|yte,:lij i

L o U I S ALTHUSSER' in dncesini en iyi tem sil eden ahmalarm in, 1960'larda kalem e aldigi K a p ita l'i O km nak ve M arx Iin adii kitaplan o ldugunu biliyoruz. Bunlar d j n r n "tem ei yapitlan" sayilabilider. Fakat 1960'larin sonuna d o g ru , gerek kuramsal planda bazi tartimalarin zorlamasi ile, ve gerekse siyasal plandaki gelimelerin itkisi ile, A lthusser b u tem ei yapitlarm daki makalelerde ne srdiig savlan gzd en ecirme ihtiyaci duydu ve bir dizi yeni makale yazdi. Birikim Yaymlan bunlardan bazilarmi L en in ve Felsefe, Ideoloji ve D e vle tin Ide olojik A y g itla m ve John Lewis'e C evap adii kitapik halinde yayinlamiti. Bu yazilann A lthusserin dncesinde nem li bir degiimi sim geledigi ve yazarin ikinci " ya da "olgunluk" d-| nem i yazilari oldugu genel kabul gren bir grtr. Szkonusu gzden geirm enin boyutlanm en geni biim de aiga vuran zeleftiri geleri ' nin T rkiye'de yaymlanmasi iin ise, uzun sre beklem ek gerekti. (Elinizdeki evirinin ilk basimi 1991 yiknda yapildi).

B u yazilari K a p ita l'i O kum ak' a bir sonsz kadar nsz ola rak da dnm ek m iim knd. nk K a p ita l'i O kum ak in 1995 yilmi beklem ek gerekti. (Belge Yayinlan). M a rx I in ise. hala dilimize kazandirlm adi.

B ELG E Y A Y IN L A R I
Dnce Dizisi

Louis Althusser, 1974

ZELETIRi GELERI E LE M E N TS D U T O C R ITIQ U E A

Dzelti

Sema Erdemli
Dizgi

Yn Dizgi
Kapak Diizeni

Y usuf Asian
/ Kapak Bash

Gler Ofset
l I Kapak Monta]

Adim G rafik
Cilt

Gven Mcellithanesi
Birinci Baski : Mart 1991 ikinci Baski: Agustos 2000

BELGE ULUSLARARASIYAYINCILIK

Divanyolu Caddesi Binbirdirek lham No: 15-4 Sultanahmet / Istanbul Tel / Faks: (0212) 517 44 53 / 638 34 58

Louis Althusser

ZELETiRi GELERi
Trkesi: Lev ent TARGU

iw

beige yaym lan

OKUYUCUNUN DiKKATlNE

Bu kiik kitapik daha once yayirdannwni iki denemeyi iermekiedir. Bunlardan birincisi Haziran 1972 tarihini olup, bu metnin John Lewis'e Ceyap'fg g e n ite sailmi olan ve hatirlanacagi zere, sade ce felsefenin tamminin dzeitilmesiyle sinirh kalan ozeletiri geleriyle birlikte yer almasi gerekiyordu. Ama bir yandan sade bir dergi makalesinin simrlanni amamak, te yandan da Fransizca olarak yayinlanan metnin birlik ve btnlgiin. bozmamak iin bunlan yazmaktan vazgemem gerekii. Marx iin ve Kapital'! Okuma adii yapitlarimin yayinlanmalanndan i sene sonra Kapitali Okuma' italyanca baskisinin nsziinde, teorisist bir egilimden etkilendiklerini belirttigim sz konusu bu iki yapitin eletirisel bir incelemesini ilk kez bu denemede bulacagiz. Bu zeletiri Ogeleri'/re ek olarak da, gene Marx'in evrimini alan ve benim hangi istikamete yneldigi-

mi gsteren daha nceki bir tarihte (Temmuz 1970) yazilm ij bir denemeyi de Have etmeyi uygun grdm.

Tabii ki burada diijncemizi eldikleri biimiyle manuk ve i argiimanlanni gelitirdigim bu zeletiri tamamen i bir grng degildir. Ancak tamamen ba$ka bir mantigin benim John Lewis'e Cevap'ta eie aldigim siyasi olaylann di mangirci/i neticesi olarak eie alindiginda anlaiiir olabilir. Pratigin teoriye yani ikiisat ve siyasetteki sim f savafiminin, teorideki sim f savaimina ncelligini gzden kairmadigi taktirde okuyucu bu iki mantik arasmdaki gerekli ilikiyi kendiliginden kuracaktir. 20 May is 1974

zeletiri geleri
(Haziran 1972)

Spinoza'ya hayran olan ve 1966 haziramnin bir gnii bana ondan uzun uzun sz eden Waldeck Rochet'ye

Makalelerimden ilki 1960 tarihli Marx iin adii eserimde yer aldigina gre, buglin yedi ila oniki yillik bir gemileri olan denemelerin zerine nasil ki John Lewis ve daha nice ok eletirmenin kendilerine zg birer baki ailan varsa, onlardan sonra benim de kendi denemelerim hakkmda ne dndgm sylemem sanmm gerekiyor. Penemelerimi hibir zaman inkr etmedim: bunu yapmak da gerekmedi. Fakat yaymlanmalanndan iki sene sonra 1967 de, Kapital'i Okumxvm. bir italyanca basimmda (ve diger yabanci basimlarda da), bu yapitlann hatali bir eSilimin etkisinde kaldiklanm kabul ettim. Bu yanhin varligim belirttm ve ona bir isim verdim: teorisizm. Bugn ise bu yanlim ayirt edici nesnesini, b i l i ca biimlerini ve yankilanmn getirdigi sonulan aikliga kavumrarak daha da ileriye gidebilecegim inancindayim. Eklemem gerek ki: burada bir yanhan ziyade bir sapmadan sz etmek gerekiyor. Teorisist sapma. Benim burada kategori cinsinden terim degitirmeyi neden nerdigimi: Ve bu kk faikm felsefi ve siyasi onemini [enje iu r ileride grecegiz. Hepsi bir ka szckle zetlenebilir. Buijuva ideolojisinin gerek tehditlerine kar$i Mark sizmin savunusunu yapmak istiyordum: onun devrimci yeniligini gstermek aynca Marksizmin buijuva ideolojisiyle uzlamaz oldugunu ve onun ancak buijuva ideoloji sinden srekli ve kkl bir kopmayla. ve yine bu ideolojinin saldmlanna kari yriittg kesintisiz bir
Yazar tarafindan ok yerde kullamlan enjeu terimi kmnaurda ortaya para, bir giriimde riske edilen ya da kazaiimasi umulan eyi belirtmektedir. Biz bu szcgii kimi yerterde cmlenin geliine gre kimi yerlerde de kazamlacak ey olarak evirmeyi uygun grdk.

yj

miicadeleyle Marx'ta ve ii smifi hareketinde geliebilecegini kanitlamak gerekiyordu. Bu tez uygundu: uygundur. [Juste }0- Ama ben bu tarihsel olguya tm toplumsal, siyasal, ideolojik ve teorik boyutunu vermek yerine, onu smirli teorik bir olgu dzeyine: yani .1845 yilindan itiharen Marxin eserlerinde gzlenebilen epistemoloiik kopuntuva indirgedim. Bunu yapinca da Maricsizmle buijuva ideolojisi arasindaki uzlamazli|m zel bir durum aldigi bilimle genel anlamda ideolojinin speklatif kariigi tarzinda dogruyu [vrit] karitlayarak kopun tu nun rasyonalist bir yorumuna srklenmi . buldum kendimi. ndirgeme + yorumlamadan oluan bu rasyonalist-speklatif sahnede smiflann savaimi hemen hemen yoktu. Teorisizmimin btn sonulan, bu rasyonalistspeklaf indirgeme ve yorumlamadan kaynaklamyordu. Bu yzden bu konuyla ilgili dncemi belirtmek iin, btn eletiriyi yeni bastan ele almak: (konuyu dagitacak) baka eylerden bahsetmeden, tekrardan o iki noktasma, yani benim teorisist egilimimin takilip kalmasma neden olan, o ayncalikli konuya, szn tosasi kopuntuya, yani Marxin eserlerinde 1845 yilmdan iti baren beliren ve nemli bir rol oynayan o olaganst siyasal-kuramsal deneyime gen dnp, onu nasil mdirgeyerek yorumladigimi gstermem gerekiyor.
**Juste szciigii dogru, yerinde, uygun anlamlarma gelmektedit. Yazar Vjrav ve Juste1 sozckJerini farkli anlamlarda kullandigmdan (bakiniz bu konuda Felsefe ve Bilim Adamiannin Kendili ginden Felsefesi Felsefe ve Uygunluk balikli blm, sayfa 45. Birey ve Toplum yayinlan 1984) bizde bu ayruna haryerde riayet etmek ve < 8. dogru szciigyle Juste szcgvinii de uy gun szciigiiyle karilamak zorunda kaldik. Ama uygun sozcg tam olarak juste szcugn karilayamadigi iin herhangi bir yanh anlailmayi onlemek iin her defasmda Fransizcasuu keli parantez iinde yarnna yazdik (ev.).

10

untu

nk kopunt? John Lewisin dedigi gibi ne bir yanilsama ne de bastan aagi bir uyduiraadir. zgnm: bu noktada pes etmeyecegim. Kopuntuyu dedigim gibi indirgemeden yoramlamak gerekir. Fakat olaylar bakmiz nasil geliiyon ben kopuntu^yu basit bir rasyonalist-speklatif karitliga indirgiyordum; oysa beni eetirenlerin byk bir ogunlugu onu bir hie indirgiyorlarl sildiler, karaladilar, inkr ettiler. Hem de bu yikim ve ortadan kaldirma iinde ne byk bir tutkuyla! Aik olalim: Marxin teorik dncesinin tarihinde bir hi olmayan. ama tm ii simfi. hareketinin tarihi iin bir oneme sahip, kopuntu gibi bir ey l mevcuttur. Kopuntu olgusunu kahul eden!er ve nnii hie indirgeyenler arasmda bir karithgm oldugunu ve bu karitligm da netice itibariyle siyasi bir karitlik oldugunu iraf et mek gerekir. Bunu biraz daha yakmdan grelim. Lnin'den sonra M arxm vapitlanm oncelleyen teorik eserlerin, Alman Felsefesi (yani Hukuk ve Tarih Felsefesi), Ifipiz ~Ssi-ikt!Mgfa ve Frnsiz Sosvalizmi (topik veya proleter) gibi baliklar altmda toplanmasi, bu 11

<>:<'

eseiier hakkinda biraz bilgi sahibi olan her okur iin gayct aikr nk Alman ideolojisCnden itibaren deneyie ve mukayeseyle (ama hertiangi bir yalitilmi formlle yapian bir zmlemeyle degil de, metnlerin ilevsel biimi ve yapisi gz nne almarak yapilan bir zmlemey le) saptanabilen bir ey, emsali ve geriye dn olmayan bir olay olarak aniden ortaya ikiverdi. Bu tam anlamiyla tarihsel bir olaydir; ama teoriyle ilgili ve teoride yani be nim bir metaforla Tarih-Kitasi*'nm ailii dedi|im ey. Bundan byle elimizdeki metaforiara gre (ve iki taoesini alikoymak ve farid an zerine oynamak gerekir^), bu olaydan Tarih-Kitasi'nm bilimsel d$nceye ailii ve ya (ve) bilimsel teori iinde Tarih-Kitasi'nm ortaya ikmasi, ani bastoni eklinde sz edecegiz. Gerekten de, terminolojisini2 ve yeni nesnesini ara mada ogu kez becejiksiz ve kararsiz davranan, hatta eski felsefe kategorileri3 arasma sikiip kalmi ve dnyaya gelmekten korkan, kokten yeni bir ey, gayet gzel bir ekilde teoride ortaya ikan ei benzeri olmadan ilk defa ve aradan geen bunca zamandan sonra diyebiliriz ki, bir da ha geriye dnmemek zere. Elermenlerimin hogorl davranmadiklan bu
Miiiyk bilimsel kitalar. jJMatematik-Kitasi (Y Urafmdan aildO ^l/Fizik-Kitasi (Galile tarafindan aildi) /TarihKitasi (Marx tarafindan aildi) kr. Lenin ve Felsefe sayfa 25, 39 ve 66. letiim yayinlari 1989 (ev.). ( Ve daha sonra farklanna ve farkliliklanna oynamaya ara vermeden daha uygunlanm ekillendirmek. nk felsefede ancak metaforlarla yani dn alman mevcut kategorilere bir eki dzen yermek [ayarlamak] ve onlardan da teoridki kanummvin gerektirdigi tertibat erevesinde yenilerini retmekle dnlebitir. (J) Kr?. Alman ideolojisindeki Verkehrsverhaltnisse terimi b tn yeni kavramlann evreledigi teorik bir merkezdir: ama kendisi de heniiz mevcut olmayan ve kesin biimini almami ba^ka bir kavramm evresinde dner: retim ilifkileri kayrami. {jpKr. Alman ideolojisi'vde yabancilajma kavrammm ikamesi trnden bir ilev gsteren i blmne bakimz. Bu yazidaki birey, kifilik ve komnizm teorisini buradan bulgulanz.

12

tezi oldugu gibi komyorum. Tabii ki ileri srdgm ve ele aldigim ekliyle ok ematik olan, uzun ara$armalar ve zmlemeler gerektiren bu tez sadece bir hipotezdir. Ama ona karji srlen itirazlardan hibiri yeterince ciddi olmadigindan, ilkelerini bile sarstigiru zarmetmiyorum. Zira bu tez tm yalmligiyla topu topu bir olguyu belirtmekten ba?ka birey yapmiyordu. Sylsdigim^uydu: Alman ideolojisCndeki ani am kanikliklannda ve tereddtleiinde bile, Marx'm daha nceki metinlerinde bulunmavan ve onlann tarih-ncesinden ok farkli bir biimde ilevsellik gsterebilen temei teo rik kavramlann yerli yerine yerletigi saptanabilir. Ben burada, zgn tertiplerinin siralar yepyeni bir anlam ve ilev kazandirdigi rem biimi, retim ilikileri, retici gler, retim ilikileri ve retici gler iine kk salmi? toplumsal smiflar, hakim sinif /ezilen simf, hakim ideolo ji/ tahakkm altmdaki ideoloji, smiflar mcadelesi vb. gi bi bu yeni kavramlann incelemesine. reddedilmez bir mukayese imkam veren. ?u megi yeniden vermek iin girmeyecegim. Hatirlatmm ki, 44 Elyazmalan'nm teorik dizgesi u temei kavrama dayanmaktaydi: insamn z/ abancilama/Yabancami emek.*"
4- ok eletirmen gibi John Lewiste kapital, birikim, rekabet, ibolmii, iicret, kr, vb. gibi klasik Siyasi-ikiisadm kavramlarmdan ogunun 44 Elyazmalarnda. bulundugunu bana kari one srebilir. l$in dogmsu: bunlar klasik Siyasi-iktisadin kavramlandir. Marx bunlan orada nasil bulduysa, en kiik yerinde bile degiiklik yapmadan, onlara hibir yeni kavram katmadan ve teo rik tertiplerindeki hibir eyi degistirmeden dn almijr. Ger ekten de Marx, 44 Elyazmalarna. Iktisat iizerine son sz sylercesine Iktisatilardan bahseder. Kavramlanna el srmez, eger onlan eletiriyorsa, bu felsefi bakimdandir, yani diaridan, adini saklamadigi flozof adma: Siyasi-iktisadux pozilif bir eleftirisi asti temelini Feuerbach'in bulgularina borludur. Marx'm-belirleyici olarak dikkate aldigi gerek bir teorik devrimin yaracisi (Rr. 44 Elyazmalari Ed. Sociales s. 2-3). Farki daha iyi degerlendirmek iin birka ay sonra Tjezlefde Feuerbach'tan kopuunu haurlamak ve bu olguyu saptamak yeter-

13

Ve unu da belirtirim ki, bu yeni dizgenin leyi biirai ya -da teorik tertibi, daha nceki dizgelri'n ileyi biyimjnden. iam amen fa r Idi (aralannda dogai ya da devamiiik veyahut ters evrilme ilikisi bulunmaz) olarak ortaya ikti. nk burada bir zemin degiikligine (ben bu onemli metaforu ok erken onerdim), yani yeni bir zemine tamk oluvoruz. Ve bu zeminde, yeni kavramlar bilimsel bir teorinin temellerini uzun bir hazirhk allumasi pahasma atacak veya zorunlu olarak bir bilim, hem de olaganst devrimci bir bilim haline gelecek olamn, geliimine yol aacakr (baka metafor). Ama bilimlerde bulguladiklanmiza bagli bir teoridir, n k nesnel bilgiler retmektedir. Ve nitekim, bu yeni ze min zerinde, somut tarihin gerek sorunlanm, bilimsel problemler halinde, tek tek eie almak ve bunlarla ispatlanmi, yani siyasal vSbilimsel pratik tarafindan teyid
lidir: Alman ule lo loj is inde ortaya ikan ve daha nce mevcut ol mayan, bu tertibin temelini tekil eden, batanbaa yeni bu kavram ls Elyaznuilan'T\di sz konusu degildir: retim biimi/retim iliSkieri/Uretici gler. Alman ideolojisinden itibaren, bu yeni ter tibin ortaya ikii, klasik Siyasi-iktisadin kavramlannm yeniden diizenlenmesine sebebiyet verecek, yer, anlam ve rollerini degitirecektir. Ve bunun hemn akabinde, arti-degeri ke;fi (Engels) ve kapitalist retim biiminin merkezine yerletirilmesi (arti-deger = kapitalist smr = smif sava$imi), bu altst olmayi hizlandiracaktir. Ve boy lece Elyazmalari ndaki felsefi ele$tiriyle (FeuerSachi) hi bir ilgisi olmayan, bambaka bir siyasi-iktisat d e lirisi olujur ki; bu artik Feuerbach'm byk bululanna degil, hem neden hem de sonu olan, kapitalist retim biiminin ve uzlamaz smiflar savaimimn elikili sreci gerekligine temellendirilmi?tir. Bylece Siyasi-iktisadm eletirisi (KapitaTin alt ba^ligi) klasik Siyasi-iktisadin ve onun gibi (srnif sava$imi ve smr ilikileri dimda tasarlanmi) Siyasi-iktisadm ekonomizminin aiga vurulmasi ve aym zamanda da, kapitalist retim biiminin elikilerinin i aiklamasi, kapitalist retim biiminin kendi aismdan, yani ii simfimn mcadelesi sonucunda ortadan kalkacagmi haber veren kendi egilim yasalan ynnden eletinsi haline gelir. Btn bunlar eldeki metinlerle ispatlanabilir. ( . tabii ki bu kk ve (siyasal ve bilimsel pratik) onem li sorunlar ortaya atar. Bunlan burada hatirlatmak gereksiz. Bu so-

14

edilebilen ve belirii dzeltmelere aik. kuramsal sonulara vannak (Marx'm KapitaFde yapugi gibi) ilk kez mmkn olur. Oysa bu yeni bilimsel kitanin tarihsel64)elirii ve bu yeni temei teorik kavramlann tertibi, eski temei nosyonlann teorik reddedilii ve (veya) onlann olarak kabul veya red grmu tertibiyle atbai gitmitir. Bu sreci eliskili bir grnmde de olsa ampirik olarak Marx'ta grebiliriz. Dikkap : burada byuk teorik ve siyasi hassasiyeti olan ilk noktaya deginmi oluyoruz. Bu belirgin.rg siBCi 1845ten itibaren Alman ideolojisi'nde ballar. Sz konusu bu yapitta, ok soyut ve genel bir biim altmda, ideolojimn ve zellikle de artik sa dece bir ideloloji, hem de en iistiin ideoloji olarak tasarlanan felsefenin anlailmazhklanna, yarulsamalanna ve zirvalanna karit olarak, ampirik gerekliklerin pozitif bilimbi konur. Ama 1847den itibaren Felsefenin Sefaleti'n hesapla^ma dorudan yeni...bilimsel zemiride olur ve vil nce Kutsal Ailede, Fransiz | letaryasinm bilimsgl ku ^ 0151 olarak anlandinlan / udhonun sahte-bilimsel kavramlannm hesabi griilr.
runlann konumu ve zm Marksist teorinin ve ii hareketinin kaynamasi veya birligidedigimiz eyle ilintilidin Jjenlti, Gramsci ve &ia bu sorunlar hakkmda belirleyici metinler yazdiar. (^)Yapm i oldugum indirgemeyi daha iyi hissettirebilmek iin az once kopuntunun basit teorik olgusunu ve Marksizmin buijuva ideolojisinden kopuunun tarihsel olgusunu kari kariya getirdim. ma kendi aismdan dikkate almdiginda kopuntunun teorik olgusu aym zamanda tarihsel bir olgudur. Tarihsel: nk tarihi teorik olaylardan sz etmek hakkma sahibiz. Tarihsel: nk o der tarihsel nemi olan bir olay sz konusu ki, bu noktada $u trden bir mukayese de bulunulabilir ve Marxin buJiiundan Yunanistan'da bir yerde TISadi evresinde matematigin ortaya ikimdan bu y ana bilgi tarihinin en nemli olayi olarak sz edilebilir. Ve biz bu teorik olaym ve onun siyasi sonulannm boyutlarmi tam olarak lmekten bir hayli uzagiz.

xW

Oysa burada belirieyici olan bu hesaplamanm bi iiajdir. Artik bu, en azmdan lusmen de olsa ters evrilm e^den kaynaklanan ya da durum elverdigi lde on dan kaynaklanabilecek felsefi bir eletiri olmayip, yanhlann yanli oldugunun bilimsel bir dille aiklanmasi, elenmeleri ve aika dian edilmeleridir Marx yanli olarak niteleyebilecegi tm teorik yanlilann egemenligine son verir; nk dogralam ve bilimsel kavramlan ileri simektedir. Bundan sonra da bu ok zel hesapla$ma biiminin ardi arkasi kesilmez. Marx'm btn eserieri boyunca K apitatte ve tesinde de devam eder (sosyal-demokrat yneticileri Gotha programindaki teorik yanlilar iin, Wagner1 de kullamm ve degiim de! geri aynmi ve deger kavramindaki Hegelci zirvalar iin nasil haladigim hatirlayalim). Bu hesaplama biimi Lenin'd de (poplarist [narodnik] ve romantiklerle polemik, Rosa Luxemburgla Kapital zerine polemik, Kautskyle devlet ve emperyalizm zerine pole mik, vb.) Gramsci'de de (tarih ve materyalizm zerine Buharinle polemik vb.) ve Mao'da da devam eder. Hibir zaman durmayacaktir. Bir bilim asla durmaz QLeniu tarih sel materyalizm konusunda bunu araliksiz tekrarlar).

