturmas, yaam giderek ekilir hale getirmesi, bir ikence pozisyonundan elendirici bir durumun karlmas Bu bizde ok yaygnd Sadece eitimde deil, ikencede de yle. rnein, dayak atlyor, kimisi ay, uf diyor. Can yanan insann o hali bazen tank olana tuhaf geliyor, glnebiliyor. Gardiyanlarn hcre nlerinde adam dverken saldr pozisyonlar var. O pozisyonlar bile insan gldrebiliyor. Baz tu-

452

tuklular ok jop yemi, elini karm veya gardiyan geriniyor geriniyor tam vuraca zaman tutuklu elini ekince jop boa gidiyor, demirlere, ya da bir yerlerine deiyor, yere aklyor, demenin hz yznden eli aryor. Koularda meydan dayaklarnda, toplu saldrlarda karkla gelip gardiyanlarn birbirine jop ve kalaslarla vurduklar da oluyor. Tutukluyu dverken birbirinin gznn stne yumruk atanlar, buna benzer daha saysz ey yaanyor Gardiyanlar gidince dayak yiyenler aclarn, szlarn bir kenara brakp balyor glmeye, bir glme furyas kaplyor ortal. Kimisini glme krizi tutmu gibi Sen nasl dayak yedin, elini niye ektin, o nasl yz ifadesi yollu taklmalar balyor Hemen her dayak faslndan sonra glmesi, elenmesi bol birka dakika yaanr. Buna ihtiya da var. Eitim saatleri boyunca ayn eyleri tekrarlyorsun, senin iin hibir ey ifade etmeyen anlamsz szleri defalarca yineliyorsun. Her gn, her an youn ikencelerle yzyzesin. Onun sinirlilii, gerginlii ve sknts var. Hangi olayda, hangi davranta, hangi yantta, nasl ve ne zaman ikence grecein, dayak yiyecein belli deil, hibir kurala ve snra da bal deil. Bunun bir yerde boa karlmas, insanlarn yaamdan yana ald, mizahla donatlm bu birka dakikayla dearj olmas szkonusu. nsann dayak yemesi, arkadana dayak atlmas, deerli insanlarn, halk ocuklarnn o hale dmesi yreini dalayp paralarken, bir yandan dnemi atlatmak, ldrmamak, kmemek iin, eline geirdiin her frsat ayakta kalmann ve direniin bir gesi haline getirip bir k yolu olarak kullanmak istiyorsun. Hcreler ve katlar arasnda konuma yasa gelmeden nce bu tr komik olaylar zerine konuuyor, glyor sohbet ediyorduk. Konuma yasandan sonra hcre iinde bu konuda herkesin ok zengin ans, yaad olaylar var - Birkan istersen buraya alalm - Birgn istirahat saatindeyiz, kou tam bir sessizlie gml Gardiyan gizlice ieri girdi. Kemali hcresinde otururken grd. Sen nasl oturursun, geldiimi duymadn m? Niye ayaa kalk-

453

madn? Hem bir de ayak ayak stne atmsn! dedi. O da istirahat saati olduunu, bu yzden oturduunu syledi. Ama gardiyann amac ikence etmekti. Kemali falakaya ekti Ayak tabanlarn patlatncaya kadar vurdu. Olayn zerimizde yaratt mthi bir arlk var. Kemal bizim iin ok nemli, ok deerli bir insan. Bu kadar da olmaz diye isyan ediyoruz. Bir de bizim iin Kemal krlacak, dokunulacak biri deil. Olumsuz tek bir szck, sz sylemeye kyamadmz, Krdistanda silahl kuvvetlerimize komutanlk edecek dzeyde nder, deerli biri Ama bu ekilde ar bir durumu iliklerimizde hissetmemize ramen, o ar havay datmak iin Kemal ve dier arkadalarla baladk konumaya, glmeye, aka yapmaya. Kemal, 4. katn batarafnda bulunan Celalettine seslenerek aka yollu, yahu Celal, gardiyann geldiini grdnde sen bir dikkat eksene!.. diye taklrd. Mazlum da ellerine sopayla vurulduunda daha ok morardndan yaknrd. nceleri genellikle jop kullanlyordu, kalaslar devreye sokulduktan sonra, u jopun allah varm, kymetini bilmiyormuuz diye espri yapard Bir de Karasuya dayak atlma olay var. Bir soygun yaplm, Karasu mahkemede olay stlenmi ve nasl, ne zaman yaptklarn aklam. Gardiyan mahkeme sonras geldi, Karasuya, sen o kadar soygun yaptn. Banka mutemet soydun, bu kadar paray ne yapacaksn? dedi. Sanki mahkeme bakan da, ceza kesecek! Arkadada o soygunu neden yaptn anlattt. Bunun zerine gardiyan, yat falakaya dedi. natlama bylece balad ve falaka ekme olayndan kt. Ayak tabanlarna vurulurken, Karasu barmyor, ses karmyordu. Vurduka vurdu, yorulana kadar vurdu, seni bartacam dedi, ama ne yaptysa Karasu barmad, onun kendisinden bekledii davrana girmedi. Bu da gardiyann havasnn snd, tutuklu karsnda dize geldii anlamndayd Ayrca dier gardiyanlar arasnda falanca gardiyan, falanca tutukluyu ikencede bartamad laflar olur, zoruna gider daha bir aalk kompleksine kaplrd. Bu duygularla olsa gerek ki, orada hepsi kendilerini ok gl, herkese ve her eye hkmedenler olarak grrlerdi. Karasunun istedii gibi davranmamas, nnde dize gel-

454

memesi karsnda ldrd. Arkadan ayak tabanlar patlad, jop kana buland. Hl hrsndan kprerek, baracaksn lan, baracaksn!.. diyordu. Bartamad. Sonra da pancar gibi bir suratla ekip gitti. Aslnda bu da bizim iin ok ard. Deerli bir arkadamz ar ikencelerden geiriliyordu ve bu sahneyi seyrediyorduk. Ayrca iradenin nelere kadir olduunu gsteren bir sahne, iradenin acya yenik dmedii, acy dize getirdii, dolaysyla da o noktada dman dize getirip yendii bir sahne. Gardiyan gittikten sonra baladk Karasuya taklmaya: Sen de biraz ah vah deseydin de bu kadar dayak yemeseydin! - Gnlk yaamn gerek eitimde, gerek dier alanlara yansyan ksmlarnda olsun, mizahn bazen bir direni unsuru olduunu, ya da direnie etki eden, katkda bulunan nemli bir faktr haline geldiini syleyebilir miyiz? - Syleyebiliriz. Mizah bir yaam dayana, yaamn bir ba. Mizah yaamdan kar. arpk yryen, arpk sren yaamn talanmas, o arpkln insana ok deiik ve zel bir biimde sunulmas, aa vurulmasdr. Birgn parti tarafndan cezalandrlan Siverekli bir adamn kars davac olarak mahkemeye gelmiti. Davac olduu arkada tanmyor, bilmiyor. Mahkemeye gelmeden nce kendisine tarif edilmi; ksa boylu, esmer, iri burunlu gibi eitli zelliklerinden sz edilmi. Baktnda hemen budur diyebilecei kadar bir tarif verilmi. Kadn tank krssndeyken, yargcn isteiyle olaydan yarglanan . Gler oturduu yerden ayaa kalkt, ne doru ilerlemeye balad. Kadn onun geldiini grnce, aha bunun gibi pisin biri dedi. Bu szler zerine herkes kendini tutamayp glmeye balad. Ama mahkeme iin konulan kural; kesinlikle glnmeyecek, kprdanmayacak, saa sola baklmayacak!t. Kadnn bu szleri zerine artk kural-mural kalmad, ihlal edildi. Avukatlar, gardiyanlar, yarglar, tutsaklar, dinleyiciler herkes gld. Mahkemede herkesi robot gibi oturtup dinleyicilere, avukatlara, bakn bu zaptedilmez insanlar nasl denetime aldk, nasl hkmediyoruz mesajn vermek genel amalaryd. Ayrca insann kendine zg olan zelliklerini ortadan kaldrarak,

455

onlar yerine dmann davranlar ynetmesi, belirlemesi var. Kural stne kural yani Ama insann en doal edimleri karsnda, bazen en kat, en disiplinli, en acmasz ortamlar bile yerle bir olabilir. Mahkeme salonunda olan oydu, kurallar ihlal edilmiti. Bu yzden de mahkeme dn arabalarda bu glmenin bedelini dedik, ikence grdk. Cezaevinde, faist avu Mevlt geldi, niye gldnz, yasak olduunu bilmiyor musunuz dedi. Gldk ite, bir anlk pozisyon kt, gldk denildi. Kendi arkadanza niye glyorsunuz? diye bizimle bizi vurmaya kalkt. Arkadamza gldmz noktasndan konuyu ald. Kendi arkadamza biz glmz, sana ne oluyor? da diyemiyorsun. Ama; insan olma gereklerinden birini daha arptma, kullanma Glmek insana zg bir olay. Deiik, eitli komik olaylar karsnda duygularn aa vurmayan insanda bir eksiklik vardr. Pek doal ki glnecek, insani tepki gsterilecek. Mahkemede insanca bir tepki gsterilmi, glnecek bir durum var, glnm. Glenler u tarafa ayrlsn dediler. avu kendince ii delikanlla vuruyor. Baz arkadalar ayrld, biz ayrlmadk. Bize adam ba onar kara haydar dt. Dierlerini de yere ykana, yerlerde srndrene kadar dvdler. Tm bunlar en doal insani bir tepkinin gsterilmesi yzndendi. imdi orada olan nedir? Bir mizahtr ayn zamanda. Sonras nedir? Sonras da kara mizah. nsanln ayaklar altna alnd, inendii iren bir kara mizah!.. te o srete yaam daha da katlanabilir hale getirmenin bir aracyd mizah. Yani, bir tarafta uygulamalar tm iddetiyle srp gidiyor, lenler, sakat kalanlar oluyor, maddi manevi ykmlarla yzyze kalyorsun, ama bir tarafta da yaam olduun eylerin ayrdedilmesi srecinde glme ve mizahn karna senden yana bir tutum alarak ktn gryorsun. Ve bu ekilde tavr koyup onunla karndakini vurmak istiyorsun. Bu ok gzel bir ey. Yzlerce, binlerce rnek verilebilir, arpklklarn boyutu u veya bu dzeyde sergilenebilir, ama asl tm bunlarn altnda yatan grlmeli. Her davrannn sana kar kullanldn bilerek ona kar koyarken, mmkn olan her eyi elde tutmak, silah ters evirmek ve deerlendirmek istiyor-

456

sun. Yani insanolunun zekasnn, yaratclnn sonsuzluunu ortaya koyuyor, gsteriyorsun. - yleyse glme denilen en doal yeti, Diyarbakr Askeri Cezaevinde uzun yllar yer altna ekilmi, illegal faaliyet olmu! - Diyarbakrda yaam zordu, yamand. Bize gre deildi. Bunun bilincindeydik, bizi kahreden bir durumdu. Bu durumda neeli, en akrak olunmaz. Byk bir hzn, yaralanm, parampara olmu yrein yze yansmas var. ok hznlydk. Baklarmzda, yzmzde kara bulutlar birbirini kovalard. Ama yzmzn, yaammzn bir dier yn vard. Btn yaplanlara ramen glmsemelerimizi yzmzden koparp alamadlar. O hep orada kald. Mizah yaama sindi. Herzaman glnebilecek eyler vard, glnd. Bu bakmdan glme yer stndeydi! Aramzdayd, arkadalarmzn yzndeydi, yaammza sinmiti, ama eer glmenin yasak olmas bakmndan sylyorsan, Diyarbakrda yasakt ve bu anlamyla benzetmene gre yeraltna ekilmiti Glme yalnz askeri eitimde, nazari eitimde, mahkemeye gidip gelirken, salondayken deil, otururken, koutayken, ranzadayken, yrrken, dnrken de yasakt. Hcredeki arkadalar ki bazen 810 kiinin bir arada kaldn sylemitik birbirini tanyan insanlard. Her frsatta sohbet edilirdi, glnrd de. Akamlar saymdan sonra bazen bir saat oturma izni verilirdi. Bu izinli saatte bile konuan ve glen biri grlm, yakalanmsa gardiyan gelir, niye glyorsun diye sorar, dverdi. Yani glmek bal bana bir yasakt. Glme yznden defalarca dayak atld, deiik cezalar verildi. Bazen yle de duruma gelinirdi ki, be-alt kii birlikte kalan arkadalar aralarnda, birini gldrsek de biraz zor durumda braksak der, akalarlard. ki- kii anlar, birini gldrp mazgaldan grlmesini salamak iin mahpus deyimiyle tezgah kurard. Tabii amalar arkada dvdrmek deil, niye gldn diye sorulduunda gardiyanla arasnda kacak karlkl tartmada eitli komiklikler kapmak, syledikleriyle taklp akalamakt. Anlaan insanlar srtlarn mazgala dner, gldrlecek kiiyi de tam karlarna alr ve onu gldrmeye balard. Ve gldrrlerdi

457

de. Mazgal kapa aldnda glmesini annda durdurabilecek bir durumda da olamazd. Geri o da ok ilgintir; tutuklu glerken birden mazgaln kapa alr, o yzndeki gl donar. Nasl donar, birden nasl ciddileir, hayret edersin! Yakalandnda gldn-glmedim tartmas balard artk. Bu tartma srasnda da birok komiklik yaanrd. Yalnz glme konusunda deil, her eyde bu byle ksrmenin bile yasaklandn anlatmtk. Bunlarn hepsi kendi bana gelien basit olaylar, keyfiyet de deil. Bandan beri anlatmaya altmz ikence sistematiini, o dnen ark btnleyen paralar - Anlatmtn haberleme oluyor bahanesiyle ksrme de yasaklanmt Nasl bir haberleme arac olabilir ki? Doal bir insan hali olduu iin ok sk rastlanlacak bir durum, kimbilir ne ok tuhaflklara neden olmutur? Biraz daha szetmek ister misin? - Alt kattan st kata ksrmeyle ifreli haberleiyorsunuz! diye yasakland. Konumak yasak ya, bu defa da ksrmeye kafay taktlar. Grtlamzdan kan her sesin onlara gre bir anlam var!.. Genelde insan halidir, bir ey yasakland zaman ona kar bilinli, ya da bilinsiz bir ynelme balar. Ya da herhangi bir davran doal olmaktan karttnda o davran biimi doal olmayan haliyle iki de bir gelir dikilir karna. ksrk ii de yle oldu. Veremliler ok, ktayz, souk alanlar var. Bakyorsun alt kattan biri ksrd, domino talarnn birbiri peisra yklmas gibi zincirleme bir ksrk balyor. Birinci kattan, ikinci, nc, drdnc kat dolanp duruyor. ksrk sesleri sanki deli-dolu bir konuk gibi oradan oraya sryor. in zn sorarsan, aslnda bilerek yaplan bir ey deil. Daha ok kendiliinden bir durum. Birisi ksrd zaman ksrk frtnas kaplyor ortal. Bu durum, gardiyanlar daha da uyuz ediyor, kukulandryor. ileden kyorlar. Hem haberleme sanyor, hem de bunlar inat olsun diye ksryor diye dnyorlar. Sonra da ksrd, dolaysyla yasa ihlal ettii iin arkadalar cezalandryorlar. Bu konuda da saysz komiklik ve insanlk d durumlar var. ksren ok olduu iin, askerin her ksreni belirlemesi, o kattan o kata koup teker

458

teker dvmesi, iki de bir sra dayandan geirmesi, cezalandrmas ok yorucu olduundan, bu ie bir are bulmalar gerekiyordu. Sonunda nasl bir are bulduklarn anlatmtk; ksren kafasn demir parmakla vuracakt!.. - Bylesine parlak bir zm yolunu nasl denetleyebiliyorlard? - Alt kattan bakldnda btn katlardaki tutuklular grlmez. Grerek belirleme, denetleme zor olduundan bu ii demire vurulan kafalarn kard sesle denetliyorlard. Diyelim 3. kattan bir ksrk sesi geldi. Gardiyan; kim ksrdyse kafasn be defa demire vursun! diyor. Artk o anda 3. kattan be kez demire vurulan kafa sesi gelsin de kim olursa olsun nemli deil, ister ksren vursun, ister bakas Denetleme olana demirden gelen sese bal olduundan genelde kimse kafasn demire vurmuyor. Baka bir eyle, eliyle, ayayla vuruyor. Ama Hamit Kandal kafasn sk sk ksrmelerin karl olarak demirlere vuruyordu. O da artk bu olay bir fedakarlk olarak alglyor. Diyelim ksrme balad, onlarca insan ksryor. Asker gelip kim ksrd, kafasn demire vursun deyince, Hamit balar kafasn demire vurmaya. Eer kimse vurmasa, sra daya balayacaktr. Arkadalarn sopa yemesini nlemek iin Hamit her defasnda ne kyor. Bitiiindeki hcrede kalan arkadalardan biri onun hcresindekilere, syleyin vurmasn. Niye byle yapyor, yapmasn diyor. Hamit de kafam vurup biraz ac ekiyorum, ama btn arkadalar da dayaktan kurtuluyor! diyor. Ama doru tavr bu deil, yaplmas gereken kafay demire vurmak deil, her ynden elden geldike yasaklar ihlal etmekti. - ksreni, gleni cezalandrmak iin elindeki jopla, kalasla nefes nefese oradan oraya koan bir asker Arkadalarn korumak iin fedakarlk duygusuyla kafasn srekli demirlere vuran bir insan Gerekten dediiniz gibi yaamn tm zerrelerine szmaya varan bir zulm, sre ilemi - Yaam tmden ekilmez klp, kendisini de bir kurtarc durumuna koyup senin ona komann koullarn yaratyor. Daha ekilebilir bir yaam istiyor ve zlyorsan zm basit; ona gidecek-

459

sin! Ben bittim diyeceksin. Yoksa glmeyi, ksrmeyi yasaklamann bir anlam yok. Glmeyle, ksrmeyle haberlemenin bir mant yok. Da vurulan gereke byleydi. Fakat iin zn yakalamak, elden karmamak gerekir. Bir olay daha anlataym: Askerin sessiz, gizlice gelip Kemalin hcresinin nnde durup, istirahat saati olduu halde niye ayaa kalkmadn diyerek Onu dvdn anlattk. Ben de tersini yaptm iin dayak yedim. - Nasl? - Yine bir istirahat saati Kouta tam bir sessizlik var. Gardiyan gizlice gelmi, ayak parmaklarnn ucuna basarak dolayor, yakalayacak birini aryor. Ayandaki botun kartt gcrtlar duydum. 3. katta gardiyan olduunu anladm. Ayak sesleri tam bizim kata geldiinde kalktm, esas durua getim. stirahat saatinde olduumuz iin herkes oturuyor, ben ayaktaym. Niye ayaktasn? diye sordu. Ben de, geldiini duydum, ayaa kalktm! dedim. Ben sessizce geldim, nasl duyarsn dedi. Yeniden, ayak sesini duydum! dedim. Bu defa kimi kandryorsun, siz haberletiniz, bu yzden ayaktasn! dedi. Haberleme yok, ama inandramadm. Bunun iin iyi bir sopa yedim. Politikay iyi anlamak gerek. Birinde, ben geldim niye ayaa kalkmadn!, dierinde ben sessiz geldim, niye ayaa kalktn? diyerek sopa atyor. Bu her zaman ikence yapmann maddi zemini gsterir Toplu dayak yediimiz bir baka gln olay daha: Kara dediimiz ivesi bozuk bir gardiyan vard. Birgn 35e girdi, hcrelere seslendi: Kantine lastik ayakkab gelmi, alr msnz? C. Deliban kula biraz ar iittii iin ve gardiyan da bunu bildii iin kendisine seslenip: Celal, sen de alr msn? dedi. Celalettin, gardiyann lastik ayakkabdan szettiini anlamam olmal ki, biraz alrm dedi! Yani, eer kantinden yiyecek iecek bir ey veriliyorsa, o da biraz almak istiyor; byle anlam. Celalettinin biraz alrm demesi zerine arkadalar gld. Bunun zerine asker kfretmeye balad. Nasl glersiniz!, size kim emir verdi de glyorsunuz dedi ve montunu kard, herkesi falakaya yatrd, yorulana, bitkin dene kadar vurdu. Ksacas insan, insan olduu, insanca kald srece dnya-

460

da hibir zor, hibir silah ve bask byle eyleri tketemez. Yaam kendi menzilinde o doal halini yeniden yeniden retir Glmenin nne kim set ekebilir?..

Uygulamalarn korkunluu karsnda akli dengesini yitiren onlarca insan vard

- Peki biraz da fiziki eitimlerden sz edelim mi? Yani spor anlamna gelen eitimlerden. imdiye dein anlattklarna ekleyebilecein yeni eyler varsa onlar bu blmde ele alalm - Kouta, havalandrmada yaplan fiziki eitimi, gardiyann gzetiminde be-on dakika spor, kltr-fizik yaparak insan saln koruyormu gibi ele almamak gerek. Kalk saatiyle yat saati arasndaki zamann nasl doldurulduunu para para da olsa ele aldk. Bu zaman sresine nazari ve fiziki eitim yerletirilmitir. Ononbe dakikalk yemek molalar dnda kalan zamandaki eitim biimi de btn iddetiyle srdrlrd. Bazen akam yemei sonrasnda eitim yapmamamz gerekirken, sesimizin az kt bahanesiyle yat saatine kadar uzatlrd. Sabah saym yapldktan sonra, kou gardiyan kapy aar ve tutuklulara seslenir: Havalandrma iin hazrol. Bu komut zerine koutakiler hemen kap nnde tek sra dizilir, askerin k komutunu beklerler. Ve komut verilince herkes kapda bekleyen gardiyana topuk selam verir ve numarasn barr, havalandrmaya koar. Havalandrmaya girenler ayaklarn yere serte vurur, topuk selam akar, hemen ardndan birka sra halinde itimaya geerler. Kou sorumlusu sraya ge, kollarn uzat, rahat, hazrol ilerini yaptrdktan sonra, kou gardiyanna dikkat eker ve tekmil verir. rnein; 19. kou 80 kiiyle emir ve grlerinize hazrdr komutanmder. Tekmilden sonra gardiyan kou sorumlusunu yerine gnderir, saa dn, uygun adm mar diyerek fiziki eitimi balatr. Tutuklular birka sra halinde yrye geer. Dizler karn boluuna ekilir, kollar omuz hizasna kadar kaldrlr, balar dik, gzler gkyznde, mar eliinde sert admlarla yrnr. Ara sra marlar dnda, bir Trk, dnyaya be-

461

deldir, ne mutlu Trkm diyene gibi sloganlar admlarna uygun tempoyla haykrrlar. Bu eitim lene kadar srer. Eer eitim srasnda yanl yaplmsa; bilinen ikence yntemleriyle detilir. le yemei iin koua dnlr, ok gemeden ikinci fasl balar. Bu defa havalandrmaya klmaz, kouta yerinde sayarak mar syleme veya nazari eitim yaplr. O ara havalandrmada sabah kmayan koular vardr. Akam olduktan sonra saymla birlikte gnlk eitim biter, ama eer gndz eitiminde alnm baz cezalar varsa, yemek yedirmeyerek detilir. Veya yat saatine kadar eitim srer. Gardiyan kaybol! dedii zamana kadar a-bitap dmlk iinde kaybolunur. - Peki koullanmann bu denli korkun boyutlar karsnda, yaanan onca maddi hasar dnda, manevi bir hasardan da bahsedebilir miyiz? rnein, basklarn arl yznden akli dengeyi kaybetme gibi - Byle koullarda ne olur? Koullar, yaratlan cendereyi, kuatlml az ok dile getirdik. nsanlar youn ikencelerden geirilerek cezaevine tklyor. Ve cezaevi tam bir cehennem. Aman verilmiyor. arkn dililerinin tt insandr. nsana ait olan her eydir; onur da, kiilik de hedefleniyor. Akla hayale gelmedik younlukta psikolojik ikence ve saldr var. Cezaevine her evreden, her yatan binlerce insan doldurulmu. Sistem btn iddetiyle ilerliyor, gelenler, tahliye olanlar var Bu binlerce insan iinde ruhsal dnyas sarslm, dengesi bozulmu insan says hite az deil. Akli dengesini yitiren onlarca insandan szedebiliriz. Normal, gamsz ve kedersiz insan Diyarbakrda aranmasn. En normal bile gerilim ve stres iindedir. hanet edenler de bask ve ikenceye muhataptrlar Sinirler altst olmu, ou insanda bu ypranmlk ciddi boyutlara ulam. Aktan aa delirme, dengesiz davranma biiminde kendini gstermezse de tahribat ok byk. Sabah yatandan kalkyorsun, seni neyin beklediini bilmiyorsun. Belirsizlik iinde bir bekleyitesin. Gne tedirgin balyorsun. Ve her trl ikence, eitim, yaptrm, dayatma gne elik ediyor. Gne elik ediyor demeyelim de, gn igal ediyor, gne el koyuyor. Zaman ylesine sis bulutla-

462

ryla kapl ki, hangi davrann bahane edilerek saldrya urayacan, itiraf, ihanet dayatmasna direnmede bana nelerin gelecei beklentisindesin. Korku, tedirginlik, fke, kzgnlk, ac ekme ve daha baka duygular srekli seni kuatyor. Bu u duygulardan biri lrken, bir bakas douyor, srekli yayorsun o deiimi Gelecek hakknda belirsizlik, kszlk var. Sana ikence yaplyor, yanndaki arkadalarna yaplyor. Batac ettiin, varlk nedenin olan deerlerin, insanln drlmesine tank olma, devaml yaama, dmann abalarnda yol almas, insanlarn ispiyoncu, itiraf olarak drlmesi, cezaevinde ve mahkemelerde yaplanlar Gn boyu bunlara tanksn, iliklerine kadar yayorsun. Bunlarn yaanmasndan sonra gelen gece tutukluya m braklyor? - Gecelerde kim bilir neler neler var? Tutuklunun kendi kendine kald o zaman diliminde i atmalar asndan nasl bir deprem yaanyor? Nasl elinden alnyor gecesi?.. - Gecelerin karanl, zebaniler eliyle yaratlan daha koyu bir karanlk olarak stne abanyor. Kafasnda yaplanlara kar koyacak bir k yolu, zm bulamayan insanlar, yaad derin elikileri i dnyalarna atyor. dnyalar bir ynak, yanarda! nsanlarn iinde, ruhunda lavlar kaynyor. Ve gece bazen patlamaya dnyor. Uykusunda haykran, lk atan, gndz yaadklarn ve ona kar duyduu tepkisini aa vuran, inleyen ok insan var. Gecenin bir yars koulardan ykselen haykr ve lklar koutaki, hatta dier koulardaki insanlarn uykusunu bir bak gibi blyor. Ve bu bir gece iinde defalarca tekrarlanyor. Kriz geirmeler ise ayr bir dert. Tutsaklar etkileyen salt yanlarndaki arkadalarnn inleme ve lk sesleri mi? Bu, belki en az etkileyendir. nk hangi gece, hangi saat kouun baslaca belli deildir. Diken stnde oturma gibi, her an bir baskn yaplaca beklentisinde olmak hi de az bir ey deil. Gece kou baslr, kurdun koyun alna dal gibi insanlarn uykular, sinirleri paralanr. Sadece bulunduu kou deil, yan koulardaki inlemeler, lklar da etkiler seni Yetmez, bir de kou nbetilerinin gardiyana defalarca bararak tekmil vermesi tutsaklar uykudan uyandrr, frlatr. Diyarba-

463

kr insannn geceleri de, uykular da lime limedir Evet Gecesine gndzne el konulmu byle bir yerde, insan ruhsal, sinirsel adan nasl moralli ve salkl olabilir? Kayg, korku, tedirginlik, stres, gerilim, panik, daha baka u duygular had safhada ve stste yaanyor. Yaananlar, katlanlanlar bir-iki gn veya birka ayla snrl deil. Sona erecei zaman bilsen o ana kadar kendini skmaya, olumsuz etkilerden bir lde korunmaya alrsn. Yok Bilemiyorsun, bilinmezlikler dnyasndasn, karanlk bir labirentdesin, k grnmyor Mthi bir kuatma altndasn, dman kuatmay daralttka daraltyor. ldryor, sakat brakyor, ihaneti dayatyor. Diyarbakrda olaan llerde hibir ey yoktur. Diyarbakr olaan dlktr nsana gre deildir. Ruhsal, sinirsel ynden de normal lleri aramak doru olmaz. Ancak, sorunun bilincinde olan, k yolu arayan, kendini oraya kanalize eden, orada younlaan, sistemi bu tr abalarla kendine srekli yabanclatran kendisini yle ya da byle korur. Ayakta kalr. Bizi o koullarda ldrtmayan da buydu. Yoksa bize yaplanlar yenilir-yutulur cinsten eyler deildi. ldrmak, delirmek iin her ey fazlasyla vard Deerleri koruma, devrime sarlma derdi olmayan, yaplanlar iine sindiren bir ksm insan da vard. Koullar yaanr cinsten olmazsa da, byleleri devlet gldr, yapar. Bkemediin bilei peceksin anlayyla dnsel teslimiyetine klf geiriyorlard. Ancak bunu sindiremeyen, bilinte olan biteni yetkince zemeyen, k bulamayan, nndeki perdeyi aralayamayan insanlarn yaad deprem, kmaz onlar delirmeye gtryordu. Konu geni, detaylandrmamza gerek yok. Bu bilim dalyla uraanlarn ilgilenecekleri zengin bir malzeme, deney olarak Diyarbakr orta yerde duruyor. Bizim burada ne karmak istediimiz, anlattmz ey, normalde her insann sonularn kestirebilecei, hemen grebilecei bu koullarda delirme ve ldrmalarn fazlasyla olacadr. Diyarbakrda onlarca insan delirdi, dedik - Onlarca insandan szediyorsunuz, hi deilse, olay somutlamak iin birka rnek veremez misiniz? - Verebiliriz Baz arpc olay ve rnekler var. Bunlarn bir

464

ksm zaten ilerdeki anlatmlarmzda da yer alacak. imdi ksaca baz bilgiler vermekle yetinelim. lk elde 20. kouun durumundan szedebiliriz: Buras alt katta bulunan, en kk koulardan biri. Ama insanlar tka basa doldurulmu, mevcudu 70-80 kii arasnda deiiyor. Ve bu say teslimiyet dnemi boyunca hi eksilmiyor. Normal kapasitesinin drt-be kat! Bu kouta bir yl iinde drt kii delirdi. stelik bunlar Elaza gnderilen, deli raporu alan insanlar Kurtulutan mit Kaya, TKPden Fatih Binbay, PKKden brahim Krba, adli tutuklulardan smet Baerdi Ayrca Mehmet Kzl olay var, arkadamzd. Olduka fedakar ve drst biriydi. Kald kouta her ie koturan, herkese yardm etmek isteyen, kou dnda yaplmas gereken ilerde grevlendirilen biri. Orada kalan arkadalardan aldmz bilgiye gr, Mehmetin sinir krizleri geirmesine giden yol yle balyor: Birgn, akam yemei almak iin dar kyor. Karavanay getirirken yere biraz yemek dkyor. Kou gardiyan dklen yemei kendisine yalatmaya alyor. Mehmet reddediyor. Emre kar gelmek gerekesiyle vahice dvlyor. Kafas defalarca duvara vuruluyor. Arkadalar yar baygn halde, fkeyle bararak kendisini dven gardiyana saldryor. Sonra lmcl bir vaziyette ieri atlyor. -drt saat kendinden gemi halde yatyor. Gardiyan, kou sorumlusundan Mehmet Kzln kendiliinden hastalandna dair bir tutanak yazmasn istiyor. Sorumlu reddediyor. Mehmet ise; byle bir tutanak yazlrsa imzalamam diyor. Gardiyann srar karsnda Mehmet, sende hi vicdan yok mu? Bu yaptklarnn hesabn vermeyecek misin? nsan deil misin? diye baryor. Gardiyan tepki karsnda geriliyor, sorumluya bunu gtr, yatsn, istirahat etsin diyor O dayaktan sonra, Mehmet Kzln sorunlar balyor. Srekli kriz geiriyor, yar deli bir halde geiyor gnleri. Sonra on yl ceza ald, tahliye oldu. Bir sre elektro ok tedavisi uygulanyor. (Eer isim benzerlii yoksa, basna da yansd, Ergani yaknlarnda kan atmada ehit arkadalar arasndayd.) PKK Mardin davasndan yarglanan Ahmet Cine jop sokma giriimi var. Olay Ahmette geici bir ruhsal dengesizlik yaratyor.

465

- Jop sokma m?.. Nasl oluyor bu olay? - Ahmet, Mardinin Derik ilesinden. Arkadalarn bir sna onlara ait zm balarnda kt iin, aile bireyleriyle birlikte gzaltna alnyor. Sorgudan sonra yardm ve yataklk suundan ablasyla birlikte tutuklanyor. Ablas uzun sre bayanlar kouunda kald. kisi de yurtsever insanlard. PKKye mthi ballklar vard. Ferhat ve Hayriye hayrandlar. Ahmet o zaman 18-19 yalarndayd. Arkadalarn anlattna gre; kou gardiyan srekli kendisini rahatsz edip niye bu yata devrimci oldun? Niye Apoculara yardm ettin? Niin marlar yanl sylyorsun? vb. diyerek feci ekilde dvyor. Ahmetin inat ve dayankl kmas gardiyan daha da ileden karyor. Ayrca Ahmet, gardiyanlarn istediklerini yapmamak iin kendisini saf biriymi gibi gstermeye alyor Mazlumun lmn duyduu zaman ok zlyor, kahroluyor. O gnler srekli; direni zafere, teslimiyet ihanete gtrr, kendimden utan duyuyorum, Mazluma layk olamadm diyor Bir gn kouca havalandrmaya klyor. stiklal mar syletmek iin gardiyan Ahmeti sradan karyor. Ahmet syleyemiyor. Gardiyan, tutsaklarn yzlerini duvara dnmelerini istiyor. Tutsaklar duvara dnyor. Gardiyan, Ahmete soyunmasn sylyor. Daha sonra da jopla ona tecavze yelteniyor. Yapamaynca, jopun tersiyle Ahmetin cinsel organna olanca hzyla birka defa vuruyor. Cinsel organ jop darbelerinden kopma noktasna gelecek kadar zedeleniyor. Ve Ahmet baylyor. Dier tutsaklar baygn halde onu koua getirip yatana yatryorlar. Kanamay durduramyorlar, arkada sancdan iki bklm. dare durumun bylesine ar olduuna aldrmyor, en kk bir mdahalede bulunmadan olay geitiriyor, yara daha sonra kendiliinden kapanyor. Ahmet bu olayn verdii ok ve olumsuz psikolojiyle kendi kendine glmeye, ocukca davranmaya balyor. Dengesiz davranlar belli bir sre sryor. Bazen askerler gelip kendisiyle alay ediyor. Ancak gn getike Ahmet dzeliyor, iyileiyor. Dzelmekle kalmam, kendini gelitirme abasna da girmi, siyasi savunma yapmak istemi. Tahliye olasl yksek olduu iin arkadalar engellemi Ve dar ktnda PKK iin savaacan sylyormu

466

- Sanki idare herkesi delirtmek iin bilinli bir politika uyguluyor? - Durumu sanki szc karlayamaz, gerek buydu. dare insanlar bitirmek, delirtmek istiyordu. Ve politikalar zellikle belli tutuklular zerinde etkili oluyordu. Tutsaa kfr etme, tecavze yeltenme, aalama, deerlerine saldrma doal olarak sinirleri tahrip ediyor, bitip tkenmek bilmeyen bir hesaplama, i atma balyordu. Koullara duyulan tahammlszlk en st noktalara kyor, insanlarda gelecekte onarlmas olanaksz yaralar ayordu. Vereme, sara hastalna yakalanma, kendini ldrmeye kalkma, konuma yetisini yitirme, hafza kayb, dnce yetisinde krelme sk rastlanan olaylard. Arkadalardan dinlemitik, kou aramalarnda kilot indirme olay dayatldnda derin bir ok etkisi yaratm. Bu olay nedeniyle kendini ldrmeyi dnen insanlar olmu. Mthi bir knt yaanm. Siyasi olmayan tutuklunun biri, gardiyanlarn; haydi, Diyarbakr karpuzu atlatn demesi zerine, biz kebrak (pezevenk) myz, her eyi yapyoruz, artk kendimden nefret ediyorum demi. Etkilenim byk. Kk drme olay bile tek bana insanlar vurmaya yetiyor, depresyonlara neden olabiliyordu. Yine arkadalardan dinlemitik 22. kouta partizan taraftar Fahri elikkaya isimli biri var. Birgn havalandrmada kouun tmnn ikenceden geirildii bir anda, gardiyan byk bir kinle Fahriye; soyun lan, sana jop sokacam! diyor. Fahri beklenmedik bir tepki gstererek gardiyann zerine yryor, epey bir sre havalandrmada kovalamaca sryor. Dier tutsaklar tepki gsterip kafalarn duvarlara vuruyor, baryor. Ortalk ana baba gnne dnyor. Gardiyan, sonunda Fahriye jop sokmaktan vazgemek zorunda kalyor. Ve kouu ieri alyorlar. Ama Fahriyi ayrp kap arkasnda ikence yapyorlar. te bu ikence srasnda Fahri konuma yetisini yitiriyor. Askerler konumadna inanmyorlar. Numara yapyor bu diyerek dilini karp bkyorlar. Sonra da yar l halde getirip kouun ortasna atyorlar. Fahri bir aya yakn konuamyor. Birgn, ok sevdii arkada Mahmut zde ona heyecanl ve ok etkisi yaratan bir olay anlatrken konuma yeteneini yeniden kazanyor, ama eski

467

haline de dnemiyor, kekeme kalyor. Bir sre sonra da tmden deliriyor. Hastahanede elektro ok tedavisi gryor. Jop grd zaman kriz geiriyor ve saldryor. Fahri be yl kadar ceza alyor, hemen hemen tmn yatyor. Delirmi olarak dar salnyor - Tm bu anlatlanlar karabasan m, gerek mi ayrdetmek bazen ylesine zorlayor ki Baka bylesi rnekler var m? - Kawac Sait zl olay var Sait 1982 ylnn, Kasm aynda cezaevine geliyor. Bir grup insanla birlikte koua veriliyor. Grupta iki yal insan var. Biri Dev-Yol taraftar Hozatl Doan Fndk. Dieri ngl, suu siyasi olmayan, Remzi isimli yal biri Remzi, savc tarafndan kastl tutuklanm. Savc, git, 5 nolu da yat, akln bana gelsin demi. Remzi cezaevinde srp giden vaheti grdkten sonra; buradan kimse tahliye olamaz. nanmyorum, buradan adamn ls kar!.. diyormu. Yal ve bnyesi zayf olduundan ksa srede anormal davranmaya balam. Yar delirmi Alt ay sonra tahliye olmu. Giderken grd btn vahete ramen devrimcilere yardm edeceini, PKK iin gerekirse cann vereceini belirtmi. S. zl bu yeni gelen grupla birlikte, her gn 3-4 posta ikenceden geiriliyor. Marlar iyi ezberlemiyorsun, bu ne biim tekmil verme? gibi bahanelerle srekli dvlyor, rahat braklmyor. Saitin bir sre sonra davranlarnda gzle grlr deiimler balyor. nce saatlerce gzlerini krpmadan tavana bakyor. Ardndan da olanca hzyla , geliii!.. geliiiii!.. diyerek lklar atyor. Barma sonralar sara krizleri geiriyor. ok gemeden bartlar yerini saatlerce hep ayn tonda srp giden kahkahalara brakyor Sait dayaa kar ok dayankl ve herkese yardm etmek isteyen biriydi. Ama sonunda delirme noktasna geliyor. Tahliye oluyor. dare onu hemen salvermiyor. 1983 Eyll direniine katld iin 15-20 gn bo tutulan 27. kouta alkonuluyor. O haliyle dar gidiyor Tahliye olmasndan yaklak birbuuk-iki yl kadar sonra, insanlk utansn balkl, siyasi ierikli bir mektup brakarak, evlerinin nnde bulunan incir aacna kendini asyor ve yaamna son veriyor. (Gazetelerde ardndan brakt mektubun polislerce alndn ve iinde yazlanlar kimseye okutmadklar yazld.) Benzer olaylarda anlmas ge-

468

reken baka insanlar da var. ahin Bozda, Mehmen Akn, Hamit Kankl, Esat Aytun, brahim ve isimlerini unuttuum, bilmediim onlarca insan Kimisi sonradan dzeldi, kimisi yaad olaylarn etkisinden cezaevinden kurtulduu halde sonraki yllarda da kurtulamad, canna kyd. Kimi akl hastahanelerinde aylarca, yllarca sren tedaviyle uramak zorunda brakld. Ksacas Diyarbakr insanlardan bu konuda da ok ey ald - Diyarbakr ne byk hrsz!..

Zulmn yuttuu bir insan: Cemal Kl

- Akli dengeyi kaybetme olaylarnn yannda, srp giden vahet yznden de len birok insan var dedin. Artk bu lm olaylarna gesek - Aslnda bu konu dipsiz bir kuyu. Ama konunun arpcln dile getirmek iin Cemal Kln ehadetinden sz edelim. Cezaevine dmeden nce memleketi Hilvanda obanlk yapan, okuma yazmas olmayan, ama olduka zverili, kararl ve mcadeleci bir sempatizanmzd. 12 Eyll sonras Krdistanda srp giden o youn gzaltna alma ve tutuklama furyasnda ieri dt. Sradan nedenlerden tutuklanp cezaevine atld. Cezaevinde srp giden yaptrmlara bilinli bilinsiz, inatla tavr ald. Ocak alk 1981 grevi baladktan sonra, gerekletirdiimiz eylemlere ve direnie kararlca katld. Direniiler hcrelere atlrken Cemal de aralarndayd. nce 36da kald. lm orucu devam ederken direnenlerle 35e getirildi. Direni bitene kadar bizlerle birlikte direndi. Teslimiyet dneminde kurallar kabul edilince o da uymak zorunda kald. Fakat okumas, yazmas olmadndan marlar ezberleyemiyor, yrylerde sray bozuyor, ayak uyduramyor, bu yzden ba hep belaya giriyordu. Askerler onu en arka srada yrtrd. Dierleri dizlerini karn boluuna ekerek yrrken, o bildiince yrrd. Bu yzden de srekli ikence grrd. Marlar renmemesi, yrrken armas bazen btn kouun sorunu haline

469

gelirdi. Cemalin yannda kalan arkadalar, ona marlar ezberletmedii gerekesiyle srekli dvlrd. dare, Cemalin yaptrmlara uymasn salamak iin hcredekileri de zorlayp zerinde ikinci bir bask gesi oluturmay amalyordu. Bylece Cemal, 35te ken di sta t sn de ya rat m ol du. Kim se Ce mali zor la ma d. Marlar ezberlemeyen, yry srasnda ayak uyduramayan konumunu, bazen inatl, bazen yapamyorum vb. gerekelerle yerletirdi Raitizm hastal olan, zayf, ince yapl bir arkadat. Kalaslarla dvldnde, ald her darbeyle ince bir dal gibi sallanrd Birgn alt katn koridorunda yry yaplrken Cemal yine en arkada bildiince yryordu. 35in gardiyan Laz Ali, ne biim yryorsun lan, dzgn yryeceksin! diyerek Cemale yklenmeye balad. Cemal btn uyarlara daha nceki tutumuyla karlk verdi, bu kadar yapabiliyorum dedi. Gardiyanlar kalas ve joplarla zerine yrdler, korkun bir meydan daya attlar. kenceden sonra herkesi ieri aldlar. Hcrelerin bulunduu blmn kar duvarnda projektrler var. Projektrlerin betona tutturulduu yerde demir asklar bulunur ve yerden -drt metre kadar yksektedir. Laz Ali hzn alamad, baygn hale gelen Cemali tek ayandan projektrn demirlerinden birine iple ast. Cemal saatlerce o halde baaa tutuldu. Olay 35dekilerin gz nnde olmasna ramen bylesine insanlk d bir uygulamay nlemek iin kimsenin elinden bir ey gelmiyordu. Teslimiyet dneminin o koyu, en kaoslu gnlerindeydik. Zaten fiziki olarak yapabileceimiz bir ey de yoktu, hcre kaplarna kilit vurulmutu. ok ar bir durum olduunu belirtelim. Arkada yar baygn halde tek ayandan asl ylece bekletiliyordu! nsan bir yerde aresizlikten, bir ey yapamama duygusunda kendisine lanet okuyor. Cemal saatlerce inleyerek asl kald. Akama doru indirdiler, ama artk i iten gemiti. Zor nefes alyor, konuamyordu. lmek zere olduu anlald. Bu lmcl hali birka gn srd. dare onun an be an lme srklendiini bilmesine ramen mdahale etmedi, seyretti Bizimle birlikte Urfa grubunda yarglanyordu. Mahkeme iin sabah bizi alt kata indirdiler. Cemalin hc-

470

resinde kalan arkada durumunun ar olduunu ve mahkemeye gidemeyeceini gardiyanlara syledi. Gelecek diye bardlar. Arkada aresiz, mahkeme montunu Cemale giydirdi. Cemal oturamyordu, yumak gibi bzlm, bir avu kalmt. Arkada hcreden karmak iin onu kucaklad. Tekrar gardiyanlara ayakta duracak halinin olmadn belirtti. Gardiyanlar bakt olacak gibi deil kalsn dediler. Bu Cemali son grmz oldu. Akam mahkemeden dndmzde hastahaneye gtrlmt. - Bu olay ne zaman oluyor? - 1982nin Mart ay olabilir. ubat-Mart, bu aylar iindeydi. ok gemedi, Apartman Sami dediimiz astemen Cemalin hcresinin nne geldi. Cemal Kln zel eyalarn hazrlayn dedi. Bu szlerin anlam Cemal Kl ld demekti. Hcredekiler Cemalin nesi varsa hazrlayp apartman Samiye verdiler. Astemen eyalar aldktan sonra, bu kez elinde tuttuu bir kat parasn uzatt ve imzalamalarn istedi, arkadanz Cemal Kl uzun sreden beri hasta olduu iin, aniden arlam, hastahaneye kaldrlm ve lmtr dedi. Katta bu ierikte eyler yazlyd ve imzalatt. Hcresinde bulunanlar o kad imzalamak zorunda kaldlar, reddetmeyi gze alamadlar. - Her ey bu denli plak ve acmasz, yle mi? - Evet, bedeli bu Kurallara bilsen de bilmesen de uyacaksn! Yoksa belal bir lm var lmn ipi salverilmi, tutsaklar arasnda ba bo dolanyor. lm, o insandan bu insana kouyor ve zabtlara gerek lm nedeni deil, onlarn istedii neden yazlyor. zel tutanaklar dzenleniyor, imzalar atlyor, dosyalara konuluyor. Onlarca tutuklunun tank olduu bir lm, tutanaklarda baka ekilde gsteriliyor ve resmi aklama artk bu oluyor. Bir daha da kolay kolay iin gerei gn na kartlamyor. Evet, her ey bylesine plak ve acmasz. - Yeniden u eitim olayna geelim istersen; binlerce insann marlar renip renmediini nasl anlyorlar? - Kimin marlar ne kadar ezberleyip ezberlemediini anlamann birok yolu, yntemi var Yine hcrelerden sz edelim. Gar-

471

diyan eline mar defterini alr, hcre hcre gezer. Herhangi bir sayfay aar, tutukluya, u mar syle der. Bunu derken de mara batan balamasn istemiyor. Son ktann son msrasndan, ilk msrasna doru gel vb. diyor. - Tabii bu da epey bir yetenek gerektiriyor - Evet Okumaya ya da ezberlemeye batan balanr. Bu ezberleme yntemiyle onun istedii biimde okuman yetenek iidir. Koullarn bylesine ar gittii ve uygulamalarn olabildiince insan bunaltt bir zemin Her eyi daha da ekilmez hale getirmek iin szn ettiimiz o yaratclk konuturuluyor. nsanlarla kedinin fareyle oynad gibi oynanyor. Eitim sresinde tutuklularn zorla birbirini dvmesi noktasna kadar gidiyor - Bu trden olaylar 35. kouta da oluyor muydu? - Biar olayn anlatmtk. nsann zerine tenekeyle insan pislii dktrebiliyorlarsa, dvdrme ii neden olmasn? Hem de byle saysz olay oldu. Gzaltndan gelenlere 36da bu iler daha ok yaptrlyordu. Hemen her trden ikence, birbirini dvdrmek de dahil yeni gelenlere burada yaplyor, yaptrlyor, yaptrlyordu. Koularda da zaman zaman bunlar olmu. Ama 35e hi yaptramadlar. Kendi arkadan askerin isteiyle dvme vb. hi yaanmad, nk yaptramyorlard. Koularda eitim annda, gardiyan tutuklulardan birisine; sen bunlara eitim yaptr der ve kendisi seyreder. Eer eitim houna gitmiyorsa, o tutukluya, bunlarn hepsine bir sra daya ek ya da u adam daha iyi eitim yapmas iin dv! der. Bunlar yaparken de tutuklular birbirine kar kkrtmaya alr, bakn ite siz, cannz diinize takm eitim yapyorsunuz, ama grdnz gibi o yapmyor der. Hcrelerde bunu hi yaptramadlar, ama bileimi zayf koularda, zayf unsurlara byle eyler ok yaptrld. - Peki biraz yersiz bir soru olacak, ama arkadalarn dverken hi alayan insanlara tank olundu mu? Duydunuz mu byle eyler? - Varm. 35te olmadndan byle bir durumu da doal ki yaamadk ve tank olmadk, ama koularda oluyormu. Alayan da, sonra gelip zr dileyen de, gidip vurduu arkadan gnln

