1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

17. KTAP

1535 - 1575 ki mparatorluk

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ 2

BZMKLER............................................................................................................................. 2 17. KTAP .................................................................................................................................. 2 Altn Kral................................................................................................................................ 6 Wang-Yang- Ming ................................................................................................................. 7 nka Uygarl ...................................................................................................................... 10 Osmanlnn Gney talyada Gz Var................................................................................ 12 Cezayir Yenierileri ............................................................................................................. 13 Aziz Thomas More............................................................................................................... 15 Osmanl mparatorluunda Mslman olmayanlar.............................................................. 16 Osmanlda Snni Bask ........................................................................................................ 18 Osmanllarda e kapanma ................................................................................................... 20 stanbul Patriklii ................................................................................................................. 22 Franszlarla Kapitlasyon, 1536........................................................................................... 24 Pargal Damat brahim Paa................................................................................................. 26 Taht iin Ba Verme, 1536................................................................................................... 27 Calvin ................................................................................................................................... 29 Venedik Osmanl Bozumas, 1537 ..................................................................................... 31 Basra Osmanllarn, 1538..................................................................................................... 33 Gucerat Seferi....................................................................................................................... 35 Preveze Deniz Sava, 1538 ................................................................................................. 37 Altn Japonyaya, Gm ine, 1539 ................................................................................. 38 Her ey sallanyor, 1539....................................................................................................... 40 Calvin Genevrede, 1540...................................................................................................... 41 Cizvitler, 1540...................................................................................................................... 43 Macaristan Osmanl Eyaleti, 1541 ....................................................................................... 45 mparatorluk Tac Denize Atlyor, 1541, 1542 ................................................................... 46 Habeistanda Osmanl Portekiz Mcadelesi, 1541, 1542 ................................................... 49 Hristiyan olmak bile are deil, 1542 ................................................................................. 50 Roma Engizisyon Mahkemesi.............................................................................................. 52 Portekizler Japonyada, 1542 ............................................................................................... 54 Kopernik, 1543..................................................................................................................... 55 Resmigeit, 1543.................................................................................................................. 56 Osmanl Donanmas Nicede, 1543, 1544 ........................................................................... 58 Bat Avrupada savalar, 1544 ............................................................................................. 60 Amerikan Gm Madenleri, 1545...................................................................................... 61 Barbaros Hayreddin Paann lm, 1546 .......................................................................... 64 ngiltere Kral VIII. Henrynin Kralieleri........................................................................... 66 Fransa Kral, 1547 ................................................................................................................ 68 Ka Roma mparatorluu? 1547 .......................................................................................... 71 lk Hristiyan Samuray, 1547 ............................................................................................... 73 Almanya Kark, 1548 ........................................................................................................ 75 ngilterede isyanlar, 1549.................................................................................................... 77 inde Amida Buda.............................................................................................................. 79 ay Serenomisi, 1549, 1550 ................................................................................................ 80 Ebusuud Efendi .................................................................................................................... 82 Fasta gelimeler, 1550 ........................................................................................................ 84 Osmanl mparatorluunda Kredi Mekanizmalar ............................................................... 88 Yenieriler ve genel olarak Kapkulu Askerleri................................................................... 89 Brezilya Zencileri, 1551....................................................................................................... 92 Devleti Ahlakl Ynetmek ................................................................................................... 93

Bat Avrupada Mutlak Monariler ...................................................................................... 95 Hristiyanlk Japonyada, 1551 ............................................................................................ 98 Trablusgarp Osmanllarn, 1551......................................................................................... 100 Kazan Ruslarn, 1552 ......................................................................................................... 103 Tahta kma olaslklar ve Kralie Mary, 1552, 1553....................................................... 105 Portekiz Smrge mparatorluu ....................................................................................... 107 Evlat Katli, 1553 ................................................................................................................ 109 Katolik Mary, 1554 ............................................................................................................ 111 Osmanl ran Mcadelesine Devam, 1554 ......................................................................... 112 Harem Topkapya Tanyor, 1555 ................................................................................... 114 V. Karln planlar suya dyor, 1555 .............................................................................. 116 Ekber Han, 1556................................................................................................................. 118 Fuzuli.................................................................................................................................. 121 V. Karl mparatorluktan ekiliyor, 1557 ............................................................................ 123 Rus Vaheti, 1558 .............................................................................................................. 125 Hrrem Sultan .................................................................................................................... 127 Kuzey Afrika Osmanl Ynetiminde, 1559........................................................................ 129 Avrupann hakimi spanya, 1559...................................................................................... 131 Anadolu kynde toplumsal ilikiler ................................................................................. 133 I. Elizabeth, 1559 ............................................................................................................... 135 Saint Basil Katedrali, 1561................................................................................................. 140 Ekber ahn yumruu iktidardr, 1562............................................................................... 142 ngiltere Kilisesi ekilleniyor, 1563 ................................................................................... 145 Kanal Projesi, 1563 ............................................................................................................ 147 Calvinciler, 1564 ................................................................................................................ 149 skoya Kraliesi Mary, I. Elizabethe rakip, 1564............................................................ 150 Sokullu Mehmet Paa Sadrazam, 1565 .............................................................................. 153 Obrinik, 1565.................................................................................................................... 155 Kanuni Sultan Sleymann son Seferi, 1566 .................................................................... 156 mparatorluk ....................................................................................................................... 158 Michelangelo...................................................................................................................... 160 Rnesansn Etkisi.............................................................................................................. 164 inde din kargaas ........................................................................................................... 166 Sultan Sleymann lm, 1566 ....................................................................................... 168 II. Selim, 1566.................................................................................................................... 172 Avrupada Osmanl ilerlemesine yerli halk direnmedi ...................................................... 175 Marip spanyann Belas, 1566 ....................................................................................... 176 Osmanl Alman Anlamas Yryecek mi? 1567 ............................................................. 177 Japonyada Mcadeleler, 1568........................................................................................... 179 Astrahan seferi, 1569.......................................................................................................... 181 Hatrlatma........................................................................................................................... 182 Yemen Sorunu, 1569.......................................................................................................... 183 Selimiye Camii, 1569......................................................................................................... 186 spanyada Endls syan, 1569 ....................................................................................... 189 Yasef Nassi......................................................................................................................... 192 Yahudi Devleti Kurma almalar.................................................................................... 196 Kbrsn Fethi kararnda Yasef Nassinin etkisi................................................................ 198 Kbrs Osmanllarn, 1570, 1571 ........................................................................................ 200 nebaht, 1571..................................................................................................................... 203 Osmanlya Kar spanya ................................................................................................... 206

Benvenuto Cellini............................................................................................................... 208 Barok .................................................................................................................................. 211 Filipinler spanyollarn, 1571............................................................................................. 212 Aziz Barthelemy Katliam, 1572........................................................................................ 214 nkann direnci bitiyor....................................................................................................... 217 Toprak mlkiyeti beyaz bireylere geiyor, 1573 ............................................................... 219 Osmanl Tahtnda III. Murat, 1574 .................................................................................... 221 17. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 223

