1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

21. KTAP

1675 - 1711 Akl

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ 2

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 21. KTAP .................................................................................................................................. 2 Balkan Halklar Osmanldan Yana ......................................................................................... 6 Bat Avrupada Bilim Tartmalar, 1676 .............................................................................. 8 nka i Hristiyanlk, 1677................................................................................................... 11 Spinoza ................................................................................................................................. 13 ngilterede iki siyasi parti, 1678.......................................................................................... 16 Keyfi Tutuklamalarn Yasaklanmas, 1679 .......................................................................... 18 Thomas Hobbes .................................................................................................................... 20 Fransa Kral kendini gl hissediyor, 1680 ........................................................................ 23 Moskova Ortodoks Patriklii, 1681 ..................................................................................... 25 Karacaolan .......................................................................................................................... 27 Erkek Aknn Byk Aynas ............................................................................................... 29 Osmanllarn Avusturya Saldrs, 1682 ............................................................................... 31 kinci Viyana Kuatmas, 1683 ............................................................................................ 35 Osmanl Bozgunundan Hemen Sonra, 1683 ........................................................................ 37 Merzifonlu Kara Mustafa Paann Hatalar .......................................................................... 39 1683n dier olaylar .......................................................................................................... 41 Evliya elebi ........................................................................................................................ 43 John Locke Somerset ........................................................................................................... 46 Manu-in Uyumas, 1684 ................................................................................................. 48 Huguenotlarn Sonu, 1684.................................................................................................... 50 ngilterede Kral Parlamento ekimesi, 1685 .................................................................... 52 Sibirya iin Rus-in Mcadelesi, 1685................................................................................ 55 Avusturya Macaristanda lerliyor, 1686 ............................................................................. 57 Partenonun yklmas, 1687 ................................................................................................ 59 Yenieri Yine Kazan Kaldryor, 1688 ................................................................................ 61 anl Devrim ve Dokuz Yl Sava, 1688 ............................................................................ 64 Rus ar Byk Petro, 1689 ................................................................................................. 67 Osmanllar ok Zor Durumda, 1689.................................................................................... 69 ngilterede Burjuva Hakimiyeti, 1689 ................................................................................ 72 Fransa Saray Versaillesa tanyor, 1689 ........................................................................... 74 Osmanl mparatorluunda, Kentlerin iaesini salamak .................................................... 76 Osmanl D Ticareti ............................................................................................................ 78 Osmanl iir, edebiyat ve mzii, XVII yzyl .................................................................... 81 Krgzlara yer yok................................................................................................................. 83 Osmanl Kar Saldrs, 1690 .............................................................................................. 84 Balkanlar ve Anadoluda Trk Nfus, 1691 ........................................................................ 86 Bir Y-DNA aratrmas ........................................................................................................ 88 Erdel zerinde ekime, 1691 .............................................................................................. 91 Hezarfen Hseyin Efendi ..................................................................................................... 93 Cad Av, 1692 ..................................................................................................................... 95 Mucize Tanrya Yakmaz .................................................................................................. 97 Osmanl Kentlerinde Yahudi Azalmas................................................................................ 98 Osmanl-Avusturya Bar Grmesi, 1693......................................................................... 99 Biyoloji ilerliyor, 1694 ....................................................................................................... 100 Osmanl tahtnda II. Mustafa, 1695 .................................................................................... 102 Azak Ruslarn, 1696 ........................................................................................................... 105 Lehistan .............................................................................................................................. 106 Batda Franszca Edebiyat Dili Oluyor, 1696 ................................................................... 108

Osmanllarn Ar Yenilgisi, 1697 ..................................................................................... 110 Fransann Geri ekilii, 1697 ........................................................................................... 112 Bilim Yolunu Bulmaya alyor ....................................................................................... 114 Osmanlnn Savaacak Hali Kalmyor, 1698 ..................................................................... 115 Saint Petersburg, 1699........................................................................................................ 117 Racine ................................................................................................................................. 119 Karlofa Anlamas, 1699 .................................................................................................. 121 Artk Osmanlnn Son Avrupa Snr Macaristan Deil ..................................................... 124 Ayan ................................................................................................................................... 126 Avusturya ........................................................................................................................... 128 Bat Avrupada ilerleme dncesi .................................................................................... 130 Ekberiyet usul, 1700 ......................................................................................................... 132 Balkan Kyls Silahlanyor, 1700 ................................................................................... 135 spanya Taht, 1700 ............................................................................................................ 137 sve Demir Lokma ............................................................................................................ 139 XVII. yzylda Osmanl mparatorluu zeti .................................................................... 143 ngiliz Devrimi ................................................................................................................... 147 XVII. Yzyl Sonu itibariyle Genel Olarak Avrupa .......................................................... 148 Kilisenin Otoritesi .............................................................................................................. 152 Avrupada toplumsal deiim ............................................................................................ 154 Avrupada Devletin leyii ............................................................................................... 156 Avrupa Ordular ................................................................................................................. 158 Merkantil ............................................................................................................................ 161 Osmanl vergi sisteminde iltizam ne kyor .................................................................... 163 XVIII. yzyl Fizii ............................................................................................................ 164 in ahlak, 1701 ................................................................................................................. 165 Makine htiyac, 1701 ........................................................................................................ 167 Karl Kanmyor.................................................................................................................... 169 Establishment ve Kralie Ann, 1702 .................................................................................. 170 ngiliz Kabinesi .................................................................................................................. 173 Osmanl Toparlanmaya alyor, 1702............................................................................. 174 inde Ticari nlemler, 1702 ............................................................................................ 176 Aydnlanmann kurucusu John Locke ................................................................................ 177 Edirne vakas, 1703 ............................................................................................................ 180 Portekiz ngiltereye Balanyor, 1703 .............................................................................. 183 Brezilya kolonisi ................................................................................................................ 185 Prusya ................................................................................................................................. 187 Osmanl Tahtnda III. Ahmet, 1704 ................................................................................... 189 Papa Elisi inde, 1705 .................................................................................................... 191 Japonya ............................................................................................................................... 193 Yahudilikte Restorasyon almalar, 1706 ....................................................................... 195 Hindularda kprdanma, 1707 ............................................................................................. 197 Britanya, 1707 .................................................................................................................... 199 Afrika ................................................................................................................................. 201 Ruslar XII. Charlesin nnde tutunamyor, 1708 ............................................................. 204 Ha Kervan........................................................................................................................ 206 En Souk K, 1709 ............................................................................................................ 208 Osmanl Rus Sava, 1710 ............................................................................................... 210 Berkeley ............................................................................................................................. 213 Prut Sava, 1711 ................................................................................................................ 215

Kandemirin yerine Fenerli Rumlar ................................................................................... 218 Habsburg miras, 1711 ....................................................................................................... 220 21. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 222

Balkan Halklar Osmanldan Yana

Boyar

Osmanl Lehistan sava sryordu. Osmanllar Hotini geri aldlar. Bu srada pek ok yeni kale ve palanga da Osmanllarn eline geti. Snr eyalet ve vassal ynetimlerinde (Eflak, Bodan, Erdel gibi) Osmanlnn parasal basks, XVII. Yzyl boyunca artmt. Vergiler artmt. Verilmesi istene hediyeler artmt. Voyvoda atamalar rvete balanmt. Para olmaynca teslimat mal olarak yaplyordu. Ordu konaklarken ve geerken her eye el koyuyordu. Hele Polonya savalar srasnda blgenin canna okunmutu. Bu lkelerde g Boyarlarn elindeydi. Boyarlarn gc topraklarndan, zenginlikleri onlara salanan vergi ayrcalklarndan geliyordu. Artk Boyarlara kent topraklar da veriliyordu. Bu giderek kentlerin verilmesine kadar varacakt. Boyarlarn kyller zerindeki haklar da gittike artyordu. Bylece, Boyarlara bal topraklar zerinde alan kyllerin zgrlkleri gittike ellerinden utu. Boyarlar kyl zerindeki basky arttrp, kendi rn paylarn arttryor ve rn fazlasn d lkelere satmaya balyorlard. D satm, Boyarlarn yeni zenginlik kaynaklarndan biri oldu. 6

Boyarlarn zenginlii onlar kentlerde lks ve gsterili konaklar yapmaya ve dou tarz bir debdebeye gtrd. Boyarlarn byk ailelerinden olan Ureeler, Mavilalar, Stroiciler, Buzetiler, Kostinler, Rusetler gibi aileler baz yksek grevleri inhisarlar altna almlard. Bu ailelerden voyvodalarda kyordu. O zaman aile tm lkeye hkmediyordu. Hrvatistanda ve Slovenyada halk, asiller, byk ounluk Osmanl yanlsyd. Alman tarafnda kemekein, Osmanl tarafnda huzur ve dzenin olmas Almanlara srekli taraftar kaybettiriyordu. Hrvatlar ve Slovenler heyet zerine heyet yollayarak Osmanllardan yardm istiyorlard. Osmanl ynetimi tam bir mezhep ve din hrriyeti salyordu. Gerekirse uyruklarn hrriyeti silahla mdafaa ediliyordu. Osmanllarda kyl ve tarm himaye ediliyordu. Toprak vergisi ar deildi. Yollar emniyetliydi, srekli iler durumda tutuluyordu. Yollar gibi hanlar, kervansaraylar, kprler de bakml ve kullanlr haldeydi. Alman ynetiminde ise yukardakilerin hi biri yoktu. Almanlar Slavlar smrge gibi gryorlard. Sonuta, bu kadar problem varken Osmanllarla Almanlarn arasnn iyi olduu ve sulhun devam ettii pek sylenemezdi. Osmanl Alman ilikileri zaten bozuk iken, bir olay buna ty dikti. Uyvar beylerbeyi, Alman mparatorluunun en byk komutanlarndan birini ele geirip, iyice dvp, serbest brakt. Bu srada ie Rusya kart. 1674ylnda, Rus Ordular Osmanlya baml olan Doroenkonun merkezi ihrine saldrd. Krm atllar yetiip, Doroenkoyu kurtardlar. 1674 ylnda Fransada kyl ayaklanmalar azalmt. Merkezi ynetim btn bakaldranlar yenmi, halkn iflahn kesmiti. Halk artk ylgnd. 1674 ylnda nc ngiliz-Dat Savan bitiren Westminster Anlamas imzaland. Bu anlama Breda Anlamasnn bir tekraryd. Fransann saldrgan politikas, ondan uzun zamandr mttefiki olan Hollanda ve Alman Prensliklerini koparmt. Bunlar ilk defa olarak mparator ile anlatlar. mparator Fransaya harp ilan etti. mparatorluk Alsas ele geirdi. Bu tarihlerde, William tarafndan oluturulan koalisyon henz Fransay durdurmaya yetecek gte deildi. Ancak 1686 ylna gelindiinde yeterli hale gelecekti. Louis II de Bourbon, Cond Prensi ynetimindeki Fransz ordusu, Seneffe Savanda William III dOrange ynetimindeki Dat-spanyol-Avusturya ordusunu yendi.

Bat Avrupada Bilim Tartmalar, 1676

Polonya Osmanllardan tekrar bar istedi. Diyetin kabul etmedii eski anlamadan vergi maddesi karlarak, geri kalan maddeler zerinde mutabakat saland. Osmanl Lehistan bar anlamas imzaland. Ukrayna ve Podolya Osmanl denetimine girmiti. Eyll 1676da Veziriazam Fazl Ahmet Paa hastalanarak ld. ldnde 42 yandayd. Ar ikiden, vcudu su toplamt. IV. Mehmet, hemen Kprl Mehmet Paann damad Merzifonlu Kara Mustafa Paay artarak, mhr ona teslim etti (6 Kasm 1676). Kara Mustafa Paa Trk kkenliydi ve 8

Kprl ailesi iinde yetimiti. Otoriter, paraya dkn ve yabanc dman bir kiiydi. Yabanc elileri, tccarlar ar para cezalar altnda ezerdi. Yabanclara her frsatta glk karrd. Kara Mustafa Paa 1666dan balayarak 1681 ylna kadar, Ukrayna iin Ruslarla vurutu. Ukraynaya eitli seferler yapld. Bunlarn ok muvaffak olduklar da sylenemez. 1676 ylnda Rus ar Aleksey ld. Aleksey, Polonyadan iinde Smolenskin bulunduu Beyaz Rusyann bir blmn ve Kievle beraber Ukraynann bir parasn almt. Rusya iinde ise Boyarlara ba edirmiti. Ayrca gl ve srekli bir ordu kurmutu. Ve en nemlisi, servaj kesin bir ekilde yerletirmiti. Bunun hi de kolay olmadn okuyucu grmtr. Alekseyin olu Fyodor (1676 1682) ar oldu. Fyodor zamannda baz yabanc eserler Rusaya tercme edildi. arie tiyatroya gitmeye balad. Avrupadan gelen tccar ve maceraclar Moskovann d mahallelerine yerleip, Moskovaya Avrupa tarz bir hayat gstermeye baladlar. Bilim dnyasnda ise Descartes olaylar mekanik bir tarzda aklamaya alyordu. Gk talar ve kuyruklu yldzlar ateten oluuyorlard ama sonra taa dnyorlard. Kalp iin Aristoteles gibi dnyordu. Tanr kalbi youn bir scaklkla doldurmutu. Bu scaklk kan kaynatyor, kann buhar da cierlerde toplanyordu. Kalbin atmasna bu buhar neden oluyordu. Descartes ve dolays ile yandalar kan dolamn da savunuyorlard. Harvey, kalbin atlar hzl ve anidir diyordu. Bu tip hareketler kaynama ile olmazd. Ancak Descartes bunu kabul etmemiti. Ama o da atar damarla, toplardamar arasndaki fark gz nnde tutuyordu. Descartes kendi aklamasnn yanlln kabule yanamamt. Diyordu ki bu aklama yanlsa, tm teorim yanltr. Bu arada kalbi gzleyenler Harveyden yana oldular. Kalp bzlen bir kast. Yukardaki rnek gibi, Descartes mekan anlaynn bir sonucu olarak da anlk bir olay olarak ele almt. Ona gre herhangi bir ey mekann snrl bir parasyd, hareketsizdi. Bir nesnenin hareketinin sebebi ise ancak bir darbe olabilirdi. Darbe anlk bir olayd. Bylece k aydnlk nesnelerden gze sert bir itile dorudan gidiyordu. Descartes diyordu ki n gidiinde bir gecikme olursa ve bu saptanrsa, teorim kknden yklr. 1676 ylnda Danimarkal Rmer (1644 1710) Jpiterin ilk uydusunun, Jpiterin glgesinden karken, n 16 dakikalk bir gecikmeye uradn saptad. Ik Jpiterden dnyaya ancak 16 dakikada gelebiliyordu. Rmer n hzn saniye de 308.000 Km/s olarak hesaplad. Bu hz bugnk bilgimize ok yakndr. Descartes, Hareket eden ve nnde bir baka nesneye rastlayan nesne, karlat cismin direncinden dolay gc yeterse arpt cisimle birlikte hareket eder, ona verdii lde hareketini kaybeder diyordu. Leibniz (1648 1716), 1676 ylnda sonsuz-kk hesab bulduktan sonra, Descartesin hareketin korunmas kanununun yanl olduunu gsterdi. Descartesin arpma ile ilgili kanunlar da sreklilik ilkesine aykryd. Doa da srama yoktu. Bir nesne bir halden dierine sonsuz sayda kk deiikliklerle geebilirdi. Bu ve benzeri gelimeler gsteriyordu ki Dekart yntemde temel bir yanllk vard.

Blaise Pascal (1623 1662) Descartesi bir skolastik olarak gryordu. Dekart kurama kar kyordu. Pascal, deneye dayal sonular retiyordu. O gne kadar suyun boruda ykselmesini doann boluktan holanmad ile izah edilmiti. Pascal ise havann arln nedeni ile su ykseliyor diyordu. 1648 ylnda yaplan Puy de Dome denemesi, Toricellinin havann basnc olduu iddiasn destekliyordu. Pascal hidrolik basncn ilkesini ortaya koymu, barometreyi bulmu, dnyay evreleyen tm havann arln hesaplamt. Bu kitapta ve bir ncekinde bahsedilen tm bu bilginler ( Descartes, Pascal, Toricelli, Harvey vs ) doa kanunlarna inanyorlard. Tanr dnyay dev bir makine olarak yaratmt. Olaylarn izahndan sihirler, byler kalkmt. Her ey dzenli hareketleri bilgisi haline gelmiti. Descartesin sistemi sarslm ama yklmamt. Halbuki bir teoriyi bir bakas ykacakt. Newton geliyordu. Sabbatay Zevi, 1676 ylnda grnrde Mslman olarak ld. Korkun haber, inancn yitirmi olan taraftarlarn mahvetti. Hahamlar ansn yeryznden silmeye giritiler. Sabbatay hakknda bulunabilinen btn mektuplar, kitapklar ve risaleler yok edildi. Hala, Sabbatayn Mesihliine dair olanlar pek ok Yahudiyi utandrr. Szn etmek arlarna gider. Bununla birlikte birok Yahudi de Mesihlerine sadk kalmlardr. Kurtulu deneyimi yle glyd ki her eyin nne geti. Natan mrnn geri kalannda Sabbatayn gizemini vaaz etti. O slam dinine girmekle, ktlk gleri ile mr boyu srdrd sava devam ettirmiti. Sabbatayn Mslman olmas trajik ve ar bir grevdi. O bu grevi kabul ederek, Tanrszlk dnyasn ieriden ele geirmek iin en derine inmiti. 200 aile Sabbatay Zeviye sadk kald. Sabbatayn lmnden sonra, ktlk ile mcadele etmek iin onun rneine devam etmeye karar verdiler. Kuzey Amerikada Algonquin (Wampanoag) kabilesinin lideri Metacomet , Kral Philip Sava sonrasnda Batya Mohawk ulusu blgesine geti. Mohawklarla ngiliz kolonilerine kar bir ittifak kurmay amalyordu. Baarl olamad. Kuzey Amerikada eitli yerli kabileleri ile ngiliz kolonileri arasndaki savalar devam ediyordu. Kabileler aras elikiler ou zaman en gl elikilerdi. Bu tm gebelerde byleydi.

10

nka i Hristiyanlk, 1677

1677 ylna gelindiinde, Peruda rahiplerin byclere kar mcadelesi baarya ulamt. Artk btn yerliler, ruhlarn tanrsal niteliine inanmaktan vazgemilerdi. Artk Katoliktiler. Ama biraz farklydlar. lemeyi ( Baba, oul ve kutsal ruh ) ayn nitelikte kii olarak grmyorlard. Bu l birbirinden ayrlabilir nitelikteydi. Baba, Ouldan daha yalyd. Baz yerliler, Tanr ile spanya kraln kartryorlard. Rahipler dernekler kurdular. Bu derneklerde kilise ina etmek, dini trene hazrlanmak, bayram kutlamalar, lm ve hastalk durumlarnda yardm edebilmek iin gelirler birletiriliyordu. Dernek bakanlar yerlilerden seiliyordu. Dernekleri yerliler ynetiyordu. Bu kurulular yerli toplumun yaayabilmesinde ok nemli bir role sahip oldular. nka medeniyeti bir tun a medeniyetiydi. nkalar da Avrupa sistemiyle btnletiler. Ama kendi kimliklerini korumada dier Amerikallara gre daha baarl oldular. nka sistemleri varlklarn srdrmekte yle baarl oldular ki bugn bile ayllularn temelden gelen etkisi Peruda grlmektedir. 1677 ylnda Dalay Lama tarafndan Boshoghtu Han unvan verilen Galdan (Goldan), Zunghariyadaki tm Oyratlara hakim olarak Bat Moolistan birletirdi. XVII. yzyl balarnda aatay Hanlarnn yerleri Nakibendi Sufi mamlar tarafndan doldurulmutu. 1677 tarihinde Naki Sufi mamlar, Ak Dalar blgesini ele geirince, Ak Dalar Dalay Lamadan yardm istedi. Galdan, Dalay Lamann istei ile Ak Dalardan

11

Nakileri geri pskrtt. Galdan, Zungharlar etkilemedii srece, Trkmenistann kendi kanunlar ve gelenekleri ile ynetileceini aklad. Zungharlar (Cungarlar) Tarm Havzas zerindeki kontrollerine 1757 ylna kadar devam ettiler. Hatrlanaca gibi Ukrayna Kazaklarnn Hatman Doroenkoya bal olanlar Osmanllara tabi gibi davranyorlard. Bunlar Osmanllardan yz evirerek Ruslara kaydlar. ehrin Galdan Han tarandan Cungar kalesini Ruslara terk ettiler. Osmanl mparatorluu ehrini Ruslardan almak iin harekete geti. 1677 Hazirannda eytan brahim Paa ehrini kuatt. Ruslar byk bir kuvvet ile zerine yrynce de geri ekildi. Osmanllar ekilirken toplar dmana brakmlard. Sadrazam hem serdar ve hem de Krm Han Selim Giray azletti. Selim Giray yerine Murat Giray geirildi. Selim Girayn grevden alnmas bir hata idi. Osmanllar bunun bedelini az zaman sonra feci ekilde deyeceklerdi.

Colbert

1677 ylnda Fransa Colbertin abalar ile kendi tersanelerini kurmu ve gemilerini yapyordu. Sonunda 300 gemiyi aan sayda gemiye sahip bir donanma kurabildi. Ancak, XVIII. Yzyln bandan itibaren hazinenin yoksulluu ve hkmetin ii ciddiye almamas nedeniyle yeniden donamasz kalacakt. Bu srada Parisin nfusu 500.000i at. Pariste dondurma popler oldu.

12

Spinoza

Spinoza

1677 ylnda Spinoza (1632 1677) ld. Amsterdaml bir Yahudiydi. Fikirleri epeydir bilinmesine ramen eserleri lmnden sonra yaynland. Spinoza, Tanrnn bilinmesi yoluyla kurtulua gidileceini ne sren bir retiyi anlatyordu. Spinoza, Tanrnn sfatlar arasna mekan da sokmutu. Takipileri bundan esinlenerek, tanrnn cismani olduunu sylediler. Tanr dnya ile karmt. Bu Hristiyanlarn hi houna gitmedi. Hristiyanlar dnyadan ayr bir Tanr kavram zerinde duruyorlard. Spinozann 1660da yazd Ksa Kitap nn, 1670de yazd Teolojiko-politik Kitap nn, 1677de yazd Etika snn, kopyalar elden ele dolayordu. Spinoza diyordu ki, insanlar haklarn devlete devredip, ona maddi kuvvetini gelitirme izni vermilerdi. Bunu bar ve adalet isteyip, devlet bar ve adaleti temin etsin diye yapmlard. Bunu yapmayan, yapamayan devlet dalrd. Buna ilave olarak fertler dnme hrriyetinden hibir zaman vazgememilerdi. Bu nedenle fiilen isyan olmadka, yani dnce eyleme gemedike hrd. Trait theologico-politiques eserinde Spinoza dncelerini yle dile getiriyordu. Akl, dinin gszln gstermekteydi. Geleneksel inanlar sil batan gzden geirmek gerekiyordu.

13

Din etkisizdi. Bir Hristiyan, bir Yahudiden, bir Trkten, bir pagandan ayrmak olana yoktu. Din dsal bir uygulamayd, isel bir eylem deildi. Ama din, gittike rahiplerin emirlerine akl kullanmadan uymak ekline dnmekteydi. Spinoza devam ediyordu: Akl insann onurudur. Akl insana topluma yararl olmay ve barn savatan, sevginin nefretten daha iyi olduunu retiyordu. Kutsal Kitap, peygamberlere yazlm, sylenmi bir Tanr eseri deildi. inde pek ok eliik ifade ve yanl vard. Bunlar ok deiik kaynaklardan gelen bilgi ve belgelerdi. lk eserler kopya edenlerin beceriksizlikleri nedeni ile bozulmutu ve yanl bir ekilde bir araya getirilmiti. Yahudiler Tanrsal kanunu korumak iin seilmi bir ulus deildi. Bu halk dalm, yok olup gitmiti. ster Yahudi dini, ister Hristiyanlk olsun bunlar tarihsel bir olgudan baka bir ey deillerdi. Belli bir zaman ve durum iin gelmilerdi. Geiciydiler. Spinoza Kutsal Kitabn otoritesini sarsmt. Bunu da krallar dini smrdkleri iin yapmt. Krallarn dinden anladklar, halklar kleletirmek iin kullandklar korkuydu. Monari halk aldatma sanatyd. Tek kar kraln karyd. Uyruklar korkutarak, sindirilerek, din kullanlarak tek bir kii iin savap, kanlarn dkerlerdi. Bu tek adam uyruklarn aralar olarak grr, ellerinden zgrlklerini alrd. Bylece uyruklarnn yaam nedenini de ellerinden alm olurdu. Buna are var myd? Spinoza are olarak aray ruhunu gsteriyordu. ktidarn, uyruklarn verdii bir yetkiye dayandn, demokrasinin doal hukuka en yakn hkmet biimi olduunu, siyasal kurumlarn amacnn, bireye, inan, sz ve eylem zgrl salamak olduunu, bu aray ruhu verecekti. Spinoza Ateist olarak kabul edilmiti. Ancak o Hristiyan Tanrs olmayan bir Tanrya inanyordu. Tanr dncesinin kendisi de Tanrnn varln onaylamay ieriyordu, nk var olmayan kusursuz bir yaratk kendi iinde elikiliydi. Gereklie ilikin sonular karmak iin gereken keskinlik ve gveni Tanr fikri tek bana ieriyordu. Onun deimez yasalardr ki bizim dnyay bilimsel olarak kavramamz salyordu. Spinozaya gre Tanr sadece yasann ilkesi, var olan tm sonsuz yasalarn toplamyd. Tanr maddi bir varlkt. Evreni yneten dzen ile zdeti. Tanr her eyin aslnda vard. Her yerde bulunurdu. Platon gibi Spinoza da sezgisel ve kendiliinden bilginin, Tanrnn varln, nedenlerin bulunmasndan daha fazla akladna inanyordu. Bilgiden alnan haz da Tanr sevgisine eitti. Vahiye, kutsal yasalara gerek yoktu. Spinoza eitli hkmet biimlerini de incelemiti. Mutlakyeti monarinin gizli bir aristokrasi olduunu anlamt. Kral her ii kendi yapamayacana gre, bunu bir takm memurlara yaptrmaktayd. En iyi devlet ekli sosyalist monari olabilirdi. Ama bunun iin toprak ve evlerin devletin mal olmas ve devletin bunu kiilere kiralamas gerekmekteydi. Kraln yetkisi de, yine aile arasndan seilecek bir kurul ile snrlanmalyd. Spinoza eitli devlet ekillerini inceledikten sonra, en iyi devlet eklinin demokrasi olacana dair bir gr elde etmi gibidir. lm son eserini bitirmesine engel olmutu.

14

Spinozadan ok etkilenen Richard Simon (1638 1712) gre, Kutsal Kitab yorumlamak bir filoloji, gramer ve tarihsel eletiri iiydi. Bu yoruma ilahiyat ve metafizik girmemeliydi. Richard Simon, Kutsal Kitab inceleyip u sonuca varmt. Kutsal Kitaba bir Tanr sz olarak baklamaz. Richard Simon korkun saldrlara urad. Kilise, nemli olan okuyucunun edindii ahlaki ve dinsel yarardr, diyordu. Daha en batan, Kilise gelenee sahip kmt. Gelenek, metinden ilerideydi. Gramer ise ilahiyatn yannda bir hiti. Richard Simonun kitaplar mahkum edildi ve ortadan kaldrld. Ama Richard Simon tohumu ekmiti.

Spermler yumurtaya gidiyor

1677de Leuwenhoek (1632 1723) erkein sperm hcrelerini tespit etti. Peinden ayn eyleri tavanda, kpekte, kurbaada, balklarda, salyangozda, istiridyede buldu. Ayrca rdek ve kurbaa kalp kaslar arasndaki benzerlii gsterdi.

15

ngilterede iki siyasi parti, 1678

Alman silahl savas

Osmanl Padiah IV. Mehmet, Nisan 1678 tarihinde Rusyaya sava ilan etti. Kendisi ordunun banda Silistreye kadar geldi. Burada veziriazam Kara Mustafa Paa bakomutan ilan edildi. Bu zamana kadar Ruslara kar yaplan hibir savata Osmanl ordusu padiah veya sadrazam derecesinde bir Osmanl bakomutan tarafndan ynetilmemiti. Rus elileri eskiden beri stanbulda en az itibar gren elilerdi. Yerlere kadar uzanan krk elbiseleri, gbeklerine kadar gelen sakallar, pislikleri, srekli sarholuklar, konuma adabn bilmemeleri ile kt tepki uyandryorlard. Sultan brahim, kzp, bir Rus elisini Yedikule zindanlarna attrm, eli zindanda 3 yl kalmt. Bir ara sadaret kaymakam Kara Mustafa Paada bir Rus elisini tokatlamt. Rusya seferine kan Kara Mustafa Paa ehrin kuatmadan sonra kale Osmanllara geti. (Czehryn) kalesini kuatt. Uzun bir

16

Austos 1678 tarihinde ehrini kurtarmaya gelen bir Rus ordusu byk zayiat vererek baarl olamad. Fransa Hollanda sava uzayp gidiyordu. Fransz kuvvetleri toprak yakmak denilen taktii uyguluyor, bu da kyllere byk zarar veriyordu. Sava imdi de spanyaya ait olan Sicilyaya atlamt. Sonunda 1678 ylnda Nimegue Anlamas imzaland. Bu anlama ile Fransa Franche-Comteye ilave olarak Ypres, Valenciennes, Cambrai, Mauberge ve PayBasnn gney kentlerini ald. ngilterede II. Charles yerine kimin geeceine dair anlamazlk kt. Bu 1681 ylna kadar sren ciddi bir buhrana yol at. Bu srada kral 3 defa parlementoyu fes etti. Bu ekime ve kavgalar srasnda daha nce bahsedilen ve temelleri i sava srasnda atlan iki parti olutu. Bu iki parti ngiltereyi de ikiye bld. Birincisi kraln kardei Jackin (Jacque, James) ve Anglikanlarn partisiydi. Herkesin bu partiye girmesi zorunluydu, ad da Tory idi. Dieri Jackden uzak duran ve Anglikan kilisesi muhaliflerine msamaha gsteren Whigdi.

Laurence Hyde, Lord Rocheste, Babakan olan ilk Tory

17

Keyfi Tutuklamalarn Yasaklanmas, 1679

Hcre

Matematiki, astronom, fiziki Borelli (1609 1679) canl varlklara mekanik adan bakyordu. Bitki fizyolojisinde ise Mariotte, bitkilerin besinleri topraktan hazr almayp, proses ettiklerini gsteriyordu. Astronomlar sonsuz byn dnyasn aarken, dierleri sonsuz kn dnyasn gzler nne sermeye balamlard. nsan organizmas ile hayvan organizmas arasnda mthi benzerlikler buluyorlard. ngilterede Stuartlar devrimin ban ekmi olan burjuvaziye kar dmanca tutumlarn srdryorlard. Bu durumda kraln keyfiliine kar burjuvazi de kendini koruyacak nlemler almaya alyordu. II. Charlesn atafat ve sefahate dnk harcamalar, sonu itibar ile ngiliz Anayasa Hukukunun gelimesine yarad. Kral para istedike, bir usul de yerlemeye balad. Parlamento, krala her yeni para veriinde, bunun karl olarak, kraln keyfi davranlarn azaltacak ve parlamentonun otoritesini arttracak yeni kanunlar karp, krala imzalatt. Kral, halk tarafndan sevilmediini biliyordu. Durumu daha da vahimletirmemek iin bu kanunlar imzalad.

18

1679da, parlamento, Habeas Corpus Act kabul etti. Bu kanun keyfi tutuklamalar yasaklyordu. Tutuklunun bulunduu hapishane mdrne ihzar mzekkeresini yarglar kaleme alacakt. Tutuklu bu mzekkere sayesinde 24 saat iinde mahkemeye karlmasn isteyebiliyordu. Yani bir ngiliz vatanda kendine isnat edilen suu 24 saat iinde renebiliyordu. Bu mahkeme ayn zamanda tutuklamann kanuna uygun olup olmadn da saptayacakt. Vatana ihanet ya da ok vahim sular hari, tevkif edilen herkes kefalet karlnda geici olarak serbest kalabiliyordu. Ancak yarglar serbest brakma karl olarak byk paralar istediinden, bu hak pratikte zenginlere alyordu. Tevkif edildikten 20 gn sonra sann byk jri karsna karlmas mecburiydi. Bu jri sana isnat edilen sularn var olup, olmadna kanaat getirecek ve cezai ilemin devam iin yeteri kadar delil olup olmadn da saptayacakt. Bu kanunu ineyen her polis memuru veya memur, yarg, gardiyan, madura kiisel olarak 500 ngiliz Sterlini tazminat deyecekti. Bu son para hkm, sann kiisel haklarnn korunmas asndan ok etkin bir nlem olmutu. Bu kanun btn ngiliz vatandalarn yle iyi korudu ki, XX. Yzyla gelene kadar, hibir lkede bundan iyisi bulunmad.

19

Thomas Hobbes

Thomas Hobbes, (1588 1679) ngiliz felsefecisidir. 1651 tarihli Leviathan adl almas, bat siyaset felsefesinin izleyecei yolu izmi ve baucu eseri olmutur. Bugn bir siyaset felsefecisi olarak tannsa da, tarih, geometri, ahlak, genel felsefe gibi pek ok alanla ilgilenmitir. Thomas Hobbes, var olan her eyin fizik madde olduunu ve her eyin maddenin hareketiyle aklanabileceini ne srmt. Thomas Hobbes, ampirikti ve matematik yntemin hayranyd. Yalnz matematikle deil, onun uygulamalaryla da ilgilenmiti. Genelde Bacondan ama daha fazla Galileiden esinlenmitir. Hobbes, 15 yandayken Oxforda gitmi ve orada skolastik mantk ve Aristoteles felsefesi renmitir. Klasik dilleri rendi. Thukididesi ngilizceye evirdi. Thucydides (Thukidides) Hobbes zerinde nemli etki yapt. 22 yandayken Lort Hardwickin eiticisi olmu ve 1610

20

ylnda onunla uzun bir gezi yapmtr. Galilei ve Kepler zerinde almaya balamas da bu tarihlere rastlamaktadr. Uzun parlamento 1640da toplanmt. Laudla Straffordun Londra Kulesine hapsedildiinde, Hobbes dehete kaplp Fransaya kam ve 11 yl boyunca ngiltereye dnmemitir. Bir sre iin (16461648) Hobbes, gelecein ngiltere kral II. Charlesna matematik retmitir. 1651 ylnda Leviathan yaymlannca, kitabn etkisi ani ve byk olmutu. Leviathan adl yaptn rasyonalist ve sekler ruhu ngiliz mltecilerinin ounun cann skm ve hem Anglikanlar hem de Fransz Katoliklerini sinirlendirmiti. Bu yzden, baka bir tercihi kalmayan Hobbes, gizlice, Londraya kam ve korunma iin ngiliz Hkmetine bavurmutu. Londrada Cromwelle boyun emi ve her trl siyasal almadan kanmtr. II. Charles'n 1660'ta tahta geerek monariyi yeniden kurmas Hobbes'a bir kez daha ne kma olana salamtr. Piskoposlar ve adalet bakan saraya alnmasna tepki gsterdilerse de, Hobbes'un kvrak zekasndan ve nktelerinden holanan kral ona ylda 100 sterlin maa balam ve portresini saraydaki galeriye astrmtr. 1666 ylnda Avam Kamarasnn dine saygszla ve ateizme kar hazrlad yasa tasars, Hobbes'u g duruma drmt. Yasa tasarsnn gnderildii komiteye, Leviathan' da incelemeye alma talimatnn verilmesi zerine, ya 80'e yaklaan Hobbes tehlikeli grd yazlarn yakt. Bo zamanlarn doldurmak iin, 84 yanda, Latince ve nazm olarak kendi yaam yksn kaleme almtr. 87 yanda, Homeros evrisini yaymlamtr. Thomas Hobbes felsefede materyalizm i, etikte haz ahlakn, siyasette monari yi benimseyen ngiliz filozoftur. En tannm eseri Leviathan, Tevrat 'ta geen bir canavarn addr ve Hobbes'ta her eye egemen olan devletin simgesidir. Leviathan en byk balk olduundan, dier byk balklarn kkleri yemesini nlemektedir. Francis Baconun ampirizm inden etkilenen Hobbes'a gre dnya mekanik hareket yasalar tarafndan ynetilen cisimlerin btndr. nsan ve hayvan bu btnn bir parasdr. Onlarn fiziksel ve ruhsal yaamlar da tmyle mekanik hareket yasalarna baldr. Bu bakmdan dnyada ruh, melek, tanr diye bir ey yoktur. Bunlar hayal rndr. Hobbes'a gre evrende tz (cevher) olarak yalnzca madde vardr. Felsefenin konusunu bu madde ve maddenin biim alm bir durumu olan cisimler oluturur. Cisimler de ancak gzlem ve deney yoluyla incelenir. Maddenin dnda kalanlar tanr, ruh gibi eyler ise, ilahiyata ait inan konulardr. Hobbes mutlakyet rejimini mdafaa etmitir. Bunun iin anlatma eski alardan balyordu. lk alarda geerli olan tek kanun kuvvetlinin kanunuydu. Bu dnemde ne kiiler, ne mallar hibir ey garanti altnda deildi. Herkes bakalarnn zorbalklarndan kendini korumak zorundayd. Her insan dier insann kurduydu (Homo homini lupus). Bu kargaadan kurtulmak iin btn fertler haklarn devlete devretmilerdi. Devlet zorbalklara son versin diye herkes gcn devlete tahsis etmiti.

21

Bu nedenle zel mlkiyet kkn devletin varlndan almaktadr. Bu nedenle de devletin snrlama hakk vardr. Bunun gibi tapnmann eklini de devlet dzenleyebilir. zetle devlet btn haklara sahiptir ama uyruklarnn canna tasarruf edemez. Bu kiinin devlete haklarn devrederken ki gerekesine aykrdr. Yani devlet uyruklarndan askerlik yapmalarn isteyemez, istememelidir. Hobbestan nce insanlarn kendilerini devlete balayan szlemede haklarndan bir ksmn sakl tuttuklar gr savunulmutu. Hobbes ise tersine, insanlarn iinde bulunduklar korkun artlardan panikleyerek, tm haklarn devlete devrettikleri grn savunuyordu. Hobbes, mevcut ynetimler iinde mutlak monariyi yeliyordu. Buna ramen bu biim doal olmaktan en uzak olan ynetim biimiydi. Devletin iradesi tek bir kiinin iradesi ekline geliyordu. Hobbes, yaad sre iinde, biri entelektel, dieri siyasi olan iki devrime tanklk etmitir. Bu devrimlerden siyasi olan, yani mutlak monarinin parlamenter demokrasinin temsili kurumlaryla snrlanmas sz konusu olduunda, Hobbes tam bir kar devrimcidir. Entelektel devrim, yani Ortaan tanr merkezli ve Aristotelesi dnya grnn braklarak, yeni doa bilimleriyle, mekanik aklamann ve deneysel yntemin benimsenmesi sz konusu olduunda, o tam bir devrimcidir. Kendini tanmlayarak derki insanlar, lmden korktuklar ve gvenlik istedikleri iin bir hkmdara mutlak iktidar vermeye raz olurlar . Hobbes toplumcu bir gr asna sahipti. Hobbesa gre insanlar birbirleri ile kavga ettike zorunlu olarak ortaya fazilet kyordu. Devlet insanlar arasndaki kavgalara son veren bir organd ve bu nedenle de devletin buyruklarn yerine getirmek fazilet demekti.

22

Fransa Kral kendini gl hissediyor, 1680

1680 ylnda Kara Kazaklar Moolistana girip, Yarkendi ele geirdiler. Yarkend sakinleri imdada Galdan Han ardlar. Zungharlar (Cungarlar) Kakar (Kashgar) ve Yarkendi aldlar. Yarkend sakinleri Galdan Han yneticileri olarak belirlediler. Kazaklarn bana Tekva Han (1680 1718) geti. Fransa kral XIV. Louis, imdi kendine dou hedefi olarak Elbe nehrini semiti. Kendini ok gl hissediyordu ve Avrupay dize getireceine inanyordu. Strazbourgu igal etti. Peinden Hollandadan Alost kentini istedi. Gya bu kenti Nimegue anlamasna koymay unutmutu. 1680 ylnda Fransz yazar Franois de la Rochefoucault (1613 1680) ld. Aristokrasiden geliyordu. Ar merkeziyetilie kar bir yazard. Eserleri ktmser bir hava tayordu. Hollandal hekim Swammerdan (1637 1680), Deimeler zerine Gzlemler adl eserinde, bitin, crcrbceinin, ekirgenin, sivrisinein, bok bceinin, kelebein, karncann ve arnn yaamlarn anlatyordu.

23

1680 ylna gelindiinde Hollanda Cava kylarna tamamen hakim olmutu. Endonezyada, ou Mslman olan pek ok devlet, Hollandann yksek hakimiyetini tanmt. Bylece Hollanda hakimiyeti Byk Okyanusa ulat. Krakatoa volkan pskrd. Kuvvetli bir ihtimal ile patlama kk lekliydi. Pueblo yerlileri, isyan ederek spanyollardan Santa Fe (New Mexico)yi aldlar. Great Comet kuyruklu yldz, semalarda grld. 1680 ylnda stanbul Aksarayda kocas seferde olan bir kadnn zina halinde yakaland iddia edildi. Mahkeme kadnn recmine, erkein idamna karar verdi. Bu karar ok tepki ekmi ve nefretle karlanmtr. Bundan sonra da byle bir karar verilmemitir.

recm

1680 ylnda Fransz yazar Dk La Rochefoucault ld (1613 1680). XIII. Louis, Richelieu, Mazarin, XIV. Louis, bu asil snftan gelen yazara gvenli bir hayat sunmulard. Bir ara, politik nedenlerle 8 gn Bastile kapatlsa bile imrenilecek rahatlkta bir hayat yaad. Kralie Richelieu atmasnda kralieyi tutmutu. Fronde ayaklanmasnda i savan eflerinden biri olmutu. Dk La Rochefoucault insann karakteri, huylar ve davranlar zerine yazmt. rnein diyordu ki gerek yiitlik gibi tam korkaklk da yoktur. Bunlarn arasndaki alan yle genitir ki cesaretin btn biimlerini iine alr. Bu biimler, huylarmz kadar deiiktir Acma, bakalarnn derdinden kendi derdimizi anmaktr. Urayabileceimiz, kendi bamza gelebilecek ykmlarn kurnazca bir sezisidir

24

Moskova Ortodoks Patriklii, 1681

Saint Basil Katedrali.

Osmanllar Rusya zerine yeni bir sefere hazrlanyorlard. Ruslar bar istedi. ubat 1681 ylnda Osmanllarla Rusya arasnda 12 maddelik anlama imzaland (Bakhchisarai Analamas). Bu anlamaya gre, Dinyeper (zi) nehrinin sa Osmanllarda kalacakt. Kiev ve evresi Ruslarnd. Yeni kale yaplmayacakt. Krm kuvvetleri Rusyaya saldrmayacakt. ar Rusya hkmdar olarak tannyordu. Rusyann Kuds Ortodoks kilisesi zerinde hakk olduu da kabul ediliyordu. Moskovada bir Ortodoks patriklii kurulmasn Osmanllar tastik ediyorlard. Ancak ksa sre sonra iki tarafnda anlamay kendi ilerine geldii gibi yorumladklar anlald. Osmanl devleti, bu anlama ile Kazaklarn Karadenize inmesine msaade etmiti. Osmanlnn bir hesab vard ama bu hesap az sonra geliecek olaylar nedeniyle hi aa kamad. 25

Cezayir Osmanl deniz filosu, 1681 ylnda, Civitavecchia limanndaki 10 Papalk gemisini ele geirdiler. Cezayirin ilk Days olan Mehmet Day, ldrleceinden korkarak, Trablusgarpa gitti. Yerine damad Baba Hasan geti. Fransa ticaret gemileri Cezayir Korsanlarndan ok ekiyorlard. Fransa buna bir cevap olsun diye Amiral Duquesne komutasnda bir filoyu Sakz adasna yollad. Sakz limanna dosta giren filo, burada birden sava bayraklar ekerek, saldrd. Kent ve o srada tersanede tamirde bulunan gemiler hasar aldlar. Sadrazam Merzifonlu bunu iddetle protesto ve tehdit edip, hem Fransz elisini tokatlad ve hem de tazminat gelene kadar Yedikule zindanlarna hapsetti. Fransz kral XIV. Louis, elisine atlan her tokat suratnda hissediyordu. Fransa istenen tazminatlar dedi. Ama Fransa Osmanlya di biliyordu. Fransada Languedoc kanal 1681de tamamland. Bylece Akdeniz ile Atlas okyanusu birlemilerdi. Bordeauxdan kalkan gemiler Garonne ve Aude rmaklar yolu ile Akdenize iniyordu.Bu nemli projeyi mhendis Riquet 18 ylda gerekletirmiti. Riquet kanal almadan 8 ay nce lmt. Fransa zaten eskiden beri Avrupann en gelimi yol ebekesine sahipti. Bu dnemde yeni yollar ilave oldu. Paris Orleans arasnda ok gzel yeni bir yol yapld. Ancak hala seyahatler ok uzun sryordu. Paris Strazburg aras 11 gnd. 1681 ylnda Galdan Tanr Dalarnn kuzeyine esas Kazakistana saldrd, ancak Sairam kentini ele geiremedi. inde Wu San-kui lm yerine torunu Wu Shih-fan gemiti. Wu Shih-fan 1681 ylnda Manulara yenilerek ortadan kalkt. in imdi, tamamen Manu kontrolndeydi. Fransada Huguenotlar zerindeki bask artk iyice artmt. 1681 ylnda, yedi yandan balayarak, ocuklarn Katoliklie dndrlmesi yasas kt. Direnen Protestanlarn ocuklar ellerinden zorla alnyordu. Huguenotlar devlet grevi alamyorlard. Maliyeci, hukuku veya hekim olamyor ve hatta bu eitimleri bile alamyorlard. Son olarak cenaze treni yapmalar da yasakland. Artk llerini geceleyin, sessiz ve gizlice gmyorlard. Richard Simonu eletirenlerin banda Boussuet (1627 1704) geliyordu. 1681 ylnda Evrensel Tarih zerine Denemeler adl eserini yaynlad. Tanrnn tm eski tarihe sann gelmesi amacyla ekil verdiini anlatyordu. Ancak anlattklar hep insan eylemleriydi. Bu eylemler iinde Tanr bir kere vard. Lutheri John Friedmann Mayer ise geleneksel kefaret retisinin kendi Olunun lmn isteyen bir Tanr tanmladn ve bunun yetersiz bir Tanr tanm olduunu yazyordu. Tanr adna yaplan zulmler, Hal Seferleri, Engizisyon mahkemeleri gittike daha fazla Hristiyan utandryordu. Dinde zorlama giderek artan vicdan serbestlii karsnda korkun grnmeye balanmt. 1681 ylnda spanyol edebiyat Calderon (1600 1681) ld. Son dodo kuu ldrld.