472

alanlar da varm. Kusura bakma sana vurmak zorunda kaldm, kar kma gcn kendimde gremedim, kendimi o derece gl hissedemedim. diyorlarm.. - 35tekilere yaptramadklar eylerden biri de tutuklularn hayvan sesi karmasyd. Bir olaydan da ksaca szetmitin, o olay burada genie ele alsak nasl olur? - Teslimiyetin iyice yol ald dnemde, insanlar daha da drmek iin pepee yeni uygulamalar dayatld. Ancak 35in konumu bilindiinden, koularda olduu gibi zerimize gelmiyorlard. nce bir nabz yoklamas yapar, tepkiyi lmeye alrlard. Eer birilerine uygulatabilirlerse daha fazla dayatc olur, dierlerine de yaptrmaya alrlard. Birgn Kara dediimiz gardiyan 2. kat, 3. hcredekiler eek gibi anrn diye seslendi. (Bu hcreye de iyice kafay takm, sk sk ikence ediyorlard. 3. hcrede Mehmet Yalnkaya, rfan Gler, Ylmaz Dalum ve 40-45 yalarnda kyl bir taraftarmz olan Cuma Benekle bir arkada daha kalyordu.) Karann emrine karlk verilen yant sessizlikti. Sessizlik baz zamanlar o kadar ok ey dile getirir ki, saatlerce konuacaklarndan daha etkili olur. Bu sessizlik biz yapmyoruz demekti. Kara bir daha bard, yine sessizlik fkeyle gelip arkadalara yorulana kadar vurdu. Hrsn alamad, bakalm, barmayacak msnz? Greceiz, bu hcreye eek gibi anrana kadar yemek yok dedi. Ve bir ay sreyle her yemek daldnda gelip hcredekilere anrp anrmayacaklarn sordu. Arkadalarn yant hep ayn oldu. Yan hcreler bazen gizlice yiyecek bir eyler vermek istedilerse de almadlar. Bunun bir zayflk olduunu dnyorlarsa yemee kar zaafmzn olmadn gsterelim dediler. Ve bu sre iinde de gidip gelip bu hcreye ikence yaptlar. lgin grntler, gelimeler de yaand. Hi eek anrmasn bilmiyorsanz ben syleyeyim siz tekrarlayn dedi ve kendisi eek gibi anrd! Kou glnce sopalar alp herkese giritiler. 3. hcreden gre kan olduunda merdiven aralnda yavaa syleyin, arkadalarnzdan utanyorsanz burada, olmazsa sizi 36ya gtrelim orada anrn, kimse duymaz dediler. Arkadalarn yan-

473

t yine ayn oldu. Sonunda Kara pes etti. Bir ay sonra yemek datanlara 3. hcreye de verin diye seslendi. Balayc pozlarda. Dize gelmeyi de yediremiyor kendisine. 3. hcre istesem bartamaz mydm? deyince arkadalar alayl bir sesle yapardn komutanm. dediler. Sadece yklendikleri 3. hcre deildi. Bunu hepimiz biliyorduk. Bu bilin ve sorumlulukla da hareket ediliyordu. Arkadalar bu konuda geri adm atarsa, bunun dier hcrelere de dayatlacan biliyorlar. Direnmeleri yalnz kendi kiiliklerine ynelmeye yant deil, tm 35i korumaya da yneliktir. 3. hcre o an 35in n mevzisidir. O mevzide 35. kou adna uygulama pskrtld ve bir daha butr bir giriimde bulunamadlar. - Peki tm zerrelerinizle kar ktnz, kmak istediiniz, ama buna ramen, srekli dayatlan bylesi baka uygulamalar var m? - Bu soruya yant vermek olduka zor. nk yaplanlarn hepsini, teslimiyetten kaynaklanan her eyi reddediyor, kar kyor, sindiremiyoruz. Bu btnn iinde bizi ok etkileyen baz olaylar anlataym: 35te arada bir de olsa, tutuklulara birbirinin srtna binerek mar syletilmesi gibi ar bir durumu yaadk. Bunun dnda bazen gardiyann sesi geliyor, ne dediini anlamyoruz. nk 35te ve havalandrmalarda marlar syleniyor, ortalk maher gn gibi. Her ey birbirine karyor, anlalmyor. zellikle st katlar gardiyanlarn dediklerini duymakta zorlanyor, baz emirleri karyor, iitemiyor. ok gemeden gardiyan st kata geliyor. Emrin yerine getirilip getirilmediine bakyor. Bir ksmmz onu duymadmz iin duruyoruz. Niye sa ayan kaldrmadn? Aadan bardm, herkes sa ayan kaldrsn diye emir verdim. Ayaklar havadayken mar sylenecek! Niye ayaklarnz kaldrmadnz? diyerek ayan kaldrmayanlar dvmeye balyor. Yine bakyorsun belli belirsiz bir ses geliyor. Benim de bir kulam ar iitir, sylenen le ri an la m yo rum. Bu yz den he men bi ti i im de ki Ke mal Pirin duvarn yumruklar, Kemal ne syledi derdim. Ya da sa tarafmdaki Karasuya ne dediini sorar, renmeye alrdm. Bazen de onlar sorard. Yine ikencelik bir emir mi verdi? derdik birbirimize Bir gn ener gardiyann o anlalmaz sesini yorum-

474

lad: Herhalde sa ayanz kaldrn diyor. Bunun zerine sa ayaklarmz kaldrdk. Ama isabet etmi sa ayanz kaldrn denmi. Biraz sonra gardiyan geldi, kontrol etti. nmzden geti, grd ki emre uygun davranmz. enerlerin tarafna gitti ve onlarn ayaklarn kaldrmadn grd, sordu. Arkadalar da duymadklarn sylediler. Bak dierleri kaldrm, demek ki buraya ses gelmi, emrimi duymusunuz!.. dedi ve onlar dvd. Asker gittikten sonra bu defa onlar bize biraz da kzgnlkla taklmaya baladlar. Kardeim sa ayaklarnz kaldrdnz bize de syleseydiniz kaldrrdk, bou bouna sopa yemezdik dediler. Biz hem glyoruz hem de onlara kzyoruz. Sa ayanz kaldrn diye siz bize sylediniz, niye kendiniz yapmadnz?dedik Bir de, daha 1981 direni dnemindeyken Karasu hcrelere not gnderirken kazaya urad, -be hcre tede yakaland. Notta direnmenin gerekliliini vurgulayan baz mesajlar varm. Not yakalandktan sonra 35e baskn yaptlar. Esat Oktay gelip sordu: Kim yazd bunu? Karasu ben yazdm!.. dedi. Bu yant zerine Esat Oktay emir verdi, bir rpda arkada hcresinden kardlar ve hemen orada dvmeye baladlar. Yarm saat kadar dvdler, ama Karasuda gk yok! Ses kmyor. Barmyor, inlemiyor, kendisine mthi hakim. Sanki uvala vuruyorlar! Normalde byle ikencede insann barmas, acsn bir biimde belli etmesi, inlemesi gerekir. Ama Karasu barmamakta direniyor. dare de yaplmakta olann bir eit direni olduunu seziyor, bu sonucu karyor. Bu direnme idareyi lgna eviriyor, fke nbetlerine tutuluyorlar. Karlarnda sert bir kaya grmek, ona arpp yol alamamak kabul edemedikleri bir ey. Ve bu anlaml suskunlukta sergilenen, onlar daha da zvanadan karyor. Byle rneklerin olmas, yaygnlamas onlarn iini zorlatracak. Bunlar kitleye g ve moral verecektir. Ayrca bu tutumlarn, tutum sahiplerinin kitlede saygnlk kazanacan, ne kacan da gryorlar. En byk silahlar ikencedir. Bununla dize getiremediler mi yeni aralar bulmalar gerekir. - kenceden te ne var ki? - kenceden tesi de lm. Ama lm de esasnda istedikleri

475

ey deil. nk byle lmler direnii daha ok besler, glendirir. stedikleri lm deil, insanlara boyun edirmek, teslim almaktr. Ksacas, onlara gre Karasunun barmas gerekiyor ki, gl olduklarn sergilesinler. , Karasunun not yazmasndan kt. Bartp bartamamaya dnt. Arkadaa daha da yklendiler, alp d koridora gtrdler ve orada ikenceyle bartma abalarna devam ettiler. Kr etmedi, Karasu tutumunu deitirmedi. Barmad, inlemedi Umutlar krlnca geri getirdiler, bir kle gibi hcresine attlar. Baygn haldeydi, her taraf yara bere iindeydi. Vcudunda morarmam yer kalmamt. Ayak tabanlar patlam, kan iindeydi. Bu, insan iradesinin kendi bedenine kar her koulda bilincini koruduka hakim olabileceine iyi bir rnektir. nsan etten, sinirden, kemikten oluuyor. O kadar ikence karsnda insan normal olarak tepki gsterir Sakine de yle, birgn geliyorlar, Karasuyu dvdkleri gibi onu da dvyorlar - Bartmak, ac duyduuna dair iniltilerini iitmek iin mi? - Gstermelik gereke balangta farkl, ama i sonunda gelip o noktaya dayanyor. Sakine dayak atlrken ellerini geri ekmeyi bir zayflk olarak gryor. Karsndakilere byle bir zayfl yaamayacan, yaatamayacaklarn gstermek istiyor. Ellerimi ekerek dize geldiim zevkini dmana tattrmayacam diye dnyor Sakineyi dvyor, o ise delici baklarn karmyor, dvenin gzlerinin iine bakyor. Bu anlamda ak bir inatlama yaanyor. Arkada ne ellerini jopun altndan geri ekiyor ne de kendisine bakan askerden gzlerini karyor. natlama uzun sre devam ediyor. Asker vura vura yoruluyor, Sakinenin dirseklerine kadar elleri, kollar mosmor kesiliyor - Sonuna kadar bu arkada elini geri ekmiyor deil mi? - ekmiyor! Dmana bu zevki tattrmyor, karlarnda iradesinin glln konuturuyor. - Her iki tavr da grkemli Onca asker arasnda bir bayan arkada dvlyor, ama dize gelmiyor! Dvenleri dize getiriyor! Gzel ve soylu bir sahne. - Evet, anlaml bir tavr. u notu dmek gerekiyor: Bu zulm

476

arknda elikten bir irade sergilemi olan Karasu, Diyarbakr direniinin nderi, sembolyd. O gerek poliste, gerek mahkemelerde, gerekse cezaevinin tm direni srecinde tavizsiz, gl bir direnii kiilik sergiledi. Yine Krdistan kadnnn gl temsilcisi, partimizin deerli kadrosu Sakine ayn ekilde yenilmez gl bir kiiliin ve tutumun sahibiydi Denilebilir ki, zaten teslim olunmu, dayak da atlyor, byle bir inatlamaya hi de gerek yok. nsann gsterecei normal tepki neyse o tepkiyi gstersinler. Ama madalyonun dier yz var; bu tavrlar hem teslimiyet koullarnda bile bizlerdeki direnme gelerini gsteriyor, hem de direniin zerinde ykselecei zeminlere iaret oluyor. Ayrca kitleye verdii morali de unutmamak gerekiyor. Dman yenme zevkini de tadyorsun, onlarn her ne kadar bu atmada kullandklar senin bedenin olsa da, acy eken sen olsan da dize gelip mosmor bir yzle alp balarn gitmelerinin zevkini yayorsun. Yine sana kar muazzam bir kin de duysa, eilmezliine iten ie sayg duymak zorunda kalyor. Yani moral gcn karsnda o kyor, geri adm atyor Onun seni vurmak istedii noktada, sen onu vuruyorsun. Tmden olmasa da, ak tavr alamazsan da onu vuruyorsun. Celalettin Deliba, bir gn mahkemeye gitmiti. Orada gardiyanlarla arasnda bir inatlama balam ve sorun sonunda getirilip Trk msn, Krt msn?e dayandrlm. O sra koulardan gelenler, aralarnda dier siyasetlerden olanlar da var. Mahkemedeki bekleme hcresinde bu atma balyor. Celalettin byle bir ikilem karsnda braklnca Trk olmaktan vazgeiyor, belal ie soyunuyor: Ben Krdm diyor - Kestirip atm yani!.. - Evet, artk damarna baslyor. nadna srdryor. Askerler ona her defasnda sen Krt deilsin, Trksn. Bu lkede Krt yok, herkes Trk! diyorlar, o da her defasnda ben Krdm karln veriyor. Dvyorlar, dvyorlar, dvyorlar; ben Krdm diyor. Azndan baka bir szck alamyorlar. Mahkemeden getirdiler, bu kez koridorda dvmeye baladlar. Tavr yine ayn: Ben Krdm. Ondan sonra pes edip hcresine attlar. Ne yapt-

477

larsa, Celalettine Trkm dedirtemediler Bu tavrlar aslnda idarenin plak zoruyla bir anlamda istedii her eyi yapamayacana da iaret oluyor. Ve direnme geleri en zorlu anlarda bile gedik aabiliyor, kendini aa vurabiliyor Ayrca dman sradan sempatizanlar ile nder insanlara ayr yaklayor. Biliyor ki eer nderlere cezaevinde uygulamak istedii politikay dayatr ve bunu kabullendirirse bir tala iki ku vuracak. Hem nderlerin kitle zerindeki etkisini ve saygsn zayflatacak hem de onlarn yola gelmesiyle uzun byle uralara girmeden kitleyi de yola getirecek. Bu bakmdan btn kinleriyle daha ok nder arkadalara yneldiler. Hayri, Kemal ve Mazlumlara aylarca, yllarca o hmla saldrdlar. Bir yerde her eyi onlardan biliyorlar. Eer nder kadrolar yol gstermese, uygulamalar karsnda nasl tavr taknlacan kitleye bildirmese, tavr koymasa, dierleri hemen yola gelecek dncesindeler. Bunun bir sonucu olarak Celalettin Deliba hcresine attktan sonra, Hayriyi falakaya yatrdlar. - Celalettinin mahkemedeki tavrndan tr m? Onu da nderlerden mi biliyorlar? - Evet, Celalettinin mahkemedeki tavr da dahil, her eyi onlardan biliyorlard. Celalettin, Hayrinin bitiiindeki hcrede kalyordu. Neyse, Hayriyi dvdler, dvdler, falakada ayaklarn patlattlar. Ayn tutumu o da sergiledi. En kk bir iniltisi olmad. Bu defa braktlar her eyi. Herkes oraya topland. Seni bartacaz, sesin kacak! demeye baladlar. imdi gardiyanlarn byle demesi Hayrinin sessiz kalna bir meydan okumadr, ak bir sava ilandr. Orada bir sava olacaktr. Bir tarafta Hayri barmamak tutumunu sergileyecek, dier tarafta onlar bartmak iin ellerinden gelen her eyi yapacak. Her ey bu iki kart tutum iin sergilenecek. Peki bu ilan edilen savata ya da meydan okumada Hayri barrsa ne olur? yi olmayacak; genel yenilgi ortamnda yeni bir yenilgi olur. Barmazsa, bartamazlarsa ne olur? Bunun da tek anlam var; dman pes etmi olur! Dize gelmi olur! Ve iki taraf da bunun bilincindeydi. - Tam da burada ok anlaml bir boyut ortaya kmyor mu?

478

Vahetin ve zulmn nesnesi, ona kar direnirken bedenin oluyor. Ve bedenin adeta dmanla birlikte sana, iradene tavr koyuyor. Direnen iin bir sorun yok aslnda, ama zulmeden iin ok byk bir acizlik deil mi bu? - yledir. Bu gerek anlamda bir irade atmasdr. Bedende duyulan ac insan iki biimde motive eder. Ya acnn bir an nce dinmesini istersin ya da ona katlanrsn. Dinmesini istediinde, bunun Diyarbakr Askeri Cezaevi koullarnda yenilginin daha da derinlemesi anlamna gelecei aktr. Katlanrsn, ama iradeni, hi deilse direnme gelerinin bir ksmn ayakta tutmu olursun. Sorun budur. radeyle drtdr arpan. Sonu alacak olan da ikisinden biridir. Bu bakmdan o anda insan dmanla atrken kendi bedeniyle de atyordur polisteki ikencelerde de byledir ve bu atmada bedenin de onlardan yana gibidir. Senden yana olan bilincindir, mantndr, iradendir Yine byle durumlarda vcudun tepki gstermesi, doal davrandr. Ama kendini skyorsun. Bir yanda joplar, tekmeler, sopalar vcuduna inerken ve vcudun sana kar ilerken, ruhsal adan kertilmeye, moralin bozulmaya allrken, dier yandan da barmadn, ses vermediin srece btn bunlardan gl km oluyorsun. natlama srd. Hem de ok korkun boyutlarda, Hayriye azgnca saldrdlar. Ama bartamadlar! Meydan okumada pes eden taraf yine onlar oldu. - radenin kazand bylesi daha baka arpc rnekler verebilir misin? - nder kadrolarn tutum ve tavrlar ister istemez kitleyi etkiliyordu. Dediim gibi, idarenin korkusu onlarn tavrlarnn kitlede yansmasn bulmasyd. Ama bunu nleyemedi. Bir yerde gzel bir i yaplrsa onu baka insanlarn devralp srdrmesi, kendinin klmas, insanolunun belirgin bir zelliidir. 36da tutulduumuz gnlerde 35te kalan iki arkadan sevki gelmi. Diyarbakr cehenneminden kurtulacaklar. Sevk ilerini tamamlamak iin bunlar idareye gtryorlar. Orada bir taraftan ilemler yaplrken bir taraftan da Kara Temen dediimiz subay, arkadalar taciz edip, artk bu cezaevinden gidiyorsunuz. Yaptklarnzdan piman msnz? diyor.

479

Arkadalar da piman olmadklarn sylyor. Temen sinirleniyor ve onlar dvmeye balyor. Dvlenlerden A. Kerim daha nce kendini yakt iin vcudu yara bere iinde Bu yzden Temen ona fazla ynelmiyor. Dier arkada, ise henz ok gen. Ona daha fazla ykleniyorlar. natlama balyor. Subay her defasnda, piman msn, deil misin diyor. O da, deilim diyor. Yant, beklenen olmaynca ikence devam ediyor, sonunda subay soruyu deitirip, sen imdi dar ktn zaman asker ldrr msn? diyor. Arkada da asker deil, darda elime geersen seni ldrrm! yantn veriyor. Artk bu yant her ey rndan karyor Subay, abuk bu ikisini hcrelerine gtrn! emrini veriyor. Apar topar koridorda dverek arkadalar hcrelerine atyorlar. Aradan iki saat getikten sonra bu defa topluca geliyorlar ve nce yaralnn yanna gidip biraz dvyorlar. Yaraldr, elimizde kalr, vurulacak taraf kalmam! dncesiyle dierine yneliyorlar. Hcreden karp ikenceye balyorlar. Arkada defa baylyor. Ayltp her defasnda ayn sorular soruyorlar, o da piman olmadn, karsa temeni ldreceini sylyor. Sonuta dman pes ediyor. Onu da kle gibi hcresine atp gidiyorlar Eitimle ilgili giderek inanlmaz boyutlara varan baz eylere de deinelim. - nanlmaz boyutlara varan ey nedir? - 12 Eyllle Krdistanda srp giden ve olaanst boyutlara varan tutuklamalar yznden, cezaevine ine atsan yere dmyor, tklm tklm. st katlardaki atlyeleri de kou olarak kullanyorlar. Havalandrmaya klmad anlarda, kou iinde eitim yapldndan 100-200 kii kou kapsnn i tarafnda diziliyor, eitime balyor. darenin politikas en kat biimde uygulanyor. kence eliinde ayaklar yere vurun, sert vurun, ses ksn komutlarn defalarca yineleyerek tutuklular adeta otomatie balyorlar. 100-200 insann birden ayaklarn yere vurmas ylesine iddetlendiriyor ki, kouun zemini atlyor. - Desenize tutuklular yerinde sayarak neredeyse kouu kertecekler! - Evet Byle olunca gelip kimse ayaklarn yere sert vurma-

480

sn! emrini veriyorlar. Betonda bu kadar tahribat olduuna gre, artk insanda yaratt tahribat grmek, dnmek gerekir. Yllarca her gn saatler boyu ayak tabanlarn betona serte vurmak zorunda braklan bir insann salkl kalmas olanakl m? Betonun dayanamad yerde insan nasl dayansn?.. dare koularda bunu yapyor, ama bizde ise tersini!.. Sabahtan akama kadar hcremizin parmaklklar nnde hi kprdamadan esas duruta bekletiliyoruz. Mar syletiliyor. Azck da olsa hareket etmeyi, kprdamay, oturmay zlyoruz. Koutakiler durmay. Sonuta hareket halinde olan da, put gibi duran da olumsuz etkileniyor Byle yry, eitim sralarnda kk drmeler geerli genel kuraldr. Eitim ve yryte yaptrlan baz hareketler yine kiiyi vurma, drme amaldr. Mar, yry, srndrme, k-kalk yaptrma uygulamalar arasnda bir de srt-srta binme ii kardlar. Kendimizin yapt normal bir askeri eitim olsa, bunlar eitimin bir gerei sayar, olay normal karlarz. Sonuta bir arkadan baka bir arkadann srtna binmesi olarak grp geeceiz. Ama yle deil. - Her ey gibi o da bir ikence unsuru olunca anormalleiyor deil mi? - yle olmas da doal Normal bir kltr-fizik veya spor olsa ve kendi aramzda yapsak, kimseden emir almazsak olaan buluruz, severek tarz. Onun laf bile olmaz, ama dmann, siyasi kimliini hedefleyip iradeni krmak iin sana bunu yaptrmas ok ar bir durum Sempatizan, taraftar, halktan insanlarn srtna gardiyann emriyle binmek ve seni tamasna tank olmak. Senin onlar omuzunda taman kadar ar bir duygu olmuyor Kiilik olarak seni ok etkileyen, parti iinde, halk zerinde byk etkisi olan nder bir insanla seni kar karya getiriyor. Hem de arkadalarn gz nnde seni onun srtna bindirip tattrmas, en deerli arkadalarn, birlikte defalarca lme gittiin, yaam, kavgay paylatn arkadalarn srtnda gardiyan emriyle tattrlman Bu tanmsz ezicilikte bir duygudur. Bir defasnda Hayri beni srtna alp tad. te o an iine dtm tanmszl, isyan m, duygu younluu mu nasl izah edeyim!

481

- Alyor gibi miydin? Herhalde iten ie alanr - Alamak bir ey deil. Alamak bir yerde insan rahatlatr. Dolu doluluunu bir yerde gzyalarnda aktr, boalrsn. Ama bu ok daha deiikti. inde adeta atom bombas patlyor. Yani bir zerren, bir zerrenle kalmyor, parampara oluyor, dalyor, iki ey bir arada tutulmuyor, st ste gelmiyor. ylesine bir duygusal paralanmlk iindesin. Allak-bullak oluyorsun. Varolduuna, bu ortam yaadna, kendine, her eye lanet okuyorsun. Karndaki dmann ulamak istedii o iren amac brak, kendini bir yere oturtamyorsun, koyamyorsun. Arkadatan daha ar bir durum yayorsun. Ben, Hayriyi srtmda tarken bunlar hissetmiyorum, hissetmem de. nk o hangi koullarda olursa olsun el stnde tutulacak bir insandr, gz bebeimizdir. Bu bakmdan onu tarken, dier duruma gre daha rahat olabiliyorum. Yaadklarmn ruhsal, insani adan zmlemesini yapmak, hissettiklerimi duygu asndan dile getirmek iin, insanolu bugne kadar sanrm daha o duygulara denk decek kavram ve szckleri henz yaratamad, o tr szckler yok! Baz szckler yaratlm, ama davran iinde bir btn olarak insann hissettiini dile getirmeleri, aa vurmalar veya gerek anlamlarn yklenmeleri szkonusu deil. O szckler henz yaratlmad! Sonunda bir arkadaa unu sylediler: Bu insanlar sizin banzda liderdi, nderdi. Siz bunlarn srtna bindiniz. Nasl, hounuza gidiyor mu, neler hissediyorsunuz, oh olsun diyor musunuz? Grlecei gibi sorun sadece bir srta bindirme olay deil, nder kadrolarn kitledeki prestijini sarsma amalanyor. Yaplan davran tmyle bilinli ve insanlar byle drme hedeflendii iin arl, ykcl daha fazladr. - Oysa tersi oluyor; karnzdakilerin bylesi her yeni atanda sizlerde ballk ve sevgi daha bir perinleniyor deil mi? Yani sre yine onlar iin tersten iliyor, kaybediyorlar Siz kazanyorsunuz - Onlarn bu kk drme abalarnn hi eksilmediini tekrar belirtelim. Bunun karsnda kitlenin de onlarn bekledii dorultuda bir tepki vermediini, tersine bylesine amal ve aalk uygulamalarla ulalmak istenen sonucu grp kinlenmelerinden sze-

482

debilirim. Kitlede muazzam bir fke kabarmas vard, bir volkann iten ie kabarmasna benzer duygu birikimi yaanyordu. En sradan insanmzdan kadrolarmza kadar, bu fke en gl biimiyle hep yaand. O durumun veya benzerlerinin bizde ve seyreden arkadalarda yaratt o byk isyan kendine ynelme, kendini sorgulama, onlara, herkese bugnlerin yaatlmamas gerektiini dnerek isyan etme, kendini ayaklandrma olay ne kyordu. Kabullenemiyorsun, kabullenilecek bir ey deil nk. Zaten bu kabullenmemedir ki, daha sonra yaanan grkemli direnilere yolamtr

Ranza altnda kamulatrma

- Konumamzn bandan beri saym konusuna defalarca deindik, ama istersen bu konuyu da ayr bir balk altnda ele alalm ve irdelemeye alalm. Saymlar nasl oluyordu? Nelerle karlayordunuz? Bu anlarda maruz kaldnz insanlk d davranlar nelerdi? - Cezaevinde normalde gnde iki defa saym yaplr; sabah ve akam. Teslimiyetin ilk dnemlerinde gnde defa saym yaplrd. Saymn, tutuklunun zamann doldurmak asndan dier ynleri bir kenara braklsa bile onlar iin ne byk bir olanak olduu ortadadr. Diyebilirim ki, her gn saymlarda geen zaman sresi rahatlkla -be saati bulur. Alt st yaplacak olan bir saymdr. Cezaevinde ka kiinin olduu, firar edenin olup olmadn anlamak iin mevcudun gnlk saymlarla ortaya karlmasdr. Ama budur, cezaevlerinde saymn bakaca bir anlam da yoktur. Bu basit sayma ilemi bile bask ve zulmn yansd en kat trenlerden daha kat hale getirildi. Drt drtlk bir disiplin istendiinden, onun salanmad her an cezalandrmalar da gndeme gelirdi. Ama, mevcudun gnlk listesinin karlmasndan te tutsaklara ikence edilmesiydi. Hemen her saymda cezaevinin yarsndan ou sopa yemi olurdu Saym seremonisini de hcre ve koularda ayr ayr ele almak gerek. Saym anlar geldiinde gardiyanlar, saym dzeni al di-

483

ye barr. Ve saym ekibi bandaki subaylarla birlikte cezaevinin bir kesinden, 1. koutan sayma kar. Krk civarnda kou var. Saym balar balamaz gardiyanlarn o komutu zerine her kouta saym dzenine geilir. O anda eer mar syleniyorsa yarm braklr veya kazara istirahat verilmise esas durua geip beklenir. Koutakiler saym dzeni al denildii andan itibaren kapdan grlecek ekilde esas durua geerler. - 1. kou da esas duruta, 40. kou da, yle mi? - Evet, istisnasz her kou esas duruta saym dzenine geer. - 40. kou, saym sras kendisine gelene kadar esas duruta m bekliyordu? - Evet, ne zaman gelirse, bir saat mi olur, saat mi olur, bekler. Saym dzenine ge dendiinde tutuklularn oturduu sanlmasn. Her kou saym sras gelinceye kadar esas duruta bekler. Yani baz askeri cezaevlerinde olduu gibi sras gelen kouun saym dzenine gemesi gibi bir durum yok. Bandan sonuna kadar tm cezaevi esas durutadr. Diyelim ki saat 18de balayan akam saymndayz. Subay sayma klaca emrini verir ve o andan sonra cezaevinde ksa sren bir dalgalanma yaanr. Herkes dzene geer ve srasn bekler. Saym ekibi 1. koutan balar. Kapnn nnde bekleyen kou sorumlusu ieriye ekibin girmesiyle birlikte dikkat ektikten sonra 1. kou 50 mevcutla emir ve grlerinize hazrdr komutanm der. Tekmilin bitmesiyle birlikte bazen bitmesine bile frsat kalmadan, subay saym balatr. Koulardaki saym dzeni mevcutla dorudan orantldr. Tutuklular byk koularda , kk koularda iki sra, U eklinde dizilirler. lk ve son srada kimlerin bulunmas gerektii, gze batm unsurlar hari, genelde tutuklularn inisiyatifindedir. lk srada yer alanlar daha ok sopa yer. kinci srada ise genellikle yallar, sakatlar, hastalar vb. yeralr. Ama gze batan bir unsur grldnde eer ikinci ya da nc sradaysa askerler, sen bundan sonra birinci srada bulunacaksn der ve n sraya alrlar. Saymn biimi ise yledir: Balama iaretiyle birlikte ndeki srann bandaki tutuklu olanca sesiyle barr, bir der ker. Sonra s-

484

radakiler 2, 3, 4, diyerek barr ve ker. En son tutuklu son rakam syleyip, 50 sondur komutanm diye bardktan sonra herkes ayaa kalkar. Koulardaki saym genellikle iki- sra olduu iin ilk sradakiler arkasndaki srann da saylarn sylemi olur. Eer iki sral bir saym dzeniyse birinci srann bandaki kii arkadaki insann saysn da syler. Bir demez, iki der. Birincinin yanndaki ise demez drt der. Yani 2, 4, 6, 8, diye giden bir saym zinciri vardr. - Eer kou sraysa bu kark denklem nasl zlyordu? - sraysa bu defa srann en bandaki bir demez, der. Onun yanndaki de drt demez, alt der, 3, 6, 9, eklinde giden bir zincirleme ortaya kar. Eer kou tek sralysa ki bu genellikle mmkn deil, nk koular kalabalk herkes kendi saysn syler Koulardaki saymda her ey ilk sradakilerin zerinde dner. Ama bu arkadakilerin cezalandrlmayaca anlamna gelmez. kp kalkma durumundaki hatalar, kou saymnn beenilmemesi vb. nedenlerden dolay topluca cezalandrmalar olur. Btn saymlar grevli subayn veya askerlerin ilk sradakilerin midelerine, enelerine yumruklar vurmasyla yaplyordu. Yani srann bandaki kiinin enesine veya midesine yumruk indirilir, yumruu yiyen saysn barr ve ker, bylece ilk sradakilerin tm yumruklanm olur. Her yumruk bir say. Yani bir insan!.. Bu, birok komikliin, insanlk d durumun kaynayd. Kimi tutuklularn yedii yumruun sertlii yznden nefesi kesilir, drt diyeceine dyi yutup rt der. En kk bir arma saymn yeniden alnmas anlamna gelir. arma zerine gardiyan kes der, tutuklular bu komut zerine ayaa kalkar ve yeniden saymaya balar. Hatalara ve keyfiyete bal olarak bu ilem defalarca yinelenir. - Peki hcrelerde saym nasl alnrd? - 35te ise koulardaki gibi herkesin bir araya geldii, iki- sra halinde dizildii ve saym yle verdii bir durum yoktu. Herkes hcresinde saylrd. Hcre kaplar kapal olduundan topluca bir arada olmazdk. Ekip, 1. katn 1. hcresinden balar 10. hcreye

485

kadar saym alrd. 1. katn son hcresindeki son insan diyelim 15 dediyse 2. katn 1. hcresi 16dan balard. Bylece toplamlar birbirine eklenerek, 4. katn son hcresine ulalrd armadan, teklemeden saymak gerekir. Birisi ard zaman katlarda saym yeniden balar. Trkenin zayf olmas veya saymasn bilmemek hibir zaman gereke olamaz. armadan ve dzgn bir ekilde saym vermek zorundadr. rnein Mardinliler, Diyarbakrllar ounlukla U yerine daha ok I harfini kullanr. Dokuz yerine dokz der. Bu yeniden saymann gerekesidir. Asker tekrar, ne demek dokz? Dokuz lan!.. diye barr. Herkes yeniden sayar, ona sra geldiinde yine dokz der, defalarca yinelenir bu. Her defasnda dokz der ve ar cezalarla U yerine I kullanmann bedeli detilir. tesi kou veya eitim sorumlusu Trkesi zayf olana, say saymasn bilmeyene retmek zorundadr. Hcrede ise, insanlar yannda byleleri varsa retmek zorunda kalrlar. Bunu yapmazlarsa ceza gerekesi olur. ou zaman koularda bir-iki saatlik bekleme sresinde saymn nasl verilecei konusunda saym provalar da yaplr. Saym verildikten sonra nbeti subay kouun saym iyi olmad, beenmedim! der ve yeniden sayma ilemi balar, her defasnda sopalar, joplar yamur gibi iner, subay tatmin oluncaya kadar saym srer. Saym sonunda koutaki insanlar sanki savatan km gibi yorgun, bitkin hale gelir. Kouun havasz olduu, akama kadar mar sylendii, a ve susuz kalnd bir ortamda insanlar zaten zar-zor ayakta dururken, bir de bylesine ar saym ikencesinden geerdi. Brak gn boyu yaanan k-kalklar, saym srasnda bu sratteki bir k-kalk normal sporcuyu bile drr, mecalsiz brakr. - Biraz da saym anlarnda yaanan ilginliklerden szetsen!.. - Bazlarnn hem Trke bilmediklerini, hem de sayamadklarn syledik. Kou sorumlular bylelerini saym dzeninde belli bir yere yerletirir. Ve saymda bararak syleyecei numarasn ezberletir. Diyelim ki ezberleyecei rakam 10 dur. Saym annda sras geldiinde yanndaki ka derse desin o hep 10 der. Bu, haliyle ilgin durumlar yaanr.

486

- Srann bandan birka kiinin tahliye olmas gibi durumlar mesele deil mi? O zaman saymda on dememesi gerek.. - Evet, ya yle bir durum ortaya kar, kendisine yeni numaras sylendii halde o alkanlk ve gerginlik iinde 10 demeye devam eder, ya da subay saym normal dzende deil de tersten balatr. Kou mevcutu diyelim 80 kiidir, ama o 10 rakamn ezberlemi, baka say bilemedii iin sylemesi gereken rakam 72de olsa, 10 der. - Hep on der!.. - Hep on!.. Ve balar dayak yemeye. Yine bazlar belki 10a kadar say saymay renmi, ama 60, 70, 87 demesini bilmiyor, o kadarn ezberleyememi. Saym tersten balaynca 10dan byk her rakam dayak nedeni olur. Subaylar da iin farknda Byle eyleri zaman zaman artmak iin yapar. Yine saym iyi olmad diyen subay, kt puan alm kouu cezalandrr. Cezalar bazen yemek yok, kaybol!dur. Herkes stndekilerle birlikte yataklarna komak ve battaniye alt olup kpardamadan yatmak zorundadr. Ya da ranza alt olun denir ve tutuklular ranzalarn altna doluurlar - Ranza altlarnn en fazla 30-40 santimlik bir ykseklii olduunu sylemitin deil mi? - O kadar bile deil, daha az - Bu cezalandrma biimini banyo konusunu anlatrken de sylemitin. Yeri gelmiken biraz daha ele alsak Nasl bir ey bu? - Koulardaki tahta ranzalar katl olduu iin alt ksmlar daha basktr. Ranza alt ol denildiinde zar-zor, srne srne ancak altna girilebiliyor. Tutuklular herhangi bir nedenden dolay cezalandrlmsa, o zaman ranza alt ol emri verilir. Ya da gardiyan zaman geirme, alay etme, elenme, kk drmenin bir arac olarak bunu yaptrr Cezann yaama geirili biiminde bile birok ek cezalar doar. Szgelimi insanlar ranza altna giriyor, o hayhuy iinde doal ki birileri ge girecek, ya gvdesi iridir samaz ya da yer kalmamtr. Vcudunun yars girmi, yars girmemi. Bu durumlarda ge girdin der, darda kalan ksmla-

487

rna rastgele vurmaya balarlar. Bazen ranza altlarnda saatlerce kalnr, gardiyann keyfi ne zaman isterse o zamana kadar tutuklular skp kald o el kadarck yerde bekler. Nefesi daralan, baylan, bunalan, kafas gz yarlan, her taraf uyuan olur, ama bu insani durumlar onlar ilgilendirmez. Ranza alt ol yaygn yaptrld iin tutuklular buna kar kendilerini daha dayankl klacak yol ve yntemleri gelitirmeyi de ihmal etmemiler. Eer becerebilmise bir ksm, riski gze alarak ranza altnda kendine setii zel bir zulaya bir sigara, birka kibrit p, kesilmi kk bir kav paras, bazen birka biskvi saklar. Ve ranza altnda, uygun bir anda o sigaray ier veya bir ey yer. Tutuklular elden gelindiince ranza altna hep sigara zulalar. Bazen bir sigaray birok kii gizlice, ortaklaa ier Ayrca kantin eyalarnn konulaca dolap yok. Koularn kantin malzemeleri iin en uygun yer ranza altlardr. Hemen tm eyalar genelde ranzalarn altnda tutuluyor. Baz tuuklularn maddi durumu iyi olur, kantinden fazla yiyecek alr, ranza alt ol denilince alk ekenler veya yiyecek bir eyi olmayanlar nerede konaklayacan gzne kestirir ve ilk frsatta oraya girer! - Blm ii ranzann stnde halledilemeyince, ranzann altnda kendiliinden zmleniyor deil mi? - Bu da bir bak as Daha sonra komn irdelediimizde, karlatklarmz ve yaananlar genie anlatrz Ama o sralar ala sz geiremeyenler, eyas fazla, maddi durumu iyi olan adamn ranzasna ynelir. Bazen bu ranza alt olmalar bir ziyafet sofrasna dnr. Oradaki yiyecek maddelerini yemenin yan sra varsa saklanan sular da iilir. Kimse kimseye niye yedin, niye itin diyemiyor. Zira bir ey demenin koullar yok. -Peki ranzann alt, btn kou mevcudiyetini iine alabilecek durumda mdr? Bazen 200 insandan szediyorsunuz, onca adam oraya nasl sar!.. - Smak zorundadr. Birbirini itme ve sktrmayla herkes giriyor. Bir kar yerin darda kalmayacak, bazen vurulan sopalarla onlar da ieri almay beceriyorsun, yani tmden ieri girebiliyor-

488

sun. 200 adam var, ama bir kez byle dayatlm. Bask, dayak, korku olunca insanlar nasl inceleceklerini de biliyorlar! yle byle yapar, ine deliinden bile geirirler adam! Ki bir haftada, on gnde tek kelime Trke bilmeyen bir insan Trkeyi sker hale geliyorsa, kendisini oraya da sdrr!.. - Her eye ramen akta kalan insanlar oluyor muydu? - Olur tabii, hasta olur, ihtiyar olur, fazla atik davranamaz. Ge kaldn diye dverler, yani bu durumda onlar bekleyen ikencedir, hakarettir. - Saymlarn aln biimine ilikin syleyebilecein baka eyler var m? - Saymlarn bu ekilde yaplmasyla sonsuz zenginlikte ikence ynteminin n alm oluyor. Defalarca bartma, kafay vurdurtma, yumrukla vurma, sopay kafaya indirip yle sayma, mide brne tekmeyi, dize sopay vurup sayarak geme Hele artma; ki zaten bir panik, korku var. ou insan say saymay artk dnmyor. Nasl dayak yemeden saym atlatrm veya tekmeye, yumrua kar kendimi nasl korurum? endiesi var. Genellikle artma bu kayglar oaltabiliyor. Kayglar da artmalar Saym da tam bir fasit daire Bir de koutan her kta ve girite tekmil verilir ve saylr. Kapdan kan insan gardiyann nnde durur, tekmil verir saysn syler, kar. Girerken de ayn eyi yapar. Kim kanc kiiyse, kanc olarak ieri giriyorsa, o sayy syler Kolombo smet isimli bir sempatizanmz vard, onu burada anmak gerekir. Arkadalarn anlattna gre; smet ieri girerken veya karken genellikle arr ve saymadan geermi. Bir gn gardiyan niye saymadn soruyor. Yant ok ilgin, komutanm elim yat! diyor. Yani yle bir insan kendisine ne sorulursa sorulsun aklna geleni sylyor. Yantlar ounlukla sorulan soruyla ilgili olmuyor. Yine bir tutuklunun boynuna ip geirmiler, Kolombo smete kou iinde boynunda ip olan insan ekerek dolatrmas emrediliyor. Asker ipi uzatarak, ek diyor. Kabul etmiyor. Niye yapmyorsun? denildiinde de, komutanm okumam yazmam yok!.. diyor. smet, tutuklularn birbirine dvdrlmesini,

489

eziyet ettirilmesini kabul edemiyor, yapmyor, yapamyor, yapmak istemiyor. Okuma yazma bilmeyle ipi ekme arasnda bir iliki yok, ama o anda smetin bulabildii yant bu. - Belki bizce olmayabilir, ama smete, bizim bilmediimiz bir anlam mutlaka vardr!.. - Ne diyelim belki, olabilir Yapmamak iin k aryor, bulabildii de byle yantlar oluyor. Diyarbakr Askeri Cezaevi tarihi arpklklar veya ilginlikler, gln olaylar bakmndan da ok zengin. nk iin iinde bir Krtlk ve dil olay da var. Trkiyedeki insanlarda bu kadar fazla ortaya kmaz. Dil nemli bir faktr. En azndan anlaabildikleri bir dil kullanyorlar. Bu korku, panik ortamnn yannda dil bilmemenin de getirdii komiklikler, zorluklar ikencenin gerekeleri olarak st ste ylyor. - Diyelim gece kouun birinde vukuat oldu. Sulularn cezalandrlmas sabah saymnda m gerekletiriliyor. - Gece vukuatlarnn sahipleri sabah saymnda ayrca cezalandrlr. Sabah orba iin kaplar aldnda kou gardiyanna durum hemen iletiliyor. lk sopa fasl bu bildirimle balyor. Vukuatn byklne gre sayma, hatta daha zel bir cezalandrmay gerektirecek baka zaman dilimine sarkyordu Sabahlar yaanan kouturmalar ksmen anlattk Karncalarn telal haline benziyor. Muazzam bir kouturma. Bir tarafta gnlk gereksinimlerini verilen srede karlamaya alan insanlar, bir tarafta gece vukuatlar yznden ikence grenler, bir tarafta tra olanlar, tuvalet kuyruunda bekleyenler, bir tarafta ayak st bir-iki kak orba ienler, bir tarafta eitim, mar dzenine hazrlk. Bazen birka ii bir arada yapanlar O havay gerekten grmek ve yaatlan cendereye tank olmak gerek. Yani yle eyler varki; ok skyor adam, bir trl tuvalet ihtiyacn karlayamyor, tuvalete de gidemiyor. Tuvalete gitse tra olamyor. Tra olsa stne giyemiyor. Tam bir karmaa. Ve yaplmayan her eyin bedeli, ikencedir. Byle bir ortamda sabah saym balyor. - Yani daha saym gelmeden insanlar u veya bu nedenden dolay sopa yiyor?..

490

- yle Gece vukuatlarna gelince, diyelim birisi tuvalete gitmi, birisi zerindeki battaniyeyi am, bir nbeti gardiyana nbet srasnda iyi tekmil vermemi veya asker mazgal deliinden bakarak baz sular ilendiini grm; tutuklularn birbiriyle konumas, nbetinin esas duruta yrmemesi vb. btn bunlar vukuat saylr, saymdan nce cezalandrlrd. - Aylarca, yllarca her gn, yeni gne bylesi bir kouturma iinde balamak ve tm gn yle geirmek insan zamanla robotlatrr ve istenilen konularda yetkinletirir herhalde - Evet, o da var. Byle bir programlamadan szedebiliriz. Otomotizasyon ylesine gerekleti ki, tutuklunun kendi kendisini o ark iinde iletmesi iin artk kumanda kademesine gerek bile kalmad. rnein gardiyan kapy ayor kou kalk veya sayma hazrlan veya mara bala diyor ve dmeye baslm, artel indirilmi oluyor. Bu yle bir noktaya geldi ki, gardiyan mar sorumlusu saat 5te mar balatacak diyor. Artk ondan sonraki srete gardiyan koua hi gelmese de, kou mara bala demese de balanyor. Bu ark kendi kendine iliyor. Sre uygulamalar bakmndan bu noktaya kadar geldi, yetkinleti. Fabrikalarda elektrik sistemi olur, indirirsin arteli, tm sistem harekete geer. Aynen yle, bir dmeye baslyor ve cezaevinde bin insan harekete geiyor. Szgelimi idare ses cihazndan stiklal Marna bala komutu veriyor. bin insan mar okumaya balyor. Bu uygulama da az ilgin deil. kence yaplr, vahet uygulanr ve genelde kamuoyundan gizlenmek istenir. Ama burada tersi oluyor, dediimiz gibi Krdistana bizi nasl hizaya getirdikleri mesaj verilmek isteniyor ve bin insana birden mar okutuluyor ya da baka iler ikenceyle yaptrlyor. Bir 23 Nisand galiba; Esat Oktay ses cihazndan anons yapt: Btn koular stiklal Marn verdiimiz saatte syleyecek ve btn pencereler ak olacak! Pencereler ak olsun ki daha iyi yanklansn ve ses daha iyi dar gitsin. Darda ziyaretiler var. Kapnn n tklm tklm Anons yapldnda bin insan belki daha fazlayd stiklal Mar syledi Yani cezaevinde artel

491

indirildiinde harekete geen bir ileyi kuruldu. Bir gardiyan koridordan geerken, kou esas durua ge diye bardnda btn cezaevi esas durua geiyor Her gn tra olma zorunluluu yannda bir de gnde iki defa tra olma durumu ortaya kyor. Gr sakall insann akama doru yzne dokunulduunda sakallar ele batar. Neymi, sakal kontrol var, bakalm herkes tra olmu mu, olmam m? diyor, elini sryor. Sakal azck da olsa ele batyorsa tra olmamsn diyorlard. Ve ikence iin yeni bir gereke domu oluyordu. Bu yzden baz tutuklular akama doru, fsatn bulurlarsa gizlice tekrar tra olurlard. - Faizm niin kldan gck kapyor acaba? Bir mant olmal yani!.. - Tabii mant var. Dediim gibi kendi disiplin ettii mantn, sende de kurgulamas ve iletmesi szkonusu. Her gn tra olman gerektii sylenmi, onun dna kmsn, ihlal etmisin. Emirlerinin dna kman istemiyor, her eye tam itaat, boyun edirmeyi, kendi potas iinde erimeni nne koymu - Dzen, intizam gibi meseleler de var galiba iin iinde - Onun da tesinde. Bu i, dzen-intizam sorunu deil. Eer yle olsa, bunu saladktan sonra insanlarn ikence grmemesi gerekirdi. Ama hem dzen ve intizam son noktasna kadar salyor, hem de insan bitirme, ihanet ettirme olayn hedefleyen, yaamn, iradeni senden alan, kendine balayan bir dzen kurmaya alyor. Ve kurallar, uygulamalar, bahaneler birbirini retmeye, tamamlamaya devam ediyor. Diyelim bir hcreden dierine gya komnle ilgili, bir not verilmi. Grlyor, baskn dzenleniyor, nutuk ekiliyor, ardndan ceza olarak da Esat Oktay, stiklal Marnn on ktasn syleyeceksiniz. Ben beeninceye kadar, sesiniz o kadar gr kacak ki, hertaraf, cezaevini inleteceksiniz! diyor. Herhangi bir ey bahane edilerek bask yapmann binbir eit yolu bulunuyor. Kouta stiklal Mar tekrar tekrar syletiliyor. Saatlerce ve bazen sabaha kadar sryor. - Hi yatmadan gn etmi oluyorsunuz bylece! - Anlattmz birok nedenden tr sabaha kadar esas duruta

492

bekletiliyoruz. Diyelim aleyhimize TRTde bir program yaynlanm, hurra kou basknlar! Herkes ayaa kaldrlyor. Yani uyuyamadan yeni gn karladmz ok olmutur. Eitimlerde ve saym anlarnda ayakta sallanmamz, uyumamz bazen yere dmemiz de az yaanmad

Kemal Pir: Szckleri tutsak almaktan kurtardk!..