7Ters evrilme sorunu hakkmdaki zeletiri. Hk denemelerimde felsefeyi bilimle aym kefeye koydum [bilime indirgedim] ve dolayisiyla ters evrilme figrnn felsefi Uikiler tanhinde yeri oldugunu kabule yanamadim ubat 1968'de Marxm Hegelle ilildsi zerine kisa aiklamamda konumumu dzeltmeyebaladim. Felsefenin (bir) bilim olmadigmi ve felsefe tarihinde felsefi konumlarm ili$kisinin bilimsel nermeler ve onlann tarihi ncesi (bilim-ncesi) arasmdaki ilikiyi yansitmadigmi kabul et m ek gerekir. Ters evrilme felsefi konumlar arasmdaki i diyalektigin zorunlu figrlerinden biridir: yalmzca belirli bazi koullarda. nk aym ilikinin farkli koullarda ok baka figrleri de mevcuttur. Bir tek figr tammak (ters evrilme) speklatif idealizme gtrr. Materyalizm belirli koullar alnndaki iliki figrlerinin ogullugunu ciddiye alir.

16

Her bilim ballar. tabii ki her zaman iinden iktigi bir tarih-ncesi vardir ve buradan ikar. Ama ilei anlamda ikan basit anlamda ve onu yalmzca teoride kendisine elik eden felsefeden ayirmakla kalmayan ayni zmanda da teorik ve felsefi ideolojiler gibi teki gerekliklerden de ayiran kendine zg baka bir anlamda bir iki. Basit anlamda ikar derken: bilimin bir hiten dogdugunu sylemek istemiyoruz, aksine; karmaik, eitli, kimi zaman da bir imegin akiiyla aydmlanmi bir hazirhk alimasindan dogdugunu, ama nercye dogru yayildigim, bir yere varsa da bunun nereye ailacagim kestiremediginden karanlik ve kr bir aimamn sonucu dogdugunu anliyoruz. Bu anlam da bilim ideolojik, siya sal, bilimsel (teki bilimlerden aiga ikan), felsefi, vb. gibi gelerin inamlmaz derecede kanik, paradoksal, tahmini olanaksiz, ama kendi iinde gerekli bir rastlama ve yardimlamasindan dogar. Ve btn bunlar birbirlerini tanimadan dogmakta olan bir bilimin teorik erevesinde karilatiklanna gre bir ah9 gelir geq de olsa birbirlerini aradiklanm kerfederler. Bu ilk anlamiyla bir bilim, "atomlardan tutun da kendi reme kodlanm ieren canilla ra ve insanlara degin, her dnvaya gelen sev gibi tarihincesinden ikar. Ama bir bilim tarihi-ncesinden bir de kendisi iin ikar hi olmazsa teoride, tamamen kendisine zg fark8- Bunun devanu spekiilatif olabilecek bir bilim teorisbne geri dnmek eklinde algilanmamalidir. Bu somut bir konu zeri ne dnebilmek iin zorunlu asgari genellemedir. Bilim_yarolmaz. Ama genel anlamda retim de varolmaz>. Buna ragmen Marx, somut retim biimlerini zmleyebilmek iin hi tereddt etmeksizin bile bile genel anlamda retimden bahseder. 9- Belirli bir giinde olmasa da son raddede oldugu kadar istisnai koullarda da olabilir: Pascal'dan sonraki bazi bilginlerin gece diye adlandirdiklan ey, yani bu ani grdklerinde ani besbelilik gndz bu an tarih ve periyotlannda aagi be; yukan saptanabilir.

17

li bir biimde, nk bu iki biimi onu felsefenin tarihinden iki biiminden aymr. Aagi yukan diyebiliriz ki bu ikinci anlamiyla bir bilim kendi tarih-ncesinden Margin komnist Weitling'in odasmdan nl ceyabi vererek: cehalet asla bir argman olamaz! dedikten sonra kapiyi a lp ikgi gibi ikar. Tarih-ncesini kismen veya tamamen red ederek ve onlan yanli olarak niteleyerek: yanli. Ve en azindan ilk aamada onun fazla aynntiya girmedigi olur. Yargismin haksizlik simnnda olmasmm da bir nemi yoktur. Sorun ahlak sorunu degildir. ideologlann akillannm balanna ok sonra gelmesi de nemli degildir tam tersi! bubabasiz ocugu ortadan kaldiramayacaklanm anlaymca, onu 10 gargaraya getirmek iin ona kendi tarih-ncesinden setikleri resmi bir soy ktg yaparlar ve ona sahip ikmasi (biraz rahat durmasi iin) geieken Babay\ kabule zorlariar. Gerek anlamda ve tabii ki olduka sapkin [hrtique] aratirmacilann ok daha ge gelmeleri de nemli degil bilakis ok nemli! bu aratirmacilar sonu olarak babasiz bir ocugun (tanimlanabilir-tek) dogumunu kabul ettiren bylesine kanik ve gereksinimlerinde denli zorunlu olmayan aile ilikilerinin varligim yeniden dzene sokarlar: her ne ekilde olursa olsun, bu geregi kabul etmeli ve bu olguyu anlamaya aba gstermeUdir. Kabul grm bir bilim daima kendi tarih-ncesinden ikti ve hl da (kendi tarih-ncesi onun iin her zaman agda
10Bylcliklc burjuva ideologlan : Marx'm Ricardo'dan baka birjey olmadigmi de Hegel'in Hukuk Felsefesi'ndeki Sittlichkeit (aile hari) zerine blmden baka bir ey olmadigmi kefettiler: sivil TopUim + JeyleL, tCTs.,evrilm5 (hi jphesiz). Piliiromanlarrnm geleneksel bilgeligi kadini [e/benzer] araym der. Baba bu ekilde aranirsa tabii ki ocuga bir iyilik dnir: ortadan kaldirmak. Lenin bu aynnlara girmeden yle bir deginerek Marksizmin kaynagi oldugunu syler, daha az degi)! iyi anlailmami bir baba sorunu dehleme ekli.

kaliyon kendisinin br yarn olarak) bitip tiikenmezcesine, yari olarak reddetme biiminde, Bachelrd'in epistemolojik diye adlandirdigi biimde ikmaya devam ediyor. Ben bu fikri ona borluyum. Tm keskinligini belli etmek iin kilk bir kelime oyunu yaparak epistemo: loiik kopuntu dedim. Ve onu ilk denemelerimin merkezi kategorisi yapam. Neler dememim! Bu deyim tarn anlamiyla kutsal bir birligi pakt halinde bana kari kenetledi: imparatorluklanna ve kesintisiz geleceklerine inanilmasi iin onlara gerekli ehreyi kazandiran Kltrn ve hkmettikleri Tanhin JDevamliMim lesiye savunan burjuvalardan tutun da devrimin olmasi ve sosyalizmin kurulmasi iin insan bilgisinin tm olanaklannm seferber edilmesi gerektigini Lenin'den beri bildikleri halde, Gotha prograirtmin Marksistleri gibi birlik platformundaki yersiz birka bilimsel kavram ugruna mttefiklerini kaybetmekten kaygilanan komnistlere ve ayni siyasi argmanlarla olmasa da, sik sik ayni felsefi argmanlarla vani Marksizme burjuvax kavramlar sokma sulamasiyla analizan olanlann bana yaptiklanna degin; nkii en ondan bilim. kopuntudan da nnun ba^langici dive sz etmitim. yleyse sadece daha baka degil, ayni zamanda daha iyi ayarlanmi, yani daha uygunlan [juste] nerilene degin, yanli$lanmi dzelterek tezlerimi koruyacagim. Bir kez daha sylyorum: tezlerimi hem ok aik siyasi nedenlerden hem de zorlayici teorik nedenlerden dolayi koruyacagim. Kendimizi aptal yerine koymayalim: sonu olarak siyasi bir tartima ve atima sz konusudur. Yalmzca kemiklemi burjuva eletirmenlerimle degil, aym za manda digerleriyle de. i hareketi tarihi tarafindan ve aynca Marx, Lenin ve Mao'nun aiklamalanyla belki bin 19

a-V

! \ \

I \

kez onanmi olmasina ragmen Marksist teori ve Marksist bilim deyimlerinin bizim maruz kaldigimiz1 1 eger basit bir laf tammasi sz konusu olsaydi! bunca firtmayi koparabilecegine ve bunca fke ve kinamaya sebebiyet verebilecegine inanmak safbgmi kirn gsterebilir. Bu bir filolog tartimasi degildir! Bu szcklerin konmmasi ya da ortadan kaldinlmasi, onlann savunulmasi ya da yok edilmesi siyasi ve ideolojik karakteri ok belirgin gerek miicadeielerin ortaya koydugu ve izerine oynadigi eydir. Bu laf kavgasmin aiicasindaki nedenin kisaca Leninizm oldugunu sylemek de a^inya kamaz sanmm. Yalmzca Marksist teori ve bilimin varliginm ve rolnn taninmasi degil, ayni zamanda ii hareketinin ve Mark sist teorinin kaynamasinm somut biimlerinin ve de diyalektik ve materyalizm anlayilannm da tamnmasidir. Her zaman adii olmarun kolay olmadigmi biliyorum. ideolojik savain ogu zaman kanik olmasim, kamplann i ie gemesini ve argiimanlann mcadele verenlerin ba1 izerinde kesimesini ok isterim. Bir partiden oldugunu beyan edip de, gerekte o konumda olmayanlann, ya da bir hedefe nian almiken ok baka bir hedefi vuranlann oldugunu kabul ediyor ve Marksist bir bilim ideasina kari yapilan hiicumlann onlann bazi argiimanlanyla seke seke bazi su gtrmez yanlilara yaracagim da biliyorum.-unu da kabul edelim ki, aiklanan konumlan, neden olduklan etkiler ve ele geirdigi konumlar dizgesi aismdan yargilamak gerekir. megin sadece bir yanda griinmek iin Marksist teori yandai olundugu belirtilebilir ama Marksist olmayan spekiilatf konumlarda savunulur; ve gene ayni ekilde Marksist bilim yandai olun, f p _Diinn tarihini taimadiklanm hatirlatmak gerekli mi... Raymond Aron'dan ok nce. Benedetto Croce de degildi bunu i!k yapan KapitaCn tm bilimsel degerini inkr etmemi? miyni? ki Stimerin anti-teorik gericiligine kadar gitmeden, Mark sist bir bilim dncesinin soldan eletirisi gen; C-usacs, Korschj Pannekoeki vb. ye kadar uzanmiyor mu?

20

dugu beliitilebir ama Marksist olmayan pozivist konumlarda savunulur, hem de beraberinde getirdigi tiim sonularia biriikte. Oysa Marksist bilim ve teori ancak spekillatif ve pozitivist olmayan diyalektik materyalist konumlarda savunulabilir, tam anlamiyla olaganiistii olan u geregi dnmeye abalayarak, zira bir ei daha yok; devrimci teori olarak Maricsist teori, devrimci bilim ola rak Marksist bilim. Bu deyimlerdeki tam anlamiyla olaganiistii olan tarafsa, teori'yi devrimci 'le birle$tirmek (Nfisnel olarak/ devrimci/teori olmadan. Nesnel olarak/devrimci/hareket olmaz. Lenin) ve bilim teorinin nesnelliginin gstergesi olduguna gre bilim 'i devrimci 'vie birlestirmektir. Ciddi olarak eie almdigmda bilim ve teorinin kabul grm ideasrni altiist eden bu ikili de hl daha: teori ve bilim terimleri yer almaktadir. Bu. ne feti$izm ne buijuva eylemesi ne de kalem srmesidir. Teorik ve siyasal aidan bu szcklerden vazgeemeyiz: nk aksi ispatlanana degin mevcut pratikler ufkunda daha bakalarina ve daha iyiterine sahip degiliz. Ve eger Marx, Engels v e) Lenin bu szckleri siyasal sa vallan ve teorik eserleri^ boyunca araliksiz olarak birer rehber iaret ve birer silah gibi kullamyorlarsa teorik ve siyasal mcadeleleri iin: proletaryanm devrimci kurtuluu iin elzem olduklanna inandiklanndandir. yleyse hibir bakimdan teorisizme ya da speklasyona dmemek artiyla, btiin klasiklerin yaptigi gibi bizim de Marksist teoriden ve onun sinesindeki bir bilimden sz etmek hakkimiz ve grevimiz. Ve fazia uzatmadan en hassas noktaya gelelim:bilim anlayiimizdaki belirleyici bir eyi yerinden oynatan bu olaganst ikilinin sebebini koullanm ve anlammi aiklamakla ./ mutlak yiikiimlii oldugumuz devrimci bir bilimin M?X tarafindan kuruldugunu soylemek ve MarksizmLeninizm konusunda bilim felsefi kategorisini aika 21

ele almak ve savunmak teorik bakimdan hakkimiz, siyasal bakimdan da grevimizdir. Bu baglamda ve programda bilim szcgn ele ve savunmamiz gerekiyor: bunu daha lafmi duyar duymaz pozitivizm oldugunu haykiran b'tn buijuva znel idealistlerine ve kk burjuva Marksistlerine kari yapmaliyiz; nk bir bilim pratiginden ve tarihinden, haydi haydi Marksizmden oluturmak istedikleri, hi phesiz kaba ya da klasik burjuya tasanmidir, nesnelligin yabancilamasi ve eylemesi diye (vaktiyle Stimerin Aziz diye bagirmasi gibi) yaygara eden Marksist ya da Marksist olmayan kk buijuva ideologlan karisinda da bunu yapmamiz gerekiyor, nk buijuva felsefi ve trel ideolojisinin temelini tekil eden Kii (zgrlk = irade = Hak) ve ey12
if - Basil bir hukuk veya trebilim el kitabina fyle bir gz atmak bile Hukukun kendi ideolojisiyle bir btn oluturan tek olgu oldugimu grmek iin yeterlidir, zira ileyebilmek iin ona gereksinimi vardir, yleyse trel ideoloji son kertede ve ogu zaman airtici derecede saydam bmief3e burjuva ideolojisinin temelidir. Bunun boyle oldugunu gstermek iin Marksist olan, anlamak iinse filozof olan bir hukuku yeterlidir. Filozoflara gelince onlar iinde bulunduklan sisi henz delmi degiller, felsefenin ta kendisinde, d^ncelerinde, trel ideoloji ve Hukukun buluiunasmdan phe duymuyorlar. Buna ragmen u basit geregi kabul etmemiz gerekiyor : egemen klasik burjuva ideolojisi (ve alt-riinleri, hatta modemleri bile) trel ideoloji zerine kurulmutur ve felsefe nesneleri (felsefenin nesnesi yoktur.kendine ait nesneleri vardir) trel zatiyetler [entit] ve kategorilerdir : zne, Nesne, zgrik, Irade, Mlkiyet(ler), Temsil, Kii, ey, vb.dir. Ama bu kategorilerin burjuva trel karakterini hisseden ve eletiren Marksistler iin bir de tuzaklarm tuzagmdan sakinmak kahyor geriye: bir bilgi ieorisinin program ve ideasi. Hl egemen burjuva klasik felsefesinin temei tai. Eger bu deyimi ikmaki (Lenin ve Mao'nun yaptiklan gibi) gsteren baglamda bilimsel biimiyle de gil de, nereden ikilacagini gsteren baglamda felsefi biimiyle kullarunca, bu ideayi felsefenin buna bir Marksist felsefede dahil kurucu gesi olarak eie ahr, burjuva ideolojisinin byk tuzagmda sikiir kalmz. Zira bilgi teorisinin cevap verdigi basit soru, hl daha bilgi geerliligi vasfmda, konmu bir Hukuk. sorunudnr.

karithgmi bile hi ekinmeden benimsiyorlar. Evet Maiksizmde haflan tam olarak izilemeyen tartima gtrmez bilim sel bir ekirdekten sz etmekte hakliyiz ve bu tarihsel materyalizmin ekirdegi oldugundan, bir tarafta sinif karitlanm lafta degil de olgularda ait edebilmek iin nesnel, kontrol edilmi veya edilebilir, yani szn kisasi bilimsel bilgiye gereksinim duyan proleterlerin oldugu, te tarcta da sadece Marksizmin biitiin bilimsel niteliklerini inkr eden buijuvalann degil, aym zamanda kk burjuva arzulanndan ya da hayallerinden devirilmi, ahsi veya tahmini bir teoriyle yetinenlerin ya da her bilim hatta her teori z bakimmdan eyletirici13, yabancilanci yani buijuva olacakr bahanesiyle bilimsel teori ideasim inkr eden ve hatta bilim ve teori szckltnnt dahi tahamml edemeyenlerin bulundugu bu iki yaka arasma hayati, net ve ikircilsiz bir sinir izgisi (pozitivizme ve spekfflasyona dmeyi nlemek iin izgi boyunca alabildigine alimak gerekse de ve gerekiyor) ekmeliyiz. Ve unu da eklerim ki: epistemolojik kopuntudan bu denl\ sz etmeye ve bu felsefi kategoriyi bir bilimjn ve tm esizgine ragmen devrimci Maiksist bilim de buna dahil olup, onun tarih-ncesinden ikiimn grnr belirtisi, tarih-ncesinin yanlilarinin reddiyle doguunun tarihsel-kuramsal olgusunu belirtmek iin kullanmaya hakkimiz var. Eibette ki basit etkileri neden
13Bir gn gelecek tm bu eyleme>> edebiyatinda felsefi mazeret grevi yapan teorinin : Kapitat'm I. kitabmm I. blmnde yer alan mal fetiizmi hakkmdaid teorinin i yiizn anlayaca? giz. Bu arada dileyelim ki, Marksist bir bilim hatta teorisinden tiksinmelerine ragmen, kendilerini Macksist olarak gstermeye abalayanlar, Reich, (iyileri de oldu) Marcuse (hi iyisi yoktu) ve digerlerinin berbat pasajlanyla yetineceklerine (Paris'te) ok zel bir giincelligi olan Stimeri ve Alman tdeolojisi'nde Marx'm ona verdigi yamti okusunlar. Teori hakkinda niiktesi eksik olmayan metinlerdir.

