You are on page 1of 221

1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

22. KTAP

1711 - 1755 Kmr Ve Demir

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek


Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam3/ 2

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 22. KTAP .................................................................................................................................. 2 I. Katerina, 1712 ..................................................................................................................... 6 Utrech Anlamas, 1713 ......................................................................................................... 9 Amerikadaki spanyol Smrgeleri .................................................................................... 12 Toryler Whigler, 1714 ....................................................................................................... 14 Rastatt Anlamas, 1714 ....................................................................................................... 17 Aile Politikas ....................................................................................................................... 19 Tfek, 1715 .......................................................................................................................... 21 Romanyada Yunan Etkisi, 1715 ......................................................................................... 23 spanya nie Devam Ediyor, 1715 ...................................................................................... 25 Piyade gleniyor ................................................................................................................. 27 ngiliz stnl .................................................................................................................. 29 iek As, 1716 ................................................................................................................. 31 zel Banka, 1716 ................................................................................................................. 34 Kantemir ............................................................................................................................... 36 Ermeni kltr enternasyonalleiyor, 1717.......................................................................... 37 Masonluk Yaygnlayor, 1717 ............................................................................................ 39 Kuzey Amerika Yerlileri ...................................................................................................... 41 Kuzey Amerika Kolonileri ................................................................................................... 43 Pasarofa Antlamas, 1718 ................................................................................................. 45 Nevehirli Damat brahim Paa............................................................................................ 48 Lale Devri ............................................................................................................................. 50 Mora Tekrar Osmanl Ynetiminde, 1719 ........................................................................... 51 John Law, 1719 .................................................................................................................... 53 Ekonomik Kriz, 1720 ........................................................................................................... 55 Britanya Babakan, 1721 .................................................................................................... 58 Avusturya modernlemeye alyor, 1722 ......................................................................... 61 rana ullanma, 1722 .......................................................................................................... 63 Kadnlara El Koyma, 1722 ................................................................................................... 65 in, 1722 .............................................................................................................................. 67 Japonyada tccarlar ............................................................................................................. 69 Mason Anayasas, 1723........................................................................................................ 71 Msrda Gayri Resmi Ynetim, 1724 .................................................................................. 73 arie Catherina, 1725 ......................................................................................................... 75 Alessandro Scarlatti.............................................................................................................. 78 Kardinal Fleury ynetimde, 1726......................................................................................... 80 Isaac Newton ........................................................................................................................ 82 Newtona Kar abalar ....................................................................................................... 85 XVIII. Yzyl, XVII. Yzyl Dncesini szyor ............................................................. 86 Osmanllarda lk Mslman Matbaas, 1727 ....................................................................... 88 Rus- in anlamas, 1727 ..................................................................................................... 90 Osmanllar Batda Deiiklikler Olduunu Fark Ettiler, 1728 ............................................ 92 Batda Basn Mcadele iinde, 1728 .................................................................................... 94 Dini Sorgulama, 1729 .......................................................................................................... 96 Nadir ahn Ykselii, 1730................................................................................................. 98 Patrona Halil syan, 1730 .................................................................................................. 100 Hasidizm............................................................................................................................. 102 Nedim ................................................................................................................................. 104 Prusya Ordusu .................................................................................................................... 106

syanclar bir bir yok ediliyor, 1731 ................................................................................... 108 Ha Yolunda Asayi, 1732 ................................................................................................. 110 Polonya Veraset Sava, 1733 ............................................................................................ 112 Dinsel lgnlk, 1734 ........................................................................................................ 115 Halkn lgisi ........................................................................................................................ 117 Kok kmr ile Demir Eritme, 1735 ................................................................................. 119 Osmanl-Rus Sava, 1736 ................................................................................................. 122 Osmanl Batda Savayor, 1737 ....................................................................................... 124 Fransa Masonlar, 1737 ...................................................................................................... 126 Fransa Burjuvaziyi kuvvetlendirmeye alyor, 1738 ....................................................... 128 Tarihte Doruya yaklamak, 1738 ..................................................................................... 129 Belgrad Bar, 1739 ........................................................................................................... 131 stanbul Anlamas, 1739 ................................................................................................... 134 Avusturya Veraset Sava, 1740......................................................................................... 136 Fransa-ngiltere Rekabeti ................................................................................................... 138 Newtonu Dorulamak ....................................................................................................... 140 Osmanl kompartmanlar ................................................................................................... 141 Osmanl da Snni Glenmesi ........................................................................................... 144 Osmanl retimi ................................................................................................................. 147 Maria Theresia, 1741.......................................................................................................... 150 Britanya spanya Savayor ................................................................................................ 152 Haley, 1742 ........................................................................................................................ 154 Avusturya Veraset Sava, 1743......................................................................................... 156 Avrupada Eitim ............................................................................................................... 159 Paralayp, Birletirme, 1744 ............................................................................................. 161 Dzensiz ate ama, 1745 .................................................................................................. 163 Osmanl ran Anlamas, 1746 ........................................................................................... 165 Gemi Mhendislii Geliiyor, 1747 ................................................................................... 167 Aix-la-Chapelle Antlamas, 1748 ..................................................................................... 171 Montesquieu, 1748 ............................................................................................................. 173 Din Korkudan Domutur, 1749 ........................................................................................ 175 Bat Avrupa rejimi .............................................................................................................. 177 Osmanl Toprak ve Grevler Irs Hale Geliyor .................................................................. 179 Osmanl Ailesi .................................................................................................................... 180 Dkme elik ve Trk Krmzs, 1750 ............................................................................... 182 Jean-Jacques Rousseau ....................................................................................................... 185 Cenevre............................................................................................................................... 187 Johann Sebastian Bach ....................................................................................................... 188 Osmanl mparatorluunda birliki Ticaret Geliiyor ..................................................... 191 Fransz Ansiklopedisi, 1751 ............................................................................................... 193 DAlembertin nsz, 1751 ............................................................................................. 196 XVIII. Yzyln Ortas ....................................................................................................... 197 Burjuvann Felsefesi ........................................................................................................... 201 Aydn Despotluu .............................................................................................................. 203 Bilim Geliiyor, 1752 ......................................................................................................... 205 Cerrahlk Eitimi, 1753 ...................................................................................................... 207 Para Hibir eydir, 1753 .................................................................................................... 209 George Berkeley ................................................................................................................. 211 Hindistanda ngiliz Fransz Mcadelesi, 1754 .................................................................. 212 nsanlar Arasnda Eitsizliin Kkeni zerine, 1754 ........................................................ 214

Kkn Kazma, 1755........................................................................................................ 216 21. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 220

I. Katerina, 1712

Catherine I

1712 ylnda XVII. yzyln son Osmanl airi Nabi ld. Nabi Sadrazam Kara Mustafa Paann dostuydu. air olarak ran geleneine ok balyd. Osmanl iirinde tlk onunla balamtr. Hindistan mparatoru Bahadr 1712 ylnda ld. Drt olu arasnda taht kavgas balad. Taht Chandar alacak, dier lecekti. Chandar ahn iktidar da ancak 1 yl srecekti.

Evrengzibin ezdii Sihler, Bahadr zamannda durumlarn dzelttiler. Bahadr eski hogr politikasna geri dnmt. Sih gurusunu hizmetine ald. Sihler ndusta yerlemilerdi. Halk arasnda ve ynetimde saygnlk kazanabilmek iin 1/2 yzyl uramalar gerekecekti. Ortaya ktktan sonra her kkenden Hinduyu bir araya getirmilerdi. Tek tanrya, sava niteliklere, kiisel abann zorunluluuna, iyi eylemlere, Tanr ve hem cinslerine sevgi gstermeye inanyorlard. Sihler arap ve dier keyif vericilerden uzak duruyorlard. Et yiyorlard. Et yemeyen dier Hindulara nazaran ok daha gl kuvvetli hale gelmilerdi. Tabii kast yoktu. Ortaya ok iyi askerler, savalar kmt. Bu srada Japonyada ogun parann deerini yine drd. Fiyatlar yine bir misli artt. Japonya pahallktan ve Japon halk sefaletten kurtulamyordu. Japonyada ogun topraklarn terk eden kyllerin topraklarna dnmesine ilikin ferman yaynlad. iftlik kiraclar tarlalarn terk edemeyeceklerdi. Kyllerin pirin yiyebilecekleri gn says bile belirlenmeye balamt. Japonyada i zlmeye kar ogunlarn buyruk yaynlayarak almaya altklar nlemler, pek bir ey deitirmiyordu. Bu fermanlar gittike daha fazla yasak getirmeye balad. Ama Japonyada zlme de devam ediyordu. 1712 ylnda ar Petro, arie I. Katerina (Catherina) ile resmen evlendi. I. Petronun ei olan I. Catherinann asl ad Martadr. Protestan olarak domu, sonradan Ortodoks olarak vaftiz edilmitir. Rusya oktan beri Dou Romann mirass olmay benimsemiti. Rusyaya Yunan ve Slav aydnlar, din adamlar geliyorlard. Bu gelenler Sovinceden Yunancadan eviriler yapyorlard. Bu gelenler ktphanelerde, saray matbaasnda alyor, zel dersler veriyorlard. Bunlar Balkanlara dnerken de, yanlarnda, satn aldklar kitaplar tayorlard. Kiev matbaas ise Dou Roma varisine yakr bir tarzda davranp, Yunancann yeni yorum ve almalarn basp, yaynlyordu. XVIII. yzyln ortalarna kadar, Bat Avrupa halk, Balkanlardaki Slavlarn pek arknda deildi. Hatta normal halk Yunanllarla Trkleri birbirine kartryordu. Balkanlar Yunanllarla Trklerin paylatklar byk bir blge gibi dnlyordu. Bunda Yunanllarn ticaret nedeniyle Akdenize yaylm olmasnn ve g etmeye yetenekli ve istekli olmalarnn nemli bir rol vard. Ruslar Prut anlamas koullarn yerine getirmemek iin ellerinden geleni yapyorlard. Sonunda Osmanl Divan dayanamad, sava ilan etti. Osmanllar sava hazrlklarna baladlar. ar Petro korktu. Azak Osmanllara teslim edildi ve snrdaki Rus kaleleri yktrld. Ancak, ar XII. Charlesn lkesine dnmesine msaade etmiyordu. Ukrayna Rusyann elindeydi. Osmanl padiah III. Ahmet, sadrazam Aa Yusuf Paay azlederek yerine Nianc Silahtar Sleyman Paay veziriazam yapt. Veziriazam Yusuf Paa, Osmanl padiahn Rusyaya kar yeni bir seferden alkoymaya alyordu. Sava yanllarnn etkisi ile grevden alnarak, ldrld. Reaumur, stakozun kesilen ayann yeniden olutuunu tespit etti.

Makinelere hareket vermek iin akarsular yetersiz kalyordu. Sarn yapmak ise ok pahalyd. Su gcnden faydalanabilmek iin New Comen atmosfere ak buhar makinesini yapt. Bu buharl makine suyu ykseltiyor, ykselen suda yksekten derek arkn tekerleklerini dndryordu. Bu bulu ayn zamanda madenlerde biriken suyu tahliye iin de kullanld. Buhar gc yola km, geliyordu. ngilterede pul vergisi kondu ve bu vergi gittike arlaarak yoksullar yerle bir edecekti. Pek ok kent devletinden olumu olan talya snmt. Okyanus ticareti ve koloniler, yeni ticari gelimelere ayak uyduramayan talyan ticari kentlerini sndrmt. talyada Toskanadaki Livourne dnda tm limanlar kyordu. O da bir Fransz limanyd. talyada ngiltere, Fransa ve Avusturyann ticari rekabetinin ve sanayilemede geri kalmann aclar yaanyordu. Hem cumhuriyetle ynetilen ve hem de ticaret kenti olan Genova ve Venedik de iyice gerilemiti. Venedik aristokrasisi oktan burjuvalamt ama ticarette gereken esneklii gsteremiyordu. Venedikin kala kala bir karnaval kalmt. Bu karnaval da tm Avrupann en mehur karnavalyd. talyadaki ticaret kenti olmayan ehirler tarm yapyorlard. Ynetimleri monariydi. Burjuva says azd ve yeteri kadar organize deildi. Kyl sefalet iindeydi. En kt ve en sefil talyan devleti ise papalk tarafndan ynetilendi. Kuzey Amerikada Kuzey Carolinada 1711den 1715e kadar Britanya, Birleik Eyaletler (Dat) ve Almanya yerleimciler ile Amerikan yerlileri arasnda Tuscarora Sava yapld. Denain muhaberesinde Franszlar Dat-Avusturya birleik kuvvetlerini yendiler. Aralk aynda ise Fransa sve, Danimarka ve Saksonya mterek kuvvetlerini Gadebusch muharebesinde yendi. ngiliz fiziki ve doa bilimci Martin Lister (d. 1638), ngiliz doa bilimci Nehemiah Grew (d. 1641), ngiliz air William King (d. 1663), ngiliz bilgin Joshua Barnes (d. 1654), Da ressam Jan van der Heyden (d. 1637), talyan ve Fransz astronom ve mhendis Giovanni Domenico Cassini (d. 1625) 1712 ylnda ldler.

Utrech Anlamas, 1713

Utrecht anlamas ile Bat Avrupa snrlar

Osmanllarda Damat Ali Paa sadrazam oldu. Sava bulutlar dalmadan Haziran 1713de Edirnede Rus Osmanl anlamas imzaland. Bu anlama XII. Charlesa svee dnme yolunu ayordu. Demirba Charles, bir Rus Osmanl savana yol amak iin Osmanl topraklarndan ayrlmak istemiyordu. ngrl bir krald. Rusya geri itilip, bastrlmadka, ne svein ne de Osmanlnn onu durdurmaya gcnn yetmeyeceini gryordu. Karl (Charles) son tarihi frsat karmak istemiyordu. Osmanllar ise Rusyay hala yeteri kadar nemsemiyorlard. Veziriazam Damat Ali Paa, III. Ahmetin henz ocuk olan byk kz Fatma Sultan ile suri tarzda nikahlyd. znikli Hac Hseyin adl bir kylnn ocuuydu. Zeka ve kabiliyeti ile ksa srede ykselmiti. Veziriazam XII. Karl ve Rusya iini sonlandrmak, Venedikten Moray almak ve sonra Almanlarla hesaplaarak, Karlofa ncesi snrlara varmak istiyordu. spanya Veraset Savanda Fransa yenilmiti. 1713de yaplan Utrech anlamas, Fransa, spanya, Byk Britanya, Savoya Dkal, ve Hollanda arasnda Hollanda'nn Utrecht kentinde imzalanm ve spanya Veraset Sava'n son erdirmiti.

Bu savata, Byk Britanya'nn yannda normal artlarda bir araya gelemeyecek Avrupa devletleri, Fransa'nn Avrupa'daki ykseliini engellemek iin ittifak kurmulard. Sava sonunda Utrecht anlamasyla Fransa'nn ykseliine son verildi ve Fransa dizginlenmeye baland. ngiltere bu sonula byk iktisadi yararlar elde etmiti. ngiliz denizcilii gelimesini hzlandrd. Fransann ngiltereye kar yapt rekabet nemsizleti. Savatan sonra Fransann tek bir ticaret gemisi kalmamt. Avusturya mparatoru VI. Karl (Charles) 1713de Avusturya tahtna Kznn kabileceine dair Pragmatic Sanction deklare etti. Prusya kral I. Friedrich (dk iken III. Friedrichti), 1713 ylnda 56 yanda ld. Yerine I. Friedrich-Guillaume (Frederick William) tahta kt (1713 1740). Bunun zamannda Prusya ordusunda nemli deiiklik ve gelime yaanacaktr. Heybetli bir adamd. Ttn, alkol, azotlu yiyecekler nedeni ile sinirleri pek salam deildi. Ailesi de dahil tm uyruklar zerinde terr estirdi. Friedrich Guillaume, edebiyat ve felsefeyi bo eyler olarak niteliyordu. Grevlilerine yksek maalar dyordu. Karlnda alma ve disiplin bekliyordu. Yabanclar lkesine ekerek, kolonilemeyi zendirerek, lke nfusunu 2,4 milyona ulatrd. 1713de Fransa kral XIV. Louis, d ileri temsilcilerine u politikay emrediyordu. Avrupa devletlerinin Fransa karsnda duyduklar gvensizlik datlmalyd. Fransann hibir hegemonya niyeti tamad gsterilmeliydi. Fransa bir danman, bir arabulucuydu. Devletler Fransadan korkmaya devam ederlerse ngilterenin kucana derlerdi. Karlkl uygun dnler verilerek devletler aralarndaki ihtilaflar zebilirlerdi. Avrupa ktas kendi arasnda dayanrsa, ngilterenin eline dmekten kurtulabilirdi. Fransa Merkantilist yolla sanayilemeye alyordu. Yn ihracn yasaklad. Herkese askerlik hizmeti koydu ve orduyu gelitirmeye balad. 1713den itibaren Avrupada eker retimi artmaya balad. Bylece ekerkam Antillerde bata gelen ekin oldu. 1713 ve 1714 yllarnda Avrupa Bilim Dnyasnda Dekartlar ile Newtoncular arasndaki kavga btn iddeti ile devam ediyordu. Bilim Dnyas bunalmdayd. Fransz cerrah Petit (1674 1750) damar kskacn kulland. Bylece kan durdurarak cerrahlara ameliyatlarda gven verdi. Petit ayn zamanda safra kesesinden ta ameliyat ile alan ilk batl cerraht. XVII. yzyln balarnda domu olan srekli Basn, zgrlklerin genilemesi ve siyasi yaamdaki etkinlii sayesinde, XVIII. Yzylda Hollanda ve zellikle ngilterede ok geliti. Hollanda gazeteleri Gazete dUtrecht, Gazete de Leyde yaynlarn srdrdler. Bu gazeteler Franszca yaynlanyordu. Dier lkeler, kendi tebaas iinde Franszca bilen ok az olduundan. Bu gazetelerin kendi lkelerine girmesine ses karmyorlard. Bu gazeteler, Hollandadaki hrriyet ortamnn verdii gle pervaszdlar. Yabanc devlet hkmdarlar zaman zaman bu gazetelerden Birleik Eyaletler hkmetine ikayette bulunuyorlard. Hatta II. Friedrich bir keresinde sefareti aracl ile bir gazeteyi tehdit etmiti.

10

Gazeteler genel olarak byk devletler yerine daha zgr bir ortamn olduu Liege, Berne, Kln gibi devletiklerde yaynlanyordu. Bunlar ou zaman Franszca yayn yapan gazetelerdi. ngilterede basn epey zgrd. Gazete karma izni yoktu. Sansr yoktu. 1702 1735 yllar arasnda Daily Courant yaynland. Bundan nce 3 gnde bir kan gazeteler vard. Gazeteler, siyasi, haber ve magazin olarak cinsti. Bu gazeteler ilan ile yaayabiliyorlard. ngiltere byk bir ticaret lkesi olduundan yeterli ilan veriliyordu. ngiliz basn hali vakti yerinde olanlarn basnyd. 1712 tarihinde ngilterede konan pul vergisi, ynla kk gazeteyi kapatt. Halbuki bu kk gazeteler yoksul halka k tutuyordu. mdada kahveler yetimiti. Buralarda halk gazetelere bakabiliyordu. 1713 ylnda ngiliz dnr Shaftesbury ld (1671 1713). Ona gre insanda iyi ve kt ahlak dengede olmaldr. stenen, hi birinin fazlal deildir. nsan kendini dnrken, bakalarn da dnmelidir. Bu bencillik ile toplumculuun uyumas insana has bir zelliktir. Evren nasl uyumlu bir btnse insan da yle uyumlu bir btn olmaldr. nsan kendi bana ne iyidir, ne de ktdr. nsan ancak toplum iinde iyi veya kt olabilir. yi veya kt huylar da toplum iinde geliir. Shaftesburynin yolundan giden pek ok ngiliz dnr vard. Akla uygunluk hepsinde ortakt. Hindistanda Babr mparatorluunun bana Ferruhir (1713 1719) geti. ki karde, Patna subatar Hseyin Ali ve Allahabat subatar Abdullah Han, uzun zamandr Hindistanda bulunan bir ii aileden geliyorlard. Bu iki kardein yardm ile Ferruhir hasmlarn yenerek iktidara gemiti. Hseyin Ali ba vezir, Abdullah Han ordu kumandan oldular. talyan besteci Arcangelo Corelli (d. 1653), ngiliz politikac ve filozof Anthony AshleyCooper, 3rd Earl of Shaftesbury (d. 1671), Prusya kral Friedrich I (d. 1657), sko fiziki Archibald Pitcairne (d. 1652), ngiliz tarihi Thomas Rymer (d. 1641) 1713 ylnda ldler.

11

Amerikadaki spanyol Smrgeleri

Amerikadaki spanyol topraklarn ynetme ii spanyadan yaplyordu. spanyada kral adna Hint Konseyi bu ii slenmiti. Bu Konseyin kararlarn 2 genel vali yerine getiriyordu. Biri Yeni spanya denen Meksikann Meksiko kentinde oturuyordu. Dieri Peru iindi ve Limada bulunuyordu. Genel valiler tm yetkiye sahiptiler. Altlarnda genel ynetici denen st kademe yneticileri vard. Bylece, st kademe yneticileri zerinden Guatemala, Saint Dominik, Kba, Porto Rico ve Florida genel valilere balanm oluyordu. Kraln mutlak otoritesi her yerde kendini gsteriyordu. Yerli halklar, Kilise ilkelerine aykr olmamak koulu ile rf ve adetlerini srdryorlard. Yerliler cret karl ama zorla altrlabiliniyorlard. Bu topraklar spanya merkezin rettii rnleri retemezlerdi, retileni de sadece spanya merkez satn alabilirdi. Sevilla ticaret odas, batya yelken aacak gemilerin bykln, saysn belirliyordu. Gemiler kervan eklinde yola kp, spanya Amerikas limanlarna varp, mallarn orada boaltrlard. Oradan koloni retimini yklenir ve spanyaya geri dnerlerdi. spanyaya uramadan spanya Amerikas ile yaplan tek ticaret kle ticaretiydi. Ancak bu da 1713den sonra ngiliz tekeline gemiti. spanya merkez ile Amerika arasndaki bu yasakl ve tekel ticaret spanya Amerikasn zorluyordu. spanya Amerikas pahalya alp, ucuza satmaya zorlanyordu. Bu retimi negatif etkiliyordu. Ayrca deerli madenler hemen Amerika dna karld iin nakit sknts da vard. El emei istenenden azd. Pek ok yerli halk da rahip veya rahibe olmu, etrafta

12

dolayordu. Bu topraklardaki eski medeniyetlerin etkisi ile Katolik dini deiip, kendine zg bir hal almt. Okullarn ou dini okullard. Kitap basm ise tamamen spanyol hkmetinin kontrol altndayd. Tehlikeli saylan kitaplarn basm ve Amerikaya sokulmas yasaklanmt. Engizisyon spanyollarn bayardmcsyd. Engizisyon listesine gre 5.420 yazar yasaklyd. Bu topraklarda rklk fena yer etmiti. Melezler, yerlileri horluyordu. Melezler ise Amerikada domu spanyollarca horlanyorlard. Onlarn da stnde spanyada domu spanyollar vard. Btn grevler spanyada domu spanyollara verilirdi. Yerlilerin altnda ise kle zenciler geliyordu. Herkesin altnda zamboslar vard. Bir kle ile bir yerliden olmaydlar. En zor, en ar iler onlara verilirdi. Bu bir kast sistemiydi. Ve ksa sre nce hr olan insanlarn iine kapatldklar bir cendereydi. Tabii ki kinleri biliyordu. Topraklar ok geniti. Bu nedenle merkezi hkmetin yerliler lehine kard kanunlar, kararlar doru drst uygulanamyordu. Bu geni topraklarda aslnda her yerde kendine mahsus bir ahsi ynetim vard. ou kez yerliler ar alma, az cret ve kt beslenmeye mahkumdular. Bunu sonucu yerliler efendilerinden nefret eder hale gelmilerdi. spanya Amerikasnda gn getike bamszlk istei kuvvetleniyor ve bir bakaldr ortamna doru gidiliyordu. spanya Amerikasnda zellikle kuzeyde ticaret vard. Ama kaaklk da vard. nce ngilizler kaaklk yapmlard. Sonra Fransz ve Hollandallar onlarn rakibi oldular. Kaaklarn depolar Antil adalarndayd. Kaaklk sadece yabanc devletlere deil, spanyol Amerikasnda yerleiklere de byk kazan brakyordu. Kaaklk sayesinde ekonomik bir gelime balad ve gittike hzland. spanya Amerikasnda meydana gelen deime, Avrupaya nakit para olarak yansyor ve enflasyona neden oluyordu. Bu enflasyon da ekonomik, siyasi ve sosyal deiikliklerin temel nedeni olacakt. And dalarnda msr, arpa, buday ekimi, zeytincilik ve baclk gelimeye balamt. Scak topraklarda ise ekerkam, ttn, vanilya, kakao ve kahve retimi artyordu. Bu scak topraklardaki emek, zenci kle emeiydi. Bir yandan hayvan yetitiricilii de ilerliyordu. Hayvan imdilik et ve derisi iin deil, tamaclk iin yetitiriliyordu. Amerikan adalar spanya ana lkesinin yetitirmedii rnleri yetitiriyordu. Ttn, endigo, ekerkam ve kahve plantasyonlar adalarda gittike artyordu. ngiliz gemileri Liverpooldan Gambia ve Gineye incik boncuk gtrp, zenci kle alyor. Zenci kleleri Antilerde eker, ttn, pamuk ve rom ile deitiriyorlard. Bu ngilizlerin keli ticaretiydi. Buna benzer bir ticareti, ok baarl olamasalar da Franszlar da yapmaya alyorlard. Fransa adalarnda ekip bime kleler aracl ile yaplyordu. Beyazlar plantasyon sahibi olarak bir st kast olarak yayorlard. Zencilerin okuma dahil hibir hakk yoktu. Kilise bile onlar gya eitliki olan kendi dnda tutuyordu.

13

Toryler Whigler, 1714

George I.

Bernard de Mandeville, Arlar efsanesi veya genel zenginlii yapan kiisel ktlklerdir (The fable of the bees or privat vices made publik benefits) adl eserini 1714 ylnda yaynlad. Yapt aydnlar arasnda frtnalar kopard. Sokratesten beri gelien olumlu erdem kuram kknden sarslyordu. Mandeville insan toplumunu bir ar kovanna benzetmiti. Onlar rnek bir toplum haline koyan neden erdem deil erdemsizlikti. Hrs, ekememezlik, kendini beenmilik, agzllk, zevk dknl, gelime ve refah douruyordu. Genel karlar, zel karlarn toplamyd. Sokrat erdem olmaz ise toplum rr derken, Mandeville, erdemsizlik olmaz ise toplum gelimez diyordu.

14

1714de ngiltere kraliesi Anne ld. Geriye bir varis brakmamt. ngiltere tahtna I. Jamesin torunu Sophie de Hanovre (Sophia of Hanover) geti. Sophie tahtan olu adna feragat edince, ngiliz tahtnda George de Hanovre, I. George ad ile geti (1714 1727). Taht Hanovre hanedanndayd. Tory partisi kraln arln koymas ve bakanlar istedii gibi seip, azletmesinden yanayd. Tahta Stuartlardan gelen birini grmek istiyorlard. Whigler ise Avam meclisinin stnln istiyorlard. Bakanlar seen ve azleden meclis olmalyd. Stuartlarn tahtan uzaklamalarnda Whigler nemli bir rol oynamtlar. Toryler ise Katoliklie duyduklar kin nedeniyle zaman zaman Whigleri desteklemilerdi. I. Georgeu Whigler destekliyordu. Kral torylere gvenemeyip, bakanlarn whigler arasndan seti. Kral ngilizce bilmiyordu. Bakanlarn toplantsna katlmad. leri de bakanlar arasndan setii belli bal biri aracl ile takip etmeye balad. Bylece parlamenterler arasndan seilmi bakanlardan ve bir babakandan oluan kabine ortaya kt. Bu bakanlar kral karsnda bamsz ve ona kar koyabilecek duruma olan gl kiilerdi. Ancak bu parlamento, kabine, babakan sistemi bir rejim haline gelmemiti. Daha usul bile saylmazd. Kral istese kabineyi veya bakanlar deitirebilirdi. Ancak, parlamentonun mali konulardaki gc nedeniyle bunu yapmak o kadar kolay da deildi. Bu srada ngilterede 140 Hisse senedi ortakl vard. Londrada John Freeke, ilk haftalk tahmin bltenini kard. ngilterede sanayi odun ile iliyordu. Odun her eyden nce yakt olarak ok nemliydi. Ancak ngiltere odun fakiriydi ve bu btn gelimelere gem vuruyordu. Bu sralar ngiltere sanayi bitkisel ve hayvansal rnler zerine kurulu bir ekonomiden, kimyasal rnlerin ilendii bir ekonomiye gemeye alyordu. rnein aartma ilemi iin st yerine sodyuma geilmiti. Sodyum tuzdan elde edilmiti. Tabii bu yllarda sanayi hala temel sektr deildi. Yaygn olarak kullanlan aile sanayisiydi. Aile sanayinde alanlar yar kylydler. Hammadde satn alp, evlerinde tm aile birlikte bazen ii de tutarak, mamul madde retiyorlard. rnlerini pazarda bizzat satyorlard. Bunlar Sheffield baklarn, silahlar, hrdavat, Birmingham biblolarn; Bristol inelerini retenlerdi. rnleri dnyann her yerinde satlyordu. Ama rekabet vard ve kar hrs vard. Kuma tccarlar, hrdavatlar, biblocular daha kaliteli mal, daha ucuza istiyorlard. Tacir hammaddeyi ve giderek retim aralarn salamaya balad. Artk retici pazara gitmiyor, tacir mamul kapsndan alyordu. retimi fiilen yapan zanaatkar veya yar kylnn ellinde sadece emei kalmt. Bu gelime taciri retici, zanaatkar da ii yapmt. Artk imalathane aamasna girilmiti. retilen yerin ad imalathaneydi. Orta Asyada Tsewang Rabdan Rusyadan baz toprak taleplerinde bulundu. Bu dnemde Rusya adna Sibiryay Gagarin adl bir general ynetiyordu. Gagarin Sibiryada ve Cungar (Zunghar) topraklarnda altn, gm, bakr ve demir madeni olduu bilgisine sahipti. Gagarin

15

koruyucu kuvvet eliinde Cungar topraklarna bir tetkik heyeti yollad. Rus kuvvetlerini gren ve tetkik olayn bilmeyen Cungar kuvvetleri Ruslara saldrarak, pek ounu ldrdler. Bu olay, Gney Sibiryada yeterli kuvveti olmadn dnen Ruslarn, Oyratlara kar politikalarn deitirmelerine neden oldu. Cungarlara kar ok daha temkinli davranmaya baladlar. Manular Kalmuklara, Cungarlara kar, ortak hareket nermilerdi. Ancak Kalmuklar Ruslara baml olduklarn bildirerek, bu istei geri evirdiler. Gangut deniz muharebesinde Rus donanmas ilk zaferini kazand. sve donamas yenilmiti. Japon filozof Kaibara Ekiken (d. 1630), Fransz ekonomist Pierre Le Pesant, sieur de Boisguilbert (d. 1646), talyan fiziki Bernardino Ramazzini (d. 1633) 1714 ylnda ldler.

16

Rastatt Anlamas, 1714

Mareal Villars (16531734, spanya Veraset Savann Mehur Fransz Generali

1714 ylnda Fransa ile Avusturya arasnda Rastatt anlamas imzaland. Bu anlama Utrecht anlamasyla birlikte spanya veraset savan bitirmiti. Rastatt anlamas ile Avusturya Habsburglarna spanyol Flandrei ile talyada epey toprak kald. imdi Avusturya ynetimi altnda rfleri, dilleri ve ayinleri farkl uluslar vard. Habsburglar bu halklara saygl davrandlar. Bakent Viyanayd. mparator ile Kral arasnda imzalanan anlama Franszca yazlmt. Bu Franszcann diplomatik bir dil olup, Latincenin yerine geme srecini de balatyordu. Hatrlanaca gibi Fransa ile ngiltere arasndaki kinci Yz Yl sava 1688de balamt. 1714de gelindiinde ngiltere baar kazanmt. ngiltere hkmetinin tek gerei ve politikasn ynlendiren tccarlarn ve gllerin karlarna hizmet etmekti. Avrupa denge

17

dzeni de yine gllerin karlarna hizmet eden bir politikayd. Utrecht (1713) ve Rastatt (1714) anlamalar ngiltere yararna olan durum meydana getirmiti. Osmanllar, Rusya ile savaa sokmaya alt gerekesi ile sve kral XII. Karl tutuklayp, bir konuk evine koymulard. Demirba arl nihayet 1714 ylnda serbest kald ve Eflaktaki 2.500 askeri ile birlikte Transilvanya zerinden lkesine dnd. Ayrca 600 Osmanl askeri krala refakat ediyordu. Osmanl lkesinde 5,5 yl kalm ve svei oradan ynetmiti. sve bu srada drt bir yandan saldrlara uruyordu. Rusya imdi byk bir gt. Osmanllara yenilmi bile olsa, Baltktaki yaylma politikasna devam ediyordu. Rus birlikleri Almanya ilerine Elbe nehrine kadar ilerlediler. Oradaki svelileri kovdular. Prusya, Rusyaya Polonyay blelim diye teklif gtrd. Damat Ali Paa (sonra ehit Ali Paa) Ruslar ile anlamt. imdi kafasnda Moray Venediklilerin elinden almak vard. Bu gayeye erimek iin denizcilikten iyi anlayan birini Kaptan Derya yapmak istedi. Sleyman Hoca Paa Kaptanderya oldu. Karada isyann Venedik el altndan desteklemiti. Karada asileri yenilince Venedike sndlar. Bu Osmanl aleyhtar tutum, Damat Ali Paaya istedii frsat verdi. Asiler geri istendi. Venedik bunlar iade etmeyince de sava ald. Osmanl topraklarndaki Venedik konsoloslar tutukland. Venedik sava Karlofadan yaklak 16 yl sonra balamt. Eflak voyvodas Brncoveanunun Avusturyaya yazd gizli bir mektup aa kt. Brncoveanu grevden alnp, stanbula getirtildi. Korkun ikence grd. kence altnda servetini aklamak zorunda brakld. Drt olu ve ba danman ile birlikte, halkn nnde idam edildi. Bosnann asilleri, Osmanl fethinden sonra Mslman olmulard. Aralarndan sancak beyleri, vezirler kmt. Bosna beylerinin Osmanl merkezi ynetimi ile aralar iyiydi. Ancak II. Viyana kuatmasndan sonra gelien uzun savalar boyunca, anari trmannca otoriteyi ele aldlar. Merkez de kyl hareketlerine ve etecilik olaylarna yetiemediinden, bu yeni durumu ehveni er sayd. Bylece buralarda stanbuldan gelen vali, byk sayg gsterilen bir misafire dnt. Buna benzer bir durum da Arnavutlukun Epir blgesinde grld. 1714de Fnlon ld (1651 1714). Fnlon Tlmaquen Maceralar adl eserde topik bir ehirde halkn mutluluu iin uraan bir kral tasvir etmiti.

18

Aile Politikas

Avrupada devletler arasndaki savalar aslnda aile kavgasndan, miras kavgasndan farkl deildi. Milletler ve devletler hkmdarn kiiliinde somutlamlard. Feodal adetler, hsmlk, evlilik, miras ilikileri bir yn oluturuyordu. Bu da hkmdar ailelerine her yerde nerede ise pek ok toprakta hak sahibi olma ansn getiriyordu. Bu haklar zaman amna uramyorlard. Bu haklardan vazgemek de mmkn deildi. Bir hkmdar bir topraa gz dikerse mutlaka kendini halk karacak bir hak buluyordu. Hkmdarlar karlarn devletlerin kar ile btnletirmi grnmdeydiler. Bymek, insan ve kaynak olarak zenginlemek, kendine tehdit olan baka lkelerin gelimesini nlemek devletin vazgeilemez kar olarak grlyordu. Her ey devletin kar iin yaplabiliniyordu. Bu da bir ahlakszlk kabul edilmiyordu. Politika bilimselleiyordu. Sorunlar nce diplomasi yoluyla zlmeye allyordu. Diplomatlar her yolu deneyerek rakiplerinin dncesini etkilemeye alyorlard. Krala bir metres, mparatorie veya mparatora bir ak, para, ok kymetli hediyeler hepsi diplomasinin hizmetindeydi. lkeler kendi menfaatlerine uygun ibirlikiler bulmak iin oluk gibi para harcyorlard.

19

Diplomatlar her yolu, rvet, haydutluk, hrszlk gizli mektuplar ele geirmeye alyorlard. Mektuplar ele geerse anlalmasn diye ifreleniyordu. Bir yandan da ifre zme metotlar geliiyordu. Her sava hakt. Gerekirse nleyici savalar uygulanyordu. ngilizler bar zamannda habersiz rakip donanmalara saldryorlard. Ticaret gemileri soyulup, yok ediliyordu. Prusyada karada byleydi. Rakiplerine aniden saldryordu. Sava masraflar karsnda devletler her eye el koyuyorlard. Halk haraca balanmt. demeyenin evi bana geiriliyordu. Vergi vermeyen kentler, kyler yaklyordu. Ordularn arkasnda bir satc, satn alc ve fahie kalabal yryordu. Bunlar askere yama, rza geme ve yakp, ykmada yardmc oluyorlard. Kylerden askere ate alrsa, o kyn insanlar ldrlyordu. Ordu 30 bin askerden meydana gelmi bir orduysa kadn ve ocuklardan meydana gelmi 70 -80 bin kii sr gibi orduyu takip ediyordu. Bu kalabalk getii yerleri karnn doyurmak iin yerle bir ediyordu. Sava bitirmek iin yaplan anlamalar ise hanedanlar aras anlamalard. Bu aslnda bir insan, blge dei tokuuydu. O efendiden, dier efendiye geen halklarda ona uyum iinde yaamlarna devam ediyorlard. Daha ulusallk gelimediinden kime ait olduunda ok nemli deildi.

20

Tfek, 1715

Korent

Fransada, 18. yzyln ilk yarsnda, Huguenotlar btnyle ortadan kalkm gibiydi. XIV. Louis 1715'te Fransa'da Protestanl tmyle yasakladn ilan etti. Buna karlk ayn yl Huguenotlar Nimes'de Protestan Kilisesi'ni yeniden oluturmak zere bir konferans topladlar ve sayca ok azalmakla birlikte lkedeki varlklarn korudular. 1715 ylnda XV. Louis (1715 1774) Fransa kral oldu. 5 yandayd. lkeyi kral naibi olarak Dk dOrleans ynetmeye balad. XV. Louisnin sal yerinde deildi. Kral lrse, vazgemi bile olsa amcas spanya kral V. Felipe (Philippe) ve byk amcas Orleans Dk taca talip olacaklard. Naip Orleans Dk, V. Felipeye kar Fransz kamuoyunu yanna almak istiyordu. Bu srada ngiltere spanyaya kar Fransaya yardm elini uzatt. Naip bu ele sarld. ngiltere eksikliini duyduu kara ordusunu Fransa sayesinde salamt. Fransa uzun zaman Utrecht anlamasna ve ngiltere mttefikliine sadk kald. Dk dOrleans, XIV. Louisnin burjuva bakanlardan oluan kurulunun yerine byk soylulardan oluan bir kurul geirmiti. Ancak bu operasyon baarl olamayacakt. Parlmanlar btn reform giriimlerine kar kyorlard. XIV. Louis parlmanlarn elinden kral uyarma hakkn almt. Ama Orleans dk, bu hakk parlmanlara geri vermek zorunda kald. Paris parlman, kraln fermanlarn yine diledii kadar geciktiriyordu.

21

Parlmanlar muhalefetlerine yeniden balamlard. imdi asillerle mttefikken, eski yetki ve tartmalar tekrar ele alyor ve gelitiriyorlard. Bundan doru bir tarzda faydalanmak varken, ksr bir muhalefetin iine dmlerdi. Kraldan gelen ferman, deme, ak mektup gibi ne varsa durdurdular, reddettiler ve deitirdiler. Parlmanlar yetkili tek heyet oluturduklar inancn tayorlard. Hkmet ise onlarn karsnda salnmlar yapyordu. Hkmet kararl deildi. Kalabalk halk kitlesi de cahilliinden olsa gerek parlmanlarn peine taklmt. 1715 ylnda Versaya ran elisi Muhammed geldi. ran elisi Muhammed, Avrupa uygarln tanmak ve anlamak iin kln bile kprdatmyordu. Otelinde oturmu, sabahtan akama kadar Kurann okuyordu. Parisliler hayret iindeydiler. O yl Fransa ile ran arasnda ticaret ve dostluk anlamas imzaland. Bu srada bir Rus elisi de rana gelmiti. Aslnda Ruslar rana saldrmaya hazrlanyorlard. ran Safevi ah ah Sultan Hseyin uysal ve sofu bir kiiydi. Ordusunu kuvvetlendirecei yerde, grevlere hadmaalarn ve hocalar yerletiriyordu. 1715 ylndan balayarak Fransa, 1689dan sonra verilmi tm soyluluk belgelerini geersiz sayd. Onlar nce geersiz sayacak, sonra tekrar sata karacakt. Bu srada Fransann nfusu 16 milyondu ve hzla artyordu. 1715de Bat Avrupada tfek, fitilli alay bozan tahtndan indirmiti. Tfek ve sng birleince mzrakl piyade de ortadan kalkmt. Aslnda tfein menzili fitilliden daha uzun deildi, en fazla 300 adm kadard. 180 adma kadar etkili oluyordu. Ama hafif ve kullanlyd. Tfek akmakta ve horoz ile ateleniyordu. Yandaki askerler iin tehlike bitmiti. Bu da tfeklilerin saf kurmalarn salad. Hzl doldurulabiliniyordu. Bu tarihlerde tfekle dakikada 1 at yaplabiliniyordu. 1715de ngilterenin ithalat 6 milyon, ihracat 7,5 milyon sterlindi. Ve gittike artyordu. Bu srete kuma sanayinde de nemli gelimeler sre iinde oluuyordu. Tezgahtan kan kuma, tccara teslim edilmeden nce temizlenip, boyanmalyd. Beyazlanmay salamak iin kuma nce odun kll suda (potasyum) kaynatlyor, kurutulup (gnlerce ak havada), ste konuyordu. Sonra slfrik asit ve sodyum bulundu. Bylece aartma kimyasal yollardan yaplabilinmeye baland. 1715 ylnda Oratoire rahip Malebranche (1638 1715) ld. Malebranchen fikirleri eserlerinden nce yaylmt. Etrafnda burjuvalar, gazeteciler, byk senyrler, gezginler ve bilginler toplanmt. Malebranchea gre her ey insan Tanrya gtryordu. Her eyi Tanr yapar. nsan Tanrda her eyi grr. Tanr ise genel iradede bulunur ve yaln yollardan isteini gerekletirir. sann insan olarak dnyaya gelii, tm insanlar adna ac ekii gibi mucizeler de genel kanunlar erevesinde evrenin dzeni iinde grlmeliydi. Hristiyanlk bunlar gerek derken Malebranche, bunlar genel kuraln paras diyordu. Tanr bile evrensel dzendi. Bu dnemde pek ok kii, Tanry bir kanunlar sistemi ya da bir ilke olarak algladlar. 1715 ylnda Nicolas Lemery (1645 1715) ld.

22

Romanyada Yunan Etkisi, 1715

Nikolaos Maurokordatos

Osmanl Venedik sava balamt. Osmanllar Karada ayaklanmasnda parma olduu gerekesi ile sava atklarn Avusturyaya bildirmilerdi. Avusturyann Karlofa genel barnn bozulduunu sanmasn istemiyorlard. Artk bir takm Srplar Avusturyann egemenlii altnda yayorlard. Srplarn byk bir ksm da Osmanl hakimiyetindeki topraklarda yayorlard. Avusturya eklere, Hrvatlara ve Slovenlere gstermedii bir ho gry Srplara gstererek onlarn ulusal gelimelerine gz yumuyordu. Srplara Hrvatlar mali olarak, Karada ise sava olarak destek verecekti. Avusturya Osmanl topraklarndan gelen Srplar da Macarlara kar bir denge unsuru olarak yerletiriyor ve bu gleri tevik ediyordu. Osmanl Srbistanndaki halk ekonomik ynden gelimemiti. Hayvanclkla geiniyordu. Her kyn bir knezi vard. Veziriazam Trhalay, Osmanl donanmas stendil adasn almak zere yola ktlar. Osmanl ordusu Moraya girmiti. Veziriazam Korenti ele geirdi. Bu srada Venedik Prevezeyi kuatt ise de bir ey elde edemeden kuatmay kaldrmak zorunda kald. Korentten sonra Koron, Anabolu, Anavarin ve Modon Osmanllarn eline geti. Ksa bir sre sonunda Mora Osmanllarn eline tekrar gemiti. Zaten Morada Ortodoks halk Venediklilerin dinsel tavrlarndan rahatszd. Venedikliler Moray ellerinde tuttuklar ksa sre iinde Ortodoks piskoposlarn tayinini durdurmulard. Mora Katolik hiyerarinin etkisi

23

altnda Katolikleiyordu. Venedik ayrca zerk ynetimlere de ho bakmyordu. Yerli Yunanllar Trkleri sevin ve tezahratla kurtarc olarak karladlar. 1715 Eyllnde Girit adasnda Venediklilerin elinde bulunan Suda liman Osmanl donanmas tarafndan geri alnd. sperlonga kalesini de Kandiye muhafz zmirli Ali Paa ald. Girit tamamen Osmanllarn olmutu. Avusturya nce bir sre beklemi, sonra da savaa karmamt. 1715 Aralk aynda Nicolas Mavrocordato Bodandan alnarak Eflaka voyvoda atand. Bundan sonra Eflak tahtnda Fenerliler dnemi balam oldu. Bu dnem 1821 22 ylna kadar srecektir. Fenerli aileler Rum kltrnde idiler ama kken olarak hepsi Yunanl deildi. lerinde Arnavut, talyan ve eitli kkenliler vard. Ama Rumluk (Romallk) hepsini kapsamt. Bunlar ksa srede Romanyada Boyar aileleri ile kaynaarak btn letiler. Bunun sonucunda Fenerli aileler Romenleti, Boyarlar Rumlat. Bu artk arasnda etnik farkllk olmayan yeni bir soylu snft. Romanyada, zamanla, Fenerli kavram, Osmanl st hakimiyetini destekleyenler anlamnda kullanlmaya balanacakt. Romanyay oluturacak lkeler Fenerliler ynetiminde ve Osmanl hakimiyeti altnda, Romanyay oluturacak ekilde birlemeye ve btnlemeye baladlar. Eskiden Eflak ve Bodanda prensi Boyarlar Meclisi seiyordu. imdi ise Osmanl Divan onu tayin ediyordu. Eskiden kalan tek husus, bu lkeleri yneten kiilerin Hristiyan olmasyd. Osmanllar bu yeni ynetimi, Rus ilerlemesine kar bir tedbir olarak da gryorlard. Athos da Romen din adamlarn ok etkilemiti. Bu arada Yunanl din adamlar da Eflak ve Bodana ok miktarda gitmiti, gitmeye devam ediyordu. Bu Yunan etkisi, Romen kilisesinin Greklemesini getirdi. Kilisede Dualarda Slav dili yerini Yunancaya brakt. Romanyada Fenerliler dnemi baladktan sonra, 1804 ylna kadar, 11 aileden 25 kii prens atand. Bunlar defalarca greve gelip, gittiler. Bylece 62 defa Fenerli Saltanat dodu. 1715'te eski Macar kral II. Ferenc Rkczi, Osmanl Devleti'nin davetini kabul ederek Osmanl topraklarna yerleti.

24

spanya nie Devam Ediyor, 1715

spanyol Kalyonu

1715 ylna gelindiinde spanyann k devam ediyordu. spanya krallar asillerin iktidarna son vermilerdi ama dnce asndan spanya daha evvelki karanlk andan dar kamamt. spanyada retim gelimesi de olmamt. lke ngiltere ve Fransaya yn, altn ve gm verip, kendinde olmayan mallar alyordu. spanyada kraln ynetimine yardmc olan iki kurul vard. Biri Kastilya kurulu , dieri Hint kurulu (Amerika kurulu) idi. Bu kurullarda burjuvalar hakimdi. Bunlarn kararlarn her eyalette maliye ve genel ynetimden sorumlu bir ynetici, silahl kuvvetler komutan bir general ve adalete bakan bir mahkeme yrtyordu. Bu l yap bir Fransz sistemiydi. Bu l yap birbirini gzleyerek, denetleyerek ileri bir arada gtrmeye alyordu. lkede engizisyon greve devam ediyordu. Ancak artk krallk engizisyon yetkisini snrlamak istiyordu. Krallar, sre iinde piskopos seimini ellerinde tutmak isteyeceklerdi. nce sekiz ay iin sonra tm sene iin bu seim hakkn alacaklard. inde Pekin, Nankin, Makaoda Portekiz asll piskoposlar vard. Bunlar Goadaki Portekiz bapiskoposuna balydlar. Portekiz Papadan inde eitim hakkn almt. Papa kararlarn Uzakdouya iletme hakk da Portekizindi. Bu durumda Portekiz kilisesi temsilcileri tm dier Katolik temsilcilerden stn statdeydiler.

25

inde iki grup Cizvit misyoneri vard. Portekizliler ve Franszlar. Ayrca spanyol Dominikken ve Fransisken misyonerleri de vard. Toplamda da 300.000 inli Hristiyanlatrlmt. Byk bir varlk deildi, ama ok az sayda misyoner ile baarlmt. Cizvitler sayesinde inde belli haklar elde edilebilmiti. nk onlar sadece din adam deildi. mparator iin onlar matematiki, astronom, haritac, mekanisyen, mhendis, mimar, hekim ve ressamdlar. Felsefe ve edebiyat bilgileri sayesinde kendilerini, o burnundan kl aldrmayan Okumulara (Mandarinler) kabul ettirmilerdi. Sonuta her yerde dostlar olmutu. Cizvitler, in inanlarn yorumlayarak, Hristiyan dinini inde uygulanabilir hale getirmilerdi. Cizvitler Gk tanr ile Hristiyanlarn Baba tanrsn ve mparator ile oul say bir biimde birletirmilerdi. Atalar klt ise atalara sayg olarak ele alnd. Bu yorumlara Dominikken ve Franszkenler iddetle kar ktlar. 1715 ylnda Papa bir bildiri yaynlayarak, 1704 tarihli in trenleri hakkndaki kararnda srar etti. 1715de, Papann Ex illa die ferman yaynland. Tanr diye Tien ve ang-Ti kelimelerinin kullanm yasakland. Konfysn ve atalarn kutlanmasna msaade edilmedi. Cizvitler haksz bulunmulard. Bu yasa, in imparatorunun da uygulamas istendi. mparator bunu kabul etmedi. Ama bu gittike Hristiyanlara kar bir dmanla yol aacakt. 1715de Ruslar Orta Asyada Omsk kentini s yaptlar. sve Norvei igal etti. Fransz arkeolog Antoine Galland (d. 1646), rlandal air Nahum Tate (d. 1652), Fransz heykeltra Franois Girardon (d. 1628), Fransz filozof Nicolas Malebranche (d. 1638), ngiliz matematiki Humphry Ditton (d. 1675), ngiliz bakan ve bilim adam George Hickes (d. 1642) 1715 ylnda ldler.

