1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

24. KTAP
1785 - 1805 Fransz Devrimi

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam3/

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 24. KTAP .................................................................................................................................. 2 Prusya Ordusu, 1786 .............................................................................................................. 6 Frank..................................................................................................................................... 11 ABD Birlemeye alyor, 1787......................................................................................... 12 ABD 1787 Anayasas ........................................................................................................... 14 Yeni Dnya Dzeni .............................................................................................................. 16 Yeni Bir Osmanl-Rus Sava, 1787 .................................................................................... 17 1787nin Dier Olaylar ....................................................................................................... 19 Gluck .................................................................................................................................... 21 Birleik Eyaletler (Hollanda) ............................................................................................... 22 Vahabilik .............................................................................................................................. 23 Osmanl Avusturyaya ar basyor, 1788 ............................................................................ 24 Baz Gelimeler, 1788 .......................................................................................................... 26 Pratik Akln Eletirisi ........................................................................................................... 29 Japonyada Alk, 1788 ........................................................................................................ 30 Buffon................................................................................................................................... 31 Teknik Devrim ..................................................................................................................... 35 Doa Dini ............................................................................................................................. 37 Hurafelere Devam ................................................................................................................ 39 Avrupa, 1789 ........................................................................................................................ 41 Anglosaksonlar ..................................................................................................................... 44 Fransz Devriminden nce Fransa ........................................................................................ 46 Fransz Parlman ................................................................................................................. 48 Fransa Devrimi Balyor ...................................................................................................... 50 III. Selim Osmanl Tahtnda, 1789 ....................................................................................... 51 Coulomb Kanunu ve 1789deki baz gelimeler .................................................................. 53 lk ABD Bakan, 1789 ........................................................................................................ 56 Fransz Devrimi, Tiers Etat, 1789 ........................................................................................ 58 Fransz Devrimi, Paris Halknn Zaferi, 1789 ...................................................................... 60 XVI. Louis Pariste, 1789 .................................................................................................... 62 Fransz Devrimi, Kulpler, 1789 .......................................................................................... 64 Kilise Mallarna El Koymak, Fransz Devrimi, 1789 .......................................................... 66 nsan Haklar ........................................................................................................................ 68 Hac Kervan ve Osmanl ...................................................................................................... 70 mparatorluunda Baz Gelimeler, ..................................................................................... 70 1790 ...................................................................................................................................... 70 Belirgin Kader, 1790 ............................................................................................................ 72 Fransada Monari, 1790 ...................................................................................................... 74 Talleyrand ............................................................................................................................. 75 Hacca Gider Gibi Devrime Gitme, 1790 .............................................................................. 77 1790nn Dier Olaylar ....................................................................................................... 80 Benjamin Franklin ................................................................................................................ 81 Adam Smith.......................................................................................................................... 84 Uluslarn Zenginlii ............................................................................................................. 86 Kanadada Problem, 1791 .................................................................................................... 91 ABDde Gelimeler, 1791 .................................................................................................... 92 Osmanl Rus Sava bitiyor, 1791 ..................................................................................... 93 Fransada Devrime Diren, 1791 ......................................................................................... 94 1791in Dier Olaylar ......................................................................................................... 96

Wolfgang Amadeus Mozart ................................................................................................. 98 Ya Anlamas, 1792 .......................................................................................................... 102 1792 Osmanl mparatorluunda Baz Gelimeler ............................................................. 103 Cumhuriyeti htilal, 1792 ................................................................................................. 105 Konvansiyon Meclisi.......................................................................................................... 107 1792nin Dier Baz Olaylar ............................................................................................. 109 Nizam- Cedid, 1793 .......................................................................................................... 111 Merak ................................................................................................................................. 113 Yanl Ynlenmi iddet .................................................................................................... 114 Fransada Cumhuriyet, 1793 .............................................................................................. 115 Kamu Selamet Komitesi, 1793........................................................................................... 118 Fransa Ordusu Deiiyor, 1793 .......................................................................................... 120 stenen ve Gerekleen, 1793 ............................................................................................. 122 1793n Baz Olaylar ........................................................................................................ 124 Osmanllar Yenileme Denemeleri, 1794 .......................................................................... 125 Viski syan ........................................................................................................................ 127 Devrim ocuklarn Yiyor, 1794 ....................................................................................... 128 Kara Avrupas Kark, 1794 ............................................................................................ 130 Lavoisier ............................................................................................................................. 132 Condorcet ........................................................................................................................... 134 Devrim Geri ekiliyor ....................................................................................................... 136 Direktuar rejimi, 1795 ........................................................................................................ 138 Osmanlnn Dousundaki Gelimeler, 1795 ...................................................................... 141 1795in Baz Olaylar ......................................................................................................... 142 Frank, Monge, Jenner ......................................................................................................... 143 Napolyon Fransa Bakomutan, 1796 ................................................................................ 144 Berberi Korsanlara Hara Verme ....................................................................................... 146 1796da Baz Gelimeler .................................................................................................... 147 Babeuf ................................................................................................................................ 148 Gne Sistemi Uzayda Bir Nokta....................................................................................... 149 1797de Osmanl mparatorluundaki Gelimeler ............................................................. 151 Fransa Avusturyay Bara Zorluyor, 1797 ....................................................................... 152 Yeni Bir Anayasa Daha, 1797 ............................................................................................ 154 Adams Jeferson ekimesi................................................................................................. 155 Bozulan Ekonomiler, 1797 ................................................................................................. 156 1797nin Baz Gelimeleri ................................................................................................. 158 Napolyonun Msr Seferi, 1798......................................................................................... 160 Nelson Fransz Donanmasn yok ediyor, 1798 ................................................................. 162 Osmanl Devleti Zor Durumda, 1798 ................................................................................. 163 1798de Baz Gelimeler .................................................................................................... 165 WordsWorth ....................................................................................................................... 166 Napolyon I. Konsl, 1799 .................................................................................................. 168 Fransada Napolyon Dnemi Balyor, 1799 ..................................................................... 172 1799da Baz Gelimeler .................................................................................................... 174 eyh Galip .......................................................................................................................... 176 Dnya Kalabalklayor, 1800 ............................................................................................ 178 Avrupa-Fransa Savayor, 1800 ......................................................................................... 179 Fransa Msrda Zorda, 1800 .............................................................................................. 180 1800n Baz Gelimeleri................................................................................................... 181 Franszlar Msrdan Dar, 1801 ...................................................................................... 182

1801de Fransada Gelimeler ........................................................................................... 184 ABD-Trablusgarp Anlamazl, 1801 .............................................................................. 186 1801in Baz Gelimeleri ................................................................................................... 188 Osmanl Fransz Dostluu canlanyor, 1802 ...................................................................... 190 in Ticaretinde Takas Afyon ............................................................................................. 192 1802nin Baz Gelimeleri ................................................................................................. 193 Vahhabi isyan, 1803 .......................................................................................................... 194 Srplarn Osmanlya Bakaldrs, 1803 ............................................................................. 195 Fransa ngiliz karlarn Tehdit Ediyor, 1803 .................................................................. 197 ABD Berberi Sava, 1803 ................................................................................................. 199 4 dnm 3 Sente Toprak .................................................................................................. 200 1803n Baz gelimeleri ................................................................................................... 201 Kant .................................................................................................................................... 203 Napolyon Bonapart mparator, 1804 .................................................................................. 206 1804n Baz Gelimeleri................................................................................................... 208 Kavalal Mehmet Ali Paa, 1805........................................................................................ 210 Napolyon ve Amiral Nelson ............................................................................................... 212 ABDde Gelimeler, 1805 .................................................................................................. 214 Mikado Diriliyor ................................................................................................................ 215 1805in Baz Gelimeleri ................................................................................................... 216 24. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 218

Prusya Ordusu, 1786

Prusya piyadesi hcumu

1786 ylnda Prusya kral II. Friedrich ld. Savalarda, bir ara, daha hzl hareket edebilmek iin piyadesini ate etmeden dman zerine srmt. Ama ok telefat verdi ve pek ok subayn kaybetti. Bunun zerine bu kararndan vazgeti. En son geldii noktada savalar ate stnl ile kazanlr diyordu. Ate stnl fikrine inandktan sonra 16 ve 24 kalibre topusunu nc birliklerle birlikte yrtmeye balad. Prusyann ncleri nnde hibir mstahkem ky, kasaba tutunamyordu. Ykp, geiyorlard. II. Friedrich, piyade saldrsna bir yenilik daha getirmiti. Dz dzen yerine Eik dzeni kullanmt. Saldr srasnda esas hcum etmek istedii yere doru birlikler birbirlerine gre az ileri kyorlard. 2.birlik 1.den az ileri, 3. birlik 2.den az ileri kyordu. Yani ekmece ekilmi gibi oluyordu. Uzaktan dman derinlemesine oluan bu fark anlamayarak, hatt dz kabul ediyordu. Halbuki Prusya yedek birlikleri, ileri km esas saldr birliinin arkasndayd. Hcumda o noktada daha gl olduundan hcum birlii dman bozuyordu. Dman ise Prusyann zayf yanna, savatan kand iin (eik saf nedeniyle) bir ey yapamyordu. Prusya sava kendi kuvvetli olduu blgede kabul ediyordu. Daha nce de anlatld gibi, tm bunlarn yaplmasn salayan Prusya ordusunun sk disiplini ve eitimiydi. II. Friedrich, Prusya ordusunu iyi kurulmu bir saatin dililerine benzetiyordu. Prusya ordusu mthiti. Ancak unu sylemek gerekir ki, daha nce anlatld gibi, bu Prusya metodu tfein tm yeteneini kullanmyordu. Piyade safta bulunmaya ve birlikte ate etmeye daha nem verdiinden yaylm ate, umulan darbeyi vuramyor, atn isabet oran dk oluyordu. Sava alan toplarn duman ile kaplandnda, bayraklar grlmediinden haberleme ve yer tespiti bitiyor, saflarn dzeni korunamyordu.

II. Friedrich

Svarilerin duvar halinde drtnala saldrs da, az zaman sonra, umulan sonucu vermez olmutu. Drtnala giden atlara, yryen atlardan ok daha fazla yer gerekiyordu. Sk dzende, eyeri zerinde ayaa kalkm svarinin zorluklar ok fazlayd. II. Friedrich Prusya iin ok ey yapmt. 1786 ylnda kralln nfusu 6 milyona ulamt. II. Friedrich, Prusya kanunlarn birletirmek istemiti. Ancak bunu gerekletiremeden ld.

Osmanlnn Msrda Ba Belada, 1786

Msr'da ngiliz Ticaret konsolosluunu tekrar aan George Baldwin

1786 ylnda Msrdan vergi alamayan Osmanllar, Msra bir seferde bulunmak zorunda kaldlar. inde 3.000 4.000 asker bulunan 38 gemilik bir filo Msra gitti. Kumandan Gazi Hasan Paayd. Halk ve din adamlar Paay desteklediler. Paa yeni bir dzen kurmaya alt ancak Rus sava nedeniyle Msr terk edip, stanbula dnmek zorunda kald. Sonuta sefer pek ie yaramayacak, Msr vergisini demeyecekti. Bu arada Osmanllarda sadrazam Koca Yusuf Paa oldu (1786 1789). Ayanlk messesesi rvette konu olmutu. Bu kurum 1786da kaldrlarak yerine ehir kethdalklar kuruldu. Ancak, aradan fazla zaman gemeden ayanla tekrar dnld. 1786da Msrda daha nce kapatlan ngiliz konsolosluu Kahirede yeniden ald. ngiliz subay, grevli ve tccarlar, Hindistana gitmek iin, gittike daha ok sayda, Sveyten geerek Hindistana gitmeye baladlar. Bu gei olana nce ngilizlere sonra Franszlara verildi.

1786nn Dier Olaylar

Charlotte gemisi hareket ncesi Portsmouth'a -

1766da ngiltere bir trl elde edemedii Trk Krmzsn yapt. Bu ii baaran Taylordu. Bundan sonra krmz pamuklu (andrinople) hzla nlendi. Avusturyada II. Joseph hacc ve ayinleri yasaklad. Manastrlar kapatld. Mallar ellerinden alnd. II. Katerina, Avusturyadan esinlenerek, devlet tekelinde Halk Okullar kurdurmaya balad. Katerina ayn zamanda Her eyden Bir Para adl dergiyi ynetiyordu. Fransa ngilizlerle bir ticaret anlamas imzalad. Gmrk haklar %12ye iniyordu. Bu Fransz mallarndan ok daha ucuza gelen ngiliz mallarna yarad. ngiliz rnleri btn Fransay istila etti. Fransz burjuvalar bu durumdan hi honut deillerdi. 1776dan beri, Amerikan Bamszlk Sava, ngilterenin zindana mahkum olan hkmllerin Virginiaya yollanmasn engelliyordu. 1786da ngiliz hkmeti Avustralya Botany-Bayda bir hkmller kolonisi kurmaya karar verdi. ngiltereden Avustralyaya ilk koyunlar yolland.

1786 ylndan balayarak Okyanus ticaretine Amerika Birleik Devletleri de katld. Filedelfiaya bal Express of China Kantona gitti. Bu ilk in ticareti % 25 kar getirmiti. Bu yl Kantona bir ABD kolonisi yerleti. 1786 ylnda Moses Mendelssohn (1726 1786) ld. len bir dier aratrmac ise gen yata len Scheeledi (1742 1786). Scheele, klor, oksijen, barit, manganez gibi pek ok temel nesneyi buldu. Ynla organik ve madeni asit buldu. Ona gre hava iki bileenden oluuyordu. Bir tanesi Ate Havas (oksijen) dieri Kark Hava (azot) idi. Baz maddeleri ayrtrarak oksijen elde etti ve bunun tm zelliklerini belirledi. Byk hizmeti olmutu. Ancak genel bir ilke bulmada baarl olamad. Kuzey Amerikada ise yerleme ve oluma aamas devam ediyordu. ABD erokilerle yapt gibi Choctaw kabilesi ve Chickasaw kabilesi ile de bar anlamas imzalad (Hopewell Anlamas). Daha nce Kuzey Amerikadaki ekonomik bunalmdan bahsetmitik. ABDde para ktl alverii ve ticareti felce uratmt. ngilterenin ticari rekabeti de ekonomiyi iyice bazmutu. Eski bir Kurtulu ordusu subay olan Shays Austos 1786da isyan etti. Yenildi ama bu bakaldr sradan halkn ilgisini ekmiti. ABDde sanki fakirlerle zenginler kar karya gelecekmi gibi bir hava dodu. Shays isyan varlkl snf dehete drmt. imdi bir hkmet gerektii kansn tamaya balamlard. Bu hkmet onlara zelletirmenin kutsalln ve mlkiyet hakkna saygy salayacakt. Buradan yeni bir anayasa gerei ortaya kt. New York 1782de yeni bir anayasa istemiti. Massachussetts 1785de buna katld. 1786da devletler 55 delegelik bir Konvansiyon setiler. Haziran aynda meydana gelen bir deprem sonucu inin Sichuan eyaletinde Dadu Nehrinde Barajda heyelan oldu. Bu heyelan sonunda 100,000 kiinin ld sanlyor. Fransz fiziki ve bilimci Jean-tienne Guettard (d. 1715), ngiliz mimar ve mhendis John Gwynn (d. 1713), sveli bilimci Eva Ekeblad (d.1724), ngiliz kompozitr John Stanley (d. 1712), sveli kimyac Carl Wilhelm Scheele (d. 1742), Prusya kral Frederick II of Prussia (Byk Frederick) (d. 1712), Britanyal mimar Humphrey Sturt (d. 1725), Musevi filozof Moses Mendelssohn (d. 1729) 1786 ylnda ldler.

10

Frank

Jacop Frank

Jacop Frank (1726 1795), ilk ortaya ktnda dirilen Tanr olduunu sylemiti. Eitimsizdi ve bununla nyordu. Ona gre Eski Yasa ortadan kalkmt. Aslnda ise tm dinler ortadan kalkmalyd. Her eyin yklmas gerekiyordu. Jacop Frank dnyaya bar deil sava getirmeye gelmiti. Kabbalac deildi. Ama Sabbatayc Teslise inand. Ve onu deitirdi. lk Olan Sabbatay Zeviydi. Kendisi srailin Tanrsnn dirilmi haliydi. nc Mesih, ekina olarak doacak olan bir kadn olacakt (Bakire). u anda dnya kt glerin esareti altndayd. nsanlar Frankn mjdesini (incilini) benimseyene dek dnya kurtulmu olmayacakt. Frankn deyimi ile sa dnyay eytandan kurtarmaya geldiyse, kendi de dnyay tm yasa ve geleneklerden kurtarmaya gelmiti. Byle olunca da yi Tanr kendini ortaya karabilecekti. Bunun iin kutsal saylan tm yasalar yklmalyd. Sava olacak herkes dinsiz olmalyd. Jacop Frank, mritleriyle birlikte ekoslovakya'nn Bruenn kentinde 1786 ylna kadar kald. Burada yneticilerin desteini ve korumasn kazand. Mritleri arasnda yar-askeri bir rejim kurdu. Erkek mritler niforma giyiyor ve askeri eitim gryordu. Baz kaynaklar gre, Frank mritlerine, Osmanlnn baz blmlerini de iine alan bir fetih vaat etmiti. Bu sralarda Frank, baz mritlerini, bir ihtimal Avusturya hkmetinin politik ajanlar olarak, Osmanlya yollad. Bu Frankistler, Osmanldaki dnmelerle ibirlii iinde altlar. Bu dnemde Jacop Frank, monarileri devirecek ve zellikle Katolik Kilisesi'ni ortadan kaldracak bir devrimin yaklatndan bahsediyordu. Frankistler bu devrimden sonra kacak savalarn ardndan Frankist Dominyonu olarak adlandrlacak topraklar ele geirmek istiyorlard. Yaplan askeri eitim bunun iin bir hazrlk niteliindeydi.

11

ABD Birlemeye alyor, 1787

Amerikan Konstitsyonu

Amerika Birleik Devletleri 13 eyaletin birlemesi ile kurulduktan sonra merkezi ynetim ok zayft. Beklenen ksa sre iinde kolonilerin birbirlerinden ayrlarak kk bamsz devletler olumasyd. Ama ABD zerindeki ngiliz basks bitmedi. Franszlar ve spanyollar da ABDyi sk sk tedirgin ettiler. Bamszlktan 4 sene sonra Amerikallar birbirlerinden ayrlmann tehlikesini grmlerdi. Devlet olmaya daha gl bir ekilde karar verdiler. Anayasa hazrlanmaya baland. 25 Mays 1787de ABD Konvansiyonu Washingtonun bakanlnda topland. Ve hala yrrlkte olan 1787 Anayasasn hazrlad. Philadelphiada toplanan Kurucu Meclis'te, Amerikan Devrimi'nin liderleri, yetersiz kalan Konfederasyon Maddelerini deitirmekle grevlendirilmiti. Washington oybirliiyle Kurucu Meclis'in bakan seildi. Tarafsz kalmaya aba gsteriyor olmasna ramen yrtme gcne arlk veren bir anayasann hazrlanmasnda ve onaylanmasnda byk rol oynad. Anayasa tartmalarnda ilk defa ikili parti sisteminin zelliklerini ieren siyasi grler belirginlemiti. Bakanlk kurumunun tasarmnda, yrtmenin zayf olmasn savunanlarla gl olmasn savunanlar arptlar. Gl olmasn savunanlar, kuvvetler ayrmn gerekletirebilmek ve yasama gcne kar denge oluturabilmek iin bakann bamsz olmasn talep ediyorlard. Bu tartmalar srasnda gl yasama organlar olan baz

12

eyaletlerdeki demokratlarn, sekin snf korkutan gelimeleri, caydrc rnek olarak gsterildi.

ABD anayasas hazrlanmt. Yetkili ve etkili bir merkezi ynetim, ok yetkili bir bakann altnda oluturuldu. Amerika koskocaman bir lkeydi. Her bir eyalet bir Avrupa devleti kadard. Merkez eyaletlerden ok uzakt ve seyahat hem zor ve hem de tehlikeliydi. Kongre yelerinin Washingtona gelmeleri uzun ve yorucu bir iti. Her eyalet bu ulam imkanlar ile birbirinden kopuk devletler gibiydi. Bu birlik bu koullarda fazla gitmezdi ama ulamda yeni imkanlar douyordu. ABD Anayasas, 17 Eyll 1787'de Philadelphia, Pennsylvania'da Anayasa Konvansiyonu'nca kabul edildi. Daha sonra her bir eyalet kanvansiyonu tarafndan " halk adna " ayr ayr kabul edildi. Kabul edilmesinden bu yana (2010) yirmi yedi kez deitirildi. lk on deiiklik, " United States Bill of Rights " adyla bilinir.

13

ABD 1787 Anayasas

Yeni ABD Anayasas protokola gre, 13 devletden 9u kabul ederse yrrle girecekti. Bu anayasa devletlerin egemenlik ve bamszln kaldrarak, tek bir Amerikan ulusu fikrini ilan etti. Devlerler bu ulusun yeleriydiler. Anayasa zerinde Montesquiaunn byk etkisi vard. Anayasa despotizmi nlemek iin gler ayrl ilkesine dayanyordu. Ancak kontrolun kaybolmamas iin de bakanlk sistemini getiriyordu. Bakan meclisler deil, halkn setii zel semenler seiyordu. Bakan 4 yl iin bakan oluyor ve ABD halkn temsil ediyordu. Bu nedenle de byk bir manevi otorite sahibiydi. Bakan meclislere kar sorumlu deildi. stedii bakan seer, istediinin grevine son verirdi. Yrtme tamamen onun ynetimindeydi. Meclisin ise esas gc bte onayndan geliyordu. Meclis her yl yeni bir bteyi kabul etmeliydi. Meclislerin yrtmede pay yoktu ama bakann yasamada pay vard. Kanunlarn yrrle girmesi iin Bakann onay artt. Meclisler, bakann vetosunu ancak 2/3 ounlukla aabilirlerdi. Bakan hem ulusu temsil ettiinden ve hem de genel kar temsil ettiinden Kongreye Bakanlk mesaj yolu ile tavsiyede bulunabilirdi. Ama dorudan kanun teklifinde bulunamazd.

14

Bakanla ayn zamanda seilen bir Bakan yardmcs, Bakann grevlerini yerine getirememesi halinde onun yerine geiyordu. Yasama iki meclisten oluuyordu. Temsilciler meclisi, her devlette, gerekli koullara sahip semenlerce seiliyordu. Her devlet nfusu orannda vekil veriyordu. Klelerin seme ve seilme hakk yoktu. Ancak devletlerin vekil saysn belirlemek iin, klelerin bete de sayma katlyordu. Bu gney beyazlarnn, kuzey beyazlarndan daha fazla sayda seilmesi sonucunu getirecekti. Temsilciler iki yl iin seiliyorlard. kinci meclis Senatoydu. Nfusu ne olursa olsun her devlet 2 senatr seiyordu. Senatrleri devletlerin yasama meclisleri seiyordu. Senatrler 6 yl iin seiliyorlard. Ancak her 2 ylda bir senatonun te biri yenileniyordu. Yani Senatodaki deiiklikler tedrici oluyordu. Kanunlarn her iki meclisce de onaylanmas gerekiyordu. Kanunun nce hangi mecliste grlp, oyland nemkli deildi. Ancak mali kanunlar nce Temsilciler meclisinde onaylanmalyd. Senatoda ufak da olsa yrtme ve yarg ile ilgili grevler vard. Bakan baz yksek grevlileri tayin edebilmek iin bunlar Senatoya kabul ettirmeliydi. Ayrca yabanc devletlerle yaplan anlamalar da Senatodan gemeden yrrle giremiyordu. Senato ayrca adli yetki ile donatlmt. Temsilciler meclisi tarafndan yaplan sulamalara kar, Senato Yksek Adalet Divanna dnyordu. Senatonun btn bu grevleri Bakann bir hkmet darbesi yapmasn nlyordu. Bu sistemde en yukarda Doal Haklar vard. Bu Doal Haklar zaman amna uramaz ve kutsal haklard. zgrlk ve mlkiyet hakk bu tip haklard. Ondan sonra Anayasa geliyordu. Meclisler ve kardklar kanunlar ise Anayasadan sonraydlar. Hibir kanun Anayasaya ve Doal Haklara (nsan Haklar) kar olamazd. Bunu tartacak ve hkmedecek merci Yksek Mahkemeydi. Yksek Mahkeme nsan Haklar ve Anayasa aykrlklar iin son merciydi. Ayrca Yksek Mahkeme yurttalar ile devlet arasndaki uyumazlklarsa da bakyordu. Bu mahkeme Bakan tarafndan atanm ve mr boyu seilmi 7 yargtan oluuyordu. 1787 Anayasasna gre Anayasalar temel ilkeleri sakl tutarak, deiime uymaldrlar. Bu nedenle Anayasa deitirilebilinirdi. Bu deiiklik ya meclislerin te iki ounluu ile veya devletlerin te ikisinin istei ile oluacak bir konvansiyonla yaplabilecekti. Deiiklikler devletlerin drtte nde, bu amala zel olarak seilmi konvansiyonlarca onanrsa, Anayasann paras olurlard. 1788den balayarak Anayasa devletlerin ounluunca onayland ve yrrle girdi. Daha sonra nsan Haklar ve Basn zgrl de dahil, 10 ilave ve deiiklik yaplacakt. Bunlar iinde Kongreye devlet dini kurmak da yasaklanmt. Bu Anayasa akln nclnde yazlm ilk Anayasayd. Monteskieunn byk etkisi altnda olumutu. Amerikan Bildirisi ve 1787 Anayasas Avrupa iin bir uyar, bir rnek oldu.

15

Yeni Dnya Dzeni

George Washington, Benjamin Franklin, Thomas Jefferson, John Adams yani ABD kurucu babalarnn en nemlileri, en yksek derecelerden birer Hr Masondular. Bamszlk Bildirgesini imzalayan 9 kii Masondu. Anayasann 37 imzacsndan 13 tanesi de Masondu. George Washingtonun 33 generali de Hr Masondu. Denilebilir ki, ABD devletini Hr Masonlar kurmulardr veya kurulmasnda ok byk bir katkya sahiptirler. Hr Masonluk Amerikaya 1700lerin banda girmiti. Bundan sonra gizli ritel ve sembolleri pek az deiti. ABDyi kuran Masonlarn gizli bir amalar vard. Bu ama dorultusunda hareket etmilerdir. Kurmaya altklar Yeni Dnya Dzeni idi. Hr Masonlar halka kapal yani gizli oturumlar yapyorlard. Buralarda kendi aralarnda konuuyorlar, yneticilerini kendileri seiyorlard. Erdemleri ile ykseliyorlard. Eitlik gibi kavramlar tartyorlard. Krallardan, rahiplerden kurtulmay konuuyor, kendi kaderlerini tayin hakk istiyorlard. Boston ay Partisi baz Masonlar tarafndan tertiplenmiti. Masonlar Amerikan Bamszlk savanda her yerdeydiler. Muhalif basn onlar susturuyordu. Muhafazakar muhalifleri onlar katranl tylere brndrp, kovuyorlard. Provakatif olaylar dzenliyorlard. Yani Masonlar her yerde ve her iteydiler. Anayasa hazrlanmasndan, sabotaj tertibine kadar ynetimini slenmedikleri bir i yoktu. Belirtmek gerekir ki Hr Masonlar Anayasas ile ABD Anayasas ilkeler asndan birbirine ok benzemektedir. Her ikisinde de kilise ve devletin ayrlmas, kuvvetler ayrl, bir kii bir oy gibi en hayati kurallar aynen vardr.

16

Yeni Bir Osmanl-Rus Sava, 1787

Ruslarn z Kuatmas (Ochakiv kuatmas)

1787 ylnda arie II. Catherina 60.000 kiilik bir ordu ile Krma geldi. Prens Potemkin arieyi Dinyeper azndaki Kherson liman kentinde karlad. arie burada zerinde Dou Roma Yolu yazl bir takn altndan, kendini ziyarete gelmi olan Alman mparatoru II. Josephle beraber geerek girdi. Almanya ve Rusya harita zerinde Osmanllar nasl bleceklerini konuuyorlard. Bu arada Belikada isyan knca, Alman mparatoru bunun peine dt. Rusyann da bu sava iin Avrupaya verdii senetle borlanma gerekleemedi. Rusya ve Almanya Osmanl savan ertelemek zorunda kalyorlard ki Osmanl erken davrand. 1787da Osmanl Rus Sava balad. Bu sava 1792 ylna kadar srecekti. Krm tm Osmanl halkn etkilemi ve savatan baka bir are grlemez olmutu. Daha nce anlatld gibi ngiltere ve Prusya Osmanllar savaa tevik ediyorlard. Koca Yusuf Paa sadrazam olduktan sonra Osmanl Divannda Sava yanllar da ar basmt. Rusyaya bir ltimatom verilerek, Krm ve Grcistan boaltmas istendi. Rusya buna karlk bir ay sonra sava ilan etti. Osmanllarn I. Abdlhamit dneminde d eyaletlerde, otoritesi pek etkili olamamt. Zaten tm Kuzey Afrika ok geni bir zerklikten faydalanyordu. Suriye ve Irak Beylerbeyleri de pek merkezi dinlemiyorlard. Msr ise nerede ise Memluklarca ynetiliyordu. Osmanl

17

imparatorluu gevek bal bir konfederasyona benzemiti. Mslman eyaletleri sanki bir arada Osmanlnn dinsel prestiji tutuyordu. Tabii bunun sonunda merkeze gitmesi gereken vergi ve harlar, yerlerinde kalyorlard. Artk gelirler merkez ile eyaletler arasnda bllmt. Osmanl hazinesi de gittike klp, ak veriyordu. Eyaletler bir yandan da yabanc tacirler ile dorudan anlamalar yapyorlard.

18

1787nin Dier Olaylar

II. Joseph imparator olmaya Frankfurt'a gidiyor

Avusturya imparatoru II. Joseph, mparatorluk halklarn bir potada eritmek istiyordu. Eyaletler halklara blnd. Bu halklar ynetecek hiyerarik idari birimler kuruldu. Ynetim dairelerinde ve okullarda halklara Almanca ortak dil olarak dayatld. Kk soylular ve burjuvazi devlet kademelerinde grev alabilmeye baladlar. Ancak yksek makamlar hala byk asillerin elindeydi. Danimarka eitli baarsz giriimlerden sonra servaj ancak 1787 ylnda kaldrabildi. Kyller zgr ilan edildiler. Halbuki hala feodal haklara balydlar. 1750den beri baz feodaller kylleri angaryadan kurtarp, kiraclara dntryorlard. Danimarka iki yzl bir lkeydi. Dardan baknca ticaret burjuvazisi grlyordu. Halbuki ieride toprak aristokrasisi hakimdi. Vietnamda kral Gia Long, i mcadeleler srasnda yenilmiti. Fransz Katolik piskoposu Pigneau de Behaine krala yardm etti. Ama kral yenilmekten kurtulamad. Bunun zerine Fransz kral XVI. Louisden yardm istediler. Louis, Turan koyu ve Pulo-Kondor takm adalar karlnda subay, topu birlii ve mhendis yollad.

19

Abel

ngilterede, Wilkinson ilk demir botu denize indirdi. Bu konuda ok itiraz vard, Wilkinson yaplan btn itirazlar dinlememiti. Fransada Katolik din adamlarnn iddetli muhalefetine karn 1787'deki bir fermanla Huguenotlarn yurttalk haklar ksmen tannd. Amerikada Fitch, buharl gemisini, zerine Washington, Franklin binmi olarak, Delaware rmanda denendi. Mthi bir helecan yaratmt. Banda Franklinin bulunduu bir ortaklk kuruldu. Ortakla herkes koarak katlyordu. ngiliz fiziki ve bilimci William Watson (d. 1715), Avusturyal kompozitr Leopold Mozart (d. 1719), Alman kompozitr Carl Friedrich Abel (d. 1723), Alman kompozitr Christoph Willibald Gluck (d. 1714), ngiliz yazar Soame Jenyns (d. 1704) 1787de ldler.

20

Gluck

Gluck 1787 ylnda Christoph Willibald Gluck ld. Christoph Willibald (von) Gluck (1714 1787) bir Alman besteciydi. Ailesinin ormanc olmasndan dolay ocukluunu eitli ehir ve kasabalarda geirdi. 1727'de Komotau'da ilk mzik derslerini almaya balad. 1733 1736 yllar arasnda Prag'da an nl bestecileriyle beraber alt. 1741 ylnda Milano Tiyatrosu iin " Artaserse " adl ilk operasn besteledi. 1746'da Londra'ya geti, pe pee verdii operalarla hret edindi. 1750 ylndan sonra Viyana'ya dnen Gluck, " Orfeo ed Euridice ", " Alcaste ", " Armida ", " Iphigenia in Aulis " ve " Iphigenia in Tauris "i yazd. Gluckun mziine rnekler: Orphe et Eurydice http://www.youtube.com/watch?v=0bUAM0ER-Dw

21

Birleik Eyaletler (Hollanda)

Amsterdam 1770

Hollandann d lkelerdeki sermayesinden, hala, 123 milyon deerinde rant geliri vard. Bu hatr saylr bir rakamd. Ancak, Hollanda zaten az olan sanayisinde hammadde azl ve pahall nedeniyle inie gemiti. Dier smrge lkeleri hammaddelerin kna izin vermeyerek, hammaddesi olmayan Hollanday g duruma sokuyorlard. Hollandann retim maliyeti ok artmt. Yedi eyaletten oluan federe Birleik Eyaletler inie gemiti. Ticaretleri ngilizlerin ve Franszlarn rekabetine dayanamyordu. Artk lke dnda gl ordular idame ettiremiyorlard. Gelir azaldka lkenin iinde de problemler balyordu. Birleik Eyaletler ticaretinin merkezi ve olmaz ise olmaz Amsterdamd. Dier eyaletler Amsterdam kskanmaya balam ve kentin ticaret politikasna kar mcadeleye balamlard. Hollandann gelirinin byk bir ksm ngilteredeki yatrmlarndan geliyordu. Dier taraftan srekli Fransa tarafndan igal edilme riski vard. Bunlar Hollanday ve dier eyaletleri ngiltereye yaklatryordu. Hollanda ngilterenin neredeyse vassal kadar yakn mttefikiydi. Bilindii gibi kurucu aile Orange ailesi de ngiliz tahtna ok yaknd. 1787 ylnda ngilizlerin teebbs ve katks ile Fransa dostluundan yana olan Cumhuriyeti Parti yklarak, yeniden Stathouder sistemine geildi.

22

Vahabilik

Arabistann Necid blgesinde, Muhammed bin Abdlvehhab ( 1703 1787 ) slam Dinini balangtaki saflna getirmeyi ve sonradan yaplm tm eklemelerden kurtarmay istedi. Mistizme dmand. Snnilerin erenlerine, iilerin imamlarna olan ball da kabul etmiyordu. Dirili teorisinin tm reddetti. Hibir insan, kim olursa olsun, Allah sevgisini kendine ynlendiremezdi. Bu nedenle Peygamberin kabrine bile karyd. Abdlvehhab, Arabistanda kk bir prensliin bandaki Muhammad bin Saudun kendi yorumuna katlmasn salad. Ona uyan Suud ve olu Abdlaziz bu inanc yaydlar. Bunlara Vehhabilik dendi. Peygamberinki dahil trbe ziyaretlerini, bir erenin veya peygamberin himmetini dilemeyi, Allaha birini arac yapmay, cami ve mescitlere minare yapmay dine aykr kabul ediyorlard. Suud ve Abdlvehhab, birlikte, ilk mmeti yeniden oluturmaya baladlar. Mslmanlar Trklerin deil Araplarn ynetmesi inancyla Osmanllara kar cihat atlar. Bu hareket Osmanl mparatorluunu da epey uratrmtr. Hicazn byk bir blmn Osmanllardan silah zoruyla aldlar. Trkler bu blgeyi ancak 1818de geri alabileceklerdi. Bu hareket Mslmanlar arasnda epey yanda buldu. Haclar artk Sufizm yerine Vehhabilikten etkileniyorlard. Sufilik gittike, sra d ve bo bir inan gibi alglanmaya baland. Mistiklikten Hristiyanlar, Yahudiler geri adm atmlard. imdi sra Mslmanlardayd.

23

Osmanl Avusturyaya ar basyor,

1788

1787-1792 Osmanl-Rus Savas

ubat 1788de Avusturya Ruslarla yapt anlama uyarnca Osmanl mparatorluuna sava at (1787-1791 Osmanl-Avusturya sava). imdi Osmanllara kar Ruslar ve Avusturyallar beraberce savayorlard. Bu Osmanllarn Almanlara kar yapacaklar son sava olacakt. Maria Theresia devrinde Osmanl mparatorluu, reformunu yapan Avusturya imparatorluu ve gene reformlar devrimi yaayan Rusyayla mcadele etmek zorunda kalmt. Bu mcadele, ehit Ali Paa gibi, Koca Yusuf Paa gibi mahir mareallerin orduyu sevk edebilmesiyle mmkn olmutur. Bu mcadeleyi yapan Osmanl ordusu, iyi ynetilen bir orduydu. Bu ordu, XVIII. yzyln bandan beri askeri mhendislik, tp, veterinerlik gibi dallarda modernlemeye balayan, askerini ne olursa olsun ona gre eiten, merkeziyeti, artlara kolay uyum salaya bilen bir orduydu. zellikle svari ve topu snflarnda hzl ve nemli gelimeler yaplmt. 24

Bu ordu direniyordu yani en azndan mdafa savalarnda iyiydi. Belgrat iki kere Avusturya tarafndan alnmasna ramen, ikisinde de geri alnabilmiti. 1788de Mareal Koca Yusuf Paa ve Cezayirli Gazi Hasan Paa cephelerde Avusturyaya kar nemli zaferler kazandlar. Artk anlalmt ki Avusturya askeri bakmdan kendini yenilemeyi bilen Osmanl imparatorluu ile ba edemeyecekti. 1788de sve Rusyaya sava at. Ancak vergilerin arl ve soylulara gsterilen kayrmalar III. Gustava kar halkn tepkisini ekmiti. II. Katerina sve-Rus sava balaynca altn samaya balad. Soylular 1788de krala ba kaldrdlar ve sve ordusu yerinde akld. Bakaldranlarn amac eski Anayasay getirmekti. Ancak zorda olsa, burjuva, kyl ve ruhban yanna alp, onlarn ulusal hislerini alevlendirerek, duruma hakim oldu. Polonya ordusunu yeniden kurmutu. Angarya yerine para ile deme kondu. Eitimde ulusal bir sistem uygulanmaya baland. Diyetten veto hakk yeniden kaldrld. 1788de Diyet Prusya ile anlaarak mttefik oldu. Bu srada Osmanl ve svelilerle savamakta olan Rusya, Polonyadan karld. Eyll 1788de Almanya ile yaplan meydan savan Osmanllar (Koca Yusuf Paa) kazand (ebe Muharebesi). Alman-Avusturya ordusu tam bir bozguna uramt. mparator II Joseph ans eseri esir olmaktan kurtulup, kaabildi. Osmanl ordusu Banat ve Tamvar yamalad. Osmanllar 50.000 esir ve byk ganimetle dndler. z, Bender ve Hotin kaleleri, Osmanllarn Dou Avrupadaki temel dayanayd. Ruslar ncelikle bu kalelere saldrmlard. Sadrazam savata nceliini Avusturya ile yaplan savalara vermiti. 17 Aralk 1788de Ukranyada z (Ochakiv) kalesini kuatm olan Rus ordusu zye girdi. Ruslar Trkleri ikence ederek ldrdler. Kenti aldktan 2 gn sonra bile, saklanm Trk ocuklarn buluyor, onlar havaya frlatp, snglerinin ular zerine dryorlard. zden ksa sre sonra Hotin de Ruslarn eline geti. Osmanl merkezi ynetimi kendi bana buyruk hareket eden Cezzar Ahmet Paay pasifize etmeye alyordu. Onu bu sefer de Rakka valisi yapt, ama o Akkay terk etmedi.

25

Baz Gelimeler, 1788

Avustralya'ya ilk g gtren gemi ngilterede, Charlotte

Ocak 1788 tarihinde Kaptan Philippe Avustralya Botany-Baya vard. Sahile 188i kadn 717 zindan hkmls, 191 muhafz, 18 subay, 1 boa, 5 inek,1 ko,29 koyun indirdi. Avustralyaya Avrupadan ilk gelenler bunlard. Yine bu yl, Fransa avc taburlarnn kurulmasn resmen kabul etti. Ordularda hz ve ate gc birlikte kullanlmalyd. Bu ihtiya Tmen fikrine yol at. imdi ordular topusu, svarisi, piyadesi, yani btn sava ve lojistik birlikleri olan kk ordu paralarna blnyordu. Tmenler sevk ve idareyi kolaylatrp, daha efektif hale getiriyorlard. Paris parlmanlar yetkilerini kralln temel kanunundan alyorlard. Parlman haklar, eyaletlerle yaplan szlemelerin, para yardmlarnn Etat-Generaux tarafndan onanmas gereine dayanyordu. 1788de Kral XVI. Louis parlman tatil etti. Fermanlarn kayda geirilme yetkisini kralla tam bal kiilerden oluan bir divana brakt. te bu devrime giden kapy aralad. Devrim ayrcalklarn bakaldrs ile balad. Wilkinson, Paris suyollar iin 64 Km uzunluunda dkme demir boru imal ve teslim etti. ngiliz ressam Geinsgborough (1727 1788) ld.

26

Artist kardeler, Gainsborough

Basn zgrl Danimarkada ve Prusyada burjuvazi tarafndan silah gibi kullanlyordu. II. Friedrich-Guillaume kard bir kanunla her tip yazl nesneyi bir resmi komsyonca inceletmeye balad. Artk spanya Amerikadaki kolonilerine onlardan aldndan daha fazla mal satyordu. spanyann lke nfusu da artm, 5 milyondan 10 milyona kmt. Donanma ve orduda da yeniletirmeler balamt. Btn bunlara ramen spanya bir trl btesini denkleyemiyordu. III. Carlos vergi kiralamalarna son verdi. Vergi gelirlerini grevlilere toplatmaya alt. Ama soylular ve ruhban vergi iine alamyordu. Banka kurmaya alt, ama baarl olamad. spanya deimeye alyordu ama mali bunalm yakasna yapmt. Deiiklikler daha semeresini verememiti. lke tam bir mali bunalm iindeydi. Vietnamda Kral Nguyen-Anh Franszlarn yardm ile galip gelip, Saygonu almt. imdi tekrar kuzeye doru byyor, Annam topraklarn ele geiriyordu.