- Askeri marlarn ezberletilmesi, syletilmesi biimleri zerine biraz daha konuabilir miyiz? Onlar asndan psikolojik bir bask arac olan bu boyut, sizler iin ne ifade ediyordu? Mar sylememe tutumunuz olsayd bedeli ne olurdu? - Marlarn bizler ve onlar iin ne ifade ettii biraz irdelendi. Bunlar rk-faist, Trkl ven marlar. Bizler de Krdistanlyz, devrimciyiz. Ak ki bu marlar ideolojimize, inanlarmza, ideallerimize tamamen kart ierikli. Ve faist marlar devlete siyasi-ulusal kimlikten soyundurmann, boyun edirmenin, Trkletirmenin, insanlar istedikleri yere getirmenin bir arac olarak kullanlyor. Yani marlar znde ulusal ve snfsal imha politikasnn bir paras olarak ele alnr. te bu politikadr ki, yllarca Trke bilmeyenlere zorla retiliyor, sabahtan akama kadar insanlar bartlyor ve sonunda bu uygulama faizmin ideolojik-politik boyutunun en derinlemi biimiyle maddi bir ikence unsuru haline geliyor. Bu faist marlar doal ki, siyasi bilin alm bizlerce kabul edilemeyecek, byk bir kin ve fkeyle karlanacakt. Ve bunun bizler zerindeki psikolojik, dnsel tahribatlar ve rahatszl da ard. Aylarca, yllarca her gn ayn marlar sylemek insanda genel bir bkknlk yaratyor, bu da kin ve fkeni daha da derinletiriyor. - Tabii olay sizin iin birok bakmdan madi, manevi ikence demek, ama bir de kar taraf dnelim. rnein her gn yzlerce kez Eskiehir marn, Harbiye marn dinleyen bir askerin ruh hali nedir acaba? - Bu durum gardiyanlarda da bir bkknlk yaratyordu. Sabah

493

itimalarnda rk, dmanca temelde bize kar kendilerine bir nutuk ekilir, koulara salnrd. Ancak bu hz marlara kar olan bkknl ortadan kaldrmaz. Akama kadar koturma, ikence yapma gardiyan da iyice yorar, marlar onlarn da kafasn iirirdi. Genelde deer verilen, anlaml olan bir ey ok kullanlyorsa insanlardaki etkisini giderek yitirir, anr. Marlar karsnda gardiyanlarn tutumu da byleydi. Bunu gerek davranlarnda, gerekse konumalarnda aa vuruyorlard. 35in faist avuu Mevlt bizimle olan konumalarnda, aslnda bu gerekmiyor, marlar tekrar tekrar syletmek onlarn deerini drr diyordu. Bilinli, gzkara ikenceci, faist birinin bunu sylemesi iin boyutunu yeterince verir Kendileri iin bir anlam ifade eden bu marlarn nasl giderek deer amna urad, alay, elence arac haline dntn grd. Normalde stiklal Mar sylendiinde bir askerin subayn esas durua gemesi gerekir. Bu kalmad artk. Nasl kalsn? Koularda havalandrmalarda akama kadar yzlerce defa stiklal Mar okunuyor. - Onlar da sayg duruuna geme yerine sizlerin arasnda gezip duruyorlar - Tabii Cezaevindeler, koularda, koridorlarda, havalandrmada grev yapyorlar. Biz stiklal Marn okurken adam ayak ayak stne atm, kouun karsnda gemi seyrediyor, syleyenlerle alay ediyor. Ya da yar uzank halde laubalice tutuklulara mar syletiyor. Mara ve dier eitim aralarna bimek istedikleri rol, eer bu anlamda ele alnrsa, bklm, elenmenin, alay konusu etmenin arac haline gelmi, sayg gsterme ii geri plana dmt. Bir mar gnde yzlerce defa syletmenin ift ynl geri tepmesi olacakt. O faist marlar ikence unsuru olarak bizleri hakl olduumuz konusunda daha da bileyecek, kinlendirecek. Uygulayan askerlerde de, sayg yerini alaya, kfr ve dalga gemeye brakacak. Bu aynen yaanyordu. Biz kinleniyorduk, onlar kendi marlaryla dalga geiyordu. Ayrca i bununla kalmyor, yle bir an geliyor ki, askerler sadece kendi aralarnda marla dalga gemiyor, bu kez sylettii tutuklularla birlikte dalga gemeye

494

balyor. rnein Mayk dedikleri bir gardiyan vard. Tarihi evir marnn tarihi evir nal sesi ksrak sesi bunlar dizesini revize ederek ksrak sesi yerine eek sesi derdi. 52 mar var. Sylyorsun bitiyor, yeniden sylyorsun ve azndan kan dizeler, marn szleri fazla bir ey ifade etmiyor artk. Yorgunsun ve bitkinsin, fken, isyann giderek daha da byyor. Jop ve kalaslar altnda, zulmle en hzl mar ezberletme rekoru Diyarbakrdadr. Bu zellii bakmndan Diyarbakr hibir yerle kyaslayamayz Bir pazar gnyd. Esat Oktay anonsun bana geti, Atatrkn genlie hitabesini, on ktalk tarihi evir marn, byle uzun drt-be mar daha yazdrd. Kendisi szck szck okudu, tutuklular yazd. Yazma ii tamamlandktan sonra Esat Oktay, Pazartesi gnne kadar bu marlar ezberlenecek, yarn herkesi snavdan geireceim, ezberlemeyenin vay haline! dedi. Yaamnda ezberinde bir msra, bir drtlk olmayan insanlar bile yazdrlanlarn tmn yirmidrt saatten daha ksa bir srede ezberledi. Ezberlememek, yapmamak istiyorsun, ama bir yerde yeteneklerini ayaklandryorsun. nk sakat kalabilirsin, lebilirsin, ar ikence grebilirsin. , artk yle gelip geici bir ikenceye dayanmyor, uzun vadeli sreci ilgilendiriyor. Birgn deil, bir ay, bir yl deil; yllarca srecek bir uygulama. ki gn ezberlemedin, gizlendin, ama nc gn yakalanrsn, ezberlemek zorundasn. En fazla bir iki ay byle idare edersin Bu sorunun kkten zm tabii ki direniten geer. Bu i polis sorgusuna da benzemiyor. Polis sorgusunda genelde u psikolojik faktr vardr: Polis ikence ediyor, ama eer lmezsen en fazla -be ay sonra ellerinden kurtulursun. Ama Diyarbakrda -be ayla kurtulamazsn. Aylar deil, yllar ilgilendiren bir sre. tesi bu uygulamalar ne zaman ve nasl dize getirebilecein konusunda da net deilsin. Bir ay, alt ay sonra vaheti sonlarm, direnie geer sonu alrm diyemiyorsun. Gl 1981 direnii yenilgiye uram, gelinen nokta onun gerisinde. Daha rgtsz ve danksn, yenilgi psikolojisi var. Dne bakyorsun, yarn kyaslyorsun, karanlk bir tnel iindesin. Ve tnelin ucunu grmyorsun.

495

- Ya reneceksin, ya da reneceksin! - yle. Ya ezberleyeceksin ya da ezberleyeceksin! Ortada renilecek bir ey de yok Sana baka seenek brakmyor. Eer yapmam ezberlemem diyorsan kimse sana ezberletemez. Ama bir artla, kendine gveniyorsan, direnmeye kararlysan ve bu gteysen isyan bayran aarsn, direnirsin. Tabii bedelini de deyeceksin. - Gerekten bir kitle kalkmas yaanmadka bireysel klar yapmann bir nemi olmuyor. Sylediklerin karsnda bu gerei gryorum - Bireysel klarn bu erevede deitirecei fazla bir ey yok. Kurallara uyan, direnmeyenler de rahatlkla ldrlyor. Direnenleri nasl bir son beklediini sylemeye bile gerek yok Doal ki, kuatlmann bu en ar biimini yarp ondan kurtulmann yolu; doru nderlik altnda gl kalkmalarda olacaktr. Bu konuda Cemal Kl iyi bir rnektir. Kurallara uyduu halde mar okuyamyor, yry yapamyor diye ldrdler. Mar ezberlemeyenleri ayr bir kuatmaya alma, kou arkadalarn karlarna karma, onlar da bir bask unsuru olarak kullanmaya altklarn anlatmtk. Cemal Kln yannda kalan arkadalar da niye buna marlar ezberletmiyorsunuz? denilerek defalarca ikence grd. Cezaevinde okuma yazma, Trke bilmeyenlerin oran olduka yksekti. dare bu a vahet temelinde dier tutuklulardan yararlanarak kapatmak abasndayd. Tutuklu iin sadece renmek yetmiyor, retmesi de gerekiyor! - Mthi bir kuatma - O retme ii koularda yaygn. Adam Trke bilmiyor, alglama gc zayf. Bana retmen olarak renim grm bir tutuklu veriliyor. retmene, u kadar gn iinde bu adama btn marlar ezberleteceksin! diyorlar. Ksacas ezberletsen bir trl ezberletmesen bir trl. Her iki halde de ikence grmenin n alnmyor. Diyelim ezberlettim, niye bozuk Trkeyle ezberlettin, niye urada burada aryor? gibi gerekelerle ikence gryorsun. Ezberletmezsen zaten byk bir bedeli gze alm

496

oluyorsun. Byle bir ilemle yzyze braklan kii bu defa ikenceden kurtulmak iin hi bilmeyenle ilgileniyor. Marlar ezberletmek iin gecesini gndzne katyor. nk arkada ezberleyemedii srece ikence grecek, kendisi de tan olacak. Ayrca kendisi de ikence grmeye devam edecek. ift ynl bir kuatma tutukludan tutukluya yaanyor. - Gn boyu bin insann mar syleyip sylemediini nasl anlyorlar, nasl denetliyorlar? - Drt katta krk hcreye datlmz. Mar sylerken baz hcreler kaytarabiliyor. nk yoruluyoruz, akama kadar syleye syleye bitkin dyoruz. Gizlice martan, eitimden kaabilmenin yollarn aryoruz. dare de kamann tm yollarn tkama abasnda. Gardiyan duvar dibinden gizlice geliyor, tek tek hcreleri dinliyor. Herkesin mar sylemesi gerektii srada, o uultuda dikkatini ekenler sylyor mu sylemiyor mu anlamaya alyor. Sylyorsa yandaki hcreye gidiyor, yava sylyorsa veya hi sylemiyorsa cezalandryor. Sk sk bu ekilde yakalama, ikence etmeler yaand 4. katta saymz azd. 4. kat mar sylese de sylemezse de ses orann pek etkilemez. Gardiyan marn tam ortasnda alt katlar susturuyor, 4. kat yakay ele veriyor! bazen de sadece st katta bulunan be-on kiiye, bize mar syletiyor. Ses kmyor, barmyorsun. diyerek falaka, dayak balyor. Veya baka bir ceza veriyor, denetlemeler aralksz sryor. Havalandrmada askeri yryle marlar syletilirken gardiyanlar tutuklular denetliyor. Mar sylyor mu, yoksa sadece azn m ap kapatyor, anlamak istiyorlar. nk byle olaylar da ok sk yaanyor. Baz tutuklular ne yaplrsa yaplsn, mar ezberleyemiyor. Ama o kalabalkta azn ap kapatrsa, ikence grmekten belki o an kurtulabiliyor.

497

III. Blm
Mahkemeler Sreci zerine

() Krdistanda direniin bir dier doruk noktas da, Trk smrgeciliinin eine ender rastlanan bir gaddarlkla saldrd sava esirlerinin Trk mahkemelerindeki direnileridir. Byle azgn bir dmana kar zgr iradeyle dmek erefli bir grevdir. Ama onunla, olanaklardan yoksun ve eit olmayan koullarda yzyze gelmek, en kahredici randevulardan biridir. Fakat Krdistanda tarihin byle bir randevu yarataca kesindi. Trk smrgecileri tarihten sildikleri halklara ek olarak, bugn de en vahi bask ve smr sistemiyle Krt halkn imha etmek istemektedir. Dolaysyla da, bu halk adna ok gsz bir dnemde de olsa dmandan yaptklarnn hesabn sorma gcn kendinde bulanlar, dmann eline dtklerinde en alak basklara maruz kaldlar. Belki de insanlk tarihinde ender grlecek bir olgu olan bu talihsiz randevulama, tarihin daha sonraki gelimesi asndan gerekten de ya varolmak, ya yok olmak; ya direnmek, ya da teslim olmakla zdetir. Bu soylu deerler adna yola koyulan her rgt, eer bu deerlere

498

ihanet etmek istemiyorsa, mutlaka byle bir randevu saatinde dmanla karlaacakt. Ve bahsedilen yle bir dman ki, tarihte ve gnmzde en hunhar zellikler gsteren Trk smrgecileridir. Bu karlamann gerekletii alan ise, soylu deerler iin sonuna kadar savalp savalmayacann belli olaca bir atma alan. Bu atma kim yenerse onun zaferinin kesinletii bir atmadr. Ve eer btn donanmszla ramen direniiler, bu zeminde bylesine bir dmanla atmay gze alr ve teslim olmazlarsa, aktr ki artk ulusal kurtulu iin yaamak ve mcadele etmek o derece kolaylam olacaktr. Bu anlamda da, gerekten kimsenin beklemedii Krdistandaki o ulusal uyan ve kurtulu mcadelesi sadece bir takm teorik belirlemelerle ve bir takm rgtlerin iddialaryla ne srlen bir dava deil, bir daha geri dnlmemecesine dostun da, dmann da kabul ettii bir olgu haline gelecektir. Nitekim bu atma saatinin direniileri, yaamn bu biimde yaratlmasnn o byk insanlar oldular. Direniin yce nderi Hayri yolda bu tarihi hesaplamadaki kesin kararlarn aklayan szlerinde yle diyordu: () Uygulanan ikencelere ve yasaklara karlk direniyorum. Para para da olsak, faist uygulamalara kar kyor, sylediklerini yapmyoruz. Direnmeyi egemen klmak istiyoruz. Politikamz direnmektir!() Trk smrgecileri tarihi tecrbelerine dayanarak, bugn de PKK zerinde ayn uygulamay yapmak istemektedirler. Mahkemelerdeki durumalarda, Krdistann birok yresinde sergilenen o byk direni ve randevulama saatinde, dman adeta tarihte o kadar gce diz ktrten bize kar siz yeni gler mi deceksiniz! diyerek, direniileri teslim almaya, bu temelde bir ihanet ortam yaratmaya alm, daha nce birok gce kar baard bu ii PKKye kar da baarmak istemitir. Aktr ki, tarihin karar anlarndan birisi de budur. Ya sonuna kadar direnilecek, ya da teslim olunacaktr. O zeminde nce nder devrimciler zerinde oyun oynayaca ve onlarn ahsnda Krdistann yeniden teslim alnmak istendii

499

aktr. PKK, tarihsel geliimin ana dorultusunu tayin etmek ve direnie nderlik edecek izginin hakim olmas iin roln oynamak zorundayd. Eer byk bir yara alnmak ve daha sonraki gelimelerin arpk bir biime brnmesine yol almak istenmiyorsa, bu zeminde mutlaka direnilmeliydi. Bu direnmeden baaryla kldnda, gelecek salama alnm olacakt. te bu bilin ve inanla PKKnin yiit nder ve militanlar ulusal kurtulu savann en zorlu mcadelesini burada verdiler. Taraflar arasnda byk dengesizlikler olmasna ramen, gsterilen byk direnmenin, salanan baarnn daha sonraki gelimelerin ynn ve hzn etkiledii gibi, salan zafer tohumunun kendisi olduunu dakabul etmek gerekir. Bu sava, yalnz PKKnin deil, tm Krdistan ulusal kurtulu srecinin gelime yolunu ve hzn belirleyecek ve salt kahramanlk olgusu olarak deerlendirilmeyecek, direni izgisinin kurumlamas ve direni nderliinin pekimesi anlamnda bir sava olacaktr. Bu randevulama saatinde, bata PKKnin nderleri olmak zere, byk kayplar verilmesine ramen, yaman bir direni yaratld ve byk bir sonu alnd. Ulusal direni izgisi lkenin somutunda temel mcadele izgisi haline getirildii gibi, buna nderlik eden ideolojik-politik rgtsel nderlik de gelitirildi. Mazlum, Hayri, Kemal, Ferhat ve onlarca ehidin, gler arasndaki byk dengesizlie ramen verdikleri ve baardklar sava, bylesine anlamla ykl bir savatr. Artk n durdurulamayacak ve mutlaka zafere gidecek olan bu savata direniiler bu durumu ve gelecee olan inanlarn yle ifade ediyorlard: () Krdistanda Trk burjuvazisinin smrgeci egemenlii var dr. Bu ege menlik, Kr dis tan top lumuna ya bancdr, addr ve zorla ayakta tutulmaktadr. Bu egemenlie kar bamszlk ve zgrlk mcadelesi vermek, her bilinli ve drst Krdistan insannn grevidir. Krdistanda byle bir mcadele balam, Krdistan halk proletarya nderliinde kurtulu srecine girmitir. Bu sreci durdurmaya hibir zor kuvve ti nin gc yet me ye cek, za fer mut la ka Kr dis tan hal k nn

500

olacaktr. Byle bir mcadeleye katlm olmakla piman deiliz. Davamz hakldr. Bu davann neferi olmaktan eref duyuyoruz. Tarih karsnda grevimizi ifa ediyoruz. Tarihin bizim iin hkm beraattr En yce deerler olan bamszlk ve zgrln kazanlmas dorultusunda atlan admlarn anlamn bilmek gerekir. Direniler, bu deerlere ulaabilmede paha biilmez katklar salamtr. Eer Krdistanda ulusal direni eyleminin, bilincin ve savan n alnamyorsa, dalga dalga tm topluma yaylyorsa, savamz gittike nnde durulmaz bir sel haline geliyorsa, bunun tek byk kayna, direni ehitleridir. Mcadele, artk bu kaynaktan geliecek ve zafere gidecektir. Bu noktada artk iler bir anlamda kolaylam, almalar buradan alnan gle baarl sonular yaratmtr. Birok dalma, rme, kme alametleri ortal kaplarken, Krdistanda mcadele umudunun taptaze tutulmas, zafere gidecek kavgann n hazrlnn derinliine yaplmas, direni ehitlerinin anlarnn gereini yerine getirmenin sonucudur. Anlara kt bir ballk, nasl ki bizi en soysuz bir uuruma gtrrse; anlara laykyla bal olmak da, onlarn dndklerini gerekletirmekle gsterilebilir. Mazlum Doan yolda: Hazrlk ve toparlanma taktii dorudur. Acelecilik ve gz dnm atlganlktan saknmak gerekir. Bizce rgtlenme propaganda ve askeri hazrlk bir-iki yl srmelidir. derken bize yapmamz gerekenleri belirtiyordu. Bu halk mutlaka kurtulacak, belki on yl veya 20 yl alr, ama mutlaka bir halk sava verilecek derken, Kemal Pir kurtulua olan kesin inancn ve ona ulamak iin izlenmesi gereken yolu gsteriyordu. Hayri Durmu yolda: Mezar tama, borlu gitti, yazn diye ifade ettii o yce dncesinde, smrgeci esareti paralayp bamsz ve zgr bir Krdistan lkesi yaratlncaya kadar savamann zorunlu olduunu ve bu uurda yapmamz gerekenleri anlatyordu. (Parti nderliinin deerlendirmesinden)

501

Diyarbakrn ortasndan bir konvoy geer!..

- Bandan beri mahkemelerin sizin iin ok nemli olduu konusunda eitli belirlemeleriniz oldu Bu bakmdan konuyu en detayl biimde irdelemek gerektii kansna vardm. Mahkemelerinizin yapld zeminden yola karak, olay belli bir btnsellik ierisinde ele alamaz myz? O zemini tantmakla sylei yolculuumuzu srdrelim istersen - Yarglandmz mahkeme salonlar cezaevi binas iinde deildi. Diyarbakr Cezaevinin batsna den ehir knda, Urfa yolunun altnda olduunu syledik. Mahkeme binas ise, cezaevinden epey uzakta bulunan 7. kolordu karargah binasnn alt tarafnda, gneyindedir. PKK davalar toplu ve kalabalk olduu iin askeri mahkemenin kulland eski duruma salonlar kk geliyordu. Askeri mahkeme binasnn alt ksmndaki askeri alana iki byk salon ina ettiler, yarglamalar orada yaptlar. - Srf sizi yarglamak iin mahkeme salonlar yaptlar, yle mi? - Evet, hem de iki salon yaptlar. Bu salonlarn her biri yz kiiyi alabilecek byklkteydi. Durumalara toplu olarak karlyorduk. PKK Ana Davas beyz sankl Beyz sann hepsini birden mahkemeye gtrmediler. Anlatmtk, kimlik bildirimi ileminden sonra ana davay drt gruba bldler, gruplar srayla mahkemeye gtrlp getirildi. Binalar tek katl. Mikrofon dzeni var ve sradan tahta banklarda oturuyoruz. - Dinleyici iin yer var m? - Evet, -be bank koymular. Sanklarla dinleyici blmleri arasna bir parmaklk atlm. Tuvaleti, lavabosu ayr bir blmde. Duruma balamadan nce baka bir salonda bekletilme durumu yok. Sanklar kalabalk olarak getirildii iin, hepsi gelir gelmez duruma yerindeki sralara oturtuluyor. Mahkemeye gtrlrken konvoyun nnde ve arkasnda askerleri tayan aralar dnda kariyer de olurdu. Yolumuz boyunca ehrin trafii durdurulurdu. Mahkeme konvoyu Urfa anayoluna karlr, kolorduya kadar olan kesimde trafik btnyle kesilirdi. ok sayda askeri arabann ku-

502

atmas altnda, byk bir gvenlik emberi iinde mahkemeye gtrlp getirilirdik. - Cezaeviyle ehir arasnda yaklak olarak ne kadar mesafe var? - Sanrm drt-be km. var Mahkeme binasnn nnde zincire vurulmu tutsaklar arabalardan indirilir, kafalar ne eik, saa sola bakmadan yrtlrlerdi. Bu ekilde yrme kesin kurald. Daha sonra vahet trmandrldnda, bizlere yaptramadlar, ama dier siyasi gruplardan ve koulardan mahkemeye getirdiklerine arabadan indirdikleri yerden binaya kadar eli-yz metrelik bir uzaklk askeri yry yaptrp, mar sylettiler. Dardakilere tutuklular tehir ederek cezaevinde insanlar ne duruma drmler, nasl hizaya getirdiklerini, baarlarn gsterme amalanyordu. - O ibret-i alem gsterisinin baka boyutlar var myd? - Tabii ki, bunlar ibretlik iler, az ey deil Salona alnyoruz; arkaya bakmak, ziyareti, dinleyici veya avukatyla konumak, ka gz oynatmak, glmsemek yasak. Tutuklular banklarda esas duruta oturtulur; topuklar, dizler birbirine yapk, eller diz kapaklar zerinde dz duracak ve yandan bakldnda sradaki tutuklularn dizleri ayn hizada olacak. Rahat oturma, ayaklarn ama szkonusu olamaz. Tutuklu baktnda sadece nndeki insann ensesini grecek ekilde oturacak, direkt karya bakacak, nden bakldnda ararda oturmu tutuklular tek bir kii gibi gzkecekler. - Byle ynla ayrnts olan bir oturma dzeni yaratma fikri mahkeme heyetinden mi kt? - Yarglama usulne gre salondaki dzen, gvenlik konular mahkeme bakannn denetimindedir. Ama Diyarbakrda usller aramak yanlt ve her ey usulszlk, lszlk, pervaszlk iinde geliirdi. Salonunun gvenlii inzibatlarca salanmas gerekirken, orada inzibatlar getirilip diziliyordu, ama etkisiz ve yetkisizletirilmilerdi. nzibatlarca embere alnmz, ama onlarla aramzda bir de gardiyan emberi var. Zaman zaman inzibatlarla gardiyanlar arasnda yaklam biimlerinden tr srtmeler de

503

oluyordu. Bazen inzibatlarn nnde gardiyanlar bizi dvyor, hakaret ediyor, inzibatn biri de o gardiyana zeniyor ve tutukluyu dvmek istiyor. Byle anlarda ilgin sahneler ortaya kyordu. Bu benim malm, ona nasl elini uzatyorsun? anlayyla gardiyanlar inzibatlara kzarlard. Ya da inzibatn biri bize scak bakm veya bir-iki yumuak sz sylemi, bu farkedildii anda, inzibata kzarak barrlar, srtme derinleirdi. Daha sonraki gnlerde inzibatlar tmden devreden kardlar. Bir btn olarak salon cezaevi gardiyanlarna devredildi. Gvenlik ve orada olup-biten her ey cezaevi idaresinden sorulur oldu. Cezaevinden gelen yirmi-otuz gardiyann banda bir avu veya subay sorumlu olarak bulunurdu. O sorumlu kii sadece askerlerin deil, asker saylan tutuklularn da komutan olduu iin, salonda mutlak bir hkmrand. Tutuklunun ihtiyalarnn karlanp karlanmayaca, mahkeme heyetinden ok onlara kalmt. Heyetin bizi pein sulu, dman hain gren, her eye mstehaksnz, size her ey revadr diyen mantklar da iin baka ynyd ve zamanla ok arpc bir biimde aa kt. - Bu tr yaptrmlar ve yasaklar bandan beri var myd? - Bu da sre iinde oldu. Mahkemeler aldktan birbuuk ay sonrasna, yani cezaevindeki direni bitene kadar mahkemede herhangi bir kural ve dayatma uygulanmyordu. Onlar da biliyordu ki, direni krlmadka istedikleri gerekleemez. Ancak bu sre iinde de mahkemede rahat brakldmz sylenemez. kence ve hakaretler yine sryordu. Bir gn salonda gardiyan Karasuyu joplarken heyet salonda, yerini alm Karasu, buras mahkeme mi, ikencehane mi? diye baryor. Duruma yargc E. Kayann yant ise, nizamlara uyun oluyor. 1981 yenilgisinden sonra, bir ay akn sre salonda kurallar tam olarak uygulanamad. Kurallar, 1981 Austos ve sonrasnda oturtuldu. - Mahkeme salonuna ilk kez ne zaman gtrlmtnz? 1981 lm Orucunda m? - lm orucundayken, durumalarn baladn sylemitik lm orucunun krkl gnleri olduu iin, durumalara karlacak

504

durumda deildik. Eylemin bitiminden -be gn sonra, henz kendimize gelememiken, apar-topar kimlik bildirimi iin durumaya gtrdler. Halsizdik, ayakta duracak takatmz yoktu. Hayrinin sal daha da ktyd. Krsye ktnda dt. Yeniden dmemesi iin kimlik bildirimi boyunca bir gardiyan kolundan tuttu. Kimlik bildiriminde bulunurken hemen hepimiz o durumdaydk. Kararmz; kimlik bildirilmeyecek, bask ve ikenceler krslerde anlatlacak, dikkatler cezaevinde olup bitenlere ekilecek idi. Durumalarn ilk gnlerinde, Mazlum ve Karasuyla birlikte be-alt arkada kimlik bildiriminde bulunmadklar iin mahkeme salonundan atyorlar. (Karasular lm orucunun ikinci grubundalar ve eyleme balayal on gn kadar olmu. Buna ramen srekli durumalara gtrlyorlar.) Salondan atlan bu arkadalar kariyere alnp akama kadar ikenceye tabi tutuluyorlar. - O ilk gnlerde mahkeme heyetinde savunma konusunda belli talepleriniz olmu muydu? - Savunmayla ilgili taleplerimiz ok oldu. lk gnlerde ne kardmz en nemli talebimiz, PKKyle ilgili btn dosyalarn ana davada birletirilmesiydi. Bu davalarda PKKnin yarglandn, sulandmz olaylarn bireysel olmadn merkez, siyasi amal olduunu syledik. Bu hakl gerekeyle blgelerdeki davalarn birlemesini defalarca istedik, her defasnda reddedildi Mahkemedeki bu oturu biimi sonuna kadar byle srd. Sabah en ge dokuzda salondaki sralara oturtuluyoruz ve akam saat 1718e kadar yerimizden kmldayamyoruz. Her tarafmz uyuuyor, uykusuzluktan, bitkinlikten gzlerimizden uyku akyor. Uyumamak iin inanlmaz bir aba sarfediliyor. Buna ramen uykuya yenilir, gz kapaklarn kapanrsa, alc ku gibi bana dikilen zebani hemen tepene biniyor. Ayrca ismini alyor, cezaevinde seni yeni ikenceler bekliyor. - Yani heyetin nnde sizi joplayabiliyorlar, rahatlkla dvebiliyorlar Tam 12 Eylllk manzaralar - Evet, heyetin nnde de yaplyor. Gardiyanlar seni joplar, alttan tekmeler, jopla drter. Arabada dvlrsn, dndnde cezae-

505

vinde dvlrsn Kimlik bildiriminden sonra sorgular balad, nce Diyarbakr grubunun sorgusuna geildi. ddianemedeki isim srasna gre tutuklu gidip ifadesini veriyordu. O dnem ifadeler stenoyla alnyordu. Steno sistemi nedir, ne deildir, hakknda fazla bir bilgimiz yoktu. Daktiloyla arasndaki fark nedir; hangisi iyidir, hangisi ktdr bilemiyoruz. Tutsaklarn hemen tm yaam boyunca mahkeme yz grmemiti. Toplu yarglanmaya tamamen yabanc ve tam bir tecrbesizlik szkonusuydu. Yazl savunma yapma olana da ortadan kaldrld iin, o bitkinlik, halsizlik uykusuzluk, tedirginlik, panik korku ortamnda aklnda ne kalmsa onunla yetinmek zorundasn. TCnin partiye ynelik sulamalar karsnda partiyi savunan ve siyasi savunma yapan birok arkadamz var. te marksist-leninist temele dayal, Trk milletinin birliini, vatann blen, blc, ekya, ete eklindeki sulamalarna kar partimizin anlayn, dnyaya bak asn, strateji ve taktiklerini ortaya koyacak epeyce insanmz vard. TCnin durumunu konumlandrmak, Trk egemenlik sistemini Krdistanda yerli yerine oturtmak temelinde siyasi savunmalar yaplyordu. Ama bunlar o gerginlik ortam iinde geni kapsaml, aratrma ve inceleme olanaklarn kullanarak, deerlendirerek ortaya kan almalar savunmalar deildi. Siyasi savunma yapan arkadalar, gemi birikimlerinden zihinlerinde ne kalmsa, onlar kullanarak PKK davasnn haklln mahkeme nnde haykryorlard. Sanklarn bir araya gelmeleri, cezaevinde ortak savunma metni hazrlamalar, birbirlerine yardmc olmalar imkan da yoktu. - Bahsetmitin; her ey savunma yapmanz nlemeye ynelikti - yle Polis ifadeleri ve dosyadaki dkmanlarn verilmesi kesinlikle yasakt. eriye mahkemede kullanmak zere tek bir sayfalk belge almann olana yoktu. ddianameleri bile doru drst okuyamyor, irdeleyemiyorduk. Yzlerce kiiye -be adet iddianame verildiini sylemitim. - Peki mahkeme salonunda sabahtan akama kadar kprdamadan oturma olay ka yl devam etti?

506

- Askeri literatrde olmasa da, esas duruta oturu, Diyarbakrda TCye ait bir bulutu! 1983te cezaevinde krlan teslimiyet zinciriyle birlikte mahkemedeki esas duruta oturu iini de tmden sona erdirdik. Tmden diyorum; nk biz 35ten gelenler, 1982deki byk lm orucundan sonra bu tr dayatmalara pek aldrmyorduk. Normal bir oturu olsa da, genel olarak saa sola bakma, konuma, geriye dnme fazlaca olmuyordu. Ancak 35. kou dnda kalan kitle ve siyasi gruplar genelde mahkeme dayatmalarna uydu ve 1983 Eyllne kadar bu dayatmalar srd. Yine durumann balang gnlerinde, mahkeme heyeti ieri girdiinde tutsaklar ayaa kalkmazd. Teslimiyetten bir sre sonra, idare, mahkeme heyeti ieri girdii anda herkes ayaa kalkacak! dedi. Emrin yerine getirilmesi iini de vahet ve terr zmledi. Ve heyet ieri girdiinde tutsaklarn ayaa kalkmas saland Bazen durumalar gereinden fazla uzadndan pekok defa yemek saatlerini karm olurduk. Tabii kardmz zaman da yemek yiyemezdik. Mahkemeden dnldnde yemek datlm oluyordu. Eer tutsak bizim gibi hcredeyse, tabaklarna yemek braklmsa yiyebiliyordu. Yoksa bulunursa bir para ekmekle yetinmek zorundayd. Yemek yenmeden geirilen birok gn vard - Mahkeme heyetine len tatili var, ama size yok deil mi? - Yok Orada tutuklunun le tatilinde yemek yemesinin imkan yok. Yemek zaman geldiinde hakimler durumaya ara verir, gider yemeini yer, dinlenir, ayn, sigarasn ier sonra gelip durumaya devam ederdi. A olmamzdan rahatszlk duyduklarn hi grmedik. Daha ilginci, onlar yemee gittiklerinde bizler daha da ok kskaca alnrdk. Diyelim birisi duruma srasnda kprdam, bir yerini kam, cezalandrlrd. O bir, birbuuk saatlik le tatilinde sopa atmalar, kfr ve hakaretler, joplarla drtmeler, niye yle davrandn, niye yle baktn, niin kprdadn? demeler grla gidiyor. Gardiyanlarn yumruklar, tekmeleri konuuyor, terr ortal kolaan ediyordu. - Hi mahkeme heyetine, len tatillerinde yemek yiyemiyoruz, az bu sorunu zmeniz gerekir demediniz mi?

507

- oka sylendi. Ayrca sylemeye de gerek yok. Grmedikleri, bilmedikleri bir durum deildi. Sylendiinde ya nemsemez, ya da biz de az, ne yapalm, size yemek verecek halimiz yok ya! diyerek terslerlerdi. Tutukluya yemek getirme veya bir salon atrp parasyla yemek aldrma szkonusu olmad. Ayrca orada olup bitenler yannda almz geri planda kalrd, ncelikle nlemeleri, tepki gstermeleri gereken kfr, hakaret, ikence, put gibi oturtuluumuz vard. Her ey onlarn gzlerinin nnde oluyordu. Bir kutuda tutulmuyoruz, ayr bir blm de yok, salona oturtuluyoruz, ara verdiklerinde heyet, krsnn arkasndaki odalara gidip oturuyordu. Onlarla aramzda ince bir duvar vard. ksrdmzde sesimizi duyacak kadar yakndlar bize. Salonda olup-bitenlerin tm; kalkp inen jop sesleri, kfrler tutuklunun l onlara rahatlkla ulard. Her eye tanktlar. Ama tek bir defa bile oturduklar odadan kp, gardiyanlara ne yapyorsunuz? Yapmayn demediler, demezler de. - Trafii durduracak denli ar ve zel nlemler eliinde, konvoy halinde halkn arasndan geiyor, Diyarbakrn bir ucundan dier ucuna hemen her gn sabah ve akam gidip geliyorsunuz. Acaba bylesi anlarda Diyarbakr halknn hangi duygular tayabileceini hi dndnz m? - Tutuklularn Diyarbakr Askeri Cezaevinden alnp yarglanmaya gtrldn ocuklar dahil tm kent halk biliyordu. Her gn yaanan bir sava grnm var. Ve bu grnm, bu hava halka bilinli bir ekilde veriliyor, kente dalga dalga yaylmas salanyordu. Terrize etme atmosferi iinde, Trk devletinin, aske ri nin ne ka dar hey bet li ve gl ol du u nu hal ka gs ter me amalanyordu. Kariyerler, st ak ciplere yerletirilmi makinal tfekler, elleri tetikte atee hazr askerler, namlular hem bize, hem de halka dnk Cemseler tklm tklm asker dolu, tutuklularn bulunduu ringler kafilenin ortasnda. Ara yollar, ana yollar tam bir kuatma altnda. Dediimiz gibi o gidi geliler bir anlamda smrgeci faist devletin, ordusunun hametinin, heybetinin sergilendii bir geit trenine dntrlyordu. Bir g gsterisi yaanyor; ite biz bu denli glyz, bakn hepsi elimizde, pen-

508

emize dmler, bunlar istediimiz gibi tutarz, yarglarz, gelin de kurtarn ya da, hallerini gryorsunuz! Artk kimse bunlardan fazla bir ey beklemesin! Devletin elinden kimse kurtulamaz! bret aln vb. mesajn veriyorlard. Yani btn bu mesajlarn hepsinin bir arada verildii bir grnm. Biz ne dnyorduk?.. Bu da olduka karmak bir duygu Kendi lkemizin topraklarnda, insanmzn, halkmzn arasndan tutsak olarak geirilmek, onlarn kaldrmlardan, kahvelerin nnden, bir traktrn stnden, bir belediye otobsnn iinden, evlerinin pencerelerinden, hemen nlerinden zel nlemlerle gtrlen bizlere baktn bilmek, o penceresiz ringlerin iinde bizlerin gtrlp getirildiimizi bilmeleri, onlar gremesek de yreklerinin bizim iin arptn, kayglandklarn bilmek, hissetmek, dnmen ok ar ve hznlendirici bir duygu. Diyarbakrn ortasndan her gn bir konvoy geiyor. Halkmz, onlarca aracn ortasnda kuatlm ringlerde gzel bir gelecek mutulayan insanlarn olduunu biliyor. Dman iin bu geiler g gsterisine dnyor, halkmz ve bizler iin ise buruk duygularn ve hznlerin yaand, kinin ve dmanln pekitii, gzyalarnn ie akt anlar oluyor. Bu anlarda halkmz, binlerce gz, binlerce yrek o ringlere sevgiyle bakyorlard. Dmann, kendilerine dnk namlularna fke kusan gzleri ringlere ulatnda sevgi saan gzler oluyordu. Bu eliik duygular hem onlar, hem de biz defalarca yaadk Tabii iin bu duygusal yanndan te, baz yaln gereklikler vardr. Krt insan mahkemelere, yarglamaya, idam cezasna nasl bakar? Ayrca onlara da deineceiz - Peki mahkemesi srmekte olan arkadalarn, mahkemeye gidi-gelileri srecinde karlatklar daha baka, burada belirtilmesi gerektiine inandn, zel fiziki zorluklar var myd? - Her ey de bir zorluk vard. Tutsaklar arabalara genellikle zincire vurulmu yirmier kiilik iki dizi eklinde bindiriliyordu. Arabann iinde oturulacak yer yok, ayakta bekletiliyoruz. Havaszlktan, skklktan dp baylanlar yle ok ki! Baka bir zel ikence yntemi de araba ilerlerken aniden frene baslmasyd. Fren yapln-

509

ca, ringin iinde ayakta bekleyen tutuklular, arkaya veya ne doru birbirlerinin zerine yklrd. O ani arpmada yaralanmalar, ezilmeler, baylmalar olurdu. Yazn, saat sekiz civarnda tutuklular arabaya dolduruluyor, eller arkadan kelepeli, birbuuk-iki saat boyunca yle bekletiliyordu. Arabann arka kaps kapal, sadece n cephede kk bir delik vard. Hava girecek baka hibir yer yok. Scaktan ou insan artk ayakta duramaz yere der, fenalk geirirdi. Kan ter iinde kalr, stndeki btn elbiseler srlsklam olur, sanki elbiseleriyle gle atlayp km gibi olurdu. Bir gn o halde gittik. Hayri krsye ktnda, durumay izleyen avukatalardan Mustafa zer ve yanndakiler aknlkla Hayriye bakmaya baladlar. Hayrinin elbiselerinin neden slak olduunu anlayamadlar, falta gibi alm gzlerle bakyorlard. Yz ifadelerinde, ne oldu, niin byle srlsklamsn? sorusu vard. Hayrinin, arabada saatlerce bekletilirken o denli terlemi olabileceini nereden bilsinler? Avukatlar merakla bizlere ve birbirlerine bakp durdular. Aslnda avukatlar da cezaevinde ne olup-bittiini, tutuklularn yzyze kaldklar uygulamalar biliyorlard. Tahliye olanlar gidip onlar gryor, her eyi anlatyor veya kendileri arada bir de olsa cezaevine geliyor, karlatklar zorluklardan tutuklularn da neler yaadklarn karabiliyorlard. Neyse, fren yapmalarla yaanan o arpmalar ezilmeler, yaralanmalar dnda bir de tutuklularn birbirleriyle konumasn, iaretlemesini, haberlemesini nlemek iin cezaevinde srp giden konuma yasan devam ettirmek amacyla, gardiyanlar arabaya bindiriliyordu. erisi ok scak olduundan, onlar da bunalrd. Arabada oturacak yer bulunmadndan ayakta beklemekten yoruluyor, tutukluyu yere ktrp zerine otururlard. - Ne diyorsun! Tutuklularn srtna m otururlard? - Evet, sandalye yerine - k! diyor ve oturuyor yle mi? - Sandalye yerine tutukluyu kullanr - ok adice bir ey! nsann inanas gelmiyor! - Srtna oturur, dver, hakaret eder, mahkemeye veya cezaevine varana kadar. Diyelim mahkemede otururken esas duru bozulmu

510

veya hakimler karsnda istenen topuk selam aklmam, onlara gre bunlar vukuattr ve daha arabadayken vukuatn bedelini detmeye balar. Ellerin arkadan kalepelidir. Kendini koruyamazsn, kelepe son halkasna kadar sktrlr ve kelepe demiri bileine, etine gmlr, kimi zaman eti yarp kemie dayanr, kanatr. Gardiyanlar arabada joplarla arkadan kelepeli ellerimize, parmak ularmza vururlard. Bazen tam anlamyla kudurur, tekmeler, yumruklar devreye sokulurdu. Tutuklunun az burnu datlr, kan revan iinde braklrd. Hibirkayg gtmeden, tam bir pervaszlkla tutukluya kaba dayan her trls atlrd Bir gn yine arabada bekletiliyorduk. Bizimle, Urfa grubunda yarglanan Siverekli Mahmut Alagz isimli gen bir tutuklu vard. Aalk kompleksiyle dolu o ufak gardiyan (general!) Mahmutu arabann orta ksmna ekti, yumruunu suratnn ortasna yaptrd. Yumruun iddetiyle Mahmut dier gardiyann kucana dt. O da vurdu ve yanndaki gardiyana devretti. Mahmut niin dvldn anlayamad. Durup-dururken dvmeye balamlard. Mahmut, ikide bir komutanm ben bir ey yapmadm diyordu. Yani onlarn deyimiyle bir vukuatnn olmadn sylemeye alyordu, ancak yumruklar dinmiyordu. Fazla dayak yememek umuduyla srekli, ben susuzum, bir ey yapmadm diyordu. Mahmutu bir top gibi birbirlerine atp durdular. - Peki, ama niin dvyor, yani grntsel bir neden de mi yoktu? - Herhangi bir vukuatn olmasndan deil. Bir gece nce ufak gardiyan televizyonda bir meydan daya sahnesi seyretmi; drt kii aralarna aldklar baka birini dvyorlarm. O sahneyi arabada gerekletirip gerekletiremeyeceini anlamaya alyor. Mahmutun yedii yumruklar da bunun iin. TVde grdkleri sahneyi gerekletirmek iin arabada bir film de onlar eviriyordu! Mahmutun yeterince anlayp kavrayamad ey, akla gelen gelmeyen her eyin vukuat ve ikence nedeni olabileceiydi Gidi-geliler elence, dayak fasl, kfr, hakaret iinde sryor. Gardiyan arabada sigara iiyor, izmariti, nndeki tutuklunun ensesine basp sndryor veya kulana yaptryor. Ya da tutuklunun elin-

511

de sndrp; ac duydun mu lan? diye soruyor. Veya tutuklunun birine aza alnmayacak hakaretler yadryor, kfre kar tahamml snrn lyor. Eer tutuklunun rahatszlk duyduunu hissederse, niye yle baktn, niye i geirdin, niye burnundan soludun? gibi bahanelerle daha ok kfredip ikence ediyor. Yani insann kiiliini, onurunu zedelemek, yaralamak iin ellerinden gelen her eyi yapyorlard. Birgn mahkeme dnnde PKK Suru grubunun karlat bir olay anlataym: Durumada bir arkada hakimle tartmaya girmi. Gardiyanlar bunu hazmedemeyip tutuklulara, syleyin lan! kimdir bu? Hakimle nasl byle konuur? nderiniz mi? diye ykleniyorlar. Hakimle tartan arkada arabada dvmeye balyorlar, dier yandan da kendisine tutuklularn kt eyler sylemesini istiyorlar. Ancak kimse bir ey sylemiyor. Bu defa onlar dvyorlar. Arabadaki en gen tutukluya, belki konuturabiliriz dncesiyle daha fazla yneliyorlar. Dvp yere ykyorlar. Ve gardiyanlardan biri, madem konumuyorsun, o zaman sana tecavz edelim de gr, diyor ve dierlerinden onun kelepesinin ve zincirinin zlmesini istiyor. Tutuklu gencin kelepesi ve zinciri zlyor, zerindeki giysiler zorla karltlyor, o anda arabada bulunan 40a yakn tutuklu bu aalk tutum karsnda homurdanmaya balyor. Tepkiyi gren askerler biraz ekiniyor, geri adm atyor, dalga geer gibi bir tavrla, giy lan elbiselerini, biz sana aka yaptk, naslda korktun!.. diyerek brakyorlar, dndklerini gerekletiremiyorlar Arabada homurdandklar iin tutuklular cezaevine geldiklerinde hemen sra dayandan geiriliyorlar. Hakimle tartan arkadan da pestilini karyorlar. - Peki bunun gibi daha baka arpc rnekler verebilir misin? - Hele bir de siyasi savunma yapmsa, dnte arabada sen hl Krdistan m savunuyorsun, hl PKKli misin? diyerek, tutuklularn ayr bir hmna uramalar, ayr bir ikence seansna tabi tutulmalar szkonusuydu. Ama bir noktadan sonra savunma yapanlarn zerine fazla gidemiyorlard. Onlar vazgeirme konusunda artk midi kestikleri iin bu defa intikam almaya yneliyorlard. Fakat dierlerine, yani savunma yapmayanlara bizlerden da-

512

ha ok ektiriliyordu. Onlar her bakmdan daha fazla eziliyordu. Arabada, gidi gelilerde, mahkeme ve cezaevinde daha fazla yaralanyor ve drlmeye allyordu Bir gn mahkemeden dnyorduk, bizi arabalardan indirdiler. Yanmzda bizim davadan bizimle yarglanan Halil Yavuz da vard. Elli-ellibe yalarndayd. Herkes srayla arabadan iniyordu, asker onu arkasndan itti. Araba kaps yerden epeyce yksekti. Halil Yavuz dengesini kaybetti, yzst yere akld - Elleri arkadan kelepeliydi, deil mi? - Kelepeli olmasayd, itelediklerinde saa sola tutunabilir, yz koyun derken ellerini kullanabilir, yere aklmazd. Surat parampara oldu. Ertesi gn yine mahkememiz vard. Halil Yavuzu getirdiler, yz yaralarla kaplyd, o haliyle mahkemeye kardlar. Normalde o ekilde yere den birini alp hemen hastahaneye gtrmeleri gerekir. Byle anlarda tutuklunun hastahaneye gtrlmesi ok istisnadr. Sadece bir defa, o kadar sre iinde sadece tek bir defa rastladk. Mahkeme salonunda tutuklunun birine vurdular. Yere kapakland, bayld. Bir shiye arn da unu gtrsn! denildi. Ancak o zaman hastahaneye gtrlme ii oldu. Baylan srkleyip salondan kardlar Mahkeme yollarnda bir dier zorluk da kn karmza kyordu. zellikle 35tekilerin dier tutuklulardan ayr gtrldn sylemitim. Eer o gn 35ten mahkemeye gidecek insan says azsa, kariyerlere bindirilirdik. - Tabii kariyerlerin de st ak - st ak, tank modeli bir ey. Yazn da ona bindirilirdik, ierisi hamam gibi, frn gibi! Kariyerler elikten yapld iin gnete snr, elini dokundurduun zaman yakard. Yazn kariyerlerin iine konulduktan sonra st ve arka kapaklar kapatlrd. O maden klesi iinde kavrulurduk. Kn da tersi olurdu. st, arka kapa alr, iine oturtulurduk. Etimiz o souk demirlere yaprd. O dnem palto giyinme de yasakt. Durumalarn balamasndan birka ay sonra mahkemeye gidenlere askeri mont verdiler. Montlar siyah boyaya batrlmt ve sadece mahkemeye giderken giydirilirdi. Montlar diyorsam, yle ahm ahm bir ey deil, giyile giyile artk

513

kullanlmaz hale gelmi, eskimilerdi. Henz tek tip elbise olmad iin o dnem onlar giydirirlerdi. Eller arkadan kelepeli, kariyerde oturduun yerde kprtsz bekliyorsun. Sylemitim; 198283 k Diyarbakrda son krk yln en iddetli, en souk, en sert geen kyd. te biz o havada sabahn krnde alnyor, kariyerlere bindiriliyor, iki saat ak havada kariyerde oturtuluyoruz. Her tarafmz buz kesiyor, iliklerimize kadar donuyoruz. - En zor yllarnzda doa da sizden yana deilmi!.. - Teslimiyetin hi dostu yoktur Bu konuda yaadmz o kadar ok ey var ki, ne kadar anlatsak yetmez, eksik kalr. Sadece sylemekle olmuyor. O k gnnde, sabahn krnde, azdan kan nefesin bile buz tuttuu o mthi soukta, st ak kariyerin demir zemininde iki saat hi kprdamadan oturmak zorunda braklyorsun. Bu, korkun bir durum. Hareket halinde olan insan bile o havada donar. Ama biz kprtsz oturuyoruz. Damarlarmzda zaten kan kalmam, cezaevi zulm kan iiyor, gdaszlktan zayf, bitkin dm durumdayz. stelik her ynyle gergin bir ortamdasn. Tm o olumsuzluklar yaayan bir insana kar kariyerler de soukta ikence arac olarak sonuna kadar kullanlyor. Bu da insann Diyarbakrdaki kuatlmlnn bir baka boyutunu gsterir. Scak bir ay, scak bir yata vb. yaamn en byk zlemi olarak istiyorsun. O anda zaten baka bir ey de zlemiyor, istemiyorsun. Dnyalar bir bardak scak aya deimezsin Souu benliinde ve hcrelerinde hissediyorsun. Ondan kurtulma zlemini de doal olarak benliinde ve hcrelerinde yayorsun Yaz k bu ekilde kariyerlerle gtrlp getiriliyoruz Diyelim duruma bitiyor, dnyorsun, kariyer cezaevinin nne geliyor, duruyor ve beklemeye balyor; bir saat, iki saat Tutuklular indirip cezaevine sokmuyorlar. Gya grevli subay bekliyor, gya teslim alacak subay cezaevinde yoktur veya baka bir neden yaratlarak tutukluya kariyer ikencesi ektiriliyor. Oysa cezaevinde her an nbeti subay da, tutuklular teslim alacak gardiyanlar da var Saatlere varan beklemelerden sonra buz tutmu tutuklular indirilir, ieri atlrd.