23

olarak almamak kopuntunun iaret ve etkilern, bir biimin teori tarihinde ortaya ikimin sosyal, siyasal, ideolojik ve felsefi koullanna gnderen teorik grngs olarak dnmek aryla.

24

Bilim ve ideoloji

ite size kopuntu konusundaki teorisisb yanlijimi aiklayacagim en nemlj. nokta. Madem kimse bana byle bir yardim lUtfetmedi^bari ben aiklayayim. Tm nlemlerime ragmen neticede ben bu kopurituyu bilim ve bilim olmavan trnden rasyonalist terimlerle eie almi$ ve tammlami^m. Axka dogru ve yanli\ karitlik olarak koyan (kaynagim menelerden, Platonculuktan alan, sabitlemi bir kar$itlikla, Dekarti felsefede oldugu gibi) klasik terimlerle degil. Bilgi ve bilgisizlik (Aydinliklar agi Felsefesinde oldugu gibi) terimlerin karitlxgmda da degil. Hi tereddt etmeden daha berbatim syleyeyim: bilim ve ideoloii* kar$itli ainda terimlerle. Neden ok daha beterdi?
14Tarumadigim birinin bunu yapmi olmasi muhtemeldir. Bu kii beni affetsin. Ben sadece okudugum, sik sik not aldigim kati rtmeleri, ok arpici imalan, ciddi aiklamalan biliyorum. dogru olmalanna ragmen derme inebilen, tutarli, dolayisiyla aydinlatici ve inandmci gerek bir eletiri yok gibi. Kimbilir belki de ben ylesine kr ve sagirdim ki... * zgn metinde bazi szcklerin tammliklan (article) szciiklerin tekilligini vurgulamak iin italik karakterle yazilmitir. (rn. la science) Tiirkede bu imkan olmadigmdan biz bu szckleri bold karakterle yazdik. (ev.)

tabi! Jki rasyonalist (=yanilsama ve yan illan aiklama) ilk kullanimmdan bekledigim nem, yorumumu bu noktada tamamen teorisizme dogru kaydirdi. Bunun yam sira Alman ideolojisi'nin ikircilliklerinde bile yanliin ideoloji olarak bu kilik degitirmesinin baka bir anlami daha olabilirdi ve oldu da. ideoloji vanillin Marksist adindan baka bir ey degildi. Ama Alman Ideolojisfnden ki da bu indirgemeyi uyguluyordu itibaren pozitif dogrudan ideolojik yamlsamaya kadar ki karitligin gerisinde sadece teorik degil, ayni zamanda siyasi ve ideolojik, ok degiik boyutlu bambaka bir kopmanin belirginlemekte ve tamamlanmakta oldugu gayet iyi hissediliyordu. Bu kopm&Marx'in valmzca genel anlamiyla ideolojiden ve mevcut ideolojik tarih anlayilanndan kopuu degildi, ayni zamanda hem burjuva ideolojisinden hem de egemen burjuva diinya anlayiindan yani sadece toplumsal pratikler iizerinde degil, ayni zamanda pratik ve teorik ideolojilerde de ta ki sivasiiktisat ve topik sosyalizm eserlerine kadar egemen hiikiim siiren, baskin ve iktidar olan burjuva diinya anlayismdan kopusuvdu. tabii bu hiikiimranlik blmsz olmadi, nk fodal bir dnya anlayiindan arta kalana ve yepyeni bir dnya anlayii olan proleter dnya anlayimin ncllerine kari yapilan bir savain neticesiydi. Bu da Marx'm konumunu anlamamiz iin gerekli bir olgudur. nk, Marx, beraberinde bulundugu burju va ideolojisinden ancak proleter ideolojinin ncllerinden ve bu ideolojinin saglam bir vcut buldugu ii simfinin ilk mcadelelerinden etkilenmek artiyla kopabilirdi. Pozitif dogru ve ideolojik yanilsama karitligmin rasyonalist sahnesi ardmda yatan ve bu karitliga tarihsel bir boyut kazandiran ite bu olaydir. Burju va ideolojisini (hmanizm, tarihselcilik, evrimilik, ekonomizm, idealizm, vb, olarak) tammlamaya ve ralamaya abaladigima gre, bu tartimanm en can alici nok-

tahii ki rasyonalist (=yanilsama ve yanlilan aiklama) ilk kullanimmdan bekledigim nem, yorumumu bu noktada tamamen teorisizme dogru kaydirdi. Bunun yam sira Alman ideolojisi' ikircilliklerinde bile yanliin ideoloji olarak bu kilik degitirmesinin baka bir ardami daha olabilirdi ve oldu da. ideoloji yanli?in Marksist adindan baka bir ey degildi. Ama Alman ideolojisCnden - ki da bu indirgemeyi uyguluyordu itibaren pozitif dogrudan ideolojik yamlsamaya kadar ki karitligin gerisinde sadece teorik degil, ayni zamanda siyasi ve ideolojik, ok degiik boyutlu bambaka bir kopmanin belirgnlemekte ve tamamlanmakta oldugu gayet iyi hissediliyordu. Bujcopm Marx'in yalmzca genel anlamiyla ideolojiden ve mevcut ideolojik tarih anlayilanndan kopuu degildi, ayni zamanda hem burjuva ideolojisinden hem de egemen burjuva diinya anlayiindan yani sadece toplumsal pratikler iizerinde degil, aym zamanda pratik ve teorik ideolojilerde de ta ki sivasiiktisat ve topik sosyalizm eserlerine kadar egemen hkiim srenj 3askm ve iktidar olan burjuva diinya anlayimdan kopuuydu. tabii ki bu hiikiimranlik blmstiz olmadi, nk fodal bir dnya anlayimdan arta kalana ve yepyeni bir dnya anlayii olan proleter dnya anlayiinin ncllerine kari yapilan bir savain neticesiydi. Bu da Marx'm konumunu anlamamiz iin gerekli bir olgudur. nk, Marx, beraberinde bulundugu burju va ideolojisinden ancak proleter ideolojinin ncllerinden ve bu ideolojinin saglam bir vcut buldugu ii sinifinin o ilk mcadelelerinden etkilenmek artiyla kopabilirdi. Pozitif dogru ve ideolojik vamlsama kariiginm rasyonalist sahnesi ardinda yatan ve bu karithga tarihsel bir boyut kagandiran ite bu olaydir. Burju va ideolojisini (hmanizm, tarihselcilik, evrimcilik, ekonomizm, idealizm, vb. olarak) tammlamaya ve iralamaya abaladigima gre, bu tartimamn en can alici nok-

tasinin burjuva ideolojisinden kopu oldugunu gayet iyi hissetmitim. Ama ideolojinin mekanizmalanm, sirnf egilimlenni, ilevlerini, biimlerini, felsefe ve bilimle olan zornnlu ilikilerini yeterince anlamadigimdan dolayi, bir yandan Marx'in buijuva ideolojisinden kopuuyla, te yandan da kopuntuyla olan mevcut baglan anlair bir ekilde yansitamadim. Gerekten de kopuntu bir yamlsama degildir. Yanlim ideoloji kiligma brnmesinin ardmda bir olgu yatmaktaydi: do gru ve yanli eklindeki bu karitlik ifadesi, bir bilimin ortaya amm, dogumunun, nesnel belirtilerinden biridir (ne zaman durum gerekten yleyse). phesiz iddia edildigi kadar bilim ve ideolojinin diyalektik olmayan karitliginda diretmedigim: bu karitligin geriye dngiil yani tarihsel ve diyalektik oldugunu gstermemden anlailabilir, nk bilgin, yalmzca dogrunun elde edilmesi ve bulgulanmasi kouluyla ve sadece bu zaptedilmi konumda, kendi biliminin tarih-nsine geji dnebilir ve onun bir kismmi veya tmn yanli veya yanli dokusu (Bachelard) olarak niteleyebilir, hatta ondan aymp da kabul ettigi kismi dogrular ve ondan derledigi tretimler olsa dahi (megin: klasik iktisat, topik sosyalizm): tarih-ncesinin kismi dogrulanni ve tretimlerini u veya bu ekilde tanimlamak ve kabul etmek gibisinden bir istisna bile ancak en sonunda elde edilmi ve bulgulanmj dogrudan yola ikarak mmkndr. Habemus enim ideam veram... (Spi noza). Gerekten bunun iin (enim) dogru ideaya sahibiz ki. (habemus)... oyle de diyebiliriz: Verum index sui et falsi; dogru hem kendisini. hem de vanliSL-belirtir. yleyse yanlim tanmmasi (kismi dogrular olarak) dogrunun geriye dngsdr [dogrudan yola ikarak mmkn dr]. Kopuntuyu ideoloji ve bilim arasmdaki yalmzca bu hem geriye dngl, hem devamli, hem de 28

sonsuz karitliga indirgemek ve ykseltmekten baka yapacak birey kalmiyor, bilimin kendi iizerine baki aismi (ve tabii ki sadece onun iizerine degil!); daha dogrusu nk bu fornil hl idealist bilimsel pratigin etmenlerinin kendi z pratkleri ve sonulanmn tarihi zerine olan gr aisini; daha dognisu nk bu forml hl id e a lis# ' bir bilimin baniangicinda, nce ve son arasmda, kefedilmi dogru (lar) ve atilmi yanlilar arasmda keskin bir kontrastan baka bir ey grmeyen bilginlerin kendiliginden felsefesi*nin (Lenin) baki aisim hi elettirisiz benimsedim. Oysa ben (1967'de bilim adamlan iin verdigim bir felsefe dersinden beri) bilginlerin kendiliginden felsefesinin kendiliginden olmadigim ve kimi bilginlerin felsefi imgelemlerinden ileri gelmedigini gstermeye alimitim: zira bu kisaca felse fe tarafindan, yani filozoflar felsefesi tarafindan gn iigina ikartilan eliik egilimler tezlerinin bilgin ye bilim adamlannca tekrardan ele alimidir. Kopuntunun varliguu gayet gzel saptamim ama onu yanlim ideoloji olarak Maricsist kihgi iinde dndgmden ve ona a$ilama17ya kalkitigim tm
1 Bakin bu konuda tm ikircillikler Bahelard'in formiilnn basit aiklamasi sayesinde il yavrusu gibi dagihyorlar : kamt emekileri [travailleurs de la preuve] zellikle de bilginler kennde (cit des savants] toplandikJan zaman. Burjuva kol vc kafa emegi aynmmda ve bu aynmi sadece burjuva griif ai\mdan onaylayarak ve dogrulayarak ona ilerlik kazandiran burju va bilim ve teknik ideolojisinde bilginler kentinden ba$ka bir jcy yoktur. Bu soninla ilgili proleter gr aisi ise ok bakadir : burjuva anlayiimn hayal bile edemeyecegi yepyeni komnist i Ixilm biimlerine dogru, bilginlerle emeki ve militanlann birligi, bilginler kentinin ortadan kaldmlmasi. 17Herhangi bir tez veya teoriye diyalektigin her trl u$ilanmasinm olumsuz ve kamilmaz sonulanyla ilgili olarak Marx'm Proudhon la olan deneyimme bakiniz. Ona Hegel diyaIcktig ailamaya kalkitun... Baansiz. Bilindigi zere Sefalet l'elsefesm yargilayan Febefenin Sefaleti, hatta bir felaketten bile niV etmek miimkn! Diyalektik ailanamaz, teknik metafor ke.

/.

tanh ve diyalektige ragmen, neticede rasyonalist olan kategorilerle eie aldigimdan, bu kopuntoyu ynlendiren eyin ne oldugunu bir trl aiklayamiyordum; bu eyi derinlerde hissetmi de olsam, dnmek ve ifade etmekten acizdim . 18 Bu yzden Marksizmin buijuva ideolojisinden kopuunu kopuntuya, ve Marksizmin buijuva ideolojisiyle olan uzlasmazliSim bilim ve ideoloji arasmdaki uzlamazliga indirgedim. Tabiatiyla bu hatali tavir sonusuz kalmadi. Sadece oir ya da birka cmleyle yetinseydim belki yle olabilirdi. Ama ben ondan teorik bir argman yapma ve onu, beJelini deyecegim ciddi bir akil yrtmeye sokmak safli|m i (ya da mantikliligim) gsterdim. Bilim (dogrular) ve ideoloji (yanlilar) arasmdaki rasyonalist karitliginin bu yanlimi etkisiz kalan her trl sakmmaya ragmen teorisist egilimimi (yani rasyonalist-speklatif) somutla^tiran ve zetleyen u betide kuramsallatirdim:
sinlieivle uvarlanamaz. Hegel bunu ok nce belinmi?ti. Bu noktada en azmdan Hegelei olmaliyiz. Bu noktada tekilerini dita birakmaz Marx ve Lenin Hegelidir. Diyalektigin ailanmasmdan ya da uyarlanmasmdan sz edilemez. Burada ok byk felsefi hassasiyeti olan bir noktaya (iki basit szckle belirtilen) deginiyoruz. Felsefede sinir cizeilerimn kesitigi noktalar hassjs noktalar haline gelir: kavakta rastlama. 18Bunu dnmekten acizdim diyorum. nk eger ciddi bir ahma yapmak isyorsamz bakalannm sirtina, iin pf noktasi bulunmuf ve yoluna girmi? hissi ve kamsi ykleyen, genel ve benimsenmi formllerle yetinmeniz sz konusu olamaz. Bu noktada yamlmamak gerekir: problemler hibir zaman ortaya atilmasin diye, onlari elinin tersiyle iten ya da problemlerin bir sylevle zldgn dnenler, ii hareketine dahil bile olsalar fazla bir ie yaramazlar. Bir gn gelecek bakalan bizim ortaya koymaya teebbs ettigimiz sorunlar zerinde dnecek durumda olacaklar. Bylelerini bizim denemelerimizden esinlenmi? burjuva, sosyal-demokrat ya da teki trlerden Byk Honutsuzluk yazarlan arasmda bulabilmemiz iin az ans var.

, v>4-

30

Geneide ideoloji ve bilim arasmdaki farklilik teorisinin (spekiilatif) taslagi 2- Pr.i ;k teorik kategorisi (mevcut baglamda felsefi pratigi bilimsel pratige indirgedigi lde) 3- Bu teorisisti^egilimin ycelim noktasim temsil eden pratik teorik teorisi olarak felsefenin (speklatif) tezi. tabii ki felsefeyle ilgili bu son tezin tarihsel materyalizmin Marksist bilim anlayii iizerine yan etkileri de oldu. Marksist felsefe ve bilim arasmdaki aynmda (ilke bakimmdan uygun) oynamgim rolden trii olmasa da bu ilikiyi dn biiminden trii (neticede felsefe de aym top kumatan kesilmi bim gibi teoriydi, stelik bytik harfle: Teori). Bu da tarihsel materyalizmin Mark sist bilimin modalitsinin tamtilmasim kt etkiledi ve kt sonulara sebebiyet verdi: zellikle de Kapital'i Okumadn.
19Bu teze azicik yaklaim bile, sapmami belimigim terimi anlamak iin yeterlidir : teorisizm. Bu durumda teorisizm, teo rinin pratige ncelligi anlamma gelmektedir. Teori zerinde tek tarafli srr etme ama daha da belirgin bir ekilde sylemek gerekirse : speklatif-rasyonalizm. Bunun saf hali yalm bir ekilde aiklanabili^Dogru/yanli karitligmda dnmek rasyonalizmdir. Eide tutulah dogru/atilan yanli karitligmi Bilim ve Ideolojinin genel bir Teorisi iinde dnmek bile speklasyondu. Hi kukusuz smirda akil yriiterek eyleri a$in zorluyor ve ain basitletiriyorum: zira zmlemelerimiz normal seyrini takipten ok uzaku ve zellikle de*sonuna kadardi. Ama bu faaliyet [egilim] inkr edilemez. Sik sik ba$a geldigi gibi vasiflann [titre] sorunun dimda belirdigi bir szcgiin belli bir ekline takildi kaldi : EpistemolojL Bizi bu szcgii sik kullanan Bachelard'a ve daha seyrek kullandi iin bahsetmedigimiz Canguilhem'e gnderdi. Biz bu sz cllg yiprattik ve laka ettik (zellikle de ben) ve onu nasil kontroi i-iJcbilecegimizi bilemedik. Bu konu zerinde israrla duruyorum; Vnk ok okuyucumuz kendilerine zgii felsefi temayllerini bizim denemeleri-mizin teorisist egilimiyle pekitirerek ona baglandilar.

31

Teprisist egilimimin dolayli alt-rn olan yapisalcilik denilen minik kpek hi $phesiz bu firsattan yararlanarak bacaklanmizin arasmdan tyd.

<

---------------------------------Epistemoloji den ne anliyoruz? Tam olarak unu : bilimsel pratigin biim ve koullannm ve e?itli somut bilimlerdeki tarihinin teorisi. Ama bu tammlama iki farkh anlamda eie almabilir. Matrya/i.anlarmyl bizi mevcut bilgilerin teorik iiretim bi^iminin ve srecinin zdeksel, toplumsal, siyasal, ideolojik ve felsefi koullanni incelemeye yneltir. Bu durumda uzmanlik alani tarihsel materyalizmin iine girer. Speklatif anlamiyla ise Epistemoloji bizi tam alesine bilimsel pratigin teorisini diger pratiklerden farkiyla $ekillendirmeye ve gelitirmeye dogra yneltebilir : ama felsefeyle olan hangi fark pratik- teorik teorisini belirler? Felscfe Epistemoloji olduguna ve ondan ba$ka bir $ey olmadigina gre; haide biz diyalektik materyalizmden bahsediyorduk. kesiimiydi. Eger Epistemoloji felsefenin ta kendisiyse onlann spekiilatif birligi sadece teorisizmi bektirebilir. Ama eger Epistemoloji (nesnesini belirleyen kendine zg asgari kavramlara ihtiyat kaydiyla) tarihsel Materyalizmle ilgiliyse onu da iine katmak ve ayrn zamanda da yamlsamasmi ve aldaticiligim kabul etmek gerekir. Onu benimsememek (bizim oktan beri belirttigimiz gibi) ve tm Epistemolojinin idealizmini veya idea list izlerini eletirmek gerekir.

____

32

 Yapisalcilik mi?