27

spanya kral Charles III

Afrika gezisinden 1773de dnen James Bruce izlenimlerini 1788de kitap olarak yaynlad. Kitap ngilterede derin yank yapt. Bu yl, Afrikada sistematik keifler yaplabilmesi iin Afrika dernei kuruldu. Fransz ressam La Tour (1704 1788) ld. Voltaire, XV. Louis ve Madame de Pompadourun resimlerini izmiti. Pastel alan bir ressamd. ngiliz saat yapmcs ve bilgin John Whitehurst (1713 1788), Alman astronom Johann Georg Palitzsch (1723 1788), Metodizmin kurucularndan Charles Wesley (1707 1788), Fransz kompozitr Carlo Antonio Campioni (1719 1788), Avusturyal kompozitr Giuseppe Bonno (1711 1788), talyan fiziki ve doa bilimci Giovanni Antonio Scopoli (1723 1788), Britanyal ressam Thomas Gainsborough (1727 1788), Alman besteci Carl Philipp Emanuel Bach (1714 1788), spanya kral Charles III (1716 1788) 1788 ylnda ldler.

28

Pratik Akln Eletirisi

Kant

1788de Kant, Critique of Practical Reason (Pratik Akln Eletirisi) adl eserini yaynlad. nsann ahlaki bir yaam srmek iin, doru davranlarn sevin ile dllendiren bir yneticiye gerek olduunu ileri srd. Bu gr as, Tanry ahlak sistemine ekliyordu. nemli olan ahlakt. Tanr merkezdeki yerini kaybetmi, oraya insan gelip, oturmutu. Bu insann konumunda bir ilerlemeydi. Bu insann zerkliini ilan edip, Tanrdan tamamen vazgemesinin kapsn ayordu. Kant, geleneksel kantlarn doruluundan phe eden, aslnda bunlarn birer kant olmadn gsteren Batdaki ilk insanlardan biridir. Kant, etraf iin de ok inandrc olmutu. Bir daha kimse bu kadar inandrc olamayacakt.

29

Japonyada Alk, 1788

Tsunamiden sonra Akkeshi'ye snan Rus gemisi nedeniyle Rus Japon grmeleri, 1779

Japonya 1783den beri felaket stne felaket yayordu. 5 sene srekli ktlk oldu. Kedi ve fare yksek fiyatlara satlmaya baland. ller yenmeye balanmt. Can ekienler yenmek zere ldrlyordu. l etleri uzun sre dayansn diye piirilip sahanlara konup, gmlyordu. lkede asayi kalmad. Hrszlk soygun grla gidiyor, yetkililer bir ey yapamyorlard. Olup bitenlere Daimolar, samuraylar, okumu burjuvalar ileri kan alayarak bakyorlard. Bir yandan da Avrupann gc karsnda telalanyorlard. Hollandallar, saat, teleskop, fener, Leyde ieleri, termometre, barometre getiriyorlard. Hristiyanlk d kitaplar da geliyordu. Japonyada artk herkes, bir Avrupa saldrsna Japonyann dayanamayacanda hemfikirdi. Shei Hayashi, Ruslarn ilerleyerek Japonyaya komu olmasn milli bir felaket olarak alglyor ve haber veriyordu. Japon genleri Japonyann da Avrupa lkeleri seviyesine kmasn hasretle bekler olmulard. Tokugawa rejimi saygnln yitirmiti.

30

Buffon

1788 ylnda len, Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon (1707 1788) Fransz Doa Bilimci, matematiki ve ansiklopedist bir yazard. Doa Bilimlerine yol aan en etkin kiilerden biridir. Sonradan Buffon kontu olmutu. Babas aslnda burjuva bir danmand. yi bir renim grmt. Krallk bahesine grevli olarak atand. Burada Doa Tarihi yazma dncesi iine girip, yaamn buna adad. 1749dan lene kadar 32 cilt yaynlad. Bunlarn iinde Yeryz, nsan, Drtayakllar, Kular, Madenler vard. Buffonun bu eserleri yazarken pek ok yardmcs olmutu. Ancak, en ilgilendii konular kendi bana yazd. Bunlarn iinde Yeryz Kuram, nsann Doal Tarihi, Doann Devirleri ve Madenler vard.

31

Eserlerini yazarken hassas davranr ve her yazd kelimenin zerinde dururdu. Titiz bir yazard. Yazdktan sonra daha doruyu bulursa bunu tekrar yazard. Bak asn da bilgilendike deitirmiti. Bundan da gocunmazd. Yeryz Kuramnn yetersiz ve yanllarn grdkten sonra, 29 yl sonra, Doann Devirleri ad ile onu tekrar yazmt. Buffonun gsterdii titizlii baz yardmclar gstermediler. Bu nedenle yazlan kitaplar iinde dili adal ve yapmackla kaanlar vardr. Buffon ksm gereklerle yetinmiyor, olaylarn btnn grmek istiyordu. Buffon sadece bir bilim adam deildi. Geree dknd ama zevke ve paraya da dknd. Elence salonlarna sk sk giderdi. Toprak speklasyonu yapard. Taocaklar ve ormanlar iletirdi. Maden oca atrrd.

32

Tables of natural history, from the 1728 Cyclopaedia

Onun eserleri, doa bilimlerini ve bilimsel dnce zevkini en fazla yayan ve en ok okunan eserler oldular. Eser yaynlad, yntem nerdi, snflandrma yapt, kuramlar gelitirdi, ortaya dnceler att. Tm bunlar, ynla almaya konu oldu. Paleontoloji, etnografi, antropoloji gibi pek ok yeni bilime kap at. Buffon, doa tarihinin her trl dini etkiden syrlarak, maddenin yer deitirmesinin incelenmesine dnmesinde byk rol oynad. Var olu kutsal bir amaca dnk deildir diyordu. Hayvanlarn kusurlar vard. Bu evren kusurlu bir evrendi. Anlamak istiyorsak yaplacak ey doa nasl hareket ediyor ona bakmakt. Doann nmze serdii sonsuz eitlilik grlmeli, incelenmeli ve ilikilerin zerine gidilmeliydi. Buffon balangtaki dncelerini deitirdi ve sonunda baka bir yere vard. Tanr ve ilahiyatn yerine metafizii koydu. Bir ara Doa tasarlyor, giriiyor ve deniyordu diyordu. Sonunda geldii yerde ise Doa, Yaratcnn kurduu bir yasalar sistemidir dedi. Bu gr pozitif bir grt.

33

Buffon jeolojik incelemelere baladnda ana gr Kutsal Kitapta anlatlan Allah Dnyay 6 gnde yaratt gryd. Bir anda hayvanlar, bitkiler ve ktalar oluvermiti. imdi ne gryorsak, kuruluta da o vard. Bulunan fosillere ise doann ekillendirdii akl talar olarak baklyordu. Buffon sadece gerei istiyordu. Doann Devirleri adl eserinde Dnya tarihinde 7 devir olduunu syledi. Birinci devirde dnya ve gezegenler ortaya kmt. Sonra Dnya sertleerek i kayasn ve camc nesneleri oluturmutu. nc devirde sular ortaya kp, dnyay kaplamt. Drdnc devirde sular ekilmi, volkanlar harekete gemiti. Beinci devir Fillerin ve gneyin dier hayvanlarnn kuzeye gelmesiyle balamt. Altnc devirde ktalar birbirinden ayrlmt. Yedincisinde insan doaya yardma balamt. Buradan modern Jeoloji dodu. Kilise Buffona kar kyordu. Kilise helecanlanmt. Buffondan fikirlerinden geri dnmesini istedi. O da tarihin Yaradl hakknda sylediklerine harfiyen inandn ve Musann sylediklerine ters olan her eyi ret ettiini aklad.

34

Teknik Devrim

Deniz Ticareti

Balam ve hzla ilerlemekte olan byk Teknik Devrim, Avrupay dier halklarn ok zerinde bir maddi gce ulatrmt. Asyann byk uygarlklar kuatlmaya balanmt. Bu stnlk, dier halklar ayn teknik ile donanp, Avrupaya kar aktif mcadeleye girene kadar srecekti. Teknik gelime, daha nceki sayfalardan grld gibi kendi bana olabilen bir ey deildi. Bu bir sreti. nce ortaya Burjuvazi kmt. Burjuva, gzelliklere sahip olma isteine gelecek kadar zengin olmu para harcar hale gelmiti. Rnesans domutu. Rnesans ile balayan aydnlanma, iine pek ok insan ekerek ve katlan insan says arttka kartopu gibi byyerek, bugnlere varmt. Dinin durgun, deiim ve geliime kapal yapsndan kurtulan insann neler yapabilecei, Avrupann bu anlatlan tarihindedir. Dier

35

topraklarn halklar, Asyann byk medeniyetlerinin insanlar, Avrupadan daha az zeki deillerdi. Onlarn bu gelimeyi yaratamamalarndaki temel etken dinin onlar uyuturmas ve bu uyuukluu ykacak burjuvazinin lkelerin kendi ekonomik koullarndan ortaya kamamasyd. Avrupann bu gelimesinde, ktann birbiri ile rekabet eden ve pek ok konuda karlar ve fikirleri birbirine ters olan lkelere blnm olmas da nemli bir rol oynamtr. Despotik merkezi ynetimler zayflayp, insanlar zerindeki bask azaldka, akl ve onun marifetleri oalr. Avrupada bir lkede diki tutturamayan kiilerin, dier bir lkede kendilerine uygun zemini bulabilmi olmalar ok nemlidir. Avrupada aydnlanma ile beraber akl zincirlerinden kurtulmaya balamtr. Bu ans in, Hindistan, ran ve Osmanl (Dou Roma) gibi Asyann byk medeniyetlerinde oluamamtr. Avrupa ktalar aras yolculuklar baarp, byk deniz ticareti ve smrgeler ile zenginleemeseydi, yine bu gelimeler byle olmayabilirdi veya bu denli hzl cereyan etmeyebilirdi. Avrupa deniz ticaretine ve smrgelere ok ey borludur.

36

Doa Dini

Daha nce de eitli vesileler ile grld gibi, baz insanlarn kafasnda din ekil deitirmiti. Evrenin dzenini srdren bir Tanr vard. Ahlakl davranmak iin ihtiya olduu dnlen ruhun lmezlii de duruyordu. Ama selamete ermek iin doa ile mcadele etmek yerine, yaam srasnda mutluluu bulmak iin doa takip edilmeliydi. Bunlara ngilterede serbest dnenler (Deistes) dendi. Fransada ise ad aydnlanmayd. Ortaya, gelenee ve otoriteye itaat yerine bireysel akl yrtme gelmiti. Dogmalar eletiriliyordu. Hristiyan dininin msamahasz yanlar vurgulanarak, akla aykr bulunuyordu. Hristiyan dininin ibadet usulleri kmseniyordu. Bu yeni dnsel devrim, halk ynlarna nfus edememiti. Hatta burjuvalar ve kk asiller bile eski inanlarn muhafaza ediyorlard. Aslnda Bat Avrupada XVIII. Yzyl dini bir sofuluk dnemiydi. ngilterede Metodistler ortaya km ve cehennem korkusu yeniden canlanmt. Almanyada mistik duygulara sahip ve ncile harfi harfine uymaktan yana topluluklar ortaya kmt. Doa dini, ok dar bir evrede, byk feodaller, prensler, bakanlar, yazarlar ve bilim adamlar arasnda taraftar bulmutu. Ancak bunlar etkili kiilerdi. Yeni anlay Mason localar aracl ile Avrupa yksek sosyetesi arasnda yayld. Alman kkenli arlar bu dini Rusya asilleri arasna soktular.

37

Katoliklik her yerde bu yeni anlayla savayordu. Engizisyon, kitap yakma, mahkemede sululuk ilan Katoliklerin silahlaryd. Ancak yaylma durmuyordu. Pariste kahvelerde, sonra baz hanmefendilerin partilerinde, Mason localarnda, zel kulplerde yaylmaya devam etti. Doa iyi bir Tanr tarafndan yaratlmt. nsann mutluluu iin vard. u halde ekonomi de doa kanunlarna braklmalyd. Hkmetler, ekonomide doa kanunlarna kar olan btn dzenlemeleri ortadan kaldrmalydlar. Yeni anlay merkantilist tavrn btn usullerine dmand. Tarmn, endstrinin ve ticaretin kural olmakszn serbest olmasn istiyordu. yi Tanr insann yalnz kendisi iin deil, bakalar iin de mutluluu aramasn istiyordu. Hristiyanlarn sadaka merhameti, hayr ileri ile ikame edilir olmutu. Bunlar hastaneler, yallar evleri, sakatlar iin dknler evleri, kszler yurtlar amak gibi ilerdi. Hayr ileri lke snrlar ile snrlanmamt. Btn insanlar kapsyordu. Bylece hayrseverlik, insan severlik (hmanite) haline brnyordu. Merhamet hissi de bu duyguyu kuvvetlendiriyordu. Bu gidi rf ve adetlerde ihtilale doru bir giditi. kence, eziyet etme, astlara sert davranma insanla aykr olarak alglanyor ve derin bir nefrete yol ayordu. Avrupada treye uygun kurulmu olan btn eski rejimler hata ve adaletsizlik oda olarak grlyordu. Geleneksel kurumlar yolsuzluklarn kaynayd. Btn bu rejimler ortadan kaldrlmalyd.

38

Hurafelere Devam

Cin

Bilim ve bilimsel dnce yaygnlasa da yine de bir aznln ayrcalyd. Bu ayrcala sahip olanlar arasnda bile hala hurafelere taklanlar bulunuyordu. Denizadamlar, denizkzlar, kartal bal aslanlar, tek boynuzlu atlar, masal hayvanlarna inanan ve bu inanlar yayanlar bulunuyordu. Voltaire bile yaad krsal alanda kabuklu deniz hayvanlarnn doduunu ve bunlar zerinde deney yaptn sylemiti. Hayvan ve bitkilerin sihirli glerini kullanarak hastalklarn tedavi edildii, arsz doumlarn yapld arlatanl kalabalklar kendine ekiyordu. Uurulan balonlar kyller paralyordu. Paratoner kent halknn tepkisini ekiyordu. Herkes gelecei okumaya (fal), sihre, byye inanyordu. Cinlere gidenler, cin kovucular grlayd. Byle bir hayalle yaamn kart ortamda, bir avu bilim adam, hem bu kaostan kyor ve hem de bilimi rayna oturtmaya alyordu. Hurafelere inanmak (Cin, melek, eytan, ermi, by, fal vs), insan hayal gcnn somut bir sonucudur. nsanlar hayal kurmadan yaayamazlar. Somut konulara kafasn takan insanlar, uralar ile hayal glerini birletirdike randmanlar artar. Ancak toplumun byk bir ksmnn eitimi ve koullar somut gerekler peinden koacak kadar yeterli deildir. Onlar hayal glerini bilgi ve bilim d harcarlar. Zaten dinlerin hepsi by ve fal (kehanet) 39

ile kol koladr. By ve kehanet sanki doast glerin bizim dnyamzda ortaya k gibi alglanr. Bylece din somutlatndan, dinler ve huraeler birbirlerini besleyerek ilerlerler. Dinler szde bycle kar imi gibi dursalar da pratikte ondan ayrlamazlar.

Cin, fal, by gibi ilerle uraan konu uzmanlar ise, halk tarafndan br dnya ile ilikili grldnden sayg grrler. Onlarn ilerini yrtmekte ve gelitirmekte maddi, manevi menfaatleri vardr. Aslnda olmayan bir eye inandrlp, korku ile yaatlanlar ki bu halkn byk ounluudur, huraeler sayesinde inandklarnn somutlamasn hissederler. Bylece psikolojik olarak rahatlarlar. Yani lafn ksas Hurafe ile halk arasnda veren memnun, alan memnun bir iliki vardr. Yina hurafecilerle din adamlar arasnda karlkl sayg ve menfaate dayal bir iliki srer gider.

40

Avrupa, 1789

1789 Avrupa Haritas

XVIII. yzyl biterken dnyann hala etken blgesi Avrupayd. Avrupada ise en etkin olan ksm Bat Avrupayd. Dou Avrupann snrlar belirsizdi. Ulam ve haberleme zorluklar mesafeleri daha da uzak yapyordu. Bir mektup Fransadan Polonyaya 3 haftada varyordu. Bat gazetelerinde Dou ile ilgili haberler nerede ise hi yoktu. Arada srada Rusyadan stnkr bir haber geliyordu. Rusya hala her adan barbar bir lkeydi. Halkn nazarnda ve ilikilerde en uzak yerler Saksonya ve Avusturyayd. Rusyann nfusu 30 milyon kadard. Birleik Eyaletler (Hollanda) ve Avusturya Pays Bas (Belika) beraberce 4 5 milyon kadar nfusa sahipti. rlanda 5 milyondu. ngiltere rlanda dahil 15 milyondu. Fransa 26, 27 milyon kadard. spanyann Avrupa nfusu 12 milyondu. Ama arkasnda koca bir imparatorluk vard. Portekizin nfusu 3 milyon kadard ama Brezilya ona aitti. Dnyada her yer, Avrupa kolonileri, smrgeleri, nfuz sahalar ile parsellenmiti. Avrupa zenginlemiti. Bu zenginlik eski hukuksal yap ile eliiyordu. Genelde rejimler mutlakiyet ve haklarda eitsizlik zerine kurulmu aristokratik bir rejimdi. Tanrsal hukuk

41

ilkesi devlete uygulanyor, btn hkmdarlar Tanrya dayanarak hkm sryorlard. Hkmdar Tanrsal gcn bir grevlisi, bir temsilcisiydi. Bu nedenle de kararlarnda yanlmazd. Hkmdar demek devlet demekti. Yasama ve yrtme yetkisi hkmdardayd. Devlet yksek memurlar hkmdardan aldklar yetki ile ynetiyorlard. Bunlar monarinin kurumlarydlar ve mutlaki ynetimle zdelemilerdi. Hkmdarlarn yeterli olmad hallerde bile monari btn sertlii ile devam ediyordu. Ruhban olsun, laik senyrler olsun sistemin parasyd. Hatta idarede, belediyelerde ve adli sistemde yer alan burjuvalarda sistem tarafndan kendi ile btnletirilmilerdi. Herkesin kar birbirine balyd. Uysallam ve btnlemi kiiler il ve ilelerde ynetimi ellerinde tutuyorlard. Bu unsurlar Hkmdara yardmcydlar ve vergi toplamada nemli bir yerleri vard. Prusya gibi baz lkelerde onlar olmasa tek kuru vergi toplanamazd. Feodal rejim Dou Avrupada ok daha ar basyordu. Buralarda soylularn mlkiyeti ve servaj vard. zgr kyl parmakla saylacak kadar azd. Rusyada toprak tamamen asillerin ve arnd. Orada Kilise topraklar da ara aitti. Rus nfusunun 4/5i serflerdi. Bunlar topraa deil kiilere balydlar. Panayrlarda hayvanlar gibi srlerle alnp, satlrlard. Onlar koruyacak kimse yoktu. Eer efendileri topran dnda alma hakk tanrsa, buna karlk kazantan pay alrd. Polonyada benzer durumdayd. Buna karlk Prusya ve skandinav lkelerinde servaj kalkmt. Toprakta kyl mlkiyeti de ilerlemeye balamt. Aristokrasi sadece kylye deil, komnlere de el atmt. Tahl ticaretini eline geirmiti. Biracl, iki satmn tekelletirmiti. Karada ve suda avlanma hakk sadece aristokratlara aitti. Macaristanda soylular glyd. Avusturya onlarla ibirlii yapmakszn, bu lkeyi ynetemezdi. Kyl, servaj olmasa bile Avusturya ve Macaristanda hala tam hr saylamazd. Ancak yine de kyl mlkiyeti ilerliyor ve yava yava soylularn topraklarna el atyordu. Bu eilim talya ve Germen mparatorluunda artm olarak devam ediyordu. Rhein havzasna yaklatka, kyller, toprak mlkiyetine kavumutular. Po ovasnda, Toskanada, spanyada servaj ortadan kalkmt. Toprak sahibi olan soylular ve ruhban, topraklarn kiraclara ve yarclara vererek iletiyorlard. Para ile ii tutarak iletme, sadece zengin tarm blgelerinde uygulanyordu. Pays Basda toprak kilisenin elindeydi ve kiralama genellemiti. ngilterede topran mlkiyeti lortlarn ve burjuvalarn elindeydi. Burada kiralama iyice yaygnlamt. ngiltere ve Birleik Eyaletlerde, ii sanayide almak istiyordu. rlanda fakirlikten, alktan krlmaktadr. Halkn yalnayak dolamaktayd. rlanda da 1 milyon gndeliki vard, bunun ancak yars tm yl alabiliyordu. Avrupa hala kyly smrerek yaamaktayd. Bu arada toprakta verim kaygs da ar basmaya balamt. Bat Avrupada hayvanclk ar basm, buday yerini geni ayrlara brakmt. Dou Avrupa ise dar tahl satar hale gelmiti.

42

Avrupa nfusu hzla artyordu. XVIII. Asrda ngiltere, Pays Bas ve spanyada nfus katlanmt. Rusya byk lm oranna ramen ylda 300.000 artyordu. Avrupada baz kentlerin nfuslar yleydi: Paris 500.000, Viyana 250.000, Varova 100.000, Moskova ve Petersburg Viyana kadar, Kutsal Germen imparatorluunun 51 kenti toplam 700.000, Hamburg 130.000, Londra 1.000.000 yakn, Amsterdam 200.000, Barselona 100.000, talyann byk kentleri 100.000 varnda, dier pek ok kent 50.000 varnda nfus barndryordu. Gney Amerika veya Latin Amerika, Avrupann dnda ama Avrupaya bal yerlerdi. Buras iin iin snyordu. Latin Amerikada kilise otoritesi, kilisenin zenginlii mthiti. Pek ok grev kilise adamlar tarafndan yrtlyordu. Latin Amerikada, ticaret sonucu ve Amerikada doup, plantasyonlardaki retimle zenginlemi bir burjuvazi vard. Bu burjuvazi ile grevliler mcadele iindeydiler. Burjuvazinin hedefi spanya hakimiyetinden kurtulmakt. Latin Amerika, Fransz aydnlarna benzer ekilde, Jean Jacques Rousseau gibi Aktel Fransz yazarlarnn kitaplarn okuyor ve etkileniyordu. Brezilya Portekiz vesayetinden kurtulmak istiyordu.

43

Anglosaksonlar

Aydnlar Anglosaksonlara nc olarak bakyorlard. ngiltere, hibir Kara Avrupa lkesinin ulaamad bir siyasal yaam srdryordu. Ancak aslnda iktidar bir oligarinin elindeydi ve toplum bezirgand (tccar). ngilterede parlamento ile kral arasndaki ilikiler, karlkl haklar geleneklerle belirlenmiti. Bu haklarn snrlarn belirleyen hibir metin yoktu. Avam Meclisi ise ulusun kk bir aznln temsil ediyordu. Oy hakk ev veya toprak mlkiyetine sahip olup, olmamaya balanmt. Oy hakk tm lkede sadece 450.000 kiinin kulland bir ayrcalkt. ngiliz Meclisinde koltuklar zengin toprak sahiplerinindi. ngilteredeki seim blgeleri haritas ok eskiydi ve gncel duruma uymuyordu. Ayrca milletvekili vekaleti satn alnabiliniyordu. Fiyat da standartt. Avam kamarasnn te ikisi nceden belirlenmi kiilerden oluuyordu. ngilterede ayrca eskimi bir vergi sistemi vard. Babakan Pitt, onu dzeltmeye alsa da sistem hala khneydi. Anglikan kilisesi de tm lkeden bir nevi hara alyordu. Buna ondalk deniliyordu. Bu para rlanda Katoliklerinden, skoya Presbiteryenlerinden de toplanyordu. ngiltere de dinsel kavgalar sryordu. rgtlenme hakk iilerden esirgenmiti. alanlarn cretleri ou zaman kanunla saptanyordu. iler bu creti kabul etmek zorundaydlar. ocuklar ailelerinden koparlarak, zorla altrlyorlard. ngilterede yoksullara uygulanan ceza ve infaz yasas, normal halka uygulanandan farklyd. Sefaletteki insanlar iin acmasz kanunlar uygulanyordu. 12 kuru almann cezas idamd. Krba cezas, diree balanma, tehir grla gidiyordu.

44

Btn bu ktlklerin iinden daha fazla eitlik, daha fazla kardelik istekleri ykseliyordu. Basn zgrl vard ve inanlar, dnceler yaylyordu. Kuzey Amerikada 13 devletten her birinin yazl bir Anayasas vard. Anayasalarn banda da sosyal szleme temeli olarak Doal Haklarn ilan edildii bir bildiri yer alyordu. Anayasalarda yetkiler zenle ve aka ayrlmt. Yrtme snrlandrlmt. Pensilvanya dlnda bu devletlerde de ngiltere gibi 2 meclis vard. Buralarda da oy hakk toprak sahipliine balyd. Gney Carolinada Senato aday olabilmek iin 2.000 dolar deerinde bir mlke sahip olmak gerekiyordu. Kuzey Amerikada bu devletlerin karsnda Federe devlet zayf kalmt. Federe devlette Kongre ile bakann yetkileri dengelenmiti. Bakan, federe devletlerin ortak babakan gibiydi. Ynetim, Anglosakson ve Prtan kkenli bir oligarinin elindeydi. Merkezi hkmetin gszl cumhuriyetileri tedirgin ediyordu. Bu 13 devlette alma, basn, toplanma ve dernek kurma zgrlklerinin nnde hibir engel yoktu. Ama Anayasalar Beyazlar iin hazrlanmt. Renkli insanlarn toplum iinde yerleri yoktu. Klelik vard ve hibir yerde kleliin kaldrlmas diye bir sorun yoktu. nsann insan smrmesi doludizgin devam ediyordu. Her eye ramen, hi olmaz ise Beyazlar iin Amerikan Anglosaksonlar, Avrupadakilere oranla daha ilerideydiler. Bu durum bir ekim alan yaratyordu. Burjuvazi, Anglosaksonlar iinde, ba alm ekiyor, kitleleri de peine takyordu. Bu bir saygnlk odayd.

45

Fransz Devriminden nce Fransa

Kiremit (Fayans) gn, Halk Grenoble'da parlmanlarn zerine damlardan kiremit atyor.

Hatrlanaca gibi Fransz halk bilinlenmeye, kraln ve asillerin denetiminden kmaya balamt. ehirlerde yaayan pek ok burjuva atlm iindeydi. Kitaplar yaygnlayor, aileler ocuklarn niversitelere gnderiyor, kltrel seviye ykseliyordu. kan gazete, bildiri ve brorler, kitlesel bilinlenmeye yol amaktayd. Tabii sonuta toplumsal deiim talepleri de olgunlamt Toprak sahipleri ve soylular, ayrcalklarn korumaya almaktayd. Soylular statlerini koruma hevesindeyken, ekonomik olarak glenmi olan burjuvalar toplumsal halklarda sz sahibi olamamaktan ikayetiydiler. Krsal nfus ise zerindeki vergi yknn hafiflemesini istemekteydi. Devrimci dnce, lkede kkl yapsal deiikliklere gitmek gerektiine inananlar arasnda yaylmaya balamt. Merkezi otorite lkenin iinde bulunduu evrimsel sreci kavrayamam ve eski yntemlerle sorunlar halletme yoluna ynelmiti. Toplum byk bir hzla deiiyordu. Bunda aydnlanma filozoflarnn byk etkisi vard. Aydnlanma felsefesi, akl ve mantn gerei olarak, kkl geleneklerin ve mutlakyeti eilimlerin ortadan kaldrlmas tezine gelmiti. Aydnlanmaclar tm alanda zgrlk istiyorlard. Montesquieu, yasamann halk temsil eden vekiller aracl ile kullanlmasn ve gler ayrl ilkesini nermitir. Voltaire'e gre kral, filozoflardan kurulu danmanlarn tne uyarak topumu aydnlatmay hedeflemeli, ngiliz modeli gibi parlamenter bir sistemin kaplarn amalyd. Rousseau, insanlarn doutan eit olduuna inanmakta, ounluun iradesinin (halk egemenlii) siyasal rejime hakim olmas gerektiini vurgulamaktayd. Diderot ile dAlambert ise yasa nnde eitlik, dnce ve ifade zgrl gibi talepleri gndeme getiriyorlard. 46

Burjuvalarn hareketlenmesinde, aydnlanma filozoflarn etkilerini yannda, ngiliz Halklar bildirgesi gibi metinlerin ve bunlarn temelini oluturan John Lockenin fikirlerinin ve Amerikan Bamszlk Bildirgesinde dile getirilen demokratik ilkelerin ve liberal ekonomik fikirlerin etkisi vard. Devrimden nceki yllar, Fransz ekonomisi iin, pek parlak gememiti. Ticaret, savalar sebebiyle azalmt. Kyl mahsulnden beklenen verimi alamayarak, ala kadar dayanan sorunlarla karlam, tek zm yolu olara ehirlere g etme yolunu tutmutu. Zaten bu devirde kylnn hem yaama ve hem de satma olana yoktu. Ayrca bu dnemde topran te biri nadasa braklyor, rnn veya 1/5i tohum iin ayrlyordu. rnn yzde onu vergi ve senyrlk haklarna gidiyordu. Kyl ailesi kalabalkt ve bir ekmek tketicisiydi. Aile ise ocuk lmlerinin azalmas nedeniyle artyordu. Yine de kylerde satacak kadar fazla rn olan bir eraf tabakas vard. Krsal alandaki kirac ve yarclarn durumu da ktyd. Kiraclar, kiralarn deyebilmek iin rnlerini satyor ama hayat pahalandka sattan elde ettikleri gelir, kira artna yetmiyordu. Yarclk ise fiili olarak rnn yarsn deil drtte birini alabilir olmutu. Krsal kesimde mlk sahibi ile kyl arasndaki uyumazlk ana elikiydi. Krsal alandan kente bir ak vard ama ehirler artan nfusun ihtiyacn karlayamyordu. Aslnda Fransann ekonomisi pek ok ada devlete gre ileri dzeydeydi, fakat nceki dnemlerle karlatrldnda grlen fark edilir gerileme halk panik iine sokmutu. Halkn ekonomik sorunlar nedeniyle vergilerini dzenli deyememiti. Vergilerin sekteye uramas hazineyi byk bir bunalma srklemiti. Uzayan savan maliyetinin fazla olmas, teknolojinin gelimesiyle sava masraflarnn artmas, bir de saray masraflarn arl sebebi ile devlet iflasn eiine gelmiti. Bu sebepten kral vergilerin arttrlmas ve yeni vergileri konmas yolunu tutmutu. Buradan tm toplumunda vergilerin yaygnlamas dncesi ortaya kmt. Fransa, Kuzey Amerikadaki tm kolonilerini 1763 tarihinde, Yedi Yl Sava sonunda imzalanan 1763 Paris Antlamas ile ngiltere'ye kaptrmt. ngiltere, Yedi Yl Savalar'nn mali ykn, yeni vergilerle kolonilerden kartmaya kalknca; bu durum Kuzey Amerika kolonilerinde huzursuzluk yaratmt. 1774 ylnda On Koloni'nin balatt Amerikan Bamszlk Sava 1776 ylnda bamszlk ilanyla srmt. Fransa ise bu atmalara byk boyutlarda mali destek vererek dolayl olarak katlmt. Ayrca fiili yardm da olmutu. Paris parlman da bu yeni vergiye onay vermeyerek genel meclisin (Etats Generaux'un) toplanmasn istemiti.

47

Fransz Parlman
1. le-de-France (Paris c.1260) 4. Normandy (Rouen 1499/1515) 5. Languedoc (Toulouse 1443) 7. Dauphin (Grenoble 1453) 12. Guyenne and Gascony (Bordeaux 1462) 13. Burgundy (Dijon 1477) 16. Provence (Aix 1501) 20. Brittany (Rennes1553) 26. Barn (Pau 1620) 27. Alsace (Colmar 1667) 28. Artois (Arras 1640) 29. Roussillon (Perpignan 1660) 30. Flanders (nceTournai, sonra Douai 1686) 31. Franche-Comt (Besanon 1676; nce Dole (1422)) 32. Lorraine (Nancy1776) Parlman, Fransz rejiminin blgesel kanun yapan ve yarglama grevini yerine getiren ksmyd. Daha nce mevcut olan Krallk Konseyinin dnda gelimiti. Eskiden gelen geleneksel uyarma ve tartma haklar vard. Bu haklara XIII. Yzylda yarglama hakk da ilave edildi. Parlemento yeleri (Parlmanlar) yeni kanunlar zerinde mdahale haklar olduunu zannediyordu. Bu da onlar sk sk mutlak monari ile elikiye dryordu. XIV. Yzylda, kralln silahlanmas ile ilgili olarak toplanan bir mecliste, kraliyet kaytlarnn resmilemesi konusunda g kullanmlard. nceleri sadece Paris parlman vard. Btn lkeyi temsil ediyordu. 1443de, Yz Yl Savalar srasnda, VII. Charles Toulouse parlementosunu kurunca, oalmaya baladlar. Saylar ok artt. Douai, Arras, Metz, Nancy, Colmar, Dijon, Besanon, Grenoble, Aix, Perpignan, Toulouse, Pau, Bordeaux, Rennes and Rouen de kuruldular. Bu kentlerden her biri, Fransa ile birlemeden nce, gl tarihsel geleneklerle bamszlklarna bal blgelerin idari bakentleriydi. Kraln birletirici hkm altnda eskiden ok eitli olan adalet, vergilendirme, gmrkleme niformlamt. Ancak yine de buralarda asillerin geleneksel haklar noblesse de robe vard. Parlman Fransadaki en gl ademimerkezi kuvvetti. Paris Parlman en geni blgeye hitap eden ve geni yarg yetkilerine sahip olan parlmand.

48

Btn parlmanlar, gmrk uygulamalar ile kraliyet hkmleri uygulamalar konusunda devaml kararnameler neretmeliydiler. Ana kanuna aykrlk halinde kanunlar kaydetmeyi reddediliyorlard. Bunu zamanszl neden gstererek de yapabiliyorlard.

Luxembourg saray

Teorik olarak, parlmanlar resmi yap iinde deildiler ve kralln talebi ile toplanabilirdi. Bununla birlikte, tm kraliyet kararname ve kanunlarn kayt etme grevleri vard. Zaman iinde parlmanlar ve zellikle Paris Parlman mutabk olmadklar kanun ve kararlar veya ynetimi kendi istekleri dorultusunda zorlamak iin kaytlar yapmayp, bekletiyorlard. Ayrca parlmanlar kendi yarg yetki alanlar iindeki yasalar uygulamayabiliyorlard. Fransz devriminden hemen nceki yllarda, parlmanlar, krallk rejiminin zerlikle vergi ile ilgili yeniletirme abalarn engellediler. Bu atma devrimin balamasna yol at.

49

Fransa Devrimi Balyor

Fransada Parlmanlar, soylularla i birlii iinde, Grenoble, Rennes gibi parlman bulunan tm kentlerde, halk ayaklandrdlar. Dauphinee eyalet meclisi vergi demeyi reddetti. Kral Etat-Generauxyu 1 Mays 1789 tarihinde toplanmak zere ard. Soylular Etat-Generauxnun eskisi gibi toplanmasn yani Ruhban, Soylular, Tiers Etat diye snflara gre oy verilmesini istediler. Byle bir seim ayrcalkl olanlara ounluu salayacakt. Burjuvalar ise kent kent anlap, bir milli parti yaratmlard. Onlar bir millet meclisi istiyorlard. Bunun iin Tiersin temsilci saysnn iki kat karlmasn istediler. Oylama kii bana olmalyd. Byle bir oylama burjuvalara ounluu salayacakt. Kral XVI. Louis, Tiers ye saysn iki katna karmay Aralk 1788de kabul etti. Bu arada enflasyon iyice azmt. Eskiden ii gelirinin %50si ekmek iin harcanrken, bu yzde %80e kmt. Dilenci ve isiz says ok artmt. Devlet grevlileri saygnlklarn yitirmilerdi. Ordu kendi iinde birlik deildi. 1788 K frtnal ve donlu gemi, rnn byk bir ksmn yok etmiti. 1789 yl hasad iin gelen haberler de kayg vericiydi. Halk ok tedirgindi. Birden patlayan enflasyon yzde ellilere vard. Halk iin nemli olan tahl ve avdar ise pahallk yzde yz bulmutu. Fiyatlar artarken cretler durmadan dyordu. ok i arayan vard ve para yoktu. Bunalm dokuma sanayini de vurmutu. retim yar yarya dt. ten karmalar balad. Bunalm dier sanayi dallarna da atlad. flaslar pei peine gelmeye balad.

50

III. Selim Osmanl Tahtnda, 1789

III. Selim

Rus cephesinden gelen haberler ve z felaketi, Osmanl Padiah I. Abdlhamiti hastalandrmt. Ruslarn sivil Trklere yaptklar ile ilgili sadaret tezkeresi okunurken inme indi. Nisan banda zntsnden ld. Osmanl tahtna I. Abdlhamitin yeeni III. Selim kt (1789 1807). Tahta ktnda 27 yandayd. III. Selim III. Mustafann oluydu. Annesi Mihriah Sultan Grc asll bir hanmd. III. Selim amcas zamannda iyi eitim alm ve hr bir yaam srmt. Nezaket ve merhameti ile tannyordu. II. Selim tahta knca, ilk ilerinden biri olarak, Halil Hamit Paann azline ve sonra da katline sebep olduklar iin Gazi Hasan Paa ve Koca Yusuf Paay grevlerinden ald. Halbuki bu ikisi de ok iyi komutanlard. Bu iki komutann kayb, Osmanl ordusunun gcn daha da azaltt. 51

1789da Veba Moskovaya geldi. Bu kentte salgn yllarca srd. Osmanl ordusu Batda durmadan yeniliyordu. 1 Austosta Fokani, 22 Eyllde Buza, 8 Ekimde Belgrad Avusturyallarn eline geti. 22 Eyllde Ruslar smail kalesine saldrm, ama Gazi Hasan Paa Ruslar geri pskrtmt. Padiah III. Selim ile Gazi Hasan Paann aras iyi deildi. Ancak zaferinden sonra III. Selim, Gazi Hasan Paay sadrazam yapt. Bu srada Fransz ihtilalinin etkileri grlmeye baland. Alman anatomici Petrus Camper (1722 1789), sve botaniki Anders Dahl (1751 1789), Fransz besteci Jacques Duphly (1715 1789), Fransz ressam Claude Joseph Vernet (1714 1789) 1789 ylnda ldler.

52

Coulomb Kanunu ve 1789deki baz gelimeler

Coulomb

Fransz fiziki Coulomb (1736 1806), 1785 1789 yllar arasnda Coulomb kanununu buldu. Newtonun evrensel yer ekimi kanunu gibi elektrik ykl cisimlerde birbirlerini ekiyor veya itiyorlard. Coulomb, ileride tm ekim ilkelerinin bir nedene balanacan sylyordu. Bu srada mistik dnce Bat Avrupada hzla geliiyordu. Mistik bir Masonluk domutu. Almanya, sve ve svirede vard. Sonra Fransaya geti ve Parise geldi. Kilise dnda ncile gre yaamak istiyorlard. Tanr ile temas kurup, ruhlarn yenilemenin yolunu aryorlard. Bunu baarmak iin simyay, manyetizmay, sihri ve daha pek ok eyi kullanmaya kalktlar. Kiliseler dehete dmt. Peygamberleri, sveli Swedenborgun evi ha yerine dnt.

53

Bu srada Fransz dil ve dncesi hala stn olsa bile, artk etki asndan ulusal diller karsnda inie gemiti. Oysa daha nce grlen Avrupa Birlii fikrini Fransz Dil ve Dncesi veriyordu. Avrupa Birlii ans azalyordu. Bu srada ngilterenin nfusu skoya ile birlikte 9 milyona ykselmiti.

Gemi kazas, Vernet

Fransz ressam Vernet (1714 1789) ld. izdii deniz kaza ve frtnalar ile nlenmiti. 1789 ylnda Fransann nfusu 26 milyon olmutu. Bu Rusya nfusundan bile kalabalkt ve hzla artyordu. Fransa doum oran ok yksekti. Bu byk nfus lkesinde doyamaynca tm Avrupaya yaylyordu. Bu dalan nfus da Fransz sanat ve davrannn tm Avrupaya yaylmasnda nemli bir rol oynuyordu. Her meslekten Franszlar her yerdeydi. Avusturyada reform almalar devam ediyordu. Vergi nnde eitliin salanmas iin kadastro kuruldu. Askerlik yoklamalar, Macaristan dahil yaygnlatrld. Halklarn kaynatrlmas projesi devam ediyordu. Macaristanda Alman mahalleleri, baka yerlerde Macar mahalleleri kuruldu. mparator II. Joseph reformlar annesinin aksine hzla yapyordu. Merkeziyeti ynetim ve askerlik uygulamas tm uyruklarda genel bir honutsuzlua sebep oldu. Zaten Katolikler de mparatora krgndlar. Kyller bakaldrd. Yamalar yapmaya baladlar. Bu arada PaysBasda Katolikler ve Liberaller mparatora kar birletiler. Burada reformlar geri alnd. Avrupa krallarnn Cizvitlere kar at sava sonunda Cizvit misyonerlerin says 300lere kadar gerilemiti.

54

Hindistanda Avrupal paral askerler tarafndan takviye edilen mparatorluk tekrar gl bir hal almt. Bunda zellikle Kont de Boignenn byk katks vard. Hindistandaki ngiliz irketinin durumu da acayipti. ngiltere bu irket aracl ile Hindistana geni bir ekilde yerlemiti. irket bir yandan da Babr Sultannn (mparatorunun) vassal ve yksek grevlisiydi. br yandan ngiltere tahtna bal ve onun denetimindeydi. Babr mparatorluu silikleirken, ngiliz irketinin kontrol ettii alan da byyordu. Ancak ngilizler ok nefret ekmilerdi. Hindistan hayatndan hi memnun deildi. Hollanda Dou Hint irketi, nceki sava yznden sfr tketmiti. Saygnl da bitmiti. Kimse artk onu hesaba katmyordu. irket topraklarn da kaybedecek noktaya gelmiti. Massachusetts, Bostonda ilk Amerikan roman The Power of Sympathy yaynland. ABDde ilk Katolik Kolej olan Georgetown niversitesi Washington D.C.de kuruldu. Kuzey Carolina niversitesi, Amerikann en eski halk niversitesi olarak Carolinada kuruldu. Asrn sonuna doru yeni keifler hzlanmt. Hearne ve Mackenzie Kanadann kuzeyini dolatlar. 1789da Mackenzie nehrinin denize ulat yere vardlar. Alexander Mackenzie, Mackenzie River Deltasn kefetniti. Paul-Henri Baron dHolbach ld (1723 1789). Fransaya kk yata gelmi bir Almand. Baron dHolbacha gre dnrler maddeyi gerei gibi anlamadklar iin ruha bavuruyorlard. Nedeni zlmemi bir olay oldu mu Tanrdan medet umuluyordu. Akln gcne kavumam insanlar her bilmedikleri olayda Tanrya snrlard. Oysa dnce bir molekl hareketiydi. Madde canlyd. Btn nedenler maddeden doard. Her ey madde ile aklanabilinirdi.