26

Piyade gleniyor

Toplar, dz, azdan dolma bronz dkm toplard. Topu, kendini emniyete alacak bir yere siper alp, dz atlar yapyordu. Artma atlar iin havan topu kullanlyordu. Toplar dakikada 1 veya 2 at yapabiliyorlard. Sadece 4 kalibrelik mermiler ile dakikada 3 at yaplabiliniyordu. Menzil gllenin arlna gre 600 ile 1800 metre arasnda deiiyordu. 4 kalibrelik bir glle 300 admda 4 8 insan ldryordu. Topular sektirerek at yaparak topun etkisini arttryordu. Piyade saflarnda glle 5 6 kez sekince byk zayiat verdiriyordu. Ancak topu at hedefe isabetten uzakt. Ayrca toplar ok ard. 4 kalibrelik bir top 650 kiloydu. 33 kalibrelik olan 3 ton ekiyordu. Bylece bu toplarn hem intikali ve hem de yer deitirmesi ok zordu. Toplar cephede bir yere yerletiriliyor, sonra yerinden ok gerekmedike oynatlmyorlard. Ayrca harekat srasnda piyadeye ayak uyduramyorlard. En gerekli anlarda ate destei salayamyorlard.

27

Hareket kabiliyetine, ate gcne sahip piyade ise sava alanlarnn egemeni olmutu. Hele tfek ile tehiz edilince, piyadenin gc daha da artmt. Ama piyade esas gcne bir asr sonra Napolyon ile varacakt. 1715 ylnda, ordu, ate ederek savarken saf halinde oluyordu. Sorun ate hzyd. Saldran dmana kar nce savunma yaplyordu. Piyade atei ile bir kurun rts salanyor, krlan dman durduruluyordu. Piyade emirle ve hep birden nian almadan yaylm ate ayordu. Piyade uzun saflar halinde yerletiriliyordu. Askerlerin aras, nceleri, fitilliler ( alay bozan) zamanndaki gibi, 4 5 admd. Silahlarn doldurulabilmesi iin 6 sra yaplyordu. Dzgn ve gerektiinde dman safn gsleyebilecek saflar isteniyordu. Btn bunlarn sonucunda savalar ok ar cereyan eder hale gelmiti. Dmandan uzakta saflar dzenlemek, belli bir yryten sonra dmann karsna saflar muhafaza etmi ekilde kmak gerekiyordu. Askeri safta tutabilmek iin ok ar yrmek ve zaman zaman durmak gerekiyordu. Bu durumda ekilen dman takip etme olana da kalmyordu. Savaan ordularda kazanan taraf dierini yok edemiyordu. Bu durumda harbi kesin bir sonuca ulatrma imkan kalmamt. Bunun zerine ikmale saldrmak strateji haline geldi. Bylece dmann yeniden donanp, kendini toparlamasnn nne geilmeye allyordu. Depolara, tersanelere, mstahkem mevkilere ve kentlere saldr balad. zerle asrn banda az manevra yeteneine sahip ordular vard.

28

ngiliz stnl

Avrupada herhangi bir devletin dier bir devletin bamszln tehdit edecek kadar kuvvetlenmesi istenmiyordu. Buna da Denge Politikas deniyordu. XVIII. Yzyla geldiimizde, ticaret kapitalizmi ok ilerlemiti. Deniz ticareti artk glln temeli oluyordu. Eskiden gllk toprak ve insan demekti. Devletler birbiri ile ticaret yollar, koloniler, toprak kazanmak iin savayorlard. Fransa ve Avusturya aralarnda mthi bir mcadele vermilerdi. Bu mcadelenin son sava da spanya Veraset Sava olmutu. Ancak bu sava ngiltere ynlendirmiti. ngiltere XIV. Louis ile savarken bunu halklarn zgrlk ve egemenlii iin yaptn sylyordu. Kendi asndan tehlike geince de mttefiklerini yalnz brakarak, onlar anlamalar yapmaya mecbur etmiti. ngiltere ktada dengeyi kollarken, okyanuslarda rakipsizdi. Ve denge ngilterenin ticari hegemonyasna hizmet etmiti. Avrupa devletleri kamplara blnnce, ortaya birbirini yenemeyen ama iyice ypratan bir durum olumutu. ngiltere bu durumdan hakemlik yaparak faydalanmak istiyordu. Ryswick anlamas Fransann bir gn spanya ile birleme ihtimalini yok etmiti. spanya kral V. Felipe de Fransz tahtndan vazgemiti. Fransann vazgetii, usuz bucaksz bir koloni mparatorluuydu. spanya miras V. Felipe ve VI. Karl arasnda bllmt. V. Felipe spanya ve kolonileri almt, Avusturya mparatoru VI. Karl ise bugnk Belika olan Pays-Basy, Milanoyu, Toskanay, Napoli ve Sardunyay almt. Bylece Bat Roma veya arlken imparatorluu geriye dnsz olarak blnmt.

29

Bourbonlar ile Habsburglar arasnda tampon devlet veya kentler braklmt. Bu kk devletlerin bir problem srasnda gl bir lkeye ihtiyalar vard. Bu gl lke ngiltere idi. Bylece ngiltere, zayflarn korunmas ad altnda srekli mdahale edebilir durumda oluyordu. Her yer ngiliz gzetimi altndayd. ngilizler Cebelitark igal etmilerdi, ngilizlerin gz Akdenize giri ve klardayd. Sicilyay ve Sicilya geiini gzetlemek iin Minorkadaydlar. Rusyaya ve kuzey denizinin Ruslarn olmasna kar Hannover elektrl vard. Elektr ngiltere kralyd. Prusya kral Friedrich-Guillaume ile anlap, onu Rusyaya badak olmaktan karmlard. Lizbon bir ngiliz ssne dnyordu. Amerikada Hudson koyu ngilizlerin denetimindeydi. Bylece krk ticareti denetleniyordu. Antillerde Saint-Christoph ile eker retimi kontrol altna alnmt. ngiltere spanyaya da kaplarn aralatmt. Yn kumalardaki gmrkler indirilmiti. ngilizler plantasyonlar ve madenler iin kle salama tekelini almlard. Ayrca Gney Amerikadaki baz spanyol limanlarna, ylda bir kere, mamul dolu gemi yollama izinleri de vard. ngiltere ok usta bir siyaset izliyordu.

30

iek As, 1716

Lady Mary Wortley Montagu

1716 ylnda Bat Moolistanda yeni ayaklanmalar oldu. Tsewang Rabtan inliler tarafndan Oirat hakan tayin edilmiti. 1716da ine kar ayakland. Savalar Trkistann ilerine kadar uzand. Bu mcadelelerden oradaki Trkler ile Zungharlar da ok rahatsz oldular. Leibniz'e baron payesi verilmiti. Drt yl sonra, 1716 ylnda Hannover'de ld zaman fakir bir adam gibi gmld. Onun arkasndan alayan tek adam olan, arkada J. G. von Erckhart, sonradan yazd hatralarnda bu cenazeyi, lkesinin erefini temsil eden bu adam, bir dilenci gibi topraa verildi cmlesiyle anlatmtr.

31

1716 ylnda en nemli Osmanl tarihisi olan Naima ld. XVII. yzyln ikinci yarsnda vakanvis makam kurulmutu. Naima bu makama tayin edilen ilk kiiydi. Yazd tarihte olaylar ve kiileri tartmt. Vard sonuta da Osmanl mparatorluu iin bir reform gereklilii zerinde duruyordu. XVII. yzyln dier Osmanl tarihileri iinde brahim Peevi, Selanik-i, Fndkl Mehmet Aa, Solakzade vardr. 1716 ylnda stanbula ngiltere elisi olarak. Edward Wontley Montagu vard. Ei Lady Mary Wortley Montagu, iek hastal geirmiti ve yznde hastaln izleri kalmt. ngiltere'de henz bulunmayan iek asnn stanbul'da yaygn bir ekilde kullanldn grd. Kiiler iek yarasna srdkleri bir ineyi sonra kendilerine batryorlard. Bylece hafif bir iek geiriyor, hastala kar diren kazanyorlard. Hemen 2 ocuunu stanbul'da alatt. stanbul'dan yazd mektuplarla ve Londra'ya dndkten sonra bizzat kendisi iek asn ngilizlere tantt. Cenevreli bir hekim olan Tronchin (1709 1823) ay yaygnlatrd. III. Ahmetin Sultanl srasnda, Enderun personelinin azaltlmas sz konusu olmutu. Silahdar orlulu Ali Paa, bu konuda baz deiiklikler yapmt. Odalarda kltre ve eitime nem verildi. Eskiden belli grevler iin belli bir hizmetleri yapmak gerekiyordu. Buna Ocak Yolu denirdi. Terfi iin Ocak Yolu mecburiyeti kaldrld. Galata Saray ve Yeni Saray olan yetitiren okullar olarak tekrar ald. Bu okullar hazine ve kiler odasna dorudan eleman yetitiriyordu. Kutsal Roma Germen imparatoru VI. Karl'n mirass olan tek olu Leopold Johann 1716 ylnda prens olarak lmt. Karl 1713 ylnda bir ferman ( yaptrm ) yaynlad. Bununla, lm sonra, kznn Avusturya tacn elde etmesi hakkn garanti ediyordu. VI. Karl ( Charles ) bundan sonraki yllarn, dikkatli bir ekilde davranarak, dier hkmdarlarla karlkl grmeler yapp, bir kadnn Habsburg mirass olmasna gsterilebilecek potansiyel politik itirazlar uzaklatrmak iin harcad. Hatta topraklarnn stratejik ban bile yapt. Balangta, pek ok kuzey Avrupa Monarisi bu yaptrmla mutabktlar. Bunu imzalamayan birka kiiden biri olan Prusya'l Byk Frederickti. Frederick, daha sonra, 1740 tarihinde Karl'n lm zerine tac elde eden Maria Theresia'ya kar Avusturya Veraset Sava'n balatacakt. Maria Theresia Walburga Amalia Christina Viyana'da Elisabeth Christine ( BrunswickWolfenbttel ) ve VI. Karl'n en byk kz olarak domutu. imdi Habsburg mirassyd. Tibet in basksndan bunalmt. 1716 ylnda Tibetteki byk manastrn Barayvun, Sera ve Daoylinin yneticileri Cungar hakan Rabtandan yardm istediler. Cungar Tibete yardm karar verdi. Ancak Tibete Hami zerinden giden yol Manular tarafndan kesilmiti. Rabtan Batdan dolaarak Tibete gitmeye karar verdi. Kuzey Amerikada Kuzey Carolinada koloniciler ile Amerikan yerlileri arasnda Yamasee sava balad. At Avrupallarla beraber Amerika ktasna gelmiti. Kap serbest kalan atlar ok ksa srede byk srler oluturdular. Kuzey yerlileri bu atlar hemen benimseyip, gebe kltrlerinin

32

ok nemli bir paras haline getirdiler. Kzlderililer imdi atlara ok iyi biniyor, onlar ustalkla kullanyordu. Artk Kzlderili ve atn birbirinden ayr dnmek mmkn deildi. Beyazlarla Amerikan Yerlileri arasnda yaplan ilk en nemli savalardan biri Kral Philip's Savayd, ki buna Metacom sava da denir, 1675 1676 yllar arasnda ngiliz kolonileri ile Yerliler arasnda yaplmt. Kral Philip ldkten sonra da kuzeyde 1678 anlamasna kadar devam etti. Bu savata Beyazlarn 1/65i, Kzlderililerin 3/20si kaybedildi. Yeni ngilteredeki dokuz yerleimden yarsna yerliler saldrmlard. Savaa Yerli Lideri ngilizlerin Kral Philip olarak tandklar Metacomet, Metacom, or Pometacomun ismi verilmiti. Metacomet, Pokanoket kabilesi reisiydi. Dynekilen muharebesinde sve filosu Danimarka-Norve filosunu yendi. Britanya ile Jacobiteler arasnda Jacobite kalknmasnn paras olan Sheriffmuir muharebesi yapld. Britanya hkmeti stratejik bir zafer kazand. Savatan dnen Jacobiteler skoyada Crieff kasabasn tamamen atee verip, yaktlar. inde Kangxi Dictionary yaynland. Oradaki Han harfleri gnmz incelemelerinde kullanlmaktadr. ngiliz oyun yazar William Wycherley (d. 1640), Japon ressam Ogata Korin (d.1657), ngiliz matematiki ve filozof Roger Cotes (d. 1682), Alman seyyah ve fiziki Engelbert Kaempfer (d. 1651), Fransz ressam Charles de La Fosse (d. 1640) 1716 ylnda ldler.

33

zel Banka, 1716

Petrovaradin

1716 ylnda John Law (1671 1729) Fransada, zel banka olarak Banque Generale i kurdu. Bu banka kat para kullanmn gelitirmitir. Sermayesinin drtte devlet parasndan olumaktayd ve devlete bunun karlnda senet verilmiti. XIV. Louisnin savalar yznden Fransa iflasn kapsna gelmiti. Bu Fransa devletini John Law dinlemeye itti. Law tam bir kat para taraftaryd. Paray sadece dolam arac olarak gryordu. Alacakllara kar devletin yerine geerek borlar deyebilecei konusunda devleti ikna etti. Osmanl Venedik sava Avusturyay rahatsz etmiti. Osmanl Venedikten Karlofada verdii yerleri geri almaya balamt. Avusturya srann kendine geleceini anlamt. Avrupa devletleri tek kalrlarsa Osmanl mparatorluu nnde fazla ansa sahip olamyorlard. Nisan 1716da Avusturya Venedik ile bir dostluk anlamas imzalad. Avusturya Osmanllardan Venedikten aldklar yerleri geri vermesini ve tazminat demesini istedi. Karlofa anlamasnda mteselsil kefalet olduundan ve mdahale hakkndan bahsediyordu. Divan Avusturyaya sava ilan etti. Osmanl ordusu Belgrada geldi. Osmanl ordusu aslnda Almanya ile sava iin deil, Korfu adasn almak iin hazrlanp, yola kmt. Osmanl ordusu hazr deildi, ama veziriazam sabrszd.

34

Austos 1716da Varadinde (Petervaradin, Petrovaradin) yaplan Osmanl Avusturya savan Avusturya ordusu kazand (Petrovaradin Sava). Bu savata Avusturya kuvvetlerine devrinin en nemli kumandan olan Prens Eugen kumanda ediyordu. Veziriazam Damat Ali Paa bandan vurularak, ld. Osmanl ordusu dank bir ekilde Belgrada ekildi. Bu srada Bulgaristanda isyanlar kt. Bu frsattan istifade Venedik de Preveze ve Vonieyi ele geirmiti. ehit Ali Paann yerine lbasanl Halil Paa veziriazam oldu. Bu srada Varadin savan kazanm olan Avusturya ordusu Tamvar (Temevar) zerine yrd. 44 gnlk kuatmadan sonra Tamvar teslim oldu. Macaristandaki son Osmanl eyaleti de Osmanlnn elinden gitmiti (15 Ekim 1716). Avusturya peinden Eflak ve Bodana saldrd. Eflak voyvodas Avusturyaya esir dt. Bu srada Osmanl ordusu Edirneye dnmt. Damat Ali Paann lm zerine kitaplarnn msadere edilmesi karar verildi. eyhlislam Ebu shak smail Efendi, kitaplar arasnda bulunan felsefe, tarih ve astronomi kitaplarnn kitaplklara vakfnn caiz olmayacana dair fetva verdi. 1716 ylnda bir dnce adam Richard Cumberland ld (1632 1716 veya 1718). Fazilet asndan fikre bakldnda, bundan sonra fazilet zerine yorum yapacak dnrler ya Cumberland veya Hobbes takip edeceklerdir. Cumberlanda gre, Hobbesun dediinin aksine, fazilet bir gvenlik gereksinmesi deildir. nsan, toplum, devler ve evren ayn amaca doru yrmektedir. Bu ama en stn iyiye varma amacdr. nsan topluma, devlete ve evrene kar deildir. Onlar ile uyumludur. Bir btn parasdr. Fazilet korkudan deil btne katlma isteinden var olmutur. nsan igdsne uyarak btn evrenin iyiliini ister. nk kendi mutluluu da bu istektedir. nsan ancak evren ve toplum ile uyum iinde yaarsa mutlu olur. Cumberland, Hobbesun aksine, fazileti, korkunun sonucu deil, sevginin sonucu olarak grmekteydi. Bir gvenlik gereksinmesi deil, bir mutluluk gereksinmesidir. Bir devlet buyruu deil, bir Tanrya ynelme eilimidir. Bir duygu ii deil, bir akl iidir.

35

Kantemir

Dimitri Kantemir'in stanbul Fener'deki evi.

1714 1716 arasnda Kantemir (Kantimir) Osmanl tarihini kaleme ald. Bodan Beyi Konstantin Kantemirin oluydu. Bu aile, Krm Hanlar ile elierek, Bodana snan Nogay beylerinden Kantemir Mirzadan geliyordu. Babas Bodan Beyi iken Kantemirin btn Bodan veya dier vassal asiller gibi, Osmanllarda rehin olarak kalmas gerekiyordu. Kantemir, 1688 ylnda 15 yanda stanbula geldi. 20 yl kadar Fethiye semtinde yaad. Zaten Latin ve Yunan kltrn biliyordu, stanbulda Arap ve Fars kltrn rendi. Kantemirin Trk Tarihi, sanat ve mzii zerinde derin bir bilgisi vardr. Bilgisi ve yazdklar evrensel ansiklopedilere ve bilim tarihine gemitir. Osmanllar tarafndan Bodan yneticisi tayin edildikten sonra, Bamszln kazanabilmek iin Ruslar ile birlemitir. 1711 Prut savandan sonra Rusyaya snd. Burada nl Osmanl tarihini kaleme ald. Bu eserinde dou ve bat kaynaklarn kullanm, tarafsz bir slupla eserini yazmtr. Tarihi Hammer Tarihinden 100 yl daha ncedir.

36

Ermeni kltr enternasyonalleiyor, 1717


Gregoryen Ermenilerle Roma kilisesi atma iindeydi. Ermenilerin bir ksm Romaya tabii ayr bir Katolik kilisesi kurmulard. Katolik Ermenilerin iinden Mihitar adl bir rahibin kurduu Mihitarist tarikat mensuplar, Ermeni kltrn enternasyonalize ettiler. Mihitar 1676 ylnda Sivasta domutu. 1717 ylnda Venedik'te Saint Lazar Adasnda Ermeni Akademisi kuruldu. Mihitaristler nce Venedikte, sonra Viyanada, giderek Avrupadaki mhim merkezlerde seminer, ktphane ve matbaalar kurdular. Matbaalarda sadece Ermenice ncil, Ermenice eserler baslmyordu. Arapa ve Trke eserler de baslyordu. Bir yerde Trk alfabesini ilk defa hayata geirenler de bunlar olmutu. Yaptklar sadece Roma papasnn dorultusundaki dini yorumlard ama bu Katolisizm deildi. Dorudan doruya Ermeni milli tarihini, Ermeni dilini, Ermeni uyann temsil ettiler. Kilise, Ortodokslar arasnda olduu gibi Katolik tebaa arasnda da roln oynamaya balamt. Mihitar ve rencileri almalar ile Ermeniliin ideolojik ve kltrel temellerinin ekillendiriyorlard.

Streltsy'lerin idamnn sabah, Surikov

Byk Petro Strelist denen muhafz ordusunu yok etti. Bir asr sonra, Osmanl mparatorluunun yenierileri yok etmesi bu olaya benzemektedir. Surikovun, Strelitslerin Sabah diye bir tablosu vardr. O tablo da Byk Petro strevileri tfekileri yani Rusyann yenierilerini idam ediyor. Tarihi ressam, Byk Petroyu tutuyor, ama bir taraftan o adamlar ne kadar mazlum ve son mohikanlar gibi muhteem bir ekilde resmediyordu. 37

Rusyada I. Petronun reformlar muhalefet ile karlayordu. Muhalefetin ban eski Rus Aristokrasisi ekiyordu. Halk ise ara deccal olarak bakyordu. Bu genel dmanlk duygusunu veliaht Alekseyde paylayordu. Aleksey, yeni dncelere ok kar olan bir ortamda yetimiti. ktidara geldiinde tm yaplanlar geri alacan ak ak ilan ediyordu. Hatta sveten alnan lkeleri bile geri verecekti. ar Petro, olu Aleksey'i reformlarna ve batllamasna kar kt ve bu yzden baz Avrupa hkmdarlaryla mektuplaarak i birliine girdii iin ldrtt. dam ikenceyle gerekleti. Petro idam kararn imzalarken, " baban olarak zlyorum seni affedebilirim ama imparator, ar olarak, devletin bandaki kii olarak affedemem " demiti. Karde katli, oul katli, hkmdarlar iin kanlmaz olabiliyordu. Haziran 1717 tarihinde Osmanl ordusu Edirneden Belgrada hareket etti. Bu srada Avusturya Belgrad kuatyordu. Belgrad nnde Osmanl ve Avusturya ordular bir kere daha kar karya geldiler. Osmanl ordusu yine yenildi (16 Austos 1717). Peinden Belgrad Avusturyaya vire ile teslim oldu. Veziriazam grevden alnd yerine Nianc Mehmet Paa sadrazam oldu. Avusturya, Belgrad aldktan sonra 3 koldan Osmanl topraklarna girdi. Osmanl mevcut kuvvetleri ile Avusturya ile baa kamayacan anlamt. Osmanllar bar istediler.

38

Masonluk Yaygnlayor, 1717

Serbest Masonlar kabul treni XVIII. asr

Masonlar, duvarc loncalarndan geliyorlard. Mesleki srlar titizlikle saklanyordu. XVIII. Yzyln bana geldiimizde mimarlar, aydnlar ve soylulardan oluan bir karma topluluk olarak karmza kmaktaydlar. Hatrlanaca gibi Tapnak valyelerinin bir ksm da bu topluluk iine girmi ve orada ok etken olmutu. Daha nce anlatld gibi Masonluk skoya'ya kaan Tapnaklar tarafndan bugnk ekliyle rgtlenmiti ve yaylma alan da ilk olarak skoya ve ngiltere olmutu. Yzyllar boyunca yeraltnda faaliyet gsteren Masonluk, ngiltere'de, dini otoriteye kar giritii mcadeleden zaferle kt kesinleince, 1717 ylnda varln tm dnyaya duyurarak " yer st "ne kt. Bundan sonra Mason localar Kta Avrupasnda da hzla geliti. 24 Ocak 1717de Londrada 4 loca birleerek, bir byk loca oluturdu. imdi geerli olan artk Masonluun mesleki yan deil, felsefi yanyd. 1684 ylnda kurulmu olan Mississippi irketi Bat irketi adn ald. John Law, Austos 1717'de, Mississippi irketi'ni Louisiana'daki Fransz kolonisine yardm etmek amacyla satt. Ayn yl, Compagnie d'Occident (ya da The Mississippi Company) adl bir anonim irket kurdu. Fransz hkmeti, bu irkete, Karayipler ile Kuzey Amerika'da ticari monopol hakk vermiti. Law, bu yeni irketin genel mdr oldu. Hindistanda (Babur mparatorluu) ynetimde Ferruhir vard. ngiliz Dou Hindistan irketi Bengalde gmrksz ticaret yapma hakkn satn ald. Sylendiine gre, irketin

39

cerrah olan William Hamilton, Ferruhiri basurdan kurtarm, o da karlk olarak bu hakk vermiti. spanya, Gney Amerika kolonilerini, Yeni Granada ad altnda toparlad. Portekiz, Uruguayda Montevideoyu kurdu. 1717 ylnda, geni bir mutabakat ile Dalay Lamann yerine talip olan kiinin devrilip, ldrlmesi zerine Zungharlar (Cungarlar) Tibete arlmlard. Rabdan ordusunu Kazaklarn zerine gidiyormu gibi Batya yollad. Cungar kuvvetleri Lhasaya girdiler. Bylece Tibet hakimiyeti Houudlardan (1642 1717) Cungarlara geti. Sahte Dalay Lamada tahtan indirildi. Cungarlar tahta Kelzang Gyatsoyu (1720 1757) karmann yolunu aryorlard. Ksa sre iinde Zungharlar (Cungarlar) kutsal yerleri yamalamaya baladlar. Bu in mparatoru Kangxiye askeri harekat gerekesi verdi. 1717 ylnda Cungar han Tsewang Rabdan Ruslara kar yapt bir mcadele de pek ok esir ald. Bunlarn iinde Renat adl sveli bir Subay da vard. Bu subay 14 yl Cungaryada kalm ve Cungar ordusuna byk katks olmutur. Cungarlar ondan yeni silahlarn yapmn renmilerdi. Dans John Weaver, Britanya Drury Lanede, ilk bale gsterisini Mars ve Vens aklar adl bale eseri ile sahneledi. Druitlerin tekrar yaam seremonisi John Toland tarafndan Londra Primrose Hillde, sonbahar ekinoksunda dzenlendi. Bu toplant Ancient Order of Druids yaplanmasnn kurulmasn douracakt. Voltaire yazlarndan dolay Bastille hapishanesine kondu. Doa bilimci Maria Sibylla Merian (d. 1647), Endstriel devrimi tetikleyen ailenin yelerinin ilki Abraham Darby I (d. 1678), Fransz matematiki Jacques Ozanam (d. 1640), Fransz ressam Jean Jouvenet (d. 1647), Fransz ressam Jean-Baptiste Santerre (d. 1650), ngiliz besteci Daniel Purcell (d. 1664), ngiliz air ve oyun yazar Jane Wiseman (d. c. 1682), inli ressam Wang Hui (d. 1632), talyan yazar ve gezgin Niccolao Manucci (d. 1639), 1717 ylnda ldler.

40

Kuzey Amerika Yerlileri

Kuzey Amerikada sar benizli, elmack kemikleri kk, dz siyah sal, Moollar ile ayn kkten gelen (Bizce Trklere daha yakn) yerliler yayordu. Kuvvetli bir olaslk ile saylar 400.000den azd. 40 ila 20 bin yl nce Bering boaz zerinden Amerika ktasna gemilerdi. imdi gelmi olan Avrupallar ile uzaktan akrabaydlar. Avc ve toplayc bir yaam yayorlard. Msr ekimi yaptklarndan ve bazlarnn klk odundan evleri olduundan yar gebe kabul edilebilinirlerdi. Ortak bir atadan geldiklerine inanyorlard. Klasik aman dinine mensuptular. Klanlar, kabileler halinde yayorlard. Kimileri, kabile eflerinden oluan bir kurulla, konfederasyonlar eklinde rgtlenebilmilerdi. Yerli kabileler ile Avrupa yerleimleri arasnda srekli bir sava vard. Yerliler ateli silahlar ok iyi kullanmaya balamlard. Zaten avc ve ok iyi savaydlar. Ancak buna ramen geriliyorlard. Avrupallar ilerledike, av hayvanlar ya lyor veya kayordu. Bu da a kalan yerlilerin hayvanlarla beraber geri ekilmesini getiriyordu. Avrupallar aralarnda birlemilerdi. Yerlilerin blnmlnden faydalanarak, onlar birbirine dryor ve bundan faydalanyorlard. Yerlilere en kt davranan Anglo-Sakson kkenlilerdi. Kuzey Amerikada da ngilizler Fransz ve spanyollar sindirerek, ipleri ellerine geirmilerdi, geirmedikleri yerlerde de ellerine almak zereydiler. Bu tabii yerlilerin aleyhine bir durum yaratt. Anglo-Saksonlar yerlilerden tiksiniyor, onlar yok etmeye alyorlard. Protestandlar ve kutsal kitab kendilerini hakl gstermek iin kullanyorlard. branilerin Kenanilere yaptklarn onlar da yerlilere yapyorlard. 41

Kuzey Amerikadaki Fransz kolonilerinin ou Kanadadayd. Buraya Yeni Fransa diyorlard.

Bizon av

Kanada Utrecht anlamas ile Acadie, Terre-Neuve ve Hudson krfezinin byk bir ksmn kaybetmiti. Fransann Amerikadaki topraklar ok geniti ama nfus ok azd. Buna karlk ngiliz kolonilerinin hem nfusu fazlayd ve hem de retim ve ticareti vard. ngiliz kolonileri ayrca d g ile srekli besleniyordu. 1700 ylnda ngiliz kolonilerinde 250.000 kii varken, bu rakam 1763de 1.640.000e kacakt. ok sayda kle de plantasyonlarda kullanlyordu.

42

Kuzey Amerika Kolonileri

ngiliz kolonileri kendi aralarnda bir birlik oluturmuyorlard. Hatta birbirlerine kar kaytszdlar, dmanca tutumlar bile oluyordu. Birbirlerine gmrk uyguluyorlard. Savata komularna yardm etmedikleri ok zaman vard. Aralarnda ulam ok zor yaplabiliniyordu. Maryland, Virginie, Karolinler, Georgiada yani gneyde byk toprak mlkiyetleri vard. Byk toprak sahipleri birer senyr gibi davranyorlard. ngiliz niversitelerinde yetimilerdi. Milisin ba, yarg ve semendiler. Kuzeyde (New Nampshire, Massachusett, Maine, Rhode-sland, Connecticut) kk toprak mlkiyeti vard. Bu da sanayi ve ticarete nem verilmesine yol amt. Pritanizm egemendi. ncil mecburi okutuluyordu ama imzasn atmay bilen insan says ok azd. Buna ramen Harvard ve Yale kolejleri almt. Kuzeyde Lock ve Montesquieunn ateli taraftarlar vard. Boston 20.000 nfusu ile ne kmt. New York, New Jersey, Pensilvania, Delaware halklar ve inanlar karmyd. Bu nedenle dini bir hogr vard. Buralardan d satm yaplyordu. Hayata da tccarlar hakimdi. Btn bu kolonilerin siyasi olarak burjuvalarca yrtlen cumhuriyet sistemleri vard. Kanunlar seimle gelmi meclis tarafndan yaplyordu. Semek iin oy hakk ise hali vakti 43

yerinde olan mlk sahiplerine tannmt. Kolonilerin hepsinde kanunlar ikinci bir kez gzden geirip, oylayacak bir konsey ve kanunlar uygulayacak bir ynetici bulunuyordu. Connecticut, Rhode-sland, Maryland, Pensilvanya i ilerinde iyice zerkti ve kanunlar veto edecek bir merci yoktu. Halbuki krali kolonilerde, bata, kral temsil eden bir ynetici vard. Yneticinin kanunlara kar veto hakk bulunuyordu. Ynetici kanunlar kabul etse bile, zel bir konsey onaylamadan yrrle giremiyorlard. Halbuki koloniciler, kendi kanunlarn kendileri yapmak istiyorlard. Kolonicilerin de gc vard. Savunma ve idari vergilerin toplanabilmesi koloni meclislerine balyd. Yani koloniciler yneticilere kar dayatabiliyorlard. Ama zel konseye kar hibir ey yapamyorlard. Koloniler zel denetimin kalkmasn ve tam yasama hakk istiyorlard. ngiliz kolonileri ekonomik olarak da tekel zihniyeti iinde bouluyorlard. Koloniler mallarn ya ngiltereye veya baka bir ngiliz kolonisine satabiliyordu. Ama ngiliz kolonisinden satn alnan mallar gmrk vergisine tabiydiler. Hibir Avrupa mal ngilterede boaltma ve yeniden ykleme yapmadan kolonilere gelemiyordu.

44

Pasarofa Antlamas, 1718

45

Zunghar-in sava yeniden balamt. 1718 ylnda Lhasa yaknlarnda Zungharlar (Cungarlar), Kangxi kuvvetlerini yok ettiler. Tibette pek ok Nyingmapa ve Bonpo idam edildi. Tibetliler, Zunghar (Cungar) yetkililerini ziyaret ederek, dillerini gsteriyorlard. Dillerinin rengine (siyah veya kahverengi) gre okuduklar sabit mantralar anlalyordu. Buradan sihirli mantra okuyan Nyingmapalar ve Bonpolar seilip, ortaya karlyordu. Bir sayg unsuru olarak dilini dar karp gstermek Tibet adetlerine girdi ve gnmze kadar da kald. talya'da topraklar geri almay isteyen ve Fransa tahtna hak iddia eden spanya Kral V. Philip, ei Elisabeth Farnese ve onun ba bakan Giulio Alberoni sorundu. spanya saldrarak Palermo ve Massinay ald. Fransa spanyaya sava at. Bu savaa War of the Quadruple Alliance (1718-1720) (Drtl ttifak Sava) dendi. Sonra bu savaa Fransann yannda Avusturya ve Britanya katld. Daha sonra Hollanda Cumhuriyeti ve Savoy da ittifaka katld. Lahey Antlamas ile sona erdi. New Orleansta Louisiana, kuruldu. sve kral XII. Karl, 1718 ylnda Norvete Fredrikshall kuatmas srasnda, Danimarkallara kar savarken, bana gelen bir kurunla ld. Ondan sonra sve zlmeye balad. svete savalar ticareti baltalamt. Sava borlarnn denmesi iin servetler zerine konan vergilerden halk memnun deildi. Bundan krallk iktidarn snrlama istei kt. Savalar srasnda kyl says azalmt. Tarlalar ekip, bimek iin yeterli insan bulunamyordu. Kyller zaten eitimsiz ve bilinsizdi. Asiller, burjuvalar ve ruhban ise kraln yetkilerinin snrlanmasndan yanaydlar. XII. Karl lnce Diyet Meclisi Karln ikinci kz kardei Ulrika-Leonoray (1718 1720) kralie olarak seti. Kralie de buna karlk 1719da Anayasay kabul etti. Rusyada I. Petro Rusyay batlatrmaya alyordu. Ama bunu halkn istei ile onlarla birlikte yapmyordu. Tam tersine tepeden inme bir anlayla ve asker ile polisin gc ile yapyordu. Erkekler sakallarn kestiler. Ruslar iin sakal kesmek gnaht. Kadnlarn pee, uzun elbise giymeleri yasakland. Klklar Almanlar gibi olacakt. Ttn iilsin kararn verdi. Ttn imek de Ruslarca gnah saylyordu. Takvimi deitirdi. Yl Ocak ayndan balatt. Takvimi sann doumundan balatt. te yandan Orta Asyada Rus ilerlemesi devam ediyordu. Ruslar imdi de Semipalatinski s yapmlard. Osmanllar ile Avusturya ve Venedik arasnda 21 Temmuz 1718de Pasarofa anlamas akit edildi. Buna gre Avusturya, Kk Eflak (Bat Eflak), Banat, Tamvar (Temevar), Belgrad, Semendire, Timok ay ile Una (Sava) rma arasndaki araziyi Osmanllardan alyordu. Bu srada Belgrad ve Semendire ehirleri Trk nfusun ounlukta olduu kentlerdi. Anlamadan sonra Trk nfus tamamen boaltld. Belgrad ve Semendire 22 yl sonra Osmanllar tarafndan geri alnacak ve 1878 Berlin anlamasna kadar Osmanllarda kalacakt. Ancak artk bu kentler bir Trk kenti deil, Srp kentleriydi. Venedik ile yaplan anlamaya gre de

46

Mora Osmanllarda kalyor, ancak Venedik Dalmaya kylarndaki baz kaleler ile uka adasn muhafaza ediyorlard. Nianc Mehmet Paadan sonra Nevehirli brahim Paa veziriazam olmutu. Nevehirli brahim Paa nce Pasarofa anlamasn imzalad. Sonra Osmanllara bar iinde bir 5 yl geirtti. Bu anlamann peinden Osmanl mparatorluu'na iltica eden Macar mltecileri gvence altna alnd. Rkczi de yandalar ile birlikte Tekirda'a yerletirildi. Yeni sadrazam nce nemli memurluklara gvendii kiileri ve akrabalarn getirdi. Askeriye de ve sivil ynetimde Bat Avrupa benzerlerine uygun deiiklikler yapt. Memur maalar ve harcamalar ile ilgili tasarruf nlemleri ald. Damat Ali Paann kitaplarna yasak geldikten 1 yl sonra, sadrazam damat brahim Paa zamannda kurulan 25 kiilik bir kurul, tarihle ilgili, nemli baz Arapa ve Farsa eserleri tercme etmeye balad. Bu kurulun yeleri iinde air Nedim ve Yanyal Esat Efendi vard. Yanyal Esat Efendi, medrese tahsilinden sonra, Eyp medresesi mderrisliine, sonra Galata kadlna atanmt. lk basmevi aldnda, dzelticilie atand. Yanyal Esat Efendi, damat brahim Paann emri ile Aristonun fizik kitabn Yunancadan Arapaya tercmeye balad. nl eserin ilk 3 kitab tercme edildi. Esat Efendi, tercmesine, Karaferyeli oannis Kuttiniusun Aristonun fizik kitab aklamalarndan yararlanarak, notlar ilave etti. nsznde, Sokrat, Eflatun, Aristo, Albertus Magnus, Scotus Erigena ve Saint Thomas Aquinastan bahsediyordu. Esat Efendi, Farabi ve bni Sinann Aristo ile ilgili aklamalarn eletirmi, bni Rt takdir etmitir. Onun eserinde ilk defa teleskop ve mikroskoptan da bahsediliyordu. 1718 yl Temmuz aynda stanbulda pe pee kan iki yangn, Kente byk hasar verdi. in, Cungarlarn zerine yrd. Ancak 1718 ylnda yaplan savata in yenildi. Kazaklarn Han Tekva Han (1680 1718) ld. Tekva Han Cungar ve zbek saldrlar altnda ezilen Kazaklar iin Ruslar yardma armt. Buna karlk Ruslara gzetim hakk verdi. Fransz bilim adam Etienne Baluze (d. 1630), ngiliz korsan Blackbeard (d. 1680), ngiliz air ve yazar Nicholas Rowe (d. 1674), talyan ansiklopedist Vincenzo Coronelli (d. 1650), Centilmen korsan Stede Bonnet 1718 ylnda ldler.

47

Nevehirli Damat brahim Paa

Nevehirli Damat brahim Paa on iki yl, drt ay (1718 1730) sadarette kalmtr. Bu dnem boyunca sadece sadrazam deil, pek ok devlet yneticisinin de grevi deimemitir. eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendi grevdeydi. Dier vezirler de yleydi. Padiah III. Ahmet kltrl bir kiiydi. Kadnlar, kular ve ieklere kar tutkuluydu. Lalelere hayrand. Bar iinde yaamak istiyordu. Veziriazam Damat brahim Paa da padiaha uygun bir kiiydi. Bir yandan Batda bar iinde bulunmasn salyor, gerek ortadan kalknca yenieri says da artmyordu. Bir yandan da maliye hale yola konuyordu. Damat brahim Paa Batya byk bir dikkat gsteriyordu. Bat ile diplomatik ilikiler kuruyor, Bat Avrupa devletlerinin ilerleme nedenlerini kavramaya alyordu.

48

Bat Avrupa ama zellikle Fransann etkileri, oralara gidip dnen Osmanl temsilcileri vastasyla stanbula gelmiti. Bu etki ile yeni bir yaam biimi ekillenmeye balad. Padiah III. Ahmet bu yeni anlay seve seve kabul etmiti. stanbula yabanc sanatlar getirtiliyordu. Bunlarn da katlm ile pahal elenceler dzenlenmeye balad. Devletin yneticileri kendilerini bu pahal, klfetli ama keyifli yaam biiminin iine soktular. Bu deiim ayn zamanda dnce eklinde de deiiklii beraberinde getiriyordu. Bylece eskiden olanlardan farkl bir sosyal snf ortaya kmaya balamt. Bu snf, yksek gelirli yneticilerin, yabanc tccarlarla iliki iinde uluslar aras ticaretle megul olanlarn, tmar sahiplerinden veya toprak sahiplerinin iinden kmaktayd. Elence hayat gibi balayan deiiklik kendini sanatta ve zellikle iirde belirtmeye balamt. iirde Nedim ba ekti. Mimari yaplarda ise ssleme yenilik kendini iyice belirtiyordu. brahim Paa yabanc lkelerdeki baz kitaplarn tercmesi iin bir heyet oluturmutu. lk olarak Ayninin 24 ciltlik tarihi tercme edildi. Kitaplarn orijinali Arapayd. Fransada, John Lawn Bankas 1718'de Banque Royale (Royal Bank) adn ald. Bunun anlam senetlerin kral tarafndan teminat altna alnm olduuydu. Hatrlanaca gibi Orleans dk, bakanlar yerine byk soylulardan olumu bir kurul ikame etmiti. Bu kurul baarszd. 1718den sonra bakanlar tekrar grevlere dnmeye baladlar. Ancak byk soylular saraydaki entrikalara karyor, parlmanlarla anlamalar yapyor, monari iin bir tehdit oluturmaya devam ediyorlard. Parlmanlar kral uyarma haklarn ktye kullanp, ileri yrmez hale getirmilerdi. Orleans dk bu hakk geri ald. Ancak, parlmanlar tekrar bu hakka kavuacaklard.

49

Lale Devri

1718den 1730 tarihine kadar geen yaplanma ve maddi zevklerin ne kt dneme Yahya Kemal Beyatl Lale Devri demi, bu ad benimsenmitir. Bu dnemde airler ve sanatlar devlet st kademesi tarafndan himaye edildi. Klasik Trk iiri daha bir incelik kazand. Gzel ve ferahlk verici yallar, konaklar ina edildi. Bahe mimarisi geliti. iek ve zellikle lale merak herkesi sard. Trk musikisinde ok gzel eserler verildi. Halk geziyor, okuyor ve eleniyordu. Avrupaya ilgi duyulmaya balanmt. stanbul ihtiam asndan Avrupa bakentleri ile yarr hale geliyordu. Btn estetik, hr ve sakin d grne ramen, iin iin yanan Lale devrine kar bir duru da vard. Bunun bir ksm kinden ve mevki hrsndan ama asl yn dini hogrszlkten kaynaklanyordu.

50

Mora Tekrar Osmanl Ynetiminde, 1719

Mora

stanbul ve Marmarada 1719 sabah meydana gelen deprem olduka iddetliydi. Tahribat sahas Dzce'den balayan deprem, zmit, Sapanca, Orhangazi, Karamrsel ve Yalova'y da etkiledi. stanbul'da camiler, saraylar ve surlarda ykntlar meydana geldi. 1719da Avusturyallar ark Kumpanyasn kurdular. Trieste liman Akdeniz trafiine ald. Trieste ve Fiume serbest liman ilan edildi. Avusturyann Akdeniz ticareti bu iki liman sayesinde gelimeye balamt. Osmanl mparatorluu, Avrupaya olaan st eliler yollayarak, bilgi toplamaya alyorlard. Yirmisekiz Mehmet Sait Efendi bu amala Viyanaya gitti.

51

Mora Osmanllarn eline ikinci defa geince, orada olduka zerk ve enteresan bir ynetim kurdular. Her kyde ileri gelenlerden oluan bir kurul vard. Bu kurullar il meclisine temsilci yolluyorlard. l meclisleri de Mora senatosuna temsilci yolluyordu. Mora senatosundan iki ye ve iki Mslman birlikte Mora beylerbeyinin kurulunu oluturuyordu. Ayrca Mora stanbula da merkezle halk arasnda dorudan iliki kurmak zere iki temsilci yolluyordu. nce Karlofa, sonra Pasarofa, Habsburg ile Osmanl uyruklular arasnda uygun bir ticaret ortam yaratmt. Balkanlarda bir ticaret a canland. Adriyatik veya Ege denizi limanlarndan balayan yollar Dubrovnik, Split, Druzzo ve Artadan hareketle Belgrad, Selanik, Varna ve stanbula ulayordu. Trieste bir yandan Almanyaya bir yandan Balkanlara balyd. Selanik ise eitli yollar arasnda bir kavak noktasyd. Balkanlar darya arap, zeytinya, kuru zm, renklendirici maddeler, yn ve deri gibi geleneksel rnlerini satyordu. imdi ise ona 2 yeni madde, Pamuk ve Msr eklenmiti. Msr Dou Makedonya Serezde yetitirilmeye balanmt. Oradan batya Selanik ve Teselyaya yaylmt. Msr ise ilk nce 1611de Hrvatistanda yetitirilmiti. Kalender bir bitki olduu iin Balkanlarda pamuktan daha geni blgelere yayld. Arnavutluk, Mora ve Tuna prensliklerinde yaygnlat. Kylnn yeme alkanl daryd. Bu nedenle Msr kentlere ve d satma gidiyordu. Pamuk ve Msr ekiminde grlen gelime, iftliklerin varl ile de yakndan ilgiliydi. Zengin toprak sahipleri mutlaka verim kaygs ile bu bitkileri topraklarna getirip, ektirmilerdir. Kyl hem kendine ait topraklarda ve hem de iftliklerde bu iki rn ekebiliyordu. Balkanlar yaptklar dsatma karlk Avrupadan kuma, ilenmi malzeme, Zcaciye, saat, silah, cephane, eker ve baharat satn alyorlard. Balkanlarda ortaya Yunanl tacirler kmaktayd. Bunun bir nedeni de Yahudi tccarlarn ortadan ekilmi olmaklaryd ( batya gidi). Yunanllarn Venedik, Trieste, Marsilya, Viyana, Londra ve Amsterdamda kolonileri vard. Bu kolonilerin varl, kendi ticaretlerini gelitirmelerinde ok yararl oluyordu. Bu ticarette Makedonyallar, Srplar, Bulgarlar, Ruslar, Arnavutlar gibi dier guruplar da yer alyordu. Ticaret gelitike deniz ticaret filolar da kuruluyordu.

52

John Law, 1719

John Law

John Lawn Mississippi irketi rakip ticaret irketlerini yutmutu. 1719'da tm denizlerde Compagnie Perpetuelle des Indes bir ticaret tekeli haline geldi. John Law, Louisiana'nn zenginliini etkili bir pazarlama ile iirdi. Bu da 1719'da irket hisselerine ilikin mthi speklasyona yol at. 500 liralk senetler 18.000 liraya ykseldi. irket hisseleri o kadar poplerdi ki, hisselerin kazanlar yatrmclara kat parayla dendi. Ayn anda, banka para deeri karlndan daha fazla senet piyasaya srmeye balad, bu da enflasyona yol at. Sonunda parann deeri yarya inip, kapanacak korkusuyla bankadaki hesaplardan ok byk paralar ekildi. iek hastal kol geziyordu. Pariste 1719 ylnda iekten 14.000 kii ld. 1719 tarihli Anayasa ile sve bir cumhuriyet oldu. Diyet meclisi kanunlar ounluk esasna gre karyordu. Diyet iinden ayrlm 50 kiilik bir grup yrtmeyi gtryordu. Ayrca

53

kraln senatosu iin adaylar sunuyordu. Kral ounlua uymak zorundayd. Kraln sadece bir yerine iki oyu vard. imdi svete parti mcadeleleri balayacakt. Stockholm antlamalaryla (Hannover ile, Prussia ile, Denmark ile) (1719 1721), sve toprak ve geit kaybetmiti. Hannovere Breme ile Verden braklmt. Prusya ve Danimarka ile yaplan antlamalar 1720 ylna kald. Osel Island muharebesinde Rus deniz kuvvetleri sve donanmasn yendi. spanya Kral V. Felipe (Philippe), Fransa tacndan ve VI. Karln ele geirdii topraklardan samimiyetle vazgemiti. Ama ngilizlere Cebel Tark ve Utrechtte ticari ayrcalklar brakt. Karlk olarak da olu Don Carlos iin Parma Dukaln elde etti. Kutsal Roma Germen mparatorluu iinde Principality of Liechtenstein kuruldu. Glen Shiel muharebesinde Britanya kuvvetleri Jacobiteleri ve mttefikleri spanyollar yendi. Hindistan Babr mparatorluunda Ferruhirin ba veziri Hseyin Ali ve ordu komutan Abdullah Han, iki ii kardeti. Bunlar 1712den beri bir Hindu siyaseti izliyorlard. Btn makamlara Hindular atandlar. Ferruhir, iki kardei ok gl grmeye balad ve onlara kar Snnilere yasland. Onlarda Hindular yanlarna alp, Ferruhiri tahtan indirdiler. Yerine Muhammedi geirdiler. Aslnda, hala, Evrengzib ve Bahadrn peinden, oullar ve torunlar arasndaki taht mcadelesi srp gidiyordu. Muhammed 1719dan 1748e kadar iktidarda kald. Bu ve bundan sonra zayf bir mparatorluk sz konusuydu. Fransz matematiki ve astronom Philippe de la Hire (d. 1640), ngiliz polikac ve yazar Joseph Addison (d. 1672), talyan ressam ve oymac Giovanni Gioseffo dal Sole (d. 1654), Alman ressam Christoph Ludwig Agricola (d. 1667), ngiliz yazar John Harris (d. 1666), Alman yazar Johann Heinrich Acker (d. 1647), Fransz matematiki Michel Rolle (d. 1652), ngiliz astronom John Flamsteed (d. 1646), Fransz besteci ve orgcu Andr Raison (d. 1650) 1719 ylnda ldler.