Altn Kral

Portekiz nfuz blgeleri

Portekizlerin Hindistan ticareti Portekizliler asndan iyi gidiyordu ama sorunlar da yok deildi. En byk zorluklardan biri Hindistandan baharat almndayd. Hindular Avrupa mallarna rabet etmiyorlard. Hkmdarlar ve mal satanlar altn istiyorlard. Hindistann kendisi deerli maden retmiyordu. Ama para ekonomisi, Avrupay, Kuzey Afrikay, Osmanl mparatorluunu ve ran kaplad gibi Hindistan da uzun sre nce iine ekmiti. imdi Hindistan Baharat karl, Avrupann deerli madenlerini emiyordu. Bu srete, Avrupadan Douya, doru her yl, 1750 Kg altn veya 20.500 Kg gm gidiyordu. Ayn ekilde Osmanlnn yani Anadolu ve Msrn altn ve gmleri de Hindistana akyordu. Portekiz altn sknts ekmiyordu. O Gine altnlarn kullanyordu. Portekiz kralna altn kral denmesi bouna deildi. Portekiz bu altn ile btn ihtiyalarn temine alyordu ki buna ne olsa dayanmazd. Sonuta Portekiz krall, Hindistana daha az deerli maden yollamaya karar verdi. Onun yerine teki madenlerden yollayacakt. Ayrca Portekiz, bu asrn bandan balayarak, Hindistan ticaretinde, polie ve bonoya da yer verdi. Bylece Portekizden deerli maden saalmas nlenmi oluyordu. Ancak ticaret rekabeti iinde yine Portekizlilerin aracl ile Douya altn ve gm ak azalsa da devam etti. Mslmanlarn elinden alnm olan Dou Afrika altn uzak douya kadar gitti.

Wang-Yang- Ming

Wang-Yang-Ming

Wang-Yang-Ming 1472 ylnda, e-Kiangda, Ning-Po yaknlarnda dodu. Babas i ileri bakanl yapmt. Wang-Yang-Ming btn snavlar vererek grevli oldu. Ancak akl felsefedeydi. Dnyadan elini eteini ekerek bir maaraya gitti. Bir sre sonra Taocu ve Budist keilerin herkesten uzak yaamalarnn, sosyal grevlerle uyumad iin, insana yakmad fikrine geldi. 1502 ile 1504 yllar arasnda Konfyuscle dnd ve Pekinde Sava Mahkemesi dairesine mdr oldu. Konfyusclk, Ming imparatorluunda snavlarla dayatlan resmi retiydi. Kullanlan yorum da Song dneminde u Hi (Chu-Hsi, u-Hi) tarafndan yaplan yorumdu (1130 1200). Hatrlanaca gibi, u-Hiye gre gl varlk Wu-Kiden Tai-Ki domutu. Tai-Ki erdemli ve bilge bir varlkt. Bilgelerin bilgelii, ermilerin erdemi onun bilgelik ve erdemine bir katlt. Tai-Kinin aslnda tanr olarak belli bir kiilii yoktu. O maddeye varlk kazandran bir ilkeydi. Tai-Ki maddeyi, doann kanunu olan Li aracl ile ynetiyordu. Li bir madde olan Ky uyandrr. O hava halinde bir gazdr. Daha dorusu, younluu iyice azalm bir soluktur. K uyannca Yin ve Yang yani ekilme ve yaylma ile nesneler yaratlmtr. Merkezde hareketsiz duran dnya vardr. Sonra gk, yldzlar, insanlar vs gelir. Kozmos geliir. Sonra kozmos olgunlua eritikten sonra, gerilemeye balar. Bu gerileme Kaos ile biter. Kaos Klarn toplamdr. Kaos zlr ve ortaya Klar kar. K ile Li beraberce,

birbirinden ayrlmadan Tai-Kiye dnerler. O da Wu-Kiye dner. Bylece her ey yeniden balar. Ve bu dngnn veya gidip, gelmenin sonu yoktur. nsann iki ruhu vardr. Biri lmle birlikte topraa der, bu duygusal olandr. Ama br, akll olan gn maddesi iinde erir. Kiisel lmszlk diye bir ey yoktur. Bilge olan da tamamen lr. O bu dnyada mutluluu ahlak kurallarna uyarak bulmutur. Bunun iinde, bilginin gelitirilmesi, dncelerin samimi olmas, temiz bir yrek ve dzenli bir beden gerekir. Evren ahenk halindedir. nsan ahenk halindedir. Toplum da yledir. Evrenler birbirini kapsayarak gider. Kk evren, daha byk evrenin suretidir. nsan kendini gelitirirse, bu aileyi, o devleti, o da tm evreni gelitirir. Bu da her evrende iyi ynetim demektir. Buradan mevsimlerin dzeni, bol hasat ve olumlu gelimeler kar. Evrendeki varlklar inceden inceye aratrarak bilgilenmek gerekir. Eksiksiz bilgiye varldka, varlklar hakkndaki dnceler de itenlik kazanr. Eksiksiz bilgiye varmann yolu yetkili ahslarn yazdklarn ve onlar hakkndaki yorumlar okumaktr. Ahlaka da byle bilgiden geerek varlr. nk ahlaki gerek insann dndadr. Gerekler nce soyut olarak tanmal, sonra onlar uygulamaya geilmelidir. u-Hi grld gibi okumulara hitap ediyordu. Eksiksiz bilgiye varabilmek iin eskilerin kitaplarna eilmek gerekiyordu. Bu bir hareketsizlik, duraanlk yaratyordu. Ahlaki yeterlilie varmak iin eksiksiz bilgiye varmak gerekiyordu ki bu da imkanszd. Bu sebeplerle okumular u-Hinin yorumu ile ilgilenmediler. Hatta onu uygulamaya alanlarla alay ettiler. Okumular kibirli, dokunulmazdlar. 1506 ylnda Wang-Yang-Ming bir mektup yazarak in imparatorunu bu konuda uyard. Bu mektuptan rahatsz olan gzde hadm Lieu-K (Lie Tsing), ona 40 sopa attrp, bir yl hapse mahkum etti. Sonra onu posta menzil efi yapp, pek uygar olmayan Mioslarn yanna yollad. Wang orada kendi evini kendi yapt. Kendi tarlasn kendi ekti. Bu meditasyon dneminde retisinin ilkesini buldu. Daha sonra hadm Lieu-K idam edilince Wang-Yang-Ming geri arlarak eski grevine dnd. 1519 ylnda Kiang-Side bir prensin ayaklanmasn bastrd. Ancak iftira, horlama ve hakarete urayp, hayat yaanmaz hale geldi. te bu bask altnda retisinin asl zn buldu. Bu Bir Ahlaki Sezgi (Liang-e) idi. Wang-Yang-Ming 9 Ocak 1529 ylnda ld. Hibir kitap yazmamt. Mektuplar vard retisini szl sohbetlerde anlatmt. 1518 ylndan balayarak mektuplar yaynlanmaya baland. Wang-Yang-Mingin retisi, dorudan eylemlerinden domutu. Ahlaka u Hiden farkl yaklayordu. Wang iin her ey kiisel sezgiden kyordu. Kural insann kalbinde kendiliinden vard. nsann iindeydi. D varlklardan bamszd. Ahlaki geree akl yoluyla varlamazd. O sadece sezilirdi. Bu tantlabilecek bir ey deildi, sadece alglanan bir eydi. Bu sezgi herkeste vard. Doruyla yanln, iyiyle ktnn fark edilmesi doutan herkeste mevcuttu. Bu duygu yle kendiliinden vardr. zerinde dnlerek veya retilerek olumuyordu. Sezgi, insann doasndan geldii iin direkti ve