55

lk ABD Bakan, 1789

George Washington

ABDnin yeni Anayasas devletler tarafndan kabul edilmiti. imdi bu Anayasaya uygun organlar oluturulacakt. 13 eyaletin 9'u Anayasay onaylamasndan sonra, Konfederasyon Kongresi delegeleri yeni devlet bakan olarak ad herkesin aznda dolaan George Washington'u 30 Nisan 1789da seti. ABD tarihinde oybirliiyle seilen tek bakan Washington olacakt. Bu greve Washington'un seilmesinin balca sebebi, siyasi ve askeri kazanmlarnn yan sra partiler st tutumuydu. Birinci ABD kongresi Washingtona ylda 25.000 Dolar (1789da byk bir miktar) maa demeyi kararlatrd. Maddi durumu iyi olan Washington, kamunun hizmetinde lider imajna sahip olmasna deer verdii iin, maa almay reddetti. Washingtonun kendine nerilen maa reddetmesi ile tehlikeli bir durum ortaya kmt. Bakanlk grevi iin, gelire ihtiyac olmayan, sadece varlkl kesimlerden adaylar kmas gelenek olacakt. Oysa, ABDnin kurucu yeleri, gelecekteki bakan adaylarnn geni bir kitleden kmalarn istiyorlard. Bu yzden, kongrenin srar zerine, Washington sonunda maa almaya ikna oldu.

56

30 Nisan 1789da George Washington, yemin ederek Amerika Birleik Devletlerinin ilk bakan oldu. Seimlere katlan ama kazanamayan John Adams Bakan Yardmcs yapmt. Bakan Washington, Jeffersonu devlet bakan yapt. Jefferson gneyliydi, hazine bakan Alexander Hamilton ise kuzeyli. Bu ikili arasnda ciddi bir anlamazlk vard. Uzlamaya da yanamyorlard. Bu srada lkenin yeni bakentinin nerede ina edilecei konusunda tartma yaplyordu. Jefferson bakenti gneyde istiyordu. Hamilton ise kuzeyde olsun diyordu. Sonunda karar verildi. Bakent Washington DC olacakt. ABDde tek tek devlet kurumlar tekil ediliyordu. Eyll aynda Adalet kanunu kabul edilerek, Federal Adalet mekanizmas ve Amerika Birleik Devletleri erif Servisi kuruldu. Kuzey Carolina, 12. devlet olarak ABDye katld.

57

Fransz Devrimi, Tiers Etat, 1789

Jeu de paume and

1789 ile 1814 arasnda, Avrupa, tm yaayanlarn hayatn alt st eden ihtilal ve savalarla geti. Bir yandan Fransada yeni bir toplum douyordu. Bir yandan da eski toplum ve yeni toplum biri biri ile bouacakt. Aslnda Fransa halknn maddi yaants, eskisinden daha zahmetli deildi. Hkmetin basks, dier lkelerden de fazla deildi. sizlik ve pahallk daha nce geirilmi olan krizlerden daha byk deildi. Yalnz bir fark vard. nsanlar, deimez diye tevekkl ile katlandklar eylerin deiebilecei fikrine gelmilerdi. Kkten bir reform arzusu etraf sarmt. Formlleri hrriyet ve eitlikti. nde rnekler vard. ngilteredeki parlamenter rejim ve son olarak Amerikadaki ngiliz kolonlarnn bamszl vard. Btn insanlar eit yaratlmlard. Burjuvalar imtiyazlarn kalkmasn istiyorlard. Bir eyler yaplmak isteniyordu da nasl yaplaca bilinmiyordu. Halkn elinde hkmete kar koyabilecek bir g yoktu. Bu srada ynetimin paraya ihtiyac vard ama bor verecek kimseyi de bulamyordu. Ynetim btn mlkleri kapsayacak bir tarzda vastasz vergi koymak istedi. Asillerin iddetli muhalefeti ile karlat. Asiller (mtiyazl asiller) vergi eitsizliinin devamndan yanayd. Hkmet vergi bakln lavetmek isterken asiller kraln iktidarn snrlamak peindeydiler. Fransada birden senyrlere, zenginlere, nde gelen kiilere kar korkun bir kin patlak verdi. Bakaldrlar balad. atolara, burjuvalara ve elinde tahl olanlara kar saldrlar vard. 27 Nisan 1789 tarihinde Pariste, Saint-Antoineda Reveillon renkli kat fabrikas yamaland. Olaya hkmet tepkisiz kald. 58

Etats Generaux 1614den beri toplanmamt. Paraya byk ihtiya duyan ynetim sonunda Etats Generauxyu toplamaya karar vermiti. Fakat Etats Generaux seimleri iin gerleneksel olmayan bir yol tutuldu. yeler yerel meclislerce seildi. Etats Generaux seimleri 1789da yapld. Yerel meclislerde ruhbana ait ksmda blge papazlar, Tiers Etata ise kyller ounluktayd. Bylece politikaya, daha nce politikadan ok uzak tutulan insanlar girmi oldular. Etat-Generaux seimlerinde 1318 toplam temsilciden, ruhban 326, asiller 330, Tiers Etat 661 ye kazanmlard. Tiers Etat iinde en gl grup ise liberallerdi. Bu saysal deiiklik, zmre yapsn ykmak ve herkesi sradan yurtta durumuna sokmak iin bir frsat gibi grld. Bunun ilk tezahr de gurup halinde ayr salonda tartmak yerine, bir salonda hep beraber tartmakt. nk Meclisin z eitlikti. Etats Generaux Versailleda topland. Burjuva milletvekilleri ile baz papazlar, Millet Meclisi halinde ve tm meclisler bir arada toplanmak istediler. Normal ve kanuni olarak asiller, ruhban ve Tiers Etat ayr ayr toplanrd. Birinci ve ikinci snf temsilcileri (Asiller, yksek ruhban) nc snf temsilcilerinin (halk, Tiers Etat) meclis binasna girmesini nledi. nc snf temsilcileri de top oyunu salonuna gidip anayasann kabul edilinceye kadar meclisi datmayacana ve birbirlerinden ayrlmayacaklarna yemin ettiler (Jeu de Paume). Tiers Etat Byk Salonda (Ulusal Salon) toplanmt. Halk dinleyici olarak ieri ald. Halk iin artk meclis demek Tiers Etat demekti. 17 Haziranda Tiers Etat kendini Ulusal Meclis ilan etti. 23 Haziranda, kralnda katld bir toplantda teki meclisler de Tiers Etatya katldlar. Bu meclis 9 Temmuzda kendini kurucu meclis olarak tanmlad.

Etat Generaux'nun al

Bu burjuvalarn egemen olduu, snf meclisiydi. tats Generaux'nun alnda, Krallktan yana olanlar Kral'n sanda, parlamenter rejimden yana olanlar ise solunda oturuyordu (5 Mays 1789). Semenler dileklerini ikayetnameler yazarak dile getiriyorlard. stekler, anayasa, bireysel zgrlk, hogr, eit haklar, Etats Generauxnun belli aralklarla toplanmas, merkezi ynetimden vazgeilmesi, eyalet ve belediye meclislerinin mlk sahiplerince seilmesi, eyaletlerin zgrlklerine uyulmas, kraln yannda millete de yasama gc verilmesi gibi konulard. Bu talepleri XVI. Louis kabul etmiyordu. Bu srada Pariste 600.000 kii yaad ve bunun 150.000 tanesinin isiz olduu sanlmaktadr.

59

Fransz Devrimi, Paris Halknn Zaferi, 1789

Bastille'in aln

Sarayn elinde yeteri kadar kuvvet olunca her trl direnie kar harekete geecei kesindi. Ve bu zaman da hzla yaklayordu. Meclis gelecei grd. Halkn ynsal destei gelmezse, meclisin sonu hzla yaklayordu. Zaten a halk ayaktayd. Limanlardan tahl ihracna msaade etmiyorlard. Sebze halini ellerine geirmiler. Sebzeleri kendilerine gre bir fiyata satyorlard. Dini kurululara, ambarlara, belediyelere saldrp, yiyecek aryorlard. Bu hareketlere burjuvazi de zaman zaman katlyordu. Burjuva katlnca da hareket siyasi bir nitelik kazanyordu. Haziran sonunda Pariste nce Muhafz Alay ayakland. Sonra iiler ve askerlerin ayaklanmas balad. 12 Temmuzda popler bir babakan olan Neckerin grevden alnd haberi yayld. Halk galeyana geldi. Halk artk sadece ekmek deil, silah da aryordu. Halk kentteki engelleri ykt. iftliklerdeki grevliler kovuldu. Yiyecek Parise serbeste girmeye balad. 13 Temmuzda Paristeki Saint Lazare manastr tahl bulmak umudu ile yamaland. Bu srada ulusal bir milis gc kuruldu. 14 Temmuzda nvalides silah deposu ele geirildi. arpmalar Bastille kalesi silah deposuna doru kayd.

60

Bastille kalesi hapishane olarak kullanlyordu. Burjuvalar, peine halktan dier unsurlar da katarak 14 Temmuz 1789 gn Bastille hapishanesine saldrd. Halk tarafndan igal edilerek, mahkumlar serbest brakldlar. Bastillein igali resmen Fransz Devriminin balangc kabul edildi. Fransz Devrimi veya Fransz htilali (17891799), Fransa'daki mutlak monarinin devrilip, yerine cumhuriyetin kurulmas ve Roma Katolik Kilisesi'nin ciddi reformlara gitmeye zorlanmasdr. Avrupa ve Bat dnyas tarihinde bir dnm noktasdr. Fakat tm dnya tarihi iin de bir dnm noktasdr nk uzun zamandr gelien burjuvazi bu devrimle iktidar mutlak bir biimde ele geirmitir. Daha nceki Hollanda ve ngiltere burjuva devrimleri burjuvaziye birtakm kazanmlar salasa da bu snfn toplumda koulsuz bir egemenlik kurmasna olanak vermemiti. Fransz Devrimi ayn zamanda Milliyetilik akmn balatan en byk etkendir. 15 Temmuzda XVI. Louis boyun emiti. Meclisi ziyaret etti. Birka gn iinde Necker tekrar greve arld. Pariste ve dier byk kentlerde geici hkmetler kuruldu ve her kentte Milli Muhafz Ktalar oluturuldu. Milli Muhafz Ktalar, Kralc orduya kar hazrlanmt. Krsal kesimde aristokratlara kar bir bakaldr balamt. Kyller demeleri reddederek atolara saldrdlar. Manastrlarn arivleri ve belgeleri yakld. leriye gidildike, korku byyor. Korku bydke silaha sarlnyordu. Panik aristokrasiyi sard. Kyller zellikle feodal belgelerin sakland yerleri ellerine geirip, atee veriyorlard. Eski rejim yok olmutu. Milli Muhafz rgt olup, bitene gz yumuyordu. te byle bir ortamda 4 Austosa gelindi. Fransadaki olaylar Avrupada genel bir merak ve yaknla yol at. Devrimci yaz ve haberler hemen yorumlanmaya baland. Gazete ve dergilerde, Fransadan haberler dzenli olarak yer alyordu. Devrimci dncenin ve haberlerin bir yaylma oda da Mason localaryd.

61

XVI. Louis Pariste, 1789

Kadnlarn Versaille'a yry

3 4 Austos gecesi Meclis tm imtiyazlar kaldrd. 4 5 6 Austosta Versaillea giden bir kalabalk Kral alp Parise getirdi. Kral artk halkn gz altndayd. Verasailleda deil Tuileries Saraynda oturacakt. Btn bu srete kargaa hakimdi. Asillere kar iddet hareketleri yaplyordu. htilalin kendini korumas iin, btn Fransada devrim kartlarn gzleyecek ve tutuklayacak komiteler kuruldu. Meclis nce Amerikan rneinden yola karak bir nsan ve Vatanda Haklar Beyannamesi kabul etti. Bunu Anayasa takip etti. Anayasada kuvvetler ayrl ilkesi vard. Bakanlarn parlamento iinden tayini ilkesini (ngiltere byleydi) reddetti. Krala bakanlar, orduyu ve hariciyeyi tayin hakkn brakt. Ayrca krala meclis kararlarn veto hakkn verdi. Tek bir Meclis olacakt ve bu meclis mal varlna dayanan bir seme kitlesi tarafndan seilecekti. Yani mal olmayan yurttalar seme hakkndan yoksun braklmlard. Zaten Genel Oy hibir zaman dnlmemiti. Yurttaln esas dayana mlkiyetti. Bylece etkin ve edilgen yutta ayrm yapld. Seimler iki kademeliydi. Etkin vatanda olma koullar, kimsenin hizmetinde almamak ve ign deerinde dorudan vergi deyicisi olmakt. Fransada 4.300.000 etkin ve 2.000.000 edilgen yurtta vard. Mal varl olan semenler yani etkin yurttalar, ikinci derece semenleri seeceklerdi. Onlarda esas temsilcileri seeceklerdi.

62

La Fayette and Marie Antoinette 6th october 1789

Meclis, Fransa topraklarn il, ile, bucak eklinde bld. Bu blnmede ky ile kent arasnda bir ayrm n grmedi. Bu sistem ynetime, maliyeye, adliyeye, dini rgtlenmeye, btn Kamu ilerine uyguland. Eit ve greceli olan tek bir vastasz vergi kondu. Memuriyetler, alacaklar blgenin insanlar tarafndan seileceklerdi (ABD gibi). Buradan seim asndan yerel zerklik doacakt. Burjuvalar ynetimleri ele geiriyorlard. Yarglar da semenler seiyordu. Yarglar zaman zaman yenilenecekti. 3 Kasm 1789 tarihinde parlmanlar sresiz tatil edildi. Meclis eyaletler aras geleneklerden gelen farklar kaldrarak, btn milleti rasyonel ilkeler zerinde kurulmu bir rejim brakmak istiyordu. Bu rejimi uygulama yetkisi de halka verilecekti. Millet kendi iinde serbeste anlaacakt. Bu artk Fransz birliinin ayn krala ballktan deil, ayn millete ait olma duygusundan kaynaklanaca demekti. Meclis Katolik bir meclisti. Ama paraszln verdii aresizlikten tm dini kurumlarn sahip olduklar mallar milletin emrine vermesini kararlatrd. Bunlar sata kard ve bunlara karlk bonolar tertip etti. Meclis bir yandan da piskoposluklar il snrlarna ekmi ve daha nce anlatld gibi yeniden rgtlemiti. Papa ruhban snf ilgili btn kararlar tanmadn aklad. Kilise adamlarnn ve piskoposlarn halk tarafndan seildii yeni bir Kilise kurulmaktayd. Papa saf d oluyor, piskoposluk liberal bir burjuva meslei haline geliyordu. Ruhbanlar kamu grevlileri haline dnt. Kiliselerde ayin balarken Anayasaya sadk kalnaca yemini ediliyordu. Tabii btn bunlara ruhban direndi. Papa Yanlmaz Tanr adna kar kt. Ve bakaldrlar oldu. Ancak sonuta dediini yaptran Meclisti. Meclis din zgrln kabul ederek Protestanlarn tm devlet grevlerine ve her trl meslee girebilmelerini salad.

63

Fransz Devrimi, Kulpler, 1789

Komn, le 9 Thermidor

Fransann her yerinde burjuva kurullar oluuyordu. Komiteler, belediyeler, meclisler, kulpler devrimi yayc ve hzlandrc etki yapyorlard. Bunlarn iinde eski rejim unsurlar da vard. Kurullar halk basksna da duyarlydlar. Kulpler dier kulpler ile iliki iindeydiler. Sloganlar hazrlayp, yayyorlard. Toplu dilekeleri yazyor, kamu grevlilerini kendilerine uydurmaya alyorlard. Yurtseverlere sahip kyor, kardevrimcileri teslim ediyorlard. Mahkemelere temsilcilerini yolluyor ve onlarn ayr bir yerde oturmasn talep ediyorlard. Devrime zarar vereceklerine inandklar kararlara muhalefet ediyorlard. Resmi trenlere heyet eklinde katlyorlard. Kulpler ordu ile iliki iindeydiler. Disiplin konusunda alyorlard. Kulp, verek veya yererek siyasal yaam denetliyordu, ynlendiriyordu. Kulplerin says ok fazlayd. Ksa srede sadece Jakoben (Jacoben) kulp says 152ye varmt. Yar resmi bir durumlar vard. Gerekince meclisle bile atyorlard. Gazete ve dergiler de kulplere benzer bir rol oynuyorlard. Basn da kulpler gibi ya aristokrat veya devrimciydi. Basn iinde, zellikle devrimin ilk zamanlarnda Maratn kurduu Halkn Dostu gazetesinin zel bir yeri vard. Bu gazete byk baar kazanmt. Devrimci gazeteler aristokrat ve lmllar yldrdlar, gzlerini korkuttular. Kulpler gibi basn da ordu ile iliki iindeydi.

64

lHtel de Ville de Paris, 1830

Fransz Devrimi'nde ok farkl politik davranlar sz konusuydu. Paris yoksullarnn temsilcileri kendilerine Enrags (fkeliler) adn vermilerdi. Heberistler de yoksullara yakn ve radikal bir kesimi oluturuyordu. Jakobenler radikal ilerlemeci, Jirondenler ise liberal ve lml ilerlemeciydi. Jakobenler de daha sonra blnd ve Danton ayr bir klik oluturdu. Jakobenlerin iindeki en sertlik yanllar Robespierre ve San Just'tu. San Just, " Hrriyetin istibdadn istiyoruz " paradoksal szleriyle n salmt. 1789dan sonra Paris ynetimi Paris Komnne geti. Paris Komn, kenti, 1795e kadar ynetecekti. Komn Bastillein yaklmasndan hemen sonra Ville Hotelinde kuruldu.

65

Kilise Mallarna El Koymak, Fransz Devrimi, 1789

Karikatr, Kilise, Hrriyetinden sonra papazlar ve rahibeler eleniyor.

Kilise Mallarnn milliletirilmesi ve satlmas konusunda Fransz Meclisinde byk tartma kmt. Kilise kendini koruyordu ve argmanlar glyd. Kilise bu mallarn bir ksmna ok uzun zamandr sahipti. Devlet bu mlkiyeti tanmt. Ayrca bata bulunanlarn bu ba iin bir gayeleri vard. Meclis ounluu, hakkaniyet ve doal kanunlardan yola karak, sorunu devrimci bir zme balad. Ba yapanlar maldan namuslu bir ekilde yararlanlmasn istiyorlard. stenen mutsuzlara mit verebilmek ve tapnaklarn bakmn yapabilmekti. imdi, millet, tm bu ykmllkleri kendi slenmiti. Mallarn geliri sadece genel felaket hallerinde toplumun mutluluu iin kullanlacakt. Bu ise bata bulunanlarn ba niyetlerine saygyd. lenlerin niyetleri gelecek kuaklar balamamalyd. Mirabeau Turgota dayanarak yle diyordu: Atalarmz kendilerine bir mezar ayrsalard, ekecek toprakta kalmasayd, yaayanlar beslemek iin btn bu antlar ykmak gerekirdi ve bunu yapardk. 2 Kasm 1789da Kilise mallar milliletirildi. Peinden sata karld.

66

Kurucu Meclisin (Konstitsyon Meclisi) taze paraya gereksinimi mthiti. Tabii bundan burjuvalar faydalandlar. Paray bastrp, istediklerini aldlar. Satlar ak arttrma eklinde olmutu. lemler coku iinde yaplyordu. steyen pey sryor, halk bunlar alklyordu. Kazanann bana ta konuyor veya eline mlkn mdafaa etsin diye tfek veriliyordu. Kilise mallarnn el deitirmesi hem mlkiyet sahiplerinin saysn arttrd ve hem de topra ileyeceklerin saysn arttrd. Toprak kirac ve yarclarnn says artt.

67

nsan Haklar

nsan Haklar Bildirgesi

26 Austos 1789da Fransa Meclisi nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesini yaynlad. Bylece, Avrupada insanlarn bamszlk hakk ve yurttalarn egemenlik hakk ilan ediliyordu. 1. Madde yleydi: nsanlar haklar bakmndan birbirine eit doar ve yle yaar. Sosyal farkllklar ancak ortak yarara dayanabilir. Bireysel zgrlkler vurgulanyordu. Hi kimse, kanunun belirledii haller ve biimler dnda sulanamaz, tutuklanmaz. Keyfi emir verenler, gnderenler ve uygulayanlar cezalandrlacaktr. Cezalar faydasz sertlikte olmayacakt. Ceza kanunlar geriye gidemeyecekti. Basn zgrl, sz zgrl ve siyasi olarak dernekleme zgrl vard. Kiiler basn zgrln ktye kullanmaktan sorumluydular. Bu bildirgeden bir sre sonra kitap basma ve satma da serbest braklacakt.

68

Vicdan zgrl konmutu ve bir sre sonra Protestan ve Yahudilere de uygulanacakt. Kanunla konmu kamu dzenine kar olmamak koulu ile dinsel olsun veya olmasn hi kimse, gr ve dncelerinden dolay rahatsz edilmeyecektir. Mlkiyet, gvenlik ve direnme haklar doal haklard. Zaman amna uramayan haklard. Mlkiyet dokunulmaz, kutsal bir hakt. Kamu gerei sonucu mlkiyet hakk zedelenirse, nceden adil bir tazminat denmesi gerekecekti. Egemenlik milletindi. Hi kimse, hibir kurulu, aka milletten alnmam bir otoriteyi kullanamazd. 26 Austostaki bu bildiriden hemen sonra Anayasa tartmalar tm hzyla devam etti. Rejim monarik bir rejim olacakt. Ancak kraln ayrcal ile ulusun egemenlii nasl uyuacakt? Krala veto hakk verildi. Ancak bu veto, yeni bir seime kadar geerliydi. Yani karar milletindi.

69

Hac Kervan ve Osmanl mparatorluunda Baz Gelimeler, 1790

Ha Kervan

Osmanl mparatorluunda, Mslman halklarn Osmanllara olan ballnn devam iin Hacn ok nemi vard. Hac kervanna yaklak 1.000 asker elik ediyordu. Bu 1.000 asker iin, XVIII. Yzyl sonlarnda, Osmanl Hazinesi 12.500.000 dolaynda harcama yapyordu. Bu parann iinde develerin yiyecek, iecek masraflar, Bedevi kabilelerinin basknlarn nlemek iin verilen yardm ad altndaki rahat dur paylar da vard. Suriyede Cezzar Ahmet Paann hakimiyeti devam ediyordu. Bir yabanc gzlemci onun ynetimini konsolosluk raporunda yle anlatyordu. Bu gzel ve ho lke, imdi en acnacak bir halde. Metualilerin ekip, bitikleri yerler hemen hemen yerle bir edilmitir. Drzler iftlik yapmann ok zor olduu dalara kamlardr Yerel halklar, bakaldrlar, sefalet ve zulmle karma kark olmutur. Bu gzel lkenin artk sadece drtte biri ekilebiliniyor . Bizce bu tasvir abartmaldr. Cezzar Ahmet Paa tekelletirdii tahl ve pamuk ticaretini denetliyordu. Bu rnlerin sadece Akkadaki grevli tarafndan satlacana dair emir kard. Peinden Fransz tccarlar Akka ve Saydadan kovdu. Cezzar gmrk gelirlerini arttrm, tekel geliri salam, krsal smrm ve sonuta gelirlerini iyice arttrmt. Bu para ile kuvvetli bir eyalet ordusu kurdu.

70

Kuzey Afrika Osmanl Merkezi ynetiminin yardm ve denetiminden iyice uzakd. Buna ramen, Tunus spanyaya rahat kafa tutuyordu. 1790 ylnda deprem Cezayirde Oran ykt. Trablusta Karamanl ailesi iinde iktidar mcadelesi balamt. Karamanl Hanedan, 1711 ylnda Karamanl Ahmet Paa tarafndan kurulup, 1835'e kadar hkm sren hanedand. Hanedana mensup son Trablusgarp yneticisi II. Ali Paa'dr. 18011805 yllarnda eyalet ile ABD arasnda Birinci Berberi Sava gerekleecekti. Hanedann kurucusu olan Karamanl Ahmet Paa Trk asll bir kulolu askeri olup, soyunun Karaman'a bal Ermenek'e dayand sylenmektedir. Bu yredeki baz aileler bugn bile Msr ve Libya'da dedelerinden kalma tapulu arazilerinin olduunu iddia ederler. Ahmet Paa'nn babasnn veyahut dedesinin Trablusgarpta hizmet etmek iin eyalete geldii tahmin edilmektedir. Ahmet Paa'nn cetlerinden birinin Turgut Reis ile birlikte Trablusgarp'a geldiini syleyen tarihiler de vardr. Bu sralarda Rusya karsnda Osmanllar sve ile ittifak halindeydiler. Rus-sve Sava kinci Svensksund Muharebesinde Baltk denizinde yaplan muharebeyi sve kazand. Rus Avusturya ittifakna kar Prusya da Osmanllar ile anlat. ngiltere de Rusyann daha fazla bymesini istemiyordu. Ancak artk herkesin dikkati Fransadaki ihtilalin zerindeydi. Russve Sava Vrl Anlamas ile sonuland. Rus-Trk Sava (17871792) srasnda, smaile yaplan Suvorov saldrsndan sonra, 26.000 Osmanl askeri yitirildi. Sadrazam Cezayirli Gazi Hasan Paa 80 yandayd. Sadrazam olduktan 4 ay sonra ld. Bu ksa srede orduyu toparlamt. Yerine elebizade erif Hasan Paa sadrazam oldu. 1790 ylnda nl bir Osmanl Matematikisi Gelenbevi smail Efendi ld. Osmanllar III. Selim zamannda eitli yeniletirmeler yapyorlard. III. Selim dneminden itibaren gerekletirilen dier reformlara paralel olarak, ayanlk konusunda da kkl deiiklikler yapld. 1790 tarihli fermanla, ayanlk mparatorluk genelinde yeniden dzenlendi. Dzenlemeye gre, ayanlar sadrazam ve vali (beylerbeyi) gibi devlet grevlilerinin mdahalesi dnda yre halk tarafndan seilmeye baland. Ayanlar grevleri sresince ehir kethdalarnn grevlerini de stleneceklerdi. Kurallara aykr vergi toplamalar yasaklanmt. Seilen ayanlardan grevini ktye kullanp, grevinden alnanlar olduu gibi, iyi hizmetlerinden dolay devlet tarafndan dllendirilenler de oluyordu. Bunlara " kapcba " rtbesi veriliyordu.

71

Belirgin Kader, 1790

ABD kongresinin iki Quaker delegesi kleliin kaldrlmasn teklif etti. Klelie kar olan iki akm belirmiti. lluminati filozoflar insan haklarna dayanarak; Metodistler, Evangelistler, Quakerlar Hristiyanln ilkeleri adna, bu ahlaka aykr kuruma sava amlard. Liberal iktisatlar ise kiisel kazanca kar bu sisteme ekonomi asndan kar kyorlard. Ama karlarnda ok byk karlar ve batl artlanmalar vard. Amerikann bamszlndan sonra Bakan George Washington and Henry Knox, Yerli Amerikallar medeniletirmesi konusunda mutabakata vardlar. Yerliler, ABD vatanda olmak zere hazrlanyorlard. Bundan sonra, isteyerek veya zorla asimile etmek Amerikan hkmetlerinin devlet politikas oldu. XIX. yzyl boyunca, Manifest destiny (Belirgin Kader) ideolojisi Amerikan milli hareketinin entegral bir parasyd. Batda Avrupal nfusun artmas, Amerikan Yerlilerinin yaad topraklar zerinde bir bask meydana getiriyordu. Bu da Beyazlarla Kzlderililer arasndaki gerilimi ykseltiyordu. George Washington ve Henry Knox Amerikan yerlilerinin beyazlara eit olduuna ama toplumlarnn geri kalm olduuna inanyorlard. Yerlileri medeniletirmek iin alt madde tespit ettiler. Bunlar, Amerikan yerlilerine tarafsz bir adalet uygulanacakt; Yerli topraklar devaml satn alnacakt; Ticaret tevik edilecekti; Medenileme tevik edilecekti; Bakanlk hediyeler verecekti; Yerli Amerikallarn haklarn ihlal edenler cezalandrlacakt.

72

Amerikan yerlileri zel mlkiyeti uygulayp, evlerde oturup, iftilik yapp, ocuklarn eitip ve Hristiyanl kabul edince Beyazlar onlar ilerine alacaklard.

Yksek Mahkemenin ilk topland eski borsa binas

1790da, Rhode Island, 13. devlet olarak ABDye katld. Yina 1790da, New Yorkta A.B. Yksek Mahkemesi ilk defa oluturuldu ve topland. ABDde patent sistemi kuruldu.

73

Fransada Monari, 1790

Federasyon Bayram, 1990

Fransz Meclisteki guruplar belli olmaya balamt. Aristokrat Jacques Antoine Marie de Cazals ve barahip Jean-Sifrein Maury ihtilale karyd, parlamentonun sa tarafnda oturuyorlard sonra onlara sac dendi. Kralc Demokratlar veya Monaristler, Neckere balydlar ve Fransa rejimini ngiliz rejimine benzer bir ekilde organize etmek istiyorlard. Bunlarn iinde Jean Joseph Mounier, Comte de Lally-Tollendal, comte de Clermont-Tonnerre, ve Pierre Victor Malouet (comte de Virieu) vard. Bunlar da sadaydlar. Ulusal Parti ise meclisin orta ve orta solunu temsil ediyordu. lerinde Honor Mirabeau, La Fayette, and Bailly vard. Ancak Adrien Duport, Barnave and Alexandre Lameth gibi arlarda bulunuyordu. Solda, kktenciliinde nerede ise yalnz olan Maximilien Robespierre vard. Barahip Sieys zaman zaman orta ile sol arasnda konsenss olumasn salyordu. Pariste eitli komiteler (g odaklar) vard. Belediye, Temsilciler Meclisi, kendi bana buyruk ileler, bunlar dierlerini hesaba katmakszn davranyorlard. Milli Muhafzlar (National Guard) La Fayette komutasnda gittike gleniyor ve kendisi bir g oda haline geliyordu. Bastillein zapt gn olan 14 Temmuz 1790da Federasyon Bayram yani Monarinin Olumas kutland. Talleyrand Mars Alannda byk bir gsteri tertiplemiti. Katlanlar Ulusa, kanuna ve Krala sadakat yemini ettiler. Kraliyet ailesi de toplantya katlmt.

74

Talleyrand

Charles-Maurice de Talleyrand-Perigord

Charles-Maurice de Talleyrand-Perigord (1754 - 1838) Fransz siyaset adam, Dileri Bakanyd. 1815 Viyana Kongresi'nin mimarlarn olacakt. Talleyrand sadece Fransann deil btn Avrupa tarihinin en nemli diplomatlarndan biridir. Ksaca Talleyrand diye anlan siyaset adam, 84 yllk mr boyunca hem htilal Rejimine, hem Napolyona, hem de ondan sonra Bourbon Kraliyet Hanedanna hizmetlerde bulunecektr. Talleyrand I. Napolyon ve XVIII. Louis zamannda Dileri Bakanl yapt. eitli grevlerde bulundu. Politika alannda, devrinin dahi ahsiyetlerindendi, diplomaside entrika denilince ilk akla gelen isimlerden biridir. ocukluunda aya sakatland iin Kilise hizmetine girmi, 1789'da piskopos olmutu. Ayn yl patlak veren Fransz htilali'nde Fransa Meclisi'ne milletvekili olarak girdi. Fakat

75

Fransa'nn kargaalklar iinde olduu bu devrede, Britanya ve ABD'ye kamak zorunda kald. 1796'da Fransa'ya dnm ve Dileri Bakanl'na getirilmitir.

Chateau Valencay

Napolyon devrinde Dileri Bakan olarak kalmtr. Napolyon'un yenilgisinden sonra, Bourbonlar Devri'nde de ayn vazifede kalm, 1815 Viyana Kongresi'nde nemli iler grmtr. Kongreden sonra Dileri Bakanl'ndan ayrlm, 1830 ylnda Birleik Krallk bykeliliine gnderilmitir. Trkiye, Kuran yznden yklacaktr " sz, Talleyrand'a yaktrlr. Bylece duraan bir hayatn ve gelimeye kapanmann sonularn anlatmak istemi olmaldr.

76

Hacca Gider Gibi Devrime Gitme, 1790

Le serment de La Fayette, tiyatro oyunu

1789dan sonra, semenler Etats Generauxnun vekillerini bir yllna seiyorlard. Ancak Jeu de Paume yemini ile Meclis, Fransa yeniden yaplanana kadar, grevde kalmay kararlatrmt. Saclar yeni bir seim istiyorlard ancak Mirabeau, Meclis statsnn deitiini ve lke yeniden tekilatlana kadar seim olmayacan ilan ettirdi. Adliye yeniden ekilleniyordu. 16 Austos 1790da eski adli oligarilere son veriliyordu. Senyrlk mahkemeleri kalkt. le, sulh ve ticaret mahkemeleri kuruldu. Bunlarn seimi de etkin yurttalarca yaplyordu. 27 Kasm 1790da Yargtay kuruldu. Devrim yurtsever yarglar, rahipler, eitimciler istiyordu. Eitimde Kilisenin elinden alnp, laikletirildi. Eitim devletin temel grevlerinden biriydi.

77

Meclis gelir dalmnda da bir dzeltmeyi salamt. Bu durum eitlii salamaktan hala ok uzakt ama bir dzeltmeydi. Maalar yksek olanlarn maalar drld. Kilisenin ald komisyon ve senyrlerin haklar kaldrld. Tketim vergisine son verildi. Yeni vergi sistemi yrrle girdi. Bu herkese eit bir vergiydi. 1790 sonlarna geldiinde, artk Fransz ordusu tam bir kemeke iindeydi. ou asillerden olan subaylar askerler dinlemiyor ve zaman zaman onlara isyan ediyorlard. Bylece gittike daha fazla subay orduyu terk edip, yabanc lkelere gidiyordu. Bu dnemde politik gruplar da (kulpler, parti gibi) ykseliyordu. Bunlarn iinde Jacobinler (Jakoben) en dikkat ekeniydi. 10 Austos 1790da Meclisteki ye saylar 152 parlamentere kmt. Jakoben rgt bir at grevi yapmaya balad. inde ok eitli grler vard. Mevcut fraksiyonlarn bir ksm kendi zel kulplerini kurdular, rnein 89 Kulb gibi. Bu srada Meclis Fransay yaplandrmaya devam ediyordu. Halkn ruhunu da birbirine balamaya alyordu. Devrim mal varlna dayal, yksek ve orta burjuvazinin egemen olduu bir demokrasi yaratmt. Ancak burjuvazi uzun zamandr zaten ekonomiye hakimdi. Ama az da olsa zaman zaman krallk ekonomiye ve zellikle fiyatlara mdahale ediyordu. imdi fiyat ve kar serbest kalmt. Loncalarn tekeli gibi, Kilisenin elindeki l toprak gibi serbest ekonomiyi engelleyen unsurlar da meclis tarafndan kaldrld. Daha nce anlatld gibi Meclis tekelleri de kaldryordu. mit Burnundan tede ticaret yapma tekeli Fransz Hint irketine verilmiti. Meclis bu tekeli kaldrrken sol ile sa birbiri ile iyi bir mcadele verdi. Sonunda sol kazand Hint irketinin tekel hakk kaldrld. mit Burnunun tesinde ticaret yapmak btn Franszlar iin serbest olmutu. Az sonra Senegal ticareti de serbest braklacakt. Fransada yaynlanan nsan Haklar Bildirgesi pek ok dile evrilmiti. Bu liberalizmin dua kitab oldu. spanyada engizisyon bile devrimci dncenin yaylmasn nleyemiyordu. Fransaya Avrupann btn lkelerinden aydnlar, genler akyordu. nsanlar hacca gider gibi devrime gidiyorlard. lkelerde devrim dncesi hzla yaylyor, nsan Haklar Bildirgesi dudaklardan dmyordu. Her lkede nemli dnrler devrime sevgi ve hayranlkla bakyorlar ve Fransaya biraz da gpta ediyorlard. Fransann komularnda devrim dier lkelerden daha fazla eyleme dnmt. Avignon, Papa egemenlii reddedip, Fransa ile birlemek istedi. Alsaceda feodal rejim ortadan kalkt. Belikada Avusturya hakimiyetine kar ayaklanma oldu. Belika devrimcileri nce zafer kazandlar ama sonra Avusturya ve Prusya mtereken tekrar egemen oldular. Liegede devrim balad ve eski rejim kt. Ancak Liegein sonu da Avusturya birlikleri tarafndan tekrar ele geirilmek oldu. svirede, talyada, Hollandada, rlanda Katoliklerinde karklklar kyordu. Herkes papaz boyunduruundan kmak istiyordu.

78

Olaylar Orta Avrupaya da sramt. Macar air Bacsanyi Franszlar rnek alp, zincirlerimizi krmalyz diyordu. Raditev Petersburgtan Moskovaya Yolculuk adl eserinde Rusyada servajn kalkmasn istiyordu.

Notre Dame des Doms - Avignon Cathedral

Devrim ve onun neden olduu kurumsal alt st olu, lkelerdeki devrime ka gleri kayglandryordu. Alman prensleri Alsace rneinden korkuyorlard. Floridablanca, spanyay zararl etkilerden korumak iin Pireneler boyunca askeri birlikleri zincir gibi yerletirdi. Papa gelimeleri lanetliyor, lkeleri Fransa aleyhine kkrtyordu. Burke, eitliki dncelere kar kyordu. ngilterede Whigler blndler.

79

1790nn Dier Olaylar

Clyde liman

ngilterenin 1715de 6 milyon sterlin olan ithalat 19 milyon sterline, 7,5 milyon olan ihracat 20 milyon sterline kmt. hracatn bu art tccarlarn pek ok sanayi koluna para yatrmas sonucunu dourmutu. ay tccarlar, Gallerde kurulan ilk demir sanayini kurdular. Glasgow ttn tccarlar, Clyde vadisi sanayini donattlar. 1790 ylnda inde Kanton limanna 40 ABD bandral ticaret gemisi girdi. Nepalden Tibete kar saldrlar oluyordu. in ordusu Nepal zerine yrd. lk cankurtaran botu, Tyne nehrinde denendi. II. Leopold, Kutsal Roma mparatoru olarak greve balad. 1790 ylnda Thomas Saint adl bir ngiliz, ilk diki makinesini bularak patentini almt. Ancak bu makine ortaya kmad. Ve bu nedenle de tannmad. ngiliz matematiki John Landen (1719 1790), skoyal fiziki ve kimyac William Cullen (1710 1790), ngiliz air Thomas Warton (1728 1790), Fransz kimyac Jean-Baptiste L. Rom de l'Isle (1736 1790), Da filozo Franois Hemsterhuis (1721 1790), sko ekonomist ve filozof Adam Smith (1723 1790), Amerikan ihtilal liderlerinden James Bowdoin (1726 1790) 1790 ylnda ldler.

80

Benjamin Franklin

Benjamin Franklin (1706 1790), 1790da ld. Benjamin Franklinden daha nce eitli vesileler ile yer yer bahsedilmiti. ABDi kuran Kurucu Babalarn biriydir. Philadelphial yaymc, yazar, mucit, felsefeci, bilim adam, siyaseti ve diplomatt. Puritan bir aileden geliyordu. On yedi ocuklu bir sabun ve mum imalatsnn onuncu olu olarak dnyaya geldi. On yanda okulu brakt. 12 yandayken basmevi yneten ve liberal bir gazete yaynlayan aabeyi James'in yanna rak olarak girdi. Basmclk mesleini rendi ve edebiyat almalarna balad. 1730'da Philadelphia'da bir basmevi ve gazete kurdu. 17321757 yllar arasnda ynetmenliini yapt Almanac'da Richard Sounders imzasyla yazlar yazd. Siyaset, felsefe, bilim, i ilikileri gibi konularn tartld Junto adl bir kulp; ktphane, hastane ve yangna kar sigorta irketi kurdu. Basmevlerini oaltt. Franklin, 1736'da Philadelphia meclis sekreteri oldu ve siyasete atld. 1750'de Pensilvanya meclisine seildi, arazi vergisine kar olan byk ailelerle mcadele etti.

81

Benjamin Franklin'in Memorial mermer heykeli

ngiliz Amerikas postalarnn genel mdrlne getirildi. Franklin Kuzey Atlantik Okyanusuna ilgi duydu. Franklin 1768 ylnda posta ileri iin bir ticaret gemisi ald ve Atlantik ar posta tamacl yapt. Paketler, ngiltere'den New York'a birka hafta iinde ulat. Bu baarld. Gne ndan daha fazla yararlanmak iin yaz saati uygulamasn balatt. Franklin, elektrik zerinde alyordu. Elektrik yklerindeki art ve eksi ularn kefetti ve elektrik yknn korunumu ilkesini ortaya att. Frtnal bir havada uurtma uurarak imek deneyi yapt. imein elektriksel bir olay olduunu kefetti. Bu deneyde iki yardmcs lmt. Deneyden yola karak paratoneri kefetti. 1757'de Kuzey grevlendirdiler. Amerika kolonileri Franklin'i, ikayetlerini Londra'ya iletmekle

1772'de Massachusetts Valisi Hutchinson'un koloni halkna kar hakaretlerle dolu mektuplarn ele geirerek yaynlad. Amerikan Kongresi'ne milletvekili seildi. 1776'da Thomas Jefferson ve John Adams ile birlikte bamszlk bildirgesini hazrlad. Eyll 1776'da kongre, ekonomik ve askeri yardm istemek zere aralarnda Franklin'in de bulunduu kiilik bir komisyonu Fransa'ya gnderdi. Franklin, Fransada ok baarl oldu

82

17751783 Amerikan Bamszlk Sava sonunda ngiltere ile bar grmelerini srdrmek zere seilen diplomatlardan birisi olarak ngiltere'ye gitti. ngiltere ile bar antlamasnn imzalanmasndan sonra 1785'te Amerika'ya dnd. 1787'de Philadelphia Anayasa Kurultaynn almalarna katld. Bir mddet sonra da ld. Renkli bir yaam olmutu. lgn partilere katlyordu. Bu partilerde politik balar kuruyordu. Mdavimi olduu kulpler (Cehennem Atei Kulb gibi), satn alnm plak kzlarn, travestilerin bulunduu, iki ve uyuturucu kullanlan yerlerdi. Bilimsel ve politik baarlar sonucu Amerika'nn en etkili Kurucu Babalarndan biri olmutu. Ayrca Franklin'in mthi bulular olmutu. Bunlarn iinde yldrmsavar (paratoner), Cam Armonika, Franklin sobas, bifokal gzlk saylmaldr. Franklin para ve onur grd. lmnden sonra, sava gemilerine, kentlere, eitim kurumlarna, saysz kltrel referanslara onun ad verildi. Franklin de Hr Masonlara yeydi ve Byk Ustayd. Yani ABDnin dier kurucu babalar gibi o da bir Masondu. Franklin, keman ve gitar alabilen bir kiiydi. Kendi icat ettii Cam Armonikay da alard. Franklin, satranca byk ilgi duyan biriydi. ok iyi bir satran oyuncusu idi. Seks ilikilerine dkn olduu ve ok eitli insanlarla yatp, kalkt bilinmektedir. li ier, ot (uyuturucu) kullanrd. Benjamin Franklinin evinin bodrumunda, asrlar sonra, gmlm insan kemikleri bulunmutur. Binden fazla kemik bulundu, sanki bir mezarlkt. Franklin Anatomi alacaklara (O zamanlar kadavra zerinde almak yasakt) byk bir destek vermiti. Bu destei kanunlara kar gelerek, kendini ve Amerikan devrimini riske atarak yapmt. Franklinin arkada William Hewson iki yl bu evde yaam ve orada kk bir anatomi okulu amt.