54

Ekonomik Kriz, 1720

Gney Denizi aldatmacas

Stockholm antlamalaryla (Hannover ile, Prussia ile, Denmark ile) (1719 1721) Prusya Stettini ve Pomeranyann bir ksmn almt. Danimarkada Stralsund, Rgen ve Wismar terk etti. Rusya ve sve arasnda da Stockholm anlamas imzaland. 1720'de John Lawn bankasyla irketi birleti. Fransa hkmetinde Law Finans Bakan (Contrleur gnral des finances) olarak atand. Amac sermaye toplamakt. Law'n para basma faaliyetinde bulunan banka konusundaki ncl devam ediyordu. Ancak kriz de byyordu. Sonunda, Fransa hkmeti Banque Royale'in kard kat para miktarnn, elinde bulundurduu metal para darb miktarna eit olmadn kabul etmek zorunda kald. 1720'nin sonunda, finanslar toplu halde senetlerini paraya evirmek istediklerinde, banka parasal karlklar deyemez hale geldi. 1720'nin sonunda Law, XV. Louis'nin vekili olan Orlans Dk II. Philippe tarafndan grevlerinden alnd. Ardndan Law nce Fransa'ya, daha sonra da Belika'ya gitti. Ancak Fransada Lawn kard speklasyon atei yanyordu. Acayip ortaklklar kuruldu. Srekli dnen bir tekerlek iin 1 milyon liralk ortaklk, deniz suyunu arndrmak iin bir baka ortaklk oluturuldu. Law rnei kapitalistlere ok cazip gelmiti. ngilterede ngiltere Bankas ve Gney Denizi irketi, alacaklar karsnda devletin yerine gemeyi nerdiler. ngilterede de Fransa gibi nce byk speklasyonla hisse senetleri iti. Peinden bozgun balad. 55

ngilterede 1720 yl mali panii balamt. Ancak gvensizlik fazla srmedi. ki yl sonra yeni irketler kurulmaya baland. Fransada ise gvensizlik devam etti. Franszlara kimse bankadan bahsedemiyordu. Bylece Fransada Kredi ve dolays ile sanayi ve ticaretin gelimesi yavalad. Bu srada Cenevre de ok nemli mali bir evreye sahipti. svireliler nerede ise doutan paray ve ilemlerini biliyorlard. Bunda Tapnak valyelerinin etkisi unutulmamaldr. svire 13 kantondan oluan gevek bir konfederatif birlikti. Buna Helvetik Birlik deniyordu. Kantonlar ayrca Katolik ve Protestan olarak da blnmlerdi. Ynetimleri cumhuriyetti. Burjuvazi gelimiti. Ayrca zel siyasi ve sosyal haklar olan asiller de vard. Katolik Fransa ise Katolikliin faizi men etmesi nedeniyle, finansman konusunda epey geride kalmt. Fransada sadece kanlmaz bir tehlike sz konusu olduunda faizli alacaa msaade ediliyordu. Montesquieu, Acem Mektuplar adl eserini yaynlad. Montesquieu, Montesquieu baronu olan Charles-Louis de Secondatdr. Bordeaux yaknlarnda La Brede atosunda dodu. Ailesi geleneksel olarak hukuk dalna nem vermi asil bir aileydi. Bu meslekte iken kurum ve treleri eletirmeye balad. Acem Mektuplar, Fransay ziyaret eden bir ranlnn azndan yazlmtr. Saf bir dil kullanlrken sert eletiriler yaplmaktadr. Kraln bakanlarn uaklar arasndan setiini syleyerek, kraln etrafndaki asillere hakaret ediyordu. Fransz kadnlarn seks hayatna hcum ediyordu. Sorbon niversitesini aalyordu. Bu kitap en fazla yneticiler arasnda taraftar buldu. Bu ise garip bir durumdu. Kendilerini yerden yere vuran bir eseri yneticiler beeniyorlard. 1720de stanbula gelmi olan Fransz Davit, stanbuldaki ilk itfaiye tekilatn kurdu. Rusyada kii bana bir ba vergisi kondu. Merkantilizm uygulanmaya baland. Tekel uygulamalar yapld. Faizsiz bor para verilerek veya baka yollarla, sanayi, mali olarak desteklendi. Devlet sanayiyi kurdu. Gmrk vergileri ile retim desteklendi. ar Byk Petro, iktidarn Sibiryada salamlatrmak ve keifler asndan Bat ile boy lebilmek iin 1720de Kuzey Asyada bir keif seyahati tertipletti. Danimarkal Behring (Bering) kendi ad ile anlan boaz buldu. Sonra Amerika kylarn dolat. Bu srada Ruslar Ust-Kamenogorsku s haline getirdiler. Quadruple Alliance sava sonunda spanya Hague anlamasn imzalad. 1720 ylnda mparator Kangxinin yollad ikinci bir sefer sonunda Tsewang Rabtan'n kuvvetleri Tibet snr dna atld. mparatorluk kuvvetlerine kurtarclar olarak vgler dzenlendi. Gelirken yanlarnda Klzang Gyatsoyu getirmilerdi. Onu yedinci Dalay Lama yaptlar (1721). Hindistanda Marathalarn ikinci peiuas Baji-Rao (1720 1740) baa geti.

56

Hindistanda ba vezir ve ordu kumandan iki ii kardein, Hindular kayrp, mparator deitirmesi, Snni mparatorluk hanedannn kanna dokunmutu. Malua subadar Nizam-l Mlk iki kardei yenerek, Babr mparatorluunu ellerinden ald. Ancak mparatorluk artk gcn kaybetmiti. Franszlarn Hindistan irketinin bana Le Noir gemiti. Hindistanda ok eitli mallar olduunu ve i ticaretin yeteri kadar gelimediini gren Le Noir, i ticarete balad ve eitli Hint halklar arasnda arac oldu. Edmond Halley, Kraliyet Astronomu oldu. Fransz yazar Antoine Hamilton (d. 1646), Fransz air Guillaume Amfrye de Chaulieu (d. 1639), ngiliz air Anne Finch, Countess of Winchilsea (d. 1661), Fransz bilgin Anne Lefvre (d. 1654), Fransz heykeltra Antoine Coysevox (d. 1640), ngiliz korsan John Rackham, 1720 ylnda ldler.

57

Britanya Babakan, 1721

Robert Walpole

sve, XII. Karln lmnden sonra zlyordu. 1721 ylnda sve ve komular arasnda Nystad anlamas imzaland. sve Baltk d topraklarnn nemli bir ksmn kaybetmiti. Rusya sveten Livonya, Estonya, ngrie ile Carelienin bir parasn ald. Rusya, Baltk kylarnda olduka geni topraklara sahip olmutu. Buradan denizlere almay dledi ise de Danimarka geitlerini kontrol eden ngilterenin kararl tutumu karsnda bu sevdadan vazgemek zorunda kald. ngilterede Walpole babakan oldu (1721 1742). Robert Walpole, (1676, Norfolk - 1745, Londra) genellikle ilk Birleik Krallk babakan olarak anlr. 1701'de Avam Kamaras'na giren Robert Walpole, ksa srede aktif Whig Parti yelerinden biri haline geldi. 17081710 aras sava bakanl, 17101711 aras Kraliyet Donanmas hazinesinden sorumlu bakanlk ve Kit-Kat Kulp yelii yapt. 1712 ylnda muhafazakarlar tarafndan rvet yemekle suland 58

ve Avam Kamaras'ndan kartld. I. George'nin tahta kmasyla beraber eski yerini tekrar ele geirdi. Walpole kiisel kar sistemini ok iyi kullanarak, parlamentonun nde gelen yelerini ve onlarn yandalarn doyurarak ynetimini srdrd. spanya Amerikasnda, Paraguayda bir komn hareketi yaand. Hatrlanaca gibi Rusyada 1700 ylnda I. Petro, len patriin yerini bo brakmt. 1721 ylnda, yeni devlet organlar kurulunca, senato ve bakanlklarda grevli bir st kademe yneticisine ruhbann ynetimi grevini verdi. Bu organ Kutsal Sinod diye adlandrld. Kutsal Sinod 9 piskopostan oluuyordu. lerinde bir de din adam olmayan laik bir kii de vard. Pratikte ise bundan sonra Rus Kilisesini bu kii ynetti. ar, 1721 ylnda kendi yerine kacak olann eski ar tarafndan tayin edilmesi kuraln getirdi. Bylece eski Rusya mirasna dnmek isteyenler saf d kaldlar. Rusyada maden ticaretini gelitirmek iin maden sahiplerine de serfe sahip olma hakk tannd. Bu hak sadece asillere ait bir hakt. Madencilere tannan bu hak 1782 ylna kadar devam etti. Bunlar ellerindeki serflerin listesini bizzat yaptlar. Serf listeleri kanun hkmndeydi. Osmanl elisi Yirmisekiz Mehmet Sait Efendi, Parise gitti. Yapt incelemelerin sonucunu, imparatorlukta uygulanabilecekler olarak bir rapor halinde sundu.

Watteau'dan L'imbarco per Citera

1721 ylnda ressam Watteau (1684 1721) ld. Sanat tutkunun, zengin bir anlatmn, bireysel yaradln peinden gidiyordu.

59

1721 ylnda Belika Monsta mason locas ald. Masonluk hzla yaygnlayordu. ngiliz devlet adam ve air John Sheffield, 1st Duke of Buckingham and Normanby (d. 1648), Papa Clement XI (d. 1649), ngiliz korsan Charles Vane ve Mary Read (d. 1695), Fransz ressam Antoine Watteau (d. 1684), ek heykeltra Michael Brokoff (d. 1686), Alman botaniki ve fiziki Rudolf Jakob Camerarius (d. 1665), ngiliz air ve diplomat Matthew Prior (d. 1664), 1721 ylnda ldler.

60

Avusturya modernlemeye alyor, 1722

Avusturya yeniletirme almalarna devam ediyordu. Avusturyada posta hizmetleri hem islah edildi ve hem de devletletirildi. VI. Karl 1722 ylnda Dou Hint Ticaret irketini kurdu. Ancak, Uzak Dou iin, denizler ve limanlar Hollandallarla ngilizlerin kontrolndeydi. Bu iki kuvvetli rakip tarafndan altrlmayan irket ksa sre sonra faaliyetine son verdi. Avusturya koloni yarnda ok gerilerde kalmt. Bu nedenle de Akdeniz ticareti vazgeilemez nemdeydi. Ayrca Dou Akdenizde ciddi bir tamaclk ve ticaret rekabeti de yoktu. ngiltere, Hollanda ve Fransa oradan oktan ekilmilerdi. Deniz tamaclnn esas zorluu korsanlardan geliyordu. Korsanlk, devletlerin resmi politikasyd. Bu nedenle lkeler korsanlarn errinden deniz nakliyat anlamalar yaparak kurtulmaya alyorlard. Avusturya da, Dou Akdenizde ticarete soyununca, Osmanllar ile seyri- sefain (navigation act) szlemesi yapmas kanlmaz olmutu. Karlofa ve Pasarofa anlamalarndan sonra, Avusturyann Osmanllarla denizcilik anlamalar imzalamalar, Avusturya asndan kolaylamt. Bu tip anlamalarda ticaret asayi asndan garanti altna alnyordu. Ama bu ayn zaman da kaak ticareti de kolaylatrm oluyordu. Kaak ticaret Dou Akdenize veya Osmanl mallarna has deildi. Dnyann her yerinde kaak ticaret vard.

61

Balkanlarda kaak ticaret yapp, Avusturya ile yakn ilikiler kuran tccarlar Hrvat, Srp ve Yunan asll tccarlard. Bu tccarlar Viyana modasnn, kltrnn ve Alman dilinin Balkanlara yerlemesinde nemli rol oynadlar. Porselen, ini ve kuma gibi Avusturya mamulleri Balkanlara giriyor ve kullanlyordu. Avusturya bir yandan da Balkanlara svire ve Almanyadan yaplan ticaretin de merkezi olmaya gidiyordu. 1722 ylnda len ngiliz zgr dnrlerinden Toland (1670 1722), dnyann ebedi ve kendiliinden hareket ettiini sylyordu. Dnce beynin bir etkinliiydi. Ahlaka ancak akl ile varlrd. 1722de Boulainvilliers de ld (1658 1722). lmnden birka yl sonra yaynlanan Fransa Hkmeti zerine Dnceler adl eserinde monarinin imtiyazlarn daraltt iin krallk iktidarna syleniyordu. Asiller Frank fatihlerin torunlar olduklarndan Gali-Romal maluplarn torunlar olan ayak takmyla ayn dzeyde tutulamazlar diyordu. Feodaliteyi gklere kartyordu. Dnceleri rk ve faistlere nclk etmitir.

62

rana ullanma, 1722

Mir Mahmut

randa ah Safinin lmnden sonra yerine olu Hseyin ah olmutu. O da ksa srede elenceye dt. Devler brokrasisi bu srada kendi bildii gibi, birbirinden kopuk davranyordu. ii din adamlar, mollalar, Snniler zerinde dayanlmaz bir bask kurmulard. Snni ve sava Afganllarn bu baskya dayanacak halleri kalmamt. 1722 yl Hseyin ahn tahta son ylyd. Tahmasp, Hseyin ahn varisi olarak ilan edildi. Afganllar ba kaldrp, saldrya getiler. rann iine dt bu durum, Osmanllara eitli kaynaklardan rapor edildi. Osmanl devleti durumdan istifade etmeyi dnp, tartyordu. Bu srada Afgan Emiri Mir Mahmut (veysiler) randa sfahan kuatm ve ah Hseyini eline geirmiti. ahn olu Tahmaps kuzeye ekilip, Tebrize gelerek ahln ilan etti ve bunu Osmanl devletine bildirdi. Ama Osmanl ran topraklarn ele geirmeyi kafasna koymutu. Mir Mahmut 23 Ekim 1722de sfahana girmi ve kendini hkmdar ilan etmiti. imdi btn komular rann zerine mlerdi. Buhara Emiri Horasan igal etti. Ruslar Astraganda ipek ve baharat yolunu gzlyorlard. Ruslar 1722de Derbenti ele geirdiler.

63

Osmanllar koldan ran zerine sefer atlar. Bu srada Davut Han irvan Han olarak tanyp, korumalarna aldlar. Ekim 1722 tarihinde nce Tiflis sonra Kri ve yresi Osmanllara geti. ran paylalyordu. Bu srada Nadir ah adl biri de Horasana girmiti. Nadir ah bir Avar Trkyd. Haydutluk, katliam ve ekyalk yapmt. Eli ak olduundan ksa srede etrafnda pek ok kii topland. Bir yolunu bulup bir Trk Avar kabilesinin bana geti. Peinden dier Avar kabilelerini yenerek bir bir kendi buyruuna ald. 1722den itibaren de rann knden faydalanarak Horasan ele geirmeye balad. te bu tehlikeli Nadir ah, aslnda rann kaderini yeniden dzeltecekti.

64

Kadnlara El Koyma, 1722

Friedrich Wilhelm

1722de Fransa kral XV. Louis reit olmutu. Ama ipler hala Orleans dkndeydi. 1722de Fransada Ticaret Dairesi kuruldu. Bu daire istatistikleri dzenliyor, tccarlara yardm ediyordu. Burjuvalar iin hayat ve ticaret kolaylatrlmaya allyordu. Prusya kral Friedrich Guillaume (avu Kral) Berlinde 1722de askeri akademi kurdu. Bu akademide sradan soylular subaylar haline getirildiler. Bunlar her tip deneye ak askerlerdi. Orduda her alayn bir mahallesi vard. nsan malzemesi oradan geliyordu. Feodal ba ise askeri disiplini kuvvetlendiriyordu. Prusya yava yava herkesin ordu iin alt byk bir talim yeri oluyordu.

65

1722de II. Friedrich ele geirdii Polonya topraklarnda kadnlara el koymutu. Onlar kadn eksiklii ekilen Pomeranyaya yollad. Normalde byle olmazd. Kadnlarn rzna geilir ama yerli halk yerinde braklrd. Rusyada ara hizmet eden herkes soylulatrlmt. Bylece eski ve yeni soylular bir btn haline geldiler. 1722de herkes hizmetine gre sraland (Rtbe Listesi). Muhafz birliinde hizmet eden soylular, kendini adam kiilerdi. Btn soylulara kyller zerindeki her trl otorite tannmt. 1718deki kararla kyller serf veya zgr olsun, soylularn izni olmadan topraklarn terk edemezlerdi. Rusyada yerel ynetimler soylulardayd. Kyllerin demesi gereken vergiyi soylular topluyordu. Hindistanda Malua Subadar Nizam-l Mlk, Hasan Ali ve Abdullah kardeleri yenip, mparatorluu kurtarnca, mparatorluun ok gsz olduunu grmt. Dakkarda bir prenslik kurdu (1722 1724). Bakalar da ayn yolu tuttular. Byk Babr Sultannn iktidar sadece Delhi ve evresinde geerli kalmt. spanyol Amerikasnda dnsel faaliyet artmt. spanya buna engel olmak istedi ise de bir sre sonra Meksikada Mercure Volant adl gazetenin karlmasna msaade etmek zorunda kald. Gazete Avrupadan haberler veriyor, fizik ve doa bilimleri zerine makaleler yaynlyordu. Fransadan gelen yasak veya kaak yaynlar, Amerikada domu spanyollara yeni dncelerin kapsn ayordu. spanya Amerikas ngilizler tarafndan tehdit ediliyordu. Nfus ve i artmt. Kaaklkta artmt. Tm bunlar spanyann ynetimi sklatrmas sonucunu getirdi. Bu ise halktaki memnuniyetsizlii arttryordu. Pennsylvania kolonisi, daha nce olanclk suu ilemi olanlarn koloniye yerlemeye gelmeleri halinde, aranlarn adam bana 5 Sterlin deyeceklerini karara balad. Wabanaki Konfederasyonu ile Kuzey Amerikadaki Britanya kolonileri (Maine ve Massachusetts) arasndaki Yl Sava balad. Danimarkada ilk halk tiyatrosu kuruldu, Lille Grnnegade. ngiliz korsan Bartholomew Roberts (d. 1682), rlandal filozof John Toland (d. 1670), Fransz botaniki Sbastien Vaillant (d. 1669), Alman besteci Johann Kuhnau (d. 1660), Fransz bilgin Andr Dacier (d. 1651), Fransz matematiki Pierre Varignon (d. 1654) 1722 ylnda ldler.

66

in, 1722

mparator Kang-Xi

1722de mparator Kang-hsi (Kangxi) ld. Kangxi 1661den 1722 kadar imparatorluk yapmt. Balangta Manular ynetim asndan tecrbesizdiler. Kang-hsi jendriyi saraya davet etti. in kltrne byk ilgi duydu. Kendi de inceyi iyice rendi. Avrupada ansiklopediler bilginin halka yaygnlamasn amalamt. inde ise imparatorlarn eitli konularda bilgi edinmesini amalad. Ansiklopedi ile eitli konular zerinde ok abuk bilgi elde edilebiliniyordu. Kangxi ansiklopediler hazrlatt. Bu aba ondan sonra gelen Manu imparatorlarnca da devam ettirildi. in saraynda Avrupal misyonerlerin rol artmt. Manular da Moollar gibi yabanclara dokunmadlar ve onlarn almasna imkan verdiler. Avrupal misyonerler indeki deiiklikleri ve hareketlilii helecanl raporlar ile Avrupaya bildiriyorlard. Bu raporlar Avrupada Aydnlanm Monari dncesini uyandrd. inde Misyonerler tarafndan tantlan yaplanma Avrupa entelektellerini etkiledi. Bu etki Fransz devrimine katkda bulundu. Avrupal misyonerler inde ok dzgn davranyorlar ama tccarlar yle davranmyorlard. Kuvvetli bir olaslk ile in kylarna gelen Avrupa gemileri, korsanlk yapyor ve ky

67

yamalarnda bulunuyorlard. Bu konuda inde sylenti ve ikayetler vard. Ama Avrupallar bunlar kabul etmiyorlard. Kangxi lnce yerine 4. olu Yongzheng (Yung-cheng, Yong-zheng) mparator oldu (1722 1735). Bir savayd. Kukucu ve sert bir kiiydi. Byk bir deha deildi. Ciddi, deneyimli ve grevine dknd. Yongzheng Cungar Tsewang Rabdan ile bar anlamas imzalad. Rahat bir nefes alan Tsewang Rabdan da dikkatini Kazaklarn zerine evirdi.

68

Japonyada tccarlar

Daimio

XVIII. Yzylda Japonya okuma yazma meselesini en yaygnlatrm devletti. Okuma yazma orannn %40a varmt ( Erkeklerin %40, kadnlarn %15i ). Okuma ve yazmann yaygnlamas Avrupalamak, modernlemek iin deildi. Japonya kendi geleneksel eitiminin yaygnlamasn salyordu. Japonya demokratik bir toplum deildi, rnein kyllerin durumu hazindi vs... Samuray ynetimi askeri bir ynetimdi, yani savalar siyasi imtiyaza sahipti ve her ey onlarn elindeydi. ticaretin getirdii karmak ekonomi ile yerel derebeyi ynetimlerinin brokratiklemesi birlikte, okuryazar saysnn artmasn salamt. Uzun zamandr Tokugavalar ynetimdeydi. Japonya darya kapanmt. Nfus artm, tarmsal retim yetmez olmutu. Tokugavalar ( Tokugana ) Japonyada toplumun gelimesini engelleyememilerdi. Yedodaki grkemli ogun saray srekli gelen ve gidenlerle dolup, tayordu. Senyrler ( daimiolar ), kalabalk maiyetleri ile gidip geliyorlard. Yedoda ve yollar zerinde ticarethaneler ald. Buralarda alveri pirin takas ile yaplamyordu, mecburen para ne kmaya balad. Senyrler deerli maden iletmeciliine nem vermeye baladlar. rnlerden vergiyi para olarak ister oldular. Sonunda, sadece pirin zerindeki vergi, mal olarak kald. Tedavldeki deerli madenler ise srekli artt.

69

Senyrlere ( daimiolara ) para yetmeyince pirinlerini satmaya baladlar. Onlar samuraylar izlediler. O da yetersiz hale gelince, gelecek hasat zerinden bor almaya baladlar. Borca karlk senet verdiler. Verdikleri senetler ticarete konu olup, dolama kt. Btn bunlarn sonunda Japonyada bir tccarlar snf zenginleti. Japonya sadece toprak rnlerini zenginlik olarak gryordu. Bu nedenle ticaret balangta vergilendirilmedi. Bylece tccar daha bol kazanyordu. Yedo, Osaka, Kyoto, Nara, Fushimi kentlerinde tccarlar ve zanaat ustalar birlikler kurdular. ogundan ve onun yksek grevlilerinden ayrcalklar satn aldlar. Bunlar retimi, rak ve ii saysn snrladlar. Fiyatlar yksek tuttular ve bunun iin ellerindeki tm imknlar kullandlar. Tekeller kurdular. Osaka borsasnda, btn Japon pirincinin fiyatn ayn tutmak iin aralarnda anlatlar. Japon hkmetine tccarlar hediyeler veriyor, demeler yapyorlard. Hkmette onlarn bu yaptklarna ses karmyordu. Halk iin durum srekli ktleerek sonunda felaket bir hale geliyordu. te o zaman hkmet kkreyerek vergi alyor, stoklara el koyuyor, tekelleri yasaklyordu. Bu bir dngyd, sonra ark yeniden dnmeye balyordu. Zamannda kale olarak kurulmu olan yerler, ticaret merkezleri olup, kentler olarak bydler. 1723 ylnda Yedonun nfusu 525.317 kiiydi. Kentler tccarlar, zanaatlar, isiz samuraylar, serseriler ve maceraclar ile doldu. Kentlerde fahie mahalleleri geliti. Kyller, ocuklarn kente rak veya hizmeti olarak yolladlar. Onlar da geri dnmeyerek, kentlerde kaldlar. Kyl at. Topran verimini arttrmak iin gbreden baka aresi yoktu. Tccara bavuruldu. Kyl ok youn alyordu. Kendi giysisini kendi yapacak vakti bile kalmamt. Sonunda bor batana saplanp, topran ipotek etmek veya satmak zorunda kald. Aslnda bu kanunen mmkn deildi. Ama kanuna da hile yaplyordu. Bunun sonucunda topran bakalarna kiralayan Byk Toprak Sahipleri snf ortaya kt. Tccarlar, kl tamaya, samuray adlar almaya, soylular ve savalar snfna girmeye baladlar. Aslnda bunlarn hepsi kanunlara karyd. Ancak yapmann da bir yolu bulunuyordu.

70

Mason Anayasas, 1723

Osmanllar Kafkas serdar olarak Erzurum beylerbeyi Vezir Silahtar brahim Paay atadlar. Tiflis ve Gori Osmanllarn eline geti. Van valisi Kprlzade Abdullah Paa Azerbaycan zerine yaplan hareketler iin bakomutan tayin edilmiti. O da gney Azerbaycana girdi. Kprlzade kasabalar alarak Tebrizi kuatt. Ancak k ok iddetli geiyordu. Osmanl ordusu geri ekildi. ran zerine yryen Osmanl ordularnn nc kolu, Badattan yola kp, Kirman ele geirdi. Serdar olarak Badat valisi Hasan Paa vard. Kafkas serdar brahim Paa 4,5 ay Tebrizde kalmt. Bu srada Rus birlikleri Bakye girdi. Grevi yeteri kadar iyi yapamad iin brahim Paa serdarlktan azledildi. Yerine Eyll 1723de Osmanllar ran cephesine serasker olarak Arifi Ahmet Paay atand. Paa Revan zerine yrd. Bir hamlede rann 5 byk eyaleti, Dou Grcistan (Tiflis), Dastan, Luristan, Ardelan (Krdistan) ve Kirmanah Osmanllarn eline gemiti. Osmanl ftuhat devam ediyordu. ou zaman silah atlmadan kentler teslim oluyorlard.

71

Serasker Hasan Paa savalar da lm, yerine olu, Basra valisi Ahmet Paa serasker tayin edilmiti. Hasan Paa 1704 ile 1723 arasnda Badat valilii yapt. Bir sipahi ocuuydu, Enderunda eitilmiti. Halep ve Diyarbakr valiliklerinde baarl olduktan sonra Badat valiliine getirilmiti. ldnde ok saygn olduundan yerine olu getirildi. Fransada ynetimi fiilen gtren Orleans dk ld. Ynetim Bourbon dkne geti. 1723 ylnda. Mason stad Azamnn emri ile Anderson Mason Anayasasn kaleme ald. rgtte mutlak gizlilik vard. Yani mistik bir yaplanmayd. Amalar yeni bir ahlaki ve sosyal dzen kurmakt. Masonlar aklcyd. Hristiyanla karyd. Ama Tanrcydlar. Evrenin Byk Mimarna tapyorlard. Tanrtanmamazl kabul edemezlerdi. Btn insanlarn zerinde anlatklar genel bir dine inanyorlard. zgrlkten ve eitlikten yanaydlar. Ahlaklydlar. Masonluk, hiyerarikti ve bu hiyerari uluslar aras bir hiyerariydi. Disiplin, kurallara ballk, birbirine ballk, karlkl yardmlama esast. Bu srada Orta Asyada, Cungarlar 100.000 kiilik bir ordu ile Kazak topraklarna girdiler. Kazaklar bu saldrda ok byk bir yenilgiyi tattlar. Meydana gelen talan, yama ve vahet Kazaklarn hafzasna kaznarak, gnmze kadar geldi. Bu saldr 40 yllk Cungar-Kazak Savalarn da noktalamt. Kazaklar nfuslarnn byk ounluunu kaybettiler (800 bin ile 1 milyon aras kayp dnlmektedir). ilide 1723 Mapuche Ayaklanmas meydana geldi. Prusyada Christian von Wolff (1679 1744), ateizm sulamas ile yasakland. Wolff felsefeye ynelik sistematik yaklamyla n kazanmtr. Leibniz (1646 1716) felsefesinin ylmaz bir savunucusuydu. Felsefenin varoluu deil, z konu almas gerektiini sylyordu. Tpk Leibniz gibi, evrende yeter neden ilkesinin geerli olduunu savunmu ve bunun, evrende her eyin akln egemenlii altnda olduu anlamna geldiini dnmt. Wolff, dini de elimezlik ilkesine balam ve vahiye dayanan dinin akla aykr olan bilgileri kapsayamayacan ne srmtr. Wolff'un felsefesi akla ve inanca, zgrlk ve otoriteye ayn derecede deer veriyordu. Wolff, ontoloji kavramn felsefede ilk kullanan filozoftur. Wollf'un ontoloji deyince anlad ey, Tanr'nn, ruhun ve dnyann varln ispat etmekti. 1723 ylnda Vivaldi (1678 1741), Drt http://www.youtube.com/watch?v=pe-MIDDfckw Mevsim adl eserini yazd.

ngiliz mimar, astronom ve matematiki Sir Christopher Wren (d. 1632), ngiliz yazar Thomas d'Urfey (d. 1653), Alman edebiyatc Johann Christian Gnther (d. 1695), Fransz tarihi Claude Fleury (d. 1640), ngiliz bilgin Joseph Bingham (d. 1668), Alman bilgin Anton van Leeuwenhoek (d. 1632), Alman fiziki ve botanist Augustus Quirinus Rivinus (d. 1652) 1723 ylnda ldler.

72

Msrda Gayri Resmi Ynetim, 1724

Kahire

Osmanl seraskeri Arifi Ahmet Paa nce Nahcvan sonra Eyll 1724de Revan ald. Osmanllarn Azerbaycan ordusu Tebrizi bir daha kuatt. Msr beylerbeyi yannda, btn yetkili mercilere Memluklardan gelenlerin sahip olduundan ve esas ynetimin en st durumdaki Memlukluda bulunduundan defalarca bahsetmitik. En yetkili veya en st ynetici durumunda olan Memluk beyine eyh el-Balad denmeye balamt. Bu unvan balangta resmi deildi ama gittike Osmanl Divannca da tannr oldu. lk resmi eyh el-Balad unvann 1724 ylnda erkez Muhammed Bey ald (1724 1726). Cezayirin el koyduu gemiler arasnda Osmanl mparatorluu tabiiyetinde olanlar da vard. Osmanl bu gemilerin iadesini istedi. Ferman getiren eli, sultann unvanlarn sayarken, Cezayir kral deyince, day, peki ben neyim diyerek salonu terk etti. El konan gemiler de Osmanllara geri verilmedi. te Cezayir Osmanl merkez ilikileri, bu tarihlere gelindiinde byle ilikilerdi. 1724 ylnda Rus ar Petro Saint Petersburg Akademisini kurdu. I. Catherine kocas ar Petro tarafndan resmen arie olarak adlandrld.

73

1724 ylnda Paris borsas ald. Balangta srekli ilem olana yoktu. Deerleri 24 saatte teslim etmek zorunluluu vard. spanya kral V. Filip (Philip) tahtan olu I. Louis adna feragat etti. 1724 ylnda ngiliz dnr William Wollaston ld (1659 -1724). Ona gre doru olan yapmak ahlakllk yani fazilettir. Doruya deil de yanla (yalana) dayanan ise ahlakszlktr. Yani ahlakl olmann ls doruluktu. ngiliz yazar Elkanah Settle (d. 1648), Fransz yazar Franois-Timolon de Choisy (d. 1644), Portekizli doa bilimci Bartolomeu de Gusmo (d. 1685), 1724 ylnda ldler.

74

arie Catherina, 1725

I. Catherina

1725 ylnda Byk Petro ld. Bir masala gre, gya arevi Aleksey idam edilirken kendi hanedann lanetlemiti. O yzden de Romanovlar hanedan bitmemi ve 1917 devrimini grene kadar devam etmi saylrlar. Osmanllar Rusyay ve ar Petro hem sevmiyor ve hem de kmsyorlard. Vakanvis Rait Moskof ar Petro ld, laesi dar bir kede brakld. Tebaasna lgnca yeni adetler getirmiti. diyordu. Ancak XIX. yzyla gelindiinde baz Osmanllar artk Petrodan Deli deil Byk diye bahsedeceklerdi.

75

ar Petro'dan sonra Petronun ikinci kars Catherine (1725 1727) arie olarak devam etti. Ondan sonra tahta ldrlen Alekseyin olu II. Petro (1727 1730) ar oldu. Daha sonra kardei Ivan'n kzlar (Anna vanovna (1730 1740), VI. van (1740 1741)) nihayet son olarak da kendi kz Yelizabeta Petrovna (1741 1762) tahta geti. Yelizabeta Petrovna'nn ocuu yoktur, evli deildir. Bunun iin yeeni nc Petro'yu varis ilan etti. III. Petro " Schleswig-Holstein-Gottorp " Dkyd, Almancadan baka dil bilmezdi. Anhalt-zerbst prenseslerinden nl Catherina'yla yani eski prenses Sophie ile evlendi. Aslnda Romanovlar hanedan burada sona ermiti, artk sadece ismen devam edecekti. Byk Petro varis brakmadan lmt ama eseri yaad. Petro ustaca davranm, devlet grevi vererek soylular ile devletin karlarn i ie geirmiti. Ayrca 1721 ferman ile eski usul ar seimini de nlemiti. Bir sonraki ar, ar seecekti. Ama fiiliyatta yle olmad. Muhafz birlii kimi seti ise ar veya arie o oldu. Herkes byle seildi. Zaten Rusyann nnde Batllamadan baka bir seenek de yoktu. Byk Petro bunu grp, uygulamt. Ondan sonra Rusyann Batya almasnn srmesi mecburiydi. Byk Petro, ok nemli bir devlet adamdr. Kendini lkesine atamtr. Ender yetien devlet adamlarndan biriydi. Piyango Rusyaya kmt. Byk Petro ldnde almaya balam 98 imalathane vard. Safevi devletinde ah Tahmasb, Mahmut Hann yerine gemi olan Eref Han ile mcadeleye girimiti. ah Tahmasb Rusyadan yardm istedi. Karlnda Hazar kysndaki topraklar Ruslara brakacakt. Rus ve Osmanl menfaatleri tekrar atmaya balamt. Osmanllar ah Hseyin hayatta olduu srede ah Tahmasbn baa geemeyeceini iddia ettiler. Bu nedenle de Safevi Rus anlamas geerli deildi. Ancak Rusya bunu umursamad ve Kafkasyada ilerlemesine devam etti. 1725 ylnda Lori ve Gence Osmanl topraklarna katld. Temmuz 1725de Tebriz alnd. Peinden Urmiye ve Erdebil Osmanllara geti. Hamedana hem Afganllar ve hem de Osmanllar saldrmt. Osmanl paas Ahmet Paa abuk davrand ve Hamedan Osmanllar Austos 1725de ellerine geirdiler. Nihavend de alnd. 3 Austos 1725de Tebriz Osmanllara geti. Bu fetih Ahmet Paann atalarna layik ann arttrd. amda Azm ailesi g kazanm ve blgede en sz geen aile haline gelmiti. aresiz kalan Osmanl yneticileri Azm ailesi ile uzlamak zorunda kaldlar. Azmlarn kkeni ok iyi bilinmemektedir. Halepin gneyinde 50 Km uzakta Maarra adl ufak bir kasabada yerlemi bir aile kabul edilir. Atalar brahim 1650 yllarna doru asker olarak gelip Maarraya yerlemitir. Zamanla tarm eraf oldular. brahimin olu smail 1725 ylnda am valisi oldu. smailden sonra Azm hanedan kurulmu kabul edilir. Onlarn dneminde Sayda, Trablus ve hatta Halep denetim altnda tutuldu. Grevlerde yerel aileler kullanld ve istikrar saland. smailden sonra da Azm ailesinden pek ok kii am valisi oldu. Ayrca yine bu aileden pek ok kii Sayda, Trablus valiliklerinde de bulundu.

76

Azm ailesi 1725den 1807ye kadar 83 yl Suriye valiliini elinde tuttu. Aile bu srede 18 Vezir ve 30 Paa yetitirdi. Osmanllar Avusturyaya Tunus ve Trablusta konsolosluk kurma hakk verdiler. Brezilyada elmas madeni kefedildi. 1725 ylnda Vico (1668 -1744), Yeni Bir Bilimin lkeleri adl eserini yaynlad. Machiavelli (1469 1527) ve Jean Bodin (1530 1596) gibi bir sosyoloji kurucusudur. Vico lmnden sonra n ve baar kazanmt. Yalnzl ok seven bir dnrd. Paraszlk ve aile meseleleri nedeniyle ok zor bir hayat oldu. Napolide retmenlik yaparak ve yannda zel dersler vererek geimini salad. 1734den sonra Kral III. Carlos, Vicoyu saray vakanvisliine atayacakt. Vicoya gre tarih Tanr tarafndan ynlendirilir. Burada esas Kilisenin zaferidir. Tanr tayin edicidir ama hemen peinden doal nedenler gelir. Bu doal nedenler mucizevi mdahalelerin dndadr. Vico bu doal nedenlere eilmiti. Genel kanunlar erevesinde, uluslarn da ideal gelime kanunlar vard. Pek ok farkl gibi grlen olay aslnda bir tek kanuna balyd. Eskiden bize kalan kalntlar, o dnemin psikolojik ve sosyal durumunu yanstr. Burada insanln ortak tutkular grlr ve dokunakl tarihi izlenir. te oradan ipular yakalayarak, insanln eski durumu tekrar ortaya konulabilinir. Bu Yeni Bilim dir. Vicoya gre, btn insanlarda, btn bir millet ve snfta ortak olacak biimde, bir ortak duygu ve dnce vardr. Bu nedenle tm milletlerde birbirinden habersiz bile olsa benzer gelimeler grlmektedir. Belli bir millette her ey dncenin durumuna baldr: Din, sosyal snflar, hukuk, ynetim, yaam biimi bundan doarlar. Bunlar birbirlerine olan uyuma bal olarak aralarnda birleirler. Biri dierine balanr. Ancak insan dncesi deitiinden, bunlar da deiirler. Sonuta toplumlar dnrler. Ancak dnmn kalplar ayndr. nce barbarlk, sonra aile dayanan teokratik aama, sitelerin aristokratik dnemi, monari sralanmtr. Bunlar gel git dalgas gibi pe pee gelirler. Geliim evrimseldir. Ebedi bir dntr. Dnyay yneten dncelerdir. Cungarlarn Kazaklara saldrlar sonucunda Trkistan, Takent, Sayram da Kazaklarn yaam alan nerede ise kalmad. Pek ok Kazak boyu Maverrannehiri geerek bozkra g ettiler. Ruslar Petropavlovsku kendileri iin s yaptlar. spanyol mimar ve heykeltra Jos Benito de Churriguera (d. 1665), Japon air, politikac ve yazar Arai Hakuseki (d. 1657), heykeltra Giuseppe Mazzuoli, sculptor (d. 1644), heykeltra Jos Mora (d. 1638) 1725 ylnda ldler.

77

Alessandro Scarlatti

Alessandro Scarlatti 1

Alessandro Scarlatti (1660 Palermo 1725 Napoli) zellikle opera eserleri ve oda kantatlar ile nl olan talyan Barok dnem klasik bat mzii bestecisidir. Napoli ekolu opera trnn bulucusu olduu kabul edilir. Oullar Domenico Scarlatti ve Pietro Filippo Scarlatti de tannm klasik bat mzii bestecileridir. Scarlatti Palermo'da 1660da dodu. Roma'da " Ciacomo Carissimi " altnda alt. Katoliklii kabul edip tahtndan feragat edip Roma'da yaamaya balayan eski sve Kraliesi Kristina yannda " mzik direktr (meastro di cappella) " grevini almt. ubat 1684de ise Napoli'de Napoli Krall veliahdnn yannda " mzik direktr " grevine gemitir. Bu grevi ok nemli bir Napoli Krall soylusunun metresi ve opera arkcs olan kz kardei vastas ile ele geirdii bilinmektedir. 1702de Scarlatti Napoli'den ayrld. Napoli devletinin idaresinin spanya asll krallar ve idarecilerden Avusturya asll hkmdar ve idarecilere geene kadar Napoli'ye dnmedi. Napoli'den uzakta olduu bu dnemde, Floransa yaknlarnda bir zel tiyatrosu bulunan, Toskana Dk III. Ferdinando de Medici yannda alarak onun tiyatrosunda yaynlanan zel opera eserleri hazrlad. 78

Floransa'da Ferdinando de Medici iin besteledii operalar kayp olmutur. Ancak Scarlatti'nin bu dnemde prens ile yapt yazmalarnda bu eserlerinin ok iten ve samimi bir ilham verici yaratclk hevesiyle hazrlandn ifade etmektedir. Bir mddet Romada bulunduktan sonra 1708de Napoli'ye dnp eski " mzik direktr " grevine tekrar geti ve bu grevde 1717ye kadar kald. Napoli'deki seyirciler onun mziine ok alk olduklar iin Scarlatti'nin yeni eserlerine zel pozitif bir karlk gstermemekteydiler. Halbuki ayn ve benzer eserleri Roma'da ok seviliyordu. Bu nedenle bu dnemde Roma'daki " Teatro Capranica " ne kt. Scarlatti'nin en tannm eserleri olan Telemaco (1718), Marco Attilio Regolo (1719) ve La Griselda(1721) ile baz kilise mzii eserlerinin seyirciye burada sunuldu. Scarlatti son olarak " sereneta " adl eserini bitiremeden 1723de Napoli'de lmtr. (http://www.youtube.com/watch?v=3ZcUYYcFL6A) Scarlatti, XVII. yzyl talyan vokal mzik stillerinin gelitirilmi ekli olan " erken Barok dnemi " mzii ile XVIII. yzyl " klasik ekolu " mzik arasnda bir balant salayan bestecidir. 1707de Venedik'te besteledii Mitridate Eupatore Scarlatti'nin opera aheseri olarak kabul edilmektedir. Bu eser Scarlatti'nin Napoli'de besteledii operalardan teknik ve entelektel bakmdan stndr. (http://www.youtube.com/watch?v=2a_KFTlQCw4) Napoli'deki son dneminin opera eserleri olan L'amor volubile e tiranno (1709), La principessa fedele (1710) ve Tigrane (1714), gsteri ve etkinliin nem kazand eserlerdir. Bu eserlerde orkestrasyon modern operalara daha yaklamtr. (http://www.youtube.com/watch?v=mpifN5CzgIE)

79

Kardinal Fleury ynetimde, 1726

Konsil ve Kardinal Fleury

Hamedan alm olan Ahmet Paa sfahan zerine yrd. Bu srada ran tahtn Afgan Eref ah ele geirmiti. Yaplan sava Eref ah kazand, Ahmet Paa Hamedana ekildi. Eref ah, arkasnn da geleceini bildii Osmanl saldrlarna kar bar istedi. Bu srada Horasan ele geirmi olan Nadir ah kendini ah Tahmaspn klesi ilan etti. Bu ok iyi bir manevrayd. Fransada ynetim Bourbon dknden Kardinal Fleuryye geti. Fleury 1743 tarihine kadar ileri ynetti. Andr-Hercule Cardinal de Fleury bulunduu srgnden Fransa kral XV. Louis tarafndan geri arlmt. Bu srada Voltaire ngilterede srgndeydi. 1726 ylnda Pariste Mason locas ald. 1726da Japonyann nfusu 28 30 Milyon olmutu. Bu snr Japonyada geim snryd. Japonya dalkt. Topran ancak yedide biri ekilebiliyordu. Doada kuraklk gibi meydana gelebilecek ufak bir aksama, ktlk meydana getiriyordu. 1702 ile 1791 yllar arasnda Japonyada 12 ktlk oldu. Pirincin bir blgeden dierine tanmas i gmrkler ile nlenmiti. Bu ktlk yllarnda ykm bytt.

80

Gujin tushu jicheng adl devasa in ansiklopedisi bakr bazl hareketli bask makinas ile basld. Suud hanedannn bana Muhammed bin Suud geti. spanyollar Montevideo kentini kurdular. talyan besteci Domenico Zipoli (d. 1688), Fransz besteci Michel Richard Delalande (d. 1657), svireli matematiki Nicolaus II Bernoulli (d. 1695), bu yl ldler.

81

Isaac Newton

Isaac Newton 1

Isaac Newton, (1643 1727), ngiliz fiziki, matematiki, astronom, mucit, filozof, ilahiyatdr. En byk matematiki ve bilim adamlarndan biri olduu kabul edilir. Bilim devrimine ve heliyosentirizm'in gelimesinde katklar olmutur. Trev ve entegralin Batdaki mucididir. Isaac Newton ngiltere'nin Lincolnshire (tam bilinmemektedir, baz kaynaklar Woolsthorpe Manor olduunu syler) kentinde dodu. ifti olan babasn, doumundan ay nce kaybetmiti. Annesi ikinci kez evlendi. kinci evlilikten vey kardei olan Isaac Newton anneannesinde kalyordu. On iki yanda Grantham'da King's School'a yazlan Newton, bu okulu 1661'de bitirdi. Ayn yl Cambridge niversitesi'ndeki Trinity Koleji'ne girdi. Nisan 82

1665'te bu okuldan lisans derecesini ald. Lisansst almalarna balayaca srada ortal saran veba salgn yznden eve haciz geldi. Salgndan korunma amacyla annesinin iftliine snan Newton, burada geirdii iki yl boyunca en nemli bulularn gerekletirdi. 1667'de Trinity Koleje retim yesi olarak dndnde differansiyel ve entegral hesabn temellerini atm, beyaz oluturan renklere ulamt. ekingenlii yznden Newton her biri bilimde devrim yaratacak nitelikteki bu bulularn ounu uzun yllar sonra (rnein diferansiyel ve entegral hesab 38 yl sonra) yaynlamtr. Lisansst almasn ertesi yl tamamlayan Newton 1669'da henz 27 yandayken Cambridge niversitesi'nde matematik profesrlne getirildi. 1671'de ilk aynal teleskopu yapt ve ertesi yl Royal Society yeliine seildi. Royal Society'e sunduu renk olgusuna ilikin bildirisinin eletirilere hedef olmas, zellikle Robert Hooke tarafndan iddetle eletirilmesi zerine Newton tmyle iine kapanarak, bilim dnyasyla ilikisini kesti. 1675'de optik konusundaki iki bildirisi yeni tartmalara yol at. Hooke makalelerdeki baz sonularn kendi buluu olduunu, Newton'un bunlara sahip ktn ne srd. Btn bu tartma ve eletiriler sonucunda 1678'de ruhsal bunalma giren Newton ancak yakn dostu nl astronom ve matematiki Edmond Halley'in abalaryla alt yl sonra bilimsel almalarna geri dnd. Cambridge niversitesi'nde Katoliklii yaygnlatrma ve egemen klma abalarna kar balatlan direni hareketine nclk eden Newton, kral drldkten sonra 1689'da niversitenin parlamentodaki temsilciliine seildi. 1693'de yeniden bir ruhsal bunalma girdi ve yakn dostlaryla Samuel Pepys ve John Locke ile aras bozuldu. ki yl sren bir dinlenme dneminden sonra salna yeniden kavutuysa da bundan sonraki yaamnda bilimsel almaya eskisi gibi ilgi duymad. Daha sonra 1699'da Fransz Bilimler Akademisi'nin yabanc yeliine 1703'de Royal Society'nin bakanlna seildi. Gelmi gemi bilim adamlarnn en byklerinden biri olarak kabul edilen Newton, matematik ve fizikte ok nemli bulular gerekletirdi. Matematikte (a+b) ifadesinin stel seriye anmn veren genel iki terimli teoremini buldu. Newton'un bilime en byk katks mekanik alanndadr. Merkezka kuvveti yasas ile Kepler yasalarn birlikte ele alarak ktle ekim yasasn ortaya koydu. Newton hareket yasalar olarak bilinen eylemsizlik ilkesi, kuvvetin ktle ile ivmenin arpmna eit olduunu ifade eden yasa ve etki ile tepkinin eitlii fiziin en nemli yasalarndandr. Newton, Tanry da kendi mekanik sistemine indirgemiti. Hristiyanln gizemli bir hal almasndan da endie ediyordu. Descartes sra ile kendini, Tanry ve doal dnyay kantlamt. Newton, ie, fiziksel evrenin gerekli bir paras olarak, Tanr ile balad. Newton fiziinde doa edilgendi. Tanr eylemin tek kaynayd. Burada durum Aristonunkine benziyordu. Tanr, doal dnyann bir devam oluyordu.

83

Newton, evren zerinde dnnce Tanrnn varlnn kantn bulduundan emindi. Yer ekim kuvveti tm gk cisimlerini ekerek, tek ve kocaman bir ktle meydana getirmiyorsa bunun nedeni, tm cisimlerin uzaya yeterli uzaklkta ve ok dikkatlice dalm olmasndand. Tm uzay ve tm cisimler kusursuz bir biimde dzenlenmilerdi. stn zekal bir Usta olmadan bu gerekleemezdi. Bu Usta, zeki ve ayn zamanda byk ktleleri idare edecek kadar gl olmalyd. Newton tm geleneksel Tanr niteliklerinin, Onun zeka ve gcnden kt sonucuna vard. Newtona gre, Bilim Adam Tanrnn evrende hayran olunacak dzene yol aan kanunlarn deil, gerekten var olan nedenleri aratrmaldr. Bir Bilim Adam iin asl neden, karlat sonucu ortaya karan nedendir. Tabii matematik kullanlacaktr. Ancak bu Descartes ve Pascaln yapmaya alt gibi gizli bir z ortaya karmak iin yaplmayacaktr. Newtonun en byk buluu genel ekim kanunuydu. Bu kuram ana kanuna dayanyordu: 1. Her nesne, durumunu deitirmeye zorlanmadka, ya hareketsizdir veya dz bir izgide yeknesak hareketini srdrr. Bunu Descartesde sylyordu. 2. Hareketteki deime gle orantldr ve gcn dayatt yne doru olur. Bu kanun Galillenin sonularndan kyordu. 3. Her etkinin karsnda ona eit bir tepki vardr. Veya iki nesnenin birbiri zerindeki karlkl etkileri, hep birbirine eit ve zttr. Bu Newtona has esas kanundur. Genel ekim kanununa gelince, iki madde birbirini ktleleri ile doru ve aralarndaki mesafenin karesi ile ters orantl olarak ekerler diyordu. Newton yle dnyordu. Nesnelerin dzeni, zeka sahibi bir etkenin ynetiminde olmas gerekirdi. Kr bir yazg, doann yaln kanunlar, gezegenleri yrngelerinde belli bir dzende hareket ettiriyor olamazd. Bir Ebedi Saati vard. Ancak dnyay Tanrn bir paras olarak alglamak doru deildi. Tanr kiisel bir tanryd. Newton mukaddes kitaptan sz etmiyordu. nsanlar dnyada yaadka Tanry bilirlerdi. imdiye kadar yaradltan hep ruhsal bir ekilde sz edilmiti. Ama imdi bilim yaradl aklyordu. Mekanik aklama da Tanr kavram iin ok nemli oluyordu. Bundan sonra Tanr kavramn reddedecek olanlar, aslnda Newtonun Tanrsn reddedeceklerdi. Newton ok byk bir dehayd. Onun koyduu kanunlar ve onun anlatm sayesinde insanlk doay kavrad. Doann ileyiini Newton sayesinde anladk. Bugn bile hala orta retimde ve hatta niversite Mhendislik eitiminin ilk yllarnda rencilere Newton Fizii retilmektedir. Daha sonra greceimiz gibi bundan sonra, daha genel anlam tayan Einsteinn izafiyet teorisi ve ondan sonra da pek ok gelimi teori ortaya kmtr. Ancak tm bu gelimi teorilerin zel hali hala Newton mekaniidir. Newton mekanii yanl deildir, ancak eksiktir. Bu konuda bir ey daha sylemek gerekir. Newton bulular ve dncesi ile Tanrnn varln tanttna bouna inanmt. O bir seti ykmt. Su btn gc ile akmaya balamt. te Newton, ayn zamanda seti ykand.