514

- Aslnda bu ikence cezaevinde yaplanlardan belki de daha ardr. - Evet in banda pekok insanda mahkemeler konusunda olduka deiik beklentiler, dnceler vard. Cezaevinde gnn yirmidrt saatini igal eden uygulamalar balaynca ve ok kat bir biimde yaama sinip gnleri, aylar doldurunca, cezaevi dna klan her zemin bir soluk alma umudu oldu. Mahkemelerin ilk dnemlerinde, mahkemeye gitmekle biraz daha az sopa yer, eitim mar ve ikenceden kurtuluruz!.. dnce ve beklentisi vard. Ama ne denli yanltc bir dnce olduu daha sonraki srete aa kt. Mahkeme sreci yle bir noktaya doru ilerledi ki, her ey cezaevine gre daha geri noktaya dt, tersine dnd. Mahkeme yollarnda, salonda olup bitenler cezaevinde yaananlar kat be kat at. Ve bir noktadan sonra tutuklular da mahkemeye gitmeme egilimi ar bast. Mahkemeye gidi geli insan cezaevinden daha beter hale getiriyordu. O gidi geli biimi, mahkemede kprdamadan akama kadar oturma, salondaki uygulamalar tutukluyu mahkemeden kartr oldu. Cezaevinde kalsa, arada bir de olsa yemek molas olabilecek, belki birer sigara iebilecek, varsa su iebilecek, tuvalet ihtiyacn karlayabilecek. Yani mahkeme salonunda yaplmas kesinkes yasak olan eylerin nemli bir ksmn gizlice de olsa cezaevinde yapabilecek. Bu bakmdan cezaevi, mahkemeye gitmeye tercih edilir oldu. - Diyarbakr Askeri Cezaevinde PKK Ana Davasndan, ya da onun eitli gruplarndan olan insanlar, zel olarak yaplm bu mahkeme salonunda yarglanyorlar. Dierleri nerede yarglanyordu? - Gittiimiz o mahkeme salonun dnda. Askeri mahkeme binasnda da olduunu syledik. Orada da yarglamalar srp gidiyor. Gerek dier insanlar, gerek tek tek unsurlarmz ve kk gruplar orada yarglanyordu. Oradaki duruma salonlar olduka kkt. Ayrca tutuklularn bekletildikleri, duruma ncesi konulduklar bir hcre var; ok dar bir yer Tutuklular bu hcrede aynen arabadaki gibi arka arkaya dizilir, durumaya kaca ana kadar

515

ayakta, esas duruta bekletilirdi. Kafalar ne eik, gzler kapal, fsldamak, kprdamak yasak! Bu saatlerce sren bekleyiler de katlanlmaz bir ikenceydi. Durumalar akama kadar srerdi. O gn durumas olan tutuklular getiriliyor, birer ikier yarglanyor, ii biten cezaevine geri gtrlmyor. Herkesin durumasnn bitmesini bekliyorlar. Ve bu bekleyi akama kadar sryor. - Gzlerinizi niye kapatmak zorundasnz? - Tutuklular birbirine bakar, iaretleirler diye!.. Zindan yaamnn her annda olduu gibi, mahkeme binasnn o dar hcresinde de koyu tecritlii srdryor, haberlemeyi kesmeye alyor, genel politikasn oraya da yanstyor ve en kk bir bolua izin vermiyordu. Hcrede yaplanlar sadece bunlar deil. Gardiyanlar canlar istedike tutuklulara k-kalk yaptryorlar. Bazen de esas duruta bekletme yerine, nizami bir ekilde ktryor ve bir trl kalk komutunu vermiyor. Tutuklu o halde saatlerce kalyor ve duruma sras gelip ismi okununca da, hcreden alnp mahkeme salonuna gtrlyor. smini duyunca ayaa kalkyor, duruma salonuna yneliyor, ama yryemiyor. nk kmldamadan aya zerine oturduu iin uyumu oluyor, birka adm atnca yalpalayp yere dyor. Tabii bu ikenceleri gardiyanlar elence aracna dntrp skntlarn gideriyorlard. Hcredeki uygulamalar senin iin ek bir ikence, onlar iin elenme arac Bazen ylesine skklk olur ki, k-kalk yapabilmek imkanszlar. Gardiyan yine bunu grd halde, k-kalk diye baryor. Ve tutuklular emri yerine getirmek iin harekete getiinde birbirinin stne yklyor, devrilmeler, dmeler oluyor. Devrilmeler ve dmeler de ek cezalar, ikenceleri getiriyor. Arabada da ayn ey oluyor. ofr kastl fren yapyor, viraj alyor, tutuklular ister istemez yere yklyor. Gardiyanlar, niye salam durmadn, niin devrildin, niin sray bozdun diyerek dvyorlar. Oysa kelepeli tutuklular birbirlerine zincirli olduundan birisi dnce dierleri de dyor, ayaa kalkmalar da kolay olmuyor Bir gn, hi unutmam; Mazlumun ehit olmasndan sonrayd, hastaydm, dilerimi ektirmitim. Savcla ktm, savc M. Zeki Grcyd. fade alr-

516

ken ii hakarete kadar gtrd. tiraf olmam teklif etti! O da ayr bir olay. fade alma ii bittikten sonra, savc, seni, sulandn bu olay bilmen iin ardm dedi. Ben de saolun deyip ktm. General de ifade srasnda odadayd, yanma dikilmiti. - Gardiyanlar tutuklularla birlikte savclk odasna da m giriyorlar? - Evet, bu genel bir uygulamayd. Savclk odasna giren her tutuklunun yannda bir gardiyan bulunurdu. Yine, tek tek o kk gruplarn tmnn durumalarnda gardiyanlar bulunurdu. Cezaevi idaresi, gardiyanlarn bilgisi ve denetimi dnda durumaya girmek, ifade vermek olanakszd Neyse, odadan ktktan sonra general, niye emredersin komutanm demedin, komutana saol denmez dedi. Bekleme hcresine girdiimizde yumruklama ya, k-kalk yap trma ya ba la d Hc re parmak lk la rnn nnde akama kadar esas duruta bekletildiimizi, kprdamamza izin verilmeksizin mar syletildiini anlatmtm. General k-kalk yaptrmaya balaynca, aylardr yaadmz hareketsizlikten tr, emri yerine getiremedim. Her tarafm uyumu gibiydi, bir-iki yaptm daha da ileri gidemedim. Bu yzden de az ikence grmedim. Mahkeme salonunda tuvalet ihtiyacn da olur. Bazen tuvalete kmana izin verirler. Tuvalete gardiyan gtrr ve yannda bekler. erde kalma sreni de belirler, fazla kalamazsn. Kalrsan, o halde baskna urayp sopa yersin Bekleme hcresinde daha ar eyler de olurdu. Hcre kapsyla tutuklular arasnda demir parmaklklar vard. Gardiyann kafas bozuldu, o anda tutuklular kelepelerinden o demir parmaklklarn st ksmna asard. Birgn, ayr bir dosyadan yarglanmak iin gtrldk. Ve bekleme hcresine konulduk. THKP kkenli hareketlerin birinden brahim isimli biri yarglanyordu. Bu arkada cezaevindeki uygulamalardan tr akli dengesini yitirmiti, durumunu btn gardiyanlar da biliyordu K aylarndaydk, havalar ok souktu. bo, burnumu sileceim, beni tuvalete gtr dedi. Gardiyan ise, olmaz gtremem yantn verdi. brahim srarla yineledi: Burnum akyor, sil-

517

mek istiyorum, brak gideyim. Gardiyanlar bonun ihtiyacn gidermekten daha ok dalga geme amacyla konuturmaya baladlar. Gidersin, gitmezsin ztlamas bir sre srd. boyu iyice kkrttlar. Sonunda, yleyse ben de buraya burnumu sileceim dedi. Yine, yapamazsn dediler. Ve bo, nasl yaplacan gsterdi, oraya smkrd! Akli dengesinin yerinde olmadn bilmelerine ramen, acmaszca dvmeye baladlar. - Sanki bekleme hcresi deil de, ikence retim merkezi - Bu kadarla da i bitmiyor Tutuklulara mar syletildii, saatlerce yerinde saydrld, esas duruunu bozdun, birbirinize baktnz, fsldatnz, iaretletiniz, marn makamn bozdunuz diye parmak ularn joplama, ayaklara tekme, enseye jop vurma vb. gibi daha birok uygulama ve ikenceyi de eklemek gerekir. Yani orada geen her saniye ikenceyle dolduruldu. Bir de cezaevine havale edilen vukuatlar vard. Mahkemede tutuklunun bir vukuat olmu ve ismi alnmsa, cezaevine dnldnde o tutuklu gardiyana tekmil verir, mahkemede vukuatm oldu der ve cezalandrlmasn beklerdi. - Ne tuhaf bir uygulama! Tutuklu suunu da mahkeme dnlerinde beyan etmek zorunda kalyor, yle mi? - Evet nk kendisine daha nce yle talimat verilmitir. Kimin vukuat olmusa, ne yapmsa dnte kou gardiyanna sylemek zorundadr. Gider tekmilini verir, suunu syler, sopasn yer. Ayrca grevliler gerek grrse yemek yememe gibi cezalar verebilir. Veya yerde srndrebilir, yani o an aklna ne gelmise onu yapar Bir baka boyut da, siyasi savunma yapan arkadalar yznden hem kendileri, hem yargland grup, hem de btn kou ikence grr, cezalandrlrd. dare siyasi savunma yapana ynelme dnda, onu daha geni bir kuatmaya alyor. Siyasi savunma yapanlar caydrmak, tm grubu ve kouu ate hattna srd mesajn vermek iin bylesi bir ynteme bavuruyordu. - Kendilerinden kastn nedir? Kendi kendini mi dvmek, yoksa birine mi dvdrmek? - Hayr, siyasi savunma yapan arkadalarn, ayrca dvlmesi

518

Terr estiriliyor, kimseye siyasi savunma yaptrtmama, onun yolunu tkama amalanyor. Eer siyasi savunma yapmaya ynelen olursa, bedelinin ok ar olacan, kendini atee atmak anlamna geleceini kavratmaya, gstermeye alyor. Bir noktadan sonra siyasi savunma yapan bizlerden midi kestii iin, yapmayanlara daha iddetli yneliyordu. Hi olmazsa onlar ezme, el altnda tutma, tutumlarmz benimsetmemeye alyor. Mahkemeden dndk. 35ten Urfa grubuna krk-krkbe kii kyoruz. Akam zeri olduu iin; artk eitim bitmi, bize de biraz rahat edeceiz, ayakta fazla dikilmeyeceiz beklentisi iindeyiz. Mahkemede olduumuz saatlerde koutakiler u veya bu nedenden dolay sra daya yiyiyor. Dndmzde biz de paymza deni alyoruz. - Bunun da m reetesini tutuyorlar? - kencenin adaletini iyi uyguluyorlar!.. stisna da olsa unuttuklar oluyor, ancak ounlukla itahla kapda karlyorlar. Neyse, be dakika gemeden Urfa grubu dayak vaziyeti al komutu verildi. Falakaya yatrdlar, dvlyoruz. Gardiyanlar tanmsz bir vahetle, ellerinde kalaslar, o krk-krkbe kiilik gruba tam iki saat boyunca ikence yaptlar. Bayltp ayltyor, tekrar balyorlar. - Bu dayan nedeni neymi, durup dururken neden dvlyorsunuz? - Hibir nedeni yok, olaan uygulama! Biz mahkemedeyken koutakilere dayak atmlar, o furyadan kurtulduumuz iin bunu hazmedemiyorlar. Eitlik bozulsun istemiyorlar! Ayrca ikence iin bir neden gerekmiyor. yle iddetli, yle ar bir psikolojik ortam var ki, baz arkadalar baylrken, bazlar kriz geirdi. Kimisi kafasn demire, kimisi duvara vuruyor, kendini kaybetmi, ortalk tam bir maher. Dayak alt kattan balatld. Bize gelinceye kadar bu namussuzlar yorulur, dayan hz biraz kesilir di ye d n yo ruz. Ama ne ge zer! Hz ke sil me di, ay n tempoda srd, bizim kata da kalaslarla geldiler, o fasldan paymz fazlasyla aldk. Dier katlar bir, bizler iki defa ikence seansndan geirildik!.. Sabah oldu. Ar, sz, yara-bere iine yeniden mahkemeye gittik. Hayri ve Cuma Benek topallyor, ou-

519

muz ikenceden yere basamaz hale gelmiiz. Mahkemeye gidi gelilerimiz bu ar ortamda oluyordu. Bazen hava ok arlar, bask her zamankinden daha ok iddetlenirdi. zellikle o itiraf hazrlama, itiraf karma dneminde, ya da siyasi savunmalarn yapld baz gnlerde her ey tam anlamyla zvanadan kyordu. Devlet misilemeci bir mantkla insanlar o terrize edilmilik iinde susturmaya, azn mhrlemeye alyordu. rnein Hdr Akbalk itiraf yapt. Bu hain, Diyarbakr grubunda yarglanyordu. O grupta Karasuyla be-alt arkada dnda kalanlar siyasi savunma yapmyordu. Hdr Akbalkn itiraf zerine mahkeme salonunda yaananlar, bu zemini dmanla bizim aramzda daha sert bir atma alanna dntrd. - Bu olay etrafnda ne trden atmalar gerekleti? - Her eyin orada nasl younlatna, atmann en u noktalarda iddetlendiine ve glerin birbirini tua getirmeye altna bu olay gzel bir rnek. Mahkemelerde dman Hdr Akbalk gibi hainlerin azndan partiyi suluyor, saldryor Bu hainin partiye ynelik aalk saldrlar karsnda daha nce siyasi savun ma yap ma yan ar ka da lar dan Hi ar Ekin ci o lu, Ali Ye ner, Mehmet iek ve birka kii daha aktan partiyi savunup yant veriyor. Btn ikence, vahete ve ihanete misilleme olarak siyasi savunma yapmaya balyorlar. Duruma tam bir dello havasna geiyor. Partiyi, deerleri ayakta tutma urasnn bir paras olarak ve btn sulamalara yant olmak anlamnda, biz PKKliyiz, bunlar haindir, bunlar gibi hainler ne yaparlarsa yapsn, bu mcadele mutlaka baarya ulaacak. Krdistan bamsz ve zgr olacak, bu zorba sistem yklacak!.. diyorlar. Bu arkadalar mahkeme dnnde cezaevine kadar siyasi savunma yaptklar iin dvlyorlar. Cezaevinde Esat Oktay onlar karlyor, kendini kaybetmi, kprm, adeta kudurmu gibi Azndan kpkler saarak ana avrat dz giderek saldryor: Bundan sonra bu cezaevinin ats altnda deil, artk mahkemede de PKKcilik, Apoculuk yok. Krtlk, Krdistandan szeden olursa, iflah olmaz, yakarm!.. diye baryor. Hiarlar esasl bir ikenceden geiriyorlar.

520

Gardiyanlar baylp yere den arkadalardan, 35te kalanlar srkleyerek getirip hcrelerine attlar. O akam 35e yemek yasa uyguland. Herkes kaybolsun, kou hemen yatsn!dediler. - Sanki mahkeme salonunda aznzdan kacak szckler dahi onlarn istemleri dorultusunda olmak zorunda!.. - Ynelim bu. Her ey yle bir programlanm ki, mahkeme de o btnsel programn bir paras. Daha nce hastahane boyutunu verdik. nsann tedavi olmas, birazck insani bir ortam grmesi gerekirken, nasl bir cendere iine alndn anlattk. Mahkeme de, siyasi imhann en temel ayaklarndan biri. -Sizi asacaz, ya da yllarca ierde yatracaz, ama bu zulm iine yatacaksnz, mahkemede istediimiz eyleri syleceksiniz, ya da hibir ey sylemeyeceksiniz!.. diyorlar. Savunma hakkna dorudan mdahalede bulunuyorlar. rt ki lem durumu tam da bu olsa gerek!.. - Aslnda olay, sadece savunma hakknn gasb boyutunda grlmemeli, daha geni kapsaml ve daha btnsel bir programn sonucudur. Mahkeme heyetini de, kolurdu programn da aan boyutlar ieriyor. Ksacas, o salonda bir yarglama olay yaanmyor ve normal prosedrn konuturulmasyla bir cezalandrma olay da gereklemiyordu. Konuturulan kukusuz daha baka eylerdi. Cezaevinde aktan sylyorlard, mahkemede bizlere kinle bakan savcnn gzlerinden, heyetin duruundan, davranndan okunuyordu. nyargl olduklar daha iin banda ortaya kyordu. Hepinizi imha edeceiz, ya ihanet ve itiraf edeceksiniz, ya da leceksiniz, devlet gldr diyorlard. Bunu da yle ifade ediyorlard: Bir an nce dorular syleyin. Devlete, vatana, millete yararl insanlar olun, yoksa bu devlet yaptklarnz yannza brakmaz, nedamet getirin, devlete sadakatla balann! Evet ihanetin zeri ssl laflarla cilaland zaman ihanet olmaktan kmyor! Tutukluya ihanet edeceksin, hatta itiraf edeceksin de demiyor, dorular syle adalete yardmc ol diyor. hanet batana byle ekmeye alyor. Ama eer seni doru nedir? Sizin doru dediiniz ey, onursuzlua ardr. Biz zaten doru-

521

yuz dersen, bu defa kadife eldivenini karp demir yumruunu savuruyor. Nezakete, yumuak, yuvarlak sluba hi gerek duymuyor. Byk bir kinle zerine ullanyor. Ya davana ihanet edersin, ya da seni yokederim!.. diyor. Diyarbakr Zindannda ve yarglanma srecinde devletin yzndeki o rty defalarca ekip indirdik. Onu, zorbaln ve zulmn temilcisi yzn en ak biimde sergileyip, siyasi savunmalarmzla mahkum ettik. Ya ihanet, ya lm ikileminde ihaneti semediinde sana lm sunuluyor, ama nasl bir lm? yle yarglayarak, mahkeme sonunda asmayla, cezaevinde kemiklerini rterek, drt duvar arasnda mrn tketerek gelen bir lm deil. Bizzat yarglama srecinde, yolda, arabada, mahkeme salonunda, hcrede, ranzanda, koridorda adm adm yaklaan vahi bir lm Ve yarglamalar srp giderken, pein pein lme mahkum edilip ldrlen insanlar da var. Hem de onlarca. Yzlercesi de hzla lme srkleniyor. Bylesine drt drtlk bir ileyi kurulmu. Sre iinde deiik lm biimleri, deiik yok etme, sakat brakma, eritme, tketme biimleri en ak haliyle dereye sokuldu. Onlar asndan artk her eyi yaparz, bitiririz, ldrrz! tehditi olmaktan km, fiiliyata gemiti. dare byle bir tehditte bulunurken, tutuklular biliyor ki dediini yapacaktr. lm, Diyarbakrda serseri mayn gibidir. Kime ne zaman, nerede, nasl isabet edecei bilinmez. Cezaevinden tabutlar kmaya balam. mha pratikte yaam bulmu ve epey yol alnm. - Cezaevinde yaanan korkun olaylar ayr bir balk altnda incelememiz gerekeceine gre; istersen konumuza, mahkeme boyutuna devam edelim. Sormak istiyorum; incelenmek amacyla alnp savunma belgelerinin gaspedilmesi szkonusu muydu? - Bir savunma belgesinin gasbnn olabilmesi iin, ncelikle o belgenin olmas gerekir. Olmayan bir eyin gasb olmaz ki!.. eriye yazl herhangi bir ey sokma yasak. erden de anlatmtk mahkemeye yazl bir ey gtrme szkonusu deil. Selimin kilotunda o birka sayfa ve lm orucu sonras azck nefeslendiimiz dnemde Mahmut Gvenin kilotunda gtrd birka sayfalk

522

ikence ve uygulamalar anlatan yazl savunma hari, baka hibir yazl belge mahkemeye gtrlemedi. erden darya dardan ieriye hangi biimde olursa olsun, yolu ve yntemi nasl olursa olsun yasalar tersini sylese de belge sokma, alp verme yok. - Yazl savunma yasak, szl savunma yasak! Gerekten ok zormu sizin iiniz - Ona da geleceiz! Mahkeme srecini pratikte ele alrken, bu uygulamalarn altnda yatan btnsel politikay irdelediimizde, mahkeme ile Kolordu arasndaki ilikilerden, itiraf iin neler yapldndan, kimi insanlarn bize kar politik tutuma girmelerini salamak iin nasl drldklerinden, szl savunma srasnda szlerimin ne hale getirildiinden, salonda heyetin nyargsn en plak biimde nasl konuturduundan szedeceiz

PKK davasna giren avukatlar tehdit ve komplolarla yldrlyor

- Savunma hakknn kullanlmas srasnda avukatlarnzla salkl bir ekilde iletiim kuramadnz gzkyor, nedenleri zerinde syleimizi srdrelim - Avukat konusu da bal bana bir olay, kendi iinde birok arpc ve ilgin boyutu ieriyor. Olayn bir cephesi cezaeviyse, dier cephesi de mahkeme ve orada yaananlardr. Cezaevi cephesinden yola karsak; avukatlarn bizimle olan ilikilerinde ilikisizliklerinde(!) yle bir durum var: 1981 direni srecinde o -drt ubattan Hazirana kadar- hi kimseyle grtrlmedik. Gr yasa avukatlar da kapsyordu. O gnlerde mahkemede bir-iki avukat kalkp heyete durumu anlatt: Kolordu nizamiye kapsndan bile ieri giremiyoruz. Yetkililere ulaamyoruz. Mvekkillerimizle gremiyoruz, savunma hakk fiilen engelleniyor. tesi savunduumuz kimi insanlar tanmyoruz. Ayrca bu insanlarn ar bask koullarndaki akibetleri nedir? Yayor mu, lm m bunu bile bilemiyoruz. Durumalar balad, savunma yapmamz gerekiyor, ama yapamyoruz. Bizi cezaevine sokmuyor-

523

lar, durumu heyetinize aktaryoruz Avukatlar bu aklamalaryla kendilerinin bir ynyle savunma hakknn nasl ilevsizletirildiini dile getirdiler. Heyet yine, cezaevi bizi ilgilendirmez! diyerek kestirip att. in znde szn ettiim o btnlkl, planl, programl, organize tavr var Direni srecinden sonra, arasra avukatlarn cezaevine gelebilmelerine izin verildi. Teslimiyet dnemi boyunca ben iki- defa avukat grne ktm. Grler de bir-iki dakikalkt. O sistem iinde, yani grmenin her ynden kuatld o zeminde avukat da fazla konuamyordu. Yapabildii tek ey kendince biraz moral vermekti, gelen geer beylik laflarla; skmayn cannz, bugnler de geer, davanza bakacaz, fazla ceza almazsnz, gelimeleri izleyeceiz vb. gibi eyler syleyip gidiyordu. Aslnda bu szler ve tavrlar onlarn iinde bulunduu acizlii, aresizlii ifade ediyordu Davayla ilgili karlkl konuma szkonusu olamadndan, mahkemenin gidiat hakknda belli dnceleri netletirme, iddianameye kar avutkatla birlikte bir tutum belirleme, delilleri irdeleme, kar delilleri sunma, neler yapabilecei hakknda dnce al verii yapma olanakszd. Baz durumlarda avukat insana yol gsterebilir mi, gsteremez mi veya sen avukatna nemli grdn baz eyleri syleyebilir misin, bunu anlama, gerekletirme frsatn da yok. zcesi avukat gr gstermelikti. O da bir-iki dakika boyunca srp giden karlkl bakmayd. - Belki de adamcaz o grme srasnda tel rgler arasndan mvekkiline bakarken yapabileceim hibir ey yok, ama kimi savunuyorum, gelip bir greyim dedim gibi eyler dnyordur. - Benzer dnce, duygu ve beklentilerle ziyarete geliyor Ama iin dorusu avukatlar genellikle cezaevine gelmezdi. Aileler davalarmza girmelerini istediklerinde aka unlar sylyorlard: Tamam, bu davay alrz, ama cezaevine gre gitmemiz istenirse gitmeyiz, eer grme konusunda srarl olursanz davay almaktan vazgeeriz. nk o cehennem kuyusuna bir anlna bile gidip dmek istemiyoruz! u da var ki; savunduu insanla sk

524

sk gr yapan avukat gze batar, hedeflenirdi. Diyelim ki hedeflenmeyi de gze ald ve cezaevine geldi. Kapda antas, st ba tepeden trnaa aranrd. Notlar, katlar yerlere dklr, didik didik edilir, aalanr, hakarete urard. Bu hainlerin, Apocularn, davasna niin giriyorsunuz? Yoksa, siz de onlardan msnz? Gzmz zerinizde, yakay ele verir, elimize derseniz gebertiriz tehditleri, taciz etmeleri, benzer ar psikolojik saldrlar, bazen fiilen saldrp dvmeler, tokatlamalar sradan olaylardand Gr kabininde onun yannda da asker dururdu, avukatlar askerlere komutanm demek zorundadr. Bir kere nizamiye kapsndan ieri girmise, kim olursa olsun, artk askere komutanm diyecektir. Asker o cehennemin tanrsdr, dndakiler de kul - Gerekten ok ilgin! Diyarbakrda avukat savunma yapmak iin inenin deliinden gemek zorundayd galiba! Eyll faizminin ne anlama geldiini belki de en ok bilince karan kesimlerden biri de, siyasi davalara giren avukatlard Peki avukatlar iin bu komutanm deme hikayesi mahkemede de sryor mu? - Hayr, avukatn yargca komutanm demesi gibi bir durum yok. Ama onlarn mahkemedeki davranlar da olduka snrl. Serbest konuma, tavr koyma, savunmann gereini yerine getirebilecek durumda deiller. zerlerinde byk bir bask ve tehdit var. Davalarmz stlenen avukatlara ok bask yaplyordu. Avukat cezaevine gelmedii gibi, genellikle durumalardan kayor, korkudan bizleri savunamyor. Bazlar vekaletimizi alm, ama tek bir defa mahkemeye uramam. PKK davasndan be-on insann avukatln stlenmise, PKKnin avukat damgasn yiyor. Bu damgay yememek iin ald davalardan uzak duruyor. Ayrca grup olarak davalarmzla ilgilenen erafetin Kaya, Hseyin Yldrm ve Erdin Uzunolu vb. avukatlar da vard. Ama daha davamz balamadan erafetin Kaya gzaltna alnd. O zaman direniteydik. Gzaltndaym diye bir haber geldi. Ardnda da erafetin Kaya tutuklunun biriyle haber gndermi: Duydum, direniyorlarm, cezaevine geldiimde onlara katlacam, direneceim! Gelip direnie katlmas bizi memnun ederdi. Ama onu

525

byle konuturan, gzaltnda karlat uygulamay cezaevinde de grebileceini sanmasyd. O gzalt yerini; polis sorgusundan sonra mahkemeye karlmak iin konulduklar o yeri, istihkam anlatmtk. Esat Oktay denetiminde bask, ikence ve mar syletme olsa da, oras cezaevine gre ok rahatt. erafetin Kaya cezaevini de oras gibi sanm. ok gemeden tutuklayp cezaevine getirdiler. Diyarbakr Askeri Cezaevinin havasn grnce, vahetin dzeyini anlaynca; direneceim, onlarla olacam mesaj, bir niyet olmaktan te gidemedi. Gelir gelmez yaptrmlara uymak zorunda brakld. erafetin Kaya aylarca ierde tutuldu. 1981in sonlarnda Hseyin Yldrm da tutukland. Mahkemede bir-iki k yapmt. Tutuklularda ikence izleri var, bunlar PKKli, bu soygunu PKK yapmaz gibi szleri onu gzaltna aldrmaya yetti. nce sorguya, sonra ikeneye gtrld, daha sonra da tutuklanp cezaevine getirildi. - Esat Oktay mahkemede ileri geri konuan bu insan cezaevinde tutuklu olarak grnce keyfinden yine parmaklarn akrdatmad m? - Tabii Sadist, ikenceci Esat Oktay, bize ait olan her eye ve olumlu yaklaan herkese byk bir gz dnmlkle, kinle saldran biri Esat Oktay 36daki ilk gnlerde Hseyin Yldrma kinini kusup iyice benzetti!.. Sonra da 35e getirdiler. Birka gn 35te kald, ardndan 38. koua gtrdler. Orasn idare itiraf karma politikasnn bir alt zemini olarak hazrlamaya balamt. Baz brokrat, avukat gibi tutuklular da orada tutuyorlard. Vahet 38de biraz daha yumuatlmt Yine Erdin Uzunolu davalarmzla ilgilendii iin gzaltna, ikenceye alnd. Blclk, komnizm propagandas yapmaktan ve rgt yeliinden yargland. Bu bask, ikence ve tutuklulamalar avukatlar sindirmek, gzda vermek iindi. Etkili de oldu, onlar rktt. Baktlar ki birer ikier uyduruk gerekelerle meslektalar tutuklanyor, areyi uzaklamakta buldular. Devletin bu politikas davamza ilgisi olan avukatlarn ynelimini durdurdu. Eskiden vekalet alanlar da artk durumaya gelmez oldular Basklar zerine Erdin Uzunolu mahke-

526

mede sz alp bir grup arkadan davasna girmekten vazgetiini aklad. Bu konuda da bizleri cezaevinde kendi bana brakma, dardan kuatma, yalnzlatrma byk oranda iledi. Arada bir bazlarmzn vekaletini alm M. zer, Erdin Uzunolu, Fethi Gm gibi avukatlar durumalara gelirdi. - Kimbilir belki de yzlerce kiilik dava durumalarnn avukatsz getii anlar da olmutur - Hi avukatn bulunmad nice gnler vard. PKKyi savunuyor grnts vermek istemiyor, byle bir grnty gsleyemiyorlar. Onlarn bu tutumlarn yarglamay ve deerlendirmeyi ayr bir baln konusu yapmak gerekir. Ama ksacas unu syleyelim: TCnin yarglanmamza yaklam, bilinen burjuva hukuk kurallarna gre olmamtr. Uluslararas szlemelerde ve burjuva hukukunda savunma hakk olduunu gryoruz. Ancak Diyarbakrda bu hak ortadan kaldrlm, zindan politikas erevesinde avukatlara yaklalmtr. Yasalarda gstermelik savunma hakk ksmen bulunsa da, pratikte yaanan her eyin ortadan kaldrlmas, ezilip geilmesidir Avukatlar hakl bir davann yannda olma grev ve sorumluluklarn yerine getiremedikleri gibi, burjuva hukuk kurallarna gre de haklarn savunucusu olamamlardr. Bu alanda ok geri bir konuma dm ve byk amazlar yaamlardr. Avukatlar durumalardan ve bizlerden bucak bucak kamann derdine dtler. - yle diyebilir miyiz: Duruma srasnda sz alp konuan avukatlar, mahkeme heyetine bakmaktan ve onlardan ekinmekten daha ok, hemen yanbalarnda alc ku gibi bekleyen Esat Oktaya bakyordu ve ondan ekiniyorlard! - O korku da vard. Yarglar da bu sistemi btnleyen, kuzuyu kurdun azna atan sayacaklarndan biridir. nsanlar tutuklayp yrtc sistemin, Esat Oktayn penesine atma, yarg ve savclarn eliyle olu yor. Ancak bu sistem kendisini en iyi Esat Oktayda ifade ediyor Duruma salonunda gerek Esat Oktay, gerekse dier grevli subaylar avukatlara hakaret ediyor, bazen de dvyorlard. Bir avukat bize baktnda asker kfr ediyor, ne bakyorsun

527

lan? diye azarlyordu. Bazen yle bir hava oluuyordu ki, avukat dayak yiyeceini, hakaret greceini anlar, heyet durumay bitirip yerini terketmeden apar topar giderdi, yani kaard. Avukatlarn ieri, salona alnmalar da binbir zorluk demekti. Nizamiyede bekletiyor, arayp ieri alyorlar. Salona, yeniden arandktan sonra sokuluyorlar. Bu arada defalarca kfr ve hakarete uruyorlar. zcesi davamza ynelimlerini ortadan kaldrmak, ileri yokua srmek, ilgilerini kreltmek iin her eyi bir engelleme aracna dntrdler. Yetmedii zaman da tehditler, gzaltlar, ikenceler, tutuklamalar arkasndan geliyordu. - Tehdit iini biraz daha somutlayabilir misin? - Diyarbakrda her eyin en u noktada oynandn ve yaandn defalarca syledik, tehdit de bir yntem Havadan sudan nedenlerle avukatlarn tutuklanmas, terr estirilmesi, korkutulmas, bizleri savunmaktan vazgeirilmeleri, durumalara girmelerinin fiilen engellenmesi vb.... Engelleme abalar da yle gizli kapakl deil. Oyun tutanaklara geecek kadar ak ve resmi oynanyor. rnein Erdin Uzunolunu sorguya alp ikence yaptklarnda kendisine akca u syleniyor: PKK davasna girmeyeceksin! Eer girmeye devam edersen, bir trafik kazasna urayabilirsin veya bir kaza kurununa kurban gidebilirsin. Seni lmn beklediini bilmelisin. yle bir-iki yl hapis yatrmakla tehdit etmiyorlar, direk yaam szkonusu. kence ve tutuklamalarn yannda yaam da hedef tahtasna konuluyor. Hseyin Yldrmn da tutuklandn syledik. Nedeni, davalarmza girip durumalar izlemesiydi. Devre d braklmas gerekiyordu. Tutuklamak iin de uyduruk gerekelere ihtiya vard. Durumalarmzdan birinde Hseyin Yldrmn bu soygunu PKK yapmaz szne kar, savc Basri zgen, sen PKKyi mi savunuyorsun, yoksa bu insanlar m? diyerek hedef gsterip tehdit etti. Hseyin Yldrm kalkp PKKyi savunmadn, ad geen soygunu sanklarn stlenmediini, bu nedenle onlarn yapmadn sylediini belirtti. Bu olay barda taran son damla oldu. Hseyin Yldrmn suyunu kaynatmaya baladlar. Ksa bir sre sonra gzaltna aldlar. Tutuklamak iin

528

bir kant yoktu, ancak yarattlar!.. Hseyin Yldrm 35e getirildiinde ksa bir notla bize; Tuncelili Hseyinin yerine tutuklandn bildirmiti. Tuncelili Hseyin Hilvan-Siverek yresinde faaliyet gsteren Merkez Komite yesi Mehmet Karasungurdu. Tuncelili Hseyinin Mehmet Karasungur olduu yredeki faaliyetlerden tr suland hazrlanan iddianamede geiyordu! Ak kimlii mahkeme ve savclarca biliniyordu. Buna ramen Av. Hseyin Yldrm ieri atmann gerekesi olabiliyordu. Askeri savc Sleymanlar etesinden tutuklu olan Mslm Bayk ve bir-iki kiiyi daha getirtip Tuncelili Hseyinin Hseyin Yldrm olduunu sylemelerini ve tehis etmelerini istiyor. - Bunu savcnn kendisi yapyor? - Evet Hseyin Yldrmn tutuklanma senaryosunu savc hazrlyor ve tanklarn nne tehis etmeleri iin karyor. Bu tanklar attmz etenin yeleri, o blgenin faistleriydi de. MHPyle ilikileri vard. Hilvan ve Urfada rgtleyiciydiler. Savc, Hseyin Yldrm onlara gsteriyor, soygun yapan, adam ldren Tuncelili Hseyin dediiniz kii bu mudur? Onlar da, evet budur diyor. Orada Hseyin Yldrm, Mehmet Karasungur oluyor! Ve tutuklanyor Ayn tehdit erafetin Kayaya da aktan yaplm, PKKnin davalarn brakacaksn denilmi. - Osmanl da numara ok diye bouna dememiler!.. - Evet, kendileri hem sulayan, hem yarglayan, hem de adaleti uygulayandr. Mhr kimdeyse sultan odur derler. Mhr onlarda, numarann binbir eidi de!.. Toplum sindirilmi ve karlarnda direnecek bir g yok. stedii gibi meydanda at oynatyorlar

Avukatlar ve barolar da Eyll srecinden yz akyla kamadlar!

- 12 Eyll srecinden doktorlarn yz akyla kamadn, Diyarbakr gerekliinde irdelemitik. Peki bir de tutuklunun ok yaknnda olan ve yarglanma srecinde en kkl ilikilerden birisini kurmak zorunda olduu avukat var. Ama anlattklarndan bu alan-

529

da da ok nemli sorunlarn yaand ortada. Bu alanda da yalnz brakldk, bu kurumun yapmas gereken ok i varken yapmad, grevlerini yerine getirmedi diye mi dnyorsunuz? - Trkiye ve Krdistanda faizmin hukuka, insan haklarna, sa vun ma ya y ne lik diz gin le ne mez az gn sal d r s kar sn da, avukatlar temel hukuk kurallarnn savunucusu olmad. Trkiye Barolar Birlii, bir btn olarak iyi bir snav veremedi. zellikle Krdistandaki soykrmda, yarglamalarda srp giden usuz bucaksz ftursuzluklarda, savunma ve insan haklar ihlallerinde neler yaptlar? Koca bir hi Konu Krdistanda, PKK davalarnda olanlar; hukukun belli llerde zedelenmesi, tahrip edilmesi diye aklanamaz. Her eyin bir btn olarak zvanadan kmas gerei yaanyor. Bizi sadece hukuki olarak savunduu iin avukatlar komplolar, tehditler, ikenceler, hapse atmalarla kar karya brakld. Byle bir durumda bile Barolar Birlii, o byk rgtlenme kendi yelerine sahip kmyor, yalnz brakyordu. Meslek rgt olarak yelerine ve topluma kar grev ve sorumluluunu yerine getiren demokratik bir kurulu olamad. Diyarbakr Barosu, gl bir avukat topluluuna da sahip Trkiye Barolar Birlii de dnyaca bilinen bir kurulu. Yine stanbul Barosunu herkes biliyor; gl bir kurulu ve uluslararas ilikileri var. Ama genelde baktmzda, barolarn faizme kar savamda sesini duyurmada, insana sahip kmada son derece silik kaldn, kln kprdatmadn, yapmas gerekeni yapmadn gryoruz. nsanln tarihi yrynde kazand temel halkalarn savas ve savunucusu olma greviyle donanmalar gerekir. Demokratik bir z kazanp grevlerini yerine getirme, basklar gsleme, fedakarlkta bulunma yerine tersi yapld. Genelde bask ve kstlamalarn olmad dnemlerde, siyasi davalar da dahil, avukatlar para kazanma, kendisinin ve ailesinin geleceini kurtarma, meslekte itibar ve prestij kazanma, popler olma, mesleinde srama, ykselme tahtas olarak kullanma tutumunu sergilediler. Kukusuz insanca yaamalarna, rahat ortamlarda grevlerini yetkince yerine getirmelerine kar deiliz. Ama bir

530

de zor gnler var; her eyin yeniden snavdan geirildii, yksek ideallerin yere drlmeye alld, kiiliklerin ve deerlerin snand zor gnler Sadece bireylerin deil, kurum ve kurulularn da snavlardan geirildii o zor gnlerde, eer rahat gnlerde davranld gibi davranlmazsa, mesleinin gereini yerine getirdiini, bu snavdan aln akyla kabildiini syleyebilir miyiz? Sylenemeyecei Eyll sonras dnemde yaand. Zor gnler gelince keyi dnp kaybolan, kafasn kuma gmen, hatta zulm arkyla btnleen onca insan arasnda saylamayacak kadar ok avukat da vard. Zor gnlerde sinme, kaknlk, aslnda genelde toplumun demokrasi savamnda gl olmadnn, demokrasiyi iine sindiremediinin, direnii gelenekten yoksun olduunun iaretidir. Barolarn da demokrasiyi sindirmediini, onun zerinde kiilik bulamadn syleyebiliriz. Ylgn, rkek, korkak, boyun emeci bir kiilie sahip olma eiliminin daha baskn bir karakter olarak ne kmasna tank oluyoruz. Nasl ki biz bugn 12 Eyll yarglyorsak, yani tarihi adan deiik boyutlarda ele alp sorguluyorsak, barolar da sorgulanacak bir boyut olarak ele almalyz Krdistan devrimci gleri olarak, Trkiyedeki devrimci demokrat gleri bu deerlendirmelerde nasl ki belli bir yere oturtuyorsak, demokratik kurulular, kurumlar veya demokrat insan normlarn, llerini de koymak, gzden geirmek zorundayz. Mcadelenin gelecei asndan bu yaplmaldr znde bunlarn hepsi geni ve ayr ayr ele alnmas gereken konular. Ama dierlerini ele almazsak bile, konumuzla ilgili olduu iin avukatlara biraz deinmek gerekiyor. Nasl ki 12 Eyll Trkiyede, zellikle Krdistanda bu denli ar bir insanlk suu ilemise, buna kar sessiz kalma da su ortaklysa, barolar baznda ele aldmzda onlarn su orta olma dzeylerinin daha fazla olduunu rahatlkla syleyebilirim. Trkiyede bu kurumlarn az-ok bir eyler yaptklarn, belli faaliyetlere giritiklerini gryoruz. stanbuldaki davalarda, rnein bir DSK ve Bar Dernei davalarnda, Mamaktaki davalarda, avukatlar az-ok ses verebilmilerdir. Orada olan bite-

531

ni uluslararas alana basna yanstma, belli hukuki normlarn biimsel de olsa ilemesi, ayakta tutulmas amacyla aba sergiledikleri biliniyor. Ama Krdistan ve Krtlk iin iine girdiinde byk susu balyor!.. Herkes dut yemi blble dnyor!.. - Bir ulusa yaplanlara kar kmak iin, nce onun varln kabul etmek gerekir. Szkonusu ulusal gerekliiniz olduunda resmi sylemin ar basksn her boyutta yaayp byk kaknla giriildiini syleyebilir miyiz? - Zaten sorun orada! Siyasi g dorudan zor biiminde yansynca, byk kaknn o zordan kurtulmak iin gerekletii bilinir. Ama bizim durumumuz biraz daha deiik; ses vermesi gereken insanlar, kurum ve kurulular sadece siyasi zorun plak gcne direnememek yznden o byk suskunlua girmiyorlar, ideolojik bakmdan bir kabullenme var Trkiyedeki devrimcidemokratlarn resmi sylemden ne denli etkilendiklerini anlattk. Sorun bu noktada arlaarak kendisini dayatyor. Yaananlar basit bir insan haklar sylemi ierisinde grp baka bir biimde boma tehlikesi beliriyor. 12 Eyll ncesi dnemde resmi sylemin peine taklp Krt, Krdistan unutuluyor. Byk susu en koyu biimiyle yaanyor. 12 Eyll sonras ve zellikle 1984 kmzla birlikte, halkmz zgcyle yeniden tarih sahnesine girdiinde, kendini, mcadelesini tarttrdnda, bu defa resmi sylemi yrtamayp kemalist yaklam srdrenler, sorunu basit bir insan haklar ihlali olarak ele alp bomaya, rtmeye alyorlar. nsann duygularna hitap edecek ekilde, Gneydouda kan gvdeyi gtryor veya Gneydouda yre halk jandarma, zel tim dipii altnda inliyor diyorlar. Resmi syleme u veya bu dzeyde bulam olanlar Gneydouda niin kan dkldn, kimin dktn, ya da jandarma dipii altnda inleyen yre halknn hangi ulus olduunu ve haklarnn ne olduunu grmyor, ya da saptryor, gstertmiyor. Olay sadece avukatlarn susmas, tepkisiz kalmas dzeyinde ele alnmamal. Aslnda her alann konusu bu Avukatlarn bu tutumlar; onlarn srete oluan Krt ve Krtlkten kama, kemalizmin kucana

532

daha ok oturma olayn da aklar. Krdistandaki yarglamalarda bu kadar byk ihlaller olmusa, insani olan her ey inenip ayak lar al t na aln m sa ve idam man ga la r ak tan her ye re uzanmsa, ikencelerde, cezaevinde onlarca insan ldrlmse, mazlum ve hakl olanlara destek vermemesi, boucu bir sessizlie gmlmesi baka trl nasl aklanabilir? Bir yerde unu diyoruz: Sz bize ait deil, ama yine de kullanalm.Krtler savunmasz, sahipsiz bir halktr. te Eyll srecinde bu tanmlamann ne denli byk bir gereklie dayandn yaayarak, adm adm zerrelerimizde duyarak, her anmza katre katre szdn grdk. Btn bunlar her biimiyle biz tutsaklarn zerinde younlat. En ar cezalarla, en ar ithamlarla, en ar sulamalarla yzyze kaldk. Yani, tarihte bir halkn ortadan kaldrlmasnn srama tahtas yaplmak istendik. Bizlerin ahsnda 20. yzyln sonunda bir halk soykrma uratlmak, yokedilmek istendi. te bu dneme, Trkiye gibi gl bir avukat potansiyeli olan barolarn, avukatlarn bu katliama, yokedilie kaytsz ve seyirci kalmasn su ortakl iinde bir yere oturtmak, kanlmaz bir gerekliktir. - Peki bu tespitinizi Diyarbakr zelinde nasl somutlatracaksn? - Esas olarak orada somutlayor zaten. TCnin Krdistanda yapt her ey, niyeti, en ok Diyarbakrda younlap aa kmtr. Bask, tehdit vardr, ama sadece avukatlara deil ki. Halka da yaplyor Binlerce insan elinde silah, lme gidiyor, bizim o srete canmz diimize takmamz, canlar lme srmemiz var. nsanl, kiilii onuru kurtarma savandayz. Bu nasl grevimizse, ayn arlkta ve dzeyde olmasa da, avukatlar da hem insan olmann, hem de mesleklerinin gereini yerine getirmek iin belli riskleri gze almalyd. Ama bu yaplmad. Diyarbakrda baroya kaytl btn avukatlar, en azndan zaman zaman mahkemelerde yaanan hukuk trajedilerini protesto ederek, durumalara girmemeliydi. Cezaevinde ve mahkemede olanlar toplu giriimlerle uluslararas alanlara yanstabilmeliydi. Trkiye Barolar Bir-

533

liini de zorlayarak harekete gemesini salayp kitlesel dzeyde demokratik tutumlar sergileyebilmeliydi. Bu, sadece bizim iin deil, genelde faizme kar mcadelede demokratm diyen insanlarn tm arpklklar, ihlalleri sergilemesi asndan da gerekli bir olayd. Yaplmad. tesi en azndan mahkemelerde grntsel olarak yarglamann gerektirdii baz tutumlar yaama geirmesini de beceremediler. Mahkeme karsnda etkin bir varlk gsteremediler. Dediimiz gibi, yle anlar oldu ki, bama bir i gelir endiesiyle durumalardan kap gittiler. En sradan insan bile, avukatlarn nasl yanlz brakldn, Trkiye ve dnya apnda ne sahip kurumlarn kendilerini, yelerini korumaktan aciz hale geldiini grr. - Eer anmsarsan, sahiplenmemenin dzeyi yle bir boyuta ulat ki, rnein stanbul Barosu Bakan Orhan Apaydna, Bar Dernei davasnda yarglanrken, kendi rgt tarafndan sahip klmad. Yani brakn sadece tutuklularn hakkn hukukunu korumaya, bu rgt, kendi bakann bile savunamaz duruma geldi. Adam cezaevindeyken alaa ettiler, yeni bir bakan setiler, savunamadlar yani. Bu da, sadece sizlerin yalnz braklmadnz anlamna gelmez mi? - Cuntann estirdii terrle geri adm attrma, saa kayma, hukuki, insani, demokratik deer ve llerin daralmas, boulmaya alldn syledik. Ki en bilinli, en uyank ve uluslararas hukuku bilen kesimlerden biri avukatlardr dedik. Siyasi bilinten hi nasibini almam avukat bile, genel hukuki lleri, kurallar bilir. Asgari de olsa en genel insani erevede baz eylere kar durmas gerektiini grr. Ama yok. Bunlar tarihe geecek utan sayfalardr. Demokrasi ve insan haklarn, halk savunma savamnda bylesi nemli bir kuruluun, barolarn kendi bakanna bile sahip kamamas, tarih karsnda yarn kendisini savunamamas, yz karas ve insanlk asndan utan verici bir durumdur. Yani riskler gze alnmal, zor gnlerde insanlk kavgas ykseltilmeli. Herkes zerine deni yapmalyd. Rahat gnlerde herkes konuur, alm satar. nemli olan zor gnlerde insanl kurtarmak, an insan

534

olmaya sahip kmaktr. Trkiyede barolara baktmzda zor gnlerin rgt olmadn grrz. Sadece onlar m? Bir yazarlar sendikasna bakyoruz; Krt halknn tarihsel toplumsal, siyasal gerekliini ele alyor, diye smail Beikiyi afaroz ediyor. Genelde Trk aydnlar sefaleti yayor. Bandan beri kemalizmin kucana oturmu, demokrat olma llerini yakalayamam, ufku dar, dzenin uzants, eklentisi olmann tesine taamam. - Avukatlarn savunma zerindeki arl, konumlar, tutukluya kar tutumlar vb. gibi konularda 1982 koullarn, imdiyle kyaslayabilir misin? - O da ok arpc ve ibret verici bir durum. Saylar ok az da olsa bireysel dzeyde, o zor koullarda drst ve tutarl tavr taknanlar, bugn de ayn tutumlarn srdryor. Grev ve sorumluluklarnn gereini hibir kiisel kar beklemeden yerine getiren drst, tutarl, kiilik sahibi insanlar olduu gibi, zamann adam olan; zorda, karanlk ve bask dneminde kaybolan, sahip kmayan, selam vermeyen insanlar da oldu. Siyasi mcadelenin lkemizde tekrar kiilik bulmas, toplumda itibar kazanmas, zellikle Krdistanda silahl mcadelenin boyutlanmas, PKKnin atlm, kitlesellemesi, halkmzdan byk destek ve sayg grmesi gerekleti. G ve prestij kazanmamz, g ve itibar peinde koan baz evrelerce bir basamak olarak kullanlmak istendi, isteniyor. O dnemde bize sahip kamayan, davamza avukat olarak girmekten korkan, hatta reddeden bildiimiz tandmz tipler vard. Ama zor gnler ksmen de olsa geince, byleleri bize haber gnderiyor, biz de davalarnza girelim, sizleri savunalm diyor. Adam bize bir selam gndermi veya bir-iki durumaya gelmi, balyor ilikilerle oynamaya!.. Szgelimi seim dnemidir, milletvekilliine aday oluyor, ya da baka bir adaya oy toplamaya alyor veya baka bir nedenden dolay bakyoruz cezaevinin kapsna gelmeler balyor. - Zor gnlerinizde selam vermekten korkanlar imdi sizden oy istemeye mi geliyor? - Evet, nk PKKnin konumu giderek gleniyor. Kitleler iinde artk yer eden bir direniimiz var. Onun yaratt byk sev-

535

gi ve sayg var. Adam bakyor ki direniimizin etkiledii yzbinlerce insan var. Etki alanmz, daryla balantlarmz byk, kmsenmeyecek bir potansiyele sahibiz. Diyarbakrda veya falanca yerde PKKliler; u adama oy verin dediinde, binlerle ifade edilebilecek oy toplar. Kitle ilikimiz ve kitlelerin bize duyduu sempati bu denli gl ve kkl. Nitekim biz hi kimseye, hibir avukata bylesi bir destek vermediimiz halde bunun kullanlmas, baz uyanklarn bu yola bavurmas gibi eyler oldu. Etkin olduumuz veya bize bakn scak olduu yerlerde, tutuklular iin alacaz, af karlmas iin aba gstereceiz! diyorlar. Ayrca bizim azmzdan syleyerek, bizi kullanarak kitlelerden oy alma, bize duyulan gveni kullanma gibi durumlar oldu. Yaratlan bu deerleri, kan, ter, ac pahasna kazanlan bu itibar, kiisel karlar uruna kullanmaya alanlar oldu. Aslnda bunlar kiiliksizliin, demokratik llere tutarl bir ekilde sahip olamamann tipik yansmalardr. Kendini bulmu kiiliklerin bu kadar ar bedeller sonucu yaratlan olumlu, deerli mirasn zerinde oynamamas gerekir. Bu deerler kutsaldr. nk en yce emekler pahasna elde edilmitir. zerine glge drlmemesi, hi kimsenin kenidini o mirasn zerinde grmemesi gerekir. Ama bylelerinin en kt biimiyle llerle, deerlerle oynamasna, bu yolla bir yerlere varlma abalarna tank olduk. - Yarglanma srecinde mvekkiline itiraf neren avukatla karlatnz m? - Evet byleleriyle de karlatk. Kimisi savunduu kiinin az ceza almas veya tahliye olmas iin siyasi savunma yapyorsa, yapmamasn neriyor. Yerine getirilen tarihi grev, sorumluluk grmezden geliniyor. Devletin bizi susturma abasyla ayn dzlemde buluuluyor. tiraf yapmasn neren, kendince yol gsteren, abalayan tipler de oldu. Niyet ne olursa olsun, byleleri devletin bitirme, ajanlatrma politikasyla akt. - Faizm, yzbinlerce insan yarglyorken szn ettiin nitelikteki avukatlar da bir anlamda keyi dndler diyebilir miyiz? - O da iin bir baka boyutu. En kaba deyimiyle byk bir soygun

536

mekanizmas da o alanda kuruldu. Avukata para yetitirmek iin elindekinin, avucundakini, varn younu satanlar oldu. Yzbinlerce insan ieri dt. Trkiye ve Krdistanda tutuklanp cezaevlerine konulan insan says resmi istatistiklerde bile sanrm birka yzbinden balar. te bir Diyarbakrda, o ortamda her ey can pazarnda. Ar bir ikence, lm olaylar var. Tutuklularn aileleri ellerinde neyi var, neyi yoksa hepsini ocuklarnn kurtulmas iin satyor. Normal bir tutukluluk olsa ou bunu yapmaz. -be yl ayrla katlanr, yuvasn datmaya kalkmaz. Ama Diyarbakrdan cesetler kyor. ocuunun lmesinden, sakat kalmasndan korkuyor. ocuklarn bir an nce o cehennemden kurtarmak iin yapabilecekleri her eyi yapan, gecesini gndzne katan, oradan oraya, o kapdan o kapya koup duran, maln mlkn bu uurda feda eden nice aile var. ocuunun Diyarbakr Askeri Cezaevinde ldrleceine, sakat kalacana veya maddi manevi bir yn, ykmla yzyze braklacana inanyor. Onun iin, i iten gemeden, ya da daha sonralar yapabileceim baz eyler vard, yapsaydm kurtarrdm diyerek vicdan azab ekmektense, muazzam bir abaya giriyorlard. Aileler mahkeme yollarnda, kaplarnda milyarlar dkt. Rvetler alnd, verildi. Ayrca birok askeri yarg da keyi dnd. zellikle bir ksm avukat, hibir ey yapmad, tutukluya hibir yarar dokunmad halde, ailelerden yzbinlerce lira para ald. Binlerce dava ald ve bu iin tam anlamyla karaborsas yapld. - Tabii sznz tutarl avukatlara, deil - Evet, onlar ayryoruz. Byleleri say olarak az. Dierleri ise milyonlar, milyarlar vurdu. Yarglarn, savclarn vurgunlar da ayr bir olay.