26

Karacaolan

Karacaolann 1606 ylnda doduu, 1679'da veya 1689'da ld sanlmaktadr. Yaam stne kesin bilgi yoktur. Nereli olduu stne deiik grler ne srlmtr. Bazlar Kozan Da yaknndaki Bahe ilesinin Varsak (Farsak) kynde doduunu sylerler. Gaziantep'in Barak Trkmenleri de, Kilis'in Musabeyli bucanda yaayan avulu Trkmenleri de onu kendi airetlerinden sayarlar. Bir baka sylentiye gre Kozan'a bal Feke ilesinin Gke kyndendir. Anadolu'da yaayan Karakeili aireti onu kendinden sayar. Mersin'in Silifke, Mut, Glnar ilelerinin kylerinde, o yreden olduu ileri srlr. Bir menkbeye gre de Belgratl olduu sylenir. Bu kaynaklardan ve iirlerinden edinilen bilgilerden karlan, onun ukurova'da doup, yrenin Trkmen airetleri arasnda yaaddr. Ad baz kaynaklarda Simayil, kendi iirlerinden bazsnda ise Halil ve Hasan olarak geer. Akehirli Hoca Hamdi Efendi'nin anlarna gre Karacaolan yetim byd. irkin bir kzla evlendirilmek, babas gibi mr boyu askere alnmak korkusu ve o sralarda ukurova'da derebeyi olan Kozanoullar ile arasnn almas sonucu gen yata gurbete kt. ki kz kardeini de yannda gtrdn, Bursa'ya, hatta stanbul'a gittiini belirten iirleri vardr. Yine bu iirlerinden anlaldna gre, Bursa'da evlendi, ocuklar oldu ama len ocuk veya ocuklar da oldu. Anadolu'nun eitli illerini gezdii, Rumeli'ye getii, Msr ve Trablus'a gittii de sanlyor. Yaamnn byk bir blmn ukurova, Mara, Gaziantep yrelerinde geirdi. Doum yeri gibi, lm yeri de kesin olarak bilinmemektedir. iirlerinden, ok uzun yaad anlalmaktadr. Hoca Hamdi Efendi'nin anlarna gre Mara'taki Cezel Yaylas'nda doksan alt yanda lmtr. En son bulgulara gre ise mezarnn el'in Mut ilesinin ukur kyndeki Karacaolan Tepesi denilen yerde olduu sanlmaktadr. iirinin kaynan, doup byd gebe toplumunun gelenekleri ve iinde yaad, yurt edindii doa oluturmutur. Gneydou Anadolu, ukurova, Toroslar ve Gavurdalar yrelerinde yaayan Trkmen airetlerinin yaay, duyu ve dn zellikleri, onun kiilii ile birleerek ak edebiyatna yepyeni bir syleyi getirmitir. Anadolu halknn XVII. yzylda ektii aclar, gebe yaantsnn yokluklar, ileleri, aresizlikleri, iirinde yer almaz. iirlerindeki insana dnklnn znde belirgin olan tema doa ve aktr. Ayrlk, gurbet, sla zlemi, lm ise iirinin bu btnsellii iinde beliren baka temalardr. Duygulanlarn gereki biimde dile getirir. Dndklerini ak, anlalr bir dille ortaya koyar. Ac, ayrlk, lm temalarn iledii iirlerinde de bu zellii gze arpar. Dten ok geree yaslanr. k noktas yaanmlktr. Karacaolana gre, kii yaad srece yaamdan alabileceklerini almal, gnln dilediince elendirmelidir. Yaama sevincinin kayna gzele, sevgiliye ve doaya olan tutkunluudur. Gzelleri, yiitleri ver, dert orta bildii dalara seslenir. Lirik syleyiinin znde, halknn duyu ve dn zellikleri grlr. Gebe yaamnn vazgeilmez bir

27

paras olan doa, onun irinin balca temalarndan biridir. Yaad, gezip grd yrelerin doasn grkemli bir biimde dile getirir. Dost, karde bildii, sevgilisiyle e grd, i ie yaad bu doa, onun iin sadece bir mekan olmaktan tedir. iirinin baka nemli bir temas olan akn var oluu, doadaki benzetmelerle gzelleir. Onunla yaanan sevin, onun getirdii ac doa ile paylalr. Sevgili, iirinde doann ayrlmaz bir parasdr. iirlerinde yer yer sla zlemi ve lm temasna da rastlanr. Sevdiinden, ilinden, obasndan ayr d zlemle dile getirir, yaknr. lm, ayrlk ve yoksullukla e tuttuu bir derttir. Doa temasnn yan sra irinin asl odak noktasn oluturan ak/sevgili kavramn, ak iirinin geleneksel kalplar dnda bir syleyile ele alr. Onun iin sevgili, dlenen, bin bir hayal ile var edilen, ulalmazln umutsuzluuyla adna trkler yaklan bir varlk deildir; doa ve insan ilikileri iindedir. lk kez onun iirinde sevgililerin adlar sylenir: Elif, Ana, Zeynep, Hr, Dnd, Dne, Esma, Emine, Hatice... Karacaolan bunlarn kimine bir pnar banda su doldururken, kimine helkeleri omzunda suya giderken, kimine de yayk yayp hal dokurken grp vurulmutur. Gnl bir gzel ile elenmez, bir kiiye balanmaz. Uarlk, onun duygu dnyasnn iirsel syleyiine yansyan en belirgin yandr. Erotizm, iirine sevmek ve sevimek olgusuyla yansr. Kanl-canl sevgili, cinsellik motifleriyle daha da belirginleir, iirinde etkileyici bir biimde yer eder. Onun sevgiye ve kadna bak as, ak iirine yenilik getirir ve bu gelenek iinde etkileyici bir zellik tar. Tanr kavram ve din temas iirinde nemlice bir yer tutmasa bile, bu konudaki yaklamyla da kendi iir geleneine yine deiik bir bak as getirmi ve sonraki kuaklar zerinde etkileyici ynlendirici olmutur. Karacaolan, yaad ada yetimi baka saz airlerinin tersine, dil ve l bakmndan Divan Edebiyat'nn ve tekke iirinin etkisinden uzak kalmtr. Anadolu insannn o adaki gnlk konuma diliyle yazmtr. Kulland Arapa ve Farsa szcklerin says azdr. Yresel szckleri ise youn bir biimde kullanr. Deyimler ve benzetmelerle halk iirinde kendine zg bir iir evreni kurmutur. Bu da onun iirine ayr bir renk katar. Bu szcklerin birounu halk dilinde yaayan biimiyle, sylenilerini bozarak ya da anlamlarn deitirerek kullanr. Mecaz ve mazmunlara oka bavurmas, syleyiini etkili klan nemli elerdir. iirsel syleyiinin nemli bir zellii de, halk iiri tr olan mani sylemeye yakn oluudur. Komalar, semailer, varsalar ve trkler iirleri arasnda nemlice yer tutar. Bunlarn her birinde ak, anlalr bir biimde, ili ve zl bir syleyi birlii kurmutur

28

Erkek Aknn Byk Aynas

Gemite, birok sava grupta sava ak iftler oluturma gelenei vard. Bunu zaman zaman grdk. Japon Samuraylarda da usta rak ilikisi iinde hi de yadrganmayan bu ballk vard. Dolaysyla Japonyadaki homoseksellikten Samuraylar dta tutarak sz edilemez. Samuraylar arasnda Antik Yunandaki pederastik ilikiye benzer bir ba vard. Edo Dneminde ( M.S. 1600- M.S. 1868 ) Samuraylarn usta-rak arasndaki bu cinsel ilikisi, sradan bir olay olarak yaanmaktayd. 1687 de Ihara Saikaku Nanshoku Okagami ( Erkek Aknn Byk Aynas ) adl kitabnda bu homoseksel ilikiyi aka yazmtr. Kadnlar kesinlikle hibir nemi olmayan yaratklard. Ama olanlara duyulan sevgi daha samimi bulunuyordu ve gerek sevgiydi!

29

Gerek bu olsa da bunun ak seik ilan rahatszlk vermiti. ogun bu tarz ilikiye girenlerin gerek samuraylar saylmayacaklarn ilan etti. Benzer bir aklama Yamamoto Tsunetomonun ( 16591719 ) Samurayn Yolu hakkndaki dncelerini aklayp, yazd Hagakure ( Sakl Yapraklar ) adl kitapta da yapld. Bylece baz uygulamalarn ne kadar alagelmi olduu da aka gsterilmi oldu. Hagakurede samuraylar arasndaki homoseksel iliki ve platonik aklar aklanyordu. Bu aklamalar her ne kadar o dnemde su saylmasa da ve inanlarla ters dmese de Samuraylarn allmn dndaki bir biimde, cinsellikle ilgili bir konuda ne kmalar rahatszlk verdi. Samuraylar cinsellikle deil beceri ve zekalar ile ne kmak zere eitilmi olmalydlar. Hagakurenin yazar Yamamotonun kendisi samuray dnyasndan geliyordu. Efendisinin lmnden sonra samuraylktan ayrlarak, inzivaya ekilmi ve Budist rahibi olmaya karar vermiti. nzivada yaad kulbede kendisini ziyarete gelen gen bir samurayla yapt konumalar daha sonra bu gen samuray Hagakure adyla kitaplatrmtr. Samuraylarn yaants, samuraylk felsefesi ve ksaca Samurayn Yoluna dair dnce ve retiler vard. Kitap esas olarak yaklak 11.000 paradan oluuyordu. Ayrca kabilelere ait yklerin de bulunduu olduka canl bir ierie sahipti. Japon kltrnn bir dier unsuru da geyalk kurumudur. Geya kurumu Edo Dnemi'nin ( 1600 1868 ) ortalarnda ortaya kt. lk Geya'lar hokan ya da taikomoi denen dans ve arkc erkeklerden oluuyordu. Daha sonra bu guruplara kadnlarda katlmaya balad ve giderek sadece kadnlarn yapt bir meslek haline geldi. 1700'lerde Geya'lk meslei, vesikal hayat kadnl ile ayn grlyordu. Ancak Edo Dnemi'nin sonlarna doru Geya'lar, resmi toplantlar da dahil olmak zere, birok sosyal, politik etkinlik ve toplantlara arlmaya baland. Geyalar eitildiler. Kyaslamak gerekirse Antik Yunandaki Heteralara benzetilebilirler.

Gaya gsterisi

30

Osmanllarn Avusturya Saldrs, 1682

ar Petro

1682 ylnda, hasta olan kardei V. vanla birlikte e kral olarak, ar Petro ( Byk Petro) Rus tahtna kt. ar I. Aleksey'in ikinci ei Natalya Narkina'dan olan oludur. Bu dnemde, Rusya'y fiili olarak, vey ablas Sofia ynetiyordu. Petro, bir kye yolland. Orada yoksul bir yaam srd ve ok s bir eitim ald. Petro sk sk Moskovadaki yabanclar mahallesini (Avrupallar) ziyaret ediyordu. Bu srada bir Hollandal ona oyuncak bir yelkenli gemi yapt. Bu mahallede ileride danman olacak kiiler ile tant. leride metresi olacak Anna Monsu da orada buldu. 1682de 1682 Moskova syan oldu. Halk Kremlini bast, pek ok Boyer ldrld. sve tahtna XII. Karl (1682 1718) kt. Avusturya, otuz Yl Savalarndan sonra da Protestan, Macarlar zerindeki basky srdryordu. Son zamanlarda bu basky hem arttrm ve hem de Orta Macaristana yaymt. Protestan Macar asillerinden mre Tkli basklara kar dururken Osmanllardan yardm istedi. 31

Tkli mrenin Osmanllardan istedii yardm, Fazl Ahmet Paann lm zerine sonusuz kalmt. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, mrenin bu isteini kabul ederek, yardm etti. lk olarak mre Tkli Orta Macaristan kral ilan edildi. Bu nedenle Osmanllarla Avusturya arasndaki bar anlamasnn bitimine daha 2 sene olmasna ramen, iki devlet arasnda atmalar balad. Kanuni Sultan Sleymandan beri, Osmanllarla Habsburg, Macaristan iin, srekli savamlard. Nihayet sonuna doru aralarnda bir anlay birlii olumutu. Macaristann byk bir blm, stanbula bal beylerbeylikler olarak dzenlenip, Osmanl topra olmutu. Osmanl eyaletlerinin dousunda Erdel, baml bir prenslik olarak durumunu srdryordu. Batda ise, Hrvatistandan Erdele kadar uzanan dar bir erit Habsburg egemenliindeydi. Osmanllar ile Habsburg arasnda da skm dar bir blge vard. Bu dar blgeye Orta Macaristan deniyordu. Avusturya 1606ya kadar bu blgeyi elinde tutabilmek iin Osmanllara vergi demiti. Zitvatoruk anlamas ile Orta Macaristan harcndan vazgeilmiti. Kara Mustafa Paa, Budin beylerbeyi brahim Paay mre Tkliye yardm ile grevlendirmiti. brahim Paa btn Orta Macaristan ele geirdi ve daha nce Avusturya tarafndan alnm olan Flek kalesini geri ald. Avusturya bar anlamasnn yenilenmesini istedi. Merzifonlu Kara Mustafa Paa bu istei kabul etmeyerek padiah IV. Mehmeti Avusturya zerine yaplacak bir sefere raz etti. 1682 ylnda Avusturyaya sefer iin Osmanl hazrlklar balad. Savan kanlmazln gren Avusturya ise ittifak araylarna girmiti. spanya, Venedik, Lehistan, Papalk devletleri ve Brendenburg, Bavyera, Saksonya, Frankonya prenslikleri ile yardm anlamalar imzalad. Avusturya Fransa ile sava halindeydi. Ancak Fransa bile Osmanl sava srasnda, Avusturya ile savamayacan bildirdi. Avrupa Osmanllar karsnda byk oranda birlemiti. Lehistanla Avusturya arasnda yaplan anlamaya gre ise, sava sonunda Lehistan Buca anlamas ile kaybettii yerleri geri alacaklard. Ayrca Eflak ve Bodan da Lehistana kalacakt. Bu srada zmirde byk bir yer sarsnts oldu. ok insan ld. lenler arasnda skenderiye patrii ve Fransa Konsolosu da vard. Osmanl ordusunun hareketini haber alan, Fransa kral XIV. Louis, Ren zerindeki FranszAlman atmasna hemen son verdi. mparatora, Ren zerindeki tm kuvvetlerini ekip, Osmanllara kar kullanabileceini bildirdi. Osmanllar Yankkaleyi de geip, Viyanaya gelirlerse, savaa bir Fransz ordusu yollayacakt. Trklere kar olunca, Fransann Katolik kral, en byk dman ile hemen birleiyordu. Fransada ise, Fransa Protestanlar, kraln btn zulmne ramen, XIV. Louise ok balydlar. Sonuna kadar Kraln mavirleri tarafndan kandrldna inandlar. Kral uyarmaya altlar. Ancak, 1682de Louis vahi bir ferman daha yaynlad. Bundan byle Protestan ebe olmayacakt, olanlarn cezas lmd. Katolik ebeler zaten Protestan evlere gitmiyorlard. Bu fermandan sonra binlerce ocuk l dodu. Fransz Protestanlarnn yaam hakk ellerinden alnmt. Berberi korsanlar ile ba dertte olan Fransa 1682 ve 1683de Cezayiri bombalad.

32

1682 Cezayir Bombardman

Hindistann kanl mparatoru Evrengzib, hareketli blgelere yakn olmak iin bakenti Delhiden Dekkanda bulunan Khadkaya tad. Buraya daha sonra Evrengabad denecekti. 1682 ylnda, Galdan, Turfan ve Hamiyi fethetti. Budist basks altnda kalan Mslmanlar Kansuya sndlar.

33

ngilterede Chelseade askeri bir hastane kuruldu. Haley kuyruklu yldz Edmond Halley tarafndan kefedildi. Bu srada Almanyaya ilk siyah kleler geldiler. nemli bir Fransz ressam, peyzajc olan Claude Lorrain (1600 1682) ld.

Liman, Claude Lorrain

34

kinci Viyana Kuatmas, 1683

1683 Viena Sava

Kahve, 1683de II. Viyana kuatmasndan az nce Viyanaya girmiti. Osmanl ordusu, ubat 1683de Padiah IV. Mehmet ile birlikte Edirneden yola kt. Belgrada gelindiinde padiah veziriazam Kara Mustafa Paay bakomutan atad. Ordu Sava meclisinde iki fikir att. Biri dorudan Viyana zerine gidilmesini istiyordu, dieri nce Yankkale ve Komaran kalelerinin ele geirilip, ertesi yl Viyana zerine yrnmesini doru buluyordu. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Viyana zerine dorudan gidilmesini istiyordu. Sadrazam, kar fikirde olanlar lm tehdidi dahil her tip bask ile kendi dncesine raz etti. Ordu Viyanaya doru yola kt. Merzifonlu Kara Mustafa Paa baarl bir mlkiye idarecisi olan drst, yolsuzluu grlmeyen bir vezirdi. Ama Kara Mustafa Paann byk bir orduyu ynetecek iyi bir mareal olduunu sylemek mmkn deildir. Uzun zamandr, bu gibi savalarda yani Krm Hanlnn katld savalarda sadrazamla, hanlk arasnda protokol ve karar vermek konusunda denge kurulamamaktayd. Nitekim bu savata da iki taraf birbiri ile mcadele etmitir. Ayn mcadele Viyana zerine nasl sefer yaplaca grmeleri srasnda da grlmt. Bu srada Cezayirde Mezomorta Hseyin Reis, Hasan Dayy ldrerek, iktidar ele ald. Divan bu Mezomorta Hseyin Reisi amiral ve beylerbeyi yapt.

35

Haziran aynda Hseyin Paa komutasnda bir Osmanl ordusu, yannda mre Tkli olduu halde, Bratislavay ve burada bulunan mparatorluk tacn ele geirdi. Peinden Slovakyay igal etti. Avrupa dehet iindeydi. Baka bir Osmanl ordusu da Viyana evresindeki Ovar, Hanburg kaleleri ile pek ok palangay ele geirdi. 14 Temmuz 1683de Viyana kaplarna dayanld. mparator Leopold Viyanay terk ederek, Lense ekildi. Osmanl ve Krm aknclar Avusturya ilerinde ilerliyorlard. Pek ok ehir yakld. Aknclarn yanlarnda tadklar esir says 81.000 olmutu. 6 bin delikanl, 11 bin gen kadn, 14 bin gen kz, gerisi yalar 20 30 aras olan erkek ve kadnlard. Bu 81 bin rakam Osmanl lkesine gelebilen esir saysdr. Bozgundan sonra Almanlar pek ok esir kurtarmlardr ki onlar bu saynn dndadrlar. En gzel kzlar 50 altn kurua satlmt. Alelade esirler koyun fiyatna satldlar. Osmanl askerlerinin nemli bir blm ele geen ganimetleri yeterli buluyordu. Asker biran nce geri dnp, ganimetini paraya tahvil etmek istiyordu. Savama arzusu ok azalmt, herkes, ganimetlerini korumaya alyordu. Kara Mustafa Paa, bata ehre hakim olan Kahlenberg olmak zere Viyana etrafndaki kaleleri, almadan ie giriti (Viyana Sava). Ayrca gelirken yannda ar kuatma toplar da getirmemiti. Polonya ordusu Jan Sobieski komutasnda yardma gelmi ve Habsburg ordusu ile birlemiti. Kara Mustafa Paa bunu biliyordu. Bu srada Viyana surlar da yer yer yklmt. Viyana dmek zere idi. Veziriazam, nce Viyanaya girmek sonra Polonya ordusunun zerine dnmeyi dnyordu.

Viyena Sava

Btn bu tedbirsizlikler, 12 Eyll 1683te Kahlenbergte mevzilenen Polonya ve mttefik ordusunun Jan Sobieski komutasnda, ani bir saldrs yapmasna neden olmutu. Mttefik ordusu Tuna zerindeki kprden geip, saldrdlar. Bu kpry muhafazaya Krm han Murat Giray grevlendirilmiti. Kprnn mdafaas bir yana, kpr atlm bile olsa, mttefik ordusu Osmanl kuvvetlerine saldramazd. Ama Murat Giray, kuvvetli bir olaslk ile intikam almak veya kendini nemsetmek iin pasif kalmt. Bu saldr ile iki ate arasnda kalan Osmanl saflar bozuldu. 10 Eyll 1683deki bu savata Osmanllar tm arlklarn ve hazineyi sava alannda terk ettiler. Her eye ramen yer yer Osmanl ordusunun saldrlar durdurduu ve mevzileri tuttuunu belirtmek gerekir. Ancak sonuta bu bozgun 16 yl sren savalara neden oldu.

36

Osmanl Bozgunundan Hemen Sonra, 1683

Visegrad yukar kalesi

Veziriazam dalm Osmanl ordusunu Yankkale nnde toplayp, Budine ekildi. Osmanl ordusunda disiplin tekrar saland. Galip Alman ordusuna kar, onlar karlamak zere, Budin beylerbeyi Kara Mehmet Paa yolland. Avusturyallar onu da yenip, Estergonu kuattlar. Avusturya Estergonun peinden Viegrad eline geirdi. Jan Sobieski, Kamanieyi alarak Bodan igal etmek istedi. Bu dnce Osmanl ve Krm kuvvetlerinin ortak abas ile suya drld. Venedik Giritin cn almak, kaybn karlamak istiyordu. Karadan ve denizden hcuma geti. Ancak Dalmaya kylarnda iki, kaleyi almaktan baka bir ey yapamad. Avrupa iin Osmanl tehdidi uzaklatrlmt. Buna tm Avrupada ok sevinildi. Osmanl iin ise sadece baarl olamayan bir seferdi. Osmanllar Macaristana ekildiler. Veziriazam klk karargahn Belgradda kurdu. Gelecek baharda yeni bir sefer dnyordu. Ama bu srada merkezde Kara Mustafa Paa aleyhine kuvvetli bir hava esiyordu. Kara Mustafa Paa Edirneye arld. Krm Han savata kusurlu grlerek, grevden alnd. Yerine II. Hac Giray atand (Ekim 1683). Alman ordularnn ilerlemesi devam ediyordu. Estergon Avusturyann eline geti. Osmanl mparatorluu bu kt durumdan mesul tuttuu veziriazam Merzifonlu Kara Mustafa Paay idam etti (Aralk 1683). Bata, Padiah, Viyana bozgununu bir kalenin alnamamas olarak mtalaa etmi, Merzifonlu Kara Mustafa Paaya pek sinirlenmemiti. Ama sonra, st brokrasi, bu bozgunu bir felaket 37

ve rezalet olarak alglayp, IV. Mehmeti Merzifonlu aleyhine ilemeye balad. Bu srada Haziran aynda Turhan Valide Sultan 55 yanda lmt. Hatrlanaca gibi, Valide Sultan devletini dnen, ahsi hrs peinde olmayan, akll ve dirayetli bir kiiydi. Onun lm ile hem Kprller ok nemli bir hamilerini kaybetmiler ve hem de padiah IV. Mehmet nemli bir danmanndan olmutu. Sonuta rzgar deimi ve Merzifonlu Kara Mustafa Paa idam edilmiti. Veziriazamn muarzlar ordunun Merzifonlu Kara Mustafa Paay istemediini, isyan etmek zere olduunu yaymlar ve sylyorlard. Aslnda ordu sadrazamdan memnundu ve vaziyeti kurtarabilecek tek kii de Merzifonlu Kara Mustafa Paayd. Onda olan kabiliyet ve otorite o srada mevcut olan kadroda yoktu. IV. Mehmet idam tatbike bamubayincisi Gazazzade Ahmet Aay memur etmiti. Ahmet Aa Belgrada gitti. Durumu Yenieri Aas Vezir Tekirdal Bekri Mustafa Paaya bildirdi. Beraberce gece yarsna doru Merzifonlunun kald saraya gittiler. Kara Mustafa Paa azlinden baka idam ferman olup, olmadn sordu. Ahmet Aa saygl bir dille, durumu ima etti. Bunun zerine Merzifonlu namaz kld. Krkn ve kavuunu kendi kard. Cellad ard: Haly kaldrn, vcudum zemine dsn dedi. Kendi eli ile sakaln kaldrd. Cellat ibriim kemendi boynuna geirerek, idam infaz etti. Henz 48 yandayd. Merzifonlu yerine Kara brahim Paa veziriazam atand. Kara brahim Paa, Kara Mustafa Paann kaymakamln yapyordu. imdi Avusturya, Lehistan ve Venedik Osmanl mparatorluuna kar ayr cepheler aarak, hcum ettiler. Osmanl devleti II. Viyana kuatmasndan sonra gelecek olan st ste yenilgilere kadar devrann deitiini anlayamamt. O yine eskisi gibi i ilerini dzeltip, ierde disiplini salaynca, Avrupay dize getireceini sanyordu. Halbuki zaman deimiti, imdi Osmanllar deien zamana ayak uydurmakta glk ekiyorlard.

Estergon

Msrda Osmanl varl tekrar zayflamt. Msrn vergisi 23 milyona drld.

38

Merzifonlu Kara Mustafa Paann Hatalar

Merzifonlu Kara Mustafa Paa

II. Viyana kuatmasnn Osmanllar asndan bozgunla bitmesinde bir dizi sebep vardr. Bunlar aada zetlenmitir. Kuatmadan bir yl nce Osmanl mparatorluunun Tkliye ordu yollayarak yardm etmesi Almanya asndan bir erken uyar olmutu. Uzun zamandr doal bir mttefik olan Fransa, uygunsuz hareketler ile kar cepheye itildi. Aslnda Fransann ho tutulup, Almanya karsnda ikinci bir cephe almasna allmalyd. Son senelerde Lehistann zerine gidilmiti. Halbuki Lehistann gnl alnarak, ya Osmanllarn yanna ekilmeli veya en azndan tarafsz kalmas salanmalyd. Sava, ordu hareket etmeden 2,5 ay nce ilan edilerek, baskn zellii yitirilmiti. Almanya hazrlk yapmaya frsat bulmutu. Yolda ok zaman kaybedilerek, Viyana nlerine ge varlmt.

39

Ordu yannda ar muhasara toplar gtrmemiti. Hatta yeterli top bile gtrmemiti. Kuatma sresince top stnl Almanlarda oldu. Osmanl ordusu ancak geceleri sava verebildi. Kara Mustafa Paa kentin yamalanmasn ve ar zarar grmesini istemiyordu. Bunun iin ar ve ok youn saldrlar yapmad. Kentin avucunda olduunu biliyor ve naslsa elime decek diyordu. Kara Mustafa Paa sadece Viyana kentini deil, zerine gelen dman ordusunu da ok kmsemiti. Gerekli nemi verseydi, Sobieski kumandasnda ki ordunun hi ans olmazd. Kuatma ncesi yaplan yamalarla askerin byk bir ksm yeterli ganimet elde etmiti. Asker maln paraya evirmek iin biran nce dnmek istiyordu. Bu da askerin sava gcn drc bir unsurdu. Bu yukardaki hususlarn biri veya ikisi sonuca etki edemezdi. Ancak hepsi birden ve st ste gelince, Osmanl bozguna uramt. Merzifonlu Kara Mustafa Paa bunlar bilmediinden deil, kendine ve Osmanlya ok gvendiinden nemsememiti. Merzifonlu Kara Mustafa Paa Avrupay yok saymt.

40

1683n dier olaylar

Fergana vadisi

Anadolu'da XVII. yzyl sonlarna doru grlen yerel Celali topluluklar da II. Viyana Kuatmas'ndan sonra Avusturya ve mttefiklerine kar yrtlen savalarda asker olarak orduya alnd. Celali ayaklanmalar, Osmanl toprak dzenini byk lde deitirdi. Ar vergiler yznden ya da Byk Kagun srasnda yerlerinden olan iftilerin topraklar mltezimlerin ya da yerel yneticilerin eline geti. Vergiler yznden borca giren kyller, iledikleri topraklar sonunda tefecilere kaptrdlar. Bozulan tmar sistemi Celali ayaklanmalarna, ayaklanmalar tmar sisteminin bozulmasna sebep oldu. Bylece Osmanl toprak dzeninin bel kemii olan Tmar Sistemi bozuldu. Byk nfus hareketleri ortaya kt ve kentlere byk gler oldu. Tarmsal retim geriledi ve ktlk tarm rnleri fiyatlarnn ykselmesine yol at. On binlerce insan yaamn yitirdi ve pek ok yerleim yeri ykma urad. syandan sonraki kymdan kaabilenler ran'a kaarlarken, saklananlar gnmz ve Dou Anadolu Alevilerinin temelini oluturdular. Saklanmay baaran bu Trkmen oymaklarndan bazlar Krt ve Zazalarla etkileime girip Krtlemilerdir. Saklanamayan ve kaamayan kalabalk Trkmen airetleri ise bugnk Bulgaristan topraklarna srgn edilmilerdir. O vakte kadar yalnz Bat Anadoludan yaplan iskanlarla az bir Trk nfusuna sahip olan Balkanlarda bu tarihten itibaren Trkmenler oalmtr. II. Viyana kuatmasndan sonra Japonyaya giden Hollanda kaptan, Shoguna Viyana kuatmas hakknda ok teferruatl bir rapor veriyordu. Kapiten (Kaptan) tarafndan Japonlara verilen raporlarda XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu ok nemli bir mparatorluk olarak anlatlmtr. 1683 ylnda, Fransa, randan Ermenistan, Kalde ve Suriye Hristiyanlarnn koruyucusu olma hakkn elde etti. Hatrlanaca gibi Maskat liman Umman Sultannn elindeydi ve o da sk sk ran kylarn vuruyordu. ah, Maskata kar bir Fransz donanmas yollanmasn istiyordu.

41

Bu srada Almanya karsnda ok zor durumda olan Osmanllar da Fransa ile aralarn dzeltmeye alyorlard. Fransaya Msrdan geirdikleri transit malzeme iin gmrk tarifesi %20den % 3e indirildi. Bu hak sadece Franszlara verilmiti. inde Manu hanedanna kar direnen sadece korsan Koxinga ailesi kalmt. Torunu 1683de in mparatoruna boyun edi. Qing Hanedan amirali Shi Lang 300 gemi ve 20.000 asker ile Tungning Kralln (imdiki Taiwan and Penghu) boyun edirmeye gitti. 1683 ylnda Galdann (Goldan) ordular Takent ve Seyhunu (Sr Deryay) ele geirdi, iki Kazak ordusunu da yendi. Galdan, Kara Kazaklar hedef ald ve Fergana Vadisini (Fergana valley) alt st etti. Hatrlanaca gibi Sabbatay Zevinin ktlkle mcadelesine, onun tarznda devam edebilmek iin 200 Osmanl Yahudisi aile, toptan slam dinine girmilerdi. Birbirlerinin evlerinde gizli sinagoglarda toplanarak ve hahamlarla yakn ilikilerini srdrerek, gizliden gizliye Yahudilie bal kaldlar. Trkiyede hala grnte slam kusursuz yaayan ama gizli olarak Yahudiliklerine tutku ile sarlan, kk bir gurup verdir. Bunlar Dnmelerdir. Souk bir k geiyordu. Thames nehri dondu.

Londra Kprs (1616)

42

Evliya elebi

Evliya elebi ( 1611 1684e doru ), Enderunda yetiti. Babas Dervi Mehmet Zilli kuyumcubayd. Babas pek ok savaa katlm, srre emirlii yapm ve ta ve tahta oyma eserleri olan bir kiiydi. Evliya elebi ok ciddi eitim almt. 7 yl Unkapannda Fil yokuundaki eyhlislam Hamit Efendi medresesinde eitim grd. Daha sonra eitimini Enderunda srdrd. Otuz yana kadar pek bir ey yapmad. Evliya elebi IV. Muratn musahibi olmu, ho sohbetleri ile padiah elendirmi, onun tarafndan aranan ve sevilen bir kii olmutu. Ondan sonra ileride Veziriazam olacak olan Melek Ahmet Paaya baland. Melek Ahmet Paa ile anne tarafndan bir akrabal vard. Bundan sonra pek ok seyahat yapt. Bu yolculuklarn Seyahatname adl 10 ciltlik eserinde anlatt. Evliya elebi, ufak, zayf, evik, ata iyi binen, cirit oynayan, iyi silah kullanan, ho sohbet, insan ilikileri iyi olan biriydi. En azndan 1655 ylna kadar sakal brakmamt. Hayatn seyahat etmek zere kurmu, herhangi bir mevki hrsna kaplmamt. Gzel sesli bir hafz ve iyi bir musikiinast. Ancak iyi bir air deildi. Eseri XVII. yzylda kullanlan dili gstermesi asndan da nemlidir. Mizah yetenei yksek bir kiiydi. Taklitler yaparak, ho ykler anlatarak dinleyicilerini elendirmesini bilirdi. Dnyadan zevk almasn bilen bir kiiydi. Her ne kadar dergah ve tarikat mensubu gibi grnse de stanbuldaki mesire yerlerini, meyhaneleri, btn saz ve sz meclislerini bilen ve

43

dolaan bir zevk ehliydi. stanbulda ne kadar meddah, Mukallide, sazende, hande varsa hepsini tanrd. ki ier ve dier keyif verici maddeleri kullanrd. Zamannda yazd esere Haremdeki kadnlarn ho vakit geirmesi iin yazlm bir eser olarak baklmtr. Bugn bile Evliya elebiyi elenmek iin okuyanlar vardr. Bir Indiana Johns filmleri kvamndaki eseri srkleyici ve byleyicidir. Bir o kadar da belgesel nitelik tar. ou yer iin ilk elden kaynak niteliindedir. Yaln bir dil kullanm, yerel deyimleri yazsna katmtr. Muharrem aynn aure gn Evliya elebi ryasnda Ali elebi Camisindeki byk bir cemaat iinde Peygamberi grr. Helecanlanarak efaat ya Resul Allah diyeceine Seyahat ya Resul Allah der. O srada Sad bn Vakkasda greceklerini yazmasn tembih etti. Evliya elebi nce stanbulu gezip, Seyahatnamesinin birinci cildini yazd bilgileri toplad. Sonra Bursaya gitti. Babas Evliya elebiye seyahate kma izni vermiyordu. Bursa dnnde, babasndan seyahat iznini de alan Evliya artk rahat rahat gezecekti. Gezdii 50 yl iinde, 257 yeri gezdi ve 25 milyon Km2 bir corafyay dolat. Bu gezileri 10 ciltlik bir eserde anlatlmtr. Yazdklar okunduka insan hayrette brakr. Seyahatleri srasnda Azak kalesinin alnma seferine katlm, Krm Hann yannda bir sre kalm, 1645de Girit harbine katlp, Hanya kalesinin alnmas savalarnda bulunmu, 1646da Anadoluyu batanbaa kat etmitir. Bu srada Safevi hannn elisine refakat ederek Tiflis, Bak, Grcistan ve Azerbaycan gezmiti. Erzurum Beylerbeyinin hizmetinde bulunduu bir srada Celalilerin eline dt. Bu srada yaplan savalarda ve Celalilerin ldrlmesinde grg tan olarak yer alm ve bunlar anlatmtr. Bundan sonra am, Beyrut ve Sayda bata olmak zere Suriye, Lbnan ve Filistini gezip, grmtr. Akrabas Melek Ahmet Paann sadrazam olmas zerine, Sarayda olan garip ve enteresan olaylar yazmt. Melek Ahmet Paa, zi beylerbeyliine atannca, Evliya elebi de onunla birlikte Rumeliye gitmiti. zi ve Babada kasabalarn gezdi. Daha sonra Melek Ahmet Paa Van beylerbeyliine atannca, o da paa ile birlikte giderek, Anadoluyu tekrar grmt. Burada Yezidilerin arasnda bulundu. Tebrize ve Badata gitti. 1657 ylnda Macar Rakoczi zerine yaplan savaa katld. Daha sonra Krm Han IV. Mehmet Girayn hizmetine girdi. Burada Krm atl aknlarna katld. zide kazanlan zaferi stanbula bizzat gelerek haber verdi. Bundan sonrada Evliya elebi, Melek Ahmet Paann peinden defalarca Anadolu ve Rumeli ilerine gidip, gelmitir. Bu seyahatler srasnda resmi savalara, ete savalarna, aknlara velhasl pek ok aktiviteye katld. 1663 ylnda Fazl Ahmet Paa ile Avusturya seferine kt. Bu arada Avrupa ilerine yaplan byk bir akna da katld sylenir. Seyahatnamesinde yazd lke adlarna baklrsa, byle bir olay olmu grlmektedir.

44

Viyanaya eli olarak giden Kara Mehmet Paa ile Viyanaya gitti. Orada mparator I. Leopold ile grm, orada pasaport alarak Avrupada uzun bir seyahate kmtr. spanya, Danimarka, Hollanda ve Brendenburg gibi lkeleri ve pek ok kenti gezmitir. 1668den sonra da Mora ve Yunanistan gezdi. Girite gitti. Arnavutluk ve Dalmaya kylarn dolat. Daha sonra Hacca gitmitir. Hacca giderken daha nce gidemedii yerlerden geerek, uzun bir yol izerek Mekkeye varmtr. Evliya elebinin hangi tarihte ve nerede ld belli deildir. Ancak tahminler 1682 ylndan sonra Msrda lm olabilir.

Evliya elebi, yazdklarna baklnca bir gazeteci, sava muhabiri, dil bilimci, botaniki, gurme, sosyolog, etimolog, tarihidir.

45

John Locke Somerset

John Locke

John Locke Somerset (1632 1704) nl materyalist bir ngiliz filozofudur. XVIII. yzyln en nemli dnrlerinden biriydi. Dnce zgrln, eylemlerimizi akla gre dzenlemek anlayn yaygnlatrmtr. Bunu yapan ilk dnr olduu iin Avrupa'daki aydnlanma ve Akl a'nn gerek kurucusu olarak kabul edilir. Liberalizmin babas olarak tannr. Onun klasik cumhuriyetilie ve liberal teoriye etkisi Amerikan Bamszlk Bildirgesine de yansmtr. John Locke, Bristol yaknlarnda, Wrington'da dodu. Kuma ticareti ile uraan tccar ve hukuku bir aileden gelmekteydi. Babas ticaretle uramak yerine noterlii tercih etmiti, Priten mezhebinin koyu bir taraftaryd. Locke yksek renimini Oxford niversitesi'nde yapt, doa bilimleri ve tp okudu. Okul dneminden sonra hem yazar, hem de siyaset adam olarak alt. nce Brendenburg Dukal'nda ngiliz elilik katibi olarak bulundu. ngiltere'ye dndkten sonra da 8 yl Kont Shaftsbury yannda zel hekimlik yapt. Kont Shaftesbury bakan olunca, Locke da Board of Tradede (Ticaret Kurulu) katip oldu (1672 1679). Shaftesbury bakaldrmada baarsz

46

olup, Hollandaya kanca, John Locke da 1684 ylnda yanna gitti. Ancak 1689'da kinci ngiliz Devrimi Baar kazannca ngiltere'ye dnebildi. Locke, gelenek ve otoritenin her eidinden kurtulmak gerektiini, insan hayatna ancak akln klavuzluk edebileceini ileri sryordu. Bu dnceleriyle Liberalizm'in, tabii bir din anlaynn, Rasyonel Pedagoji'nin ncs olmutur. Mutlakyet ynetimlerini ilk sarsan kii olarak tarihe gemitir. ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimlerinin temelini oluturan filozof olarak bilinir ve anlr. Doal hukuk doktrinini savunanlardan biridir (Dierleri Jean Jacques Rousseau ve Thomas Hobbesdir). John Locke doutan bilgi yoktur diyordu. Yaadka deneyler ve gzlemlerle bilgi birikiyordu. Bilgi en batan olsayd, bilinmesi gerekirdi. Btn insanlar bir konuda ayn dnyorlarsa veya birleiyorlarsa, bu gerein doutan olduunu kantlamazd. Kimse kendisine daha nce bildirilmemi bir eyi bilmezdi. Bilgi duyular yoluyla alnyordu. Duyular yoluyla alnmam hibir bilgi gsterilemezdi. Soyut kavramlar bile duyular yoluyla elde ediliyordu. Pek ok ahlak kavram da toplumdan topluma deimekteydi. Birimizin vicdann szlatan bir ey, ayn eitimi almam baka birinin vicdann szlatmayabilirdi. lkelerin doutan olduunu sylemek ahlaki eitimin gereksizliine inanmak demekti. Locke, kii deneyim sayesinde bir eyler renebilir diyordu. nsan sezgisel herhangi bir bilgiye sahip deildir. Dnyevi, deneye dayanan ve sistemli bir dnce biimini benimsemitir. Dini dogmalarn bu dnce sisteminde yeri yoktur. nsann bu noktada grevi, iinde yaad dnya ile snrldr. Sadece insanda bulunan kendini sevme duygusu ve akln ileyii, ahlakn douunu gerektirmitir. Bir eyi kabullenmenin anlamn bu felsefi temelde aramak gerekir. Dnyada doal durumda hibir siyasi topluluk yoktu. Yani insan gruplar yneticileri olmadan birlikte yaamaktaydlar. stnlklerin ve karklklarn artmas, yaam olumsuz etkiledi. nsanlar bir araya gelerek siyasi topluluklar oluturmak zorunda kaldlar. Hkmdarlara ve gl siyasi yneticilere bu nedenle ihtiya hasl oldu. Bu noktada itimat nemlidir. Yneticinin otoritesi mutlak deildir ve karlkl itimat ile toplumsal szleme oluturulmutur. ktidar, kaynan buna ve bu srece borludur. Bir ynetici, otoritesini, ynettii insanlarn rzasna borludur. Bu rza ortadan kalkarsa otorite de yok olur. nsann hrriyeti ulusun rzas ile kurulmutur. Yasalarla, bu gven kayt altna alnr. Rza ayn zamanda bu gvene ihanet eden yneticiyi grevden uzaklatrma hakkn da ierir. Faziletli olmak bir otoriteye uymak demekti. Faziletli olmay zorunlu klan otoriteler din, devlet ve rftr. Bu otoritelere balannca fazilet ortaya kar. Ama herhangi bir otoriteye bal olmayan iin fazilet gerekmez. nsan haklar Locke'a gre yaam, hrriyet ve mlkiyet olarak zetlenebilir. Bu haklarn uygulanmas, korunmas hem yasalarla hem de kurumlarla salanr. Bamsz bir yarg sistemi de bunlarn tmn kapsar. John Locke dnce zincirinin en nemli ustalarndan biridir.

47

Manu-in Uyumas, 1684

Qing-Nurhaci

Osmanllar Bat cephesi serdarlna Kara Mehmet Paay atamlard. Avusturya ordusu Kara Mehmet Paann ordusunu yendi. Vayen (Va) kalesini ald ve Peteyi ele geirdi. Avusturya kuvvetleri Budini kuatt, ancak ele geirme baarsn gsteremedi. Kuatma 3 ay 19 gn srmt. eytan brahim Paa Budini kahramanca ve akllca mdafaa etmiti. Bu baarsndan sonra, Macaristandaki ordunun bakomutanlna atanp, ad da Melek brahim Paa olarak deitirildi. Manularla birlikte gelen ve kylleri mutlu eden dzen sonucunda, inde nfus art hzland. Tarm retimi de artyordu. Ama nfus art, tarm retimini geti. Aradaki fark in tarmnn modernize olmasna yol at. Youn bahecilik geliti. in mutfa yenilebilecek her eyi iine ald. Bunlar arasnda rmcek reeli bile vard.

48

Bankalar kuruldu, bu bankalarn bir ksm XX. Yzylda bile nemli bankalard. Zanaat kurulular olutu ve bunlarn tzkleri yazld. pek dokumacl iki guruba ayrld. Kaliteli ve zenginler iin retilen ipek, ipek dokumaclarnn inhisar altna girdi. Buna karlk, sradan ipek dokumacl her aile de devam etti. Bu, pek ok kyl ve kentli aileye ilave bir gelir getiriyordu. Bu sanayi daha sonralar merkezileecektir. Bunu da nemli imalatlarn evlere sipari amas balatm olmaldr. Manular inli grevliler iin snav sistemini ve Okumularn kazan kaps olan brokratik derecelendirmeyi srdrdler. Bir sre sonra in toprak sahipleri Manulara, Manular da ine sndlar. in adetlerini ve kltrn benimsediler. Manu devleti ksa srede tam bir in devleti oldu. ktidara geldiklerinde inin nfusu 100 milyon varndayd, 1912 ylnda iktidardan uzaklarlarken nfus 500 milyon olmutu. Haziran aynda II. Hac Giray Krm tahtndan uzaklatrlarak, Rodosa srld. Krm tahtna I. Selim Giray 50 yanda yeniden geti. 3 Kasm 1684 ylnda Krm Osmanl ortak kuvvetleri Leh ordusunu yendiler.

Bir Manu avlanyor

1684 ylnda Mississippi irketi kuruldu. 49

Huguenotlarn Sonu, 1684

Le Cid'den bir sahne canlandrmas

Fransz Katolik hkmetinin Protestan Franszlara yapt zulm, igal edilmi dman lkesinde bile yaplmazd. Bearn, Languedoc ve Poitouda halkn byk ounluu Protestand. Merkezi hkmet buralara izmeli misyonerler veya baka bir deyile Dragon Svarilerini yollad. Bunlar halk Katolik yapmak iin her trl yetkiye sahiptiler. Evlere girip ikence yaptlar, kadnlarn rzna getiler, halka yapmadklar kalmyordu Hapishaneler Huguenotlarla dolmutu. Bunlarn ou krek cezasna arptrld. Fransa da Protestanlara yaam hakk yoktu. 1660l yllardan balayarak Fransz Protestanlar baka lkelere kamaya balamlard. Sonunda ou sanat olan 400.000 Protestan baka lkelere snd. Bunlar ngiliz, Hollanda, Genova ve Prusya ekonomilerini glendirdiler. Katolik gericilii, her gericilik gibi hak hukuk tanmyordu. Yabanc lkelere kaan Fransz Protestanlar byk bir platform oluturmulard. Pek ok eseri tercme ettiler. Bylece fikirlerin tm Avrupada yaylmasna ve birbirini etkilemesine el ayak oldular. Fransz Protestan platformu sayesinde gelecein dnrleri daha kolay yetiti, devrimlerin alt yaps olumaya balad. 1684 ylnda Kutsal Roma Germen mparatoru ve spanya kral, Ratisbonne Anlamas ile Fransann daha nce ele geirdii tm topraklar zerindeki hakkn kabul ettiler. Ancak

50

Fransa tehdit ediyordu ve ona kar Augsburgda bir Avrupa Koalisyonu veya Byk Nianllk denen birlii salad. Bu birlikte mparatorluk, Hollanda, sve, svire, spanya ve daha pek ok ufak prenslik vard. Bu srada Fransa Palatinate yeniden igal ediyordu. Bir yandan da ngiltere tahtna I. Charles olu Jamesi kartmaya urayordu (mevcut kraln kardei).

Pierre Corneille

1684 ylnda en ileri gelen klasik yazar olan Pierre Corneille (1606 1684) ld. Corneillein babas avukatt, kendi de avukat oldu. Balarda komik veya komikimsi msralar yazd. 1636 ylnda nl eseri Le Cidi yaynlad. Le Cid, klasik trajedinin bir ltdr. Yer, zaman ve eylem olarak kural getirmitir. Klasik trajediler, devle tutkunun uyumazl zerine kurulmulardr. Kiiler peinden gitmek temaylnde olduklar hislerini bir yana brakp, en yce eilim olan grevlerini yerine getirirler. Trajedilerin belli bir kalpta olmas hem yazar zorluyordu, hem de okur asndan bir trajediyi bilen dierini okurken olayn nasl gelieceini biliyordu. Corneillein kahramanlar ilk adan ve zellikle Romadan seilmilerdir. En tutulmu eseri Horacetr. Eser Titus-Liviusun bir eserinden esinlenmitir. Ayrca pek ok eseri arasnda Cinnada (Agustusun yi Yreklilii) byk baar kazanmt. Eser, Cumhuriyeti bir gurup ile bilge ve yce gnll bir hkmdar arasndaki uyumazl ele almtr. Corneillein eserlerinde sonunda kazanan hep hkmdardr. Bu nedenle hangi temaylde olduu bellidir. Corneille Le Cidi yaznca Fransz Saray bunu ho karlamad. O da uzun sre uzakta Rouende yaad.

51

ngilterede Kral Parlamento ekimesi, 1685

James II.

Alman Osmanl sava aralksz devam ediyordu. Yeni bir Avusturya ordusu gelerek, Uyvar ald. Melek (eytan) brahim Paann tm abalar bir sonu vermedi. Melek brahim Paann ykselii, veziriazam Kara brahim Paay tedirgin ediyordu. Sonunda veziriazam, Melek brahim Paann ldrlmesine sebep oldu. Ancak o da grevinden alnd. Sar Sleyman Paa sadrazam oldu. Fransz Katolik din adamlar Huguenotlara verilen haklarn geri alnmas iin abalarn srdryorlard. Binlerce Protestann genel olarak taciz edilmesi ve inan deitirmeye zorlanmas yllarca srmt. Sonunda 18 Ekim 1685'te XIV. Louis Nantes Ferman'n yrrlkten kaldrd. Bunu izleyen birka yl iinde 250 bini akn Fransz Protestan ngiltere, Prusya, Felemenk ve Amerika'ya g etti. Dier yandan XIV. Louis, Fransz kolonilerinde siyak klelerin altrlmas msaadesini verdi.

52

Birleik-eyaletlerde (Hollanda), Fransz Protestanlar gelmeden nce kadife, tl ve kuma sanayi vard. Franszlarla birlikte ipekli ve apka sanayi balad. Daha sonra inicilik ve elmas yontuculuu geliecekti. Denizden kazanlan topraklarda ise hem buday retimi artyor ve hem de iekilik yaplyordu. Zamanla lale retimi Birleik-eyaletlerin balca geliri olacakt. Cezayire 1685 ylnda Languedoclu Protestanlar sndlar. Cezayirdeki ounluu Yahudi ve Marsilyal olan Avrupal tccarlar ile bu Languedoclu Protestanlar rekabet etmeye baladlar. Avrupa devletleri Cezayirden ok rahatszdlar. Ama pek bir ey de yapamyorlard. Bazen o devlet, bazen br, nce donanmasn yollayp, ehri bombalyor, sonra da ticaret anlamas imzalyordu. Her eye ramen en ayrcalkl durumu Franszlar kazanmlard. Ayrca Franszlarn Tunusta da kaleleri vard. Bununla birlikte Hollandal ve talyan tccarlar, Cezayir korsanlar ile i yapyorlard. Hollandal ve talyan Tccarlar, ucuza aldklar ganimet mallarn Avrupa pazarlarnda satyorlard. Hatta bu ticaretten zengin olmu Toskana dk gibi kiilerden bahsedilir.