yanlmazd. Herkeste vard. Bulank bile olsa hrszda ve katilde de vard. Dardan gelmi hibir bilgi onun yerini tutamazd. Ahlaki sezgi, bencil duygular ve gurur kalktka, daha aa kyordu. nsann kendi iine eilmesi gerekirdi. Kendi iine girdike, ahlaki sezgisi artacakt. yilii uygulamak iin ise gl bir niyet gerekiyordu. u Hinin dedii gibi varlklara erimek onlar dikkatle incelemekle, eskilerin kitaplarn dikkatlice incelemekle olmazd. Eskilerin kitaplarndaki gerekleri kendinde bulunmas gerekirdi. Vicdan muhasebesi ve manevi mcadele srekli olmalyd. Kii durmadan bencillii, agzll, tutkuyu kendinde arayp bulmal ve bulunca da kknden skp atmalyd. Kiinin kendi ile ilgili abas, gnlk yaam iinde de yaplabilinirdi. nk her ura, ahlaki sezgiyi gerekletirmekte bir malzemeydi. Keye ekilmek gerekmezdi. Sadece kitabi bilgileri biriktirmek yetmezdi. Bakalar ne der kaygs anlamsz bir kaygyd. Wang-Yang-Ming eskiye saplanp kalmaktan toplumu kurtaryordu. Yeterli olmak herkesin yapabilecei bir eydi. Parayla, eitimle ilgisi yoktu. u Hi, ahlak bilgiye ve onu da eskilere balayarak, in toplumunu dondurmutu. Wang-Yang-Ming ise herkese snrsz bir ilerleme kayna yaratarak, bireyleri hrletiriyordu. Wang-Yang-Mingin ynla sekin mezi oldu. Bunlar byk ustalar olarak bir okul kurup, retiyi ilediler. inde jendri karlarna aykr bulduu iin Wang Yang-Ming felsefesini benimsemedi. Buna karn bu elsefenin Japonyada ok taraftar oldu. Japonya devlet sistemi Wang Yang-ming dncesine uyuyordu. Japonyada gelimi diktatrlkle ynetilen bir devlet vard.

nka Uygarl

nka Mumyas

spanyollar geldiinde nka mparatorluu daha henz kurulmu, gen bir imparatorluktu. Hatrlanaca gibi daha nce nkalar Cuzco kentinde yayorlard. nkalarn ok tanrl bir dinleri vard. Panteonlar yaratc bir tanr ve onun yaratt dier tanrlardan oluuyordu. nka yaratc tanrs adsz, balangsz, sonsuz, tm varlklarn yaratcs, mutlak efendi, gklerde yaayan, zaman zaman yeryzne inen, tek tanrl dinlerin tanrsna benzer bir tanryd. nkalar tanrlarn insan biiminde gsterirlerdi. nkalar Tanry evrenden ayr bir kii olarak gryorlard. Din de onlarn gznde nsan ile Tanr arasnda olan kiisel bir olayd. Tanr panteonu iinde toprak ana ve deniz ana konumunda bulunan tanralar da vard. Bu tanrlardan bir ksm: Yaratc tanr Viracocha, Gne tanrs nti, Ay tanras Mama Quilla, Atmosfer tanrs lyapa idi. nkalar altnn gneten gelen bir eit ekerleme olduunu dnrlerdi. Altn ancak eitli kutular, mcevherler gibi trensel eyalar ya da ssl mezar talar veya tapnaklar yapmak amacyla kullanldnda bir deere sahipti. nka altnlarnn neredeyse tamamna yakn, mparatorluk Pizarro tarafndan ele geirildiinde, alnd ve eritildi. Dini kutlamalarn byk bir ounluu tarmdaki ekim ve hasat gibi dnemlerle veya hastalklarn iyiletirilmesi ile ilikiliydi. nkalar bata Gne tanrs nti olmak zere tanrlara hayvan hatta insan kurban ederlerdi. nkalarn Capacocha dedikleri bu kutsal trenler depremler, savalar ya da imparator lmleri gibi byk toplumsal olaylardan sonra yaplrd.

10

Dini trenleri yneten rahiplerin yannda Hristiyanlktaki rahibelere benzeyen mamacunalar bulunmaktayd. Mamacunalar manastrlarda yaarlard. plik eirmeyi, dokuma yapmay, kraliyet kyafetleri dikmeyi ve kutsal ekmek piirmeyi renirlerdi. nka ahlak yksek bir ahlakt. Cennete gitmek iin bu dnyada erdemli bir yaam srmek gerekiyordu. Cennet de gne ile birlikte yaanlyordu. nkalar gnahlarn Tanrnn arna gitmesin diye itiraf ederlerdi. nemli gnahlar unlard: Cinayet, hrszlk, zina, batan karma, imparatora itaatsizlik, tapnmalar savsaklama. Btn ahlak kurallarna ramen nkalarda da din uruna yzlerce ocuun kurban edilmesi sryordu. Ama bu Aztekler gibi her zaman deildi. Sadece mparator tahta ktnda, hastalandnda, ktlkta, savata yenilince, veba gibi salgn hastalklar durdurmak iin uygulanyordu. nka mimarisindeki en baskn biim basit ancak zarif ve mkemmel bir ekilde kullanlm olan " ikizkenar yamuk " eklidir. kizkenar yamuk biimindeki kaplar, pencereler ve duvarlardaki niler her tipteki nka yapsnda grlmektedir. Kullanlln etkilenmedii her yerde bu yamuklardan mmkn olduunca bol bir ekilde kullanmlardr. nka mimarisi kullanll olmay daima n plana karmtr. nka inaatlarnn kullanll geri plana attklar tek yer akan suyla girdikleri mimari iliki olmutur. Suyun, azlarndan rltyla ve kprerek dkld oluklar, bazen oyma sslerle bezenmi talar ile sslenmi bazen de hi gerekli olmad halde komplike ta kanallar ile bir sonraki emeye ya da banyolara balanmlardr. Bazen de bir emeden bir dier emeye gereksiz ancak ho ve gzel bir dekorasyon verilmek amacyla elaleler ve sslemeler yaplmtr.