84

Newtona Kar abalar

Principia, Newton

Dekartlar ve pek ok byk bilgin, Newtona kar sert bir muhalefete balamlard. Huygens, Leibniz, Paris Bilim Akademisi, Dekartlarn hepsi, Fontenelle, Cassini, Reaumur Newton kuramna kar kyorlard. Bu Bilim Adamlar genel ekim kanunda gizli bir nitelik grdkleri iin teoriyi ret ediyorlard. Onlar hareket nedeni olarak sadece ekimi deil, ekme veya itmeyi dnyorlard. Newtona dindarlar da ok kzmlard. Leibniz, Tanr evrensel akldr diyordu. Halbuki Newtona gre Tanr nesneleri ve doa kanunlarn rast gele semiti. Evrene mdahale edip koruyordu. Bunu yaparken de bir saati gibi davranyordu. Leibniz iin Tanrnn kurduu bu dnyann kendi bana hareket edemedii, Tanrnn hareketi srdrmek iin durmadan mdahale ettiini dnmek Tanrnn gcne ve yeterliliine bir hakaretti. Hatrlanaca gibi Descartes, uzay doludur demiti. Dekartlar hareketin bu doluluk nedeni ile birbirine iletilerek yayldn dnyorlard. Kar gr ise uzayn bo olmas yani boluk teorisi idi. Leibniz, Tanrnn bilgeliini ve gcn ortaya daha net koyduu iin doluluktan yana kmt.

85

XVIII. Yzyl, XVII. Yzyl Dncesini szyor

Thomas Hobbes

Genel olarak u sylenebilinir: XVIII. Yzyl Descartesin fizik ve metafiziini ret etmitir. Ama yntemini de saym ve benimsemitir. Descartes matematik ve fizii merkeze oturtmak istiyordu. Ancak o dnemde kuku duyulmayan ilkeler metafizik ilkelerdi. Bu nedenle o da, matematik ve fizii metafizik ilkelere balad. Tanrya duyduu gven d dnyay da kapsyordu. Hareketin saknmas, nesnelerin arpmas ilkelerini Tanrnn deimezlii stne kurdu. Descartes arpma ile ilgili 7 yasa karmt. Sonra akkan madde ile hareketi yaygnlatrm ve snrsz sonulara varmt. Kendi zmlemesini Evrenin gerek matematii sanyordu. Nesneler matematik bir gereklilikle Tanrya varyorlard. Ancak adalar olan Roberval (1602 1675), Mersenne (1588 1648), Gassendi (1592 1655), Pascal (1623 1662), Hobbes (1588 1679) Descartes ile ayn dncede deildiler. Fizii matematik ilkelere balama gerekliliini reddetmilerdi. Fiziin, matematiin ve geometrinin Tanrya gereksinmesi yoktu. Onlara gre fiziin temeli deneyimlerdi. Matematik

86

ve fizik bize yararl ve kullanl bilgiler salyorlard. Asl gerek ise bunlarla aklanamaz ve varlamazd. Newton, mekanistlerin yntemini alm, fizikte ise Descartesin varsaymlarna kar kmt. Hollandann ba Fransa ile dertteydi. Dmanca duygular, bilim adamlar dahil, halkn her kesiminde vard. Hollandal bilim adamlar Descartesi tutmuyorlard. Onlar Bacon, Galilei ve Newtonun peine takldlar. Bu bilim adamlarn byk bir vg ile her yerde anlattlar. Bu propaganda bilimin ngiliz kkenli olduuna dair bir genel kannn olumasna katkda bulundu. Hollandal bilim adamlar yetkin kiilerdi ve ticaret burjuvazisi tarafndan destekleniyorlard. Leyde, nemli bir bilim merkezi oldu. La Mettrie (1709 1751), Du Fay (1698 1739), Abb Nollet (1700 1770), Voltaire (1694 1778) Hollandaya gittiler. Bu bilginlerin tm, Evreni yneten kanunlar, Yce varln iradesine bal kabul ediyorlard. nsanlar ise olaylara bakarak bu kanunlar karabilirlerdi. Bu nedenle doada olup, biten her ey dikkatle incelenmeliydi. Newton fizikten tm varsaymlar atmt. Olaylarn aknn ancak matematikle aklanabileceini kabul etmiti. Newton temelde Descartes ile eliiyordu. Yine de olaylara mekanik bir aklama getirme asndan ortak taraflar da vard. XVIII. yzylda Doa Bilimlerinin ad Felsefe olarak geti. Doa yasalarn inceleyenlere filozof dendi. XVIII. yzyl matematikileri, rzgarla dolmu bir yelkenin ekli, deiik katmanlardan geen n yolu, rzgar etkisi, akkanlarn hareketi, titreen ipler, dnyann ekli, ayn ekli, ayn hareketleri, olaslk gibi pratikle ilgili almalar yaptlar. Ayrca eskiden matematik geometriden yararlanlarak zlyordu. Bu asrda matematik zmler tamamen geometriden ayrld. Lagrange (1736 1813) zmlemeci Mekanik adl eserini yazacakt.

87

Osmanllarda lk Mslman Matbaas, 1727

brahim Mteferrika

1727 ylnda Rus ariesi I. Catherina ld. Yerine idam edilen Alekseyin olu II. Petro kt. 1727de Avusturya ile Osmanllar arasnda bir seyrusefain anlamas yani serbest deniz ticareti anlamas yapld. Bu o zamanlar resmi bir politika olan korsanlktan Avusturyallarn korunmasn salyordu. Bu anlama Kuzey Afrikann Cezayir Tunus beyliklerinin faaliyetlerinden Avusturyallar koruyordu. Avusturya Cezayirde konsolosluk aabilecekti. Dolaysyla Avusturyann ticari nemi artt. 3 Ekim1727 ylnda rana hakim olan Afgan ah Eref ah ile Osmanllar Hamedan anlamasn yaptlar. Buna gre Osmanl padiah tm Mslmanlarn halifesi olarak tannd. Osmanllar ellerine geen topraklar muhafaza edeceklerdi. 1723 ile 1727 arasndaki ran savalar, Osmanllara byk ganimet salamt. Bylece Osmanl hazinesi de toparlanma imkan buldu. Safevi devleti yklrken, Ruslar da toprak ele geirmek istemilerdi. Onlar da kuzeyden saldrp, Derbent ve Baky igal ettiler. Ruslarn bu davran yeniden Osmanllar ile Ruslarn arasn at. Aralarnda uzun mzakereler balad. 88

ran ile Rusya arasnda Petersburg anlamas imzalanmt. Bu anlama ile Dastan, irvan, Gilan, Mazenderan, Asterebad Ruslarn oldu. Kuzey ve Dou Kafkasyada Osmanllar Rus ilerlemesine raz olmak zorunda kalmlard. Osmanllar ise Kafkasyada, Azerbaycanda ve randa nemli kazanmlar elde etmilerdi. Osmanllar ve Ruslar ile anlaan Eref ah da, randa iiliin kkn kazmaya giriti. rann sonu gelmi grlyordu. Bu byk ve eski mparatorluk ortadan kalkmak zereydi. 1727 ylnda, Avrupadan 282 yl sonra Osmanl mparatorluunda ilk Mslman matbaas brahim Mteferrika ve Sait Mehmet elebi tarafndan kuruldu. Sait Mehmet elebi, ilk Paris elilerinden Yirmisekiz Mehmet Efendinin oluydu. brahim Mteferrika ise Macar kkenliydi. Matbaada baslan ilk eser Vankulu Lugatyd. Bu eser XVI. Yzylda Vanl Mehmet Efendi tarafndan, Sahhahi Cevheri adl eseri evirerek, gerekletirilmiti. kinci olarak baslan da Katip elebinin denizcilik tarihi hakkndaki eseriydi. Eser haritalaryla birlikte baslmt. Matbaa alnca, ok saydaki hattat ve ilemeci isiz kalr kaygs ile matbaada din kitab basm yasakland. Hakikaten sonunda bu zmre ok uzun bir zaman da yava yava ortadan kalkt. Herhangi bir sosyal alkalanma olmad. Osmanllar bundan sonraki pek ok giriimde sosyal dengelerin bozulmamas iin ar davranacak. Ve zaman zaman atmalar gerektiini bildikleri halde gerekli admlar atmayacaklardr. Baslan kitaplar Osmanl toplumu tarafndan yeterli ilgiyi grmedi. Halbuki 1700 yllarda stanbulda ok sayda hattat vard. Bu sayy 90.000 olarak gsterenler kuvvetli olaslk ile mbalaa ediyorlard. Yani toplum tamamen okumayan bir toplum deildi. Ancak, insanlar gzel bir yaz ile yazlm, sslenmi, iine gravrler konmu kitap alkanlklarn birden brakamam olabilirler. Bu sralarda Batdan, zellikle askeri eserler, Osmanlcaya tercme edilmeye baland. brahim Mteferrikann da baz kitaplar bizzat tercme ettii sanlmaktadr. ngiltere kral I. George lnce yerine olu II. George geti. II. George da Whigler tarafndan destekleniyordu. I. ve II. Georgelar ngiliz tahtnda bir Alman olarak kalmlard. ngilizce konumuyorlard. Sk sk ngiltereden ayrlyorlard. ok iiyorlard. Sarayda sefahat vard. Gzdeleri eitli entrikalar dzenliyorlard. Georgelar bakanlarn Whiglerden semek zorunda kalmlard. Kral bakanlar toplantsna bile katlmyordu. Kabine lkeyi ynetmekte ok serbest kalmt. Bakanlar arasnda kiisel karlar gittike ar basmaya balamt. Rothschild ailesi tarafndan 300ler komitesi kuruldu. Bu komite uzun vadede politikalar, ticareti, bankacl, medyay ve askeriyeyi dnyadaki hkmeden hanedanlar lehine organize etmek amacn tayordu. Bu ama zellikle Kara Asalet iin dnlmt. ran Tazrizde meydana gelen bir depremde 77.000 kii ld. skoyada byclk nedeniyle yaplan idam bu nedenle skoyada gerekletirilen son idamd. Ayrca skoyada Edinburg karteri tarafndan sko Kraliyet Bankas kuruldu.

89

Rus- in anlamas, 1727

mparator Yong-zheng albminden giysiler

Dou Asyada ine isyan etmi olan Cungar ( Zunghar) Hakan Tsewang Rabtan ld. syan etmi dedik, nk hatrlanaca gibi Cugar in vassall altndayd. Tibete karnca da ine bakaldrm bir duruma dmt. Yoksa batan Cungarlarn hakim olduklar topraklar onlara burada hakimiyet kurabilirsiniz diyen indi. Hatrlanaca gibi in onun peine dm, Dou Trkistan ve btn Moolistan eline geirmiti. Peinden Tibete kadar gidilmiti. Lhasa inin eline gemiti. Yeni bir Dalay Lama tayin edilmiti. Tibet bundan sonra hep in hakimiyeti altnda kalacakt. Cungar (Dzungar, Zunghar) devletinde Rabdan lnce yerine olu Galdan Tseren (Goldan ereng) (1727 1745) geti. Ruslar ile in arasnda imzalanm olan Nerschinsk anlamas Rusa, ince ve Manuca olarak dilde imzalanmt. Diller arasndaki tercme problemleri nedeniyle, snrlarda problem vard. Rusya 1727 tarihinde kont Ragusinskiyi Pekine yollad. in mparatoru 90

Yung-cheng (Yong-zheng) grmelerin snrdaki Kiachtada yaplmasn istedi. Kiachta Moolistandayd. Yeni bir anlama imzaland (Kiatcha anlamas). Bu anlamaya gre Rusya Pekinde bir sefaret, bir ticaret brosu ve bir kilise ayordu. Bylece inde, Avrupa asndan, kapitlasyonlar balam oldu. Aslnda bu in iin yeni bir uygulama deildi. Ta Hunlardan beri, kuzeyden akn yapan gebelere bakentte oturma ve biraz da ticaret yapma hakkn vermilerdi. Uygurlar kendi mabetlerini ina etmilerdi. Bylece inin Ruslara verdii haklar konusunda iki lke arasnda bir anlay fark vard. Avrupa ile in arasndaki anlay farkndan gelen problemler ileri tarihlerde iyice byyecekti. Fas Sultan Mulay smail (1672 1727) ld. 889 ocuu olmutu. lmnden sonra Fasta veraset savalar kt. Mulay smail Sudandan Fasa kadar ok geni bir imparatorluu ynetmiti. Asl gc Sudandan geliyordu. 150.000 kiilik, kendine sadk, kara derili, bir ordusu vard. Askerler zenci kadnlarla evleniyorlard. Doan erkekler asker oluyor, doan kzlar ev ileri retildikten sonra askerlerle evleniyorlard. Ordu bir kast gibiydi. Stratejik noktalarda garnizon kasabalar olumutu. Sultan Mekneste oturuyor ve buradan tm lkeyi iddet kullanarak, kitlesel lmlerle ynetiyordu. Tm bu topraklarda sadece Tangier ngilizlerin, Mazagan Portekizlerin, Ceuta ve Melilla spanyollarn hakimiyetindeydi. Mulay smail korsanl iyice azaltt. Bu arada gaza peinde koanlar baka atmalara kanalize etmesini bildi. Ticaret geliti. Mulay smail, gmrk giri ve klarndan %10 gmrk vergisi almaya balad. Bu ona bir zenginlik getirdi. Fas ile yaplan ticarette nder ngilizlerdi. lmnden sonra meydana gelen veraset savalarnda hem Fas ve hem Sudan anari iine dt. Bu durumda Fasllar Sudan brakmak zorunda kaldlar. Veraset savalar 1757 ylna kadar srd. talyan besteci Francesco Gasparini (d. 1661), Sir Isaac Newton (d. 1642), ngiliz besteci William Croft (d. 1678) bu yl ldler.

91

Osmanllar Batda Deiiklikler Olduunu Fark Ettiler, 1728

Palmiya'da Drzi Fahreddin kalesi

Avusturyada yeni kara yollar yaplyordu. Viyana Trieste yeni alan bir yolla birbirine baland. Osmanl yneticileri, Osmanl mparatorluunun o eski mparatorluk olmadnn farkna varmlard. Bat da bir takm deiiklikler oluyordu. Eskiden imparatorluun tek bana egemen olduu siyasi ve ekonomik dnya artk eskisi gibi deildi. Bat, inceleyerek, douyu ve Mslman dnyasn tanmaya balamt. Artk basma kalp laflar edilmiyordu. Osmanl da imdi Baty tanmaya alyordu. stanbulda, zmirde, Beyrutta, Selanikte ve dier uluslar aras limanlarda Bat ve Osmanl iliki iine giriyordu. Damat brahim Paa ve dierleri Osmanl devlet sistemini deitirmeyi deil dzeltmeyi dnyorlard. Zaten ileride de grlecei gibi Osmanl aydnlar hibir zaman devleti deitirmeyi deil daima dzeltmeyi dnmlerdir. Bu Osmanl ile Bat arasndaki en nemli farklardan biridir. Damat brahim Paa ve dierlerine gre devlet otoritesi yeniden kurulmalyd. Kanunlar uygulanarak sayg kazanlmalyd. Ynetimin ileyii salama alnmalyd. Kt ynetimlerin zerine gidilerek, cezalandrlmalydlar. Ancak pratikte bunlar dzeltmenin pek olana yoktu. rtikap, rvet, suiistimal uzun zamandr kk salm, yaam biimi olmutu. Niyetler ne olursa olsun, askeri glkler vergilerin ve harlarn arttrlmas pratiini getiriyordu. Burada yk kaamayanlarn srtna biniyordu. Buna ramen halk dahil kimse sistemi deitirmeyi dnmyordu. Belki de halka nclk etmesi beklenenlerin sistemden yle veya byle bir kar vard. Sonuta ok byk bakaldrlar hi olmad. Her isyan yerel ve kiisel veya yerel menfaatlere dnkt.

92

Drzilerde ve Memluklarda zerklik eilimi ortaya kmt. Bunlarda temel neden Osmanl yneticilerinin arlklar ve grevi ktye kullanmalardr. Bilindii gibi Kuzey Afrika lkelerinde ise iktidar Trk kkenli askerlerin elindeydi. Bunlar lkelerini ieriye ve darya kar korumaya ve merkeze bal olmaya devam ettiler. Sultanlarn iktidar tartlmazd. Bu nedenle kimsenin aklna Osmanl hanedann veya ynetim sistemini deitirmek gelmedi. Zaten bulunduumuz tarih kesitinde daha sultanlarn prestiji hala ok st dzeydeydi. Bir sultan tahtan indirilirse yerine bir bakas geiriliyordu. Bu imparatorluk hala sonsuza kadar srecek gibi grlyordu. Bykt. Topraklar ok geniti. Bir eyalette olup bitenler dier eyaletler de duyulmuyordu bile.

93

Batda Basn Mcadele iinde, 1728

Londra gazetesi

Basn g kazandka, siyasiler onu kullanmak istiyorlard. ngilterede Siyasi Parti bakanlar gazeteler kardlar. Bu gazetelerde kimi mehurlar birbirleri ile tartmalara giritiler. Siyasiler baz gazetelere destek vererek onlar yanlarna ekiyorlard. Bu arada ngilterede bir uzla vard: Parlamento hakknda herkes iyi eyler yazyordu. Parlamento oturumlar halka ak deildi. erde sylenenleri ve olanlar yaymak yasakt. Halbuki, bu sralarda Babakan,

94

milletvekili sralar arasnda dolaarak milletvekillerine banknot datyordu. Halk bunu ve bunun gibi olaylar bilmemeliydi. Basn parlamento konusunda ba emiti. Ancak politik bask, kiinin bamszlk duygusunu krklyordu. nce, dergide Avam kamarasndaki oturumlara ait haberler, milletvekillerinin adlarnn ilk iki harfi belirtilerek yaynland. Swiftin Gulliverin seyahati adl eseri yaynlannca, grmeler Lilliput Senatosunda yapyormu gibi verildi. Daha sonra da tartmalar aka yaynladlar. Dergiyi gazeteler takip ettiler. Antilerin ana retimi ekerkam olmutu ama ngilizlere ait adalarda toprak hzla fakirleiyordu. Ortaya daha ok kle ve daha ok gbre kullanma zorunluluu kt. Bu da maliyetleri arttrd. Fransaya ait ada topraklar ise retime daha ge aldndan, toprak daha az yorgundu. Franszlar ekeri %40 ucuza satabiliyorlard. 1728den itibaren Avrupada kullanlan eker ounlukla Fransz ekeriydi. Fransz adalarndaki rom da ok rabet gryordu. ngiliz antilerindeki kolonlar, ke girmilerdi. Onlar da spanyaya ait yerlerde kaakl younlatrdlar. Bu 1739da savaa yol aacakt. Jean-Jacques Rousseau, birinci defa Geneva dna kt. Bu arada Voltairein srgn bitti. Bu yl sve Akademisi kuruldu. talyan diplomat ve besteci Agostino Steffani (d. 1654), sko tarihi James Anderson (d. 1662), Fransz besteci Marin Marais (d. 1656) 1728 ylnda ldler.

95

Dini Sorgulama, 1729

Anthony Collins

1729 ylnda len Collins (1676 1729) Dnce zgrl zerine denemeler adl kitabnda Kutsal Kitaba kar kyordu. Bunlar samalk, mucizeler yutturmaca diyordu. nsan Ruhunun Doas ve Yeri stne Denemeler adl eserinde de Dnce, maddenin duygularmz zerine etkisinin bir sonucu olduu iin, unu syleyebiliriz ki, dnce, maddenin eylemi ile ortaya km, maddenin bir niteliidir . 1729 ylnda brahim Mteferrika matbaasnda ilk kitap basld. Osmanllarda ilk kitap basldnda, Avrupada 1,5 milyon kitap nshas baslm durumdayd. Osmanl imparatorluunda ehil olmayan kiilerin hekimlik yapmasnn n alnamyordu. Bu konuda III. Ahmet, hekimlere devlet snav koydu. Snavda baarl olan hekimlere mesleklerini yapma msaadesi verilecekti. Snavda baarsz olanlar da meslekten men edileceklerdi. Bu srada hekimlik, okul eitimi ile deil usta-rak yntemi ile reniliyordu. 27 Temmuz 1729 tarihinde stanbulda kan yangnda kentin sekizde biri yand. Yangn 24 saat srmt. 12.000 ev yand, 7.000 varnda insan ld. stanbul Cezayire, merkezden bir vali tayin etti. Azlan Mehmet Paa maiyetindeki 45 kiiyle beraber, gemi ile Cezayire vardnda, gemiye Matifu burnunda demirlemesi ve karayla herhangi bir iliki kurulmamas, aksi halde ate alaca bildirildi. Cezayir Divan Paann kabul edilmeyecei kararn verdi. Osmanl Divan da beylerbeyini geri ekti. Cezayir merkezden tayin istemiyordu.

96

Tunusta Hseyin bin Alinin yerletirdii rejim yeeni Ali Paann iddialar nedeniyle hanedan ii bunalma sebep oldu. Bu bunalm 1729dan 1740a kadar srecekti. inde d ilerinin istei zerine Mslmanlar ile olan ilikileri koordine edebilmek iin bir dzenleme dairesi kuruldu. Buna Uygur kavimleri dzenleme dairesi dendi. Avusturya, Triyeste, Selanik ve stanbulda ubeleri olan bir Avusturya Dou irketi kurdu. Ancak, 1736da balayacak sava, bu irkete byk darbe vuracakt. Britanya, Fransa, spanya ve Dat arasnda Sevilleya anlamas imzaland. Bylece 1727 spanya ngiltere sava sonlanm oldu. Savatan ngiltere karl kmt. randa Nadir ah Damghan muharebesinde Afganlar yendi. 1729 ylnda ngiliz Stephen Grey (1666 1736) elektrik iletkenliinin maddeden maddeye deitiini buldu. Maddeleri iyi iletken, kt iletken diye ayrd. Ayrca insan vcudunun elektriklendiini buldu. Bu buluu byk yank yapt. 1729 ylnda bir tara papaz olan Jean Meslier ld. rnek bir yaam yaamt. ldnde ateistti. Voltaire tarafndan yaynlanan biyografisine gre Tanrya inanmyordu. Newton tarafndan ortaya konan sonsuz uzaya inanyordu. Sadece madde vard, baka bir ey yoktu. Din, yoksullar ezmek ve smrmek iin varlkllarca kullanlan bir arat. Hristiyanlk, Teslis, Dirili, bunlar komik retilerdi. Filozoflar bu grleri kolay hazmedemediler. Yine de asrn sonuna doru Tanrnn varln yok sayan bir avu filozof vard. Bunlar ateist olmaktan gurur duyuyorlard. Bu ok yeni bir eydi. len bir dier kii de ngiliz dnr Samuel Clarket (1675 1729). Clarkea gre tre nesnelerin doal niteliklerinden domutu. nsan, bu doal niteliklere uymak zorundayd. rnein korunmak zayfn doal niteliidir. Bu nedenle zayf korumak bir fazilettir. Doal niteliklere uygun davranmayanlar ise ahlakszlk yapyorlar demektir. Hollandal kaif Jakob Roggeveen (d. 1659), talyan filozof ve doa bilimci Francesco Bianchini (d. 1662), sko ekonomist John Law (d. 1671), Alman besteci Johann David Heinichen (d. 1683), ngiliz mucit Thomas Newcomen (d. 1663), ransz bilgin Jean Hardouin (d. 1646), ngiliz fiziki ve yazar Richard Blackmore (d. 1654), Asatronom Giacomo F. Maraldi (d. 1665), ngiliz filozof Anthony Collins (d. 1676) 1729 ylnda ldler.

97

Nadir ahn Ykselii, 1730

Anna vanovna

1730 ylnda Rus ar II. Petro ld yerine Rus ar V. vann kz Anna vanovna arie oldu. ngiliz hkmetinin bana Robert Walpole geti. 1730 ylnda Tindal, Yaradl Kadar Eski Hristiyanlk adl eserini yaynlad. O da Newton gibi balangtaki dine geri dnmeyi ve sonradan yaplan eklentileri temizlemek istiyordu. Aklclk mihenk tayd. Herkesin iinde doutan beri bir doa dini vard, insanlar bununla herhangi bir dinin doruluunu yarglayabilirlerdi. Dinde vahiye dayanmakta gereksizdi, akl sorgulard. Teslis, dirili bunlarn hepsi manta dayanmalyd.

98

ran, Osmanl, Rusya ve Afganistan tarafndan paylalmt. Ama ran esas igal eden Afganlard. ah Tahmasb k yolu aryordu. Osmanllara ve Ruslara bavurarak, toprak karl anlamaya alt. Ama umduunu bulamad. ah Tahmasba Kaar Trkleri yardm ettiler. Nadir ah kendini Tahmasbn klesi ilan edip, Orduyu tekrar toparlamt. Nadir ah nce Meheti sonra Herat ald. Peinden Eref ah ile kapt. Yaplan savata da Afganlar yenerek, 1730 ylnda sfahan ele geirdi. Bundan sonra Nadir ah, ah Tahmasb adna, Osmanllarn igali altndaki halk isyana tevik etti. Ve bunda baarl oldu. ah bir yandan da stanbula eli yollayp, topraklarn geri istiyor ve bir bar anlamas yapmaya alyordu. Grmeler srerken, Nadir ah ve ah Tahmasb Ferahan, Yezdicurd, Hamedan ve Tebriz kentlerini ele geirdi. Danimarka kral IV. Frederick ld. Yerine olu VI. Christian (1730 1746) tahta kt. in imparatoru Yung-cheng (Yongzheng) zamannda, kylarda yakalanan yabanclarn kendilerine Hristiyan dedikleri ve misyonerlerle temasta bulunduklar anlalmt. in bunu gizli bir rgt olarak alglad ve Hristiyanl yasaklad. in halk binlerce yldr, kuzeyden gelen gebelerin basks ile gneye g etmeye almt. Bu nedenle inliler yer deitirirken gneye giderler kuzeye gitmek akllarndan gemezdi. inde imdi de nfus artyordu ve bu sknt douruyordu. inlilerin gittike daha ou gneye ge baladlar. Bunlar gittikleri yerlerde yerli halkn elinden topraklarn alyorlard. Bu nedenle epey sava yaand ve yaanmaya devam edecekti. Yerliler ile inliler arasnda byk husumet vard.

99

Patrona Halil syan, 1730

Akka kalesi

stanbulda halk brahim Paann elence hayatna kar, belli bir kinlenme iindeydi. ran savandaki son Safevi baarlar, halkn tepkisini ekti. Sorumlu olarak elence hayat grlmeye baland. brahim Paa aslnda bar yanls olmasna karn, halkn tepkisini bastrmak iin sefere kmaya karar verdi. Padiahn sefere kaca bildirildi ve Otayu Hmayun skdarda kuruldu. Ancak Padiah III. Ahmet sefere gitmek istemiyordu. Halk homurdanmaya ve Veziriazam hakknda ileri geri konumaya balad. Bu srada Tebriz Safevilerin eline geti. III. Ahmet skdara gemiti. 17. aa bl yenierilerinden Patrona Halil isyan balatt. stanbul esnaf Yenierilere katld. Yenierilerin nerede ise hepsi esnaflk yapyordu. lm yenierilerin bile kayd silinemiyor, onlarn yerine zorbalar birka maa birden alyorlard. Konak ve saray yamas iin frsat bekleyen ok kii vard. Fesatlar ve tenkitiler, dorudan padiah eletirmiyor btn oklarn veziriazama yolluyorlard. 28 ubat gn isyanclar, nlerine gelen kona yamalayarak, Atmeydanna doru yrmeye baladlar. Hapishanelerin kaplarn ap, sulular yanlarna aldlar. lerinde Veziriazam Damat brahim Paay, damad Kaptan Derya ve stanbul Kaymakam Kaymak Mustafa Paay, sadaret kethdas Mehmet Paay, eyhlislam Abdullah Efendinin de olduu 37 kiinin idamn istediler.

100

III. Ahmet, isyan karsnda bir ey yapamyordu. Sonunda istenen kiileri ldrterek, cesetlerini Atmeydanna yollad (29 Eyll 1730). Bir hi uruna, yobazlarn aklszlklar ile ok kymetli bir veziriazam ve dier devlet adamlar tarih sahnesinden ekilmilerdi. Nevehirli Damat brahim Paann sadareti 12 yl srmt. Bu srada asilerin yaptklar atamalar da kabul etti. Ancak artk asiler III. Ahmeti de padiah olarak istemiyorlard. III. Ahmet, hayatna dokunulmamas koulu ile tahtan ekilmeyi kabul etti. Yukarda anlatlan kargaa iinde nl air Nedimin de damdan derek ld sylenir. Sonunda 2 Ekim 1730da III. Ahmetin kardei II. Mustafann byk olu ehzade Mahmut tahta kt. III. Ahmet kendi eli ile 35 yandaki I. Mahmutu tahta karmt. I. Mahmutun annesi Saliha Valide Sultandr. I. Mahmut (1730 1754), olaylar izleyen, etrafn fikrini alan, devlet ilerini danan, ciddi, vakarl, kararl bir padiaht. Soukkanlyd, aceleci deildi. Hata yapanlar hemen cezalandrmaz, onlara kendilerini dzeltmeleri iin zaman tanrd. Baary takdir ederdi. Dneminde meydana gelen savalarda komutanlar onun atmosferi altnda baarl oldular. Grev verecei kiileri iyice aratrp, inceler ve yle tayin yapard. Bu srada Ragusa deniz filosu kendi kllerinden yeniden domaya balamt. Bu oluum 1740 ylna kadar srecek ve Ragusa yeniden muhteem filosuna kavuacakt. Osmanl Sayda eyaletinde (Filistin) Taberiye gl kysnda yaayan Zaydaniler gleniyorlard. Aileden biri, Zahir al-Umar, Kaysilere balyd ve mltezim yetkileri almt. Vergi toplama hem gelir ve hem de prestij salyordu. Zahir al-Umar ekonomik glenmesi yannda siyasi olarak da glendi. Bu srada Fransz tccarlarn ilgisi ve zellikle pamua olan ilgisi artyordu. Pamuk retimi de artmt. Sayda liman tccarlarn gznden derken Akka liman ykseliyordu. Zahir tm bu gelimeleri grerek, pamuk ekimini destekledi. Ticaretin denetimini ele geirebilmek iin Akkann geliimini destekledi. Akka zerinde otorite kurmutu. Sayda valisi bu otoriteyi tanyarak, Akka gmrk iltizamn Zahire verdi. Zahir Akkann gelirlerinden sorumlu hale gelmiti, az sonra kentten tmyle sorumlu oldu. Zahir Akkay bakent yapt. Kent durmadan gelierek Filistinin en nemli kenti haline geldi. Zahir, ilke olarak Osmanl Sayda valisine bal olarak, ama pratikte zerk bir halde Filistinin byk bir blmn ynetir hale geldi.

101

Hasidizm

Baal Shem Tov (srael ben Eliser)

1648 Yahudi kymndan sonra, Polonya Yahudileri aray iine girmilerdi. Bu sralarda Rus Ortodoks Kilisesinde Pietist hareket yaygnlamt. Ukraynal baz Yahudiler bundan etkilendiler. Bu dinin benzer bir tarzn oluturmaya baladlar. imdi baz Yahudiler dua ederken vecd iine dp, garip davranlarda bulunuyorlard. Bunlardan biri de srael ben Eliserdi. Gney Polonyada Karpat dalarnda kars ile birlikte fakir bir yaam sryordu. 38 ya varnda ifaclk yapp, cinleri kovduunu ilan etti. Bu srada Tanr adna hastalklar iyiletiren pek ok kii ortalklarda dolayordu. O da kyleri dolamaya balad, ancak ona sayg gsterenlerin says da durmadan artyordu. Ona Bet denmeye baland. Bet frk ve mistikti. Sabbatay Zevi olay nedeniyle Mesihiler ile birleen mistizmin tehlikeli olduuna inanmt. Kabalann en eski biimine dnd. lahi kvlcmlar evrenin her yerinde vardlar. Bu dnyann Tanrnn varl ile dolu olduu anlamna geliyordu. Bir Yahudi, yemek yerken, ierken, kars ile seviirken yani gnlk hayatta Tanry duyabilirdi. Yahudiler Tanr tarafndan sarlmlard. O da onlardan kendisine gven ve nee ile yaklalmasn istiyordu. Bet, Luriann dnyann kurtuluuna ait byk plann bir yana brakt. Dindar bir Yahudinin yalnz bana aba harcayaca kiisel evresine kar sorumluluu vard. Her insan, hepsi kendinin olan bir dnyann kurtarcsydr. Yalnzca ne grmeliyse onu grr, ne hissetmesi gerekiyorsa onu hisseder . Kabalaclar yle bir disiplin koymulard ki bunun iinde Tanr hissedilemiyordu. Bu disiplini uygulamak ve Tanry hissetmek bir sekinler iiydi. Ama Bet bunu tm Yahudilerin 102

yaayabileceini anlatyordu. Bu anlatm, Beti, Yahudilerin brakmasndan korkan din nderleri ile kar karya getirdi.

Tevrat

almasn

Betin ortaya koyduu tarza Hasidizm dendi. Hasidizm hzla yayld. Bu tepkisini kaybetmi Yahudilere bir umut olmutu. Hasidlerin ou eski Sabbatayclardan km gibi grlmektedir. Hasidizm, srgn ve kym kaderine kar, dnyann tmn iine alan veya iinden akan ilahi bir enerjiyi Yahudilere hatrlatmt. Bet her eyin Tanr olduunu sylemedi, ama her varl Tanrnn iinde buldu. Hasid, hibir zaman Tanryla birlemeyecekti, ama ona iyice yaklaacak ve farknda olacakt. Hasidler hissi mistiklerdi. Birden neelenir, takla atar, alk tutar, ark mrldanrlard. Her yerde Tanry bulmak onlar bir anda neeye bouyordu. Rusya ar Peter II (d. 1715), Papa Benedict XIII (d. 1649), Fransz korsan Olivier Levasseur, ngiliz air Laurence Eusden (d. 1688), Danimarka ve Norve kral Frederick IV (d. 1671), Fransz kaif Antoine Laumet de La Mothe, sieur de Cadillac (d. 1658) 1730 ylnda ldler.

103

Nedim

XVIII. Asr, Osmanllar iin tm edebi dnemlerin en Trk olandr. Bu esnada Dou etkisi krlmt. Avrupa etkisi daha ortaya kmamt. Olan Trk estetik ve dncesine dayanan bir edebiyat, giysi ve yaamd. Bu dnemi en iyi temsil edenlerden biri de Nedimdi. Nedim (1680? 1730) Osmanl'nn en mehur divan edebiyat airlerinden birinin mahlasdr. hretini 17181730 yllar arasndaki Lale Devri'nde kazanmtr ve yaam ve eserleri ile o devrin temsilcisi olarak kabul edilmitir. Asl ad Ahmet olan Nedim stanbul'da yaklak 1680'de dodu. Babas Mehmet Efendi, Sultan brahim'in iktidar esnasnda kazasker grevinde bulunuyordu. Kk yalarda medrese eitimi alan Nedim burada Arapa ve Farsa rendi. Daha sonra fkh eitimi ald. Onu saraya, Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa'ya yazd kasideler soktu. Nedimin Patrona Halil syan srasnda ld kabul edilmekte ancak farkl iddialar da bulunmaktadr. En mehur rivayet asilerden kaarken Beikta'taki evinin atsndan derek ld ynndedir. Dier bir rivayette ar ikiden ld sylenir. Gnmzde Osmanl Divan Edebiyatnn en nemli airlerinden biri olarak grlse de, bu alg ancak yakn zamanda olumu ve salnda iken Nedim o kadar byk takdir grmemitir. rnein airlerin reisi unvan III. Ahmet tarafndan ona deil, imdilerde daha az bilinen Osmanzade Taib'e verilmiti. Yaad dnemde kendisinden daha mehur olan baka airler de vard.

104

Eserleri Nedim Divan ad altnda toplanmtr. Divan edebiyatndaki soyut sevgili ve mekanlar, Nedim'in iirlerinde somuta dnr. Yani sevgilisi insani gerek ak anlatr. Zevk, elence, iki iirlerinin temelini oluturmutur. Souk ve yapmac anlatmdan kanm, anlatmak istediklerini iten bir ekilde iirlerine dkmtr. Bunlar da daha ok gazelleriyle anlatmtr. Herkezce bilinen bir beyiti yledir: Bu ehr-i Stanbl ki b-misl- behdr Bir sengine yekpre Acem mlk feddr (Bu stanbul ehri ki misli benzeri yoktur Bir tana btn Acem mlk fedadr)

105

Prusya Ordusu

Leopold I, Prince of Anhalt-Dessau

Prusya ordusu 1720den itibaren baz subaylarnn deneyimlerini toparlayp, uygulamaya balad. Gelimeler Prens Anhalt-Dessau ynetiminde ve onun gayretleri ile oluuyordu. Buradan nce Dzen ve Sk Dzen denen organizasyona geildi. ncelikle askeri saflar dirsek temas eklinde sklatrlm 3 sraya indirgenmiti. Sava alannda karlkl olarak dizildikten sonra her alay komutan kendine bir hedef seip, onun zerine nde flamas ilerliyordu. Askerler komadan, saflar bozmadan yryerek ilerliyorlard. Tfek kabzalar kalaya dayanyor, yrrken belli aralklarla ate ediliyordu. Sng hcumundan nce dman safna yirmi adm mesafe kalnca son bir defa toplu ate ediliyordu. Piyade ateinin etkisi, top atei ile glendiriliyordu. Prusya svarisi iki sra dzenleniyordu. Dman atele sarsldktan sonra svariler yanlara saldryordu. Saldr drt Nala yaplyordu. Sonu olarak Prusya ate gc ile savayordu. Ordu savunma yaparken durulan yerden hareketsiz ate alyordu. Ordu hcum ederken yrrken ate ediliyordu. Her durumda ate kusan bir g elde edilmiti.

106

Prusya piyadesi hcumu

Prusyallar, yaylm ateindeki dzenlilik ve manevra abukluklar ile karlarndaki dman etkileyip, artyorlard. ok sk bir eitimden geiyorlard. Bu eitim onlara emirlere uymada ve dzenin abuk kurulmasnda ok yararl oluyordu. On dakikada hizaya giren Prusya alaylar grlecekti. Eitimle askerler her durumda hzla hareket edebilen robotlar haline geliyorlard. nce dzen ve sklatrlm saf, yaylm ate yntemini Avusturyallar, Alman prenslikleri, Hollandallar, ngilizler ve Franszlar en ksa srede rnek aldlar. Ancak unu sylemek gerekir ki bu Prusya metodu tfein tm yeteneini kullanmyordu. Piyade safta bulunmaya ve birlikte ate etmeye daha nem verdiinden yaylm ate, umulan darbeyi vuramyor, atn isabet oran dk oluyordu. Sava alan toplarn duman ile kaplandnda, bayraklar grlmediinden haberleme ve yer tespiti bitiyor, saflarn dzeni korunamyordu. Her eye ramen, bir sre iin, yeni dzen Prusya ordusunu yenilmez yapmt.

107

syanclar bir bir yok ediliyor, 1731

Patrona Halil ve yandalar Hali kysnda ksa sre nce kurulmu olan yal, saray ve baheleri yerle bir etmilerdi. stanbulda terr kol geziyordu. Patrona Halil, Muslu Bee gibi cahil ihtilal elebalar, estetie, gzele ve iyiye tabii ki dmandlar. Damat brahim Paann en gzel eserlerini ortadan kaldrp, ismini silmek istiyorlard. I. Mahmuttan Kathanede Sadabatn, Anadoluda Nevehirin yaklp, yok edilmesini istediler. Padiah, Nevehire dokunulmasn nleyebildi, ama Sadabattaki 120den fazla kasr yamalanp, ykld. htilalciler, devlet memuriyetlerini yama edip, rvetle satyorlard. Olaylar artk genel bir memnuniyetsizlik havasnn yaylmasna sebep olmutu. Yeni Osmanl Padiah I. Mahmut, Patrona Halil isyan elebalarn gerekince hile kullanarak, bir bir yok etmeye balad. Yok ettikleri kendini tahta karanlard. Buna kar yeni bir isyan patlad ise de, veziriazam Kabakulak brahim Paa bunu bastrd. Topkap sarayna vezirlik almak sevdasyla gelen Patrona Halil ve adamlar sarayda ldrldler. 1731 de Osmanl bakentinde dzen geri gelmiti. ran ile bar grmeleri yarm kalp, ah Tahmasbn topraklar ele geirmesi devam edince, Osmanllar da iki koldan saldrya getiler. ran seraskeri, Badat beylerbeyi Ahmet Paa ve Erzurum beylerbeyi ve Revan seraskeri Hekimolu Ali Paa ran ilerine girdiler. Ahmet Paa 30 Temmuz 1731de Kirmanah alp, Hamedan zerine yrd. ah Tahmasb Osmanl ordusuna kar kt. Yaplan savata ran ordusu nerede ise tamamen yok oldu. Ahmet Paa Hamedan 18 Eyll 1731de direnme olmakszn ele geirdi. Eski Halep beylerbeyi, Karahisarl Kabakulak brahim Paa sadaretten alnarak Arboz muhafz yapld. Topal Osman Paa veziriazam oldu. brahim Paa sadarette 7 ay kalmt. Dier Osmanl kolu ise, Revan kuatmadan kurtarmt. Sonra da boaltlm olan Tebrize girdi (4 Aralk 1731). ran artk aresiz kalm, bar istiyordu. Kutsal Roma Germen mparatoru, Britanya, Dat cumhuriyeti ve spanya aralarnda Viyana anlamasn imzaladlar. Bylece Fransa ile Britanya arasndaki dostluk anlamas da bitmi oldu.

108

1731 ylnda ngiliz matematiki Brook Taylor ld (1685 1731). Bu asrda ve giderek daha 100 yl, matematik ve fizikte Kara Avrupas ngiltereye ok ar basacakt. zellikle Fransa bu konuda ba eken lke olacakt. Ayn tarihte sko matematiki Mac Laurin (1698 1746) Fluxions adl kitabn yaynlad. Bu kitapta, bir eksen etrafnda dnen svlarn yer ekimi etkisi ile elips eklini aldn, geometrik metot kullanarak gsterdi. Zaten ngilizler, matematiki yetitirmede, Kara Avrupasnn gerisinde kalmlard. Mac Laurin, ngilterede, dikkatleri geometriye ekerek, matematik zmlemelerin zerinde allmasn daha da geriletti. 1731de Rusyada Mason locas kuruldu. ki doum hekimi Puzos (1686 1753) ve Levret (1703 1780), o zamana kadar dz olan forsep (lavta) aletine eri bir ekil vererek olmas gerektii hale getirdiler. Forsep bundan sonra ok kullanlr oldu. John Bevis, yenge nebulasn buldu. Bologne niversiteside, Laura Bassi, anatomi dalnda ilk resmi kadn retmen olarak greve balad. 21 yandayd. Fransz kimyac tienne Franois Geoffroy (d. 1672), talyan mzik aleti yapmcs Bartolomeo Cristofori (d. 1655), Hollandal fiziki ve anatomist Frederik Ruysch (d. 1638), ek heykeltra Ferdinand Brokoff (d. 1688), ngiliz yazar Daniel Defoe (d. 1660), Alman besteci Johann Ludwig Bach (d. 1677), Fransz yazar Antoine Houdar de la Motte (d. 1672), ngiliz matematiki Brook Taylor, (d. 1685) 1731 ylnda ldler.

109

Ha Yolunda Asayi, 1732

Nadir ah

ran ah bar istedi. Yaplan anlamada Revan, Gence, Nahcvan, Tiflis, irvan, amahi, Dastan, Kaht ve Kartel Osmanllarda kalyordu. Tebriz, Kirmanah, Hemedan, Luristan, rana kalyordu (ubat 1732). Anlama yaplmt ama kimse tatmin olmamt. Safevi veziriazam Nadir Ali Han da anlamadan mutsuz olanlardand. ah Tahmasb tahtan indirerek yerine 8 10 aylk olan olu Abbas geirdi. Nadir Ali Han ah naibiydi. Bu srada Osmanl veziriazam Topal Osman Paayd. O grevden alnarak yerine Erzurum beylerbeyi ve Revan Seraskeri Hekimolu Ali Paa getirildi. Topal Osman Paa Kont de Bonnevali Saraya tantrmt. Kont de Bonneval (1675 1747) nce XIV Louisnin sonra Prens Eugene de Savoienn ordusunda hizmet etmi ve stanbula

110

gelerek Mslman olmutu. Ona Humbarac Ahmet Paa dendi. Onun sayesinde Osmanl topusu a tekrar yakalad. I. Mahmut btn isteine ramen yenierileri reforma tabi tutamyordu. O da ie humbarac blnn yenilemesinden balad. Zaten daha da ileri gidemedi. Humbaraclar Kont de Bonnevalin eline teslim edildi. Topuluk modernleiyordu. Humbarac Ahmet Paa, ksa bir aralk hari grevine 1747de lene kadar devam etti. 1732de Hac kervanna 40.000 Bedevi saldrd. Kervan yerle bir olmutu. Halbuki Osmanlnn dolays ile am valilerinin temel grevlerinden biri Hac kervannn kazasz belasz Hicaza varmasn salamakt. Hac kervanlarnn gvenlii salanamad m Mslman lkeler bundan ok etkilenir ve Osmanl hakimiyetini sorgularlard. 1732de spanya 1708de terk ettii yerlere (Oran) yeniden yerleti. 1732de Danimarkada Asya irketi kuruldu. Bir yl sonra da Bat Hint ve Gine irketi kurulacakt. ngilterede Oglethorpeun fikir ve ncl ile bortan mahkum ngilizler hapishanelerden karlp, Georgia kolonisine yollandlar. Amerika Birleik Devletleri Kurucu babalarndan ve lk Bakan George Washington 1732'de ABD'nin Virjinya eyaletinde, Westmoreland County'de dodu. Drt nesilden beri Virjinya'da yaayan bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Babas Augustine Washington (1693-1743) ve annesi Mary Ball (1708-1789) ngiliz kkenliydiler. Henz 11 yandayken ttn iftisi olan babasn kaybetti. Britanyal arkeolog John Horsley (d. c.1685), Fransz tarihi Charles-Ren d'Hozier (d. 1640), Alman filolojist Johann Ernst Hanxleden (d. 1681), ngiliz air ve dramac John Gay (d. 1685) inli ressam, ansiklopedist Jiang Tingxi (d. 1669)

Jiangtingxi

111

Polonya Veraset Sava, 1733

Danzig kuatmas

Safevi naibi Nadir Han Erbili alm, Badat kuatmt. Ahmet Paa kuatma altnda kalmt. Seraskerlie, veziriazam Topal Osman Paa atand. Osman Paa 100.000 kiilik bir ordu ile Badata geldi ve 20 Temmuz 1733 tarihinde Duumda Nadir Han yendi. Badat kurtulmutu. Topal Osman Paa hastayd, k nedeni ile Osmanl ordusu dank yerlemiti. Bu srada Nadir Han ani bir hcum ile Osmanl ordusunu yendi. Topal Osman Paa savata ld (Kasm 1733). 1733de Polonya kral II. August ld. ki aday vard. Biri Avusturya mparatorunun yeeni ve Saksonya elektr III. Augusttu. Dieri eski kral XV. Louisnin kaynpederi Stanislas Leczinskiydi. Fransa paray dkt. Eyllde Leczinski seildi. Polonya Veraset Sava balad. Avusturya-Rus ordusu Polonyaya girdi. Stanislas kat. III. August kral oldu. Bu XV. Louisye byk hakaretti. Fransada ynetimde Chauvelin vard. Chauvelin kral savaa girmek zorunda olduuna inandrd. Fleury bu karara kar kamamt. Fransa, ngiliz ve Hollandallar kayglanmasn diye Pays-basn Avusturyann elinde olan ksmna saldrlmad. Ne ngiltere ve ne de Hollanda, Anversin Franszlarn eline gemesini istemiyorlard. Fransann elindeki bir Anvers, Westfalya anlamas ykmllklerinden

112

kurtulup, Londra ve Amsterdama rakip olabilirdi. Fransann Belikada olmas demek, ngilizlerle sava demekti. Fleury Avusturyann talyadaki topraklarn vurdu. Fransann mttefiki spanya oldu. spanya kralms olu Carlos iin Parmadan daha nemli bir para istiyordu. Fransa Sardunya ile de balaklk kurdu. 1733de Floransada Mason locas kuruldu. Fransz Barok bestecisi Franois Couperin (http://www.youtube.com/watch?v=SrgVsdB6oag) (1668 1733) ld.

Rusyadan Kuzey Asya keif gezisine 1720de km olan ekip, Okhotsk denizini kefetti. Kuril adalarndan Japonyaya vard. 1733den itibaren keif guruplar kzaklarla Kuzey Buz denizinde dolamaya baladlar. 1733de Bernard de Mandeville ld (1670 1733). Shaftesbury mutluluk erdemli olmaktr derken Mandeville mutluluk erdemsiz olmaktr diyordu. Ona gre kiiyi mutlu klan bencilliiydi. Erdemsizlikler toplumu ileri gtren kamyd. talyan matematiki Giovanni Gerolamo Saccheri (d. 1667) ld.