Belirtmek gerekir ki, yapi've gelerld vb. kadar olmasa da (nk bunlann hepsi Marx'ta mevcut) rnegin yapisalcidan ok Spinozaci! olan namevcut nedenin etkililigiyle; hem Klasik iktisadm, hem retim ilikilerinin, hem de fetiizmin (bu olgu benimle ilgili de gil: fetiizm teorisi her zaman bana ideolojik grnd) yandgilarmi aiklamak ve Marksist gelenek iinde (liyalektik materyalist nedensellik de denileben bir eyi, Marx'in muazzam teorik bulgusunu yapisal nedensellik. (Kr. Spinoza) terimi altinda mjdelemek iin, oyun oynamak (Kokettieren) ekiciydi. Kritik sonulan da gz nne alinmak artiyla bu nosyonlar yabana atilamaz. megin namevcut neden20?kategorisi. Ama
20- anlamda: l)Siyasal. megin kimilerinin Stalinizm, kimilerinin de kiilik putlamasi di ye adlandirdigi nedene el koymanm glg. Sonular ortadaydi : neden mevcut degildi; T)Bilimsel. Bilimsel bir zmlemeyle nedene vardigimizi vart.iysaik ve onu Stalinist sapma olarak adlandirsak da (nitelendirme riski olsa da) bu nedenin kendisi de tek lkede sosyalizmin irrasinin etkiledigi ii hareketinin smif savaimi diyalektigindeki bir halkadan baka bir $ey degildir, ve bu da bizzat son kertede Uretici gler ve retim ilikileri arasmdaki eliki tarafmdan

33

1965 bahannda Rapitali Okuma'nm bazi sayfalannda kendimize hakim olamadik, ve yapisalci terminolojiyle yaptigimiz flrt izmeyi ami olmali ki, biikai istisna eletiimenlerimiz oradaki alayi ve parodiyi hissedemediler. nk yapisalci temalann ve onlann modasimn anonim yazarlanndan ok baka bir Kiilik vardi kafaraizda! Yakinda kirn oldugunu grecegiz. Halbuki denemelerimizde dndrebilecek belli ba zi belirtiler de bulunuyordu. Qmegin- yapisalciligin nasil olup da son kertede belirlenim, tabi kilma/tabi olma [domination/subordination], stbelirlenim gibi kategorileri bu kadar kolaybkla yuttugunu ve hazmettigini hep kendi kendime sormuumdur. Her neyse: bariz sudan sebeplerden, bizim yapisalci oldugumuza dair ferman ikartildi ve btn lkelerin ve partilerin byk sosyaldemokrat ailesi, bizi tantanali bir ekilde, yapisalcilik tabutunda topraga verdi ve Marksizm, yani kendi Marksizmleri adma gmd. Tarihin, pratigin, diyalektibelirlenen, kapitalizmin emperyalist aamasmin diinya apmdaki srnif mcadelesi iindeki Uluslararasi ti Hareke tanhmin bir ugragidir. Ama bu elifkiye de son kertede neden olarak el konulamaz. Onu ancak tarihsel varolufu olan srnif savaimi biimlerinde yakalayabilir ve zaptedebiliriz. Nedenin mevcut olmadigmi sylemek tarihsel materyalizmde u ani ama gelir son kertede eliki tarih sahnesinde $ahsen hibir zaman mevcut degildir (belirlenim saati son kertede asla almaz) ve bir mevcut ahis olarak dogrudan ele alinamaz. eliki nedendir ama diyalektik anlamda, sinif savaimi sahnesinde tayin edici halkamn hangisi oldugunu belirleyen, onun iizerinde yakalanan neden; * 3) Felsefi. Diyalektigin namevcut nedenin tezi oldugu dogrudur ama bu terimin yapisalci biiminden tamamen degiik anlailmalidir. Diyalekk hiikm sren nedeni namevcut kilar, nk 5ahsen bilardo topu gibi kavranmi mekanist, pre-hegelci neden kategorisini siler, glgeler ve aar. Ve nedeni tz, zne, vb. ile ozdelemi olarak yakalayabiliriz. Diyalektik bambaka bir nedensellik tezi sunarak, mekanist nedenselligi ortadan kaldinr.

34

gin, somutun, yaamin ve tabii ki insanm ve di. Cenaze merasimi olarak pek.gzel bir merasim oldu. Yalniz u var ki: Seneler geti ama tren hl devam ediyor. Hi de nemsiz olmayan ama ok basit bir sebepten trii bizi esas meseleden sapnrabilen bu hikayeleri (ge ne de hangisi oldugunu bilmek gerekir) bir kenara birakiyorum. da u ki, yneltilen eletirilerin normal durutnu ters yz ettigidir: bizi yapisalcilikla suladilar ama teorisizmi bir keye attilar. Bir bakima bir eyi gmyorlardi: Asil sapmayi, teorisizmi ama ikincil bir sapmanm (ve problematigin), ypisalciligm altma. Ve bunun neden byle oldugunu anliyoruz: Zaten Marksizme yabanci birka nemli aratirmacmm, (Saussure ve okulu) yapisalci bazi olumlu dnceleriyle (anti-psikolojizm, antihistorizm), formle edilizi bakimmdan kesien teorik anti-hmanizm Marksist tezi, pnlann hmanist ideolojilerine aykin dmt. Oysa bazi sirnr izgileri bu ekilde kesiebilir ve akiabilir; felsefi mcadele iinde bakala tarafindan (karit dnceden de olabir) igal edilmi bir dayanak noktasi, savunulan konumlara entegre edilmek zere yeniden ele almabilir (bambaka bir tertip iine konuldugunda anlami tamamen degiebilir); hikimsenin daha nceden garanti altma alamayacagi bu tr bir bir takim riskier ierir ki, bunlar Mngin Kapita tin I. blmnde Hegi ve terminolojisiyle yapagi flrt kabul etti|inde iaret ettikleri de olabilir hmanizm ve yapisalciligin sahte-uzlamazli|ma kapilmi ve uyarl.tdiklan karitlik iinde donup kalmi elettirmenlerimiz bunu ne grdler ne tanidilar. Ite bunun iin hereyi yerli yerine koymak gerekiyor. Zamanla, maruz kaldigim i-lcrilerden edindigim deneyim (savsaklamadan dikkate aldim: bazisi ok yerindeydi) ve mteakip dnceyle, l% 7 tarihli kisa ama zl zeletirimin terimlerini alti 35

sene sonra da korayabilecegim ve ilk denemelerimdeki (Marx iin, Kapital' Okuma) asil teorisist sapmayi (=rasyonalist-speklatif) ve onun Kapital'i Okuma!daki dolayli alt-rn yapisalci terminolojiyle olan gizli flrt belirleyebilecegim inancmdayim. Ama yapisalcilik da bu iin iinde olduguna gre, onun hakkinda da bir ka sz sylemek istiyorum. Bu Fransiz spesiyalitesi, bir filozoflar felsefesi degildir: hibir filozof kalkip da ona ne ismini vermitir ne de damgasmi vurmutur, ve yine hibir filozof bu kararsiz ve dagmik temalan ele alip da, onlara sistematik bir dncenin btnlgnii kazandirmaya kalkimamitir. Bu bir raslann degildir. Bilginlerin kendi pratikleri iinde (dilbilimde Saussure'den bu yana, etnolojide Boas ve Lvi-Strausstan bu yana, psikanalizde vb.) kar$ila$tiklan teorik problemlerden dogan yapisalcilik, bir filozoflar. felsefesi olmayip, bir felsefe veya bilginlerin felsefi bir ideolojisidir. Smirlan ok ktti belirlenmi, temalan dagmik ve kararsiz da olsa, bu onun rasyonalist, mekanist ama hereyden nemlisi formalist genel egilimini ralamamiza engel tekil etmez. En nihayet (bu Lvi-Strauss ve dilbilimcilerin veya felseife yapan teki mankilann bazi metinlerinde griilebilir) yapisalcilik (bazi yapisalcilar demek daha dogru olur) kimi gelerin kombinatuvari sonucu ii$inda geregi ortaya ikarma idealine dogru ynelir. tabii ki yapisalcilik mevcut disiplinlerden dn aldigi bir takim kavramlan maniple etse de onu yapi kavrammi ilk kullanan olmakla sulamak yakiik almaz. Burada nemli olan vapisalciligm tamamlanmamis bir felsefe: nihai-egilimini ancak belli bazi koullarda gerekletiren dagmik temalann bir beraberligi oldugunu akildan ikarmamakr. Yapisalciliktan anladigimiza gore (m. anti-psikolojizm), kesitigimiz sirada ondan odn aldigimizi ki o da bunlan odn almi san36

digimiz kavramlar olduguna gre, esinlendigi lsz mantiga girdigimize gre, biz yapisalci degiliz ya da az ok yleyiz veyahut gerekten yleyiz. Oysa hi kimse kalkip da, bizim kimi gelerin kombinatuvanyla geregi ortaya ikarmak gibi bir ey sayiklayan bu formalist idealizme hibir zaman boyun egdigimizi ileri sremez. Marx, retim biiminin yapismdaki gelenri kombinezonundan sz eder. Ama bu kombinezon (Verbindung) formel bir kombinatuvar degildir: bunu zellikle belirttik. Mahsus, bile bile. Gerekten de en nemli simr izgisi tam bu noktadan geer. megin farkli olasi retim biimlerini gelerin farkli olasi kombinezonunun formel oyunuyla indirgemek (yani ngnmek) sz konusu olamaz ve zellikle de komnist retim biimini bu ekilde nsel... olarak kurmak mmkn degildir. Marx, yer, ilev ve Trger (taiyicilar) kavramlanm iljkilenn destegi olarak hep kullamn ama gerek insanlan desteklerin saf ilevlerine indirgemek somut gerekleri kofla$rmak iin degil mekanizmalan kendi kavrami iinde yakalayarak ani avi lir kilma ve onlardan yola ikarak (nk mmkn olan tek yol budur) soyutlamanm ancak bu dolambaci ile ele geen somut gerekleri anlaihr kilmak iindir. Ama Marx, yapi, geler, yer, ilev, Trger, ilikilerle belirlenim, biimler, dnm biimler, yer degirme, vb. gi bi kavramlan kullamyor diye yapisalci olmaz, nk bir formalist degildir. ikinci sinir izgisi de buradan geiyor. Gerekten de, Marx'm kavramlan ok hassas sinirlan iinde aim 15 ve bu smirlar iinde kullamlmitir ve yine bu kavramlar onlann geerlilik sinirlarmi belirleyen: sre, eliki, egim, simr, tabi kilma, tabi olma [domi nation/subordination] vb. gibi diger kavramlara tabidir. nc simr izgisi de buradan geiyor. nk siirecin yapidan ncelligiyle Maiksizmin ya37

pisalcihktan aynldiguu kimileri sylemi olabilir veya bir giingelecek syleyeceklerdir. Formel olarak yanli degildir: ama bu ayni zamanda Hegel'in de dogrusudur! Eger sorunun kalbine ula^mak istiyorsak ok daha uzaklara gitmemiz gerekiyor. nk bir sre formalizmi de (ki buijuva iktisatilan bize hergn karikatrn sunuyor) dnlebilir, yani sre.. yapisalctligi! Marksist teoride belirleyici olan bu kavramin tuhaf stats sorununun egilim kavrami oldugunu ortaya koyacak noktaya gelinmelidir aslinda (egilimsel yasa, bir srecin egilimsel yasasi vb.) Gerekten de egilim kavrammda sadece sreteki i eliki degil (Maiksizm bir yapisalcilik degildir, sadece srecin yapidan ncelligini olumladigi iin degil, elikinin sreten ncelligini de olumladigi iin: buna ragmen bu da yeterli degil) ayni zamanda siyasi ve felsefi aidan ok nemli birey daha, Marksist bimi devrimci bir bi lim yapan eitsiz stat de ortaya ikiyor. Sadece devrimcilerin devrim iin kuDanacaklan bir bilim degil, ayni za manda benimseyecekleri bir bilimdin nk kavramlannm teorik tertibi iinde devrimci simfin teorik konumlari iizerine bir bilimdir. tabii ki bu son meseleyi 1965'de.pek net gremedik. Yani Marx'in felsefesinde ve Kapital'in kavramsal tertibinde simf mcadelesinin oynadigi roln istisnai boyutunu kavrayamadik. Bu kesin: Marksist bilimin digerleri gibi bir bilim olmadigindan kukulamp da, bu farkin nerede oldugunu syleyemememizden dolayi, necede onu digerieri gibi bir bilim olarak bylece teorisizmin tehlikelerine derek ele aldik. Ama yapisalci degildik.

38

Spinoza zerine

Eger yapisalci degil idiysek, neden olmadigimizi jimdi pekl aiklayabiliriz: yle olmadigimiz halde, ne den yle grndk, hakkinda kitaplar yazdigimiz bu anlailmaz tuhafhk neden. Daha am ve daha tehlikeli bir ihtirastan suluyduk: Spinozaciydik. Etik ve Tractatus I'heologico-Politicus'un yazanna onun msaade ettigi .ima hi bir zaman sz etmeye yanamadigi tezler atfederken, yaptigimiz elbette ki Brunschvicg'inkine benzemiyordu! Ama her ne kadar Spinozacilik tarihin en byk sapkinlik [hrsie] derslerinden biriyse de, sapkin [hrtique] bir spinozaci olmak hemen hemen Spinozaciligin bir parasi olmakr! Bunun benzeri ender istisnalarda inanlan ve alikanliklan kanlanna ilemi sevgili i-letirmenlerimiz her nasilsa bunu akil bile edemediler. Kolaylik onlan mahvetti: ne kadar da kolaydi halindc yapisalcilik var diye yaygara etmek! Yapisalcilik aitik herkese aina oldugundan hi bir kitapta bulunmaz oldu, licrkes onun hakkmda bir fikir yrtebilir. Ama, ya Spiim/.a, onu okumak yaadigmi bilmek gerekin bugvin hl y.i^yor. Onu tammak iinse en azmdan birazcik anlamak Kcrckiyor. 39

yleyse u meseleyi birka szckle aiklayalim. nk uzun lafm kisasi yapisalciligi teorisizme baglamak, en azmdan bu birlemedeki bir eyi her zaman iin muallakta birakacagindan, fazia bir tatmin ve aiklik getirmiyor. yapisalciligin esasiformalizm, sanki bir tesadf! Buna karilik yapisalcilik ve Spinozacigi birletirmek sz konusu teorisist sapmadaki bazi noktalan aydinlatabilirve bazi smirian belirginletirebilir. Ama vakit de ite bu byk itiraz: sadece Marksist olmak varken Spinoza'yla ilikili olmak niye? Bu dolanma neden? Byle bir ey zorunlu muydu ve ne tr bir be del kariligindaydi? Olay u: 1960-65 yillan arasinda biz bu dolanmayi yaptik ve bedelini ok agir dedik. Ama sorun bu degil. Sorun: bu sorunu ne iyi belirtebilir? (Felsefede) sadece Marksist olmayi ne iyi belirtebilir? Tarn tamina da benim yapmi oldugum, felsefede sadece Marksist olmanrn kolay olmadigimn somut sinamasim yapmi oldum (yalmzca ben degildim ama benim siralar ileri srdgm sebepler bugn hl azok gncelligini koruyorlar). Yillar boyu muammali bir sr yazi ve onlarm i karartici yorumlanna takilip kaldiktan sonra, biraz daha geriden dolanmak gerekti. Bunda bytecek bir ey yok; hem stelik kendi dnsel gemiimizde olanlara bavurmuyoruz: biz hepimiz kendimizin semedigi verili bir noktadan yola ikiyoruz; bu noktayi tanimak ve bilmek iinse ne yapip edip noktadan aynlmi olmak gerekiyor. Felsefi alimamn ta kendisi bu iin iinde: nk bizzat keridisi geri dnp dolanmayi gerektiriyor. Zaten Marx da bitip tkenmeyen ararmasi boyunca, Hegelden kurtulmak ve kendini kavramak iin ona yeniden dnmekten; ondan aynlmak ve kendini tammlamak iin onu yeniden bulmaktan baka ne yapti ki? Zannediyormusimuz ki, bu sadece ahsi bir mesele, hayranlik, eleme ve bir genlik tutkusunun nksetmesiydi? Marx'ta bircyden te bir ey rol oynadi: fark40

liligiyla kendini tanimlamak ve kavramak iin diger felsefelerden dolanmanm her felsefe iin zorunlulugu:liinme. Gerekte (ve savlan ne olursa olsun) hibir felse" fe mevcudiyetinin basit mutlakligiyla ortaya koymaz kendisini (hibir zaman byle bir savda bulunmayan) Marksist felsefeyse hepsinden de az. Kendi konumlanm iga edebilmesi iin yakinligi ya da karitligi araciligiyla ona ne oldugunu gosterebilen, algilatabilen ve kavratabilen teki felsefelerle olan aynmi zerinde aliarak varolabilir ancak. Aynm tanimlamasindaki abalanm destekleyen geleri dkntlerden ve bir ie yaramayan karmaa yiginindan alian Leninin Hegel? nnde yaptigi gibi. Biz sadece bu zorunlu pratik21 iin de biraz daha berrak grmeye baliyoruz. Her felsefe iin ve bizzat Marksist felsefe iin de vazgeilmez olan bu prosedr nasil yadsmir. Birok defalar belirttigimiz gibi Marx sadece Hegel'den dolanmakla yenmiyor, aik ifadesinden de anlailacagi zere, bazi kategorilerin de zorlamasiyla, ok defa Aristo'ya Biimlerin o byk dnrne de bavuruyor. Ve bu vazgeilmez dolanmalar iin onlann da teorik bir bedel odememi oldugunu inkr edebilir? Az ok tahmin etmi| de olsak, henz tam olarak tespit edemedigimiz bu miktan ancak bu dolambalar iizerine aharak saptayabiliriz. Btn oranlan koruduk (hi phesiz) ve Spinoza'ya cretimizde ya da ihtiyatsizhgimizda (nasil isterseniz) bu ekilde yer verdik. znel tarihimizde ve mevcut teorik ve ideolojik konjonktrde bu dolamba kendisini bir zorunluluk olarak day am. Neden mi? Eger bir neden, tek bir neden gstermek gerekirse, ite size nedenlerin ahi: Marxin felsefesini biraz daha
21Kr. D. LECOURT: Une crise et son enjeu. Maspero yayinlan. 1973.