11

Osmanlnn Gney talyada Gz Var

Milano

Fransz igalinden sonra bir sre Sforza ailesine braklan Milano 1535te dorudan spanya tahtna baland. Madridde bulunan talya Konseyinin yan sra bir valiye ve danma kurullarna dayanan spanyol ynetimi altnda Milanonun ekonomisi srekli geriledi. Savalar nedeniyle konan ar vergiler bu sreci daha da hzlandrd. Ynetimde ve toplumsal yaamda balangta kiliseye geni yetkiler verilmesine karn, sonralar kilisenin bu konumunu zayflatma yolunda admlar atld. spanyol ynetimi Lombardiyada gl bir toplumsal dayanak oluturamadndan, ileride Milanonun Avusturya Habsburglarnn ynetimine geii hibir sarsnt yaratmayacakt. 1535 ubatnda Fransz elisi Jean de La Fort stanbuldayd. Yaplan anlama ile Osmanl donanmas Fransz donanmas ile birlikte Sicilya, Sardunya, Napoli ve spanyaya kar hareket edecekti. Tunus spanyadan geri alnacakt. Franszlar talyaya girip, Lombardiyay ele geireceklerdi. Osmanllar da Napoliyi igal edeceklerdi. Osmanllar bu anlama ile talya savana aktif olarak katlyordu. talya zerinde hak iddias da vard. Fatih Sultan Mehmetten beri gney talyann ele geirilmesi Osmanllarn gndemindeydi. Buna Cem Sultan nedeni ile bir sre ara verilmiti. Danimarka ve Norve Kral olarak III. Charles seildi. Bu yl Stevan Bathory ld.

12

Cezayir Yenierileri

Osmanl kadrgas

Cezayirde 6.000 kiilik bir yenieri birlii kurulmutu. Bu yenieriler merkezdeki gibi devirme deildiler. Anadoludan Mslman kyl arasndan toplanyorlard. Organizasyonlar merkeze benzer tarzdayd. Balarnda bir Aa bulunuyordu. Cezayir beylerbeyinin emrindeydiler. Daha sonra grlecei gibi bu birlik Cezayirde byk nfus kazanacak ve Aalarn nfuzu Beylerbeylerini geecektir.

13

Cezayir yenieri aasnn zmir, Antalya ve stanbulda birer mmessili vard. Bunlar birlie yazlmak isteyenleri seer ve yollarlard. Genelde kendilerinden hesap sorulmad iin su ilemi kiiler bu yenieri birliine yazlarak yakalanmaktan kurtulurlard. Onun iinde Cezayire gidince Anadolu ile ilikileri kesilmi olurdu. Yenieri adaylar 3 yl eitimden sonra yenieri neferi olurlard. Eitim srasnda bunlara acemiolan denirdi. Acemiolanlar evlenemezdi. Yenieri neferleri deneyim kazanp, kendini ispatladka subay olurlard. Aa olmak iin nlerinde bir engel yoktu. Genelde kendi ilerinden aa kmasna ramen, zaman zaman stanbuldan da aa tayin edildii olmutur. Yenieri aasnn yardmcsna kethda denirdi. Yenieri aas tmgeneral, kethda albay gibi dnlmelidir. Genelde yenieri aasnn yerine kethda geerdi. Ancak esas tayin yetkisi beylerbeyindeydi. Bunlar evlendiklerinde, ocuklar Trk anneden domusa oullar yenieri olurdu. Eer Arap veya Berberi anneden domularsa Kulolu denen baka bir snf asker olurlard. Yenierilerin ve Kuloullarnn ayr klalar vard. Her oda da 3 kii yatard. Cezayir beylerbeyliinin, yenierilerden, kuloullarndan, leventlerden olumu ordusuna ilave olarak yerli halktan da bir ordu kurulmutu. Ayrca Berberi kabilelerinden gnlller de savaa alnrd. Cezayirde topu birlikleri de vard. Deniz ve Kara topusuna ilave Seyyar topu kuvveti de bulunuyordu. Cezayir beylerbeyi, dier beylerbeylerinden daha geni yetkilere sahipti. Barbaros hem Cezayir beylerbeyi ve hem de kaptanderya (donanma komutan) idi. Ondan sonra da bu tip uygulamaya devam edilmitir. Beylerbeyliin btesi 500 bin duka altnd.

Barbaros Hayrettin Paa

14

Aziz Thomas More

Thomas More, Anne Boleyn'in ngiltere Kraliesi olarak ilan edildii ta giydirme trenine katlmay reddedince imekleri zerine ekmiti. Dedikodular balad. Parlamentonun Anne Boleyn'i ngiltere'nin kraliesi olarak ilan edebileceini kabul etmesine ramen, ballk yemini etmeyi reddetti nk bunu Papa'ya kar bir davran olarak gryordu. Bu yzden tutukland. Daha sonralar Kral kilisenin bakan olarak grmedii ynnde yalan bir sulama da yapld. lm cezasna arptrld. 6 Temmuz 1535'de idam edildi. Thomas Moreun Kral VIII. Henrynin ngiliz kilisesinin bana geme niyetine ilke olarak kar km, kendi siyasi kariyerinin sonunu hazrlayp hain olarak idam edilmiti. lmnden 400 yl sonra, 1935de Papa XI. Pius tarafndan aziz ilan edildi. ngiliz Kral VIII. Henry, bu yl pek ok Katolik papaz idam ettirdi. Bunlarn bir ksm daha sonra aziz ilan edildiler. Daha nce sylendii gibi Fransaya Protestan dnce, Martin Lutherin retisi olarak, I. Francis (1515-1547) dneminde girmiti. 1535 ylna gelindiinde Fransadaki Luthercilik daha fazla Zwinglian (Huldrych Zwingli takipileri) olmulard. Artk kamusal alanlarda Katoliklik aleyhtar posterler aslyordu. Protestanlk Fransada isyanc bir din haline gelmiti. Bunu sapklk olarak alglayan Fransz monarisi, tutumunu sertletirdi. Amsterdam sokaklarnda protesto amac ile 7 erkek ve 5 kadn plak yrdler. Anabaptistler isyan ederek Natherlandn baz kentlerini ele geirdiler. Estonyaca yazlan ilk kitap Wanradt's and Koell's Catechism yaynland.

15

Osmanl mparatorluunda olmayanlar

Mslman

Mslman olmayanlar ata binemezlerdi. Daha nce bahsedilen zel silahl birlikler ve bunlara verilen haklar hari silah da tayamazlard. Baz giysi trleri ve renkleri Mslmanlara hast. Bunlar da kullanamazlard. Mslman olmayanlar, genel olarak, lks ve gsteriten kamak zorundaydlar. Prensip olarak Gayri Mslimler, Mslmanlardan daha zengin olamazlard, olsalar bile bu fark edilmemeliydi. Ayn anlayla, dini binalarn ve zel binalarn ykseklikleri de Mslmanlarnkini geemezdi. Gayri Mslimlerin dini binalar ancak zel msaade ile onarlabilirdi. Yeni dini binalarn yapm da zel msadeye tabiydi. Mslman olmayanlarn bayramlar ve dini trenleri gsteriten uzak olmalyd. Propaganda yasakt. an almak, Mslmanlar tarafndan slamn stnlne bir saldr olarak grld iin yasaklanmt. Bununla birlikte bu yasak, zmmilerin hibir ekilde an alamayacaklar anlamna gelmiyordu. Mabetlerinin iinde, evresindeki Mslmanlar rahatsz etmeyecek bir ses tonuyla ve namaz vakitlerinin dnda an alabiliyorlard. Hristiyanlar bu nedenle an yerine tahta alma methodunu gelitirmilerdi. Ancak an yerine tahta alma gelenei de zaman zaman ikayet konusu oluyordu. Kayserideki Rumlarn an yerine tahta almalarndan dolay kan seslerden rahatsz olan Mslmanlar ikayeti