113

Antilerin nemi

Fransz Antilleri bolluk iindeydi. Fiyatlar dkt. yle idi ki Antillerdeki ngiliz tccarlar, Fransz Antillerinden eker alp, ngiltereye yolluyorlard. Adalardaki Plantasyonlarda toprak sahibi olan ngilizler zengindi. ngiliz Parlamentosuna kendi adaylarn setirdiler. Baz yeleri menfaat karl kendi yanlarna aldlar. Fransz Antilleri ile ticareti yasaklayan bir karar kartmak istiyorlard. Ama adalar aras ticaret her iki taraf iin de vazgeilemezdi. Plantasyon sahipleri, ngiliz parlamentosundan ticareti yasaklayacak bir karar kartamadlar ama 1733de yabanclarn Antillere Amerika ktas zerinden getirdikleri ekere ok ar vergi konmasn saladlar. Antil adalar en az Kuzey Amerika kadar kalabalkt. Kuzey Amerikadaki kolonilerin adalar ile ticaret yapmak zorunluluu vard. Ticaret serbest olmaynca da ortaya sert mcadeleler kt. Kolonilerin korsanlar birbirine girdiler. Bu mcadele zaman zaman ana devletleri bile iine eken savalara dnt. XVIII. yzyl beraberinde bilimsel keifleri getirirken ayn zamanda teknik gelimeleri de getiriyordu. Teknik bululardan nce daima uzun bir aran ve baarszlk dnemi oluyordu. lk bulucular, pratik yetersizliklerden ve/veya ticari bir yapya sahip olmamalar nedeniyle baarszla uramlardr. Onlar yeteri kadar tutkulu ve agresif olamamlard. Bulduklar ile yetinmilerdi. Yeni teknik bulular balangta imalatlarn ve iilerin direnileri ile karlatlar. malatlar paralarnn kaybolacandan korkuyorlard. iler ise ilerini kaybedeceklerinden korkuyorlard. Yeni bulu makineler iiler tarafndan krlyordu. Ama ekonomik bunalm zamanlarnda kimsenin yeni bululara sarlmaktan baka aresi kalmyordu. Yeni bulu yapanlar genellikte yokluk ve yoksulluk iinde ldler. malatlar bululara bir kuru demek istemiyorlard. Bir yolunu bulup bu bulular para demeden uyguladlar. 114

Dinsel lgnlk, 1734

1734 ylnda Alman Stahl (1660 1734) ld. Ona gre cisimlerin atomlar birbirinden farklyd ve kendilerine zg nitelikleri vard. Ayn trden atomlar, doal olarak, birbirlerini ararlard. Stahl, bir maddenin kirelenmesi ile eitli organik zlerin yanmasnn benzer olaylar olduunu bulmutu. Jonathan Edwards (1703 1758), 1733de Northampton Connecticutta deneme yaynlad. Bundan sonra kent dinsel bir lgnlk iine girdi. nsanlar dinden baka bir eyden konumuyorlard. almay braktlar ve tm vakitlerini Mukaddes Kitab okuyarak geirmeye baladlar. Yaklan alt ay iinde toplumun farkl kesimlerinden 300 kii hidayete erdi. Edwards bu lgnl dorudan Tanr ii olarak grd. Tanr normal tutumunu brakm, insanlar garip ve metafizik bir tarzda hareket ettiriyordu. nsanlar balandk diye glyor, glerken hngr hngr alyorlard. Bir bakyorsunuz affedilmediklerini dnp, korkun bir kedere kaplyorlard. Bu dinsel arlk ve ztlk Amerikan dinsel uyannn ayrt edici bir zellii oldu ve olmay srdrd. Uyan kasaba ve kylere sirayet ederek, yayld. Sonra New York eyaletine kadar vard. Edwards hidayete erenlerin, bu durumda iken dnyay ok gzel bulduklarn sylyordu. Mukaddes Kitab brakamyorlard, yemek yemeyi bile unutuyorlard. lgnlk 2 yl sonra kentte azalmaya balamt. Edwards yle yazd: Tanr Ruhunun bizden aama aama uzaklat fazlasyla hissedilir olmutu . Tanr geldii gibi gitmiti ama yerini Edwardsa gre eytan almt. O mthi helecan umutsuzluk izledi. Biri boazn keserek kendini ldrd. lmler bir de kalmad. Uyan denen bu olay, bu dnyada mutluluk beklentilerinin en az olan insanlarn yaad en yoksul smrgelerde ortaya kmt. Denilebilinir ki Uyan, Amerikada Aydnlanta olduundan ok daha fazla sayda insan iine almtr. Mesihilik Edwardsn dini iin gerekliydi. Tanr Krallnn gelii yaknd, bunu insan abas ile abuklatracakt. Uyan, insanlar kurtulu srecinin baladna inandrd. Calvinistler Kuzey Amerikada ilerlemenin ncleriydiler ders programlarna kimya dersini soktular. Bilimsel bilgi ok nemsendi. Ancak Newtonun Tanr yorumundan pek holanmyorlard. leri balattktan sonra olup bitene pek karmayan bir Tanr holarna gitmiyordu. Onlar dnyada etkin olan bir Tanr istiyorlard. Takdiri ilahi Calvinistler iin vazgeilmezdi. Tanr dnyada olup biten her eyden sorumluydu. Her eylemdeki Tanry ancak bilim aa karabilirdi.

115

Nadir Han bar istiyor ancak Osmanl Divan bara yanamyordu. ran seraskerliine Kprlzade Abdullah Paa getirildi. Krm Hannn Kafkaslara inmesi istendi. Osmanllar Safevi savalarnda ciddiydiler. Ruslar 1723 ylnda randan aldklar topraklar ellerinde tutamyorlard ve tutamayacaklarn anlamlard. Bu i iin yeterli sayda askerleri yoktu. Rusya fethettii topraklar terke balad, Osmanllar bu topraklara girmeye baladlar. Humbarac Ahmet Paa, topuluk iin teknisyen yetitirmek zere bir mhendislik okulu (hendesehane) kurdu. Polonya tahtna III. August kt. Fransz-Sardunya ortak gleri de Avusturyadan Milanoyu ald. Bundan hemen sonra, bir ngiliz mdahalesini nlemek iin Fransa bar grmelerine balad. Grmeler 1735 1738 arasnda srd. Zunghar (Cungar) hkmdar Galdan (Goldan) (1671 1697) inliler tarafndan malup edildikten sonra Kalmuklar li blgesine gitmilerdi. Girdikleri yerler Trklerin ve zellikle Trk Kazaklarn yerleriydi. ok ar ve kanl savalar yapld. Baz Kazaklar Kalmuk hakimiyetine girdiler. Rus in sava srasnda Oyratlarn, Cungarlarn ve Kalmuklarn Kazaklar zerindeki etkisi artt. Doudan Batya bir hareketlenme balad. Buna Byk Geri ekilme dendi. Kazaklar Ruslarla Kalmuklar arasnda sktlar. Kazak han Eblhayr Ruslara balanmak zorunda kald. Bundan sonra Kalmuklar li blgesine ekildiler. 1734 ylnda Montesquieu (1689 1755) Romallarn Ykselii ve knn Nedenleri zerine Dnceler adl eserini yaynlad. ngiliz fiziki ve yazar John Floyer (d. 1649), talyan besteci Giuseppe Ottavio Pitoni (d. 1657), ko tarihi Robert Wodrow (d. 1679), ngiliz ressam James Thornhill (d. 1675 or 1676), Alman fiziki ve kimyac Georg Ernst Stahl (d. 1660), Afrikal kle Marie-Joseph Anglique 1734 ylnda ldler.

116

Halkn lgisi

Diderot

Bilimde meydana gelen ilerlemeler, halkn ilgisini ekmiti. Btn doa bilimlerine hayranlk vard. Her snftan insan kendini doa bilimlerine adamaya balamt. Koleksiyonculuk geliti, fizik odalar kuruldu. Herkes bu tip bir renme aracna sahip olmaya alt. Baheler geliiyor, bahelere yaygn retim iin amfiteatrlar yaplyordu. Bilim adamlar kamuya ak yerlerde dersler veriyorlard. Birok insan bir yerden bir yere gidip, fizik deneylerini gstererek yaamlarn idame ettiriyorlard. Halk en fazla elektrik ile ilgili deneyler helecanlandryordu. renmeye kar byk bir alk belirmiti. Halkn anlayabilecei kitaplarn says gnden gne artyordu. Bunlarn iinde Rahip Nolletin Deneysel Fizik Dersleri (1748), Pluchen Doann Grnm gibi pek ok eser vard.

117

Diderot (1713 1784) ve Rouelle (1703 1770) anatomi, fizyoloji ve kimya derslerini takip ediyordu. Jean-Jacques Rousseau (1712 1778) matematik, tp ve astronomi reniyordu. Franklin (1706 1790) elektrik deneyleri yapyordu. Goethe (1749 1832) optik ve botanikle ilgileniyordu. ngiltere kral III. George (1738 1820) botanikiydi. XVIII. yzylda, Bat Avrupada, bilime olan ilgi artarken, dine olan ilgi azalyordu. Yine insanlar Pazar ayinlerini dolduruyorlard ama eski coku kalmamt. Din daha az konuulan ve daha az yaanan bir eydi. Edebiyat eserlerinde de bir snkleme vard. Edebiyat pek ok cinse blnmt. XVII. yzyldaki byk yazarlar pek ortada grlmyorlard. Bu halkn ilgisinin edebiyattan baka alanlara kaymasyla m aklanmalyd yoksa tersi ile mi? Bilimsel almalar ve aratrmalar krallar veya genel olarak ynetimler destekliyorlard. Zaman getike aratrmalar gittike daha fazla makineye ve paraya ihtiya gstermeye balamt. Akademiler yelerine maa baladlar. Yarmalar tertipleyip, dller dattlar. Devlet desteinde bilimsel geziler dzenlenmeye baland. Fransa kral XV. Louis pek ok byk bilimsel aratrmay destekliyordu. Meridienin llmesi, Brest ile Strazbourg arasnda enlemin llmesi, Fransa haritas, Ay ile Dnya arasndaki uzakln lm bu aratrma projeleriydi.

118

Kok kmr ile Demir Eritme, 1735

Kok kmrle Demir Frn

Gence Safevi kuatmas altndayd. Abdullah Paa Gence zerine yrd. Gence kurtarld. 25 Mays 1735 ylnda Karsta yaplan sava Nadir Han kaybetti. Ancak Abdullah Paa, Nadir Hann ordusunu takip ederken, Arpaayda Nadir Han aniden geri dnp saldrd. Kprlzade Abdullah Paa ld (14 Haziran 1735). Osmanl ordusu Karsa ekildi. Kprlolu Abdullah Paa, Sadrazam Kprl Mustafa Paann ortanca olu, eyhlislam Feyzullah Efendinin damadyd. Kprlolu Abdullah Paa, babasndan 44 yl sonra, o da harp meydannda lmt. Gence, Tiflis, Revan Safevilerin eline geti. Nadir Han hala bar istiyordu. Bu srada Rus saldrsna urayan Osmanl, Safeviler ile yaplacak bar kabul etti. Osmanl eyaletlerinde asayiin temini asndan yer yer yenieri garnizonlar yerletirildiini biliyoruz. Arap lkelerinde bu tarihlerde, Musulda 1000 varnda, Halepte 3 4 bin, amda 1000 varnda yenieri vard. Yenieri birliklerinin komutanlar aalard. Aalar stanbuldan tayin edilirlerdi. Aaya kethda yardmc oluyordu. Aalarn askeri rol azalmt. Ama aa beylerbeyinin divanna katlyor. Asayi bozulduunda aann otoritesi tartlamazd. Yenieri ocaklarnda,

119

yallardan meydana gelmi bir kurul, ileri dzenliyordu. Uyumazlklarn zm bu kurulun yetkisi iindeydi. Cezayir artk zerk gibi deil de bamsz gibi davranyordu. Tunustaki iktidar mcadelesinde, Cezayir, Ali Paay tutma karar vermiti. Osmanl merkezi Hseyin bin Aliden yanayd. Divan, Cezayiri frenlemek iin avu yollad. Day hem merkezin emrini umursamad ve hem de elinin boynunu vurdu. Bu Osmanl iin ok byk bir hakaretti. Fransa btn uyruklarn gelirleri orannda bir vergilendirmeye tabi tutmaya alyordu. Ama Parlmanlar, prensler, piskoposlar, eyalet soylular var gleri ile muhalefete balamlard. Halbuki Fransada mali reform vazgeilemez bir gereklilikti. Kl ve kaftan soylular her frsattan istifade ederek halk kkrtyorlard. Halkn alt katmanlar dnyadan habersizdi. Olup biteni anlamyordu. te asiller bunlarn zerinde oyunlar oynuyorlard. 1735 ylnda Fransz Bourbonlardan gelen V. Felipenin olu VI. Fernando (Ferdinand) (1735 1759) spanya tahtna kt. ngilterede demir retimi, yakt (odun) yokluundan gittike azalyordu. Zaten ok fazla bir imalat yoktu. Birka yksek frnlk imalathaneler eklindeydi. Ancak otlak elde etmek iin ormanlar yok edilince, odun iyice azalmt. ngiltere demiri sveten ithal etmeye balad. ngiliz demir dkmcleri iflasn eiine gelmilerdi. 1735 ylnda Derbyler (Abraham Darby I, Abraham Darby II, ) kokla demir eritmeyi buldu. Kok yanm maden kmryd. Bu ilem ham kmrle yaplamyordu. nk ortaya slfr kyor, demir de krlgan oluyordu. ngiltere demir retiminde yakt sorununu halletmiti. Fransz matematiki Clairaut ld (1713 1765). Osmanllarda Lale devrinin en nemli tarihisi olan Mehmet Rait Efendi ld. 1735 ylnda Roma ve Lizbonda Mason localar kuruldu. Hindistandaki Fransz irketi, Babr imparatorluunun zayflayarak, asayie hakim olamamas zerine silahl g bulundurma gereini hissetti. Yerlilerden birlikler kurdu. Eitim, tfekler, hafif toplar derken, Fransz birlikleri dier Hint kuvvetleri karsnda harikalar yaratyordu. Franszlar, prenslerle ilikiler kurdular. Ticaret ayrcalna kar, deme yapyorlard. Askeri birlikleri ile onlara yardm ediyorlard. Sonra irket Babr Sultannn dorudan vassal haline geldi. Bu, irket st yneticisine, racalar ile ayn dzlemde bulunma hakkn salamt. Fransz irketi baarlarn yneticisi Dumasa borluydu (1735 1741). 1735 de in Manu mparatoru Yongzheng (Yung-cheng, Yong-zheng) ld. Yerine olu 24 yandaki Qianlong (Chien-lung) (1735 1796) mparator oldu. Qianlong 60 yl saltanat srmtr. in onun zamannda en geni snrlarna varmt. Ancak, i karklklar ile inin zayflamaya balamas da onun dnemine rastlar.

120

Qianlong tam bir inliydi. Saray seviyor, oradan kmadan kadnlar ve harem aalar ile birlikte yayordu. Srekli okuyor, iir yazyor, szlk ve kataloglar yapyordu. Hala atalarnn fizii ve gcn muhafaza ediyordu. yi bir diplomat ve yneticiydi. Siyasi gr asndan da ak bir kiiydi. George Hadley, ilk defa olarak global sirklasyonu aklad.

Kral Yolu (Charleston Boston aras) tamamland. Quebec Montreal arasnda yol yapmna baland. Britanyal bestekar John Eccles (d. 1668), Britanyal fiziki John Arbuthnot (d. 1667), sveli doa bilimci Peter Artedi (d. 1705), in imparatoru Yongzheng (d. 1678) bu yl ldler.

121

Osmanl-Rus Sava, 1736

Nadir ah

1 ubat 1736da randa Nadir ah (1736 1747), son Safevi ahn tahtan indirerek kendini ah ilan etti. ran Osmanllar, Afganllar ve Ruslarn elinden kurtarmann dln almt. Nadir ah Trk gebe aknlarn kontrol altnda tutmak istiyordu. Bakentini Mehede tad ve orada ele gemez bir kale yaptrd. Nadir ah Safevi hanedann ykarak Avar hanedann kurmutu. Safevi ehzadeleri Safi Mirza ve Sam Mirza Osmanl mparatorluuna snmlard. Bunlarn kz kardei ise Nadir ah ile evliydi. Ruslar ve Avusturyallar birlikte hareket ediyorlard. Ruslar Osmanl devletine sava ilan etmi ve Azak kalesine saldrmt. Osmanllar hazrlksz yakalanmlard. Nisan 1736 tarihinde Ruslar Azak kalesini aldlar. Mays aynda Rus kuvvetleri Krm ikal etti. Bu srada Osmanl kuvvetleri gelmeye balamt. Temmuz aynda Ruslar Krm boaltarak geri ekildiler. K yaklarken Osmanl ordusu klklara datlmaya baland. Bu srada Avusturya Osmanl ile Rusya arasnda arabuluculuk yapmaya alyordu.

122

Osmanllar ile Safeviler arasnda 24 Eyll 1736 ylnda, IV. Murat dnemi snrlarn esas kabul eden Tiflis anlamas imzaland. Bylece 13 yldr devam eden sava geici bir sre iin durdu. 1736 ylnda Danimarka Kopenhag Bankas kuruldu. Polonya Kral Stanislaus I tahtan feragat etti. Kutsal Roma mparatoru Francis I, Avusturya kraliesi Maria Theresa ile evlendi. Kuzey Amerikada Ackia Muharebesinde, Britanya ve Chickasaw Amerikan yerlileri mterek kuvveti Franszlar yendi. Isaac Newtonnun Method of Fluxions adl eseri yaynland. Thomas Bayes, Isaac Newton'un hesaplarn mdafaa eden yazsn yaynlad. Saint Petersburgda kan bir yangnda 2000 ev yand. Muhammed ibn Abd al Wahhab, Wahhabizmi balatan kitab yazd. talyan mimar Filippo Juvara (d. 1678), ngiliz astronom ve doa bilimci Stephen Gray (d. 1666), talyan besteci Giovanni Battista Pergolesi (d. 1710), Britanyal mimar Nicholas Hawksmoor (d. c. 1661), Alman bilgin ve ktphaneci Johann Albert Fabricius (d. 1668), Alman fiziki ve mucit Gabriel Fahrenheit (d. 1686), talyan besteci Antonio Caldara (d. 1670), inli ressam Ch'en Shu (d. 1660) 1736 ylnda ldler.

123

Osmanl Batda Savayor, 1737

Bender Kalesi

1737de Ukraynada veba vard. Osmanllarla Rusya arasnda arabuluculuk yapmaya alan Avusturya birden Rusya yannda savaa girdi (9 Ocak 1737) (Habsburg- Osmanl savalar) (Rus-Avusturya ve Osmanl sava). Osmanllar ise barn olacana itenlikle inanmlard. Osmanl bakomutan Bender, zi, Ni ve Vidin kalelerinin savunmasn ihmal etmiti. Bu zayflk Avusturya saldrsna anak tutmu olabilir. 1737 Temmuz aynda zi kalesi Rus ordusu tarafndan kuatld. Ruslar ok byk kayplar vererek kaleyi 13 Temmuzda ellerine geirdiler. zi dnce Osmanllar veziriazam Silahtar Mehmet Paay grevden alarak, Bender muhafz Muhsinzade Abdullah Paay sadarete getirdiler. Bu srada Avusturya da Vidin, Ni, Eflak ve Bosnaya kar hcuma gemiti. Bosnaya kar hareket eden Avusturya ordusu 150.000 askerden oluuyordu. stanbul ve Osmanl halk helecan ve fke iindeydi. Sultan Mahmut bundan faydalanarak halka silah yollayp, halkn eyaletlerde dmana kar mcadele etmesini salad. Osmanl halk istilaclara kar savaa ekmeye alrken, Ruslarda Balkan halkn Osmanllara kar ayaklandrmaya alyorlard. arie Anna Epeiros ve Tesalyaya ajanlar yollad. 26 Temmuz 1737de Avusturya Nii aldlar. Ancak ksa bir sre sonra Kprlzade Hafz Ahmet Paa, Ekim aynda Nii geri ald. Avusturya Vidin ve Eflakta da yenilmiti. Bosna cephesinde de Hekimolu Ali Paa, Avusturya ordusunu bozdu (Banja-Luka sava). Avusturyallar 60.000 kayp vererek hzla ekildiler. Bu srada Erdel ve Macaristanda

124

Avusturya aleyhine isyanlar balad. Osmanl Tekirdada oturmakta olan Rakoi Feren olu Josefi Mecaristan kral atayp, Vidine yollad. Avusturya 1737de Osmanllar tarafndan feci halde Tunann tesine atlmt. ran ah Nadir ah Afganistana girdi. Kandahar, Gazne ve Kabili eline geirdi. Btn Afgan kabileleri Nadir aha boyun ediler. nnde de Hindistan yolu almt. 1737 ylnda, Corafyac dAnville, daha nce Fransz Cizvitlerince yaplm olan in haritasn basitletirerek, Yeni in Atlas adyla yaynlad. Bengalde bir frtna sonucu 300.000 kii ld. Benjamin Franklin, Philadelphiada bir polis tekilat kurdu. Medici ailesinin erkek tarafndan inen Gian Gastone de' Medici, Grand Duke of Tuscany ld. Bylece Medici ailesi sona ermi oldu. Alman mimar Matthus Daniel Pppelmann (d. 1662), ngiliz yazar Eustace Budgell (d. 1686), Japon mparatoru Emperor Nakamikado of Japan (d. 1702) bu yl ldler.

125

Fransa Masonlar, 1737

Fransa'daki ilk Mason locas, 1737 ylnda Andrew Michael Ramsay adl bir valye tarafndan kuruldu. Ramsay, 1681'de skoya'da domu ve Edinburgh niversitesi'nde okumutu. O dnemde henz gizli olan Mason locasna katld. Daha sonra Royal Society'e girdi. Locada yetenekleriyle dikkat eken Ramsay, stadlar tarafndan Masonluu Fransa'ya tayacak kii olarak seildi. Ancak Fransa gibi Katolik bir lkede loca kurmak, bunun iin izin almak zor bir iti. Bu nedenle de Ramsay, temkinli davranmaya karar verdi. Misyonuna balamadan bir sre nce Katoliklii kabul etti ve ksa sre iinde kendini "valye" ilan ettirdi. Bu Katolik unvanlar altnda Fransa'ya gittiinde lkedeki ilk localar kurmak iin gerekli izni rahatlkla ald ve Fransz Masonluu resmi olarak 1737'de almalarna balad. Fransz localar ksa srede hzla geliti ve ok sayda nl kii rgte katld. rgt, Krala ve Kiliseye saygl grnyordu, ancak gerekte iinde Masonluun en devrimci ve Kilise-kart kanadn tayordu. Fransa'da gelien bu yeni localarn, ngiltere'deki biraderleriyle nemli bir yntem farkna sahiptiler. ngiltere'de, Katolik Kilisesi'ne ve Kilise'ye bal olan krallara kar giriilen mcadele kazanlm ve ngiltere Protestan bir lke olmutu. Kraliyet ailesi ise Masonlukla

126

son derece ili-dl hale gelmiti. ngiliz Masonlar, bir " devrim " peinde komuyorlard artk " masonluk dzeni ykmaya almyordu, nk dzenin kendisi haline gelmiti." Buna karlk Fransa'daki durum ok farklyd. Her eyden nce Fransa Katolik bir lkeydi, onu Protestan yapmak mmkn grnyordu. Ayrca Fransa Kral'yla grlecek tarihi bir hesap da vard. Tapnaklar tutuklayp yasad ilan eden, sonra da 1314 ylnda rgtn Byk stad olan Jacques de Molay' idam ettiren kii, Papa'yla birlikte Fransa Kral'yd. Jacques de Molay'n cn almak iin ritlere eklenen " Kado valyesi " (branice ntikam valyesi) derecesi Lyon'da, yani Fransa'da kurulmutu. Ksacas, localar, Fransa'da, ngiltere'de olduu gibi " reform " yntemiyle iktidar ele geiremezlerdi. Daha keskin ve arpc bir dnm, bir " devrim " gerekliydi. (ngiliz ve Fransz localar arasnda artlar gerei oluan bu yntem fark, daha sonra " sko Riti " ve " Fransz Riti " arasnda doacak olan ayrmn da kayna olacakt. Ancak, grld gibi ayrlk amalarda deil, yalnzca aralardayd. Her iki " rit " de, ttifak'n genel stratejilerine ayn lde bald. Daha nce Francis Bacon, Rene Descartes, Immanuel Kant, Isaac Newton, John Locke gibi isimlerin Mason ya da Gl-Ha yesi olduklarna deinmi ve brani felsefesiyle yakn ilikilerine dikkat ekmitik. Bu kiiler Aydnlanmaya nclk etmilerdir.

127

Fransa Burjuvaziyi kuvvetlendirmeye alyor, 1738


1738de Fransada yollarn bakm iin krallk angarya koydu. Yeni yollar yaplyordu. Gei hakk azaltld. Tahl ticareti serbest brakld. Btn bu nlemler ticareti yani burjuvaziyi glendiriyordu.

Ada Kale

Mart 1738 ylnda, yeni Osmanl sadrazam Yeen Mehmet Paa, yeni bir Avusturya saldrsndan nce Avusturya zerine yrd. vaz Mehmet Paa Ada kalesini kuatmt. Adaya yardma gelen 100.000 kiilik bir Avusturya ordusunu Muhadiyede vaz Mehmet Paa tarafndan malup edildi. zi ve Klburun kaleleri harap haldeydi. Olas bir Osmanl saldrsna kar bu kalelerin dayanamayacan anlayan Ruslar bu kalelerden geri ekildiler. Bu srada Ruslarn yeni bir Krm hcumunu Krm hanl durdurmutu. Azak denizinde Osmanl donanmas da ar basyordu. Veba Rus ordusunu vurdu. Osmanllar tarafndan kuatlm olan Ada kalesi Austos 1738 tarihinde Osmanllarn eline geti. Ruslar, Avusturya ve Osmanllar arasnda bar grmeleri balamt. Barn salanmas iin Fransa araclk yapyordu.

128

Tarihte Doruya yaklamak, 1738

Katliam

Louis de Beaufort (1703 1795), Roma Tarihinin lk Be Yzylln Belirsizlii zerine nceleme adl eserini yaynlad. Beaufort eski tarihileri incelerken onlarn arasnda elikiler buldu. Soru yle soruldu, sylenenler doru mu? te sorun buraya gelince akln temeli olan elimezlik ilkesine bavurulmalyd. elienler ret edilmeliydi. Doa ya da geree benzerliin kanunlaryla ztlaan her ey, yazarlarnn says ve hreti ne olursa olsun, geersizdi. Akl zorlamayan metinler arasnda bir elime varsa, o zaman da bir ayrma gidilmeliydi. Bir belge, bir tarihinin sylediine yelenmeliydi. ki tarihiden, baka lkelerin tarihi olaylar ile sz konusu lkeninkiler arasnda balant kurmu olannkine baklmalyd. Uzun bir inceleme sonunda kendi karna ters hkm veren alnmalyd. Yceltmek veya yermek niyeti olmayann dediine dikkat edilmeliydi. Tank gerektirecek ok ayrnt karsnda kukulanlmalyd. Yazar niyeti, kkeni, karakteri, alma alkanlklar ve yazarkenki durumu asndan incelenmeliydi. Yazda hkm verme okuyucuya braklmalyd. Alnt ve yollamalar bu amaca uymalyd.

129

Beaufort aklcln en gzel rnlerinden biri olan bu yukardaki yntemi anlatyordu. Bundan sonra btn incelemeci ve tarihiler bu yntemi uygulamaya alacaklard. Beaufort insanla nemli bir eser kazandrmt. 1738 ylnda Papa VII. Clement, masonluu Hristiyan d ilan etti. Polonya Veraset Sava bitti. 1738 ylnda 1735 ylnda Viyanada balam olan bar grmeleri sona erdi. Stanislas Polonyadan vazgeiyor, ancak kral unvann koruyordu. Lorraine dkl ve Bar kontluu Stanislasn oluyordu. Buralar, lmnden sonra Fransa kralna geecekti. Milanoyu istemeyen Sardunya kralnda ise Savoie kalyordu. Avusturya Napoli ve Sicilyay Don Carlosa brakmt. Don Carlos ise Parma ve Toskanay Lorraine Dk Franoisa veriyordu. Bunlar aile aras dei tokulara rnekti. ek heykeltra Matthias Braun (d. 1684), Alman mimar George Bhr (d. 1666), rlendal harp ve besteci Turlough O'Carolan (d. 1670), Alman fiziki Herman Boerhaave (d. 1668) 1738de ldler.

130

Belgrad Bar, 1739

Avusturya Veraset Savanda Tolon Muharebesi

Byk Britanya ile spanya arasnda Jenkinsin kula sava kt (1739 1748). Bu sava 1742den sonra Avusturya Veraset Savann bir paras olarak devam etti. ngilizler spanyol kolonilerinden yaplan kaaklklar destekliyorlard. 1739 1748 ngiliz spanyol savalarnn sebepleri iinde, ngilizlerin kaakl desteklemesi nemli bir nedendi. Osmanllarda, 22 Mart 1739da sava yanls olarak bilinen veziriazam grevden alnarak yerine vaz Mehmet Paa atand. vaz Mehmet Paa komutasndaki Osmanl ordusu, Belgrad kuatt (25 Temmuz 1739). Kuatma srerken Avusturya yeni bir bar isteinde bulundu. Osmanlnn esas kuvvetleri Avusturya cephesindeydi. Avusturya ile bar grmeleri srerken Ruslar saldrd. Ruslar 1 Eyll 1739 ylnda Hotini aldlar. Eyll aynda Osmanl Avusturya bar grmeleri bitti. Belgrad, Ada kalesi, Srbistan ve kk Eflak Osmanllarda kald. Belgrad bar imzalanm, 1739 anlamas ile Belgrad tekrar Trklerin olmutu. Anlamann imzalanmasnda Osmanllar Franszlarn ok yardmn grmlerdi. Buna karlk bir jest olarak onlar da Franszlarn kapitlasyonlarn (dinsel ve ticari ayrcalk) yenilediler. 1739 senesinde Belgrat Bar'ndan zaferle dnen vaz Mehmet Paa'ya I. Mahmut'un istisna uygulam ve orta kapdan saraya at ile girmesine msaade etmiti. Bundan baka orta kapdan atndan inmeden saraya giren hi olmamtr. Bu srada Bosnann 64 vilayeti vard. Bu vilayetler 38 yzbala datlmt. Hatrlanaca gibi, yerel beylerden oluan yzbalar bir nevi ayand. Vergiyi bltrr, asayii temin eder ve adaleti salarlard.

131

Belgrad anlamas ile Avusturya1718 ylnda Pasarofa ile elde ettii topraklar, Banat hari Osmanllara geri vermek zorunda kalmt. Ruslar da Azak dnda aldklar yerleri terk etmilerdi. Osmanllar Batda 30 yl savamadlar. Macaristandan vazgemiler ama Venediki Moradan atmlar, Ruslar itmiler, Habsburglarn yolunu Tunada kesip sonra Tuna tesine gemilerdi. Osmanllarn yeni savunma hatt Ni, Vidin, Nibolu ve Sofya kaleleriydi. 1719 1739 Avusturya igalinden sonra, bu topraklarn Mslmanlarca tekrar ele geirilmesi ve buralarda ikametin tekrar balamas gerekmiti. Bulgaristann kuzeyinde, Sofya dolaylarnda zel kiilerin sahip olduu byk tahl iftlikleri olutu. iftliin sahibi kentten gelmi bir tccard. Bunlar kyllerin terk ettii ve hazinenin olup da sata karlm topraklard. Malik iftliini tarm iisi kullanarak, oturacak bir ev ve cret karlnda ekip, bitiriyordu. Hatrlanaca gibi Karlofa anlamas laik bir hukuk sistemine gre imzalanmt. Osmanllar, ticarette, kara ve deniz trafiinde ve d ilikilerde beynelmilel rf ve adetlere uymak zorundaydlar. 1718 Pasarofa ve 1739 Belgrad anlamalar ticaret ve trafik konularn daha bir netletirmiti. Bunun sonucu Babalide uzmanlama gerekli hale geldi. Bu gereklilik artk hem kalemden gelenlerin sadrazam olmasn getiriyordu ve hem de Fener beylerinin nn ayordu. svete Stockholm Krallk Akademisi kuruldu. Hindistanda Babr Sultan (mparator) Muhammed, Nadir aha tepeden bakyordu. Bunu resmen gsterdi. Bu da vesile olunca, ran kuvvetleri (Nadir ah), ndusu geip, Hindistana girdi. Lahoru ald. Karnalda Nadir ahn 40.000 ordusu Babr mparatoru Muhammedin 200.000 kiilik ordusunu ezdi (Karnal Sava). Delhiye girdi. Nadir ah Delhiye girerken kente dokunmamaya karar vermiti. Ancak, kan bir yangn byk lmlere neden oldu. 100.000 insann ld sylenir. Nadir ah, Delhi hazinesi olarak 50 milyon tutarnda bir servete el koymutu. Bu mthi paray aldktan sonra orada durmad. Muhammede Hint tahtn geri verdi. Bundan sonra Afganlar Hindistana defalarca aknlar dzenlediler. Nadir ah ekilince, tm Hindistan byk bir kabustan uyanm gibi aknlk iindeydi. Ne devlet, ne ordu, ne para, geride hibir ey kalmamt. Pencap igal altndayd. Bu ortak dmana kar Hindistan birleeceine, tam tersi paraland. Hiyerarinin en stnde Trkler vard. Onlar dier asillerle rekabete giritiler. inde homoseksellie kar ilk yasa 1740 yllarnda karlmtr. Ama yasann nasl uyguland veya etkinlii konusunda bir kant yoktur. Antik alarda, inde Fujian eyaletinde ecinsellik ok yaygnd. Fujian geleneklerine gre ecinsellik geici bir durumdu, zaman geldiinde ( olgunlatnda veya bydnde ) olan evlenip yuva kurabilirdi. Fujianda homoseksel tapnaklar diyebileceimiz yerlerde ibadetle seksi dierlerinin nnde aka icra eden guruplara kzan bir yetkili onlar zel vergilerle daha edepli olmaya zorlamt. Bu bilgiye tarihiler, zamann vergi kaytlarn incelerken ulalmlard.

132

Quing yetkilisi Zhu Gui (17311807) 1765 de Fujiandaki ehvet Dknleri mezhebi olarak nitelenen bu guruplardan aslnda baz moral deerler nedeniyle zel olarak tahl vergisi alnmasna karar vermi ve bu kararn yaynlamt. inde homosekselliin Song, Ming ve Qing hanedanlar zamannda popler olduuna inanlr. 1739da in hkmeti, btn batl tccarlarn sadece Guangzhoudaki devletin tekeli ile ticaret yapacan akland. talyan mimar Francesco Galli Bibiena (d. 1659), ngiliz bilgin ve matematiki Nicholas Saunderson (d. 1682), talyan bestekar Benedetto Marcello (d. 1686) 1739 ylnda ldler.

133

stanbul Anlamas, 1739

Anson'un spanyol Kalyonunu ele geirii 1

Avusturya ile bar yapan Osmanl devletinin tm gc ile zerine geleceini anlayan Rusya bar istedi. 12 Aralk 1739 tarihinde stanbulda Rusya ile 15 maddelik bir bar anlamas imzaland. Bu anlamaya gre Azak kalesi yklyor ve evresi bo alan olarak braklyordu. Rusya Azak Kalesi'ni askerden arndrmay, Azak Denizi ve Karadeniz'de sava gemisi bulundurmamay, Karadeniz'deki ticaretini Osmanl gemileriyle yrtmeyi, Orta Kafkaslarda nemli da geitlerini kontrol eden ve korumas altnda tuttuu Kabartay blgesinden ekilmeyi ve burasn tarafsz bir blge olarak tanmay kabul etti. Hotan ve Bodan Osmanllara geri veriliyordu. Ancak ticaret asndan Rusya, Osmanllardan dier lke kapitlasyonlarna benzer haklar almt. Osmanllar kapitlasyonlar bu tarihe kadar dost lkelere ba olarak veriyorlard. Ancak Rusyann bunu alndan sonra kapitlasyonlar tek tarafl olmaktan kp, ift tarafl anlamalar ekline dntler. Kapitlasyonlarda gmrk vergisi % 3d. Halbuki o sralar kullanlan gmrk vergisi % 10 varnda olmalyd. Zamanla bu hak Batnn Orta Douyu smrme arac haline gelecekti.

134

Romen lkelerinde Fenerli saltanat devam ediyordu. 1739 ylnda Konstantinos Mavrocordato drt defa Bodana ve alt defa Eflaka voyvoda (hospodar) oldu. 1739dan 1749 ylna kadar bir seri nlemler uygulad. Rusyadaki Hizmet Soyluluunu esas ald. Asillerin ayrcalklar ve vergi baklklar devlette slendikleri greve balanmt. Bu vergiden bak boyarlarn saysn da snrlad. Kk boyarlar ise kiisel vergiye balandlar. Bu uygulamann yle bir sonucu da oldu. Fenerlilerin etrafna toplananlar nimetlerden iyice faydalanrken, darda kalanlar ar hnlanyorlard. Yerel ynetimde reformu ise merkezi ynetim denetliyordu. Bunun iin, her ilede, merkezden dzenli ayla balanm, iki grevli bulunuyordu. talyada Napoli kenti bir Bourbon (Fransz ve spanya taht sahibi aile) tarafndan ynetiliyordu. Carlos (Charles) (1739 1759) Napolide tahta geti. Fransz kimyac Fay (1698 1739) 1739 ylnda ld. Btn nesnelerin elektriklendiini gstermiti. Elektrik ile yldrm arasndaki benzerlii ortaya koydu. Temas yolu ile elektriklenmeyi buldu. O iten ve eken olmak zere iki cins elektrikten bahsediyordu. 1739 1743 arasnda ngiliz Anson, bir spanyol kalyonuna el koydu. Kalyonun haritalar arasnda spanyol keiflerini gsteren haritalar vard. O zamanlar ticarette tek kalabilmek iin kimse kimseye yeni keiflerini bildirmiyordu. Bu belgelerin bulunup, yaynlanmas, bundan sonraki keifleri kolaylatracakt.

135

Avusturya Veraset Sava, 1740

Elisabeth Peyrovna

1740 ylnda Rusa ariesi Anna ld. Rus taht Romanovlarn van kolunda kalsn, Byk Petro kolu hkmetmesin diye tahta yeni domu bir bebek olan VI. van karld. Ancak pratikte hi hkmdar olamad. Ksa sre iinde Byk Petronun kz Elisabeth (Yelizabeta Petrovna) tarafndan tahtan indirildi. 1740 ylnda Msrda nde gelen Memluk Beyi Utman Beydi. Osmanl valisi Sleyman Beyin kendine kar entrika hazrladn anlaynca, valiyi devirip, Yusuf Hapishanesine hapsetti. Osmanl Divan tepki gsterip, valinin derhal grevine iadesini istedi. Memluk Beyleri ayak dirediler. stanbul ii Kahireye yeni bir beylerbeyi yollayarak zebildi. Eski bir veziriazam Hekimolu Ali Paa vali olarak Msra geldi. Padiahn niyetini alak gnlllkle yle dile getiriyordu: Msra, ne beyler arasna geimsizlik sokmaya geldim, ne de halk arasnda anlamazlk yaratmaya. Grevim, her birinin hakkn koruyup gzetmektir. Sultanmz efendimiz lkeyi bana brakt, bende size brakyorum. Sadece, vergilerin denmesinde glk karmayn.

136

Cezayir Tunustaki yeen Ali Paann bakaldrsn destekliyordu. 1740 ylnda Hseyin bin Ali ldrld, Hasan Ali Paa iktidara geti. ktidar hala Hseyinin kurduu hanedan iinde kalyordu. ran ah Nadir ah in pek yoluna sahip kmak iin Trkistan istila etti. Gebe Trklerin canna okumutu. Buharay vergiye balad. Hive tahtna kendine vassal olan birini geirdi. 1740da Trembley (1710 -1784), bir su bitkisini incelerken onun bitki deil hayvan olduunu grd. Bu Yeil Hidrayd. Kesilen bir hidra paras yeniden tam bir hidra olup, kyordu. Alamalar yapt. ki veya bal hidralar elde etti. Bu bulu ok byk yank yapt. Bu tip hayvanlar nasl snflanacakt? Tfekte tahta ubuk yerine demir ubuk kullanlmaya baland. Tfein at hz dakikada iki ve e kt. 1740da Prusya kral I. Friedrich-Guillaume ld. Yerine olu II. Friedrich geti (1740 1786). Babasna benzemiyordu. Ksa boyluydu, ince yaplyd. Sinsice hareket ederdi. Zafere tutkun, edebiyat ve felsefeyi seven bir kiiydi. Babas onu hi beenmediinden uzun sre babas ile az dala iinde yaad. Ancak aslnda baba oul ayn temel dnceleri paylayorlard. 20 Ekim 1740da mparator VI. Karl ld. Bu lm Avusturya mirasn ayordu. Miras 23 yanda bir kzd. Ordu dzensiz, hazine botu. Bu Habsburg topraklarndan bir para koparmak isteyen tm Avrupa hkmdarlarnn itahn kabartyordu. Burada Avrupa hkmdarlarnn unuttuu bir ey vard. Hepsi Pragmatik Sanctionu garanti etmi ve Avusturya miras iin Maria-Therezay kabul etmilerdi. Ancak bunu unutmu grndler. Bavyera elektr Karl-Albert btn miras istedi. 1740da Avusturya veraset sava balad (1740 1748). Bu savan bir paras Kuzey Amerikada Kral George sava adyla anlr. Byk Britanya ve spanya arasndaki Jenkinsin Kula Sava ve 3 Silesian savanda ikisi de Avusturya Veraset Savalarnn iinde devam etmilerdir. Avusturya veraset savana, Polonya-Lituanya ortakl, Portekiz ve Osmanl mparatorluu hari btn Avrupa gleri karmlardr. Sava, kadna krallk hakk vermeyen Salic yasas yznden, Maria Theresann babas VI. Charles (Karl) dan kalan Habsburg tacna varis olamayaca iddias nedeniyle kmt. Aslnda Prusya ve Fransa Habsburg gcnn zayflamas iin bu iddiay ileri sryordu. Sava srasnda Byk Britanya, Dat Cumhuriyeti, Sardunya krall ve Saksonya Avusturyay destekledi. Prusya ve Fransa ise Bavyera ile mttefikti. Sava arlkl olarak Silesiada Prusya ile Habsburg ordular arasnda cereyan etti. Ayrca, sava Kuzey talyadaki spanyol varln tekrar tesis etti. 1740 ylnda balayan Avusturya Veraset Sava 1748 ylnda Aix-la-Chapelle anlamas ile sonlanacakt.

137

Fransa-ngiltere Rekabeti

Fransa tekrar ykselie gemiti. Osmanllar, sve ve spanya ile ilikilerini kuvvetlendirmiti. Avrupa politikasnda sz sahibiydi. Sanayisi ve d satm iyice gelimiti. Fransz tccarlar Antillerde, Hindistanda ve Ortadouda ngiliz tccarlar ile kapyordu. Osmanl topraklarnda Fransz kumalarna olan talep, ngiliz kumalarna olan gemiti. Amerikada Mississippi boyunca ilerleyenler Franszlard. Kuzey ktann ilerine Franszlar giriyorlard. Aslnda ngilizler (Britanya) Utrecht anlamasna uymuyorlard. Hem gemilerini daha fazla yklyor ve hem de kaaklk yapyorlard. Bu srada spanya donanmasn yenilemiti. ngilizlere set ekmeye balamt. ngiltere epeydir kendi iine dnkt ve kta Avrupas ile pek ilgilenmemiti. Kendi gcne ok gveniyordu. Sonra birden uyanp, bir bakt ki akan sular ayn sular deil.

138

ngilterenin Kta Avrupasndaki stnl gitmiti. Denizlerde ve ticarette de ciddi bir rekabet iindeydi. Grnen tek zm savat. ngilizler 1739 Ekiminde spanyaya kar harekete getiler. Fransann Utrechtin cn almaya alacan da biliyorlard. Fransa-ngiltere rekabeti srerken, Britanya parlamentosu, kolonilerdeki yabanclara (Hugenotlar, Yahudiler, ) Britanya vatanda olma hakk tand. Bu srada ngilterede yllk demir retimi 17.000 tona varmt. Hindistanda Marathalarn (Mahratlar) bana 3. Peiua olarak Balaji-Rao (1740 1761) ynetime gemiti. Marathalarn bir nceki Peiuas Baji-Rao (1720 1740), iktidarlarnn snrlarn ambul, Cuma ve Ganja kadar geniletmiti. Yeni ele geen topraklar 4 byk Maratha ailesine fief olarak verilmiti. Bylece Marathalar Delhi yaknlarna kadar gelmilerdi. Hatrlanaca gibi Maratha imparatorluu 1674 ylnda Maharaja Shivaji Bhosale tarandan kurulmutu. Maratha mparatorluu 1681 ile 1707 yllar arasnda Babr mparatorluuna baaryla kar koyarak topraklarn korumutu. 27 yl sren bu sava Hindistan tarihindeki en uzun savat. Hindistandaki Cizvitlerin, Hindular Hristiyanlatrma abalar sryordu. Ancak yaplan uygulamalar papalk Hristiyanla aykr grmeye balamt. Bu uygulamalar 1704den beri Vatikan tarafndan mahkum ediliyordu. Bu sene Pennsylvania niversitesi kuruldu. talyan besteci Antonio Lotti (d. 1667), Papa Clement XII (d. 1652), sveli doa bilimci ve mucit Olof Rudbeck the Younger (d. 1660), ngiliz yazar Thomas Tickell (d. 1685), Prusya kral Frederick William I, (d. 1688), Alman bilgin Johann Philipp Baratier(d. 1721), Kutsal Roma imparatoru Charles VI (d. 1685), Rusya ariesi Anna (d. 1693) 1740 ylnda ldler.

139

Newtonu Dorulamak

Astronomide Newtonun almalarn Franszlar tamamladlar. Gk mekaniini kurdular, astronomiyi bir bilim haline getirdiler. Astronomide gzlem, deney, modelleme, theori hepsi vard. Newton, gezegenlerin Kepler yasalarna uyarken, gne tarafndan ekildii fikrinden yola kmt. Sonra dnce geliti. Sadece gnein gezegenler zerinde ekim gc yoktu, Ay Dnya evresinde dndren, nesneleri dnyaya dren bu gt. Her bir moleklden tekine olmak zere btn Evrende etki onun etkisiydi. Bu Evrensel ekim ilkesiydi. Newton ilkesi byk itirazlarla kar karyayd. ekim uzakla balyd ve bu ekim kimse tarafndan ak seik alglanamyordu. Newtonu gizli glere bavurmakla sulayanlar bile vard. Newton ise gelgit gibi pek ok olay Ayn ve Gnein ekim glerine balyordu. Ancak modelinde hareketsiz bir gne ve dnya almt. zm ok kiiyi tatmin etmiyordu. Newton ilkeleri ispat istiyordu. Huygens ve Newton, tm yldzlarn ekme yetenei olduunu sylemilerdi. Dnyann nesneler zerinde ktleleri ile orantl bir ekme gc vard. Bu arlk denen eydi. Arlk, nesnenin Dnya zerinde bulunduu yere bal olarak farkl byklkte olmalyd. nk dnya tam bir kre deildi. Kendi ekseni etrafnda dnerkenki merkez ka kuvvet nedeni ile ekvator az ikin, kutuplar az kkt. Bu byleyse nesnelerin arl ekvatorda kutuplardan daha az olmalyd. Yaplan deneyler kutuplarn baskn, ekim kuramnn evrensel olduunu gsterdi. 1740da gelgit olaynda ekim glerinin rol oynad gsterildi.

140

Osmanl kompartmanlar

Osmanl mparatorluunda, XVIII. asrn ortalarna kadar, dil farkllklar bir sorun tekil etmemiti. Bu asrdan sonra en nemli sorun dile ve dil farkna dayanan etnik ayrlklarn ortaya kmas oldu. Dil fark ile birlikte kiliseler ve inan gruplar arasnda da atmalar ortaya kmaya balamt. mparatorluun sonunu hazrlayan dramatik gelimeler de bylece balam oluyordu. Bundan nce insanlar dillerine ve dinlerine gre kompartmanlarda yaarlard. Bir Rum Ortodoksun, bir Gregoryenin, bir Ermeni Katolikin, bir Sryaninin, bir Yahudinin Osmanl imparatorluunda ykselmesi ve yaamas kendi cemaatinin, kendi dini liderlerinin etkisi altnda olurdu. Herkes kendi kompartmanndan kar devlet memuru olabilirdi, sarraflk veya tccarlk yapard. Ermeniler gibi mimar ba olabilir, barutuba olabilir,

141

darphane nazr emini olabilirdi. Ama hibir zaman, birisinin, kendi yaad dini kompartman iinde, ruhani liderlere, milletin bandakilere itaatsizlii veya ayr akmlarn iine girmesi ho karlanmazd. XVIII. yzyl dnyasna gelindii zaman durum deimeye balad. Bir kere, Osmanl mparatorluunu oluturan kompartmanlarn iinde herkesin dil beraberlii yoktu. Din beraberliinin yetmez olduu grlmeye balanmt. Bulgar milliyetilii uyanmaya balad. Ba din adamlar ekiyordu. Aynarozdaki saysz manastrn iinde Bulgar keilerin yaad Hilander Manastrnda Paissij (Paisius) adl bir kei, Bulgar tarihinin Slav tarafn kaleme ald ve eserine yle balyordu: Ey Bulgar! Kendi dilini, tarihini bil. Osmanl mparatorluu corafi konum nedeniyle, Avrupadaki deiimlerden, in, Japon, Hint ve ran mparatorluklarndan ok daha fazla etkileniyordu. Osmanl mparatorluunun o eski yama dnemi bitmiti. imdi ok kii bunu fark ediyordu. XVIII. Asrn bandan beri Osmanl devlet adamlar arasnda bar fikri iyice taraftar bulmutu. Zaten Osmanl mparatorluunun (Dou Roma mparatorluu) birden fazla devlet ile ayn anda bouamaya artk gc yetmiyordu. te yandan Habsburglar ve Rusya ok kuvvetlenmilerdi ve birlikte hareket ediyorlard. Genilemek artk hayaldi. Bundan sonra Osmanl mparatorluu bar ve konumunu korumaya alacakt. mparatorluktaki bar esi, ynetimde de deiiklie yol at. Asker kkenli veziriazamlarn yerini katip kkenliler almaya balad. Eskiden sadece askeri brokrasi vard. Devlet adamlar ne olursa olsunlar askeri saylrlard. Hatta kazaskerler bile askerdi. imdi ise askeri yannda sivil bir yap ortaya kyor ve dierinden ayrlyordu. Brokratik grevlerde de nem deiiklii meydana gelmeye balamt. rnein, tmarn k ile birlikte nianc adl devlet grevi de ikinci plana dyordu. Defterdarlk ise maliyenin nem kazanmasna paralel ykseliyordu. Bir zamanlar niancnn emrinde olan, devlet yazmalarn yneten reislkttap hzla nem kazanyordu. Reislkttap d yazmalar yrtt iin diplomaside nemli bir kiiydi. Bar zaman diplomatik faaliyetler arttka, reislkttapn da nemi artyordu. Karlofa anlamasndan sonra Osmanl ba delegesi Rami Mehmet Paa, veziriazam olan ilk reislkttap oluyordu. XVIII. yzylda g kazanan bir baka mevki de zenci hadm dar s-saade aalar oldu. Bu mevki 1600dan beri Osmanl aile evkafn ynetiyordu. Bylece ellerinde ok nemli bir ekonomik g vard. Zaman zaman yle gleniyorlard ki vezirlere bile sz geiriyorlard. Osmanl devleti balangta bir Balkan imparatorluu gibi kurulmutu. Bu nedenle Hristiyan halk ounluktayd. Daha sonralar geni bir mparatorlua dnnce, Mslman unsurlar Hristiyan unsurlar saysal olarak gemiti. mparatorluun kurucu unsuru Trklerdi. Ancak onlar, Osmanl hanedanna rakip aile kmasn diye; Yama alkanlklarndan vazgeirip, topraa yerletirebilmek iin; Aleviliin ranla olan yakn ilgisi nedeniyle; Otoriteye ba emez yaplaryla geri plana itilmilerdi. Bu durumda mparatorlua Trkler egemen olamaynca, ortaya yeni bir egemen zmre kmt. Trklerden kopan mparatorluk ynetimi, o dnemdeki uluslar aras adete uyarak, ynetimini ve merkezi askeri gcn klelere dayandrmt. Kleler (Kullar, devirmeler) ana dinlerini terk etmi, ana dillerini unutmasalar bile bir sonraki nesillere geirememilerdi. Kullar Trklerle evlenerek, kendi aralarnda evlenerek, birka nesil iinde, Mslman, Trke konuan, Osmanl hanedanna bal, Trk rf ve adetlerini kabul etmi bir zmre oluturdular. Bu zmre Osmanllard.