Yarg Mehmet Ustaolu karar aklyor: Siyasi savunmaya izin yok

- stersen yarglama biimi asndan, hukuki arpklklar zerine bir balk aalm ve mahkeme srecinde tutuklu-yarg ilikisini bu ynleriyle biraz daha irdeleyelim.

537

- Cezaevinde vaheti koyarken, bir btn olarak insanlarn topluma kar sulu durumuna drlmesi, o halde toplum nne karlma abasn ele alrken, bu tabloyu tamamlayan mahkemeleri de koyuyoruz. Onun izmeye altmz tablonun iine drt drtlk oturduunu gryoruz. nk, srecin bir aya durumunda olan mahkeme, yarglama boyutu her bakmdan elikilerle, arpklklarla doludur. in yalnzca cezaevi boyutu yoktur. leyi btnseldir. Tutuklu sadece toplama kampnda bir esir deildir. Gya adil bir yarglama iin mahkemeye karldmz sylenmektedir. Ama ileyiin z irdelendiinde, sormak gerekiyor: Mehkeme nedir? Ne ie yarar? Mahkemeler, dzenin meruiyetini topluma yaymann ve o meruiyeti burjuva yasalar lsnde kabul ettirmenin, kart siyasal gleri vurmann, dzeni korumann etkin aralarndandr. Bu organla mevcut smr dzenine, soyguna, talana, vahete kar kan insanlar, rgtleri sulu gsterme, susturma, kar k sona erdirme amaldr. Bu dzlemde itiraf ve ihanet gerek aklamasn bulur. Hedeflenen ama iin mahkeme krsleri ihanet ve itiraf topluma yayabilir. Hedef dzenin meruiyetini salamak asndan kar kanlar dize getirip itiraf ve ihanete srkleme olduu zaman, izmeye altmz tablo ierisinde, o tablonun bir paras olarak mahkemelerin konumu da anlalr. Mahkemeler iin iine girdiinde, Diyarbakr Cezaevineki uygulamalarn ve yaammzn tm gzeneklerinin doldurulmaya allmas abalarnn boyutlar tm plaklyla ortaya kar. Mahkemeler, srp giden yarglamalar tmyle bu btnsel amacn bir baka boyutudur. Ve her ey tutuklunun aleyhine dntrlmtr. Diyarbakr Askeri Mahkemelerindeki yarglamalar da hukuki deerler asndan utanverici bir manzara sergileniyor ve snfsal-ulusal savamda egemen snfn, egemenlik aracnn bir paras olan mahkemeler, mualif gc yarglama, sulu ilan etme, toplumdan tecrit etme, rtme ilevini gryor. Ama bunun da bir ls, kural olmaldr. Yarglama biimlerinin bin yllar bulan tarihine, bu konuda insanln kazand birok deer, gelitirdii, gemie gre daha geli-

538

kin ceza usul sistemi vardr. Eer yarglama yaplacaksa bu usullere, kurallara uyulmaldr. Bir yarglama sisteminde taraflar kimlerdir? ddia eden, savunan, karar verenlerdir. TCnin de yarglarken kabul ettii bu sistemdir. - Ama anlattnz arpklklarla savunma kolu zaten fel olmu durumda - O kol fel! lemiyor, almyor, altrmyorlar. Somuta bakyoruz; bir tutuklu-yarg ilikisi nasl iliyor? Tutukluyu burada dier siyasi nyarglar bir kenara brakrsak, mahkemelerin bizi bandan beri sulu grmesi, vatan haini olarak deerlendirmesi gibi arpklklar bir yana insan olarak grmyor. Bu yaklamlar pratie her an yansyor. Normal tutuklu-yarg ilikisini aan bir tutum szkonusu; siyasi nyarg egemen. Seni peinen sulu gryor. Kalemini kracan, cezay vereceini yarglamann daha banda belirliyor. Usulen veya biimsel de olsa, szde de kalsa sana bir savunma hakk vermesi gerekir. Hibir ey yapmasa, en azndan seni tutuklu olarak grmesi ve prosedr yle iletmesi gerekir. Fakat bu biimsel yn de ilemiyor. arpkln ilk ve en ok gze batan mahkeme salonunda heyetin deil de, cezaevinden gelen gardiyanlarn sz sahibi olmas ve heyetin bunu kabul etmesidir. Yarglama srecinde bu konuda ok arpc, ilgin durumlar yaand. Mahkeme manzaralarna baktmzda utan verici, ac olduu kadar gln-komik olaylarla karlayoruz. rnein, tutuklu geliyor, sank sandalyesinde miktrofonun nnde topuk selam akyor, knyesini okuyor, sonra da emredersin komutanm diye baryor ve yarglar bundan rahatsz olmuyor. tesi, eer tutuklu istenene uymamsa, onun esas duruta olmasn, askeri knye vermesini bekliyor. Yarg durumada tutkulardan biriyle konumak isterse o tutuklunun ayaa kalkp emredersin komutanm demesi de dayatlan bir kuraldr. Diyelim tutuklu sank krssnde daha szn bandayken, yarg yerine ge, otur! derse, szn yarda kesip hemen gitmek zorundadr. Orada bir tartmaya girmek, kural olarak yasaktr. u noktay iyi aklayamadm. u noktada kaytlara yanl geen eyler var, dzeltmem gerekir

539

diyemiyor. Diyenleri binbir bela bekliyor. Gidip orada ksa knye yapmasn, topuk selam akmasn diye, syleyecek eyi olduu halde sylemeyen, gelen tanklarn alayhinde verdii ifadelere kar bile kalkp kendisini savunmayan epey arkada vard. - O zamanda, doal olarak bylesi bir yarglama; kendi syleyip kendi iiten bir komiklie dnr. - Tabii, yle olur, ortada bir senaryo var. Tam korsanca bir yarglama! Ama, bizi dnsel, siyasal olarak mahkum ve imha etme olunca, genel politikalarn hzlandracak abalar daha bir ne kyordu. dam ve dier ar cazalar vermek iin ne korsanlklar yaplmad ki! - Peki bu konuda verebileceiniz somut rnek var m? - rnek ok. Anlattklarmz; bir yerde, deniz var demek gibidir. Deniz var! diyoruz, ama insanlar artk ne sylediimizi anlamaldrlar. - Siz o denizin iinden yine de birka tanesini anlatn - Denizde ne gel-gitler, dalgalanmalar, vb. olur ve orada nasl bir yaam vardr? nsanlarn artk o dnyada olan-biteni tahmin etmesi, anlamas gerekir. Tutuklunun yargca emret komutanm demesi, brakn hukuki ynn, normalde insan rahatsz etmesi gerekir. - Belkide houna gidiyordur! Faizmin demir yumruklu yargc olmak kolay m! - Tabii ki houna gidiyor, niye gitmesin ki! Kendince devlete ve orduya kar gelmi vatan hainlerini hizaya getirmeye alyor. Karsnda esas durua geirilmi bir tutuklu grnce, biz ite byleyiz, adam ezeriz, hizaya getiririz. Siz gya bizi buradan kovacaktnz, bayranz burada dalgalanacakt, devlet kuracaktnz, ham hayallerinizin nasl hsrana uradn grn, anlayn diye dnyor. te yarglamay byle ele alan bir mantk var karmzda. O yarglama srecinde, mahkemede bu genel mantn dourduu uygulama biimine baz tavrlaryla ters den bir-iki yarg kt. Devletin tutumu, bylelerini annda sistemin dna atmak oldu. Sistem ylesine tahammlszd ki, en kk bir aykr-

540

l hemen kusuyordu. Yarg tutukluya, sen er deilsin, benim karmda ortal inletircesine knye vermene, topuk selam akmana gerek yok, senin komutann deilim! demiyor. - Aslnda; mahkeme sonulanncaya kadar sen karmda susuz bir insansn diye dnmesi gerekir. Ama nerede! - Mahkeme heyetinde egemen anlay, drt drtlk 12 Eyll felsefesidir. Yani orduyu, faist generalleri, rk politikalar hakl grme, ayn kafada olma; 12 Eyllden nce kan gvdeyi gtryordu, lke batyordu, karde kavgas vard. Memleket uurumun eiindeydi, ite ve dta itibarmz kalmamt, ama ordu ynetime el koydu, ortalk st liman oldu. Huzur, kardelik ve bar saland! Yalan ve demagojilerinin mahkemelerdeki borazanydlar. Durumalardaki konuma ve yaklamlarnda bunu gizleme gerei duymuyorlard. Kahraman ordunun bu kurtarclna srekli vg dizmeleri, onur duyduklarn aa vurmalar, onu yceltmeleri szkonusuydu. rnein bazlar yllarca susmu, sonra gelip davac oluyor ve darda devletin balatt bu genel saldr havasndan g alarak, uaklk duygusuyla yaranmak iin mahkemede efendim eskiden ok korkuyorduk, ancak 12 Eyllden sonra gelip durumu aklayabildik diyor. Bizden davac olan insan, karsndaki askeri yarglarn 12 Eylln olduunun farknda. Bu yzden: Siz geldiniz de davamzn peine debildik diyorlar. Siz szc ok nemlidir. Darda faizmin yurtseverleri, devrimcileri avladn, zulmn yadrdn, bunun mahkemelerde de devam edeceini bilerek geliyor ve siz diyerek mahkemelerin faizmle, 12 Eyllle btnletiini dile getiriyor. Ayrca bizimle atma iinde olan evrelerin, MT, polis ve subaylarca ynlendirilerek yeniden dava atrlmas veya sren davalarda nasl ifade verecekleri retiliyordu. 12 Eyll kutsanyordu. Dnemin mahkeme tutanaklar 12 Eyll kutsama edebiyat asndan olduka zengindir. Durumay izleyen en sradan insan bile, mahkemelerin aktan 12 Eylln szcln yaptn grebilirdi. imdilerde, Trkiye ve Krdistanda aydnlarn dilinde pelesenk olan 12 Eyll adaleti nitelemesinin ii iyi doldurulmaldr. Kav-

541

ram, niteleme bu kesimlerin ele ald gibi sradan arpklklar deil, dnemin tm anlamn kapsamaldr. Karmzda olan faizmin 12 Eyll adaletidir. Bu adalet ise ister cezaevinde, ister mahkeme krslerinde veya baka bir alanda olsun, katliam, kan ve gzya demektir. - eitli rnekler vererek, bu sreci biraz daha net hale getirebiliriz - Evet nsanlk ve halklarmz asndan ar bir ihlal, onarm olanaksz bir su var. Brakalm uluslararas hukuk llerinde ve burjuva-demokratik diye niteleyebileceimiz yasalardaki bir yarglamay ve yine brakalm mevcut Trk ceza yasalarna gre ileyen bir yargy, mevcut askeri mahkeme usulne gre bir yarglama bile yaplmad. Oysa bir askeri mahkemede de, tutuklunun savunma hakk vardr. Avukatyla grebilmesi, tanklarla usulne uygun yzletirilmesi, sulamalarn soruturulmas vb. usuller, formaliteler olur. Ama bir de bizim durumumuza bakyoruz; her ey hazrlanan o yok etme plan erevesinde iliyor. Olaylar, itiraflar, dier eyler konulduunda sorun biraz daha anlalr olacak. rnein tank geliyor, olaydan yarglanan sankla yzletirme yaplyor. Olaya katlp katlmadnn belirlemesi iin bu ilem gerekiyor. Davamzn balad ilk gnlerde yarg olayn tanyla sann veya sanklarn yzyze getiriyor. Yarg yalnzca olayn san veya sanklarn krsye aryor. smi okunup arlan tutukluya, tank; budur derse veya birden fazla sanktan iaret edip budur derse, tehis etmi saylyor. Bylece tutuklunun aleyhine en gl delil elde edilmi oluyor. Zira yarglama srecinde en gl maddi delil, tank ifadesidir. O ortama ramen itiraz ve kar klarmz oldu. Byle tehis olmaz. Aktan bizi tana gsteriyorsunuz. Olayn sulusu olarak gsterip sulayn diyorsunuz, usulszlk yapyorsunuz dedik. Heyetin bu tutumu, yarglamadan nce kararn verdiinin ve seni sulu grdnn aa vurumudur. tirazlarmz zerine pervaszlklarn ksmen snrlamak zorunda kaldlar. Sonraki gnlerde, yzletirmelerde olayn sanklarn -be tutuklu arasna katarak, yle tehis ettirmeye

542

baladlar. Ama kan her frsatta bunu yine ihlal ettiler. Ali Tyszn Siverekte ldrlmesi olay grlyordu. Tanklarn ilk ifade ve tanmlamalarna gre, A. Tysze esmer, uzun boylu birisi ate etmi. Tanklar bu olaydan Ylmaz Uzunun yarglandn biliyorlar, egalini polislerden veya deiik yerlerden almlar. Olayn tanklar mahkemeye gelmi, tehis yaptrlacak. Yarg E. Kaya, Ylmaz Uzun gel dedi ve tana vuran bu muydu? diye sordu. Tank Ylmaz Uzunu tanmyor, ama ismini biliyor. Onun aleyhine ifade verme konusunda ynlendirildiinden, hemen; budur dedi. Ama ayn tann, ilk ifadesinde A. Tysz vuran, esmer ve uzun boyluydu. Ylmaz Uzun ise ak tenliydi. Tann ifadelerindeki ekaller birbirine uymuyor, ama arakada tehi edilmi oldu ve bu olaydan da idam ald. Yine rfan Glerin tehisinde de benzeri eyler oldu. Olayn madur tan durumundaki kadn, sulanan kiinin . Gler olduunu biliyor, ama tanmyor. Durumaya geldiinde yarg sordu: Ate edip ldren kimdi, kadn, rfan Glerin vurduunu duyduk yantn verdi. Yarg, rfan arp gsterdi, bu muydu? dedi. Kadn, rfan hi grmemi, ama bakt ki ald tarife uyuyor, evet budur dedi. - yi ki; bunun gibi pisin biriydi! dememi. Daha nce baka bir kadnn rfana hi de tanmad halde byle dediini sylemitin! Ne ilgin iler! - Bu kadnn tutumu da dierlerinden farkl deil. Yargcn karsnda rfan Gler vurdu demiyor, vurduunu duyduk diyor. Sonra da rfan gsterilince tehis edip evet budur diyor. Bir dier arpc olay da; Karasunun idam almasna neden olan, Aydnlklardan birisinin yaralamasyla ilgili tehistir. Karasu, Diyarbakrda yakalanm, kimlii aa kmamt. Aydnlklar gazetede kan resmini grnce, polise gidip onun Mustafa Karasu olduunu syleyip deifre etmiti. 12 Eyll sonras ise, savcla gelip aleyhinde ifade veriyorlar. Aradan zaman getii iin, unutmu olabileceklerini dnerek savc, Karasuyu onlara tarif ediyor. Ardndan Karasuyu drt-be kii arasna koyup aydnlkya tehis ettirmeye alyor. Adam Karasuyu tehis edemiyor, bakasn

543

gsteriyor. Bunun zerine savc, Karasu ve dierlerini dar karyor ve aydnlkya; ilk bata aracam tehis edeceksin, yanl yapma! diyor. Ve nce Karasuyu ieri aryor, adam Karsuyu gstererek buydu diyor ve tutanaa yle geiyor. Karasu, istediiniz biimde, istediiniz kiiyi tehi ettiriyorsunuz diyerek tepki gsteriyor. Byle bir senaryo, komplo sonucu hazrlanan tehis tutana mahkemede gl bir delil olarak kullanld. Karasuya idam verildi ve dosyas yargtayda bekliyor. Hilvan-Siverek davasnda da tank olduumuz byle olaylar var. Tank gelmi, mahkemede C. Deliban sesini duydum diyor. Olayda sank grmemi, ama yarg Celalettini arp tann nnde konuturdu. Sonra tana dnp o ses bu muydu? dedi. O da buydu, sesi buna benziyordu dedi. - Yntem olarak Celalettin arkadan ismi verilmeden birka kiinin sesini tana dinlettirilmesi gerekiyordu. - Celalettin bizi bilinli olarak tehis ettiriyorsunuz, byle tehis yaplmaz, usulszlk yapyorsunuz diyerek kar kt. Bu kar kyla mahkemeye hakaret ettii gerekesiyle cezalandrld, heyet bir ay hcre cezas verdi. Hilvan-Siverek grubunda, Diyarbakrda halasnn kzn sevmi bir taraftarmz vard. Aileleri evlenmelerine kar knca, kz kendisine kam ve birlikte yaamaya balamlar. Kzn ailesi davac olunca, kz karmak suundan dava alyor. Bu taraftarmz rgtsel faaliyet nedeniyle bizim davaya eklendi. Savc iddianamede PKKyi sularken, su listesine bir rza geme olayn ekleme frsatn yakalam oldu! Durumann birinde kalkp sz istedim; bunun savclka bilinli olarak yapldn, bu kz karma olaynn PKKyle bir ilikisinin olmadn, siyasi olarak PKKyi kk drmenin kastl abalarndan biri olduunu syledikten sonra, bizi bugne kadar ok eyle seulayp yargladnz. Ama kimse bizi byle bir olaydan sulayamad dedim. Ayrca savcln kastl bir abayla PKK davasna soktuu bu olay doru olsa bile, kendi yasalarna gre skynetimin ilann gerektiren sular iinde grlemeyeceini, sivil mahkemede ele alnmas gerektiini vurgu-

544

ladm. Tabii, sadece aklam olduk, dikkate alacaklar yoktu, bildiklerini okumaya devam ettiler. Ve savc kar sz alp, sanki biz, PKK dndaymz gibi kendimi savunma snrlarn atm syledi. Yine ayn grupta Krvar airetinden baz insanlar bizimle yarglanyordu. Krvarlarn eskiden beri Bucak airetiyle srp giden kan davalar var. Bucakllar ldrd gerekesiyle Krvarlar bizimle birlikte 125. maddeden yargland. Yani manevi kast devlet kurma kast olmad halde, salt bu ldrme olayna katld iin 125ten yarglandlar. - Devlet, Krvarlarn, Bucaklardan ald can kendinden alnm m sayyor? - yle! Oysa bu iki airet arasnda gemiten gelen kan davas var. Kalkp durumada bu arpk durumu da aklamaya altm. Eer Bucakn eteleri, ekyalar devletin resmi milis gleriyse, savc ve devlet bunlar aklasn. Krvarlar da bunu bilsin ve bundan sonra ona gre davransn, ona gre srdrsnler! Hadlerini bilsinler! dedim. Pratikte Bucaklara biilen rol bu olmasna ramen, savc kprd. Bu aklamam zerine kendimizi savunma snrn atmz, ii propagandaya dktmz, bu yzden de siyasi savunmalarn mahkemece yasaklanmasn istedi. Ama, bizi mahkemelerde tmden susturmakt. Durumaya be dakika ara verildi. Yeniden baladnda yarg Mehmet Ustaolu, savcnn istemi dorultusunda heyetin siyasi konumalarn yasaklanmas karar aldn bildirdi. - Durumaya bak sen! Mahkemenin kendisi siyasi! Ama tutuklulara gelince orada duruyor. - yle! Mahkemenin niteliine baktmzda, kendi varlk nedeniyle elien, kendi kendini inkar eden bir karard bu. Yarglama gerekesi, olaylar, sulamalar tmden siyasi olduu halde byle bir karar aldlar. - ddianame de siyasi olarak hazrlanmtr. - yle tabii Bandan sonuna kadar siyasi sulamalar var. PKKnin ayr bir Krt devleti kurmak istedii, marksist-leninist temele dayal olduu vb. sralanm, iddianamede ele alnan bi-

545

imiyle yant versen, bu da siyasi olmak zorunda. Devletin birliine, manevi kastmz olduu iin 125. maddeden yarglanyoruz, siyasi bir davada siyasi savunma yapmann yasaklanmas dorultusunda alnan bir karar; yarglamann niteliini en ak biimiyle gzler nne serer. Siyasi konuma yapmay yasaklyor, ama tutuklularn madur edilmemesine, savunmann zedelenmemesine dikkat edilecek diye bir eyler de geveledi. Bu nasl olacak? ocuklar bile kandramayacak gln bir aklama. Diyelim siyasi savunma yapmayacaz; iyi, ama o zaman snr ne olacak? Tutuklu konutuu zaman neresi bireysel, neresi siyasi, rgtsel savunma olacak? Ayrmak olanakl olmadna gre, karar savunma hakknn tmden gasbna ynelikti. Bir ksmmz PKK yesi olduumuzu sylyoruz. Yaplan eylemleri eer PKK yapmsa, gerekesini, mantn aklyoruz. Szlerimizin ne kadarnn siyasi, ne kadarnn siyaset d olduunu nasl ayracaklar? - Mahkeme prosedrne gre sann yapt ey belliyse, bunu ceza maddeleriyle karlar, karl idamsa idam verir, ama tutuklunun neyi nasl syleyeceine, kendisini nasl savunacana karamaz ki! - Olmas gereken odur. Ama askeri mahkeme; faist sistemin yarglayan gcdr. Hibir kural, ly tanmyor. Tarihe gemi mehur durumalar, savunmalar var. rnein Nazilerin Dimitrovu yarglamas, Dimitrovun yapt savunma var. Dimitrov savunma yapabilmi, susturulmam, savunma hak elinden alnmam. Ama TC, Nazileri bu alanda geride brakp, bizi tmden susturmak iin olmadk vahet ve oyuna bavurdu, vuruyor. PKKnin yapt eylemleri stleniyoruz, eylemle neyi amaladmz, niin yaptmz anlatyoruz. Eylemin siyasi mantn da koyuyoruz. Bu yasaklanyor. Ona gre yaptm yapmadm demek yetiyor. Toplum iinde seni mahkum etmek iin siyasi ieriinden soyutlanm bu yavan szleri kullanmak istiyor. Oysa bu meru savam, bu ak igal koullarnda yaptmz eylemler ulusal kurtulua hizmet ediyor. te karartlmak istenen odur. Bu kararlar bizi susturamad, tu-

546

tumumuzu srdrdk. Sulamalarn biimine, olaylarn konuluuna ilikin; PKK bu konuda yle dnyor: u haksz sulama var. Bizim bak amz bu deil. Biz olaya yle yaklayoruz. Siz gerei arptyorsunuz vb. diyoruz. Onlar da, mahkeme salonun da siz le re ay r ca su i let tir me yiz, Krdis tan, Krtl, PKKyi, savunmak sutur diyorlar. Mahkemede su iletilmeyecek, ama PKKliler olarak iddianameye bile yant veremeyeceiz ve keyfi yarglamalar sonucu kacak kararlarla mahkum edileceiz. Savunma hakk elinden alnm, kendisini savunamayan bir sulu olarak, sank krssnde bamz ne eip oturacaz! Yapmak istedikleri bu. Tam anlamyla drt drtlk bir korsan gsteri sergileniyor. Bizler o gsteride figran durumuna getirilmek isteniyoruz. Mahkemeye uyarlarda bulunduk. Eer bu tutumunuz devam ederse, biz bu yarglamay kabul etmeyeceiz! Ama onlar savunmay gaspetme tutumunu srdrdler. En sonunda, siz burada korsan bir yarglama yapyorsunuz, bir oyun sahneliyorsunuz. Bu oyununuzun figran olmayacaz ve savunma yapmayacaz, ifade vermeyeceiz dedik. Uzun sre Hilvan-Siverek Grubu olarak tanklarn dinlenmesi aamasnda ifade vermedik. Mahkemenin son aamasnda yazl savunma verdik. Tank aleyhimizde konuuyor, biz ifade vermiyoruz! Tavrlarnz protesto ediyoruz diyoruz. Bylece savunma hakknn gasb, kullanlmamas fiiliyata geti.

12 yandaki ocuk karsnda bir yalanc tank: Askeri yarg!

- Acaba tanklar zerinde basklanma yaratmak iin, mahkeme heyetinin tutuklu aleyhinde ifade vermeye zorlamas gibi olaylar oldu mu? - Yarglama boyunca heyetlerle bu yzden hep kanl-baklydk. Urfa grubunda yaanan bir araba gaspetme olay vard. Arabann ofr durumaya getirildi. Bir grup arkada karsna karlp, araban gaspedenler bunlardan hangisiydi? diye soruldu.

547

Adam gsterilenlere gz ucuyla bakt ve bunlar deildi! dedi. Bu yant E. Kayay ileden kard, kprd. fre barmaya, salonu inletmeye balad. fr afallad. Sanrsn can, mal giden E. Kayayd. Byk bir hiddetle, adamn zerine yryecekmi gibi bir havayla, senin felein am, dn kopmu. dn koparmlar! Gidip unlara bir daha yakndan bak! dedi ve arkadalarn yaknna gnderdi. Adam bakt, yine bunlar deil dedi. O azarlama ve tehditlere ramen ifadesinde diretti. Bir baka olay da, Siverekte birinden para gaspedilmesiyle ilgiydi. Gaspla sulanan arkadalar; byle bir olayn olmadn, senaryo olduunu sylediler. Parasnn gaspedildiini iddia eden Nebi Cirit, tank olarak halas ve ocuklarn gstermiti. (N. Cirit, davalarmza mdahil olarak katlan tek insandr. Bu bucakllarn sadk ua, polisin kuland bir tip. Adliyede mbairlik yapyordu.) Tanklar durumaya getirildi. Nebinin halas olay yalanlad, byle bir gasp olaynn olmadn syledi. retmen olan kzn da byle bir olayn olmadn belirtti. Sonra da ortaokul ikide okuyan olunu ardlar. E. Kaya ocua olay sordu, o da byle bir olay bilmediini, duymadn syledi. Bu noktada. E. Kaya yine hnerini gsterdi! ocua istedii gibi bir ifade verdirtmeyi salamak iin annesini ona kar kulland. - Nasl kulland? - Sktrd, yine ayn yant verdi. Sonunda E. Kaya, bak, annen Ne binin evine gittiinizi, Ne biden pa ra y alp rgtte ki adamlara verdiinizi anlatt. imdi annen yalan m sylyor? dedi. ocuk dondu kald. Bocalad, sonunda, yok, yle bir ey olmad, ben bilmiyorum dedi. E. Kaya tekrar steledi, gitmisin, gitmisin dedi. - Yargcn kendisi ocuk karsnda yalanc tanklk yapyor, yle mi? - Evet Yresinin ivesiyle konuuyor; gitmiin, ananla gitmiin, anan syledi diyordu. Aktan, hepimizin gzleri nnde bu ekilde 11-12 yandaki bir ocuu bile, bizleri sulamak iin kullanmak istediklerine tank olduk. lgin olan bir yn de, Ne-

548

binin tank ifadeleri karsndaki gz dnml ve tepkisiydi. Tank olarak getirttii halas ve ocuklar istedii gibi ifade vermeyince onlar da sulad. PKK ile ilikileri olduunu ve yardm ettiklerini syledi. Bir dier arpc olay da, yine any grubun durumasnda geti. ldrlen adamn kars davac olarak mahkemeye getirildi. Kadn olayn nasl olduunu, neler grdn anlatt. E. Kayann, peki kocan vuranlardan davac msn? diye sormas zerine kadn, kocam vuranlardan davac deilim, polislerle, askerlerle ok geziyordu, muhbirlik yapyordu. Gezme dedim, yapma dedim, dinletemedim, sonunda gelip ldrdler. Kimin ldrdn bilmiyorum, davac da deilim dedi. - Mahkeme heyeti aknlktan kk dilini yutmutur. - Yarglarn o kadar zoruna gitti ki, armadan kinle kadna baktlar. E. Kaya sen evlendin mi? diye sordu. Bu soruda mthi bir aalama var. Gya kadn kocasndan bkm, lmne sevinmi, hatta lmnde parma olmu, yeni bir koca bulmu da, artk eskisi umurunda deilmi gibi. Bu ses tonuyla sordu, ama kadnn yant daha gzeldi. Evlenmedim. Ayrca evlenmeye de niyetim yok dedikten sonra, tekrar kocam vurandan da davac deilim dedi. Tanklara nasl yaklaldn, oynanan oyunda onlara hangi rollerin biildii ortada. Bazen resmen tehdit etmeler, seni ieri atarm demeler de oldu. Bazlar poliste gya tehis ettiine dair ifade vermi, imzalam, ama mahkemede, ben kimseyi tehis etmedim, poliste bana sadece bir kat imzalattrld! diyor. PKK Urfa-Bozova Grubunda Hasan Atmaca ve baz arkadalarla ilgili poliste tehis tutuna dzenlenmi. Tutanakta olay tan bir baavuun da imzas var. Baavu, poliste yolumuzu kesenler bunlard. Yanmzdaki adam ldrdler. Benim de silahm gaspettiler demi. Kendisine gsterilen Atmaca ve dierlerini tehis etmi, tutana imzalam. Bu olay mahkemede grlrken, baavu tank olarak getiriliyor ve yzletiriliyor. Baavu Atmacaya bakp, bu deil, poliste bu adam aleyhinde bir ifade vermedim, budur demedim diyor. Adam sktryorlar. Seni tehdit mi ettiler, niye ifadeni deitiriyorsun, yalanc tanklk yapmann ce-

549

zas ardr, seni hapse atarz diyorlar. Fazla yklenmelerinin nedeni; bir yandan polis ifadelerinin ikence, bask ve yalan zerine kurulu olduunu gizleyip polisi temize karmaken, dier yandan Atmacay rgtsel konumundan dolay mahkum etmekti. Ama tehdit ve kar ynlendirmelere ramen baavu ifadesini deitirmiyor. - Tanklara yaplanlarla ilgili vermek istediin baka rnek var m? - Bu, yarglamaya sinmi bir gerek. Hepsini veremeyiz. Baka boyutlar da eklemek gerek. rnein savclar. Savcla arldm anlatmtm. Benden birgn nce ayn amala R. Altun, . Gler, B. Kavak, S. Gnyeli de arlm. Bizi aran savclar; Zeki Grc ve Muzaffer Yarabat, birlikte alyorlard. Ye ni bir olay dan su la n yo ruz. in ger e i, olay ba ha ney di. Benden nce giden arkadalarn hepsine itiraf teklif ediliyor. Arkadalar reddedince, Z. Grc onlar tokatlayp, hakaret ediyor. Zaten her eyiniz biliniyor! Syleseniz de sylemesiniz de be para etmez. Maksat iyilik olsun diyoruz. Kendinizi idamdan kurtarn, eer itiraf olursanz sizlere yardmc oluruz vb. sylyor. Savclarn dorudan itirafl teklif etmesi, bize byle davranlmas ilk kez oluyordu. ok armza gitti. kinci gn beni gtrdler. Z. Grc, itiraf et, yardmc oluruz, kendini kurtarrsn dedi. ardm. armamn nedeni savcnn byle bir teklifte bulunmas deil, bana yapmasyd. nk tavrmz biliniyor, siyasi savunma yapyoruz. Mahkeme salonunda kendileriyle resmen cebelleiyoruz. Bu durumu tm savc ve yarglar gibi, M. Zeki Grc de biliyordu. Dediklerini nemsemedim, tartmaya da girmedim. Ksaca, herkes yoluna dedim. Konumamz srasnda M. Yaraba devreye girdi, imdi Krdistan kursanz bile sizi kim yaatr? Devlet olarak sizi yaatmazlar. Bu bo bir hayaldir, itiraf edin, kurtulun dedi. Tavrm tekrarlaynca bu defa ii hakarete dktler. Savclarn aka itiraf teklif etmesi, tehditleri, ikence iin tekrar polise gndermeleri sradan olaylard. Savclar itiraf politikasnn etkin yrtcleriydi.

550

- Savclar tutuklular dverken ne diyor acaba? - Kurtuluunuz yok, pimanlk gstereceksiniz. Devlet gldr. inizi bitreceiz. Daha ne desin? Diyarbakrdaki hava ok ar. Her ey bitti, hi umut kalmad, hibir alanda devlet boluk brakmayacak. Cezaevinde yaamn her alann igal etme yannda, yarg alannda da btn gzeneklerin tkandn gryoruz. in banda iddianamelerde 125. maddeden cezalandrlmamz istenmemiti. nce ilenen sularla ilgili ceza maddelerinden davalar atlar. Ama bir sre sonra 125e evirdiler. 125. madde, Krdistan tarihinde ok ey ifade eder. Dersim, eyh Sait isyannda, isyanclarn ipe ekilerek imhalarna temel olan madde. Byle bir tutum deiikliinin altnda yatan ey, yarg alannda ak sava ilan, katliam fermannn kartlmas, o ar havann mahkemelere yansmasdr. Savclar ve yarglarn yaklam, her eyin bittii havasn pompalamaya ynelikti. - 12 Eyll yarglamalarnda baz rvet olaylar gndeme geldi. Siz de benzer eyler sylediniz. Diyarbakr Askeri Mahkemelerinde rvet alan, aa kmayan yarglar var myd? Tarihsel bir grev yaptnz kansyla bu soruyu soruyorum. - O dnemde smr, soygun, talan nasl ki bir ebeke, bir sanayi dal haline geldiyse ve bir ksm avukatlar bu sanayinin kayman yediyse, mahkemeler iin daha fazlasn syleyebiliriz. Baz aileler ocuklarn kurtarmak iin servet dktler. Baz aileler ocuklarn o ate hattndan, cendereden kurtulmasn salamak iin neyini vermez ki? Savclara, yarglara para akmaya balad. Tam bir soygun ebekesi gibi altlar. - Somutlayabildiniz mi bunlar? - Bildiimiz olaylar var. Bilmediklerimiz daha oktur. Rvet yedirerek tahliye olan baz insanlar biliyoruz. Mahkeme karsnda ayn durumda olanlarla kyslandnda adamn kmasna olanak yok, ama gidiyor. Kaplar rvet ve para ayor. Yani mahkemede Trk ulusu ve TC adna adalet datan bu kurumun savc ve yarglar adalet datarak keyi dnd. Bu durumu Ahmet Krvarla somutlayalm:

551

- Kimdir bu A. Krvar? Niin cezaevinde? - Siverekte Bucak atmalar dneminde bizimle tavr koyduu ileri srlen Krvar airetinin lideri. Onun ierde tutulmas iin hukuki hibir gereke bulamyorlar. Ama brakmakta istemiyorlar. Yine ayn olaydan, ayn iddialarla Ahmetin iki kardei ve altm airet yesi de tutuklanp cezaevine getirilmi. Gzaltnda hepsi ikenceden geirilmi, kyleri baslm, airete tam bir gzda verilmi, terr estirilmi. Zamanla iki kardei ve airet yeleri tahliye oldular, geriye o kald. Onlarn yargland olaydan bizden sadece bir kii ceza ald. Kimin sulu, kimin susuz olduu karlamyor. yz insann katld, dada gnlerce sren bir atma oldu. Bucaklardan kii lmt. Eldeki delillerle failleri ortaya karmak olanaksz. Ayrca delil yetersizliine ramen, Krvar ailesi de Ahmeti dar karmak iin elinden gelen her abay gsteriyor. Babas Halil Krvar mahkeme heyetine drt milyon yediriyor. Heyet A. Krvarn tahliyesi iin sz veriyor. O yllarda mahkeme tahliye verdiinde, o kiinin dosyas kolorduya gidiyordu. Kolordu komutannn izni olmadan cezaevinden kimse salverilmiyordu. ler MTin raporlarna ve kolordu komutannn talimatlarna gre yrtlyordu. A. Krvar iin verilen sze sadk kalyorlar, ama kolordu komutan tahliyeyi engelliyor. Bu adam ierde kalacak diyor ve heyete onca para yedirildii halde tahliyesi gereklemiyor. Genel ileyi byle. - Bu kii niin srarla ierde tutulmak isteniyor? - Krdistanda feodaller devletle iie gemi, ihaneti youn olarak yaayan bir kesimdir. Devlet uaklamam, ajanlamam tek bir feodal brakmak istemiyor. Bu temel politikayla sorunu ele ald iin, A. Krvar da kendine iyice balayp, aksi davrananlara kar da gzda vermek istiyor. Tabii, birde Krvarlarn Bucakla srp giden kan davas var. Devlet, iyi bir uak ve ajan olan M. C. Bucaka kar Krvarllarn kan davas gtmesine ve atmasna kzgn. tesi, devlet bir yandan Krvarllardan intikam almaya alrken, dier yandan PKKnin bu airetle ortak hareket ettii izlenimi vermeye alyor, siyasi mcadelemizi glgelemeyi amalyor-

552

du. Bir dier ama da; yzlerce kyly gzaltna alp ikenceden geirme, yllarca durumaya karmadan cezaevinde tutma, ezme, bitirme, sindirme, salverdiinde de o korku ve paniiyle brakma, boyun emilii halka tarmadr. Hem bu insanlara, hem de onlarn ahsnda dardakilere devlete kar gelinmeyecei mesajn vererek pasifikasyon ortam yaratlyor. te bu anlaylarn bir sonucu olarak, ibret olsun diye A. Krvar serbest brakmadlar. Dier airet liderleri veya fazla insan harekete geirebilecek unsurlar, dier yurtseverler PKKye yardm etmesin, ederse, ettiine piman olsun dncesiyle bu mesaj vermek iin A. Krvara idam verip, mebbete drdler. - Para yedirmenin sonucu mebbet hapis cezas almak m oldu? - Evet Ahmetin talihine bu kt. - Peki para ne oldu? Yarglar zerine mi yatt? El altndan geri iade etti mi? - Yok, paray yediler. 12 Eyllde yaanan o byk vurgunlar dneminde, kimin elinin kimin cebinde olduunun anlalmad o gnler, g ve konumlar bylesine artmken, askeri yarglarn da rvet irketleri kurmas dola deil mi? - Mahkemelerde ki gelien bu kuatlmlk iinde dier gruplarn karlatklar haknda bir eyler sylemek ister misin? - Dier gruplarla mahkemeye kmadmz iin o srete olan bitenleri anlatabilmemiz haliyle olanaksz. Onun yerine, izmeye altmz manzaray tamamlamak asndan genel bir bilgi verebiliriz. Bazen tek tk de olsa arkadalarmz dier siyasetlerden baz insanlarla birlikte mahkemeye kyorlard. O arkadalardan bilgi alabiliyorduk. Teslimiyet sonarasnda yaananlarla ilgili sohbetlerde dinlediklerimiz, duyduklarmz var. Nasl ki 35le dier koular arasnda bir ayrm, belli bir uygulama farkll varsa, ayn eyin mahkeme salonlarna da yansmas szkonusu. Mahkemelerimizde son derece radikal tutumlar takndk. Mahkeme heyeti fazla ileri gittiinde, deerlerimizi tahribe yneldiinde, katlanlmayacak ihlallere bavurduklarnda her eyi gze alp mdahale ediyorduk. Bizde siyasi savunma yapan arkada says olduka

553

fazlayd. O ksa srede mahkeme ileyii hakknda pratik bilgi sahibi de olduk. Taknmamz gereken tavrlar da genel tutumumuzla btnletirdik. Belirtmitik; askeri mahkemeler ve yarglama usulleri gibi konularda hemen hi bilgi sahib deildik. Ama sre iinde yaayarak rendik ve mdahalelerimizle yarglar biraz snrlayabildik. Biimsel de olsa baz eyleri durdurabildik. Ama dier siyasi gruplarda bu da yoktu. Genelde heyetler nasl uygun gryor, nasl bir ileyile sonuca gitmek istiyorsa yle davranyordu. Onlar kalkp bizim gibi mdahale edemiyorlard. Siyasi savunma da yapmyorlard. zellikle ruhsuz Krt gruplarnn durumu byleydi. Ylm, tam bir bo vermilik iindeler. Bu tr klar yapabilecek durumda deiller. Uslu, boyun emi, yaltaklanma yarndalar, her eyi dmann insafna brakmlar. Bizden, siyasi savunma yapanlarn az olduu, bileimi zayf olan baz gruplarda mahkeme heyetleri daha keyfi ve rahat davranyordu. Devlet cezalandrmada PKK ile dier gruplara farkl yaklat. PKKye uyguladklar ceza maddeleri, verilen ceza oranlaryla dier gruplar arasnda ayrm yaptlar. Ve onlarn ou salveriliyordu. Bir yerde cezaevindeki, mahkemelerdeki tutumlar dllendiriliyordu. - Onlarn serbest braklmalarn dllendirmeyle aklamak mmkn olabilir mi? - Onlarn salverilmesini, az ceza almalarn byle nitelemek dorudur. Mahkemelerin, genelde devletin bu gruplara yaklam, onlarn devlete olan yaklamlaryla, kar k biimilye, ideoloji ve politikalaryla, mahkemedeki tutumlaryla, siyasi savunma yapmamalaryla, devlet asndan oluturduu tehlikeyle doru orantldr. Devlet bizimle dier gruplar arasnda cezalandrma ve salvermede bir ayrma gitti. rnein DDKD, Rzgari, zgrlk Yolu gibi gruplar ne 125, ne de 168. maddeden yarglandlar. Diyarbakr Askeri Mahkemelerinin u zelliini de ayrca belirtelim: Trkiye ve Krdistanda kurulan dier askeri mahkemelerle kyaslandnda verilen cezalarn oranlar arasnda byk bir fark bulunuyordu. Bu fark gsterecek bir olay anlatalm: TKP-MLden Ali Demir, Diyabakrda 146/1den yarglanyordu. Daha sonra Adanadaki bir askeri

554

mahkemede yargland, be yl ceza ald. Ayn rgtten ve sulamalardan Elazda yargland, ek bir ceza verilmedi ve tahliye edildi. Ayn konumda olan, birlikte yargland arkadalar Diyabakrda rgt yeliinden 15-20 yl ceza aldlar. Basna yansyan ve orada yarglananlardan edindiimiz bilgilere gre stanbul Skynetim Mahkemeleriyle, Diyarbakrdakilerin verdii ceza oran arasnda byk farklar vard. PKKye biilen ceza oran ve giydirilmek istenen elbise ve devletin bak Diyarbakrda bylesine kkl, farkl tutuma ve cezalandrmaya neden oluyordu. Devletin PKKyi cezalandrmadaki genel ynelimi Diyarbakrla snrl kalmad. Dier askeri mahkemelerde de benzer eyler yaand. rnein, Adana Askeri Mahkemeleri arkadalarmza ok ar cezalar verdi. Ayrca Diyarbakr Askeri Mahkemeleri PKKye gre dierlerine az ceza vermesine ramen, dier askeri mahkemelere gre verdii cezalar da en st snrnda veriyordu. Bu zel yaklamdan, dier gurplarn paylarna da bir eyler dyordu. - Yani yle sylyorsun: Cezalarn verili biimi ve oran asnda, Trk solu ile Krt solu arasnda bir farkllk olduu gibi, Krt solunun kendi iinde de byk bir farkllk oldu. - Evet, byk bir farkllk yaand. Ayrca baz iddianameler de ok arpc, ilgin boyutlar vard. KUKun iddianamesinde yer alan olaylarn yzde 80ni PKK-KUK atmasna ayrlmtr. Ve id di a na me de yer alan, l d r len in san la rn ne re dey se tm PKKli. Sank olarak yarglananlar hep bizim insanlarmz ldrmler ve saldrlar da partimize kar olmu. Okuduum iddinamenin birinde savcnn yle bir deerlendirmesi vard: Her ne kadar KUK da bir Krt rgtyse, PKK bunlar da tasfiye etmek istiyor. nk KUKu devletin birliini bozma, Krdistan devletini kurmada daha kolay hedefe ulamak iin nnde bir engel olarak gryor. Bu yzden PKKnin bunlara kar gelitirdii eylemler de devletin birliine ynelik saylr. 125ten cezalandrma yoluna gidilmesi gerekir. Yaklam bu. Bu konularda ayrtrma netletirilmi. ddianamede yer alan olaylarn tm bizi hedefledii halde, devlet KUKu kendi yannda gryor, onlarla olan herhangi bir a-

555

tmamz devletin birliine ynelik sayyor. Sonuta bu insanlarn ou tahliye edildi ve iddianamedeki olaylarn hemen hepsi dt. Diyarbakr Askeri Mahkemeleri rgtlere gre ayr yaklam gelitirirken, bireylere de ayn politikayla yaklat. rnein, Mmtaz Kotan Rzgarinin lideri durumundayken 10 yl ceza alyor. Sradan bir sempatizanmz ise, 24 yldan tutalm, idam, mebbete kadar caza alyor. Mehdi Zana ald rgt cezas dnda, kahrolsun faizm slogann att iin her defasnda pe pee cezalar ald. rgtten ald cezann bir-iki katn slogan vb. tutumlardan dolay ald. Mehdi Zana hibir rgte ye deil, dardayken zgrlk Yolu ile ilikisini kesmi, bamsz kalm biri. Baka rgt faaliyeti de, rgtlerle ilikisi de yok. Bunu mahkemeler de biliyor, ama cezaevinde kiilik olarak kendini korumaya alyor, el-pene olmuyor. Mahkemeye yaltaklanp yalvarmyor. Esas olarak Krt kimliiyle Diyarbakr Belediye Bakan seilmesine hazmedemiyorlar. ntikamc yaklamla ezmek istiyorlard. Yine biz mahkemede slogan atyoruz, siyasi savunma yapyoruz. Bize slogandan 6-8 yl ceza verilirken, partizan da savunma yapyor, slogan atyor. Onlara slogan atmadan ikier yl ceza veriliyor. Yani, son derece politik bir tutumla kar karyayz. - Peki mahkemede srf bilgi eksikliinden kaynaklanan zorluklarnz oldu mu? - rnein bir tehis olaynda usln ne olduunu bilmiyorduk. Buna ramen kendi mantk rgmze gre, sanklar yerinden kaldrlp tanklara ad soyadyla gsterilince, bu ite bir sakatlk olduunu ve yzletirmenin byle yaplmamas gerektiini dndk. Kar klarmz, itirazlarmz balad. Ki bu konularda avukatlar da grevlerini tam yapmadlar, yapamadlar. Genel bilgisizliimizin yaratt boluu gidermede fazla katklar olmad. Heyetlerle srtmeye girme, yarglar karsnda direnerek tutuklunun hakkn arama gibi davranlar pek sergileyemediler. ok hakl olduklar bir konuda bile, sz alp bir eyler dile getirdiklerinde, konumalarn defalarca istirhamlarla ricalarla degiik anlamda yorumlanmamas iin zel aklamalarla sslediler.