16

olmular, bunun zerine Rumlarn tahta almalar yasaklanmt. Daha sonra tahta almalar konusunda Rumlara tekrar izin verildi. Yukarda sz konusu edilen yasaklara veya farklara genelde ok dikkat edilmezdi. Ancak, Mslmanlar ikayetci olurlarsa, o zaman btn bu yaptrmlar iddetle takip edilirdi. Grnt aslnda yleydi Efendiler buralar kllarnn zoru ile can ve kan dkerek almlard. Efendi olanlar Mslmanlard. Dinlerinin emri gerei, Zmmilere dokunmuyorlard. Ancak her frsatta kimin efendi olduuda belli oluyordu. Zmmiler ikinci snf halkt. Batan beri tarihi takip edenlerin bilecei gibi bu son mtala Trklere hi uymuyordu. Trkler ikinci snf halk bilmezlerdi. yle ise bu da nereden kmt. Bu Snni Mslmanln iinde yatan ayrmcln, Trklere ileyip, onlarn rflerini bozduu anlamna gelmekteydi. Yukardaki ayrmclk bir Trk uygulamas deil, bir Snni uygulamasyd. Yukardaki tm ayrmcla ramen, zaman bakmndan, Osmanllarn Gayri Mslmlere uygulad muamele, dneminin en ileri ve medeni uygulamasyd. Bunun tam tersini, Osmanllarn komusu olan Almanya (Roma Germen mparatorluu) uyguluyordu. Resmi inan ile ayn inanc paylamayanlar iin Avrupa cehennem ise Osmanl topraklar cennnetti.

17

Osmanlda Snni Bask

Bayezit Camii

Bu srada Osmanl lkesinde Snni taassup artyordu. Taassup, btn pozitif ilimlere, felsefeye ve her trl yenilie kar bir tutum iine girmeye balamt. Snnilik kendi durum ve anlayn kuvvetlendirmek iin nlemler alyordu. Dinin gereklerini yerine getirmeyen veya dine kar saygszlk yapanlara ar cezalar verilmesi balad. Peygamberin szlerine phe ile bakanlarn inansz saylp, ldrlmeleri neriliyordu. Kylere cami yapmna geildi. Halkn Cuma namazlarna toplu katlm salanmaya alld. Meyhaneler ve pek ok elence merkezi kapatld. Rafziler gibi arpk inanl olduu dnlen derviler stanbul dna srldler. Dine zarar verdii gerekesi ile matematik, felsefe ve kelam gibi bilimler medrese programlarndan karld. Bunun peinden de sapk fikirli diye pek ok din adamnn zellikle mutasavvflarn idam edilmesi balad.

18

Bu esnada yaplanlar Kk Nianc lakabyla anlan Ramazanzade Mehmet Paa, Tevahiri Ali Osman adl eserinde yle anlatmaktadr. arap kadehi taa alnd, ne alnd, ne de satld. Sazendelerin izzeti nefisleri krld. Her biri gam kesinde boyunlarn bktler; mitsizlik trna ile gslerini trmalayarak bir bucaa sindiler. Srahilerin boyunlar krld, kopuzlarn kulaklar buruldu. Tamburlarn telleri krld. Santurlarn devri drld. Neylerin nefesleri tutulup, kahrlarndan gsleri delindi. etarlarn zdraptan belleri iki bklm oldu. Kemenelerin oku atld ve yaylar krld imdi artk hibir fert algnn ahengini kale almaz oldu. Allaha kr dnyada iki kadehi ve meyhane semtinin hreti kalmayp, elbise paras olmayan sarho gnaha girmekten alkondu. Dnyay slah iin namaz klnmas ve dualarn devam ettirilmesi istenerek cmle halk, Hakka tabi, eriata bal oldu. Her birisi gnl ho ve ii rahat olarak kt eyleri terk ettiler, eriata dndler. Haram eyleri terk ettiler, farz ve vacipleri yerine getirdiler. Bylece Allahn emir ve nehiylerine boyun ediler. Hz. Peygamberin snnetine uydular. Bundan sonra iman ehlinin meclislerinde, byklerin, ileri gelenlerin toplantlarnda ark ve elence yerine, Allaha hamd, Peygambere salavat sesleri, tekbir ve tespih nameleri duyuldu. Mslmanlarn yzleri nurland Kk Nianc, o srada Snni anlay dnda kalanlara ektirilenleri de yazmaktadr. rnek olarak Rafziler hakkndaki yazya bakalm. Bu srada lkede Rafziler de bulunuyordu. Onlar dnyay derbeder bir ekilde gezer, salarn adeta fitil gibi, makbul olmayacak bir ekilde uzatrlar. Bunlarn kimisi tiryaki, kimisi esrarketir. Bunlar, yukardaki olaylar srasnda bu adetlerini terk ettiler A, plak, yaln ayak, bakabak, sahra ve lleri gezerek gnllerini krp, kalenderlik hizmetine bel baladlar. Bir lanet halkas gibi ahmaklk kpesini kulaklarna, anlar da gslerine ve omuzlarna takarak an sesleri ile raksa ve dnmeye balarlard. Bu aklsz taife, kula kpeli, kle oldu. Dervileriz, belazedeleriz ve mptela olanlarz. Dnyada sadece muhabbet iin yaayan yoksullarz diyerek manasz bir dava tutturdular. Bunlar grnte Allahn birliine inanrlar, ahlak ve davranlarnda ise sapktrlar. nanlar zayf ve gevektir. Rafziliklerini, bahiliklerini, yani yasaklanm olan eyleri kendileri iin mubah saymalarn ve byle yapmakla da yanl yolda olduklarn ortaya koymulardr. eriata uymak yerine havailii tercih etmilerdir. Onlar, bir takm uydurma kalender sohbetlerinde bulunup, arap i, gnln ho tut; dnyay aksettiren kadehe bak, fakat iki dnyann srrn aa vurma eklinde uygunsuz laflar ederler. Ayrca namaz klmaz, oru tutmaz; eriat ve peygamberin snnetini dikkate almadklar gibi byk sahabeler hakknda uygunsuz szler sarf ederler. Bu gibi uygunsuz szlerin kfr olduunu din bilginleri aka beyan etmilerdir. Sebeple bunlar gibi eytana uymularn bask altnda tutulmalar byk sevap olduundan bunlarn Osmanl lkesinden karlmalar iin emirler verilmitir. Zaviye ve dergahlarda bu tr ne kadar sapk inanl kimse varsa, bunlar, srlp karlm ve her birisi bir tarafa ekip gitmilerdir. ok kr dini korumakta olan padiahn zamannda ehlisnnete muhalif bir cemaat kalmam, sz edilen zndklar, gazaba urayarak perian etmilerdir. Kukusuz bu iler insana byk sevap kazandrr. Bunlar yapanlar, dnyada iyilikle anlr, ahirette bunun mkafatn grrler. te hem savc, hem hakim ve hem de cellat olanlar.