41

'

iyi anlayabilmek iin Spinoza'dan dolandik. Belginletirelim: Marx'm felsefesi Hegel'den yaptigi zorunlu dolambaci konusunda, bizi ( mecbur edince, Marxm Hegelden yaptigi dolambaci biraz daha iyi grebilmek iin biz de Spinoza'dan dolandik. Bir dolamba: ama doIamba hakkmda. Kazandiracagi u olaganst eyle beraber: Mutlak idealizmin Byk Mangmdaki en speklatif blmleiden dnc almmis bir diyalekgin, nerelerde ve hangi koullarda materyalist ve eletirel olabilecegini birazcik daha iyi (ters evrilme ve aldatmacadan kurtarmanm koullanni da anlamak kaydiyla). Qysa idealizmin ve materyalizmin yapmi oldugu bu airtici ve muammali de|i-toku [chass-crois], iki yzy kadar nce hayret edilecek koullarda ve ok degi51 k biimlerde (zellikle Hegel kendini orada tammiti) bir kez daha vuku bulmutu: Spinoza'mn tn ya da dnyayla degil de Tannyla balayan, idealizm ve dogmatizmin her eidinden ve grntsnden hibir zaman siynlamayan, devrinin korkutucu bu felsefesi, hangi durumda materyalist ve eletirel olabilirdi? .Hegel'in Spino za tarafindan yapilan nceki tekrannda, bir felsefenin biimine karm aiklamalanndan ve sessizliginden: veya tam tersi, kendi biimi bakimindan, yani tezlerinin teorik tertibi bakimmdan, szn )asasi konumlan bakimmdan materyalizme hizmete ynelik etkileri hangi koullarda retebildigini aratirdik ve ayirt edebilecegimize inandik. Oradan felsefenin, yani bir felsefe ve materyalizmin ne oldugu konusunda iik bekliyoruz. Oradan da daha baka iiklar. Tiegerden ve Byk Mantik'tan sz ediyordum. Hakli olarak. Hegel Mankla balar dnyanm yaradiliindan nce Tann. Ama Mantik Dogada yabancilatigi gibi Doga Tin'de yabancilair. Tin Mank'ta tamamlamr, bu kendi iinde sonsuza dnen bir dairedir. Mantxgin balangi szleri bunu syler Varlik hiliktir. Konulan ba42

langi hilendi: balangi yoktur, halde Mene de yoktur. Spinoza, ise Tann ile ballar ama tek sonsuz gcnn evrenselligi iinde onu Vaiik (zne) olarak hilemek iin (deus = Natura). Bu yolla Spinoza da Hegel gibi Mene, Akmlik, te-dnya tezini zn mutlak iselliginde gizliydi bir kenara atar. Ama bu farkla (nk Spinozaci olumsuzlama Hegelei olumsuzlama degildir) hegelci Varligin bolugunda olumsuzlamanm olumsuzlamasi araciligiyla bir Telos (Telos = Erek) diyalektigi tasarlanir, tarih iinde Ereklerine ulaan bir Telos diyalektigi : znel, nesnel ve mutlak Tine; anlailabilirlikte mutlak mevcudiyet. halde Tannyla balami olmak ( bos Varlikla deffil) Spinoza'vi her zaman Erekten korur Erek ona ikinlikte yolunu asa bile, vine de bir akinlik tezi ve figriidr. Spinoza'dan dolanmak Hegel'de kusur olusturan radikal bir zelligi fariciyla bize gsterdi. Olumsuzlamanm olumsuzlanmasmda, Aufhe bung 'ta (=ailanx muhafaza eden ama) Eregi bulgulamamiza olanak tamyordu: Hegelei diyalektigin ok zel yutturmaca biimi ve yeri. Spinoza'mn her tr Erek kullammmi kendine yasakladigim, zorunlu yani iyi temellenmi yanilsamasmin kuramirn yaptigmi eklemeye gerek var mi? Nitekim Etigin I. kitabmin ekinde ve Trac tatus Theologico-Politicus da hi phesiz ilk ideoloji kurami olan eyi buluyoruz, u karakteriyle hi dnlmemi^ t/iVn^rae/ gerekligi 2 i tamevirmesi [inversion inteme] 3?merkezi : znenin yanilsamasi. Soyut ideoloji kurami desek! ok isterim: ama Marx'tan ncesini daha iyi bulgulayin, o, bu sorun zerinde fazla durmadi, Alman ideolojisi hari, orada da ok fazla. Ve zellikle de: bir teoridir deyip gememek lazim, madem ki bir tezler tertibati, o halde nasil rol aldigim yani red ettigi ve izin v.erdigi eyi grmek gerekir. Spinoza'mn teori si ideoloji konusundaki her yamlsamayi ve o zamamn bir numarali ideolojisini, dini, 43

imgesel olarak tanunlayarak reddetti. Ama ayni zamanda ideolojiyi basit bir yanli ya da yalin bir bilgisizlik saymayi da reddetti, nk yeryzndeki insanlann ilikisi konusunda bedensel duramlanyla ifade edilen imgesellik tezini kurdu. Bu imgesellik materyalizmi Birinci Cins Bilgi* anlayima yol au: bir bilgiden ok baka bir ey, insanlann zdeksel dnyasi, yaadiklari dnya, somut ve tarihsel varolulandir. Suistimal mi? Bir bakima belki yle ama Spinoza byle de okunabilir. Gerekten de onun kategorileri ibrrii halki, peygamberleri, dini ve siyaseti tarihinde bu ekilde korkusuzca grev stlendiler ve buradan da MachiaveMen sonra bir tarih teorisi ortaya atan ilk yapittaki siyasetin dinden ncelligi ekillendi. A m i bu imgesellik teorisi daha da telere gidiyordu. Spinoza imgesel yamlsamamn merkezi kategorisini zne'de radikal bir ekilde eletti rerekXIVc yzyildan beri znenin trel ideolojisinin temelini olu^turan buijuva felsefesini kalbinden yaraladi. Onun azimli anti-dekartiligi bu noktada sik rol aliyor ve nl eletiri gelenegi orada da yandmiyordu. Spinoza bir kere daha bu noktada da Hegel'den nce geliyor ama daha uzaga gidiyordu. nk znellik tezlerinin tmn eletiren Hegel en az onun kadar zne'ye yer verdi, sadece Tzn oluznesinde degil (Spinoza'yi Tzde takilip kalma kusurundan dolayi eletirir) ayni zamanda olumsuzlamanin olumsuzlamasi araciligiyla ideanin erevesini ve mukadderatim gerekleyen znesiz Telos srecinin iselligmdt de. Bu yolla Spinoza bize Hegelei diyalektigi yamltan zne ve Erek arasmdaki gizli ittifaki bulgulatmi oldu.
Spinoza'da bir bilgi dereceleri teorisi bulunmaktadir. ok basit bir ekilde aiklamak gerekirse, yaklaik olarak : birinci eins [dzey] bilgi duyularla edinilen, ikinci cins bilgi akilla edinilen, nc cins bilgi sezgiyle edinilen bilgiye karilik gelmektedir (ev.)

44

Bu yolda devam edilebilir. Ben sadece son bir konuya daha deginmekle yetinecegim: su meshur verum in dex sui et falsi. Bunun bize geriye dngl bir kopuntu anlayima miisaade eder gibi griindgn belirtmitim ama sadece bu ani ami yoktu. Spinoza dogru hem kendini, hem de yanlii belirtiri olumlamak suretiyle dogruluk criteri sorunsalini da saf dii ediyordu. Eger elimizde bulundurdugumuz herhangi bir kriterle dogrulugu yargilayabilecegimfei savlarsak, bu kriterin de kriteri sorusu karimiza ikar, nk hem dogru hem de sonsuzda olmasi gerekir. ister di (Aristotelesi gelenekteki Tin ve ey upuygunlugu) ister i (Dekarti besbellilik) kriter olsun, her iki durumda da kriter iskartaliktir: nk Dogrunun geerliligini gstermesi ve garanti etmesi gereken bir Yargitan ya da Yargilama biiminden baka bir ey degildir. Ve yine ayni ekilde, Spinoza Dogruluk istemini de saf dii eden iyi bir nominalist ola rak (yleyse nominalizm materyalizm iin geici bir aama olabilirdi, Marx onu tamdi) Spinoza yalmzca dogrudan bahseder. Gerekten de Dogruluk ve Yargilama Kriteri her zaman atbai gider, nk dogrunun Dogrulugunu gstermek kriterde ilev olarak vardir. Bir bilgi teorisinin kertelerini (idealist) saf dii edince, Spi noza dogrunun kendisini de belintigini salik verdi, mevcut olarak degil de, riin olarak; kendi retiminde ortaya iktigi iin nin teriminin ift anlamiyla (onu bulgulayan bir sre alimasinm neticesi). Oysa bu konumun Marksist felsefenin en nemli tezi pratik krite ri yle de benzeriigi yok degildi: nk bu Marksist kriter pratige disal degil, iseldir; ve pratik bir sre oldugundan (Lenin bunu israrla belirtir: pratik mutlak bir kriter degildir : sadece sreci ispatlayicidir) kriter bir Yargilama degildir, bilgilerin dogrulugu onlann retim srecinin iinde ortaya ikar. Yine burada da Spinoza farki araciligiyla bize He45

gel'in kusurunu gsterdi. Hegel dogruyu, srecine isel olarak dnerek, her trl dogruluk kriterini men ediyor ama Dogrulugun faziletini kendi srecine isel Telos ola rak yeniden kumyordu; nk orada her ugrak kendisinden nce gelen ugragm dogrulugundan baka bir ey degildi. Hkm sren pragmatizme ve her tr (idealist) Yargilamaya kari, Leniriin szn (Marx'm gretisi ok gldr nk dogrudur) kikirci bir formlle ele alip da bilgiyi retim olarak tanimladigimda ve bilimseigin biimlerinin pratik-teorike iselligini olumladigimda, sirtimi Spinoza'ya dayamitim: cevap yetitirmek iin degil, hkm sren idealizmden aynlmak ve Spinoza'dan dolanarak materyalizme yol amak iin, ve eger materyalizm riski gze alirsa, bu yolda laftan baka eyler de bulabilir. Anlailacaktir ki, bu nedenlerin arkasinda onlan destekleyen baka tezler de bulduk Spinoza'da, ve hatta ya kaarak onlara da oyunumuzda yer verdik. Spinoza Hegelci diyalektigin aldatmacasmi oluturan zne/Erek ikilisini gormemize yardimci oldu: ama Marksist diyalektk materyalizmi kurmak iin basit bir ikartma y_e ters evirmeyle Hegelci diyalektikten aynlmak yeterli mi? bundan emin olamayiz: nk yeni diyalektk bu ayak baglanndan kurtulsa bile, ona materyalizm damgasim vuran ve Hegel tarafindan bilinmeyen yeni biimlerle donalmamisa yeniden idealizmin boluguna dne-

.
Oysa Marx Felsefenin Sefaleti'nde, Ekonomi Politigin Eletirisine Katkida, ve Kapital'dt tam olarak bize ne anlatiyordu. Materyalist diyalektigin dzgn alimasimn bir * dzenegine bagimli oldugunu. nl yapilanma metaforuna anitirmada bulunuyorum; nk burada
* n/arka, st/alt, sag/sol bagintilariyla yer (topos=yer;) belli ederek soyutlamaya deggin ya da bununla ilgili diizen. (ev.).

46

Marx, toplumsal bir oluumun gerekligini kafasmda toparlamak iin bir altyapi (iktisadi yapi ve temei) ve onun zerine de bir styapi yerletiriyor. Bu dzenlemenin ortaya koymu oldugu teorik problemlere amtirma yapiyorum: iktisat (altyapi) tarafindan son kertede (iistyapmm) belirlenimi, styapinin*(gelerinin) greli otonomisi , dnte altyapiya eylemleri, belirlenim ve ta b i kilma [domination] arasmdaki birlik ve farklilik vb. Ve en nihayet altyapiya isel belirleyici bir probleme, retim ilikileri altinda retici glerin ve iiretim ilikilerinin birligine, yani bir taraftan ilikilerle belirlenim problemine (bu problemin izi Marx'ta araliksiz devam eder: Kr. yapi/ge,yer, ilev, destek, vb. kavramlan), te taraftanda tabi kilma [domination] problemine amtirma yapiyorum. yleyse Marx'in kaleminden veya dikkatinden kami birka forml degil, materyalizm iin onemli bir konum ifade eden bir gereksinim sz konusu, ve iizerinde ciddiyetle durulmasi gerekiyor. Zira hibir yerde Hegelin figiir iinde dndgn gormyoruz. Bu demek degildir ki, Hegel topik aynmi nermiyor: nk sadece bu omegi eide tutmak iin, soyut hukuktan, znel hukuktan (ahlakiyat) ve nesnel hukuktan (aile, sivil toplum, devlet) epeyce sz eder, ve nlardan kreier olarak bir kadar daha sz eder. Ama Hegel krelerden hibir zaman sz etmez, ettimi de krelerin kreleri der, keza dairelerden de dairelerin daireleri. Topik aynmmi yanlizea onlan askiya almak, karalamak ve amak (Aufhebung) iin ne srer, nk dogruluklan herbiri iin kendisinin diinda ve tesindedir. Bu idealist yadsimamn neticesini biliyoruz: en ba^ta soyut hukuk gelir! ahlakiyat hukukun dogrulugudur! Aile, sivil toplum ve Devlet, ahlakiyatin dogrulugudur! ve bu son krenin iinde (Sittlichkeit) sivil toplum (Marx'm altyapisi diyelim) ailenin dogrulugudur! ve Devlet, sivil toplumun dogrulu47

gudur! Auiebungun igleri tikinnda: her Topik'in aufhebungu. Ama daha da beteri van kreler bu yadsimaya mmkn olan en yksek ansi tamyan bir dzen iine de yerletirilmitir. Huk.uk Felsefesinin btn kreleri hukukun figrierinden baka birey degildir, zgrlgn varoluu. Ve Hegel bunun tamtlamasini yapmak iin iktisadi soyut hukuk ve ahlakiyattan sonra aile ve Devlet arasma sikitmr. te olumsuzlamanm olumsuzlanmasi samaligina terk edilen diyalektigin bama geleceklerden endie duymamiza yol aan ey: Varlik = Hilikten yola ikan ve iinde rol aldi g, y ani diyalektigi oldugu tm figrleri, olumsuzlamanm olumsuzlanmasi araciligiyla bizzat kendisi reten bir diyalektik, baka bir deyile varolounun kendi z krelerini reten bir diyalektik, kabaca sylemek gerekirse de kendi zdegini reten bir diyalek tik. Kapitali reten (kapitalistin) emegidir eklindeki bur juva ideolojisinin temei tezini kelimesi kelimesine baka bir dille ifade eden bir tez. Marksist Topik'in materyalist zelligi imdi anlailiyor. Yapilanma metaforunun bir metafor oluu nemli deg: felsefede sadece metaforlarla dnlr.Ama bu metaforun altinda metaforik hi bir yam bulunmayan teo rik problemlerle karilaiyoruz. Marx Topik'i araciligiyla gerek ve seik kreleri yerli yerine koyar, bin digerine Aufhebungen uzlatirmasiyla bagli olmayan kreler: aagida iktisadi altyapi, yukanda farkli belirlenimleriyle styapi. Altst olmu Hegelci dzen: Devlet hep yu kanda ama hukuk artik ne en nde ne de her yerde; ve bundan byle iktisat da aile ve dogrulugu Devlet ara smda sikimiyor. Altyapmm yeri ok geni? bir gerekligi belirtiyor: son kertede iktisat tarafindan belirlenim. Bu yzden altyapi ve styapi arasmdaki ilikinin Hegelci .... nin dogrulugu ilikisiyle artik hi bir alakasi yoktur. Devlet her zaman yukanda ama iktisadm dogrulugu 48

olarak degil: bir dogruluk ilikisinin tarn aksine Devlet smrii iizerine kurulmu ideoloji ve zor kullaramiyla garantilenmi? bir aldatmaca ilikisini icra eder. Sonu ok aik: Marksist topik'in konumu diyalektige kendi z maddesini retmek gibi idealist bir samaligtyasaklar. ve bilakis ondan etkililiginin zdeksel koullanmn cebren taninmasim ister. Bu koullar yerlerin (kre lerin) tanimina simrlanna ve bir toplumsal oluumun toplamindaki belirlenim biimlerine baglidir. Bu gereklikleri kavramak iin materyalist diyalektik sadece Hegelei diyalektikten arta kalan biimlerle yetinemez. Ona Hegelei diyalktikte bulunmayan baka biimler de gereklidir. ite bu noktada Spinoza'mn (bazen ok yakm bazen ok uzak) tamkligi bize rehberlik etti: onun stn mertebede olmayan (yani akin olmayan) geisiz (Dekartvari) ve ayni zamanda ifadesiz (Leibnizvari) bir nedenselligi kavrama abalanndan yarariandik. Btnn paralan zerindeki etkililigini ve Btn iindeki paralann eylemini aiklayan bir nedensellik paralann etkin ili$kilerinden baka bir ey olmayan ve kapanmayan bir btn. Spinoza ilk ve hemen hemen tek tarnk olmasina ragmen bize ok uzaklardan yardim etti. Eibette ki bir Marksist hi bir bedel demeksizin Spinoza'dan dolanamaz. nk bu macera ok tehlikelidir ve ne yaparsak yapalim Hegel'in Marx'a verdigi $ey her zaman Spinoza'da eksik olacaktin eliki. Sadece bir tek mek vereeegim; bu ideoloji teorisi ve imgesellik zdekselligi (iinde) yaiyan insanlann tarihi ve somut dnyalan olarak Birinci Cins Bilginin bu yorumu beni dosdogiu (vasiflanni Alman ideolojisinde buldugumuz) bir anlayia yneltti: zdeksellik/imgesellikAamevirme [inversion]/zne. Ama ideolojiyi tarihsel varoluun evrensel gesi olarak gryon ve bu yzden daha teye gidemiyordum. Bylece ideoloji blgelerinin faridiligmi ve 49

onlan kesen, blen, tekrardan gruplatiran ve zitlatiran uzlamaz sinif egilimlerini ihm al ettm. eliki yoklugu yapacagmi yapiyordu: ideolojide sirnf savaimi sz konusu olmuyordu. Bu ideoloji teorisinin gediginden teorisizm ieri girebilirdi: bilim/ideoloji. Devami da hakeza. Ama hereye ragmen samyorum hesap boa ikmadi. Marx'in Hegel'den yaptigi dolambaci anlamak istiyorduk. Spinoza'dan dolandik: materyalizme argman aramaya. Birka tane bulduk. fazia akla gelmemi degilse de, beklenmedik bu dolambala biika soru orta ya atamadik veya neremedikse de en azmdan Kapitalen kapali sayfalan arasmda ebedi besbelliligin dingin uykusunda uyuklamayi srdren biika soruyu uyandirmayi (ali dibi tarlar gibi) baardik. Bakalan onlann geiciligini gsterene veyahut onlara daha uygun bir cevap verene degin iddiaya girerim ki biz yine yapisala olarak sulanmaya devam edecegiz...