556

- Nedense askeri mahkemelerde avukatlar bin dereden su getirmeyi ok seviyorlar. - Evet ackl bir durum. Bir eyler sylyor, ama srarl olamyor, zerine gidemiyor, ogunlukla tutanaklara bile geirtemiyor. O ilk dnemdeki genel yetmezligimize avukatlarn sylediklerinin yerinde olup olmadgn, bizi nasl savunmalar gerektigi konusundaki bilgisizligimiz de eklenmeli. Diyelim avukat kalkp bir eyler syledi, yarg da eger gerek grrse, kerem ederse bir-iki sz syler. Genelde avukatlar ne sylerse sylesin, ne talep aderse etsin dikkate alnmaz, sonu hep aleyhimizde olurdu. Bazen heyet avukatlarn syledigi ok nemsiz ve degersiz bir istemi dikkate alr, zerinde abartl biimde durur. Onu adalet ve hukuk gsterisine dntrrd. Yarglarn mahkeme salonunda tutukluyla ilikilerinin nasl olmas gerektigi konusu da yabancmzd. Geri bilsek de fazla bir ey degimeyecekti. nk normal yarglama uslne gre yarglanmyorduk. Karmzda politik tutum vard ve bu tutum, btn davran ve yaklamlarna sinmiti. PKK Ana Davasnn artk sonlarna dogru gelinmi, onlarn mantgna gre kantlar toplanm ve her ey sonu aamasnda. Savunmalar verilecek, karar aklanacak. O gnlerde PKK Ana Davas mahkeme bakan, birka kyl ve taraftarn tahliyesini istedi. Ki sradan insanlar, zaten ceza verilse bile, verilecek ceza kadar yatmlar. Onlarn dava dosyasndaki konumlar, kant durumlar gznne alndgnda mahkeme bakan diger yelerin de istemine katlacaklarn umuyor ve bu beklenti iinde. En kt olaslkla sundugu listeden birkann tahliye edilecegine kesin gzyle bakyor. Listenin tmden reddedilebilecegini dnemiyor bile. Heyet karar vermek iin hemen orada, aralarnda fsltyla bir eyler konutu ve bakann sundugu listenin tmden reddedildigi akland. Tmden red karar knca, diger yarglar henz kalkmadan mahkeme bakan kzgnca elindeki kagd savurup ayaga kalkt ve gitti. Digerleri, buna da ne oluyor? dercesine imal baktlar. Bakan orada drt drtlk tam bir keyfiyet ve politik tutum grnce, bu kadar da olmaz demeye getirdi. Havac binbayd. Bir daha da durumalar-

557

mza girebilmesi mmkn olmad. - Hemen dava dosyasndan ektiler mi? - Evet, geri ektiler. Ve yarglardan yerleik ileyie biraz ters den tipler oldugunda hemen geri ekiliyor, grevden alnyordu. Yzba Erdal Sevin vard. Ceylanpnar grubunda tutuklu olan Mahmut Gven cezaevinden polise sorguya alndklarn, kendilerine ikence yapldgn, itirafnn zorla hazrlandgn, hazrlanan ifadenin geerli olmadgn kalkp durumada anlatyor. E. Sevin de duruma yargc. Mahmuttan sonra Faysal Dumlayc kalkp ifadesinin doru olmadn sylyor, ama aka bana ikence yapld, zorla imzalatld diyemiyor. Yarglar durumu anlyor. Faysaln rkek tutumu karsnda E. Sevin ne varsa syle diyor. Faysal yine ekingenliini ap syleyemiyor. Durumada, Faysaldan poliste kendisine yaplanlar aka anlatmasn ima etmesi karsnda E. Sevin de davadan alnd, Diyarbakrdan srgn edildi. - Diyarbakrdan srgn edilenin iftetelliyle gitmesi lazm. - nsan olan oradan srlmek sevindirir. Yarglar da amaz biimde cezaevindeki ikencelere ve dnp duran o byk arka uyum salamak zorundayd. Yaplanlar sindiremeyen, azck da olsa insani ve hukuki tepki gsteren olursa, arkn dilisi onlar da eziyordu. Diyarbakrn midesi bylelerini sindiremiyor, hemen dar atyordu. - Pratik ileyie yansyan bilgisizliinizden biraz daha sz edelim. Konumann bir yerinde; steno bizim avantajmzd dedin. fadenin tutunaklara geirilmesinde karlatnz kimi sorunlar olmal ki zaten olduunu syledin, steno sizin iin bir avantaj haline gelebilsin. - Sre zorluklar ve engellerle doluydu. Siyasi savunma yapmamz nlemek iin cezaevinde mthi bir cendere iinde tutulmak yetmiyordu. Savunmalarn neminden tr mahkeme bir yerde sava alanna dnmt. Bu alanda da meydan savan onlar kazanmak istiyordu ve buna kesin kararlydlar, nlerine koymulard. Savayorduk, ama bu alann gereklerini tam olarak bilmiyorduk.

558

Onlar da sava kuralarna gre yrtmyorlard. Dava dosyas ykl, sank says kabark; beyz civarnda. Bir o kadar da dinlenecek tank var. Dosyalar okunacak, tank, sank ifadeleri alnacak, deerlendirmeler yaplacak, tm bunlarn tutanaklarn birka kitabn daktilosundan geirmek kolay deil. Hzl ileyen bir sistem gerekiyor. in banda byle bir sisteme ihtiya duyulduunu bildikleri iin, steno sistemine gemiler. ddianame okundu, iddianameye kar sorgu aamasnda savunmalarmz da verdik. Sorgu aamasnn sonuna kadar steno kullanld. Bu yntemle verilen ifadeler tmden tutanaa geiyordu. Bu, bizim iin byk avantajd. nk yazl savunma hazrlama, belgelerin ieri verilmesi, birbirimize yardm etme gibi olanaklar yok. Oysa toplu bir dava, birlikte yarglanyoruz, birbirimize yardmc olmamz gerekiyor. Kendi yasalarna gre de savunma hakkmz var. Savunmay hazrlamamz iin uygun koullarn, olanaklarn yaratlmas gerekir. - Ama gaspedilmi bir hak! - Estirdikleri terr ve vahetle savunma koullar ortadan kaldrlm, gaspedilmi. Ve bu sava meydanndan srlmek, yenik drlmek isteniyoruz. O gerginlik, yorgunluk, korku, panik, alk ve uykusuzluk, mahkeme salonunda srp giden basklar, savunma yapamamak, salkl dnememek iin tm olumsuzluklar bir arada. Acaba sopay nereden yerim, gardiyan ne zaman, hangi davranm yznden beni kara listeye alacak, cezaevine girite kta bama neler gelecek, ringde ikence grecek miyim gibi dnce ve kayglarla insanlar kendisini mahkemelere verme yerine, o an iinde bulunduu kuatlmlkta kendini nasl koruyacann derdinde. Bir anlamda dnceler giderek o gn olacaklarda younlayor. Savunmada veya siyasi konularda younlama gerekirken, ister istemez saydm olumsuzluklar devreye giriyor. Bu olumsuzluklar katlayan, katmerlendiren ark mahkeme salonunda da iliyor. Ama her eye ramen aklda kalanlar, gemi siyasi birikimlerden, bilgilerden yola klarak siyasi savunmalar yapld. Arkadalar partinin grlerini, anlaylarmz ortaya koydular. Sulamalara kar aklamalarda bulundular, devletin vahetini,

559

politikasn, Krdistana ynelimini tehir ettiler. 12 Eyll faist cuntasnn niteliini tahlil eden, deerlendiren, tehirini salayan tarihi dkmanlar olarak mahkeme nnde ortaya koydular. te bu srete sava meydannda, sava kendi lehine sonulandrmak iin plan ve program yapanlar, mahkemelerde konuyu en geni boyutlaryla ele alp aklamalarda bulunmamzn, sava kazanmalarnn nnde byk bir engel olacan grdler. nk tutanaklara geen savunmalar, bir yerde tarihe kaydedilen bilgi ve belge olacak. Smrgeci TCnin yarglamalarnn faist mantn er ge tehir edecek ve en nemlisi de bu dkmanlar tarihe, insanln bilgisine braklacak. Ama TC gemiten bu yana yapt gibi, tarihi tek yanl yazmak, iini yle doldurmak istiyor. Kendi sululuunu gizleyerek, direnenleri ve hakl olanlar insanla ve gelecek kuaklara sulu gstermek, aktarmak istiyor. Belgesiz, kantsz bir yarglamayla bu imhay gerekletirmeye yneliyor. Bizi tarihten silmek istiyor. Her bakmdan kkn kazma, yok etme politikasnn gereklerini yerine getiriyor. Cezaevi bu politikann bir aya. Krdistanda vurumann younlap odaklat bir dier ayak da mahkemeler. Bu yzden savunma aamasna getiimizde steono sistemini kaldrdlar. Hem de balangta stenoyu ok pratik bulup kullanmalarna ramen. - Niin acaba? Steno hangi bakmlardan ilerine gelmiyordu? - Steno da konutuumuz, sylediimiz her ey olduu gibi kaydediliyor, sylediklerimizi heyet alp-rpamyor, arptamyordu. Tarihin azmzdan yazlmas, belgelenmesi ilerine gelmedi ve steonyu kaldrdlar. Ayrca steno, mahkeme heyetinin tarafgir politik tutum ve konumalarn, tanklara tehditle ynelmesini vb. de kaydediyordu. Bu dizginlenemezliklerinin de tarihe gemesini istemediler. Yeniden steno sistemine geilmesi ynndeki srar ve abalarmz sonusuz kald. Daha sonralar bu konuda her eyin nasl altst edildiine tank olduk. Sz isteyip konuuyorsun. Diyelim heyet sabr ve tahamml gsterdi, sylediklerini dinledi. 1520 dakika konutun. Tutunaklara gemesini istediin, yarglamann seyrine de etki edip lehine olabilecek baz bilgiler verdin. Sy-

560

lediin onca eyi iki cmleyle zetliyor. Sayfalar tutan aklamalarn -be cmlelik bir paragrafla zetleniyor veya hi tutanaklara gemiyor. - Dogrusu muhteremler pek mkemmel zet yaparlar. - yledirler. Katibeye, yaz kzm diyor ve yirmi dakikalk konumay birka cmleye sgdryor. Bazen bu zetler ok daha ilgin hale gelebiliyordu. Aklamalarda bulunuyorsun, yarg sylediklerini zetlerken yzde yz kartn yazdryordu.Veya sylediklerine ok farkl anlamlar ykleyerek bulanklatryor, anlamszlatryordu. Bu durumu sonuna kadar yaadk, syledigimiz her ey budand kua evrildi. Tabii birde yargcn agzndan yaplan zetleme senin dilin, slubun degil. Yarg kendi anlayna ve slubuna gre sylediklerini tutanaklara geiriyordu. - Resmi tarih anlay, bir bakma burada yeniden ilerlie sokuluyor diyebilirmiyiz? - Tabii Yani tutanaklara mahkeme dili, yarg dili temelinde yaplan bir aktarma, dogal ki senin dilin slubu, anlayn olmayacaktr. Sana bir yabanclk vardr. Tutanaktaki sen degilsin. Sen krsde konuurken, o ilgiyle dinliyor, ama kafasnda seni sen olmaktan nasl karacagnn, o yabanclg tutanaga nasl sokuturacagnn kurgusunu yapyor. - Kendi kartn bile yine kendi diliyle ifade ediyor ama arptarak. - En ok da savunma yapanlar bunlarla karlat. Urfa Grubu en kalabalk, mahkeme srecinde en etkin olanyd ve militan tutum taknlyordu. Mahkemenin tavr esas olarak siyasi savunma yapanlar konuturmamak, sz vermemekti. Ama dayatc oluyorduk, bir konuturmuyor, iki konuturmuyor, sonunda sz vermek zorunda kalyordu. Bu dayatmac tavrmz yznden de ayrca ikence gryor, dar atlyoruz. Savunma hakknn gasb yannda, bir de yargca kar gelindii, sznn dinlenmedii, otur dendii halde oturulmad, itiraz edildii gerekeleriyle komutana kar gelmek suu ilenmi saylyor, bedeli detiliyordu. Sz alp konumak balbana bir dertken, bunu baardnda engelleme

561

baka biimde karna dikiliyordu. rnein, bunlar anlatmanza gerek yok, arkadalarnz zaten anlatmlard, hem zaten bunlar siyasi temeldeki konumalardr diyerek yarg hemen araya giriyor, konumamz blyordu. Bunu beceremezse yeni bir manevrayla, hep siyasi konular anlatyorsunuz. Gerei yok. Bouna zaman kayb oluyor. Dier arkadalarnzn kendilerini savunacak zamanlar kalmyor. Onlara da acyn yollu engelleme abasn derinletiriyordu. - Sizi sizinle vurmaya alyor! - Her ey mbahtr. Avukatlarnz, arkadalarnz bekliyor, sabahtan beri herkes a diyerek konuturmamaya alyor, ama susturamyor, zorunlu dinliyor. Ve sonuta yine yapacagn yapyor. Gerek yok, bunlar zaten aklanmt deyip tutunaklara hibir ey geirtmiyor. Dayatc olup, engellemeleri boa karp tartmaya girdiginde ise, bu defa en kestirme yola bavurup seni salondan dar attryordu. Diyelim tank gelmi, sang suluyor. Tanga kar bireysel, hukuki temelde syleyebilecegin eyler olur. Kalkp ifadesini, kantlar yorumluyorsun, anlatmlarndaki elikileri ortaya kartyorsun, bunca anlatmdan ve yorumdan sonra yarg, tangn aleyhinde verdigi ifadeyi kabul etmiyor musun? diyor. Ne demek bu? Muglak ve her yoruma ak. Kabul etmiyorum ama niin? Nedenlerini aklamak gerekiyor. Uzun uzadya konumana izin vermiyor, verse de bylesine basit bir ifadeyle geitiriyor. Mahkeme bittiginde dosya askeri yargtaya gidecek, orada da incelenecek. Eger sank kendi mantg ierisinde tangn tutarszlgn, yalan ifade verdigini aklamamsa, bunu tutanaklara kaydettirememise, lehine olan bu durumu askeri yargtay nereden bilecek? Yargcn keyfiyet ve kastl abalar sonucu lehindeki kant ve yorumlardan haberi olmayacak. Mahkeme heyetleri lehimize olan durumlardan yoksun brakmak iin tanklara kar sylediklerimizin ogunu tutanaga gemiyordu. nk yarglar yarglamaya mutlak bir nyargyla yaklap, verilen talimatlar dogrultusunda bize en ar cezalar vermeyi amalamlard. Yarg byk bir pikinlikle unu sylyordu: Uzun boylu anlatmana gerek

562

yok, tangn ifadesine ne diyorsun kabul ediyor musun, etmiyor musun? Bylece savunman evet-hayra kadar daraltyordu. Koca mahkeme srecinde sank-yarg ilikisi gelip evet-hayra dayand. Cezaevinde yaplan ikencelerle tutsaklara bu ekilde ifade vermeleri, yarglara itiraz etmemeleri dayatlyordu. Bu uygulamalar, bu iliki diger gruplarda ok daha derindi. Heyet karsnda topuk selam akmamak, knye yapmamak, yargca emret komutanm dememek iin, ogunlukla gelen tanklar karsnda syleyecek pekok eyi oldugu halde birok arkadan krsye kmadgn sylemitik. Aleyhinde olan bir durum karsnda bile suskunlugu tercih etmesi bir yerde sylenenleri kabul ettigi anlamna geliyordu. Tank konuuyor, yarg tangn ve magdurun ifadesine kar ne diyorsun? diyerek sz veriyor. Sen de: Syleyecek bir ey yok deyip, sank krssne kmyorsun. Bu yant aleyhindeki ifadeyi kabullenmektir. - Aslnda syleyecek eyi oldugu halde sylemiyor. Peki ama bu bir yerde onlarn genel amacna uygun dmyor mu? - yle, ama birok arkadata szn ettigimiz kayglar daha agr basabiliyordu. Olmamas gerekir, ama zgn bir durum. Dogru olan hem gidip ifade vermek, hem de komutanm filan dememekti. Ana dava artk son savunma aamasna gelmiti. H. H. Karaku itiraf etti bizleri sulad. Ancak ben, H. Kankl ve birka arkada daha Karakuun ifadesi okundugunda salonda degildik. Salona epeyce ge gtrldk. Yarg Karakuun bizlerle ilgili iddialarn zetledi. Hamit dahil, hepimiz reddedip yerimize oturduk. Yarg bu defa Karakuu yeniden krsye ald. Karaku partiye, degerlere saldrd. O ara akli dengesi yerinde olmayan H, Kankln bir k oldu. Karakua fkelendi, kinlendi, kzp patlad. Yanmda oturuyordu, kzarp bozard ve fkeyle hzla kalkt, izin almadan krsye kt. Birka olay stlendi. O anda Karakuun ihaneti, dmlg karsnda tepkisini byle dile getirdi. Hi ilgisi olmayan olaylar stlendi. Kabul ettikleri arasnda Bucak etelerinin s olarak kullanabildikleri bir kooperatif vard. Kooperatif baslm, kii lm, be-alt kii de yaralanmt. Ayrca bir de Cuma Takn

563

ldrlmesinde sorumlu olan Ali Tyszn olay var. O da iki asker arasnda arabada ldrlm. Bu olayda bir yerde Hamitin kafasnda yer etmi, bilinaltna yerlemi, bunu da ben yaptm dedi. Oysa hi haberi yok. nk bu dnem bizimle yeni yeni ilikiye gemi, sempatizan biri. O gnk konumu itibariyle byle eylemlere, olaylara sokulabilecek biri degil. Gemiini, yapp ettiklerini de ayrtlaryla biliyoruz. Bu olaylarla hibir ilgisi olmadg konusunda bilgiliyiz. Ama Hamit bunlar stlendi. Birka olay daha kendisinin yaptgn anlatt. Ama nasl yaptgn anlatamyor. stlendigi iin olaylarn geliimiyle ilgili bilgi vermek zorunda oldugu iin anlatmaya kalkt. Ama ok basit, yzeysel eyler sylyor. yle gittim, yle ate ettim, elimde u silah vard gibi. Olaylarn oluuna uygun ayrntl bir aklama yapamyordu. Ayrca mahkemede bu olaylar stlenen arkadalarn, tanklarn ifadeleriyle de her ey genie aklanm ve eylemlerin olu biimi, nasl yapld ayrntlaryla ortaya kmt. Yani aklanmadk bir ey kalmam. Anlatlanlarla, Hamitin syledikleri uyumuyor, zamanlama, yapl biimi, katlan eylemci says bakmndan byk elikiler var. Byle bir durumda mahkeme heyetinin ilk planda yapmas gereken ey; Hamitin o anda syledikleriyle, daha nce tutanaklara geen bilgileri karlatrmasayd. Ama bunu bilinli yapmad, olaylar kurcalamak istemiyordu. Nedeni de byle byk bir frsatn ayaklarna kadar gelmi olmas. Tepmek istemiyorlar, nk bizi de ilgilendiriyordu. fade aleyhimizde gl bir kant olarak kullanlabilirdi. Hamitin sal iyice bozulmu, artk kimseyi tanyamaz bir hale gelmiti. Cezaevindeki uygulamalar durumunu daha da ktletiriyordu. yle ki, eski mahalle arkadalar dahil, hemen hi kimseyi anmsamyor, tanmyor. Sadece benim ismim kafasnda kalm, bilinaltna yerletirmiti. Cezaevinde yalnz kendisini PKKli ve komnist olarak gryordu, en byk oydu! ou insanla bir yerde dncede balarn koparmt. Kafasna gre eylemleri yapmas iin kendisine emir verecek biri gerekiyor. - Hamit arkadan arad bu ansl arkada kimdi? - O ansl bendim. Siverekteki rgt ilikilerine ve duruma ba-

564

kyor, arad llere uygun kii olarak beni seiyor. Kendisine ancak benim emir verebileceim konusunda netleiyor. Hamit bu eylemleri yaparken emirleri benden alyor! Ayrca eylemleri daha nce atmalarda lm iki arkadala birlikte yaptn syledi. Kalkp mdahale ettim, arkadan tavr ihanete kar bir misillemedir dedim. lmden korkma ve kama karsnda ondan korkmama ve karsna dikilme tavrn sergilediini syledim. E. Kaya tekrar yle bir ey var m, senin bu itiraflar kzp da yaptn doru mu? diye sordu. Hamit, hayr ben yaptm dedi. Yeniden mdahale ettim: Eer bu olaylar Hamit yapmsa, nasl gerekletirdiini niin ayrntl anlattrmyorsunuz? Ama mahkeme heyeti yeniden sorgularsa, biliyor ki Hamit olaylar stlendii gibi bir daha anlatamayacak. Eer Hamite yeniden anlattrrlarsa, sadece ilk gnk syledikleriyle deil, tutanaklardaki olu biimiyle de elitiini grecekler. Anlatmlar birbirini tutumaynca, ifadesinin yanll ortaya kacak ve delil olarak kullanamayacaklar. - Bu da onlarn iine gelmeyecek tabii. Peki Hamitin ikrarlar belge olarka kabul edildi mi? - Evet, aleyhimizde somut delil bulamyorlard. Hem bizi cezalandrmann hukuki klfn yaratmak, hem de itiraf yapan Karakuun karalama ve saldrlarn dorulama arac olarak Hamitin ifadesi kullanld. Yine son szlerimiz alndnda bir kez daha epey uzun konutum. Yarglarn durumlarn, gerek yzlerini sergiledik. Bizleri bandan beri sulu ve hain grdklerini, susturmak iin her abay gsterdiklerini anmsattktan sonra, yine de tm yarglama boyunca katlanlmaz bulduunuz dncelerimizi dinleme tahammln gsterdiiniz iin teekkr ederim dedim. Uzun bir konuma yapacam iin kesmesinler diye teekkrle bir giri yaptm. Sonra da; unu da bilin ki, burada olup-biten her eyin farkndayz. Gerei bilmediimizi sanmayn. Burada mevcut yasalarnza, usllerinize gre bir yarglama yaplmad, yapmadnz. Sizler bu yarglamalarn sadece figranydnz. imdi burada aklayacanz kararlar sizden nce, bal olduunuz yerler tarafndan alnd. Kararlarnz politiktir. Askeri mahkemeler kararlarda

565

polis ve MT raporlarn temel aldna gre, bize devletin genel politikalar dorultusunda hareket ederek ceza vermek zorundasnz. Politik yaklamnz, tarafgirliinizi gizleme gerei duymadnz. Kararlar kendi kanaatlerinize gre verecek durumda da deilsiniz. dedim. Yarglama srecindeki politikalarn anlatrken, unlar da ekledim: PKK bir ihtilal, bir devrim, Krdistan halknn gerek kurtulu izgisidir. Hepimizi ldrseniz, imha etseniz de PKK yaayacaktr. Bugn burada bizleri, bu kadar insan yarglyorsunuz, ierde tutuyorsunuz, ama bilin ki, bizi yarglama koullarn yaratm olmanz, elinize dmemiz sizin baarnz deildir. Trk devletinin gllnn ve kolluk kuvvetlerinin yeteneklerinin, beceresinin bir rn de deil. Bugn burada bulunmamz, genel olarak amatrlmzn, eksikliklerimizin, parti kural ve talimatlarn tam olarak yaama geirmeyiimizin bir sonucudur. Bu ilkel alma yntemlerimiz, devrimi rgtlemede profesyonel bir alma tarzn oluturamaymz, halkmza ve bu sonucu haketmeyen z rgtne pahalya maloldu. Bu yzden ciddi darbeler yediimiz de dorudur. Ama er ya da ge kazanacak olan PKKdir, sosyalizmdir. Bu konuda inancmzn sonsuzluunu belirtip oturdum. Sanrm 15 dakika kadar konutum. Bu uzun konumann sadece -be cmlesi tutanaa geti. Yarg, biz ciddi ve byk kayplar verdik, PKK dalmtr diye zetleyip yazdrd. - Ne komiklik! Yarglamann son anndaki son szler de aslnda senin deil, yargcn szleri. Son sz syleyen yine yarg olmu. - Evet, aynen bu ekilde yazdrd. O kadar plak ve keyfi bir tutum var. Artk ireniyorsun, bir daha tutana deitirme abasna girme gereini bile duymuyorsun. Mahkeme sonrasnda yargtaya gnderdiimiz yazl savunmalarda, yarglarca tahrif edilerek tutunaklara geen nemli grdmz ifadelerimizi yeniden yazdk. Son sz hakk verilenlerden bazlar uzunca konumak istediler. Ancak yaptm oldu-bittiye ikinci defa izin vermediler. Aylardr anlatyorsunuz, son sz ksa olur. Zaman yok, ksa kesin diyerek mdahale ettiler. Ve arkadalarn son szleri ok ksa alnd. Byle olunca da tutanaa geerken deitiremediler. Son szleri-

566

miz devrimcilere, PKKye yarar gzellikte ve zdeydi. Partiye, devrime, sosyalizme olan inan, ballk, sadakatin ifadesi ve bu yolda lm kucaklamay vurgular nitelikteydi. - Yllarca aznz balayanlar, son szlere bunu yapamadlar, bent ykld, yle mi? - Hayr!.. Hibir zaman azmz balayamadlar. Bir yolunu, yntemini bulup syleyeceimizi syledik. Krslerde dile getirmediimiz hibir ey kalmad. - O zaman yle syleyeyim; aznz ak, ama tutanaklarn az bal! - Evet Tutunaklarn, daktilo tularnn az bal ve onlarn zincire vurulmuluu szkonusu. Ama unu da belirtelim; her eye ramen binlerce sayfay bulan savunmalarmz oldu. Onlar engelledike, kstka, aldka biz yklendik. Her eyi gze aldk. stediimiz dzeyde olmasa da, her konuda dncelerimizi u veya bu ekilde tutanaklara geirttik, tarihe belge olarak drdk.

Basn da su orta
- Biraz da mahkeme salonunda seyircilerle heyetin, tutuklularn ilikileri, o arada yaanan arpklklar zerinde konualm. - Davalarmz aldktan sonra byk bir ilgi vard. nk o sralarda cezaevinde ikenceleri durdurmak iin balatlan direniimiz devam ediyordu. Ailelerimiz yaayp yaamadmz da bilmiyorlard. Bizi grebilmenin, sa olup olmadmz anlamann tek yolu; mahkemelerdi. Salon azna kadar tklm tklm doluyordu. Sanklarla dinleyiciler arasna etten barikatlar kurulmutu ve kesinlikle en kk bir fiziki temas, konuabilme olana yoktu. O ara teslim olunup kurallara uyulmad iin, mahkemelerde biraz daha serbesttik. Tutuklularn en byk lks, ara sra dnp arkaya bakma, dinleyicilere selam vermeydi. Yaamn tm gzeneklerinin doldurulmas ve aylehimize evrilmesi bu noktada da gerekleti. Teslimiyet dneminin koyu karanl tutuklunun zerine inince ve davranlarna hkmetme yaannca, mahkemede geri dnp bakma-

567

nn, selam vermenin olana kalmad. lerleyen gnlerde mahkemelere dinleyici gelemez oldu. Onlar da bekleyen bir yn bask ve engel vard. Hakaretlerle, kk drmelerle karlayorlard. Kadnlar aalar biimde aramalar genelde askerler aryordu, tehditler, rgte ye misin? Niye geliyorsun? Burada anlatlanlar, kimin ne dediini, ne yaptn rgte mi aktaracaksn? rgte bilgi tayorsun gibi ynelmeler ald ban gitti. Cezaevindeki direniin bitiminden sonra, grme olana da dounca dinleyicilerin ou iin mahkemeye gelme bir yerde anlamszlat. Btn bask ve tehditlere ramen gelenler de durumalardan hibir ey anlamyor, ensemize bakmaktan baka bir ey yapamyorlard. Ama en zor koullar da bille, Diyarbakrl olan ve ierde yakn bulunan, biraz da bize sempati besleyen baz insanlar, -be kii de olsa geldiler. Onlara kar da nlem gelitirildi ve tehditler durmad. - Diyarbakr vahetinden mahkemelere gelen dinleyicilerin payna ne dt? - Hakaret, gzalt, ikence dt. Darda dvlenle yaka-paa salondan atlanlar, gzaltna alnanlar oldu. Mahkeme heyeti, grevliler ve tutuklular salonda yerini aldktan sonra dinleyiciler ieri alnrd. Duruma bittiinde ise, nce onlar yerini aldktan sonra dinleyiciler ieri alnrd. Duruma bittiinde ise, nce onlar salondan karlrd. Ara vermelerde de byleydi. Durumalarn birinde Mazlum bir ara dnp dinleyicilere bakm, ablasn grm ve selam vermi. Gardiyanlar daha orada, duruma srasnda niye baktn, kime iaret verdin? diyerek sktrmaya balamlar. Mazlumsa sadece ablasnn gelip gelmediini anlamak iin baktn sylemi. Onun cezaevinde grd ikenceleri artk sylemeye gerek yok. Ama i bu boyutta kalmyor. Ablas da bask, tehdit gryor, hakarete uruyor. Mazlumdan ne iaret aldn? diye sorgulanyor. Bu ekilde sorgulanan dinleyici says az deildi. Bir daha mahkemelere gelmeyeceksiniz, gelirseniz, sizi rgt yeliinden ieri atarz diyorlar. - Mahkeme heyetinin dinleyicileri azarlad, salondan attrd oldu mu?

568

- Mahkemeye gelenler byk bir kuatma altnda, koldan bir kuatma. Birincisi; nizamiye kapsnda sivil, resmi polisler, ikincisi; salonda gardiynalar, subaylar, ncs; mahkeme heyeti. O ortam, ailelerde byk bir psikolojik bask oluturuyordu. Ayrca mahkemede nasl davranacaklar skca tembihlenirdi. Fsldamann, iaretlemenin, selamlamann yasak olduu onlara da sylenirdi. Onlar da kprtsz oturmak zorunda braklrd. Bu bask ve denetim anda bir boluk olduunda mahkeme heyeti devreye girerdi. Kuatma sadece dinleyicilerin salonda neler yapabilecei zerine deildi. Kimlerin dinleyici olabilecei de onlarn iznine balyd. Durumalara soy ismi tutan yakn akrabalar dnda kimse gelemezdi. Oysa durumalar grnrde herkese ak yaplyordu. Usl byleydi, ama pratikte tersiydi. Akrabas olmayann, PKKnin durumasnda ne ii var? Gelenin soruturma greceini, fileneceini, bana bela alacan bilmesi gerekirdi. - Tutuklunun dinleyicilerle ilikisini kesmede baka nlemler var myd? - ift ynl ileyen u nlemden de sz edelim: Tutuklularn hem birbirlerine, hem de dinleyicilere bakmalarn nlemek iin sank krssne giderken, dnerken veya arada tuvalete karlrken, yere bakp ban nne emesi zorunluydu. Bu konuda da ok arpc manzaralar var. Her eye boyun eenin, panik, korku iinde olan baz insanlar, durumada oturduklar yerden kalkp krsye giderken, ya da tuvalete gtrlrken iki bklm oluyordu. Ba nde, gzleri yerde, burnunun ucunu gremeden yrrd. Bir yerde, bir koyunu nasl kesime gtryorsan ayn pozisyon. Tutuklu dinleyiciyi grmesin, bakmasnlar diye tuvalete giderken esas duru vaziyetinde iki bklm yryor, ban omuzlarna gmercesine yere eiyor. Yarg, byle arya kaan grnm karsnda istisna da olsa bazen, biraz dzgn gtrn, bir yere arpacak diyor, yarm az mdahalede bulunuyordu. Salondaki grevli subaylara dnp, bu kadar da olmaz ki dercesine bakyordu. Yani yarg rahatsz oluyor, ama rahatszlnn esas nedeni; hukuki, vicdani, insani adan duyulan bir rahatszlk deil. Dinleyicile-

569

rin nnde bu kadar arya varlmasndan, bu manzaralarn darya tarlmasnda rahatszlk duyuyor. - Dinleyiciler olmasa vurun abalya! diyecek. - Zaten yle. Bu kadar da yapmayn, hi olmazsa bakalarnn, dardan gelenlerin gz nnde yapmayn anlamna gelecek bir mdahale bu. Byle tutuklular sorunu anlama, kavrama, deerlendirme konularnda bir slk yaamaktadr ve Diyarbakr Askeri Cezaevi zulmyle o slna korku ve panik eklenmitir. Bu yzden mahkeme salonunda nasl davranlmas gerektii konularnda kendi zgnln konuturacak bir biim bulamamaktadr, mutlak itiat anlayyla hareket etmektedir. Siyasi savunma yapmamza kinleniyorlar, acsn kartmak iin bakmadn halde dinleyicilere baktn diye cezalandryorlard. Orada dinleyicilerin varl, salt varl, ilgin olsun, olmasn seni cezalandrmann bir nesnesi oluyordu. - Mahkemeler srecindeki arpklklarn bir baka boyutu da basnla mahkeme ilikisi olsa gerek. Nasl bir ilikiydi, neler yaand? - Mahkemelerin balad ilk gnlerde basn davamza ilgiliydi. lk durumalar kalabalk bir gazeteci topluluu izledi. Sonralar ise, ilgi giderek azald ve arada bir urayanlar oldu. Mahkeme salonunda basna ayrlm bir-iki bank vard. Gazeteciler ieri alndnda aynen avukat ve grler gibi, nasl davranacaklar konularnda skca tembihleniyor, denetimde tutuluyorlard. Biz oturduktan ve duruma baladktan sonra ieri alnyorlard. Basn genelde aleyhimize bir durum, bir gelime olduu zaman arlyordu. Skynetim komutanlnn basn brosu, o gn durumada nemli gelimeler olacan duyurup gazetecilere gelmeleri iin ar yapyordu. Komutanln arlar daha ok da itiraflarn itiraflarn kamuoyuna duyurmada gndeme geliyordu. - Bylesi anlarda isteklerinin dzeyi ne? stemiyerek mi geliyorlar, yoksa evkle mi? - Basn zaten onlarn hizmetinde. Durumaya gnderilen muhabirin duygu ve dnceleri fazla nemli deil. Gazete ve ajanslar

570

onlar byk bir istekle gnderiyordu. Ayrca, komutanln bask ve tehditleri de var. Kimse askeri karsna almaya cesaret edemiyor. Siyasi savunma yaptmzda, lehimizde bir durum olduunda basnn gelmesini istemiyorlard. Tehdit ediyor, engellemeye alyorlard. Mahkeme heyetleri gazetecileri ynlendiriyordu. ncelikle itiraflara sz verilir, aleyhimize konuturulur, gazetecilere dinlettirilirdi. Ardndan siyasi savunma yapacak insanlarn sz alp konuacan anladklarnda durumaya ara verip gazetecilerin gitmesini salard. rnein, Yldrm Merkitin itiraf okunduu gn, kolordu komutanl Le Mondeun Ortadou muhabirini ve daha birok gazeteciyi nemli aklamalar olaca haberini bildirerek getirtiyor. Grlen PKK davas byk bir dava, Ortadou halklarn da, dnyay da ilgilendiriyor. nk iin iinde Krdistan sorunu var. Ama mcadelemizin geliim dzeyiyle henz dnya kamuoyunun gndemine girememiiz. Yldrm Merkit Merkez Komite yesi, parti aleyhinde yapaca aklamalar Krdistanda, Ortadouda, dnyada hakllmz, gerek konumumuzu bulandracak bir aba olarak grlyor. rnein sosyalizm aleyhindeki aklamalar onlar asndan nemli bir malzeme. Politikalarnn Diyarbakr Askeri Cezaevinde ve mahkemedeki uygulamalarn haklln uluslararas alanda savunma asndan da iyi bir materyal olacak. Gazeteciler bu amala arlyor. Saldrlar ideolojik ve partiye ynelik olduundan Yldrmn aklamalarna kar Hayri sz almak istiyor. Btn abalarna ramen konuturmuyorlar. Yani, haberi tek yanl yanstma abas iindeler. - Grnen o ki, basn konusunda da olduka dertlisiniz. Tad nemden olsa gerek. - Basnn nemi ortada. Ama bizdeki basn nasl bir basn? Hesap sorma, gerekleri yazma, hakl olan savunma, hatta varolan yasal haklar sonuna kadar zorlama konumunda deil. Bazen gazeteciler kapya geliyor, duruma olduu halde nizamiyeden geri evriliyorlar. Niye geliyorsunuz? Komnistleri, Apocular dinleyip de ne yapacaksnz, gerekli olursa biz sizi arrz. diyorlar. Bylesine aktan tehdit ve hakaretler de yaand. Mahkemenin, devletin bas-

571

n aleyhimize kullanmas, davalarmz karsnda basnn girdii konuma gzatmamz gerekir. PKK ve Krdistan karsnda, Trkiye basnnn nasl olumsuz bir tutum taknd genelde bilinir. Resmi sylemin dna tamalar szkonusu deildir. Aleyhimizde yazamayacan ve sonuna kadar hakl olduumuzu grdnde suskunluu tercih etmitir. Genel kural u: Basn srmekte olan bir davay, aleyhte veya lehte etkileyebilecek yayn yapamaz. Szde Trk yasalarna gre de yle. Ama szkonusu biz olduumuzda, bu genel kuraln uygulanmadn, iletilmediini gryoruz. Ki bu tutum iine TRTde giriyor. TRTnin nitelii daha farkl ve belirgin. Devletin resmi bir organ. Tarafgirliinde yadrganacak bir ey de yoktur. Nitekim gerek Eyll ncesi ve sonrasnda, gerekse de mahkemelerde ve baka alanlarda kamuoyunu bize kar kkrtmak veya davalar etkilemek amacyla saysz program yaptlar. PKKnin aleyhinde sylenebilecek her eyi sylediler. PKKyi sulayan, PKK kart kiileri, evreleri konuturdular. lkedeki btn olaylarn, sularn insanlk d davranlarn sorumlusu diye gstermeye altlar. Bu zeminde cuntann, faizmin haklln, Trkiye ve Krdistana sunduu zulmn zerine al ekerek, meruluunu kitlelere empoze etmek iin yaynlar yaptlar. Yalan, demagoji, sulama temelinde srp giden bir yayn politikas egemendi. Bu da Trk yasalarna gre su. nk davalarmz devam ediyor, yarglanyoruz, henz sululuumuz kesinlemi deil. Ve o yasalar karsnda kesinlemedii srece de susuz durumdayz. Bu durumda TRT, basn sulu luumuzu ilan edemez. Ama iin en banda sulu ilan edildik ve kamuoyuna byle lanse edildik. - Bu gereklik sadece size, PKKye kar olan bir konu degildi. TV ve basn hemen hemen tm siyasi davalarda bilinen tutumunu gsterip devrimciler aleyhinde yayn yaptlar. - Bu bizde yine tersinden iledi. stanbul, Ankara veya Trkiyenin baka bir yerinde siyasi davalarda devrimcilerin aleyhinde propaganda yaparak kamuoyu oluturup, olanaklysa agr cezalar verme ortamn yaratma amalanyordu. Yani mahkemelerin verecegi cezalarn hakllgn kamuoyuna kabul ettirme abalar da diyebi-

572

liriz buna. Bizde ise tersi var. nce kamuoyunu oluturup agr cezalar verme yerine, verilecek agr cezalar iin kamuoyu oluturma gerekleiyordu. Ceza verilecegini peinen ilan ediyorlar ve bu vatan, millet dmanlarna verecegimiz her ceza uygundur dncesini iliyorlar. ok sayda insana idam, mebbet ve agr cezalar verilecegi kararlatrlm. Bu genel tutumlarn ideolojik anlamda glendirmek, kamuoyunu ikna etmek iin basn ve TRT eliyle yalan ve demagoji bombardmanna balyor. Diger unsurlar bir yana, devrimcileri karalama, sulu gsterme, kamuoyunu cuntann yanna ekme, faizmin hakllgn, onun savunuculugunu yapma gibi agr, ciddi sular ilediler. Basn bize verilecek haksz, agr cezalar iin kamuoyunu oluturma, hazrlama abalarna ortak olmutur. Bu sular sadece basn tarafndan da ilenmedi; devletin tm kurum ve kurulularyla devrimci, yurtsever kesimlere kar tam bir hal seferi vard. - Daha nce cezaevindeki TV ekimlerini anlatrken, olay meru gsterme abasna deginmi, basnn katksn ele almtn. Yeri gelmiken konuyu cezaevi leginde biraz daha aabilir miyiz? - Diyarbakr Cezaevinde srp giden ikenceleri kamuoyuna hakl ve meru gsterme grevini de stlendiler. Basn, Diyarbakr Askeri Cezaevine getirildi, orada incelemeler yapt ve ikenceleri meru gsterdi. Devlet, basn Krdistana ynelik politikalarnda istedii gibi kullanmtr, kullanyor. Diyarbakr Zindannda da youlaan devlet politikalar dorutusunda yetkince kullanlmtr. Ksaca ele alrsak, vahset srecinde bizler 35. kogu basnla hi yzyze gelmedik. stedikleri gibi ekim yapamayacaklarn, sonu alamayacaklarn dnerek kimseyi yanmza getirmediler. Kogularda gezdirilmiler. Bayanlar koguuna da gtrlmler. Ancak onlardada istenilen ekilde ekim yaplamam, hatta her defasnda arkadalarmz ya ikenceleri anlatm, ya da kendileriyle hi konuulmam. (Yalnz bizim dmzdaki insanlar, gazetecilerle konuturuluyormu. Onlarda da genellikle yeni gelmi olduklar iin, sorulan sorular ve yantlar geneli fazla ilgilendirmiyormu.) Sorular yantsz braklm, gazetecilerin oynad rol konulmu. rnegin; Tugay Gztoka bu vahetin srmesinde sizin de paynz var. Siz de bu ikencelere ortaksnz

573

denmi. Gazetecilerin yaklamlarna arpc bir rnek olacag iin bayanlar koguuna yaplan bu ziyareti ksaca zetleyelim. Abdullah Korkmazn Emniyet Amirligine getirildigi dnemde bir grup gazeteciye cezaevi gezdiriliyor. Yanlarnda kolordudan yetkililer de var. Ge saatlerde bayanlar koguuna gidiyorlar. Arkadalar daha nceleri, bir zamanlar tetik eken eller imdi mekik ekiyor balg altnda kendileriyle ilgili yalana dayal bir yaz yazldgn renmiler. Bundan tr bir daha basnn koua getirilmesi durumunda, kendileriyle konuulmayacak tavrn belirliyorlar. Subaylar ve gazeteciler ieri giriyor. Koua gzatp durumunuz iyi diyorlar. Sakine, her defasnda iyidir deyip gidiyorsunuz. yi olmak ayakta oluumuz, masamzn ilemeli olmas vb. eyler deildir. Asl nemli eyler gzard ediliyor. kence vardr, ikence yaplyor, insanlar ldrlyor diyor. Subayla olan bu konumaya Tercman gazetesinden Turgay Gztok da katlyor. Ne var, bir baba da ocuuna tokat atar. Buna ikence denmez. Amacn karklk yaratmak, yle bir ey yok, uyduruyorsun vb. sylyor. Faist, ikenceci subaylar dururken gazeteci Gztok, Diyarbakr cehennemindeki zulm yalanlyor, savunuyor, arkadala tartyor. Sakine fkeyle; gazetecilik grevini yapmadn, yalan yanl haberlerle kamuoyunu aldattn syledikten sonra, daha nce konumadmz halde fotoraflarmz yaymlayp, farkl anlatmlarla gerekleri gizledin, bir zamanlar tetik eken eller imdi mekik ekiyor yalanlaryla bizleri farkl gsterdin. kenceyle baba tokad ayr eylerdir. Ayrca, devletin de babamz deildir diyor. Her eyin iyi olduu, tm tutsaklarn yaamlarndan memnun olduunu kantlama gsterisine limon skld iin, kzgn ve fkeli bir ekilde koutan ayrlyorlar. Ayrc Hilvan-Siverek Grubunda yarglama son aamasna geldi, mtalaa hazrlanm ve hazrlanan mtalaa basna yansyor. Bu arada 1986nn ya da 1987nin Temmuzu olacak savunmalarmzda belirtmitik birka arkada atmada lm. Sanrm Milliyet manet atm. Hainlerin sonu. Altnda da ve dierleri! diye hakknda idam istenen bizlerin isim listesi yer alyor. Yani, dava bitmemi, atmada len arkadalarla birlikte bizler de kamuoyuna aktan hain olarak lanse ediliyoruz. Onlarn yasalarna gre

574

ortada bir su var. Bir dier durum, izlenen durumalarla ilgili verilen haberler. Mahkemelerdeki aklamalarmz binde bir basna yansyor, ama nasl yansyor? Genel olarak sylemediimiz ekilde! Ve o yanl, kastl haberleri, arptmalar tekzip etme, yanlln kamuoyuna aklama, kendimizi savunma olanamz yok, her ey tek yanl iliyor. Mahkeme kararyla da hakkmzn peine dme ve herhangi bir dzeltme yaptrabilme olanamz yok. rnein sen parti yesisin, partiyi, gerekleen olaylar savunuyorsun, ertesi gn gazete tersini yazyor. Hatta seni kk derecek, inanlarna, deerlerine aykr eyler yazyor. - Belki de siyasi savunma yapan birok kiiyi basn itiraf gibi gstermitir. - Evet, o da oldu. C. Deliba, Hilvan-Siverek Grubunda durumalara kyor ve siyasi savunma yapyordu. Ana davadan idam alm. Bu grupta da idamla yarglanyor. Milliyet gazetesinde kt; fotograf da baslmt. C. Deliban itiraflar bal atldktan sonra, o gnk durumada anlattklar itiraf diye sunulmutu. Yine baz arkadalar partiyi savunduu halde basnca itiraf olarak sunuldu! Bir insan olmad halde itiraf olarak gstermek, o insann kiiliine, deerlerine, haklarna yaplm en byk saldrdr. Toplumda kiiliinin kk drlmesi, hilenmesi anlamna gelir. te basn, bu sular da iledi. nsanlarn onuruna, kimliine ynelik tek tarafl saldrlar gerekletirirken, aslnda faizm karsnda kendi onurunu, kimliini ayaklar altna ald. - Sizin tazminat davas ama durumunuz da var, ama o sralarda bu tr eylerin ne nemi var diye mi dnyordunuz? - neminden te, bu kimsenin aklna bile gelmez. Partiyi savunduumuz, devrimcilerin bitmedii, her koulda dncelerini savunabilecei gereini, mesajn verme derdindeyiz. Tek bir cmle de ksa razyz. Yani lde bir damla suya sahip olma istei gibi. - Bylesi bir anda size benim gibi birisi kpta niin tazminat davas amyorsunuz, an deseydi, herhalde ok komik bulurdunuz deil mi? - Adama glerler. Kimsenin aklna o sralar tazminat filan gel-

575

miyor ki! Kurtaracamz onur vard, insanlk vard, devrimci deerler vard. Biz esas olarak onun abasndaydk. Hak, hukuk, adalet diye bir ey olmadndan, yapabildiimiz tek ey defalarca mahkemelerde bu yaynlarn davamza pein hkm bimek olduunu sylemek oldu.

Savunma yargy yarglyor

- () 12 Eyll rejiminin dayatt tasfiyecilie direnile karlk verdik. Zindanlar bu direniin odaklat nemli bir merkez haline geldi. Mazlum Doan yoldan cezaevlerinde gelitirdii muazzam direniilii vardr. Bundan sonra M. Hayri Durmu, Kemal Pir ve dier yoldalarn gelitirdii bir direniilik ve bu direniin nemli gelimeleri ortaya karmas gerei vardr. Getiimiz gnlerde Hilvan-Siverek davasnda yaanan gelimeler, bu direnii bir kez daha gl bir temelde ortaya kard. Verilen 23 idam cezasna kar, bizzat haykrdklar sloganlarla partiye sahip kan bu yoldalar, any zamanda dmann gelitirmek istedii oyunlar da boa karmlardr. Diyarbakr zindanlarnda be yldr ei grlmemi bir ikence yaanmasna ramen, 20 bin sayfaya yakn bir savunma yaplmtr. Bu, Krdistan tarihinde bu dzeyde ilk defa gerekletirilen bir savunmadr. Bu davann sonularna yoldalarmzn sloganlarla verdikleri karlk, ayn zamanda pimanlk yasasnn yrtlmasna da yol amtr. Bu yoldalarmz af yasasna ve pimanlk yasasna kar direnii dayatarak smrgeci mahkemede bu eylemlerini bir gsteriye dntrerek, Krdistan tarihinde en byk meydan savalarndan birini de bylece kazandlar. PKK sloganlarnn ykseldii bu eylemde kazanan PKKnin ad olmutur. (Parti nderliinin Nisan 1986 tarihli konumasndan) - Bu blmde mahkemelerin nemi zerine biraz konualm: Mahkemeler, siyasi savunmalar bizim iin ok nemliydi dediniz. Bununla kastnz tam olarak nedir? Ortada savunma yapma snrlarn aan bir durum mu var?