19

Osmanllarda e kapanma

Trklerin dnme metodu eskiye taklp kalmt. nceden uyguladklar yntemleri uygulamaya devam ederlerse baarlarnn devam edeceklerini sanyorlard. Her eyden nce daha banazlamamlarsa bile en azndan muhafazakarlamlard. Pekiyi de ne olmutu? nce unu sylemek gerekir. imdi ynetimi elinde tutanlar artk o eski Trkler deildi. Trkler, Aleviler olarak gebe, yar gebe krsal kesimde ve hatta dalarda, sarp blgelerde yayorlard. Halbuki biz onlar devrimcilikleri ile ve ok kolay adapte olabilmeleri ile tanyorduk. Etraflarna, teknolojiye, yeni yaam koullarna ok kolay adapte oluyorlard. evrelerini de kendilerine adapte ediyorlard. Yeniliki ve dinamiktiler. Ama imdi Anadoluda onlar yoktu. Onlarn Trkletirdii ve genlerini bazen kartrdklar bazen kartrmaya frsat bulamadklar Anadolu yerli halk ile devirme yoluyla bu halka katlan yeni gen kaynaklar vard. Snni ideoloji, daha nce defalarca anlatld ve anlatlaca gibi kentlerde ve ynetimde galebe almt. Neden ne olursa olsun, sonu fiili bir durumdu. Snnilik, yaps ve felsefesi gerei tutucuydu. imdi imparatorlukta dizginleri eline alm, dizginleri gerdike geriyordu.

20

Asyadaki Mslman olmayan benzer devletlerin aa yukar ayn dnemlerde benzer trden gerilemelere uradklar gz nne alndnda slamn geri kalmann nedeni olarak gsterilmesi dorumudur? Hele bu slam ki gemite ok byk baarlara imza atmt. Muhafazakar her toplum eninde sonunda geri kalmaya mahkumdur. Bu slam, hele Snni ideoloji, hi de VIII ile X. yzyllar arasndaki devrimci slam deildi. O hakim olduu her yerde toplumlar geri kalmaya mahkum ediyordu. Ama tabii geri kalmak izafi bir durumdu. Avrupa ileri gitmese, Asya byle geri kalr myd? Avrupann nasl ileri doru hamle yapt ve bunu hazrlayan sebepler, uzun zamandr bu kitaplarda anlatlmaya allmaktadr. Burjuvalarn ortaya k ve glenmelerinden, bamsz kent ynetimlerinden, dini gelimelerden, filozofik gelimelerden, estetik gelimelerden, niversitelerden, artan nfustan, merkezi ynetimin kuvvetlenme ihtiyacna ve Dounun zenginliklerine kavuma arzusuna kadar pek ok faktr bir araya gelerek hzla ilerleyen bir Avrupa yaratmt. Bu model pek ok faktre bal olduundan tektir. Ve sadece Avrupada gereklemitir. Avrupa ilerlerken neden Asya geri kald sorusuna cevap, tek tek btn faktrlerin neden gereklemediinin analizinden geer. Yani abesle itigaldir. Avrupa Osmanlyla ne yapacan bilmiyordu. Bazlar dlyor, bazlar kendine nasl benzediini bulmaya alyordu. Ama genel temayl Osmanly dlamaktan yanayd. Bu sadece Osmanlya mahsus deildi, tm teki byk devlet yaplanmalar veya uygarlklar dlanyordu. Ama Osmanl da tm dier byk yaplanmalar gibi kendilerini Avrupann stnde gryordu. nk salam bir kendi btnlkleri vard ve bu onlar yeterince tatmin ediyordu. Bu atmosfer iinde Avrupann Douya varmak iin yol aramasna ortak olmadklar gibi, pek de nemsemediler. Onlar douya karadan ve denizden canlar isteyince gidebilirlerdi ve gidiyorlard. lerinden imdi nemli deil, biz gerektiinde gerekeni yaparz demi olmallardr. Az zaman nce, Trk-Ceneviz ve Msr-Venedik ikilileri dou bat ticaretinde tekeldiler. spanya ve Portekiz, bu tekelleri krmann areleri peindeydi. Sonra birdenbire Amerika kefedildi ve 3 yl iinde Amerikann zenginliklerini smrecek spanya Smrge mparatorluu kuruldu. 3 yl sonra da Vasco de Gama mit burnunu amt. 1505 ylna gelindiinde baharat fiyatlar Lizbonda Venedikin bete biri kadard. Tm Orta dou ekonomisi alt st oldu. Tabii Mslman dnya bu rekabet karsnda hemen teslim olmad. Ancak gelecein temeli kuvvetlenmiti. Avrupada atlm tohumlar yeermeye balamt. Osmanllar da bunu uzaktan seyrediyorlar ve kendilerinden hi kuku duymuyorlard.

21

stanbul Patriklii

Osmanl mparatorluunda, Ortodokslarn banda stanbul Patriklii vard. Patrikane hayatn Osmanl ncesi gibi veya ona ok benzeyen bir tarzda srdryordu. Patrik papazlardan vergi alyordu. Papaz olmayan Ortodokslar ise para veya mal banda bulunuyorlard. Ortodoks ruhban ve yakn evresi, Osmanl mparatorluunda Mslman olmayanlardan alnan izre vergisinden muaftlar. Osmanllar, piskoposlara veya manastrlara tmar veriyorlard. Kilise Sultana Dou Roma mparatorluunun son zamannda kullanlan basileus unvan ile hitap ediyordu. Patriklik Osmanl devletinin bir dilisiydi. Patrik iinde papaz olmayanlarnda bulunduu Ortodoks bir kurul tarafndan seiliyordu. Onaylanma makam Padiahd. Metropoller de ayn tarzda seiliyorlard. Patriklik Osmanl hazinesine zel demelerde bulunuyordu. 1465 1466 yllarndan balayarak yeni Padiahn tahta veya yeni patrik makama kt zaman patrikliin Saraya hediye yollamas adet edinildi. Bu peketi. 1474den itibaren ise patriklik yllk bir vergi, hara demeye balad. Ancak bu demeler gittike arlat. Bu arlama haraa mahsus deildi, hazine kendini dengelemek iin girdilerini arttryor, bu arada vergileri de arttryordu. Osmanl hazinesi vergi toplamada zorlukla karlatka organlarnn daha fazla yardmn istiyordu. Bu meyanda Patriklik de kendi brokrasisini gelitirmek zorunda kald. Bu ise stanbul Patrikliinin Ortodoks halk zerindeki egemenliini salamlatrd.