50

s Felsefede Egilimler

Biraz yukanda teorisist yanlupzn sz ettm. imdi de teorisist {fnden bahsedeyim. Bu ilk terhni hibir eyden kaip kurtulmak ya da sakinmak iin kullanmadim. Ama sylemeye dilim vanrsa ikincisi daha vahim nk yerinde [juste] : hatali egilim, daha dogrusu kt ynlendirilmi egilim yani sapkm. Sapma. nk Marksist baki aisindan felsefede yanlitan en azindan felsefenin kendisi rasyonalist kategorilerie (dogru/yanli) [vrit/ erreur] yani Marksist olmayan tezlerle dnlmedike icabmda sz de edilemiyor. ayet ben sadece felsefi yanliimdan sz eder de bunu egilim ve sapma terimleriyle dzeltmezsem dogru ve yanlim [vrit et erreur] rasyonalist karitligmm penesine derim ve zaman da gemiteki yanliimi imdi elde ettigim bir dogru adma: bunlann baima neden geldigini bilmeden ve fel sefe pratiginde 15 ba)nda olan ok zel bir diyalektige aldinnadan aiklami olurum; 0 pratik (bir) bilim degil teorideki simflann savaimidir.22 Bir tez ileri srelim : bir bilimin (ona agda kalan tarihinin br yam olarak kendisine elik eden) kendi tarih-ncesiyle srdrdg geri22- John Lewis'e Cevap'i nerilen forml

51

ye dngl ilikisi iinde bilimsel oldugu kadar teorik yanlilar da bulunmaktadir. Mevcut teorik sava alamanda arpi^an egilimlerle halledecek ok iimiz var felsefede. Bu egilimler son kertede idealizm ve materyalizm uzlamaziigi evresinde kmelenirler ve felsefeler eklinde varolurlar. Felsefeler bu egilimleri, onlann eitlemelerini ve kombinezonlanni simf teorik konumlanmn ilevi biiminde gerekletirir ki, ortaya konulan ey de toplumsalpratiklerdir (siyasi, ideolojik, bilimsel, vb. ). Felsefeler tezleri eie alir ya da ne srer : tamamen te orik bilimsel onermelerin modalitesine sahip olmayan onermeler ama tsonk-pratik olan bu nermeler kazanilacak toplumsal eyler iin srnif teorik savaimina girmi? glerin ilikilerinde son kertede kazamlacak bu eyleri oluturan simf toplumsal pratiklerinde etki retmeye yararlar. Bu yiizden de bu fariu daha iyi gstermek iin siyaset pratiginde ve Marksist teorik dncede ba roi oynayan bir kategoriyi felsefi egilimler ve tezler konusunda iin iine sokmak gerekiyor : uygunluk [justesse] kategorisi. Bu nedenledir ki, felsefi nermelere, tezlere (veya konumlara: ortaya konan bir bir konumu igal ederek teki konumlarla ilgili ve onlara kari tavir alir) dzg dogayi niteleyebilmek iin bu kategoriye bavurmayi (bilim adamlan iin felsefe dersleri 1967) nerdim : felsefe tez olan onermeler ileri surer : bir tez iin uygundur [juste] ya da degildir deniD>. Aym ey egilimler iin de sylenebilin tezler tertibinin bir sonucu. Uygun ya da sapkm egilim (ya diiz [juste] bir izgi izer yada azdan oga dogru sapar, ta ki uzlamaz olana degin). Uygunluk [justesse] gkten dmez : her zaman dikkate deger ve her zaman tekrardan ele almmasi gerekli bir alimanm sonucudur : ayarlama. Felsefenin bir de teoretik ilevi olsun dive, buna hi iiphe yok ama sorun : hangi biimde liangi kogullarda oldugudur. Bunu gstermek uzun i ::aiamalar gerektirir. Yaadigimiz u zaman ve cotam* 52

da Marksizm iin belirieyici grdgm bir eyi hissettirmek istedim; sadece felsefenin pratik ve teoretik ilevinin karman ormanligmi degil, aym zamanda felsefede pratik iflevin teoretik ilevden ncelligini de. Bu konumun (tez) belirieyici nemini gstermek ve pratik ilevinin ncelligini aydinliga kavuturmak iin bir tez ne srdrn: felsefe son kertede teorideki smiflann savai- <>' \ midir. Tezler uygun, egilim uygun [juste], sapma... Bu kategoriler bize bir felsefede neler olup bittigini veren ras yonalist tasanmdan ok ba^ka bir tasanm verme olanagi tamyor. Bu tasanm- dogru/yanli [vrit/erreur] ikilisinin hkmne sunulmu bir trde onermeler Btn degildir. Bir konumlar (tezler) dizgesidir ve bu konumlar araciligiyla smif teorik mcadelesinde bizzat yer alir. Bu konumlan mcadelede karit diinceyle ilgili olarak ve ona kart igal eder. Ama karit dnce de tek bir vcut degildir : yleyse felsefi sava alani basit bir rasyonalist dogru ve yanli [vrit et erreur] karitligmm karit dizgeler biimindeki yansimasi degildir. Bir tarafta trde iyiler kampi, te tarafta da trde ktler kampi yoktur. Karit dncedekilerin konumlan ogu kez birbirine kaniktir. Btn hasimlar aym vasifta degildir ve dalam iinde onlan asil hasim kalabaligindan aym etmek her zaman kolay degildir ve yine bunun da altmda eski konumlarda savaan (cephe sanki hi degimemi gibi) ya da kazamlmasi istenilen kismi evler iin ya da ba^ka yne kaydmlmi bazi eyler iin mcadele veren ikincil hasimlann bulundugunu saptamak kolay olmayabilir. yleyse aym anda her yerde olmasa da en azindan bir ok cephede asil egilimi ve ikincil egilimi ve asil kazamlacak eyi ve ikincil kazanilacak eyleri gz nnde bulundurarak ve uygun konumlan igale aliarak mca dele etmek gerekir. Elbette ki btn bunlar herseyi tm benakligiyla kavrayan saglam bir bilincin mucizesiyle 53

yoluna girmez. Mucize yoktur. Teorik sinif mcadelesinde miidahalede bulunabilecek Maiksist bir filozof, ii hareketi tarihinin teorik mcadelesince nceden tamnmi ve saglamlatinlrm konumlardm yola ikmak zorundadir ama teorik ve ideolojik zeminin gncel durumunu ancak : miicadeleyle ve mcadele iinde hem teorik, hem de pratik olarak tanimak kouluyla bilebilir. Sakli ya da aik hasimlanm vurmak iin yaptigi giriiminde, saglam konumlardan yola iksa dahi, hedefledigi izgiden ok farkli sapkin konumlar arz eden bazi konumlarda yer almak da bama gelebilir. Bunda ailacak bir ey yok. nemli olan yaptigi sapmayi bilmesi ve daha uygun [juste] konumlar iin onlan diizeltmesidir. Ama biraz daha ileriye gidelim. Eger felsefenin son kertede teorideki simflann savaimi Engels, Lenin ve Maonun sz ettikleri egilimlerin (idealizm ve materyalizm) arasina konmu bu atima oldugu dogruysa, bu sava havada degil de teorik bir zemin zerinde srdgiinden ve bu zemin tarih boyunca ilinek degitirdiginden, bu arada da kazamlacak eyler yeni biimler aldigindan, denilebilir ki, sava alanmda filozoflann her trl mcadelelerinde kar^i kar^iva gelen idealist ve matervalist egilimler hibir zaman hibir felsefede saf durumda gereklemezler. Her felsefe iki byk uzlamaz egilimden bir tanesini mmkn oldugu kadar tutarli ve aik bir ekilde temsil etse de, her felsefede teki tfcilimden hatm savilir miktarda y a da gizil bir takim ogeler mevcuttur. Eger her felsefenin ozglg hasmm konumlanm kuatmaya kalkimak yani hakimiye saglamak iin srtmeyi ie atmaksa bunun nasil nne geilebilin oysa bu hakimiyet onu kurmak isteyenin de elinden kaabilir. Basit bir nedenden: felsefi tezlerin kaderi onlann basit konumlanna bagli degildir nk teorideki si nif savasimi kisaca srnif savasumna j re her zaman ikincildir, nk felsefeyi felsefe olarak oluturan bir 54

divarisi vardir felsefede, zellikle de bundan bahsedilmesinden hoslanmiyorsa. Bunun iin ve bir felsefeden bahsetmek ve onun hakkinda yargi yiiriitmek iin Maonun eliki konusundaki kategorilerinden yola ikmak uygundur (juste]. Hereyden nce siyasetten sz eden Mao, felsefi metinlerinde bile kusku gtrmez bir noktada haklidir Engels ve Lenin'in yazdikanna uyan ve yalnizca idealizmin mutlakligini, Hegel'i degil, aym zamanda istisnasiz tiim fel- /( sefelerin,(Engels. Lenin. Mao da dahil) matervalist okuma sanatim teoride kuran eyi bize vererek unu da olumlatiyor ; her felsefede ve her felsefi konumda, esili mi eliskisi iinde dikkate almak ve bu e$kide. eliki- _ rdn asil vc ikincil . her egilimde asil gftriiffi ve ikincil grsii dikkate almalc; ygJaLavm sekilde devam ^ eder. Ama burada formei vetsszTTaffinca hir hflliinme ^ sz konusu degildir. Bu bliinmenin bir (jizi diigm ha- V linde nasil sabitletigjnLve siyasi-teorik konjonkttiriin bu dizideki merkezi dgm (beliiieyici halka) ve ikincil dgmleri belirledigini grmek gerekir. Metafor degitirelim : as cephe ve ikincil cepheler hcurn noktasi ve asil savunma, hcum noktalan ve ikincil savunmalar. Kukusuz bu biimiyle ok ematiktir, skolastik bile denilebilir! blnmeyi (bir simf egilimini aynmlar yoluyl gerekletiren felsefe pratiginin en nemli ilemi) nesneIeri ve zleri var eden basit ayrunlara dntrerek karikatrize eden lc>ife'in filozofu buna distinguo diyor. AmaJLenih ve Mao'nun aynmlan bir sonucu sabitletiren aynmlar degildir : onlar, izi bir yol aan aynmlardir. Burdan balayarak ve alima gerelerini alabildigine iyiletirerek felsefede ve bir felsefede neler olup bittigini biraz daha iyi anlamak iin.ie,koyulabiliriz. Niin bu genel aiklamalar? ilk denemelerimdeki egilimi biraz daha yukandan, birazdaha iyi nitelendirebilmek iin. Onlara ynelttigim sert eletirilere karm, 55

asil egilimleri bakimmdan, muayyen bir konjonktrde, elden geldigince kendi olanaklannla, Marksist teori ve proleter srnif mcadelesi iin yararli konumlan, buijuva ideolojisinin en tehditkr biimlerine : hmanizm. tarihselcilik, pragmatizm. evrimcilik, ekonomizm . felsefi idealizm, vb. na kari savunuyorlardi. Ama teorisist ikincil egilimleri bakimimdan, bu aym denemeler, Marksist srnif mcadelesi ve konumlan iin, zararli bir sapma gsteriyorlardi. Lakin, bir yandan/te yandan gibisinden basit bir dekontla yetinmemeli, bunun yam sira btiin, yani her egilimin, digeri iizerindeki etkilerini ve toplam neticeyi, nazan dikkate almalidir. yleyse eliik (uygun [juste J kmedeki asil egilimle sapkm ikincil egilim) bir birlikten bahsedebiliriz. Bu birlik iinde teorisist egilim asil egiliinin tezlerine etkisiz kalmadi. Eletiimenlerimin en siyasileri bunu gayet gzel aiga ikardilar. Marx iin ve Kapital'i 'da. kendisi iin sinif savairm kadar sz konusu olmuyor, ideolojinin toplumsal ve pratik ilevinden bahsettigimde bu sz konusu degil ve tabii ki (phesiz Marksist felsefe denemelerinde en vahim kusurdur) teorideki simf konumu da yok. Ama te yandan elikilerinin bagnnda asil egilimin (uygun) [juste] ikin cil egilim (sapkm) zerine olan etkilerini de ihmal edemeyiz. zellikle de Spinoza'ya dayanan asil egilim tarafmdan arpitilan bazi teorisist tezlerim de mcadelede bir roi oynadi. Bu giriimin neticesinin ne oldugunu, Marx'in adirn taiyan olaganst teorinin bize sunduklan, tahsis ettiklerini, belki de daha iyi anlamamizi saglayan hangi kategorilerin ve kavramlann nerildigini, hangi problemlerin gn igina ikanldigiru ve daha baka nelerin aydmlanlgim sylemek bana dmez. Ama bir cephenin ailmi oldugundan bahsedebilecegimi samyomm; ve bu cephe eit derecede uygun [juste] argmanlaria aym ekilde b56

tiiniiyle cutulmami ve savunulmamisa da, en azindan iin z (asil egilim) sz konusu oldugunda diyalektik materyalist konumlarda tutulmutu. Hedeflediklerim onun zayif noktasim iyi buldular. Toplu grnmn yakalamayi beceremedilerse de (kimileri iin bu gerekliligin bir nemi yok) detaylardan yararlanabilecekleri kadar yararlandilar, gerisini de uydurdular. Oyunun kuralma yaraiyor. Yalmz nemli olan baka bir$ey daha var ki, da saldirdigimiz bazi tezlerin gerilemek zorunda kaldigidir : humanist, tarihselci, vb. tezler. Ama imdi $ kabul etmemenin onu yapmaktan daha vahims oldugunu Lenin'den grenerek, pratik dersi aldigima gre, bu gemie dnerek ve tezlerimi onlftnn yakasina yapian elikinin iginda yeni bastan gzden geirerek eleme yapabilirini. Gncel durumlannda yanli (kt ynlendirilmi) ya ni zararli oldukianndan baimizdan savmamiz gereken tezler de var eibette. Qmegin felsefenin pratik-teorik torisi olarak tanimlanmasim savunulmaz gryorum ve yasaklanmasi gerekiyor. Ve bir formlii ortadan kaldirmak yeterli degildir : tmlamasmm yol atigi tiim yankila ve etkileri teorik tertiplerinde diizeltmek gerekir. Yine aym ekilde baka bir baglamda ok yararli olan pratikteorik kategorisi bilimsel ve felsefi pratigi aym biinyede birletiren ve oradan da felsefenin (bir) bilim olabilecegi sonucuna giden ikircilligi yiiziinden tehlikelidir : ama bu ikircilligi speklatif karmaa haline sokmayan bir durumda bu kategori gerekirse gene ie yarayabilir, nk pratigin materyalist yineleme [rappel] teorisinin belirtisidir. Bilim/ideoloji karitligma gelince, pratik ideolojilerin simf srtmelerinin, teorik ideolojilerin, mevcut bilimlerin ve felsefenin birbirleriyle bagdatigi bilgilerin retiminin karmaik srecinin gelerinde onu paralamaktan geri kalmayacak bir gr aisiyla onun zerinde tekrardan' alimak iin genelligirim rasyonalist57

speklatif figrne aldinnaksizm ondan vazgeilmesi gerektigi anlailsm diye bu konudan yeterince sz ettim. Ama zaman zaman yerlerini degitirmek hatta usulca (Lenin'in nanslan) ve daha uygun, daha iyi ayarlanmi tertiplerde toplamak kouluyla, eski biimleriyle bile mcadele ve aratirmada siyasal ve teorik hizmetlerde bulunabilecek baka tezler ve kategoriler de vardir. Ben bunlan gzden geirmeyecegim : herkes kendine gre bir kam oluturabilir. Btiin mesele smif hasimlanm yani varolan teorik zeminde (bu zeminde daha iyi tanimak gerek) felsefi hasimlan daha iyi tanimak ve bilmek iin teorik simf savaumnin yol gsterici imlerini ciddiye almak ve daha iyi dzenlenmi bir cepheyi tutmak ve savunmak iin daha uygun [juste] simf teorik konumlanm igal etmektir. ilk denemelerimde esasen eksik olan : smif savaimi ve teorideki etkileriydi ite onlan (daha) uygun [juste] yerlerinde oynatmaya olanak tamyan ey, hareket etmi oldugum kategorilerden bazilan. Bylece tekraidan u mehur kopuntuya dnmek iin. ismi alnda kullammim koruyorum ama onu fevkalede zararli idealist bir rasyonalizmin atmosferinde tehlikeli bir dalgalanmaya birakmak yerine, onun yerini degitirerek ya da ona diya lektik materyalist cephenin ana karasmda yer tahsis ederek koruyorum. Ama ne anlama gelir : daha iyi ayarlanmi bir tertip iinde onu yerine koymak. Hereyden nce yapmasmi bilmedigim eyi kabul etmeli ki gstergesi oldugu zgl ve reddedilmez olgulardan dolayi kopuntu gerek bir neme sahipse meselenin son sz degildir. nk kopuntu, teorik bir olaym rettigi sonulann ve belirtilerin yahn olgusunu, bir bilimin tarihsel ortaya ikimi saptamakla yetindigine gre, onun tek ba cina kendi i|igi olmadigim belirtmek yeterli degildir. Aym zamanda, bu tarihsel teorik olayin onu ynlendiren zdeksel, teknik, toplumsal, siyasal ve ideolojik artlann 58

akimasi aismdan da aiklanmasi gerckir. Ve bu artlar arasindan, bazi durumlarda, phesiz Marx'in durumunda da en bata sim f teorik konumlannin ie kanmasi veya felsefi k erte n ii^ [instance] iin iine ginnesi diye adlandirabilecegimiz eyi hesaba katmamiz gerekir. Marksist teorinin durumunda ise, yukandaki ekliyle babasiz bir ocuk olarak tanimladigim kopuntu demien olay, Lenin'in ii kaynak dedigi eyin birlemesiyle, daha uygun bir deyile, kendi giriikligi neticesinde kesien, amasiz ve her biri kendi iin olan, ok karmaik te orik ve ideolojik aynm izgilerinin ve soylamn, 184048 yillanndaki (buijuva/proleter simf savaimmin tarih sel feodalite/buijuva simf sava^imina stn geldigi yillardaki) smif savaimi erevesinde birlemesi ya da giriikligiyle meydana ikmi bulunmaktadir. imdi, bu elikili srete, Marx-Engels tarihsel bireyinin sim f teorik konumlannin degnimi diye adlandirabilecegimiz eyi baat olarak yalitmak miimkn ve zomnludur. Bu smif teorik konum degiimi siyasi sinif miicadelesinin ve felsefedeki deneyimlerinin etkisi altmda meydana geldi. Eger felsefe nerdigim gibi gerekten son kertede simflann savaimiysa bu saptamamn tuhaf l bir yani yoktur. Bu noktada israrla dumyomm : nitekim beni dosdogru
23- Belirgin bir omek daha : bu(kert) [instance] terimini kasten ele aldigim dnlyor. Yerli yerinde kullanmak artiyla korunmasi gereken daha iyi ayarlanmi bir bakasmi bekleyen bir kategori daha. Oysa u yakm zamanda komnist flozoflarda tm kerteleri ba aagi eden bir rzgr esti. Bazilan kerteyi ilgisiz heryerde, ilerini gren kk kombinatuvarlarda kullamyor diye aym eyi yapacak degiliz. ana gelince siralar daha iyisi olmadigindan phesiz kerteleri biraz laka ettim ;, bundan byle iktisadi kertelerden bir daha sz etmeyecegim, ama bu kiymetli kerte terinimi styapi iin koruyacagim : Devlet Hukuk ve Felse fe.

59

ilk denemelerime gnderiyor. siralar svle divordum : Marksist felsefenin esas sorunu budur. Her zaman bunu dnyorum. Ama 1960-65'de esas sorunun ne oldugunu grdysem de bunu iyi anlamadigimi imdi griiyorum... bir teori terimi altmda ona bilimle aym staty vererek onu pratik-teorik teorisi olarak tammliyordum. Teorik aidan felsefeye yiiksek deger bierek, simf savaimmi iin iine sokmamaktan beni hakli yere eletirenlerin de belirttigi gibi siyasal aidan dk deger bitim. Bununla birlikte yeni bir felsefe tammiyla (teorideici siyaset) sapmamn esasim dilzelttigim Lenin ve Felsfde de buna ahit oluyoruz; Bilimler ve Siyasal dzeyinde e$it agirlildi ifit tasanm dizgesi ve Hegel'den rasgele alinmami olan Tez : felsefe her zaman giin batarken dogar, esiz bir olaym tarihi akabinde, siyasal-ideolojik bir devrim olayimn degil, yalniz Bilimlerin doguu ya da degiimi olaymin akabinde. Yine de gelisi gzel vani bilimler tarihinin olavlanna ve onlann felsefi tepkilerine katkida bulunarak uygun katkida [juste] bulunmavan. ama nsel olarak gayet gzel katkida bulunan yan-uzlami bir zmd. Eger ben bugn yeni bir forml neriyor : felsefenin son kertede teorideki smiflann savaimi oldugunu sylyorsam, felsefeyle olan ilikileri iinde simf savaimi (son kertede) ve teki toplumsal pratikleri (bilimsel pratik olani) yerli yerine koymak i in d ir ^ Bu temelden yola ikarak yeni aratirmalar mmkndr.

Gen Marx'm Evrimi zerine

(Temmuz 1970)

61

Gen ' Evrimi zerine balikli bu makale daha nce K em n Som&r tarafindan trkeye evrilmi ve bir dergide yaymlanmitir. Bu blmn evirisinde sz ko nusu eviriden de yararianilmitir (ev).