576

- Bu nemin nereden geldiine, neden bu kadar zerinde younlatmza biraz daha deinelim: Halkmzn iinden getii bu karanlk tarihi dnemde, siyasi savunma bilinen anlamnn ok tesinde bir nem kazanarak ne kmtr. Bu da tarihsel-toplumsal gerekliimizden kaynaklanan zgn bir durumdur. Yarglandmz dneme kadar Krdistan ulusal kurtulu mcadelesinin ideolojik ve politik olarak smrgeci mahkemelerde, dmann penesinde, sank krslerinde savunulduuna halkmz tank olmamtr. Bu alanda da olumlu, gl tarihsel bir birikim yoktu, bir miras devralnmamt. Miras yoksunluu da Krdistanda ulusal kurtulu akmnn gelimemesini byk oranda etkilemi, rgsel ve siyasi mcadelenin sreklilememesinde, tarihsel kopukluklarn yaanmasnda pay sahibi olmutur. Olumlu miras yokluu bir tarafa, olumsuz bir miras ve birikim vardr. Daha nceki isyanlara nderlik edenler, kimi zaman ii kyl kurnazlna dkm, tarihi sorumluluu bir kenara atm, devletle uzlamaya gitmi, sinmi aman dilemitir. Veya sahte vaadlere kanm, oyunlara getirilmitir. Tek tk olumlu tutum taknanlar da, resmi tarihce gizlenmi, sonraki kuaklarca bilinmez olmulardr. Genellikle dmann penesine dldnde, kendini kurtarmann tela ne km, halkn karlar atlanmtr, mahkemelerde de bakaldr tutumu srdrlmemitir. Biz, Krdistanda modern bir ulusal kurtulu akm ve hareketi yaratmay baardk. Bunun sreklilik kazanmas, yaam bulmas iin zulme, zorbala, smrgecilie ve emperyalizme kar bakaldrmz her alanda srmeliydi, srdrmeliydik. Cezaevine dmemiz her eyin bitimi deildi, buras da mcadele alanlarndan biriydi. Kyasya vuruulmal, meydan dmana braklmamalyd. Krsler kar-devrimin lm, ihanet ve bitmilik yayan sesi olmamalyd, buna izin verilmemeliydi. Tersine krsler devrimin, gelecein, zgrln gr sesi olmalyd. Krdistanda btn olumsuz, yozlam, boyun een, aman dileyen gelenek ve miras ortadan kaldrlmal, darmadan edilmeliydi. Tarihimizi yeniden devrimci tarzda yaratmalydk. Dost dman karsnda kimliimizi bir daha ortaya koymal, kantlamal, herkes ki-

577

min ne olduunu grmeliydi. Byle nemli tarihi bir dnemde binlerce insan tutuklanmt. Grlen byk, tarihsel bir davayd. O bykl anlamal, ona denk davranmalydk. te halk tarihimizde bu kadar nemli yeri olan, devrimci gelecein bir gerei olarak mahkemelerde gl bir miras yaratmak zorundaydk. Grevimizin bilinciyle bandan beri savunmalara byk bir rol atfettik. Ve vahetin, ihanetin dayatlarak susturulmamz iin bu kadar yklendikten sonra, savunmalar bizler asndan daha bir ne kt, lm-kalm sorunu oldu. - Tm bu karanlk tablo ierisinde 12 Eyll adaleti snfsal ve ulusal bazda tm vahetiyle zerinize ynelirken, sizler istediiniz gibi bir politik savunma yapabildiinizi ve tarihsel grevinizi bu bakmdan yerine getirebildiinizi syleyebilir misiniz? Askeri faist mahkemelerde gelenek olduu zere savunma bir kez daha yarglayan yarglayabilmi midir? - Bu sorunuza genel olarak olumlu yant veriyoruz. Gerek Diyarbakrn o vahet ortam, gerek Krdistan tarihini getii bu karanlk dnem, gerekse Trkiye ve dnyadan tecritliimiz, yalnz braklmlmz gznne alndnda, burada hakkyla altndan kalklan, hakk verilen, devrimci sorumluluk bilinciyle yerine getirilen bir grev szkonusudur. Yani gnl rahatlyla, mahkemelerde yaplmas gerekenin yapldn syleyebiliyoruz. Bilgimiz, yeteneimiz ve gcmz ne ise, onun hepsinin bu alanda kullanlmas, gereklerinin yerine getirilmesi yaand. O tarihi kesitte bir btn olarak sahip kabileceimiz konulardan birisi savunmalardr. Yenilgi sonras teslimiyet dnemini iinden deerlerimizi, ehitlerimizi alp tmden rededip, mahkum ediyoruz. Aklkla sylemek gerekir ki, bizim iin karanlk, lanetli gnlerdir. Ama bu dnemde de savunma konusunda grevlerimizi laykyla yerine getirebildik. Bu uurda kan dkld, canlar topraa dt. Onca emek ve abann hedeflerinden biri de devrimci temelde siyasi savunma yapabilmeydi ve yaplmas gereken yapld. Bizimdir, hakkn vererek yaptmz bir itir diyerek, siyasi savunmalarmz tmden sahipleniyoruz. u sorulabilir: Bu i mkemmel mi yapld? Burada mkem-

578

melin stnde gerekletirilen bir aba var, ama dncelerin sistematik bir ekilde ele alnp yazlmas ve tutanaklara geirtilip belgelenmesi anlamnda mkemmelikten szedemeyiz. Manzaray, durumu koyuyoruz; salkl dnmenin, dnce retmenin maddi-manevi zeminin bombardmana tutulmas, alabildiince daraltlmas, ortadan kaldrlmak istenmesi szkonusu. Mahkeme tutanaklar, belgeler dkmanlar, polis sorgu ifadelerinin cezaevine sokulmas, belgeler ve bilgiler zerinde salkl bir ortamda dnp kafa yorulmas, tartlarak hazrlanmas olana yoktur. Hepsinden yoksun brakldk. 1982 Byk lm Orucundan sonra ancak yazl savunma yapabilme olanan elde edebildik. Tmden yasaklayamadlar, ama binbir zorluk karld, sansr uyguland, mdahale edildi. Byk lm orucunun en nemli hedeflerinden biri, siyasi savunma hakknn elde edilmesiydi. Hayri, eylemi mahkemede akladnda, heyet iin ciddiyetini kavrad. Biz kolorduya yazalm, size yazl savunma yapabilme olanaklarnn yaratlmasn isteyelim. Eylem yapmanza gerek yok, biz durumu bildereceiz diyerek eylemi engellemek istedi. Eylemin sonunda yazl savunmay kurtardk, ama dediim gibi nasl bir yazl savunma? Cezaevindeki ikenceler anlatlmayacak, ynetime faist cunta denilmeyecek gibi kstlamalarla kuatlm bir yazl savunma Bunlar yazdn zaman kyameti koparyorlar! Ayrca savunmann bir btn olarak tehlikeye girmesi, cezaevinden dar karlmamas szkonusu. - Eyll faizmine adn verdiiniz zaman heyet tutanaklara gemesini mi engelliyor? - O noktada sorun daha ok cezaevi ynetimiydi. Kyameti nce onlar koparyor ve savunmalara el koyuyorlard. Savunmann cezaevinden karlabilmesi iin baz kayglar gtmyor da deildik. Kimi arkadalar faist cunta yerine, askeri cunta veya smrgeci devlet kavramlarn kulland. Ama genel olarak, faist cunta, askeri cunta kavramlar kullanld ve idareden geirebildik. Geri adm atmaymz karsnda bunun nne geemediler. Mahkemede ise, 12 Eyll faizmine adn vererek kullandk. Savunmalar bir hak olarak kullanma aamasna geildikten sonra, yle bir

579

prosedr iletilmeye baland: Nasl bir savunma yazarsan yaz, onu nce cezaevi idaresine denetlenmesi iin vermen gerekiyor. Hem de nceden. dare savumalar, getirdii kstlamalar lsnde inceliyor. Eer onun sansrnden geerse, savunman, mahkemeye ulaabiliyor ama geemezse vermiyor. sadece bununla da kalmyor, o savunmay yazan insan da mahkemeye gtrlmyor. Sansre taklan birok arkadamz var! Biri, Rza Altun du. Savunmasnda idarenin houna gitmeyen kimi eyler grlm, bu yzden iki gn mahkemeye getirmediler. Mahkeme heyetine de gereke olarak, hastadr, raporludur diye bildirmiler. Aka hileye bavurulmakta, alkonulmaktayd. Arkadan hasta olmadn, savunmasnn elinden alnp getirilmesinin engellendiini heyete syledim. Mahkemeye getirilmesi gerektiini de belirtim. ki gn heyetle yaka-paa olduk, ondan sonra Rzay da, savunmay da kurtarabildik! - Rza arkadan savunmasnda holarna gitmeyen noktalar neydi? - Afganistana ynelik bir deerlendirme yapm ve cezaevinde yaananlar ok ksaca anlatp yorumlam. Savunmay okuyan stemen, daha biz koridordayken geldi. Rzaya ana avrat kfretti. Siz Rus uasnz vb. dedi. Yine S. Gnyeli, savumasnda sadece -be cmleyle cezaevine deinmi; yllardr hcrede olduumuzu, salkl savunma yapamadmz anlatm. Onun savunmas Rzannki gibi tmden alkonulmad, ama gya aklllk edip holarna gitmeyen yerlerin stn karalayarak, arkadaa verdiler. zeri izili olan yerlerin Sleyman tarafndan karaland notunu dp imzalattlar. Sleyman ilk gn imzalamay reddettii iin durumaya gtrlmedi, ancak ikinci gn imzalyp savunmasyla birlikte durumaya gidebildi. Bu durumlar mahkeme tutanaklarna da geti. Arkada herhangi bir rahatszlnn olmadn, savunmasndan baz cmlelerin st karalandktan sonra ancak mahkemeye getirebildiini, savunmasna baktklarnda bunu greceklerini syledi. Savunma hakkmz var, ama tehditler de var. Hoparlrden anonslar yapyor, savunma yaparsanz, eski dncelerinizi

580

savunursanz, hepiniz imha olacaksnz, elimizden kurtulamayacaksnz diyorlar. kenceler de alm ban gidiyor. Genelde igal edilmeyen tek bir saniyemiz bile yok. Eer savunma yazma olanan kullanacaksan, lm de dahil her eyi gze alacaksn. Diyelim gze alyorsun; bu defa da yazmak iin zaman, uygun zemini bulamyorsun. Yllarca doru drst gazete yz grmemisin, darda olan biteni bilmiyorsun. Savunmalarda kullanabilecein gncel yorum ve deerlendirmeleri yeterince yapamyorsun. Dergi ve kitaplarn laf bile edilemez zaten. Hepsinden nemlisi yeterince salkl ve din bir kafa yapsna sahip olamyorsun. Ortam tam bir cehennem. Yani, yazl savunma konusunda isteklisin, nne grev olarak koymusun, ama onlar da bu grevi yapman engellemek iin her abaya bavuruyorlar. Bunlara ramen, baz arkadalar gece yatanda veya gzetleme deliinden grlmeyen bir kede elinden geldiince bir eyler yazyor. yazmakla da bitmiyor, bu defa yazlanlar korumak sorunu var. nk sk sk arama yapyorlar. Ele geirilirse imha ediliyor, el konuluyor. Bu konuda 35. kou biraz daha anslyd. Fazla ynelemediklerinden savunmalar daha iyi yazp koruyabildik, kurtarabildik. lm orucu sonras ana dava esas savunmas gndeme geldi; ite bu dnem zel olarak yeni bir cendereye alnmak istendik. Hoparlr anonslar eliinde yeni bir terr dalgas, aramalar, koularda savunmalar engelleme, nefes aldrmama, -be insann bir araya gelerek yardmlaabilecei ortam ortadan kaldrma abalar sergilendi. - Tabii, yazl savunmalarn yannda szl savunmalar da kuatma altnda - Savunma yapan arkadalarn bazlar ok genti; rnein bir lise rencisi vard. PKK sempatizanym diyor ve peinen parti yeliinden ceza almay kabulleniyor! Mahkemede PKK sempatizanym demek, dorudan PKK yesi olarak deerlendiriliyor ve o arlkta ceza veriliyordu. Yarg soruyor: Niye sempati duydun? O gen, sorunun esas yantn vermek iin daya, ikenceyi gze alamyor, o noktada duruyor. Gericilie, yerel feodallere, ekiyalara kar savat, halktan yanayd. Bundan tr, sempati

581

duydum diyor. Ama devrimimiz ve Krdistan ulusal kurtulu mcadelesi asndan sempati duydum. diyemiyor. Bunu diyebilmek ayr bir bela, ikence ve lm tehlikesi var. Dediin anda hedef olmay, lm gze alacaksn. Bu yzden o gen daha ileriye gidemiyor. Bu durumda tank olmak seni yerinde durmaz hale getiriyor. Sanki atelenmek zer namluya bir glle srlyor. Ve sen bu namluya srlm glle gibisin. Onu hissediyorsun. Gideyim, onu balayan, susturan o noktaya vuraym, yerle bir edeyim, azndan gerekliimizi kartaym diye dnyorsun. O ekingenlii, tkankl amak istiyorsun. - Mahkemede bir anlamda tarih yazlyor. stiyorsunuz ki; hepsi o snr asn, sempatisinin znde Krdistan davasnn yattn sylesin, deil mi? - Gerekeni sylemek, dman asndan bir mevzinin kazanlmas olarak karna kyor. Yani sava o anda tepeden trnaa kannda, ruhunda yayorsun. Savunma yaparken etrafmz kuatmlar, silahsz, savunmasz vahi bir ortamdayz. O gnlerde Hayri yle diyordu: Arkadalarn kalkp bu ekilde, tarihimiz asndan nemi ok byk savunma yapmas, Trk egemenlik sistemini sulamas, yarglamas ve PKK dncelerine, deerlerine sahip kmas bize mthi bir evk veriyor, gsmz kabaryor, muhteem bir duygu yaratyor. Gerekten de yle, her ynyle kuatlm olduun bir zeminde, inanlarn, deerlerini ortaya srm, dmanla atyorsun. Dman karsnda inanlarnn ve deerlerinin cisimlemi bir ifadesini mmkn olduunca temsil etmeye alyorsun. Savan diedi srd bu arenada yere dmen, teklemen, tutukluk yapman tarihi grevin asndan ok ar bir hata ve eksiklik olur. nk, artk o sank krssnde bulunan, halknn deerlerini savunan kii olarak sen; sadece sen deilsin. Dediimiz btn o deerlerin birikimisin, ifadesisin. Abdurrahman Sevgat adl sevip saydmz bir arkadamz vard; ifi, kyl kkenli biri. Hilvanda iilik yaparken partiye sempati duyuyor. Yllarca bu insanla ayn vahet ortamnda yaadk. Kii olarak da ok drst birisi. Bize de ok bal. Mahkemede PKK sempatizan

582

olduunu syledi. Artk o gnlerde vahet cezaevinde alabildiine trmanm, itiraflar da dayatlmt. Sevgatn bu tavr, dman politikasna kar bir misselemeydi. Ki o gnlerde sempatizanln kabul de kolay bir i deildi. Yarg E. Kaya, A. Sevgat savunma yapt iin, bilinsizliini kendisine kar kullanarak kk drmek istedi. (Ki bu, E. Kayann sk sk bavurduu bir yntemdi. Bilin dzeyi geri, konuma yetenei zayf, vb. kiileri keye sktrmak iin soru sorar, savunma yapmaktan caydrmaya alrd.) Srekli steliyor ve soruyordu: Sempatizansn, ama niin sempati duyuyorsun? Arkada, bu soru karsnda Krdistan azna alamyor, orada duruyor, tereddt ediyordu. Sorun ceza almak kaygs deil. Onu teklemeye gtren, urayaca, hedefi olaca vahetin boyutuydu. - Sempatizanlk iine heyet kafay takm galiba. Siyasi savunma yaparsn, ya da yapmazsn? Bu sempatizanlk da ne oluyor? demek mi istiyorlar acaba? - Mahkemenin bu olaya yaklam da ok ynl. Bir yandan byle insanlarn partiye sahip kmasn, siyasi savunma yapmasn engellemeye, bir yandan yeterli olmayanlarn stne gidip kk drmeye alyor, bir yandan da ar ceza tehditlerini gelitiriyordu. Sempatizanm diyenleri parti yesi kabul ederek verecei ar cezalara hukuki klf yaratma yoluna gidiyordu. rgt yeliinden 15 ile 24 yl arasnda ceza veriyordu. Mahkemenin parti yeliine yaklam gerek anlamda ye olmayla ilgili deil. PKKyi, Krdistan savunan herkesi parti yesi olarak grp cezay basyor. Bu konuda defalarca aklamalarmz oldu. Parti tzne gre kimlerin ye olabileceini, ye olmann llerini akladk. Ama kim dinler! Onlara gre bu grleri benimseyen, savunan, destek veren, sempatiyle bakan herkes parti yesidir. Parti yesi olduumuzu, ideoloji ve politikamz koyuyor, akca savunuyoruz. Ama bazlar sempatizandr, parti yesi deildir. Mahkeme heyeti belirttiimiz nedenlerle bu fark oradan kaldrmak istiyordu. Neyse, E. Kaya yeniden sordu. Arkada; PKKyi seviyorum dedi. E. Kaya, niin seviyorsun? rnein bir ey almsn,

583

bir eyinden tr seversin. Bunu niin seviyorsun? PKK sana ne verdi? Neyin karl olarak seviyorsun? dedi. En sonunda A. Sevgat, Krdistan kuraca iin seviyorum dedi. Bu tek cmlelik yant bizi coturmaya yetti. Bazen TVde seyrediyoruz, lgn seyirciler var. Takmlar bir gol attnda ortal ykan taraftarlar bilirsiniz. O heyecann dorukta olduu an, herkes el kol sallayarak lgnca alklar ve boazn yrtarcasna barr. O an mahkemede yaadmz bylesi bir duygu younluuydu. - nder kadrolarn deil de, sra neferi insanlarn da mahkeme krssnde Krdistan davasnn savunuculuunu yapmaya soyunmasna tank olduunuz iin mi bylesine youn bir duyguya kaplyorsunuz? O insan bunlar sylediinde sizde hakim olan duygu, biz artk bu ii gtrr, zafere ulatrrz! eklinde bir duygu muydu? - Evet Artk bu insanlarn da Krdistandan szetmesi, epeyce yol aldmza iaret olduu gibi, daha te anlamlar da ieriyor. Mahkeme salonunda dmana dorudan bir vuru var! Halk ve parti deerlerinin bu denli gl pozisyonda olan bir dmana kar savunulmas onun gericiliine byk bir darbe vurulmas szkonusu. Yani her sz orada kar cephede bir gedik daha ayor. Bir cephenin alnp verilmesi, taraflarn birbirine karlkl olarak glleler savurmas szkonusu. Kllar ekilmi, plak bir vuruma, birbirinin zerine yrme yaanyor. Mahkemeler sreci eer iyi konulursa, sylediklerimizin gereklii daha iyi ortaya kar. Aslnda u an ifade eksiklii iindeyim. O an, o salonda yaananlar her ynyle anlatabilmek, verebilmek olas deil. Ortaya yle bir durum km ki; artk ldm m, kaldm m, idam alacak mym, almayacak mym? gibi sorular, dnceler zellikle militan unsurlar asndan unutulan eyler. Krdz ve Krdistanlyz demekle cezaevinde epey skntl anlar yayorduk. kence grmemek iin sorulduunda sylenmemi, ya eitli bahaneler uydurularak yant geitirmi, ya da aktan Krdm diyememiizdir. Ama mahkemede artk bunlarn hepsi bitiyor. nk tarih yazlyor. Tm kayg ve korkularmz bu tarihsel grev bastryor, silip

584

spryor. Anlatlmaz bir durum. Sanki eski lgnlmz gelip zerimize yeniden konmu gibi. - Nasl yani? Eski lgnlk ne demek? - Bize eskiden, Apocular biraz lgndr derlerdi. O gllne ramen devlete kar savaa atlma, gerek anlamda bir lgnlk olduundan, bu lgn ie soyunmu olmamz byle deerlendirilirdi. Yaptmz i bir yerde plak biimde lme atlmaktr. Sank krssnde bir taraftarmzn davay bu boyutta gsleyebilmesi var. Any ey en somut biimiyle burada da szkonusu. dam alacaksn. Ek ikenceler ise, zaten fazlasyla yayoruz. Ensende her an gardiyan bekliyor. lmle yanyana, kolkola ve burun burunasn. Artk snrn almas, lmn stne stne gitme olay var. O duygular yayorsun ve cephede savaa srdn o deerlerini geri ekmeme, drmemeye soyunuyorsun. tiraf kalkp nem verdiin her eye, pervaszca saldryor, arkadalar suluyor. O srece kadar rgtsel durumu aa kmam, tahliye beklendiinden hi savunma yapmam insanlar kalkyor, partiyi ve onuru savunmada biz de varz diyor. tiraflara ve dmana kar misilleme olsun, parti yceltilsin diye siyasi savunma yapyor. Bu arkadalar istese savunma yapmayabilirler. Ayrca rgtsel iliki kalmam, koyu tecritlik var. likiler datlm, birouyla yeniden iliki kuramyoruz. Kendi balarna inisiyatif koyup k yapan, kalkp, bunlar ihanet iindedir, kazanan PKK, Krdistan ve devrim olacaktr diyor. tiraf yapanlarn da rm cesetlerini kurtarma tela ve korkusuna dtklerini sylyor. - Bu rneklerin hepsini bir araya getirdiimiz de sizlerin yarglanrken mahkemeyi, ihaneti ve kokumuluu da yargladnz sonucuna ulaabilir miyiz? - Evet, mahkemeyi de yargladk. Mahkemede Trk egemenlik sistemini ve onun devrald miras, onun arkasndaki dnya gericiliini de yargladk. nk Trk egemenlik sisteminin bu kadar pervaszlamas, bu katliam yaatmas, salt kendi gcne dayanarak yapt bir olay, bir sonu deildir. Onun yaptklarn blge ve dnya gericilii, emperyalizmle olan ilikileri dnda grmek, ele

585

almak kesinlikle mmkn deildir. Trk ordusunun donanm, eitimi, her eyi emperyalistlerce salanyor. stmze evrili namlularn tetiini eken eller, dnya gericiliinin cisimlemi bir ifadesidir ve onun hizmetindedir. - Askeri cezaevinde datlan battaniyeler bile U. S. A. damgaldr! - Evet Amerikan maldr. Yemek yenilen kaklar bile yle. Yine bi ze uy gu la nan i ken ce le rin o u Ame ri ka, CIA pa tent li dir. TCnin Diyarbakr Askeri Cezaevinde uygulad ikencelerde, mutlak bir biimde dnya gericiliinin damgas vardr. Trk subay ve yneticilerinin kafas bile ABD, NATO patentlidir. Bunu tam olarak anlayabilmek, yaadmz srele balants kurulmadan mmkn olamaz, bal bana irdelenmesi almas gereken bir konu. Dost, dman veya hakl, haksz olan kendi kimliini aa vuruyor. Mulakln ortadan kalkt, her eyin tm plaklyla kar karya geldii, daha dorusu, snfsal ve ulusal mcadelenin keskinletii bir dnem. Byle zor gnlerde herkes gerek anlamda snf kimliini, deerlerini, rgt anlayn, kiiliini konuturuyor. Ve bu zeminler her ynyle olaylar, kavramlar berraklatrma, snflarn politik izgilerini yerli yerine oturtma, ayrtrma alanlar haline geliyor. Krdistanda umutlarn, zgrlk ve bamszln fidelerinin yeerdii, tomurcukland yerlerdir de. 1984 Austosu PKK tarihinde ok nemli bir an temsil eder. Silahl mcadelenin balatld ve deiik boyutlarda srdrlerek bugnlere ulatrld gznne alndnda, gelinen noktann anlamn ve hangi zorluklardan geildiini de grmek gerekiyor. Diyarbakrn o lanetli ve karanlk dnemini aan grkemli direnilerle Krdistan ulusal kurtulu hareketine fiili anlamda bir nderlik yapldn daha nce anlatmtk. Hemen grlecei gibi, bu nderlik de kylere, ehirlere gidip halk rgtleyerek gerekletirdiimiz bir olay deil. - Dzenin en gl kalelerinde, srgit zulmne sadece plak bedenle kar konularak elde edilen fiili bir nderlik, kimilerine bir paradoks gibi gelebilir mi acaba?

586

- Yaanan srecin ayrdnda olmayan ve dnemin karekteristik zelliklerini kavrayamayan insanlarn yaananlar paradoks gibi grme ihtimali var. Bu biraz doal da. Ama insanlarn bedenlerini inanlarna beleyerek namlunun yatana bir mermi gibi yerletirdii, haksz ve zorba olann zerine frlatt tarih boyunca ve gnmze dek hep yaanmtr. nsanlk tarihi, inanlar ve deerleri iin bedenlerini feda eden nice insanla doludur. Diyarbakr Askeri Cezaevinde bedenlerimizi mermi olarak namluya srmemiz ve halkmzn yanan mealeleri, umudu olmamz, artk hibir biimde karartlamayacak bir gerekliktir. Yani bir paradoks yoktur. Bu sava, plak bir bedende inanlarn vuruturulmas ve korunmas savadr. Biz dmann hain planlarn boa karmak ve iki cephede birden; hem cezaevinde, hem de mahkemede yant vermek zorundaydk. Bu mahkeme krslerinde inancn, azmin ve gelecee olan gvenin sesi olmalydk. Bu gerekleti, savunmalarmz Diyarbakrda Krdistann sesi oldu. Dalga dalga tm lkeye yayld. Halk tarihimizde rgtsel bir sreklilik yaanmam, byk rgtsel boluklar, kopukluklar var. Bu olumsuzluk bir daha tekrarlanmamalyd. Halkmz ve partimizin iinden getii bu zor dnemde olumsuz gemii yeniden yaatmann affedilir yan olmayacakt. Kendi apmzda kopuklua izin vermemeli ve bu tarihsel sorumluluk bilinciyle hareket etmeliydik. Diyarbakr Zindanndan ykselen PKK ve Krdistan halknn sesinin kslmamas gerekirdi. Ve dadaki gerillann namlusundan kacak ses olmal, seslere karmalyd. Tipiktir hibir zaman belli noktalarda parti anlayn esnetmemek durumundayken, 1982 lm Orucunda Hayrinin savunmalara ilikin bir de deerlendirmesi vard. Ki 1982 lm Orucunda idarenin pazarla yanamas ve bize taviz vermesi kesinlikle beklediimiz ve dndmz bir ey deildi. plak ve mutlak bir lm anlayyla ortaya atlmz. lm bizi herhalukrda bekliyor diye dnyoruz. Ve eylemin son gnleri, Hayrilerin adm adm lme yaklat anlard. Hayri, hastahanede Akife unlar sylyor: Biz leceiz. Arkadalarn tmnn lmesine gerek yok. Pazarla gelip baz tavizler verir, hi olmazsa hcrelerdeki arkadalarn mahkemede savunma

587

yapmalarna olanak tanrlarsa, anlama yaplabilir, eylem sonulandrlabilir. Bu szlerdeki derinlik grlmeli. Biz, TCnin mahkeme krslerinde dncelerimizi savunabilmek, deerlerimizi koruyabilmek iin neleri gze aldk. Onlarca arkada direnilerde topraa verdik. Sonraki tarihsel geliim, Hayrinin sylediklerinin bykln ortaya koydu. nk daha sonraki srete ierde ve darda yaanan byk direnilerin ivmesi oldu, kaynan buralardan ald. Ve daha grkemli direnilerin ve gerilla savana uzanan etkileri, katklar oldu. Bu, gerek anlamda halka nderlik olayyla, nder ve militan ncler ahsnda gelien atlganlk ruhuyla; grnte olumlu ve doru eyleri savunan, ama gerekte kofluu ve rmeyi yaayan anlaylarn savunucular arasnda srp giden ayrmayd da. Deiik snflar adna, deiik politikalarn, gerek nderlerle sahte nderliklerin hepsinin aa vurduu bir okyanus kysyd Diyarbakr Zindan. Militan kiilii, dnemin ykn kaldran, dneme yant veren bir kiilii ortaya koymak o gnk koullarda esas alnan acil grevdi. Sa kmay her eyin nne koyanlar, halk ve insanln kan-can pahasna kazand deerleri orada korumay es getiler. Bu sre yenilgiyi batan kabul edip, lsz bir sahtekarlkla can derdine denlerin aa kmasn da salamtr. Halka gerek anlamda nasl nderlik edilecei, militan ruhun nasl korunaca en somut biimiyle bu dnemde sergilendi. Ve kukusuz ki, her biri partimiz ve halkmzn gzbebei olan nclerimizin ehit dmesine ramen, sre partimiz ve halkmz iin byk bir kazanmdr. Bugn partide militan sava kimlie, devrime inancn giderek glenmesine ve kitlesellemesine olan katksn grmeliyiz. - A. Sevgatn mahkeme nndeki tavr, gemile gelecek arasnda mayalanan bir mcadelenin kprsyd! diyebilir miyiz? - in o ynleri de grlmeli. (ekinen, u veya bu ekilde dili yumuatan sempatizan, taraftarlar olmasna ramen mahkemelerde hibir ikircilie dmeden ve olaylar, olgular, literatrmz, parti dilini yumuatmadan olduu gibi koyduk.) Srece bakalm: Haki Karerden balyor, Halil avgundan szlp geliyor, ama her ynyle en yaln, vurumas, kendini bulmas, mcadelenin gi-

588

derek Mazlum, Hayri, Kemallemesiyle Mahsunlamas, Karasungurlamasyla Krdistan dalarnda gerillalamasyla ve Krt halknn kitlesel mcadelesine dnmesiyle bugnlere, yarnlara uzanyor. Yani durumumuz yleydi: Uuruma dmsn, ama yar yolda bir kaya parasna, bir dala tutunmusun, aaya bakyorsun usuz bucaksz bir derinlik, yukarya bakyorsun seni kurtaracak kimse yok. Seni kurtaracak tek ey, kollarndaki gcn. G ne kadar ok olursa, parmaklarn kaya veya dal parasn ne kadar sk tutarsa, o kadar ok yaayacaksn. Gcnn bittii yerde lsn. Srekli g kaybediyorsun ve her an debilirsin. ln var; yardm istiyorsun. Kopkoyu bir karanlkla birlikte koyu bir suskunluk da var. Ve bu sessizlik ortam, bu bir bana kalmlk nasl bir umutsuzluksa; te yandan bir tandnn, bir arkadann yarn ucundan sana seslenmesi, geliyorum demesi, yaama geri dn konusunda bir umut ve moral g kayna, kurtulu dr. Diyarbakrdaki geliyorum, ben de varm sesini de partimiz, halkmz iin bir umut bir moral kayna, kurtulu olarak grmek durumundayz. Sevgat, halk olarak bu kavgada bedeli ne olursa olsun biz de varz demenin ifadesidir. Bu anlamyla Diyarbakr ehitleri deerlerimizle bir kprdr. - Peki politik savunmalarn cezaevinde yeniden ayaa kalkta nemli katklarna birka kez iaret ettin. Bu katklarn nasl somutlatn anlatr msn? - Uurumdasn, ama ses geliyor, sende gelecee ynelik bir kurtulu umudu douyor. Moral ve g kaynan gryorsun. Kurtulman szkonusu olduu iin can havliyle kaya veya dal parasna sk skya tutunuyorsun. Savunma olay da biraz buna benziyor. Bu, cezaevinde daha somut, herkesin hissederek, grerek yaad bir gerekti. Cezaevi kitlemiz ierisinde ou insan bilinsiz, yetersiz, ikence bask karsnda istenilen tutumlar alamayacak durumda. Deiik biimlerde kuatlm, insani olan her ey elinden alnm ve aleyhine kullanlyor. Bu umutsuzluk ve karanlk ortamda bir kn grnmedii, yani insanlarn nne belli alternatiflerin konulmad ve kendisiyle hesaplamada ihtimallerden herhangi birini

589

seme durumunda olmad ar bir sre yaanyor. Yani insanlar iin u noktadaki k, u riskleri gerektirir, ama bir anlamda kurtulu da olur denilebilecek bir sre yoktur. Ve insanlar bir noktada tkanm kalm. lm, ihanet, alaklk kol geziyor. lm tehlikesi gnlk yaamn, gzeneklerine szm; ynelebilecein bir aydnlk yok ve o kszlktan kurtulma isteindesin. te mahkemelerde parti ve halk deerlerinin yceltildii savunmalar, kn sesi oldu. Bu koullarda, insanlarn inanlarn koruyabilecei, dncelerini savunabilecei, her eyin henz bitmedii mesaj gl bir ekilde kitlemize verildi. Ayrca Krtlk adna yola kan dier gruplar siyasi kimlik olmaktan karken, onu gl bir ekilde koruduumuzu hem kitlemize, hem de dmzdakilere gsterdik. Biz partiyiz, ideolojimiz, ilkelerimiz var. Dava adamlaryz inanc daha bir pekiti. Siyasi savunmalarn kitle zerinde yaratt etki ve prestij ylesine derindi ki, darda devrimci ilikilere girememi, ama u veya bu nedenden tutuklanarak cezaevine dm ierde de rgtl ilikilerden yoksun kalm birok insan, mahkemelerde kalkp siyasi savunma yapmaya, bizler de PKK sempatizanyz demeye baladlar. Kitlemiz iin savunmalar gl bir moral kayna ve direnilerimizin zemini oldu. O dnemde cezaevi kitlemizin kalbinin att yer 35. koutur dedik. Nedeni neydi? nk PKK nder kadrolarnn topland bir yerdi. Durumalarda herkesin gz kula Kemal, Mazlum, Hayrideydi. Kitlenin gl mesajlar ald yer mahkeme salonlaryd. Bu mesajlar, partiye, sosyalizme, devrime olan balln, inanlarn diri tutulmas ve yaanlan her eye ramen, insanlarmzn ayakta kalmasna en byk katklard. Savunmalarmz, o karanlk ve kuatlmlk emberinde, hibir umarmzn kalmad bir anda tutunacak bir dald. Savunmalarmz bir btn olarak dmemek, yklmamak ve yitmemek iin sk skya sarldmz bir dayanakt. Gerek o arkadalarn varl, gerek siyasi savunma yapan arkadalarn ok olmas, gerekse verilen siyasi mesajlar ve halka olan sadakat ok arpcdr ve ok deerlidir. Kitleye g ve evk vermitir. - Speklasyon yapma gibi bir niyetim yoktur, ama sunduunuz

590

manzara iinde sormak istiyorum. Sizlerin srarl bir biimde siyasi savunma yapmaya ynelmeniz dier gruplar hi mi etkilemiyordu? - Yaplan doru, yerine getirilmesi gereken bir grevdi. Doru ve yerinde olan bir i mutlaka bir yerlerde, birilerinde yanksn bulmalyd. Ancak bu dmzdakiler iin olmas gerektii gibi deildi. Partizan, Kawa, Dev-Yol, HKlilerin bir ksm bu tavrlarmzdan olumlu etkileniyordu. rgtl olmadklarndan bu etkilenimin genele olan katks ok snrlyd. O koullarda inancna sahip kmak yle sradan bir olay deildi. Herkes bunun farkndayd. Bir ksmnn ise, tavr hi olumlu deildi. rnein, eski TKDP sekreteri Sra Bilgin var. Arkadalar birgn mahkeme dn koutakilere yaplan siyasi savunmalar aktaryorlar. unu diyor: Siz lgnsnz, bu koullarda Krt ne, Krdistan neymi? Nasl savunursunuz? Bunlar lmle edeer, dmana hedef olunan bir nokta. Harekete nderlik etmi, kimi insanlarn savunmalara yaklam byle! Ve bunun sergilenmesinin insanlarda nasl bir etki yarattn da grmek gerek. Kitlemizin nderlere, arkadalara olan ball ve saygnl hi sarslmad dememizin, sre gznne alndnda ne anlama geldii daha iyi grlr. Dier rgtlerde nder konumda olanlara saygnlk, ballk kalmam, bitmiti. Gemite onlarn saflarnda olanlar dahi eski nderlerini ciddiye almyordu. nk pratik tutumlar her ynyle onlarnkinin aynsyd, hatta gerisine de dmlerdi. Yaam, iliki, dnce ve pratik tutum bakmndan arada fark kalmamt. Ama bizde siyasi savunmalarla ve cezaevi direnileriyle balayan, giderek daha da btncl hale gelen politikalarmz ve tutumlarmz nderlerimizin saygnln srdrmesine, balln dnce, duygu btnln salayarak perinlemesine hizmet etti. Savunmalarn insanlarmzda o en zor gnlerde yaratt yaygn inan uydu: nanyoruz ki, bu koullar hep byle gitmeyecektir, nderlerimiz, militanlar mutlaka bir gn patlayacak, bu koullar paralayacak, bir eyler yapacaklar. Bu beklenti kitlemizde, her zaman olmu, hep diri kalmtr. Sonuca bakldnda arkadalarn bu beklentilerine denk den muazzam direniler sergilenmitir.

591

- 1984 Austos knn mahkemeler zerinde etkisi oldu mu? Sizlere nasl yansd? - Bu yn, Diyarbakr Askeri Mahkemelerinin, PKK ve Krdistan olayna politik yaklatna, arpc bir rnektir. Mahkemenin politik tavr, egemenlik sisteminin dnemsel politikalarna elik eder ve adeta onun bir barometresi, gstergesidir. Mahkemeler, her ne kadar kendilerini devletin bamsz organlar eklinde kamuoyuna yanstmaya, yutturmaya alsa da ki direkt skynetim komutannn emir ve komutas altndadrlar bu gerei hibir zaman rtbas edemezler. Mahkemedeki tutumlarmz da onlarn gerek yzn daha bir aa kartt. Onlarn hak, adalet grnts altnda kalan gerek yzlerini halkmza, insanla tehir ettik. 12 Eyll dnemini, ve yakn gemiten bugne uzanan Krdistandaki PKK eylemliliini dnn; faist cuntann hedefi neydi? nne koyduu programda Krdistan ulusal kurtulu hareketinin kknn kaznmas ve bunun pratik ifadesi olan nc gc PKKnin imha edilmesi, lkemizin dalarndan, topraklarndan temizlenmesiydi. Bu genel ama iinde, zincirin bir halkas olan mahkemelerin cuntadan bamsz bir tavr taknmasn aramak saflk olur. Cezaevinde, mahkemede ykselen bamszlk ve zgrlk haykrlarmzn ve direniimizin dardaki gerillaya, silaha dnmesine bir karlk vermeyi de beraberinde getirdi. Eyll faizminin halklarmzn srtna basarak ykselmeye alt, kan ve terr eliinde kendisini en gl hissettii dnemde bile, sesimiz ykselmeye devam ediyordu. Direniimizin ieriye ve darya yansyan mesaj budur. zellikle Austos k yaanan panii, iine dtkleri korku ve tela daha iyi sergilemektedir. nk, o kta byk, tarihsel bir anlam vardr. Bu onlarda da yerini ve anlamn bulmutu. Hemen mahkemelerde karlk verme yoluna gittiler. Austos knn olduu gnlerde Siirt-Batman ek grubuyla, Mardin ek grubunun yarglamalar sonulanma aamasndayd ve mahkemeler olanca hzla bitirildi. dam durumu olmayan insanlara da idam verildi. Devlet mahkemelerde de saldrya geti. - Misilleme mantyla hareket edildiini mi sylyorsun?

592

- Tam bir missilemeydi! Panik havas yaratma, darya bu misillemeyle bir mesaj verme abasyd. Hem de yarglanan insanlar partiye, halka, onun devrimci eylemine kar bir bask unsuru olarak kullanmak istediler. Siz darda vurursanz, biz de ierde vururuz, asarz demek istiyorlard. Darda ykselen mcadeleyi engellemeye almak, ayn mesaj halka bu ekilde vermek istediler. Bu iki grubun ounluu sradan, kyl, taraftar insanlard. Batman grubu yargtaydan dnd, idam ve ar ceza alanlarn yzde 98i tahliye oldu. Burada hem missilemeci, hem de intikamc bir mantk var karmzda. - Yani idamlarn ou bunlarn suu yoktur denilerek dt, yle mi? - O insanlarn ounun sadece aldklar idam cezalar bozulmad, ayn zamanda tahliye de oldular. Ve hepsi imdi darda. Eer PKK dosyalar alnp incelenirse, hukuki adan hilkat garibesi bir durumla karlalr. Bir btn olarak 12 Eyllden, gnmzde TCnin bize yaklam mant ve mahkeme dosyalar alnp incelenirse, skynetim askeri mahkemelerinin ve Trk devletinin yarglama sisteminin de bir katliam organ olarak kullanldn grrz. Mahkemeler, bu ama iin en plak, en arpc biimiyle kullanld. Brakalm hukuk bilgisine sahip olmay, sradan bir zeka dzeyinde olan insanlar bile o sreci, tutuklularn konumlarn deerlendirdiinde son derece ak bir imha olayyla yzyze kalndn grecektir. Hukukun btn llerinin bir kenara atldna tank olacaklardr. Ayrca 1984 Austos kndan, gerilla eylemlerinin gelierek yaygnlamasndan sonra baz kyller, milisler, partililer yakaland. Eyll srecindeki yarglama mantnn daha st boyutlarla bunlara kar iletildiini gryoruz. Durumalar son derece hzlandrld. Aylarca srmesi gereken bir dosyann hemen sonulandrldna tank olduk. Baz arkadalar bir-iki defa dnda durumaya bile karlmadlar. Polise tekrar alma, sorguya gtrme derken, bir baktk ki; mahkeme sonulanm, onlarca idam verilmi! Bu hzlandrlm dosya, Sabri Oklarn yargland gruptu. Sabri sadece bir-iki kez durumaya karld. Dava bitti,

593

yargtaya gnderildi ve verilen 10 idam hemen onayland! Bizler 1981 Nisanndan beri yarglanyoruz. Onlarn davalar 1985te balad, sonuland. Ayn yl iinde yargtaya gitti ve bizim dosyadan nce sonulandrld. Byle ok sayda grup, missilleme mantnn hmna urad. - Ger i da ha son ra di re ni s re ci ze ri ne ko nu ma la r mz olacak, ama 1983 Eyll sonrasnda mahkemelerin tutumunda size kar genel uygulamalar bakmndan herhangi bir deiiklik oldu mu? - Ol du Mah ke me nin 1981de ki tu tu muy la 1983te ki, 1985teki tutumu arasnda bir fark olmamas gerekir. nk yasalarnda byk bir deiiklik yapmadlar. Onlarn bir barometre gibi olduunu syledik. Cezaevindeki veya dardaki gelimelerin hemen hepsinin ayn biimde mahkemelere de yansdn gryoruz. Byle bir rol oynuyorlar. Vahet ortamndaki tutum baka, 1984 kndan sonraki dnemde tutum daha bakayd. Cezaevinde tutuklularn teslimiyet zincirini paralayp atmasndan sonra mahkemenin tutumu da bambakayd. Adamlar tutuklunun rahat bir nefes almasna dahi tahamml edemiyorlard. 1983 Eyll Direnileriyle teslimiyet zincirinin krlmasndan son derece rahatsz oldular. nk, bu defa tutuklu daha salkl bir savunma ortam ele geirebilmiti. - Siz bu iki dnem arsndaki farkll nasl yaadnz? 1983te farkl olan neydi? - Sylemitik; konumalarmz, savunmalarmz arptlyor, tutanaklara yanl geiriliyor, bazen hi geirilmiyordu. Ama genel olarak yaptmz bu siyasi savunmalardan dolay bizlere ayrca dava almyordu. Yani blclk, Krtlk, komnizm propagandas yapld veya Eyll faizminin yznn aa karld, ona hakaret edildii gerekesiyle yeniden davalar almyordu. 1983 Maysnda PKK ana davasnda slogan attk: Yaasn PKK! Yaasn bamszlk! Kahrolsun smrgecilik! sloganlar attk. Bu tutumuzdan dolay bize ek bir dava almad. Genelde teslimiyetin bitimine kadar savunmalarmzdan tr kimseye ay-

594

rca dava almad. Mahkemelerin ek davalar amasna ihtiya kalmyordu. Susturulmamz, siyasi savunmann engellenmesi grevini cezeavi stlenmiti. Yetkince kullanlan zor olay devreden knca, susturma grevini mahkemeler stlendi. Mahkemeler bizleri susturmak iin azarlama, salondan atma ar cezalar verme yoluna gitti. Daha sonra, Hilvan-Siverek grubunda olduu gibi, mahkemelerin siyasi savunmay engellemek iin ald kararlarla susturulmaya alldk. Siyasi savunma yapldnda ya da slogan atldnda hemen blclk, komnizm propandas gerekesiyle birok dava aldna tank olduk. Savunma yapyoruz, sylediklerimiz yeniden dava almasna neden oluyordu. yle tipik bir rneimiz var; Hilvan-Siverek davasnda maddi dayanaklardan yoksun, uyduruk gerekelerle yarglandk, idammz isteniyordu. Bir ey kmad, beraat ettik. Ama o davada yaptmz savunmadan tr 15 yl 8 ay ceza aldm! Ve yargtayda onayland! O savunmamz toplu savunmayd, bir grup arkadala beraber vermitik ve 20ye yakn insan ayn cezay aldk. Beraat ettiim davann savunmasndan ceza aldm. - Bu da onca arpk durumdan biri olsa gerek!.. - Ayrca o savunmadan da ceza veriyorlar. rnein 15 yl 8 ay almsn, onun savunasn yapyorsun, hemen ardndan yeni bir da va a l yor. On dan da b l c lk, ko m nizm pro pa gan da sndan yarglan- yorsun. Sakinenin durumu byledir. Savunma yapyor, dava ayorlar, o dava srmekteyken bu defa arkada savunmasn yapt iin alan davann savunmasn hazrlyor, tabii o da yeni bir dava almasna neden oluyor, ceza alyor. Dosya Yargtaya gnderiliyor, arkada oraya da ek savunma gnderiyor, oradan da yeni bir dava alyor. rgt cezasn yatp tamamlad halde, 22-23 yl ek olarak yapt savunmalardan, ald cezalardan dolay hl yatyor. - Desene tam bir faist daire yaanyor. - Evet Hsn Altun rgtten 24 yl ald, ama 40 yldan fazla da yapt savunmadan ceza ald. Darda geen btn faaliyetlerinden ve rgt yeliinden 24 yl alrken, onun savunmasndan

595

40 yl ceza almak! Tam TCye yarar bir adalet! Militan ve kyl taraftarlar mahkemede slogan atyor. Yedi-sekiz yl ceza da oradan geliyor. - Madem cezaevinde rahatladnz, yleyse size mahkemelerde rahat vermeyelim de grn gnnz! m demek istiyorlar? - Hayr, esas olarak bizi susturma, etkisiz hale getirme grevi cezaevine verilmiti. Baskyla, ikenceyle susturma. imdi o susturma devre d kalnca, bu grev kolorduca mahkemelere yklendi. 1983e kadar insanlara yaptklar savunmalardan dolay ceza vermemelerine ramen 1983ten sonra bu yola bavurmalarn baka trl aklayamayz. Batan beri PKKye kar srdrlen mantn yeni bir grnts. Davamz 1983 Maysnda bitti, ama bize hi dava amadlar! 1983ten sonra ise tam tersi yaanmaya baland. Saysz dava ald. Yasalar deimemiti. Duruma gre deien mahkemenin tavryd. 1983 direniinden sonra ar cezalarla susturma, terrize etmeye altlar. Susturmada, Diyarbakr vahetinin yerini mahkemelerin cezalar ald. - Diyarbakrda yaananlar insana hep bu kadar da olmaz ki dedirtiyor. Blm sonuna eklemek iin verdiiniz listelerin birinde, Orhan Aydna Krte trk syledii iin 7 yl ceza verildii yazyor. Bu olaya biraz deinebilir misin? - Irklkta, insanln TCden renecei ok ey vardr. Irkln zembereinden boanmas ve lszl her admda karmza kyor. Hcresinde trk syledii iin bir insann 7 yl ceza almas olaan karlanacak bir durum deil. Hcre yaam daha hznldr; bir akam 36da arkadan biri Krte trk sylyor. Gardiyanlar duyuyor ve kim syledi diye soruyor. Yantlayan olmuyor. Gardiyan srarl olunca, Orhan, ben syledim ne olacak? diyor. Tutanak tutup Orhan mahkemeye sevk ediyorlar. Mahkeme de Krte trk syledii iin kendisine 7 yl ceza verdi. Yargtay da onaylad. Arkada imdi bu 7 yl da yatyor. in gerei trk syleyen Orhan deil. Sadece gardiyann ileri gitmesi karsnda, ben syledim diye kmas var. Bu olay vahet dneminde deil, 1985 veya 1986da oluyor.

596

- Daha nce, mahkemelerde Trke bilmeyen tutuklularn yzyze kald sorunlar biraz irdeledik, ama olayn bir de savunmalarla ilgili blm var. En nemli hukuk ilkelerinden biri, yarglanmakta olan insanlarn savunmalarn kendi ana diliyle yapabilmeleridir. Bu temel hukuk ilkesi, sizin yarglanmalarnzda yaama geti mi? - Ana dilimizle savunma yapabilmemiz iin nce ulusal varlmz kabul etmeleri gerekir. Gerek o dnem, gerekse bugn, mahkemelerce, Krdistan halknn bir paras olarak kabul edilmiyoruz. nk onlara gre Krt, Krdistan yok. Bizler de bir ulusun temsilcileri deil, sapkn, d glerin maas, ua, sulu hainler olarak grlyoruz. Mahkemelerin, devletin resmi ideolojisinin; yani Krtleri yok etme, yok sayma politikasnn uygulaycs olduklarn, insanlk hukukunu bir kenara attklarn syledik. Brakalm Krte savunma yapmay, biz Trkeyle bile savunma yapamyoruz! Onlarn resmi diliyle yaptmz savunmalar bile kurtaramyoruz, tutanaklara geirtemiyoruz. Savunma hakknn tmyle hedeflendii, btn varlnn da , dilinin de hedeflenip susturulmaya, yokedilmeye alld bir dnemde Krte savunma hakkmz var demenin anlamszl da ortada. O srete byle bir istemimiz de olmad. ok daha gerilere dmz. nce Trke de olsa, bir eyleri tutanaklara geirtme abamz n plana kyordu. Kukusuz ki, bu istemlerimizden birisidir. zm de mcadelemizin geliim seyrine bal olarak gerekleecektir. Bu konuda Trk egemenlik sisteminin iine dt amazdan da szetmek sanrm yerinde olacak. Krte savunma yapma sorunu henz zmlenebilmi deil. Diyarbakr Zindannda teslimiyetin krld, 1983 Eyllnden 1984 Ocakna kadar direni sonucu elde ettiimiz ziyaretlerde Krte konuma hakkn kullanabildik. 1984 Ocaktan 1988 ubat direniine kadar Krte konuma yine yasaklarn en banda yer ald. Her zaman giriimlerimiz oldu, her zaman sorundu ve gndemimizdeydi. Btn eylem ve tartmalarda en nemli konulardan biriydi. Pazarlklarda ne zaman gneme getirdiysek, idarece reddedildi. Kolordu komutanlnca Krte ko-

597

numann yasakland, yasan kaldrlmasnn ellerinde olmad sylendi. Ancak 1988 ubatnda, M. Emin Yavuzun ehit olduu direniten sonra ziyaretilerimizle Krte konuma hakk elde edildi. Arkadalar ondan sonra Krte savunma yapma karar alp konuyu gndemletirdi. Bunun koullar yaratld, ama TCnin tavr ne oldu? Arkadalar mahkemelerden atld, Krte savunma yznden blclk ve Krtlk propagandasndan ayr davalar ald. Krte yazlp verilen savunmalara cezaevi idareleri ve savclklarca el konuldu. Ve ardndan da el konulmu savunmalar hakknda yeni davalar ald. Ceyhanda da bu yaand. Durum, Adalet Bakanlna bildiriliyor ve bakanlk da el koyma ileminin yasalara uygun olduunu iletiyor. Ancak, Abbas Yoku, M. Emin Keskin anakkale cezaevinde Krte savunmalarn anakkale mahkemesi araclyla yargtaya gnderdiler. anakkalede Krte savunma yerel mahkemenin tercman getirtmesiyle gerekleti. Krte konumak da yasalara gre sutur, propaganda unsuru ierisine girer. Eer Krte savunma yaparsan, cezalandrlacan peinen kabullenmen gerek.