Cezayir, Oran, Santa Cruz kalesi

ngiltere kral II. Charles ld. Yerine II. Jacques (Jack, James) (1685 1688) kral oldu. O da II. Charles ve dier Stuartlar gibi devrim kart tavrlarn srdrd. Bilindii gibi II. James, Fransz kral XIV. Louis tarafndan destekleniyordu. James II tahta kald sre boyunca mutlak iktidar sahibi olmak istiyordu. Katolikti. Katolik inancna serbestlik tannmasna alt. Bu abalar ngiltere Parlementosu ve halkn nemli bir ksm tarafndan tepki grd. Parlamento dier Avrupa lkelerinde olduu gibi, ykselen mutlakyeti akmn ngiliz Kilisesi yasal stnlnn yitirilmesine ve ngiliz zgrlne tehdit oluturabileceini grd. Bu gerilim ngiliz Parlamentosu ve taht arasnda yl srecek bir mcadelenin yaanmasna neden oldu.

53

II. James temaylleri nceden beri biliniyordu. Ayrca ngiliz lortlar bir i savaa kar tiksinti duyuyorlard. Kraln ya ilerlemiti. lk evliliinden olan 2 kz Protestand ve Protestan prenslerle evlenmilerdi. Katolik olan ikinci karsndan ise ocuu yoktu. Derken II. Jamesin bir olu oldu ve kzlarn tahta kmas imkanszlat. Yeni doan prens Katolik usullerle vaftiz edilmiti. imdi ngiliz tahtnn Katoliklerin eline gemesi kuvvet kazanmt. Parlamentoda baz nemli kiiler, kanun yollarndan pek ayrlmadan, bu tehlikeyi nleme arelerini aratrmaya baladlar. Bu zaman iinde John Locke yazd yazlar ile ngiliz devriminin kltrel alt yapsn kuruyordu. Jean le Clerc, Basnage, Jurieu gibi yazarlar da yazdklar yazlarla Lockea yardmc oluyorlard. Daha sonra Fransadan kaan Protestanlar ngiltereye gelince, ngilizce eserleri tercme edecek ve bylece bu eserler tm Avrupaya yaylacaktr. Bu da daha sonraki hem fikri dnyann ve hem de devrimlerin alt yaps olacaktr. Japonyada ticaret ok artmt. Sonuta ticari faaliyetler iin gerekli nakit yetmez oldu. Bu nedenle Japonyadan deerli maden k engellenmeye alld. Japonyaya kabul edilen Hollanda ve in gemilerinin says azaltld.

54

Sibirya iin Rus-in Mcadelesi, 1685

Rus in snr atmalar

1685 ylnda ine giri kaplarn yabanclara brakmak istemeyen inliler, Ruslarn Nerinski kentine saldrdlar. Cizvitler inlilere top dkmlerdi. Nerinskiye saldran inlilerin, Ruslarn 3 topuna karlk 200 toplar vard. Nerinsk yakld, ykld (Rusya Manu snr atmalar). Orta Asyada, 1685 ylndan itibaren General Rabtan komutasndaki Galdann ordular Kara Kazaklara bask yapmaya balad. General Rabtan Taraz kentini aldktan sonra da Kara Kazaklar Batya g etmek zorunda kaldlar. Bu srada Khalkha ( Kalka, Cengiz Han Moollarndan) Moollar arasnda i sava vard. Bu savaa kk kardeini yollayarak Galdan da kart. Ancak kk kardei ld. Bunun zerine hem kardeinin intikamn almak ve hem de dier Moollar zerinde gcn arttrmak iin Galdan (Goldan) Khalkhalar ile sava hazrlklarna balad. Ruslarla dosta ilikileri gelitirmeye balad. Bu srada Ruslar Baykal glnn kuzeyinde Tuiyetu (Tushiyetu) Han ile savayorlard. Galdan Han Ruslardan ate gc yksek ve gelimi silahlar satn ald. Bu silahlarn sayesinde Ruslar ve Galdan Han kuvvetleri Khalkha topraklarna girip, iki kanl savatan sonra pek ok Khalkha Moolunu ldrdler. O zamana kadar ine, Manu veya King (Qing) hanedanna katlmak konusunda bir heves beslemeyen Khalkha liderleri, yeni durum karsnda inin korumas altna girmeyi istemeye baladlar.

55

Zungharlar (Cungarlar), Khalkha ana vatann igal ettiler. Jibzundamba Zanabazar, kamak zorunda kald. King (Qing) meclisi, kuzey garnizonlarn kuvvetlendirme karar ald ve Khalkhalara (Kalkalara, Cengiz Han Moollarndan) direnmelerini tavsiye etti. Kasm 1685de Leh ordusunun hcumu Osmanl kuvvetlerince pskrtld. Peinden de Lehistan ilerine Krm atllar aknlar yaptlar. Venedike Papa, Floransa, Malta, Ceneviz ve spanyol donanmalar da yardm ediyordu. Venedik Ayamavra adasn ele geirdi. Limniyi ise almaya muvaffak olamad. Austos aynda Venedik Morada Koron kentini 3 aylk bir kuatma sonunda ve yardma gelen ufak bir Osmanl donanmasn yenerek, Osmanllardan aldlar. Peinden Osmanllarn Mora kuvvetlerini yenerek, Zarnata ve Kalamata kalelerini ele geirdi. 1685 1690 yllarndan sonra ssleme sanatnda da yeni bir deiiklik meydana geldi.

56

Avusturya Macaristanda lerliyor, 1686

Budin Kalesi

Osmanllarda veziriazam Sar Sleyman Paa Belgrada gitti. Avusturyallar Budini kuattlar. Budindeki Osmanl kuvvetleri yeterli yardm alamad. 2 Eyll 1686da Budin Avusturyann eline geti. 145 yl Osmanl ynetiminde kalmt. Budine giren Almanlar ldrebildikleri kadar sivili ldrp, geri kalanlar esir olarak aralarnda paylamlard. Budindeki Osmanl askerlerinin de tm lmt. Almanlar Budinin bir Osmanl ehri olduunun bir daha hatrlanmamas iin tm Osmanl eserlerini yok ettiler. Budinin dt haberi stanbula gelince kent alt st oldu. stanbulda imdiye kadar hibir malubiyet veya zafer bu derece byk helecan uyandrmamt. Halk hkmet aleyhtar gsteriler yapt. Camilerde vaazlarda hkmet ok ar bir tarzda eletirildi. Padiaha bile sz sylendi. Budin iin trkler dzenlendi. Bu ac ve izleri 20. yzyla kadar geldi. Ald Neme bizim nazl Budini Bu kaybn peinden Osmanl mparatorluu sefer giderlerini karlamak zere, byk apta vergiler koydu. Ayn ekilde Osmanl ailesinin mlklerinin gelirlerine de ar vergiler kondu. Bundan sonra Avusturya pe pee Segedin, Pe ve Erdel kalelerini ald. Venedik ise Morada Osmanllardan paralar koparmaya devam ediyordu. Eski ve Yeni Navarin kalelerini aldlar. Temmuz aynda ise Mudon Venediklilerin oldu. Bundan sonra hzla Morada pek ok kent ve kale Venediklilerin eline geti. Bir yanda Macaristan Osmanllarn elinden gitmiti, imdi dier yanda Mora da ayn riskteydi. Morada Venediklilerin Morosini ve sveli Mareal Knigsmark gibi ok nemli komutanlar vard. Osmanllarn bu komutanlarn karsna kan serdarlar ayn seviyede komutanlar deildiler. Rusya Lehistan ile anlamt. Rusya Krma saldrd, ancak yenilerek geri ekildi.

57

1686 ylnda, Asyann dousunda, Ruslar gelip, Nerinski tekrar aldlar. Bundan sonra inliler geldi kenti ald.Bir Ruslar, bir inliler pinpon oynar gibiydi kent el deitiriyordu..

Navarin Kalesi

in, Hristiyan ahlak diye ahlaka konmu ipotekten kurtulmu bir ahlak arayan Avrupallar iin rnek oldu. 1686 ylnda Hindistanda Adilahlar devleti ortadan kalkt. Bat Avrupada Bilimde ilerleme balamt. Zoolojide ilerleme olduu gibi botanikte de ilerleme vard. 1686 da John Kay, tr ne demektir onu tanmlyordu. Ayrca tek ve ift anakl bitkiler arasndaki fark tanmlad. Cezayirdeki Trk ynetimi gittike daha fazla kargaa iine dyordu. Beylerbeyleri zamannda sadece 1 beylerbeyi ldrlmken, 1659 71 arasndaki 4 aann 4 de ldrlmt. Osmanl ynetiminin sonuna kadar ise 28 daydan 17si ldrlecekti. Avrupa devletleri ve zellikle ngiltere ve Fransa ok gl donanmalar yapmlard. Korsanlk gittike tehlikeli ve az kar getirir bir i haline gelmiti. Buna kar Cezayir daylar, Fas topraklarna girerek, oralar soyuyorlard. Ancak Fastan gelen para, korsanlktaki kadar olmuyordu. Cezayirde eyaletler Dayya bal Trk Beyler tarafndan ynetiliyordu. Eyalet yneticilikleri para karl seiliyorlard. Onlar da vergileri toplayp, her 3 ylda bir vergi gelirlerinden Dayya para veriyorlard. Kaid denen yerli yneticiler, kabile eflerine veya eyhlere emir veriyorlard. Kabileler rflerini koruyor, i ynetimlerinde zerk davranyor, beye vergi dyorlard. Yerli yneticilerin Dayya olan ballklar daha bulankt. Osmanl hakimiyeti tm Cezayir topraklarnn altda birinde geerliydi. Kabileler, dinsel prenslikler Dayya ancak kat zerinde balydlar. Cezayirde durmadan isyanlar kyordu.

58

Partenonun yklmas, 1687

Partenon

Avusturya kuvvetleri Osmanl kuvvetlerini durmadan yeniyordu. Osmanllar Eseke kadar ekilmilerdi. Eri veziriazamdan yardm istedi. Ancak Osmanl askeri sz dinlemiyordu. Komutanlar istediklerini orduya yaptramyorlard. Leh kuvvetleri Kamanieyi kuatt. Ya ele geirdi. Ancak Krm kuvvetlerinin gelmesi zerine Lehler Kamanie kuatmasn kaldrmak zorunda kaldlar. Bu srada Krm kuvvetleri bir Rus ordusunu da dattlar. 1687 ylnda Anadoluda byk bir kuraklk oldu. lkede gda yokluu alk snrna yaklat. Fiyatlar ykseldi. Kyller kylerini terk ederek ekyala baladlar. Asker cret, azk alamyordu. Her yerde isyanlar balad. Sar Sleyman Paa istifa etti. Sar Sleyman Paa orduyu ve sava ynetememi, hata stne hata yapmt. Kprllerin kurduu disiplini de yok etmiti. Veziriazam Kprlnn damad Abaza Siyavu Paa oldu. Yenieri Eyll 1687de cepheyi bo brakp, stanbula doru yola kt. Bundan faydalanan Avusturya kuvvetleri de durmadan yeni yerleri eline geiriyordu. Venedik Morada kent ve kaleleri eline geirmeye devam ediyordu. En son Atinay aldlar. Bu srada alan ate sonucunda patlayan cephanelik nedeniyle Partenonun bir ksm ykld. Osmanl mparatorluunun durumu gittike daha ktye gidiyordu. Bu srada padiah IV. Mehmet ise avc lakabna uygun, devlet ile ilgilenmeyip, av peinde kouyordu. IV. Mehmet (Avc), istisnai olarak stanbuldayd. Cepheden gelen ordu Edirnedeydi. Ordu Padiahn tahtan indirilmesini istiyordu. Edirneden stanbula Padiahn halli iin mfrezeler yola karmt. Devlet erkan Ayasofyada topland. Kan dklmesin diye, avca olan ar dknl dnda kusuru bulunmayan IV. Mehmetin tahtan indirilmesini kararlatrd. IV. Mehmet karar skunetle dinledi. Tahtan indirmeden baka katil fetvas olup, olmadn

59

sordu. Olmadn renince bir sevin gstermedi. 39 yldr Osmanl tahtndayd. Ona tahtan ayrlmaktan fazla avdan uzak kalmak zor gelmiti. Asker ve ulema ile birleip, 9 Kasm 1687 tarihinde Avc Mehmeti tahtan indirmi, kardei II. Sleyman padiah yapmlard. IV. Mehmet Sarayn imirlik dairesine hapsedildi. Bu srada hem Anadoluda ve hem de stanbulda kargaa, karklk vard. Bu durum II. Sleymandan tahta ktktan sonra da devam etti. Yldrm Bayezidin olu Emir Sleyman I. Sleyman kabul ederek, II. Sleyman Kanuni, bu padiah III. Sleyman kabul edenlerde vardr. Ordu padiah tahtan indireli btn disiplinini kaybetmiti. stanbulda alamadklar ulufelere karlk vezir ve paa konaklarn yamalyor, ehir esnafn eziyorlard. Ordu stanbulda aslan, cephede fareydi. Bu srada stanbulda kargaann elebalarndan Fetvac Hseyin avu ldrld. Bakent biraz skunet buldu. Anadoluda Celali isyanlar benzeri yeni sekban hareketleri vard. Osmanllar Anadolu sekbanlarna kar g kullanarak onlar sindirecek durumda deildi. Devlet, Sekban blkbalarn kendine balayarak, Anadolunun bu dzensiz ama ykc gcn Avusturyaya doru ynetmeyi dnd. nce, Sekban blkbalarnn en tannmlarndan olan Yeen Osmana sancak beylii verilerek paa yapld. Sonra Anadolu sekbanlarnn etrafnda toplanmas salanarak, kendisine sekbanba benzeri bir unvan verildi. 1687 ylnda Avusturya nnde yenilip geri ekilmeye balayan kapkulu stanbul zerine yrrken, padiah kendini bu sekbann koruyacan dnmt. Avc Mehmet tahtan indirilip, stanbulda kapkulu azgnl dorua vardnda, Yeen Osman Avusturya cephesinde serdar bile oldu. ngiltere kral James II , Indulgence deklarasyonunu yaynlad. Katoliklik kart kanun ve yaptrmlar askya alyor, tm mezheplere tolerans uyguluyordu. Parlamentonun nde gelen yeleri ise ngiltere krall iin Orange prensi William ile gizlice anlayorlard. Prens Hollanda cumhurbakan gibi bir grev olan Stathouder d. II. Jamesin byk kz ile de evliydi. 1687 ylnda Newton, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica adl eserini yaynlad. Newton, eitli semavi ve dnyevi cisimler arasndaki ilikileri matematik terimleri ile aklayan uyumlu ve kapsaml bir sistem yaratmak istemiti. Yerekimi kuvveti, sistemi bir arada tutuyordu. Byle bir gr Protestanlarn, Tanrnn kesin egemenlii dncesine tersti. Ama Newton, ilahi bir mekanist olmadan sistem var olamaz, tm sistemin merkezinde Yce Tanr var diyordu. Huygensin asistan Denis Papin (1647 1712), 1687de silindir iinde hareket eden pistonla donanm ilk buharl makineyi buldu. Papin bu buluunu 1707de bir gemiye uygulad. Bu srada ngiliz askeri mhendisi Thomas Savery (1650 1716) madenlerdeki suyu pompalamaya yarayan bir buharl makine yapp, 1693de ilk beratn ald. Bu kullanlan ilk pratik makineydi. Bu makine evlere su salamada da kullanld. Klasik Bat Mziinde zamannn en byk sanats olan Lully ld (1632 1687). Lully Barok mzik sanatsyd.

60

Yenieri Yine Kazan Kaldryor, 1688

Verbiest

1688 ylnda in Cizvitlerinin ba altnc dereceden mandarn Verbiest ld. Verbiest lmeden Portekizin gerilemesi karsnda Franszlardan yardm istemiti. lmnden hemen sonra Fransz Cizvitler ine gelmeye baladlar. Fransz Cizvitler, Portekiz Cizvitlerinin yan sra bir ikinci misyon oluturdular. 1688 ylnda yeni askeri kuvvetlerle takviye edilmi olan Khalkha Han Tuiyetu Han Zungharlara kar saldrya geti. 3 gn sren savan sonunda galip gelenler Oyratlard (Cungarlar). Galdan Khalkha Moolistann ele geirdi ve Khalkhalar inin kucana itti. Ama kendi de Manular iin bir tehdit olduunu gstermiti. inde Manular hzla, Jendrinin etkisi altna girmeye balamlard. mparator, kendi dillerini unutan Manular iin retmenler tayin ediyordu. Bununla birlikte Manu dili hzla ortadan kalkyordu. Kang- hiden sonra gelecek imparatorlar bile Manu dilini anlamayacaklard. Moollar, Manu ine saldrrken onlara yardm etmilerdi. Ama imdi inlilemi Manularla birlikte almak istemiyorlard.

61

Galdan iin mparator Kangxi (Kang-hi 1662 1722) umulann ok zerinde sava ve gl biriydi. Galdan ve dolays ile Zunghar (Cungar) mparatorluunun oluturduu tehdidi gren inliler, Galdann (Goldan) karsna dikildiler. stanbulda ise, Osmanl askerleri yatmamt. Tahta II. Sleymann kmas da ie yaramad. 1688 Martnda yenieriler Topkapy bastlar. Ayaklanma zerine II. Sleyman Siyavu Paay azletti. Ayal Nianc Mehmet Paa sadrazam oldu. Ancak zorbalk durmad. Siyavu Paann saray basld. Saray savunanlarn tm bu arada Siyavu Paa elinde kl ld. Asiler saray demelerine kadar yamaladlar. Canl bulunan herkes esir olarak paylald. Kadnlara orada tecavz ettiler. Siyavu Paann kz kardeini ve Kprl Mehmet Paann kz (Fazl Ahmet Paann kz kardei) ihtiyar Aye Hatunun ellerini ve burnunu kestiler. Sonra bu iki hanm soyup, sokaklarda rl plak gezdirdiler. Bu vaka Osmanl tarihinin en rezil, gaddar ve ahlaksz olaylarndan biridir. stanbul kargaa iindeydi. Zorbalarn karsna halk dikildi. II. Sleyman ve ulema halkn yannda yer ald. Bu durumda zorbalar korkudan hemen daldlar. Padiah ulemann yardm ile halk yattrd. i ele resmi devlet kuvvetleri ald. Yeni sadrazam Tekirdal Bekri Mustafa Paa ayaklanmay bastrp, kenti dzene soktu. stanbulda karklk karanlar takip ediliyordu. Yakalanan aslyordu. Hac Ali ve veziriazam Siyavu Paann katilleri ldrld. imdi stanbul daha sakindi.

Eri Kalesi, Maceristan

Avusturya Osmanllardan Eri kalesini almt. Eyll 1688de Belgrad Avusturyallarn oldu. Belgradn Avusturyallarn eline gemesinde sekban ba Yeen Osmann kt kumandas

62

nemli bir faktr olmutu. Bundan sonra Yeen Osman Paa idam edildi. Sekbanlar eitli cephelere datld. Daha sonra da Avusturya, Tamvar hari tm Macaristan eline geirdi. Belgradn Avusturyann elime gemesinden sonra Katolik Bulgarlar ba kaldrdlar. Baz Ortodoks Bulgarlar da onlara katld. Buna iprovski (Chiprovtsi) bakaldrs denir. Osmanllar isyan bastrp, iprovskiyi yerle bir ettiler. Genel olarak Srplar, Katoliklere ve bu meyanda Avusturyaya gvenmiyorlard. Yalnz Avusturyann st ste gelen baarlar, Srp dncesinde de bir deiiklie yol at. 1688de Pe Patrii III. Arsenij Crnojevi kafirlere (Mslmanlar) ba kaldrmalar iin vaazlar verdi. Sonra Avusturyallar geri ekilince, patrik de 30.000 aile ile birlikte Tunann tesine kaacakt. Osmanllar gittike geriliyorlard. Osmanl bar istedi ise de Avusturya buna yanamad. 1688 ylnda Constantin Brncoveanu Wallachia voyvodosu oldu (1688 1714). Sabbataydan sonra bir ksm Sabbatayclarn Mslman olduundan bahsetmitik. Dier Sabbatayclar bu areye bavurmadlar. Mesihlerine ve sinagoglarna sadk kaldlar. Bir asr sonra, Yahudilii daha liberal bir biimde zmseyen pek ok Yahudi, atalar arasnda Sabbatayc var diye, utanacakt. Ancak hahamlar arasnda hala Sabbatayn Mesih olduuna inananlar vard. Sabbatayclk, Yahudilik iinde ok fazla deildi ama azmsanacak kadar az da deildi. Sabbatayclk ilk nce Marranolar tarafndan normal ve hatta ekici grlmt. Fas, Balkanlar, talya ve Litvanyadaki Sefardik topluluklarda gelimiti. Sekin Kabalaclar arasnda Sabbatayclar vard. Polonyadaki Yahudiler azgn antisemitizmden ylmlard. Sabbatayclk, Polonya Akenazi Yahudileri arasnda da yayld.

63

anl Devrim ve Dokuz Yl Sava, 1688

The Prince of Orange, Torbay'a kyor

1688 ylnda, ngiliz saraynda kansz bir devrim oldu. Buna anl Devrim denir. Stuartlar kovularak yerlerine onlarn yakn akrabas olan Guillaume dOrange ngiliz tahtna karld. William (Guillaume) bir Hollanda ordusu (Hollandallar ve ngiliz gmenleri) ile ngiltereye ayak bast. Anayasa rejimini yeniden kurmak ve Protestanl korumak iin geldiini bildirdi. II. Jamesin kendine ait kk bir ordusu vard. Bunu Orange prensine kar yollad. Kimse II. Jamesi sevmiyordu. Askerleri kral yz st braktlar. Williamn yanna getiler. William (Guillaume) hibir engelle karlamadan Londraya geldi. Kral II. James (Jack), krallk yzn Thames nehrine atarak, Fransaya kat. Kral olan William Birleik-Eyaletlerin karlarn, ngiliz karlarnn peine takmaya temayllyd. 1688 devrimi ngiliz Anayasasnda hibir ey deitirmemiti. htilal, William ile kars II. Jamesin kzn tahta karmt. Bylece kraln Anglikan kilisesi ile mutabakat halinde olmas gerei kararlatrlmt. Bu srada Stuartlar tekrar tahta karmay amalayan Jacobitism hareketi balad. Hareket ismini Latince James demek olan Jacobusten alyordu. Jacobiteler ba kaldrdlar (Jacobite kalknma).

64

1688 ylnda ngiltere Fransa kart olan Avrupa Koalisyonuna veya Byk Nianlla katld. Bu srada sava da balad (Dokuz Yl Sava). Bu balayan savaa kinci Yz Yl Sava da denir. Sava masraflar karsnda bunalan Fransa, tekrar saray erkannn mcevherlerine el koydu. 3 milyon para mcevher toplanmt. Bunlar 10 milyona satld. 1688de Prusya Byk Elektr (Seici) Friedriche Guillaume ld (1640 1688). Hohenzollern hanedan Brandenbourg elektrln eline alm, gittike bytp, kuvvetlendiriyordu. Hohenzollern hanedan Otuz Yl Savalar boyunca, her durum deiikliinden yararlanmlard. Friedriche Guillaume Calvinciydi. Gereki bir kiilii vard. Prusyay ilk palazlandran oydu. Dou Pomeranya, Magdeburg Bapiskoposluu, Minden Bapiskoposluu Prusyaya katld. Berlin Prusyann merkezi olmutu. Prusyada herkesin tabi olduu srekli vergiler konmutu. lkeye ynla yabanc ve zellikle Fransz Protestanlar kabul edildi. Ekonomi canlanmt. Friedriche Guillaume toparlanm bir maliyeden sonra, olduka byk saylabilecek bir ordu kurdu. Bu ordu ile Almanyann ilerine burnunu sokabiliyordu.

Fransa'nn Ren saldrs

Byk elektr Friedriche Guillaume, askeri dehas yannda iyi bir devlet adamyd. Babasndan teslim ald Brandenburgu oluna 4 misli bym olarak teslim etmiti. Ancak Almanya hala ok geriydi. Toprak serflii devam ediyordu. Friedriche Guillaume (Frederick William, Friedrich Wilhelm) lnce yerine olu I. Friedrich geti (1688 1713).

65

Leuwenhoek (1632 1723), 1688de alyuvarlar, klcal damarlar tespit etti. Alyuvarlarn en ince klcal damarlar amak iin sralandn grd. Hayvanlarda da alyuvarlarn olduunu buldu. Germantown Quakerlar klelii protesto eden bir bildiri yaynladlar. Eflakta Rumence ncil ilk defa baslarak, yaynland.

66

Rus ar Byk Petro, 1689

I. Petro, denizlere alma

Aslnda inliler Sibirya krkn, Ruslar kymetli madenleri istiyorlard. ki tarafta savamak yerine ticareti tercih ederdi. Ama Ruslar inceyi, inlilerde Rusay hi anlamyorlard. Sonunda Pekinli bir Cizvit P.Gerbillon arac oldu. 1689 ylnda Nerinsk Anlamas yapld. Ruslar Amur nehir havzasn terk ediyor, karlnda ticaret hakk elde ediyorlard. Artk Pekine her yl bir ticaret kervan gitmeye balad. Bu inlilerin Avrupal bir lke ile yaptklar ilk anlamayd. Nerinsk anlamas ile Rus in snr belirlenmi, batda bir tampon devlet olarak ortaya Moolistan kmt. Rusyann Douya ilerlemesi bitmiti, imdi gzleri Orta Asyaya evrilmiti. Orta Asyann fethi, artk eskisi kadar zor grlmyordu. Rusyada I. Petro 17 yanda iken bir saray darbesiyle ynetimi ablasnn elinden alp tek bana arln ilan etti. Rusya'y Avrupa'nn gl devletleri arasna sokabilmek iin gl bir ordunun ve denizlerde hakimiyetin gerekli olduuna inanyordu. Batnn maddi stnl ne ise onu Rusyaya sokmaya karar vermiti. lkesinin geleceinin kendisine bal olduunu dnyordu. Kendini lkesine adad. 2m boyu ile devasayd. Kararlyd. fkeli, zalim ve engel tanmazd. I. Petro, orduyu batan aa yeniledi ve bir donanma kurmak iin almalara balad. ncelikle kendisinin de merak sard denizcilii Ruslara sevdirmeye alan Petro, Rusya'nn gneyinde byk tersaneler ina ettirdi. Buralarda altrmak zere, bata Hollanda ve Venedik'ten olmak zere Avrupa'nn birok lkesinden gemi yapm ustalar getirtti. Bu arada kendisi de, kimliini gizleyerek kt uzun bir Avrupa gezisinde, ilgi alanna giren bilim ve zanaat dallaryla ilgili bilgi edindi. Hollanda'da gemi yapm tezgahlarnda marangozluk yapt. ngiltere, Fransa, Hollanda, Almanya'y dolat bu seyahat Petro iin bir okul nitelii tad. 67

Avrupa'nn gelimi ve gl lkelerindeki uygulamalar Rusya'ya tamak ve lkesinde kkl reformlar yapmak isteyen Petro iin bu seyahat bir dnm noktas oldu. Petrodan nce Rus arlar sofu bir dindarlkla yetitiriliyorlard. Halbuki Petro, Moskovann d mahallelerinde yabanclar ile de kalka yetimiti. Rusya Avrupaya yaklayordu. ngiltereyi rnek alarak bir donanma, Almanyay kopyalayarak bir ordu kurdu.

68

Osmanllar ok Zor Durumda, 1689

Haziran 1689da Fransz donanmas Cezayiri bast. 16 gn Cezayir kenti denizden bombaland. Limandaki 5 Osmanl kadrgas batt. Pek ok bina ve eser ykld. Mezomorta Hseyin Paa yaraland. Buna karlk Cezayirliler de Cezayirdeki Fransz esirleri ldrdler. Ky bataryalarndan Fransz donanmasna kar ate ald. 16 gn sonra Fransz donanmas gitti. 1689 ylnda Umman sultanna kar yaplan Fransz ran harekat grmeleri epey ilerlemiti. ran, Fransz donanmasnn Maskat almas karl olarak Franszlara Maskatta iki kale, Bender-Abbasa yakn bir liman ve gmrk bakl neriyordu. Bu gelimeyi spanya ve tevars sava engelledi. Venedikliler, byk aba gstermelerine ramen Ariboz adasn alamyorlard. Mehur komutan Mareal Kont Knigsmark ld. Venedik dou (cumhurbakan) seilmi olan Morosini harekat bizzat izliyordu. Ama elebi brahim Paa kuvvetleri, Mttefik kuvvetlerinden ok az olan mevcutlarna ramen, aday mdafaa ediyorlard. Avrupa mttefik kuvvetleri ok byk zayiat vererek 106 gn sren savalardan sonra aday brakp, ekildiler. Bu savalar srasnda Venedik taarruz gc krlmt. Bundan sonra Venedikin Osmanllar aleyhine ftuhat yapmas mmkn olmayacakt. Venedik Bosnada Avalonyay ele geirdi. Daha sonra da Dalmayada Kanin kalesini ald. Ancak Bosnada Osmanllar Venedik kuvvetlerini yendiler. Venedik geri ekildi.

69

II. Sleyman, Selim Giray Edirneye kt giden Alman savan konumaya ard. Hastayd ama orduya cesaret vermek iin Edirneden cepheye hareket etti. Sofyada hastal iyice artnca ileri gidemedi. Bu srada Viyanada sulh mzakereleri balamt ve sonu alnmadan srp, duruyordu.

Sofya

Avusturya, Belgrad aldktan sonra iki koldan ilerlemeye balamt. Bir kolu Nie doru, dieri Yenipazara doru ilerliyordu. Serdar Arap Recep Paa, Belgrad geri almak amac ile gitti, ama yenildi. Bu yenilgiden sonra Osmanl ordusunda isyan kt. Yenieri kendi ordugahn yamalad. Ancak isyann elebalar ldrlerek, isyan bastrld. Ordu Nie dnd. Avusturya ordusu da Nie gelip, kenti kuatmt. Osmanllar tekrar yenildiler. Serdarn ordu zerinde en ufak bir etkisi yoktu. Yenieri Alman grnce kayordu. Onun iin bu savalar Osmanllar ok az zayiat ile atlattlar. 1689 Eyll ay sonunda Ni Avusturyallarn eline geti. Bunun zerine veziriazam Bekri Mustafa Paa ordunun bana geip, Sofyaya gitti. Ancak baarl olamad. Vidin de Avusturyallarn eline geti. Osmanl mparatorluunda mali glkler artm, enflasyon iyice azmt. Artk akann hi deeri kalmamt. Yerine sadece bakrdan yaplma bir para, mangr karld. kiye, ttne vergi kondu. Balkanlarda topyekun isyanlar patlamt. Dalmayann dalarnda zaten ayaklanmalar vard. Niksiciler ve Kuciler gibi Karada kkenli baz kabilelerde oktan Venedik hizmetine girmilerdi. Arnavutlar da Avusturya ile i birlii yapmaya baladlar. Makedonyada Karpos adl bir hajduk byk bir ayaklanmaya yol at. Balkanlar yangn yerine dnd. Osmanl kuvvetleri isyanclara iddetle mdahale etti. Bu arada zorla din deitirmelere de rastland. Rumelideki dzensizliklere ve haydutluklara kar Osmanl yerel halktan asayi birlikleri kurmutu. Rum armatolos ve Bosna yzbalar byle oluumlard. Armatoloslarn, 70

kendi yetki alanlarna giren kyler topluluu zerinde yarg yetkisi vard. Armatolos birlikleri, yarglyor, asayii salyor ve vergi topluyorlard. Kapitanios denen efleri babadan ola geiyordu. Adamlarna Pallikaria deniyordu. Zaman zaman eteler armatolos, veya tersi armatoloslar ekya etesi oluyorlard. Kark zamanlarda ne neydi pek net olamyordu. Bu zor duruma are bulunmas iin, Ekim 1689da, padiah, Fazl Ahmet Paann kardei Fazl Mustafa Paay veziriazam atad. Fazl Mustafa Paa baz olaanst vergileri hemen yrrlkten kaldrd. Rumelide Hristiyanlardan haksz vergi veya para alanlar ayklad. Devletin mlki giderlerini kst. Ticaret serbestlisi ilan etti. Savata kazanlm gayrimeru kazanlara el koydu. Orduda da babozuk gnllleri terhis etti. Kapkulu ve tmarllar saydrp, her an yerleri bilinir hale getirdi. nemli mevkilere gvendii kiileri tayin etti. almalar yeterli olmayan devlet adamlarn emekli etti.

Baba Vida kalesi, Vidin

Viyanada mparator, Fazl Mustafa Paann sadrazam olduunu duyunca: Tanr soyunu kurutsun u Kprllerin; bamza yine yeni bir Kprl kt demiti. Fazl Mustafa Paann sadarete gelii Avrupay korkutmutu. Bu srada Alman ordularnda alay bozanlarn yan sra tfek de kullanlmaya baland.

71

ngilterede Burjuva Hakimiyeti, 1689

James, Duke of York

ngiliz Parlamentosu, 1689 ubat aynda ikinci bir Haklar Bildirgesini (Bill of Rights) kabul etti. Bu bildiride, bir daha, kral ile parlamento arasndaki ilikiler belirleniyor, ngiliz halknn geleneksel haklar tekrarlanyordu. Guillaume dOrange ve kars Mary, ayr ayr bu bildiri zerine ant ierek, III. Guillaume ve II. Mary adlar ile kral ve kralie oldular. Bu sefer ngiliz parlamentosu tam bir zafer kazanmt. Bu yeni Bill of Rights ile kanunlarn uygulanmas kral tarafndan durdurulamaz olmutu. Parlamentonun rzas olmakszn herkes kanunlara boyun emek zorundayd. Olaanst mahkemeler kanunsuz saylyordu. Btn ngiliz vatandalar parlamentoya dileke ile dorudan mracaat edebileceklerdi. Parlamentonun izni olmadan asker toplanlamayacakt. 72

Protestan olan btn ngilizler kendilerini koruyabilmek iin silah tayabileceklerdi. Parlamento seimleri serbest olacakt. Parlamento sk sk toplantya arlacakt. Parlamentoda tartma hrriyeti hibir ekilde kstlanamayacakt. Jri listeleri kanuna uyularak yaplacakt. Btn bu tedbirler ile kraln kanunlar hie saymas nleniyordu. Parlamentonun yasama hakk iyice tescil edilmiti. Mahkemelerin ileyii ve jri seimi garanti altna alnmt. Keyfi kovuturmalarn nne geilmiti. Bu kanunla semenlerin zerine bask yaplmas nleniyor ve parlamento tam bir tartma ve seme zgrlne kavuuyordu. ngilterede, aslnda, seimlerin bamszl kanunlardan fazla hkmet memuru olmayan mahalli memurlarn varlna balyd. Bu mahalli memurlar hem hatr saylr kiiler arasndan seildiinden ve hem de parasz grev yaptklarndan hkmetin aleti olmuyorlard. Ordunun toplanmasnn parlamentonun iznine balanmas ise mutlak bir ynetime geiin nn tamamen kapatyordu. ngiltere ordudan ok korkmu ve ekmiti. ngiliz devrimi feodalitenin son kalntlarn da silip sprmt. Artk ngilterede parlamento tarafndan snrlanm bir monari vard. Parlamento iki partili bir dzen iinde almaya balamt. Tarm soylular ve Anglikan kilisesinin yandalar olan Tori ler (Tory) ve ticaret ve sermaye burjuvazisini temsil eden Whig ler bu iki devrim partisini oluturuyordu. Toriler kraln haklarndan, Whigler parlamentonun haklarndan yanaydlar. ngiltere parlamentosunda dengesini kurmutu. Bu adlar daha nceleri isyanclara verilen biraz da kmseyici adlard. O zamanlar Whigler skoyal, Toryler de rlandal haydutlard. imdi bu hareketlere benzetmek iin parlamentoda partileri bu adlarla adlandrlmlard. Parlamento seimlerinde hangi parti ounluu alm ise lkeyi o ynetiyordu. Babakan ve bakanlar, ounluk partisinin ileri gelenleri arasndan geliyordu. Kurulan hkmet, siyasi bakmdan parlamentoya kar sorumluydu. Parlamentonun desteini yitiren hkmet ekiliyordu. Ancak bu aamada, bu parlamenter sistem, yine de tam bir halk temsiline dayanmyordu. nk sadece zenginlerin ve nde gelen kiilerin, yani halkn kk bir ksmnn seme hakk vard. Byk Halk kitleleri seme hakkndan yoksundular. Bu srada Magnol (1638 1715), botanie aile kavramn sokmutu. Bundan sonra bitkiler ailelere ballklarna gre snflandrlacaklard. stanbuldaki Fransz sefiri sadrazam ziyaret ederek Willem dOrange ngiliz kral kabul etmemesini istedi. Fazl Mustafa Paa, biz ngilterenin i ilerine karmayz diyerek bu istei ret etti. Kuzey Amerikada ngiliz ve Fransz koloniler ile Amerikan yerli kabileleri arasndaki drt byk savatan biri olan Kral William Sava (16891697) balad.

73

Fransa Saray Versaillesa tanyor, 1689

Versailles saraynn 1662'de XIV. Louis tanmadan nceki hali

XIV. Louis, Fronde hatrlatan her eyi tasfiye etmek istiyordu. Parisin kendine bile dayanamaz olmutu. 1682de Versaillesa tand. Versailles Saray iin ok para harcanmt. Yalnz emelerine su getirtmek iin 3 yl 22.000 asker ve 8.000 duvarc alt. Bu i tam olarak bitirilemedi ama bu haliyle bile 10.000 kiinin lmne neden oldu. Versaillesda kraln gvenliini 10.000 svari ve piyade salyordu. Kraln hizmetinde 4.000 kii vard. Bunlarn arasnda yksek soylularn temsilcileri de vard. Her ey debdebe iindeydi ve kurallara balanmt. Krala el amdann asiller tutuyor ve bu byk ayrcalk kabul ediliyordu. Bu amdan nedeniyle ekimeler oluyordu. Sabahleyin kraln gmleini vermek bile bir tren konusuydu. Versaillesda srekli olarak grkemli gece trenleri dzenleniyordu. Aristokrasiyi evresine toplam ve bylece gzaltna almt. Balolar, mcevherler, giysiler onlar maddi ynden ykyordu. Gittike kraln ltfne ve cmertliine balanyorlard. Kral ise aristokrasinin borlarn dyor, onlara para veriyor, toprak bahediyordu. lkenin en sekin kadnlar kraln metresi olabilmenin yarn yapyorlard. Kraln gzdeleri etrafnda hemen kar guruplar olumutu. Bunlar da birbiri ile kyasya mcadele ediyorlard.

74

XIV. Louis Avrupa krallarna rnek tekil etmiti. Zaaflar vard ama nemli zellikleri de vard. XIV. Louis iin Politika her eyden nce geliyordu. Hem Fransay byk bir devlet haline getirdi ve hem de mali olarak iflas ettirdi. Ancak bugn ona bakanlarn iinde bile, hala, ona hayran olanlar kmaktadr. Fransann snrlarn Alman mparatorluu ve spanya aleyhine bytt. Aslnda Fransann Kutsal Roma mparatorluunun halefi olmasn amalamt. D siyasette rveti, sava gibi bir ara haline getirdi. ngiltere kral II. Charles ve Leh asilleri XIV. Louisden para alyorlard. Fransa paray d siyasetinin nemli bir kaldrac yapmt. Versailles saray, XIV. Louisnin ihtiam meraknn bir gstergesidir. Versailles olutuktan sonra dier monariler de onu taklit etmeye koyuldular. Herkes kendi Versaillesn ina etmeye koyuldu. Versailles, Fransada gzel kuma ve deme sanayinin geliimine de yol at. Lks eyalar da geliti. htiam merak, heykeller, ini, yaldzla ssleme, oyma, deri basklar, mzik, resim, gzel ciltler, porselen, enfes araplarda da byk gelimelere yol at. Versailles Saraynn salonlarnda, dantel elbiseli, garip klkl, peruklu kadn ve erkekler dolayordu. Kl, yemesi, imesi, konumas, tavr ile bu insanlar sanki baka bir dnyadan gelmi gibiydiler. Karanlk, souk ve izbe yerlerdeki zayf, ac bakl halk bunlara merak ve dehetle bakyordu.

Versay Saray, Kralie odas

75

Osmanl mparatorluunda, iaesini salamak

Kentlerin

Kadlar kentlerde pek ok gda malzemesi ve gereksiminin sat fiyatlarn saptyorlard. Byk kentlere gelmesi gereken mal ve erzak miktarn lonca sorumlular ile birlikte kadlar veya kadnn ekibi belirliyordu. stanbulun gereksinmeleri ile ilgili kararlar veziriazamn ve divann yetkisindeydi. Karardan sonra istekler eyaletlere, al fiyatlar belirtilerek aktarlrd. Fiyatlar daima devletin sk denetimi altnda olmutu. Belirlenen alm fiyatlar normalde reticiyi doyurmuyordu. Buradan da ortaya kaaklk kyordu. Sava ve ktlk zamanlarnda devletin denetimi ok daha sklayordu. Devlet kaaklk ve d satmlar durdurmak iin ciddi gayret gsteriyordu. Bu grevin gerei gibi yaplabilmesi daima kesin bir otoritenin varlna balyd. Ancak XVII. yzylda otorite bozulmu, zaman zaman kesintiye uramt. Bylece egdm ortadan kalkarak, ihtiyalarn temini aksar hale gelmiti. Osmanl hkmetinin en byk kayglarndan biri stanbulun budayn salamakt. Bunun iin tm faktrler dnlerek, retim blgeleri seilir, stoklama ve tama ekilleri belirlenirdi. stanbula Trakya, Makedonya, Eflak, Bodan ve Ukraynadan buday gelirdi. Devlet denetlemeye alr ama retim, tama, satma, stoklamann hi birini fiilen kendi yapmazd. Bunu yapanlar ahslard. Bu ahslarn iinde bol miktarda parasn

76

deerlendirmek isteyen devlet memurlar da vard. Yaplan ite ama kar olunca ve bu kar da narhlarla snrlannca, tccar veya parasn ileten kiiler frsat kolluyorlard. XVII. yzylda da bu frsat ortaya oka kmt. Ucuza alnan buday stoklanyor. Ktlk ve kuraklk iyice aznca, stoklarndaki buday altn fiyatna ellerinden karyorlard. Bylece kiilerin menfaati devletin aklarn yakalayarak denetimi ykp, geiyordu. Tahla benzer bir durum, et iin de geerliydi. Celepler byk sr sahipleri ile kasaplar arasnda araclk ediyorlard. Devlet ete, tahl kadar mdahale etmiyordu. Bu nedenle Celeplerin etkisi tahl araclarndan daha etkendi. tketime belli mallardaki narhlar dnda pek karmayan devlet, iin iine vergi toplayc ve har alc olarak giriyordu. Kara ve deniz yoluyla kocaman mparatorlukta dolaan mallar zerinden gmrk, sat harlar, gemilerin gei, giri harlar vs alnyordu. Devletin topraktan ald vergi ve bunun nasl topland daha nce uzun uzun anlatlmt. Bu konuda XVII. yzylda yeni bir usl gelmemitir. Ancak tmar sistemi bozulduka, vergilere ilikin dzenlemelere de uyulmaz olmutur. Eyaletlerde ortaya ayanlar ve derebeyleri karak, bask guruplar oluturmulardr. Bunlar devlet memurlar ile uzlaarak bir tr tara aristokrasisi meydana getirmilerdi.

Pamuk

77

Osmanl D Ticareti

XVII. yzylda Osmanl topraklar zerinden yaplan transit ticaretin hacmi ok azalmamt. Sadece Hollandann eline geirdii baharat transit ticaretinde bir azalma olmu olabilir. Ancak bu transit ticaret hem mparatorluk iinde gerekleen ticaretin ok ufak bir ksmyd ve hem de uluslar aras ticaretin artk nemli bir blm deildi. Bununla birlikte Avrupallar artk aradklar eyleri gelip, Osmanl limanlarnda bulmaya almyorlard. imdi aradklarn dorudan baka yerlerde bulmaktaydlar. Osmanl mparatorluunda ticaretin kervanlar, menziller gibi rgtleri yaamaya devam ediyorlard. Avrupann Osmanl snrlar dnda gelien ticaretine kar kendilerini mdafaa ediyorlard. XVII. yzylda, Osmanl lkesinde nakit para miktarnda meydana gelen yokluk nedenlerinin iinde, d ticaretteki yukardaki gelimelerinde etkisi vardr. 1630 ile 1640 dolaylarnda Osmanllar ile Avrupa arasnda para ticareti balad. Bu iten Avrupa ok karl karken, Osmanl ynetimi de zarar grd. XVII. yzyln ikinci yarsnda ngilizler ve Hollandallar, Akdeniz pazarn bir yana brakarak, daha fazla Amerika ve Dou Asya pazar ile ilgilenmeye nem verdiler. Franszlar, Colbertin eylemleri sayesinde, 1670lerden sonra, Marsilyann ba ektii ticari bir gelimeyi becerdiler. Venedikliler ise, Girit Sava, Kutsal Sava derken, Osmanllarla yaptklar ticaret silinmiti. Onlar da Fransz bayra altnda ticaret yapmaya baladlar. Veya ticareti Osmanlnn Rum ve Yahudi tacirleri adna yrttler. Ancak artk Osmanl Venedik ticareti tkanmt. 78

Osmanllardan Kapitlasyon hakk alm tm Avrupa devletleri stanbulda bir elilik, mparatorluun belli bal limanlarnda ise konsolosluklar kurmulard. Balangta bu konsoloslar Marsilyann, Londrann, Amsterdamn veya dier ticari kentlerin ticaret odalar tayin ediyordu. Grevleri tacirlerine gz kulak olup, onlarla Osmanl yneticileri arasnda araclk yapmakt. Zamanla konsoloslar resmi bir sfat alp, hkmetler tarafndan atanr oldular. Artk, tccarlarn deil devletlerin temsilcileriydiler. Osmanl Mslmanlar, yabanc irketlerin acenteleri anlamnda, ticarete uzak duruyorlard. Yabanc irketler de Rum, Yahudi ve Ermenilerle i birlii yapmaya giritiler. Bunun sonucu olarak Rumlar ama zellikle Yahudiler, uluslar aras ticarette nemli roller oynar hale geldiler. Baz kylardan rnein Karadeniz kylarndan mal ihrac yasakt. Yabanc irketlerle i yapan Rum ve Ermeni tccarlar, sat yasa olan yerlerden mal alabilecek Mslman eraf veya tccarlar kendilerine ortak aldlar. Mallar ilk defa bu Mslmanlar alyor, mal daha sonra el deitirerek ihra oluyordu. Bu iliki zinciri iinde baz Rumlar kendilerini Avrupallara yakn hissetmeye baladlar. Bunlar, konsoloslarn yakn evresinde grev aldlar. Bu kiiler giderek korunan kiiler haline geldiler. Bu kiilere XVII. yzylda resmi bir koruma stats kazandrld. Bunlar beratllar oldular. Osmanl brokrasisi, konsoloslarn evresinde oluan halkadan rahatszd. Bu nedenle kapitlasyonlarn verilmesi veya yenilenmesi elden geldiince geciktirildi. Bu gecikmeler daha nce grlmt. Ama, her eye ramen, Osmanl ynetiminin kat tutumu, gn getike gedik veriyordu. Gelecek yzylda Avrupallar ve Rumlar bunu ok iyi smreceklerdi.