22

Osmanl mparatorluu Patriklie adli yetkiler tanmt. Ruhbana ilikin ilerde tam yetkiliydi. Ruhban dnda ise yetkisi zel hukuk ile (evlilik, veraset, miras) snrlyd. Patrikane kararlarn bir Roma hukuku olan Konstantinos Harmenopulosun Hexabiblosuna gre veriyordu. Hereye ramen bu tarihlerde Ortodoks dinsel kadrolarnn Yunanllar ynetmesi daha sz konusu deildi. Ohrid Bapiskoposluu, eski Bulgar kilisesinin bir artyd. O da olduka zerkdi ve Patrikanenin ynetimi dnda kalyordu. Sonra Sokullu Mehmet Paa Pe Srp Patrikliini kurdurmutu (1557). Btn bunlar stanbul Patrikliinin Ortodokslarn tm zerinde egemenlik kurmasn nlyordu.

stanbul Partikanesi

23

Franszlarla Kapitlasyon, 1536

Diego-de-Almagro'nun idam

1535 ve 1536 yllarnda Pizarronun arkadalarndan Diego Almagro, ilinin kuzeyini spanyollar adna ele geirdi. Queseda ve Balalcazar Kolombiyay igal ettiler. Bu srada Osmanl topraklarnda ise 1536 yl Tahrir defterlerine gre Adanada 8.690 Mslman, 501 Ermeni vard. Ayasda 4.074 Mslman, 230 Ermeni; Karaisaluda 2.785 Mslman, 716 Ermeni; Sisde 19.618 Mslman, 1075 Ermeni; Tarsusta 26.875 Mslman,135 Ermeni; Ayntabda 18.126 Mslman, 236 Ermeni; Birecikte 13.708 Mslman, 925 Ermeni; Diyarbakrda eyalet olarak 413.602 Mslman, 157.343 Mslman olmayan nfus yayordu.

24

Kzl Ba Trkler aracl ile Trk ve ran halk kltr birbiri ile kaynamt. Krolu destan nce rana sonra da Hazar tesine geerek, oralardaki Trklerin de destan olmutu. Ayn ekilde Dede Korkut destan yaylmt. ran halk hikayeleri Anadolu hikayelerine dnmt. 1536 yllarna gelindiinde, Osmanl donanmasnn gittike kuvvetlenmesi Venediklileri ar rahatsz etmeye balad. Bylece uzun zamandr devam eden dostluk ilikilerinin de sonu gelmiti. Karada ve denizde Habsburg ile savaan Osmanlnn mttefiki Fransa idi. 1536 ylnda Fransa ile ticaret anlamas imzaland. Bu bir kapitlasyon anlamasyd. Bylece asrlardr devam eden talyanlarn ve tabii Venedikin Dou Bat ticareti imtiyaz byk bir yara alm oluyordu. Aslnda kapitlasyon Venedike kar deildi. Osmanllar Venedikin Osmanl Fransz ittifakna katlmasn da istiyorlard. Ama kendi durumunun gittike zayflayacan kestiren Venedik yava yava Osmanllara kar cephe almaya balad. Fransa krallk ailesi Capet hanedannn Osmanllardan ald ayrcalklar uzun bir sre Avrupadaki tm glerin azn sulandrmtr. 1536 ylnda zulm gren John Calvin Fransadan kat ve the Institutes of the Christian Religion adl eserini yaynlad. Calvinin Fransz olmas zellikle asiller arasnda Kalvinizmin (Calvinizm) yaylmasn tevik ediyordu. 15 Mart 1536 yl akam, Osmanl Saraynda, Kanuni Sultan Sleyman, her zamanki gibi Sadrazam brahim Paa (maktul) ile akam yemei yedi. Ertesi sabah Paann cesedi sarayn nnde boulmu olarak bulundu. Maktuln yerine Ayas Mehmet Paa (1536 1539) Veziriazam oldu. Gney Amerika yerlileri nka rejiminden spanyol rejimine geerken hibir ey kazanmadklarnn farkndaydlar. nka despot olsa da adil olmaya alyordu. Herkesin yaamn olabildiince salyordu. spanyollarla gelen rejim ise zgrlk, mlkiyet hakk, rekabet bahanesi ile yaam hakkn gz ard ediyordu. Sanrz herkes nka rejiminin kaybolup gitmesine ok zld. spanyollar gelmi olmasna ramen Kiua dili yaamaya devam etti. spanyol gelince nkalara yenilmi halklar bakaldrp, isyan ettiler. Bu bakaldrlarn o srada srmekte olan taht kavgalar ile ilgili olduu sanlmaktadr. nka bir rgtl g olarak varln spanyollardan sonra da srdrebildi. Meksika ve Perudaki yerliler otorite altnda yaamaya alktlar. spanyollar, yktklar otoritelerin yerine karma bir halka dayanan kendi otoritelerini kolayca ikame ettiler. Ama Amerikann geri kalan blgelerindeki yerliler uzlamaz dmanlar olarak ortaya ktlar. Avrupann ii buralarda ok zor olacakt. 1536 ve 1537 yllarnda Manco nka Kiualar spanyollara kar ayakland. spanyol fethinden sonra baz yerliler kendi ayllularn terk edip spanyollarn yanna gelmilerdi. imdi ya spanyollara hizmet ediyor veya esnaflk yapyorlard. Bunlar Hristiyan toplumun yeleri olarak grldklerinden vergiden ve angaryadan vareste tutulmulard. zel mlkleri oluyor, serbeste ticaret yapyorlard. spanyollar ite 1536 37 isyanlarn bunlara dayanarak bastrdlar. spanyollarn canlarn yerliler kurtarmt.