83

Adam Smith

sko filozof Adam Smith (1723 1790) 1790 ylnda ld. Daha nce, yeri geldike onun dncelerinden bahsedilmiti. Ekonomide ve doal olaylarda bir dzen olduunu ve bunun gzlem ve ahlak hissi ile tespit edilebileceini sylyordu. Adam Smith, skoya'nn Kirkcaldy ehrinde, bir gmrk denetleyicisinin olu olarak dnyaya geldi. Yaklak 4 yalarnda iken bir ingene etesi tarafndan karld, ama ksa srede amcas tarafndan kurtarlp annesine geri verildi. Ondrt yanda Glasgow niversitesi'nde, ahlak felsefesi konusunda, Francis Hutcheson'n yannda eitim grmeye balad. zgrlk, hukuk ve ifade zgrl konularndaki tutkusu burada olutu. 1750 yl civarlarnda ileride ok yakn arkada olaca David Hume ile tant. Smith, felsefi olarak dini ekonominin nnde bir engel olarak grm ve ateizm zerinden dnmtr.

84

1751 ylnda, Smith, Glasgow niversitesine mantk profesr, ertesi sene de ahlak felsefesi profesr olarak atand. 1759'da Glasgow'daki baz konferanslarn bir araya getirdii The Theory of Moral Sentiments adl kitabn yaynlad. Bu kitap Smith'in geni evrelerce tannmasn salad. Smith bu dnemden sonra, konferanslarnda, hukuk ve ekonomi konularna arlk vermeye balad. 1763 civarnda, konferans notlarndan, Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms adl kitap Edwin Cannan tarafndan derlenip yaynland. Bu kitaptan Adam Smith'in politik ekonomi hakkndaki fikirlerinin geliimi izlenilebilinir. 10 sene An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Yaratln Sorgulanmas ve Uluslarn Zenginliinin Nedenleri) adl, 1776'da yaymlanan bayapt zerinde alt. Kitap, ekonomistlerin byk ounluu tarafndan kabl grd ve Smith'in mehur olmasn salad. 1778'de Smith, skoya'da vergiden sorumlu bir devlet bakan olarak atand. Edinburgh'ta annesinin yanna yerleti. 17 Haziran 1790 ylnda ar bir hastalk sonras yaamn yitirdi. Bilindii kadaryla gelirinin byk bir ksmn gizli yardm fonlarna brakmt. Smith'in edebi vasiyetini yerine getirenler sko akademik dnyasndan iki eski arkadayd. Fiziki/kimyac Joseph Black ve yerbilimci James Huttondu. Yazar arkasnda pek ok not ve yaymlanmam yazlar brakmt ama yaymlanmaya uygun olmayan her eyin imha edilmesi iin talimat vermiti. Eserleri Essays on Philosophical Subjects adl kitapta 1795 ylnda okuyucuyla buluturuldu. lmnden ksa bir sre nce Smith, neredeyse btn yaymlanmam yazlarn yoketmiti. Son yllarnda iki byk tez zerinde alt sanlmaktadr. Bir tanesi hukuk teorisi ve tarihi, dieri de bilim ve sanat hakkndayd. lmnden sonra, 1975'te yaymlanan Essays on Philosophical Subjects muhtemelen ikinci tezinin bir ksmn kapsamaktadr.

85

Uluslarn Zenginlii

Uluslarn Zenginlii adl kitap, ekonomik disiplinin ortaya kmasn, zerk ve sistematik hale gelmesini salad iin, dneminde, etkili bir eserdi. Bat dnyasnda, konusunda yaymlanan en nfuzlu kitap olduu sylenebilir. Uluslarn Zenginlii kitabnn ana konusu ekonomik bymedir. 1776'da piyasa ktnda, ngiltere ve Amerika'da serbest ticaret anlay yaygnlamaktayd. Kitap ekonomik baar iin byk kymetli maden rezervlerinin nemli olduunu savundu. Bylece Merkantilizme kar klasik bir bildirge haline geldi. Bundan nce uzun sredir, ngiltere halk ve parlementosu merkantilizme bal kalmt. Uluslarn Zenginlii, topran neminin vurgulanna da kar kyordu. Smith bunun yerine igcnn stnlne inanmaktayd. i snfnn retimin artmasnda etkili olacan savunuyordu. Uluslarn Zenginlii, o kadar baarl oldu ki, pek ok ekonomistlerce eski ekonomik ekollerin terk edilmesine yol at.

86

Thomas Malthus ve David Ricardo gibi ekonomistler Smith'in bugn klasik ekonomi olarak bilinen teorisini rafine etmeye yneldiler ve zamanla modern ekonominin gelimesini saladlar. Malthus, Smith'in nfus fazlal konusundaki dncelerini gelitirdi. Ricardo " cretlerin demir kanununa ", yani nfus fazlalnn asgari geim dzeyinin nnne geeceine inanyordu. Smith, bugn daha doru olduuna inanlan, artan retime bal olarak artan cretler varsaymn nermiti. Uluslarn Zenginlii 'nin ana konularndan bir tanesi, serbest piyasann her ne kadar karmak ve denetsiz gzkse de aslnda " grnmez el " (mecazi manada) tarafndan doru miktarda ve eitlilikte retim yapmak iin ynlendirildiidir. rnein, bir rnde retim eksiklii olduunda fiyat artar. Bu durum ortaya bir kar marjnn kmasn salayarak bakalarn bu rn retmeye tevik eder ve nihayet ktla son verir. Eer pazara ok fazla retici girerse, reticiler arasndaki artan rekabet ve artan stok, yani arz, fiyatlarn retim maliyetine dmesini salayarak, rnn " doal fiyatna (ortalama piyasa fiyat) ulamasna yol aar. Kar oran bu ortalama piyasa fiyatnda sfrlansa da mal ve hizmet retimi iin tevikler ortadan kalkmaz nk btn retim masraflar, mal sahibinin igc de dahil, retilenin fiyatna yansmaktadr. Eer fiyatlar sfr kar orannn altna derse, reticiler piyasadan ekilmeye balarlar. Kar oranlar sfrn zerinde olduu srece reticiler piyasaya girmeye devam edecektir. Smith, insanlarn harekete gemelerini salayan nedenlerin, bencil ve agzl olmalarndan kaynaklandna inanyordu. Bunun olumlu sonucu olarak da serbest piyasadaki rekabetin, fiyatlarn aada kalmasn salayarak halkin tamamna faydal olmasn gsteriyordu. Ona gre bu rekabet ayn zamanda ok eitli mal ve hizmet retilmesini tevik etmekteydi. Yine de, iadamlarna kar dikkatli olunmas gerektiini ve tekellemenin yanl olduunu sylyordu. Smith, tm gcyle sanayi geliimini engelleyen modas gemi devlet kstlamalarna saldryordu. Nitekim, ekonomik srece olan ou hkmet mdahalesinin, gmrk vergileri de dahil, verimsizlie ve uzun dnemde yksek fiyatlara yol atn sylyordu. Her eyin oluruna braklmasn savunan bu " Braknz Yapsnlar (laissez-faire) " teorisi, ileriki yllarda, zellikle XIX. yzylda, hkmetlerin koyaca kanunlar etkileyecekti. Smith hkmetin varlna muhalefet etmiyordu. Savunduu, hkmetin ekonomi sektrnn dndaki konularda faaliyet gstermesiydi. Smith, yaad dnemin bilimsel geliiminin de etkisiyle ekonomiyi doa kanunlarnn varlyla aklamaya almtr. Grnmez el bu aratrmalarn en nemlilerindendir. Smith'e gre iktisadi hayat bireyciydi ve bu bireycilik insanlarn doal yapsndan kaynaklanmaktayd. Kiisel menfaat iktisadi hayat iin itici bir gt. Kii, doas gerei, en az zahmetle en ok tatmine ulamaya alacakt. Bu sebeple, Smith, arz ve talep eitliini otomatik olarak gerekletiren fiyat mekanizmas zerinde duruyordu. Smith'e gre fiyatlar denge unsuruydu. Tam rekabette kiiler ve firmalar kendi karlarn ne karrken ayn zamanda toplumun karna da hizmet ediyorlard. rnek olarak, tam rekabet ortamnda fiyatlar der ve fiyatlar dnce bundan tketiciler yararlanr. Tam rekabet ortamnda reticiler ve tketiciler arasnda bir kar atmas yoktur. Tam rekabet ortamnda reticiler ile tketiciler retim ve tketim artklarn eit ekilde paylarlar. Ancak, devletin vergilerini arttrmas, az bulunma rant, retim kararlarnda yanlma ve kararszlklar, uluslararas ilikilerin bozulmas, siyasal kararszlk, aktrleri tam rekabet ortamnda kurulan dengeyi bozabilir.

87

Smith sermayeyi emei arttran her ey ve emein daha verimli almasn salayan bir etken olarak tanmlar. Alet, makina, toprak, gbre... birer sermayedir. Smith'e gre sermayeye konacak bir vergi retimi azaltacak bylece hem devletin hem de toplumun faydasn azaltacaktr.

Bir lkenin yllk brt geliri, yllk toplam haslasna eittir. Emek lkelerin zenginliini yaratan temel sermayedir. retim sermayeye (tasarrufa) baldr. Sermaye oluturmann ilk aamas para elde etmektir ve bu sermayenin olumasda tasarrufla mmkn olur. A.Smith'e gre tasarruf geciktirilmi bir tketimdir. Bu gnn tketimini yarna brakmaktr. Smith'e gre bir lkenin sermaye birikimi arttka zenginlii de artar. Adam Smith, bireyin ve toplumun iyilii arasnda nedensellik kurduu Uluslarn Zenginlii kitabnda yle yazyordu: " (Her birey) kendi kar peinde koarken, sklkla, katkda bulunmaya niyetleneceinden ok daha etkin olarak topluma katkda bulunur." Buna gre, herkesin bencil olduu bir toplumda da uyum, bilinli bir mdahale olmasa da, kendiliinden oluacaktr. Bu kendiliindenlii salayan grnmez el , piyasa ilikileridir. Grnmez el ve piyasay dzenleyen fiyatlar seviyesi, kaynaklarn en verimli ekilde kullanlmasna imkan salar. Smith, doal kanunlarn varln kabul etmekte ve iktisat konusunun bu kanunlar kefetmek olduunu sylemektedir. Yani Smith, doal dzenin kiisel kara gre oluaca inancndadr.

88

Servetin kayna olarak topra deil insan emeini gryordu. blmnn salad teknik olanaklarla emein retiminin ve milli gelirin artacan savunuyordu. Tam rekabet altnda, kaynaklar, optimum kullanlacakt. Smith'e gre her ey fiyata balyd. retim miktar, maliyetler her ey fiyatla ilgiliydi. Faktrlerin dalm fiyatlara gre olurdu. cret emein fiyatyd. cretler, iverenler ile iiler arasnda yaplan szlemelerle belirlenirdi. Ancak Smith, bu szlemelerde iverenlerin iilerden daha baskn olduuna dikkat ekiyordu. verenler cretleri drmek, iiler ise ykseltmek isterdi. Smith'e gre cretler iinin ve ailesinin geimini salayacak dzeyde olmalyd. Yksek cret ii saysn arttrr, dk cret azaltrd. Her eye ramen, tam rekabet koullarnda, cret, asgari cretin altna inmezdi. Emee olan talep arttnda, ksa dnemde emek nadir olduundan cretler artacaktr. Fakat cretler ona ayrlan fonlara baldr. Emee olan talebin artmas, milli gelirin gittike artmasna, bymenin olduuna iarettir. Milli gelir arttka ykselen cretler, lkenin gittike zenginletiini gsteren bir gstergedir. Bununla birlikte Smith'e gre, cret art, doumlarn ve nfusun artna sebep olacaktr, bu da bir yandan karlar azaltacaktr. Ayrca cretlerin ykselmesi fiyatlar arttrr. A.Smith'in Uluslarn Zenginlii adl kitabnda en nl blm i blmyle ilgili olan ilk blmdr. Uluslararas bakmdan i blm, dnyay ok geni bir atlye haline getirmitir. Bu atlyede emek en elverili yere gidecek, en az zaman gerektiren faaliyetleri arayacaktr. blm retimi arttracandan dolay piyasalarn genilemesini ve byk piyasalar zorunlu klacaktr. A.Smith, i blmn kullanarak, uluslararas iktisatda, Mutlak stnlk (absulute advantage) teorisini oluturdu. Bu teoriye gre bir lke hangi mal daha ucuza retiyorsa kaynaklarn o mala tahsis etmelidir. Bu yolla tm lkeler birbirlerine muhta olacak ama retim ok fazla artacaktr. Smith '' laissez-faire, laissez-passer '' (braknz yapsnlar, braknz gesinler) ilkesini benimsemiti. retim faktrlerinin bir kesimden dierine serbeste geebilmesi gerekmekteydi, bu geii salayan en nemli etken de fiyatt. Devlet ekonomik hayata mdahale etmemelidir. Devletin mdahalesi savunma, gvenlik, adalet gibi zel sektrn retemedii veya yapamad konularda olmaldr. Eer devlet ok vergi alrsa, retim azalacandan lke durgunlukla kar karya kalabilir. Bu mdahale hem i hem de d ekonomi iin geerlidir. Eer devlet vergilerle bir maln ithalatn azaltrsa bu, ierde o maln retiminin tekellemesini arttracaktr. Uluslararas i blmnden yararlanmak iin rnlerin lkeler arasnda serbeste mbadele edilmesi gerekir. A.Smith'e gre para bir mbadele aracdr. retim arttka mbadele edilecek daha fazla mal olacandan daha fazla paraya ihtiya duyulacaktr. Bir lkenin fazla parasnn olmas servet art olduunu gstermez. Fazla para varsa fiyatlarn genel dzeyi de artar. Smith'e gre parann deeri de br mallarn deeri gibi llr. Deer emee baldr. Maln da, parann da deeri ona harcanan emee baldr. Bu sebeplerden dolay emek mbadele deerinin gerek ltdr. Yani sonu olarak mallarn mbadele edilmesi ayn zamanda emein mbadele edilmesi anlamna gelmektedir. Emek deeri kendine eit emek deeri ile

89

deitirilecektir. Bu bakmdan bakldnda gerekten mbadele edilen altn, gm, para, dviz deil emektir. Glkle elde edilen mallar pahal, az emek harcanarak retilen mallar ise daha ucuz olur.

Adam Smith'in yaad bina

Adam Smith'e gre bir hakiki fiyat bir de piyasa fiyat vardr. Hakiki fiyat, maln elde edilmesinde yaplan masraflarla harcanan emee baldr. Uzun dnemde tm mallarda hakiki fiyat geerlidir. Piyasa fiyat ise ksa dnem ierisinde arz ile talep dengesinin deimesinden veya piyasa koullarnn deimesinden kaynalanan fiyattr. Piyasa fiyat, maln miktar ve bu mal alabileceklerin talebi ile oluur. A.Smith'e gre bir maln iki eit deeri vardr. Birincisi o maln kiiye salad fayda, ikincisi o maln baka mallarla mbadele deeridir. Birinci deer genelde kiiden kiiye deiir, kiinin verdii deere baldr ve toplum asndan hesaplanmas zordur. kinci (mbadele) deeri, bu maln dier mal birimleriyle mbadele edilen miktarna eittir. Deer o maln elde ediminde harcanan emee bal olduuna gre, mbadele edilen mallar deil emektir. Emek mbadele deerinin lsdr. Bazen en faydal mallarn mbadele deerleri ok az, faydas olan mallarn ise mbadele deerleri fazla olabilir. Buna en iyi rnek su ve elmastr. Suyun faydas elmasn salad faydadan ok daha fazladr ama elmas suya gre ok daha pahaldr. nk elmasn elde edilmesinde ok byk emek harcanm ve mbadele deerini ykseltmitir. Ayrca nadirlik rantndan da sz edebiliriz.
(Adam Smith ile ilgili bu ksm Trke Wikipediadan alnmtr.)

90

Kanadada Problem, 1791

Kanadada Britanyallar ve Franszlar anlaamyorlard. 1791de Kral Meruiyetileri (Britanyallar) dllendirdi. Kanada ngiliz Yukar Kanada ve Fransz Aa Kanada diye iki eyalete ayrld. Bunlarn her ikisi de zerkti. Kendi yasama meclisleri vard. Fransz Kanadallar kendi rf, mezhep ve dillerini korudular. Bir Anglosakson lkesinde bir avu Fransz yaamaya devam etti. Kanadada Qubecdeki Franszlar gibi, Anglosakson ounluk iinde skp kalan bir dier Franszca konuan topluluk da Acadiallardr. Bu tarihlerde saylar azd (1763de 1.265 kii). zellikle Meruiyetilerin gnden sonra ok eziyet ektiler. Topraklarna ikide bir el kondu. Mahkemeler hep onlar haksz buldu. Ama yaamaya, dil, din ve rflerini muhafaza etmeye muvaffak oldular. 1790da saylar 8.166 kii olmutu.

91

ABDde Gelimeler, 1791

Hamilton dello yapyor

ABDde, George Washington, bakanlk grevini, Avrupa soylularnn saray yaantsna benzetmeden, yerine getirdi. Birok daha hametli yaktrmalar arasnda, Mr. President (Sayn bakan gibi) olarak hitap edilmesini kendine en uygun olarak gryordu. Yetenekli insanlardan oluan kabinesini dzenli halde toplayarak, kabine yeleriyle tartarak, ancak son karar kendi verip uygulayarak, iyi bir ynetici olduunu gsterdi. ABDnin siyasi geleceinde partilerin kurulmamasn mit eden Washingtonun kendisi de partisizdi. Ancak, kendisine yakn bakan ve danmanlar, zamanla oluacak siyasi partilerin iskeletini kuran iki gruba blnmlerdi. lke ekonomisini glendirme amacyla, o zamann bak asyla uuk planlar olan Maliye bakan Alexander Hamilton, merkezci ve elit Federalist Partinin temel hatlarn atyordu. Jeffersoncular ise Hamiltonun planlarna kesinlikle karydlar. Bu durumda, Washington kendisini Hamiltona daha yakn gryordu. 1791 ylnda kongrenin, alkoll ieceklere tketim vergisi uygulamaya balamas, snr blgelerinde, zellikle Pensilvanyada protestolara sebep oldu. Vermont 14. ABD devleti oldu. lk Pazar gazetesi The Observer yaynland. Bir Amerikan gemisi Japonyaya ulat. Haitide kle isyan balad. 1791de Wabash Savanda Amerikan ordusu Amerikan yerlileri karsndaki en byk yenilgisini ald. 1791de Metodizm kurucusu John Wesley (1703 1791) ld. Ayrca Gali filozo Richard Price (1723 1791), Amerikan Bamszlk Bildirgesi mzaclarndan Francis Hopkinson (1737 1791) de bu yl ldler. 92

Osmanl Rus Sava bitiyor, 1791

z (Ochakiv) kuatmas

Osmanl padiah III. Selim, ilk defa olarak Avrupa devletleri nezdinde srekli elilikler kurdu. Eliler tayin edildikleri devlete giderek, orada 3 sene kalacaklard. Bu meyanda Ebubekir Ratip Efendi, Viyanaya yolland. Ratip Efendi burada kaleme ald 500 sayfalk risalede tarm, ekonomi, adalet ve salk konusunda bilgiler vermitir. Ratip Efendi Avusturyada ekilmemi alan olmadn, buna karlk Viyanaya giderken grd kadar ile Osmanl topraklarnda pek ok yerde tarm yaplmadn ve pek ok isiz gsz grdn yazmaktadr. 1781 1792 Rus Osmanl sava muahecesinde Kili ve smail kaleleri Ruslar'n eline gemiti. Ruslar karsnda ard ardna alnan yenilgilerden, iyi ynetemedii iin Sadrazam elebizade erif Hasan Paa sorumlu grlyordu. Padiaha gre, Sadrazam elebizade erif Hasan Paa, Avusturya, Rus savan gidiini alt st etmiti. Padiah olanlara ok kzgnd. Sadrazamn katli yatanda tabanca ile vurularak gerekletirildi. Bu tarz grlm bir i deildi. Yerine Koca Yusuf Paa sadrazam ve bakomutan oldu. Msr yerel gleri (Memluk Beyleri) 1791 de Kahirede iktidar tekrar ele geirdiler. Avusturya ile Osmanllar arasnda 1791 ylnda Zitovi anlamas (Sviov, Sistova) imzaland. Bu anlamann imzalanmasnda hem Fransz ihtilali ve hem de Prusyann basks etken olmutu. Anlama 1774 bar koullarndayd ancak Osmanllar Avusturyaya Turla ile Dnester (Dinyester) arasndaki araziyi brakyorlard. Artk Avusturya ile Osmanllar yeni bir dneme giriyorlard. Bu bir sulh dnemiydi. Bu dnem Birinci Cihan Harbinde yaplan zoraki bir ittifaka kadar srecektir. Ama bu demek deildir ki bu iki asr iinde Avusturya ile hadisesiz ve gerilimsiz bir dnem yaanmt. 93

Fransada Devrime Diren, 1791

XVI. Louis ve kraliyet ailesi Varennes'den getiriliyor

Fransz Meclisi barl bir ihtilal yapmak yanlsyd. Ancak birdenbire kaldrlan eski haklar asilleri sinirlendirmiti. Onlar bu haklar doal haklar kabul ediyorlard. Asiller Fransay terk etmeye baladlar, rahipler de onlar takip etti. Ruhban tekilatnn dari tekilatlanmaya (devlet) sadakat yemini etmesi isteniyordu, etmeyenler iten karlyordu. Ancak Kuzey ve Bat Fransada halk iten karlanlar destekledi. Bylece halk ikiye ayrlmaya balad. Kyller ve kadnlar ihtilale kar oldular. Fransada aristokrasinin, piskoposlarn ve zengin Burjuvalarn lkeyi terk etmesi Fransz Mutfann halka inmesine de yarad. Fransz mutfa sarayda, aristokrat ve ok zenginlerin malikanelerinde gelimiti. imdi bunlar gidince bu yemekleri piirenler isiz kaldlar. Bir yl iinde binlerce lokanta ald. Kahvehanelerin yannda imdi restoranlar da vard. Fransz Meclisi bara balyd. Bundan sonra Fransann fetih nedeniyle savaa girmeyeceini aklad. Ancak olup bitenler dier lkelerdeki asilleri, ruhban ve hkmdarlar kayglandryordu. Bu ihtilal tm lke halklarna sosyal staty deitirmek gibi bir rnek veriyordu. Ayrca var olan iddet ve ayaklanmalar ihtilali pheli bir hale sokmutu. Pariste bulunan XVI. Louis dier hkmdarlardan yardm istedi. Dier lkelere gen asiller silahlanp, geri gelmek abalarna balamlard. Kraln kardeleri de ihtilal aleyhine srekli propaganda ve alma yapyorlard. Alman imparatoru ve Prusya kral, Fransay bir sava tehdidi olarak grdklerini aklyorlard. Paristen kaan XVI. Louis 25 Haziran 1791de Varennede yakalanp zorla geri getirildi ve yabanclarla anlamakla suland. Kral zan altndayd. Bu katan nce, Meclis yeleri monariyi kurduklar iin kendilerini fes ettiler ve yeni bir yasama meclisi seimine gittiler.

94

Cumhuriyet yanllar monariye kar olduklarn 17 Temmuz 1781de Mars alannda kitlesel bir toplant ile gstermek istediler. Alandaki byk topluluun zerine ate aan La Fayette komutasndaki Milli Muhafzlar pek ok kiinin lmne sebep oldular. Bu olaya Mars Alan katliam dendi. Bu katliam Parisi yneten Paris Komnnn sorumluluundayd. 1791de Fransada yeni bir meclis seildi (Yasama Meclisi, Legislative). Mecliste kral yanllar ounluktayd. Ancak Meclis gmen asiller ile ruhbana kar tedbir alnca XVI. Louis bunu veto etti. Meclis kral ile anlamazla dmt. Fransa Devrimine kar olanlar Pillnitz atosunda bir konferans dzenlemilerdi. mparator Leopold, Aridk Franois, Prusya kral ve dar kam olan Fransann byk aristokratlar Calonne, Cond, Esterhazy, Polinyac, vs oradayd. Bu grkemli bir Avrupa aristokrasisi toplantsyd. Bu toplantdan sonra prensler, Fransz Devrimi kart bir bildiri yaynladlar. Bu bildiride Devrim aalanyor, Fransa halkna gzda veriliyor, krala dokunulmamas konusunda uyarlyordu. Bundan sonra Meclis Alman prenslerine ve Alman imparatoruna kar bir sava srdrmek zorunda kald. Fransaya kar lkeler koalisyon eklinde birlemilerdi. Fransz subaylarnn ou gmt, orduda yeterli subay yoktu. Ordu hazr deildi, yenildi. Yabanc ordular Fransay istila ederek Paris zerine yrdler. Meclis, nce byk tereddtler geirdikten sonra, tekel yaplanmasnn bir ekli, olan korporasyonlar ortadan kaldrd. Peinden de byk tccarlarn rgtleri olan Ticaret Odalarnn faaliyetine son verildi. Bu srada ii kurulular da yasaklanmt. Yasaklar krsal kesime de yaygnlatrld. Krsal kesimde mlk sahiplerinin, kiraclarn, hasat, hizmeti, iilerin cret iin toplant dzenlemeleri yasakland. Zaten eski rejimde iilerin rgtlenmesi ve grev yapmas yasakt. O zaman bu yasaklar tek taraflyd. Devrim eitlikiydi ya, o imdi eit bir eitsizlik getirerek, durumu dengelemiti.

95

1791in Dier Olaylar

Brendenburg Kaps

ngilterede tarm bunalmdayd. thal buday ucuza geliyor, kar fazla oluyordu. Bu da fiyatlarn dk seyretmesine neden oluyordu. 1791de ngiliz parlamentosu budaya gmrk resmi ihdas etti. Bu korumac davran, ekmek fiyatlarnn artmasna, dk gelirlilerin daha da a kalmasna sebep oldu. Mart 1791de Pitt Fransz ilkelerine kar aka muhalefete geildiini ilan etti. ngiltere Fransa Devrimine fiilen cephe almt. Byk mzisyen ve bestekar Mozart ld. Berlinde Brendenburg Kaps ina edildi. Nepal in hakimiyeti altna girdi. in, Rusya ve ngilterenin Asyay paylamakta olduunu anlamt. O da geni topraklar alarak hem payn arttrmaya ve hem de etrafnda tampon blgeler yaratmaya alyordu. inin son ele geirdii topraklar tarm asndan uygun topraklar deildi. Ayrca bu topraklar buralardaki halklarn srekli kaynamas yznden ok masraflyd. Yine de bu astar yznden pahal topraklar in elinde tutmaya alyordu. spanyollar Oran Cezayire brakarak ekildiler. 22 Austosta Fransz kolonisi Saint Dominguede kle isyan patlad. Fransa metrik sistemi kullanmaya balad. ABDde John Fitch, ilk istimbot patentini ald.

96

Bilim lerlemeye Devam Ediyor

Krmz Bulutsu

Herschel 1791de Bulutsularn (Galaksilerin) balangta akkan olduunu, maddenin younlaarak yldz haline geldii varsaymn ileri srd. Dedi ki: Bir galaksi merkezine doru ne kadar ok yldz ihtiva ediyorsa, o kadar yaldr . Herschel ile Evrenin derinlik ve gelime dncesi domu oldu. talyan Galvani (1737 1798) 17801791 yllar arasnda, kurbaa bacaklarn inceleyerek, hayvanlarn kaslarnda elektriin varln gsterdi. Hayvanlarn vcudu organik bir Leyde iesidir demiti. Avrupa hekimleri bekleme yanls bir tedavi uyguluyorlard. Ama gittike dorudan hastaln zerine gitme fikri geliiyordu. Fransz psikiyatr Pinel (1745 1826) zmleme yntemini neriyordu. Her hastalk bir organik bozukluktur. Bunun da nedeni organn zedelenmesidir. nemli olan bozukluu bulup, tedavi etmektir. Hekimler ifal otlara da tedavide bavuruyorlard. Ate drmede knakna, kalbi kuvvetlendirmek iin ykskotu, vs kullanlyordu.

97

Wolfgang Amadeus Mozart

Mozart

Wolfgang Amadeus Mozart (Johannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus Mozart) (1756, - 1791) Klasik Bat Mzii'nin, en retken ve en etkili bestekarlarndan biridir. 36 yllk mrne 626 eser sdrmtr. Mozart Gnmzde mzik tarihinin en byk dehalarndan biri olarak kabul edilir. Mozart kk yatan balayarak Avrupay defalarca dolamt. Bunlardan ilki 1762 ylnda, 6 yanda, Bavyera Elektrlnn bakenti Mnih'te, III. Maximillian'n saraynda verdii konserdi. Ayn yl Prag ve Viyana'da da imparatorluk saraylarnda konser vermiti. Konser turu, buuk yl srd ve Wolfgang babas ile beraber Mnih, Mannheim, Paris, Londra, Lahey, tekrar Paris, Zrich, Donaueschingen ve Mnih'te konserler verdi. Bu gezisi srasnda,

98

Mozart birok nl mzisyenle tanr ve kendisi de bu mzisyenlerin eserlerini tanmaya balad. En nemli esin kaynaklarndan biri Johann Christian Bach't, onunla da 17641765 yllarnda Londra'da arkada olmulard. Bach'n eserleri birok kez Mozart'n esinlendii eserler olarak gsterilmitir. Mozart 1767de tekrar Viyanaya gitti. Burada iek hastas oldu, ama iyileti. Mozart, talya yolculuklar srasnda (1769 1772), opera besteledi. opera da Milanoda oynand. Bu gezilerin ilkinde, Venedik'te, Accademia Filarmonicaya ye oldu. talya'daki yolculuunun efsanevi bir hikayesi de vardr. Gregorio Allegri'nin Miserere'sini Sistina apeli'nde duydu ve tamamn hafzasndan yazd, yalnz bunu yaparken paradaki kk hatalar dzelti ve bylece Vatikan malnn ilk illegal kopyasn retmi oldu. 23 Eyll 1777'de annesi ile beraber Mozart, Mnih, Mannheim ve Paris'i kapsayan bir Avrupa turuna gitti. Mannheim'da, o dnemin en iyisi Mannheim orkestras ile ald. Aloysia Weber'e ak oldu, ancak daha sonra oradan ayrld. 4 yl sonra da, Aloysia'nn kz kardei Constanze ile evlenir. Annesi 1778 ylnda ld. 1780 ylnda, Mozart'n ilk byk operas domeneo Mnihte oynand. Ertesi yl, Mozart Viyana'ya mziini gelitirmek iin yerleti. Trklerin Avrupa'da moda olduu o yllarda, Mehter ritminden esinlenen Mozart, " Ronda alla Turca " (Trk Mar)'n besteledi. http://www.youtube.com/watch?v=OCSevzJQ2-Y 1782'de, babasnn muhalefetine ramen Constanze Weber (1763 1842) ile evlendi. Alt ocuklar olmasna ramen, sadece 2 tanesi yaard. Bunlar Carl Thomas Mozart (1784 1858) ve Franz Xaver Wolfgang Mozart (1791 - 1844) dr. Franz daha sonra kk bir bestekar olmutur. ki ocuu da evlenmemitir. 1782 yl Mozart'n kariyeri iin verimli bir yl oldu. Operas Saraydan Kz Karma (Die Entfhrung aus dem Serail) byk bir baarya ulat. Bu operasnda bahsedilen saray, Topkap Saray olmayp, Akdeniz kylarnda bir yazlk kktr. Opera Osmanl lkelerinde gemektedir. Selim Paa'nn ve harem aas Osman'n tutsa olan Konstanze ve ngiliz hizmetkar Blonde'yi, Konstanze'nin nianls bir spanyol soylusu olan Belmonto karmaya alr. En sonunda da Selim Paa Belmont ve Konstanze'nin birlemesine raz olur. (http://www.youtube.com/watch?v=1uaLaFNzwgc&feature=related) 1782 ve 1783 yllar arasnda, Mozart Johann Sebastian Bach ve George Frideric Handel'in eserlerine sahip olan Baron Gottfried van Swieten sayesinde bu bestekarlarn eserlerini tanmaya balad. Bu eserleri alan Mozart'n, Barok iin yeni bir mzik tarz ve dili yaratt. Sihirli Flt (Die Zauberflte) bu rneklerden biridir ve finali de 41. Senfoni'dir. (http://www.youtube.com/watch?v=02yf6RHIQjQ) 1783 ylnda Wolfgang ve Constanze, babas Leopold'u Salzburg'da ziyaret ettiler ancak babas Constanze'yi iyi karlamad. Bu olay Mozart'n en nemli eserlerinden biri olan Groe Messe (Do Minr Byk Ayini) yaratt. Eser bitmeden Salzburg'da gsterime girdi ve hala Mozartn en tannm eserlerindendir. Bu gsterimde Wolfgang, ei Constanze'nin Leopoldun sevgisini almak iin barolde solo ark sylemesini salad. http://www.youtube.com/watch?v=f9ZNdw1jXg4&feature=related

99

Viyana'daki ilk yllarnda, Mozart Beethoven'n da hocas olan Franz Joseph Haydn ile tant ve arkada oldular. Haydn ne zaman Viyana'y ziyaret etse beraber yayl kuartet alarlard. Mozart Haydn iin 1782 ile 1785 yllar arasnda alt kuartet (K. 387, K. 421, K. 428, K. 458, K. 464, and K. 465) yazd. Bunlar Haydn'n Opus 33 setine bir karlamayd. Mozart, Haydn'a yle yazd: " ocuklarn byk bir dnyaya gndermeye karar veren bir baba, onlara o dnemde mehur bir insann korumas ve nclk etmesi gerektiini dnmt. Sonunda en iyi dostlar haline gelmilerdi. Ben de ayn yolla, size 6 ocuumu gnderiyorum... Ltfen onlar nezaketle bir baba, bir yol gsterici ve bir arkada olarak alnz! ... Ancak, size yalvaryorum; ltfen babalarnn gzlerinden kaan hatalar iin anlay gsteriniz ve sayg duyduum cmert dostluunuzu esirgemeyiniz." Haydn bunun zerine Mozart'a byk bir hayranlk duydu ve Mozart'n son 3 serisini dinledikten sonra babas Leopold'a " Tanr zerine ve drst insanlm zerine size derim ki, ocuunuz yz yze veya ismiyle tandm en byk bestekardr. Zevki ve daha nemlisi, bestekarln en derin bilgisine sahiptir." 1782 ila 1785 yllar arasnda, Mozart piyano konertolarnda solo olarak seri konserler veriyordu ve bunlar en gzel almalar olarak kabul edildi. Bu konserler finansal adan da baarl olmutu. 1785'den sonra ise, Mozart sahneye daha az kt ve sadece bir ka konerto yazd. Maynard Solomon bunu Mozart'n elindeki yaralardan dolay olduunu sylemektedir, baka bir bak asna gre ise halk artk ona ayn ilgiyi gstermemektedir. Mozart 1784 ylnda Mason oldu. Mozart ve Haydn ayn mason locasndayd. Mozart hayatnda nadiren maddi zorluklar yaamtr. Ancak, bu yaad zorluklar birok kez abartlm ve romantikletirilmitir. Ancak, arkadalarndan birok kez bor almtr ve birok borcu denmemi ekilde lmtr. 1784 ile 1787 arasnda bugn de ziyaret edilen Domgasse 5'te St. Stephen Katedrali arkasnda, yedi odal bir apartmanda yaamtr. Burada 1786'da " Figaro'nun Dn (La nozze di Figaro) operasn bestelemitir. http://www.youtube.com/watch?v=8OZCyp-LcGw Mozart'n Prag ve halkyla zel bir ilikisi vardr. Prag ehri, Mozart'a hayatnn geri kalannda finansal olarak destek salamt. Don Giovanni 29 Ekim 1787'de Estates Tiyatro'sunda gsterime girmiti. Mozart son operas Titus'un merhameti (La Clemenza di Tito) 6 Eyll 1791'de, yine bu ehirde Leopold II'nn Bohemya Krall ta giyme treninde gereklemiti. Mozart bu grevi, Antonio Salieri'nin aka reddetmesi zerine stlenmiti. Mozart'n lm incelenmesi olduka zor bir konudur. Romantik efsaneler ve birbiriyle uyumayan teoriler mevcuttur. Romantik bak as, hastalnn giderek ktye gittiine ve bunun da eserlerine paralel bir ekilde yansdn savunur. Bunun karsnda ise, gnmzdeki baz aratrmaclar, durumunun iyi olduunu ve lmnn ailesi ve arkadalarna ani bir ok etkisi yarattn belirtirler. Mozart'n son szleri: " lmn tad dudaklarmda... Bu dnyadan olmayan bir ey hissediyorum " der. Hastalnn asl sebebi de bir varsaymdr. lm kaytlar " hitziges Frieselfieber " (mhim dar tanesi atei) der ve bu, sebebi modern tpta aklanabilen bir tanm deildir. Mozart, 5 Aralk 1791 tarihinde gece 1 sularnda Viyana'da ld. Hastal ilerlerken son almas Requiem ve Zauberflte zerinde almtr. Yalnz Zauberflte'yi lmnden nce

100

bitirir ve sahnelere karp nlendirir. Ama Requem'i bitiremeden lr. Popler efsaneye gre, Requiem'de Mozart kendi lmn dnerek bu besteyi yapmtr. Eserin byk bir ounluu, Mozart'n sal yerindeyken yazlmt. Gen bir bestekr ve Mozart'n rencisi Franz Xaver Sssmayr, Constanze tarafndan Requiem'i bitirmesi iin grevlendirdi. (http://www.youtube.com/watch?v=Hfm_1TX3sWU) smi yazlmayan bir mezar tayla ld iin, genelde Mozart'n parasz ve unutulmu olarak ld sylenir. Ancak, Viyana'da eskisi kadar yksek yaam standartlarnda yaamasa da, komisyonlardan iyi bir gelir elde ediyordu. Ylda yaklak olarak 10,000 florin kazanyordu, bu da 2006'ya gre 42,000 Dolar etmektedir. Sz konusu miktar O'nu 18'inci yzylda Dnya'da en fazla para kazanan %5'in ierisine sokuyordu. Ancak, servetini kontrol edemiyordu. Toplu bir mezarda deil, 1785 Avusturya kanunlarna gre halka ait bir mezara gmlmtr. St. Marx mezarlndaki orijinal mezar kaybolsa da, antsal mezartalar buraya ve Zentralfriedhof'a yerletirilmitir. Dnya tarihinin gelmi gemi en byk mzik dehasnn sadece 35 yllk bir mr yaad ve bu mre 626 lmsz eser sdrd. lmnden bu yana geen iki asrlk zaman iinde, her kuak onun eserlerinde bir baka anlam ve gzellik bulmutur. Mozart'n mzii, Hayden'nki gibi, klasik mziin ilk rneklerindendir. almalar, o dnemin tarzn deitirmi ve barok tarz ile de karmn salamtr. Mozart'n kendine ait tarz klasik mziin tamamnn geliimine paraleldir. ok ynl bir besteciydi ve hemen hemen her trde mzik yazd. Bunlarn arasnda senfoni, opera, solo konerto, oda orkestras, yayl kuartet ve yayl kintet ve piyano sonatlar da vardr. Bu trlerin hibiri yeni deildi, ama piyano konertosu Mozart'n tek bana gelitirdii ve popler ettii bir trdr. Ayrca nemli sayda dini mzik de yaymlad, bunlarn arasnda ayin mzikleri de vard ve birok dans mzii de besteledi; divertimenti, serenadlar ve dier hafif elenceli trlerde. Mozart ilk yllarndan beri mthi bir kulaa sahipti. Duyduu her mzii hafzasna bir daha kmayacak zere yazabiliyordu. Gezilerinin de olduka fazla olmasndan dolay, nadir bir tecrbe koleksiyonu edindi. Londra'da bir ocuk olarak J.C: Bach ile karlat ve mziini dinledi. Paris, Mannheim ve Viyana'da da buradaki bestekarlarla karlat. Muhteem Mannheim orkestrasyla beraber alt. talyan allarn ve opera buffalaryla karlat. Bunlarn hepsi, geliiminde nemli bir rol oynad. Mozart ldkten sonra, eserlerinin dizilimi iin birok defa uralmtr. Ancak, bunu 12 yllk bir ura sonunda, 1862'de Ludwig von Kchel baarad. Mozart'n eserleri halen Kchel'in katalog numaralarna gre sralandrlmtr.
(Bu biyografi Wikipediadan alnmtr)

101

Ya Anlamas, 1792

Ya Anlamas, Rusya'ya braklan topraklar izgili

Avusturya ve Osmanllar, Austos 1791de Zitovi anlamasn yapmlard. Grmeler uzun srd iin Rusya ile bilahare 1792 Ocak aynda Ya anlamas (Jassy Anlamas) yapld. Yeni snr Dinyester (Turla) nehriydi. Krmda Taman yarm adas, Kuban ve Beserabyann bir blm, zi, Bu ile Dinyaster arasndaki arazi Ruslarn oluyordu. Savatan sonra Osmanllar asl amalar olan Krm alamamlard. Rusyann Grcistan zerindeki matbuluu (szerenlii) Osmanllar tarafndan kabul edilmiti. Ama 1774 malubiyetinin bir kaza olmad da ortaya kmt. Osmanl ordusu yeterli gte deildi. Bir eyler deimeliydi. 1789 Fransz Devriminden kaan asiller ve kraliyet taraftarlar, Rusyaya da geliyorlard. Rusya onlara kucak amt. Rusya zaten Byk Petrodan beri dardan beyin g alyordu ve buna ok almt. Rusyaya iltica edenler arasnda Duc de Richelieu, yani byk Kardinal Richelieu'nn ikinci kuak yeeni vard. Bu kii yksek brokraside grev yapm ve Odessa ehrini kuran bir validir. XVIII. yzyln Osmanl mparatorluu askerliin yannda daha evvelden geleneini kurduu bir yeni sanata ve silaha da sahipti. Bu diplomasiydi. XVIII. yzyln sonunda daimi sefaretlikler kurdu. Viyana, Paris, Londra geni zerinde diplomatik vaziyet iyi deerlendiriliyordu. Bu sayede Osmanl Avusturya Rusya ittifakna kar, Fransa ve svei yannda tutabilmiti. Diplomasi nemli bir mekanizmayd. Rus-Osmanl savann peinden Mays aynda Rus kuvvetleri Polonya ilerine girdiler.