I Eger benden felsefi denemelerimde savunmak istedigim ana Tez'in birka szckle zetlenmesi istenseydi yle derdim : Marx veni bir bilim kurdu : Tarih bilimi. Sunu da eklerdim : bu bilimsel bulgu insanlik tarihinde e?i benzeri grlmemis teorik ve siyasi bir olavdir. Ve belginlestirirdim : bu olaym dn$ voktur. Teorik bir olay. Marx'tan nce Tarih-kitasi dive adlandmlabilecek ey, va dinsel. va ahlaki. va da hukukisiyasi esinli ideolojik grler,kisacasi tarih felsefeleri ta rafindan igal edilmiti. Bu felsefeler toplumlarda ve tarihte olup bitenin bir tasanmmi verme savmdaydilar. Gerekte, toplumlan ve tarihi yneten mekanizmalan, bozucu ve yamloci nosyonlar altinda gizlemekten baka bir ey yapmiyorlardi. Bu aldatmaca bir raslanu degildi: bu ideolojik grlerin ileviye yekviicuttu. Bu grler, gerekte asil ilevi simili toplumlann retim (=smr) ilikilerini yeniden-retmek olan pratik ideolojilerin (din, ahlak, hukuksal ideoloji, siyasal ideoloji vb.) teorik mfrezelerinden baka bir ey degildirier. Marx ite bu gorlerden koparakur ki, Tarih-kitayi amir. Aik: tarihsel materyalizmin ilkeleri araciligiyla, Kapital ve teki yapitlan araciligiyla. Aik : nk Leni'in dedigi gibi MaD aidillannm kefetmeyi srdrdkleri muazzam bir alaran ke talanni koymaktan baka bir ey yapmamisQr. Ama bu engin alan ve yeni sorunlar ardi arkasi kesilmez abalan da gerektirmektedir. Siyasi bir olay. nk Marxin bilimsel bulgusu, daha balangita zorlu ve yatimaz bir siraflar savaimimn konusu ve bu savaimm kazanilacak eyi idi ve gitgide daha ok yle oldu. insan tarihinin smifli toplumlar tarihi vani smrii ve sinif egemenligi yani eninde sonunda similar savasimi tarihi oldugunu gstererek. kapitalist smr ve egemenlik mekanizmalanm hozarak, Marx egemen simf63

lann ikarlanna cepheden saldmyordu. Egemen simflann ideologlan ona kari zincirlerinden boaldilar ve daha da ok boaliyorlar. Buna karilik smrfflertler, ve en ba$ta da proleterler, Marx'in bilimsel teorisinde kendi gereklerini grdler, bu teoriyi benimsediler ve onu kendi devrimci simf mcadelerinde bir silah duramuna getirdiler. Bu benimseme tarihte bir ad tair : $i hareketiyle Marksist teorinin birlemesi (ya da Lenin'in dedigi gibi Kayna$masi). Bu Karilama, bu Birleme, bu Kaynama, ne kendiliginden, ne de kolaylikla oldu. nk, Marksist teorinin olumasindan ve yayilmasmdan ok on ce varolan ii hareketi, topyaci sosyalizm, anarizm, vb. gibi kk buijuva ideolojik grlerinin etkisi altm da bulunuyordu. Bu Birligin biimlenmesi ve tarihsel bir varolu kazanmasi iin ok uzun bir alima ve ok uzun ideolojik ve siyasi mcadele gerekti. Gerekleme ve varolu koullan sonucu bu Birlik bir kez kurulduktan sonra hi bozulmayacak bir birlik degildir. Simf savaimma ta bi bu birligin etin bir smif savaimi iinde onu tehdit eden sapmalara ve bunalimlara kari hi durmaksizm savunulmasi gerekmitir : dn II Entemasyonalin ihaneti, bugn de Uluslararasi Komnist Hareketin blnmesi bu birligi tehdit eden sapma ve bunalimlara tanikhk ederler. Yzyildan beri tm insanlik tarihinin ii (ve ezilen halklar) Hareketi ile (Marksist-Leninist Teori haline gelmi) Marksist Teorinin Birligine bagli olmasi reddedilmez bir olgudur. Azicik geriye gitmek ezilen halklann ve proletaryamn emperyalizme kari yrttg savam bundan boyle degiik ama yakmsak biimler altmda dnya tarih sahnesini stten belirledigini grmek iin yeterlidir. Emperyalizme kari proletarya ve ezilen haidann savaimi olgusu dnszdr.

64


Bu saptamalaria yetnebilirdik. Bununla birlikte eger (bu savaimda tu gumuz yer ne olursa olsun) TarihKitanm aimlamasmda ilerlemek ya da (bir bakima aym anlama gelmek zere) proleter smif savagimmm agda biimlerini etkin bir ekilde anlamak istiyorsak daha da teye gitmeliyiz. Kendi kendimize : Marxrn bilimsel bulgusu hangi koullarda miimkn oldu? sorusunu sormaliyiz. Bu soru bir dolambacm tiim gmnmlerine sahip. , Ama bir dolamba degil. Teorik bir sorunun tvim griinmlerine sahip. Getekte apaik bir giincellikte siyasal sonulan var.

Daha nceki denemelerimizde Marxin bilimsel bulgusunun daha nceki ideolojik griilerte olan bir kopuntuyu ya da kopmayl temsil ettigini gsterdigimiz zaman ne vapok? Bilimle ideoloji arasmdaki kopuntu ya da kopmadan sz ederken ne yaptik? ideolojiden sz ederken ne yaptik? imdi ynnn gsterilmesi ve simrlanmn izilmesi gercken fonnel bir zmleme gelitirdik. Hereyden nce bir saptamaya giritik. Bir olguyu, te orik bir olayi saptadik : zamana kadar ideolojik nitelendirdigimiz griilerin igal ettigi bir alanda bilimsel Tarih teorisinin ortaya ikii.imdilik u ideolojik nitelendirmesini bir kenara birakalim. Marx'm teorisiyle bu griiler arasmda yok edilmez bir aynligm bulundugunu gsterdik. Bunu gsteimek iin onlann kavramsal ieriklerini ve ileme biimlerini karilatirdik. 65

Kavramsal ierikleri. Marx'in tarih felsefesinin (nosyonlar olarak adlandirdigimiz) eski temei kavramlanm. eski grler iinde bulunmayan, yepyeni ieg burnunda kavramlarla degitirdijini gsterdik. Tarih felsefelerinin insandan, iktisadi zneden, gereksinimden, gereksinim dizgesinden , uygar toplumdan, yabancilamadan, hirsizliktan, haksizliktan, finden, zgrikten sz ettikleri ,yerde hatta toplumdan sz ettikleri yerde retim biiminden, retici glerden, retim ilikilerinden, toplumsal kurulutan, altyapidan, styapidan, ideolojilerden, simflardan, smiflar savaimmdan, vb. sz etmeye koyuldu. Bundan Marksist kavramlar dizgesiyle Marksizm-ncesi kavramlar dizgesi arasmda (hatta klasik siyasi-iktisat olgusunda bile) sreklilik ilikisi bulunmadigi sonucunu ikardik. Bu sreklilik ilikisi yokluguna, bu teorik aynliga, bu diyalektik siramaya, bir epistemolojik kopuntu, bir kopma adrni verdik. ileme biimleri. Maricsist teorinin pratikte Marksizmncesi grlerden bambaka bir ekilde iledigini gster dik. Marksist teorinin temei kavramlar dizgesi bize bir bilim teori si eklinde iler grnd : konusunun sonsuzluguna (Lenin) aik yam yeni bilgiler retmek iin durmadan sorular sormaya ve sondarla karamaya ynelik temei bir kavramsal aygit gibi. yle diyelim: yeni bilgilerin (sonsuz) fethi iin bu ilk dogruyu [vrit] (bazi konjonktrlerde) yenilemeye yetenekli (geici) bir dogru [vrit] gibi. Karilatirmayla eski grlerin temei teorisi bize yeni bilgiler retmek iin (geici) bir dogru [vrit] olarak ilemek yle dursun, tam tersine kendini pratik bakimdan Tarihin dogrulugu [vrit] onun eksiksiz, kesin ve mudak bilgisi olarak ortaya koyan, kisacasi terimin bilimsel anlamiyla konusuz oldugu iin gelimesiz olan ve bunun sonunda da gerek iinde kendi z yan- sismdan baka bir ey grmeyen kendi iine kapali bir

dizge olarak grnd. Buradan da Marx'm teorisiyle daha nceki gr|ler arasmda kkl bir ayriligin oldugu sonucunu ikardik ve epistemolojik kopuntu ve kopmadan sz ettik. Geriye, bu griileri ideolojik olarak nitelendirdigimiz ve saptami oldugumuz epistemolojik kopuntuyu ya da kopmayi. Marksist bilimit onun ideolojik tarih-ncesi arasmda teorik bir sreksizlik olarak dndiigmz kalir. Belginletirelim : genel olarak bilim ile genel olarak ideoloji arasmda degil, Marksist bilimle onun kendi ide olojik tarih-ncesi arasmda. Bununla birlikte Marksist griilerin ideolojik olduklanru bize syletmi$ olan nedir? Ya da ayni anlama gelmek zere ideolojik terimine ne anlam ykledik? Bu szcge ne anlam verilirse verilsin ideolojik bir gr ne alnmda ne de ggsiinde ideolojik damgasi tair. Bilakis kendini Dogru [vrit] olarak tamtir. ancak diandan ve sonradan Mailcsist Tarih biliminin varligi aismdan ideolojik olarak nitelendirilebilir. Bir defa daha sylyorum : sadece bilim olarak Marksist bilimin varligi aismdan degil, ayni zamanda Tarih bilimi olarak Mark sist bilim aismdan da. Gerekte.her bilim teoriler tarihi iinde ortaya ikar ve bilim oldugunu ortaya koyar koymaz, kopmu oldugu kendi z teorik tarih-ncesini hatali uydurma ve dogru olmayan eklinde gsterir. Ona pratik olarak bu ekilde davramr: bu davram? onun tarihinin bir ugragidir. Ama bundan bu geriye dngl (gerilek) pratik zerine Dogru ve Yanli [Vrit et l'Erreur] arasmda, Bilgi ve Bilgisizlik arasmda ve hatta (ideoloji terimini Marksist olmayan bir anlamda almak kouluyla) Bilim ve ideoloji arasmda idealist bir karitlik teorisi kumiak zere hidayete erdirici sonular ikaracak filozoflar her zaman bulunur. Bu geriye dng etkisi (gerileklik) kendini Marksist bilim olgusunda da gsterir : Marksist bilim ortaya ikti67

gl zaman kendi z tarih- ncesini zoninlu bir biimde hatali olarak ama aym zamanda ideolojik olarak da gsterir ve stelik terimin Marksist anlamiyla. Dahasi kendi tarihncesi ideolojik oldugu iin onu hatali olarak gsterir ve pratik bakimdan ona bu ekilde davramr. Sadece yanhligi gstermekle kalmaz, yanhligin tarihsel sebebini de verir. Bylece bilimle onun tarih-ncesi arasindaki kopuntunun Dogru ve Yanli [la Vrit et l'Erreur] ara smda Bilgi ve Bilgisizlik arasmda bir kartthk olarak smrlmesini de yasaklar. Bu benzersiz ayrik ve stnlk hangi ilkeye dayanmaktadir. Marx tarafindan kurulan bilimin toplumsal oluumlann tarih bilimi oldugu geregine. Bu nitelikle bu bilim ideoloji kavramina ilk kez olarak bilimsel bir ierik kazandmr. deolojiler katiksiz yamlsamalar (Yanli) olmayip ve pratikler iinde varolan birer tasaninlar btvindiin iistyapida yer ahriar ve simf savaimina dayamrlar. Eger Marx'in kurdugu bilim kendi tarihncesindeki teorik grleri ideolojik olarak gsteriyorsa, bu sadece onlann yanli olduklanm aiklamak iin degil, aym zamanda bu grlerin kendilerini dogru olarak sunduklanm, dogru olarak kabul grdklerini ve grmekte olduklanm sylemekve bu zorunlulugun sebebini vermek iindir. Eger Marxin koptugu teorik grler (basitletirmek iin tarih felsefeleri diyelim) ideolojik olarak nitelendirilmeye mstahaksalr bunun nedeni bu grle rin beili bir toplumdaki retim ilikilerinin yeniden retiminde zorunlu ilevler stlenmi pratik ideolojilerin teorik miifrezeler olmalanndandi. Eger bu byieyse Maricsist bimle onun ideolojik tarih-ncesi arasmdaki kopuntu* bizi bilim ve ideoloji arasindaki bir aynlik teorisinden, bir epistomolojiden ok baka bireye gtriir. kopuntu bizi bir yandan iinde Devlet ve ideolojilerin yer aldigi bir styapi teorisine (bu konuda Devletin ideolojik Aygitlan zerine makalemde

bir ka sz sylemeyi denedim) te yandan da bilgi iiretimi srclerinin bir zdeksel (iiretim), toplumsal (iblm, smif savaimi), ideolojik ve felsefi koullan teorisme gtrr. Bu iki teori de son kertede tarihsel materyalizmle ilintilidir. ege bu byleyse Marxin bilimsel teorisini bizzat, kopmu$ oldugu ideolojik gr$ler alanmdaki kendi z beliri koullan zermde sorgul geikir.

IV Marksizmin ustalan (en ba$ta Marx, Engels sonra Le nin), yeni bir bilimin ortaya ikiim saptamamn yeterii olmadigini, bu ortaya ikim koullannm Marksist bilim ilkelerine uygun bir zmlemesinin de verilmesi gerektigini gayet iyi sezmilerdi. Bu ziimlemenin ilk gelerini Marksizmin kaynagi teorisi biiminde Engels ve Lenin'de bulmaktayiz : Alman felsefesi, ngiliz siyasiiktisadl ve Fransiz sosyalizmi. Eski kaynaklar metaforunun idealist nosyonlar (k- ' ken, akimm iselligi, vb.) tarm asi bizi yanlia siiriildemesin. Bu klasik teoride asil dikkate deger olan ey, bu teorinin Marxm bulgusunu bireysel deha ya da yazar dehasi terimiyle degii de, ayn ve bagimsiz gelerin ( kaynak) birlemesi terimiyle dnmesidir. Ancak bundan sonradir ki, bu biriemeyi, bu biriemeye kalan gelere gre tamamen yeni bir sonu veren bir birieme olarak sunar : materyalist diyalektigin en nemli kategorisi olan nitel sirama ya da atlama megi. Bununla biriikte Engels ve Lenin orada kalmazlar. Maiksist bilimin ortaya ikimin salt isel, salt epistemolojik bir anlayiuu savunmazlar. Bu teorik genin bizi pratik bir arica plana : retim gleri ve ilikierinde belirieyici dnmlerie ykselen buijuvazinin 69

fodal aristokrasiye kari yzyillar sren srnif savaiyla ve son olarak proleter simf savaiminm ilk byk eylemleriyle belirlenen zdeksel, toplumsal ve siyasal bir tarihe gnderdiklerini de: hatirlatirlar. Kisacasi bunlann Alman felsefesinde, ingiliz siyasi-iktisadmda ve ve Fransiz sosyalizminde az ya da ok soyut biimler altmda dnl pratik gereklikler (iktisadi, siyasi, idelojik) oldugunu hatirlatirlar. , yalanlanmi ve gizlenmitir, nk bu teorik geler epeyce ideolojik bir zlktedir. Kesin sonin ite o zaman ortaya ikmaktadir. Gerekten de bu teorik genin birlemesinin Mark sist bilimin ortaya ikiiyla sonulandigim saptamak yeterli degildir. Bu ideolojik birlemenin nasil olup da bi limsel bir aynlma, bu karilamanm da nasil olup da bir kopma sonucuna varabildigini kendi kendimize sormamiz gerekir. Baka bir deyile Maiksist dncenin bu birleme vesilesiyle ideolojiden nasil ve neden ikabildigini : ya da bu olaganst donm meydana geren yer degitirmenin ne oldugunu, gizleneni gn igina ikaran, grenileni altst eden ve olgular iinde bilinmeyen bir zorunluluk bulan baki aisi degiikliginin ne oldugunu da kendi kendimize sormamiz gerekir. Bu soruna u tezi eri srerek bir cevabm ilk gelerini vermek isterim : Marx tarih biliminin dogdugu teorik birsimf konumlan zerinde yer degitirerek harekete geirmi|tir.

70

Gen Marx'in dnce evriminin ugraklamm ana hatlanyla ele alarak bunun boyle oldugunu gosterebiliriz. Rheinische Zeitungun (1841) makalelerini Feuerbach zerine tezler ve Alman ideolojisi iinde eski felsefe bilincimizle hesaplamayi ve dnyayi dntrmek zere onu yommlamaktan vazgeen, yeni bir felsefe nin doguunu aiklayan nl formllerle kayda geen, 1845 deyrimci kopuundan dort yil aymr. Bu drt yil iinde Renanya buijuvazisinin gen ocugunun radikalburjuva siyasi ve flsefi konumlanndan, hmanist-kk buijuva konumlara daha sonra da komnist-materyalist (yepyeni bir devrimci materyalizm) konumlara getigini gryoruz. Bu evrimin eitli ynlerini belginletirelim. Gen Marxm birbirine bagli olarak dnce konusur._ degitirdigini (genel izgilerle Hukuktan Devlete, sonra da Siyasi-iktisada geer) felsefi konumunu degitirdigini (Hgel'den Feuerbach'a sonra da devrimci bir materyalizjuva liberalizminden kk buijuva hmanizmine, sonra da komnizme geer) gryoruz. Zaman icindeki ncelik ve sonraliklannda bile bu degiiklikler birbirine siki sikiya bagli dir. Gene de bunlan yapisiz bir birlik iinde bir birine kanrmamaliyiz; nk ayn ayn dzeylerde ie kanirlar ve gen Marxm dnce dnm sreci iin de herbiri ayn bir roi oynar. Konunun sahnenin tam nnde yer aldigi bu sre iinde siyasi (smif) konumun belirieyici yeri igal ettigini ama felsefi konumun da tam ortadaki yerde bulundugunu syleyebiliriz; nk-.5iyasi konumla dnce konusu arasmdaki teorik ilikiyi felsefi konum saglamaktadir. Bu gen Marx'tn tarihi iinde ampirik olarak dogrulanabilir. Onu bir konumdan brne (ematik olarak : basin

zerindeki yasalardan deviete sonra da siyasi-iktisada geircn ey siyasaldir ama bu gei$ her defasmda yeni bir felsefi konum biimi altmda gerekleir ve her defasmda kendini yeni bir felsefi konum biimi altmda de getirir. Bir yandan felsefi konum simf siyasi (ve ideolo jik) kenumunun teorik ifadesi olarak griinr. te yandan da siyasi konumun teorideki (felsefi konum biiminde) bu evirisi dince konusuyla teorik iliki koul olarak belirir. Eger bu byleyse ve felsefe teorideki siyaseti temsil ediyorsa gen Marxrn felsefi konumunun da degiiriikleri iinde d$ncesinin teorik sinif koullaruu temsil ettigini syleyebiliriz. Eger bu byle ise yeni bir bilimin kuruluunu baratan 1845 kopu$unun kendini ilkin felsefi bir kopu, daha nceki felsefi bilincin bir tasfiyesi ve gemite ei benzeri olmayan bir felsefi konum bildirisi biiminde dile getirmesi bizi airtmayacaktir. Bu akmlik verici diyalektigin 1844 Efyazmalan'na ijbamda oldugunu grebiliriz. Bu Elyazmalan yakindan incelenirse; Marx'm bu metinde yaamak zorunda kaldigi teorik dramin boyutu kavranabilir (Manebu metni hi bir zaman yayinlamadi hibir zaman da ondan sz etmedi). tyazmalarimn bunahmi, konu zerine, Siyasi-iktisat zerine dncede kari kariya gelen siyasi konumla fel sefi konum arasmdaki dayamlmaz elikide zetieni r. Si yasal bakimdan, Marx, Elyazmalarim burjuva iktisatilannm nosyon, zmleme ve elikilerini kendi inanlan yaranna kullanma gibi olanaksiz bir teorik abaya girierek CLSualarda kapitalist smrii olarak dnemedigi eyL yabancilami$ emek olarak adlandirdigi eyi on pla na ikararak komnist olarak yazar. Teorik bakimdan bu metni emekten yabancilama iinde, Tarihten de tnsan iinde sz edebilmek iin, Feuerbach iine Hegel sokma gibi olanaksiz bir siyasi abaya girierek kk buijuva felsefi konumlannda yazar. Elyazmalan kendi ideolojik 72