Livorno liman, XVII. yy

Batl byk uluslarn yan sra daha ufaklar da parsadan pay toplamaya bakyordu. 1668 ylnda Floransa ile kapitlasyonlar yenilendi. Floransa Livorno limann kullanyordu ki bu 79

liman Yahudi tccarlarn youn olduu bir limand. Livorno Yahudileri ile stanbul Yahudileri beraberce iyi bir ticaret kprs kurdular. Livornoya imdi hem ngiliz ve hem de Hollanda gemileri uruyordu. Osmanlya gelen gemiler, Livornodan ayn zamanda spanyol kurularn alyorlard. Bu spanyol kurular Osmanl topraklarnda iyi kar getiriyordu. Ceneviz ise ykte hafif pahada ar bir ticaret yapyordu. Bu para ticaretiydi. Ceneviz para basyor ve bunu Osmanl limanlarna getirip, satyordu. Asrn sonuna doru Osmanllarn bu ticaretten doan huzursuzluklar iyice artt. 1680den sonra Ceneviz temsilcisini geri yolladlar. Daha sonra da Ceneviz Osmanl ticareti tamamen sona erdi. Ceneviz Dou Romadan beri 600 yldr stanbuldayd. Bu 600 yllk beraberlik bitmiti. 1665 ile 1682 yllar arasnda, Avusturya ile Osmanllar arasnda ksa sren ve Tuna zerinden yaplan bir ticaret de sz konusu olmutu. Polonyallar ise XVI. Yzylda elde ettikleri kapitlasyonlar 1623, 40, 68 ve 78de yenilediler. Bundan sonra ise ilikiler iyice ktleti. Osmanllara ran pekleri kervanlarla geliyordu. Bu kervanlar ran ve Ermeni kervanlaryd. pek yolundan gelen pek ok mal bu kervanlarla stanbula varyordu. Akdenizde ise korsan faaliyetleri devam etmekteydi. Bu faaliyetlere artk Osmanllarn pek katks olamyordu. Korsanlar Berberi Cezayir korsanlaryd. Korsanlara kar en etkili tedbir konvoy yaparak seyahat etmekti. Avrupallar da bunu uyguladlar. Ancak konvoy tccarlarn iine gelmiyordu. Sistem bir sre sonra terk edildi.

80

Osmanl iir, edebiyat ve mzii, XVII yzyl

Ya Rab kerem et bendene ihsan eyle Dvr olan ahvalimi sn eyle Dnya hevesinden koma gnlmde eser stersem eer cenneti zindan eyle Nefi

XVII asrda Osmanl iiri iyice gelimiti. Teknik adan da zirveye varmt. Yetien byk airler arasnda Nefinin zel bir yeri vardr. Nefi, Baki ve Nedim gibi en st airler arasndadr. Bir kaside ve hiciv dehasdr. Gazelleri ve Farsa Divan ok gzeldir. Gazelde eyhlislam Yahya ba eker. Gen yata len harika ocuk Fehimin gazelleri ve rubaileri vardr. Dili mkemmel kullananlardan biri Naili ve Neatidir. Vecdi, eyhlislam Bahayi, Sadrazam Rami Paa, Cevri, Fasih byk gazel ustalardr. Haletinin rubaileri, Nadirinin Miracediyesi, Kafzade Faizinin mesnevileri, Riyazinin gazelleri vardr. Bosnal Sabit, Sabri, Mezaki, smeti, Sabuhi, Ali, Mantki, Tifli, Nedim, Hufti de nemli airler olarak saylmaldr. Tasavvufta eyh Aziz Mahmut Hdayi, Niyazi ve dierleri Halk iirinde Ak mer, Gevheri, Kayk Kul Mustafa, Kulolu ve Karacaolan yetimitir. Bu yzylda ran ve Kafkasyada Azeri lehesi, Trkistanda aatay lehesi ile iirler yazlmtr. Hindistanda aatay lehesi ise Farsa ve Ordu lehesi karsnda gerilemeye balamtr. Nevizade Atayi, byk bir air olmas yannda, bir edebiyat tarihisidir. adalarnn ve bir nceki nesil airlerin biyografilerini yazmtr. Atayinin brakt yerden eserine Uakzade devam etmitir. Mneccimba Ahmet Dede, Arapa olarak, 3 ciltlik genel bir tarih yazmtr. Bu eseri Nedim Trkeye evirmitir. XVII. asrn sonlarna doruda Naima 6 ciltlik tarihini yazmtr. Bu eser III. Murat ile IV. Mehmet arasndaki sreyi anlatan en nemli eserdir.

81

Kanuniden IV. Mehmetin ilk yllarna kadar olan zaman anlatan Peevi brahim Efendinin tarihi de ok nemlidir. Bu eser asrn balarnda yazlmtr. Bu eserde yazlanlarn bir ksmna tarihi ahit olmu, bir ksmn da yetkililerden dinlemitir. Silahtar Fndkl Mehmet Aa, asrn sonlarnda IV. Mehmet ile II. Mustafa arasndaki sreyi kendi izlenimleri ile kaleme almtr. Abdurrahman Abdi Paann IV. Mehmet devrine ait eseri, Solakzade Mehmet Hemdeminin Genel Osmanl tarihi vardr. Bir tarihi olarak Katip elebi ve bir corafyac ve gezgin olarak Evliya elebiden daha nce bahsedilmiti. eyhlislam Karaelebizade Abdlaziz Efendinin genel Osmanl ve dnya tarihi vardr. Ayrca Hasanbeyzade, rfi, Vecihi, Nihadinin Osmanl tarihleri ve burada saylmayan pek ok eser kaleme alnmtr. XVII. yzylda Osmanl mzii iyice gelimiti. Elimizde XVII. yzyldan nceye ait ok az eser varken XVII. yzyldan 1000 den fazla eser kalmtr. Asrn sonlarna doru Ali Ufki Bey (Albert Bobowski) ve Kantemirolu, yzlerce eseri bat notalar ile belirlemilerdi. Bunlarn iinde Osmanl d Trk mzisyenlerinin (Hint, Azeri, vs) eserleri de vardr. XVII. asrda Hatip Zakiri Hasan Efendi, mlekizade Recep elebi ve Itri en nde gelen bestekarlardr. Bu bestekarlarn eserleri ile ilgili rnekler T.C. Kltr ve Turizm Bakanl sitesinde http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-4956/geleneksel--yerel-muzikler.html vardr. Bunlardan Hasan Efendi sadece dini mzik yaparken, Itri hem dini ve hem de din d mzik yapmtr. Bu bestekarlarn ok fazla para bestelediklerini bilmemize ramen elimizdeki eserleri says ok azdr. Ayrca nemli bestekarlar olarak, eyh Aziz Mahmut Hdai Efendi, etari Mahmut Aa, Eyyubi Mehmet elebi, enki Yusuf Dede Efendi, Benli Hasan Aa, Tosunzade Abdullah Efendi, eyh Ali iru Gani Dede, Hatipzade Osman Efendi, Seyyid Nuh, Hafz Post, eyh Kek Mustafa Dede, erif elebi, Kadri elebi, Solakzade, Selim Giray, oban Giray saylr.

82

Krgzlara yer yok

Krgzlar isyan ediyor, Ruslar onlar bastryorlard. Uzun zamandr devam eden bu mcadele Krgzlar usandrd. Tm umutlarn kaybetmilerdi gneye ge baladlar. Tienan blgesine, bugn Kazakistan adn alan topraklara yerletiler. Burada da istedikleri kadar zgr olamadlar. Rus hakimiyeti yerine Kalmuk hakimiyeti geliyordu.

Tienan dalar

1690 ylnda Manular ve Zungharlar (Cungarlar) arasndaki sava bir trl sonulanamad. Galdan berabere kalm biri olarak Kuzeye ekildi. Yaplan eskiden beri hep olduu gibi normal in-Gebe savalaryd. Gebe geri ekilince in kuvvetleri onlar takip edemiyordu. Sonra in ordusu ekilince gebeler geri geliyorlard. Yani sonusuz savalar veriliyor. Tabii ezilen, halk yani kyller oluyordu. Bu savalar byle 1697 ylna kadar srd. Bazlarna in mparatoru bile itirak etti.

83

Osmanl Kar Saldrs, 1690

Boyne Sava

Osmanllarda Fazl Mustafa Paa Avusturya zerine sefere kt. Fazl Mustafa Paa sefere kmadan 2 gn nce Almanlar Kanije kalesini almlard. Erdel taraflarnda Tkli mre ve erkez Ahmet Paa, Avusturya bakomutan Heisteri esir aldlar. Osmanl ordusu, 9 Eyllde Nii, 27 Eyllde Semendireyi, 8 Ekimde Belgrad geri ald. ki ay iinde btn Srbistan geri alnmt. Avusturyallarn kovduklar kyllerin topraklarna dnmelerini salad. Yeteneksiz yneticileri deitirerek, her yere dzgn adamlar atad. Srplara ve Eflakllara gven alad. Eraf kurullar kurarak, eyalet grevlilerini denetlemeye balad. Osmanllarda otorite tekrar avdet etmiti. Bu srada Avusturya Batda Fransa ile kapt. Bu Avusturya ordusunun Osmanl cephesine tam gcn vermesini nlyordu. Habsburg kuvvetleri ekilirken Srplar da kitle halinde g ettiler. Pe patriklii nclnde 200.000 kii g etti. XVII. yzylda Rumeli nfusunda genel bir azalma oldu. Bunda blgedeki askeri hareketlenme, genel gvensizlik, kamu grevlerindeki keyfilik ve karkln nemli etkisi vard. Ayrca dnya birka asrdr kk buz andayd . XVII yzyl bu an etkisinin en fazla grld dnemdir. Bu nedenle Balkanlarda iyice zorlaan hayat koullar, Rumelideki nfus azalmasnn nemli bir dier nedenidir. XVII. yzyl boyunca salgn hastalklar kol gezmiti. Bu asrn sonundan itibaren ise zellikle Veba Balkanlar iin srekli gndemde olacakt.

84

rlanda da srgnde bulunan II. James ngiltere tahtn geri almak iin giriimde bulundu. Kendisine bal glerin ki bunlarn iinde Fransz birlikleri de vard, William kuvvetleri tarafndan 1690 da Boyne Savanda yenilmesi zerine Fransa ya geri dnmek zorunda kald. Geri kalan mrn dostu ve ayn zamanda kuzeni olan XIV. Louisnin korumas altnda srdrd. Zaferi kazanan ngilizler rlandada olaanst bir rejim kurdular. ktidar ve topraklar Protestan ngiliz toprak sahiplerine verildi. Katolik rlandallar aa bir snf haline getirildiler. Bu yl Massachusetts eyaleti Amerikadaki ilk kat paray bast. Lbnanda Manilerden boalan yere hablar ykselmiti. XVII. yzyln sonlarnda Manilerle de akraba olan Haydar habn egemenlii 1732 ylna kadar srecekti.

85

Balkanlar ve Anadoluda Trk Nfus, 1691

Mostar

1691 Ocak aynda, stanbul Msr arsnda kan bir yangnla ar yerle bir oldu. Yeniden ina edildi. 1691 ylna kadar Osmanl mparatorluu merkezinde akeden daha fazla gm olan para baslmamt ( birka arzi istisna dnda ). Bu nedenle Osmanl lkesine dardan gelen baz paralar girerek, tedavl etmeye balamt. 1691 ylnda Osmanl tarihisi Hazerfen elebi ld. Bilgili bir kiiydi. Yazd Osmanl tarihinde ilk defa Yunan, Roma ve Bizans tarihine yer verdi. Fransz doa bilimcisi Antoine Galland ile ilikisi vard. Galland, Bin bir gece yi Franszcaya evirmiti. Hatrlanaca gibi Anadoluda hzl bir slamlama grlmt. Kentlerde Ahilik ve Mevlevilik yoluyla, Hristiyan yksek tabaka, krsal kesimde Trkmenler ve Orta Asya aman geleneklerini srdren derviler yoluyla Hristiyan kyller slamlamt. Krsal blgenin slamlamas, Trk dilinin egemen oluu ile paralel yrmt. Dalarn, ovalarn, nehirlerin ve kylerin artk eski Greke adlarn bilen yoktu. Adlar Trkelemiti. Eski adlar unutulmutu. Mslman olmayp Hristiyan kalan nfusun byk bir ounluu bile kendi ana dillerini bir yana brakm, Trke konuur olmulard. Trke tm Anadoluya egemen olmutu. Anadolunun slamlama ve Trkleme sreci 400 yla yaklamt. Vergi kaytlar, bundan 500 yl nce Anadoluda vergi deyen hanelerin yzde 92 sinin slam olduunu gstermektedir. Hristiyan nfus sadece yzde 7,9 kalmtr. Balkanlarda ise durum farkldr. Burada Hristiyan nfus, slamlap, Trklememitir. Bunun temel nedeni, Fatih 86

Sultan Mehmetin ve daha sonra gelen padiahlarn, Roma imparatorluuna soyunup, Hristiyan nfusu ve eitli topluluklar olduu gibi brakma politikasdr. Yine Fatihin topraklarna katt Kuzey Dou Karadenizde (Pontus) Hristiyan nfus olduu gibi kalmt. Fatihin politikasndan sonra Anadolunun Trklemesi de durmutu ve hatta Hristiyan nfus Adalardan Egeye olan glerle ar, ar artmaya balamt. Balkanlarda Mslman nfus azda olsa azalyordu. Bunun temel nedeni savalara giden bu nfusun hem savalar nedeniyle ve hem de salgnlar nedeniyle lmesiydi. Salgnlar etkisini en fazla sava meydanlarnda ve ordularda gsteriyordu. Ayrca Mslman nfusun doum oran Hristiyanlardan azd. Dier taraftan Trkmen de yerleik dzene gemeye balad. Bundan 500 yl nce (1600l yllarda) nfusun sadece yzde 16,3 gebeydi. 1691 de, Osmanl devleti kapsaml bir gebeyi topraa yerletirme politikas izledi. Bylece gebe nfus iyice azald. Bildiiniz gibi, Osmanl devleti bir devirme ordu ve sivil brokrasi devletiydi. Trkler devlet kademelerinden dlanr, aslnda sadece dlanmaz, hakir de grlrlerdi. Ancak 1726dan sonra, yresel aileler illerde ve sancaklarda ynetici atanmaya balanacaklardr. Bylece Ayanlar dzeni kurulacak ve Trkler brokrasiye girmeye balayacaklard.

Trkler ve Atlar

87

Bir Y-DNA aratrmas

Yaplan ok sayda genetik alma tm insanlarn ayn ortak atay paylatn, saf- rk aramann kelimenin tam manasyla zrvalk olduunu, rk denen eyin srf bir tarif iin kullanlabileceini, aslnda rk diye bir eyin olmad belirlemitir. Yine genetik almalar birok ironik sonu da ortaya koymutur. rnein dman kabul ettiimiz veya sempati beslemediimiz uluslarla olan genetik akrabalmzn sempati duyduumuz uluslardan daha fazla olabileceini de gstermitir. Ayn kltr paylamann ayn aidiyeti hissetmenin genetik gemile ve veya genetik gerekle hibir alakas yoktur. Verilen haritada Trkiye ve komularnn Y-DNA haplogruplar (genetik dallar) renk kodlar ile gsterilmitir. Trkiye nfusu Kafkaslar ve Balkanlar ile ok benzer durumdadr. Anadolu tam bir gen havuzudur, iinde olmayan yoktur. Anadolu Trkleri Orta Asyal genlerinin daha baskn olduunu sanabilirler. Ama bu konuda yaplan alma ok ilgin sonular vermitir. Dr. Wells ve arkadalarnn yapt almay zetlersek: Orta Asyadan gelen ve Trke konuan (kabilelerin) gruplarn Anadolunun gen havuzuna bin ylda yapt etki, mitokondiriyal-DNA ve Y-DNA olarak, iki genetik metotla aratrlmtr. Anadoluda alnan rnekler Akdeniz Avrupas ile Orta Asyada Trke konuan gruplarla ve Balkanlarla vb karlatrlmtr. Balangta Orta Asyal kavimlerin tarihi sreler gz nne alnarak %30 civarnda bir etki olabilecei tahminde bulunulmutu.

88

Bunca gn ve Orta Asya kkenli askerlerin Anadoluda yaptklar sava, istilalar ve tohum brakmalar sonucu olarak Orta Asya etkisi byk olmalyd. Ama kan sonu ok arpcdr. Aa yukar 40 kuak eden 1000 yllk sre iinde Orta Asyal kavimlerin Anadolu gen havuzuna etkisi %1 varnda kmtr. Bu yzde birlik etki ok arpcdr ve diyebiliriz ki: Anadolu'da Trk dili ve kltrnn yayld bir gerektir. Ancak genetik veriler, Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen Trk geninin burada fazla yaylmadn gsteriyor. Kendinizi Trk sayabilirsiniz, ama kkleriniz baka yere uzanabilir. Tabii burada, Anadoluya yaplm olan Trk gnn kken itibar ile Ouz Trklerine dayandn ve Ouz Trklerinin daha nceden itibaren Orta Asya Trklerinden genetik olarak ayrlm olabileceini hesaba katmak gerekir. Trkler ok heterojen bir insan kmesidir. Bu konu en batan itibaren defalarca anlatlmtr. Ayrca Anadoluda ok heterojendir. Buda defalarca anlatlmtr. Sonuta Anadolunun heterojen bir yer olmas son derece doaldr. Trkler gebedir. Hibir zaman durduklar yerde durmamlardr. Batan beri i evliliklere kar kmlar ve kendilerini yenileyebilmek, eksiklerini giderebilmek iin cinsel hogr gelitirmilerdir. Trklerin gerek erkekleri, gerek kadnlar ok hogrldrler. Bulunduklar corafyalardaki toplumlarla srekli gen alp vermiler, e alp vermilerdir. Hibir zaman kapal bir toplum olmamlardr. Denebilir ki, Trkler genetik bakmdan evresindeki insanlara benziyor. Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslara benziyoruz. Ermenilere de, Araplara da biraz benziyoruz ama kendimize zg bir yapmz var. nemli olan insanlarn kltr birliidir. Kendi kabulleri ile benimsedikleri aidiyetlerdir. Zaten batan beri Trk olmak bir kltr ve aidiyet meselesidir. Trkiyede bu kitaplar yazlrken, bir taraftan da DNA analizleri yaplmaktadr. Trkiye Trklerinin DNA yaplar ve akrabalk ilikileri ok yakn bir tarihte kesinlik kazanacaktr. imdilik, Cinniolu ve dierler aratrmaclara gre (2004) Trkiye'de mevcut birok Y-DNA haplogruplar vardr. Tespit edilmi baz yzdeleri unlardr: Y Haplogrup J1 = %9 - Arap Yarmadas'ndan tipik insanlar arasnda. J2 = %24 - Yakn Dou ve Bat Asya insanlar arasnda karakteristik. R1a = %6,9 - Dou Avrupallar ve Orta Asyallarn karakteristii. I = %5,3 - Orta Avrupallar ve Balkan nfuslarnn karakteristii. R1b = %14,7 - Orta Asya ve Bat Avrupallarn karakteristii. G = %10,9 - Kafkaslardan halkn karakteristii. N = %3,8 - Sibirya ve Altay nfuslarnn karakteristii. T = %2,5 - Akdenizli ve Gney Asyal nfuslarn karakteristii. K = %4,5 - Asyal nfuslarn karakteristii. L = %4,2 - Hint Yarmadas ve Horasan nfuslarnn karakteristii. Q = %1,9 - Kuzey Altay nfuslarnn karakteristii.

89

Trkiye Y kromozom analizi

90

Erdel zerinde ekime, 1691

II. Ahmet

IV. Mehmetin Kzlaraas Yusuf Aa Msrda srgndeydi. Kprlzade, Yusuf Aann servetini msadere iin, Msr valisi Vezir Hasan Paaya, emir yollad. Yusuf Aa Hasan Paann velinimetiydi. Hasan Paa ald emri Yusuf Paaya duyurmad. Btn kle ve cariyelerini satarak 90 milyon aka toplayabildi. Bunu Yusuf Aann serveti olarak stanbula yollad. Fazl Mustafa Paa, Hasan Paann bu davrann sevse de emir dinlemedii iin stanbula arp, 15 milyon aka daha ceza verdi. Hasan Paa bunu da dedi. Bunun zerine Kprl, Hasan Paay, 2. Vezir Musahip Mustafa Paadan dul kalan IV. Mehmetin kz Hatice Sultan ile evlendirerek dllendirdi. Osmanl Sultan II. Sleyman 51 yanda lmt. Yerine Haziran 1691 ylnda II. Ahmet kt (1691 1695). II. Ahmetin padiah olmasnda Fazl Mustafa Paa ok etkin olmutu. Yeni padiah veziriazam yerinde brakt.

91

Bu srada Lehistan cephesinde iler Osmanllar asndan iyiydi. Krm atllarnn Lehistan ilerine yaptklar aknlarla Lehistan harap olmutu. Lehistan bar istiyordu ama bu srada Ruslarn Krm zerine yrmesi onlara bir umut oldu. Osmanl kuvvetleri Venedikten Avalonyay geri aldlar. Fazl Mustafa Paa Avusturya cephesindeydi. Osmanllar Budini Avusturyadan geri almak istiyorlard. 1691 Temmuz aynda Salankamen yaknlarndaki bir savata Fazl Mustafa Paa ld. Peinden de Osmanl ordusu yenildi. Fazl Mustafa Paa lmese idi kuvvetli bir olaslkla meydan savan Osmanl ordusu kazanm olacakt. Savatan sonra Almanlarn zayiat Osmanllardan ok fazlayd. Bu nedenle de ekilen Osmanllar Alman kuvvetleri takip edememiti. Fazl Mustafa Paadan sonra devleti ynetenler, padiah II. Ahmette buna dahil, apsz kiilerdi. Fazl Mustafa Paa ile yoluna girmi grnen devlet yine tehlikedeydi. Fazl Mustafa Paann yerine Kad Ali Paa veziriazam oldu. Macaristan cephesi komutanlna ise Koca Halil Paa atand. Koca Halil Paa cephede baz baarlar salarken, onun glenmesinden korkan veziriazam serdar grevden ald. Almanlar 34 senedir sk sk Erdele (Transilvanya) saldrmlard. Zaman zaman Tkli mre onlar bozmutu. Ama zaman zaman da Almanlar baarl olmulard. Mihail Apafi eyrek asrdr Osmanllarn i ilerine karmamasna almt. Almanlarn prensliin i mdahalelerine kzyor ama bir ey yapamyordu. 1690 ylnda kendini ikiye verip, sarayndan kmayp sonunda teessrnden ld. Taht zerinde ekime balad. Osmanllar Tkli mreyi tahta oturttular. Alman ordusu ie kart ama yenildi. Erdel meclisi Tkli mrenin prensliini tand. Tkli mrenin prensliini tanmayan Almanya Erdele bakumandann ve ordusunu yollad. Tkli mre kap, Osmanlya snd. Osmanl ordusu Erdele girdi ise de herhangi bir meydan sava Osmanllarla Almanlar arasnda olmad. K gelince Osmanl ordusu Temevara ekildi. Aralk 1691de mparator Erdelin Almanyaya ilhakn resmen ilan etti. Erdelin muhtariyeti bitti. Mezhep basks balad. Almanya Erdele 100.000 florin vergi koydu. Erdel prenslii lav edildi. Genel valilerin Macar asilleri arasndan seilmesi koulu getirildi. Erdelde 1526 ylndan beri devam eden 165 yllk Trk hakimiyeti bitmiti. New Englandda iki ayr koloni olan Massachusetts Bay kolonisi ve Plymouth Kolonisi, ngiliz kral ve kraliesinin izni ile birleerek tek bir koloni haline geldiler. Khalkha Moollar Manchulara boyun eerek bugn Moolistan dediimiz topraklarda Qing hanedan ynetimi altnda yaamaya baladlar. Bugn Romanyay oluturan iki prenslik Eflak ve Bodan, hatrlanaca gibi asrn balarnda hem Romenceyi ne karmlar ve hem de basm evleri kurmulard. XVIII. Yzyla gelmeden pek ok eser Romenceye evrilerek, yaynland. Bunlarn iinde felsefi eserler ve tarih eserleri de vard. Gregore Ureche (1590 1647) Bodan tarihini 1595e kadar yazmt. Ayrca Eflak ve Bodanda yksek okul manastrlarn emsiyesi altnda eitim veriyordu.

92

Hezarfen Hseyin Efendi

1691 ylnda Ansiklopedist, tarihi ve dnce adam olan Hezarfen Hseyin Efendi ld. Babasnn ad Caferdi. stanky doumluydu. Hezarfen Hseyin Efendiyi, bir ara, Fazl Ahmet Paa himaye etmiti. Hazeren daha sonra devlet memurluundan ayrlarak, zel ders vererek geinmiti. Hezarfen Efendinin biri dorudan tarih olan Tenkihi Tevarihi Mluk , dieri Osmanl tekilat tarihine ait Telhisul Beyan fi Kavann Ali Osman adl iki eseri nemlidir. Hezarfen, genel tarih ile ilgili eserini Tenkihi Tevarihi Mluk 1670 ylnda yazmaya balam ve ylda bitirmitir. Bu eserde Yunan ve Roma hakknda bilgi verilirken ilk defa Yunan ve Roma kaynaklar kullanlmtr. Din, rf, imparatorlar, Roma, in, Main, Hotan, Amerikann kefi, vs hepsi bu kitapta vardr. Bu kitabnda, rnein Hezarfen Efendi, emberlitan altnda, iinde Hristiyan kutsal Emanetlerinin konduu gizli bir oda olduundan bahseder. emberlita, yerine, bu oday belirlemek iin dikilmitir. Bu rivayetin doru olabileceini dnen pek ok tarihi ve arkeolog vardr. Hezarfen Hseyin Efendi de Katip elebi gibi bir bn Halduncudur. nsanlar gibi toplumlarnda bir mr vardr. Bu mr, insanlarda olduu gibi gelime, olgunlama ve ihtiyarlama dnemlerine ayrlr. Her ocuk nasl anne ve babasnn eitimine muhta ise, yeni kurulmu bir devlette, bata hkmdar olmak zere, devlet adamlarnn iyi ve adaletli ynetimine muhtatr. htiyarlam, mrnn sonuna yaklam bir toplum knt devresine girmitir. nsanlarda sa sakal beyazlanmas nasl yallk belirtisi ise, toplumlarda devlet adamlarnn zevk ve sefa dknl de kn baladnn iaretidir. Bundan sonra herkes kolay yolu semeye balar. Yurt ve millet iin kimse kendini skntya sokmak istemez. Gerekli tedbirleri zamannda almayan ve zellikle adaletten ayrlm bir toplum hemen kmeye, zlmeye balar. Devlet iki trl ynetilebilinir. Biri akl ile ki batl devletler byle ynetilmektedir, dieri eri yani dini hkmlerle ki Mslman devletler byle ynetilmektedir. Hezarfen Efendi, narh zerinde durup, bunun toplum hayatnda ok nemli olduu ve bu nedenle veziriazam gibi ok st kademe memurlarn bununla ilgilenmeleri gerektiini vurgulamtr. Hezarfen Efendinin Tenkihi Tevarihi dncelerinden aktarmalar da yapmtr. Mluk adl eserinde, Yunan filozoflarnn

Hezarfen Hseyin Efendi eserini bitirince Reisl Kttap zzeti Efendiye sunmutu. Reisl Kttap zzeti Efendi de kitab okuyup ok memnun kalm ve Hezarfen Efendiden Osmanl

93

tekilat tarihine ait bir kitap yazmasn istemiti. zzeti Efendi hem Akli ve hem de eri kanunlarla ynetilen Osmanl mparatorluunun, gemiteki devletlerden farkl olabileceini dnyordu. Bunun zerine Hezarfen Efendi Telhisul Beyan fi Kavann Ali Osman adl eserini yazd. On blm olan bu eserde ksa bir Osmanl tarihi, stanbulun kuruluu, Bizans eserleri, stanbuldaki Osmanl yaplar, kutsal emanetler, Osmanl Saray memurlarnn grevleri ile ilgili kanunlar, saray adetleri, Hazinei Amire gelirleri, eyaletlerin hazineleri, sultan ve veziriazam haslar, devletin mukannen olmayan gelir ve giderleri, gne ile ay yl arasndaki farklar, kara ve deniz ordular, tmar, zeamet ve haslar ile ilgili kanunlar, Kapkulu, Yenieri, Cebeci vs kanunlar Tersane ve tersane subaylar hakknda, Krm hanl kanunlar, maden ve tuzlalar ile ilgili kanunlar gibi Osmanl tekilat ile ilgili kanun, nizam ve ynetmelikler ele alnmtr. Kitabn iinde sras geldike, Osmanl mparatorluunun k ile ilgili fikirleri de vardr. Hezarfen Efendi Kanuniden bu yana asker saylar ve cretleri hakknda bilgi de vermektedir. Bu saylardan sonra da bylece cretli asker saysnn azaltlmasnn mmkn olmad anlald demektedir. Hezarfen Efendinin ayrca tp, tasavvuf, ahlak, siyaset hakknda yazlm eserleri de vardr.

emberlita

94

Cad Av, 1692

Cad av

1692 Ocak aynda Osmanllar Macaristan cephesine Topal Hseyin Paay komutan atadlar. Bu srada uzun zamandr yardm alamayan Varad kalesi, alk nedeni ile teslim oldu. Veziriazam da Belgrada gelmiti. Belgrad tahkim edildi. Macaristan ilerinde Avusturyallarn ele geiremedii kalelere yardm malzemeleri yolland. Osmanl Divannda i ekimeler sryordu. Koca Halil Paa veziriazamlktan alnarak, Bozoklu Mustafa Paa atand. Venedik Giritte Hanya kalesini kuatmt. Ancak kaleyi alamad. ok zayiat vererek Moraya ekildi. Bosna ve Karadaa hcum eden Venedikliler buralarda da baar kazanamadlar. Krm Hanlna 3. defa Selim Giray Han getirildi. Selim Giray bu srada 58 yandayd. 1692 ylna gelindiinde, inde, Cizvitlerin hizmetleri ok bykt. mparator Kang-Hi, 1692 ylnda bir ferman yaynlayarak, in halknn kiliseye giderek Tanr hizmetinde bulunabilmelerine izin verdi. Bu izin ilk defa veriliyordu. Hristiyanlk bu tarihe kadar inde hogr ile karlanmt, 1692 ylndan sonra ise kanunlayordu. 1692 ylnda Amerika, Massachusetts eyaletinin Salem kasabasna bal Salem kynde ngiltereden buraya kaan Pritenler yayordu. Pritenler dinlerine ok sk bal olup cadlara inanan bir topluluktu. Ky papaznn kzlar olan, dokuz ve on bir yalarndaki iki kz ocuu garip davranlar gstermeye baladlar. Kilisede lklar atyorlar, tutarsz hareketler

95

yapyorlard. Sorgulannca cad yaplmaya alldklarn sylediler ve bakclarnn adn verdiler. Bakclar bir kleydi. Cad av bylece balad. 1692 yl Mart aynda balayan, sonradan histeri salgn diye nitelenecek olan olaylar zincirinde yzlerce kadn cad olmakla suland ve aslarak cezalandrld. Artk herkes, anlamazl olan kiileri ihbar ediyor, sulamalardan kimse kurtulamyordu. Sulamalar valinin karsna kadar dayannca olaya el konuldu. Yarglamalar durduruldu. len ldyle, aslan asldyla kald. Sulamalar durduruldu. Mahkemeler datld. Fransa ile Avrupa Koalisyonu arasndaki sava devam ediyordu. ngiliz donanmas Dieppe, Le Havre, Saint-Malo, Dunquerque ve Calaisyi srekli top atei altnda tutuyordu. Fransa denizlerde silinmiti. La Hougue Sava (ngiliz-Dat sava) ngilterenin zaferi ile bitti. Bylece Dokuz Yl Sava sonland.

La Hougue Sava

saac Newton, Londra Darphanesinde grevlendirildi.

96

Mucize Tanrya Yakmaz

Pierre Bayle

Bat Avrupa, dnyann pek ok yeri gibi hala dini korkularn ve savsatann peinde koup duruyordu. Kuyrukluyldzlar, insanlara hak ettikleri byk ve ar cezalar haber vermek iin gnderiliyorlard. Krallarn ldrlmesi, depremler, alk, savalar, veba salgnlar kuyrukluyldzlarn haber verdii facialardand. Hollandaya snm bir Fransz Protestan olan Pierre Bayle (1647 1706) bu inanlarn gerek d olduunu sylyordu. Kuyrukluyldzlar grndnde meydana gelen felaketler, grnmedikleri zaman olanlardan fazla deildi. Herkesin ne dedii nemli deildi, dnyann tm insanlar ayn fikirde birlese bile kuyrukluyldzlara atfedilen gce akl banda biri inanamazd. Bu tip bo inanlar pagan dnemlerden geliyordu ve Hristiyanlar da onlar o dnemden miras almlard. Pierre Bayle diyordu ki mucize Tanrya yakmaz; nk mucize Tanrnn koyduu kanunlar bozan bir eydir . Mucizelere ve Tanrya inanmak bo gururun sonucudur. Byle olunca da bugnk Hristiyanlar bo inanlarn yiyip kemirdii insanlardr. Hristiyanlar ok eitli ktlklerin iine dmektedirler. Etrafta, erdemli ve onurlu yaayan Tanrtanmazlar vardr. Hristiyan toplumuna eit veya daha stn bir Tanrtanmaz toplumun olabilecei dnlebilinir. 1692 ylnda Pierre Bayle, Tarihsel ve Eletirisel Szlk adl eseri ile Kutsal Kitaplara ve dogmalara kar saldrd. Bu eser zgr dncenin bir aheseriydi. Genler ve tm eletirisel dnenler bu kitabn peine dtler. Genler, kitab okuyabilmek iin ktphane kaplarna yldlar. Kitap Huguenotlara kar Fransada artan basklara da denk gelmiti.

97

Osmanl Kentlerinde Yahudi Azalmas

skp ars

1692 ylnda Selanikteki Yahudilerin says eskiye oranla ok azalmt. 1660 ylnda 40.000 dolaylarnda olan say 1692de 12.000 dmt. Benzer azalmalar Saray Bosnada, Zemunda, skpte, Belgradda, Sofya ve Manastrda da grlyordu. Yahudiler Dou Avrupay terk edip, ngiltere ve Hollandaya gidip, yerleiyorlard. Bunun yaplan savalarda Osmanllarn yenilmesi, artan hogrszlk ve Bat Avrupada oluan ticaret hacim artna balamak doru olur sanyoruz. Yahudilerden boalan mahallelere Yunanllar, Slavlar ve bazen Arnavutlar gelip, yerleiyorlard. Balkan kentlerinin nfus yaps deimeye balamt.

98

Osmanl-Avusturya Bar Grmesi, 1693

Ocak 1693de IV. Sultan Mehmet tahtan indiriliinden 6 yl sonra Edirnede ld. Osmanl hanedan bu padiahtan devam etmitir. 1693 ylnda inde Cizvitler imparator sarayna yerletiler. Osmanllarn Avusturya ve mttefikleri olan savan bir bara balamak hem ngiliz ve hem de Hollandallarn iine geliyordu. Sava devam ettike, bu iki devletin Osmanl topraklar zerinden yaptklar ticaret zedeleniyordu. Bar grmelerine 1693 ylnda baland. Ancak grmeler baarya ulaamad. Bu srada Avusturya ordusu Belgrad kuatmt. Erdeldeki Osmanl ordusu Belgrada yardma gidince, Avusturya ordusu Varadine ekilerek, beklemeye balad. Artk her iki taraf da anlamt ki Osmanllar Macaristan, Avusturyallar Srbistan alamayacaklard. Fas sultan Byk Mevlay smail, Cezayir sancak merkezi Tlemsene saldrd. Ancak aban Day 11.000 yenieri, 3.000 sipahi ve 1.000 gnll ile kar hcuma kalknca ekildi. Geri ekilmesine ramen Cezayir ordusu, Fas ordusunu takip edip yakalad. Fas sultan kat, Fas ordusu 5.000 l verdi. Bundan sonra Osmanllar, Fas Cezayire asker yollamakla tehdit ettiler. Fas sultan korkup, Cezayir ile bar imzalamak iin Cezayire olunu yollad. Ama bar grmelerinden bir sonu alnamad. Fransz yazar Marie de la Fayette (1634 1693) ld. Marie de la Fayette Princesse de Cleves adl ilk Franszca psikolojik roman yazmtr.

99

Biyoloji ilerliyor, 1694

Tamvar 1656 ylnda

Osmanl Veziriazam Bozoklu Mustafa Paa zamannn byk ksmn avda geiriyordu. Bu av tutkusu onun grevden alnmasna sebep oldu. Yerine Srmeli Ali Paa atand. Yeni veziriazam Krm kuvvetleri ile birleerek sefere kt. Ancak yal bir dneme rast gelmiti. Herhangi bir baar salanamad. 1694 yl sonuna gelindiinde, Macaristanda, Osmanllarn elinde sadece Temevar kalesi kalmt. Venedikliler de Sakz adasn almlard. Sakz adasnn Venedikin eline geii stanbulda ok derin yanklar yapt, hi kabullenilmedi. Sorumlularn cezalandrlmas yoluna gidildi. Msrda, 1670den balayarak, barole askerler ve zellikle yenieriler gemeye balamt. Kahirede iktidar mcadelesi iinde Kk Muhammed ld. Yenieriler, frang Ahmet evresindeki ocak aalar etrafnda rgtlendiler. 1694 varnda voyvoda Constantin Brncoveanu Bkrete Saint-Sava manastrnda prenslik akademisini kurdu. Bu akademi gelecekte tm balkanlar aydnlatan, ok nemli bir bilim yuvas olacakt. 1694 ylnda, ngilterede zengin tccarlarn ve devlet hazinesinin katlm ile ngiltere Bankas kuruldu. Sermayesi 1.200.000 altn Sterlindi. Banka hem i adamlarna ve hem de devletlere bor vermeye balad. ngiltere kraliesi Mary II (16621694) ld. Kocas William III ngiliz tahtnda tek bana kald. Marynin kardei Prenses Anne Saraya geri dnd ve resmi olarak taht mirass ilan 100

edildi. ran Safevi tahtna ah Sultan Hseyin (1694 1722) geti. Bu ah da alkolikti. Tam bir sefahat hayat yayordu. Bu srete askerler ve halk Kzlbalktan ve slam ncesi geleneklerden uzaklaarak, On iki imam iileri haline geldiler. Her eye ramen ran bykln iten ie biliyordu ve eski gcne kavumay bekliyordu.

Malpighi (1628 1694), karacier, dalak ve bbrek dokularn inceledi. Ayrca ipek bceklerinin yaamn da inceledi. Verdii bilgiler bceklerin yaam hakknda temel bilgilerdi. Pek ok bcekte soluk borusunu bulmu ve bunun akcier rol oynadn saptamt. Alman Stahl (1659 1734), yanan nesnelerden dar bir eyler atlyor diyordu. Bu, nesne ile birlemi ve onu yanc klan ana maddeydi. Bu ana madde birleik haldeyken grnmyordu. Alevi oluturan oydu. Bylece yanma birleik alevden serbest aleve geiti. Ancak bu byk baar kazanan kuramda bir terslik vard. Kalayla kurun eritilince arlklar artyordu. Yani kaybetmiyor, kazanyorlard.

101

Osmanl tahtnda II. Mustafa, 1695

II. Mustafa

Osmanl padiah II. Ahmet ubat 1695 ylnda ld. 1695 ylnda Osmanl tahtna, annesi Grek olan, IV. Mehmetin en byk olu, II. Mustafa geti ( 1695 1703 ). Tahta getiinde 32 yandayd. II. Mustafa kiilik sahibi bir padiaht. Hemen duruma el koydu. II. Mustafa tahta getiinin 3. gnnde, Edirnede bir hatt Hmayun yaynlad. Bu vesika bir siyasi program niteliindeydi. imdiye kadar hibir padiah, byle bir hat yaynlayarak dncelerini aklam deildi. Bu hatta devletin zayflklar belirtiliyor, eski ynetimler eletiriliyordu. II. Mustafa ilk i olarak giderleri kst. Kahve zerindeki vergileri arttrd. Aylklar bir miktar drd. Yeni asker toplad. Donanmay yeniden kurdu. Piyasaya ayar yerinde para kard.

102

1695 ylnda Osmanl iltizam sistemine de nemli bir yenilik getirildi. Bu tarihe kadar iltizamlar genelde 3 yllk oluyordu. Bu sre iinde sz konusu iltizam iin daha fazla para neren olursa, iltizam ya ona devrediliyor veya iltizam paras yeni teklif deerine ykseltiliyordu. 1695 ylndan sonra iltizamlarn arasna, malikane ad altnda mr boyu verilen iltizamlar da katlmtr. Bylece hem merkez nceden bildii sabit bir gelire kavuuyordu ve hem de iltizam sahibi, kyly ezmesini gerektirecek bir yapdan kurtuluyordu. Ancak malikane sahiplerinin ounun tarada oturmaya niyeti yoktu. Onlar stanbulda oturup, aldklar iltizam taeronlara tekrar ksa vadeli iltizamlar olarak verdiler. Bylece deien pek bir ey olmad. Verginin yk yine kylnn srtna bindi. II. Mustafann tahta knn hemen peinden Mezomorta (yar l) Hseyin Paa komutasndaki Osmanl donanmas Venedik donanmasn st ste iki defa deniz savalarnda yendi ve byk zayiat verdirdi. Peinden Sakz Venediklilerden geri alnd. II. Mustafa, Sadrazam Srmeli Ali Paay azlederek yerine Elmas Mehmet Paay sadrazam yapt. Elmas Mehmet Paa 32 yandayd. Kendisi en gen babakanlardan biridir. 1695 ylnda Osmanl Avusturya savalar Tamvarda younlamt. II. Mustafa bizzat sefere kt. 1695 Logos mevkiinde, Padiah II. Mustafa yani Osmanl kuvvetleri Avusturyallar pskrtt. Durum Avusturyallar asndan vahimdi. Osmanllar ise durumlarn salama almlard. Logos malubiyetinin peinden Avusturyallar baka bir komutan istihdam etmek greve armak durumunda kaldlar. Bu komutan da Avusturyal deildi. Fransz aristokratlarndan bir komutan geldi. Annesi talyan asll ve kardinal Mazarinnin yeeniydi ama kendi tamamen Franszd. jen Savoy, gerekten XVIII. yzyl Avusturya askeri tarihinin ok nemli bir komutan oldu. Ve etkisini gsterdi. Osmanllar cephelerde baarl olmaya balamlard. Yunanistanda Venedikler malup edildiler. Atina ve civarnda kanl savalar oluyordu. Venedikliler Korent Berzahn zor tutuyorlard. Mezomorta Hseyin Paa komutasndaki Osmanl donanmas Yerada Venedik donanmasn bir daha yendi. Bundan sonra Venedik donanmas nemli bir etkinlik gsteremeyecekti. Temmuz 1695 ylnda byk bir Rus ordusu Azak kalesine saldrd. Baka bir Rus ordusu da zi tarafna doru saldrya gemiti. Ruslar Azaktan pskrtldler ama zi taraflarnda birka kaleyi ele geirdiler. Hindistan mparatoru Evrengzib zamannda Hindular ve Sihler zerindeki basknn ok arlatn sylemitik. Hindular, Mahratlar ile isyan etmilerdi. Sihlerin bana Gobind Singh geti. Hindistann kendi halk ile ykselmesini istiyordu. Sihlerden bir ordu kurdu. 1695 ylndan balayarak, bir Sih krall kurabilmek iin Babr mparatorluu ile mcadeleye balad. Gobind Singh, uyumakta olan bir halk uyandrp, onlara bamszlk duygusunu tattrd. Japonyada nakit sknts devam ediyordu. ogun 1695 ylnda parann deerini drd. Bunun peinden fiyatlar bir misli arttlar. ogun bunu birka sefer pe pee yapt. Pahallk mthiti. Ama esas daimiolar ve samuraylar bunalma kurban olmulard.

103

1695de, ok nemli bir Fransz yazar olan La Fontaine (1621 1695) ld. La Fontaine Rnesans dneminin Boccacio, Marguerite de Navarre gibi pek ok yky ak-sak ekilde ama zarife msralara vurmutu. La Fontaine ayn zamanda hayvan hikayeleri yazardr. Hayvanlarn zerinden yneticileri ve toplumu eletirmitir. Ahlak dersleri vermitir.

104

Azak Ruslarn, 1696

Azak kalesinin Ruslarca aln

Rusyann banda ar Byk Petro vard. Ruslar Osmanl topraklarna tekrar saldrarak, bir yllk bir kuatmadan sonra Azak kalesini ellerine geirdiler. Osmanllara kar bir cephe daha alm ve ok stratejik bir yer Ruslarn eline gemiti. Krm kuvvetleri ise Devlet Giray ynetiminde Ukrayna Kazaklarnn 8.000 kiilik bir ordusunu son ferdine kadar kltan geirdi. Karadan bana piskopos Danilo (1696 1735) geti. Ondan sonra gelen btn rahip hkmdarlar Petrovi ailesindendi. Petroviler Njegos kabilesinin parasyd. Bu rahip hkmdarlar Avusturya ile ama daha ok Rusya ile ilikiler kurdular. 1696 ylnda in mparatoru Kangxi, kuatmak amac ile iki ordu kullanarak Galdann zerine yrd. Galdan, Ulan Batunun dousundaki Tuul Nehri yaknlarnda bat ordusu ile karlat. Galdann kars ld, Manular 20 bin sr, 40 bin koyun ele geirdiler. Galdan ancak 4050 sava ile birlikte kaabildi. Osmanl ordusu Temevar kuatm olan Avusturya kuvvetleri zerine yrd. II. Mustafa 2. seferine kmt. Austos 1696da Ulata Avusturya malup edildi. Meydan muharebesini kaybeden Almanlar nemli zayiat vermilerdi. Osmanl ordusu klamaya ekildi. 105

Lehistan

Jean (John) Sobieski

1696 ylnda, Polonya kral Jean Sobieski 23 yl hkmdarlk yaptktan sonra ld. Jean Sobieskinin Osmanllara kar kazand zafere ramen Polonya ki ad Polonya Cumhuriyeti idi, gittike zayflyordu. Daha nce de belirtildii gibi asl g kralda deil, bir asiller meclisi olan diyetteydi. Diyette XVII. yzyln ortasndan itibaren kanunlarn kabul iin oy birlii aranmaya balanmt. yle olunca da tek temsilcinin muhalefeti, herhangi bir nlemin yrrle girmesini engelliyordu. Jean Sobieski lnce Polonya tahtna Saksonya Elektr Friedrich seildi. O ve ondan sonra gelenler Rusyaya srtlarn dayadlar. Bu da Rusyann Polonya ilerine daha fazla karmasna yardm etti. Jean Sobieski, Kara Mustafa Paay yendikten sonra Osmanllara kar yapt bir dzine sava kaybetmiti. Kamanieyi ele geirebilmek iin Rus ar Petro ile ittifak yapm,

106

Smolensk ve Kievi Ruslara brakmt. Ruslar ise buna karlk, Sobieskinin Kamanieyi alabilmesi iin hibir yardmda bulunmadlar. Lehistan (Polonya) nfusunun yars Polonyal, te biri Rus, geriye kalan Alman, Lituanyal, Ermeni vsden oluuyordu. Halkn yars Katolik, te biri Ortodoks, geriye kalan Protestan ve Yahudiydi. Bizce Yahudilerin ou Hazar devletinden gitme Trk kkenlilerdi. Tam bir tarm lkesiydi. Burjuva gelimemiti. Halkn ancak % 6-7si kentlerde oturuyordu. Kentler ufakt. Halkn %72si serf durumundayd. Kyl kk soylularn, kk soylularda byk soylularn ynetim, denetim, korumas altndayd. Diyet meclisi kraln setii senato, soylular tarafndan seilenler ve Papalk elilerinden oluuyordu. Kral seimle geliyordu ama iktidarsz bir krald. Diyetin kararlar iin oybirlii artt. Bunun kral nasl yetkisizletirdii ve ynetimi zayflatt hatrlanacaktr. Polonyada byk toprak sahiplerinin evresinde partiler olumutu. Bunlar aralarnda ibirlii kurarak gayri resmi konfederasyonlar oluturmulard. Konfederasyonlar birbiri ile mcadele ediyor, gl olan kazanmyor, kavga ise hi bitmiyordu. Byk asiller, kralln knden faydalanarak, feodal angarya ve dentileri arlatryorlard. lkeyi yabanc mallara aarak, rnlerin fiyatlar zerine vergi koyarak kentleri ve burjuvalar yok etmilerdi. Kk, byk btn soylular reformlara karydlar. Balarna kral olarak yabanclar getiriyorlard. Lehistan ordusu artk iyice klmt. Tersaneleri boalmt. Topuluk yok olmutu.