142

Osmanl mparatorluunda Hanedana ballk, Mslman olmak egemen grubun yesi olmak iin yeterliydi. Yaay tarz, szl kltr, mimari ve sanat zevki, dnya gr ile bunlar Osmanllard. Osmanllarn ynettii eitli dillerde, eitli rflerde, eitli dinlerdeki insanlar ynetmek, takdir edilir ki hi kolay deildi. mparatorluun insan doumundan lmne kadar ailesinin veya ailesinin ait olduu dini cemaat veya etnik gurubun yesiydi. Bilindii gibi bu kompartmanlar kendi dini veya rfi liderleri ve kurullar ynetirdi. Osmanllar da ynetenleri ynetir, ara ilikileri tayin ederlerdi. mparatorluun tebaas, byk ounluuyla, gemite devletler kurmu, bamsz dini yaplara sahip, edebiyatlar ve buna uygun dilleri olan toplumlard. Bu halklarn iinden kacak olan burjuvalar zenginletike, Avrupadan daha fazla etkilenecei ve bamszlk isteklerinin ne kmaya balayaca da kanlmazd. XVIII ve XIX. yzyla kadar Trkler devlet ynetiminden uzak kalmlard. Buna ok snrl lde de kaldlar denilebilinir. Osmanl Trk adn kaba kyl anlamnda kullanmt. . Trk ad stanbul aileleri arasnda bile hakaret olarak kullanlrd. Osmanl yazarlar da Trklerin ynetime katlmamas gerektiinde srarcydlar. Trklerden bir de isyan ederler ki zaten Anadoluda hep etmilerdir, diye korkulur ve gvenilmezdi. XVIII. yzylda, sadece merkezde deil eyaletlerde ve tm devlet kademelerinde Enderundan yetien devirme genlerin yerini, Anadolu halk iinden kan genler almaya balamt. Kaba-Trk denenler XVIII. Yzyldan itibaren kesinlikle devlet ynetimine sahip oldular. Ancak bunlarn iinde Aleviler yoktu. Bu Trkler ya Snni idiler veya Ykselmek iin Snni olmak zorunda kalmlard. Devlet ynetimi ve st Brokrasi Trkleirken, doal olarak peinden sanat ve edebiyat da daha bir Trkleecekti. Nitekim yle de oldu. Osmanl yksek snfnn edebiyat olan Divan iiri adal Arapa ve Farsa bir dil yerine daha temiz bir Trke dil kulland. Nabinin, Nedimin dili o srada stanbulda konuulan dile ok yaknd. Sadi ise iirin Trke ile yazlmasn isteyecekti.

143

Osmanl da Snni Glenmesi

Osmanllarda ulema 1600dan itibaren gittike nem kazanyordu. Hatrlanaca gibi Anadoluda Alevi bakaldrs balayp, Trkler rana akp, Safevi devleti kurulup, Osmanl ile ekimeye balaynca Osmanlda Snnilik glenmiti. Safevi devleti ran ii yapnca da Osmanl Snnilii reaksiyon olarak katlamaya balamt. Osmanl, rana kar bir tavr olarak, Snni slamn nderliine soyunuyordu. Bylece ulema da gittike gleniyordu. Ulema glendike, imparatorluun durumunda meydana gelen olumsuzluklarn nedeninin eriattan ayrlma olduu yorumu hem artt ve hem de kuvvet kazand. Ulemann akl dinden baka bir eye ermezdi. Din ve Kuran ile snrlanm ve kalplam dnceleri tabii ki her olay dinden yani eriattan ayrlmaya yorumlayacakt. Ulemann din d bir zm bulmas mmkn deildi. Mslman dini zaten siyasi bir dindi. ktidara ortak olmay ve hatt tm iktidar isterdi. Bu nedenle glenen ulema, hemen, kapkullaryla ve vezirlerle ittifaklara giriti. Dier taraftan ulemay yanlarna almann gcn gren kapkullar ve vezirler de ulema ile ibirliinin yollarn aramaya balamlard. Ulema meydana gelen karklklar ve bakaldrlar merulatryordu.

144

Ancak Snni dncenin gerei olarak, Ulema hibir zaman ii randa olduu kadar nem kazanamad. Ulema randa devletin dnda, ona kar (veya beraber) bir gt. Osmanl da ise ulema iktidar koalisyonunun nemli bir bacayd. Ulema sadece stanbulda deil, eyalet ynetimlerinde de nemliydi. mparatorlukta tmar sistemi geriledike, sancak beylikleri de eski glerini kaybediyorlard. Eyaletler de nce beylerbeylerinin sonra ayann gc artmaya balamt. Bu durumda kadlar merkezi ynetimin en nemli unsuru haline geliyorlard. Ayanlar glendike, devletin valileri ve kamu elemanlar ayanlarn gdmne giriyorlard. O zaman bile merkezden tayin edilen kadlar, grevlerine dzenli bir ekilde devam ettiler. Artk mparatorlukta ynetim btnln kadlar salyordu. Ama ne oldu? Hem bu gelime dini daha fazla ynetime soktu ve hem de Mslman halkn akl gelimesinin nne set ekti. Bundan sonra Osmanl mparatorluunun teknik ve dnce dzleminde Avrupann ok gerisinde kalmasnda bu gelimenin etkisi fazladr. Zaten uzun zamandr, Snnilik kuvvetlenmeye balayaldan beri, mparatorluk yenilik retemez hale gelmiti. Bu yeni gelime zerine ty dikti. Bu gelime bir de Mslman olmayan halk etkiledi. Osmanl mparatorluunda gemite Mslman olan ile olmayan arasnda hafif bir ayrm olsa bile, esas ayrm askeri ve kyl (reaya) ayrmyd. Kiinin dininden ok devlet iinde ya da halk arasndaki konumu nemliydi. Daha nce btn reaya ayn kanunlara uyup, ayn devlet kurumlar ve temsilcileri tarafndan ynetiliyordu. Mslman olan ve olmayan arasndaki ana fark Cizre vergisiydi. imdi, Snni slam tutum ar basmaya balaynca, dini ayrm, giderek, askeri-reaya ayrmnn nne geti. Devlet Gayrimslim tebaasn dlamaya balad. Mslman olmayan reaya kii olarak deil, belli bir dini topluluun yesi (kompartman) olarak grlmeye baland. Zaten tmar sistemi bozulmaya baladktan sonra, devlet tm halkn (Mslman olsun olmasn) kii olarak deil, bir gurup, topluluk olarak grmeye balamt. Parasal veya dier ykmllkler kiilere deil, kylere, kasabalara, kentlere toptan yklenmeye balamt. Birey ve bireysellik, devlet katnda itilirken, din onu kendi iinde birey olarak alglyordu. br dnyada her koyun kendi bacandan aslacakt. Bu bireysellik ikilemi Kentsel halkn daha bir dine sarlmasna yol at. Artk olumsuz gelimeler kar topu gibi byyordu. Sivil kanunlara gre eriatn nem kazanmas, doal olarak Mslman olmayan cemaatlerde de dini kurallarn ne kmas sonucunu dourdu. Papaz, haham ve genel olarak ruhban nem kazand. Bu giderek her kompartmann kendi dini ve eitim sorununu kendisinin zmesi usuln getirdi. Mslman olmayan halkn gnlk yaam daha fazla kendi iine dnd. Devlet kurumlarnn yerini dini kurumlar ald. Milletler yani dini topluluklar oluuyordu. Artk Mslman olmayan tebaa, her eyden nce kendi siyasal ve sosyal rgtnn en nemli rgt olmasna alyordu. Sonu olarak denilebilinir ki Osmanl mparatorluunda ulemann yani Snni slamn g kazanmasyla birlikte belki Mslman halklarn mparatorluktan ayrlmas gecikmi ama Mslman olmayan halkn mparatorluktan ayrlma yolu almt. Bu alan yol Fransz devriminden sonra daha da genileyecek ve kapatlamaz bir hale gelecektir. XVIII. Asl Osmanl mparatorluunun paralanma tohumlarnn atld yzyldr. Mslman olmayan reaya nce Osmanl anlamnda milliyetilie, XIX. Yzylda da gnmz anlamnda milliyetilie ulat. Bu da mparatorluun dalmasndaki en nemli etken olacakt. imdi Roma mparatorluu hakikaten yok oluyordu.

145

XVIII. yzyla gelene kadar asker-reaya ayrmas kesindi. Ama bu yzylda sekban ve leventlerle balayan ayrmn ortadan kalkmas sreci devam etti. Hele Balkanlarda yresel savunma iin halktan asker alnmas ve baz halkn silahlandrlmas ayrm yerle bir etti. Askerlik yapmak Osmanllarda bir ayrcalk olmaktan kp, bir ykmllk haline geliyordu. Ayanlar glendike, onlarn halktan edindikleri askerleri ile asker-reaya ayrm utu, gitti. Ayanlk apak ortada olan, herkesin tand bir durumdu. Ama resmi bir unvan deildi. Ayan padiah berat ile olunmuyordu. O g ile yrede sivrilir, sonra valileri kanal ile devlet onu tanrd. Osmanl halknn byk bir ksm mmi idi. Yani okuma yazma bilmiyordu. ocuk mahalle mektebinde okuma renince, esi bandan karlp, cz kesesi bana geirilip, mektebin kapcs tarafndan evine gtrlrd. ocuk giderken esnaf dkkanlarnn nne kar, yoldan geenler durur maallah deyip, ocua sevgi gsterirlerdi. Bu ocuk gelecekte ulemansn bir yesi olabilecekti. Osmanl toplumunda en dokunulmaz olan ulema snfyd. Servet ve rtbeleri gvence altndayd. Bylece ulema snf ailelerin elinde servet birikebiliyordu. Meslekleri ise, genelde, babadan ola geiyordu. 1590 1660 aras grev yapan 20 eyhlislamn 9u, 1702 1750 aras grev yapan 30 eyhlislamn 4 halktan gelmeydi. Yksek rtbeli ulemann ounun babalar da, dedeleri de ulemayd. Aileden gelen bir birikimle bilgili kiilerin yetimesi daha kolayd. Ulemadan mlkiye grevlerine verilenler oluyordu. Ama hibir zaman mlkiyeden ulema grevlerine tayin edilenler olmamt. Ulemann kan aktlmazd. dam edilmeleri kanun dyd. Bir tek IV. Murat, mlki grevini ihmal ettii iin znik kadsn astrmt. Bu olay iddetli tepkiler ekmi, eyhlislam Ahizade Hseyin Efendi byk hiddet gstermiti. Bu durum karsnda korkuya kaplan padiah eyhlislam srgne yollam, yolda giderken gizlice bodurmutu. Sultanlar kadlar dibekte dvlerek cezalandrlmakla tehdit ederlerdi Ama bilinen byle bir olay yoktur. Bayramlarda ve clus trenlerinde, bata sadrazam, tm vezirler etek perken, eyhlislam etek pmezdi. Padiah tahtndan kalkp, eyhlislamn samur krknn yakalna yzn srerdi. Modern eitimin gereklerine uygun eitim balaynca, ulema toplumsal stnln kaybetmeye balad. Laik retim kurumlar ve buradan yetienler medresenin, medrese de onlarn dman haline geldi.

146

Osmanl retimi

Soft Pamuk plii

Bu yzylda tarm ticaretlemeye balamt. Bunun nedenleri iinde Byk iftlikler ama ayn zamanda kk aile iletmeleri de grlr. Kyl para getiren rnlere kaymaya balamt. rnein pamuk, ekilebildii yerlerde, ncelik almaya balad. Pamuk nce kaak olarak ihra edilirken, zamanla resmiyet kazanmt. Osmanl hkmeti, artk, Egedeki tarm retim ve ticaretinde, eskisi gibi belirleyici olamyordu. Belirleyen yabanc tccarlard. Ege blgesinin tarm rnleri (zm ve pamuk) zmir kentini de zmir yapyordu. Pirin de gittike nem kazanyordu. Daha nce Osmanl ynetimince sk bir ekilde denetlenen pirin ekimi, zengin Osmanllarn mutfana girince nemini arttrmt. imdi kyl onu kendi iin deil Pazar iin yetitiriyordu. Bursada ipek bcei yetitiricilii ndeydi. Bursa eskiden randan gelen ipei ilerken, imdi kendi ipeini iliyordu. Bursa ve evresi dut baheleri ile dolmutu. Bursa ipek ilemede XVI. Yzylda kle emei kullanyordu. Bu yetitirme giderleri nedeniyle reticiye pahalya mal oluyordu. imdi kullanlan ise fakir Bursallarn ii emeiydi. Ayrca evre kyler aile iletmeleri olarak ipek bcei retip, Bursaya yolluyorlard.

147

Alc profili de gelimiti. imdi alc olarak sadece saray yoktu. Varlkl ve Orta halli kentliler de ipek satn alyorlard. Dou Roma dneminde balayan Bursa ipekli dokumalar artk iyice mehur olmutu. Rus arlarnn merasim kumalar Bursada dokunuyordu. XVIII. yzylda sadece ipekte deil her tip kumata retim yaygn bir alc kitlesi iin yaplr olmutu. Ttn retimi de gittike artyordu. Buday ihrac da yasakt. stanbulun nfusu ve byk bir ordunun doyurulmas dnlnce, Osmanlnn buday ancak kendine yetiyordu. Karadeniz bir Osmanl gl olduu iin, buday ihracn kontrol altnda tutmak kolayd. Bu denetleme gc 1774 ylnda Rusya ile yaplacak olan Kk Kaynarca Anlamasna kadar devam edecekti. Bundan sonra artk Karadenizde Rus gemileri de olacakt. Topram mlkiyeti hala devletteydi. Byk iftliklerin topraklar da aslnda Osmanl ailesine ait kabul ediliyordu. iftlik sahipleri, ayanlar ve mltezimler kylye bor vererek para veya yeni mlk kazanyorlard. Ayn zamanda rnlerin pazarlamasnda araclk rolne soyunuyorlard. Hatta ayan ve mltezimler pazar zerindeki denetimlerinden o kadar yararlanmlardr ki, kylnn tasarruf hakk bile umurlarnda olmuyordu. Bu da her yerin byk iftliklerle kaplanmasn nlemi ve kk aile iletmelerinin hakim tarz olarak kalmasna yaramt. Aslnda Osmanl devleti byk iftliklerin gelimesini engellemiti. Prusya, Rusya ve Polonyada grlenin tersine, Osmanllar kyllerin tasarruf hakkndan mahrum edilmelerini ho karlamamlar ve hukuken bunu kabul etmemilerdi. Devletin bizatihi kendisi iftlik satmt, iftliklerin yarc veya hizmetkarlar tarafndan iletilmesini gz ard etmiti, ama bunlar yasallatrmamt. Osmanl vergi gelirinin temeli olan kyly daima korumaya almt. Ancak XVII. yzyldan sonra Osmanl sisteminde meydana gelen deiiklikler, gl kiilerin ortaya kn kolaylatrmt. Kiiler, daha nce de anlatld gibi, siyasi veya brokratik konumlarnn verdii imkan kendileri iin kullanarak, byk toprak sahibi olmulard. Filibede balangta yerel olan abaclk, XVIII. Yzylda iyice gelimiti. Sadece kentteki retim yerlerinde deil, evredeki kasaba ve kylerde de aba retimi yaygnlamt. Bu aba adl ucuz ynl kumalar alan eri adl gezgin satclar, Anadolu krsalnda mteri zerine mteri buluyorlard. Gaziantepte (Ayntab) pamuklu kuma retimi srama yapmt. XVII. yzylda her yerde rabet gren Hint pamuklular, imdi Ayntabda baar ile taklit ediliyordu. Tokat bakr iilii ile bilinirdi. Bakrclk bunalma girince kuma retimine atladlar. plik krsal kesimde hazrlanyor, kuma kentte retiliyordu. Tokat basmalar mehur olmutu. Dnyada pamuklu ar ipein yerini sarsmaktayd. Ayrca Avrupada pamuklu kuma retimi de gittike artyordu. Bu gelimelerin nda Osmanl mparatorluundan pamuk iplii ihrac da balad. Osmanllarn pamuklu iplik ihracn iten bir neden de uzun zaman taklit edilemeyen Trk Krmzs oldu.

148

Yunanistandaki Ambelakya iplik boyamada uzmanlamt. Boyamada makinelemenin gelimesi ile XIX. Yzylda Ambelakya konumunu yitirdi. Giderek klerek bir kye dnt. Anakarada soft retimi devam ediyordu. Soft ipliinden sarlarak yaplan dmeler Fransada varlkllar arasnda hala gzdeydi. Fransaya soft iplii ihra ediliyordu. Ancak madeni dmeler kmaya balayp, soft dmelerin yerini almaya balamt. Anadolunun gney dousunda retilen kaba pamukludan daha nce bahsetmitik. Bu pamuklu beyaz ama daha ok mavi renkte retiliyordu. Avrupallar bu mavi Trk pamuklusunu alp, Amerikadaki zenci klelere giydiriyorlard. Bu kaba pamuklu kuma, Anadolunun gney dousundan spanya ve talyaya gidiyor, orada boyanarak Amerika yolunu tutuyordu. Boyama yeri zellikle Barselona idi. XVIII. Asrda bu pamuklu kuma ihrac nedeni ile Gney dou Anadolu ihya olmutu. Zenginlik her yerde dikkati ekiyordu. Bu pamuklu ticareti yine XVIII asrda dnya ticaretinin ana kol Anadoluda retilen mavi pamuklu oradan Halepe giderek, Halepte birikiyor. Halepten Marsilyaya, oradan da Amerikaya gidiyordu. Osmanl retimi ile rekabet edebilecek Avrupa mallar gelmeye balamt ama daha etkileri grlmyordu. Yol yokluu ithal mallarn Osmanl lkesinin i taraflarna giriini zorlatryordu. thal mallarn byk ky kentlerindeydi. thal mallarn Osmanl topraklarnda hakimiyet kurmas sanayi devriminden sonra meydana gelmitir. Deniz ticareti bir asrdr yava yava ngiliz ve Franszlarn eline gemiti. Ancak ngiliz Fransz savalar ile birlikte, deniz tamacl boald ve buray Yunanl gemiciler doldurmaya balad.

149

Maria Theresia, 1741

Mollwitz muharebesinde Prusya ordusu

Maria Theresa'nn babas ona hkmette hi bir grev vermemi, onu kendi kendini yetitirmesine brakmt. Kutsal Roma Germen mparatoru VI. Karln hkmdarlnn sonuna doru yaplm olan iki savaa bal olarak, ordu zayflam ve hazine boalmt. Maria Theresa 'ya, 25 Haziran 1741 tarihinde, kraliyet kasabas ve ta giyme yeri olan Pozsony'deki ( imdiki Slovakya'nn baehri Bratislava ) Macaristan Kralielii tac giydirildi. Habsburg soyunda erkek kalmad iin Avusturya mparatorie Maria Theresiann ynetimindeydi. Gerekte, Habsburglar, erkek tarafndan, artk bitmilerdi. Roma Germen mparatorluu kark bir imparatorluktu. Pek ok ye devletten meydana gelmiti. Yani Sachsen (Saxony), Bavyera, Prusya, Badenvutenberg, Ren lkesi, Paletina, vs ve baz serbest ehirler Hamburg, Bremen, Nrnberg vesaire gibi hepsi bu ittifakn iindeydiler. Avusturya da bu ye yelerden bir tanesiydi. Ama Macaristan ve Bohemya topraklar ile hi bir zaman bu birlie girmemiti. Bu Alman mparatorluu Volterin alayc bir slupla; Ne Roma, ne mukaddes, sadece bir alay Almanya diye tarif ettii bir konfederasyondu. Avrupann feodal zamannn ve onun yaratt sonsuz hiyerarinin ortaya konduu bir konfederatif devlet nizamyd. Zaman zaman yeler birbirine zt politikalar gtmlerdi. Brandenburg Dukalna kar Prusya krall rol oynamt. Zaman zaman da Prusyann gtt hedefe Bavyera Badenvutenberg ve en bata Avusturya gibiler kar kmt. Nitekim Maria Theresia Almanya imparatoriesiydi ama Prusya ile Silezya iin kavga etmekteydi. Avusturya Veraset Savann hemen banda Silesia iin Prusya ve Avusturya Mollwitz Muharebesini yaptlar. Silesia hem zengin bir eyaletti ve hem de Prusya buray ele geirirse Yukar Oder ticaretini gvenceye alacakt. Ayrca Brandenbourg korunmu olacak, Bohemyaya kar Avusturyann ani bir saldr olasl kalmayacakt. Zaten Silesia zerinde Hohenzollernlerin daha nce anlamalar ile kaybettikleri haklar vard.

150

Mollwitz muharebesi Prusya kral II. Friedrichin ilk savayd. Muharebe Prusyann zaferi ile bitti. Avusturya Veraset Savann Fransa ile bir ilgisi yoktu. Fransa tehdit altnda deildi. Ancak gelenekiler Avusturya ile kozlarn paylalma zamannn geldii dnyorlard, krall savaa soktular. Muhafazakarlarn banda Belle-sle vard. Fransa spanya ve Bavyera ile badalk kurdu. Daha sonra da Fransa Prusya ile mttefik oldu. Fransa Bohemyay istila etti. Prag Fransz Bavyera ortak glerinin eline geti. Bavyera elektrn, VII. Karl ad ile imparator ilan edildi. Frabsz air Jean-Baptiste Rousseau (d. 1671), Hollandal bilgin Pieter Burmann the Elder (d. 1668), Fransz tarihi Charles Rollin (d. 1661) 1741 ylnda ldler.

151

Britanya spanya Savayor

Cartagena Muharebesi

Britanya ile spanya arasnda Mart 1741de Cartegena Muharebesi yapld. Bu muharebe Jenkins' in kula Savann en byk deniz savadr. Sava spanya kazand. Britanya 50 gemi ve 18.000 asker kaybetmiti. Bu sava Britanya asndan bir felaket olarak algland. Daha sonralar bu muharebe de Avusturya Veraset Savann bir paras saylacaktr. stanbul Rum Kilisesi Osmanl devletine balyd. Fenerli aileler ise srekli zenginleiyor ve ykseliyordu. Bu Helenlemi aileler kitleler halinde din meclislerine ve patriklik brokrasisine giriyorlard. Bylece patrikliin devlete olan ball artyordu ama patriklik bir yandan da Fenerlilerin tahakkmne doru gidiyordu. 1741de, nasl oldu ise, patriklik, Padiahtan, patriin seimini, nitelikleri iyice belirlenmi be metropolitin neri ve onayna balayan bir ferman ald. Bu Fenerlilerin etkisini bir miktar dengelemiti. Patrik, Osmanl devletinde ileri gelenlerden biriydi. Sanca, beylerbeylerin ki gibi ift kuyrukluydu. Gerektiinde idari ve askeri makamlardan yardm talep edebiliyordu. Dini konularda tamamen siyasi iktidarn etkisi dndayd. Ki bu zerklik ne Dou Roma zaman ile ve ne de Rus patriklii ile mukayese edilemezdi. Ortodoks patrii mali, idari ve adli yetkileri ile bir milletin bayd.

152

1741 ylnda Danimarkal kaif Bering, Bering denizinde bir adada ld. Yazd raporlar ok nemliydi ama yzyln sonuna kadar Rus arivlerinde okuyucu bekledi. Onlarn nemini Coxe ve Pallas aa kard. Hindistanda Fransz Dou Hint irketinin bana Dupleix gemiti (1741 -1754). Kars deiik Hint dili lehelerini konuabiliyordu, kendi de Hindistan ok iyi tanyordu. Peruda spanyollara kar bir bakaldr oldu. New Yorkta kle hareketleri oldu. Sert k koullar, ngiliz-spanyol sava, Gney Carolina kle isyan, Katoliklik kart grler gibi nedenlerle bozulan ekonomi ve meydana gelen isizlikte, fakir beyazlar ile kleler aralarnda mcadeleye baladlar. New Yorkta evler kundaklanmaya baland. Antonio Vivaldi (1678 1741) ld. Bir rahip, virtz bir kemanc ve bir besteciydi. " Kzl rahip " lakabyla tannan Vivaldi, be yzden fazla konerto bestelemitir ve konertonun babas olarak anlr. En bilinen eseri, " Drt Mevsim Konertosu " adl eseridir. http://www.youtube.com/watch?v=pe-MIDDfckw http://www.youtube.com/watch?v=g65oWFMSoK0&feature=related Anders Celsius kendi termometre skalasn gelitirdi. Centigrad Celsius skalasnn birimi oldu. Hristofor Zhefarovich, Viyanada Stemmatographiay bast. Srpa ve Bulgarca ilk sekler kitap olan

153

Haley, 1742

Haley Kuyruklu Yldz

Osmanl mparatorluu Avusturya ve Rusya ile bouurken, Safevi ah naibi Nadir ah da Afganistan ve Hindistan tarafnda seferdeydi. Nadir ah Hindistan ve Trkistan seferinden dnd. Nadir ah ran Rus ar Petronun Rusyaya yapt gibi modernletirmek istiyordu. Ayrca, Caferiye mezhebinin beinci mezhep olarak tannmasn istiyordu. Yani Snnilerin iilii kabul etmesini istiyordu. Nadir ah mezhep tartmasnda Osmanl halifesini tehdit etti ve Rusya ile ittifak kurdu. Bunun zerine Doudaki Osmanl kuvvetleri alarma geip, organize olmaya baladlar. Irak tarafna Badat valisi Ahmet Paa, Azerbaycan tarafna da Diyarbakr valisi Kse Ali Paa serdar atandlar. Osmanllarn her vilayette, beylerbeylerinin emrinde ordular vard. Osmanl her savaa merkezi gcn yollamyordu. Savaa en yakn birka beylerbeyini birletirip, bir serdar atayarak ie balyordu. Bu gler yetmez ise o zaman merkezi ordu ie karyordu. Osmanl daha nce anlatld gibi Snnilie iyice balanmt. Asrlardr onun Roma imparatorluu olmasn salayan vasflar, bir bir, yeni dnyann karsnda yok oluyordu. Bu durumda da din daha bir nem kazanyordu. Osmanllarda Din artk iyice nem kazanmt.

154

Snni din adamlar ibadete ve banazla ar yapyorlard. mparatorluk ho gry terk edecek gibi grlyordu. mparatorluk dinin penesine dmt. 1742 ylnda Halley (1656 1742) ld. Halley 1337 ile 1698 yllar arasnda grlen 34 kuyruklu yldzn yrngelerini saptamt. Buradan hareketle bir kuyruklu yldzn 1758 ylnda tekrar grleceini haber verdi. Halleyden nce kuyruklu yldzlarn bir kere grlp, sonra da yanp yok olduklar sanlyordu. Is, termometrenin bulunmas ile hzla incelenmeye balanacakt. Termometreyi birka bilim adam birbirine yakn zamanlarda buldular: Fahrenheit (1724), Raumur (1730) ve Celsius (1742). Celsius kaynar suyu 0, buzu 100 kabul etmiti. Strmer (1707 1770) bu terslii dzeltecekti. Osmanl divan Sayda eyaletinde Zahir al-Umarn glenmesinden rahatszd. am valisi Sleyman Zahirin zerine yollamak istedi, ancak baaramad. Osmanl hekim ve tp yazar mer ifahi ld. mer ifahi kitabnn eviri olduunu sylemitir. Tedavi tarz olarak madeni maddelere nem vermiti. Avrupa hekimlerinin yazdklarna dayanarak, tedavinin sadece madensel maddelerle olamayacan bitkisel ve hayvansal maddelerin de kullanlmas gerektiini sylyordu. ngiltere Avrupadaki sava Alsace ve Lorrainei almak iin frsat bildi. 1742 ubatnda II Georges karaya kt. ngiltere Avusturya ve Saksonya ile Worms birliini kurdu. Meksikada spanyollara kar bir bakaldr oldu. Kazaklar (Trk) zerindeki Rus himayesi gittike belirgin hale geliyordu. Hatrlanaca gibi bu hak gzetim hakk olarak Tekva Han zamannda Ruslara verilmiti. Ruslar Kazaklarn yaam, mlkiyet, geleneksel haklarna byk sayg gsteriyorlard. Ksa sre iinde de bu himaye resmi ilhaka dnecekti. Cartagena Muharebesinin felaket haberi ngilterede duyulunca, 20 yldr babakanlk yapan Robert Walpole istifa etti. I. George ve II. Georgea babakanlk yapmt. Kabinenin homojenlii asndan kabine yelerinin ounluk partisinden seilmesi gerektiine krallar ikna ettiinden, hkmet ounluk partisinden seilir olmutu. Kabine artk kral yokken toplanp, karar alyordu. Kararlar krala sadece imza iin gider olmutu. Artk zel Kurul da toplanmyordu. leri balangta hi olmayan bir organ Kabine yrtyordu. Fransz yazar Jean-Baptiste Dubos (d. 1670), skolu fizili ve anatomist James Douglas (d. 1675), sveli fiziki Lars Roberg (d. 1664), talyan matematiki Guido Granditician (d. 1671), ngiliz tarihi John Oldmixon (d. 1673), talyan besteci Evaristo Abaco (d. 1675), ngiliz bilgin ve eletirmen Richard Bentley (d. 1662), ngiliz air William Somervile (d. 1675), Portekizli besteci Carlos Seixas (d. 1704), Hollandal kaif Frederic Louis Norden (d. 1708), Alman fizik ve kimyac Friedrich Hoffmann (d. 1660), 1742 ylnda ldler.

155

Avusturya Veraset Sava, 1743

II. George Sava Alannda

Osmanl mparatorluunda kurulmu olan brahim Mteferrika matbaas, ciddi bir muhalefetle karlamamt. Buna ramen 17 kitap bastktan sonra 1743 ylnda kapand. Baslan kitaplar pek rahat satlamamt. Osmanllar iin kitap, yazs, resimleri, ssleri, cildi ile bir sanat eseriydi. Bilgiye ihtiyac olanlar, elle yazlm kitaplar alyorlard. Matbaa kitab, makine hals gibiydi. Makbul deildi. Buna karlk gemi kltr sonucu okuma alkanl gelimemiti. Mslmanlar bir kitap tanyorlard, o da Kurand. Ve Arapayd. nsanlar onu anlamadan okuyorlard. Bu anlamadan okuma, bu dini mecburiyet olarak okuma, halk hakiki kitaplardan uzaklatryordu. Bu kapal kal 1784 ylna dein srecekti. 1743 ylnda amda yaplan bir eraf dn 7 gn 7 gece srd. Bu dne herkes, fahieler dahil arlmt. Bu tip elencelere arlanlarn yapsna baknca, Osmanl devletinde meslek ve servet farknn nemsenmedii daha iyi anlalmaktadr. nsanlar snflandrlmamtr. 1743de Messinada Veba vard. talya titriyordu. Habsburg tacn elde eden Maria Theresia'ya kar, Prusyal Byk Frederick, Avusturya Veraset Sava'n Silezya'y igali ile balatmt. Byk Frederick Maria Theresiann hkmdarlk dnemi sresinde ncelikli dman oldu. Bundan dolay, Avusturya i ve d 156

politikasnda Prusya'y yenmeye odakland. Bylece kaybettii topraklarn geri alabilecekti. Bu srada, Bavyera ve Fransa, Avusturya'nn bat blgesi topraklarn da istila etmilerdi. Haziran 1743de Fransa ile ngiltere arasnda Avusturya Veraset Sava erevesinde Dettingen muharebesi yapld. ngiliz kral II. George, son defa olarak sava alanna ordusu ile gitmiti. ngiliz ordusunun yannda Hanover ve Hesse kuvvetleri de vard. Sava yaplrken daha Fransa ile Byk Britanya arasnda sava deklare edilmemiti. Savata Fransz kayplar korkuntu. Fransa ate gcnn ne demek olduunu grmt. rann snr getii haberi zerine Osmanl mparatorluu 23 Eyll 1743de rana sava ilan etti. Memluk sistemi, yani Kafkasyal kleleri satn alp, eitip, sisteme katma tm gc ile devam ediyordu. Hatta bu yzylda metot kendini avantajlar ile tm ynetici zmrelere kabul ettirmiti. Bir ara Memluk beyleri ile yeni Memluklar arasnda bir fark varm gibi olmutu. Ancak bu asrda bu fark da ortadan kalkmt. Her Memluklu istenirse sancak beyi olabiliyordu. Memluklar bir nevi aile gibi olan bayt halinde gruplanmlard. Bu ailelerin en nemlilerinden biri Kazdukliyya ailesi oldu. 1743 ile 1754 arasnda iktidarda olan yenieri kethdas brahim el- Kazdukliden balayarak bu aile tm siyasal ve askeri mevkileri tekeline ald. brahim el-Kazduklinin rakibi Galfiyya ailesini yneten azap kethdas Rdvan Beydi.

Madam Pompadour

157

Fransada ynetimi fiilen icra eden Kardinal Fleury ld. Kral XV. Louis devleti kendinin yneteceini ilan etti. Ama bunu baaramad. Zeki, bilgili ve eli akt ama rkek, psrkt. Ynetim hep birilerinde kald. O ise metresleri ile yaad. Madam Pompadour 1744 ve 1769 yllar arasnda metresi oldu. XIV. Louis, Avrupada srekli bir bar iin, Avrupa hkmdarlar arasnda srekli bir birlik demi ve bunun propagandasn yapmt. Bu propaganday Rahip Saint-Pierre 1743 ylna kadar devam ettirdi. Bu birlik uluslar aras savalar engelleyecekti. Silahlar snrlandracakt. lkelerin paralanmasn nleyecekti. Bunlar yapabilmek iin de birliin bir ordusu olacakt. Rusya ile sve arasnda Abo anlamas imzaland. 1743 ylnda DAlemberd Dinamik adl kitabnda kendinden nceki bulular birletirip, birka yaln ekle indirdi. Bu deneyleri deerlendirme de pratik usuller getiriyordu. Walsh balklardaki elektrii kefetti. 1743de Kopenhagda Mason locas kuruldu. Kuzey Amerikada La Verendrye ailesi kendini kuzey Amerika keiflerine adamt. Pierre ve Franois La Verendrye 1743de Kayalk Dalar kefettiler. 1743 ylnda Fransz heykeltra Robert Le Lorrain (1666 1743) ld. Ransz yazar Charles-Irne Castel de Saint-Pierre (d. 1658), Son Medii Anna Maria Luisa de' Medici (d. 1667), ngiliz tarihi Daniel Neal (d. 1678), Fransz ressam Nicolas Lancret, (d. 1690), Fransz ressam Hyacinthe Rigaud (d. 1659) 1743 ylnda ldler.

Bacchus Le Lorrain

158

Avrupada Eitim

XVIII. yzyl eitimi Avrupada XVII. yzyl eitiminin bir devamyd. Eitimi eletirenler guruba ayrlmt. Bilim adamlar okullarn bilime ve son bululara yeteri kadar yer vermediini sylyorlard. Bir ksmda eitime ie yararlk asndan bakyordu. Bunlar gnlk yaamda kullanlabilecek bilgilerin ncelikli retilmesinden yanaydlar. Son olarak da Locke, Condillac ve Rousseaudan esinlenenler vard. Bunlar eitimin kitaplardan ve laflardan deil, gzlem ve deneyden gemesi gereini savunuyorlard. Bazen ayn kii bu grn n birden savunuyordu. Reformcular retimdeki eksikleri abartp, rakiplerini horluyorlard. Tutucular, ilerleme yanllarn deneyimi ve gereklii savsaklyor diye suluyorlard. Btn bu tartmalarn sonunda retime yeni yntemler girdi ve yarara dnk bir sistem geliti. Reform Fransa, Alman devletlerinde, Rusyada yapld. Dier lkeler ve ngiltere eski klasik eitime, meslein raklk yoluyla kazanlmas ekline bal kaldlar. 6 ile 13 ya arasnda yaplan ilkretim Katolik lkelerde Katolik din okullarnca salanyordu. Zengin ve durumu iyi olanlar bu eitimi evlerinde verdiriyorlard. Kilise ilkretimde ocuu olan baz ailelere yardm da yapyordu. ngilterede de Anglikan kilise ilkokullar vard. Calvin ve Lutheri lkeler, Kutsal Kitab okuma zorunluluu nedeniyle, halka ak bir temel eitim gerekletirmilerdi. XVIII. yzyln ikinci yarsnda ise despotik ynetimler, kendilerine muti uyruklar yetitirmek amacyla devlet retimi kurmaya alacaklard. 159

retim din ve din ahlakn da ieriyordu. Herkese Kainat, aln yazs, bireyin toplumdaki yeri ve rol hakknda gr kazandrlmaya allyordu. Okuma, yazma, hesap yapma verilen temel bilgilerdendi. Bu eitim aslnda okul bitince yaamn kazanlmas iin yetersizdi. lkeler eitime eitli ilaveler yaparak bu a kapatmaya altlar. Ancak baar pek yoktu. Ksa sre iinde Fransa ve Almanyada sadece teknie nem veren okullar alacakt. Yine ksa sre iinde, zel kiiler, belediye ve eyaletler, desen ve matematik reten okullar amaya balayacaklard. Ayrca, orduya subay yetitirmek iin soylu ailelerin ocuklarna mahsus okullarda kuruluyordu. Orta retim, Kilisenin ve devletin gzetiminde, her yerde zeldi. Cizvitlerce, retmen korporasyonlaryla, niversitelerce ynetiliyorlard. Eitim paraszd. Yatl retim iin ise nerede ise herkese burs bulunuyordu. Fransa gibi baz lkelerde zamanla ulusal eitim istenir oldu. Kolej eitimi Rnesanstan beri deimemi pratik bir eitimdi. Bu eitim, rahip, ynetici, avukat ve hekimlerin yetimesine yardmc oluyordu. lk bata temelli ve ciddi bir dil veriliyordu. lk verilen dil Avrupay Avrupa yapan Latinceydi. Sonra Eski Yunancada retiliyordu. Ama yaayan diller ile yaplan bir eitim yoktu. Buralarda her eye Hristiyan Katolik dini asndan baklyordu. Bir sre ideal kabul edilen bu eitim, burjuvazinin kuvvetlenmesi ve ulusal dillerin glenmesi ile eletirilmeye baland. Kolej eitimi, iinde gelecein tccar, sanayici ve tarmclar iin hibir ey yok diye eletiriliyordu. Temel eitimlerini bitirmi, daha st seviyede bilgi almaya hazr olan genler niversitelere gidiyorlard. Ancak niversiteler uygulamalar asndan geri kalmlard. Sonra Almanyadan balayarak uygulamal dersler konmaya baland. Halle, Heidelberg, Gttingen niversiteleri uygulamal kimya ve mekanik derslerini tedrisatlarna ilave ettiler. Ancak din ve Latin profesrlerinin itirazlar karsnda, ksa sre sonra bu dersler kaldrldlar. Habsburglar, ynettikleri lkelerde ve zellikle talya Paviada niversitelerdeki derslere yararl ilaveler yaptlar. Genel olarak ise, yeni retim biimleri eski niversitelerde rgtlenemediinden, niversitelerin yannda akademiler, edebi ve bilimsel kurumlar olarak zel kurulu veya kiilerce rgtlendiler. Artk topuluk, mhendislik, madencilik, haritaclk ve denizcilik okullar almaya balanmt. Buralarda renciler dershanelerde eitli pratik sorunlar zmlyor, planlar iziyor, laboratuarlarda alyorlard. Alt eitim gnnden pratik almalara ayrlmt. Yazn bir blmnde de fabrikalara staja gidiliyordu. Zeka ile el almas i ieydi.

160

Paralayp, Birletirme, 1744

Hidralar

Safevi naibi Nadir ah nce Kerkk zerine yrm, sonra Musulu kuatmt. Ancak Musul iddetle savunulunca, oray brakp, Badata doru gitti. Nadir ah Musulu 300.000 asker ile kuatmt. Celili Hseyin Paa, kenti, ahalinin de yardm ile kahramanca savundu. Temmuz 1744de Nadir ah Kars kuatt. Ancak baarl olamayp, geri ekildi. Avusturya, Lorraine halkndan boyun emesini istedi. Direneceklerin burun ve kulaklar kendilerine kestirildikten sonra aslacaklard. Trembley (1710 1784), svireli bir doa bilimciydi. Hidralar paralayp, tekrar bir araya getiriyordu. Hidralara pek ok eit ba alamt. Filipinlerde 85 yl srecek olan Dagohoy syan balad. Toulon Deniz Muharebesinde Fransz-spanyol kuvvetleri ngiliz filosunu yendi. Peinden Fransa Britanyaya sava at. Kral George Sava diye bilinen nc Fransz ve Kzl Derili sava balad. 161

lk Suudi Devlet, Muhammed Ibn Suud tarafndan kuruldu. Prag Prusya tarafndan igal edildi. Alman rasyonalist filozof Christian Wolff (1679-1744) ld. Aydnlanma ann nl bir dnryd. Wolff, Leibniz felsefesinin savunucusu ve felsefeye ynelik sistematik yaklamyla n yapan biriydi. Felsefenin varoluu deil de, z konu almas gerektiini belirtiyordu. Felsefedeki tm kabul ve sonularn Leibniz'in zdelik ve yeter neden ilkelerinden tretilebilir olduunu iddia etmiti. Evrende yeter neden ilkesinin geerliydi. Evrende her eyin akln egemenlii altndayd. Wolff, dini de elimezlik ilkesine balamt ve vahiye dayanan dinin akla aykr bilgileri kapsayamayacan ne srmt. Wolff'un akla ve inanca, zgrlk ve otoriteye ayn derecede deer veren dini ve ahlaki bir felsefesi vard. Wolff, ontoloji kavramn felsefede ilk kullanan filozoftu. Ontoloji deyince de anlad ey, Tanr'nn, ruhun ve dnyann varln ispat etmek isteyen bir metafizikti. talyan filozof ve tarihi Giambattista Vico (d. 1668), sveli astronom Anders Celsius (d. 1701), ngiliz yazar Alexander Pope (d. 1688), Fransz besteci Andr Campra (d. 1660), talyan besteci Leonardo Leo (d. 1694) 1744 ylnda ldler.

162

Dzensiz ate ama, 1745

Fontenoy Muharebesi

1745de VII. Karl lnce, Maria Therezann kocas I. Franois adyla imparator seildi. Bylece mparator VII. Karl'n lmnden sonra Maria Theresa Kutsal Roma mparatorieliini de elde ediyordu. Teknik olarak e imparatorie olmasna ramen Maria Theresa, de facto (fiili), hkmdard. Mays 1745de, Avusturya Veraset Sava erevesinde ngiltere-Hollanda- Hanover ile Fransa arasnda Fontenoy muharebesi yapld. 50.000 kiilik ordular kar karya gelmiti. Fransa ate gcnn nemini Dettingen muharebesinden sonra bu muharebede de bir daha grd. Sonu belliydi, savata esas ateti ve harekete stn geliyordu. 4 Haziran 1745 ylnda Avusturya Prusya arasnda Hohenfriedberg Muharebesi yapld. Buna Striegau muharebesi de denir. Prusyann banda II. Friedrich vard. Muharebe Prusyann kesin zaferi ile sonuland. Bu da bir Silesia savayd. II. Friedrich savalarnda sava esiri almyor, hepsini ldrtyor veya zorla asker olarak kullanyordu. ngiliz saflarnda ngiliz askerleri dman yaklarken sabrsz davranp, yaylm ate amak yerine pe pee ate ediyorlard. Bu dzensiz atein yaylm ateten daha etken olduu ksa srede anlalacakt. Franszlar da bu tr keyfe gre atei resmi emir gelmeden kendiliklerinden uygulamaya balayacaklard. 1745 Aralnda, Dresden anlamasyla, Silesiann Prusyaya ait olduu onayland. Bu anlamadan sonra Prusya mttefiklerinden ayrlm oldu.

163

Rus ariesi Elizabeth, varisi olmad iin kendinden sonra Rus tahtna kmak zere, bir Alman Dk olan yeeni III. Petroyu hazrlyordu. Elizabeth, Petro iin, kuzeni ile bir evlilik ayarlad. Petro, Christian August (Prince of Anhalt-Zerbst) ile Johanna Elizabeth of HolsteinGottorp kz Sophia Augusta Frederica (daha sonra Catherine the Great) ile 1745 ylnda evlendi. Gen prenses formalite olarak Ortodoks oldu ve Ekaterina Alexeievna (Catherine) adn ald. 1745de Kopenhag Krallk Kurumu kuruldu. 1745 ylnda, Orta Asyada Galdan Tseren ldnde Zungharlar (Cungarlar) hala glydler. Galdan Tseren oullar arasnda i sava kt. Fransada 1745'ten 1754'e dein zaten saylar ok azalm olan Huguenotlara ynelik basklar yeniden artt. Ama artk Fransz kamuoyu bu basklara kar kmaya balamt. Nadir ahn peine, Yeen Mehmet Paa dmt. Revanda Safevi ve Osmanl ordular kaptlar. Yeen Mehmet Paa hastayd, sava srasnda ld. Osmanl kuvvetleri de sava kaybetti. Osmanl ordusu Karsa ekildi (21 Austos 1745). Batda, etrafta pek ok deneyci dolayordu. nsanlar dolaarak ve deneyler yaparak hayatlarn idame ettiriyorlard. Bayla ty ekmek, klcn ucundan kvlcm kartmak gibi gsteriler yapyorlard. Bu deneyler srasnda Leydede ortaya Leyde iesi kt. Bu srada Benjamin Franklin (1706 1790) yldrma kar paratoneri bularak, bir doa olayn hurafelerden kurtard. 1745 ylnda ngiliz parlamentosu cerrahlara bir berat verdi. Cerrahlarda buna dayanarak bir okul ve bir amfiteatr yapacaklard. Ameliyatlar ok acl oluyordu. Hastay uyutacak veya his iptali yapacak bir olanak yoktu. Barta barta kesiliyordu. Yara sonra kzgn demirle dalanyordu. Japonyada isel ke are Konfysn ahlakmyd? ogun, Daimolar, Samuraylar buna yapm gibiydiler. Resmi Konfys, Aoki Bunzo, 1745te hkmet iin HollandacaJaponca szlk yapt. 1745 ylnda brahim Mteferrika ld. O lene kadar basm evi 16 eser yaynlamt. Bu senede 1 eserden az bir sayyd. Belli ki Osmanl Mslman toplumu Tek Dini Kitaplar dnda kitap okumuyordu. ngilterede kadnlar arasnda ilk kriket ma yapld. stanbulda byk bir yangn kt. Kutsal Roma imparatoru Charles VII (d. 1697), talyan violonist ve besteci Tomaso Antonio Vitali (d. 1663), yazar Jonathan Swift (d. 1667), Fransz ressam Jean-Baptiste van Loo (d. 1684) 1745 ylnda ldler.

164

Osmanl ran Anlamas, 1746

Caferilik

Osmanllar ran zerine byk bir sefer yaparak, bu konuyu sonulandrmak istiyorlard. Hazrl gren Nadir ah bar isteinde bulundu. Caferilik konusundaki isteinden vazgeiyordu. Nadir ahn ortaya atp, sava srdrmek iin neden sayd bu husus iiliin genel slam mezhepleri iinde yer almasyla ilgiliydi. Nadir ah Mslmanlktaki blnmeye bir son verip, iilii beinci bir mezhep olarak saydrmak istiyordu. iiliin altnc mam Cafer es Sadk 765 ylnda lmt. Bir fkh bilginiydi. Onun eriat yorumu, Snni eriatna olduka benzeyen Caferi adl bir dini hukuk yorumu olarak ii mezhebine girmiti. Nadir ah da Snni mezhepler yannda Caferilii bir mezhep olarak Snni dnyaya kabul ettirmek istiyordu. ran savann son zamanlar Osmanl topraklarnda gemiti. ran kuvvetleri 14 yldr defalarca Badat, Musul, Kerkk, emahi ve Karsa saldrmt. Zaten her iki tarafta yeni ele geirdii topraklar yerli halkn direnmesi nedeniyle elinde tutamyordu. 4 Eyll 1746 tarihinde yaplan anlama ile IV. Murat zamanndaki snrlara sadk kalnd (Kasr irin Anlamas). 1746 ylnda Eflakta servaj hukuksal olarak kaldrld. Bunu Constantin Mavrocordat salamt. O zamana kadar 3 ile 36 gn aras bir angarya vard. Angarya ylda 12 gn ile snrland. Benzer kararlar Moldavyada da alnd. Ancak Boyarlar bundan hi memnun deillerdi ve karara sayg duymuyorlard. Yeni kylleri egemenlikleri altna alyorlar, ky ortak topraklarna el koyuyorlard. 1746 ylnda am valisi Asad Paayd. Kprl tarafndan kapkulu yenierileri ama yollandndan beri Yerli Ocak (Yerliyya) ile Kapkulu Oca ve onlarn temsil ettikleri mahalleler arasndaki atmalar durmadan devam ediyordu. Bazen bu taraf, bazen dier taraf 165

ar basyordu. Ancak kentte huzur yoktu. Asad paa Yerliyyann en nemli kanad Zorabn oturduu mahalleleri topa tuttu. Peinden de askeri bir harekat ile Zoraba boyun edirdi. Midanda 500 ev yamaland ve ykld. Yerliyyalarn peine dld. Pek ou ldrld, bir ksm srgne yolland. Asad stanbuldan bir yenieri ortas (alay) getirtip, kente yerletirdi. 1746da Sait Mehmet Paa sadrazam oldu. Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin oluydu. 1740 ylnda beylerbeyi rtbesi ile Fransa ve sve elilii yapmt. Reformlar ngren risaleler yazmt. 1746da Fransa, Avusturya Veraset Savalar muahezesinde Hindistanda Madras ele geirdi. Danimarka kral VI. Christian (1730 1746) lnce yerine olu V. Frederick (1746 1766) geti. 1746 ylnda sko matematiki Mac Laurin ld. Diderot kendinin ateist olduunu reddediyordu. Voltairein kitabn eletirmesine karlk, Ben Tanrya inanyorum, yine de ateistler ile pek ala yaarm maydanoz ile baldran otunu kartrmamak ok nemlidir ama Tanrya inanp, inanmamak nemli deildir , diyordu. Tanr olsun veya olmasn, O en yce ve yaraszlar arasnda sralamaya girer . Diderot Pascaln dinsel deneyimini de reddediyordu. Bu srada Diderot sadece bilimin ateizmi rtebileceini sanyordu. Ama ksa sre sonra d dnyann Tanrnn varlnn bir kant olamayacan da anlamt. Falkirk Muharebesinde Jacobitler Britanya hkmet kuvvetlerini yendi. Bu muharebeden 3 ay sonra ise, Culloden Muharebesi (radevl muharebede) Jacobitlerin ilerlemesi tamamen durduruldu. 1896da Princeton Universitesi adn alacak olan New Jersey kolejli kuruldu. Peruda iddetli bir deprem oldu. Alman tarihi Hermann von der Hardt (d. 1660), Fransz ressam Nicolas de Largillire (d. 1656), rlandal oyun yazar Thomas Southerne (d. 1660), sko matematiki Colin Maclaurin (d. 1698), spanya kral Philip V of Spain (d. 1683), Amerikal ressam John Peter Zenger (d. 1697), Danimarka ve Norve kral Christian VI (d. 1699), Aiman doa bilimci Georg Wilhelm Steller (d. 1709), sko air Lady Grizel Baillie (d. 1665) 1746 ylnda ldler.