simrlan iinde kapali kalmi konuyu bagda^maz siya si ve teorik sinif konumlanyla yiiz yze getiren dayanilmaz bir burtaliram heyecan verici ama dizginsiz bir pro- ^ tokoldr. Bu bunahmm zm hi degilse bu zmn haberini, yeni bir dnya grii$nn tohumunu (Engels), Feuerbach zerine Tezler1 ve Alman Ideolojisinde bude lunuyoruz. Tezlerin iigmda degien, M arx'insiyasi konumu degil, felsefi konumudur. Marx Feuerbachi kesinK k iejerk eder, dnyaran yorumlanmasi eklindcki felsefe gelenegiyle tiim ilikisini keser ve devrimci bir materyalizmin biiinmeyen topraklannda ilerler. yleyse bu yeni konum, Marx'm felsefedeki siyasi konumunu ifade ctmektedir. yle de diyebilirim : Marx, teorik (felse fi) proleter srnif konumlanna dogru, ilk ama dn ol mayan kesin bir adim atmitir. Belirieyici unsur. burada da sfvasal olmtur: profetar- '. y yanin siyasi sava$imma gitgide daha derin bir katilma. Gene burada da teorik aidan merkezi yeri tutan felsefed r.' nk bu teorik smif konumundan itibaren Marx'm konusu zerindeki, Siyasi-iktisat zerindeki dncesi yepyeni bir anlam kazanacaktir: Tarih biliminin ilkelerini saptamak ve gelitirmek zere, tm ideolojik grlerle ilikiyi kesme. U kaynak teorisini ite bu ekilde yommlamakta bir sakmca grmeyecegim. teorik genin (Alman felsefesi, ngiliz siyasi-iktisadi, Fransiz sosyalizmi) birlemesi sonucunu (Marx'm bilimsel bulgusu) ancak ve ancak gen Marx'm sadece siyasi proleter simf konumlanna degil, aym zamanda teorik proleter simf konumlanna da gtren y er deglutirne araciligiyla verebilirdi. Siyasal olmasaydi hibir ey olmayacakti : ama felsefe de olmasavdi siyasal konumun bilimsel bilgisi iin gereken teo rik jfadesini bulamayacakti. Sadece bir ka sz ekleyecegim. 73

nce Tezler'de haber verilen yeni felsefi konumun, orada sadece haber verildigini yani bir defada ve dort ba51 rnamur bir ekilde verilmedigini, Marx ve ardillanran daha sonraki teorik ve siyasi yapitlannda daha da genel bir biimde i Harcketiyle Marksist teorinin Birlik tari hi iinde, sessiz sedasiz ya da aika ilenip gelitirilmekten geri kalmadigim ve bu ilenip gelitirmenin de bu ye ni konum zerinde Marksist-Leninist bilim ve siyasi pratiginin ikili etkisi oldugunu belirtmek iin. Sonra da (hatta tohum halindeki) bir proleter felsefi konumu benimsemenin Tarih biliminin kurulmasi yani simf smr ve egemenlik mekanizmalannm zmlenmesi iin gerekli olmasinda ailacak bir ey bulunmadigim belirtmek iin. Her simili toplumda bu mckanizmalar, Tarih felsefeleri, vb. nin teorik biimlerinden baka birey olmayan ok kalin bir ideolojik grler tabakasi ile rtlm-gizlcnmi-yalanlatinlmitir. Bu mekanizmalann grnr duruma gelmeleri iin bu ideolojilerden ikmak yani bu ideolojilerin temei teorik ifadesi plan felsefi bilincin hesabim grmek gerekir. yleyse egemen simflann teorik konumunu birakmak ve bu mekanizmalann grnr duruma gelebilecekleri grii aismda yani smr ve egemenlik altmda yaayan simfln, proletaryanin grii aismda yer almak gerekir. Proleter bir siyasi konumu benimsemek de yeterli degildir. Proletaryanm grii aismda grnr olan eyin nedenleri ve mekanizmalan iinde kavramlip dnlmesi iin siyasi konumun teorik (felsefi) konum halinde ilenip gelitirilmesi gere kir. Bu yerdegitirme olmaksizin Tarih bilimi dnlmez ve olanaksiz bir eydir. VI Son olarak szmn bama dnmek iin, Tarih bilimi nin ortaya ikma koullari iindeki bu dolambacm bir derin-bilgi dnlambaci olmadigmi ekleyeceim. Tam tersi74

nk Marxtan beklenen bugn her zamankinden da ha ok bir biimde bizden de istenmektedir. Marksist teoriyi gelistirmek yani kapitalist-empervalist smr ve epemenli ginin yeni biimlerini ozmlemek , iin;.J.i Hareketivle Marksist-Leninisl Te.fliLar.asmda uygun [jus te] bir Birlik kurmak iin, her zamankinden daha ok bir biimde proleter. teorik. (felsefi) kontimlar. zerinde yer almaliyiz : bu konumlar zerinde yer demek, egemen sinifin tm idcolojilerinin, kokl bir eletirisi araciyla, bu konumlan proleter siyasi k o n u m la n n d a n balayarak ileyip gelitirmck demektir. Devrimci teori olmadan devrimci h a rckei. n lm n z , riiyorrii n in . Biz de jyle vazabiliriz : proleter teorik ffelsefH konum olmaksizm Marksist teorinin gclimcsi ve i$i Hareketi ile Markist arasmda uygun fjuste] bir BirliLolmaz.

75

NDEKLER
Okuyucunun Dikkatine....................... ........................... 5 ZELETR GELERI................................................. 7 1) Kopuntu.................................................................... 11 2) Bilim ve ideoloji....................................................... 25 3) Yapisalcilik mi?............................................................ 33 4) Spinoza zerine........................................................... 39 5) Felsefede Egilim ler...................................................... 51 GEN MARXIN EVRM ZERINE.......................... 61

K U RAM SAL ve S IY A SA L NCELEM ELER

B u d izid e ag irh k la m a rk sist k u ra m sal m e tin le re , ay n ca to p lu m sa l p ra tig in tarihsel rn e k le rin in ird e le n d ig i m e tin le re yerveriliyor. B u d iz id e , Gram s

ci, Lukcs, Riazanov, Luxem burg, P. A nderson, BuharinPreobrajenskiy, . D eutscher ve d ig e rle ri y e r aldi. K o m in te r n ', ii k o n sey ve k o m ite le ri, so v y et d e n e y in i, d e v le t s o r u n u n u , le n in iz m , sosyalizm , p ro le ta ry a d ik ta t rl g , ulusal s o ru n gib i s o ru n la n ayrm tili b iim d e tartian m e tin le r yayin lan d i. E m p e ry a list d n y a sistem in i ve d e v rim so n rasi to p lu m la ri ird eley e n , "Genel Bunahm in Dinam ikleri", "Emperyalizm,

Dnya Bunahm i ve Siyasal Yapilar", "20. Yzyil Eiginde Sosyalizm" ve "Soguk Sava" d a b u d iz id e zellik le a m m sa n m ali. AVRUPA i H A REK ETLER T A R H / Wolfgang Abendroth
A v ru p a 'd a s o n yzelli yihn p o litik ve to p lu m sa l ta rih in d e e n belirleyici yeri ii sm ifi h a re k e ti alir. Ii h a re k e ti, sendikacilik ve sosyal d e m o k ra si ta rih i a la n in d a yap tig i alim alarla ta n in a n y azar A bendorth, C h a rtis t hare k e tte n B irinci E n te rn a s y o n a le , se n d ik a la rd a n faizm d n e m in d e ii hare k e tin e o ra d a n k in c i D n y a Savai so n ra si ii h a re k e tin e k a d a r geni b ir a la n d a z m ley ici b ir ta rih p e rsp ek tifi su n u y o r. A v ru p a 'n in p o litik ve to p lu m sa l ta rih in i ii sm ifi a ism d an o k u ra su n u y o r.

M ARKSlZM ve GERLLA SAVAI/ W illiam Pomeroy

"D n y a siyasetinde devrim ci silahli m ca d ele , yaklaik 30 yildan beri n em li b ir yer igal etm itir. " G erilla savaim n m arksist p o litik a iindeki yeri n e m li tartim a baliklarm dan birisini o lu tu rm u tu r. William Pom eroy'u n derlem esi b u b a g la m d a n e m li b ir kaynak n ite lig in e sahip. G erilla savai deneyim lerin in o lu tu rd u g u b l m le r karilarm ab o k u m ay a olan ak saglayarak o k u ru n k e n d in c e b ir so n u c a ulam asirun d a n n aiyor...

UYGULANAB L R B IR SOSYALIZMN K T lS A D I/4fec Nove

" G e r e k te b u k ita p , sava so n ra si d n e m d e sosyalizm h a k k in d a ve so s y a liz m iin , aika m ark sist g e le n e g in d iin d a y a zilm ij belki d e ilk te m e i ahm adir" d iy o r Perry A nderson Nove'un kitab i iin. Piyasa sosyalizm i tarti m a la rin d a kay n ak o la n k ita p k o n u y u z e n g in b ir olgusal m a lz e m e dem etiy le iliyor.

M ARKSZM ve V /John Molynenx

G e m ite n g n m z e m ark sistlerin g n d e m in i srekli igal e d e n b ir k o n u o la n p a rti s o ru n u n g iliz m arksist Jo h n M olyneux ta ra fin d a n ird elen iy o r. M arx, Lenin, Luxem burg, Trotskiy ve Gramsci'nin p a rti k o n u s u n d a y ak la jim lan y azar ta ra fin d a n d e g e rle n d iriliy o r. M olyneux'un kitab i lk e m iz d e d e m a rk sist so lu n g iin c e l tartim ala rin a k atki su n u y o r.

K A PlTA LiZM , SIN IFLA R VE D EVLET / H a ld u n G la lp "Yeni Emjperyalizm Teorilerinin Eletirisi" ve "Gelime Stratejileri, Gelime Ideolojileri" adii k ita p la rin d a n so n ra , H aldun Glalp b u kita b in d a d e v le t ile se rm a y e n in karm aik ilikiler b t n n so rg u lu y o r. G lalp k a p ita lizm i b ir to p lu m sa l iliki o lara k , serm aye b irik im sreci o larak
ele aliyor ve farkli serm aye birikim i s re le rin d e , farkli sin if koalisy o n larin m ik tid a ri ele g e ird ig in e iaret ed iy o r. 21.

YZYIL E lG N D E S O S Y A L t Z iA / D e r l e m e

D n y a d a sosyalizm k o n fe ra n sin in o n u n c u s u n u n tartim a k o n u s u n u " 2 1 . Yiizyilda Sosyalizm" o lu tu rd u . D n y a n in degiik lk e le rin d e n 2 0 katilim c in in g r le rin in d e rle n d ig i b u k ita p , farkli kesim ve a k im la rd a n sosyalistlerin tartim a to p la n tis in in r n . F arkli yaklaim larin d j n c e le rin i b ir a rad a b u lab ilm e a isin d an n e m taiyan k ita p lk e m iz sosyalistlerini de yak in d a n ilg ilen d iriy o r.

K O M N T E R N D E N KOM lNFORM A/jFemewrfo C l a u d m

Iki c iltte n o luan k ita b in "Kom nist Enternasyonalin Bunalimi" balikli b irin c i c ild in d e , 1 9 4 3 'd e K o m n ist E n te rn a s y o n a l'in d a g ilm a karari ve b u karara yol aan gelim eler in ce len iy o r. 1 9 2 0 ve 1 9 3 0 'la rd a A lm a n y a 'd a y abanan traje d ile r; 1 9 3 6 Isp a n y a l Savai; in D e v rim i'n in b i rinci evresi ele alim yor. "Stalinizmin D orugu" balikli ikinci c iltte ise, K o m in te rn 'in k a p a n m a s in d a n K o m in fo rm 'u n k u ru lu u n a kad ark i s re ele a lim rk en ; in , F ra n siz , Italy an k o m n is t p a rtile rin in ykselii ve b u partile rd ek i te m e i ta rtim ala r a y n n tila n y la yansitiliyor.

L E N lN D N E M IN D E L E N N lZ M / ;/ L ie b m a n
"L eninizm iinden ikngi ve gelitigi tarihsel o rta m d a n aynlam az. L eninizm in zm lenm esi canli evrim i iinde L en in izm in bir tarihi olm ak z o ru n d a d ir ve L eninizm in tarihi R us devrim inin tarih in d en aynlam az... z eld e L e n in 'in p o litkasi ve ku ram lan , kitlelerin eylem leriyle Sovyet to p lu m u n u n gerekliginin etkilerinden aynlam az. B u kitap aym z am an d a R u s halkim n devrim ci zalerleri ve L e n in 'in R usya'sinda politik, ek o n o m ik , toplum sal ve kiiltrel yaam in ilk gelimeleriyle ilgilidir. " Iki cilt olarak hazirlanan kitabin birinci cildi "Muhalefet Yillari" ikinci cildi ise "Iktidar Yillan" baligini taiyor.

SOSYALIZM ve U L U SA LLIK /H orace B.Davis

" 9 0 'la rm bai d n y a ta rih in in e n b y k a lt stl k le rin d e n b irin e tan ik o ld u . V e ulusal s o ru n , g em ite k e n d in i "sosyalist" o lara k tam m la y an lk elerin g n d e m in e e n can yakici s o ru n olarak o tu r d u . M o n th ly R eview yaz a rla rm d a n Davis, b u c a n a lla k o n u y u tartim ay a aiyor. U lu s, u lu sa lh k , e tn ik g r u p , a 'in lik la r , ulusal k u rtu lu m ca d ele si, a n ti em p ery alizm vb. gib i k a v ram la n sosyalizm b a g la n u n d a ird eliy o r. M ark sist kuram sal yaklaim lar g e n el o larak ta r ih rk e n , S o v y e tle r B irligi, Y ugoslavya, in ve d ig e r lk e le rin z elin de d e k o n u eletiri s z g e c in d e n g e iriliyor. "

H A REK ETI, MARKSZM VE ULUSAL SO R U N / H o ra c e B .D a v is

"D e m o k ra s i, u lu sc u lu k ve sosyalizm ; 19. y z y ih n b u b y k h a re k e tin i b irbiriyle iliki iin d e a n la m a k gerek ir. S osyalizm aslin d a d e m o k ra sin in b ir k o lu y d u ve o k a ra tin r.a sosyalizm ile d e m o k ra si arasindaki ilikiye a y rilm i n r..." S o ru n u 1 9 1 7 'y e k a d a r in ee ley e n D a v is'in so n ra sm i ele alan "Sosyalizm ve Ulusallik" adii ahm asi d a y ay inevim izce yayinlanm i? b u lu n m a k ta d ir.

D izin in Piper K ita p la n

A D O R N O -B R G R l 'W ille m van R eijen A R T I-D E G E R T E O R L E R I C ilt l / K a r M a rx h a z ir la m y o r A V R U P A H A R E K E T L E R T A R l H l ' A b en d ro th AYAKLANMA ST N E / H .O rtega S a a v e d ra B A K K O M N / R .G .S u n y B R Ik IM BU
N A L I M I / Jam es O 'C on n or B T M E M l D E V R lM / D eutscher

BYK SYAS T E M 'Z L K L E R //. D eutscher h a z ir l a m y o r D E V R lM Y A Z IL A R l/R o b e s p ie rr e -D a n to n -B a b e u f-M a r a t DKTA T R L K L E R lN BU N ALIM I / Nikos P o u la n tza s h a z ir la m y o r
D O G U 'D A U L U S A L K U R T U L U H A R E K E T L E R l / V .l.L e n in

E M EK N N K T A P L IG I [ E g itim r e tim I i n d i r / K a p i t a l s i z K a p i ta l i s t le r / D e v r i m c i n i n S z l g \ / H . K a r a d e n iz E itliki T o p lu m la r / M u sta fa C e m a l E K O N O M P O L T G N iL K E L E R I/ R ic a r d o F IN A N S K A P IT A L C l L T I / H ilfe rd in g FNANS KAPITAL C ilt I I / R u d o lf H ilfe rd in g h a z ir la m y o r H a p ish a n e D e fte rle ri / G ram sci ID E O L O J VE P O L iT iK A / E. L aclau h a z ir la m y o r K l N C l E > T E R N AS YO N A L / Jam< -s Joli h a zirla m y o r tK TSA T N ED ER? / Rosa L u xem bu rg IR L A N D A N I N K U R T U L U U I l N / J a m e s C onnoly h a z ir la m y o r t D E N E T M VE SOSYALlST D EM OKRASI / .S iria n i t H A R E K E T I, M A R K S iZ M V E U L U S A L S O R U N / H orace . D a v is TALYA'DA KONSEYLER / A . G ram sci K A P IT A L I O K U M A K / Louis A lth usser K APITALIST D EVLET / R .M ilib a n d K A R L M A R X V E F R I E D R I C H E N G E L S / D .R ia z a n o v K A PiTA LiZM NASIL LER? / P. Jalee K A P lT A L lZ M lN G E -

L M E S I S T N E N C E L E M E L E R / M .Dobb KA PTA LZM , SINIFLAR VE D EVLET / H a ld u n G lalp K o m in te r n 'd e n Kon iin fo rm a ( M I ) / F .C la u d m K O M N IST PARTYE D O G R U /

A n to n io Granisci K O M N Z M lN ABECES! / N. B uharin, T.Preobrajenskiy LA TN AMERIKA M A R K S lZ M l/ M ichael Lwy L E N lN D N E M I N D E L E N lN Z M (I-II) / M .L iebm an L E N N 'N DNCES / G.Lukcs M A R K S Z M V E D t N / M ichael Lwy MARKSZM VE GERLLA SAVAI / Pomeroy M A R K S Z M V E P A R T / J.M olyneux PYASA SOSYALZM TA R TI M A SI/ Nove, M andel, Harris, Brus P R O L E T A R Y A D lK T A T R L G T A R T I M A S I / H .D r aper RUSYA'DA M U H A L E FET / A .K ollontay SY A SA L X T lD A R V E T O P L U M S A L S IN IF L A R / Po u la n tza s SPARTAKISTLER N E STYOR?/R o s a L u xem b u rg haz i r l a n iy o r SO SY A L R E F O R M M U , D E V R iM M i? / R . L u xem b u rg SOSYALIZM VE Z G R L K / G.D. Volpe S O S Y A L IZ M V E U L U S A L L I K / H .B .D a ns T A R H N iR O N L E R l / Deutscher T A R IH S E L M A T E R Y A L Z M lN I Z l N D E / P. A nderson T A R lH VE SIN IF B LN C /G y rs y Lukcs U L U S A L E K O N O M Y E G lR / Rosa L uxem burg UY G U LA N A BLR B R SOSYALZM N KTSA D I / Alee Nove I I I . E N T E R N A S Y O N A L B E L G E L E R / D erleme 21. YZYIL EG N D E SOSYALlZM / D erlem e

Beine'nin Yeni Mare Nostrum ICitaplan

PO N T O S K L T R
m er A sa n " P o n to s k ltiir n n K a ra d e n iz b lg e sin d e k i izle rin i s re n , ayni z a m a n d a h a le n b lg e d e ik ib in yii akm s re d ir a n ad il olarak k o n u u k n y e rel, a n tik d ilin so z l k ve g ra m e r alim asini y ap an ilk, z g iin alim a . "

E G E H iK A Y ELERi
I l i a s V en ezis "Ayvalikli yazar V e ne zi s 'in d ilim iz d e ilk k e z yaym lanan k itab i. V e n ez is, b a rtja o la n z le m i ve yaanan tra g e d y a la rin e n d u y a rli, e n iyi ta n ig i o larak d a ta n in d i. E g e D e n iz i b ir d a h a asla k a rarm asin z le m in i y a n sitti."

iB R A H lM v e HARRAN G lZ E M I
M sl m Y c e l "M sliim Y cel, O r ta D o g u 'n u n e n g izem li b lg e s in in ta rih in in izlerini k o v ah y o r. H a r r a n 'in m istik ta rih i y a n in d a Ib ra h im P e y g a m b e r'in m irasm a, S in M a b e d in in ve S ab ilig in y k le rin i a k ta n y o r. V e tiim b u k lt r m irasinin nasil su la rin te h d iti a ltin a s o k u ld u g u n u a n la tiy o r.