107

Batda Franszca Edebiyat Dili Oluyor, 1696

Jean de La Bruyre

La Fontainenin peinden bir dier nemli Fransz yazar La Bruyere ( 1645 1696) ld. Caracteres adl eseri dnyaya kazandrmt. Bu eserde toplumun eitli katmanlarndaki eitli kiilerin portreleri okuyucunun karsna kmaktayd. La Bruyerein eserlerin de sosyal bir protesto havas seziliyordu. Fransz klasisizmi XVII. yzyldan balayarak dier lkelerin edebiyatlarn ok ciddi etkiledi. Ama Fransz rneklerinden esinlenen eserler, dier lkelerde geleneklere pek uymadndan veya o apta yetenek yokluundan pek baarya ulamad. ngilterede Joseph Addison (1672 1719), John Dryden (1631 1700), ve Alexander Pope (1688 1744) Fransz klasisizm ile ulusal nitelikleri badatrabildiler. Almanyada modern edebiyat klasisizm grnts altnda balayp sonradan Fransz etkisine kar bir tepkiye dnecekti. Fransann klasik yazarlar, Franszcay kvamna getirmilerdi. Franszca bir yandan da Avrupann gereksinmesine yant veriyordu. Franszca Latincenin yerine geti. Herkes Franszca konumay renmek istiyordu. Franszca iyi bir eitimin kant haline gelmiti. Franszcann yaygnlamasnda dnyann her yerine bu arada Amerikaya da yaylm olan Fransz Protestanlarnn nemli bir rol olmutu.

108

Hollanda ise drt bir yandan gelen insanlarn sna olmutu. Peinden Avrupann byk gazeteleri burada yaymlanmaya baland. Pierre Baylenin Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (1683), Jean le Clercin Evrensel ve Tarihsel Kitapl (1686), Basnage de Beauvaln Bilginlerin Eserlerinin tarihi (1687) yaynlananlarn bazlaryd. 1696 ylnda Toland gizemin (sr, gizli, mistik) yalnzca zulm ve metafizie nclk ettiini ne srd. Tanrnn kendini aka ifade edemediini dnmek hakaretti. Din akla uygun olmalyd. ngilterede Parlemento lisans akdini yenilememiti. Bunun zerine ngiliz Hkmeti 1689 Bill of Rights dayanarak, Basn zgrl garantisi verip, sansr gevetti. Meksikada ikinci Pueblo isyan meydana geldi.

109

Osmanllarn Ar Yenilgisi, 1697

Zenta Sava

in zerindeki tartmalar Avrupada devam ediyordu. 1697ylnda Cizvit Musnier ortaya Felsefi Gnah kuramn att. Tanr hakknda hibir bilgisi olmadan ilenmi olan bir Felsefi Gnah, Tanrya bir kfr deildi. Yani ne Konfyus ve ne de dier eski inliler, lanetlenmi kiiler deildiler. Buradan kan sonu ise arpcyd: Demek ki nsan kendi gc ile ve yalnz bununla kurtulua varabilirdi. Fikrin daha da derinliklerine girildiinde ortaya u kyordu: Hristiyanlk bir ie yaramazd, deizm yeterliydi. Bu arada in Bat Moolistan igal etti. Sultan Mustafa 1697de nc defa Avusturya cephesinde sefere kt. Belgrada geldi. Osmanl ordusu Macaristan ovasna girecekti. Avusturya ordusuna prens Eugen kumanda ediyordu. Osmanl ordusu Tisa nehrini geerken Almanlar saldrd. Tisa zerinde kurulmu olan kpr top atei altnda ykld. Kprnn geen askerin arlna dayanamayp kt de sylenir. Osmanl askerleri nehre dkld. imdi Osmanl ordusu iki paraya blnmt. Prens Eugen, Osmanl ordusunun nehri geen kuvvetlerine saldrd. 10.000 Osmanl askeri nehirde bouldu. 20.000 Osmanl askeri sava meydannda ld. Ordu arlklar da Almanlarn eline geti. Osmanllar Zenta savanda, 11 Eyll 1697de Avusturyaya yenilip, ok ar bir malubiyet almlard. Sava meydannda veziriazam Elmas Mehmet Paa ld. Yerine Kprl ailesinden Amcazade Hseyin Paa sadaret makamna geti. Artk savan sonu grnmt.

110

Zenta savandan 1 ay sonra prens Eugen Bosnaya akn yapt. Bu hi allmam bir eydi. Akn Osmanl yapard. Bosna, Osmanl topraklarnn i ksmndayd, yle olduu iin de korumasz bir kentti. Almanlar kenti soyup, yamaladlar, pek ok ganimet aldlar. Venedik Moray eline geirmiti. Hanyay kuatt ise de almay baaramamt. Venedik Bosna-Hersek cephesinde de kazanamyordu. Bosna mdafii Mehmet Paa lnce, Osmanllar asndan iler bozuldu. Venedik kuvvetleri merkezi, Saray-Bosnay ellerine geirdiler. 1697de ehit Ali Paann yenilgiye uramas ile Avusturya, Zenta savanda, nihai hedefe ulat. Yani bugnk Macaristan hatta Erdel ve Temevar (Banat) bile eline geti. Osmanl mparatorluu anlamaya gitmek zorunda kald. 1699 Karlofa anlamas yapld. Bu srada Orta Asyada da bir devir kapanyordu. 1697 ylnda yannda 300 kii varken Altay Dalarnda bilinmeyen bir ekilde Galdan ld. Goldann lmn peinden Zunghar (Cungar) krallnn bana yeeni Tsewang Rabdan (1697 1727) geti. Tsewang Rabdann babas Goldann aabeyi Senngedi. Sennge lnce, o ve kardeleri ok kk yata olduklarndan tahta amcalar Galdan gemiti. Rabdan, baa getikten hemen sonra Kazaklarla yapt mcadelelerde baarl olmu ve pek ok Kazak esir almt. Manu mparatoru Kangxi (Kang-hsi) Rabdann tahta kmasndan sonra Cungarya Tibet yolunu kesmeye urat. Hami ve Turfan zerine yrd. Bu arada Rabdana niyetinin kt olmadn ve dostluun devam ettiini telkin ediyordu. Tibette de nemli gelimeler vard. V. Dalay Lama (1617 1682) uzun yllar nce lm, ancak bu lm saklanmt. Desi Sangye Gyatso onun adna icraatta bulunuyordu. Bu durum Manular tarafndan fark edildi. in, Desi Sangye Gyatsoyu byk bir ordu yollayacaz diyerek tehdit etti. Desi Sangye Gyatsoda o sralarda 15 yanda olan Tsangyang Gyatsoyu VI. Dalay Lama olarak ilan edip, bunu ine bildirdi. Tibette in hakimiyeti vard.

111

Fransann Geri ekilii, 1697

Rijswijk (Ryswick)

Fransa ile Avrupa koalisyonu arasndaki sava koalisyon kazanmt. Koalisyon (mparatorluk, spanya, ngiltere, Hollanda, baz Alman prenslikleri) Fransz ordularn Almanya, talya ve Hollandadan dar att, imdi Fransa topraklarn igale balamt. XIV. Louisnin bar yapmaktan baka aresi kalmamt. XIV. Louis, ngilterede Tory partisinin iktidara gelmesi sayesinde kurtuldu. Tory ngiliz koullar ile Fransann bar yapmasn kabul etti. Fransa Avrupa ile yapt savata 700 milyon lira harcamt. Fransa yeniden ala mahkum olmutu. 1697 ylnda XIV. Louis Ryswick Barn imzalad. Bu anlamaya gre Fransa eline geirdii topraklar birka kk yer hari, terk ediyordu. Bir elinde Strazbourg kalyordu ki onun da istihkamlar yklyordu. Ayrca XIV. Louis, II. Jamesi ngiliz kral olmasn desteklemeyi brakyor ve III. Guillaumeu ngiliz Kral olarak tanyordu. Bu sava sonunda Koalisyon ile ittifak yapm olan iki prens kral unvan aldlar. Savoy dukas Sardunya kral, Brandenburg elektr Prusya kral oldu.

112

XIV. Louisnin III. William (Guillaume) ngiltere ve skoya kral olarak tanmas samimi deildi. El altndan Stuart destekliyordu. Fransa smrgelerde de tavizler vermiti. Hudson krfezi ile Newfoundland (Terre-Neuve) adasn ngiltereye brakt. sve kral XI. Karl ld. 1697 ylnda sve tahtna 15 yanda bir kral kt. sve Anayasasna gre, kraln naipsiz hkm srmesi iin 18 yan bitirmi olmas gerekiyordu. XI. Karl, lmnn yaklatn anlaynca, taht yan 18den 15 drerek, olunun nn amt. XII. Karl iyi yetimiti. Latince, Almanca, svee biliyordu. Kral olunca Franszca da rendi. Daha sonra Trkiyede iken Trke de renecekti. Frsat bulduka tarih okurdu. Karakteri asker olmaya ok msaitti. Zalim deildi. Sert, sade biriydi. Elence ve seksi ok sevmezdi. Ordugahta oturmay tercih ederdi. Azimli ve inatyd. XII. Karln tahta k ile onun zayfladn dnen komu devletler svee kar kendi aralarnda birletiler. Danimarka, Polonya ve Rusya anlatlar. Ama XII. Karl yle kolay lokma deildi. Stockholmde kan bir yangn sonucu kraliyet kalesi yand. Kraliyet ktphanesinin byk bir blm tahrip oldu. Rus ar I. Petro, Hollanda ve ngiltereyi kapsayan Avrupa gezisine kt. Osmanl mparatorluunda, birka yldr, kahve sknts ba gstermiti. Osmanllar kahveyi Yemenden alyorlard. Yemenin ylda 40.000 uval olan kahve retiminin tamam Osmanl topraklarnda iiliyordu. Yemenden kahve 8 akaya alnyordu. Son senelerde Avrupal tccarlar 18 aka vererek kahveyi toplamaya balamlard. Bu da Osmanl topraklarnda darlk yaratmt. Divan Yemenden Avrupaya kahve ihracn yasaklad. Msrda Memluklarn basks zerine Osmanl beylerbeyi geri ekildi. 1697-1698 knda stanbulda Hali dondu. Itza Maya krall dnce, tm Yucatan spanyollarn eline gemi oldu (Spanish conquest of the Yucatan).

113

Bilim Yolunu Bulmaya alyor

Robert Beyle

ngiliz kimyac Rober Boyle (1627 1897), kimyaya Descartesin ve Newtonun dncelerini sokuyordu. Ona gre doada olup biten her ey mekanik olarak aklanmalyd. isimler arasndaki farklar taneciklerin boyuna, biimine ve hareketine balyd. Hava alevin hem domas ve hem de devam etmesi iin artt. Havann rol yanmada ne ise solunumda da oydu. Boyle tulay, kurunu ve kalay aleve tutup, bunlarn hem grnlerinin ve hem de arlklarnn deitiini gsteriyordu. Boyleye gre alevin iindeki k tanecikleri malzemenin iine girerek, onlarn atomlar ile kaynamt. Buradan da daha sert nesneler ortaya kmt. Redi ise (1626 1697) barsak kurtlarn buluyor, engerek ylannn zehir reten iki bezesini ortaya koyuyordu. Buna itiraz vard. Charas, srmann etkisi ile engerekteki hayvansal ruhlar ylann bana gelip, oradan yaraya geiyorlard. Yani insan ldren veya yaralayan ylann zehri deil kt ruhlard.

114

Osmanlnn Savaacak Hali Kalmyor, 1698

Rus Strieltsy

Osmanl ordusunun Avusturyaya kar yeniden hcum edecek hali kalmamt. Avusturyallarda Fransa ile savatndan, Osmanl savan bitirmek istiyorlard. Araya ngiltere ve Hollanda girdi. ngiltere Fransa kral XIV. Louisnin torununu spanya tahtna geirmek iin byk bir Avrupa savana hazrlandndan pheleniyordu. Bu nedenle de Osmanl Alman (mttefik) savan biran nce bitirilmesini istiyordu. Osmanl Avusturya bar grmeleri balad. Sulh mzakereleri balad ve btn yl srd. Fransa da stanbula savaa devam etmesini telkin ediyordu. Fransa Ren nehri zerinden saldracakt, Osmanl da saldrrsa Macaristan geri alabilirdi. Ancak Osmanl diplomatlar XIV. Louise hi gvenmiyorlard. Onun Osmanl aleyhtarl ile ilgili pek ok rnek vard. II. Mustafa nazik bir durumdayd. Hi beklenmeyen Zenta yenilgisi karsnda morali bozulmutu. Fakat hemen 100.000 kiilik bir orduyu hazrlam ve yepyeni son teknoloji ile donatmt. Atlantikten Hint okyanusuna ulaan byk Osmanl mparatorluunun ekonomik gc buna yeterken, Almanya iflasn eiindeydi. Venedik donanmas Osmanl donanmasn defalarca yenmi ama her seferinde karsna yeni bir donanma kmt. Hele imdi Mezomortann ynetimi altnda artk galip gelen donanma Osmanl donanmasyd.

115

Donanmasn yenileyemeyen Venedikin de sonu yaklayordu. Ruslar ise Azak alm, ama baka baar gsterememilerdi. Lehistan ise her yl Osmanl ordularna yenilmi, Krmn yapt yama aknlar ile sfr tketmiti. II. Mustafa savaa devam etmek istiyordu. Ancak Zenta yenilgisi ncesinde yenierilerin isyann grm ve bu onun gcn krmt. Yine de Edirnede nc Seferi Hmayuna hazrlanyordu. Etraf bar isteyen devlet adamlar ile doluydu. erden ve dardan herkes bar iin bastryordu. Amcazade Hseyin Paa bir sava adam deildi. Kapkulu ocaklarnn halini beenmiyor, bar iinde ilerin dzelebileceini umuyordu. slam alemi, sava srasnda, genel olarak, Osmanllar desteklemiti. Basradaki Osmanl kuvvetleri Bat cephesine sevk edildiinden, bo kalan kent Arap eyhi Mani tarafndan ele geirilmiti. Safeviler Basray kendi askerleri ile alp, Arap eyhinden temizlediler, kentin anahtarlarn da II. Mustafaya yolladlar. ran douda Osmanly kolluyordu. Trkistanda Sphankulu Han (1680 1702) da Osmanlya sava srasnda sempati gsteriyordu. Krma giden yollar Ruslara kapad. Krm ordularnn hareketlerine yardmc olmaya alt. Gerekirse asker yollamaya bile razyd. Bunun iin Gazi Selim Giray Handan teekkr ald, iltifat grd. Fas ise Osmanlnn zor durumunu frsat bilmi ve durmadan Cezayire saldrmt. Fas bu srada tamamen Osmanl matbuluundan kmt. Mevlay smail ynetiminde parlak bir dnem yayordu. Temmuz aynda arabulucular, Osmanl sadrazamndan bar grmeleri iin stat quo nun esas olduuna dair bir vesika almlard. Yani hangi lke hangi devlette bulunuyor ise artk o devlette kalacakt. Bu belge, Osmanl mzakerecilerini ok zor bir durumda brakt. rnein O belgeye kadar, Osmanllar Erdelin geri verilmesini sava durdurmak iin n art kouyorlard. Fransann para ihtiyac hat safhadayd. XIV. Louis, 500 burjuvay belli bir para karl soylulatrd. 1698 ylnda Brezilyada Sao Pauloda altn madeni bulundu. Daha sonra i kesimlere, Amazon havzasna keif gezilerinde baka madenlerde bulunacakt. 1698 ylnda Galdann halefi Tsewen Rabtan Tengiz Glne vard, Trkmenistan eline geirdi. Zungharlar (Cungarlar), Takenti 1745 ylna kadar kontrolleri altnda tuttular. Rusyada Strelestler ayaklanmt, ar I. Petro, Avrupa gezisini keserek Rusyaya dnd. O dndnde durum dzelmiti ama Petro, ibret vermeye kararlyd. Yzlerce kiiyi ikenceden geirerek, ldrtt. Bir ksmn kendi elleri ile bodu. Kuzey Amerikada Abenaki kabilesi ile Massachusetts kolonisi New England anlamazln bitirerek bar imzaladlar. leride ngiliz kral olacak olan George Louis, Hanover Elektr oldu. Buhar makinesi teknolojisi geliiyordu. Su Pompas patenti Thomas Savery adna kaydedildi. Afrikada Mombasa and Zanzibar, Oman tarafndan ele geirildi.

116

Saint Petersburg, 1699

Byk Petro

Rusyada ar I. Petro, mevcut Rus kentlerini beenmiyordu. Sfrdan balayarak, Avrupa lkelerindeki ehirlere benzeyecek yeni bir kent ina etmek istiyordu. Bu sebeple, Rusya'nn aa mimarisinden farkl olarak, Avrupa'dan getirttii mimarlara ehrin planlarn yaptrd. Yeni kent Petersburgta klasik, gotik vb. tarzda birok sanat aheseri bina yapld. Bugn Hermitage olarak bilinen mze arn klk sarayyd. Fransa'daki Versailles Saray ile boy lecek derecede ihtiaml bir yapyd. Yazlk saray ise Petro'nun kendisi tarafndan izilmi bir yapdr. Saint Petersburg, Venedik, Amsterdam, biraz da stanbul'u andrmaktadr. Kent deniz seviyesinde kurulmutur, en yksek yeri 30 metredir. Saint Petersburg'un 62 metre ykseklikteki en byk katedralini Byk Petro byk bir iddiayla yaptrd. Bu iddia yeni Rusya'nn kuvvetini gsteriyordu. Katedralin herhangi bir Ortodoks kilisesinde olmayan bir istisnai zellii vard. Bina dini ikonlar ve heykellerle sslenmemiti. Bina talyan Rnesans'nn etkisindeki d mimarisi ile bir harikayd.

117

Peter (Petro) Paul Kalesi, Rusya'nn ok ac olaylarna sahne oldu. Buraya len arlar gmlrd. En bata, bir merdiven basama altnda hyanetle itham edip idam ettirdii olu Aleksey'in cesedi vard. Bu kale I. Aleksander'in lmnden sonra, kardeinin tahta geii srasnda ayaklanan subaylarn ve ilerici soylularn katledilmek iin hapsedildii ve uzun yllarn geirdikleri zindandr. Bu zindann duvarlar yer yer 2,5 metreyi ve 5 metreyi bulur. Hkmet olay abartt iin Dekabristler burada uzun yllar hapsedilip, Rusya'nn ilk liberal monarik hareketi yok edilmiti. Olay yle olacakt: Millet meydanda, subaylar, " Yaasn Constitute (anayasa) " diye baryorlard. Meydanda toplanan halk, bunu arn karsnn ad zannedip ve onlar da barmaya balaynca, hkmet kuvvetleri dehete kaplp ve byk tutuklamalar yapacaklard. 1699da I. Petro aklndakileri yrrle sokmaya balyordu. svee kar Danimarka ve Polonya ile i birliine giriti. Ancak daha ordusu yeteri kadar hazr deildi.

118

Racine

Racine

Fransada mutlaki ynetime kar Aristokratlarn bir ksm tepki gstermeye balamt. Fnlon (1651 1715) , 1699dan itibaren dncelerini dillendirmeye balad. Soylular asrlarca geride kalm toplumu istiyorlard. Aristokratlarn stnlnn kurulmas, tarma dayanan bir devlet yaps, btn bunlar ortaya dkld. Gelecek asrn bir ksmnda da etkisi devam etti. Boulainvilliers, Montesquieu, bu ortaa hayran kaynaktan beslendi. Klasik eserlerde ikinci byk isim Jean Racine (1639 1699) dir. Racine klasik yazarlarn ikinci kuandand ve pek ok adan Corneilleden farklyd. e bir saray airi olarak balad. Pek ipe sapa gelmeyen, baya ve ocuksu yazlar yazd. Ancak 1667 ylnda Andromaque adl eseri sahnede byk baar kazand.

119

Racinenin eserleri kiilerin psikolojileri asndan Corneilleden daha gerekiydi. Racine karlarnn bilincinde olan bir yazard. Bulunduu dnemde moda olan siyasi konulara, sarayn istedii tarzda eildi. 1669da Britannicus Racinee byk n kazandrd. Burada Despotluk eletirilmiti. Racine nn Phedre ile pekitirdi. 1699 ylnda, ngilterede John Locke Ticaret komisyonuna bir rapor verdi. 14 ila 50 ya arasndaki salam serseriler, dilenirken yakalanrlarsa, 3 yllna donanmada veya birinin i yerinde almaya mahkum edileceklerdi. 14 yandan kk dilenciler ise krbalanarak cezalandrlmal ve bir meslek okuluna yerletirilmeliydiler. Lockeun az ileride anlatlacak olan kuram aydn burjuva kuramdr. Lockeun kitab hemen burjuvazinin ve rgtlerinin kutsal kitab oldu. 1699da Gottfried Arnold, Yeni Ahitin Balangcndan 1688e Kiliselerin Tarihi adl eserini yaynlad. Bugn Katolik kabul edilenlerden geriye gidildiinde ilk kilise bulunamaz diyordu. Din deimiti. Georg Walch, Giovanni But, Henry Noris gibi tarihiler, Ariusculuk, Filioloque tartyor ve IV. le V. Yzyln farkl Hristiyanl zerinde duruyorlard. Tanr ile sa hakkndaki temel dogmalar zaman iinde gelimiti. Bu pek ok kiiyi rahatsz etti. Almanya Lbeckde Yahudiler kovuldular. 10cu Sih bakan, Guru Gobind Singh, Khalsay yaratt. st ste lkeler bar anlamalar imzalyorlard. ngiltere, Fransa ve Hollanda Londra Anlamas zerinde hem fikir oldular. Danimarka, Rusya, Saksonya, Polonya ve sve Preobrasjensku Anlamasn imzaladlar. 1699 ylnda Fransa tfek kullanmn resmen kabul etti. 1699da Danimarka tahtna IV. Frederick (1699 1730) geti.

120

Karlofa Anlamas, 1699

Karlofa mzakereleri

1699 ylnda Avusturya, batan beri kendine ait olduunu ileri srd Macaristan topraklarn ele geirmiti. 1683 ikinci Viyana kuatmas Trkler aleyhine sonulanm ve ondan sonra, 16 yl sren harpler sonunda (Zenta, Moha (1687) savalar vs), Osmanl mparatorluu Macaristan, Erdeli (bugnk Romanya) ve bugnk Yugoslavya'da baz topraklar kaybetmiti. 26 Ocak 1699da Avusturya, Venedik ve Lehistan ile Osmanl mparatorluu arasnda Karlofa Anlamas imzaland. Anlama ile Temevar ve Erdel dahil tm Macaristan Avusturyaya terk ediliyordu. Avusturya ile Osmanllar arasnda Sava Irma hudut olacakt. Podolya, Kamanie ve Ukrayna Lehistana braklyordu. Bodanda Avusturyann elindeki baz kelelerde Osmanllara geri veriliyordu. Venedik ise, Korent hari btn Mora yarmadasn, Ayamavra adasn ve yanndaki kk aday, Dalmaya kylarnda pek ok kaleyi alyordu. Ruslarla nce 3 yllk bir silah brakma imzaland. Daha sonra, 25 yllk bir anlama imzalanacakt.

121

Gelecekte, ehit Ali Paa'nn Mora'y Venediklilerden geri almas, 1711 Prut Savanda Krm ve Azaktan Ruslarn geri atlmas Karlofa Anlamasnda bir restorasyon salayacakt. Avusturya 1699 ylnda Macar topraklarna sahip olunca, iktisadi hayat rahatlad. Tuna zerinde seyri safarin geliti. Avusturya XVIII. yzylda Trieste'de kurulan liman sayesinde Akdeniz ticaretine katld ve Balkanlar zerinde siyasi olmasa bile ticari hegemonyasn kurmaya balad. Karlofa anlamas, tarihte ilk defa Mslmanlar ve Hristiyanlar arasnda Roma hukuk sistemine, prensip ve kurullarna gre ina ettikleri bir anlamadr. Artk bir muahede sz konusuydu. Anlama mzakereleri srasnda grlmtr ki Osmanl diplomasisi hi de tecrbesiz deildi. Osmanllarn sefaretleri yoktu, fakat Reisl Kttabn ynettii ofisin Avrupallarla kurduu temas nedeniyle bir diplomatik beceri sz konusu idi. Temevar (Banat) hari Transilvanya ve Macaristan bir daha gelmemek zere Osmanlnn elinden kmt. Mora Venediklilere verildi ama sonra geri alnacakt. Venedik Moray almakla Giritin kaybn telafi etmi oluyordu. Prens jenle (Eugene of Savoy) yaplan savalarda Osmanl ordular yenilmiti. II Viyana kuatmas, o vakte kadar nde gelen disiplini ile tannan ve teknikleri mkemmel olan Osmanl ordusunun artk Avrupa ordularnn gerisinde kaldn dndryordu. Bundan bir sre sonra Osmanl yaamak iin reformlara girimek zorunda kalacakt.

Prens Eujen (jen) de Savoy

122

Habsburglar, Karlofa anlamas ile tm Hristiyan din adamlar iin koruma hakk elde etmilerdi. Batan Balkanlara ait gibi grlen bu haklarn Pasarofa anlamas ile genellii ortaya kmt. Bylece mparatorluktaki btn Katolik tarikatlarn eylemlerine, uluslar aras hukuka dayanan yeni hukuk esaslar konmu oluyordu. Bu haklar Yabanc bir devlete veya Papaya bal olan Katolik yabanclar iin tannm haklard. Osmanl kendi Hristiyan tebaasnn denetlenmesine ait bir hakk daha tanm deildi. Tannan haklar Ortadou limanlarndaki ve kutsal yerlerdeki kendi veya Vatikann uyruklar ve din adamlar ile snrlyd. leride Kk Kaynarca ile Ruslara verilecek olan haklar bunlardan ok farkl olacakt.

123

Artk Osmanlnn Son Avrupa Snr Macaristan Deil

Nagyvarad, Varadinum (Oradea) in a 1617

Avrupadaki Osmanl yaylnn en st snr Macaristand. Buradaki Mslman halkn ou Trk olmayp, Bosnadan buraya gen kiilerdi. Buda, Pete, Pcs, Szksfehervar gibi ynetim merkezlerinde ve mstahkem mevkilerde yerlemilerdi. Askerdiler, tacir, zanaat veya yneticiydiler. Macaristann krsal alan hep Hristiyan kalmt. Krsal alanda Nagykrs, Kecskemet ve Cegld gibi kentler tahl sat merkezleri olarak geliiyorlard. Bunlar Osmanl ncesinde Macar feodalitesinden kimi baklklar elde etmilerdi. Osmanllar da gelince, bunlara zerklik tanmt. Buralarda kad yoktu. Osmanl yneticileri yoktu. Kendi kendilerini ynetiyorlard. Bu kentlerin Osmanl ile tek mnasebeti vergi tahsildar geldiinde oluyordu. Habsburg snrlarnda ise yerleiklerin bir yakas Habsburglularn, br yakas Osmanllarn elindeydi. Bunlar ifte matbulu yerleimlerdi. Her iki tarafa da vergi dyorlard.

124

Krsal alandaki bu market kentlerin ve yerleimlerin feodal beyleri Osmanl zamannda orada oturmuyorlard. Kimi Osmanl, kimi Habsburg nfuz alan iindeki byk kentlerdeydiler. Ama nerede olurlarsa olsunlar Osmanl topraklarndaki uyruklar zerinde mali ve adli yaptrmlarn kullanyorlard. Osmanl fethinden sonra Bacska, Baranya, Banat, Slavonyave, Voyvodina gibi eyaletlerdeki Macarlar gm, yerine Bosnal Mslmanlar gelmiti. Bu deiim bir Srp gn de kolaylatrmt. Gneye Srplar gelirken Tiszann dousuna Temevar ve Nagyvarad blgelerine Romenler gtler.

125

Ayan

shak Paa Saray, Dou Bayazt, 1685 - 1784

Osmanllarn vergi sistemi giderek toptanlam ve gtr hale gelmiti. Artk devlet bireysel vergilendirme yerine belli bir toplulua genel miktar ayryordu. Bu topluluk, konan vergiyi fertleri arasnda istedii gibi blyordu. Toplam demeden herkes topluca sorumluydu. Bu uygulama halk tahsildar ve mltezimlerin yolsuzluklarndan koruyordu. Uygulama yeni deildi. Eskiden beri belli blgeler iin uygulanan bir sistemdi. Ama uygulama XVII. yzyldan balayarak hzla ve her ynde yaygnlat. Avarz, ba vergisi (cizye), imdat- seferiye artk bu yolla toplanyordu. Az sonra da tm borlarn toplanp bir gtr miktarla denmesi yoluna gidildi (mal- maktu). Ancak bu uygulamann nemli bir sonucu da zerklik oldu. Vergiyi toplu deyen yaplanma zerklemeye ve Osmanl ynetimi ile ilikilerini en aza indirmeye balad. Bu vergi usul blgenin ileri gelenlerine nemli bir rol veriyordu. Bu ileri gelenler zenginlerdi. Servet ve nfuzlarn bir ekilde elde etmilerdi. Onlar kendi cemaatlerinin doal temsilcileri olarak grldler. Zaten bu tip bir alkanlk dou kent uygulamasnda hep vard. Eraf ve onun prestiji bin yldr devam edip, gidiyordu. Bunlar Osmanl resmi makamlarnn karsna kyor, temsil ettikleri insanlar arasnda vergileri letirip, topluyor, gerekince toplulua bor veriyorlard. Bunlarn Mslman topluluk ileri gelenlerine ayan, eraf dendi. Hristiyan topluluk liderleri ise kocaba, orbac veya arhont diye adlandrld.

126

Balkanlarda pek ok yerde, ayan, ayn zamanda geleneksel eflerdi. Eflak, Bodan, Srplar arasnda, Bosnada byleydi. Benzer ekilde Krtlerin ve Araplarn veya dier uluslarn geleneksel airet reisleri de byle oluyordu. Bunlar ounlukla babadan ola geen rollerdi. ou yerde askeri bir gereklilii ve yaplanmas da vard. Bosna yzbalar gibi olanlar kendi blgelerinde adli grev yapyor ve asayii temin de ediyorlard. Bu yeni durum, Ortodoks ruhbann roln de geniletti. Ruhban manevi grevlerin dna kmaya balad. Artk din grevlileri de tahsildar, ynetici, Osmanl resmi grevlileri nnde kendi cemaatlerinin temsilcisiydiler. Daha nceden var olan adli yetkilerini geniletme temayl tayorlard. Bu andan itibaren de dinsel cemaat, zerk bir idari birim haline gelmeye balad. ki asr sonra buna millet denecekti. Bir yandan da kasabalar, kyler yani genel olarak yerleimler vergilerini deyebilmek iin kendi ilerinde rgtleniyorlard. Bunlardan zerk belediyeler biiminde tekilatlanmalar kt. Bu kurulular, en fazla, merkeze gevek balarla bal olan Ege adalarnda ortaya kt. Bu idareleri merkezde Kaptan Paa temsil ediyordu. Pratikte Kaptan paa yerine onun tercman olan bir Rum tarafndan iler yrtlyordu. Birimlerin ynetim kurullar ok deiik usullerle belirleniyordu. Seim yntemleri her yerde farklyd. Halkn tm veya st snflar kurulu seiyordu. Seim baz yerlerde dorudan baz yerlerde dolayl yolla seiliyordu. Kurulun adalete ilikin grevleri Roma hukukuna ama giderek yerel rf ve adetlere dayanyordu. Bylece ortaya km olan laik mahkemeler bir yandan da din mahkemeleri ile rekabet ediyordu. Kurul yeleri (demogerontes, epitropes, proestotes, arhontes, kocaba) bir yl iin seiliyorlard. Grevi cret karl yapyorlard ve defalarca seilebiliniyorlard. Osmanl merkez yneticileri geni bir blgeyi ynettikleri iin her yerde olamyorlard. Mslman ayanlar, yerel ynetim yardmcl grevlerini de almaya baladlar. Bu kukulu ilemlere ve zorla el koymalara yasal bir zemin hazrlad. Zaten baz yerlerde ynetici sknt ve yetersizlii vard. Osmanl merkezi ynetimi ayanynetici olumasn destekledi. Osmanl devleti zayfladka eyaletlerdeki g ilikileri karmaklamt. Yasal otorite vard. Osmanl ynetiminin yan sra ayan veya benzeri ynetimlerde vard. Ayrca zerk ynetimin bir paras olarak kurullar veya meclisler de vard. Ayrca yerel ynetimi takmayan, kendi komutanlar emrindeki yenieri garnizonlar da g odaklaryd. Paral asker veya eteleri besleyen eraf vard. Karmakark bir ynetim ekli ve bir yerden dierine birbirinin ayn olmayan ynetim ekilleri eyaletlerde hkm sryordu. Bunun sonucu olarak zaman zaman gler arasnda hakem rolne kan Osmanl merkez yneticileri eyaletlerinde baarl sonular aldlar.

127

Avusturya

Viyena (XVIII. balar)

Viyana kuatmas ve sonrasndaki uzun Osmanl savann etkisi Osmanllardan ok Avusturyada grlmtr. Bu zaferden sonra Avusturya gerek bir imparatorluk olmutur. Sava ncesinde Avusturya tarm ve hayvancl ile Bat Avrupann ok gerisindeydi. Kyller zerindeki feodal bask, angarya ve vergi yk devam ediyordu. Maden iletmecilii de geri metotlarla yapldndan verimli deildi. Avrupa sermayesi bu geri kalm lkeye girmiyor, netice de sanayi kurulamyordu. Tuna blgesi Avusturyann kontrolnde olmadndan nehir ticareti gelimemiti. Roma Germen mparatorluuna bal ufak Alman devletleri kendilerini gmrk duvarlar ile koruyorlard. Bu nedenle Avusturyann ticareti de geliememiti. Bylece ticaret devletin vergi gelirlerini besleyemiyordu. lke ii ticaret de bozuk ve yetersiz yollar nedeni ile geliemiyordu. Yol ebekesindeki bu gerilik, Osmanllarn Viyana kuatmasnda baarl olamamalarnn da bir faktryd. Karlofadan sonra Habsburg Tuna boylarna yerlemeye balad. Macaristan Habsburgun olunca tarm ve hayvanclk iin yeni imkanlar ortaya kmt. Yeni maden yataklarna kavuulmutu. Tuna ticaretin gelimesi iin nemli bir frsat yaratyordu. Bundan sonra Avusturya eitli reformlar yaparak, gelimeye balad. kinci Viyana kuatmas ve onu takip eden sava dnemi sonunda, Osmanl imparatorluu Balkan topraklar asayisizlik, kargaa ve ekonomik knt iinde kalmt. Yol gvenlii bitmi, kentlerdeki garnizonlar erimi, merkezi hkmetin otoritesi buralara varamaz olmutu. Eyaletler merkezden srekli yardm istiyor ama stanbul bunu yapacak gc bulamyordu.

128

Kentler sonunda kendi kendilerini korumaya baladlar. Rumelide, ksmen de olsa, kent halk gvenlii ve mali sorunlar kendi karlar oldu. Kentlerde ayanlar otoriteyi temsil etmeye baladlar. Ayanlar byk toprak sahipleri, vakf yneticileri gibi kiilerden kyordu. Sonunda ynetim ayanlara teslim edildi. kinci Viyana savandan sonra, Avusturya ekonomisi gelitike Balkanlara yayld. Avusturyann ttn, pamuk, deri, yn, balmumu, kereste ve maden gibi ihtiyalar ncelik kazand. Bu da Balkanlardaki ziraat ve ticaret kompozisyonunu deitirdi. Avusturyann Tuna zerindeki tamacl gelitike, Bulgar ve Romen tahl bu yolla Bat pazarlarna nakledilecekti. Avusturya ihtiyalarna gre ekillenen Balkan ekonomisi ve Tuna zerinden Bat pazarlarna ulaan ticaret, balkanlarda zenginlemeye ve ticaret burjuvazisinin ortaya kna neden olacakt. Bu zenginleen tccar snf, Avusturya ile ibirlii iinde, ideolojik, kltrel ve mali ynden gelitike, milliyeti akmlar da besleyecekti.

II. Viyena Kuatmas

129

Bat Avrupada ilerleme dncesi

Bernard le Bovier de Fontenelle

Pascal, Yzyllar boyunca birbirini izleyen tm kuaklar, varln srdren ve durmadan renen tek bir insan gibidir diyordu. nsanlk eskisinden ok daha fazla ey biliyordu, gelecek kuaklar daha da fazlasn bilecekti. Bilim sonsuz bir gelimenin nn amaktayd. Bunu Fontenelle eski dncedekiler ile yapt kavgalar srasnda sylyordu. Fontenelle, Krallk Bilimler Akademisinin Yenilemesinin Tarihi adl yazsna bir nsz yazd. yle diyordu: nsanlar ynetmek bilgine der. Bilgin prenslerin ve fatihlerin zerindedir. Her eyi ince hesaplara ve senteze kavuturacandan, siyaset asndan da esiz olacaktr. Bilgilerimiz gitgide yaylacak; sonunda grkemli makinenin tm paralarn tanyacaz. Bilgi insanla g verecektir. nce doru ve ak dnlecektir. Sonra, almalarmz ksalacak veya kolaylaacak, yeni ve hzl makineler bulma, bize yeni rnler salayacak ynla etken ya da arac keskin bir grle bir araya getirme gcn de verecektir. Onlar hizmetimizde kullanrken, zenginliimizi de arttracaklar; yaammza kolaylk getirecek yararl eyler elde edeceiz . nsann havada uaca bir gn gelecekti ve hatta bir gn aya kadar gidilecekti. lm gerileyecek, yeryz bir cennet olacakt .

130

Bylece bilim bir mitosa dnmt. Bilim ile mutluluk i ie grlyordu. Maddi ilerleme manevi ilerleme ile birbirini etkileyerek ilerletiyorlard. Giderek bilim felsefenin ve dinin yerine gemeye balyordu. Fontenelle yle diyordu: Geometrik anlay, baka bilim dallarna da aktarlabilinir. Siyasi bir eser, bir ahlak kitab, bir eletiri kitab, hitabet geometri ile daha gzel olacaktr. imdi kaynan bilimden alan yeni bir estetik douyordu. Tartmalarn yapld kibar toplantlar veya salonlar da modernize ediyordu. Eski Yunan ve Romann coku uyandrd, bilgilenme isteinin halk sard bir dnem sona ermiti. XVII yzylda etin uralar verilerek meraklar giderilmeye allyordu. imdi, Latince ve ilk a yazarlarn tanmak, ufak bir aznln ayrcal olmutu. Geri kalan kiiler evirilerle yetinmek zorundaydlar. lk an kendi giderken, beraberinde, o harika estetik anlayn da gtryordu. Kibar alemi estetik duygusunu yitirdi. imdi eskiler ve yeniler tartmas vard. Kibarlar ounlukla yenilerden yanaydlar. Zaten XIV. Louis ann, Perikles ve Agustus alarn at belliydi. Merkezi otorite de bunu byle dnyordu. Bylece kibar alem, kim modern dnemin eskiden stn olduunu iddia ediyorsa, ondan yana oluyordu. Tm Avrupada, her yerde modern estetiin yandalar vard. Hmanist eitim de gerilemeye balad. Okullarda retim dzeyi dt. renciler olsun, ebeveynler olsun yarar getiren uralardan yanaydlar. Yaam herkes iin zordu. renci says artyordu. Bunlar ounlukla burjuva ocuklaryd. Hmanizm onlara ok kukulu geliyordu. Eitimde Yunanca eitimi, bir ie yaramad iin bitti. pe sapa gelmez kabul edilen felsefe dersleri bo gemeye balad. Latince baz meslekler iin gerekliydi. Bu nedenle o bir sre daha yaad. Eitimde, kiilerin hemen parlayabilecekleri bir eylerin retilmesi isteniyordu. stenen aslnda stn kr bir eitimdi. Burjuvann talebi buydu. Mistizm de gerilemeye balad. Dekartlar ak ve aydnlk dnceler ve akl yrtme ile Tanr hakknda bir bilgi oluabilinir diye dnyorlard. Mistikler ise bilindii gibi Tanr hakknda esrarl, bulank fikirlere sahiptiler. Mistikler Tanry seviyorlard, hepsi buydu. Mistik kartlar yarar olan, insan erdeme kavuturacak pratik bir dinden yanaydlar. Yeni istek ile din ahlaka yardmc olmaya indirgeniyordu. Ahlak da yararc bir ahlak oluyordu. Sanki Tanr insann yardmcsyd. Toplum Tanr merkezli bir durumdan insan merkezli bir duruma gemiti. Mistikler durumdan rahatszdlar ve birka k denediler. Quietizm olsun, Madam Guyonun ban ektii akm olsun hepsi Engizisyona ve Papala takldlar. Mistik eserler az okunmaya balad. Manastrlarda kendini Tanrya vermi olanlarn says azald.

131

Ekberiyet usul, 1700

Karlofa anlamas

1700 ylnda Osmanl saraynda tahta geme usul olarak ekberiyet usull benimsendi. Buna gre en yal erkek Osmanl padiah oluyordu. Bu usulden sonra taht kavgalar bitip, ynetim sakinleti. 1700 ylnda, stanbulda, Osmanl mparatorluu ile Avusturya, Lehistan, Venedik ve Rusya arasnda anlama imzaland. Rusya bu anlama ile Azak kalesini ve Kuban taraflarnda toprak kazanyordu. Buna karlk Ruslar da zi varnda ele geirdikleri kaleleri yklmak koulu ile Osmanllara geri veriyorlard. ar Byk Petronun ana hedefi Karadenize almakt. Azak kalesini alarak bu dncesi somutlamt. 1700 stanbul anlamas ile Ruslar stanbulda da daimi temsilcilik bulundurma hakkn elde etmilerdi. lk gelen temsilci de byk yazar Tolstoyun byk byk dedesiydi. Dede Tolstoy hem denizci ve hem de arn yakn idi. Bu nedenle stanbula tayini bir tesadf deildir. Yazd raporlar, gnmz tarihilerine k tutmaktadr. Rusya takviminin balang tarihini deitirerek, takvimini 1 Ocakta balatt. Daha sonra Protestan Almanya, Danimarka-Norve, sve Gregorian takvimini kabul ettiler. 132

Karlofa mzakere ve bar srasnda ngiliz ve Hollandallar arac olmulard. Onlarn kapitlasyonlar da Franszlarn ki gibi yenilendi. Bar mzakereleri srasnda Osmanl brokrasisinde iki gr birbiri ile mcadele ediyordu. lerinde Amcazade Hseyin Paa, Reis l-Kttap Rami Mehmet Efendi ve eyhlislam Feyzullah Efendinin bulunduu bar yanllar ile savaa devam edip, kaybedilen topraklar geri almak isteyenler birbirlerini ikna etmeye alyorlard. Viyanadan beri 15 yldr Osmanllar drt Avrupa devleti ile birden savamlard. Bunlarn arkasnda ise dier Avrupa lkelerinin pek ou vard. Bar yanllar, kaybedilen topraklarn zerine bir bardak su imek niyetinde deillerdi. Bar yapalm, i durumumuzu dzeltelim, sonra bu devletler ile yeniden ama bu sefer tek tek dverek, topraklarmz geri alrz diyorlard. Sava yanllarnn grne gre ise savan ilk 56 ylnda Osmanllar ok toprak kaybetmilerdi. Ama 1690dan beri durum deimiti. Avusturya 10 yldr Fransa ile savayordu. Avusturya iki cephede savamak zorunda kalnca, Osmanllar hi olmazsa Tamvar kurtarmlard. Sava devam etse Macaristan geri alnabilinirdi. Fransa Osmanlya savaa devam etmesi iin bastrrken, ngiltere ve Hollanda bar iin urayordu. Bar imzalandktan sonra da Franszlar bo durmayp, sava yanllar ile ilikilerini devam ettirdiler. Osmanl aknc snfnn kaybndan beri onlardan boalan yeri Krm atllar almt. Krm atllar, Polonya ve Rusyann ilerine seferler yaparak yama geliri elde ediyorlard. zellikle ele geirdikleri esirleri stanbul pazarnda satarak byk gelirler elde etmekteydiler. Karlofa bar ile Krmllarn sahas daralm oluyordu. Onlar da bu nedenle Osmanl sava yanllarnn yannda yer aldlar. Bundan sonra ister Krm Hanlar olsun, ister Krm nde gelenleri olsun her frsatta Osmanllar Rusya ve Polonyaya kar harbe sokmaya altlar. Karlofa bar ile Polonya ve Rusya, Krm aknlarn durdurulmas zorunluluunu Osmanllara kabul ettirmilerdi. Krmllar bu zoraki durumu kabul edemediler. Krm her frsatta akn yapmak istiyor, Osmanl ise buna zor mani oluyordu. Krmn yamadan gelen paradan vazgemeye hi niyeti yoktu. Osmanllar areyi Krm ve Krm ileri gelenlerini maaa balamakta buldular. Bylece aknlardan elde edilemeyen gelirin bir ksm kompanze ediliyordu. Avusturya Macaristan alnca orada byk bir katliam balatmt. Osmanl yanllar idam edildiler. Ancak kaanlar kurtuldu. Osmanl ynetimi srasnda Protestan olan Macarlar da byk bask grdler. Protestanlar, Katolik rahiplere aidat demek zorunda brakldlar. Mecburi olarak Katolik bayramlarna katldlar. Protestanlarn Hkmet dairelerindeki ilerine son verildi. Macar halk Alman ordusunu da bedava beslemek zorunda braklmt. Esklavonyadaki Macarlar boaltldlar. Tehcir edilen Macar says 500.000 kadard. Bylece boalan Sava ve Drava nehirleri arasna Slavlar yerleti. Sonunda Esklavonya bir Hrvat lkesi oldu. Avusturya Macaristan ikal etmiti ama onlarn bamszlk ateini de krklemiti. 1697 1703 arasnda pek ok Macar bakaldrs oldu ve bunlar ezildi. Ancak Macarlarn Avusturyaya kar mcadeleleri devam etti, gitti.

133

II. Ferenc Rkczi (1676 - Tekirda, 1735), Erdel'in soylu Macar ailelerinden birine mensuptu. Babas I. Ferenc Rkczi 16521659 arasnda Erdel prensi olarak grev yapmt. Rkczi, 1700 ylnda Habsburg Hanedan'na kar yaplacak olas bir Macar bamszlk sava iin Fransa'nn desteini ald. Bununla birlikte, Avusturya istihbarat servisinin bu konudan haberdar olmas sonucu tutukland ve hapsedildi. lm cezasna arptrlaca kesinleince hapisten kat ve Polonya'ya iltica etti. Karlofa anlamasndan hemen sonra, veziriazam Amcazade Hseyin Paa, snrlar tahkim etti. Eyaletlerde gvenliin salanmas iin bunlarn durumlarn inceleyip, beylerbeylerine geni yetki verdi. Mali durumu ele ald. Fazla olan vergileri kaldrd. Gebeleri yerletirmeye alt. Askerin disiplini iyice dibe vurmutu. Amcazade, Kapkulu ocaklarn ve sipahileri ele alarak, bunlar yeniden dzenleyip, dzeltmeye alt. Donanmay tekrar ele ald. Resmi evraklara tarih atlmas kuraln getirdi. Yenieri ocak mevcudu 70 binden 34 bine indirilerek byk bir baar kazanlmt. Osmanl donanmasndaki krekli gemiler donanmadan kartlrken, yelkenli kalyon dnemi balad. 1700 ylna gelindiinde, 1660 ylnda byk bir depremle yklm olan Ankara grkemli bir ekilde yeniden yaplanmt. Bu Osmanl imparatorluunun parasal ve moral olarak dirgin olduunu gsteren bir rnektir. Kaliforniyann kuzeyinde Cascadia depremi 26 Ocak 1700 tarihinde meydana geldi. Bu kayda alnm en byk depremdi. Tsunami Japon kylarn vurdu. skoya Edinburgde kan bir yangn kentin byk bir blmn yok etti.