102

1792 Osmanl Gelimeler

mparatorluunda

Baz

1792 ylnda Selanikte nfusun % 55i yenierilerdi. Bunun temel nedeni Mslman erkeklerin byk ounluunun yenieri olarak yazlmasyd. Bu sadece Selanikte deil dier nemli merkezlerde de byleydi. rnein Saray Bosna Mslman erkekleri ayrcalklarn korumak iin yenieriler iine alnmlard. Ancak ok sayda kaytl kiiden ancak bir ksm dzenli cret alyordu. Dzenli cret alanlarn da yardan az gerekten silah tamaya ehliyetliydi. Cezayir days Muhammed bin Utman ld. lmnden az nce Oran spanyollardan kesin olarak alnmt. Cezayir daylar zerktiler ama Osmanl merkezi ynetimine de balydlar. Onlar, Osmanly, Mslman dayanmas asndan emsiyorlard. Osmanl byk bir bela karnsnda bavurulacak gt. Ayrca yeni yenieri ve levent elde etmek iin Sultann izni gerekliydi. Bylece Daylarn Osmanlya ball sryordu. Her yeni day seildiinde bunun Osmanl Sultan tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Zaten o da onaylyordu. Osmanl merkezi ile Cezayir arasnda standart bir vergi yerine karlkl yollanan hediyeler vard. Ancak her eye ramen Osmanl egemenliinin artk eski gc yoktu. Ama Osmanl bar da (Pax Ottomanica) devam ediyordu. Bunda en byk etken uyruundaki halklarn inan ve

103

geleneklerine gsterdii saygyd. Ama devran deiiyordu. Bu saygnn zayflk olarak alglanaca a balyordu. 17681774 ve 1789 1792 savalarndaki yenilgilerin nedenlerini bilmek isteyen III. Selim, devlet adamlarndan bu konudaki dncelerini yazl olarak istedi. Bu raporlardan gelen fikir ile Nizam- Cedid (Yeni Dzen) hareketi olutu. III. Selime verilen yazl nerilerde sosyal bir slahat dncesi yoktu, ama III. Selim slahatn genel erevesi iinde sosyal deiikliklere de yer verecekti. Bu dnemde Osmanl refah dzeyi, dier Avrupa lkelerinden hi de aa deildi. Hatta ou adan daha zengin ve parlak bir grntdeydi.

104

Cumhuriyeti htilal, 1792

Tuileries Saraynn alnmas

1792 balarnda Fransa krsal kesiminde yine bunalm vard. Baz yerlerde, buday yklemeleri durduruluyor, halk oturduu yerden fiyat biiyordu. Kyl sataca maln fiyatn kendine gre saptamaya balamt. Bylece buday retim yerinde satlr oldu. Yerel kulp ve derneklerin says ve zellikle Jakobenlere ait kulp says ok artmt. lkede 200.000 halk dernei vard. Buralarda toplanan sekin kiiler hem demokratlayor ve hem de radikalleiyorlard. Jakoben rgtleni, ynlendirici bir parti grnm almt. Arkasnda kamuoyu destei vard. Jakobenler devrimin gdc merkezi olmulard. Eski Jakobenler 1791 meclisine girmemilerdi. Legistative Meclisinde (Yasama Meclisi) SelfDenying Ordinance (Kendini Mahrum etme) nedeniyle yoktular. Fransa, ihtilalini, snrlar dna tayor ve kendi fikirlerini g kullanarak kabul ettiriyordu. Aslnda bu sava demekti. Konvansiyon Meclisinde bar isteyenler aznlktaydlar. Robespierre savaa karyd, devrimin lke iinde konsolide edilmesini ve lkeyi tamamen kapsamasn mdafaa ediyordu. Avusturya imparatoru Leopold II, Marie Antoinettein abisiydi. Sava durdurmak istiyordu ama 1 Mart 1792de ld. Fransa Avusturyaya 20 Nisan 1792de sava ilan etti. Fransa Meclisi sava tam bir coku iinde kabul etmiti. Kart sadece 7 oy vard. Birka hafta sonra Prusya Avusturyann yannda savaa katld. Bu srada XVI. Louis yurtsever olarak tannm olan baz bakanlar grevden ald. Peinden milli gvenlikle ilgili baz kararlar veto etti. Paris ayaa kalkt. lke savunmasna kar

105

kanlarn cezalandrlmas isteniyordu. Ordu komutan La Fayette yrtmeden yana kt. Halbuki kamuoyu devrim dmanlarn i ve d diye ayrmayp, hepsini bir sayyordu. Bu aslnda doru bir saptamayd. Fransa giyotini yrrle sokmutu. 25 Nisanda Highwayman Nicolas J. Pelletier, giyotinle idam edilen ilk kii oldu. Bu srada Claude Joseph Rouget de Lisle tarafndan La Marseillaise bestelendi. http://www.youtube.com/watch?v=4K1q9Ntcr5g 10 Austosta halk yeni bir bakaldr ile krall ykt. Tuileries saraynda kral korumakla grevli svire muhaz birlii katledildi. La Fayette ordusu ile yeni iktidara kar geldi ise de tutunamad. O da 19 Austosta kar cepheye kat. Ayn gn Prusya ordusu Fransaya girdi. Fransa yabanc ordularca istila ediliyordu. Fransa bir sre eyalet temsilcilerinden oluan bir heyet tarafndan ynetilmiti (yrtme). Bu heyet st ste alnan yenilgiler ve nemli bir generalin (La Fayette) kar saflara gemesiyle prestijini kaybetmiti. Basn Devrimle hrlemiti. Ama sonra zaman iinde devrim iin rol oynar bir hale geldi.12 Austos 1792de ise Paris Komn kamuoyunu zehirleyenleri tutuklamaya balad. Devrimci basn iyice destekleniyordu. 17 18 Austosta Manastrlar kapatld ve tarikatlar fes edildi. Zaten din iyice zlmt. Piskoposlarn drtte dinle ilikisini kesmi veya evlenmiti. Devlet rahiplerin maalarn vermeyi durdurdu. Kilise ile Devleti birbirinden ayrd. Yabanc devletlerin Fransay igali nedeniyle yeni bir kriz kt. Yeni bir ihtilal patlak verdi. Bu sefer isyan edenler krall kaldrmaya kararl olan ufak bir aznlkt. Pariste Montanyar (The Mountain) denen ufak bir temsilciler grubu sevilip, saylyordu. Bunlar silah zoru ile nce Paris komnne sonra da Konvansiyona kar darbe yaparak, iktidar ellerine aldlar. Bu yeni iktidar sahipleri, savaa ve kar devrim kalkmalarna kar sert tedbirler aldlar. Bunun iin de otoriteyi merkeziletirdiler. Kargaa sonunda, Eyll 1792de Legislative Meclis dalarak yerine Konvansiyon (Convention) meclisi seildi. Yeni Meclis topland ve yeni bir Anayasa yapmaya balad.

106

Konvansiyon Meclisi

Valmy Muharebesi

Konvansiyon Meclisi seilmeden nce, 10 Austos 1792de, Legislative Meclis, Meclis seiminde Genel Oyu kabul etmiti. Servet ayrm olmakszn 21 ya ve stndeki tm Franszlar oy kullanabileceklerdi. Ancak az sonra paraya bal seme hakk yeniden gelecekti. Seme hakk iin tekrar vergi kaytlarna baklmaya baland. Konvansiyon Meclisi bir hkmet seti. Bu hkmet emirlerini geni yetkiler ile donanm temsilcileri aracl ile icra ediyordu. Grevli temsilciler generallerin yanna ve eyaletlere giderek emirleri tebli ediyorlard. Bu geici bir hkmetti ve sadece bar zamanna kadar geerli olacakt. Bu geici vasfndan dolay ona htilal Hkmeti ve bazen de Kamu Selameti Komitesi dendi. Kamu Selameti Komitesi kendine kar kabilecek silahl bir kuvvet olmamasndan yararlanarak kendi bildiini okuyordu. Hkmet kuvvet kullanarak amalarn gerekletirmeye alyordu. Hapishanelerdeki pheli ahslar sorgusuz sualsiz idam edildiler. Konvansiyon, Kraln iktidar ortadan kalkt iin Cumhuriyet rejiminin kanlmaz olduunu kararlatrmt. Ancak yeni bir rejim kuramadan dier lkelerle mcadeleye balad. imdi Fransz kuvvetleri, snrn her yerine savayordu. Balangta Prusya istilas pek bir karlk gremedi. Paristen nceki son savunma noktas Verdun 2 Eyllde Prusyann eline geti. Kenti kralclar dmana teslim etmilerdi. Dman ordular Fransay istila ettike, hemen pelerinden eski rejim yeniden kuruluyordu.

107

Bu eski tr bir sava deildi. Uluslar aras sosyal bir savat. Birbirine taban tabana zt grler kar karya gelmilerdi. Prusya istilasnn gerekletii yerlerde tam bir kar devrim terr hkm sryordu. Pariste ise yabanc diplomatlar panik iindeydiler. 10 Austosta Komn onlar takibe alm ve haberlemelerine el koymutu. Onlar da pasaportlarn alp, gittiler. Ancak Valmy Muharebesin de (20 Eyll 1792) Fransa galip geldi.

Jemmapes Muharebesi

Sonra Fransa, Kasm aynda, Jemmapes muharebesinde Avusturyay yendi. Prusya ordusu geri ekilmiti. Bunun zerine Fransz kuvvetleri Rhein (Ren) nehrinin Bat kysn igal ettiler. Bu igal ngiltere ve Hollanday telalandrd. Peinden Belikaya girildi. gal edilen yerlerde memurlar deitirildi. htilalin propagandas yaplmaya baland. Konvansiyon hrriyetlerine kavumak isteyen tm uluslara kardee yardm edileceini ilan etti. Konvansiyon yeni igal ettii yerdeki derebeylik vergi ve ykmllklerini kaldrd. Seilecek olanlarn hrriyet, eitlik ve sadakat yemini etmelerini istedi. Peinden Fransa hkmdar veya ayrcalkl zmreleri yeleyecek lkeleri dman kabul etme kararn ald. zgr ve halk bir ynetim kuracak olan lkelerin ise bamszlklar gvence altna alnacakt. Uygulamada daha da ileri gidildi. Bu politika Doal Snrlar politikas ile eliiyordu. Ancak bu yeni kavram ok daha ekiciydi. Konvansiyon, yerel devrimci elere dayand. Fransz igal ordusunun denetiminde meclisler toplanp, Fransaya katlmay istediler. Bylece Fransaya katlmalar balad.

108

1792nin Dier Baz Olaylar

Baron Heathfield - by Joshua Reynolds

ngilterede basn makalelerinde kiisel hakaret olup, olmad karar jriye brakld. ngiliz ressam Joshua Reynolds (1723 1792) ld. ABDde George Washington Fransa Devrimine kar pasif tutumu nedeniyle eletiriliyordu. Fransz Devrimi'ne kar pasif tutumuna ramen, 1792'de ekimser oya karn tekrar oybirliiyle ikinci bir dnem iin Bakanla seildi. 179297 yllarnda srdrd ikinci bakanlk dneminin 1797'de sona ermesinden sonra bir daha aday olmayacan aklad. John Adams, 1792 ylnda, George Washington'la birlikte ikinci bir kez daha seilmiti. ABDde Posta Servisi Kanunu kabul edildi. Kentucky 15. ABD devleti oldu. Buttonwood Agreement imzalanarak New York borsas balad. Bir maskeli baloda, asillerin rgtlemesi ile sve kral III. Gustav hanerlenerek ldrld. Yerine IV. Gustav Adolf geti. Bu yl svirede tarm iyi gitmemiti, karklklar kt.

109

II. Francis, Kutsal Roma mparatoru oldu. Bu son Kutsal Roma Germen mparatoru (Alman mparatoru) olacakt. William Murdoch, gas ile aydnlatma deneylerine balad. Mary Wollstonecraft, A Vindication of the Rights of Woman (Kadn Haklarnn ntikam) yaynland. Britanyal ressam Sir Joshua Reynolds (1723 1792), Kutsal Roma mparatoru Leopold II (1747 1792), Britanya Babakanlar John Stuart (1713 1792) ve Frederick North (1732 1792), sve kral Gustav III (1746 1792), Slovak astronom Maximilian Hell (1720 1792), ngiliz Devlet adam John Montagu (1718 1792), 1792 ylnda ldler.

110

Nizam- Cedid, 1793

Nizam- Cedid askeri

Osmanllar slahat iin 72 maddeden meydana gelen bir program yaptlar. Bundan sonra Msrn Franszlarca igaline kadar, Osmanl devletinin temel ura bu program yrtmek olacakt. Yenilikler iinde en gze arpanlar unlard: Mevcut asker ocaklarnn disiplin altna alnmas; Avrupa yntemlerine gre yeni bir ordu dzenlenmesi, buna Nizam- Cedid ordusu denecekti; Sava sanayinin yeniden organizasyonu; Sosyal ve zellikle kltrel alanda yeni dzenlemeler yaplmas. Bu arada Msr, Osmanl hazinesine para yollamay tamamen durdurmutu. Msrdaki fiili ve de facto Memluk ynetimi Osmanl iin ciddi problemdi. leride Napolyon Msr igal ederken bu sorundan g alacakt.

111

Nizam- Cedid almalar sryordu. Yenieriler iin haftann belli gnleri eitim zorunluluu getirildi. Askere alnrken titiz davranlmaya baland. Maa aylk deniyor ve rtbeye gre dzenleniyordu. Birliklerdeki askeri ve idari grevler ayrld. Devamszlklar iin sert tedbirler alnd. Klalar bytld. Kumbarac, arabac gibi ocaklar iin yeni kanunlar hazrland. Kumbaraclar askerlik dnda baka i yapamayacak, klalarnda srekli eitileceklerdi. Sipahiler tmarlarn, miras olarak, en ie yarar oullarna vasiyet edebileceklerdi. Bu olann ie yarayp yaramayaca gzlem altna alnacakt. Ya kk olanlarn dier kardeleri yedekte bekletilecekti. Dirlikler ee dosta, gzdelere deil, savalara verilecekti. 1992 barndan sonra Sadrazam Koca Yusuf Paa, stanbula dnerken yannda Avrupal subaylar getirmiti. Bunlar yeni bir piyade askeri eitmeye balamlard. Eitimli asker says artnca da yeni bir blk kurulmaya baland. 1793 ylnda, rnek bir orta olarak, 1602 erlik 12 blkl olarak Leventte, Hassa Bostanclar Ocana bal Bostanc Tfenkisi Oca ad ile Nizam- Cedid kurulma karar kt. Trablusta Karamanl ailesi iinde iktidar mcadelesi srerken, Ali Bulgur adl bir Cezayirli, Sultan bana yetki verdi deyip, Trablusa yerleti (1793 1795).

112

Merak

7 ve 8 yy'a ait Yemek Taba, Tabaristan

XVIII. yzylda her ey incelenmeye allyordu. Bu aba hatrlanaca gibi bir yzyl nce balamt. Yeni metinler bulundu, kopya edildi, basld. Dev bibliyografyalar dzenlendi. Yazarlar, rfler, corafya, kronoloji, gerek ile gerek olmayan ayracak her konuda bilgi topland. lk a yenilendi, ortaa bulundu, Asyaya zerine eyilindi. Bu almaklarda merkez Fransayd. Sylvestre de Sacy (1758 1838), Sasani hkmdarnn yazlarn okudu.

113

Yanl Ynlenmi iddet

ngilterede kapitalizm hzla geliiyordu. 1788de pamuk retimi srama yapm, ancak hemen peinden 1793 iflas gelmiti. Kentlerin nfusu hem artyor ve hem de kentler geliiyordu. Kapitalist snf ve sadece emeini satabilen ii snf geliiyordu. i iinde bir ksmnn retimin artmas sayesinde cretleri artabilmiti. Bunlar daha iyi besleniyordu. Salklar dzelmi ve yaam sreleri artmt. Ancak hala byk ii ounluu yeterli creti alamyordu. Verem kol geziyordu. 1785den beri iiler birleerek iverenden talepte bulunmaya balamlard. Ancak, deneyimsiz ve bilgisizdiler. Makine ve dier iilere kar iddet kullanyorlard. Halbuki iveren ok daha glyd ve daha fazla iddet kullanma olana vard. iler parlementodan kendilerini koruyacak kanunlar karmasn istemeye baladlar. Sanayi kapitallese bile hala kk sanayi vard ve yaygnd.

114

Fransada Cumhuriyet, 1793

XVI. Louisin idam

Fransada XVI. Louis, Konvansiyon tarafndan yarglanarak, yabanclarn su orta olma ve bylece vatana ihanetten mahkum olup, idam edildi (Ocak 1793). Kraln idamn dier hkmdarlar bir meydan okuyu olarak kabul ettiler. Aralarnda bir koalisyon kurarak Cumhuriyete kar harekete getiler. Bu anda Fransa igalinde olan topraklardaki devrim yanllar kendilerinin yeterli korunma gcne sahip olmadklarn gryorlard. Fransa ile birleme talebinde bulundular. Fransa Konvansiyonu da bunu kabul ederek, bu topraklar Fransaya katt. Yeni iktidar sahipleri (htilal Hkmeti, Kamu Selamet Komitesi), savaa ve kar devrim kalkmalarna kar sert tedbirler alyordu. Bunun iin de otoriteyi merkeziletirdi. Bu geici bir hkmetti ve sadece bar zamanna kadar geerli olacakt. Bu durum hem eski rejime bal olanlarn ve hem de yerel zerklik taraftar olan ve kendilerine Federasyoncular denenlerin, Fransann byk bir ksmnda silahl ayaklanmasna yol at. Hkmet kar devrim giriimlerini terr kullanarak kryordu. Bir ihtilal mahkemesi kuruldu. pheliler htilal Mahkemesinde yarglanarak, hemen giyotine yollanmaya baland.

115

Giyotin Fransz Devriminin sembol gibi olacak ve devrim ile giyotin ad beraber telaffuz edilecekti. 1793 Mart sonunda kralln basn yolu ile kkrtlmasna lm cezas geldi. Basn zerindeki basklar sonucu Jirondenlerin basn ksa sre sonra kayboldu. Halk hatiplii ve Basn zgrl gibi Devrimin zgr kurumlar artk yoktu. Sadece Devrim yanllarnn zgrl vard? 1792de balayan Fransaya katlmalar devam ediyordu. 1793 Martna kadar Savoie, Nice, Belika, Renan, Porrentruy Fransaya katld. Fransann Belikay igali, Escaut rman ulama amas ngiltere iin sava nedeni olacak kadar nemli olaylard. imdi buna bir de XVI. Louisnin idam eklenmiti. Bu tarihe kadar Pitt duraksamadayd. Ama artk ngiltere Fransaya kar olan koalisyonun ban ekmeye balad. Giriilen genel sava, kamuoyunda, hakl gsterilmeliydi. Dendi ki Fransz Devrimi tm uygarlk deerlerini tehlikeye atyor. Pitt, tm koalisyon Avrupas adna Uygarlk iin bir lm kalm sorunudur bu. Avrupann ve sivil toplumun selameti iinde yledir. Uzun ve balanmaz bir savaa, afeti def edene kadar srecek bir savaa karar vermek zorundayz. diyordu. ngiltere Fransann maliye ve ticaretini kknden ykmay hedefliyordu. Pitt, nce silah ve askeri malzeme ama hemen peinden, tahl ve un ticaretini yasaklad. Fransaya yiyecek ve gere tayan her gemiye, tad bayraa baklmakszn el konulacaktr diye deklare ediyordu. ngiltere gemileri denetliyor ama ayn zamanda tarafsz devletleri de denetlemi oluyordu. ngiltere kendi deniz hukukunu yaratmt. Bu savata her iki, tarafnda rakip lkelerde taraftarlar vard. Sava devletleraras bir sava olarak sryor bile olsa aslnda bir snfsal bir savat. ngiltere ABDnin yardmn almaya alyordu. Rusyada II. Katerina Mason localarn kapatt. Raditev (Raditshev) Sibiryaya srgne gitti. Thorild Stockholmde tutukland. Kutsal Germen imparatorluunda renci dernekleri kapatld. Kantn eserleri bile yasakland. Tm Avrupada kitap ve bildirilere el konuyordu. Napolide ruhban tarafndan desteklenen kralc bir cunta devrimcileri kovuturup, idama mahkum etti. spanyada engizisyon siyasi polis gibi almaya balad. ngilterede hkmete yabanclar lke dna karma yetkisi verildi (Alien Bill kanunu). Kovuturmalar, takipler, gyapta ceza vermeler bir birini takip ediyordu.
Pitt the Younger

116

ngiliz babakan Pitt, frsat bu frsattr deyip, btn ykc ilkeleri Fransz gstererek mahkum ettirdi. skoyada kukulu kiiler soruturulmaya baland. El koymalara, keyfi tutuklamalara izin verildi. Britanya Anayasas onurluydu, onu alaltan herkese kar harekete geildi. Anayasa Dostlar Derneinin iki yesi skoyada lme mahkum edildi. Muir Avustralyaya srld. 1793 ortasna gelindiinde i ve d zorluklar, Fransay politikasn deitirmeye zorlad. Fransa savunmaya geti. Haziran aynda Danton nerdi: teki devletlerin ynetimine hibir ekilde karlmayacak . 1793 Anayasas Fransz halk teki milletlerin ynetimine asla karmaz diyordu. Bu byle de olsa, pratikte devrimci yayl devam ediyordu. Bu arada Polonyann paylalmasnda pay alamayan Avusturyaya Batdan toprak verilmesine ses karlmayacakt. ngiltere ise Polonyann paylalmasn kabul etmiti. Fransa bir btn iken kar koalisyon yama peindeydi. Yama ise koalisyonun drt byk yesi iindi. Ufak badaklar kimse kale almyordu. Fransada Hayat ok pahalanmt. Halk a ve fkeliydi. Hkmet halk yattrmak iin mallara narh koydu. Dier yandan sava srdrebilmek iin gerekli mal ve malzemeye el koyuyordu. Aslnda bunlar yeniden yaplanma faslndan icraatlar deildi. Bunlar sava sresince geerli olacak geici nlemlerdi. Nasl ruhbann mallarna el kondu ise ayn ekilde lkeden genlerin de mallarna el kondu. Bu mallar satld. htilal Hkmeti mlkiyet hakkna dokunmamt. Hatta servet eitsizliine byk tepki gsteren Robespierre bile mlkiyet hakkna dokunmay istemiyordu. Konvansiyon, mlkiyet hakkn zayflatacak her giriime kar olduunu ilan etti. Vergiler yerel memurlar tarafndan toplanyordu. Ancak bu vergi toplayclarn elinde fiili bir g yoktu. Hkmet iddetle paraszlk ekiyordu. Durmadan banknot karmaya balad. Ancak onlarn da deeri durmadan dyordu. Hkmet igal altndaki lkelerden de vergi toplamaya balad. Sava gerekesiyle ok byk miktarda eyaya el koydu. Bu lkelerin halk Fransaya dman oldu.

117

Kamu Selamet Komitesi, 1793

Kamu Selamet Komitesi

Fransada buday fiyatlar durmadan artyordu. Ekmekin fiyat o kadar artmt ki artk onu satn almak ok zordu. Ekmek fiyat arttka dier mallar da pahalanyordu. Bu k ve gelecek sene banda halk kaplarda yumurta, st ve tereya alabilmek iin birbiri ile dvyordu. Kargaa zm giyotinde bulunmutu. Kafalar umaya balad. Artk Fransz cumhuriyetinde vatanda olarak sadece cumhuriyetiler vard. Robespierre, zgrln despotluu ile zorbaln despotluunu birbirine kartrmayn diyordu. Cumhuriyeti hkmetin sertlii iyilikseverliktendi . Bu zgrlk adna yaplan despotluk Konvansiyonun denetimi altndayd. Yneten ise Kamu Selameti Komitesiydi . Komite yeni yenilenmiti ve Jakobenlerin gdmndeydi. Bu komitede pek ok uzman yer alyordu. Robespierre, Saint-Just, Couthon, Billand-Varenne, Barere, Carnot, Cote-dOr (Prieur-Dubernois), Saint-Andre, Collot dHerbois, Jean-Bon, Robert Lindet komitedeydiler. Komite ilelerle dorudan temas halindeydi. lelerde ve komnlerde komitenin srekli temsilcileri vard. Komite ve temsilcileri devrimci nlemlerin uygulanmasna gz kulak oluyorlard. Komite hem uygulamada idi ve hem de devrim mahkemelerini denetliyordu. Zaman zaman yarglama usulne bile karyordu. Yani Komite hkmediyor, ynetiyor ve yarglyordu. Aslnda yasama da oydu. Sadece Meclisin onay gerekiyordu. Kuvvetler ayrm uup girmiti. Tam bir despot ynetim vard.

118

Fransada terr kol geziyordu. Kardevrimci olduu sanlan kiiler hapse atlyordu. Kardevrimci olduu aklanm kiiler idam ediliyordu. Kralc veya feodaliteci olmak, ulusa ihanet, direni, hkmetin almalarn engelleme, bunlarn hepsinin sonu lmd. Yani muhalefet lmle cezalandrlan bir sutu. Btn bunlar olurken lke halknn kk bir blm siyasi yaama girmiti. Devrimci Diktatrlk ufak bir aznln eseriydi. Byk ynlar neredeyse batan beri ekimserdi. Kamu Selameti Hkmeti muhalefeti yok ediyordu. 31 Ekim 1793den balayarak Jirondenler giyotine yolland. Giyotine sa da gidiyordu sol da gidiyordu. Herbertiler blc olarak ldrldler. Dantoncularn kafalar uzlamac olarak kesildi. 1793de Brissot Warvillede idam edildi (1754 1793). Brissot sosyalistten fazla anarist gibiydi. Hrszln savunmasn yapmt. Mlkiyet hakk doal bir haktr. Buna gre her insan yiyecek, giyecek, ev, e gibi gereksinmelerini gidermek iin ilgili nesneleri meru olarak elde edebilir. Toplumda kendisine gerekli olandan ok fazlasna sahip insanlar vardr. Dier yandan bir takm insanlar da atr. Bu nedenle asl hrsz zengin olandr. Brissot sonucu vurgular: Mlkiyet hrszlktr . 1793 Eyllnde Kamu Selameti Komitesi kiileri silahszlandrmak, alnacak rehineleri belirlemek, kentlere vergi koymak, yiyecek maddelerine, atlara, madeni eyaya, gmlere el koymak, kprleri ve seviyeleme havuzlarn ykmak, yollar ve kaldrmlar bozmak emrini ve hakkn generallere verdi. Yabanc lkelerde Fransz ordusu bunlar yaparken tepki ekmeyecek miydi? ekecekti ama emri verenler zveri arttka, zgrlk daha deerli olur diye dnyorlard. Orduya cumhuriyet komiserleri yerletirildi. Tanabilen mallar alnd, tanamayanlar krlp, yok edildi. Kasm aynda Louvre mze olarak halka ald.

119

Fransa Ordusu Deiiyor, 1793

Avc birlii

Fransann gnlllerden meydana gelmi ordusu koalisyon gleri ile ba edemiyordu. Hkmet orduya asker toplamak iin yeni bir yola bavurdu. Blgeler arasnda pay edilerek 300.000 asker toplanacakt. Askere alnacaklar genel kura ile seildiler. Buradan mecburi hizmet kt. 1798 ylnda 20 ila 25 ya arasndaki tm erkeklere askere arlma ykmll uygulanmaya baland. Bylece bu artk bir gnll ordusu deil, bir mecburi hizmet ordusuydu. Nerede ise subaylarn hepsi d lkelere gitmilerdi. Bunlarn yerine assubaylar geti. Assubaylarn bir ksm da ksa srede ykseldi. lerinden general olanlar kt. Bu zamana kadar asillere ve zenginlere mahsus olan subaylk, sert bir yaama alk olan halk adamlarnn eline geti. Dier lke ordular pahalyd ve bu nedenle kalabalk olamyorlard. Subaylar rahata alkt. Savaa eyalaryla ger gibi gidiyorlard. Ordularn iaesi ok zor temin ediliyordu. Kumandanlar yal generallerdi. Bu ordular ok yava hareket ediyor, kolay ve abuk bir yere ulaamyorlard. Fransz ordusu ise istedii kadar askere sahipti. Masrafsz bir orduydu. Subaylar yanlarnda eya tamyordu. ae ve ikmal yerinde temin ediliyordu. Geceleri ak alanlarda, ate yakp yannda yatyorlard. Bulunduklar yerde el koyduklar teberi ile yayorlard.

120

Bu ordu sava dzenini de deitirdi. Amerikan rneini benimsemiler, kurall harbin dna kmlard. Avc hattna yaylp, nian alarak ate ediyorlard. Generalleri gen ve becerikliydi. ok sratli hareket edip, ilerliyorlard. Bu ordular nce istila altndaki Fransz topraklarn kurtardlar. Sonra federasyonu bara zorlamak iin dier lke topraklarna derinlemesine girdiler. Fransa 2 milyonu 21 30 ya arasnda 26 27 milyon nfusa sahip bir lkeydi. Btn olanaklarn ordusu iin seferber etmiti. Ordusu saldrgan bir ordu olmutu. Araziyi ok iyi tanyan kiilerin klavuzluunda kar tarafa ykleniyordu. Eitimin yerini cesaret almt. Demokratik bir coku ile savayorlard.

121

stenen ve Gerekleen, 1793

Devrim hukuk ve vergi eitliini kurmaya muvaffak olmutu. nce monari, sonra Cumhuriyet ilan etmiti. Maliyeye el atm, onu dzeltmek istemi ama iflaslar skn etmiti. Kiliseyi yeniden tekilatlandrmak istemi ama sistem alt st olmutu. Orduyu muhafaza edeyim derken mecburi askerlii kurmutu. lkeye yerel otonomi ve siyasi hrriyet vermek isterken merkezilemi ve otoriter bir hkmet oluturmutu. Bar derken Fransay genel bir savaa sokmutu. Dier lkelere rejim rnei vermek isterken, onlarn kin duygularn atelemiti. Devrim, feodaliteyi, ekonomik bakmdan, yok etmiti. Feodal aristokrasiden burjuva ve kylye nemli bir gelir ve servet aktarm oldu. Bu anlamda Fransa dna kaanlarn da mlklerine el konmutu. Aslnda bu aktarmdan paras olanlar yararlanmt. Ak arttrmalarda artan fiyatlar ve sonra da bu topraklar ilemek iin gereken sermayesi olmayan geni halk kitleleri bu aktarmdan yararlanamamlard. Paray veren dd alyordu. Konvansiyon Devrim dmanlarnn mallarn halka datmt. En nemli kararlarndan biri olarak btn kolonilerde klelii kaldrd. Avrupa genelinde aydn ve deiimden yana olanlar, Fransz Devrimini batan sempati ile karlamlard. Ancak kargaa ve terr balaynca ihtilal artk ekiciliini kaybetmiti. Hkmetler de ihtilale sempati ile bakanlar kovuturmaya baladlar. Kargaa karanlar ok sert cezalandrlmaya baland. Bu srada Fransaya kar alan sava da aristokrasinin kuvvetlenmesini salamt.

122

1793 ylnda Polonyada bir grup, Fransz Anayasasna benzer bir Anayasay Meclise kabul ettirdi. Rusya ve Prusya, bunu bahane ederek, Polonyay ikinci defa paylatlar. Bu igale kar ayaklanma oldu ise de sonu, Polonyann paylalmasyd. Aralk 1793'te Toulon'da, kralclar ve ngiliz ittifak kuvvetlerine kar bir topu komutan baarl bir mcadele verdi. Bu kii Napolyon Bonapartt (Napolon Bonaparte) (15 Austos 1769 5 Mays 1821). Baars zerine tugeneral rtbesine terfi etti. 15 Austos 1769'da Korsika'nn Ajaccio kentinde domutu. 1779 ylnda Brienne'de renim grd, 1784'te Parisien cole Royale Militaire (Paris Kraliyet Askeri Okulu) adl askeri akademiye girdi.1785 ylnn Nisan aynda Valence'daki topu alayna stemen rtbesiyle katld. Paris'teki siyasi faaliyetleri nedeniyle bir dnem vatana ihanetten tutukland. Ancak onu koruyan siyasilerin de desteiyle serbest kald. Giyotinle Fransada idam edilenlerden bazlar: Fransz htilali nderlerinden Jean-Paul Marat (1743 1793), Charlotte Corday (d.1768), Adam Philippe, Comte de Custine (d. 1740), Fransa Kraliesi Marie Antoinette (d. 1755), Pierre Victurnien Vergniaud (d. 1744), Claude Fauchet (d. 1754), Armand Gensonn (d. 1758), Jacques Pierre Brissot (b. 1754), Olympe de Gouges (d. 1748), Louis Philip II, Duke of Orlans (d. 1747), Madame Roland (d. 1754), Jean Marie Roland (d. 1734), Antoine Barnave (d. 1761), Armand-Guy-Simon de Coetnempren, comte de Kersaint (d. 1742), Jean-Paul Rabaut Saint-Etienne (d. 1743), tienne Clavire (d. 1735), Madame du Barry (d. 1743) dr.

123

1793n Baz Olaylar

Fitch 1790 botu

Fitch buharl bir gemi yapmt. Fitchin buharl gemisi kusurluydu. Gemi sradan demircilere yaptrlmt. Halk bakm masraflarnn ok olup, geminin ie yaramayacan dnmeye balad. Herkes Fitchi terk etti. O da 1798de intihar etti. talyan ressam Francesco Guardi (1712 -1793), ngiliz bilim adam John Michell (1724 1793), talyan besteci Pietro Nardini (1722 1793), sve doa bilimci Charles Bonnet (1720 1793), Alman besteci Johann Adolph Hasse (1699 1793) bu yl ldler.

124

Osmanllar Yenileme Denemeleri, 1794

Nzam- Cedid Birlii

Tunus Beyi Hammuda, Karamanllara yardm iin Trablusa baarl bir mdahalede bulundu. Bu mdahale Osmanllarn beylerbeyi unvan verdikleri ve yannda yer aldklar bir paaya karyd. Hammuda Osmanl Divannn tepkisini ekmek istemiyordu. Hemen stanbula ok kymetli hediyeler yollayarak, merkezin tepkisini yattrd. Yenieri ve eski ortalara yaplan yeniletirmeler pek bir ie yaramyordu. Yenieri oca o kadar atld ki yeni bir uygulama ok zordu. Bunun zerine yeni askeri birlikler kurulmas kanlmaz oldu. Osmanl ynetimi 17 Eyll 1794de Nizam- Cedid nizamnamesini kard. Bu yeni askeri birliklerin kuruluuna, devletin bekas asndan herkes yardmc olmutu. Bu durum III. Selimi cesaretlendirdi ve o da Anadoluda Nizam- Cedid ortalar kurulmasna giriti. Padiaha zellikle Karaman valisi Alaiyeli Kad Abdurrahman Paa yardmc oluyordu. Nizam- Cedid hem iyi eitiliyordu ve hem de klk kyafeti farkllamt. niforma zerinde Fransz etkisi vard. Askerin banda barata denen bir balk bulunuyordu. Bir yandan da tersane ve donanma yenileniyordu. Donama zaten kendini srekli yenileyen bir kurumdu. Cezayirli Gazi Hasan Paa daha nce slahatlar yapmt. Yeni Kaptan- Derya Kk Hseyin Paayd. O da slahatlara devam ediyordu. 1794 ylnda Kara Mhendislik Mektebi ald (Mhendis-hane-i Berri-i Hmayun). Burada yetienler Nizam- Cedid, topu, top arabac, humbarac, lamc ocaklarna subay oluyorlard. Eitim konusunda Fransz subaylardan yararlanlyordu. Osmanl d ileri 125

(Reislkttap) Parise liste yollayarak Mhendishanelerde Franszca zorunlu dildi.

istedii

subay

ve

uzmanlar

bildirmiti.

Kk Hseyin Paa, I. Abdlhamitin kz Esma sultanla evliydi. Sylentiye gre de III. Selimin stkardei ve ocukluk arkadayd. Paa Deniz Kuvvetlerinde yolsuzluu nlemek iin bir tefti kurulu kurdu. Donanmaya levent salamak iin Ege blgesi halkna zorunlu hizmet kondu. Tersane geniletildi. Hasky mhendislik mektebinin kapsam geniletildi. Bahriye iin bir salk rgt kuruldu. Yine top ve topu okulu kuruldu. Bulac hastalklar iin ilk defa karantina uygulanmasna baland. Osmanl maliyesi XVII. yzyldaki sorunlarn mevcut mali yap ve kadrosu ile zmleyebilmiti. XVIII. Yzyldaki bunalml dnemde, Osmanl maliyesi bir tr merkezilemeye doru gitti. Gelir ve giderleri nceden tahmin ederek gerekli ayarlamalar yapabilmek iin yeni kurumlar gelitirdi. Tmar topraklar byk lde mukataaya (Devlete ait bir arazi veya gelirin, bir bedel karlgnda, kiraya verilmesi veya geici olarak devredilmesi) verildi. Bylece hazine gelirleri teminat altna alnmaya allyordu. Bu dnemde malikaneler de yaygnlat. Btn bunlarn sonucu yerel g odaklar kuvvetleniyordu. Bunalml yllarda mukataa yetmedi. Eshama bile geildi. Bu bir ins i borlanmayd. Mukataalarn yllk gelirleri paylar eklinde sata sunuluyordu. Btn bunlarn sonunda maliyenin ileri artt ve dolays ile kadrolar geniledi. Ancak Osmanl mparatorluu tarmda ve sanayide gelime gsteremiyordu. Gelime olmaynca alnan mali tedbirler de ksa mrl oluyordu. Ama btn bu mali abalar da bir yandan Tanzimat fermannda ifade edilecek olan ihtiyac hazrlyordu. Epey bir sredir, sancak beyleri, gl ayanlar, mtesellimler vergi gelirleri ihalesini yani iltizam ellerine geirmilerdi. Aslnda ak arttrmalar stanbul defterdarnn nnde yaplrd. Ancak her sancak da o sancan gls teklif verir, baka teklif kmazd. Vergi ancak sancak yneticisinin askeri gc kullanlarak yaplrd ki, bu da bakasnn teklif vermesini anlamsz hale getirirdi. ltizam sistemi taray soyuyordu. Bu soygundan nemalanan yneticiler glenip, bamsz otoriteler kurmaya girimilerdi.

126

Viski syan

Viski syan

Kuzey Amerikada, 1791 ylnda, kongrenin alkoll ieceklere tketim vergisi uygulamaya balamas, snr blgelerinde, zellikle Pensilvanyada protestolara sebep olmutu. 1794 ylnda Washingtonun, protestocularn eyalet mahkemesinin karna kartlmalar iin talimat vermesiyle, sz konusu protestolar, tarihe Whiskey isyan (Whiskey rebellion) olarak geti. Bu ayaklanma geni apta hareketlerdi. Gelimelere kar nlem almak iin Federal ordunun yeterli gce sahip olmamas sebebiyle Washington, 1792 ylnda yrrle girmi bir yasaya dayanarak birok eyaletten milisler toplad. Valilerin gnderdii yaklak 13.000 kiilik bir birliin bana geerek isyan halinde blgelere doru hareket etti. Olaylar iddete dnmeden yatmt. Federal hkmet yeni anayasa altnda, lke ve vatandalar zerinde otorite salamak iin ilk defa askeri g kullanmt. Washington, Bakanln yeni bir kurum olduunun, att her admn sonraki bakanlar iin rnek tekil edeciinin bilincindeydi. Bakanl milli btnln sembol ve halkn Amerikan zelliini (karakterini) ekillendirmek iin alet olarak gryordu. Bakan i siyasette denge iin aba gsterdi. Ynettii kabinesinde her iki byk parti, Federalistler ve Demokratik-Cumhuriyetiler ayn oranda temsil edildi. Bu srada hkmette tartmalar sryordu. Jefferson tarma dayal, merkeziyeti olmayan bir devlet istiyordu. Hamilton ise merkeziyeti ve sanayilemi bir lkeden yanayd. Bu ikilinin ekimeleri zaman zaman hkmeti de kilitliyordu. Sonunda Washington Hamiltondan yana oldu. Bu durumda Jefferson, kendi deyimi ile emekli olma zamannn geldiine hkmederek, evine ekildi (1794). Jefferson, siyaseti braknca tm dikkatini tarma verdi. Yeni rnler dikiyor ve gnlkler tutuyordu. Evi, Monticello, onun deney yapt bir laboratuard. iftliinde 130 140 kii alyordu. Jefferson yannda kle altrp, klelie kar kan bir Amerika Kurucu Babasyd. Eli Whitney, rr makinesi iin patent ald. Bylece Amerikan pamuunun getirecei zenginliin yolu ald.

127

Devrim ocuklarn Yiyor, 1794

Robespierre'in idam

Fransa ordusu 1794 ylndan itibaren Balon kullanmaya balad. 1794 balarnda Fransada Danton giyotinle idam edildi. Georges Jacques Danton, (17591794), Fransz devriminin en nemli kiiliklerinden birisiydi. Danton, Jakobenler kulbnde yer alm, kraln idamna evet oyu kullanmt. Danton, Robespierre ile jakobenler yesi iken, " bu kadar terr fazla " diyerek Desmoulins ile birlikte insafllar grubunu kurmutu. Aralarnda birok bozguncunun da bulunduu bu grup, Robespierre tarafndan ezildi. Danton mahkeme srasnda hatiplik yeteneini kullanarak savclar halk karsnda iyice keye sktrd. Mahkeme heyeti davay halka kapal yapmaya karar verdi. Mahkeme birka gn daha srdrdkten sonra Dantonu idama mahkm etti. Mahkeme, yarglama srasnda, mahkumiyetin koullarn salamak iin Hint irketi davasndaki yolsuzlukla, insafllarn davasn birletirmiti. ubat 1794de Fransa klelii kaldrd. 1794 ylnda, Dantonun idamndan bir sre sonra Robespierre giyotinle idam edildi. Maximilien Franois Marie Isidore de Robespierre (1758 28 Temmuz 1794) Fransz devriminin liderlerindendi. Robespierre ailesinin rlanda asll olduu sylenir. Robespierre, Arras'tan sonra Paris'te okudu. 1781'de baba mesleini seerek avukat oldu ve Arrasta almaya balad. 1788'de Etats Generaux Meclisi'nin seilmesi ve toplanmasyla ilgili tartmalara katld. Bu meclise girmek iin Artois'dan Tiers-Etats temsilcisi seildi. 128

Rousseau'cu olmas sebebiyle ar solda kabul edilirdi. Jakoben kulbne ye oldu. Zengin burjuvazi yerine, Paris halkn tutuyor, onlara dayanyordu. Btn sylevlerinde demokrasiyi savundu ve genel oydan yana kt. Halk onu " Incorruptible " (Bozulmaz, satn alnamaz, yklmaz) olarak adlandryordu. Robespierre, katksz bir demokrasi adna Jirondenler'le atyordu. Avusturya'yla savamak sz konusu olunca militarizmden korktuu iin savaa kar kmt. Cumhuriyet ilan edildikten sonra, geri dnlmesini kesinlikle nlemek iin Saint-Just, Marat ve Danton'la birlikte 21 Ocak 1793'te kraln idam edilmesini salad. Paris Komn'n rgtleyerek demokrasinin halk arasnda kklemesini istiyordu. Rousseau gibi Robespierre de, eskiden beri, siyasal ynetimin ounluun bir aznlka smrlmesi ve boyun edirilmesi iin kullanldna inanmaktayd. Yasa dediimiz eyler, bu abalar sistemletirmek iindi. Bu yapay zorlama bir kez ortadan kalksa, hemen uyumlu bir toplum doacak ve aralksz srp gidecekti. Robespierre ve teki Jakobenlerin umduklar, geici bir diktatrlkten ve terrden sonra, Aydnlanma a felsefecilerini ngrdkleri bu doal dzene ulamakt. Ancak, Robespierre'in kendisi de bu terr dneminin bir kurban olarak 28 Temmuz 1794'te giyotinle idam edildi. Fransada artk kitleler hayal krkl ierisindeydiler. 1793 Eyllnden beri hkmetin demir yumruu ile ynetiliyorlard. Pariste halk ve devrimci yaam kmeye balad. 1794 lkbaharnda dernek toplantlar yaplmaz oldu. Devrimi srtlayanlar yok olmulard. Devrimci gler zlmekteydiler. Terrn aktt kan halkn tiksinmesine yol amt. 1794 ylnda Condorcet, nsan Zekasnn Gelimesi Hakknda Tarihi Bir Tablo Tasla adl nemli eserini bitirdi. Bu srada Manu kanunlar yaynlanmaya balamt.