166

Gemi Mhendislii Geliiyor, 1747

Sava Gemisi

Denizlerde, gemi yapm artk iilerin yapt teknelerden, mhendislerin tasarmlarna doru gelimiti. Gemi boylar byk ticaret gemileri iin 40m, byk sava gemileri iin 60m olarak standartlam gibiydi. Gemi genilikleri uzunluunun te biri veya drtte biri kadard. Dayanklln artmas iin gemi yanlar st tarafa doru tekrar darlayordu. K gverte ortadan kalkmaya balamt. Franszlar geminin su seviyesi altn iri bal iviler ile Donatmlard. ngilizler ise bakr plakalar ile kaplamlard. Bakr plakalar geminin suda kaymasn kolaylatryordu. Ama belli aralklarla deitirildikleri iin pahalydlar. Tek gverteli harp gemilerinde 50 top, 300 tayfa bulunuyordu. ki gvertelilerde 80 top 800 tayfa vard. gvertelilerde 90 120 top, 900 1200 tayfa bulunuyordu. Firkateynlerdeki top says daha azd. Haber iin kullanlan korvetlerde de top vard.

167

Toplar her 5 dakikada bir ate ediyorlard. Top gllesi belli eimlerde 4 Km gidiyor bile olsa, etkili alan 500 600 metreydi. Okyanuslarda gemi rotasnn tespiti hala kolaylam ve hassaslam deildi. Enlem tespitinde pek sorun yoktu. Boylam ise, yava yava 4 dakika fark ile belirlenmeye balamt. Bununla birlikte saatlerden gelen bir glk vard. Saatlerin ayarlar bozulup, hatal zaman gsteriyorlard. Gemiler okyanusta kayboluyor, aranan bir mevkie aylarca varlamyordu. Fransada Kprler ve oseler Okulu ald. Bu modern mhendislik okullarndan biriydi ve rnek oldu. Askeri Akademilerde topuluk okullar da almt. Bu dnemde Fransz mhendisleri tm Avrupann en yetkin mhendisleri olarak grldler. Denizar yerlere giden Avrupallar, ounlukla denizci, asker ve tccardlar. nemli bir kltrleri yoktu. Gz pek, tutkulu, servet peinde kiilerdi. Yerli halkn zerinde korkun bir izlenim uyandrdlar. Buradan hareketle, Avrupa d dnya, Avrupal insanlar kt olarak tand. Dou Asya halklar, agzl, yol iz bilmez bu insanlar yerletirecek bir yer bulamad. inliler bu insanlara bakp yle diyorlard: Barbarlar vahi hayvanlar gibidir ve uygar insanlar olarak grlmezler Onlara kar uygulanacak tek ey iddet ve hileydi Deniz ar yerlere gidenler arasnda yerlilere doru yaklaan sadece, ak zerine kurulmu bir anlaytan hareket eden Katolik Misyonerlerdi. Ancak bunlarn saylar da tm dnyada 3.500 kadard. Ancak Cizvit says, Avrupa krallar bunlara kar sava anca ok azalacakt. Cizvitler ok fazla sayda insan Hristiyan yapamadlar. Ama varlklarn srdrebilecek Hristiyan topluluklar oluturmay baardlar. Osmanllar hem Batda ve hem de Douda bar anlamalar imzalayarak, savasz bir dneme girmilerdi. I. Mahmut bundan istifade ederek baz dzenlemeler yapt. Bayndrlk hizmetlerine arlk verildi. Osmanlnn bana bela olan levent topluluklar temizlendi. Osmanl Toskana Byk Dukalk uyruklarna Osmanl mparatorluunda ticaret serbestisi tand. Toskana, sve ve Norve tccarlarnn da katlm ile Livorno, Selanik, stanbul, zmir ve skenderiye tccarlar arasndaki ilikiler iyice gelitiler. Livorno nem kazand. 23 Haziran 1747de Safevi ah Nadir ah ldrld. lgnn biriydi. Sonunda ona katlanamayan askerler Nadir ah amanszca ldrdler. Cesedi yakld. Kemikleri insanlar zerinde tepinsin diye sarayn giriinde yere kondu. Nadir ahtan sonra ran uzun srecek bir i mcadele iine dt. rann komular rahatlamlard. Nadir ahn komutanlar mirasn paylatlar. Nadir ahn lmnden sonra Hivede de taht kavgalar balad. Bu i sava 20 yl srecekti. Nadir ah'n ordusundaki Afganl askerler Abdali kabilesinden Ahmet Han' kendilerine ah olarak setiler. Ahmed ah, ran hkmdar Nadir ah'n ldrlmesinden (1747) sonra soydalarndan oluan glere dayanarak Afganistan'a yrd ve Afgan ah oldu. Ahmed ah (Abdali) Drrani (1722 1773), Afganistan'n kurucusu ve Drrani hanedannn ilk ahdr. Drr-i Drran (nciler ncisi) unvann almtr.

168

Sadozay ailesinden, Abdali aireti'nin reisi Muhammed Zaman Han'n oluydu. 1737'de tutsak edilerek ran'a, Nadir ah'n yanna gnderilmiti. Ksa srede ahn gvenini kazanarak 1745'te Mazenderan valisi olmutu. Badat valisi Ahmet Paa ld. lene kadar pek az kesinti ile Badat valisi olmu ve tm Irak ynetmiti. Babas Hasan Paa gibi o da sayl valilerden ve seraskerlerden biriydi. nce Hasan paa sonra da Ahmet Paa kle savalardan bir ordu kurmulard. Bir Memluk (Kle) olan Ebu Layla Sleyman Aa, Ahmet Paann kz ile evlenmiti. 15 yl Ahmet Paann sa kolu olarak alt. Ahmet Paa lnce, stanbul Badata merkezden bir vali tayin etti. Ancak Memluklar direniyor, dardan tayin edilen bir valiyi kabul etmiyorlard.

VI. William

1747de Birleik Eyaletlerde (Hollanda) Fransz igal ve basks karsnda, lkenin bana, tek bana bir stadhouder getirildi. Bu kii VI. William of Oranged. Bylece Birleik Eyaletlerde monari benzeri bir ynetim balad. Londra Lock Hastanesinde ilk defa Zhrevi Hastalklar klinii ald.

169

Fransz ve Kzlderili mterek gleri Nova Scotiadaki Grand Prde Britanya kuvvetlerine saldrd. Avusturya Veraset Sava kapsamnda Birinci Cape Finisterre Muharebesinde Britanya deniz kuvveti Fransz filosunu yendi. kinci Cape Finisterre Muharebesinde de Britanya yine galip geldi. Lauffeld muharebesinde ise Fransz kuvvetleri Hanover, Britanya ve Netherlands mterek kuvvetlerini yendi. in ne zaman li blgesinde savasa karsna Rusya kyordu. Bu blgede Ruslar Kalmuklarn ve Kazaklarn savalarna katlyorlard. li blgesi uzun zaman in ile Rusya arasnda bir ihtilaf konusu oldu. Alman air Barthold Heinrich Brockes (d. 1680), Alman botaniki Johann Jacob Dillenius (d. 1684), ransz yazar Luc de Clapiers, marquis de Vauvenargues (d. 1715), talyan besteci Alessandro Marcello (d. 1669), talyan besteci Giovanni Bononcini (d. 1670), ngiliz bilim adam Vincent Bourne (d. 1695) bu yl ldker.

170

Aix-la-Chapelle Antlamas, 1748

Kraliyet Ate Gsterisi

amda erifler ile kapkullar arasnda yeni bir silahl mcadele ortaya kt. Nadir ahtan sonra ran paralanmt. Nadir ahn miraslarn Horasan tand. Horasanda bakenti Mehed olan bir devletik olutu. Afganllar bamszlklarn ilan ettiler. Trk Kakarlar kuzeydeydiler. Onlar da bamszlklarn ilan ettiler. Gneybat randa Bahtiyari ve Zend kabileleri, ran mparatorluunu tekrar kurmaya kalkarak, Zend hanedann oluturdular. Hindistanda Babr imparatoru Muhammed lm yerine Ahmet (1748 1754) gemiti. Ahmette glge bir imparatordu. Aslnda fiilen Babur mparatorluu bitmiti. Avusturya Veraset Sava kapsam iinde byk bir ngiliz donanmas Madrasa saldrd. Fransz Hindistan irketi kuvvetleri ngilizleri pskrtt. Avusturya Veraset Sava Aix-la-Chapelle anlamas ile sonuland. Silesiada Prusya kontrol teyit edildi. Parma, Piacenza, Guastalla spanyaya devredildi. Fransa Aix-laChapelle Antlamas ile1748 ylnda fethetmi bulunduu Avusturya Hollandas topraklarn

171

Maria Theresia'ya geri verdi. Deiimde, Maria Theresia Parma, Piacenza ve Guastalla'y spanya Kral Philipe ( Parma Dk ) brakmt. Madras da ngilizlere verilmiti. Bat Avrupa savalar srasnda (Avusturya Veraset Sava, Yedi Yl Sava) hafif silahl ve cephenin orasna burasna dalm askerlerin (avclar) atlar ok etken oluyordu. Konu ilk olarak Avusturyallarn dikkatini ekmiti. Sava alanna ok sayda Hrvat avc koydular. Avclar bir yere siper alp, ilerleyen dzenli dman birliklerine ate ayorlard. Nian alarak, ldrebildikleri kadar ldryorlard. Topu zerine ate edip, top atelerini bozuyorlard. Dman svarisine yandan ate edip, datyorlard. Yaylm ate de onlara bir ey yapamyordu. Birinci ve ikinci Silezya Savandan galip ktktan sonra, Maria Theresia Friedrich Wilhelm Graf von Haugwitz'n yardmyla lkesini modernize etmeye balad. Ordunun hacmini iki katna kard. Hkmete dzenli bir gelir temin etmeyi salamak iin vergileri artrd. Eskiden birbirinden ayr olan Avusturya ve Bohemya yksek rtbeli memurlarn bir ynetim brosunda birletirerek hkmeti merkeziletirdi. lkesinde adaletten tek sorumlu olan yksek mahkemeyi kurdu. Bu reformlar devleti ve ekonomiyi genelde glendirdi. Theresian Askeri Akademisi'ni ( Dnya apnda ilk askeri akademi ) 1752 ylnda ve bir mhendislik bilimleri akademisini de 1754 ylnda kurdu. Ayrca o Viyana niversitesinde tp fakltesi yapmay istiyordu. Maria Theresia Avusturya Dou irketini yeniden ihya etti. Avusturyada tarm hzla geliiyordu. Son 50 ylda, tarmda verim, ncesine nazaran, %100 artmt. lkeye yeni damzlk trler de getirilerek, hayvanclkta da ciddi ilerlemeler salanmt. Avusturyada ipekli ve pamuklu dokuma fabrikalar kurulmutu. 1748de Londrada byk bir yangn kt. Adam Smith, Edinburghda mektuplarn yaynlamaya balad. Pompeii harabeleri kefedildi. Fransa kral XV. Louis, sosyal statlerine bakmakszn herkese %5 gelir vergisi koydu. Paris parlaman bunu protesto etti. svireli matematiki Johann Bernoulli (d. 1667), Hollandal ilim adam Arnold Drakenborch (d. 1684), Alman orgcu ve besteci Johann Gottfried Walther (d. 1684), ngiliz mimar William Kent (d. c. 1685), Britanyal astronom Thomas Lowndes (d. 1692), sko air James Thomson (d.1700), ngiliz filozof John Balguy (d. 1686) 1748 ylnda ldler.

172

Montesquieu, 1748

Montesquieu

XVII. yzyldan nce bceklerin kendiliinden redii sanlyordu. Geen yzyl bceklerin bir dii ile bir erkein iftlemesinden doduunu deneyler gstermiti. Sonra mikroskop sayesinde mikroplar bulunmutu. Buffon (1707 1788), mikroplar aklamak iin daha nceki kendiliinden reme teorisine tekrar geri dnd. Buffon rahip Needhama bir deney yaptrd. Kzarm etin kaynayan suyunu bir ieye koyup, azn skca kapad. ieyi kln iinde scak tutuyordu. Drt gn sonra spor, mantar, bakteriler ortaya kt. (Buffon hakknda daha fazla bilgi, ld tarih olan 1788de verilmitir.) Buna bakp, Needham, maddenin bitme gcnden bahsetmeye balad. Bu g maddeyi nce bitki haline getiriyor, sonra hayvan oluyordu. 1748 ylnda Montesquieu Kanunlarn Ruhu adl eserini yaynlad. Montesquieu btn hayatn eserine adamt. Btn Doa hayran kalnacak bir mekanizma ile doal kanunlarla dzenlenmiti. Kanunlar, en geni anlamyla, nesnelerin doasndan gelen zorunlu ilikilerdir.

173

nsan toplumlar da doal varlklardr ve doal kanunlara tabidirler. nsanlarn kendi yaptklar kanunlar hem doal kanunlarla ve hem de kendileri ile uyum iinde olmaldrlar. zgr olan insan, bazen kendi kanunlarn bozar. Bundan ktlk doar. nsanlar kanunlarn onlara sayg duymak ve yararlanmak iin bilmelidirler. Her halkn kendine zel kanunlar vardr ve bunlar birbirine uymazlar. Kanunlar, kurulmak istenen veya kurulmu ynetimin doas ve ilkesi ile ilikili olmaldr. nsan nasl fiziksel dnyann kanunlarndan yararlanyorsa, yle sosyal dnyann kanunlarndan da yararlanabilir. nsan doasna en uygun nimet zgrlktr. nsan buna ulamada sosyal kanunlardan istifade edebilir. Montesquieu, bir sosyal mhendisti. Deiim ile zgrle varlabileceini gsteriyordu. Bir devlette iktidar vard. Bunlar yasama, yrtme ve yargyd. Bat Avrupa iin bu iktidarlar birbirinden ayr olmal ve baka baka organlara verilmeliydi. ktidarlar, ancak, byle snrlanabilir ve denetlenebilirdi. Despot rejimlerde ancak byle dta tutulabilinirdi. Bu ayrm yoksa ynetimde halk bile olsa bundan despotluk doard. Montesquieunn Kanunlarn Ruhu adl eseri, pek ok dile evrildi ve byk bir baar elde etti. Pek ok Anayasann esin kayna oldu. Montesquieu bir btn olarak ne kadar ele alnd bilinmez ama para para ok fazla konuulmutur. Halbuki bir eseri paralaynca, btn ile ayn manay verip, vermedii tartmaldr. Montesquieuye gre Fransada asiller Frank fatihlerin torunlarydlar. Tiers-Etat ise boyun edirilmi Galyallardan gelmekteydi. Soylular fetih hakk gerei Fransann malikleriydiler. Montesquieu, asiller iin Monarinin ruhu diyordu. Bu gr, soylularca ok tutulmu ve aristokrat muhalefetin Kutsal Kitab olmutu. Kanunlarn Ruhu adl eserin, XIX. Yzylda yaplacak olan btn politik reformlarda izi vardr. Montesquieu gelene kadar Aristonun anlatt hkmet ekilleri snflandrmas hep kabul grmt. Hkmetler monari, aristokrasi ve demokrasi eklindeydi. Montesquieu ynetimleri zorbalk, krallk ve cumhuriyet diye e ayrd. Cumhuriyetleri tekrar aristokrasi ve demokrasi diye ikiye bld. Montesquieu krallk ile zorbalk rejimlerini birbirinden ayrmt. Krallklarda kanun vardr, zorbalklar ise hibir kanuna dayanmadan ynetilirdi. Cumhuriyetin faziletli lkelerde bulunabileceini sylyordu. Fazilet menfaat gtmeme ve kanaatkarlk demektir, diyordu. Zorbaln ana dayana ceza idi. Montesquieu hkmet ile iklim arasnda da bir iliki kurmutur. Cumhuriyetin tutkularn az olduu kuzey lkelerinde, zorbaln ise scak lkelerde olduunu ileri srer. Monari ise lk lkelerin ynetim ekliydi. Bu fikir daha nce Bodin tarafndan da dillenmiti. Kanunlarn Ruhunun en ilgi ekici yan kuvvetlerin blnmesi ilkesidir. Blnen kuvvetler dierlerini snrlayacandan kanuna dayal bir hkmet ekli yrtlebilinir. ana blm veya kuvvet yasama, yrtme ve yargdr. Bu kuvvetin her biri dierinden ayr ve bamsz organlara teslim edilmelidir. Ancak bu ayrmdan hrriyet kar.

174

Din Korkudan Domutur, 1749

David Hume

1749 ylnda Bodanda servaj hukuksal olarak kaldrld. Servaj kalknca Eflak ve Bodanda yeniden nfus saym yaplp, kyller ellerindeki sr saysna gre snflandrldlar. Boyarlar tarafndan gasp edilenler kimi haklar, snflandrmadaki yerlere gre geri verildi. Harlar kaldrld. Angaryalar saptand ve ylda 10 gn olarak snrland. Bylece kyllerin ar vergilendirme karsnda topraklar terk ederek kamas nlenmi oldu. Kyllerin lkelerine olan ballklar artt. Ancak, bir sre sonra, Eflak ve Bodanda Boyarlarn basks artacak, kyl smrs tekrar younlaacakt. Hindistanda Fransz irketinin bandaki Dupleix, irketin elde ettii haklar koruyabilmesi iin bir nevi otonom devletie dnmek gerektiine karar vermiti. Krallk gibi hareket ederek Hindistan taht kavgalarna kart. Bu mcadeleler iinde Franszlar tarafndan desteklenen prenslikler baarya ulatlar. Kendisinin bal olduu ve ona bal olan subab ve nabablar olutu. Birmanyada (Myanmar) kuzeyden gelmi olan Monlar Hindu kltrn kabul etmilerdi. Bunlar, Birmanyada Pegu devletini kurmulard. Buraya Himalayadan Birmanlar geldiler. Birmanlar da Hint kltrn benimsemilerdi. Mon-Birman atmasndan Birmanlar bu tarihlerde kesin olarak stn ktlar.

175

Venezellada toprak sahiplerine kar yerliler ve zenciler ba kaldrdlar. Buffon 1749 ylnda nsann Doa Tarihi adl eserini yaynlad. Diyordu ki ayr trler ksr filiz verir, halbuki insann btn filizleri bereketlidir. nsan iklim, beslenme gibi nedenlerle eitli rklara blnmtr. Avrupada Beyaz, Afrikada Siyah, Asyada Sar, Amerikada Kzl olan insan ayn insandr. Tad iklimin rengidir, o kadar. nsanlk tektir. Hayvandan akl ve dncesi ile ayrlr. Dnce insann amac ve mutluluudur. Condillac (1715 1780, Fransz) ise Berkeleye kar kyordu. Descartesiydi, mekanizmi kurtarmaya alyordu. Ona gre duyular, bir simgeyle belirlenmi yaln dnceleri veriyordu. nsanlar da bu simgeleri birbiri ile karlatrarak birletiriyor ve bundan bir anlama tarz (dil) karyorlard. Bundan da karmak dnceler tryordu. Btn dnceler, hatta hayal rn olanlar bile, dnm duyulardan baka bir ey deildi. Nesneler bizim dmzda vard. Bilim ise iyi kurulmu bir dildi. Srekli yaplan ey, pe pee analiz ve sentezdir. En stn bilimsel yntemler insan aklnn yaln yntem biiminin aynyd. Bu nedenle de insanlar arasnda aktarlabiliniyorlard. Bilime herkes eriebilirdi. Condillac, eserleri ile zaman zerinde pek byk bir etki yapmt. Bu srada sko David Hume (1711 1776) konuya yle yaklayordu: Duyumlar izlenimleri verir. nsan bu izlenimlerden dnceler retirler. zlenimler esas, dnceler onlarn kopyasdr. Ancak objektif gereklik hibir zaman bilinmez. Bunun iin deney yapmak gerekir. Deney ise snrl olduundan evrensel deildir. Bir deneyin ne sonu verecei bilinemez. Hep ayn sonucu veren deneylerin, tekrar ayn sonucu verecei de kesin deildir. Deneyde zorunluluk da yoktur. Bir olay hep ayn ekilde davranmaya bilir. Deney sonucu olgular biliriz de zorunluluklarn bilemeyiz. te evrensel ve zorunlu olmayan deney, bu nedenle gerek deil, bir yanlsamadr. Bir olaya defalarca ahit olunca, olay balangcnda eski grnt arm yapar. Bu bize evrensellik ve zorunluluk imaj verir. Hume, bilimin temeli olan nedenselliin objektif olmasn inkar ediyordu. Humea gre bilimin grevi, varln anlalmasn salamak deil, pratik yaama klavuzluk etmekti. Esas bilim matematikti. Tm teki bilimler mantkla kantlanamayan olgulard. Hume Tanr kavramna karyd. Din doann dizginlenemez glerinin insanda uyandrd korkudan domutur diyordu. Dinin ahlak ve uygar yaam zerinde ok kt etkiler oluturduunu sylyordu. Hume bu dnceler ile Kant (1724 1804) uyandrd.

176

Bat Avrupa rejimi

Aristokrasi, ay toplantsnda

Bat Avrupa gelimilik aamas bakmndan homojen deildi. Genelde ise eski nitelikleri devam ediyordu. Rejim her yerde tarmsald. Toprak aristokrasisi ve senyrlk devam ediyordu. Gl bir aristokrasi kraln iktidarn az ok snrlyordu. Toprak byk malikanelere blnmt. Senyrlk babadan ola geiyordu ve en yksek otorite olan krala kadar bir hiyerari ve ballk iinde gidiyordu. Asiller topraklarnn bir ksmn kendilerine ayrp, onu kahyalar vastas ile iliyorlard. Avrupann dousuna doru gittike topraklarn ilenmesinde angarya devreye giriyordu. Senyrler topraklarnn geri kalan ksmn kk paralar halinde kylye brakyorlard. Bu kyller batda hr, Elbenin tesinde ise genel olarak serfti. Serfler topra kendileri iin ekip, biiyorlard. zgr olanlar ise haklarn miras yoluyla devrediyorlard. zgrler senyrn rzas varsa iletme haklarn da satabiliyorlard. Btn bu kiilerin senyrn kendine ayrd topraklarda veya atolarnda alma zorunluluklar vard. Bu angaryayd. Batda, ou yerde, angaryann yerini parasal deme almt. Buna ilave senyrn hakkn tanma asndan mal ve para demeleri de vard. Bunlar feodal haklard. Ormanlar, sular gibi yerlerde senyrler bazen kyllere odun, kk toplama halk tanyorlard. Ancak avlanma hep senyrn uhdesindeydi. Senyrn kyl zerinde adalet ve asayi hakk vard. Tabii burada kraln hakk hep saklyd ve en st durumdu. Senyrn adalet ve asayi hakk lkeden lkeye ok deikenlik gsteriyordu. Bir senyrn topraklar zerinde kasaba veya kent geliirken, orada oturanlar senyre kar feodal haklar asndan borlu hale geliyorlard. Ancak kentlerde burjuvazi gelitike, kentler bu bortan kurtulma olanana kavumaya baladlar.

177

Aristokrasi akrabalk balar ile birbirine balanm olarak, feodal haklar ile btn Avrupada byk bir gc elinde tutuyordu. Her ne kadar krallar ok yetkili gibi grlse de aslnda o kadar gl deillerdi. Her yerde burjuvazi aristokrasi ile rekabet halindeydi. Burjuvazi dernekler, belediyeler kuruyordu. Ayrca niversiteler de vard. Tm bunlarn haklar, hukuklar krala imzalatlm belgelerle belirlenmiti. Kral aristokrasinin, burjuvazinin, derneklerin, niversitelerin, belediyelerin hak ve hukuklarn korumak zorundayd. Bu arada bir taraftan da kraln gc gittike byyordu. O byrken eski glerini muhafaza etmeye alanlar ise aralarnda birlikler, ittifaklar oluturuyorlard. lkelerin kendi ilerinde tam bir birlik yoktu. nsanlar hala lkenin sahibinin kral olduuna dair inantan kurtulmu deillerdi. lkelerin eitli eyaletlerinde birbirinden farkl rf ve adetler srp gidiyordu. Zaten krallar da buna karmyorlard. Kral ve burjuvazi genelde ibirlii iindeydi. Ancak burjuvazi kuvvetlendike, kraln yetkilerini ksmaya doru gidiyordu. Burjuvazi duruma gre en yakn mttefiki olarak bazen kral, bazen aristokrasiyi seiyordu. Hatrlanaca gibi, Flemeng lkesinde (Birleik Eyaletler) olduu gibi burjuva kent cumhuriyetleri de vard. Bylece burjuvazi oktan iktidar mcadelesine balam ve baz yerlerde baar da kazanmt. Hollandal ressam Jan van Huysum (d. 1682), ngiliz air Ambrose Philips (d. 1675), Gali matematiki William Jones (d. 1675), Alman air Johann Elias Schlegel (d. 1719), ransz matematiki ve iziki Emilie du Chatelet (d. 1706), Alman violinist ve besteci Carl Heinrich Biber (d. 1681), talyan ressam Maria Oriana Galli-Bibiena (d. 1656), 1749 ylnda ldler.

178

Osmanl Toprak ve Grevler Irs Hale Geliyor

Osmanl brokrasisi kayt tutmutu ama bu kaytlar sistematik deildi. Ayrca belli aralklarla gzden geirilerek yenilenmiyordu. Genel nfus saymlar, nfus hareketleri, doum ve lm kaytlar hem ayrntl deildi ve hem de annda yaplmyordu. Divan Hmayun kararlar bile kark olarak sadece tarih srasna gre kaydediliyordu. Bunlar Tanzimattan sonra tasnif edilerek kayt altna alnacaklard. Kaytlarn basit olup, sistematik tutulmamasnn temel nedenlerinin banda uzmanlamann olmamas ve eleman azl gelmekteydi. Okuma yazma orannn ok dk olduu lkede yeterli memurun bulunamayaca akt. Buraya kadar Osmanl tarihini takip edenler brokraside irsi ykselmelere dikkat etmilerdir. Osmanl memuriyetinin, ilmiye snfnn irsi bir nitelik tad bellidir. Ancak bu herhangi bir kii ykselemez demek deildir. Koullar el vermi ise, en st brokratik grevlere gelmeyi nleyecek bir husus yoktur. Yani Osmanl devlet yapsnda ounlukla devlet grevleri irsi olsa bile, Osmanllarda Avrupann kast benzeri snrlamalar yoktur. Hatrlanaca gibi sistem bozulmaya baladktan sonra tmar sisteminde toprak kullanm da irsi hale gelmiti.

179

Osmanl Ailesi

Aile toplumdaki temel retim birimiydi ve bu haliyle geni aile tipi yaygnd. kuak bir arada yaard. Bu aile, yakn akraba ve karde ailelerini ieren daha geni bir birleik topluluun yesiydi. Aile bir evde veya bir avlu etrafnda dizilmi konutlarda otururdu. Akrabalardan oluan birleik topluluun ise ayn mahallede oturmas genel bir haldi. Osmanl Mahallesi sadece idari bir birim deildi. nsanlarn birbirine zincirleme kefil olduu bir sosyo ekonomik topluluktu. Bunun olumasnda akrabalk dzeni nemli bir rol oynamt. Toplum yeteri kadar gelimediinden aile bireyin garantisiydi. Bireyin doumundan lmne kadar btn toplumsal ilikileri aile erevesinde geliirdi. Bu durumda akraba kayrma da vard ve var olmas normaldi. Doum, aile kadar mahallede de kutlanan ve herkesi ilgilendiren bir olayd. Yeni bir kiinin toplulua katlm amin alay gibi ritellerle kutlanrd. Bnyesinde kuan btn yelerini barndran geni ailenin kadnlar birlikte diker, birlikte klk hazrlar, birlikte gezer ve elenirdi. Ailenin erkekleri alma dnda, inaat, tamirat ve erzak almn yaparlard. Osmanl kentlerinde mahalleler ayrm ve biimlenme ekonomiye gre deil dini aidiyet ve statye gre yaplrd. Deiik dini topluluklar arasnda evlenme btn dier toplumlarda olduu gibi azd.

180

Osmanl toplumundaki Trk veya Trklemi ailelerde ok eli evlilikler ok azd. Genelde aileler tek eliydiler. Buna kar Arap ve dier rklardan Mslman ailelerde ok eli evlilikler, dinin snrlar iinde uygulanyordu. Kadn aile iinde en nemli yeydi. Bu retimin bir fonksiyonu olarak deil, Trk toplumunun geleneksel erevesi iinde byleydi. Kadnn aile ve toplum iindeki stats ocuklarnn says ve yallk ile ykseliyordu. Evlenmelerde her toplum kendi rfne gre hareket etse de slam hukukunda evlenen kadna mehr veriliyordu. Mehr, erkein evlenirken kza vermesi gereken altn, mal veya bir menfaattir. Mehr iki ksmdan oluur: Mehr-i muaccel ve mehr-i meccel. Mehr-i meccel boanmada veya lm halinde ein terekesinden alnr. Nikahn geerli olabilmesi iin mehrin verildiine dair ein rzas mahkeme sicile yazlm olmaldr. Bu byle olmakla beraber, Anadoluda bile evlilik akitleri eri hkmlere uymak yerine rflere gre yaplmas halk tarafndan tercih edilmitir. Ancak her yerde evlenme ve boanmalar mahkeme sicillerine kaydediliyordu. Bu kayt yoksa evlilik yok kabul ediliyordu. Evliliklerde olduu gibi boanma ve zinalarda da Osmanl Hukukular klasik slami hkmlerin sertliine uymam, daha yumuak davranmtr. Osmanl hukukcular recmin nlenmesi iin, ok zor gerekleebilecek kurallar getirmilerdi. rnein zinann subutu iin drt erkek ahit gerekiyordu. Kadnn yemini de kadn kurtaran bir husustu. Osmanlda zina subutuna nerede ise rastlanmaz. Mahalleli uygunsuz iliki kuranlarn evine baskn yapp, onlar tehir ve alayla mahkemeye gtrdnde, verilen hkm zina isnad eklinde olup, cezas krek veya hapistir. Recm Osmanl tarihinde stanbul ve Anadolu, Rumeli byk kentlerinde 1680 ylnda bir kere uygulanm, halk tarafndan hi ho karlanmamtr. Babasz ocuk douran veya nikahsz yaayan kadnlar toplumca iyi karlanmamtr. Bunlar hemen kentin asayiinden sorumlu olanlara haber verilip, teslim edilmilerdir. Osmanl kentlerinde bekar nfusun bulundurulmamasna dikkat ve gayret edilirdi. almak iin gelen bekar erkek nfus, merkezde bekar hanlarnda barndrlp, gz altnda tutulurdu.

181

Dkme elik ve Trk Krmzs, 1750

Benjamin Hunstman'n elik dkm (illstrasyon)

1750 ylnda ngilterede Hunstman, toprak potalarda odun kmr ve cam karm ile demiri eriterek dkme elii yapt. Bu yl kimyac Macquer, Prusya mavisini sanayi retimine uygulad. Daha sonra Bat Trk Krmzsn da elde etmeyi baaracakt. Trk Krmzs demek, Afrika pazar demekti. XVIII. Yzylda birka gayrimslim usta karlarak, Bat Avrupa, Trk Krmzs denen bu krmz rengi rendi. ngiliz askerlerinin bundan sonra giydikleri krmz niforma, bundan sonra bu boya ile yaplacakt. 1750 ylnda ngilterede kan bir kanunla, Kolonilerde demir dkm, hadde ve elik imali yasakland. Amerika bir ivi bile imal edemiyordu. Pratikte ise olup bitene gz yumuluyor, kaaklk da alm ban gidiyordu. Britanya bir yandan da kendine yeterli bir sistem oluturmaya alyordu. Her mparatorluk paras en iyi retebildiini retecekti. Hkmet imalatlara prim vererek, kolonilere gidecek mal miktarn arttrmaya alyordu. Ve ayn zamanda koloniler mallar ucuza alabiliyorlard. te yandan koloni rnleri Britanya pazarnda tekel kurmutu. ngilizler kolonilerden gelen ttn ve ekeri kullanmak zorundaydlar. ngilizler rekabetsiz ortamda pahal mal almak zorunda kalyorlard. ngilterede kereste pahal olduundan, gemi yapmcl da Amerikaya kaymt. 182

Osmanllarda Humbarac Ahmet Paann kurduu mhendislik mektebi, ulemann basks ile kapatld. Ancak ok gemeden ana uygun eitim yapan bir yenisi alacakt. Badatta Memluk basks ile dardan gelen valiler diki tutturamaynca, 1750 tarihinde Paa yaplarak Abu Layla Sleyman Paa Badat valisi tayin edildi (1750 1762). Bundan sonra 1831 ylna kadar Badat valiliine kesintisiz Memluklar tayin edildiler. Badat Memluklar ile Kahire Memluklar arasnda resmi otoriteyi sleni ekli asndan fark vard. Badat Memluklar st yneticisi kendini Paa olarak tantr ve yasalln buradan alrd. Kahire Memluklar ise Paalarn otoritesini iyice yok edip, kendileri en st otorite olarak ynettiler. Ancak Kahire Memluklar, Osmanl beylerbeylerine (vali) hibir zaman kabalk yapmam ve saygda kusur ilememilerdir. Grevinden alnan beylerbeyleri bile gerekli saygy grmlerdir. Ayrca Kahire Memluklar hep Osmanl merkezi ynetimine ballklarn srdrmlerdir. 1750 ubat aynda stanbulda kan bir yangn, 19 saat srerek byk hasar verdi. 10.000 kii ld. Bundan ay nce bir yangn daha kmt. Nadir ahn oullarndan biri Kerim Han Zend (1750 1779) randa kendini naip ilan etti. Zend hanedann kurdu, ancak hanedann mr uzun olamad. Ahmet ah Bahadrn Afgan kuvvetleri randan ekilmek zorunda kaldlar. Bu kuvvetler Herat yaknlarnda bir gecede 18.000 kii kaybettiler. Afganistan yasa bouldu. Kerim Han bakent iraz ok mamur bir hale getirdi, gzelletirdi. airler adna antlar dikildi. Gller her yeri sarmt. Aganistanda Drrani Devleti kurucusu Ahmet ah Kabil ve dolaylarn ele geirdikten sonra Hindistan'a serler yapmaya balad. Lahor'u ve Multan' igal etti. Horasan'a doru ilerleyerek 1750'de Herat ve Mehed'i ald. 1750 ylndan balayarak Avrupada Avusturya kat para kard. Bunu sve, Rusya ve spanya takip etti. Berlin ve Viyanada resmi borsa yoktu. Ama karaborsa vard. Tifs ordularn peinden btn Avrupay dolap duruyordu. 1750 ylnda spanyaya yerleti ve orada kalc oldu. Son zamanda bitkilerin nasl rediine dair sonsuz deneyler yaplmt. Nihayet 1750 yllarnda erkek iek tozlarnn, dii iek tozlar zerine dmesi ile dllenme olduu bulundu. Ancak hayvan remesinin srlar hala ortadayd. Dnlp, dolalp, reme konusunda hala Tanrnn hikmetinden sual olmaz noktasna geliniyordu. Fransada monari imalat tzklerini hafifletti. Portekiz tahtna I. Jose (1750 1777) geti. Portekiz koloniler ile Avrupa arasndaki araclk roln kaybetmiti. Artk ihracat sadece arap ve Brezilya kerestesinden ibaretti. Onu da ngiltereye satyordu. Calvalho e Meloya byk yetki verdi. Sert bir reformcu olan Calvalho

183

engizisyonun belini krd. Artk hkmet izin vermeden kimse yaklamayacakt. Kurtulanlar yenilik yanllaryd. 1750de spanya ve Portekiz anlama imzaladlar. Bu anlama ile Paraguaydaki dinci evrelerin egemen olduu topraklar Portekize braklyordu. Cizvitler bu topraklar boaltmak zorundaydlar. Cizvitler de bakaldrdlar. Anlamay ngiltere tertiplemiti. Bu sayede ngiltere Brezilyaya ilave Bolivya ve Peru yaylalarna giden yollara da kavumu oluyordu. Bu yeni bir kaaklk frsatyd. ngiltere kaakln arttrmaya alyordu. Cizvitler, spanyol ve Portekizlere kar istihkamlar hazrladlar. Savamadan da boyun emediler. Bu srada ilide Arokanlar bakaldrm ve bir devlet kurmutu. spanyann Aroakanlarla savamas gerekiyordu. 1750 ylnda Dnya nfusu 791 milyondu. Bunun ktalara dalm yleydi: Afrika 106 milyon, Asya 502 milyon, Avrupa 163 milyon, Latin Amerika 16 milyon, Kuzey Amerika 2 milyon, Okyanusya 2 milyon. talyan tarihi ve ilim adam Ludovico Antonio Muratori (d. 1672), Hollandal filolojist Albert Schultens (d. 1686), ngiliz yazar Aaron Hill (d. 1685), sko bakan ve yazar John Willison (d. 1680), Japon imparatoru Emperor Sakuramachi of Japan (d. 1720), Fransz yazar Marguerite De Launay, Baronne Staal (d. 1684), Alman besteci Johann Sebastian Bach (d. 1685), Portekiz kral John V of Portugal (d. 1689), Hollandal ressam Rachel Ruysch (d. 1664), Aiman besteci Charles Theodore Pachelbel (d. 1690), Aiman besteci Sylvius Leopold Weiss (d. 1687) Alman matematiki, astronom Johan Gabriel Doppelmayr (d. 1671) 1750 ylnda ldler.

184

Jean-Jacques Rousseau

Jean-Jacques Rousseau

1750 ylnda Dijon Akademisi Bilimlerin ve Sanatlarn ilerlemesinin rflerin dzelmesine bir katls olmu mudur? adl bir yarma dzenledi. Jean-Jacques Rousseau (1712 1778), Diderotnun destei ile bu yarmaya katld. Jean-Jacques Rousseau Cenevrede domutu. Bir saatinin oluydu. Parisli bir kitap olan Didier Rousseau, 1540da Cenevreye gelmi ve vatanda olmutu. Aile saat yapmaya balam ve zengin olmutu. Ancak servet pek ok ocuk arasnda paylald iin JeanJacques babasna den miktar ok fazla deildi. O da onu har vurup, harman savurmutu. Jean-Jacques Rousseau byle bir burjuva kkenden geliyordu. Babas srgnde olan ve annesi len Rousseauyu halalar bytt. Eitimi iin yeterli para bulunamaynca da sanat rensin diye rak olarak verildi. O zaman genel olarak ustann rak zerinde baba otoritesine benzer bir otoritesi vard. Bask ve dayaa dayanamayan Rousseau sonunda Cenevreden Savoie kat. Ve orada, Cenevreden tm kaanlara yapld gibi Katolik yardm ald. Bir sre sonra Katolik oldu.

185

Herhalde ele avuca smamas nedeniyle, Torinoda Katolik misafirhanesinden, cebine harlk konarak sokaa brakld. Bundan sonra serseri ve asalak bir yaam srmeye balad. Ancak onuruna dknd. Ilml bir tipti. ok hissiydi. Kurallar ve ykmllklerle bir trl uzlaamyordu. Bir sre sonra, 9 yl yannda kalaca Mme Warensin yanna snd. Ona seks arkada oldu. Bu dokuz yl Rousseaunun geliiminde nemlidir. Mme Warens entelektel bir kiiydi. Ayrca eve gelip, gidenler de entelektel bir ortam hazrlyorlard. Evde ufak bir kitaplk vard. Mme Warensin evinden ayrldktan sonra Fransaya gitti ve ok eitli ilerde alt. Bu srada Diderot, Grimm, dHolbach ve Mme dEpinay ile dost oldu. Aslnda esas istei, doada tek bana, duygular ile yaamakt. Rousseau, Dijon yarmasnda, sanat ve bilim yetkinletike ruhlar bozulmaktadr demi ve dl kazanmt. Devam ediyordu: Bilimler ve sanatlarn kayna ktlklerimizdir . Rousseau saldrd. Bilim ve sanat vakit kaybdr. Zevkleri bozar, askeri erdemleri ldrr. Kitap basmak ykclktr. Filozoflar arlatandr. Aslnda herkes olumlu bir bak as bekliyordu. Yaygn inan, XVIII. Yzyl insannn atalarna nazaran daha mutlu ve anlaml bir hayat yaad ynndeydi. Rousseau, yaz sitilinden olsa gerek, insanlarn kalbine hitap etti ve kendini herkese kabul ettirdi. Rousseau kutsal bir yazar olmutu. Gittike Filozof olmaktan uzaklat. Bu yarma, bundan sonra Rousseaunun tm eserlerinde grlecek olan nsanlar iyi doar ama toplum onlar kt yapar yargsnn ilk ortaya kyd. Devrimci bir yargyd. Bundan sonra her sosyal kargaann tohumu olacakt. Politik adan Rousseau ok etkili olmu bir dnrdr. Hatta etkisi Montesquieuden bile fazla olmutur. Sadece yaad aa deil, daha sonraki alarda da etkisi devam etmitir. XX. Yzylda bile, hala entelektel evrelerde onun izlerine rastlanacaktr. Rousseau, eserleri kar kmaz kaplan ve nem kazanan bir yazardr. Tabii bunda Masonlar tarafndan desteklenmesi ok nemli bir nedendi.

186

Cenevre

Cenevre

1537den nce Cenevre bamsz bir komnd ve Savoia dkalnn vassalyd. Bir piskopos tarafndan ynetiliyordu. 1537de Calvin Cenevreye ekilince, piskopos oradan kovuldu. Savoia hakimiyeti bitmiti. Kent Savoia hakimiyetinden kurtulmutu ama aralarndaki mcadele hi bitmemiti. Aralarnda pek ok sava yapld. Cenevre bilindii gibi dier kantonlar ile bir ittifak oluturdu. Bundan sonra Fransz ve talyan pek ok Protestan gmen bu kente tand. Bunlar direnli, salam karakterli ve kltrl kiilerdi. Bylece kentin entelektel dzeyi artt. Ancak ortam dard. Herkes birbirini gzetliyordu. yle bir ortam vard ki genelin hayat tarzna uymayan kiilerin hayat ok zor geiyordu. Mahalle basks benzeri bir site basks sz konusuydu. Sonunda uymayan ger, ekip giderdi. Cenevreye yakn tarihlerde gelenler de vard. Bunlar Cenevre vatanda olmadan orada yayorlard. Ynetim grnrde laik bir ynetimdi. Ama, ahlak zabtas grevi yapan ve dinsel inanlar denetleyip, cezalandran Protestan Rahipler Sinodu vard. Bu Sinod byk bir otoriteye sahipti. Sinod bir kiiyi halk nazarnda vahim bir sutan cezalandrd m, artk o kii toplum d oluyor, her trl kamu grevinden de uzak tutuluyordu. Bulunduumuz dnemde, kentin en nemli geliri saatiliktendi. Bu hem bir sanayi idi ve hem de kenti bu meslek gurubunun zenginleri ynetiyordu. 187

Johann Sebastian Bach

Bach, 1750

Toccata and Fugue: http://www.youtube.com/watch?v=ipzR9bhei_o Johann Sebastian Bach (21 Mart,1685 28 Temmuz,1750) dnyaca nl Alman klasik mzik bestecisi ve orgcusudur. Neredeyse btn bireyleri mzisyen olarak yetimi bir ailenin en yksek doruunu oluturan Johann Sebastian Bach genelde yalnzca soyad ile Bach olarak anlr. Bach ailesi XVI. ve XVII. yzyllar boyunca hep mzisyenler yetitirmitir. Sanki dedelerden torunlara dek btn aile bireyleri birbirine mzik ile balanmtr. Bach ailesinin bilinen en eski bireyi Veit Bach 1555de doup 1619da lmtr. Frnc ve deirmenci idi. Wechmar kyndendi. Bir aralk Macaristana gitmi fakat oradaki Katolikler arasnda Protestanlndan dolay tedirgin olmu ve geri dnmt. Cytringen denen kk bir lavta alard.

188

Johann Sebastian Bach ise Johann Ambrosiusun oluydu. Bach ailesi o kadar ok mzisyen yetitirmitir ki Bach demek sanki mzisyen demek olmutu. Bach ailesi aralarnda sk sk toplanr ve mzik toplantlar yaparlard. Bu toplantlara Bach ailesinden 120 kadar birey geldii olurdu. lerinden hibiri varlkl deildi. Johann Sebastian Bach, 21 Mart 1685de dodu, dokuz yanda iken annesini, on yanda iken de babasn kaybetti. Bunun zerine aabeyi olan Orgcu Johann Christoph Bach, kardeini bytme grevini stlendi. J.S.Bach, Lneburgdaki Mattehaus kilisesine soprano olarak girdiinde henz 15 yandayd. O srada besteci Georg Bhm Lneburgda Johannes Kilisesinin Orgculuunu yapyordu. J.S.Bach bu ustadan ok yararland. Bachn org iin yazd ilk eserler Bhmn etkileri grlr. J.S.Bach bilgisini arttrmaya o kadar hevesliydi ki byk bestecilerin eserlerini dinlemek iin Hamburga kadar yryerek giderdi. Orada saray mzisyenlerini dinleyerek sanatn gelitirmeye alrd. Bachn i ilk nemli grevi Saksonya-Weimar dknn orkestrasnda kemanclk greviydi. Bu grevinden ayn yl kt ve Arnstadtda orgcu oldu. Bu grevde orgu kendi kiisel biimine gre al kilise ynetiminin houna gitmiyordu. Cemaati akna eviriyorsunuz eklinde eletiriler alyordu. Bach 1707de Mhlhausendeki Blasius kilisesinin orgculuunu yapmak iin Arnstadt terk etti ve burada kald sralarda kendi akrabas olan Maria Barbara ile evlendi. Bach Barbara ldkten sonra ikinci bir evlilik daha yapmtr. Bach 1708 ylnda Weimar saray orgculuu ile oda mzikilii grevine, 1714de saray orkestrasnn birinci kemanclna atand. 1717de Samuel Dreseden alan Weimar saray kapel ustalna Bachtan baka biri tayin edildi. Bach buna ok sinirlendi ve fkesini o kadar iddetle aa vurdu ki Weimar dk onu drt hafta hapsetti. Leipzigdeki Thomas Okulu ve kilisesinin kantoru lnce, alan kantorluk iin alt kii arasnda Georg Philipp Telemann kilise ynetim kurulunca tekilere yelenerek oybirlii ile seildi. Fakat Telemann bu grevi kabul etmedi. O zaman Bachn ad ileri srld. Ama kurul len Kuhnaunun rencilerinden Cristoph Gaupnerin atanmasn uygun grd. Bir sre sonra Gaupnerden kesin ret yant geldi. Bunun zerine kurul en iyi mzisyenleri elde etmeye olanak bulamadndan dolay orta nitelikli mzisyenlerden semek zorunda kaldn belirterek Bachn atanmasn onaylad. Thomas kilisesindeki koro ve orkestras kantor ynetirdi. Olaan Pazar gnleri mutlaka iki kiliseden birinde kantat seslendirilirdi. Bach kantorluk grevinden baka bir de Thomas Okulunun drdnc ve nc snflarna Latince dersi vermekle ykmlyd. Ayrca niversitenin resmi trenlerinde akademik mzik efi olarak katlmak, okulun belli rencilerine olaan koro dersi dnda org, klavsen, keman retmek de onun grevleri arasndayd. Bunca almaya karn eline geen para ok azd. Ek gelir ise gmlen cenazelerin saysna balyd. Leipzige dndkten sonra Sebastian Bachn hastalklar gittike artyordu. Gzlerinden ok rahatszd. Eskiden beri miyop olan gzleri fazla almaktan ve notalar kopyalamaktan

189

yorulmu grmesi zayflamt. 1749da gzlerine sonulanarak tamamen kr olmasna neden olmutu.

yaplan

ameliyat

baarszlkla

Bachn krl cesaretini, sabrn ve dinsel inancn hi sarsmad. O yine almalarn srdryordu. Gzlerinden dolay karanlk bir odada kalmaya mahkum olmasna kar damad Altnikola son koralini syleyip, yazdryordu. 28 Temmuz 1750 akam saat dokuza eyrek kala, Sebastian Bach 66 yanda yaamdan ayrld. Eserlerinden rnekler: Brandenburg: http://www.youtube.com/watch?v=49IOKnhX0Sk

St. Thomas Church, Leipzig

190

Osmanl mparatorluunda Ticaret Geliiyor

birliki

Forbez ailesi evi, Buca

Osmanl merkezi hkmeti ticareti ve ticaret kapitalizminin gelimesini desteklemeye balamt. Bylece Osmanl mparatorluunun uluslar aras ticaretine Batllar da girmeye baladlar. Eyaletlerdeki konsolosluklar ortaklklar ve irketlemeleri destekliyorlard. Yerli halk, ayanlar ve hkmet grevlileri ile ibirlii iindeki Batlar ve yabanclar, ticaret kapitalistlerinin olumasna katkda bulunuyorlard. Yabanclar Osmanl limanlarnda yerlemilerdi. mparatorluun i kesimlerinde hala kervanlarla yaplan ticarete el atamyor, oralara szamyorlard. mparatorluun iinde yabanclarn el atamad byk ve karmak bir ticaret srp gidiyordu. Kylara yerlemi olan konsolosluklar ve onlarn ortaklar, Osmanl merkezi gc azald lde otoritelerini ne karyorlard. Yabanclar elde ettikleri koullardan gittike daha fazla faydalanyorlard. Bylece kapitlasyonlar gittike geliti. Bununla beraber Dou Akdeniz ve Egede dolaan Osmanl gemilerinin says, bu asrda, XVII. yzyla gre artmt. Kzldeniz zerinden yaplan ticaret de nemini koruyordu. Eski baharatn yerini imdi Arabistan kahvesi almt. Ayrca Hindistandan olsun, inden olsun hala mal ve baharat geliyordu. Mallarn depolanma yeri olarak Msrn rol hi de azalm deildi.