134

Balkan Kyls Silahlanyor, 1700

Macaristan ve Erdelin Avusturyaya gemesinden sonra, Habsburg, Eflak ve Bodan batdan evrelemiti. Kamanieyi alan Polonya da yeniden Bodana komu olmutu. Bu durumda Eflak ve Bodana hakim olabilmek iin Hotin, Orova ve Adakaleye sahip olmak kilit bir nem kazanmt. Osmanllar hem bu kilit noktalarn glendirdiler ve hem de iki prensliin ynetiminde deiiklikler yaparak, Osmanlya yakn isimleri ynetimde tuttular. Savalar srasnda Eflak ve Bodan prenslikleri Osmanlya kar bir harekette bulunmamlard. Bodan zaten Krm atllarnn gei gzergah zerinde bulunduundan orada kar bir hareket sz konusu olamazd. Eflak voyvodas ise, Avusturya ile arasn bozmam ama Osmanlya da dmanca davranmamt. Karlofa anlamasndan sonra, Osmanl bu lkelerin voyvodalklarna, yerli prensler yerine, Fener Rumlarn tayin etmeyi tercih etti. Ne de olsa Fener Rumlar ve Osmanl hala Romayd. Halknn ounluu Ortodoks olan Eflak ve Bodan zaten Fener Patrikhanesi ile iliki iindeydi. Ayrca Fenerli Rum aileler epeydir, bu prensliklerle ticari ilikiler iine girmilerdi. Dier yandan birtakm Rumlar Avrupada eitim grdkten sonra gelip Osmanl devlet yaps iinde grev almaya balamlard. Osmanl, Eflak ve Bodan ynetimini, stanbulun siyasi ve ekonomik hayat ile i ie yaayan bu Rumlara teslim ediyordu. Fenerli Rumlar yanlarna maiyetlerini de alarak voyvodalklarna gittiler. Bylece bu lkelerin st kademesinde Romenleen Rumlar ve Rumlaan Romenlerden bir ynetim snf olumaya balayacakt. imdi Eflak ve Bodann Osmanl mparatorluu ile olan ilikileri daha da dzenli hale geliyordu. Osmanl Avrupa savalar srasnda, arlaan vergiler ve keyfi davranlar altnda ezilen kyllerin Avrupa kuvvetleri yannda yer almas da Osmanl malubiyetinin nemli bir

135

nedeniydi. Venedik Morada Rum halktan, Dalmaya kylarnda Hrvat, Karadal ve Hristiyan Arnavutlardan destek alabilmiti. Bazen de kyl, Avrupa kuvvetlerinin ardndan silaha sarlarak daa kyordu. Osmanl, kylnn bu davranndan ders almaya balad. Daha Fazl Mustafa Paann sadaretinden itibaren kylnn ikayetleri ile ilgilenilmeye baland. Kylnn ykn hafifletme almalar Karlofadan sonra da srmeye devam etti. Daha nce Balkanlardaki Hristiyan reaya silahszd. Bu nedenle de Anadoludakine benzer isyanlar Balkanlarda olmuyordu. Ama XVII. yzyl sonlarna geldiimizde artk Balkanlardaki Hristiyan kyller de silahlanmaya balamlard. Hatta sava artlar nedeniyle devletin kendisi de silah datyordu. Savalar srasnda genel seferberlik ilan edilmiti. Snra yakn yerdeki Bosnal ve Arnavut Mslmanlar silahlandrlarak savaa sokuldu. Bu kylnn silahlandrlmamas politikasn yani tmar sistemini daha da ykmt. Sava Mslman kyllerin komutanlar, zellikle Arnavut Beyleri, Karlofadan sonra Rumeli ynetiminde gittike artan ekilde rol oynayacaklard. Bu dzen ayan sisteminin gelimesine de katkda bulundu.

136

spanya Taht, 1700

Philippe d'Anjou, spanya kral Felipe V

1700de, spanya kral, Habsburg Hanedannn son spanya kral II. Charles (Karl, Carlos), miras brakmadan ld. spanya taht iin, Habsburg, Capet-Bourbon ekimesine gemeden biraz akrabalk ilikilerini zetleyelim. mparatorlar ve Habsburgun Almanya dal Charles-Quintin (V. Charles, V. Karl, I. Carlos) (1516 1556 aras mparator) kardei I. Ferdinandan iniyordu. II. Carlosun halas, mparator III. Ferdinandn kars yani mparatorie idi. Oullar I. Leopold, II. Carlosun kz kardei (yani kendi day kz) Marguerita-Theresa ile evlenmiti. Bu 137

evlilikten doan Arides, Bavyera elektr Maximilien Emmanuel ile evlenmiti. ocuklar Prens Josef Ferdinand Leopold 4 yanda spanya veliahd ilan edilmiti. Dier taraftan XIV. Louisin annesi II. Carlosun halas Anne-Marieydi. Ayrca II. Carlosun kz Marie-Therese ile evlenmiti. Buradan Fransa veliahd, Anjou dk ve prenses MarieTherese domutu. Bu durumda XIV. Louis, Anjou dkn spanya tahtnn en yakn varisi olarak gryordu. XIV. Louis, Charlesn torunu Philippe dAnjou iin spanya tahtn istedi. Bu istek tevars hakkna dayanyordu. XIV. Louis Pireneler diye bir ey yoktur diyordu. Ancak Alman mparatoru I. Leopold da Habsburg Hanedanndand ve II. Charlesn dier kz kardei ile evliydi. O da tevars hakkna dayanarak spanya tahtn istedi. spanyann Fransz hegemonyas altna dmesinden korkan Hollanda ve ngiltere de ie kart. II. Carlos ld zaman, vasiyeti alnca, varis olarak XIV. Louisnin torunu olan Anjou dkas Philippe dAnjouyu varis gsterdii grld. XIV. Louisnin eli ok kuvvetlenmiti. Bu vasiyet Avrupay kartrd ve spanya Veraset Sava balad. spanya tahtna Philippe dAnjou, V. Felipe ad ile oturdu. Hanedana Carpet-Bourbon-Anjou hanedan dendi.

spanya Veraset Sava balar, Battle Of Friedlingen

138

sve Demir Lokma

svein Narva zaferi

sve neredeyse Baltk Denizini bir sve Gl haline getirmiti. svein nitelikli demir madeni, byk ormanlar, buday yetien topraklar ile canl bir ticarete sahipti. Soylular ve zengin burjuvalar vard. Soylular ve burjuva birbirine iyice yaknlamt. Kyller ise zgrdler ve durumlar iyiydi. Yzyl nce Danimarka-Norve krall, sve krallndan daha glyd. sve zamanla ok disiplinli ve sava bir orduya sahip olunca stnl ele almt. svein yenilmez bir ordusu vard. sve donamas da Baltk Denizine sahipti. svein komular kendilerini riskte gryorlard. XI. Karl lnce, herkesin hevesi aa kt. Bu srada Rusyann Baltk kysnda hi topra yoktu. sve ise Letonya, Finlandiya, Karelya, Estonya, Kuzey Almanyada baz topraklara, Ladoga Gl ve Fin krfezine sahipti. ar Petro ile Lehistan kral II. August, svee kar siyasetlerini birletirdiler. Lehistan Katolik, sve Protestan, Rusya Ortodokstu. Lehistan uzun zamandr sve krallk hanedannca ynetildiinden, halkn dmanl svee deil, Rusyaya karyd. Beyaz Rusya Lituanyaya balyd. Lehistan kral da ayn zamanda Lituanya Byk Dukasyd. XII. Karl tahta ktnda Bengt Oxenstierna babakand. Bu ahs, sve tarihinin yetitirdii en mmtaz kiilerden biriydi. XII. Karl Rusyaya dman deildi. Hatta ar Petroya 600 top ve teknik eleman yollayarak yardmc olmutu.

139

Rusya ve Lehistan svee kar anlama yapmt. Danimarkada bu birlie katld. Rusya Osmanllar ile bar yapar yapmaz Rusya svee saldrma hazrlklarna giriti. XII. Karl Danimarka zerine yrd. Byk Kuzey Sava balamt ve 21 yl srecekti (1700 1721). Danimarka bar istedi. Danimarka sve bar imzaland. Bu Demirba Karln ilk baarsyd. Peinden Lehistann Baltk kylar zerine yrd. ar Petro sve ordusunu karlamaya kt ama nedendir bilinmez ordusunu yalnz brakp, kendi ekildi. 1700 ylnda Demirba arl (XII. Karl), Rus kuvvetlerini Narva savanda 1 saat iinde darma daan etti. Ruslar ok byk zayiat vermilerdi. svein zayiat ok azd. XII Karl Petronun zerine yryp, iini bitirmek istiyordu. Ancak komutanlar onu Lehistan zerine yrmeye ikna ettiler. ar Petro bunu duyunca, Karl boazna kadar Leh bataklna gmlecek demiti.

140

1700 Avrupa

Bu srada ngiltere nfusu skoyayla beraber 5,5 milyondu. ngiliz reticilerin Atlantik ekonomisine sattklar mallarn miktar 3,9 milyon sterlindi. Yeni Ginede Yeni Britanya adas Avrupallar tarafndan bulundu. Leuwenhoek 1695 ile 1700 yllar arasnda, yaprak bitlerinin dllenmesiz oaldn saptad. Genel dnceye gre, canl tm zellikleri ile spermin iinde vard. Anne sadece spermin gelimesine uygun ortam hazrlyordu. Yani annenin yumurtas nemsizdi. Bu tam tohum ve toprak ilikisiydi. Ancak doan hem anneye ve hem de babaya benzeyince iler karyordu. Ama herkes canlnn nceden olutuunda hemfikirdi. Malpighi, tavuun tasla yumurtadan nce var diyordu. Bylece, mecburen, ilk canl kendinden sonra gelen tm ondan olanlarn taslan iinde tayordu. Tm insanlk Adem ile Havvann belinde fiilen bulunuyordu . Tanrnn gc karsnda durulabilinirmiydi. O ne isterse o olurdu. 1700 ylnda Cezayir Days Mustafa Aa olmutu. Mustafa Aa iktidara geliini Fransa kral XIV. Louisye yle bildiriyordu: Zafer kazanm ordunun subay ve yenierileri ile divan grevlileri, kentin ve Cezayir krallnn belli bal efendileri beraberce toplanm, ortaklaa ve oy birlii ile beni dayla ve Cezayir kenti ve krallnn yneticiliine getirmilerdir . Bu anlatmda Osmanllarn tayin ettii beylerbeyinden sz edilmemektedir. Cezayir filosu iin artk Anadolu genleri yenieri veya levent yazlmyorlard. Kuvvetli ngiliz ve Fransz donanmalar karsnda, Cezayir korsanlarnn ii zorlam ve dolays ile kar ok azalmt. 1700 ylnda 10 para bir Cezayir filosu, zmir ve Foa limanlarnda ele

141

geirilen delikanllar zorla Cezayire gtrdler. Bundan sonra Divan, Cezayir gemilerinin levent yazmak iin Anadoluya gelmelerini yasaklad. steyen genlerin kendileri Cezayire gideceklerdi. 1700 ylnda Yunus Muratolu hanedan bakan III. Murat Bey, durumu msait grp, Cezayire saldrd. Aslnda III. Murat, Tunusta Cezayir ocann mdahalesi ile iktidara gelebilmiti. Ama ihtiraslyd. 1700 yl dolaylarnda Libyada aslanlarn soyu tkendi. 1700 ylnda Ha kervanna Bedevilerin yapt saldrlar sonunda kervan tamamen yok oldu. Vietnam Hindiini blgesinde kontrol tamamen eline geirdi. Bir bilginin tespitine gre, bu zamanlarda Japon Samuraylar hep borlu yayorlard. nce harcyor, sonra dyorlard. deme tarihleri ise pek belirli deildi. Amerikaya olan spanyol g durmadan artyordu. 1700 ylnda Amerikada birka yz bin spanyol ve bir milyon kadar spanyol-Kzlderili melezi vard. Buna kar yerli rklar durmadan azalyordu. Bazlar tamamen ortadan kalkt. Melezler, spanyollarn haklarna sahip deillerdi ama yerlilerden de ok stn durumdaydlar. Katolik din adamlar ktay soymaya devam ediyorlard. Evlenme yasak olan Katolik rahiplerin her birinde en az 23 yerli cariye vard.

142

XVII. yzylda Osmanl mparatorluu zeti

stanbul

XVII. yzyl Osmanl mparatorluunda Sultan II. Osman, Sultan IV. Murat, Veziriazam Kprl Mehmet Paa, Veziriazam Fazl Ahmet Paa, Veziriazam Fazl Mustafa Paa gibi zel ve yetenekli ahsiyetlere ramen, XVI. Yzyldan daha snk bir asr olmutur. nebaht sava, Bat Avrupann Osmanllara kar olan rkekliini sorgulamasna sebep olmutu. Osmanllar, XVII. yzyln sonlarnda hem Batda ve hem de Douda baarl olamamlard. XVII. asrn iinde Anadolu ve Suriyede isyanlar olmutu. Sarayda padiahlarn yeterli olmamas nedeniyle ynetim, zaman zaman, valide sultanlarn ve haremaalarnn eline gemiti. Seilen brokratlarda, veziriazam dahil, yeteneklerine gre deil, i bandaki kliin menfaatleri dorultusunda seilir olmulard. XVII. yzyl problemlerinin krkleyicisi ve daha sonra yaratcs ekonomik zorluklard. nce gidii yukar evirmeye II. Osman teebbs etmi, ama tahtan indirilip ldrlen ilk Osmanl Padiah olmutu. Sonra IV. Murat ve peinden Kprl Mehmet Paa duruma mdahale etmilerdi. Tam iler dzelirken, asrn sonunda, Batda, askeri yenilgi meydana gelmiti. 1683 Viyana bozgununun peinden Ruslar Ukrayna ve Krmda ilerlemi ve i 1699 Karlofa anlamasna gelip dayanmt.

143

Osmanllar ilk defa kendi aleyhlerine olan bir anlamay imzalamlard. XVII. yzyl sresince Arap isyanlar ve onlarn zerklik istekleri de mparatorluun Merkezi Ynetiminin ban iyice artt. Bu rahatszla Celali isyanlar tuz biber ekiyordu. O da yetmiyor bakentin bizatihi kendinde ayaklanmalar oluyordu. Ne zaman hanedann bana yeteri kadar yetenekli olmayan bir Sultan kyor, mparatorluk kaynamaya balyordu. Bu asrda Osmanllarla, Bat Avrupada, sadece Almanya, Venedik ve spanyann deil, tm Bat Avrupa devletlerinin bir derdi vard. Bunlara, gelecein en byk problemi olacak olan Rusyay eklemek gerekir. XVII. asrn sonunda Osmanl mparatorluu, Bat iin eski korkutucu durumunu kaybetmiti. Osmanl imparatorluu, yola devam edebilmek iin bakm ve onarm istemekteydi. Osmanl mparatorluu tek bana, dnyann en nemli retici ve tketicilerinden biriydi. retim genel olarak yerel arlklyd. Tketim ise stanbul ve birka byk kent bir yana braklrsa, retimin yaknnda gerekleiyordu. Bununla birlikte mparatorluk dnyann en byk tketicilerinden biriydi. XVII. asrda mparatorluk byk skntlar ekmiti. Artk askeri giderlerin gtrs getirisinden ok fazlayd. Ordu ve savalarn masraflar devletin belini kryordu. Durmadan parann deeri dyordu. Mali durumu dengelemek iin konan ek harlar ve yeni vergiler, parann ayarn drmek fayda deil zarar getiriyordu. Devlet pek ok kez aylklar, cretleri deyemiyordu. Bu durumda zaten ba kaldrmaya hazr kap kulu ocaklar, ikide bir kazan kaldryorlard. Enflasyonun basks altndaki esnaf ve kk tccarlar da yenieri ayaklanmalarna katlyorlard. retimin dzeni bozulmutu. Ktlklar ve bazen alklar oluyordu. Ar vergilere ve keyfi demelere duar olan kyl eziliyor, areyi daa kmakta buluyordu. Kyden kente ve zellikle stanbula kyl gleri oluyor, bu da kentler de fiyatlarn artmasna sebep oluyordu. Eyaletler eitli nedenlerle ikide bir ba kaldryordu. Tmarlar artk babadan ola geiyordu. Toprak devletin geici olarak verdii bir eydi. Ancak imdi bu alglama deiiyor, toprak bir bireyin bakasna devredebilecei bir mal olarak grlyordu. Kkeni kyl olmayan bu toprak sahipleri topraklar ne kadar bykse o kadar aa gibi davranyorlard. Bu mparatorluun dousundaki aalktan farkl bir yaplanmayd. Batda ki bu toprak sahipleri ayanlard veya ayanlarn altndaki kasaba aristokrasisini oluturmaya balamlard. Bunlarn karsnda kyller aresizdi. Devlet grevlileri tarada atandklar makamlar kar salamann bir arac olarak gryorlard. Beylerbeyleri ve Sancakbeyleri, Ayan ve byk toprak sahipleri ile iliki kurdular. Bu ilikinin kurulmasn her iki tarafta istemi ve birbirine yaklamt. Buradan bir kar birlii ve kar hiyerarisi dodu. Yabanclarn bulunduu limanlarda, ortam bu yeni belirginleen i birliine, i kesimlerden, daha da uygundu. Yabanclar, ticaretlerinde, bu yeni yaplanma ile i birlii yaparak daha rahat ediyorlard. Bu iliki yle geliti ki baz yerlerde ve zamanlarda yabanc tccarlar bakente bavurmadan ilerini grebilir oldular. Bu bir cins yerel iktidar oluumuydu. Bu yerel iktidarlar nmzdeki asrda ok daha belirgin ve etken olacaklardr.

144

Loncalar kentlerin hem iktisadi ve hem de sosyal hayatnda nemli rol oynuyorlard. Kentlerde Mslman olup, olmadna baklmakszn her ergen erkek kentli bir loncaya dahildi. Bunsuz bir yaam dnlemezdi. Lonca meslek, para, gvenlik, dayanma demekti.

Osmanl Filistini

mparatorluk din ilerine karmyordu. Btn dinler bir arada, mezhepler bir arada birbirinin ilerine karmadan yayorlard. Bunun istisnas Aleviler ile dinsizlerdi. Alevilere devlet gvenmiyor ve daima gzaltnda ve denetim altnda tutmaya alyordu. Snniler de eitli iftiralar ile halk Alevilikten uzaklatrmaya alyorlard. Ancak Aleviler esas krsalda rgtlenmiler ve ilerine kapanarak kastlamlard. Onlarn kentlerdeki benzeri olan Bektailie ise hem yenieri tarikat olmas nedeniyle ve hem de kent burjuvasna irin gelmesi nedeniyle, Alevilikten ayr gibi alglanarak, biraz alay, biraz kinaye, biraz hogr ile baklyordu. mparatorlukta ynla tarikat vardr. Mevlevi, Bektai, Kalenderi, Rufai, Ahmedi, Nakibendi vs Nerede ise mparatorluktaki her Mslman bir tarikata yedir. Ve genellikle bunu belirleyen sosyal yeri veya mesleki durumudur. Sistem kalplamt. Eitim ve zellikle yksek retim karl olan Medrese eitimi, asrlardr deimeden, birka kutsal kabul edilen kitabn dar snrlar iine skarak, dnya ve mparatorlukta ortaya kan deimeleri hesaba katmadan yaplan donuk bir eitim haline gelmiti. Her trl gelime ve her trl ilerleme evre basks ile yasaklanm, eitim donmu metinlere dayanr olmutu. Bylece ynetim kalplat, dnceye ak olmayan beyinler yeni durumlara yant veremez oldular.

145

Bu mealden olarak dinsizlik veya din konusunda zgr dnce, din otoritelerince iddetle cezalandrlmaya baland. Hangi dinden olursa olsun dindarlar ho grlrken, dinsizler veya yenilikilerin yaam haklar ellerinden alnyordu. mparatorluun kadnlar, kafes arkasna girmi, arafa sokulmu, ortadan kalkmt. Mslman kadnlar ortalktan ekilip, yaayp yaamad belirsizleince, Mslman olmayan kadnlarda bundan etkilenerek siliklemilerdi. mparatorluk nfusunun yars kleydi. Kadnlar seks klesi deillerse ev ii yapma kleleriydiler. Trklerin o geleneksek zgr kadn tipi bitmiti. Daha dorusu genlerinde yaasa bile rt altna girmiti. Kle kadn, kalplam dnce, nerede ise kastlam grnt veren sosyal yaam mparatorluu mhlamt. Halk arasnda ounluu tekil eden kyller ise zaten yaplar gerei yeniliklere ak deillerdi ve ayrca grtlak derdinde olduklarndan, baka bir eye de bakacak halleri yoktu. Kul sistemi, Vakf ve Lonca tekilatlanmas, yaylmac siyaset, kuvvetli merkezi g, burjuva snfnn Bat Avrupada olduu gibi ortaya kmasn ve glenmesini engellemiti. Bylece ortada ekonomik, sosyal ve siyasi yenilikleri isteyecek, deneyecek ve uygulayacak bir snf da yoktu. Ve zellikle burjuva olmaynca snf bilinci de olmuyordu. Donmu yap, her eyi Allaha balam bir akl durumu olarak, onu kprdatacak bir snftan da mahrum olunca, her eyi devletten bekler hale gelmiti. Toplumu yneten, itekleyen, ezen, sevindiren, var ve yok eden Allah adna devletti. Koi Bey, Mustafa Ali, Katip elebi, Naima, Hezarfen, Evliya elebi gibi yazarlar, gidii grm, tavsiyelerde bulunmulardr. Ancak hibir yazar mparatorluk dncesi zerine sorgulama yapmamlardr. Ynetim sisteminin iyilemesi iin tavsiyelerde bulunmular da mparatorluk ve bireyler zerinde akl yrtmemilerdir. Osmanl devleti, Osmanl yazarlarnca hi tartlmamt. Bat Avrupa ise Osmanl mparatorluunu analiz edebilmenin alt yapsn bilmeden oluturuyordu. zellikle Fransz eli ve dier grevlilerin yannda Dou dillerini bihakkn bilen mtercimler alnmt. Bu kiiler, olaylara ve kiilere daha iyi yaklaabilecek konumdaydlar. Bunlar Osmanl grevlileri ile dorudan iliki iine girdiler. Bunlarn rol nmzdeki asrda ok nemli hale gelecekti. Onlarn yazlar, Batya Osmanl imparatorluunu tantt. XVIII. yzylda, yani Viyana bozgunundan sonra, Trk mparatorluu sadece Avusturyallarla, sadece Almanlarla savamak zorunda kalmad. Osmanl dmanlarnn bir mttefiki daha vard. Bu Rusyayd. Rusya her zaman Avusturya ve Almanyann yanndayd. Osmanl 1791 Zitovi antlamasna kadar, 1792 banda da Yaide Ruslarla yaplan antlamaya kadar, hep bu iki mttefike kar mcadele etmek zorunda kald. 19 asrda ise Osmanl mparatorluu dorudan doruya Ruslarla kar karya kalacaktr.

146

ngiliz Devrimi

ngiltere Parlamento Binas, Westminster Saray

XVII. yzylda ngilterede mutlak monari, dorudan krala bal kilise ve feodal beylerin otoritesine son verilmiti. Bu bir burjuva devrimiydi. Kapitalist ekonominin nndeki engeller kalkmaya balamt. Ancak bu adada erken ortaya kan durum, Dnyann dier yerlerine kolay sirayet etmeyecekti. Dnya, burjuva devrimlerini daha bir sre beklemek zorundayd. ngiltere tahtna karlan III. Guillaume (William) ve Anne, parlamenter rejimin kuvvetlenmesinde nemli rol oynadlar. Parlamentoyu her yl toplantya ardlar. Eer kanunlar parlamentonun her iki kanadnca da oylanarak kabul edilmise, bu kararlar veto etmediler. Bundan sonra gelen krallar da bu usule uydular. Devrimden sonra ngiltere, Avrupa politikasnda etken bir rol oynamaya giriti. 1689 ile 1713 arasnda ngiltere Fransaya kar oluturulan tm koalisyonlarda barol oynad. Bunun sonunda da ticari olarak ok nemli kazanlar elde etti. Kazan hanesine smrgeleri eklemek gerekir. Devrimden sonra ngiltere hzla zenginleti. Kuma sanayi, kat sanayi, hal sanayi, Fransz Protestanlarnn getirdii tl sanayi tm dnyaya ihra ediliyordu. 1660 ile 1714 yllar arasnda ticaret gemilerinin says bir misli artt. Tccarlar, Afrika kylarna gidiyor, vr zvr karl ykledikleri kleleri Antillere ve Amerikaya gtrp, satyor, oradan eker, ttn, rom, krk ykleyip ngiltereye dnyorlard. XVIII. yzyln hemen banda ngiliz Sterlini dnyann en salam paras haline geldi. Londra da Amsterdam geip, mali alanda en stte kmt. ngiltere XVI. Yzylda spanyay alt etmiti. XVII. yzylda Hollanday halletti. Gelecek XVIII. Yzylda ise Fransa ile kapacakt.

147

XVII. Yzyl Sonu itibariyle Genel Olarak Avrupa

Buhar makinesi

XVII. yzyl byk devrimci bir yzyld. Bu yzylda insan dncesinde kkl bir deiim olmutu. Bu devam edip gelen bir birikimin sonucuydu ama kapy aan, doa olaylarn llr, hesaplanr bir tarzda gsteren bilim adamlaryd. XVII. yzyl kapy amt ama barajn yklp, sel olmas XVIII. Yzyla kalmt. Asrn bandan itibaren kltrl kiiler, insann cahillik ve bo inanlardan kurtulup, serbest kalan akln dnyay yeniden kuracana inanyordu. Bylece btn aclar, anlamszlklar ve adaletsizlikler yok edilmi olacakt. XVIII. yzyla girerken hala feodal kalntlar vard. Ama Avrupada eski dzenden syrlyordu. Eletirici dnce, bilimin ilerlemesi, ticari bir yayl ve hatta fetih derken kapitalizm yaylyordu. Yeni bir dzen oluuyordu. XVII. yzyl sonuna gelindiinde Avrupada nfus art balamt. Eskiden de doum oran yksekti ama buna paralel lm oran da yksekti. lmler azalmaya balaynca nfus artmaya balad.

148

Nfus art, corafi keifler sonucu yeni kefedilen topraklardan gelen bitkiler ile birleince Avrupann beslenmesi deiti ve tarm yeni bir ehre kazand. Tarmdaki gelime nfus artn, nfus art tarmdaki gelimeyi destekledi. XVII. yzyln sonlarnda Fransada bir ii gndelii ile 3 lt arap, 1,4 kg domuz eti, 1,7 kg sr eti satn alnabiliniyordu. Bu alm gc ngiltere dahil tm dier Avrupa lkelerinden yksekti. Ama iinin hali her yerde periand. ngiltere ve Fransa Avrupada baa gremeye balamlard. Fransa sanatta ve felsefede stnd. Aydnlanmann ban ekiyordu. ngiltere ise iktisad andan ndeydi. Bu nedenle de sanayi devrimi ngiltere de balayacakt. Ak denizlerde ngiltere-Hollanda donanmas Fransz donanmasna stnd. XIV. Louisin Duguay-Trouin gibi ok yetenekli bir korsan Amirali vard. Ama emrinde byk bir donanma yoktu. XIV. Louisnin saray harcamalar o kadar bykt ki, sermaye artm Fransada kolay gerekleemiyordu. Halbuki ngiltere tm artan parasn bankalara, gemilere yatryordu. Fransa Stuartlardan gelen ve imdiki ngiltere kraliesinin erkek kardei olan III. Jamesi desteklediini resmen aklad. ngiltere parlamentosu, daha nce Katolik olan III. Jamesi deil Protestan olan kz kardeini semiti. ngiliz parlementosu ve halk bunun zerine Fransaya bsbtn cephe ald. III. James byk babas I. Charles gibi idama mahkum edildi, ancak ngilterede olmadndan, uygulanamad. XIV. Louis sempatik bir krald. evresince sevilirdi. ngiltere kral ise souktu, kimseye sempatik gelmezdi. Louis taassup derecesinde Katolikti, William (Guillaume) ise taassuptan uzak bir Protestand. XVII. yzyl iinde devlette otorite deimiti. Devlet otoritesi hkmdarn ahsna bal olmaktan karak kurumsal bir hale dnt. ktidar bazen hkmdar, bazen de onun vekili icra ediyordu. spanya ve Portekizde tm icra yetkisi tek kiide toplanrken, Fransada dalyordu. Her eye ramen, nerede ise her lkede, hkmdarlar iktidar yetkisini fiilen kullanmasalar bile kullanyormu izlenimi vermeye altlar. Adamlarndan yazl raporlar gittike daha fazla istenmeye baladlar. Bu arada hkmdarlar ile uyruklar arasndaki ilikiler iyice koptu. Bu ilikiler sadece trenlerde grnme ve dileke alma haline dnt. Alman devletikleriyle, svete hkmdara yardmc kadrolar birka meclis halinde rgtlenmilerdi. Her biri deiik ihtisas alanlarnda alyorlard. Hatrlanaca gibi Fransada kral meclisi kullanmaz olmutu. ngilterede ise meclis ile kral ekiip duruyordu. Fransa ve ngilterede kral almalarn kolaylatrmak iin alma odasnda (kabine) gvendii birka adamn deiik unvanlarla topluyordu. Bunlara bakan denmeye baland. Bakanlar ileri aralarnda paylamaya baladlar. svete XI. Charles ocuk iken devleti Naipler meclisi ynetti. Charles byynce halktan destek alarak, ynetimi ele geirdi. Asrn sonunda Kutsal Roma mparatoru Macaristan Osmanllarn elinden almt ama Macaristandaki Diyet meclisine dokunamad. Diyet meclisi de asker ve para toplama iinde kral ile pazarlklar yaparak raz oluyordu. Bu pazarlk sreci adet haline gelmiti.

149

Polonyada ise Kral, Diyetin tm yelerinin oy birlii olmadan karar alamyordu. Rusyada ar Petroya gelene kadar, ar ile patrik mterek hareket ederek, bir nevi hkmet kurmulard. ar Petro ise mutlak ar ynetimini kurdu. Hkmdarlk yapsndaki deiiklikler, kraln giyim ve yaam tarzn da deitirdi. Kral artk emir verebilmek iin gezginci bir hayat yaamyordu. Kral bir saraya yerleti ve orada kendine bir saray halk yaratt. Krallar birka istisna dnda artk savaa fiilen gitmiyorlard. Kral kendine adil bir yarg rol slenmeyi tercih ediyordu. XIV. Louis ve mparator Leopold peruk taktlar. XV. yzylda, Bourgonia dk, terifat kurallarn belirledi. XVI. Yzylda bu kurallar spanya sarayna girdi. Siyah elbiseler giyen mparator Leopold ile bu kurallar Viyanaya geldi. Bu kurallar Fransann geleneksel saray havasna tersti. Fransa saray hatrlanaca gibi en, akrak, dzensiz ve hayat doluydu. Ama XIV. Louis terifat kurallarn alp, uygulatt. imdi kraln yat, kalk, yemek yemesi, tm ileri saray mensuplarnn sessizce elik ettikleri bir tren havasnda yaplyordu. Bu tarz Alman prenslerinin saraylarnda da moda oldu. imdi krallarn ve prenslerin resmi metresleri vard. D siyaseti, diplomasi belirliyordu. Ama sonu almak iin ordulara bavuruluyordu. Yntem Makyavelist bir yaklamla belirleniyordu. Eskiden bu iin ustalar talyanlard, ama imdi Fransa bu ii ele geirmiti. Bu arada Franszlar diplomasi dili olarak Latince yerine kendi dillerini tm Avrupaya kabul ettirmiti. Mzik ise bir talyan sanatyd. Zamann en byk mzisyeni, Fransa hizmetine girmi bir talyan olan Lullyydi (1632 1687). Lullynin mziinden rnek: Lully_Le_Bourgeois_Gentilhomme_-_11._Marche_pour_la_Ceremonie_des_Turcs.ogg Hollanda tarmda yonca ve pancar gibi yem bitkileri dikerek, tarlann dinlenme zamann baka bir ekim ile deerlendirdi. Topran verimi ok artmt. Ayrca hayvanlar kn da beslendiinden, hayvancln getirisi de artyordu. Yzyl sonunda bu usl ngiltereye de geti. Besindeki balca yenilik, XVI. Yzyldan beri bilinen patatesin nce ngilterede sonra Almanyada ve daha sonra da Fransada ekilmesi, kullanlmaya balanmas ve yaygnlamasyla olutu. Endstrilerde halen az sayda ii alyordu. Hayatlarn idame ettiremeyen, kszler, dilenciler gibi insanlar hapsedilip, zorla altrlyorlard. ngiltere bu tarz ii bulmay bir rejim haline getirmiti. Besin ve sarf malzemesi ticareti iin kentlerde dkkanlar almt. Krsal da ise eek veya katrla dolaan seyyar satclar vard. Toptan ticaret bankaclktan yeni ayrlmaya balamt. Bu ayrlma ngiltere ve Hollandada grlyordu. Sermaye azd. Genellikle tccarlarn ikinci nesilleri, baba iini brakp, toprak satn almay tercih ediyordu. ngilterede 1688den sonra serveti menkul kymetlerden oluan kiiler ortaya kmaya balad. Sermaye sadece Hollandada ok artmt. Bylece Hollanda kii ve kurumlar ok ufak faizlerle bor bulabiliyorlard. rnein, Amsterdam kenti 1680 ylnda %3 faiz ile borlanabilmiti.

150

ngilterede, ortaklarn kiisel taahhde girmedikleri bir irket tr ortaya kyordu. Snrl Sorumlu Ortaklk domutu. irketler ortaklarnn kimliinden bamsz hale geliyorlard. Bu irketler ortak anlamazlklar karsnda dayanklydlar, yollarna devam ediyorlard. Hisseler Londra Borsasnda satlyor, bylece hem sermaye geri dnyor ve hem de ortaklar deiiyordu. Borsada sat iin ilave bir ilem gerekmiyordu. Bylece sermaye toplamak kolaylayordu. 1688den sonra ngilterede bankalar kuruldu, kredi bollat. Buradan mal ve hisse senedi speklasyonu artt. 1694 ylnda ngiltere Bankas yeni tarz irket eklinde kurulmutu. Bu Banka ayrca banknot basma hakkn da almt. Fransada ise Colbert, Hollanda tarz irketlemeyi getirdi. ok aba sarf etmesine ramen bu irket tr Fransada tutulmad. nsanlar irkete ortak olmak yerine memuriyet satn almay tercih ediyorlard. Avrupa lkelerinde yapm tarz kurallara balanm endstri mallar, kullanm yasaklanm makineler, ihracat yasaklanm mallar ve devlet tekeline alnm mal ve ticaret vard. Devletin uyruklar arasnda baz ekonomik konularda elikiler vard. Tketiciler dk fiyatl mal istiyorlard. Fabrikatrler yksek fiyat ve rekabete kar koruma talep ediyorlard. Tccarlar mallar ucuza alp, pahalya satmaya alyorlard. Bir yandan Avrupa dnyay avucunun iine almaya balamt. Ama bunu Avrupa devletleri birlik iinde yapmyorlard. Avrupallar, ktann iinde ve dnda kendi aralarnda didiiyorlard. imdilik ngiltere bu didimelerden stn kmaya balamt. Ama unutulmasn ki Prusya ve Rusyada hzla ykselie gemilerdi. Osmanl ise kendi iine fert fert kapanyordu. Bunun sonucunda da mparatorluk Avrupa lkelerinin hzna uyum salayamyordu. Her ne kadar yenilenme istei ynetim kademelerinde ortaya kmaya balam bile olsa, bu bir toplum istei deildi. Dnyada hala pek geni blgeler bilinmez haldeydi. Byk Okyanusun nerede ise tamam, Kutup denizleri, Afrikann i ksmlar, Asyann Kuzeyi ve Kuzeydousu (Sibirya), Amerikann Kuzeybats, Gney Amerikann byk bir blm dnya tarafndan bilinmiyordu. Avrupa dnda bu yerler hakknda bilgi olsa bile, bilginin ortaya konu metotlar yznden bu bilgiler bakalarnca anlalamayan yani paylalamayan bilgilerdi. Avrupallar ise, astronomiye dayanarak yaptklar keifleri yerli yerine oturttular. Her yer noktas noktasna bulunup, gsterilir oluyordu.

151

Kilisenin Otoritesi

XIV. Louis'nin ruhban kabul

Bir asrdr, Avrupada hkmdarlarn otoritesi, kiliselerin otoritesini gemiti. Bunun istisnas spanya ve Portekiz Engizisyonlaryd. Genelde ise artk Kilise mahkemeleri (eriat mahkemeleri) devletin laik mahkemelerinden sonra geliyordu. Kilise mahkemelerinde artk cinayet davalarna baklmyordu. Bu mahkemeler evlilik ilerine younlamlard. Papalarn, krallar tahtan indirme iddialarna da artk rastlanmyordu. Hkmet politikalar Kiliseden bamszlamt. Ancak buradan Kiliselerin manevi otoritesi azald anlam karlmamaldr. Hala dini riteller ve merasimler, ibadet, ayin, din retimi, Katolikler iin komnyon, yortu ve gnah karma gibi eyleri Kilise gerekletiriyordu. Bunlara uymayanlar para ve bazen hapis cezas alyorlard. Genelde her devletin bir devlet kilisesi vard. Devletlerin resmi kilisesi dnda bir mezhep veya dinde ibadet yasaklanmt. Baz lkelerde fermanlarla aznlk mezheplerine zaman zaman baz haklar veriliyordu. Macaristanda, Osmanllar sayesinde, dier Avrupa lkelerine nazaran, dini bir hrriyet vard. Fransada ise XIV. Louis, Nantes ferman ile Protestanlara (Huguenot) verilen haklar yava yava ortadan kaldrmt. Bunu yaparken de yapmadn brakmamt. Fransada Katolik olmamak ne ise ngilterede Anglikan olmamak da benzer bir eydi.

152

Ancak insanlarn kiisel korkular sonucu veya toleranslar sonucu, buhran zamanlar hari, resmi olmayan mezhepler kolluk glerince veya adalet tarafndan ok sk takip edilmiyor, belli bir tolerans gryordu. Bu tolerans Almanya gibi lkelerde yava yava resmilemeye de balamt. rnein Almanyada hkmdar din deitirse bile uyruklar kendi dinlerini uygulamaya devam edebileceklerdi. Tm Avrupada mezarlklar, okullarn ve hastanelerin denetlenmesi, yoksullara yardm, vaftiz ve evlenme defterleri (zamanla nfus ktkleri) ruhban snfna braklmt.

Avrupa'da Protestanlk -

153

Avrupada toplumsal deiim

Toplum yava yava deiiyordu. Hollanda hari, kyller hala ounluktayd. yle bir sralama vard: kk mlk sahipleri, kiraclar, ortaklar ve gndelikiler. Burjuvalar gittike daha fazla toprak satn alarak, bunlar yarclara ve gndelikilere iletiyorlard. Dou Avrupada kyl tamamen asillerin ve byk toprak sahiplerinin insafna kalmt. Rusya ve Lehistanda hayat seviyesi ok dkt. Rusyada kyl tam bir serfti. Kaan geri getiriliyordu. Kyllerin evleri saz ve otlardan yaplm kulbelerdi. Bat Avrupada endstride teebbsler artm ama sipariler dzenli hale gelememiti. Bunun sonucu ii cretlerine yansyordu. cretler hem azd ve hem de srekli i yoktu. Devlet tamamen zenginlerden yana tavr koyarak, iiyi iverenin insafna terk etmiti. Byk iletmeler daha yoktu, iiler evlerinde, kydeki kulbelerinde alyorlard. Halkn geim koullarn hizmetilerin, uaklarn yani hizmetkarlarn koullar tayin ediyordu. Hizmetkarlarn yemek ve yatak creti i verene aitti. Hizmetkarlarn para biriktirebilenleri tefecilik veya kk ticari iler yaparak birikimlerini deerlendiriyorlard.

154

 adamlar, hukukular, hekimler, toprann getirisi ile geinen byk toprak sahiplerinin yani Burjuvalarn zenginliklerinin temelinde ticaret vard. lke gelitike burjuva says artyor, burjuva says artka lke geliiyordu. lkeleri burjuvalar srklemeye balamt. Asiller hala tm lkelerde en st snft. Ancak zamanla sarayda yaayanlar ile krsal alanda yaayanlar farkllayordu. Saraydakiler dantel elbiseler giyiyor, araba ve tahtrevanlarla geziyorlard. Krsal alanda ise ikametgahlar talyan Villalarna benzemeye balamt. Asillerin eitimini genelde zel retmenler sleniyorlard. Sarayda ve asil toplantlarnda konuma sanat gzdeydi. Hatrlanaca gibi bu bir talyan adetiydi. Ama imdi Franszlar onu kendilerine mal edip, mkemmelletirmilerdi. Konuma sanat bir Fransz adeti olarak tm Avrupaya yaylyordu. Toplantlarda kadn ve erkekler i ie, bir arada eleniyorlard. talyada atal icat edilmiti. Artk yemekler ortaya konan bir sahandan elle yenmiyordu. atal ile yemek yemek yaygnlamt. Ancak Avrupa hala temizlikten habersizdi. Hollandadaki zengin baz burjuvalar hari, ykanan, temizlie dikkat eden yoktu. Asillerde, zengin hanmlar da, herkes byleydi. Banyolar, hamamlar ortadan kalkmt. Kanalizasyon olmadndan sokaklar pislik doluydu. Bu kadar pislik sonunda salgn hastalklar ile halk krp geiriyordu. Yine de kimsenin aklna temizlik gelmiyordu.

155

Avrupada Devletin leyii

Hkmdarlar yeni otorite odaklar kuruyorlard. Bu yeni otoriteler ileri stleniyor, eski otoritelere i brakmyorlard. Hkmdarlar eski otoriteleri adetler veya mktesep haklar asndan ortadan kaldramyor ama ileri elinden alarak onlar birer eref mevkii haline getiriyorlard. Bu yeni durum, karmak bir yap oluturuyordu. ngilterede her blge kendi ileri geleni tarafndan cretsiz olarak ynetilirdi. Buradan isel bamszl olan ynetimler ortaya kacakt. Bunlara self government denecekti. Trelerine bal ngilizler yarglamada jri sistemini korudular. Bu jrinin banda kral tarafndan tayin edilmi ve kral adna yetki kullanan bir yarg vard. Yarg ikenceye bavurmuyordu. Sanklar ancak yargcn emri ile tutuklanabiliniyorlard. Fransada burjuvalar merkezi hkmetin emirlerini kelimesi kelimesine uymadan memuriyetlerini yapyorlard. Buradan zellikle kentler burjuvalarn ynetiminde fiili bir bamszla doru ilerliyorlard. Fransa hkmeti bu ar bamszlktan rahatszd ve mfettilikler ihdas etmiti. Fransa mali eyaletlere ayrlmt. Her mali eyalette bir mfetti devaml oturuyordu. Fransada otuz byle sabit mfettilik vard. Alman devletiklerinde biri prensin arazisi ile ilgilenen, dieri sava hazinesi ile ilgilenen iki eit memur vard. Brandenburg elektrl askeri birlikler ve tahkimatlarla ilgilenecek geni yetkili sava komiserlikleri oluturdu. Topraklarn dairelere bld. Her daireye byk toprak sahiplerinden birini Landrath adyla atad. Bunlar askeri birliklerle halk arasndaki ilikileri dzenleyeceklerdi. Bu yaplanma zamanla Prusya mahalli ynetimi ekline brnd.

156

ngiltere dnda kalan lkeler, yarglamada farkl bir usl benimsemilerdi. Yarg, san belli bir sre hapiste tutabiliyordu. Suu itiraf ettirmek iin ikence yaplyordu. Mahkeme avukatsz ve gizli olabiliyordu. Krbalama, sakatlama, ldrme devam ediyordu. Hatta halka ibret olsun diye ikence ile insanlar idam ediliyorlard. Kemikleri krp ldrme, arka balayp kopararak ldrme, drt ata balayp paralayarak ldrme grla gidiyordu. lmek bile cesedi kurtaramyordu. Cesedi paralara ayryor, hayvanlara yediriyor veya tehir ediyorlard. Yani Avrupann vaheti devam ediyordu. Bu tabirden vahi hayvanlar tenzil ederim. Yaplan insan vahetiydi. nsan hari hibir hayvan ikence yaparak ldrmezdi. Vergi devletlerin artk ana gelirleriydi. Tarm lkeleri vastasz vergiyi, ticaret lkeleri vastal vergiyi esas almlard. Vastasz vergiyi esas kyl dyordu. Burada iki ana usul grlyordu. Birinde toprak byklne bal sabit bir vergi veriliyordu. kinci usulde ise ailelerin varsaylan servetlerine gre vergi alnyordu. Fransa ikinci usul vergilendirmeyi kullanyordu. Ticaret lkelerinde alnan vergiler, besin maddeleri ve ikiler zerinden alnan resimler eklindeydi. Esas rnei Hollandadayd. Genellikle mutlakyetle ynetilen lkelerde hkmetler gelirlerini hesaba katmadan su gibi para harcyorlard. Fransa ve spanya byleydi. Hollanda gibi cumhuriyetle ynetilen lkeler gelir gider dengesine ok daha fazla dikkat ediyorlard. Bu denge onlarn ucuz faizli bor para bulmasn da saladndan, dengenin korunmasna katkda bulunuyordu. ngiltere bte dengesini genel olarak muhafaza etmiti. Ama Fransa savalar bu dengeyi bozdu. Devlet bor para almak zorunda kald. Prusya-Brendenburg prensleri dengeyi korudular. Prusyann mali ileri dzgn gitti. Dier tm lkeler borca batmlard. Hatta yle ki XIV. Louis Fransaya denemeyecek bir bor brakarak lecekti.

157

Avrupa Ordular

Quebec 1690

Avrupada genel kan gl ordusu olmayan lkenin hemen yok olacayd. Halkn varln, gvenliini ve bamszln salayan orduydu. Bunlar olmadan baka haklardan ve faydalardan da bahsedilemezdi. En nde devletin zgrl geliyordu. Devletin zgrl olmadan yurttalarn zgrl de olmazd. Avrupada ordularn banda eski kl soylularnn ahfad bulunuyordu. Onlar iin askerlik en yce meslekti. Bu srada teknik ordular organizasyon ve ara olarak deiime zorluyordu. Avrupada ordularn yaplanmas ve yeni sava aralar ile sava ekli deiiyordu. Artk sava srasnda mteahhitler tarafndan alel acele toplanan ordulardan vazgeilmiti. Bar zamannda bile korunan ordu tipine geilmiti. Askerler bir cret karlnda gnll olarak askerlii semi kiilerden oluuyordu. XVII. yzyln sonlarna doru, artk ordular gnlllerden oluamayacak kadar kalabalklatlar. Bu ahlakszlara frsat dourdu. Asker toplamakla grevli subaylar kurnazla ve zora bavurmaya baladlar. Fransada 1690dan itibaren her ruhani blgede, kurra ile tespit edilen kiiler, eyalet milisi olarak askere alndlar. Bunlara blgelerinin centilmenleri kumanda ediyordu. Milislerin kurulu bir garnizonda oturmalar gerekiyordu. Ama Fransa bunlar savaa gnderdi. Subaylar artk hkmdar tarafndan bir berat ile tayin ediliyordu. Fransada albaylara, yzbalarn beratlarn satmalar veya yerine vekil tayin etmeleri hakk tannd. Ancak meslek 158

olarak askerlik, tm lkelerde, kl tayan asillere mahsus bir i olmakta devam ediyordu. Subaylarn tm asildiler. Askerlerin cretini devletten aldklar paralar datarak subaylar dyorlard. Bu ilem pek ok yolsuzlua yol atndan, devlet mfettiler yollayarak denetlemeye alyordu. Ancak, bo kadrolar uaklar veya ilgisiz kiiler kullanlarak dolu gsteriliyordu. Savalardan sonra da yok-askerler kayplar arasnda saylarak kadro dengeleniyordu. Hatrlanaca gibi eskiden askerler ve komutanlar tehizatlarn, yiyeceklerini ve dier ihtiyalarn kendileri karlyorlard. Bu devlete kar bir grev olarak grlyordu. imdi devlet bu ileri slenmeye balamak zorunda kalmt. Silahhaneler, yiyecek ve ara gere depolar, klalar kurulmaya baland. Bylece ordular hem standartlat ve hem de niformlat. imdi ordularn arkasna taklan dilenci, l soyucu, tccar ve fahie kalabal da ortadan kalkyordu. Ancak hala k harekatlar yaplmyor veya ok kstl yaplyordu. Ateli silahlar ok gelimiti. Buna karlk artk zh kullanlmaz olmutu. Sadece kl ve ateli silah tayan svari grevine devam ediyordu. Fitilli tfek yerine akmakl tfek km, bu da piyadenin ykn azaltmt. Tfee sng taklnca tfek yakn mcadelede mzrak grevi grmeye balad. Bylece akmakl tfek ve sng ile tehizatlanm piyade daha bir fonksiyonel hale geldi. Piyadenin bir ksmna el humbaralar da verildi. Bunlar humbaraclard.

Vauban tahkimat

Tahkimat ekilleri de deimiti. Artk surlar, duvarlar gelimi top ve mermilerine dayanamyorlard. Osmanllarn eskiden beri kullandklar ve Hollandallarn da kullanmaya baladklar hendek tarz tahkimat nem kazand. Hendein n yzne ta duvar rlyor, arkas toprak yn ile besleniyordu. Bylece top mermileri topraa saplanp, kalyorlard. Bu hendek tahkimatn Vauban mkemmelletirdi.

159

Fransa meydan sava yerine, Hollanda usul, tahkimatl yerleri ele geirme metodunu benimsemiti. Dman ordusu ile sava ancak tahkimatl yere yardma gelen g ile veya dman kuatmadan vazgeirmek iin yaplyordu. Bu tarz sava kesin sonu vermediinden savalar uzuyordu. Yalnz kesin sava metodunu benimseyen Marlborough, Eugene ve XII. Charles gibi komutanlarda vard ve bunlar baarl oldular.