129

Kara Avrupas Kark, 1794

The Glorious First of June (Third Battle of Ushant)

Avrupada genel olarak huzursuzluk ve i atmalar vard. Bu yl svirede hasat yine iyi deildi. Kargaa kt. Prusya ar bir bunalm iine girdi. Silezya ve Berlinde zanaatkarlar gsteriler yaptlar. Breslauda isyan oldu. spanyada Godoy devrilmeye allyordu. Bolonyada birlemi talya hareketi glendi. Cenevre, Zrih, Hollanda karmaktayd. ngilterede dev mitingler dzenleniyordu. 1794de Fransann yabanc topraklar yamalamas daha da artmt. Acmaszd. denmesi gecikmi vergiler 1 gn iinde toplanacakt. Sanat eserleri soygunu da balamt. Deerli her ey sklp Fransaya gtrlyordu. Palatinatn kap kilitleri skld.

130

Fransa her eye ihtiyacmz var. Dolays ile her eyi almamz gerekir diyordu. 2 yl iinde Belika istilaya uramt ve bu ncs Belikay bitirmiti. Fransz ordusu devrimin verdii gle nce ilerlemi sonra gelen iddetli tepkiyle gerilemi ama sonra dzenlemelerini yapp tekrar ilerlemeye balamt. Her yerde savalyordu. spanya ve Portekiz ile Boulou Muharebesi, ngiltere ile Tourcoing Muharebesi, ngiliz donanmas ile Battle of Ushant, Avusturya ve mttefikleri ile Fleurus Muharebesi yapld. ncelikle Avusturya malup edildi. Kln ve Koblendze gelindi. Belikaya girildi, Hollanda ele geti. Gneyde Katalonya ve Viscayann bir blm Fransa igaline geti. 1794den sonra Fransz askeri stnl kesindi. Bu stnlk 20 yl srecekti.

Fransa htilali srasnda giyotinle idam edilenlerin bazlar, Nicolas Luckner (d. 1722), Louis d'Elbe (d. 1752), Justus Mser (d. 1720), Henri de la Rochejaquelein (d. 1772), Georges Danton (d. 1759), Camille Desmoulins (d. 1760), Marie Jean Hrault de Schelles (d. 1759), Fabre d'glantine (d. 1750), Franois Joseph Westermann (d. 1751), Pierre Gaspard Chaumette (d. 1763), Lucile Duplessis (d. 1770), Guillaume-Chrtien de Lamoignon de Malesherbes (d. 1721), Antoine Lavoisier (d. 1743), Marguerite-lie Guadet (d. 1753), Franois Nicolas Leonard Buzot (d. 1760), Philippe de Noailles, duc de Mouchy (d. 1715), Charles-Louis-Victor, prince de Broglie (d. 1756), Alexandre, Vicomte de Beauharnais (d. 1760), Andr Chnier (d. 1762), Maximilien Robespierre (d. 1758), Augustin Robespierre (d. 1763), Louis de Saint-Just (d. 1767), Franois Hanriot (d. 1761), Jean-Baptiste Carrier (d. 1756), Jacques Hbert (d. 1757), dr. ngiliz tarihi Edward Gibbon (d. 1737), Hindistan Maratha mparatoru Srinath Madhavji Shinde (17641794), Fransz matematiki, filozof ve doa bilimci Marquis de Condorcet (d. 1743), Britanyal filolojizt Sir William Jones (d. 1746), ngiliz kaif John Roebuck (d. 1718), bu yl ldler.

131

Lavoisier

Kimya'nn babas

1743 ylnda Lavoisier domutu, 1794te ise giyotinle idam edildi. Ailesi burjuva kkenliydi. Mazarin kolejlinde eitildi. Latince, retorik ve mantk rendi. Lacailledan matematik ve astronomi, Jussieuden botanik, Rouelleden Kimya dersleri ald. Bilim hakknda btnlne bir bilgi sahibi olmutu. 1768 ylnda 25 yanda, Bilimler Akademisine ye oldu. Bilim adamlar ile dorudan temas ediyordu. Paras vard, kendi kitaplna istedii kadar kitap satn alabiliyordu. Evrene bir btn olarak bakldnda madde hep ayn kalyordu. Doada ne bir ey kayboluyor ve ne bir ey yoktan var oluyordu. D grn deiebilirdi ama arlk deimezdi. Bir deneye girildiinde, deneye katlan maddelerin toplam arl, deney sonucu elde edilen maddelerin toplan arlna eitti. Bu sonular sadece terazi kullanlarak bulunabilinirdi. Kimya nicel bir bilim olmutu. Deneylerinde pek ok malzemenin yannca toplam arlnn arttn buldu. Bu Stahlin kuramna karyd. Lavoisier hibir eyi rastlantya brakmad. Planlad ve uygulad. Aratrmalarn hep dnerek ynlendirdi. 132

1777de havay zmleyerek azot ve oksijeni buldu. Bunlarn oranlarn ve niteliklerini tespit etti. Solunum ve yanmadaki rollerini saptad. Sonra havay birletirdi. 1783de suyun zmlemesini ve birleimini gerekletirdi. Sonunda Stahlin grn tamamen ret etti. yle buldu: Oksijen yksek sya tabi tutulan maddelerle birleiyordu. Oksijen kkrd, fosforu, karbonu aside dntryordu. Alevi besleyen oksijendi. Hava solunumunda kanla karan oydu. Kana scaklk katyordu. Toprakta, suda ve canllarda oksijen vard ve onlarn temel maddesiydi. 1783de iindekiler mantk ile birbirine balanm, kimya kitabn yazd. 1785 ylnda ilk defa Bertholle (1748 1822) ve Guyton de Morvau Lavoisiernin kuramlarn kabul ettiler. O zaman kadar kimyaclar Lavoisiernin grlerine katlmamlard. Kimya acayip bir dil ve kelimelerle dolmutu. 1787de Lavoisiernin de katlm ile kimyaclar bir araya gelip, kurallar koydular. Basit maddeler maddenin en dikkat eken ynn ortaya koyan yaln kelimelerden oluacakt. Birleik maddeler iin ise trler oluturuldu. Kimya Lavoisier sayesinde, yntem ve dilini elde etti. Btn olaylar kanunlarla birbirine balanmt. Ortaya yeni bir bilim kmt. Bu byk bilim adam, Fransada terre kurban oldu. Devrim Mahkemesi Lavoisieri devrin kart aristokratlarla iliki kurmak ve vergi karmaktan sulayarak, giyotine yollad.
Lavoisier ve kars

133

Condorcet

Condorcet

Marie Jean Antoine Nicolas de Caritat, marquis de Condorcet, 1743 1794 arasnda yaamtr. Nicolas de Condorcet olarak da tannr. Fransz filozofu, matematikisi ve Condorcet methodunu bulan politika bilimcidir. Onun metoduna gre adaylar birbiri ile mcadele ederken, gizli oylama ile peyder pey seilmelidirler. Liberal ekonomiyi, parasz eitimi, yaplanma hakkn, tm rklara ve kadnlara eit haklar mdafaa ediyordu. Fikirleri Aydnlanma a ve rasyonalizm adl eserlerinde kaleme alnd. Fransz Devriminde hapse atldktan sonra, hapishanede esrarl bir ekilde lmtr. Condorcet Ribemonta dodu. Reimste Cizvit okulunda eitildi. Sonra Pariste Collge de Navarreda okudu. Daha sonra, Jean le Rond d'Alembert tarafndan eitildi. 1765 ten 1774e kadar bilim zerine odakland. 1765te ilk matematik eserini yaynlad. 25 ubat 1769, Acadmie royale des Sciences (French Royal Academy of Sciences)a seildi. Bundan sonra Condorcetnin bilimsel yaynlar devam etti ve pek ok Bilim Kurul ve Akademisine ye seildi. ok nemli bilim adamlaryla birlikte alt. Jacques Turgot ise akl hocas ve arkada oldu.

134

1774de, Condorcet, Turgot tarafndan Monnaie de Parisye Genel Mfetti tayin edildi. Condorcetde odaklanmasn matematikten filozofiye ve politikaya kaydrd. Bir yl iinde genel olarak nsan Haklarn, Kadn Haklarn, Zencilerin Haklarn mdafaa etmeye balad. Condorcet, 1785te nemli bir eseri olan ounluk Tercihinin Olaslk Analizinin Uygulama Denemesi adl eserini yazd. Bu eserde Condorcet metodunun sonular vard. Bu sonular ok mehurdur. Concordet, matematii, sosyal bilimlere sistematik olarak uygulayan, ilk kiidir. Condorcet, 1786da Diferansiyel ve Entegral Hesap zerinde almaya balad. 1789da Voltairein hayatn yazd. Bu eserde Kiliseye kar olma konusunda Voltaire ile hem fikirdi. Condorcet Fransz Devrimi esnasnda lider bir rol taknd. Toplumun yeniden organize olacan dnyor ve liberal davrann ampiyonluunu yapyordu. 1791te Paristen Assembleye ye seildi ve Assemblenin sekreteri oldu. Condorcet, Jirondellerin (Girondists) ounlukta olduu Konstitsyon (National Convention) tarafndan Girondin constitutional project taslan hazrlamakla grevlendirildi. Taslak basld ancak oylanmad. O srada Montagnardlar (Montagnards) Mecliste ounluu alarak kendi French Constitution of 1793 yrrle soktular. Condorcet, XVI. Louisnin idam meselesine kar km ve idam aleyhine konuma yapmt. Olas pheler karsnda saklanmay tercih etti. Mme Vernetin evinde 5 8 ay aras bir sre sakland. Burada insan ruhunun tarihsel geliimini anlatan Sketch for a Historical Picture of the Progress of the Human Spirit adl eserini yazd. Bu eser Aydnlanmann temel eserlerinden biri olacakt. Concordet, 25 Mart 1794te Parise dnerken tutukland ve konulduu hcrede l bulundu. Bu konuda en popler gr, Pierre Jean George Cabanisin ona zehir verdii ve Concordetin de bu zehiri itii yolundadr. Sketch for a Historical Picture of the Progress of the Human Spirit (Esquisse d'un tableau historique des progrs de l'esprit humain) gelime zerine yazl olan en etkileyici eserdir. Aydnlanmann merkezine Geliim Fikrini koyar. Gstermitir ki doa ve sosyal bilimlerdeki bilginin genilemesi, bireysel hrriyete, maddesel zenginlie ve merhamete sahip daha adil bir dnyann olumasna nclk edecektir. Concordet, insann yetkinleebileceine ve insanln sonsuzca ilerleyebileceine inanan ok nemli bir dnrd.

135

Devrim Geri ekiliyor

Jakoben Klbn Kaps

Devrim geri ekilmeye balamt da Meclis ve halkn byk ounluu kardevrimci deildi. Eski rejime dnlmesi dnlmyordu. Cumhuriyet terk edilmeyecekti. Konvansiyon, ona yaplan basklardan kurtulmak istiyordu. Aristokrasi de, kk bir terrc aznlk da tehlikeydi. Burjuvazi tek bana ynetmek istiyordu. Konvansiyon Meclisi terre kar saldrya geti. Kulpler, basn, Milli Muhafzlar, Paris Komn gibi devrim aralarnn karsna geti. Robespierrein idamndan sonra terrc kanunlar kaldrld veya deiiklie urad. Kamu Selameti Komitesinin yeleri yenilendi. Ve ksa srede yetkileri iyice ksld. Paris Belediyesi Kanun d ilan edildi. Bundan sonra Komn toplanmayacakt.

136

Jakoben parti de yklmaya balad. Dernekler aras balantlar yasakland. Dernekler polis denetimine verildi. Derneklerin topluluk adna dileke vermesi yasakland. Her dernek ye listelerini hazrlayp, yetkiliye yollayacak ve asacakt. nce Parisdeki Jakoben Kulpler kapatld. Peinden btn dernekler fes edildi. Basn Konvansiyonu destekliyordu. nk bu yeni basn burjuvayd ve jakobenlere karyd. Milli Muhafzlar iinden yoksullar, terristler, zanaatlar ve gndelikiler karldlar. Bu da artk eski Milli Muhafzlar deildi. Burjuvazi olup bitenlerden korkmu ve ipleri eline almt. Ancak ekonomik ve sosyal ok fazla glk vard. Burjuvazi ise kadro olarak bu glklerin stesinden gelecek durumda deildi. Ayrca kitleler de rejimin etkin gc olmaktan kmt. Konvansiyon Meclisi gerektike kitlelere kar orduyu kullanmaya balamt. Sanki ordu kitlelerin yerine geiyordu. Devrimin balarnda kitlelerin oynad rol imdi ordu tarafndan slenmeye balanmt. Dier yandan ise Fransz ordusunun ilerlemesi karsnda Prusya, spanya, Piemonte bar istemilerdi. Barere bunu ihanet olarak gryordu. Kamu Selameti Komitesinin bar dncesine gelmesi haftalarca sren grmelerden sonra olabildi. Bar grmeleri balad. Fransa Avrupann dkmn yapyordu. Fransann dousu, mttefik devletlerden oluan bir kuakla korunacakt. Fransa plan byleydi ama yrmedi. Fransa tam bir zafer kazanmamt. Avusturya ve ngiltere savaa devam ediyorlard. Prusya, 1795 Nisann da tek bana bar yapt. O zaten Douda, Polonya meselesinde, iki koalisyon orta ile Avusturya ve Rusya ile eliiyordu. Fransa ile bartan sonra douda elleri serbest kalmt. Prusya, Rheinin (Ren) sol yakasnn Fransa tarafndan igalini kabul etmiti. Fransa Maysta Birleik Eyaletler ile La Haye anlamasn imzalad. Hollanda uydu olmutu. Hemen peinden Hollanda da ihtilal patlad. Stathouder ngiltereye kat. Hollanda ayrca Fransaya Rheinin sol yakasndaki topraklarn da terk etmiti. Temmuz aynda ise spanya Fransa ile bar yapt. Saint Dominguein spanyol paras Fransaya verildi. Fransa da Avrupada igal ettii spanyol topraklarndan ekilecekti.

137

Direktuar rejimi, 1795

Paul Barras, Drektuar rejiminin anahtar kiisi, 1795 1799

Nisan 1795de Fransa ile Prusya arasnda Basel Bar imzaland. 1795 ylnda Polonyann ufak bir paras Prusya tarafndan alnd. 1793den 1795e kadar Rusya, Prusya ve Avusturyay, esas olarak, Polonyann paylalmas meselesi megul etmiti. Fransa ile koalisyon kuvvetleri arasndaki sava bitmeden htilal Hkmeti sona erdi. Konvansiyonun en hareketli yeleri idam edilmiti. Zayflam olan Konvansiyon 1793 Anayasasndan vazgeerek kuvvetler ayrlna dayanan yeni bir Anayasa kard. Bu Anayasaya gre yrtme be yeden meydana geliyordu. Bu be yeye Direktuar (Directoire) deniliyordu (2 Kasm 1795 10 Kasm 1799). Yasama ise seimle i bana gelen iki meclisten oluuyordu. Birincisi yallar meclisi, ikincisi 500ler meclisiydi. Yallar meclisinde yasama yetkisi yoktu. Yasay 500ler meclisi yapyordu. Asl g direktrlerdeydi. Be tane direktr vard. nmzdeki drt ylda 13 direktr grev yapacakt. Bu rejim Napolyon tarafndan yklacakt. Fransa durulmuyordu. htilale bal olan Paris halk isyan ediyordu. Dier lkelerce desteklenen kralclar isyan ediyordu. Konvansiyon da kendini orduyu kullanarak korumaya alyordu. ki meclisin seimi sonras, seilen yelerin ounluu kralc sanlnca Direktuar orduyu kullanarak muhalifleri saf d etti. Rejim hi de kanuni yollar kullanmyordu. Rejim paraszlktan fel haldeydi. Kanunsuz usullerle yoluna devam etmeye alyordu.

138

Fransz Hkmeti Fransann snrlarn doal snrlar yani Gaule snrlar olarak belirledi. Rhein ile Alpler arasndaki tm topraklar Fransaya ilhak etti. Fransz ordusu 1795 ylnda Hollandaya girdi. Fransann batsnda kargaa vard. Bu blgelerin anayasal gvenceleri askya alnd. Ordu komutanlarna lm cezas verebilme hakk tannd. Kendi vatandalarna, dman lkelerinde olduu gibi olaan st vergiler koyabileceklerdi. Olaan st mahkemeler kuruluyordu. Bir st mahkemeye gidebilme hakk kaldrlyordu. Askeri komisyonlar, kralc kyllerin eflerini kuruna diziyorlard.

Fransada nemli kral yanls ayaklanmay Napolyon Bonapart bastrmt. 5 Ekim 1795'te, kral yanllarnn ayaklanmasn bastrmadaki baars nedeniyle, Napolyon, Gvenlik Kuvvetleri komutanlna getirildi. Ksa srede, lkenin en saygn askeri otoritelerinden biri haline gelmiti. Dier Avrupa lkelerinde de karklklar vard. Avrupada alt halk tabakalar, Fransa Cumhuriyetine kar kurulan koalisyonu halka kar krallarn sava diye nitelendiriyorlard. Buna kar da lkelerde byk bir bask vard. Bask saflar netletirdi. Goethe, Schiller, Alfieri gibi kimi entelekteller szlerini geri alp, kenara ekildiler. Kimileri Fransaya kat. Bazlarnn inad glendi, onlar halkn iinde derinlemesine girdiler.

139

ngilterede tarm iilerinin cretleri yeterli deildi, ama tarmn maliyeti de yksekti. Tarm iilerinin cretlerinin yetersizliini herkes biliyordu. 1795de sulh yarglar toplantsnda tarm iilerine sspansiyon uygulanmas konuuldu. Grevi ruhban devir ald. Her ruhani blgede yarglarn ekmek fiyatn esas alarak yardm miktarn belirlenmeye baland. ngilterede halk ekmek istiyordu. Londrada dzenlenen byk mitingde Pitte hayr, Savaa hayr, Ekmek istiyoruz diye haykrlyordu. Koalisyon lkelerinin bazlarnn 1794 ylnda Fransa ile ikili bar anlamalar yapmas ile koalisyon atlamt. Hem sosyal tehlike vard ve hem de dengeler bozulmutu. Ama yine de Fransa karsnda ktann byk ksm direniyordu. 1795 Eyllnden sonra, Saint Petersburgta, Avusturya, Rusya ve ngiltere arasndaki l anlama yenilendi. Fransay dizginleyip, snrlar iine ekecek olan tek are krallk rejiminin geri gelmesiydi. Bu srada ngiltere ile Fransa arasnda yaplan grmeler bir sonu vermiyordu. Tek are kalmt, sonuna kadar sava

140

Osmanlnn Dousundaki Gelimeler, 1795

Aa Muhammed Han

randa Kerim Hann lmnden sonra kan kargaada Trk Kaarlardan Aa Muhammed, daha nce Nadir ahn yapt gibi saz eline ald. Efendisi tarafndan hadm edilmiti. Bu onu pek ok hadm gibi edilgenletirmedi. Hrn, fkeli, intikam duygular ile dolu bir insan haline geldi. nce tm Kaarlara boyun edirip, onlar rann fethi iin peine takt. Kendini ah ilan ettirdi. Kaarlar hanedann kurdu (1794 1925). 1795de Zendlerden sfahan ve iraz ald. Kafkasyada Rus ve Grclerin zerine yryp, onlar ezdi. Yakalad Hristiyanlar kesip, dorad. Georgievsky Antlamas ile Rusya Grcistan' otonom ama kendine bal bir devlet haline getirmiti. Rusya, ar Pavel'in zamannda ve bundan sonraki 70 yl iinde de yava yava Grcistan'n hiyerarisini, yerel hkmdarlarn, ortadan kaldrd. Rusya Grcistanda mahalli bir ynetim kurdu.

141

1795in Baz Olaylar

in mparatoru Qianlong 60 yl saltanat srdkten sonra imparatorluktan feragat etti. Yerine Jiaqing (1796 1821) imparator oldu. Qianlong 1799da ld.
Kuzeybat Yerli Sava

Temmuz 1795de Sadrazam zzet Mehmet Paa zamannda stanbulda byk bir yangn kt.

ngiltere Waleste Pontcysyllte Aqueduct kanal kprs inaat balad. Bramah (1748 1814) Hidrolik presin patentini ald. Austos aynda Amerikada Kuzeybat Yerli Savan bitiren Greenville Anlamas imzaland. Eyll aynda rlandada Protestan kuvvetleri Katolikleri Diamond Muharebesinde yendiler. 27 Ekimde ABD ile spanya snrlar belirleyen Madrid Anlamasn imzaladlar. Curaaoda byk bir kle ayaklanmas patlad. stanbulda Fransz eliliinin n ayak olduu Haber Blteni (Bulletin des nouvelles) yaynland. Alman besteci Johann Christoph Friedrich Bach (d. 1732), talyan Jeolojist Giovanni Arduino (d. 1714), Fransz lider giyotinle idam edildi Antoine Quentin Fouquier-Tinville (d. 1746), ransz anatomist Pierre-Joseph Desault (d. 1744), Fransz tarihi Louis-Georges de Brquigny (d. 1714), Fransz ressam Charles-Amde-Philippe van Loo (d. 1719) bu yl ldler.

142

Frank, Monge, Jenner

Gaspard monge

Jacop Frank 1795 tarihinde ld. Frankn lmnn ardndan Moravya ve Bohemya'da Yahudiliklerini srdren mritler, o dnem Yahudi cemaatlerinde yaylan Haskalah (Haskalah, Yahudi Aydnlanmas olarak adlandrlr) akmyla yakn iliki iine girdiler, ayrca Kabala'nn devrimci mistisizmi ile Aydnlanma'nn rasyonal dnceleri arasnda ba kurma yoluna gittiler. Jacop Frankn kuzeni Moses, son dnem Frankist akmnn nde gelenlerindendi. Moses, daha sonra Franz Thomas von Schoenfeld adyla nl bir Alman yazar ve mistik bir Yahudi Kabala sisteminin kurucusu olarak nlendi. Daha sonra da Junius Frey adyla devrimci bir Jakoben oldu. Gaspard Monge (1746 1818) Fransada Mezieres mhendislik okulunda teknik yardmcyd. 1764de kent plan yaparken kullanlan metodun ve hesaplarn karmakl dikkatini ekti. Daha nce mhendislerce, ta ustalarnca veya dier inaatlarca kullanlan blk prk geometrik zmlemeleri bir araya getirip, toparlad. Bulmay baard Tasar Geometriydi. Yntem okul komutan tarafndan hemen kabul edildi. Ancak, bulu baka lkelere yaylmasn diye 1795 ylna kadar yaynlanmad. Jenner (1749 1823), ngilterede halk alamakla ykmlyd. neklerin yakaland iee yakalanan insanlarn daha sonra insan ieine kar diren gelitirdiklerini gzlemledi. Deney ve gzlemleri 20 yl srd. 1795 ylnda bir ocuu alad. Kitabn 1798 ylnda yaynlayacak ve byk helecan uyandracakt. Avrupa kurtulmutu. nk metot Hindistan, ran ve Peruda nceden biniyordu. Ama evrensel olan Jennerin buluudur.

143

Napolyon Fransa Bakomutan, 1796

Josephine

Napolyon 1796'da talya'daki Fransz ordusunun bakomutan oldu. 10 Nisan 1796'da General de Beauharnais'in dul kars Josephine ile evlendi. ki gn sonra Fransa ordusu Avusturyay bara zorlamak iin Kuzey talya'ya saldrya geti. Avusturya ordularn art arda yenilgiye uratmaya balad. Montenotte Muharebesi, Napolon Bonaparten ordu komutan olarak kazand ilk zaferdi. Bu srada Bacri ve Busnach adl Cezayirli Yahudi tccarlar Napolyonun ordusuna buday veriyorlard. Bu tccarlarn Fransaya buday sat 1795 de balam, 1799a kadar devam etmitir. Napolyon pahal olduu gerekesi ile alnan buday paralarn demeyi reddetti.

144

15 Maysta Napolyon halkn alklar ile Milanoya girdi. Parma, Papa, Napoli pe pee bar istediler. Avusturyallar Mantovada kuatldlar. Avusturya Mantovay boaltmak iin urap, duracaktr.

Mantua (Mantova) kuatmas

Fransada Direktuar rejimi, bir nceki Anayasann tersine olarak, Genel Af ilan etmiti. Bylece dar kaanlar dnebileceklerdi. Tek ykmllkleri Cumhuriyete ballk and imek olacakt. Yeni rejim, Fransann ileri gelenlerini Devrime balamaya alyordu. Ancak bu srada, Fransada Babeuf ve arkadalar Eiti htilaline hazrlanyorlard. 1796 Mays aynda tutuklandlar. Eyllde Grenelle karargah bakaldrd. Onlar da kolayca bastrldlar.

145

Berberi Korsanlara Hara Verme

Trablusta Ali Bulgurun torunu Yusuf, iktidar ele geirdi. Tunus ile ABD arasnda Tripoli Anlamas imzaland. XVI. yzyln ortalarnda bu yana Kuzey Afrikada stlenmi olan Trk korsanlar Akdeniz'in kontroln ellerinde tutuyorlard. ABD, ngiltere'den bamszln kazand srada, Kuzey Afrika'daki Beylerbeyilikler(Trablusgarp, Tunus, Cezayir ve Fas Sultanl) tam 300 yldr bu blgedeki Avrupa lkelerinin ve dier devletlerinin gemilerini avlyorlard. Korsanlarn stratejisi olduka basit ama etkiliydi. Akdeniz'de kk ama hzl gemilerle seyrediyorlar, stn hzlar ve manevra kabiliyetleri ile ticaret gemilerini yakalyorlard. Kendileri iin bir handikap olan silahlarnn azln da bu sayede dengeliyorlard. Yakalanan gemilere ve yklerine el konuluyor, mrettebatlar da esir alnyordu. Mrettebat lkeleri kurtulmalar iin fidye demeyi kabul edene kadar esaret altnda tutuluyordu. Eer fidye denmezse, kle olarak satlyorlard. Zamanla Akdenize komu devletler bu durumun stesinden gelmek iin Cezayir Beylerbeyliine ve dierlerine yllk hara denmesini daha uygun buldular. Yllk denen bu hara sayesinde gemilerine serbest gei hakk satn alyorlard. Eer hara denmezse deme yapmayan lkeye sava ilan ediliyordu. Bundan sonra da Berberi donanmas o lkenin gemilerine saldrmaya balard. Amerikan kolonileri de ngiliz mparatorluu'nun bir paras olduu srada ngiliz donanmas, ngiltere ve Berberi devletleri arasnda yaplan anlamalar sayesinde korunuyordu. Fakat bu durum Amerikan kolonileri bamsz olunca deiti, bu koruma perdesi kalkt. Bu yzden de gen Amerikan devleti Kuzey Afrikadaki Beylerbeyiliklerle acilen bir anlama yapmaya mecbur oldu. 1796'da bu Beylerbeyilikler ve Fas Sultanlna denen hara olduka makul seviyedeydi. rnein ABDnin Trablusgarpa verdii yllk hara 60.000 $ idi.

146

1796da Baz Gelimeler

ar Paul

Aa Muhammed, Horasan Nadir ahn oullarnn elinden ald. Bu kadar baardan sonra ehinah olarak ta giydi. Ancak Ruslar Tiflis katliamlarnn cn almaya geldiler. Grcistan, Dastan ve irvan ele geirdiler. Aras nehrini atlar. Mugan ovasna vardlar. Aa Muhammed mparatorluu korumak iin Ruslarn zerine yrd. Rusyada sanayi ilerlemesi, tm imkanlar nne alnca ok hzl olmutu. 1796 ylnda imalathane says 3.161 olmutu. Rusya nfusu da 29 milyona ulamt. Asrn sonunda nfus Fransay geecekti. Bu yl Kasm aynda II. Catherina ld, yerine I. Paul geti. I. Paul, Osmanllarla bar yanls gibi grlyordu. 1796 1797de Bat Ekonomik bir bunalm yaad. Britanya ve ABDlerindeki ticari bunalmlar, Atlantik kredi pazarnda bir dizi bunalm ve panie sebep oldu. Problem ilk olarak ABDde toprak speklasyonu yapld algs nedeniyle ortaya kt. 1797de ngiliz Bankasnn baz demeleri askya almasyla derinleecekti. Tennessee ABDnin 16. devleti oldu. stanbulda Gazette Franaise de Constantinople yayna balad. sko bilim adam John H. D. Anderson (d. 1726), Fransz yazar Guillaume Thomas Franois Raynal (d. 1713), Alman air Johann Peter Uz (d. 1720), Amerikal bilim adam, astronom, matematiki David Rittenhouse (d. 1732), sko air Robert Burns (d. 1759), sko filozof Thomas Reid (d. 1710) bu yl ldler.

147

Babeuf

Babeuf

Babeuf (1760 1797), gazetesinde Cumhuriyetin esas eitlii kurmas gerektiini, sadece siyasi eitliin bo ve sama bir ey olduunu yaynlyordu. Bu nedenle rejim komnist bir rejim olmalyd. zel mlkiyeti kaldrmak, krall ve feodaliteyi kaldrmak kadar kolay bir iti. Babeufn gazetesi etrafnda komnist bir grup olumutu. Bunlar arasnda Darth, Bodson, Antonelle, Buonarroti vard. Bu komnistler Panteon kuruluunu kurdular. Ancak onlardan phelenen Direktrler, 1795de kuvvet kullanarak kuruluu kapattlar. Aslnda grup dalmamt. Eitler Suikast denilen bir suikast tertipledi. Bu suikastn peinden iktidara zorla el konacakt. Komnist diktatrlk altnda, ekonomik eitlik yava yava (adm adm) salanacakt. Burada kullanlan komnist sz bir yaktrma deildir. Sz konusu kiilerin kendi adlandrmalardr. Sosyalist szc daha sonra ortaya kmtr.

148

Gne Sistemi Uzayda Bir Nokta

Saman Yolu

Evren gittike insann gznde alyordu. Laplace (1749 1827), 1796 ylnda, Dnya Sisteminin Aklan adl eserini bastrd. Bu kitap o gne kadar bulunmu bilgileri dorulukla topluyor ve birbirine balyordu. Pek ok adan bir din kitab bile saylabilinirdi. Bu kitap, astronomi tarihini, gk cisimlerinin grnr ve hakiki hareketlerini, evrensel ekim kuramn anlatyordu. Gne sisteminin tesinde saysz yldzlar vard. Bunlar zamanla parlaklklarn kaybedip, snp gidiyorlard. Ancak klar bitse bile varlklar sryordu. Yldzlar uzayda eitli guruplar oluturmulard. Gneimiz Samanyolu denen ve parlak yldzlardan oluan kmenin iindeydi. Bulutsu madde, bulutsudan bulutsuya deiecek ekilde younlayor gibidir. Gne sistemi de balangta bir bulutsuydu. Zamanla younlat. Younlama arttka dnme hz da artyordu. Younlama ve hz deiiklii, merkezdeki oluumdan halkalar koparp, ayrd. Bu halkalarn her birinde farkl younlamalar oldu ve bunlardan gezegenler ortaya kt.

149

Laplace bu kitab ile duraan sistemlerin yerine deien sistem kavramn ortaya koymutu. Uzay zaman iinde deiiyordu. Laplacen eseri filozofik bir eserdi. Eser u szlerle bitiyordu: Astronomi, konusunun saygnl ve kuramlarnn hakimiyeti bakmndan, insan aklnn en gzel ant, zekasnn en soylu simgesidir. Duygularn ve kendine saygnn hayalleri ile byyen insan, uzun sre, kendini yldz hareketlerinin merkezi olarak grd ve bo bir gurura kaplp, doan korkularla cezaland. Sonunda, nice yz yllk almalar, gzlerinin nndeki perdeyi kaldrd. O zaman, insan kendini Gne sisteminde hemen hemen fark edilemez bir gezegenin zerinde buldu. Gne sistemi de, ne denli byk olursa olsun, uzayn usuz bucakszlnda bir noktadan baka bir ey deildir rlandal dnr Thomas Reid ld (1710 1796). Reid, Glasgow niversitesinde profesrd. Diyordu ki d deneyler kadar i deneyler de nemlidir. nsan ruhunu doutan zerine hi bir ey yazlmam bo bir kat sayan Locke, Berkeley ve Hume yanlyordu. yle yarglar vardr ki, bunlar kendiliinden insan ruhunda meydana gelir. Doruyu yanltan, iyiyi ktden ayrt eden insanla beraber domu olan bu yarg gcdr. Buna saduyu denir.

150

1797de Osmanl Gelimeler

mparatorluundaki

Safranbolu

Osmanl imparatorluunun harc tmar sistemiydi, ama o km ve gcn kaybetmiti. Avrupadan Osmanl topraklarna akan gm para da bunda rol oynamt. Para kolay bulunur olunca, devlet tmarlar iltizama vermeye balamt. Tmar sisteminin zayflamas merkezi ynetimin etkin bir eyalet ynetimi gstermesini de engelliyordu. III. Selim ve peinden II. Mahmut dnemleri merkezi ynetimin en az etkin olduu dnemlerdir. Zaten Cezayir, Tunus ve Trablusgarp merkeze ok zayf balarla balyd. Msr fiilen Memluklar (Klemenler) ynetiyordu. Suriyede Cezzar Ahmet Paa bana buyruktu. Anadolu ve Rumelinin pek ok yerinde Ayanlar ortaya kp, ynetimi fiilen slenmiti. Bunlardan biri de Vidinde Pazvantolu Osman Aa idi. Pazvantolu, snrda nbet tutan yenieriydi. Belgrada, merkeze, bakaldran yenieriler ona kuvvet verdiler. Pazvantolu Eflak ve Bodan haraca kesmeye balad. Pazvantolu 1797 ylnda Belgrattan Karadenize kadar, btn Tuna havzasn ve nerede ise Bulgaristan hkm altna almt. Ona kar merkezi devlet sefer dzenledi. Bununla birlikte o Vidin ve evresine hkmetmeye devam etti. Onu rapt zapta alabilmek iin Osmanl devleti paalk bile verdi. Bu srada Trablus ekilsel de olsa Osmanlya bamlln devam ettiriyordu. Trablusta Yusuf beylerbeyi unvann Osmanldan ald.

151

Fransa Avusturyay Bara Zorluyor, 1797

Campo Formio'dan sonra orta Avrupa

ubat aynda Fransa son defa olarak ngiltereye karma yapt. Fransa karmas baarsz oldu, ngilizler Fransz kuvvetlerini pskrttler. karmann komutan William Tate, Fishguardda ngilizlere esir dt. talyada Napolyon, Ocak 1797'de talya'daki Avusturya askeri varln (Mantova) teslim ald. Alpleri ap, Viyana zerine yrd. Avusturya'nn atekes istemesi zerine bar grmelerine balad. Ancak grmeler uzad ve antlama 17 Ekim 1797 tarihinde imzaland. Napolyon, talya seferi sonunda, Habsburglar, Campo Formio anlamasn imzalamak zorunda brakmt. Bu anlama ile Venedik Cumhuriyeti sona eriyordu. Topraklarn Fransa ve Avusturya paylayorlard. Fransaya Korfu ve evresindeki 6 ada ile Arnavutluk kysndaki Preveze, Parga, Vonitza ve Butrinto dmt. Artk Fransa ile Osmanllar snr komusuydular.

152

Napolyon Milanoda Moradan Manyot heyetini kabul etmiti. Daha sonra Ege adalarn alnca Korfuyu Fransz etkisinin merkezi haline getirdi. Yunanistanda gelimelerin etkisi byk olmutu. Fransada Babeuf, arkadalar ve Grenelle karargah isyann yapanlar giyotine gittiler. Jakobenler bu infazlar durdurmaya altlar, ancak baarl olamadlar. Jakobenlerin ah gitmi, vah kalmt. Ama yine de hortlamalar herkesi korkutuyordu. Babeuf taraftarlarnn nemli bir ksm srgne yollanmt. Bunlar bir sre sonra affedildiler. lerinden bazlar Bonapartist oldu. Buonarroti, ihtilal dncesine sadk kald. Daha sonra talya Birliini kurmaya alan Carbonari hareketinin nde gelenlerinden biri oldu. 1837de lene kadar hazrlanan btn suikastlara katld.

153

Yeni Bir Anayasa Daha, 1797

Luxembourg Saray

htilalin VIII. Ylnda Fransada yeni bir Anayasa yapld. Daha nce kaldrlm olan genel oy ilke olarak yeniden kabul edildi. Bu srada plebisit hesaba katlmazsa aslnda halk kitlesi siyasi hayatn dna itilmiti. nk sadece paras olan seilebiliyordu. Seilebilme, dar bir oligarinin tekelindeydi. Seme yetkisi de bir pltokrasinin eline gemiti. Aslnda her ey yukardan gelene balyd. Bu sistemde halkn esas temsilcisi 1. Konsl veya mparatordu. Genel oy, plebisit eklinde, Anayasa snrlar iinde, 1. Konsle ok geni egemenlik yetkisi veriyordu. 1. Konsl, bakanlar, yksek grevlileri, yerel ynetimleri istedii gibi atayp, grevden alabiliyordu. Kanun nerme ve ilan etme yetkisi vard. Meclislerin bir blm yelerini o seiyordu. VIII. yl Anayasas Devlet Konseyi adnda bir konsey n grmt. Devlet konseyi yelerini 1. Konsl seiyordu. Konseyi konsller ynetiyorlard. Konsey kanun tasarlarn, kamu ynetim tzklerini hazrlyordu. Bir dier grevi de idari uyumazlklar zmlemekti. Anayasay korumakla grevli Koruyucu Senatonun nemli yelerini de Konsller seiyordu. Senato, daha sonra geri kalan yelerini kendi seerek tamamlyordu. Senato yeleri yaam boyu seiliyorlard ve saylar da 80 kiiydi.

154

Adams Jeferson ekimesi

John Adams

ABDde, George Washington 1797'de sona eren 2. Bakanlndan sonra bir daha aday olmayacan aklamt. Yerine bakan yardmcs John Adams seildi. Karsnda rakip olarak Bamszlk Bildirgesinin nl mimar Thomas Jefferson vard. John Adams Thomas Jefferson'u yenerek, 17971801 yllar arasnda Amerika Birleik Devletleri bakan olarak grev yapt. Thomas Jefferson da Adams'n Bakan Yardmcs oldu. Washington, Amerikan Bakanlk kurumunu ekillendirmiti ve iki dnem, sekiz yl sonra, nc dnem bakanlktan vazgeerek lkesinde bir gelenek yaratmt. Bu gelenek Franklin D. Roosevelt'e kadar devam etti, sonra anayasallat. Washington bir sre sonra 1799'da ld. John Adams ve Thomas Jefferson devrim yolunu beraber yrm, iki dava arkadayd. Onlar sk sk birbirlerini tamamlam, birbirlerini dzerltmilerdi. Bu iki iyi arkada daima birbirlerini sayg ve sevgiyle anan ve bir kulaklar birbirlerinde olan kiilerdi.

155

Bozulan Ekonomiler, 1797

Pitt the Younger

Uzun zamandr devam eden srekli savalar ngiliz ekonomisini iyice bozmutu. Ekonomik bunalm vard. ubat aynda ngiltere Bankas 1 ve 2 poundluk kat paralar piyasaya kard. ngiliz Bankasnda hesab olan mevduat sahipleri, bir Fransz karmas korkusu ile paralarn bankadan ekmeye baladlar. Bu bankay iflasa srkleyecekti. demelerin bir ksm durduruldu. ngilterede hkmet, bankalara kaimelerin karln dememe izni verdi.

156

Olay, ABDlerindeki emlak piyasas k ile birleince, Amerikan ky eridinde ve Karaiblerde finans ve ticaret pazarnda durgunlua sebep oldu. ngiltere hem pahal ve hem de durgun bir durum yayordu. Bu bunalm tabii ki Franszlar ile Koalisyon arasndaki sava da etkilemiti. ngiliz yardmlar Koalisyon glerinin giderlerini karlamamaya balad. Kat parann srm iyice dt. 1795den beri ekonomik bunalm ve savan sosyal sarsntlar ngiltere ve rlandada karklk ve protestolara sebep oluyordu. Bunlar 1796 ve 97de dorua ktlar. 1797de donanma isyan etti. Gemilerde denizci komiteleri kuruldu. ampiyon gemisindeki komite: insan haklar en iyi Fransada tannyor, Fransa tarafna geelim nerisinde bulundu. Kuvvetli olaslk ile bu gelimeler Pitti bar dnmeye zorlamtr. Fransz ordusu sosyal sava srdrrken, asker kaaklar da artmt. Ordunun nerede ise yars asker kaa olmutu. Pek ok asker de teskere alp, ordudan ayrlmt. Kalanlar orduyu rahata para kazanabilecekleri bir meslek olarak gryorlard. Orduda efe ballk lkeye ballkla zde olmutu. Ancak Fransz ordusu hala ve sapna kadar Cumhuriyeti bir orduydu. Fransz Ordusuna da para lazmd. Assignat ile para salamak mmkn grlmyordu. aresiz savan sava beslemesi gerekiyordu. Sava sadece orduyu deil, cumhuriyeti de besleyecekti. Hatta zel kiilerde bundan byk faydalar salayacaklard. Btn bunlara ramen, bu ordu hala, her haliyle, bir cumhuriyet ve cumhuriyetiler ordusuydu. Savatan yani yamadan ve haratan gelen paralar Kamu Kasasnda saklanyordu. Kasaya Papadan 100 milyondan fazla para girdi. svire de altn yumurtlayan tavuktu. Berne hazinesine el konunca Msr seferi finanse edilmi olacakt. Fransz ordusu her eyi alyordu. Buna sanat eserleri de dahildi. Halkn reaksiyonuna kar Franszlar orantsz g kullanyorlard. Napolyon, Binasco kasabasnn yaklmasn ve herkesin ldrlmesi emrini vermiti. Paviada ise tm belediye mensuplar kuruna dizildi.