Devlet Krt halknn byk fkesinden korktuu iin idamlar gerekletiremiyor!

- PKK davalarnda olaanst sayda idamn kmas gereini nasl yorumluyorsunuz? - Cumhuriyet tarihinde 125. madde Krdistandaki isyanlarda yarglamaya konu olmu. eyh Sait ve Dersim isyannda bu madde kullanlm, ama ondan sonra gnmze kadar bu anlamda hi kullanlmamtr. 125. madde 1940lardan 1980lere kadar, bazen tek tek insanlarn bazen birka kiinin veya bir dernein yarglanmasnda gndeme getirilmi. Haklarnda 125ten dava alan insanlar olmu ve yarglama sonucu bu maddeler genel olarak dm, baka ceza maddelerinden ceza verilmitir. Devlet, ancak isyan hallerinde kulland 125. maddeyi yeniden raftan indirerek, en su katlmadk ve en seri biimiyle 1980den sonra kullanmtr.

598

Bu anlamyla devlet ak bir sava hali iinde bulunduunu da kabul etmek zorunda kalmtr. Bu, resmi kabul olmasa da byledir. En somut biimiyle sava atnn ilandr. 125i yeniden devreye sokmas, Krdistanda sren savata Trkiye devletinin taraflardan biri olduunu dile getirir. Eer, bu ak bir sava haliyse, o zaman da bizim bu savata bir taraf olarak grlmemiz ve uluslararas hukuk erevesinde sava esiri olarak ele alnmamz, sava hkmlerine tabi tutulmamz gerekir. Ama Trk devletinin bunu gze alamad ortada. zgrlk sava yrten bir halk ve savalarn sulu saymaktadr. - Yani yasalaryla pratik tutumunu eliir gryorsunuz? - Fiili konumu, yllardr srdre geldii mevcut devlet politikas birbiriyle ak biimde elimektedir. Konuyu daha iyi anlamak iin fiili duruma bir gz atalm. PKK nderliinde ykselen Krdistan ulusal kurtulu mcadelesi, artk milyonlarca insan kucaklamtr. Sava, silahl mcadele temelinde kitlesellemi ve halklamtr. Bir halk sava yaanyor. Bugn, gerilla giderek ordulap gelimi, silahl mcadeleyle egemenlik sistemini aresiz hale getirmitir. Ayrca halk da gerillayla btnleerek, onun kitlesel karakterini kendisinde odaklatrp toplu gsterilere, bakaldrlara, siyasi zora bavurarak eylemliliini yaygnlatrm, devletin kmazn daha da derinletirmitir. Devlet, byyen halk hareketini ve nder gcn bastrabilmek, ezip geebilmek iin ksa, orta ve uzun vadeli stratejik planlar zerinde younlam, ak bir sava halinin gerektirecei her biimde kendisini donatmtr. Devlet zel sava rgtne dntrlmtr. Fiili durum budur. Krdistan gereklii bu olmasna ramen, TCnin politikas ise, bir avu hain, ezdik, krdk, bitirdik gibi bey lik laf lar la Krt ve Krt l n red di dir. Trk dev le ti ne ve onun yasalarna gre Krdistan diye bir lke olmamtr, olamaz. Krt diye bir halk da yok. Bu yzde olmayan bir davay meru grmek ve o statde ele almak kendi varlk nedeni ve on yllardr srdrd politikasnn inkar anlamna gelir. Devlet resmi politikalarnn mant erevesinde, Krt ve Krdistan inkar etti-

599

inden onun savan da inkar edecektir. Ama gerein bir yannda da biz varz. TC, hibir yasal dayana olmad ve hibir hakll bulunmad halde, dnya halklar nnde bizi sulu gsterip kendilerini hakl ve meru klma abasndadr. Bu abann bir paras olarak bizleri yarglayp mahkum edecek. Yllardr bask ve zorla susturulmak istenen Krt halkn yeniden tarihin derinliklerine gmmek, halkmz en iren ve sinsi politikalarla jenoside uratmak istiyor. Trkletirme ve ulusal kimliini yok etme abas devletin temel politikas olduundan, bizi isyanalarda ve savalarda yrrle konulan 125. maddeyle yarglyor. Bu politikalarla kitlesel yarglamalara gitmeleri, bu kadar fazla sayda idam cezasnn verilmesi bir yerde doallayor ve fazla artc olmuyor. Yani devlet, Krdistann PKK ahsnda somutlaan yeniden diriliini nlemek istiyor. Devletin PKKye, Krdistana ve Krtle olan btn dmanlyla ynelmesi de doal grnyor. - Szn ettiiniz yeniden ulusal akm olma dnemini ne zamandan beri balatyorsunuz? - 1970ler sonras diyebiliriz. 1970ler sonrasnda Krdistanda balayan modern ulusal uyan; devrimci bir ideoloji, onun Krdis tana ta rl ma s, ey lem li li e ve rgt l l e d n tr me si PKKnin ahsnda somutlamtr. TCnin onlarca yldan beri uygulad, baardm, bitirdim dedii, rnlerini derlemeye alt, olgun bir meyve misali byk bir itahla yutmaya hazrland dnemde Krdistanda bir ulusal akm douyor. Halkn zgr geleceini yaratma grevini PKKnin yklenmesi, yani yutmaya hazrland avn elinden almas karsnda, TCnin vahi, yrtc bir hayvan gibi saldrmas szkonusudur. Devletin verdii cezalar, idamlar salt bizi suladklar tek tek olaylar balamnda ele almamak gerek. PKK olarak Krdistanda bir ulusal kurtulu akm ve hareketi yaratmay baarabildik. Ulusal kurtuluun akm haline gelmesinin TC iin byk tehlike yaratt ortadadr. TC bu tehlikeyi yarattmz iin birikmi tm tarihi kini ve intikamyla bize ynelmitir. Ve yadrd cezalar bu balamda ele alnmaldr. Ya-

600

kn tarihin tm hesabnn sorulmas, faturasnn bize karlmas abas var. Bu balamda ele aldmzda manzarann fazla artc olmadn gryoruz. Bizim davalarda yzlerce idam cezas kt. Ulusal kurtulu sava yrten dier lkeler de bu kadar fazla idam yoktur. nsanlar ldrlyor, sorgularda, ikencelerde, kamplarda imha ediliyor, ama TCnin yapt gibi sahte bir yarglamaya bavurma yok veya ok snrl. Ksacas ulusal kimliimizi yok etme abasndaki, TCnin byk sahtekarl bir kez daha ortaya kyor. Hakly haksz, meruyu geyrimeru gstermeye soyunarak, hakll ve meruluu elinde toplamak istiyor. Bu konuda en fazla kulland aralardan biri mahkemelerdir. Devletin resmi politikas iinde Krdistanda bamszlk mcadelesi yrten gleri, militan unsurlar temizlemede, yok etmede mahkemelerin asl bir lm makinesi haline geldiini anlattk. Darda devletin tank, topu, lm aralar, ierde lm kusan mahkemeleriyle tamamlanyordu. u anda yzlerce idam cezas verilmi durumda. Kimisi onaylanm, kimisi askeri yargtayda bekliyor. Mevcut durum bize verilen idamlarn esas saysn aklamaya yetmiyor. - Nasl yani? Esas say ne demek? - Davalarmzda verilen idamlar ok daha fazladr. Ancak devlet, bilinen nedenlerle belli bir elemeye gitmitir. Bir halkn nder glerinden yzlercesi asldktan sonra, bu idamlarn ilevi yerine gelmi olur. Daha fazla insan asmann bir anlam olmaz, gerei de kalmaz. Eer devlet, bu idamlar gerekletirebilirse yzlerce insan birden asmak zorunda kalacak. Ayrca, say da her geen gn artacak, srekilik kazanacak. Hukuken yarglyoruz hikayelerini de kimseye yutturamaz hale gelecek. - inde yaadmz gnler ve gelecek gsteriyor ki; idam cezas alanlar daha da ok artacak, belki de mevcut saynn bee, ona katlanamasna tank olacaz. Bu durumda bahsettiiniz kmaz, daha da derinlemi olmaz m? - Kukusuz yle olacaktr. Bugn verilen yzlerce idam, mcadelemizin giderek yaygnlamasyla, kat kat artacaktr. Bu kadar idam faist yasalar erevesinde olsa, topluma yutturabilme veya

601

savunabilme olana da fazla kalmyor. Nitekim Eyll faizminin balay dneminde, btn kinleri ve hrslaryla Trkiye ve Krdistan halklar zerine yrdkleri dnemde bile, astklar 35 veya 36 kiiydi. Btn idamlar gerekletiremediler, gleri yetmedi. - Kenan Evrenin iine dert olan konulardan biri de buymu. Keke btn idamlar gerekletirebilseydik diye yaknp duruyormu! - Onlara kalsa, kendileri gibi dnmeyen herkesi boazlayacaklar! Uluslararas alanda da bunun koullar fazla yoktur. Genelde devlete boyun emeyen, aman dilemeyen, militan ruhunu koruyan unsurlar ncelikle imha amalanyor. Bu mantk erevesinde idam almak iin onlarn ceza yasalarna gre belirlenen oranda su ilemesine de gerek kalmyor. Takndn politik tutum, rgtn nitelii, konumu, mahkemeler karsnda koyduun tavr idam alabilmek iin yeterli llerdir. Dier taraftan yasalarna gre, her halukarda idam alabilecek konumda olan birok insan da, devlete kar aktif, militan bir tutum taknmyorsa, konumu nedeniyle tehlikeli grlmyorsa, ksmen gerilemi veya aman dilemise, idamdan kurtuldu, hatta az bir cezayla dar salnd. Binlerce kyl, gen, yurtsever saflarmzda. Bunlarn ou 125den idam cezas ald, fakat baz durumlar gzetilerek, hafifletici nedenler gsterilerek kimisi mebbete ve kimisi de ya kklnden idamdan drld. Yani brakn imdiyi ve yakn gelecei, u haliyle bile bize verilen idam cazasnn iki- kat fazlas ayrca verilmi, 59. gibi maddeler uygulanarak mebbete drlmtr. - damlarn fazlal olayn Krdistandaki dier rgtlerin konumuyla kyaslarsanz, neler sylersiniz? - Bu kadar fazla idam verilmesini PKKnin niteliinde aramak gerekir. Trkiye ve Krdistandaki dier rgtlerle kyasladmzda arada byk bir fark olduunu grrz. Bu, dier rgtlerin devlete kar taknd politik tutumdan, temsil ettii gten ve gelecek vaad edip-etmediinden yola klarak incelenmesi gereken bir konudur. Devlet zaten bu glerin ounu dentimine

602

alm ve etkisizletirip zararsz hale getirmitir. Genelde ezme, pasifikasyonu egemen klma hali zaten var. rgtl yaplar datlm, gl nderlikler yerle bir edilmi. Netlemi politikalar, yeni nderlikler ve hareketler kolay kolay ortaya kamyor. Krdistanda dier rgtlere verilen cezalarn PKKyle kyaslanmas bile mmkn deil. TCnin yneliminin merkezinde Krdistanda oynadmz tarihi misyon yatyor. a yakalamamz, devrimci nc militan bir rgt olmamz ve bunu Krdistann dalarndan mahkeme salonlarna dek tarmamz szkonusudur. Gcmzn lkede somutlanna paralel olarak, devlet ahsmzda kinini ve vahetini konuturmaya alt. Bu yzden dierleriyle bizim aramza kaln bir izgi ekmek dorudur. Yarglamalaryla, idam kararlaryla devletin aman vermezliini gsterip toplumu kabuuna ekme yeniden lm uykusuna daldrtma, bastrma ve ezme hedefleniyor. Politikalarnn znde yatan bu gerek grlmezse ar cezalarn, idamlarn nedeni anlalmaz. damlar ve yarglamalar Krt insannn geleceini, umutlarn ipe ekme abasnn bir biimi olarak grlmeli ve anlalmal. Krdis tanda TCnin mah ke me le ri ne, yarg la ma la r na hal k m zn hi bir za man g ve ni ve ka bul olma m tr. dam den diin de, mahkeme ve yarglama dendiinde, Krdn her zaman haksz kmas, ezilmesi ve horlanmas, yeni darbeler almas, daha ok ykmn, srgnn, acnn gn, gzyann, ayrln, kederin gel me si ya an m tr. Bu ola y etin de, ke mi in de, his se de ce i aktr. Youn idamlarla, ar cezalarla gemi srecin halkmza bir kez daha yaatlma abasna girildii grlmeli. - 12 Eyllden bu yana, bunca onaylanm ve infaz edilmi idamlar arasnda, sizin davalardan yarglanp idam alan ve cezas kesinleen insanlardan kimseyi idam etmemelerini nasl deerlendiriyorsunuz? - damlarn infaz edilmemesi uluslararas ve tarihsel etkenler, halkmzn idamlara, Trk yarg sistemine yaklam, mcadelemizin kesintiye uramadan srmesi gibi faktrler gznne alnarak incelenmelidir. Devlet Krdistanda idamlar; isyan ve bakald-

603

rlarn bir yerde trensel anlamda bitiriini ilan etme arac olarak kullanmtr. Halkn bakaldrsnn ipe ekilerek sonulandrlmas, byk bir trenle, byk bir tantanayla ilan edilir. Bizde her eyin bitmediinin devlete de grlmesi, gcmzn farkna varmas, dediimiz anlamda trensel bir bitirii gerekletirmeyi imdiye kadar mmkn klmad. Ve bu yzden de gnmze kadar idamlar gerekletiremedi. Biz, hem mahkemelerde direnii srdryor, hem de partinin kendisini darda koruyabilmesi, bamszlk izgisinden taviz vermemesi, mlteci durumuna dmemesi, dzenli bir ekilde geriye ekilip yeniden daha gl olarak lkeye dn yapmas ve savamas devlet asndan byle bir trensel bitie bavurmann zamansz olduunu gsterdi. Ve gnmze kadar da idamlar gerekletiremedi. Dier etken de halkmzn idamlara kar olan hassasiyetidir. - Nasl bir hassasiyet bu? - Krdistan insan idamlarda, isyann ve klelii reddetmesini grmektedir. Ayrca umutlarnn ve zlemlerinin bedenlerde ipe ekiliini, inanlarnn ve gelecee olan gvenlerinin idamlarda boulmaya, yokedilmeye alldn grmtr. damlarn ardn dan is yan la rn tas fi ye edil me si, pa si fi kas yo nun gel me si ne ramen Krdistan insan hibir zaman Trk egemenlik sistemine, yarg kurumlarna gvenmemitir. Cezalar, en vahice uygulanan katliamnn tamamlaycs olan idamlara kar iten ie de olsa, yreinde, beyninde, ruhunda da yaasa, byk bir kin ve dmanlk beslemitir. Hibir zaman idam doru, meru, hakl bir olay olarak grmemitir. - Mahkemelerin, egemenlik sistemini oluturan sacayaklarndan biri olduu gereini bilince karmak kolay i deildir. Siz, tm Krt insannn bunu gerekletirdiini sylyorsunuz. Onlar bylesine kesin tutum almaya iten nedir? - Bu sorunun yant halkmzn tarihinde yatmaktadr. Krt insan Takrir-i Skun, Mecburi skan yasalarnn, istiklal mahkemelerinin ne anlama geldiini bilir. nk yaamnn bir paras olmutur. eyh Sait isyannda kurulan istiklal mahkemesi yarg-

604

lar rk kemalistlerden oluuyordu. Heyette Ahmet Sreyya zge Evren adnda bir savc var. Bu adam anlarn 1960da Dnya gazetesinde yaynlatm. Daha sonra kitap yazm. Kitabnn bir paragrafnda unlar yazyor. () Gnn birinde kahraman bir gen mahkemeye getirilip hakimler tarafndan sorguya ekildi. Hakimler bu gencin Trke bilmediini anladklarndan, idam etme kararn aldlar. Gereke yleydi: Trke bilmeyen bir insann lkeye yarar olmaz. (ab) Bu sebepten tr idam kararlatrld. Bu gen o gece idam edildi! Ben, Yalova Dakapda kk bir otelde kalyordum. Uykuda iken Trke bilmeyen bu ocuk ryama girip ellerini boazma geirerek, Trke olarak: Neden beni beraat ettin? Beni idam etsinler diyerek beni korkuttu. Bu olay sabaha kadar birka kez tekrarland ve ben deliye dndm. Sabahleyin mahkemeye giderek hakim arkadalarma unu syledim: Arkadalar eer biz her Trke bilmeyeni idam edersek o zaman Amed (Diyarbakr) ve Doudaki btn insanlar idam etmemiz lazm. Biz buraya sulular cezalandrmaya geldik. Onlara ryamda bama tm gelenleri anlattm. Mazhar Mfit ve dier hakimler bana unu dediler: Sen karma, bu bizim iimiz. Ben de savclm ileri srdm, aramzda kavgaya kadar kzan bir mnakaa kt ve bunun zerine mahkeme durduruldu. Ben bu durumu ifreli olarka Ankaraya bildirdim. Bir hafta sonra yle bir telgraf aldm: Amed istiklal mahkemesi basavcs Ahmet Sreyya bey! Amacmz Krtlerin ve Krtln kafasn ezmektir. (ab) Hakim arkadalarn ile bar. Gzlerinden perim. Trkiye hkmeti Bakan smet nn. te Trk yargsnn Krt ve Krdistan iin hkm ve karar budur. - Verebileceiniz baka rnekler var m? - Nuri Dersiminin anlatmlar da bu konuda arpc rneklerle doludur. Bir tanesi yle: () Trk ynetimi ayaklanmay gereke gstererek sadece ayaklananlara deil, Krtler arasnda etkin olan ve zellikle kemalistlere taraftar olmayan herekese bask yapyordu. rnein, TBMM ilk dnem mebuslarndan Hasan Hayri, eyh Sait ayaklanmas srasnda Dersim halkna mektuplar gnde-

605

rerek itidali tavsiye ettii halde ayaklanmann Trk ynetimi tarafndan krlmasndan sonra M. Kemalin zel emriyle kendisi ve yeeni (kardeinin olu) Cemal Mehmet yakalandlar. Sorgu srasnda st. Mahkemesi Bakan Ali Saip, Hasan Hayriye dnerek: Ankaradaki meclis toplantlarna niin Kt Milli kyafetiyle geliyordunuz? diye sordu. H. Hayri savunmasnda Meclise M. Kemalin talimatyla milli kyafetle gidiyor ve yine onun talimatyla Krtlerin Trklerden ayrlmak istemdiini belirten telgraflar Lozan Konferansna ekiyordum diye belirtti. Fakat bu konumalar TBMM eski mebusu H. Hayri ve yeeni Cemal Mehmedin analarndan Krt doduklar iin idam kararn vermi olan mahkeme heyetini etkilemedi. H. Hayri idam sehpasna karld Yine Nuri Dersiminin verdii bilgilere gre; Elaz stiklal Mahkemesi sadece Palu ve apakurda 400 Krt gencini idam etti. Ayrca 1925 Eyll ay sonuna kadar Dou lleri stiklal Mahkemesi 120 idam verdi diyor. eyh Sait ve ayaklanmann dier nderlerinin 1925 Mays sonunda balayan mahkemeleri bir ay iinde sonuland. Bir kafes iinde iddia makamnn karsna karlan 49 kii, 29 Haziranda Diyarbakrda asld. - Bu 49 kiinin aslmasyla szn ettiin o tantanal final gereklemi mi oluyor? - Evet, isyann bitiriliinin treni yaplm oluyor. Ancak Krt halk zerindeki bask ve yldrmalar bitmiyor. Mahkemeler devletin gcn ve otoritesini hep konuturuyor. - Yeniden size ve aldnz idam cezalarna dnelim. - Devlet bunlar suluydu diyerek, bizleri asp Krdistan insann ikna edemez. nsanmzn konuya yakalam, hibir zaman devletin, bunlar hakszd, hakettikleri cezay aldlar, iledikleri su yznden asldlar eklindeki yaklam gibi olmayacaktr. Aslan insanlar Krdistan bamszl iin savatlar, zlemimiz olan zgrlk ve bamszlk iin yola ktlar ve devlet onlar bu yzden idam etti diyecektir. Krdistan iin yola km, bu uurda cann vermi insanlarn yeni isyanlara yeni direnilere kvlcm olaca, ulusal kin ve ulusal bakaldrnn bilenmesinin gl bir

606

ateleyicisi olaca ortadadr. Hele mcadele henz bitmemi ve nderlik tasfiye edilmemiken, bunun getirecei tehlikeleri gren Trk devleti idamalar gerekletirmeye cesaret edemedi. - Konuyu deiik balklar altnda ele almak gerekir derken bir boyut olarak uluslararas etkenden szettin, o konuda ne diyeceksin? - Bir defa Trk devleti Krdistann varln, Krt sorununu ve bu davann nc gcnn meruriyetini kabul etmiyor, yok sayyor. Yok sayd bir davann insanlarn resmi dzeyde trensel olarak ldrmesi, ak ve resmi bir ekilde bu lmleri gerekletirmesi uluslararas alanda Krt sorunu yoktur hikayelerini de boa karm olacakt. Dnya halklar olmayan bir sorundan tr, olmayan bir dava yznden insanlarn devlet eliyle ldrlmesini, resmi trenlerle idam sehpalarna dizilmesini anlayamayacak ve iin mantn kavramak iin soracakt. Doal ki, bu sorular davamzn dnya kamuoyu nne kmasna katkda bulunacakt. Krdistan davasnn ve onun savalarnn uluslararas alanda meruiyetini salamaya hizmet edecekti. Bu tr ldrme olaylar da bizim hakllmza iaret olaca iin, devlet idamlar gerekletirmedi. - Peki Austos 1984 kyla idamlarn infaz edilmemesi arasnda bir balant var m? - Var. Dier en nemli neden ise, 15 Austos 1984 kmzn yeni bir sre balatmasdr. Koyduumuz dier nedenlerin hepsini tamamlayan, hepsini kendinde somutlatran, yerli yerine oturtan yeni bir tarihsel dnemdir bu. Mcadele ve nderliin kesintiye uramamas, daha gl ve gemiten daha yetkin olarak ortaya kmas, bu dnemde tabii ki gerekletirilecek her idam Krdistanda bozkr tututuran yeni kvlcmlara, isyan ve bakaldrlara neden olacaktr. Her beden bu mcadelenin yeermesinin tohumu olacak, halkn kinini, bakaldrsn, azmini bileyecektir. nk ahsmzda halkn umutlarnn ve zgrlk hareketinin ipe ekildii grlecek ve bu noktadan sonra halkmzn sessiz, kaytsz ve seyirci kalmas olanakszlaacaktr. Korku bu-

607

dur. TC, yllardan beri smrgeci deneyim ve tecrbbelerinden kard sonularla Krdistan insann iyi tanmtr. Austos knn ne anlama geldiini grebilmekte, kvlcm kendi tutumuyla daha da geniletip yangna dntrmeyi istememektedir. Bu nedenler bir araya getirildiinde devletin bizi niye asmad, asamad da anlalm olur. - Egemen snf sylemince, idamn caydrc yn zerene hep vurgu yaplr. Bu mantk, niin sizin gerekliiniz karsnda dumura uruyor? Eylemlerinizin balangcn oluturan 1984 ylnda bildiimiz gibi devlet, adeta misillemeci bir mantkla iki insanmz idam etti, ama ynelim yine sizin davalarnzdan yarglanan insanlara olmad. Hdr Aslan ve lyas Hasn idam edilmelerini nasl yorumluyorsunuz? - damlarn, bask ve katliamlarn ezip bitirmede caydrc bir unsur olduu snfsal ve ulusal mcadelede pek sk kullanld, egemen snflarca bunun savunmasnn yapld bilinen bir olay. Tarihe baktmzda, Spartaksten, kle isyanlarndan tutalm da gnmze kadar adm ba daraalarnn kurulduu insanlarn engizisyonlardan geirilip yakld, isyanlarn kitlesel katliamlarla, kymlarla, kltan geirilerek sonulandrld veya sonulandrlmaya alld, ama buna ramen byk imparatorluklarn, krallklarn kendisini ykmdan, tarih sahnesinden siliniten kurtaramadklarn grmekteyiz. Bu sylemler kar-devrimin, an doldurmu egemen snflarn iktidarlarn ayakta tutmak iin, gerici zor kullanarak kitleleri yldrma, katliam ve basklar hakl gstermenin klfdr. Propaganda temelinde ele alnarak kullanldn grmek gerekir. Bunun dnda, toplumsal hareketlenmeyi, insanln ileri gidiini, idamlarn, katliamlarn durdurduuna tarih tank olmamtr. Snflar mcadelesi tarihi bunu hi yazmamtr. Zaman zaman baz ayaklanmalar, bakaldrlar ezilmise de, bu ancak mevcut ynetimlerin ve sistemlerin mrn bir sre daha uzatma abasnn tesine bir ilev grmemitir. Gnmzde de smrgeci egemenler, emperyalistler tarafndan katliamlar zellikle smrgelerde ska uygulanan, bavurulan bir yntemdir. Buna kar-

608

n, ada bir akm olarak ulusal kurtulu hareketlerinin dizginlenip ortadan kaldrlamadn, pepee halklarn bamszla ulatn ve gnmzde insanln byle ad yntemlere kar gl bir cephe oluturabildiini gl bir anti-militarist, anti-katliamc insanlk deerlerinin yaratldn grmekteyiz. Bu noktada artk insanln tarihsel bir birikime sahip olduunu da sylemeliyiz. Trkiye gereine dnersek: 1970ten gnmze kadar, zellikle devrimci demokratik muhalefetin gelitii dnemde de idamlar yaand. Denizlerin, Yusuflarn, Hseyinlerin ipe gtrlmesi, Trkiye devrimci mcadele tarihinde byk anlamlar ierir. Bu idamlara ramen snflar mcadelesinin durmadn ve Denizlerin ahsnda bir meale haline geldiini, zgrlk ve bamszlk mcadelesinin kitlelerde yer ettiini ve Krdistanda silahl mcadele boyutunda kendisini pratie dktn grmekteyiz. Kald ki Trk devletinin katliamc, vahi ve barbar yz Krt halknca ok iyi bilinmektedir. Byle bir davaya atlmann karlnn ve bedelinin katliamlar, lmler, idamlar olaca zaten bilinen bir konuydu. Yeni gndeme gelen yeni kefedilen bir ey deil ki. Byk davalarn bedellerinin, hele zgrlk gibi davalarn bedelinin byk olaca, bu bedelin de en bata o halkn deerli evlatlar, nclerince denecei, en fazla onlarn hedeflenecei, kannn dklecei bir gerek. Nitekim hareket olarak ortaya ktmzdan gnmze kadar, her ynyle ok deiik saldrlara ve komplolara hedef olduk. Henz parti olmadmz dnemlerde, daha grup aamasndayken Haki Karerden balayarak yzlerce nder, militan, sava arkadamz katledilmi, ikencelerde ldrlm, binlercesi hapishanelere doldurulmu, yetmemi; oralarda youn ikencelere uratlm, onlarcas ldrlm, kendini yakm, lm orularnda lm kucaklam. Btn bunlar biraraya geldiinde idamlarn caydrc olaca hikayesinin, toplumsal zgrlk davasna atlm, bu soylu bakaldrya soyunmu halklarn mcadelesini durdurmada bir rolnn olamayaca aktr. Bunun en iyi kant 1984 byk atlmmzdr. Yzlerce arkadamz cephelerde lme komu, Krditanda lm artk kalan, korkulan bir olay

609

olmaktan kmtr. Giderek halkmz bamszlk, zgrlk uruna, lke-vatan uruna kitlesel olarak kendisini lme atabilecek dzeye gelmi, bu bilince eriebilmi ve yzlerce savamz ehit olmutur. atmalarda dmana teslim olmaktansa, son mermisini, son bombasn kendi bedeninde patlatarak zgrln bedelini kanlaryla deyip devrimci tarihimizin bu ekilde yazldna tank olmaktayz. Bu olgulardan hareketle devletin, egemen snflarn idamlar, lm caydrc unsur olarak piyasaya srmesinin gerekliimiz karsnda anlamn yitirdiini, bu politikalarn dumura uradn aka syleyebiliriz. - Peki, ama ya dier boyut? Niin size ynelmiyorlar? - yi bilelim ki, Trk devleti kadar katliamc, rk, vahi, faist bir orduya sahip baka bir devlet yoktur. Byle bir ordunun yeryznde bir benzeri bulunmaz. Trk ordusu mthi intikamcdr, katliamcdr. Bugn yzlerce subay, askeri, gerillalarmz tarafndan ldrlmektedir. Sadece bu bakmdan bile bize kar mthi bir kin beslemektedir. Gzn krpmadan hepimizi bir kak suda, boma, yutma isteiyle yanp tutumaktadr. Ama buna ramen bizleri asamayp imha edemiyorlarsa bunun nedenini yukarda koyduumuz gibi Krdistan gerekliinde aramamz; mcadeleyi militan ve gl bir ekilde, gl bir nderlik etrafnda yrtmzde, mcadelenin kesintiye uratlmamasnda, uluslarars koullarda, dengelerde aramalyz. Trkiye solundan insanlar asld, dedik. Bir defa Trk halknn idamlara, yarg sistemine yaklamn biraz anlamalyz. Krdistan halk gibi bu idam ve cezalandrmalar, katliamn, umutlarn, gelecein ipe ekilmesi eklinde pek ela alnmyor. Trk halknda bizdeki gibi yargya bir yabanclama yok. Devlet bunu halka demagojiyle u veya bu ekilde benimsetebiliyor veya halkn sessiz kalmas olay var. Bir de, Trkiyedeki rgtler 12 Eyllden sonra byk bir yenilgi yaadlar. Topluma nclk edebilecek esas potansiyel ya cezaevine konuldu, ya ldrld, ya da mlteci durumuna drld. Bu gler sorgulayc, yarglayc olma, ilkel anlamda da olsa aslan devrimcilerin intikamn alma, hesabn TCden sorma g ve konumda olamad. Dev-

610

let de bu yapdan yola karak ve bu iki arkada asmayla bize dolayl bir mesaj vermek istedi. Bir noktadan sonra sizi de asabilirim! Partiye ve halkmza byle bir mesaj vermek istedi, ama kar cepheden, aktan saldrp bizi idam etme cesaretini gsteremedi. Partimiz nclnde halkmzn tarihsel yarglayc olma, hesap sorma pozisyonuna gelmesi, TCnin iini zorlatran, bu alanda da elini kolunu balayan en temel unsurlardan biri. - Konuyu aklarken uluslararas durumdan ve bir dengeden bahsettin, bu noktay biraz daha aabilir misin? - Blgesel politikalar asndan da Krdistan sorununun zm veya zmszl nemli deiiklikler yapabilecek gtedir. u bir gerek ki, PKK Ortadou halklarnn devrimci anlamda kurtulu mcadelesinde yeni bir motif oldu, yeni bir yol gsterici durumuna geldik. Ve blgedeki sorunlarn da kalc zm, ya da zmszl bizden gemekte. Krdistan sorunu gnmzde uluslararaslam, dnya kamuoyunun ve eitli kurulularn gndemine daha fazla girmitir. Trk devletinin artk eski hikayeleri ucuzundan satma, insanl aldatma abalar sonu vermemektedir. Ve halkmz bugn uluslaras alanda da mcadelesiyle, gelitirdii ilikilerle TCnin etki alann giderek snrlandrp daraltabilmektedir. Bu gelimelerin doal bir sonucu olarak idamlar konusunda Avrupay, mttefiklerini ve dier kurulular ikna etmesi pek mmkn olamyor. AETye girmeye alyor. Avrupayla ilikileri gelitirmek istiyor. Bu kurulularn Trkiye ile olan ilikileri, byle aktan, devlet eliyle, idamlar tezgahlamas, resmen ilan etmesi engel gibi grnmektedir. Bu, TCnin idamlara ynelmesinde az da olsa caydrc bir unsurdur. TCnin idamlar gerekletirememesini, Krdistan insann katletmekten geri durmak istedii insafa geldii veya insancllat eklinde ele almak byk bir yanlg olur. Byle halklarn katili, katliamc bir gc tanmamak, temize kartmak anlamna gelir. Burada g olayn, uluslararas ve ulusal alandaki dengeleri, dnemsel gelimeleri ele alp incelemek gerek. Krt insan iin idam; korkun rknt verici olmutur. Bunu byle yapan; halkn rgtszl, nderliksiz kal ve aresizlii-

611

dir. Ayaklanmalar bastrldnda, ndersiz kalndnda ki bu idamlarla da yaatlyor ne yapacan bilmez olmu, akn, zavall halleri ok yaamtr. Onun tarihi mahkemeler idamlar, gler, srgnler; onu yutan, kaybeden, korkutucu, rktc binlerce olayla doludur. Ama bugn bir rgtszlk yaanmyor. Ve Krtler artk lmden idamdan korkmuyor. Korku duvar alm, hele bilinli nc kesimleri hi korkmuyor. Eer gl, doru bir nderlik olursa, devletin ldrmelerle toplumda gerekletirmek istedii korku, ylgnlk ve pasifikasyon tersine evrilip gl k, atlm ve bakaldrlara dntrlebilir. damlar ateleyici durumuna getirip yaptklarn devlete daha fazlasyla dettirme, hesabn sorma mmkn olabilir. Daha byk gleri dman karsna karma pozisyonu yaratlrsa ki, PKK bu yapda, bu olgunlukta, ve bilintedir idamlarn ve ldrmelerin olumsuz etkisi azalr. damlar aslnda ift azl bak gibidir. Halkn bakaldrs, rgtl yaps tasfiye edilmise, bu devletin elinde keskin bir bak haline gelir; daraalarnda sallanan bedenlere bakan halkmz ondan korkmay, rkmeyi, o byk kinini yreine gmmeyi grr. Bylesi hallerde devlet, bu aracn ama ve hedeferine daha abuk varmak iin kullanr. - Meydanlara birbiri peisra onlarca daraac birden kurulur. - Ama bakaldr ve rgtl bir mcadele yryorsa, idamlar mcadeleyi yrten gcn elinde kesikin bir bak haline gelir. Halkmz daraalarnda sallanan bedenlere bakt zaman onda gelecei, umudu, zgr ve bamsz Krdistann yanan mealesini grr. Yreinin derinliklerine gmd kini aa vurur ve kavgaya katlr. te bu durumda, Krdistan halknn keskin, vurucu silahlara, rgtlere; PKK, ARGK (Krdistan ulusal kurtulu ordusu) ERNK (Krdistan halk kurtulu cephesi) ahsnda sahip olduu bugnlerde, idamlar bu yapnn elinde devrimi kllendiren deil, alevleri tuturma ilevini grr. Bu yzden Trk devleti bugn o noktada fazla ileri gidememektedir. Bizi asmak istemediini ve buna niyeti olmadn syleyemeyiz. Bu isteini ve niyetini aa vurduu anlar da oldu. 1984 Austos atlmndan sonra,

612

zellikle scak sava alannda yakalanan, tutsak denlerin dosyalarnn iki- ayda, en seri ekilde mahekemelerden karlmas, yargtayda onaylanmas, meclise gnderilmesi bizden de insanlarn idam etme niyetini aa vurma anlamna geliyordu. Ancak mcadelenin Krdistanda ykselii, kitlesellemesi, idamlarn halk korkutma ve panikleme yerine daha fazla ateleme riskini tamas karsnda bu niyetlerinden vazgeip idamlar gnmze kadar gerekletiremedi, erteledi. - Sizce onaylanm idamlar, gelimeler karsnda her an infaz edilmeye hazr bir tehdit unsuru olarak m dnlyor? Sizde rehin tutulduunuz gibisinden bir izlenim mi var? - Bu soruya olumlu yant vermek gerekiyor. Gerekliimizi, TCnin bize yaklamn, niyetlerini, politikalarn otaya koyduk. Dev let ken di si ni gl hi se ti in de ve ya Kr dis tana y ne lik amalarn yaama geirmeye hizmet ettiinde deil idamlar, Krdis tan l ym di yen, Kr dis tann ba m sz l n dan ya na olan, bunu ifade eden herkesi byk bir gz dnmlkle ortadan kaldrmaya hazrdr. Nitekim gnmze kadar youn kitlesel ikenceler, katliamlar ortadan kaldrmalar gznne alndnda bu niyet en plak biimiyle srtr. nsanla ve halkmza kar idam ve ortadan kaldrmay bir antaj olarak kullanyor. Trk hkmetlerinin bize ynelik politikalarnn tamamen devlet politikalarndan kaynaklandn, mevcut hukuki erevenin bile iletilmediini syledik. Bu en ak biimiyle devletin en yetkili az la rn dan yk sek ses le di le ge tir di. He nz ba ba kan ken, 1987de Turgut zaln Amerikaya yapt gezi srasndaki aklamalar anmsanmaldr. PKKnin gelitirdii eylemler karsnda syledii udur: Rahat dursunlar, onlarn da elimizde adamla r var, dos ya la r n mec lis ten ge i ri riz! Bu, u nu gs te rir: PKKye, Krdistan halkna ak bir tehdit vardr ve bu tehdit de biz idamlklar zerinde yaplmaktadr. Halka ve partiye dayatlmamz szkonusudur. Bunlar, devletin niyet ve politikalarn aa vuran son derece tehlikeli yaklamlar. Bizi ldrmeleri veya asmalar, Krdistanda her zaman ve bundan sonra da partimiz,

613

ta rihimiz asn dan m ca de le nin bir st aa ma ya s ra ma sna hizmet edecektir. Krdistanda daraalarnda aslarak gnderilen her ceset, devlete ilenen bu cinayetler, halkmz ve partimiz tarafndan sorgulanacak, hesab mutlaka sorulacaktr. u anda cezaevlerinde bulunan sava esirleri, olarak unu sylemek durumundayz: Ne partimiz, ne halkmz bizlerin ulusal bamszlk ve zgrlk mcadelemize kar kullanlan bir antaj unsuru olarak grlmemize, mcadeleden alkoymak ve geri ekmenin arac olarak kullanmasna izin verecektir; ne de biz sava esirleri bedenlerimizi halkmzn bamszlk, zgrlk mcadelesini geri ekmenin arac olarak kullanmasna izin vereceiz. Varlmz, halkmzn mcadelesi iin ortaya koymu insanlarz. Byk davalarn bedellerinin byk olaca bilinciyle yola kmz. Bu uur da ce za ev le rin de en zor lm bi im le ri ni se e rek, lm orularnda kendini yakma eylemlerinde lme gitmi ve atarak ehit dm arkadalarmz var. Bizlerde ayn yoldan gitmeyi bir zveri olarak, grmeyeceiz, doal bir grev olarak yaklap yola yle devam edeceiz. Halkmzn bamszlk ve zgrlk mcadelesinde nasl ki sorumluluk ve grev bilinciyle yrdysek, bundan sonra da idam sephasnda ayn anlay ve duyguyla lmn zerine yrmeye devam edeceiz. Halkmza ve partimize kar grevlerimizi lmlerde yerine getirmekle tarih bizi kar karya getirdiine gre bundan yz evirmeyeceiz. zgr ve gzel bir yaam olan, halkmzn gelecei uruna lme gitmeyi onur bileceiz. Herkes unu iyi bilmelidir ki; partimize, halkmza kar varlmz zerinde antaj ve tehditlere asla izin vermeyeceiz, her ey zgr, gzel yarnlar, devrim iin! Bunu yaratmada kendimizi katk edeceiz. - Uzun erimli politikalar asndan idamlar gerekletirmeyi nne koymasa da, onun baka bir lm biimini tercih etmeyeceini, yaama geirmeyeceini syleyebilir miyiz? - Hayr Belki insanlar asmyor, ama ierde nasl imha edebi le ce i ne ka fa pat la t yor. Bu ko nu da u r ne i ve re yim: 1987de bir grup gazeteci Diyarbakr Askeri Cezaevine gelmiti.

614

Devletin bizi rehin tuttuu ve asamayaca konusunu onlara da anlatmtk. 35e geldiklerinde unlar syledik: Sizler yaayacaksnz, bu sylediklerimizin de tan olacaksnz, Trk devleti byle tehlikeli ynelimler, antaj ve komplolar iine giriyor. Halkmza ve partimize kar bizi, bedenlerimizi kullanmak istiyor. Belki iimizden birka kiiyi asabilirler, ama esas olarak bizi asamayacaklardr. Bunun yannda deiik provokasyon ve katliamlarla, hak gasplaryla alk grevleriyle yzyze brakarak, u veya bu gerekeli saldrlarla, ikencelerle, karanlk oyunlarla bizleri cezaevlerinde ortadan kaldrmaya alacaktr. Bunu tercih edecektir ve sizler bu srecin tan olup greceksiniz dedik. Pratikte de bunun ispatlandna, uygulandna tank oluyoruz. Cezaevinde devletin srekli saldrs, direniler ve kan pahasna elde edilmi insani haklarn, insan onurunun tekrar saldrlara maruz kalmas, tutsaklarn bunlar savunma temelinde tekrar tekrar direnilere gemesi, sresiz alk grevleri, lm orularyla ok sayda insann sakat kalmasna, vcutlarnn, direncinin zayflamasna ve lm noktasna gelmesine, bu alanda da llemeyecek kadar byk bir krmn ve katliamn yaandna hep birlikte tank olduk. Ayrca Temmuz-Austos 1989 Eskiehir alk grevi ve oradan Aydna srgn srasnda devlet intikamc, saldrgan tutum taknarak iki arkadamz ldrd. Bu da asma yerine baka biimlere yneldiklerinin kantdr. Ayrca, Trk devleti hibir zaman Krdistanda idamlar gncelletirmeyecek diyemeyiz. Bugn i ve d dengeler idam yapmasn engelliyor. Krdistanda bamszlk mcadelesinin bir btn olarak dizginlenmemesi, her eyi kaybetme noktasnda byk bir gzkaralkla nasl olsa her eyi kaybediyorum mantyla gerek Krdistanda ve gerekse cezaevlerinde byk boyutlu deiik katliamlara girimesi, insanlar ipe ekmesi de yaanabilecek olaylardr. Buna kar da gerek halkmzn, gerek insanln hesaplarn, hazrlklarn yapmas en aklc yaklam olacaktr. - Sava esirleri konusunda irdelediimiz gibi, acaba devlet resmen kabul etmemi olsa bile sizleri rehin tutmas, ya da byle bir

615

grnm vermesi, az ya da ok mdahale fikrine yaklatna iaret olabilir mi? - Uzun vadede yle olacaktr. Ama u anki noktada byle bir durumla hareket ettiini syleyemeyiz. Ak savata taraflarn karlkl olarak esir almas bilinen bir gereklik. Ve bu, imdi Krdistanda daha ok tek boyutlu yaanyor. Yarn yzlerce, binlerce Trk askeri, subay PKKnin sava glerinin eline esir decektir. Esirlerin karlkl deiimi gndeme gelecektir. Ama imdilerde TC bunun yerine Krdistanda atma alanlarnda yakalad insanlarn infazn annda orada gerekletiriyor, ipe ekme veya yarglayarak ldrme yerine, sava ortamnda eline den sava esirlerini olay erinde ldryor. Zirvenin Krdistan balkl temel konusu, mevcut bask yasalarnn yetersiz kald dncesiyle SS diye anlan Sansr ve Srgn kararnameleriyle Krdistanda ykselen toplumsal muhalefeti bomayd. zaln bu politikasnn esaslar zirveye katlan muhalefet partilerince de onayland. Zirvede ele alnan konulardan biri de idamlard. Buna gre idamlar meclisten geirilmeli, ya da otomatie balanmalyd. Hatta mecliste bulunan idam dosyalar iinde, PKKye mensup olanlarn dosyalar ayrlmal, nce onlarn icabna baklmalyd. Zirveden sonraki gnlerde gazetelerde cezaevindeki PKKli idamlklarn tek tek isimleri yaynlanmaya balad. Bu, rehinci ve misillemeci mantn arpc bir grnts olarak kaydedildi tarihe. (R.S.)

Dip not: Bu blm derlenirken; Olaanst Hal Blgesindeki asayi sorunlarn grmek iin Turgut zaln yapt zirve arsna SHP ve DYP liderleri olumlu yant vererek, ankayaya ktlar. Dzen ii siyaset arenasnda ankayay igal altnda grenler, onursuzca indiririz diyenler, biraraya gelmeleri olanaksz gibi gzkenler ne oldu da bir masa banda bulutu? Hem de panikle, alelacele. Krdistandaki mcadelenin ivmelenmesi, yer yer bakaldr temelinde halk hareketine dnmesiydi paalar tututuran.

616

Ek Blm Diyarbakr Askeri Mahkemelerinde siyasi savunma yapan PKKlilere verilen cezalar
PKK Hilvan-Siverek davas savunmasndan ceza alanlar: Muzaffer Ayata Bedrettin Kavak Abuzer Dehet A. Yaver Kaya Ramazan demi rfan Gler Salih Oa Sleyman Gnyeli M. Fahri ifku Celalettin Deliba Fevzi Yetkin Ali Kl Kemal Akta Ylmaz Uzun 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay 15 yl, 8 ay

617

PKK Ana davasndan yargtay savunmasndan ceza alanlar: Faruk Altun M. zzet Baykal M. Fahri iftku M. Can Yce rfan Gler Sleyman Gnyeli A. Gani Alkan Ali Kl M. Selim rkkaya Ahmet Bayk 14 yl, 8 ay 14 yl, 8 ay 14 yl, 8 ay 14 yl, 8 ay 14 yl, 8 ay 14 yl, 8 ay 14 yl, 8 ay 8 yl 8 yl 8 yl

Hilvan-Siverek davasnda atlan sloganlardan ceza alanlar: Abdurrahman Sevgat Mustafa Gne Enver imeksoy Cuma Karaal Salih Kubat Ahmet Yavuz M. zzet Baykal Salih Oa Ramazan demi Sleyman Gnyeli rfan Gler Bedrettin Kavak M. Fahri iftku Celalettin Deliba Abuzer Dehet 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay 4 yl, 6 ay

618

Sloganlarn savunmasndan ceza alanlar: M. zzet Baykal Abdurrahman Sevgat Bedrettin Kavak Mustafa Gne Cuma Karaal Salih Kubat Ahmet Yavuz Abuzer Dehet Celalettin Deliba M. Fahri iftku Salih Oa rfan Gler Sleyman Gnyeli Enver imeksoy Ramazan demi 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn 8 yl, 10 ay, 20 gn

12 Eyll sonras idam askeri yargtayda onaylanp dosyalar meclise gnderilen PKKliler: 1. Muzaffer Ayata 2. Kemal Akta 3. M. Can Yce 4. Hamit Baldemir 5. Alattin Akta 6. Osman Yldrm 7. Mehmet Doymaz (Hasanolu) 8. Kasm Tepeli 9. kr Gkta 10. Sabri Ok 11. Mehmet Doymaz (Mehmetolu) 12. Fuat Kav 13. Muhittin Dolar

619

14. Mustafa Turan 15. Mustafa epik 16. Hasan epik 17. Salih Sezgin 18. Mehmet Yalnkaya* 19. Enver zer 20. Mehmet Kaya 21. Mehmet Soan 22. Faruk zdemir 23. Cemal Acakaya 24. Mehmet Tren 25. Recep Nurcengiz 26. Kenan en 27. rfan Mantarolu 28. Hasan Barakl 29. Osman Yldrm 30. Enver imeksoy 31. Hamit Kankl 32. Mehmet Takr 33. Celalettin Deliba 34. Selhattin imek 35. M. Emin Gkdemir 36. eyho Topcu 37. Ali Gn 38. Ali zbay 39. Ahmet Karabacak 40. Sadrettin Aydnlk 41. Bedrettin aylar 42. Mustafa Keser 43. ahin Binici

44. Ahmet retmen 45. Musa Aslan 46. Davut Utkun 47. Yaar Erolu 48. Mmin Acakaya 49. Mustafa Sarkaya 50. M. Sddk Korkmaz 51. Ali Poyraz 52. Mahmut Akta 53. Mehmet Dirlik 54. Mehmet Gencer 55. M. Ali Ylmaz 56. amil Batmaz 57. Ferhat Gmboa 58. Mehmet Ayiek 59. M. Sait l 60. Hasret Ku

* Mehmet Yalnkaya, 1989 ylnda alk grevindeyken, Eskiehir zel Tip cezaevinden, Aydn zel E Tipi cezaevine yaplan lm yolculuu srasnda (Kanl Srgn) arkada H. Hsn Erolu ile beraber dvlerek ldrldler.

620

621

622

623

624

625

626

627

628

629

630

631

632

633

634

635

636

637

638

13

639

14

640

641

642

643

644