160

Merkantil

Colbert

Burjuvazinin ykselii devletlere parann gcn bir daha gstermiti. Konu uzun zamandr ngilterede tartlyordu. Fransada ise burjuvalar ekonomiden ok daha fazla hukuka ilgi gsterdiklerinden pek tartlmad. Ama bir hukuku olmayan Colbert ticarete ilgi gsterip, merkantilist teoriyi ortaya koydu. Para her eyi elde ettiine gre devletin zenginliini kymetli madenler belirliyordu. Devletin gayesi mmkn olduu kadar fazla kymetli maden bulmak olmalyd. Bu ise spanya rneinde olduu gibi maden kaynaklarna sahip olmakla olmuyordu. Zenginlii salayan Hollanda rneindeki gibi ticaretti. Devlet ticaretle milleti zenginletirmeli, gerektike de vergi veya istikraz yolu ile bu zenginliin bir ksmn kasalarna aktarmalyd. lke dndan para elde etmenin yolu ihracatn ithalattan fazla olmas ve mallarn tanmasn slenmekti. Colberte gre d ticaret bir para savayd. lke satn aldndan daha fazla mal satmalyd.

161

Sattan en fazla kar getiren mallar endstri mallaryd. Bu da emek demekti. Mmkn olduu kadar fazla endstri mal ve zellikle lks eya retilmeliydi. Bylece lkenin paras dar gitmeyecek, lke iinde kalacakt. Ayrca retimde alan says arttka, geiminin saland uyruk says da artacakt. D satta uluslar aras bir rekabet vard. Bu nedenle de ucuz satmak nemliydi. Bu da ucuz masraf ve zellikle ucuz emekten geiyordu. iler mmkn olan en dk fiyata altrlmaya balandlar. Colbert, lks eya retiminin renilmesi iin Fransa dndan uzmanlar, iiler getirtti. Mteahhitlere para yardm yapt, kredi verdi, prim verdi ve tekel haklar tand. Devlet fabrikalar kurdu. Artk pek ok lkede ithalat, retimde kullanlan hammadde hari yasaklanyor, ihracat tevik ediliyordu. Tamaclkta da ulusal tamaclk destekleniyordu. Yabanc gemilerin ya limanlara girii yasaklanyor veya ok yksek resimler konuyordu. Artk devlet dindarlarn veya asillerin korunduu devletten, zenginlerin korunduu bir devlete doru gidiyordu. i cretleri dtke drld. ocuklar altrld. Be yanda ocuk altranlar tebrik edildi. Korsanlk, zencilerin alm ve satm, Amerikada kle altrmak tevik edildi. Kilise ne derse desin faizle borlanma alm ban gitmiti. Paradan para kazanmak artk rutindi. Hala en ticari lke Hollandayd. Zengindi, Cumhuriyet ile ynetiliyordu. Din ve mezhep ayrm en az olan Avrupa lkesiydi. Ama tm Avrupa onu kskanp, lanetlemeye alyordu.

162

Osmanl vergi sisteminde iltizam ne kyor

XVII. yzyln sonlarndan balayarak, Osmanl vergi sisteminde en fazla iltizam usulnden yararlanmaya baland. Bu sistemin gerei olarak bir rgt gerekmiyordu. Hazineye miktar nceden saptanm para gelmesi salanyordu. Koullara bal olarak kiralama miktar deitirilebiliniyordu. Ancak mltezim iin i garanti deildi. Bu geici durum, mltezimin uzun vadeli gelitirme abalarndan uzak kalmasn salyordu. Bu saknca belirlenince, Hazineye kar ykmllklerini yerine getiren mltezimler ile uzun vadeli anlamalara gidilerek, sisteme denge getirilmeye alld. Bu uygulama mltezimliin babadan ola gemesini de beraberinde getiriyordu. Bu tip uygulama nce Msrda sonuland. Sonra Filistin ve Suriyeye de geti. Msr iin toplanan verginin %67si mltezimlerin pay, %12si ise yneticilerin pay oluyordu. Geri kalan blm iinde asayiin temini iin ve kamu yatrmlar iin kullanlan bir ksm vard. Sonradan kalan miktar ise hazine pay olarak merkeze yollanyordu. Msrn Osmanl maliyesinde ayr bir yeri vard. Sudan altn Msrdan geerek ve Msr eliyle merkeze varyordu. Msrda tmar sistemi yoktu. Msr ve Irak tmar sistemini tanmayan eyaletlerdi. Toprak vergi toplayclarn elindeydi. Hesaplara stanbulun atad bir katip, dorudan bakard. Msr taze para demekti. Msr parasnn onda biri Mekke ha giderlerine harcanyor, onda stanbula yollanyor, geri kalan din grevlilerine, beylerbeyine ve alt yap almalarna gidiyordu.

163

XVIII. yzyl Fizii

Ik

Descartes n ne olduunu incelemi ve dalgaland fikrine gelmiti. Dncesi yleydi: Uzayda yaygn olarak ince ve esnek bir akkan vard; kl tanecikler bu akkana titreimler yolluyorlard. Bunun sonucunda akkan da titriyor ve k ortaya kyordu. Ik, maddedeki bir hareketin duyularmz zerindeki izlenimiydi. Newton byle dnmyordu. Ik zerinde epey dnmt, k, nesnelerin att nl molekllerden oluuyordu. O bir hareket deil, nesneydi. Bundan sonra tm XVIII. Yzyla bu gr hakim olacakt. Bunun tek istisnas Eulerdi. XVIII. yzyl, sy ve elektrii maddenin hareketi olarak deil, nesneler olarak gryordu.

164

in ahlak, 1701

1700 ylndan balayarak, in ticari tarihinde yeni bir dnem balad. Bir inli gurubun aracl olmak kouluyla, btn yabanclar Kantona kabul edildiler. Ama Avrupa ekonomik bunalmda ve savalar iinde olduundan, hemen bundan gerei kadar yararlanamad. inde Bunjiga okulu resim ile yaz arasndaki her trl ayrm ortadan kaldrmak istiyorlard. Artk doaya baklmyor, eski ustalarn resimleri kopyalanyordu. Tang ve Song dnemi ustalarnn yntemleri, bir resim ansiklopedisi eklinde dzenlendi. inde kaideler ve tler vard. 1701 ylnda yaynlanan bu ansiklopedi Bir Hardal Tanesi Kadar Byk Bahe Resmi retimi adn tayordu. inde resim sanat hat sanat gibi bir hale dnmt ve resmin sonsuz konular terk edilmiti. Bu da u Hi felsefi yorumunun bir sonucuydu. Manu mparatoru Bunjiga okulunu destekliyordu. inde tek gelien sanat olarak seramik kald. Avrupada in halknn tanr tanmazl ve kafirlii konusunda tartmalar sryordu. Bu konuda Bayle yle sylyordu: Halklarn evrensel rzasndan yola kp, Tanrnn varln ileri sren kant bylece hkmn yitirmitir. inliler, yeryznn en ahlakl halk olduklarndan, sonu olarak Hristiyanlk dini de, ne ahlak iin gereklidir, ne de yksek bir uygarlk dzeyi iin . Az nce de, inin Bugnk Durumu stne Yeni Anlar adl yazsnda Lecomte yle demiti: in dini Tanrnn ilk insana vahiy ettii ilk gerekleri, yzyllar boyunca bozulmadan ve olanca duruluu ile korumutu . inde Tanr bilgisi 2 bin yl bozulmadan srmt. Bu kitab, Paris ilahiyat fakltesi ile Roma sansr ettiler, Paris parlamentosu da yaklmasna karar verdi ( 1702 ). Lecomte dncelerini okurlar daha da gelitirdiler. Varlan 165

yer ilginti: in, Hristiyanlara rnek olacak bir ekilde Tanry yceltmiti. Dinler iinde in dini en saf olan dindi. in, tm uluslar iinde, Tanrnn ltfne en srekli mazhar olan ulustu. Okuyucu, in dininin dorudan amanizmden trediini ve hatta onun bir versiyonu olduunu daha nce grmt. Bylece okuyucu in dininin en saf din olduu konusunda ki bu yargya katlacaktr. in ahlak Hristiyanlar elikiye drmt. Yahudiler, Musa, sa, Tevrat, ncil gerekesini kaybetmi grlyordu. Papa tarafndan vekil olarak ine yollanm olan 3 papazdan biri Cizvitlerin inde uyguladklar dnceye kar kt. Konfyus ve ata ruhlarna balanmay yasaklad. Sorbonne da 1700 yllarnda pek ok in Cizvitlerinin dncelerini sapma ve Tanr tanmazlk olarak mahkm etti. Avrupa ve Hristiyanlk kendini bir ey sanyordu.

166

Makine htiyac, 1701

El Dokuma Tezgah

Rus ar I. Petro, devleti yeniden organize etmeye girimiti. Kendine yardmc olarak babakan benzeri bir anslyelik kurdu. Byk Petro, geleneklere bal olan ruhban snfnn reformlarna kar kacan en bata anlamt. Rus kilisesinin bandaki patrik 1700 ylnda lnce, yerine yenisini atamad. Olay ortada brakt. 1701 ylnda, ngiliz Dou Hint irketinin Asya sularnda 14 gemisi vard. Bu gemiler 75 bin sterlin tutarnda ngiliz, 438 bin sterlin tutarnda yabanc mal tayorlard. Bu byk bir ticaret deildi. 1701de ngiliz Parlamentosu, ngiltere tahtna hibir zaman Katolik bir kraln geemeyecei kararn verdi (Act of Settlement 1701). Kral III. William ise Fransaya kar Almanyay destekleyeceine dair mparatora sz veriyordu. Liverpoola Doudan pamuklu dokumalar getiriliyordu. Bu dokumalarn grd ilgi zerine Manchesterde taklit bir sanayi domutu. Bylece Liverpoola dardan ham pamuk ithal etmeye balamt. Ancak Manchester, Dounun dk fiyatl el emei ve el becerisi ile rekabet edemiyordu. Buradan ortaya makine ihtiyac kt. Btn makineler, genel olarak btn teknik bulular, maliyeti drmek, sermayeyi kltmek ve kar arttrmak gereinden domutur. Gelimelere rnek olarak u verilebilinir: Pamuklu sanayinde, kuma genilii, mekikten geirme nedeniyle iinin iki kolu kadard. Daha geni bir para iin iki ii gerekiyordu. Bu maliyeti arttryor, maliyet/kar orann

167

azaltyordu. Buradan uan mekik doacakt. 1733de John Kay uan mekii bulacak ve istenen ende kumalar retilebilecekti. Manfaktre geen ngilterede daha fenni temizleme usulleri bilinmediinden, deriler hayvan pislii ile terbiye ediliyordu. Koyun ynnn temizlenmesi iin idrar kullanlyordu. Bu ilerde dk cretlerle altrlan kk ocuklar kullanlrd. Daha sonra da greceimiz gibi Bat genelde kendi ocuklarn smrm ve onlara hi acmamtr. spanya kral, son spanyol Habsburg II. Charles lnce spanya taht iin yaplan mcadele 1701de savaa dnt. Bir yanda Fransa, Bavyera ve Kln Seicileri vard, dier yanda ngiltere, Hollanda, mparatorluk bulunuyordu. Koalisyona Danimarka, Portekiz, Savoie ve Brandenbourg katld. Ayrca yabanc lkelere snm olan tm Huguenotlar Fransaya kar savatlar (spanya taht Sava). Muharebeler Hollanda, spanya, talya, Ren kylar ve denizde ayn anda balad. Bu srada I. Friedrich imparatordan Prusya kral unvann ald ve ta giydi. Rus ar I. Petro, sve yenilgisinin ardndan, bunun tekrarn nlemek iin tm kaynaklarn seferber etti. Manastrdaki anlar bile eriterek toplar dktrd. Askeri harcamalara kar ar vergiler koydu. 200.000 kiilik bir ordu meydana getirdi. Petro, Onega ve Ladoga blgesindeki maden sanayini gelitirdi. Top ve gemi yapm iin yabanc uzmanlar tuttu. ngriya, Estonya ve Livonyay eline geirdi. Kuzey Amerikada, Austos aynda, Iroquois Konfederasyonu ile Yeni Fransa, Huron ve Algonquian ittifak ile 100 yldr devam eden sava Montreal Byk Bar ile sonlandrld.

168

Karl Kanmyor

XII. Karl (Demirba arl)

Lehistan zerine yryen sve ise Letonyada Saksonya ve Rus birlikleri ile takviye edilmi olan Leh ordusunu yok etti. II August skmt. XII. Karl ile yaknlamay dnd. Avrupann en gzel hanmlarndan birini eli olarak XII. Karla yollad. Toy genci kandrabileceini dnyordu. Ancak Karl eliyi kabul bile etmedi. Leh diyet meclisi, II Augustn elinden Leh ordusunu kullanma hakkn geri ald. II August, Saksonlar ve 6 bin gnll Lehli ile ba baa kald. Leh kral Krakoviye ekildi. 1700 ylnda Fas Cezayir sava tekrar balamt. Cezayirdeki Osmanl kuvvetleri 1701de Cedeviyede Fas Sultannn bizzat komuta ettii 50.000 kiilik Fas ordusunu karladlar. Cezayir kuvvetlerinin banda Mustafa Day vard. Fas Sultan Mevlay smail yaraland. Fas ordusu ok kayp verip, dald. Fas, Cezayir ile bar anlamas yapmak zorunda kald. Fas Cezayirin baz kentleri zerindeki hak iddiasndan vazgemiti. 1701 ylnda Mezomorta Hseyin Paa Osmanllarn yeni donanma kanununu yaynlad. Bu kanun sayesinde daha asrlarca Osmanl donanmasnn denizlerdeki etkinlii devam edebildi. 169

Establishment ve Kralie Ann, 1702

Kralie Anne

1702 ylnda Fransada Languedocta, kyl ve kentlilerin katld byk bir ayaklanma balad. Bakaldranlar, vergilerin kaldrlmasn, mal eitlii, vicdan zgrl istiyorlard. Bu ayaklanma, Kamisarlar (Camisards) adn ald. Tm gneyi sard. zerlerine yollanan pek ok orduyu yendi. 2 yl sonra 25.000 kiilik bir ordu ile ve ancak bastrld. Hkmet dn verdi. Languedocta vergiler azaltld, tuzun fiyat drld ve birikmi vergi borlar affedildi. ngiltere kral III. Guillaume 1702de ld. lmeden bir yl nce parlamento tahta kimin kaca meselesi ile uramaya balamt. Tahta kk kz karde Anne kacakt. Ancak Annen ocuu olmad iin ondan sonra sra Hannover hanedansndan bir Alman prense

170

geliyordu. Bu durum parlamentoyu korkuttu ve kraln iktidarn daha da ksmakla ilgili nlemler ald. Parlamento Establishment veya Succession Act kabul etmiti. Buna gre, Btn ngiliz krallar Protestan olacakt. Parlamentonun izni olmadan, kraln ahsi mlkleri nedeniyle sava ilan edilemeyecekti. Bu maddeler Katoliklii kabul eden Stuartlarn erkek ocuklarn tahtan uzak tutmak iin karlmt. Ayn zamanda Hannover krallnn ngiltereyi peinden srklemesi de nlenmek istenmiti. Dier bir madde ile zel Kurullara yabanclarn alnmas nleniyordu. Bir dier madde ile kraln btn kararlarnn yrrle girebilmesi iin zel Kuruldan bir kiinin imzasn tamas zorunluluu getiriliyordu. Bu madde ile yapmak istenen uydu: Mademki Kraln hkmi ahsiyeti kanunlardan stnd ve bu nedenle kral yarglanamyordu, o zaman, kraln sorumluluunu dokunulmazlkla korunmayan bir memur yklenmedike kraln kararlar yrrle girmeyecekti. Dier baz maddelerde unlard: Kamu grevi yapan kiiler Avam kamaras yesi olamyorlard. Yarglar, hal ve gidileri gz nne alnarak atanacakt. Kraln impeachement usuln kaldrma veya geri brakma yetkisi yoktu. Yani kanunsuzluk yapan memurlarn yarglanmasn kral nleyemeyecekti. Bir dier maddeye gre de hibir ngiliz hkmdar parlamentonun izni olmadan ngiltereden ayrlamayacakt. Sonuta, btn bu kanunlarla parlamento hem feodalite dneminden kalan vergi ve para toplama hakkn koruyor ve buna ilave kraln ynetimine geni lde katlyordu. Bu rejim anayasal bir rejimdi ama hala parlamenter bir rejim olduu sylenemezdi. Ama o da yoldayd. ngiltere tahtna II. Jamesin kz Anne gemiti. III. William (Guillaume) pek ok dil bilirdi. Sert, ekingen ve konumayan bir kiiydi. XIV. Louis kadnlara dknken, III. William kadnlardan kaard. Cmert ve sevimli olmadndan insanlara sempatik gelmezdi. Vatansever ve mertti. Dini taassubu olmadndan ngiltere ve Hollandada her mezhebe yaam hakk vermiti. yi bir asker ve komutand. lkesini ahsi menfaatleri iin deil, grevi olduundan savunmutu. Debdebe ve tantana ile ii yoktu. Yeni kralie Anne Stuart kocas Danimarkal Prens Georgedan 17 ocuu oldu. Bunlarn sadece 5 tanesi sa dodu. Onlar da ocukken ldler. York dk James (Kral II. James, 1685-1688) ile Anne Hyde'n ikinci kzlar olan Anne, babas Katolik olduu halde, amcas Kral II. Charles'n sraryla bir Protestan olarak yetitirilmiti. 1683'te yakkl Danimarka prensi George'la evlendi. Kocas yaam boyunca en yakn yanda oldu. Mart aynda ilk ngilizce srekli gnlk gazete olarak The Daily Courant yayna balad. ngiliz generali John Churchill pe pee zaferler kazanyordu. 1702de sve kral XII. Karl Varovaya girdi. Peinden Klissov (Battle of Kliszow) meydan savanda 10.000 askeri ile II. Augustn 21.000 askerini datt. Lehistan kral II. August kat.

171

XVIII. Yzyln balarnda Hindistanda biri Fransz dieri ngiliz iki ticaret irketi vard. Yneticiler ortaklar arasndan seilmiti. ngiliz irketi kendi kendini ynetiyordu, halbuki Fransz irketinin yneticilerini kral seiyordu. Fransz irketinde bir de irketi denetleyen mfetti vard. Memur ynetiminde olan Fransz irketi, ngiliz irketinden daha hantal ve brokratik grlyordu. ngilizler Madras, Kalkta, Bombay ve Surata sahiptiler. Franszlar ise Pondichry ve Chandernagarda idiler. Pamuklu, muslin, ipek, ay, kahve, karabiber gibi Hindistan mallarnn ticareti %100 kar brakyordu. Bu nedenle iki irket arasnda byk bir rekabet vard.

172

ngiliz Kabinesi

Kralie Victoria'nn zel kurulu

ngilterede Establishment veya Succession Acta sz geen kraln zel kurulu, yrtmede krala yardm eden politik bir kuruldu. nceleri 50 60 yesi vard. Bunlarn iinde memurlar ve kraln ahsen gvendii kiiler bulunuyordu. Kalabalk nedeniyle grev yapmakta zorluklar vard. Gizlilii korumak ise daha da gt. abuk karar almakta ok zordu. II. Charlestan balayarak, krallar, kurulun almasn kolaylatrmak iin en nfuzlu 45 ye ile anlamaya baladlar. Bu anlamadan sonra i sadece ekil asndan genel kurula getiriliyordu. Zamanla lkenin en nemli meselelerinin tartld bu snrl sayda yesi olan gruba Kabine (Cabinet) dendi. Kralie Anne Kabinesini sra ile iki parti arasndan semeye balad. Bylece parlamentoda ve lkede stnlk salamaya alan iki parti, Whigler ve Toryler sra ile lke ynetimine girmeye baladlar. Kralie Annenn da ba din kald. Ancak 1714den sonra kralie lnce iler deitirecekti.

173

Osmanl Toparlanmaya alyor, 1702

Ragusa

1702 Eyllnde Osmanl sadrazam Amcazade Yeen Hseyin Paa, devletin ynetimi eyhlislam Feyzullah Efendide olduu iin istifa etti. Amcazade Yeen Hseyin Paa, halk nezdinde hkmetin gvenini salamaya almt. Svya, sabun, ttn, kahve gibi pek ok rnn vergisini indirdi. Kyllerin tekrar topraklarna dnmelerini salamak iin, onlara yardm edilmesini salad. Bunun iin ekecek tohumu veren tccara vergi indirimi getirdi. Dou Anadolu ve Kbrsta gebelerin topraa yerleimini destekledi. Kapkulu saysn hissedilir derecede azaltt. Kapkullar 83 binden 59 bine inmiti. Bunlarn iinde yenieri says da 70 binden 34 bine indi. Tmar sistemi ile ilgili kaytlar incelendiler. Baz tmarl sipahilerin topraklar ellerinden alnd. Btn bu nlemler hakikaten gven ortamn gelitirmi ve Osmanl paras ilk defa deer kazanmt. Ancak veziriazam tm bu abalar iinde gelip, eyhlislam Feyzullah Efendinin adamlarna atmt. eyhlislam ve adamlar devlet iinde devlet gibiydiler. Veziriazam ileri istedii gibi yrtmeye devam edince istifa etmiti. Zaten hastalanmt, ksa sre sonra ld. Yerine Manastrl Daltaban Mustafa Paa veziriazam oldu. Krm Hanl Osmanllar Rusyaya sava almas iin ok sktryordu. Devlet Giray, bir oldubitti iin veziriazamdan tevik edici bir mektup ald. Bunun zerine Devlet Giray, Bucak tarafna asker sevk etti.

174

Ancak sadrazam olduktan 4 ay sonra eyhlislam zehirlemek sulamas ile azil ve idam edildi. Yeni sadrazam Rami Paa (Rami Mehmet Paa) oldu. stanbulda Rami semtinin ismi bu sadrazamdan gelmektedir. Rami Paa hemen icraata balad. Tersaneleri dzenleyerek devlete nemli l de para kazandrd. Ha yollarn slah edip, asayii salad. Vergi dzenlemesi yapt. Bir ksm gebe airetleri topraa yerletirdi. Selanik ve Bursadaki dokuma fabrikalarn yeniletirip, retimlerini arttrd. Avrupa kumalarnn Osmanl topraklarna giriini yasaklad. eitli yerlerde uha ve kuma dokunmas iin fermanlar yollad. Kapkulu ocaklarn denetim altna ald. Yolsuzluklarla mcadeleye balad. Hatrlanaca gibi Dou Roma dneminde balayan Bursa ipekli dokumalar artk iyice mehur olmutu. Rus arlarnn merasim kumalar Bursada dokunuyordu. Ankarann da sofu dokumas da ok nlyd. Naima, btn paramz Hindistana gidiyor diye Hindistandan tlbent ithaline kar kyordu. Rami Paa sadaret makamnn gereini yapmak azmindeydi. Ksa srede, kendini himaye etmi olan Feyzullah Efendi ile aras ald. Feyzullah Efendi grlmemi bir ekilde yetkilenmiti ve her i yaplmadan ona sormak gerekiyordu. Btn nemli makamlara akrabalarn getirtmiti. Tm devlet erkan eyhlislam Feyzullah Efendiden rahatszd. Ama btn ipler Feyzullah Efendinin elinde olduundan, ynetimden hi gitmeyecekmi gibiydi. stanbulda genel bir memnuniyetsizlik vard. Bu srada Krm Han Devlet Girayda azledilerek yerine babas Hac Selim Giray atand. Bylece Rusya zerine yaplmak zere bulunan Krm akn da akamete urad. Padiah II. Mustafa ise sava bir padiaht. Karlofa muahedesinden sonra yeni savalara balayp, kaybedilen topraklar geri alabilmek iin ordunun ve devletin hazrlanmasn bekliyordu. stanbulu terk edip, Edirneye yerlemiti. Babas gibi kendini avcla vermi, gnlerini geiriyordu. zntsnden kahrolduu bir gerekti. Kuzey Afrikada iktidara Trk kkenli askerler geiyorlard. Bunlarn bazlar ileride gl hanedanlar kuracaklard. Tunusta sipahi aas brahim erif, Muratoullarndan III. Murat ldrerek iktidar eline geirdi. Ancak iktidar 3 yl srecekti. brahim erif nce day unvann ald. Sonra da Osmanl Divan tarafndan beylerbeyi yapld. 89 yl iktidarn babadan ola getii Muratolu hanedan devrilmiti. Ancak bu ynetim tarzna Tunus almt. Bu srada Musulda yerletirilmi yenieri ortas vard. Musula genelde Badat beylerbeylerinin srgn ettii ortalar yerleiyordu. Ragusa, XVII yzyln ikinci yarsndan sonra ticaret filosunu kaybetmeye balamt. Bunda esas rol Osmanl Venedik sava ve Venediklilerin zaman zaman meydana gelen stnlkleri rol oynamt. Ayrca Split Ragusa ile iddetle rekabet ediyordu. 1667 Dubrovnik depreminin etkisi ve alan Tuna yolunun rekabeti vard. Balkan sat rnleri iinde Adriyatik meneliler azalmt.

175

inde Ticari nlemler, 1702

XiWangMu, Dresden

in ticareti Avrupallar kendine ekiyordu. pek, porselen ve pek ok mala karlk, ticaret para zerinden de kazandryordu. inde gmn altna oran bire ondu. Avrupada ise bire on beti. Herkes Avrupadan gm getiriyor, inde altna eviriyor, Avrupaya gidince bunu tekrar gme eviriyor. Ve aradan durmadan para kazanyorlard. Avrupallara in kylarda belli yerlerde oturma msaadesi vermiti. Avrupallar lkenin i taraflarna gidemiyorlard. Srekli gzaltnda tutuluyorlard. Avrupallar srekli girebilecekleri yeni limanlarn peindeydiler. in ise yabanc ticareti Kantonda merkeziletirmekten yanayd. in 1702 ile 1720 arasnda, yabanc tacirlerle ilikiler tekelini, Kantonda bir in tccarna verdi. Bu sistem mparator iin ok yararl oluyordu. mparator tccar olabilmek iin nce ykl bir para veriliyordu. Yabanc gemiler tonajlarna gre mparatorluk hakk dyorlard. mparator inli tacirleri bor vermeye zorluyordu. inli tccarlarda yabanclar bor vermeye zorluyorlard. mparatorluk tacirleri tekel olduklarndan fiyatlar istedikleri gibi koyuyorlard. Rekabeti dzenliyor, sonunda mthi karlar elde ediyorlard. Kantonda Avusturyallar, Prusyallar, Danimarkallar, sveliler, spanyollar, ngilizler, Hollandallar, Franszlar vard. Ruslar Kantona kabul edilmemilerdi.

176

Aydnlanmann kurucusu John Locke

John Locke (1632 1702) 1702de ld. Lockea gre, doal halde insanlar zgr ve eittirler. Onlar akl ynetir. Yaam hakk, zgrlk hakk, mlkiyet hakk, alma hakk, aile ve babalk hakk doal haklardr. Bu haklar ayrca Tanr tarafndan verildiinden kutsaldrlar. Bu haklar toplumlardan nceden beri olan haklard. nsanlar bu doal haklarn korumak iin toplumlar oluturmulardr. Toplumlar sosyal szleme ile kurulurlar. Burada bireyler doal kanunu yerine getirme gcn topluma devretmilerdir. Toplumun iktidar ortak iyiliin tesine taamaz. Tm kararlar oy okluu ile alnr. Kanunlar herkes iin eittir. Hibir kanun bir insan doal hakkndan yoksun brakamaz. Her insan, ergenlie eritiinde, topluma katlp, katlmamakta, bakalar ile szleme yapp yapmamakta serbesttir. Ancak topluma girince, sonra kp gidemez. Toplum iktidar dorudan kullanrsa, bu demokrasidir. Toplum iktidar bir guruba veya kiiye devrederse, bu oligari veya monaridir. Ancak her durumda toplum yetki verdii ile yani

177

hkmranla bir szleme yapar. Hkmran bu szleme hkmleri ile baldr. Uyruklarn mallar zerinde keyfi karar veremez. Srekli olmayan bir meclisin hazrlad kanunlar uygular. Daima kanunlarn hazrlan ile kullanm birbirinden ayrlmaldr (Kanun Koyucu ve Yrtme ayrm). Daha sonra Montesquieu tarafndan gelitirilecek olan temel kuvvet kavram Locke tarafndan ortaya atlmtr. Lockea gre bu kuvvet yasama, yrtme ve federatif kuvvettir. Toplum parlamento aracl ile yasama yetkisini elinde tutarken, yrtme ve federatif yetkiyi krala veya genel olarak devlete devreder. Fertler yarglama ve cezalandrma hakkn devlete bir szleme ile vermilerdi. Kamu otoritesi ile tehizatlanm kiiler bunu ktye kullanamazlar. Kullanrsa szleme hkmlerini inemi olurlar. Hkmran szleme hkmlerine aykr davrandnda, toplum iktidar onun elinden alabilmelidir. Uyruklar hkmrana, hkmran olarak deil, toplumun iradesini uygulayan bir kii olarak ant imilerdir. Hkmran toplumun iradesini yerine getirmiyorsa, uyruklarda ant ile bal kalmazlar. Bakaldrabilir, silaha sarlabilirler. nsan topluluklar, en iyi olarak grdkleri hkmet biimini seme hakkna haizdir. Hibir hkmet biimi, mutlak olarak bir bakasna yelenir deildir. Nesneler srekli deitiinden, karlar da geicidir. Devlet ile Kilise birbirinden ayrlmalyd (Laiklik). Devlet, doal haklarndan yararlanmay yurttalarna salamak amac ile ortaya km bir kurulutu. Kilise ise insanlarn ebedi kurtuluu iindi. Kiiler Kiliselerde kendi istekleri ile bir araya gelirlerdi. Din, toplumu ynetenin yetkisi iinde olmamalyd. Kiliseler dier sosyal kurulular gibi kendi dzenlerini kendileri kurmal ve gerekirse manevi cezalar vermeliydiler. Dini kurulular kiilerin kiiliklerine ve mallarna dokunamazlard. Vicdan ve ayin zgrl tamdr. Ancak snrsz deildir. Bakalarnn ve toplumun doal haklar, grleri, ahlak kurallar inenmemelidir. Ancak herkes, iman selametine erimek iin, en tesirli sayd ekilde Tanrya tapma hakkna sahip olmalydlar. O yzden de hibir hkmet kendi mezhebini halka zorla kabul ettirmemeliydi. Din semek serbest olmal, devlete bal olmamalyd. Bu arada John Locke Tanrtanmazlar ho grmyordu. Diyordu ki: Salt dncede de kalsa, Tanry aradan karmak, her eyi ykmaktr . Tanrtanmazlk gibi dier dinleri hor grdkleri iin Katoliklie de msamaha gsterilmesini reddediyordu. Maddelerin onlar dierlerinden farkl klan bir i zellii vardr. Ancak biz buna ulaamyoruz. Bu nedenle onlar zerinde yaplabilecek tek aratrma bir arada bulunan niteliklerin deneysel aratrmasdr. te burada Locke deneysel birimin temellerini ortaya atyordu. Locke akln deerini ve snrlarn gstermeye abalamt. nsan, aklnn olanak salad geree ulaabilirdi. Bylece insann grevi, akl ile uzlamayan bir neriyi gerek olarak almamak, ret etmekti. Bunun bir sonucu da Katolikliin Tanrsal hukuk kuramn ret etmektir. Tanr ise tabii ki vardr. Maddeyi yaratmaktan ok daha g olan akl yaratmtr. John Locke aklc, deneysel ve burjuva bir kuram ortaya koymutu. zgr insan deyince soylular, ruhban, burjuvaziyi anlyordu. O bir demokrat deildi.

178

Lockea gre zel mlkiyet temelini fertlerin emeklerinin meyvesini toplayabilme doal hakkndan almaktadr. Bu nedenle devlet mlkiyet yaratamaz ama onu kabul eder ve korur. reten insann emeidir. zel mlkiyet devlet tarafndan yaratlan bir ey olmadndan, ona konacak vergiler mutlaka parlementodan gemelidir. John Locke, XVIII. Yzylda sadece 4 yl yaamtr, ama XVIII. Yzyl aydnlanmasnn kurucusu kabul edilir. nk o akla gre davranmak gereini ounlua yayan ve onlar etkileyen ilk yazardr.

179

Edirne vakas, 1703

Edirne

Daha nce stanbulda genel bir memnuniyetsizlik olduundan bahsetmitik. eyhlislam, memuriyetleri oullar ve akrabalar arasnda paylatrmt. Her ie karyordu. Durumdan hem halk ve hem de veziriazam ikayetiydi. Ama daha ncekilerin bana gelenlerin korkusu ile veziriazam Rami Paa aka hareket edemiyordu. Grcistann Mingrelya ve Guriel blgeleri uzun zamandr vergi demiyordu. Divan bu topraklara bir hizaya getirme seferi almasna karar verdi. Bu ie Erzurum beylerbeyi Vezir Kse Halil Paa memur edildi. Sefer iin 200 cebeci askeri de ayrlmt. Bunlar son maalarn alamadklar iin sefere gitmeyi reddettiler. Bu ak bir itaatsizlikti. Ancak sonradan renildi ki devletin dikkatini ekmek iin sadrazam Rami Paa olay tertiplemiti. Olaylar olurken tm devlet ileri gelenleri Edirnedeydiler. Yenieriler, bakaldrma hakkn kendilerinde gryorlard. ne gemek iin Atmeydannda toplandlar. Ulema, bu durumu bulunmaz bir frsat sayp, askerin bana geti. Balarna Tmarl Sipahi subaylarndan olan Karaka Mustafa Aa gemiti. 22.000 askerin etrafna haktan gnlllerde topland. Hapishaneler boaltld, hapishanelerden kanlar da isyanclara katldlar. Say ksa srede 50.000 kii oldu. syanclar, zulm ynetimini ortadan kaldrmak iin, padiah ile bizzat grmeye Edirneye gitmeye karar 180

verdiler. Asiler, stanbulda devletin btn st kademelerine kendi kendilerine yeni tayinler yaptlar. Sonra padiah II. Mustafaya ok saygl bir dil ile dileke yazdlar. Dilekede padiahn stanbula dnmesi, eyhlislam Feyzullah Efendi ve olunun azilleri isteniyordu. Bu talepler karlanmazsa Edirne zerine yrnecekti. stanbulda pek ok konak, yal yamaland. Edirneye giden isyanc delegasyonunu eyhlislam Feyzullah Efendi yakalatarak, hapse attrd. Bylece olay padiahn haber almayacan sanyordu. Olay haber alan istilaclar stanbuldan Edirneye hareket ettiler. Yolda, padiah isyanclar dalmadan stanbula dnmeyeceini bildiriyor ve eyhlislam Feyzullah efendiyi korumaya devam ediyordu. syanclar II. Mustafay tahtan indirmeye karar vermilerdi. Aslnda padiahn elinde 80.000 kiilik tam donanml bir ordu vard. Ancak ne padiah ve ne de sadrazam Amcazade kardekan dklmesini istemiyorlard. Ayrca askerin de birbiri ile dvecei belli deildi, belki de ordu ihtilalcilere katlrd. II. Mustafa padiahlktan ekilme kararn verdi. ok sevdii kardei ehzade Ahmeti yanna ararak, ona tavsiyelerde bulundu. Aslnda isyanclar arasnda ehzade Ahmeti tahta karmak istemeyen ok kii de vard. Ancak Ahmet taraftarlar ar bast. htilal ordusu Edirneye varnca II. Mustafa tahtan ekilip, yerine kardei III. Ahmet Osmanl tahtna kt (1703 1730). II. Mustafann da, III. Ahmetin de anneleri Rabia Gln Emetullah Valide Sultand. Onu Hatice Turhan Valide Sultan yetitirmiti. Dirayetli, devlet sevgisi ile dolu, ahsi iktidar hrs olmayan bir valide sultand. II. Mustafa, sefere kan son Osmanl padiahdr. ocukluunda bir asker gibi yetitirilmi, lkeler grmt. Ondan sonra fiili bakomutanlk yapan padiah olmayacaktr. II. Mustafa iyi tahsil grm ve mkemmel yetimiti. yi bir asker ve komutand. Feyzullah Efendi lmiye snfndan olduundan idam edilemezdi. syanclar onun da aresini buldular. nce sancak beyi ilan edip, askeri snfa geirdiler. Sonra idam ettiler. Feyzullah Efendi ve olu Fethullah Efendi paralanarak ldrldler. eyhlislamn dier 3 olu kurtuldu. Bu aile nemli bir ilmiye ailesi olarak devam etti ve eyhlislamlar yetitirdi. Bu ihtilal Rami Paann da siyasi hayatna son verdi. Kendine olan gvenini kaybeden Rami Paa 1708de Rodosta ld. Bu ihtilalden sonra Edirnenin taht kenti durumu da sona erdi. Artk kesinlikle padiahlar stanbulda oturur oldular. II. Ahmet de bir alay eliinde stanbula gitti. Bu ayaklanmann nedenleri iinde, Karlofadan sonra bar dneminde Osmanl devleti bir yandan kyly korumak iin vergi indirimi yaparken, bir yandan da masraflar azaltmaya alyordu. Sava srasnda ulufe defterine kaydolan pek ok kii, defterden silinmeye balamt. Para azl nedeniyle kapkulu aylklar aksyordu. Zaten yenieriler bartan deil savatan yanaydlar. Bar yaplal epey zaman gemiti. Bu zaman iinde yenieriler kendilerini nemlerini kaybetmi hissediyorlard. syann bir dier nedeni stanbul Edirne rekabetiydi. stanbul Edirne karsnda ikinci plana der gibi olmutu. Padiahlar Edirneyi tercih ediyorlard. Padiahn Edirnede oturmasndan

181

esnaf, tccar ve tm stanbul halk tedirgindi. Gelirlerinin dp, ilerinin kapacandan korkuyorlard. stanbulda bey, paa ve ulemadan oluan byk bir kalabalk oturuyor ve grev bekliyordu. Bunlar ok eitli siyasi entrikalar iindeydiler. ktidardaki mevcut kadronun ynetimden ekilmesi bu kitlenin iine geliyordu. syann bir baka nedeni de daha nce bahsedilen eyhlislam Feyzullah Efendinin durumuydu. Feyzullah Efendi, padiaha yaknl nedeniyle yaknlarn kayryor ve yetkisini geniletmeye alyordu. En nemli mevkileri ailesine datmt. Feyzullah Efendi Karlofa anlamasn destekleyen gurubun ban ekiyordu. Sava yanllar iin Feyzullah Efendi en nemli engeldi. Ulema Feyzullah Efendiyi siyasete kart iin deil, kendilerine danmad iin suluyordu. Feyzullah Efendi ldrldkten sonra cesedi sokaklarda ip taklarak srklenmi ve cesedi srkleyen gurubun banda papazlar yrtlmt. Bylece eyhlislama dinsiz muamelesi yaplmak istenmiti. Feyzullah Efendinin yeniliki bir taraf vard. rnein yeni bir rasathane atrma almalar balamt. Onun Batya bakmasnn sonucu papazlarn peinden srklenmek de olabilir. II. Mustafay tahtan indirmeden nce yerine kimin karlaca tartlmt. Kapkulu II. Mustafann olu ehzade brahimi istemiti. Ancak Ulema, II. Mustafann kardei ehzade Ahmet dururken 11 yandaki ocuun seilmesini uygun bulmad. Bu tartmalar srasnda Osmanl hanedan yerine tahta Krmdan Giraylardan birilerinin geirilmesi bile konuulmutu. Naimaya gre o srada Kapkulu, Tunus ve Cezayir rneine benzer bir ynetim peindeydi. II. Mustafa tahtan indikten 4 ay sonra 39 yanda keder ve znt iinde ld. 1703de devirme toplanmas son defa emredildi. Ancak bu emir uygulanmad. Devirme sistemi bitmiti. Devirme yenierilerin halkn iindeki younluu gittike azalmaya balad. Halk iin ise yenierilik gittike olunmak istenen, imrenilen bir kap oldu.

182

Portekiz ngiltereye Balanyor, 1703

Brezilya Altn Madeni (gnmz)

1703 ylnda in imparatorluk saraynda bir kilise kuruldu. 1703 ylnda Portekiz ngiltereye balak oldu (Methuen anlamas). imdi ngiltere Brezilya madenlerinde retilen altna kavumutu. ngiltere Brezilya ile dorudan ticaret yapabilir hale gelmiti. Portekiz araplar, Fransz araplar aleyhine ngiltereye gidiyordu. Lizbon, giderek, bir ara ambar, bir ngiliz ss olacakt. Aslnda Brezilya sadece Portekiz iin varln srdryordu. Portekiz onu kendine ayrmt. Yabanc tccarlarn Brezilyaya gitmesi yasakt. Ancak Methuen anlamas ile ngiltereye salanan ayrcaln altnda, Portekiz araplarnn ngiltereye satlabilmesi, Portekizin genel olarak kendini koruyacak gl bir devlete olan ihtiyac, kolonilerinin ve yapt ticaretin ihtiyac olan mamulleri ngiltereden temin edebilecek olmas yatyordu. Portekiz bildiimiz beri hep kendi karna gre hareket ederdi. Portekiz karn bu anlamada grmt. Lizbondaki ngiliz ticaret acentesi, kolonilere gidecek mallar ve Portekizden ngiltereye gidecek olanlar toplayp, depolayp, ulama hazr hale getiriyordu. 1703de sve Lehistan bir daha yendi. Leh diyet meclisi II. Auguste cephe alarak, XII. Karldan (Demirba Karl) bar istedi. sveliler kentleri yamalayarak iyi gelir elde ettiler. sve ordusu ekonomiye byk katk yapyordu.

183

Leh meclisi II. Augustn kralln drd. Sobieskinin byk olu Lehistan kral seildi. Ancak prens II. Augustn elinde esirdi ve tahta kamad. Sonunda sveinde raz olmas ile Poznan voyvodas Stanislas Leszczinsky (Leinski) kral oldu. 1703 ylnda Avusturya ordusunun byk bir ksmnn spanya Veraset Savalar nedeniyle Macaristan'dan ekilmesiyle bir Macar bamszlk sava olana domutu. Ferenc Rkczi Polonyann ve Fransann desteiyle Macaristan'a geri dnd. 1703 ylnda balayan bamszlk savan takiben II. Ferenc Rkczi' adyla Erdel prensi unvann ald. Orta Avrupa lkeleri retimleri yeterli olmayan birer tarm lkesiydiler. Feodalite oralarda hala ok glyd. Servaj vard ve zgrln kazanm kyl says ok azd. Kyl zerindeki angarya o kadar fazla idi ki kyl kendi tarlasn bile ekemedii zamanlar oluyordu. Angaryann zerine bir de vergiler, haralar kylnn belini kryordu. Aristokrasi frn, deirmen, skma aleti gibi retim aralarn tekeline almt. Yerel ynetimler elindeydi. Orduda ve ynetimde tm makamlar aristokrasiye aitti. Kral soylularn kendine olan ballndan honuttu. ngiltere ve Fransadan teknik gelimeleri hemen alyorlard. Bu onlara d grn olarak modern bir hava veriyordu. Halbuki aslnda ileri bambakayd. Orta Avrupa devletlerinde sosyal snflar birbirinden iyice kopuk ve ayryd. Snflar birbirlerini aa gryor ve dierlerini horluyordu. Bu yl, Newton Optik zerine adl eserini yaynlad. 1703de mikroskobun mucidi Robert Hooke (1635 1703) ld.

184

Brezilya kolonisi

Balangta Brezilyann tek kayna tarmd. Portekiz, Brezilyada ba, zeytin ve dut ekimini kesinlikle yasaklamt. lke arap, zeytinya ve ipei Portekizden satn alyordu. Tuz ve boya maddeleri zerinde Portekiz kralnn tekeli vard. ekerkam, ilenmeden devletin imalathanelerine sevk ediliyordu. Koloniler ttn ileyip, kar ederlerse, bu kar da devlete vermek zorundaydlar. Btn rnlerden kilise ve devlet pay alyordu. Brezilya ynetimi Portekiz tarafndan belirleniyordu. Ama Portekizden gelenler, yerlerinde ok az kaldklarndan aslnda iler kolonicilerin elindeydi. Portekizden gelenler biran nce keselerini doldurmaya bakyorlard. Bu da yerli kurumlara geni bir hareket sahas ve ilerine karlmama getiriyordu. Portekizin despot uygulamalar, Brezilyada gevemi, lmlamt. Brezilyann geni alanlar ve ulam zorluklar, zaten herkesi olduka hr brakyordu. Yerel kurumlar gibi toprak sahipleri de istedikleri gibi davranyorlard. Brezilyada derilerinin rengine gre bir ayrm yoktu. Brezilyada doan herkes ayn statdeydi. Renkli insanlarda kamu grevi yapyorlard. Melezler etkin ve giriimciydi. Bunlarn ounun hali vakti de yerindeydi.

185

Brezilyada aslnda yerleimsel bir birlik yoktu. Blgelerin her biri kendi liman evresinde, kendine mahsus bir yaam yayordu. Bunlarn birbiri ile ilikileri de son derece azd. lkenin i ksmlar ise nerede ise botu. Brezilyada bir kral naibi vard. Ama Lizbon, kral naibini atlayarak dorudan blge genel bakanlar ile iliki kurmay adet haline getirmiti. Btn bunlarn sonunda Brezilyada halk rahatsz edici bir durum pek yoktu. Brezilya koloni olarak merkeze veya bal olduu devlete en az muhalefetin olduu lkeydi. Geliiyordu ama bunu dayatmay da hi dnmyordu. ngilizler, spanya kolonilerinden kaaklk yapyorlard. Bunu Brezilya zerinden yapmay tercih ettiler. Bu hareketlilik, bir yandan sermaye artmna neden oldu, bir yandan da blgeler aras ilikiyi arttrd. Brezilya zenginlemeye, nfusu artmaya ve btnlemeye balad. Madenler almaya balaynca, buralarda alacak sayda insan bulunamad. Bunun zerine Amazon blgesinde insan avna kld. Ancak yakalanan ve madene almaya getirilen yerliler, zayf ve dayankszd. Ksa srede ldler. Bunun zerine Afrikadaki Portekiz topraklarndan kitle halinde zenci getirilmeye baland. 1705den itibaren 1777 tarihine kadar Pombal reformlar yapld.

186

Prusya

I. (III.) Friedrich

Avrupada mparator deyince akla Bat Roma mparatoru unvann tayan Alman veya Roma-Germen mparatoru gelmekteydi. Dou Roma mparatoru ise Osmanllard. Her ne kadar Rus ar kendine mparator diyorsa da, bunu kale alan yoktu. Bat Roma mparatoru uzun bir sredir Habsburg hanedanndand ve merkezi Viyanayd. Habsburg, 1686 ylndan beri de Macar kralln da slenmiti. Avusturya, ekler, Slovakya, talyann baz blgeleri, Hrvatistan, Macaristan, Transilvanya ve Esklavonya dorudan mparatora balydlar. mparatora tabi olan Almanya ise 400 den fazla devlete blnmt. Bunlarn iinde hakikaten kuvvetli bir devlet denilebilinecek prenslikler vard. Otuz yl savalarndan sonra Brandenburg-Prusya dier prenslikler iinde iyice ne kmt. Ondan sonra Bavyera geliyordu. Bavyera Katolik, Prusya Protestand. Brendenburg-Prusya prensi, Brendenburg elektr veya Prusya dukas sfat ile Berlinde oturuyordu. Hohenzollern hanedanndan geliyor ve kral olmak istiyordu. Kral unvann ise ancak mparatorlar verirlerdi. 1688 ylndan beri Brandenburg elektr ve Prusya dukas III. Friedrichti. 31 yandayd ve aabeyinin ani lm zerine beklenmeyen bir ekilde hkmdar olmutu. III. Friedrich mutlaka kral olmak istiyordu, bunu sabit fikir haline getirmiti. Kendini kral yapmas iin mparatorun suyuna gidiyordu. Bu srada komusu Saksonya elektr August Lehistan kral,

187

kuzeni Hollanda hkmdar III. William ise ngiltere kral olmutu. III. Friedrich, Brendenburg mparatora bal olduundan ve Prusya mparatorun yetki alan dnda kaldndan Brendenburg deil, Prusya kral olmak istiyordu. spanya veraset meselesi knca, bu III. Friedrichin ok iine yarad. mparator, torununu spanya kral tanmas ve Fransaya sava amas karlnda onu kral yapma sz verdi. Aslnda bundan az nce Prusya bir Germen lkesi deil, bir Slav lkesiydi. Dolays ile Prusyada Lehistan kralna tabiydi. imdi Lehistan kral olan Saksonya elektr August, Prusyaya karma hakkn kendinde gryor ve Prusyann krallk olmasna kar kyordu. III. Friedrich, komusu August yattrmak iin Prusya kral unvann deil, Prusyada bir Kral unvann kullanacan bildirdi. Ancak daha sonra Prusya kral unvann kullanmaya balad. sve de Baltk denizini kendi i denizi saydndan Prusyann krallk olmasna karyd. III. Friedrich, eitli vaatler ve manevralar ile kar muhalefeti iyice hafifletti. Avrupada spanya Veraset Sava ve Kuzey Sava balyordu. Kimse kuvvetli bir devlet olan Prusyay karsna almak istemiyordu. III. Friedrich kral unvann ald. 1701de 44 yanda I. Friedrich adyla ta giydi. Habsburg hanedanndan olan mparator, Prusyaya krallk vererek, kendi hanedannn sonunu hazrlyordu. Almanyann byk ounluu Protestand. Katolikler aznlktaydlar. Alman Protestanlar zaman iinde Prusya etrafnda toplanacaklard. Avrupa, III. Friedrichin kral unvann kolayca kabul etmedi. Ama her ey zaman iinde zld. Papa ise bu Protestan kralln 1787 ylna kadar tanmad.