157

1797nin Baz Gelimeleri

USS Constitution yeniden yapm

Nisan aynda, ngiliz donanmas Puerto Rico, San Juana byk bir kartma yapt ve burada byk bir malubiyete urad. Bu Britanya donanmasnn gelecek yllarda alaca yenilgilerin en byyd. Temmuz aynda, Santa Cruz savanda Nelson bir kolunu kaybetti. Ekim aynda USS Constitution adl 44 toplu ABD sava gemisi Tripoli aklarnda Berberi korsan gemileri ile savat. ubat aynda spanyollar Trinidad Britanya donanmasna teslim ettiler. randa Ruslarn zerine yrm olan Aa Muhammed kendi adamlar tarafndan ldrld. Yerine Feth Ali ah geti (1797 1843). Ruslar ile ran arasnda uzun bir sava balad.

158

Kaarlar randa ne ulusal birlii salayabildiler, ne de lkeyi eski snrlarna vardrabildiler. Sadece ran smrm, soymulard. Ynetimleri tamamen dehet yaratmaya dayanmt. rann sanatta, mimaride, genel olarak kltrde yaratm olduklar byk medeniyet de geti. Kaarlar, lkeye alk olduu bykl verememilerdi. 1797 ylnda matematiki Carnot (1753 1823) Sonsuz Kk Hesabin Metafizii zerine Dnceler adl eserini tamamlad. Bu Sonsuz Kk kavramn tahayyl etmekte zorlanan geometricilere bir cevapt. Carnot, miktarlarn oluum halinde olduunu, sreklilik kanunu sonucu yok olup gittiklerini gsterdi. Carnot Sonsuz Kk hesab am ve belirgin hale getirmiti. Fransz besteci Antoine Dauvergne (b. 1713), sko jeolojist James Hutton (b. 1726), rlandal flozof Edmund Burke (b. 1723), Elakl yazar Ienchi Vcrescu (b. 1740), eminist yazar Mary Wollstonecraft (b. 1759), Prusya kral Frederick William II (b. 1744), Fransz gemi yapmcs ve tccar Jacques-Alexandre Laffon de Ladebat (b. 1719), ngiliz fiziki Richard Brocklesby (b. 1722), 1797 ylnda ldler.

159

Napolyonun Msr Seferi, 1798

Piramitler Sava

Fransa, svire ile Gney talyay igal etti. Buralar, antik adlar kullanarak, birer cumhuriyet ekline sokuyordu. Fransann igal ettii btn lkeler, Fransz rejimine benzer bir rejim uyguluyorlard. Buralarda iktidar Fransz rejimi yanls bir aznln eline gemiti. Bu iktidarlar Fransz ordusuna dayanarak, asillerin ve ruhbann servetine el koyuyordu. Ancak Fransa bunlarn parasn alyor ayrca sava vergisi uygulatyordu. Bylece, bu lkelerde halkta, Fransa aleyhine nefret uyanmaya balamt. svirenin Fransa tarafndan igali, sonunda, kanton sistemine yol aacakt. Fransz ynetimi (Direktrler), 1798 yl balarnda Napolyon'u ngiltere anakarasnn istilasyla grevlendirdiler. Ancak Napolyon, denizlerde etkili bir stnlk salanmadan byle bir operasyonun baar ans tamadn, ngiltere'ye kar dolayl bir strateji izlemenin en mantkl yol olduunu savundu. Bunun iin de, Msr'n igal edilerek ngiltere'nin Uzakdou ticaret yolunun kesilmesini nerdi. nerisi kabul edildi.

160

Aslnda rlanda iyice karmt. ABDden para ve malzeme toplanyordu. rlanda isyan edecek, Fransada karma yapacakt. 1798de rlanda bakaldrd, ama Fransz karmas gereklemedi. Napolyon, ngilizlerin Hindistan yolunu kesmek istiyordu. Bunun iin hedefi Msrd. Osmanl hkmeti ise byle bir olasl dnmyor, Fransann Mora, Girit, Kbrs ve Dalmaya kylarn alacandan endie ediyordu. Osmanl buralar takviye etti. Napolyon Toulonda gizlice Msr karmasna hazrland. 19 Mays 1798de Fransa donanmas denize ald. Amiral Nelson komutasndaki ngiliz donanmasn atlatp, Malta adasn ele geirdi. Fransz askerleri 1 Temmuzda skenderiye nlerine geldi. skenderiye hemen teslim oldu. Napolyon Kahireye doru ilerliyordu. 13 Temmuzda Memluk Murat Bey Rahmaniyede Fransz kuvvetlerine yenildi. 21 Temmuzda da Piramitler savanda Msr yine yenildi. Memluk beyleri Murat ve brahim Beyler 10.000er kiilik kuvvetleri ile Napolyona direnmeye alyorlard. Osmanl beylerbeyi Ebubekir Paann ise kayda deer bir kuvveti yoktu. Fransa, aa Msra hakim oldu. Msra gelen Bonapart, Osmanl mparatorluunun dman olarak deil, Osmanl otoritesini reddeden Memluk rejiminin dman olarak geldiini sylyordu. Bonaparte Memluk rejimine ldrc bir darbe vurmutu. Bu srada gya Osmanllara bal olan Trablus Beyi Yusuf, Bonaparte ile anlama yapt. 1 Temmuz 1798de Fransz kuvvetleri Msra ktnda, Osmanl ynetimi Fransaya kar ok iyi duygular besliyordu. Islahatlarda Fransa rnek alnmaya allyordu. karma haberi Osmanl devlet adamlar arasnda byk bir aknlk yaratt. zerlerine birlikler sevk edildi. Bonapart, zerine yollanan kuvvetleri yenerek Temmuz sonunda Kahireyi ele geirmiti. Osmanl merkezi ynetimi tm eyaletlere fermanlar yollayarak, eyaletlerin Fransa ile olan ilikilerini kesmelerini istedi. Tunus beyi Hammuda, simgesel olarak emre uydu ise de Fransz tacirler Tunustaki ilerine devam ettiler. Tunus oktan bamsz olabilirdi ama dini balar kimse koparmay gze alamyordu. eklen bile olsa hala Osmanlya bamllk sryordu. Osmanl merkezi ynetimi Cezayir days Mustafa dayya, Fransaya sava amas iin bastryordu. Mustafa day bu emri olabildiince geciktirdi. Sonra emre uydu ise de etkili bir ey yapmad. Bu yldan sonra 1817 ylna kadar srecek bir istikrarsz dnem Cezayirde balad. Bu sre zarnda 6 day ibana gelecek ve bunlar askeri darbelerle yerlerinden indirilecek ve ldrleceklerdi. Cezayirin gelirleri hatr saylr bir tarzda dmt. Artk korsanlk yaplamyor, yaplsa bile gelir getirmiyordu. Hele sava esirlerinden veya korsanlktan gelen esirlerden elde edilen kazan da kapanmt. Cezayir fakirleiyor ve hzla zayflyordu.

161

Nelson Fransz Donanmasn yok ediyor, 1798

Nil Deniz Sava

Bonapartn Msr harekatn ngiltere ve Rusya karlarna uygun bulmuyorlard. Bu devletler hemen Osmanllarla Fransaya kar ittifak anlamas yapmak zere harekete getiler. ngiliz amirali Nelson, 1 Austosta Fransz donanmasn yok etti. Bylece Bonapart Msrda ksld, kald. A. Horatio Nelson Napolyon Savalarnda savam ok nemli bir ngiliz amiralidir. Norfolk'da doup Trafalgar sava srasnda hayatn kaybetmitir. 17711805 yllar arasnda denizcilik yapm ve 47 yanda lmtr. Nelson'un Fransz donamasn imha etmesi kolay olmad. ki donanma btn Akdeniz'de bir ke kapmaca oynad. Hatta Nelson Fransz donanmas bulmak iin onu bir ara okyanusta aram ve bir keresinde de youn sis nedeniyle yanndan geen Franszlar grememiti. Fransz donanmas yok edilince, Osmanl Devleti Nelson'a bu stn hizmetinde dolay Osmanl Nian verdi. Bu nian ilk defa bir yabanc komutana veriliyordu.

162

Osmanl Devleti Zor Durumda, 1798

Rigas Feraios

Halepte yenieriler bir camide ok sayda erifi ldrdler. eriflerle yenieriler arasnda vuruma balad. Sonunda yenieriler kazandlar. Osmanl imparatorluu 2 Eyll 1798de Fransaya sava ilan etti. Eski bir adet olarak, sava ilan edilen lkenin temsilcileri Yedikule zindanna konurdu. Bu uygulama Fransz eli ve maslahatgzarna da uyguland. Ancak bu ilem, bu konuda yaplan son uygulama olacakt. Osmanl ve Fransz devletleri 400 yldr fiilen savamamlard. Bu savan sonular Ortadou Fransz ticareti iin bir felaket oldu. Fransz diplomatlar, tacirler tutukland. Fransz mallarna el kondu. Franszlar tarafndan ele geirilmi olan Ege adalar Osmanllar tarafndan geri alnd. Cezzar Ahmet Paa Sevahil ve Msr Seraskeri yapld. Emrine 700 Nizam- Cedid askeri yolland. 5 Eyllde bir Rus filosu Bykdereye geldi. Bu srada Osmanl-Rus ortak donanmas da Fransann elindeki Yedi Adalara hcum etti.

163

III. Selim, Srbistana ok iyi bir ynetici olan Bayraktar Hac Mustafa Paay tayin etmiti. Hac Mustafa Paa, o derece sevildi ki kendisine Srplarn Anas lakab takld. Azgnlk ve zulm yapan yenierileri tedib etti. Onlar da Vidinli Pazvantoluna sndlar. Balkanlarda Pazvantolu isyan kard. syan Srbistan ve Eflaka yayld. Yaplmakta olan yeniletirmelere kar olanlarda yanna katldlar. 1798de isyanclar yenildi. Ancak Fransa ile sava nedeniyle III. Selim, isyanclara uygun koullarda bar nerdi. Bu srada Yunanistan da kaynyordu. Yunan airi Konstantinos Rigasn iirleri halk vatanseverlik duygularn aa kararak coturuyordu. Rigas bir sre Bonapartn yardmn bekledi. Bu gereklemeyince, Grek olmayan halklar da iine alacak byk bir Yunanistan Cumhuriyeti kurmann peine dt. Viyanada almalarn yrtrken, Avusturya imparatorluuna kar kt. Avusturyallar da Rigas tutuklayp, Osmanlya teslim ettiler. 24 Haziran 1798de idam edildi.

164

1798de Baz Gelimeler

Kara lm

1798 ylnda Fransann evresinde uydu devletlerden olumu bir blge ortaya kmt. Rahip Malthus (1766 1834), Nfus lkesi zerine Denemeler adl eserinde Birden gelen bir lme hazr ya da clz bir yaama mahkum olduktan sonra, onca insan dnyaya getirmek neden? diye soruyordu. Eseri byk yank yapt. ok nemli saptamalarda bulunuyordu. ngilteredeki Yoksullar Hakkndaki Kanuna kar kyordu. Nfus geometrik artarken, gda maddeleri aritmetik arttn sylyor, herkesi tehlikeye kar uyaryordu. Nfus art ile sefaleti de birbiri ile ilintilendiriyordu. ngilterede Malthusc dernekler kuruldu. Bunlarn iinde sefalet iindeki insanlarn oalmalarna kar kanlar vard. Bu sralarda Braknz yapsnlar, braknz gesinler dncesine tepki duyan herkes Godwinin peine taklmt. Godwin mevcut sefaletin sebebini adaletsiz gelir dalmnda ve mlkiyette buluyordu. Ulusal zenginliin eitsiz dalm ve mlkiyetin kk bir aznln elinde toplanmas . Malthusa esas Marx ve Engels kar kacakt. Onlara gre, Malthus retim gerekleri iin, iiyi yk hayvan derecesine indirmekte ve ilave olarak onu, alktan lrken, bekar yaamaya mahkum etmektedir . Malthusu liberaller sevmilerdi. Malthus sylemiyle sosyal reformlar saf d ediyordu. Jean Baptist Say nsanlar ocuk yapmaktan ok, para biriktirmeye zendirmek yerinde olur diyordu. Brezilyada ilk nfus saym yapld. 3,5 milyon kiinin 2 milyonu siyah deriliydi. Alman yazar Karl Wilhelm Ramler (d. 1725), Alman entomolojist Nikolaus Poda von Neuhaus (d. 1723), talyan maceraperest ve yazar Giacomo Casanova (d. 1725), talyan fiziki Luigi Galvani (d. 1763) 1798 ylnda ldler. 165

WordsWorth

William Wordsworth 28 yanda

William Wordsworth (1770 1850) Romantik dnemin nde gelen airlerindendir. Samuel Taylor Coleridge ile birlikte yaymladklar Lyrical Ballads ile ngiliz edebiyatnda Romantik dnemin balattlar. Cambridgede okudu, sonra Fransa'ya gitti ve Fransz devrimcilerinin dncesini benimsedi. lk iir kitaplarn (The Evening Walk (Akam Yry), Descriptive Sketches) 1793'te yaymlad. 1797'de, Alfoxden'de (Somerset) arkada Coleridge'in yanna yerleti. ki air birlikte The Lyrical Ballads (Lirik Baladlar, 1798) adl bir iir kitab yaymladlar. Romantizmin gerek bildirisi olan bu eserde Wordsworth, iirleriyle tabiat sevgisini dile getiriyordu. Almanya'ya yapt bir geziden sonra Gller blgesine, sonra 1813'te Rydal Mount'a yerleen Wordsworth, ancak lmnden sonra yaymlanan ve bir eit otobiyografi olan uzun bir iir yazd(The Prelude). 1813den sonra eitli iir kitaplar yaymlad: Poems Dedicated to National ndependance and Liberty (Milli Bamszla ve Hrriyete Adanm iirler, 1802-1816); The Excursion (Gezi, 1814); Peter Bell (1819); Memorials of a Tour on the Continent (Bir Avrupa Gezisinden Hatralar, 1822). 166

1843'te Southey'nin lm zerine saray airi oldu. XVIII. yzyl airlerini hor gryordu. Wordsworth, iirde konuma dilinin somut ve renkli kelimelerini kullanmak istedi. Rousseau'nun etkisi altnda, tabiat sevgisini dile getirdi ve tabiatta ebedi gzellikle iyiliin grnmeyen varln sezdirmee alt. Hayallerin en nemli g olduuna inanan ve doay ilham kayna kabul eden airdi. Wordsworth'a gre iir duygularn akdr. nsan hayatn da blmde inceler: 1- ocukluk: Her eyin mkemmel olduu dnem 2- Ergenlik: Sahip olduumuz en deerli eyleri unuttuumuz dnem 3- Yallk: Bir kriz dnemidir. Gr yetimizde daralma olur. Bu dnemi geiren bir airin doaya ynelimi artar. Grme yetisi doayla btnleir. Wordsworth doa fikri Tanr fikrine yakn bir mistikti. Bazen vecd halindeki zihnin alglarn anlatt. Akl mdahaleciydi, onun iin air onu pek kendi iine kartrmyordu. nsanlarn derin ierikli kitaplara ve kuramlara gereksinmesi yoktu. Kalpten izlemek ve anlamak yeterliydi. Bir hakikat insann kalbini helecanlandrmadka hakikat deildi. Her yeri kaplayan, her yerde her zaman var olan bir ruh vard. Wordsworthun doada bulduu ruhu Hegel ve takipileri tarihte bulacaklard. Wordsworth doada deneyime dinsel bir yorum getirmeye almad. Ancak ahlak sz konusu olduunda Tanrdan bahsediyordu. ngilizler Protestand ve mistiklerin Tanrsndan haberdar deillerdi. Wordsworth de bu ruha bir ad vermekten ekindi.

167

Napolyon I. Konsl, 1799

Napolyon Bonapart

Osmanllar, Ocak aynda Rusya ve ngiltere ile Fransaya kar ittifak anlamas imzaladlar. Bonaparte 10.000 kii ile Filistini igal ettikten sonra Akkada Cezar Ahmet Paann glendirilmi mevzilerine dayanmt. Bonaparte Yafay alnca orada Msrda yapmadn yapt, 10.000 asker ve sivili ldrtt. Halbuki Msrda halka hep iyi davranmt. Burada ise lkeyi abuk elde etmek iin herhalde korkutmaya alyordu. Bu srada Cezzar Ahmet Paa 65 yandayd ve kahramanca savayordu. Franszlar Akkay kuattlar ama alamadlar. Sonunda Bonaparte yenildi. 2 ay sren kuatmadan sonra arlklarn gizlice gmerek,

168

Akkadan ekildi. Daha sonra Akkada durdurulmasaydm, btn Douyu ele geirirdim diyecekti.

Alexander Suvorov

Rusyada ar I. Paveldi. Rusya ngiltere ile Avusturyann oluturduklar ikinci koalisyona katlmt. ar, Jakoben tehlikesine akln takmt. Rus donanmas boazlardan Akdenize kt. Ege adalar arasnda dolamaya balad. Suvorov komutasndaki Avusturya-Rus ordusu Kuzey talyay Franszlarn elinden ald. Bu srada Korsakov sviredeydi. Korsakova Rimski (Romal, Rum) lakab taklmt. Bir ngiliz-Rus ordusu Hollandada karaya kt. Bu srada Avusturya ordular Almanyada baarlar kazanarak, Rhein (Rhin, Ren) nehri snrna dayanmlard. Koalisyon ele geirdii topraklarda, devrimci kurumlar silerek eski rejimleri restore etmeye alyordu. Franche-Comtde, Gneyde kar devrimciler ayaklandrlmaya allyordu. Osmanllar skenderiyeye Kse Mustafa Paa komutasnda 8.000 asker kardlar. Temmuzda bu Osmanl kuvveti Franszlara yenildi. Kse Mustafa Paa esir dt. Bu srada yeni bir Osmanl ordusu daha Msra doru yola kmak zereydi.

169

Bu srada Avusturyaya yenilmi olan Fransada Directoire ynetimi sallanyordu. Bonapart Akkadan dnp, gizlice Fransaya gitti. Zaten Msrdan ileri gitmek midi de kalmamt. Fransa Msr elinde tutabilse yeterdi. Bonaparte giderken geride kumandan olarak Kleberi brakmt. Fransadaki Direktuar rejimi 1798 ve 99daki askeri frtnann peinden iyice ypranm ve paralanmt. Zaten Siyasi partiler arasnda da iddetli anlamazlklar vard. Bu da rejimi zayflatmt. 18 Haziran 1799 tarihi genel olarak Direktuar rejiminin ykl olarak ele alnr. Meclisler lkeyi kendi ynlerine ekmeye alp, siyasi paralanma srerken, bir general hkmet darbesi yaplmasna yardm etti. Bu darbe ile ortaya kan geici hkmet konslden oluuyordu. Bu konsller ulusun egemenlii, hrriyet, eitlik ve temsili rejime ballk yemini ediyorlard.

Mesena, mparatorluk Mareali

Bu srada askeri gelimeler, farkl bir mecraya dkld. Massena, 26 ve 26 Eyllde, Zrichte Korsakov komutasndaki Rus ordusunu ezdi. Suvorov da ok zor koullarda, nerede ise Ruslar iin felaket olacak koullarda Douya ekilmek zorunda kald. Brune ise Hollandadaki ngiliz-Rus ordusunu bozguna uratt. Onlarda gemilerine binerek, Hollandadan ayrldlar.

170

Bu yenilgiler zerine Rus ar I. Pavel, ordularn geri ard. Bu srada General Bonapart yrtme yetkisini almay baard. Yasama, her biri sosyal bir grev alm drt meclis arasnda bltrld. Bu meclislerin yeleri bir takm kombinezonlarla tespit ediliyordu. Bylece seimin tehlikesi bertaraf ediliyordu. Eski meclis yeleri tekrar ibana geliyor, burjuvazinin iktidar sryordu. Bonapart 25 Aralk 1799da 10 yllna 1ci Konsl oldu. Bu 10 yllk konsllk 2 Austos 1802 tarihine kadar srecek, o tarihten sonra mr boyu konsl olacakt. Napolyon ile birlikte Fransaya bir politik istikrar hakim oldu. Son yllarn frtnalarndan sonra 14 yl denge lkeye ok iyi gelecekti. Fransz halk sreklilik istemese, bu gerekleemezdi.

171

Fransada Napolyon Dnemi Balyor, 1799

Napolyon ve Sifenks

Bonapart Fransa dnda savamakla megul olduundan lkenin i sorunlar ve ileyii ile ilgili bilgi sahibi deildi. Ynetim memurlar (devlet brokrasisi), elinden tutarak veya resen, memurlar tayin ettiler. Bu yeni rejim, Konstitsyon Meclisinin veya rejiminin tersine, tm ynetim yetkisini yeniden merkezde topluyordu. Sonra bu yetkiyi eyaletlere tayin ettii vali veya belediye bakanna tek kii olarak veriyordu. zel hizmetli tm memurlar merkezden tayin ediliyor ve maalarn merkezden alyorlard. Seimle gelen kimse veya kurum kalmamt. lerin yrtlmesinden vatandalar yine el ektirilmilerdi. Devrim ncesi rejime benzer bir duruma dnlyordu. Ksa sre iinde istinat mahkemeleri yeniden kuruldu. Vastasz vergiler yeniden kondu. Merkezden tayin edilen memurlar, yabancs olduklar blgeleri ynetiyorlard. htilalden geriye kala kala vastasz vergiler, Yargtay, Sulh Yarglar, Jri kalmt. imdiki rejim monariden ok daha merkezi bir rejimdi. Bonaparte, Fransann i ilerine zaman ayrmaya alyordu. Ama bu zaman bulmak zordu. Napolyonun her hangi bir dine kar temayl yoktu. Hatta belki de dinsizdi. Ama Millete bir din lazmdr diyordu. Napolyon Katolikleri kazanmak istiyordu. Bunun iin monarinin daha nce yapt gibi davrand. Papa ile anlaarak eski Kiliseyi yeniden kurdu. Ancak ne tarikatlara geit vermiti, ne de ruhban eski mallarn alabilmiti. Yaplan anlamaya gre Katolik din adamlar zerinde Papann yetkisi vard. Ama piskopos ve barahipleri hkmet seiyordu.

172

Convantion (Konvansiyon), bir medeni kanun hazrlamt. Napolyon bu kanunu yrrle soktu. Napolyon ayrca eski valye tarikatlarn rnek alarak Legion dHonneur yaplanmasn kurdu. Bu ihtilalin ilkelerine tamamen ters bir yaplanmayd. VIII. yl Anayasas ile ortaya kan sorunlar gidermek iin, Meclisin olumasnda, yrtme organnn etki etmesini istedi. Hazrlanan X. Yl Anayasasnda 1. Konsle senatr atamalarnda nemli yetkiler verildi. Senatonun Anayasay yorumlama ve tamamlama yetkisi vard. Byle olunca da 1. Konsle verilen yetki kurucu iktidar yetkisinin bir parasyd. Meclis yrtmenin eline gemiti.

173

1799da Baz Gelimeler

quasi guerre

Fiilen Rusyaya balanm olan Grcistan kral tacn Rus arna devretti. Grcistan artk Rusyann bir eyaletiydi. Akkadaki zaferden g alnarak, Leventteki Nizam- Cedid ortasna ilave, skdarda bir ikinci Nizam- Cedid ortas kuruldu. Bu ortann niforma rengi birinciden farklyd. George Washington 1799da ld. Washington, ABD devletikurucularndan olduu gibi Masonluun da ABD'deki kurucularndan kabul edilir. Onun ve dier Kurucu Babalarn Masonluu ve daha ok varsa Gizli Planlar hala tartlmaktadr. 1798 1800 arasnda Fransa ile ABD arasnda deniz Sava (Qu asi War) yapld. Bu sava ilan edilmemi bir savat. ngilterede 1799da Combination act yaynland. i eylemlerine kar ok sert nlemler alnyordu. ngilterede babakan Pitt, sava masraflarn karlamak iin sene balarnda 2 ilinlik gelir vergisi ihdas etmiti. Ranjit Singh, Lahoru ele geirip, Pencapn hakimi oldu. Fransz kaptan Pierre Bouchard Rosetta Tan buldu. Bylece eski Msr yazsn okuma devri balyordu. Ekim aynda Fransz-Da kuvvetleri ngiliz-Rus kuvvetlerini Castricum Muharebesinde bozdu.

174

Osmanl edebiyatnn nemli airlerinden eyh Galip (1757 1799) ld. talyan matematiki Maria Gaetana Agnesi (d. 1718), in mparatoru Qianlong (d. 1711), talyan biyolojist ve fizyolojist Lazzaro Spallanzani (d. 1729), Fransz matematiki, fiziki, politik bilimci, denizci Jean-Charles de Borda (d. 1733), Byk Caterina nn d politikasn ekillendiren Alexander Bezborodko (d. 1747), Fransz yazar Pierre Beaumarchais (d. 1732), Fransz astronom Pierre Charles Le Monnier (d. 1715), ngiliz botanist ve entomolojist William Curtis (d. 1746), Papa Pius VI (d. 1717), Da fiziki, fizyolist, kimyac Jan Ingenhousz (d. 1730), Britanyal fiziki William Withering (d. 1741), Avusturyal besteci Carl Ditters von Dittersdorf (d. 1739), sko fiziki ve kimyac Joseph Black (d. 1728), Fransz tarihi ve yazar Jean-Franois Marmontel (d. 1723) 1799 ylnda ldler.

175

eyh Galip

Yenikap Mevlevi hanesi

eyh Galip, 1757 ylnda stanbulda Yenikap Mevlevi hanesinde dnyaya geldi. air ve din adam olan babas Mustafa Reit, Mevlevi bir ailedendi ve Galipin hayat ve meslek seimi zerinde byk etkisi oldu. Daha ok kk yalarda byk bir kabiliyet ve baar gsteren air, ilkrenimini babasndan grm, daha sonralar dnemin nl airlerinden Farsann inceliklerini renmiti. Ailesinin etkisiyle Mevlana Dergah'nda (Konya) ileye girdi, sonra yine ailesinin etkisiyle stanbul'a geri dnp ilesini Yenikap Mevlevi hanesinde tamamlad. Daha sonra, 1791'de Galata Mevlevi hanesi eyhlii yapt. 3 Ocak 1799'da, stanbul'da ld. lm nedeninin verem olma olasl fazladr. Konya elebisi tarafndan Galata tekkesi eyhi olarak tayini Galipin hayatnda bir dnm noktas oldu. Bizzat bir air ve musikiinas, Celaleddin Ruminin hayran ve Mevlevi tarikatnn mensubu olan Sultan III. Selimin dikkatini ekti. Sultann yardmyla Galip, tekke ve mtemilatn tamamen restore ettirmeyi ve daha sonra onu bakentin en nemli edebi merkezi haline getirmeyi baard. Kendisi de tekkenin harem dairesine tand. III. Selimin kltrl ve zeki bir kadn olan kz kardei Beyhan Sultan, aire, byk sempati duydu. Bu sempati daha sonra bir aka dnm gibi grnmektedir. Galip, iirlerinin ounda Beyhan Sultana duyduu byk sayg ve hayranln ortaya koydu.

176

eyh Galip, Nedim'den sonraki dnemin en nemli airlerindendir. Sembolizm benzeri bir tarzn Trk edebiyatndaki ncs olmu, birok buluu ve yaratt manzumlarla Divan Edebiyat'nn gelimesinde byk rol oynamtr. eyh Galip'in eserlerinin en nemli ynlerinden birisi de tasavvufi temellere sahip olmasdr. eyh Galip tasavvuf edebiyat asndan ok nemli bir isimdir. Altta eserlerinden bir rnek vardr. Dzah behr- hsnne bir gl-sitan senin Kulzm irr- akna bir katre kan senin Bir gevherim var ek midir dil midir desem Peyd benimdir ol dr-i yekt nihan senin Bir mihribn gederiz d mihr dd Gelmez mi subh- snene ol mhman senin Cnan msn bel msn ub- can msn Ey b amn gayr elinden aman senin Glib dur imi tutalm va'di ol btn man getr ki dnine smaz yalan senin XVIII. yzylda Nedim ve eyh Galipten baka pek ok air eser vermitir. Bunlarn bazlar unlardr: Koca Mehmet Ragp Paa, Osmanzade Taip, Nazm, Selim efendi, Edirneli Kani, Sami, Seyyid Vehbi, zzet Ali Paa, Neyli, elebizade Asm, Belig, Hamet, Enderunlu Fazl.

177

Dnya Kalabalklayor, 1800

Marengo Muharebesi

1800 ylnda Dnya Nfusu 978 milyon tahmin edilmektedir. Bunun 635 milyonu (%65) Asyada, 203 milyonu (%20,7) Avrupada, 107 milyon (%11) Afrikada, 7 milyon (%0,7) Kuzey Amerikada, 24 milyon Latin Amerikada (%2,4), 2 milyon Okyanusyada (%0,2) yayordu. Dnya nfusu 1802 ylna doru ilk defa 1 milyara ulaacakt. 1800l yllarda insan nusunun sadece %3 kentlerde yayordu. 1800 ylna doru Londra 1 milyon nfusu bulmutu. Pariste 700 bin, stanbulda 1,5 milyon kii yayordu.

178

Avrupa-Fransa Savayor, 1800

Marengo Muharebesi

Avrupada karada Fransa karsnda Avusturya yalnz kalmt. Marengo muharebesinde, 1800 Hazirannda, Napolyon Avusturyay ate kese zorlad. Avusturya, Lombardiya ve Piemonteyi boaltmak zorunda kald. Koalisyon, bir trl birliklerini bir araya getirerek sert bir diren gsterememiti. lkelerdeki insanlar koalisyon glerine ilerinden gelerek katlmyorlard. Ne fiziksel ve ne de moralsal bir toplum katks pek yoktu. Marengo muharebesinden sonra bir Alman yazar yle diyordu: Btn bir toplum iin korkun bir devir hazrlanyor. Bu devir, ok korkuyorum, var olan btn kurumlar ve onlara temel olan btn ilkeleri altst edecek. Bugnk kuak, Devrimin at ktlkler uurumu iinde boulup, gidecek. Bu devrim henz ilk kurbanlarn yemitir! . Aralk aynda ransz General Moreau, Hohenlindende kesin bir zafer kazand. Franszlara Viyana yolu ald. Avusturyann bar istemekten baka aresi kalmamt. Eyll aynda Britanya kuvvetleri Malta ve Gozoyu Franszlardan ald. Eyll sonunda Fransa ile ABD arasnda resmen ilan edilmemi Quasi-War savan bitiren anlama imzaland. Bu srada Fransa rlandaya bir ordu karmaya alm ancak baarl olamamt. Bunun zerine Britanya hkmeti, 1800 ylnda, rlanda parlamentosunu fes ederek, birleme yasasn kard. imdi rlanda da Britanyann bir parasyd.

179

Fransa Msrda Zorda, 1800

Jacques Menou

Msrdaki Franszlarn zerine Osmanl sadrazam bir ordu ile yrd. Gazzede, Osmanl sadrazam Kr Yusuf Ziya Paa ile Kleber, Fransz ordusunun Msrdan k konusunda anlatlar. Ancak ngilizler zorluk karp, anlamay bozdular. Bunun zerine Osmanl Fransz muharebesi Heliopoliste yapld. Fransa galip geldi. Savatan sonra Msr Fransz kuvvetleri komutan Kleber ld. Halepli Sleyman Bey adl 24 yanda bir kii Kleberi hanerleyerek, ldrd. Franszlar Sleyman Beyin bir elini atete yaktlar ve kaza oturtarak, ikence ile ldrdler. Yerine geen subay Jacques Menou Mslman olup, Abdullah adn ald. Fransa Msrda tutunmaya alyordu. Ancak Msrdaki Fransz askerlerinin says gn getike azalyordu ve takviye edilemiyorlard. Ama Osmanllar da bir ey yapamyorlard. Napolyon Bonaparten 1798 Msr seferinin peinden, Kzldeniz ile Akdenizi, bir kanal aarak, birletirme giriimleri balamt. Ancak Fransz mhendisler, Akdeniz ile Kzldeniz arasnda dokuz metrelik bir su seviye fark olduunu syleyerek, dz bir kanal yapmnn olanaksz olduunu ileri srdler. Bylece proje ertelendi. Franszlar Msra gelir gelmez bilimsel aratrmalara ve nemli arkeolojik bulgular lkelerine tamaya balamlard.

180

1800n Baz Gelimeleri

Volta Pili

Yanyal Ali Paa (1788 1822), Vidinli Pervazolu Osman (1799 1807) Babali otoritesine meydan okuyan ayanlard. Volta (1745 1827) pili buldu. Pilin bulunmas sayesinde su da ayrmt. Lavoisiernin almalarndan sonra, Bitkilerin gndz karbon dioksit gazn alp, karbonu tutup, oksijeni geri verdikleri ortaya kt. 1700 ylnda 5,5 milyon olan ngiltere nfusu 1800 ylnda 9 milyon olmutu. ngilterede Edward Cartwright, 1785 ylnda balad almalarn bitirip, dokuma tezgahn yapt. Birden kuma retimi ve iplik tketimi artt. Fiyatlar dt. ngiltere dokuma sanayinde bir numara olmaya doru gidiyordu. Britanyal Maudslay (1771 1831) pek ok makine kefetmiti. Bunlarn iinde vida yivi aan torna ve tala kaldrma makinesi de vard. Nisan aynda ABDde Kongre Ktphanesi kuruldu. 1800 ylna kadar, ABDde iktidar Federalistlerin elindeydi. 1800 de iktidar Cumhuriyetilere geti. Onlar da iktidarda 30 yla yakn kalacaklard. Fransz Doa bilimci Louis-Jean-Marie Daubenton (d. 1716), ngiliz Doa bilimci Daines Barrington (d. 1727), ngiliz air William Cowper (d. 1731), talyan besteci Niccola Piccinni, (d. 1728), talyan matematiki Lorenzo Mascheroni (d. 1750), Avusturyal air Michael Denis (d. 1729), ngiliz astronomik alet yapmcs Jesse Ramsden (d. 1735), ngiliz air Mary Robinson (d. 1756) 1800 ylnda ldler.

181

Franszlar Msrdan Dar, 1801

Nazareth muharebesi

Cezayir days Mustafa day Osmanl merkezi ile ipleri koparmt. Tekrar Fransaya yaklat. Fransa konslne yazd mektupta batya gelecek Osmanl gemilerini batrmasn talep ediyordu. Mart 1801de ngiliz Osmanl ortak kuvvetleri Msra karma yapt. Franszlarn direnecek hali kalmamt. Kahire ve peinden skenderiye teslim oldu. Msrdaki Fransz varl ile ilgili Osmanl Fransz mzakereleri balad. Sonunda anlama saland. 31 Austos 1801de Franszlar Msr terk edip, lkelerine dndler. Fransann elinden Malta ve Campo Formio kmt. Yedi adada Osmanl matbuluunda bir cumhuriyet kuruldu. Yedi adada Rus ve Osmanl garnizonlar bulunacakt. Adalar Osmanllara ylda 75.000 kuru vergi vereceklerdi. Osmanllarda III. Selim, yaplan askeri yeniletirmeleri finanse edebilmek iin geleneksel srece uyup, parann deerini drd. Zenginlerin malna el kondu. Vergiler arttrld. Btn bunlar halkn tepkisini ekecek nlemlerdi. Temmuz 1801de Nizam- Cedid asker says 9.263, subay says da 27 olmutu.

182

stanbul, Msra vali olarak Hsrev Paay atamt. Ama Hsrev Paa Msrda pek bir ey yapamyordu. Kavalal Mehmet Ali Paa ipleri eline geirmiti. Srbistan valisi Hac Mustafa Paa, yolsuzluk yaplmasn engelliyordu. Belgrad yenierileri yolsuzluklara msaade etmeyen Hac Mustafa Paay ldrdler. Srplar yenierileri ikayet etmek iin stanbula bir heyet yolladlar. Hac Mustafa Paann katli sonucu oluan ortam Srbistanda ihtilalin kmasna uygun bir iklim yaratt.

183

1801de Fransada Gelimeler

1801'den sonra Kutsal germen mparatorluu

1801 ylnda Napolyon talya'y fethetti. Temmuzda Napolyon Papa ile Concordat of 1801i imzalad. Fransada l konsl rejimini, X. Yl Anayasas, kesmemiti. XII. Yl Anayasas ile her ey daha ak bir hale getirildi. Senato yelerini imdi tamamen 1. Konsl veya imparator seiyordu. Senatr says belirsizdi. mparatorun atamas ile oluan meclis, Tribunat ve yasama heyeti yelerini seiyordu. Tribunat, Devlet Konseyinin hazrlad kanun tasarlarn tartp, kabul veya ret konusunda dncesini aklyordu. Yasama Heyeti ise, devlet Konseyi ve Tribunat temsilcilerini dinledikten sonra, bir jri gibi, oy veriyordu. Legion dHonneur yaplanmas yeni bir valye yaplanmas halini almt. Bu cumhuriyetin valyeleri yle yemin ediyorlard: Cumhuriyet Kanunlarn ve onlarn kabul ettii mlkiyeti savunmaya; feodal rejimin geri getirilmesi yolunda her trl giriime kar kmaya; kendimi, zgrlk ve eitlii srdrmeye, adayacama Avusturya Fransadan bar istedi. Lunville bar Campo Formio toprak koullarn tekrarlad.

184

Bar iin imdi sra ngiltereye gelmiti. ngilterede byk bir kitle de bar istiyordu. Tahl fiyatlar alm ban gitmiti. Ekonomik bunalmn saaklar devam ediyordu. Her yerde kitlesel demokratik hareketler vard. Napolyon yanszlara yaklat. Yanszlar aslnda ticari mlahazalar ile Fransaya kar hareket ediyorlard. Lunville anlamasndan birka gn nce Pitt grevini brakt. ngiltere Fransa bar grmeleri balad. 1 Ekimde Londra anlamas imzaland.

Karikatr, Pitt ofisten gidiyor

185

ABD-Trablusgarp Anlamazl, 1801

Enterprise Tripoli nnde

XIX. yzyln balarnda, Trablusgarp naiplii (Karamanl ailesi), korsanca uygulamalar nedeniyle, iki kez Amerika Birleik Devletleri ile savat. Hatrlanaca gibi, Trablusgarp hakimi, ticaretin korsanlardan korunmas iin ABD hkmeti ile 1796 ylnda anlama yapmt. Trablusgarp Beylerbeyi olan Karamanl Yusuf Paa, ABDnin dedii harac yeterli bulmayp, miktarn arttrd. Fakat Bakan Jefferson Kuzey Afrikadaki Trk korsanlarna ( Bunlara bazen Trk, bazen Berberi korsanlar deniyordu) artk daha fazla hara denmesine taraftar deildi ve bunu yapmaktansa ABD'nin bir donanma ina etmesinin daha ucuza mal olacan iddia ediyordu. Durumu yerinde tetkik etmek ve daha sonra giriilecek eylemlerde izlenecek yolu tespit etmek iin 3 gemiden oluan bir keif filosunu Akdeniz'e gnderdi. Komodor Richard Dale ynetimindeki ABD keif filosu 1 Temmuz 1801de Akdenize ulat. Bu srada Dale Trablusgarp Beylerbeyiliinin, ABDye sava ilan ettiini rendi. Sava ilanndan sonra Trablusgarp'taki ABD Konsolosluu yamalanm ve Konsolos James Cathcart ve ailesi Danimarka eliliine snmlard. Trablusgarpa varan Dale, durumu ve limann ne denli korumal olduunu inceledi. Bu srada Trablusgarp'a yakn seyreden ABD ticaret gemilerine koruma salamaya ve Trablusgarp limanna ynelik gevek bir abluka uygulamaya balad. Dale, komuta kademesindeki subaylar Trk korsanlar ile atmaya girmek isteseler de, Akdeniz'de pasif bir politika izlemeyi yeledi. Ama bu bile yetti. Cezayir ve Tunus, Trablusgarpla olan ittifaklarna son verdiler.

186

Bu sralarda, bir rastlant sonucu, USS Enterprise, kk bir korsan gemisi ile atmaya girdi ve gemiyi ele geirdi. Bu atmada kk ve ate gc yetersiz olan Trk korsan gemisi 80 mrettebatndan 60'n kaybetti. ABD taraf ise hi kayp vermedi. Alkanlklar gerei gemi alkonulup, mrettebat da esir alnmad. Geminin toplar denize atldktan sonra Trablusgarp'a geri dnmesine izin verildi. Bu gelime zerine olduka fkelenen Beylerbeyi Karamanl Yusuf Paa gemi kaptann olduka sert bir ekilde cezalandrd. Kaptana limanda meydan daya atld. Sonra bir eee ters olarak bindirildi ve ehirde dolatrld.

187

1801in Baz Gelimeleri

I. Aleksander

1801 ylnda Rus tahtna I. Aleksander ( Aleksandr) kt ( 1801 1824). mparator I. Pavel Maria Fyodorovna'nn ocuu olarak dnyaya geldi. Babas lnce drt kardein en by olarak tahta kmt. Napolyon Savalar'nn yaratt kaotik dnemde Rusyay ynetti. Ynetiminin ilk yarsnda Aleksander lkesinde liberal reformlar yapt. kinci yarsnda ise reformlar altst eden keyf bir ynetim tarz tutturdu. D politikada kt birok seferde baarl oldu. Rusya, Finlandiya ve Polonya'nn bir ksmn, I. Aleksandr ynetimindeyken ele geirdi. Kiiliindeki elikiler Aleksandr' en ilgin arlardan biri haline getirmitir. ngilterede kral ile parlamento arasndaki mcadeleler, ngiliz anayasasndaki gelimeler ve kabinenin oluumu ile ilgili ilerlemeler artk sonuna yaklamt. Kral III. Georgeun kiilii sonucu, kral houna gitmeyen kiilerin kabineye girmesini engeller hale gelmiti. Kral bakanlarn alnmasn istedii baz kararlara da kar kp, etkili olabiliyordu. XIX. yzyldaki politik yazarlarn ounu drt gruba blmek mmkndr. Bir, Montesquieunn izinden yryen, liberal eilimli, kuvvetler ayrl uyarnca mutlakyetle mcadeleye alanlar vard. Tek dereceli seimle politik eitlik isteyen demokratlar vard. Politik eitlik ekonomik eitlikle tamamlanmadka sadece politik eitliin yetersiz olduunu dnen sosyalistler vard. Son olarak da daha milli birliini gerekletirememi lkelerde

188

(talya, Almanya, Polonya gibi) lkenin btnln ve bamszln savunan yazarlar vard. Bu drt temel eilim, zaman zaman, yazardan yazara bir veya ikisi birleerek de var olabiliyordu. rnein Lassalle sosyalizmi yurtseverlikle birletirecekti.