191

XVIII. yzyl boyunca, ticaret ve ilikiler asndan, Orta Douda Fransa ngiltereyi ok gerilerde brakmt. Bunun temel nedeni Franszlarn kolonileri olmamas ve buna karn ngilizlerin Hindistana yerlemeleri ve Amerika ile ilgilenmeleriydi. ngilizlerin Hindistana yerleme giriimleri Msr ve Sveyi gndemlerine getirmiti. Ancak buna ramen Msra nfuz etmekte baarl olamadlar. Fransa ise Basra krfezi azna yerleti ama burada tutunamad. Osmanl limanlarnda yerel ticaret sahipleri Mslman olmayan tebaayd. Bunlar bir yandan komisyon baznda i yaparken, bir yandan da eitli bayraklar altnda gittike nem kazanan bir ticaret gelitiriyorlard. Bu tebaa gittike zenginleiyor ve kendini Trkler karsnda bamsz grmeye balyordu. Gelecekte nce zerkliklerini sonra bamszlklarn isteyeceklerdi. Btn Osmanllar iinde Batllarla en fazla temas iinde olan bu Gayri Mslimlerdi. Bu Gayri Mslimler, zaman iinde, bir stnlk kazanacak ve mparatorlukta oynayacaklar rol tartacaklard. Gelecek asr Osmanldan kurtulu hareketlerine sahne olacakt. Limanda kendileri iin alan Gayri Mslimler, Rumlar, Ermeniler, Hristiyan Suriyeliler, Yahudiler Osmanl uyruu olmann dnda Batllar ile btnlk iinde olmann yollarn aryorlard. Bunlar aznlklar olarak adlandrldlar. Yabanc diplomatlarn korumasn elde etmilerdi. Yabanclar, aznlklar, i birlikiler derken korunma veya himaye grme ne ktka, rvet de geliti. Artk Limanlarda rvetsiz i yaplamyordu.

192

Fransz Ansiklopedisi, 1751

Hindistanda Maratha (Mahrat) peiuas Balaji-Rao, Pencaptayd, raputlara kadar uzanmt. Portekizlerden Bassini ald, Goay tehdit etti. Franszlarn elinde tuttuklar topraklara girdi. Ancak Franszlara kar baarl olamad. Grn, sanki Marathalar tm Hindistan etkileri altna alacaklar gibiydi. Marathalar Hindistandaki sosyal dzeni ykyordu, ticaret olanaksz hale geliyordu. Nizam-l Mlkn mirass Nizam Salabat Jung, Fransz Bussynin Hintli askerleri ile birlikte 1751de Balaji-Raoyu yendi. Bussy 300 Fransz, 1.800 sipahi ve bir topu taburuyla 100.000 Maratha (Mahrat) svarisini bozguna uratmt. Hindistanda Marathalar Fransa (Fransz Dou Hint irketi) vassal olmay kabul ettiler. Ama Marathalar arasnda byk Maratha aileleri ile peiualar ekiiyor, bu da Marathalar zayflatyordu. Fransa, dnyadan olan uzakln hesaplansn diye, ay gzlemlemeye, Umut Burnuna Lacaille (1713 1762) gnderdi. Orada Lacaille, kendine verilen grev dnda, mthi bir hassasiyetle 10.000den fazla yldz saptad.

193

Hindistanda Fransz irketinin askeri gc baarl olunca, benzer bir tekilat ngiliz Dou Hint irketi de kurmutu. Bata Robert Clive vard. ngilizler de Babr Sultanna vassal oldular. imdi Fransz ve ngiliz irketleri sanki Hindistan prenslikleri gibi davranarak taht kavgalar yapyor, toprak ve etki alanlarn geniletmeye alyorlard. Euler, 1751 ylnda, Maupertiusun teolojik dncelerle ortaya koyduu en kk etki ilkesini yeniden ele alarak, biimlendirdi. Doada herhangi bir gelime ortaya ktnda, bu deime iin gerekli etki miktar, mmkn olan en kk miktardr . Euler buradan Maksimis ve Minimis yntemini kard. Onu arl olan maddelerin parabolik hareketine, merkezi bir g tarafndan yaratlan hareketlere, vs uygulad. Bu ilkeden Lagrange faydaland ve onu sistemlere uygulad. Lacaille (1713 1762) Ayla Dnya arasn 85.464 fersah olarak bildirdi. Voltaire (1694 1778) XIV. Louis Yzyl adl tarih kitabn yaynlad. sveli doa bilimci Carolus Linnaeus, Philosophia Botanica adl eserini yaynlad. Sistematik olarak botanik bir snflandrma yapmt. Binomial nomenclature ilk defa bu eserde beliriyordu. DAlembert (1717 -1783) ve Diderot (1713 1784) Fransz Ansiklopedisini yaynladlar. Bu XVIII. Yzyln bir zetiydi. Eser 1751 ylnda yaynlanmaya baland. Ancak siyasi iktidar eserin yaynlanmasn nlemek iin sryle engel karyordu. Ansiklopedinin yaynlanmas 1764 ylnda tamamland. 17 cilt metin ve 17 cilt resimden oluuyordu. Bu eserin hazrlanmasnda 130 nemli meslek sahibi burjuva katlm ve yardm etmiti. Ansiklopedi ancak hali vakti yerinde olanlarn alabilecei kadar pahalyd. Bir ansiklopedi karma fikri XVIII. Yzyln en nemli davranlarndan biriydi. Ansiklopedi sayesinde bilim kk bir aznla ait olmaktan kp, topluma yayld. Ansiklopedinin knda DAlembert, Diderot, Voltaire, Rousseau, Baron dHolbach byk emek harcamlard. Ansiklopedistler, genel olarak, kraln mutlak otoritesini hakl gsteren Tanrsal hakka dorudan hcum ediyorlard. Asil ve rahiplerin imtiyazlarnn manaszln ispatlayarak asil haklarna kar duruyorlard. Ancak, yrrlkteki rejime alternatif olacak bir rejimi ileri sremediler. 1751 ylnda Papa XIV. Benedictus, Masonlukla ilgili 1738 yasan devam ettirdi. Ancak Masonluk hzla yaylyordu. Her yanda yeni localar alyordu. sve kral Frederick I lnce, tahta Adolf Frederick kt. Pennsylvania yasama organ, Benjamin Franklin ve Dr. Thomas Bondu Philadelphiada ilk koloni hastanesini amakla grevlendirdi. Adam Smith, Glasgow niversitesinde mantk profesr oldu. Glasgowda tp okulu ald.

194

Klasik bestecisi ve kemanc Tomaso Albinoni (1671 1751) 1751 ylnda ld. Varlkl bir aileden gelen Albinoni mzikle maddi skntlar olmakszn ilgilenmiti. Ailenin en byk ocuuydu. Babasnn lmnden sonra aile irketlerinin sorumluluunu stlendi. Opera sanats Margherita Raimondi ile evlendi. 1740'da Fransa'da Albinoni keman sonatlarn kapsayan bir eser yaynlanmt. Bundan baka eser yaynlanmadndan, uzun sre, Albinoninin 1740 cvarnda ld sanld. http://www.youtube.com/watch?v=spBOZa87xIY&feature=related

195

DAlembertin nsz, 1751

D'Alembert

DAlembert Ansiklopediye yazd nszde, mekanikilerin ve mekanik bulu yapanlarn neden horlandn anlamadn sylyordu. nsan soyuna bunca iyilii dokunan bu insanlarn hemen hepsi bilinmez; ama te yandan yakp, ykanlarn, yani fatihlerin tarihini herkes bilir. Bununla beraber, akln kavraynn, sabrnn ve kaynaklarnn en hayranlk verici kantlarn aramak iin belki zanaatlarn yanna uramak gerekir. Bir saatin iindeki onca hneri kendilerine borlu olduumuz insanlar, niin g kullanmay alkanlk haline getirmek iin alanlar kadar sayg grmez?

196

XVIII. Yzyln Ortas

The Daily Courant Gazetesi

ngiltere bata olmak zere Bat Avrupa ve Amerika, daha nce bahsettiimiz gibi, Hindistandan gelen basmaya, ince ve renkli pamukluya byk para harcyordu. ngiltere defalarca bu ince pamukluyu Avrupada retmeye alt ama sonu alamad. ngilterede retilen pamuklu Hindistanda retilenden be kat daha pahalya mal oluyordu. ngiltere durmadan pamuklusunu ucuza mal etmenin yollarn arad. Bu almalardan da seri retim tezgahlar ortaya kmasna sebep olacakt. ngiltere Sanayi ana admn atmak zereydi. Bat da uzmanlamak can alc bir nem kazanmaya balamt. Ekonomik, zihinsel ve toplumsal alandaki yenilikler pek ok farkl alanda belirli bir uzmanl zorunlu hale

197

getirmiti. Artk endstri bilimden sadece kuram deil yeni teknoloji de istiyordu. Verim art, yeni makineler, enerji tm bu istekler gittike byyordu. Uzmanlklar gittike bir zincirin halkalar haline gelip, bir birine balanyordu. Bir uzmanlk o ana kadar hi dnlmemi bir alanda bir dier uzmanln douuna neden oluyordu. Sermaye sistemli olarak yeniden yaratld. Gelimelere bal olarak da gittike oald. Grnt durdurulamaz bir moment etkisiydi. Kltrel baarda bir sekinler gurubunun uhdesinde olmaktan kyor, toplumun tm kesimlerine yaygnlayordu. Her ey geniliyordu. Pazar da geniliyordu. Ancak hala alt snflar ok fakirdi. Hala inanlmaz uurumlu bir gelir dalm vard. Kltr paylamaya balayan alt snflar, kltrel adan kendilerini gl hissettike, ekonomik isteklerini de dayatmaya balyorlard. Verimliliin art, sermayenin birikimi, ak bir pazarda yaygnlama, bilimsel ilerlemeler, kltrel yaygnlama ve ilerleme hep beraber toplumsal devrimleri balatacakt. Toprak sahibini gc de ilerlemelere paralel azalyordu. Yerine burjuvazi ve paras gemiti. Batda ller, kavramlar yklyordu. Ama byle bir gelimeyi yaayamayan in ve Osmanl da kalplar vard ve devam ediyordu. Bat 1789 ylnda patlayacakt. Daha 1789 Fransz Devrimine gelmeden Kamu hizmeti, hizmet etkinlii, yararllk tartlyordu. Avrupann pek ok hkmeti kendilerini dzeltmeye ve deien koullara uygun kanunlar karmaya urayorlard. Eski tarmsal toplumda byle deiiklikler imkanszd. Teknoloji retme gc Bat toplumuna zerklii de getirmiti. nsanlar kendi ilerinden kendilerinin sorumlu olduklarnn bilincine varyorlard. Eski toplumlar, retim biimlerinin bir sonucu olarak tutucuydular. En ufak bir deiiklik onlarda korku yaratyordu. Ama bu yeni Bat toplumu srekli yenileme ve ilerleme beklentisi zerine kurulmutu. Deiim kurumsallamt. Londradaki Kraliyet Dernei veya ona benzer kurulular, almalarn eskilerin yerine konabilecek yeni bilgileri bulmaya atamlard. Farkl bilimde uzmanlam kiiler, bilgilerini bir araya toplamaya tevik ediliyorlard. Artk bilgi gizlenmiyor ve tersine gittike yaygnlayordu ve bu isteniyordu. Batda tutuculuk, srekli deiim ve geliim arzusu ile yer deitirmiti. Korkular deiince, arzular da deimiti. Eskiden genlerin kt yola deceklerinden korkulurken, imdi onlarn daha iyi bir yaama kavumas isteniyordu. lerleme, insann ilerlemesi ne kmt. Bu z gveni ve insann istediini yapabilecei inancn arttrd. Ama ne yazk ki, daha nce insann bulduu tm ilerlemelerde olduu gibi bu da eksikti. nsan kendini evresinden soyutlamt. Bu, kainat bir btn olarak dnememe ve insan olduundan fazla nemseme, gelecekte dnyann bana, baa kamayaca felaketleri hazrlyordu. Bulular, aralar ve alma mekanlar insanlar bir araya getirirken, uzmanlklar onlar ayr yollara srklyordu. Artk kiiler kendi uzmanlk alanlar dnda kendilerini yetersiz hissediyorlard. Bylece aydnlar, kendilerine, konularnda nc rol bier oldular. Toplum uruna insanlar bilinmeyene dalmaya baladlar. Sre ister istemez eski kutsal kabulleri de ykyordu. ncleri de kltr kahramanlar haline getiriyordu.

198

nsan doal gcne gittike daha fazla inanyordu. Kendine gveni arttka da evreni anlama becerisine inanmaya balad. Hakikati bulmak iin miras alnan gelenee, bir kuruma, sekinlere veya Tanrdan gelen vahiye ihtiyalar olmadn hissediyorlard. Bir yandan da uzmanlamak demek tmn grememek demekti. Geleneksel ve eski Hristiyan yorumu aydnlar tatmin etmiyordu. Bilimsel ruh deneyseldi. Eski inan balatc bir eyleme dayanyordu. Yeni bilimsel temel bunu varsayamazd. Tanrnn varlna ilikin eski kantlar artk yeterli deildi. Doa bilimciler ve filozoflar, kendilerini, nasl dier olgular kantlyorlarsa, ayn yolla Tanrnn gerekliini de dorulamak zorunda hissediyorlard. Bat Avrupa dncesinin geldii bu merhalede, ateistlik hala nefret duygusu uyandran bir durumdu. Bat felsefesi, st kapal olarak bir Tanrnn varlna inanyordu. Ancak birka kii Tanrnn varlna bir veri gibi baklamayacan anlamaya balamt. Bunun ayrtna varan ve ateistlii ciddi olarak ele alan kiilerin banda Fransz fiziki, matematiki ve teolog Blaise Pascal (1623 1662) geliyordu. Pascaln Tanrnn varl sorununa yaklam, sonular itibar ile devrimciydi ancak onu hibir kilise kabul etmedi. Hristiyan mdafileri Leonard Lessiusun akl kullanarak yapt yaklam yeliyorlard. Pascal, inancn akla dayal bir kabul edi olmadn srarla sylemiti. Tanrnn varln aklla kabul edemediin gibi ret de edilemezdi. Yani oynanan bir kumard. Ancak Tanry semek daima kazanan bir durumdu. Bu durumda risk sonlu, kar ise sonsuzdu. inde ise zenginlikler topraa yatrlmt. Nfus artnca, kii bana den toprak azaldndan toprak fiyatlar da artmt. Jendri veya burjuvazi, Avrupada olduu gibi sanayiyi gelitirme ihtiyac iinde deildi. Hatta Jendri veya burjuvazi toprak mlkiyetinden yle memnundu ki, sanayinin gelimesi balayan her yerde bu gelimeyi durduruyordu. inde maden ocaklar, dkmhaneler, porselen imalathaneleri ve hal, kuma dokuma tezgahlar vard. Bunlarn pek ou devlete aitti. Memur olan Jendri bu iletmelere elinden gelen zorluu karyordu. retimi ksyor, vergileri arttryor, nakliyatta zorluklar yaratyor, satlar kstlyordu. inde en nemli eksiklerden biri de bankalarn mevcut olmayyd. inde banka benzeri yaplanmalar vard. Fakat bunlarn sermayesi azd. Mevcut sermayede kredi amaktan ok dorudan ticari yatrmlara yneliyordu. Bylece inde Sanayi geliemedi. Osmanl mparatorluu ise Bat Avrupaya gre teknik, sanatsal ve dnya gr olarak geri kalmaya balamt. Bunun temel nedeni Mslman dini idi. Tek kitapa balanmak, zamanla ondan baka bir kitap ile ilgilenmemek, aynen inde u-Hinin gsterdii etkiyi gsteriyordu. Tek kitabn iine hapsolmak bir hareketsizlik, duraanlk yaratyordu. Zaman donuyordu. Din tutucular yaratyordu. Tutucular, dini katln verdii g ile aralarnda klan tipi balar oluturuyorlard. Bunlar her frsattan faydalanarak, devletin gidiine mdahale ederek onu tekrar uyuklar dneme geri ekiyorlard. Birok veziriazam kalknp, dorulmay

199

ynlendirmiti, ynlendirecekti. Hatta zaman zaman ksmi baarlar elde ediliyordu. Ancak hemen peinden geriye dnmeler geliyor, baarlar yok ediliyordu.

Rahle

Osmanl tutucu evreleri, kimi zaman ba ese de bir sre krizalit dnemi yaadktan sonra tepkide bulunuyor, geri dn ve kendi grlerini yanstmay baaryorlard. Bu oluum Mslmanln siyasi ynn renmi olanlara hi srpriz gelmemi olmaldr. Artk Byk Tmarlar babadan ola geer hale gelmiti. Ticaret veya baka yollarla para kazananlar paralarn topraa yatryorlard. Bylece Kk Tmarlar saysal olarak azaldlar. Bylece krsal kesimden gelmeyen byk toprak sahiplerinden oluan bir snf geliti. Bu srada kyller zerindeki vergi yk de artmaya balamt. Olaan d vergiler olaan hale geldiler. Balangta ekonomik nedenlerle beleyen isyanlar siyasi ve sosyal nitelie brndler ve Avrupa devletlerince desteklenir oldular. Ancak her eye ramen Osmanl merkez ynetimi hala etkilidir. Ancak anlayn deimesi gerekmektedir de bunu deitirecek eitimden Osmanllar yoksundur. Balkanlar kpr, kprd. Rumelide, daha nce de anlatld gibi, ok eitli nedenlerle, kyller topraklarn terk ediyor, nfus artmyordu. Bunda kol gezen ve byk lmlere sebep olan Vebada ok etkendi. Veba ok eitli kanallardan geliyordu. rnein 1718 Belgrad kuatmasna destek iin arlan Tatarlarla beraber gelmiti. 1738de vebaya tutulan Rus ordusu salgn Ukraynaya yaymt. Avusturya ordusu da vebay Temevar ve Macaristana bulatrmt. Balkanlarda ticaret ve dsatm geliiyordu. Yunanistanda ve Bulgaristanda Osmanl yneticilerinin pek karmad ve yenierilerin de loncalar rahat brakt yerlerde yeni retim merkezleri oluuyordu. Bulgaristann gneyinde aba retiliyordu. Balkanlar ve Rodop, Osmanl ordusuna ve Anadolu halkna kuma ve giysi retir olmutu.

200

Burjuvann Felsefesi

XVIII. yzyl dnce ortam, bir burjuva anlayyd. imdiye kadar olduundan ok daha fazla burjuvayd. Bu anlay aklc, pozitif ve yarara dnkt. Burjuvalarn szcleri effaflk, aydnlk, aklclk, ilkelere sayg istiyorlard. Eitlik, elimezlik, nedensellik ve kanunlara uyum talepleriydi. Her eyi yapabilir ve yarglayabilir olan akl, en nemli grdkleri eydi. Akl yoksa, kaos ve karanlk vard. nsann bilgiye ulamasnda tek ara akld. Akl sayesinde olaylar gzlemleniyor, sonular karlabiliniyordu. nsan iin nemli olan yarar dokunacak bilgilerdi. Yarar dokunmayan bilgi bilgi deildi. Merak amacyla bilgilenmek anlamszd. Bu son sylem, aratrmay kstlayc ve durdurucu bir anlam da tayordu. Ancak bunun ereve dnda dnen pek ok beyinde vard. Dnrlerin ou Allahyd (Yaradanc, deist). Dnerek, bir ilk nedensiz olmaz demilerdi. Bu varlk srf akld. Ancak mthi bir akl bu kadar dakik alan bir evren yaratabilirdi. nsan Tanry tanyamaz. Ne olduunu da bilemez. Ama var olduunu bile bilirdi.

201

Tanr yaratn, kendi ile karmasn, tanrlamasn diye eksik brakmt. Buna ramen mevcut dnya da olabileceklerin en iyisiydi. Bu yukardaki retiye 1737 ylnda iyimserlik ad verildi. Bu yzylda tanrtanmaz filozof says ok azd. Onlarn etkisi de nerede ise yoktu. Toplum bu bir avu garip kiiye ho gr ile bakyordu. Nerede ise tm filozoflar yle dnyorlard: Tanr tarafndan yaratlan ve dzenlenen dnya, insanlar toplum iinde yaamak zorunda brakyor. O zaman akl kullanlp, toplumlar dzenleyen yasalar bulunmalyd. Ayrca doal yasalarla olumu doal bir hukuk vard. nsan bu doal hukuku kanunlatrmalyd. Doal yasalara uygun doal bir ahlak da vard. nsan bu ahlak ilkeletirmeliydi. Duygularmz dinlersek yeryznde mutluluk yani zevk iin var olduumuz zannedilebilinirdi. nsan bencildi. Ama akl, insana, karlkl yardmlamay ve karlkl grevler yklenmeyi gsteriyordu. Buradan da ahlak kyordu. Bu ahlaktan da kendine yaplmak istenmeyeni, bakasna yapma gibi kurallar kard. Gn bitiminde kii kendi ile hesaplaarak, ac m yoksa mutluluk mu ar basm irdelemeliydi. Bir insan kt hareketler yapyorsa, mutsuz olurdu. Ahlakl davranyorsa mutlu olurdu. Bu ikili durum, ruhun lmszlne ve lmden sonra ceza fikrine yol amt. br dnyadaki ceza hakszl gidermenin yolu olarak grlmt. Halbuki insanlarn bu gr doru deildi. nsanlar ceza fikri nedeniyle ac ekiyorlard. Bu fikir mutsuzluk douruyordu. Doal olmuyordu. Zaten br dnyada, dller ve yasalara bavurarak, hakszl gidermek de Tanrnn teklik ve gc ile uyumuyordu. Toplumlarn rgtlenmesi insann mutluluu iin olmalyd. Bu amala, en bata, insanlar kendi aralarnda, doal afetlere ve dmanlara kar birlemek zere bir anlamaya varmlard. Bu szlemeye doal haklarnn korunmas da girmiti. Toplumsal rgtlenme de insann mutluluu doal haklara saygya balyd. nsanlar hkmetleri bu haklar gvenceye almak iin seerlerdi. Bylece bir szleme de ynetenler ile ynetilenler arasnda oluuyordu. Ynetilenler, szlemeye uymayan, doal hakka saygszlk eden veya etmeyi deneyen yneticiyi deitirebilirlerdi. Bylece Bakaldr Bir Hak oluyordu. Bununla birlikte, hkmetler grevlerini gerekletirebilmek iin btn yetkilere haiz olmalydlar. Cumhuriyetlerde yaps gerei, blnmeler oluyordu. Bu blnmeler cumhuriyetleri ykabilirdi. Ancak monariler sayesinde, zgrlkler ve toplum halindeki insanlarn yararlanabilecei mutluluklar garantilenebilinirdi. Monarik hkmetin ba sadece filozoftan bilgi almalyd. Bu kurama Aydn Despotluu (ntellectual Despotizm) kuram dendi. Zamannda byk bir baar kazand. Filozoflarn fikirlerini dnyaya en iyi Mason localar yayyordu.

202

Aydn Despotluu

zgrlk

nsan haklar salanmalyd. zgrlk en nde geliyordu. Klelik ve servaj kaldrlacakt. Seyahat, Ticaret ve Sanayi zgrlkleri herkese tannacakt. Tannacak zgrlkler iinde, snrl bile olsa, siyasi zgrlk yoktu. Dnce ve Din zgrl yoktu. Buna karlk tm insanlar aydnlanana kadar hogr olacakt. Filozoflar dncelerini aklayabilmeliydiler. Bunun iin onlarn konuma zgrl olmalyd. zgrle saldr zgrl olmamalyd. Hkmdar kanun karsnda eitlii salamalyd. Doutan ayrcalklar olmayacakt. Herkes ruhban ve asiller dahil vergi verecek ve ayn mahkemelerde yarglanacaklard. Btn meslekler herkese ak tutulacakt. Bylece yksek makamlara en iyiler gelebilecekti. nsanlar yetenekleri asndan eit olmadklarndan servetlerinde eitsizlik vardr. Mlkiyet zgrln kullanlmasndan doard. Bu nedenle kutsald. Hkmdar mlkiyetin dokunulmazln ve servetlerin eitsizliini srdrmekle grevliydi. En zenginlere ve tanmaz mlk sahibi olanlara yasama yetkisi tannmalyd. Bylece devlet servet ve yetenekler aristokrasisi olacakt. Halk aydnlanana kadar pek insan deildi. Ahmak ve barbard. Adalet yumuak olmalyd. Topluma yararl eylemler desteklenmeli, olmayanlar engellenmeliydi. Sorgulamadaki ikence uygulamas adil deildi. kenceye, orantsz

203

cezalandrmalara, dine kar ilenen sularn cezalandrlmasna son verilmeliydi. Dine kar ilenen sular Tanr cezalandrrd. lm cezas, ancak, toplumun geri kalann baka trl kurtarmak mmkn deilse kabul edilebilinirdi. Sulanan kiiye mahkeme karar verene kadar susuz olarak baklmalyd. Suluya sevecen davranlmal, ceza deil eitim ne alnmalyd. Sava bir utan kaynadr. Ancak kendini savunmak iin kabul edilebilinirdi. Asker her istediini yapamazd. Doal kanunlara tabiydi. Mert olmalyd. nsanl aydnla kavuturacak olan eitimdi. lerlemenin en gl arac oydu. Eitim devletin kontrolnde olmak zorundayd. Burada yetenekler kefedilip, ynlendirilecek; ayn ruhla donanm yurttalar yetitirilecekti. Eitimde ama sadece salkl kafalar deil ayn zamanda salkl bedenler de yetitirmek olmalyd. Her lkede kendi dilinde eitim verilmeliydi. Tarih, corafya, doa bilimleri, matematik, fizik retilmeliydi. renim en az bir el emei almasn kapsamalyd. Yukarda zetlenen Aydnlk felsefesi hkmdarlarn houna gidiyor ve onlar tarafndan destekleniyordu.

204

Bilim Geliiyor, 1752

Yldrm

Hindistanda Fransz irketi, ngiliz irketi ile ba edemiyordu. Dupleix destek istedi. Ama Law keliden beri parasal destei bitmiti. Fransada hkmet de bartan yanayd. Dupleix grevden alnp, yerine Godeheu yolland. Euler, 1752de Le Monnierin (1715 1799) almalarn dorulad. Satrn ve Jpiterin eitsizliklerinin nedeni birbirlerini ekmeleriydi. Newton ve Euler, Gne sisteminde kendiliinden bir denge yok diyorlard. Newton, bu dengesizlii gl bir elin zaman zaman mdahalesi sayesinde giderildiini dnyordu. Bu Tanrnn gerekliliini gsteren bir olayd. Halbuki, deneyler gsteriyordu ki Ayn ve Jpiterin ortalama hzlar artyordu. Satrnnki ise azalyordu. Ay dnyadan kopup gidecekti. XVIII. yzylda pek ok nemli bulu zerinde allmtr. Yldrmsavar, otomobil, tren, buharl gemi, telgraf, telefon, hava yolculuu bu zerinde allan konulardandr. Yldrmsavar, Franklin tarafndan bulundu. 1752 ylnda Franklin yldrmsavar evinin damna yerletirdi. Yldrmsavar 2 yl iinde yaygnlamaya balad.

205

Britanya mparatorluu 1 Ocakta Gregorian Takvime geti. Kuzey Amerikadaki ilk hastane olan Pennsylvania hastanesi ald. lk Kanada gazetesi olan Halifax Gazette yaynland. Moskovada byk bir yangn kt. 18.000 ev yok oldu. svireli matematiki Gabriel Cramer (d. 1704), ngiliz topograf Francis Blomefield (d. 1705), Doa bilimci Fredric Hasselquist (d. 1722), Ressam William Bradford (d. 1663), Aiman bewsteci Johann Christoph Pepusch (d. 1667), ngiliz matematiki William Whiston (d. 1667), talyan ressam Jacopo Amigoni (d. 1675) 1751 ylnda ldler.

206

Cerrahlk Eitimi, 1753

Berber Cerrahlar

imdiki Vietnamda, Tonkin deltasna, asrlardr inden Annam denilen halk iniyordu. Bunlar Kamboyallar yerlerinden oynatp, itiyorlard. 1753 ylnda Kythoya vardlar. Annaml senyrler arasnda savalar hi eksik olmuyordu. Bu srada Hristiyanlarda haraca kesiliyor, misyonerler ikence gryorlard. 1753te Paris bilimler Akademisi, rzgar gcnn yerine geecek aralar konusunda bir yarma at. Marki de Jouffroy-dAbbans aratrmalarna balad. 1753te, Fransada, Krallk Cerrahi Akademisi kuruldu. O tarihe kadar cerrahlar iyi birer pratisyen idiler ve hekimlerin sylediklerine gre hareket ederlerdi. ou mesleine berber dkkannda balamt. Zaten baz kk ameliyatlar ve diilik berberlere braklm ilerdi. Cerrahlar byk pratik bilgileri sayesinde gittike bamszlk kazandlar ve nihayet 1753 ylnda zel bir renim hakkn aldlar. Tptaki pek ok gelime cerrahlar sayesinde olmutu ve olmaya devam edecekti. nk onlarn hayat insan vcudu iinde deneylerle geiyordu. svire Gregorian takvime geti. Britanya vatandalk hakkn Yahudilere de uygulamaya balad.

207

Wenzel Anton, Prince of Kaunitz-Rietberg, 1753de Avusturya babakan ve d ileri bakan oldu. Maria Theresann ona sonsuz bir gveni vard. 1794de lene kadar imparatorluu ynetti. Kont Kaunitz, Alman imparatorluu adn tayan Avusturya, Macaristan ve Bohemya'y yani bugnk ek topraklarn elinde tutan, Adriyatik kylarna inen byk bir imparatorluun babakanyd. Avusturya'nn maliyesini, sanayilemesini organize etti. ok ince hesaplar becerebilen tipik bir barok devlet adamyd. rlandal fiziki Sir Hans Sloane (d. 1660), rlandal filozof George Berkeley (d. 1685), besteci Giacomo Facco (d. 1676), Rus fiziki Georg Wilhelm Richmann (d. 1711), Aiman mimar ve mhendis Balthasar Neumann (d. 1687) 1753 ylnda ldler.

208

Para Hibir eydir, 1753

Johannes Adam ve Simon Oertel Kral III. Georgeun heykelini deviriyorlar.

Montesquieunn takipileri arasnda iktisata el atanlar oldu. Bunlar yle bir fikirde birletiler: ktisadi olaylar nesnelerin doasndan kan kanunlara uyarlar. Bu kanunlar Tanr koymutur. Onlar Doa kanunlarnn bir parasdr. Ve tabii en iyileridir. Para hibir eydir. Ksr bir aratr. Esas zenginlik ortaya bozulmadan tketilen katksz bir rn koymaktr. Bunu sadece tarm verir. Sanayi katksz rn vermez. Sanayi maddelerin biimini deitirir. Yararl nesneler yaratr ama maddeyi de bozar. Ticaretin yapt ise maddeleri bir yerden bir yere tamak ve dei doku yapmaktr. Sadece tarm, yeni bir madde yaratarak, btn dierlerine olanak salar. Bylece esas deerli olan snf, topra deerlendiren tanmaz mlklerin sahibi olan snftr. Sonra iftiler gelir. Onlar dier ksr snflar izler. Her ey tarmsal retime tabi olmaldr. Bylece, ortak mlkiyet kaldrlp, bireysel mlkiyet arttrlmaldr. Tarm kolektif ykmllk ve feodal basklardan kurtarlmaldr. Tanmaz mlkiyet desteklenmeli, ticaret zgrl ile pahallk salanmaldr. En nemli olan nfus art deil, zenginliin artdr. Mlkiyet doaldr, dolays ile doal hukuka girer. Mlkiyet hakknn kullanlmasn salayan zgrlk de doal bir kanundur. Bunun gibi gvenlik, eitsizlik, despotluk da yledir. 209

Despot vergilerini katksz rn ortaya koyan mlk sahiplerinden alr. Bylece despot ile mlk sahibinin karlar birleir. Bunun bilincinde olunmaldr. Doal kanunlar hesaba katarak, despot, mlk sahiplerinin temsilcilerini yanna almaldr. Bu iktisadi bilime o zamanlar physiocratie (fizyokrasi) dendi. Bu gr byk skse yapmt. Bazlarnca da bir din gibi algland. Montesquieunn fikirlerinden hareketle onu yaratan Quesnaydi (1694 1774). Turgot (1727 1781), genel olarak Quesnayi takip etse de, kar kt yanlar da vard. XVI. Louisnin bakan da olacak olan bu zat, Gournay (1712 1759) ile birlikte bireyleri zgr brakmann yanndaydlar. Herkes kendi karn bakasndan daha iyi bilirdi. Sloganlar: Braknz yapsnlar, braknz gesinler di. Bu slogan Liberalizmin slogan olacakt.

210

George Berkeley

George Berkeley

George Berkeley (1685 1753), dnyada yalnzca ruhlarn ve bu ruhlarn idelerinin var olduunu, buna karlk maddenin var olmadn ne sren ngiliz dnrdr. Dublindeki Trinity Kolejinde eitim grm rlandal bir Protestand. Felsefi almalarn (1709da Yeni Bir Grme Kuram Ynnde Deneme , 1710da Beeri Bilginin Prensipleri Hakknda ve 1713te Hylas ile Philonous Arasnda Konuma ) henz yirmili yalardayken yaymlad. Kuzey Amerikada yksek eitimi gelitirmek iin ok urat. Bu amala yln Amerikan kolonilerinde geirdi. Rhode Islanddaki iftliini ve ktphanesini, 1701de kurulan Yale niversitesine brakt. Berkeley 67 yanda Oxfordda ld. Berkeleye gre var olmak bilmek veya bilinmektir. Renk onu gren, koku onu duyan iin vardr. Onlar var eden, bizim onlar anlayan (bilen, idrak eden) varlmzdr, ruhumuzdur. Berkeley ruhu ve duyumcudur. Der ki, ruhtan ayr bir madde yoktur. Zaman ruhtaki fikirlerin devamdr. Mekan ise ruhun dnda var olamaz. Berkeleye gre insan sonsuz gl ruhun etkisi ile fikirler idrak eden ruhtur.

211

Hindistanda ngiliz Fransz Mcadelesi, 1754

EastIndiaman

stanbulda 2 Eyll 1754 gecesi meydana gelen depremden sonra padiah I. Mahmut ehri terk etti. Osmanl Padiah I. Mahmut 13 Aralk 1754 ylnda midesinden rahatszd. Cuma namazndan dnerken at zerinde ld. 60 ila 61 yalarndayd. Yerine kk kardei III. Osman padiah oldu. (1754 1756). I. Mahmutun saltanat 1730 Patrona Halil ayaklanmasnn kt koullarnda balamt. Rusya, Avusturya ve ran savalar sonrasnda 1746 1754 aras bir bar dneminden gemiti. I. Mahmut dneminde ynetim srekli yeni bir yenieri bakaldrsndan kanmaya alt. Bunun iin kapkulu maalar zamannda dendi. Dier yandan da kaleler ina ederek ve bu

212

kalelere tam otorite sahibi komutanlar komutasnda garnizonlar yerletirerek, imparatorluun snrlarn korumaya alld. Bu dnemde ayan daha g kazand. Ancak kazandklar g devlet ile uyumluydu. Sonuta iktisadi durum dzelmi, hazine dolmutu. Yine onun devrinde nceki dnemlerde bitmeyen inaat ileri tamamlanp, Taksim su datm merkezi gibi sistem almalar yapld. stanbulda 60dan fazla eme yapld. Bu rnek dier ehirlerde de takip edildi. I. Mahmut Sebkati mahlas ile iirler yazyordu. zellikle bestekar olarak tannm bir mzisyendir. Yazd 4 saz eserinin notalar gnmze kadar gelmitir. Yeni padiah III. Osman, ehzadeliinde hep kapal kalm, zor bir hayat olmutu. Sinirli ve kararsz bir tipti. Kimseye gveni yoktu. Ona da gvenilemezdi. Ufak bir eyden phelenerek en yakn adamlarn ldrtrd. Aceleciydi, ilerin hemen yaplmasn ister, zaman tanmazd. Rvetten nefret ederdi. Bu nedenle en sevgili adam Veziriazam Ali Paay ldrtt. Kararsz ve gvensiz hali ile devlet ilerine karan III. Osman nedeniyle veziriazamlarn eski nfus ve yetkileri silinmiti. Deerli devlet adamlar sk sk yer deitiriyor, bir ie sahip olamyorlard. 1756 ylna kadar sekiz sadrazam deiecekti. Haftada kez kyafet deitirerek stanbulda dolard. Kadnlarn sokaa kmasn yasaklamt. arap satn yasaklad. Mslman olmayanlar dinlerini belirten bir giysi giymeye zorlad. Ama btn ald nlemleri halk pek iplemedi. Uygulamalar ok kstl bir evrede kald. Cezayirde istikrarl giden day ynetimi, ok ksa bir sre iin dalgaland. htilal oldu. Bir gnde 5 day i bana geldi. Sonra sular duruldu ve istikrarl ynetim devam etti. Bu bir i kazasyd. 1754de Hindistan Babr mparatorluunda ah Ahmet ld, II. Alemgir (1754 1759) glge imparator oldu. 1754de Hindistandaki ngiliz ve Fransz irketleri bir anlama imzaladlar. Buna gre, her iki irket de karlkl olarak tm Hintli unvanlarn terk edeceklerdi. Yaptklar korumaclklar brakacaklard. Kendi acentelerinin bulunduu kentler dnda elde edilen yararlardan vazgeeceklerdi. Bu anlama ngilterenin aleyhineydi. nk ngilizlerin elinde kentlerin dnda alan yoktu. Franszlar ise 130 milyon insann yaad geni alanlar ellerinde tutuyorlard. Uzun vadede ngiltere buna raz olamazd. Avrupa tp eitimine gittike daha fazla nem veriyordu. 1754 ylnda Avusturyada ilk niversite klinii ald. Bylece doktorluk eitimi grenler hastanelere gitmek yerine niversite iinde kalarak eitimlerine devam edebileceklerdi. Amerikada George Washington, 1754'de Virginia eyalet milisinin komutanlna getirildi. Bu sre iinde Washington, Virjinya'nin (Virginia) bat snrnda bir dizi kale kurdu ve Ohio Vadisine giren Franszlarla mzakereleri yrtt. Artan gerilim Franszlarla ve onlarla mttefik yerli kabilelerle Fransz-Kzlderili Savana sebep oldu. (" French and Indian War , 1754 1763).

213

nsanlar Arasnda zerine, 1754

Eitsizliin

Kkeni

Jean-Jacques Rousseau, 1754 ylnda nsanlar Arasnda Eitsizliin Kkeni zerine adl denemesini yaynlad. Bu eserde, herkesin yapt gibi, cana yakn bir vahinin portresini izdi. Bu igdleri ile hareket eden bir insand. Rousseau Dnme doaya kardr. Dnen insan soysuzlam hayvandr diyordu. Doann iinde yaamak ve gelen felaketler insanlar baka insanlarla birlemeye itmitir. nce avcdrlar. Sonra oban olurlar. Aralarnda yaptklar toplantlarda kskanlk, uzlamazlk, guru ve nefret vardr. Demir bulununca bundan tarm kmtr. Buradan da bireysel mlkiyet meydana gelir. te bireysel mlkiyetin kt an sonun da balangcdr. Mlkiyetten eitsizlik, rekabet, dmanlk, snf mcadelesi ve savalar domutur. nsanlar ktdr. nsan doas ise iyidir. nsan byle dibe iten nedir? Yapsal deiiklikler mi? lerlemeler ve edinilen bilgiler mi? Bunlar deilse ne?

214

nsanlar Arasnda Eitsizliin Kkeni zerine Rousseaunun en ok okunan eseridir. Bu kitap halka eitlik fikrini yayan esas eserdir. Rousseau, insanlarda Varol olan eitsizlii ikiye ayryordu. Birincisi beden, kuvvet, zeka ve enerji farkl gibi doal ayrlklardr. Dieri sosyal koullardaki farkllktr. Bu iki eitsizlik birbiri ile akmyordu. Rousseaunun zel mlkiyetin douunu anlatt para mehurdur. Bir toprak parasnn etrafn itle, ya da hendekle evirip buras benimdir demeyi akl eden ve kendine inanacak kadar saf kimseler bulan ilk insan, medeni toplumun gerek kurucusudur. Birisi kp kazklar skerek veya hendei doldurarak soydalarna: Bu sahtekar dinlemeyin sakn, rnlerin herkesin mal olduunu, topran ise kimsenin mal olmadn unutursanz, mahvolduunuz gndr! diye barsayd, insanl nice cinayetlerden, savalardan, ldrmelerden, sefaletten ve tyler rpertici durumlardan kurtarm olurdu. Rousseau servet farkllamasndan Kapitalizmin olumasna geerken, zenginlerin kendilerine saldranlar nasl kendilerini mdafaa eden askeri kuvvetler haline getirdiklerini anlatr. Devlet ise egemenleri, ezilmilere kar koruyan bir alettir. Rousseauda, bir snfn yararna dierlerinin soyulmamas iin topran ve tm alma aletlerinin mlkiyetini kiilerden geri almak istemenin btn tohumlar bulunmaktadr. Bunlar kolektivistlerdi. Ama Rousseauda, her trl politik yaplanmay kaldrmak isteyen anaristlerin de dayanaklar vard. Anaristler politik yaplanmay kaldrarak yneticilerin elinden zorbalk ve hortum imkanlarn kknden almak isteyeceklerdi. Orta Asya steplerinde Cungarlarda Goldan erengin peinden kan i taht savalar srasnda, tahta hak iddia edenlerden biri de Amursonayd. Amursona in himayesine girmi ve bu sayede 1754 ylnda Cungar tahtna kmt. Cungarlar (Zunghar, Dzungar) okunur ve incelenirken zaman zaman Oyrat ve Kalmuk adlarnn birbiri yerine kullanld unutulmamaldr. Jumonville Glen Muharebesi ile Kuzey Amerikada Fransz ve Kzl Derili sava balad. Savan devamnda George Washington, Necessity Kalesini Fransz komutan Louis Coulon de Villierse teslim etti. Albany Kongresinde Kuzey Amerikadaki Britanya kolonileri bir araya gelerek, aralarnda birlik oluturmay konutular. Kral II. Georgeun kraliyet tz ile Colombia niversitesi kuruldu. Norveli yazar Ludvig Holberg (d. 1684), ngiliz fiziki Richard Mead (d. 1673), ngiliz tarihi Thomas Carte (d. 1686), Alman ilozof, matematiki ve doa bilimci Christian Wolff (d. 1679), talyan matematiki Jacopo Riccati (d. 1676), Fransz yazar Pierre-Claude Nivelle de La Chausse (d. 1692), ngiliz mimar John Wood, the Elder (d. 1704), Fransz matematiki Abraham de Moivre (d. 1667), inli yazar Wu Jingzi (d. 1701) 1754 ylnda ldler.

215

Kkn Kazma, 1755

in Askeri

Ocak 1755de Hali dondu. Eyll aynda stanbulda byk bir yangn kt. stanbulun te ikisi zarar grd. Aralk aynda Nur-u Osmaniye Camii ibadete ald. Fransa ve ngilterenin Osmanl mparatorluu ile olan ilikileri dzgn gidiyordu. 1755de Fransa stanbula eli olarak Charles Gravieri atad. O da yanna sekreter olarak yeeni

216

Baron de Tottu ald. Baron de Tott bir Macar soylusuydu ve 1774den sonra Osmanl ordusundaki kkl reformlarn banda bulunacakt. Osmanl mparatorluunda, ticarette, i Pazar hala d pazardan ok daha nemliydi. Ticaret yollarnn kesime noktasndaki Msrda toplam ticaretin iinde mparatorluk ii yaplan Akdeniz ticareti % 50, Dou ticareti % 36, Avrupa ile yaplan ticaret ise % 14 yer tutuyordu. Osmanl mparatorluu hala ok bykt ve kendine yetiyordu. Msr Sudanla da etkin bir ticaret iindeydi. Ylda Darfur kkenli 5.000 6.000 kle, fildii, zamk geliyordu. Msr her yl 100.000 kental kahve alyordu. Bu Yemen d satmnn yarsyd. Bu, ayn zamanda, Msrn dardan aldklarnn da te biri kadar tutuyordu. Bunun 15.000 kentalini stanbul tek bana, 50.000 kentalini ise Osmanl ticareti Msrdan ekiyordu. Krm Han Arslan Giray 7 yllk bir saltanattan sonra azledildi. Yerine kuzeni Halim Giray getirildi. O da 2 yl tahta kalp, 68 yanda lecektir. 1755 ylnda Qing Hanedan Ghuljaya saldrd ve Zunghar (Cungar) hakann esir ald. Sonraki iki yl boyunca Manu ve Qing hanedan Mool ordular Zunghar (Cungar) Hanl kalntlarn yok ettiler. Son Zunghar (Cungar) prensi prens Amursanaa Qinglere kar koydu. Sonra kuzeye kap, Ruslara snd. Orada iek hastalndan ld (1762). mparator Qianlong, generallerine Barkol veya Suzhoudaki tm erkeklerin ldrlmesini, kadnlarla ocuklarn askerlere verilmesini emretti. Halkn % 30 50 si ldrld, % 30 40 iek hastalndan ld, % 20 30 Rusya veya Kazakistana kat. Dzungar blgesi boalmt. inliler buray dardan getirdikleri deiik kkenli insanlarla doldurmak istediler olmad. Bir asr sonra orada Muslim Rebellion denen isyan kt. Orada hayatn idame ettirebilmi Zungharlar (Cungarlar) led olarak adlandrlr oldular. Zunghar (Cungar) hanl steplerdeki son byk gebe imparatorluu olduundan ve inin Bat ynnde gelimesi nndeki engel olduundan nemlidir. Hatrlanaca gibi, 1620 varnda Oyratlar veya Bat Moollar Dzungar ad altnda birlemitiler. zetlersek, 1680lerde gneydeki Tarm Havzasn ellerine geirdiler. 1688 ylnda Galdan (Goldan Boshugtu Khan) Dou Moollar olan Khalkhalar yendi, onlarda i Moolistana ekilip, inin nfuzu altna girdiler. 1696 ylnda Ulan Batu varnda in Galdan malup ederek onu Batya srd ve D Moolistann kontroln eline ald. Zunghar Hanl 1717 ylnda, Tibete girdi. Ancak in Zunghar (Cungar) ordusunu dar att ve Tibet zerinde himaye kurdu. 1750 ile 1757 yllar arasnda kan bir Dzungar (Cungar) i savandan faydalanan in, Dzungar topraklarna girdi ve ok byk sayda insan ldrd. Bundan sonra in gneye dnerek Tarm Havzasn eline geirdi. Bu varlan bugnk in Bat snrdr. ve D Moolistann inin hakimiyeti altna girmesinden ve Zunghar soy krmndan sonra blgeyi pek ok Mool terk etti. Bu terk eden guruplardan biri de Kalmuklard. 1755 ylnda ngilizler Kanadaya giden 3 gemi ve iindeki 8.000 kiiyi esir aldlar. Bu srada ngilizlere yakn limanlardaki 300 Fransz ticaret gemisine de el koydular.

217

10 ubat 1755 tarihinde Montesquieu ld (1689 1755). 1755 ylnda Lizbonda korkun bir deprem oldu (Lizbon Depremi). Voltaire bu depreme kadar bir iyimserdi. Ancak deprem onu deitirdi ve Candide adl eserini yazmaya balad. Morelly, 1755 ylnda Doann Yasas adl eserini yazd. Diyordu ki doa mallarn ortakln retir. Mlkiyet btn sularn anasdr. Komnizm, altn bir aa dn olacaktr. Morellynin balca eseri Diderotya mal edildii iin uzun zaman tannmadan kalmt. 1753de Basilliade (Yzen Adalar) adl iirsel romann yaynlad. Burada Komnist bir sistemin ana hatlarn iziyordu. Eser Thomas Moren topya eserinden ilham alm gibiydi. Morelly 1755de dz yaz eklinde Doa Yasas adl eserini yazd. Morelly, insanln alt bin yldr, yanl yol tuttuunu sylyordu. Btn ktlklerin kayna zel mlkiyetti. zel mlkiyeti kaldrmak ve retim aralarn devlete vererek komnist rejimi kurmak gerekiyordu. Herkes devlete alacak, devlet de herkesin ihtiyacna cevap verecekti. Yirmi be yana kadar herkes, en yorucu i saylan, tarmclk yapacakt. nsanlar 25 yandan sonra daha az yorucu ilerde alabileceklerdi. lkeler yallar tarafndan ynetilen paralara blnecekti. Bu paralar sra ile merkezi hkmeti de oluturacaklard. Aile muhafaza edilecekti. Din sadece taplan bir Yce Varla indirgenecekti. Kurulmu krslerden halka komnizm retilecek ve br sistemlere olan stnl anlatlacakt. Moskova niversitesi, 25 Ocakta Tatiana Gnnde ald. Javadaki Mataram devleti Yogyakarta ve Surakarta sultanlklar olarak ikiye blnd. George Washington yarbay rtbesinde ngiliz ordusunun Braddock Seferine katld. Fransz Kzl Derili sava kapsamnda, Monongahela Muharebesi felaketle sonuland. ngiliz kuvveti pusuya dt. ngiliz Generali lmcl yaraland. Altnda 3 at vurulduu halde Washington basiretli davranarak geri ekilme karar ald. Sonra albay rtbesinde Virjinyann ilk dzenli alayn kurarak savaa katld ve eyaletindeki btn birliklerin bakomutanlna getirildi. Asl sava komu blgelerde gereklese de, Virjinyann bat snrn Fransz birliklerine kar baaryla korudu. Kuzey Amerikada Fransz kolonici Acadiyenlerin kovulmas balad. Portekizde deprem oldu. Peinden tsunami geldi. 60 ila 90 bin kii ld. Lizbon yerle bir oldu. Eddisonun Ik evi (kinci ev) kan yangnda yand. inde mparator Qianlong dneminde Puning Mabedi kompleksi tamamland.

218

talyan arkeolog Francesco Scipione, marchese di Maffei (d. 1675), Fransz yazar Louis de Rouvroy, duc de Saint-Simon (d. 1675), talyan besteci Francesco Durante (d. 1684),Alman tarihi Johann Lorenz von Mosheim (d. 1694), ngiliz besteci Maurice Greene (d. 1696) 1755 ylnda ldler.

219

21. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar


. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard D., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar.

220

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard D. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org

221

You might also like