188

Osmanl Tahtnda III. Ahmet, 1704

III. Ahmet minyatr

Osmanlda isyan edip, padiah deitirenler, devlet ilerine karmayacaklarna sz vermilerdi. Ama szlerinde durmadlar. Yenieri aas alk Ahmet paa, veziriazam olmak istediini aka sylyordu. Balangta, III. Ahmet, isyan elebalarnn arzularna uygun davranmak zorunda kald. Ama zamanla hepsini bir yere gnderip, ldrtt. Bu srada isyanclar tarafndan tayin edilmi olan eyhlislam mam Mehmet Efendiyi grevden alarak yerine Pamakzade Ali Efendiyi atad. Veziriazam Kavanoz Ahmet Paann yerine de Moral Enite Hasan Paa getirildi. imdi isyandan sonra dzen tekrar geri gelmiti.

189

1704de Sleymaniye Tp medresesi mderrisi Ayal aban ifahi ld. Doum hakknda ve yeni doan ocuklarn bakm hakknda iki eser yazmt. ledii konular iinde yabanc gebelik, kzamk, suiei, meme hastalklar, ocuklarn dvlmemesi konusunda bilgiler vard. 1704 varnda ehliyetsiz hekim says stanbulda ok artm olmal ki bir kad hkm ile pek ok hekim meslekten men edildi. Bu meyanda, Osmanl padiah III. Ahmet, 1704 ylnda Frenk hekimlerin kulland ilalarn Osmanl hekimlerince kullanlmasn yasaklamt. Frenk doktorlarn ilettii eczaneler kapatlacakt. 1704 yl sonlarnda Papa XI. Clementius in Cizvit ilkelerini mahkm etti. 1700 tarihli stanbul anlamasndan sonra, snrlarn belirlenmesi iin yaplan 1704 05 Osmanl Rus szlemeleri sonucu Azak Denizi kuzeyindeki Osmanl egemenlii sona ermiti. Azak kalesi ve etrafndaki mstahkem mevkiler Ruslara geti. Bir sr toprak da tarafsz bir nitelik kazanmt. Bat Avrupada kuma boyama ve genel olarak boya ok clz ve etkisizdi. Berlinde boyac Diesbach, 1704de Prusya mavisini buldu. 1724 tarihine kadar boyann formln saklayacakt. Ancak o tarihte forml yaynlad. Kuzey Amerikada ilk srekli ve gnlk ngilizce gazete The Boston News-Letter yaynland. Sir George Rooke kumandasndaki ngiliz ve Birleik Eyaletler kuvvetleri spanyadan Gibraltar aldlar. spanya veraset sava muahecesinde Blenheim muhaberesinde John Churchill, Earl of Marlborough ve Prince Eugene of Savoy birleik kuvvetleri FranszBavyera ordusunu yendi. Thomas Darley Suriyeden bir Arap At Darley Arabian satn alarak ngiltereye yollad. Bylece modern ngiliz atlarnn thoroughbred yetitirilme imkan domu oldu. Byk ngiliz dnr John Locke, 1704de ld. Ayn yl Bossuetde ld (1627 1704). Bossuet XVII. yzyln sonunda byk bir n kazanmt. XIV. Louisnin mutlakiyet teorisyeniydi. Kutsak Kitaba Gre Politika adl eserinde gvenlik iinde yaamak iin, halk, politik adan tekilatlanmtr diyordu. En yksek iktidar ise krala, onun oul ve torunlarna emanet edilmiti. Kral iktidar kt kullansa bile halk ona boyun emeye devam etmeliydi. Kral sadece Tanrya hesap verirdi. Krallk hakk Tanrsal bir hakt.

190

Papa Elisi inde, 1705

Schoenbrunn

1705 ylnda Papa, ine bir eli yollad. mparator Kang-Hi eliyi kabul etti. mparator Papann Cizvit ilkelerini mahkum ettiini rendi. Bunun zerine Papalk elisi ve vekili inden kovuldu. 1705 ylnda Fransada tersaneler ve tm gemiler zel kiilerin (armatrlerin ve korsanlarn) eline geti. Fransa hkmeti donanmaszd. 1705de Alman mparatoru I. Leopold ld. mparator gsterie meraklyd. Versailles rnek alarak Schoenbrunn yaptrmt. Sanat koruyordu ancak kafas dini saplant iindeydi. Kendini devletin hizmetine atamt. Generalleri arasnda Prens Eugene de Savoie gibi parlak bir savann olmas onun iin byk anst. I. Leopoldun yerine olu I. Joseph geti. ngiltere parlamentosu Sophia Naturalization Act 1705 kabul etti. Bylece Sophia of Hanover ngilterede domam olmasna ramen ngiliz olarak kabul ediliyordu. 1705'te ise toplanan Macar asiller meclisi Ferenc Rkcziyi Macaristan prensi ilan etti. Cezayir 1694 olaylarnn etkisi altndayd.1705 ylnda Tunusa saldrd. brahim erif yenildi ve esir dt. Tunus iin bu kt durumda, bir Trk yenieri ile yerli bir kadnn olu olan Hseyin bin Ali, greve getirildi. brahim erifi devrilmi, Tunusta bir sipahi aas olan Ali

191

olu Hseyin, iktidar ele geirmiti. Osmanl divan onu beylerbeyi ve paa yapt. Cezayir, Tunusta oluan milli mutabakat ve ulusal kalkn karsnda saldrlar durdurup, geri ekildi. Hseyin bin Ali uzun sren bir hkmdarlk sonunda (1705 1740) btn glere otoritesini kabul ettirdi. Rakip kalmamt. Tunus beylerbeylii onursal bir greve indirgenmiti. Tunus divannn yetkileri kstlyd. Day adli grevlere ve divann kstl yetkilerine indirgendi. Hseyin Bey tm iktidar eline alan yeni bir hanedan kurmutu. Hseyin Bey Trk elere deil, yerli unsurlara dayanyordu. Arap svarileri ve kuloullarna nem verdi.

192

Japonya

Edo kalesi

Tokugawa ogunluu iktidardayd. mparator (Mikado), Kiotoda hibir ie karmadan yayordu. Tokugavalarn Yedoda (Tokyo) ihtiaml saraylar vard. Japonya onlarn ynetimindeydi. Baka byk aileler de vard. Ama Daimo (baron) ve samuray (valye) olarak Tokugavalarn (Tokugawalarn) ok sayda vassallar vard. 150 Daimo ailesi, Tokugavalara yardm ediyordu. Tokugavalarn 5.000 tmarl samuraylar ve 15.000 askerleri vard. Dier Daimo aileleri, Tozamalar, Tokugavalara kar eskiden savam olduklarndan ynetimden uzaklatrlmlard. Ancak bunlar kendi fieflerinde zerk bir duruma sahiptiler. ogun (ktidardaki Tokugawa) kamu dzeni bozulmadka o topraklara giremiyordu. imazularn, Datelerin, Maedalarn lke gibi topraklar vard. Onlarn da Daimolar, samuraylar bulunuyordu. Bunlarn hepsi hakiki birer gt. ogun, Daimolarn ve Samuraylarn sava (silah), bilgi edinme (kitap) dnda herhangi bir eyle uramalarn yasaklamt. Geimlerini kyller salyordu. Kyl sefildi. Btn demelerini pirin ile yapyorlard. Kendilerine de ancak yaayacak kadar pek az bir ey kalyordu. Japonya iine kapandktan ve bakaldracak feodallere d yardm kesildikten sonra, ierde bir bar olumutu. Bunun sonucu nfus artyordu. Ancak dalar nedeniyle toprak yetersizdi ve

193

nfusu besleyemiyordu. Sk sk ktlklar meydana geliyordu. Bu da nfusun ok fazla artmasn nlyordu. Daimolar ile Deima adasndaki Hollandallar arasnda ticaret yapan Japon tccarlar tekeldiler ve fiyatlar istedikleri gibi ayarlyorlard. Ucuza alp, pahalya satyor, birbirinin kuyusunu kazyorlard. Yava yava bir burjuva snf domaya balamt. Bunlar samuraylarn topraklarn satn alyorlard. Vergi ve gelir dkl ile ezilen kyl, kentlere kap, buralarda hizmetilik veya serserilik yapyordu. Kyl katka, topraklar boalyor, buralardan hi vergi alnamaz oluyordu. Bu topraklarn bir ksm da yeni palazlanmaya balayan burjuvalara geiyordu. Yerlerinde kalan kyller ise, ocuklarn, besleyemedikleri iin, ldryorlard. Devlet tarafndan ocuk drmek yasaklanmt. Ama kadnlar yine de ocuk dryorlard. ocuklar alnyor veya satlyordu. Bunlar ucuz el emei olarak tccarlara tekrar satlyordu. Kk fiefleri olan daimolar geinemiyor, tccarlara borlanyorlard. Bunlar masraflarn karlayabilmek iin samuraylarn pirin miktarn azaltyor ve evlerine dokuma tezgahlar koyarak, altryorlard. Bu tedbirler yetmez ise topraklarn burjuvalara satyorlard. Samuraylar arasnda da yoksulluk geniliyordu. Samuraylar bir sre dayandktan sonra, soylarna kar duyduklar saygnn kaygsn kaybediyorlard. Bu durumda vassallar azat ediliyor, ad ve ayrcalklarn burjuva ocuklar evlat ederek burjuvalara devrediyorlard. Senyrlerini terk ediyorlard. Kimi ticarete soyunuyordu. Kimi yazar, servenci, arkc, kabaday veya haydut oluyordu. Yukardaki oluum iinde, snflar iinden klamaz bir tarzda birbirine karmaya balamt. Fahielik kurumlamt. Sanat da lirik tarzndan sert ve ehvet dkn bir hale dnmt. Ressamlar sadece hayat kadnlarnn resimlerini yapmaya balamlard.

194

Yahudilikte Restorasyon almalar, 1706

Osmanllarda Veziriazam eski Kaptan Derya Baltac Mehmet Paayd. Baltac Mehmet Paa, Edirne vakasnda servetini harcayarak ehzade brahimi tahta geirmek isteyenleri nlemi ve III. Ahmetin padiah olmasnda nemli bir rol oynamt. Bu nedenle III. Ahmet iin ok kymetli biriydi. Ancak 1 yllk bir sadaretten sonra padiah ile yetki konusunda mnakaa edince grevinden alnd. Yerine Silahtar Damat orlulu Ali Paa geti.

195

30 yalarnda kubbe vezirliinden sadarete getirilen orlulu Ali Paa dnemin muktedir ve nl vezirlerinden biriydi. 4 yl ok geni yetkilerle mparatorluu ynetmitir. Sadarete geldikten sonra II. Mustafa ve III. Ahmetin kz kardeleri Emine Sultan ile evlenmiti. sve kral XII. Charles, II. Augustn peine dmt. 1706 ylnda sve ordusu Saksonyaya girdi. Bunun zerine II. August kesin olarak Lehistan zerindeki haklarndan vazgeti. 1706 ile 1716 yllar arasnda Fransz Cizvitler, in imparatorluu haritasn yaptlar. spanya Veraset Sava iinde Ramillies muharebesi ve Turin muharebesi yapld. Her ikisinde de Franszlar yenik dtler. Dublinde ilk gazete yaynland. Londrada ilk ay evi ald. 1706 ylnda Abraham Cardazo ld. Doduunda bir Marranoydu. Tm Yahudilerin gnahlar sebebiyle din deitirmek zorunda olduklarna inand. Tanr Mesihe Yahudiler iin kurban olma izni vermiti de bylece Yahudiler bu gelecekten kurtulmulard. Yahudiler srgndeki yllarnda tm teolojilerini kaybetmilerdi. Abraham Cardazo Yahudi dinini restorasyona giriti. Aslnda iki Tanr vard. Bunlarn biri kendini srailde gsteren tanryd. Dieri herkesin bildii tanryd. Herkesin bildii Tanr Aristonun ilk neden denen tanrsyd. Bu tanrnn insanlarla bir ilgisi yoktu. Zaten dnyay da yaratmamt. kinci Tanr kendini peygamberlere gsteren tanryd. Dnyay yaratan, sraillileri kurtaran bu tanryd. Srgnde Saadya ve Maimonides gibi filozoflar goyimle kuatlmlard. Goyyimden etkilenmilerdi. Bu nedenle tanrlar birbirine kartrarak, Yahudilere onlarn tek ve ayn olduunu anlattlar. Sonunda da Yahudiler filozoflarn tanrsna atalarnn tanrs gibi tapmaya baladlar. Abraham Cardazo l bir ilahiyat gelitirmiti. ten oluan tek bir ilah vard. lk lah Kutsal Antik denen ilk neden ilahyd. kincisi bu ilkten kan ve srailin tanrs oland. ncs saac Luriann dedii gibi Mabuttan srlm olan Shekinayd. Bu l Tanr deildi. Bir tek Tanryd. imdi ortada bir Teslis retisi vard. Yahudiler iin uzun zamandr Teslis bir putperestlikti ve nefret ederlerdi. Ancak Abraham Cardozonun bu grne pek ok Yahudi ilgi duydu. Sabbatayclar bu fikri alp, srailin tanrs yerine Sabbatay Zeviyi koydular. Dnmeler, slam kabul etmi Sabbatayclar, bu fikri bir adm daha ileri tadlar. srailin Tanrs aa inip, Sabbatayda can bulmutu. Mesih her nder de yeniden diriliyordu. Bu iilerin mamlarna tam uyan bir durumdu. Bylece dnmelerin her kuanda, Tanrnn onda dirildiine inandklar bir nderleri oldu.

196

Hindularda kprdanma, 1707

Prenses ve Raja

spanyol ynetimiyle uzlaan Napoli aristokrasisi, spanya tahtnn zayflamasndan sonra Avusturya Habsburglaryla ibirliine yneldi. Bir Habsburg prensini Napoli tahtna geirerek eski feodal ayrcalklar geri almay amalayan bu hareket, Avusturya birliklerinin Napoliyi igal etmesini ( 1707 ) byk lde kolaylatrd. 1707 ylnda Hindistan Babr mparatorluu ah Evrengzib (Alemgir) ld ( 4 Mart 1707 ). ok sofu biriydi. Yapt perhizler onu eritti. mparatorluk hi olmam bir genilie ve hi olmam bir gce ulamt. Ama aslnda Hindistan yaklp, yklmt. Topraklar terk edilmiti. Mahratlar sindirilememiti, korkun rakipler olarak bouuyorlard. Babr mparatorluunda, Ekber ahn koyduu kurallardan biri de hkmdarlarn her gn ikayetleri dinleyerek, gereini yerine getirmeleriydi. Ondan sonra gelen imparatorlar bu ok nemli adalet davranna nem vermediler. ikayetleri dinlemez oldular. Ekber ahtan sonra imparatorlar toprak konusunda gittike bilgileri azald. Grevlileri yakndan denetlememeye baladlar. Grevlilerin hizmetleri karl maa vermek yerine Jagir usulne, iftlik usulne dndler. Ekber ahn toprak ve tarm ile ilgili yapt vergi reformlar uygulanmaz oldu.

197

Hazine boaldka grevler yine satlr oldular. Grevler babadan ola gemeye balad. Eyalet yneticileri kk krallar gibi davranmaya baladlar. Hindistanda gebe hanedan ve gebeler geriliyorlard. Lks, sefahat, cinsellik ahta ve hanedan da alm ban gitmiti. Dede ile torunlar arasnda fersah fersah mesafeler olumutu. Babr han yoluna kan nehirleri yzerek geerdi. Evrengzib bir yerden bir yere tahtrevan ile gidiyordu. Vergi yeniden kyly boazlar hale gelmiti. Hazine kyly rnn hasat zamanndan nce ucuza satmaya zorluyordu. Bylece rn dk fiyata alnyordu. Buna karlk, kentler de ucuzluk balamt. Kyl de kyn topran terk ediyordu. Evrengzib ldnde, Hint ulusu uyanmt. Hinduizm ise artk Mslmanln nne dikiliyordu. Evrengzibin vasiyeti, yastnn altnda bulundu. sava kmasn diye mparatorluun miraslar arasnda blnmesini istiyordu. Ancak i sava kt. Ve lke blnd. Bundan sonra, dnem, racalarn ve maharacalarn dnemi olacaktr. Evrengzibin olundan Bahadr Han dierlerini yenip iktidar ele geirdi. Bu iktidar da 1712ye lene kadar elinde tuttu. Bu mcadeleler srasnda racalar ve maharacalar daha da bamszlatlar. Ortam, Avrupallara gel diyordu.

198

Britanya, 1707

1707 ylnda Papa vekillerinden biri Nankinde bir ferman yaynlayarak, in tarz trenleri yasaklad. Az sonra mparator Kang-Hi de bir buyruk ile ellerinde ar mektubu olmayan Avrupallar inden kovdu. 1707de ngiltere ile skoya arasnda siyasi birlik gerekleti. Devletin ad artk Byk Britanya krall idi. Tek bayrak ve tek parlemento altnda birleilmiti. skoya kendi presbiteryen kilisesi ve zel hukukunu (ngilizlerden farkl) korumutu. spanya Veraset Sava iinde taraflar arasnda Toulon muharebesi yapld. Berabere kalnd. Ancak aslnda Fransz filosu sava d kalmt. 1707 ylnda len Vauban (1633 1707), mhendis ve giriimciydi. Krallarn ald vergi konusunda (Dime Royal) adl eserinde, sosyal ve mesleki durumun l alnaca yllk bir nfus saymn yaplsn diyordu. Alnan tm vergilerin yerine tm gelirin %10u kadar bir vergi alnmasn neriyordu. Vauban nfus saym formllerini de saptamaya giriti. Kadnerkek, yal-ocuk, ev says, evcil hayvanlar, ekili topraklar, ekilmemi topraklar, ormanlar, deirmenler, meyhaneler vs saymda gz nnde tutulmalyd. Vauban, o dnemde, Fransadaki emekilerin sefil hallerine de deinmitir.

199

Tunusta Hseyin bin Alinin iktidara gelii, Osmanl Divannn karmad, yerel bir kararla olmutu. Hseyin Osmanl merkezinden unvan ve hediyeler istedi. stekleri 1707 Temmuzunda karland. Japonyada Fuji yanarda son defa lav pskrtt. Lan Xangdaki Lao imparatorluu resmen biterek, paraland. Ortaya Vientiane, Luang Prabang, ve Champasak krallklar kt.

200

Afrika

Afrikann kuzeyi tamamen Osmanl mparatorluuna tabiydi. Mslmanlk ise l gemi gneye doru ar ar yaylmaya devam ediyordu. Kta mthi bir corafyaya sahipti. Tropik ormanlar, ller, da sralar, bataklklar derken ktada ilerlemek ok zordu. Yerli halklarn bir ksm sinip, saklanmt. Bir ksm doutan savayd. Ancak nerede ise hepsi yamyamd. Ktann ilerine girmek ve oralarda ilerlemek imkansz grlyordu. Avrupallar kylardaki konak noktalarna serpimilerdi. Oralardan pek uzaklamyorlard. Portekiz yllar nce ticari gayelerde, Afrika ierisi ile ilgili bilgileri saklamt. imdi artk, bu eski bilgileri onlar da hatrlamyorlard. Afrika ile ilgili haritalarn, ktann ii ile ilgili ksmlar yanl ve uydurmayd. Ancak kta insan dehet iindeydi. Beyazlar, Avrupal veya Arap, yakaladklar yerliyi kle yapp satyorlard. Zavall Afrikallar, yzde doksan lerek, uzak torunlarna vatan olacak topraklara ikence grmeye gidiyorlard. Bu topraklar byk bir kle deposuydu. Kuzeyde ve douda Araplar da kle ticareti yapyorlard. Ktann batsnda kle iin Avrupallar bata Franszlar olmak zere dolayorlard. Franszlar; ngilizler, Danimarkallar, Hollandallar, Portekizler kle peindeydiler.

201

Afrikann sk orman ve bataklklarnda hepsi aman dininin bir versiyonuna inanm, dilleri az ok farkl kabileler, bulutlar gibi veya sis gibi vardlar. Bunlar kendi rfleri iinde yaayp, gidiyorlard. Kleler, ya Araplarn yapt gibi silahl seferle elde ediliyordu. Bir silahl birlik kyleri kuatyor, direnenler ldrlyor, geri kalanlarda birbirlerine zincirlenip, gtrlyordu. Ya da genelde Avrupallarn yapt gibi yerli eflerden dei toku yoluyla kle elde ediliyordu. Her yl en az 100.000 kle alnp, gtrlyordu. Zenci ticareti Afrikann ilerine kadar giriyordu. Afrikada kabileler sadece kle alabilmek iin birbirleri ile savap, duruyorlard. Yenilenler, kabileler halinde kyya getiriliyordu. Sava srekliydi. Plantasyonlar iin srm gibi genler, ocuk dourmak iin ok gzel kzlar, ev hizmetinde kullanmak iin gen ocuklar kklerinden sklp, gtrlyordu. Afrika taze kuvvetlerinden boaltlyor, geride ie pek yaramayanlar kalyordu. Gittike Afrikada istilalara direnecek kimse kalmyordu.

San Bushmen

202

Gney Afrikada Hollandal kyller ve onlara ilhak eden Fransz Hgenotlar vard. Saylar 20.000den fazlayd. Kyda olanlar normal bir yaam srerken, i kesimlere gidenler dinsel bir tutuculuk iindeydiler. Bunlar Calvinciydiler (Kelvinci). Beyaz rkn stnlne ve kleliin meruluuna inanyorlard. Tanr nasl, puta tapanlar yok etsin diye branileri yollamsa, onlar da siyah paganlar yok etsin diye Afrika toprana getirmiti. Bumanlar, Hotantolar ateli silahlarnn gc ile srp duruyorlard. Mali mparatorluu XVIII. Yzyl balarnda prenslere blnmt. Dahomey devleti kuruldu.

203

Ruslar XII. Charlesin tutunamyor, 1708

nnde

XII. Charles

sve kral XII Charles Ruslar Holovinde yendi. Bu savata Rus ordusu sve ordusunun iki katyd. Bundan sonra XII. Karl (Charles) Moskova zerine yrmeye karar verdi. Ukrayna Kazaklar Rus ynetiminden kurtulmak istiyorlard. XII. Charles ile Kazak hetman anlama yaptlar. 1708 ylnda Fransz kral ve ran ah bir ticaret anlamas imzaladlar. Ancak kacak sava nedeni ile bu anlama da uygulanamad. Bu yl Ruslar rana eli yolladlar.

204

1708 ylnda Hindistanda Mahratlar bamszlklarn mparatorlua kabul ettirdiler. Mahratlarn banda Sahuci vard. Sahuci Mahrat kral olarak ta giydi. Bakent Satara oldu. Macar bamszlk yanllar, 1708 Trenn Sava'nda, Avusturya kuvvetleri karsnda yenildi. Bamszlk yanllar imparatorla bir anlamaya varma abasna girdiler. Bu gelime II. Ferenc Rkcziyi tedirgin etti. Hekim olan Baglivi (1669 1708) ve Boerhave, mekanik ilkelerin canllara uygulanmasn iddetle destekliyorlard. nk onlara gre dili az kerpeten, mide boynuz, damarlar su tpleri, kalp zemberek, i organlar szge, akcierler krktler. Kaslar ipler gibi algladlar. Vcutta liflere svlardan fazla nem verdiler. Lifler ses vermeliydi, vermiyorsa hasta veya lyd. Bu mantk iinde kzgn demirle, vantuzla, yaklarla, knaknalarla tedaviye kalktlar.

205

Ha Kervan

Ha Kervan

Suriyeden giden Hac kervann gtmek olduka zordu. Bu nedenle Osmanl Divan am valisine ek grev olarak Hac kervan komutanln verdi. Hac kervannn oluturulmas etrefilli bir iti. Valinin ay tm vaktini alyordu. Bu srada maliyetin 382.000 kuruunu devlet, 135.000 kuruunu davra karlyordu. Darva, Osmanl gney eyaletlerinden toplanan bir para idi ve dolalarak toplanyordu. Ha kervanlarnn yolculuu uzun ve meakkatli yolculuklard. Yolculuk 1 yldan fazla sryordu. Ar yorulunuyordu. eitli tehlikeler vard. Avrupa, Anadolu ve Orta Doudan haclar amda toplanyorlard. Bunlarn saysnn 60.000 bulup, getii bile oluyordu. Marip ve Afrika haclar Kahirede toplanyordu. Bunlar da 40.000 hacya yaklayorlard. Bu iki kervana Irak kervan ekleniyordu. Haca gidenler am gibi Kahire gibi yerlerde olduka uzun sre konaklyorlard. Bu srada oralardaki kutsal yerleri, medrese ve camileri ziyaret ediyor, hocalarla gryorlard. Bu faaliyet Arap halklar arasnda bir manevi birlik ve dayanma olumasna katkda bulunuyordu. Hac, bir slam kurultay rol oynuyor ve Osmanl mparatorluunun vesayetine katkda bulunuyordu. Tunusta Muhammed bin Mustafa bin Fatma iktidar istiyordu ve Osmanl Divan bu ie razyd. Canm Hoca ynetiminde bir Osmanl filosu, Muhammedi dayatmak iin Tunus nlerine gelip, demirledi. Ancak tm Tunus Hseyin bin Alinin etrafnda birleti. Osmanl donanmas herhangi bir ey yapmadan demir alp, gitti.

206

Bundan sonra beyler Tunusu nerede ise tam bir bamszlkla ynettiler. Osmanlya ballk sadece eklen ve baz seremonilerde kalmt. spanya, Cezayirde Oran ve Mers-el-Kebiri 1708 de terk etmek zorunda kald. Vahran (Oran) kentinin anahtarlarn Cezayir beylerbeyi stanbula yollad. Bylece spanyann Cezayir ile olan tm ilikisi bitti.

207

En Souk K, 1709

Poltava Sava

Avrupa 500 yln en souk kn yaad. Fransada Atlantik kylar ve Seine nehri dondu. 24.000 Parisli de ld. Mays 1709da sve kuvvetleri Moskova zerine yryerek Poltava kent ve kalesini kuattlar (Poltava Sava). Burada yaplan sava kaybeden Charles, Osmanl devletine snd. Kazak hetman Mazeppa da onunla beraber snmt. Rus kuvvetleri Charles izlemek bahanesi ile Osmanl topraklarna girdiler ve baz sve askerlerini tutsak ettiler. ar Petro Osmanllardan Charlesn snr d edilmesini istedi. Bu sralarda, spanya Veraset Savann paras olarak, Malplaquet muharebesi yapld. 1709da Malebranchen eserleri yasakland. Descartesin kitaplar ise ok uzun zamandr yasaklyd. Bat Avrupada Harveyin (kan dolam sistemi vs), Malpighinin (Karacier, bbrek vs), Leuwenhoekin (sperm vs) ve dier Tp Bilim Adamlarnn bulularna ramen Aristotelesiler ve Galenosular bu bululara daha inanabilmi deillerdi. Onlar hala kutsal metinlerden kardklar alntlar ileri srp duruyorlard.

208

Prusya ordusunu kalabalklatrmaya alyordu. Prusya kral, mahalli yneticilerden ie yaramayan kiileri sessizce toplamalarn istedi. ar Petro da toprak feodallerinden kyllerini askere gndermelerini istemiti. Bu kyller mr boyu asker oldular. Eflak voyvodas Constantin Brncoveanu bir yandan ierde Boyar klikleri arasnda hnerli manevralar yaparken, bir yandan da Osmanl st brokrasisini rvete doyuruyordu. Ama bu arada halk vergi yk altnda inliyordu. Brncoveanu bir yandan da ikili oynuyordu. Byk Petroya gizli bir badaklk anlamas sunmutu. Osmanl rvet yiyordu ama iin de farkndayd. 1709da Kahirede yenieriler ile dier ocaklar arasnda uyumazlk ortaya kt. Peygamber soyundan gelen bir temsilci (nakib al-araf), kad, din ulemas aralarnda anlaarak yenierilerin ba emelerini buyuran bir Ferman kaleme aldlar. Yenieriler buna uydular. Kadlarn ve genel olarak Trk kkenli olan ulemann byle bir arac rol ve otoritesi vard. Yenieriler Msrdaki tm askerlerin te birini oluturuyorlard. 1660 70 den balayarak belli bal iltizamlar rnein Svey Gmrk iltizamn tekellerine almlard. Bu onlara para, oradan da siyasi g salamt. Dier yandan yenieriler Kahire halk ile yakn ilikiler kurmulard. Yenieri Kahire halk ilikisi iinde koruma, kazan getiren iler, tacir ve zanaatkarlarn ocaklara girmi olmas rol oynuyordu. likiler giriftti. Geen yzylda Safevi ah ah Abbas, Afganllar yenmiti. Afganllar yaadklar dalk, yarklarla dolu ok sert corafyada varlklarn ve kltrlerini korumulard. Pek yontulmamlard, yar gebe bir hayat yayorlard. Bunlar Snni idiler ve ii olan randan nefret ediyorlard. ranllar, naif, aalk ura veren yerli tarmclar, yalanc tacirler olarak horluyorlard. Afganistanda Glzailer, Patun kabile konfederasyonunun bir parasydlar ve Kandahar ile Kabul arasnda yerlemilerdi. Patunlarn kkeni tam olarak bilinmemektedir. Onlarn ve Glzailerin Ghudlerden ve Halla Trklerinden geldiine dair iddialar vardr. Hindistanda Mahratlarn kral olan Sahuci yerine Raja Shao geldi ve mparatorluun taht kavgalar srasnda Dakkann vergi toplama hakkn ald. Mahratlar topladklar verginin %35ini kendileri iin ayryorlard. Bununla ordularn ve iktidarlarn kuvvetlendirecek finansmana kavumu oldular. Raja Shoa haremden pek dar kmyordu. Peinden gelen krallar da pek ie yarar kiiler deildi. Mahratlar saray nazrlar yani peiualar ynetti. Peiualar fief sahibi oldular. Fieflerinin banda kaldlar ve bir hanedan oluturdular. Topraklarndan bir ksmn ordunun subaylarna tmar olarak verdiler. Japonyada Nakamikado mparator oldu.

209

Osmanl Rus Sava, 1710

Byk Kuzey Sava

1710 ylnda Glzai Emiri Mir Mahmut, ran zerine yrd. Bu arada ran kendi iinde paralanm ve mcadele yapar haldeydi. Mir Mahmut yava yava ran ele geiriyordu.

210

1710de Polonyada kan bir veba salgn 1710 20 yllar arasnda pek ok Polonyalnn lmesine neden oldu. Araplarn youn olduu topraklarda zaman zaman baz Arap aileleri gleniyor, bazlar g kaybediyordu. Galilede Zeydani ailesi glenmeye balad. Ailenin bana Zahir el-Umar gemiti. Zeydani ailesinin gc 1775 ylna kadar srecekti. Ruslar Balkanlarda Osmanllar aleyhine isyan rgtlemeye alyorlard. ar Petro, Putatapar, Muhammedin torunlarn eski yurtlarna, Arabistan llerine, bozkra yollayacam sizleri dininiz, yurdunuz, onurunuz, annz, bamszlnz adna aryorum diyordu. Karadada isyan kt. Bodan ve Eflak ar Petro ile anlat. Bundan sonra ar Petro, Osmanllardan sve Kralnn snr d edilmesini istedi, aksi halde sava tehdidinde bulundu. Osmanl sadrazam orlulu Ali Paa, Rus manevralarna kanyordu veya byle bir izlenim ortaya kt. orlulu Ali Paa grevden alnarak yerine ehit Fazl Mustafa Paann byk olu Kprlzade Numan Paa getirildi. ki ay sonra Kprlde grevi brakt. Yeni veziriazam Baltac Mehmet Paa oldu. Osmanl Eflak voyvodas Brncoveanuya hi gvenmiyordu. 1710 Kasmnda ona gz kulak olsun diye Dimitri Kandemiri Bodana yerletirdi. Aslnda Kandemirde Ruslarn yannda yer almaktan yanayd. Bulgar topraklarnda da bakaldrlar vard. Cezayirde Day rejimi salam ve performansl gitmiyordu. 1671 ile 1710 arasnda 13 day birbirini izledi. 1710da ise Ali avu Cezayir days oldu. Ali avu, sisteme bir ekil ve eki dzen vermeye alacakt. Rusya Mazeppann geri verilmesini ve XII. Karln Osmanl snrlar dna karlmasn istiyordu. Krm Hanl da epeydir Rusyaya sava almas iin bask yapyordu. Ayrca Ruslar Balkanlarda isyanlar karmaya alyorlard. Btn bunlar sava nedeni sayld. Ancak esas neden, ok sayda Osmanl devlet adamnn Karlofa anlamasndan beri, verilen yerleri geri almak ve bunun iin sava istiyorlard. III. Ahmet barsever bir padiah olarak ancak buraya kadar direnebilmiti. Aralk 1710 da Osmanl devleti Rusyaya sava ilan etti (1710 1711 Osmanl Rus Sava). Japonyada burjuvazi gelitike, samuraylarn ahlak gevedike, ogun bunlara kar fermanlar yaynlyordu. Kazaklar Cungar (Zunghar) tehlikesi ile ba baa idiler. Kazak Han Tevke Han 1710 ylnda tm Kazak Beylerinin katld bir kurultay toplad. Kurultay haber alan Tsewang Rabdan Kazak topraklarna saldrd. Kazak kurultay da sava karar ald. Bkenbay Batr, Kazak ordusuna kumandan seildi. Kazaklar Cungarlara kar baar ile mcadele etmeye baladlar. Cungar Kazak savalar srd gitti. Bu srada Kazaklar, Kazandan gelen Mslman misyonerlerin etkisi ile Mslman oldular. Kazandan gelenler bunu youn bir aba ile salamlard. Ama Mslman olan Kazaklarn Mslmanl tam olarak bildii ve ona tam olarak inand sylenemezdi.

211

Bu gelime Ruslara bozkrn yolunu amt. Ruslar Sibiryann fethi srasnda nemli deneyim kazanmlard. Bozkr iin de o metodu kullandlar. Toprak kazanp, st kurup, bir adm daha attlar. Helsingborgda Danimarka ve sve ordular savatlar. Sava sve kazand. Krallar Osmanllara snm bile olsa, sve ordusu hala kuvvetliydi, kralna sadkt. Ve iyi komutanlara sahipti.

212

Berkeley

Berkeley (1685 1753), 1753 ylnda ld. Dnyada yalnzca ruhlarn ve bu ruhlarn idelerinin var olduunu, buna karlk maddenin var olmadn ne srmt. Dublindeki eitim grm rlandal bir Protestand. Felsefi almalarn daha yirmili yalardayken yaymlad. 1709da Yeni Bir Grme Kuram Ynnde Deneme , 1710da Beeri Bilginin Prensipleri Hakknda Bir Eser ve 1713te Hylas ile Philonous Arasnda Konuma 20li yalarda yaynlad eserlerdendir. 1728 ylnda Amerikaya gitti ve orada yksek eitimi gelitirmek iin ok urat. Bu amala yln Amerikan kolonilerinde geirdi. Rhode Islanddaki iftliini ve ktphanesini, 1701de kurulan Yale niversitesine brakt. Yalein fakltelerinden birine onun ad verildi. Californiadaki Berkeley kenti de onun adn tamaktadr. Berkeley 67 yanda Oxfordda ld. 213

Berkeley, Lockun dncelerine kar kmt. Berkeleye gre dncelerin nesnelerle ilikisi yoktu. Dnce zihnimize aittir ve dorudan bilginin tek kaynayd. Doa, iradenin bamsz dnceleriydi. Nesneler de dncenin birleimleriydi. Tek gerek vardr, o da dnceydi. Gzle grlenler, iaretlerdi dildi. Gzle grlenler evrensel bir dildi. Tanrnn eseriydi. Berkeley aslnda bu sylemleri ile tm asrn genel grne kar kyordu.

214

Prut Sava, 1711

XII. Charles ve Mazepa (Ukranya Kazaklar Hetmen)

Baltk denizi kylarna ulamak isteyen Rus ar I. Petro, sve kral XII. arl' (Charles, Karl) Poltava Sava'nda yenmiti. I. Petro, kendi ifadesiyle de sve savalarnda yenile yenile yenmeyi renmiti. sve kral Osmanl topraklarna snm, bunu bahane eden Petro, ordularn Osmanl topraklarna sokmutu. Gerek bu tecavze karlk vermek iin, gerek Ruslarn Balkanlardaki isyan teviklerini nlemek iin, gerekse sve Kral Demirba arl'n Bender Kalesinden stanbula gnderdii yardm mektuplar nedeniyle Sultan III. Ahmet, Rusyaya sava amt. Asl ama Rusyaya bir dur demekti. Veziriazam Baltac Mehmet Paa, sefere Serdar- Ekrem (Bakumandan) tayin edildi. Yz bin kiilik Osmanl ordusu, 9 Nisan 1711de sefere kt. Petro, sava nedenini Osmanl lkesindeki Hristiyanlarn kurtarlmas olarak ilan etmiti. Rus ordusu nce Bodana girmek zere hareket etti. Bu arada Kantemir Ruslar ile bir balalk anlamas imzalad. Kantemirin uyars ile Rus ordusu Ya kentine gelerek orada Osmanl ordusunu beklemeye balad. Rusya Avrupa devletlerini yanna ekmek istemi ancak Osmanl diplomasisi buna olanak tanmamt. Petro, Eflakta isyan kmasn bekliyordu. Bu isyan kmad. Ruslar Osmanl lojistiini de vurmak istediler. Bu giriim de baarl olamad. Ruslar umduklarn bulamyorlard. Petro 215

geri ekilmek zereydi ki, Osmanl ordusu Ruslar yakalad. Rus ordusunun arkas da Krm, Polonya ve sve kuvvetlerince evrilmiti. Ruslarn ekilebilecei bir yar kalmam, kuvvetleri skmt.

Prut savanda ordularn yollar

Osmanl ordusu, Prut Nehri kysnda Rus ordusuyla karlam ve Rus ordusu hemen kuatlmt. sveli komutanlar Rus ordusunun kuatma altnda tutulmasn ve alktan teslim olmalarnn beklenmesini tavsiye ettiler. Baltac Mehmet Paa ise bu neriye uymayp, cepheden taarruz etti. lk gn taarruz 7.000 yenierinin lm ile bitti. Bu srada Kralie Catherina, ar Petroyu bar istemeye raz etmiti. ar bar mektubu yazarak Baltac Mehmet Paaya mracaat etti. Catherina da ok byk sayda kymetli hediyeyi (mcevherler gibi) Babakan Baron afirovla rvet olarak Baltacya yollamt. Baltacnn yakn adam olan mer Efendi ve Osman Aa rveti alarak Baltac Mehmet Paay bir anlamaya raz etmeye altlar. Baltac Mehmet Paa yenierilere gvenmiyordu. Ruslar imhadan vazgeti ve ar Byk Petro'nun anlama teklifini kabul etti. Bu bara Krm Han ve sve generalleri kar kmlar ve byle bir frsat bir daha ele gemez demilerdi. Ancak Baltac Mehmet Paa itirazlar dinlemedi. Bylece Rusya ar bir yenilgiden son anda kurtulmu oldu. Prut Antlamas ile sonulanan bu sava sonucunda ar Byk Petronun scak Karadeniz'e alma arzusu da bir sre ertelenmi oldu (Prut Sava).

216

2 Temmuz 1711 ylnda Prut anlamas imzaland. Anlama gerei Azak kalesi Osmanllara geri veriliyordu. Ruslar, Osmanl snrnda ina ettikleri kaleleri ykyorlard. Ruslar Lehistana karmayacaklard. sve kral XII. Charles serbeste lkesine dnebilecekti. Ruslar eskisi gibi Krm Hanlna vergi vereceklerdi.

217

Kandemirin yerine Fenerli Rumlar

Kantemir

Kantemir, Prut savanda birliklerini Ruslarn yannda savaa sokmutu. Malubiyetten sonra Kantemir, ona bal boyarlar Rusyaya sndlar. Rusya ona 50 bin serfin oturduu 50 ky verdi. arn danmanyd. Bundan sonra mrn bilimsel almalara atad. Bar koullar ok hafifti. Rus ordusunu yok edip, tarihin gidiini deitirme frsatn karan Baltac Mehmet Paa sadrazamlktan alnd ve Limni adasna srld. Yerine Yenieri Aas Yusuf Paa veziriazam atand. Bu srada Ruslar da bar hkmlerine uymuyorlard. Ne Azak kalesini Osmanlya geri verdiler, ne de sve kralnn lkesine dnmesine msaade ettiler. 218

Osmanllar Bodan voyvodalnda Kandemirden boalan yere bir Fenerli Rumu, Nicolas Mavrocordatoyu atad. Kandemirin tersine Eflak voyvodas Brncoveanu, savaa Ruslarn deil Osmanllarn yannda katlmt. Bu ona bir nefeslenme sresi tand. Ancak dman oktu. Eflak Bodandan daha verimliydi. Mavrocordatonun yerinde gz vard. Fransa Brncoveanuya gvenmiyor, Fransz elisi Osmanl Divanna bask yapyordu. Kantakuzenoslar, Brncoveanu ile uyuamyorlard. 1711 ylnda Trk Musikisinin en nemli bestekarlarndan Itri ld. Cezayire beylerbeyi olarak brahim arkan Paa tayin oldu. Day Ali avu, Paann Cezayire girmesine mani olup, Sultan III. Ahmetten kendisinin vali tayin edilmesini rica etti. Osmanl Divan bu istei kabul etti Bundan sonra Cezayire vali atamalar sadece eklen yaplan bir ilem olacaktr. 1710dan sonra Cezayir ynetim asndan bir istikrara kavutu. 1798 ylna kadar lkeyi sadece dokuz day ynetti. Ynetimleri bar iinde geti. Dokuz daydan yedisi yatanda ld, sadece ikisi ldrld. Day aslnda bir hkmdard. Reislerin, yksek grevlilerin ve ulemann iinde bulunduu bir divan yardm ile lkeyi ynetiyordu. Divanda en nde gelen kii hazineci idi. ou zaman daynn belirlenmi halefi oluyordu. Orduya mahalle aas denen bir subay kumanda ediyordu. Mahalle aas da Divan yesiydi. Cezayirin Oran, Titteri ve Konstantin adl eyaleti bey tarafndan ynetiliyordu. Her eyalet dayya yllk vergi dyordu. Bu sistem zellikle XVIII. Yzyln ikinci yarsnda Cezayire dirilik ve gnen getirdi.

219

Habsburg miras, 1711

Saint Petersburg'dan panorama

1711de Rus ar I. Petro, yokluu srasnda arn grevlerini yklenecek dokuz kiilik bir senato kurdu. Bu senato, mali ve idari ileri destekliyordu. Kurul anslyeliin yerini alyordu. Rusyada 8 idari blge belirlendi. Balarnda tm idari, mali ve askeri yetkiyi toplam bir general bulunuyordu. lke illere, ilelere ve bucaklara blnd. Her ilin banda ar tarafndan atanm bir komiser bulunuyordu. Senato, generaller ve komiserler aristokrasiden ar tarafndan seiliyorlard. le grevlilerini yerel soylular seiyordu. Bucak yneticisini ve grevi vergi toplamak olan adalet divann kyller seiyordu. Zamanla Rusyada senato ile idari blgeler arasnda iletiim ve ynetim sorunlar kt. I. Petro Adalet, D leri, Amirallik, Sava ve Maliye Bakanlklarn kurdu. Petro, tm grevler iin soylular kullanyordu. imdi topraklar tek bir mirasya braklyordu. Bylece topran paralanmas ve veriminin dmesi nlendi. Miras kalmayan ocuklar ise devlet grevleri ve ticaret yapmak iin serbest braklyordu. Asillerin baz ilerde almama yasa, koullara uydurulmutu. Asillere 3 tr hizmet olana veriliyordu. Asker olabilirler, sivil grevler alabilirler veya sarayda grev alabilirlerdi. Bu grevler miras yoluyla gemiyordu. Petro, asiller ile kyller arasndaki ilikilere pek karmyordu. Ancak ister zgr, ister serf olsun, tm kyllerin topraklarn terk etmeleri yasakt. Bu da serfliin desteklenmesi demekti. Petro, devlet grevlilerinin yetitirebilmesi iin, eitimi matematie dayandrlm, ilk, orta ve yksek retim okullar atrd. Ayrca mhendislik, topuluk ve denizcilik okullar kurdurdu. Bu okullara devam soylular iin zorunluydu. Bir yandan da lkede zengin bir snf yaratmaya alyordu. Bunun iin, sanayicileri ve tccarlar destekledi. Onlara mahkumlar ve serfleri vererek bol emek salad. Maden

220

iletmelerini destekledi. Kanallar kazdrd. Fuarlar kurdurdu. Ve en nemlisi de Petrograd kurdu ve yaatt. Petrograd hem bakent ve hem de daha nemlisi Arkhangelsk yerine byk bir ticaret liman olacakt. Macar bamszlk yanllarnn Avusturya kuvvetleri karsnda yenilmesi, bamszlk yanllarnn imparatorla bir anlamaya varma abasna girmesine neden olmutu. Bu erevede 1711 ylnda bar grmeleri balad, ancak Rkczi gvenlik nlemi olarak Macaristan' terk ederek Polonya'ya gitti. Rkczi'nin yokluunda isyanclar ve Avusturya temsilcileri arasnda Szatmr bar imzaland (1711) ve Rkczi nderliinde balatlan bamszlk sava bylece sona erdi. Bu yldan itibaren Rkczi'nin srgn yllar balad. 1711'de Leibniz grevini brakarak Viyana'ya gitti, 1714'e kadar bu ehirde yaad. 1712 ylnda kendisine baron unvan verildi. Eletirisel bir edebiyat kuramcs olarak tannan Fransz airi Nicolas Boileau (1635 1711) ld. Klasisizmin kurucusu saylan Boileau Avrupa Edebiyat tarihinde nemli yeri olan bir airdi. 1674 ylnda yaynlad iirin Sanat adl eserde sanat doaya bir yknme ve akln aa k olarak ele ald. Olduka yumuak bir ekilde iirin kurallarn tespit etti. Trablusta bir sipahi subay olan Ahmet Karamanl iktidar ele ald. Osmanl divan onu destekleyerek, Karamanly day ve paa yapt. Karamanl hanedan Trablusu 1835 ylna kadar ynetti. Epeydir Cezayir, Tunus ve Libya ynetimleri yenieri veya levent ocaklarndan seiliyorlard. Ancak bu ocaklar bamsz deillerdi. Kendilerini Osmanl merkezi hkmetine bal hissediyorlard. Bu lkede Osmanl mparatorluunun hala bir parasyd. 1711de Hac kervanna yaplan saldrlar sonucu, kervan tamamen yok oldu. Msr valisi grevden alnd. 1711 ylnda Msrda yenieri oca iinde iktidar mcadelesi, frang Ahmetin lm zerine balad. Bu mcadele sonunda yenieriler zayfladlar, iktidar yolu Memluklara tekrar ald. 1711 Aralk aynda Midilli adasna srlm olan eski veziriazam orlulu Ali Paa idam edildi. Osmanl nemli bir devlet adamn kaybetmiti. 1711 ylnda ngilterede Gney Denizi irketi kuruldu. Bu irket spanyann Gney Amerika kolonileri ile ticaret yapacak bir tekele sahipti. George Frideric Handel tarafndan ilk talyan dilindeki opera olan Rinaldo yazld. http://www.youtube.com/watch?v=WGvTwZkEK_Y&feature=related

221

21. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar . De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Alevilii Ne Yapmal, Nokta kitap, 2005 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 222

. Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . nanck Halil, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren yayn evi, st. 2000, . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 3 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar,

223

. Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Tlay Reyhanl, ngiliz gezginlerine gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (15821599), Kltr ve turizm Bakanl yaynlar 1983, . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

224