Thomas Jefferson

1801 ABD seimlerini Jefferson kazand. Jefferson John Adamstan sonra seilen 3. bakand. Badajozda spanya ile Portekiz anlama imzaladlar. Johann Wilhelm Ritter tarafndan ltraviyole nm kefedildi. Alman yazar ve flozofu Novalis (1772 1801) veremden ok gen yata ld. Polonyal ressam Daniel Chodowiecki (b. 1726), talyan besteci Andrea Luchesi (b. 1741), Alman air Novalis (b. 1772), Britanyal mhendis Thomas Dadford Junior, ngiliz fiziki William Heberden (b. 1710), Alman astronom Johann Gottfried Koehler (b. 1745), Fransz mareali Philippe Henri, marquis de Sgur (b. 1724) 1801 ylnda ldler.

189

Osmanl Fransz Dostluu canlanyor, 1802

Osmanl imparatorluunda III. Selim slahat almalarna devam ediyordu. Merkezi yenieri mevcudu 30.000e yani yar yarya azaltlmt. Her ortada son icat edilen tfekleri kullanabilen 8 tfekli asker verildi. Yenieri subaylarna yaplan almalar desteklesinler diye zel hediyeler veriliyordu. Lamc, humbarac, top arabac gibi ocaklardaki askerlerin evlenmesi yasakland. Onlara klada kalma zorunluluu getirildi. Ancak unutulmasn ki yenieriler birka ay talim yaptktan sonra bu gavur iidir diye talimi brakmlard. Bunun zerine bir miktar Nizam- Cedid askeri de dald. Badat valisi Sleyman Paa, Vahhabi tehlikesini nlyordu. Ancak ne var ki Vahhabiler 1802 ylnda Kerbelaya saldrdlar, be bine yakn kiiyi ldrp, mam Hseyinin

190

sandukasn yaktlar. Bu felaketten birka hafta sonra da Sleyman Paann Badat saltanat bitti. 1802de Halepte Yenieriler ile erifler arasndaki mcadele sonunda yenieriler kenti terk ettiler. Franszlar Msrdan gittikten sonra Kavalal Mehmet Ali Paa Msrda hzla ykseliyordu. Franszlar Msrdan gitmiti ama buraya gelen ngilizler gitmekte istekli davranmyorlard. ngilizler baz Memluk hizipleri ile i birliine baladlar. Bu durum karsnda Kaptan Derya Kk Hseyin Paa, Franszlar ile ittifak yaplmasn savunmaya balad. Sadrazam Yusuf Ziya Paa ise ngiliz desteinin Ruslara ve Franszlara kar gerekli olduunu savunuyordu. Sonunda Franszlar ile Haziran aynda bar anlamas imzaland. Fransa Osmanl toprak btnln tand. Franszlara Karadenizde ticaret imkan verildi. Bu imkan ngilizlere de verildi. ngiltere ticari adan Dou Akdeniz ile Fransadan daha az ilgileniyordu. Ticari rgtlenmesi neredeyse yoktu. Fransann Dou Akdenizdeki ticari etkinlii ise Napolyonun Msr serinden sonra artmt. Yaknda sadece Suriyede 20den fazla Fransz temsilcisi olacakt. Gelecekte, buharl gemiler ngiltereyi tekrar devreye sokacakt. 25 Mart 1802de ngiltere ile Fransa arasnda Amiens Anlamas imzaland. ngiltere, Fransa ve mttefiklerine kolonilerde ald yerleri geri verecekti. Sadece Cap, Seylan ve Trinidad ngilterede kalyordu. Trinidad bir eker adasyd. ngiltere Msrdan ekilecekti. Anlama Rhein nehrinin sol yakasna hi dokunmuyordu. Bir sre sonra ngiliz kuvvetleri Msrdan ekildi. 2 Austos 1802de Napolyon yaam boyu 1. Konsl oldu. Kendinden sonra yerine geecei tayin hakk da ondayd. 25 Haziran 1802de Fransa ve Osmanllar arasnda yaplan Paris Anlamas Trk-Fransz dostluunu yeniliyordu. Bylece son zamanda Osmanl beraber hareket ettii ngiltere ve Rusya ile yapt anlamalar da bir yana itmiti. Osmanllarn tekrar Fransaya doru yaklamas, ngiltere ve Rusyada byk tepkilere neden oldu. ngiltere, Fransa, Rusya arasnda stanbulda bir diplomasi sava balad. Ancak, gelecekte Napolyonun askeri baarlar arttka, III. Selimde daha fazla Fransaya doru dnecekti. Osmanlnn Ruslarla yapt ittifak ise gittike boucu bir hal alyordu. Yedi Ada Cumhuriyet olmutu. imdi de Ruslar, Eflak ve Bodann himaye hakkn istiyorlard.

191

in Ticaretinde Takas Afyon

in Beyaz Lotus isyanna kar ok byk bir harekat dzenledi. syan ancak byle bastrlabilindi. ngiltere in ile ticaret yapmaya ok uramt. ngiliz tccarlar da dier Avrupa lkeleri tccarlar gibi Kanton ve Macaoda oturuyor, orada in devletince msaade alm az sayda tccar ile al veri yapabiliyorlard. Hong denilen bu zel msaadeli inli tccarlar, yaptklar ticaretten iyi para kazanyorlard. Bunlar inin i blgelerine kadar girerek en ucuz bulduklar yerlerden mallar alyorlard. in ile yaplan ticarette en byk problem ine ne satlaca idi. inde Avrupa mallar, lks eya, teknik malzeme satlamyordu. inliler bunlar almyorlard. Buna zm afyon ile geldi. in afyonu tanyor ve ona Ya-fu-yung, Ya-pu-lu, Ya-pien diyorlard. Afyon Hindistandan ine gemilerle naklediliyordu. Hem pahal ve hem de az yer igal eden bir mald. ngiltere ve genel olarak Avrupallar inle yaplan ticarette, takas maln bulmulard.

192

1802nin Baz Gelimeleri

Charlotte dundas

1802de Forth and Clyde Kanalnda Charlotte Dundas adnda bir buharl gemi alyordu 1802de Piemontenin de katlmas ile Fransann 108 eyaleti olmutu. Nfus says Rusyay dengeliyordu. Avrupa nfusunun (Rusya ve Osmanllar hari) te biri Fransadayd. Fransa, Mays aynda, kolonilerindeki kle rejimine geri dnd. Avustralyada beyaz yerleimine kar direnen Avustralya yerlisi Pemulwuy, vurularak ldrld. New Yorkta West Point askeri akademisi ald. Akdenizde ABD Berberi sava dk younlukta devam ediyordu. ABD komodoru geri ekti, Yeni bir kumandan atad ve filosunu takviye etti. Vietnamda Nguyen Hanedan hkm srmeye balad. Biyoloji sz Treviranus tarafndan ilk defa kullanld. ngiliz fiziki vr botaniki Erasmus Darwin (b. 1731), Fransz anatomist Marie Franois Xavier Bichat (b. 1771), Alman filozof Franz Aepinus (b. 1724), Slovenyal matematiki vr iziki Jurij Vega (b. 1754), Fransz botaniki Andr Michaux (b. 1746), ngiliz portre ressam Lemuel Francis Abbott (b. 1716) 1802 ylnda ldler.

193

Vahhabi isyan, 1803

Georgi Petrovi

Osmanl imparatorluunda yeni bir ordu kurulurken meydana gelen boluk ve imparatorluun savama gcnn dmesi, baz valileri, eraf ve yerel beyleri bamszlk konusunda mitlendirmiti. Deiik yerlerde deiik gerekeli ayaklanmalar oluyordu. Bunlarn siyasi, kiisel ve dinsel olanlar vard. Bunlardan biri de Vahhabi isyanyd. Vahhabiler 1803 ylnda Taifi ele geirip, halkn kltan geirdiler. Daha sonra Mekke ve Medineyi aldlar. Beylerbeyi erif Paa, igalden 3 ay sonra Vahhabileri Mekkeden att. Emir Abdlaziz, 4 Kasmda Deriye camiinde bir ii tarafndan hanerlenerek ldrld. 80 yandayd. Yerine olu Suud bns-Suud geti. Suud, zaten 1787den beri Vahhabileri babas adna ynetiyordu. Baa getiinde 55 yandayd. Osmanllar dneminde Hicaz Ciddede oturan bir beylerbeyi tarafndan ynetiliyordu. Mekke ve Medine ise, erif denen ve Mslman Peygamberinden indikleri kabul edilen kiilerce ynetiliyordu. Arap yarm adasnn gneydousundaki Umman hibir zaman Osmanl ynetimine girmemiti. Umman Hariciydi ve imamlar laf olarak Osmanl padiahna tabiydiler. Bu tarihlere gelindiinde Yemende de Osmanl nfuzu epey azalmt. Yemenin byk bir ksm Zeydi imamlar tarafndan ynetiliyordu.

194

Srplarn Osmanlya Bakaldrs, 1803

Hatrlanaca gibi Srplar Hac Mustafa Paay ldren yenierileri stanbula ikayet etmilerdi. Srplarn ikayetine misilleme olarak, Belgrad yenierileri de knez unvann tayan baz kiileri ldrdler (ubat 1803). Srplar ba kaldrd. Balarna bir domuz tccar olan Kara Yorgi geti. Osmanl egemenliindeki Srplar, daha nce de belirtildii gibi fakirdiler. Hayvanclkla urayorlard. Osmanl Srbistan fakir ve basit bir yaam yaarken, Avusturyada daha zengin bir yaam sryordu. Ayrca Avusturyada i imkan vard. Her kyn bir knezi vard. Avusturya igali sonrasnda XVIII. Asrn sonunda yeni bir kurum daha olumutu. Bu knezlerin zerinde yer alan oberknezlerdi. Bunlar vergileri topluyor ve ynetime kar temsilcilik yapyorlard. Kara Yorgi ve daha sonra bakaldracak olan Milo Obrenovi hayvanclkla uraan ve vergi toplayan knezlerdi. Srp Georgi Petrovi (Kara Yorgi) isyan etmi ve karsnda Belgrad yamaklar ile Pazvandolunu bulmutu. Aslnda Osmanl Devletinin gc Kara Yorgiyi ve Pazvandolunun ikisine birden yetmiyordu. Birinin zerine yrnse dieri gleniyordu.

195

Balkanlarda da isyan Ruslar ve Avusturyallar tarafndan destekleniyordu. Bu ayaklanma 1812 ylna kadar srecek ve sonunda Bkre anlamas ile Srbistan snrl bir zerklik kazanacakt. Bu tarihlerde Osmanl imparatorluunda meydana gelen bakaldrlarn nerede ise hibirinde ulusal bir nitelik yoktu. Ama bunun sinyalleri balamt. Ksa srede hareketler ulusal nitelik kazanacakt. imdilik kafalarn ounda dnceler bulankt. Osmanl yneticilerinin egemenlik sistemlerini tekrar gzden geirmesi en genel arzuydu.

Srp isyan Misar muharebesi

1803de ky knezleri, haydut reisleri, sava rahipler, Kara Yorgi nderliinde ayaklanmlard. Avusturya ordusundaki baz Srp kkenli subaylarda, ordularndan ayrlp ihtilale katldlar. Kara Yorgi de Avusturya ordusunda eitilmi bir kiiydi. Avusturyadaki hayr kurumlar ve kilise isyanclara mali destek yolluyordu. Ayrca evreden ihtilalcilere katlacak gnlller akn akn geliyorlard. Mcadele balamadan Kara Yorgi III. Selime bavurarak, isteklerde bulundu. III. Selim aslnda isteklere olumlu bakmaktan yanayd ama zerklik isteine evet diyemedi. htilal balaynca Srplar Rusyadan yardm istediler. Ancak Napolyon tehlikesi ile yz yze olan ar I. Aleksandr ayaklanmay aka desteklemedi. Hatta itidal tesviye etti. Mevcut ortam d yardmlar asndan hi de isyanclar iin elverili deildi. Srplar ihtilallerinin her aamasnda, d lkelerden hayal krkl bulacaklard. Srp isyannn temel nedeni vardr. Srplarda ekonomi gelimeye balam ve ortaya burjuva snf kmaya balamt. Burjuvalarn bamszlk istei genel bir durumdu. Osmanl ynetimi soysuzlamt. Keyfilik ve hakszlk alm ban gitmiti. nc neden ise Avusturya, Rusya ve Fransa Srplar ba kaldrmaya tevik ediyor ve hatta rgtlyordu.

196

Fransa ngiliz karlarn Tehdit Ediyor, 1803

Kopenhang'da ngiliz Danimarka gemileri savayor

Fransann Avrupadaki ekonomik ve politik gcnn artmas ngiltere asndan giderek genileyen bir tehdit oluturmaktayd. ngiltere Amiens barna, kendini bir toparlamak iin raz olmutu. Fransa Dnya pazarlarna oynuyordu. Bu ise ancak ngilterenin aleyhine geliebilirdi. ngiltere kahve, ay, eker ve baharat ticaretine tamamen hakimdi. Napolyon ngilterenin bu vesayetinden kmak istiyordu. Bunun iin Antilerdeki retimi arttrmaya balad ve Kuzey Amerikadaki Luizianay retime amak istedi. Bunun iin tekrar klelie bel balamt. Bunun zerine Saint Dominguedeki siyahiler isyan ettiler. Fransa, Kuzey Afrikaya, Orta Douya ve Hindistana ticaret heyetleri yollamt. Bu ngiltereyi iyice kayglandrd. ki emperial g tokuuyordu. ngiltere Amiens anlamasnda boaltacan syledii Malta adasn boaltmyordu. 1803 Mays aynda ngiltere Fransz bayra tayan tm gemilere el koyma karar verdi. Buna kar Napolyon Fransadaki ngilizleri tutuklatt. Ayrca Hannover ile Napoli arasndaki tm limanlar igal etti. ngiltere 1803 ylnn Mays aynda Fransaya tekrar sava ilan etti.

197

Napolyon ngiltereye karma yapma tasarsn tekrar ele almt. Bu i iin 2.000 gemi hazr bekliyordu. Ancak, karma yapabilmek iin ngiliz donanmasnn uzaklatrlmas gerekiyordu. Fransz amiral Villeneuve, spanyol donanmasnn da yardm ile, Nelsonun dikkatini Antillere ekme emrini ald. Saint Dominguedeki isyanclar 1803 Kasmnda bamszlklarn ilan ettiler. Ayn zamanda Louisianada da Franszlar baarsz oldular. Fransz Generalinden rahatsz olan ABD, tepki gsterdi. Fransa ile ABD arasnda grmeler balad. Lunville itaatinden sonra Kutsal Germen imparatorluu ha var, ha yoktu. Napolyon 1803de Almanyadaki Kilisenin elindeki mallara el koyup, sata kard. Bu iten Prusya ve Bavyera yararland. imdi buralarda semen ounluu Protestanlard. Tabii bu gelimeden Avusturya ok kayglanmt. Fransa para birimi olarak Livreden Franka geti.

198

ABD Berberi Sava, 1803

Philadelphia'nn yan

Birinci ABD Berberi Sava 2 yldr sryordu. 31 Ekimde Kaptan William Bainbridge komutasndaki USS Philadelphia gemisi Trablusgarp liman giriinde haritalarda gsterilmeyen bir resifte karaya oturdu. Olay Philadelphia gemisi iki Trablusgarp gemisini nlemeye alt srada meydana gelmi, gemiyi karaya oturmu ve tehlikeli bir ekilde yan yatmt. Gemi tamamyla savunmasz kalmt. Bainbridge toplarn atarak ve n mizana direini keserek gemiyi hafifletmeye ve yzdrmeye alt ama bu giriimi herhangi bir fayda vermedi. Philadelphia olduu yerde hareketsiz olarak kald. Yapabilecek hi bireyi kalmayan Bainbridge de teslim oldu. Gemi 2 gn sonra gelgitin ve dalgalarn etkisiyle karaya oturduu yerden kurtuldu. Gemi Trablusgarp limanndan kan gemiler tarafndan yedee alnd ve limana ekildi, burada da onarlmaya baland. Philadelphia"nn Trablusgarp filosuna katlmasyla filonun ate gc daha da artmt. Berberiler daha sonra gemiyi Trablusgarp limanna demirleyerek top bataryas olarak kullandlar. Ertesi yl Amerika baarl bir gece baskn ile gemiyi yakacakt.

199

4 dnm 3 Sente Toprak

Ohio, ABDye 17 devlet olarak katld. 1803 ylnda batda tarihin en byk emlak anlamas yapld. Amerika Birleik Devletleri Bakan Thomas Jefferson, usuz bucaksz Louisiana topraklar iin Fransa mparatoru Napolyon Bonaparte ile anlat. Bu topraklar 4 dnmne 3 sent deyerek satn ald. Bu topraklara hemen byk bir akn oldu. 2.100.000 km'lik bir alan iin toplam 15 milyon $ deme yaplmt. Sat ABD topraklarnn iki kat bymesine, lkenin maddi ve stratejik adan byk lde glenmesine, batya ve douya yaylma konusunda gl bir eilimin domasna ve federal yapnn salamlamasna yol at. Bu geni topraklarn daha sonra blnmesiyle Louisiana, Missouri, Arkansas, Iowa, Kuzey Dakota, Gney Dakota, Nebraska ve Oklahoma eyaletlerinin tamam, ayrca Kansas, Kolorado, Wyoming, Montana ve Minnesota eyaletlerinin byk bir blm oluturuldu. Bu topraklar gnmzde ABD topraklarnn % 23'ne karlk gelmektedir.

200

1803n Baz gelimeleri

George Romney, kendi portresi. 1

Bir portre sanats olan ngiliz ressam Romney (1734 1802) ld. Osmanllar Paris byk eliliine Mehmet Sait Halet Efendiyi yolladlar. Halet Efendi 3 yl bu grevde kalacakt. Haletin babas Krml bir kadyd. Halet de medrese tahsili yapmt. Halet almak iin brokrasiyi (katiplik) tercih etti. Galata Mevlevihanesinde nl air Galipe katld. Mevlevi oldu. Tersane tercman Kalimaki Beyin oluna Trke dersleri verdi. Bu ilikiden sonra brokraside ilerlemeye balad. Osmanl merkezi ynetiminin kar kmasna ramen Cezzar Ahmet Paa Yafay kuatt.

201

Gwaliordaki Sindhia klan ile Britanya arasndaki kinci Anglo-Maratha Sava ( 1803 1805) balad. Eyll aynda Assaye Muharebesini Britanya kuvvetleri kesin olarak kazand. Herder ld. D. G. Herder, gerek bir tarih felsefesinin kurucusu saylabilecek olan bir Alman dnrdr. Tarihte, belirleyici enin genel olarak insan deil de, insann bireysel zellikleri olduunu savunmutu. Bu iddias nedeniyle antropolojinin babas olarak da grlr. Herder, organik bir doal evrim gr gelitirmiti. Bu anlaya gre, doa da tarih de, srekli olarak olu halinde olan alanlardr. Tarih, doann bir alan olmakla birlikte, tarihsel olaylar, doal olaylar gibi, kesin bir yasallk ve nedensellik tamaz. Zira, tarihi belirleyen en nemli e, genellik deil de, bireyselliktir. Tarihte yasalar aramaktan vazgeilmelidir, her tarihsel olay bir kez ortaya kan bir gerekliktir. Rus air Ippolit Bogdanovich (d. 1743), Fransz air Jean Franois de Saint-Lambert (d. 1716), Alman air Johann Wilhelm Ludwig Gleim (d. 1719), Alman air Friedrich Gottlieb Klopstock (d. 1724), Fransz besteci Franois Devienne (d. 1759), Alman filozof ve yazar Johann Gottfried Herder (d. 1744) 1803de ldler.

202

Kant

Kant

XVIII. yzyl genel hatlaryla tam bir aklclk a olmasnn yannda, buna kar tepkilerde yine XVIII. Asrda balamt. Akla kar en byk tepkilerden biri olan Romantizm de bu an rndr. Immanuel Kant, 22 Nisan 1724 12 ubat 1804 tarihleri arasnda yaam olan nl Alman filozofudur. Felsefe tarihinin kendisinden sonraki dnemini bir belirleyici olarak etkilemitir. Kant, eletirel felsefenin babas kabul edilir. Dou Prusya'nn Knigsberg (Kaliningrad) kasabasnda domutu. Srekli burada yaad. 1755 tarihinde doent derecesi aldktan sonra niversitede eitli sosyal bilimler alanlarnda dersler vermeye balad. Kant balangta fizik ve astronomi alannda yazlar yazd. 1755 ylnda " Evrensel Doal Tarih ve Cennetlerin Teorisi " adl eserini yazd. 1770 ylnda Knigsberg'de mantk ve metafizik krssne atand. 1770'den sonra Hume ve Rousseau etkisiyle eletirel felsefesini gelitirdi. 203

Kant'n gznde bilim, yntemleri ancak felsefi bir kukuculuk benimsendii zaman sorgulanabilen, evrensel bir disiplindi. Bilim yanszd ve objektifti. Felsefe nce bilime bir temel oluturup, sonra ahlak ve dinin aklcln savunmalyd. Bu amac gerekletirmek iin, Kant, hem Descartesin rasyonalizminden ve hem de Hume'un ampirizminden nemli grd eleri alarak, kendi bilgi kuramn gelitirdi. zgrlk ve dev dncesine dayanarak Hristiyan ahlakn savunmaya balad. O duyular araclyla tecrbe edilen dnya ile hakknda bilgi sahibi olunamayacak dnya arasnda bir ayrm yapt. Kant, retisiyle, bilimsel bilginin olanakl olduunu gstmiti. Bu Newton fiziini felsefeye balyordu. Fakat varln genel ilkeleri, Tanr'nn var oluu, ruhun lmszl gibi konular ele alan geleneksel metafizii, deney yaplamazl nedeniyle, yok etti. Bilginin iki temel esinden biri olan deney esi metafizik alannda sz konusu deildi. Bu nedenle akl karyordu. Yani metafizik alannda bilimsel bilgi olanakl deildi. Kantn retisine eletiricilik denir. Bunun nedeni Kanta gre felsefenin bir deerlendirme, eletiri olmasdr. lk deerlendirilecek olan akldr. Akl metafizik olduundan, bu konuda felsefe yaplamaz. Akl ancak deneylerle hkm verebilir. Deney snrlar dna knca da yargs sadece hezeyan olur. Buradan hareketle, Kant, akln Tanry tanmas konusundaki tm iddialar ret ediyordu. Tanrnn varl hibir zaman denenemez. Kant, akln gszl fikrini ve metafizii, kknden ykmt. Diyalektie giden yolu amt. Kant diyordu ki yle hareket et ki, insanl bir ara olarak deil, bir ama olarak alasn ve yle hareket et ki, iradeni zgr olarak kullannla bakalarnn zgrl, genel bir kanuna gre bir arada yaayabilsin . Bu deyiler, genel olarak, unlara yol ayordu: Devletin birey zerine bask uygulamasna; Bireyin devlete kar direnme hakkna; Mlkiyet hakkna (zgrlk olarak); Cumhuriyet rejimine; Milletler aras bir hukuk ve meclise; sonunda da srekli bara. Kanta gre erdem bir igd deil, bir akl iiydi. Kant akl cepheli gryordu. Bunlar dorunun duyusu olan teorik akl, iyinin duyusu olan pratik akl ve gzelin duyusu olan estetik akld. Bylece doruya, iyiye ve gzele bilgi ile varlabilinecekti. Tek bana bir dnce bilgi deildi. Dnce baka dncelerle birleerek bilgi olabilirdi. Ama ayn zamanda her bilgi bir hkmd. Analiz ve sentez iinde bilgiyi veren sentezdir. Ama her sentez de bilimsel deildir. Bilimsel bilgi iin fiil ile mevzu arasndaki ban zorunlu bir ba olmas gerekir. Bilimsel olmayan bilgi, kiisel bilgi, deney d veya a priori bir hkmdr. Bir yargnn bilgi olabilmesi iin, duyumdan gelen elerle, akldan gelen eler birlemelidir. nsan dardan mekan, iinden zaman sezinler. Mekan ve zaman, her trl deneyden nce gelen sezilerdir. Bilgi ise ancak zaman ve mekan iinde oluur. nsan her eyi mekanda

204

grp, zamanda kavrar. Ama ne mekan ve ne de zaman gremez. Evrende mekan ve zaman bir obje olarak yoktur. Kant bilginin, hibir deneyle elde edilmemi, dorudan akldan gelen durumunu ortaya karp, unu diyordu: Hkm vermekten kann. nsanlar, srlarla dolu bir evrende bir ryann ryasn gryorlar. Gerekte bilinen hibir ey yoktur. Bildiimizi sandmz ey sadece olaylardr. Kant, teorik akln eletirisinden kukuculuu elde etmiti.

205

Napolyon Bonapart mparator, 1804

Napolyon Ta Giyiyor

1804de Fransada kralc bir komplo aa karld. zel mahkeme kuruldu. Komploya karan kralclar lme mahkum edildiler. Kralcla ve Jakobenizme kar her nlem alnyordu. Bu arada balananlar da oluyordu. 1804 ylnn Mays aynda, kralclarn komplosunu bahane eden Napolyon kendisini imparator ilan etmitir. 18 Mays 1804 tarihinde Notre Dame Katedrali'nde Napolon Bonapart Fransa Cumhurbakan, talya Kral ve General unvanlaryla mparatorluk tacn giydi. Tac Papa VII. Pius giydirecekti ama Napolyon Papa'nn elinden tac alarak nce kendi giydi sonra ei Josephine giydirdi. Ama Napolyon'a tepki bykt, annesi onunla irtibatn kesti, Beethoven bestelerinden onun adn sildi ve daha birok diplomat, brokrat, devlet adam ve asker onunla ilikilerini kestiler. En ok tepki gsterenler de devrimciler, ihtilalciler ve askerlerdi. Bu mparatorluk unvann III. Selim kabul etmedi. Belli ki Osmanllarn Roma mparatoru olma duygular devam ediyordu. Tabii bu tanmamada ngiliz ve Avusturya etkisi de bykt. Osmanllar Napolyonun imparator unvann kabul etmemeleri sonucu 1804 ve 1805de Osmanl Fansz ilikileri tekrar bozulur gibi oldu. Napolyon eski Saray uygulamalarn taklit eden bir protokol ve terifat dzenlemesi yaptrd. Dk, Kont ve Baron unvanlarn tayan bir mparatorluk asil snf yaratld. mparatorluk sansr, hapishaneleri kullanyordu. Mutlakyet Fransaya geri gelmiti.

206

Ama resmi olarak cumhuriyet sryordu. Bu kelime Avrupay korkutuyordu. Cumhuriyet bar tehlikeye atan bir unsurdu. Son Anayasada yle bir madde yer alyordu: Cumhuriyet ynetimi bir imparatora verilmitir . mparatorluk and da yleydi: Haklarda eitlie, siyasal ve sivil zgrle sayg duyacama ve herkesin de sayg duymasn salayacama yemin ederim . Napolyon imparatorluunun balarnda Cumhuriyet sayesinde imparator olmutu. Fransa halk plebisit ile Napolyonu birinci konsl semiti. Yine Halk Anayasaya uygun olarak Napolyon imparatorluunun, Napolyonun ocuklarna devredilmesini tasvip ediyordu. mparator siyasal zgrlk and imiti. Basn zgrl ile ilgili bir komisyon kuruldu. Fransada Medeni kanun uygulanmaya baland.

207

1804n Baz Gelimeleri

Cezzar Ahmet Paa 1804 ylnda ld. Onun lm ile Suriyede kurduu kuvvetli ordu ve yap dald. Cezzar Ahmet Paa Osmanl merkezi ynetimi tarafndan hibir zaman aka asi ilan edilmemiti. Valilii her sene usulne uygun olarak yenilenmiti. Merkezi ynetim Cezzar Paay istedii gibi denetleyip, kullanamyordu. Ama vergi ve asayi asndan da onun ynetiminde iler yolunda gidiyordu. Sonunda herkes hem memnun ve hem de tedirgindi. ABDde 1804de harita karmak iin Batya doru bir keif seri dzenlendi. Lewis ve Clark Batya doru yola koyuldular. En zor ksm 90 sra ve 5.000 Km den daha uzun olan Kayalk dalar amakt. Keif ok zor koullarda yapld. Defalarca lmn eiinden dnld. 1804te, Galler blgesinin (ngiltere) gney kesiminde, Richard Trevithick, bir buharl lokomotif gelitirdi. Bu lokomotif dkme demirden yaplma baz maden oca raylarn krd. Buna ramen vagonlarn ekilmesinde buhar gcnden yararlanlabileceini, bacadan kan egzozun kullanlmas yoluyla buhar retiminin hzlandrlabileceini ve dzgn yzeyli raylar stnde yer alan dzgn yzeyli tekerleklerin tahrik gcn iletebileceini kantlamt. Bu tarihten sonra lokomotifler srekli geliti.

208

ran-Rus Sava, Canlkpr

ran Kakarl ah Feth Ali ah (1797 1843), Ahamenidleri ve Sasanileri rnek alarak kayalara kabartmalar oydurtmutu. Bat dnyas ile diplomatik ilikiler balatt. Feth Ali ah iin en nemli sorun Ruslarn Kafkasyaya doru ilerlemesiydi. 1804de Rus-ran sava (1804 1813) balad. ah Rus savan daha iyi takip edebilmek iin bakentini Reyden Tahrana tad. Bu srada Bak petrol yataklar sorunu balamak zereydi. Bu petroln daha farknda olmayan Ruslar, ondan pis kokulu sv diye bahsediyorlard. Britanyal yazar ve air Charlotte Ramsey Lennox (d. 1727), ngiliz kimyac Joseph Priestley (d. 1733), ressam Giovanni Domenico Tiepolo (d. 1727), inli yazar ve tarihi Henrik Gabriel Porthan (d. 1739) 1804de ldler.

209

Kavalal Mehmet Ali Paa, 1805

Kavalal Mehmet Ali Paa

Osmanl Avrupasndaki isyanlar III. Selimi zm aramaya itiyordu. Bu arada askeri bir zm olarak III. Selim yeni ordunun byk bir ksmn Balkanlarda konuklandrmak istedi. Ayan ve Balkan ileri gelenleri bu ordunun kendilerine kar kullanlacandan korktular. Tirsinikli smail Paa, stanbuldaki tutucularla temasa geerek, bir eylem hazrlna giriti. III. Selim tasarsn geri ald. Msrda ngilizler tarafndan desteklenen Memluklar Osmanl hakimiyetini tartlr bir hale getirmilerdi. 1805de Msra vali olarak Kavalal Mehmet Ali Paa (1769 1849) tayin edildi. Grevi Osmanl iktidarn tekrar kurmakt. Kavalal Mehmet Ali Paa Yunanistan'da Kavala'nn Kondova kynde dnyaya geldi. Kimi tarihiler Arnavut kkenli derler, kimileri de Konyadan gitme diye nitelendirirler. Babas kk yata iken ld iin amcas Kavala mtesellimi Tosun Aann himayesinde byd. Amcas sonra idam edilmiti. Bir Fransz ttn tccarnn yannda nce postac, sonra simsar olarak alt.18 yanda asker oldu. Sonra akrabas olan dul ve zengin bir hanmla evlendi. Bir yandan askerlik, bir yandan ttn tccarl yapyordu. Days Hseyin Aa Kavala Ayanyd.

210

Msrn Franszlarca igali zerine Kavala Ayan 200 kiilik bir kuvvet yollamt. Hseyin aann olu bu kuvvetin komutan, Mehmet Ali de bayraktar olmutu. Mehmet Ali Msra geldiinde 30 yandayd. Daha sonra kuzeni Kavalaya dnnce, kuvvetin bana Mehmet Ali gemiti. Bylece Mehmet Alinin ykselii balad. Ksa zamanda komutanla ykseldi. Vali Hsrev Paa'ya kar dzenlenen ayaklanmadan yararlanarak 1805'te Msr valisi oldu. Kavalal Mehmet Ali Paann okumay 40 yalarnda rendii sanlmaktadr. Yani bir dier anlatmla, Mehmet Alinin eitimi yoktu. Msra geldiinde Arapa da bilmiyordu. Arapay hibir zaman doru drst renemedi. Bununla birlikte pek ok eseri Trkeye evirterek okumutur. Bunlar arasnda bni Haldunun Mukaddime adl eseri, Napolyon hakknda yazlm eserler ve Machiavellinin Hkmdar adl eseri vard. Hkmdar beenmemi, benim Hkmdardan renecek bir eyim yok. Ben ondan fazla oyun biliyorum. demitir. Her ne kadar Osmanllara balym gibi grnse de, zamanla, Sudan, Msr, Filistin ve Suriye'nin gerek hkmdar olarak kabul edilecekti. 150 yl boyunca hanedan tarafndan bu topraklar ynetilecekti. Mehmet Ali Paa danmaya nem vermi bir yneticiydi. Ancak daima karar kendi verirdi. Halk ynetim ve politikadan uzak tutmutu. Mehmet Ali Paa Avrupay akln kullanarak olaylar zen dinamik topluluklar olarak gryordu. Paa, Avrupann gcnn bilimsel temele dayanan retimden geldiinin farkndayd. Halepte yenieri erif mcadeleleri devam ediyordu. 1805 tarihindeki karklklar sonucu erifler saf d edildiler. Yenierilerin bu stnl 8 yl srecekti. Osmanllar Napolyonun imparatorluunu tanmaynca Osmanl Fransz ilikileri yine bozulmutu. Bu durumda Osmanllar 24 Eyllde Rusya ile yaplm olan ittifak yenilediler. Bu yenileme tekrar Rus gemilerinin Boazlardan serbeste gemesine vurgu yapm, ayrca Ruslarn Arnavutluk sahillerine mdahalesine imkan vermiti. Aralk aynda Fransa Osmanl ile ilikiyi tamamen kesti. Franszlarn Msrdan karlmas nemli bir baaryd. Bu zaferde Nizam Cedidin rol bykt. III. Selim bu avantaja dayanarak kk bir askeri birlik olan Nizam Cedidi devletin asli gc haline dntrme frsatn yakalad. Tabii bu gelime hem yenieriler ve hem de ayanlar iin byk bir tehlikeydi. kisi arasnda bir ittifak beklenebilirdi. 1805 ylnda III. Selim, Edirnede Nizam Cedidin kurulmasn ve Rumeliden cebren asker toplanmasn emretti. Ancak ayanlar buna kar tavr aldlar.

211

Napolyon ve Amiral Nelson

Ulm Muharebesi

Avusturyay, Piemontenin Fransaya katlm olmas, talya Cumhuriyeti snrlarnn genilemesi, svireye Fransann el koymas, snrlardaki Jakoben tehlike, Kutsal Germen mparatorluunun ortadan kalkmas iin Fransann gsterdii abalar, iyice huzursuz etmiti. Bu srada ngiltere ile Rusya arasndaki anlama, ransaya kar koruyucu bir kuak anlamasna dntrlmek isteniyordu. Fransa eski snrlarna srlp, evresi koruyucu bir kuakla sarlp, tecrit edilecekti. Alman mparatoru (Kutsal Roma Germen mparatoru) II. Franz 1805te III. Koalisyona katld. ngilterenin abalaryla Avusturya, Rusya, Napoli ve svein katld bir Napolyon kart ittifak, III. Koalisyon olumutu. Ancak Napolyon, Avusturya ve Rusyaya kar, 17 Ekimde Ulmde yaplan sava kazand. General Murat 1 ay iinde Viyanaya dayand. Viyana igal edildi. 1805 ylnn Ekim aynda Franszspanyol birleik donanmas Trafalgar Deniz Savanda ngiliz donanmas 212

Nelson

karsnda yenildi. Kazanan Nelson olmutu. Denizler bundan sonra Byk Britanyannd. Nelson deiik bir komutand. Katld birok savata dman gemisinin gvertesine atlyor, bir fiil savayor, askerlerini cesaretlendiriyordu. Bu ekilde birok sava kazanmt. Nelson bu savalar srasnda sa kolunu, sol gzn ve sa kann yarsn kaybetmiti ama cesareti devam etmi, daima ayn azim ve evkle savamt. Bir sava srasnda, dmann ate gcnn ykseklii karnda, amiral gemisinden, btn gemilerin geri ekilmesi emri verilmiti. Nelson bu durumu grm ama savaa devam etmiti. Yanndaki yardmcsnn uyars zerine drbne alp, grmeyen sol gznn stne koymu ve " Ben bir ey grmyorum " diyerek savaa devam etmiti.

Trafalgar

Trafalgar byk bir ngiliz zaferiydi. Ancak bu savata Nelson, bir Fransz keskin niancnn atei ile lm derecesinde yaralanmt. Ksa srede ld. Na ngiltereye getirilip, devlet treni ile defnedildi. Napolyon bundan sonra ngiltere yerine mttefiklerini dize getirme yolunu seti. Fransz ordusunu Man kylarndan Orta Avrupaya yrd. Napolyon, Austerlitz Muharebesi zaferleriyle Avusturyay ve Napoliyi sava d brakt. Napolyon, 2 Aralkta, Rus ve Avusturya ordusundan geriye kalanlar, Austerlitzde yaplan meydan savanda ezmiti. Bu III. Selimi Fransa politikasn bir daha gzden geirmeye itti. Dier yandan Rusya Osmanlnn boazna ilmii atm, sktka skyordu. Austerlitzin peinden Rusya koalisyondan ekildi. Prusya Hannoveri alp Fransa ile ittifak yapt. Artk Habsburglarn elinde ne talya ve ne de Almanya vard. 26 Aralk 1805te Habsburglar Kutsal Roma Germen mparatorluu unvann terk ettiler. Kutsal Roma Germen mparatorluu bitmiti.

213

ABDde Gelimeler, 1805

Kayalk Dalar, Moraine Gl

ABDde Kayalk dalara yaplan keif srasnda,1805de Kaifler Okyanusa vardlar. Bu Kuzey Amerikann karadan ilk kat ediliiydi. Keif gezisi srasnda, daha sonra pek ok bilimsel ilerlemeye yol aacak 300 yeni tr bulunmutu. Kayalk dalarndaki kunduzlar, yerliler ve onlarca i birlii yapan beyazlarca bitiriliyordu. Avrupa krk uruna kendi kunduzunu bitirmi, imdi Kayalk dalara el atmt. 1800 ylnn balarnda Kayalk dalarda 100.000 kadar ay vard. Bunlar Amerikann mehur boz aylaryd. Beyaz adamlar onlarn saysn da 20.000 den aaya dreceklerdi. Haziran aynda Detroit yand. Kentin byk ksm yok oldu. ABD Trablusgarp (Berberi) sava devam ediyordu. William Eaton, Trablusgarp naibi paann srgnde olan daha yal bir kardei ile deitirilmesini salamak iin harekete geti. Bu yeni naip, tm ABD isteklerini kabul edeceini bildirmiti. Eaton, iinde 500 Amerikan askerinin de bulunduu bir kuvvetle Msrdan Libya zerine yrd ve ABD gemilerinin de yardm ile Derneyi ele geirdi. 3 Haziran 1805te bar yapld (Tripoli Anlamas). Paa taleplerine son verdi. ABD, Philadelphia esirlerine karlk 60.000 $ tazminat ald.

214

Mikado Diriliyor

mparator Kokaku

Japonyadaki i k ve Avrupa korkusu, Tokugawa ynetimini ypratm, iyice gvenilmez hale getirmiti. ogun ynetimi ve Konfysln deeri zerinde artk kukular vard. Japonlar dnce dzeyinde eskiyi hatrlar ve arar oldular. mparator, Yce Tanr olan Gnein oluydu. ogun tacn basit bir grevlisiydi. Japon dnrleri mparatora balln, bir feodal beye ballktan ok daha stn olduunu ilan ediyorlard. Japon dnrleri bir yandan da eski in filozofu Wang-Yang Mingin retisinde kendilerine g verecek eyler buldular. imdi Japonlar yazl gelenei reddediyor, i gereklerine dnyorlard. Tokugawa boyunduruu geviyordu. mparator yani Mikado, Tokugawaya karyd. Byk Daimolar, Tozamalar, Satsumalar, Moriler, Tosalar, Hizenler ne yapyordu? Bunlar saraydan uzakta, kendi ilerine dnk ve tutumlu, dayanmal bir yaam srmlerdi. Topra deerlendirmi, toprak paralarn birbirinden bamsz ekonomik birimler olarak rgtlemilerdi. Ufak ta olsa bir sanayi gelitirmiler, ticaret yapar ve yaptrr olmulard. Eski erdemleri, ballk, disiplin, yeterlilii korumulard. Bu byk Daimolar, deneyimli eflerdi. Onlar lkenin kaderi iin uygun an bekliyorlard.

215

1805in Baz Gelimeleri

Mozart, Greuze 1763-64

Fransz ressam Greuze (1725 1805) ld. nemli Alman yazar Schiller (1759 1805) ld. Simn Bolvar, Venezuelann spanyol egemenliinden kurtulmasna kendini adad. 1805 ylnda ikinci Anglo-Maratha Sava Britanyann kesin stnl ile sona erdi. Luigi Rodolfo Boccherini ld (1743 1805). Saray tarz talyan klasik mzik bestecisi ve ellistti. En yaygn eserleri String Quintet in E, Op. 11, No. 5 (G 275), and the Cello Concerto

216

in B flat major (G 482)dr. Boccherini spanyol mzik etkilenmitir. "Fandango" dahil olmak zere birok gitar kantat bestelemitir. Menuet http://www.youtube.com/watch?v=UKpP8XFYIHk&feature=list_related&playnext=1&list= AVGxdCwVVULXf0drmhAkPGsz3QhdCnMpOY 19. yzyln balarnda nl Alman filozof Hegel'in katlmyla canlanan ve eski parlak gnlerine dnen lluminati, bu yllarda, yesi olan Hegel'in tez-antitez kuramlaryla Yeni Dnya Dzeni dncesinin gelitii bir topya topluluu haline gelmiti. Dnya zerindeki eitli topluluklar etkileyen bu dncenin miraslarnn, bugn halen almalarn srdrdne dair, komplo teorileri vardr. ngiliz filozof William Paley (d. 1743), talyan besteci Luigi Boccherini (d. 1743), ramsz ressam Louis-Jean-Franois Lagrene (d. 1724), ngiliz yazar Christopher Anstey (d. 1724), sveli kai ve doa bilimci Pehr Osbeck (d. 1723) 1805de ldler.

217

24. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar.

218

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org Not: Kitaptaki biyografiler genelde Wikipediadan alnmtr.

219