25

Pargal Damat brahim Paa

Pargal Damat brahim Paa (149315 Mart 1536) Kanuni Sultan Sleyman dneminde 1523 1536 yllar arasnda sadrazamlk yapm Osmanl devlet adamyd. Pargal, Frenk, damat, makbul ve maktul lakaplaryla da anlrd. Bugn Yunanistan'daki Parga yaknlarndaki bir kyde domutu. 6 yanda stanbul'a getirildi. Kanuni'nin ehzadelii srasnda Manisa'da onun maiyetinde bulundu. Kanuni Sultan Sleyman brahim Paa'yla beraber yemek yer, yan yana konmu yataklarda beraber yatar kalkard. brahimin ok yakkl bir devirme olduu bilinmektedir. Sleyman padiah olduktan sonra, Pargal brahim onunla birlikte stanbul'a geldi ve Osmanl Devletinde eitli grevlerde bulundu. 1521'de Belgrat iin yaplan seferde grev ald. 1522'de Rodos seferine katld. 1523'te sadrazamla getirildi. brahim Paa o zamanki usullere aykr bir ekilde sadrazam yaplmt. 1524'te Kanuni'nin kz kardei Hatice Sultan ile evlendi. Msr'da asayii salamakla grevlendirildi ve kendisine Msr Beylerbeyi unvan verildi. Macaristan seferine katld ve Moha Savann kazanlmasnda nemli rol oynad. Daha sonra Anadolu'daki isyanlar bastrmakla grevlendirildi. Anadolu'da ald tedbirlerle isyanlar sona erdirdi. I. Viyana Kuatmas ile sonulanan 2. Macaristan seferine katld. Kutsal Roma Germen mparatorunu Osmanl Sadrazamna eit sayan 1533 tarihli stanbul Antlamas'nn mzakerelerini yrtt. Safevilere kar dzenlenen sefere katld. Tebriz'i aldktan sonra kendi kuvvetleri Sultann kuvvetleri ile birleti ve Badat fethedildi. brahim Paa Irak Seferi srasnda yapt baz uygulamalar sebebiyle Padiahn gvenini kaybetti veya sonradan yle olduu sylendi. Baz tarihilere gre Kanuni'nin ei Hrrem Sultan ve defterdar skender elebi brahim Paay Sultana srekli ktlyorlard. 1536 yl Martnda brahim Paann cesedi sarayn nnde boulmu olarak bulununca, yaygn inan, Hrrem Sultan'n padiah zerindeki nfuzu bakmndan kendisine rakip olarak grd iin ldrtt, hatta bizzat kendisinin ldrd eklindedir. 13 sene sadrazamlk yapan ve Farsa, Rumca, Srpa ve talyanca bilen brahim Paa pek ok eser yaptrmtr. Bugn Trk ve slam Eserleri Mzesi olarak kullanlan brahim Paa Sarayn onundur. stanbul, Mekke, Selanik, Hezergrad (Razgrad) da brahim Paa Camileri ina ettirmitir. Kavala'da cami, mescid, medrese, zaviye, hamam ve eme gibi eserler ina ve bunlara vakflar tahsis ettirmitir. brahim Paa ldrldnde Osmanl mparatorluu oturmu ve salamlam bir imparatorluktu. dare ve ordu, hzl bymeleri karlayabilecek hale gelmiti. brahim Paa ldrlmeden ksa bir sre nce Fransa ile kalc ve srekli ilikiler kurmutu. Bu ortak dman Habsburga kar nemli bir aamayd.

26

Taht iin Ba Verme, 1536

Londra kulesi

Bu yllarda Osmanllar Basra kentini de ele geirdiler. Bylece Dicle ve Frat zerinden Hint Okyanusuna inme imkan Osmanllarn eline geti. Kzldenize aldktan ksa bir sre sonra Osmanllar Dou Bat ticaretinin ikinci aya olan Basray da ellerine geirmilerdi. imdi Hint Okyanusunda Osmanllar ile Portekizliler arasnda hakimiyet iin deniz mcadelesi sert bir biimde devam edecekti. Osmanllar, geleneksel deniz ticaret yolunun ikincisini olan Basray ele geirmekle, geleneksel deniz ticaret yolunu kontrolleri altna almlard. Ancak Hazar denizinin kuzeyinden ve gneyinden geen iki yine geleneksel ticaret yolunu denetim altna alamyorlard. nat ve yenilmez Safeviler, gney yolunu Osmanllara brakmyordu. Hazar denizinin kuzeyinden geen kara yolunu denetim altna almaya ise Osmanlnn gc yetmiyordu. Osmanllarn doal mttefiki zbeklerdi. Osmanllar, Ruslar ve ranllar arkadan vursunlar diye zbeklere ateli silah kullanmasn retecek bir yenieri birliini zbekistana yolladlar. Ancak i bir birlikle halledilecek kadar ufak deildi.

27

Bu yl zbekler Kalyan Camii karsna ayna teknii gibi simetrik Mir Arap Medresesini ina ettiler (1536). Bu medrese Dou Mslman dnyasnn en nemli merkezlerinden biri oldu. ngilterede VIII. Henry ile Anne Boleyn mcadelesi devam ediyordu. Nisan aynn sonlarna doru Mark Smeaton adl bir mzisyen, Henry Norris ve Sir Francis Weston tutukland. Hepsi kralienin a olmakla suland, ancak ikence ile itirafta bulunan Smeaton hari hepsi inkar etti. Kraln zel odalarndaki hizmetkarlarndan biri olan William Brereton da suland. Son olarak George Boleyn zina ve ensest sularyla tutukland. Anne Boleyn ise 2 Mays 1536 tarihinde tutuklanp Londra Kulesi'ne gtrld. Hakkndaki sulamalar ensest, zina ve vatan hainliiydi. Aleyhteki deliller yeterli olmasa da lm cezasna hkmedildi ve 17 Mays 1536 tarihinde Anne dnda tm sulananlarn infaz gerekleti. 19 Mays'ta da Anne Boleyn, alldk biimde baltayla deil, klla kafas kesilerek idam edildi. VIII. Henryden boanmay kabul etseydi, lmeyecekti. Anne, Aragonlu Catharineden 5 ay sonra lmt.

28

Calvin

Calvin

Jean Calvin (1509 1564) Noyon (Picardie) piskoposluunda grevli bir ailede dnyaya geldi. Paris niversitesinde ilahiyat renimi yapt. Daha sonra Orleans ve Bourgeste hukuk renimi grd. Yunanca, Latince ve branice reniyordu. 1530 ylndan nce Calvinin Reform ile ilgilendiini gsteren bir belirti yoktu. Kendisi de kendindeki deiimin birden ve ok hzl olduunu syler. 1534 ylnda Fransada Protestanlara kar zulm uygulanmaya balaynca hayatlarn kurtarmaya alan bir sr insan Fransay terk ediyordu. Bu kaanlar iinde Calvin de vard. nce Strasbourg, sonra Basele gitti. 1536 ylnda Baselde Hristiyan Dini Esaslar adl eserini yaynlad. O srada 26 yandayd. Kitap Fransa kral I. Franoisya hitap ediyordu. Krala Protestanlara yaplan zulmn son verilmesi isteniyordu. Calvinin grleri, bu kitapta, teferruatl olarak anlatlmt. Calvinin yazdklar Lutherin yazdklarndan ok daha mantklyd. Aklc bir dnceye sahipti, hmanist akma balyd. Dncesinde Saint Augustinus nemli bir yer tutuyordu. Lutherde de Augustinus nemli bir yere sahipti. Calvinde Tanr mutlak ve tekelciydi. nanan kii kurtulacaksa bu ancak Tanrnn balamas ile mmknd. sa, ektii aclarla btn insanln kurtuluunu salamt. Tanr isterse gnahkarlar cehennem azabndan kurtarabilirdi.

29

Calvinde Tanrnn sevgili kulunun mutlak kaderi dogmas vard. Calvinde karar Tanrdayd. Kiisel abalar ve kilise Tanrsal hkm deitiremezdi. Bizim bilmediimiz ve bilemeyeceimiz nedenlerle kimileri cennete, kimileri cehenneme gidecekti. Bylece Calvinde iman iyice bireysellemi oluyordu. Lutherin Tanrs acma ve balamayd. Calvinin ki ise acmay bile ie kartrmayan yce bir yargt. Luther insann nasl kurtulabileceinin zerinde dnyordu. Calvin ise insann neden kurtarlmas gerektiini bilmek istiyordu. Calvinde insanlar korkuyorlard. Onlar kurtaracak bir ey varsa bu da sann tm insanl kurtarmak iin katland zveriydi. Calvin retisinden, Tanrnn sevgili kullarnn gnahkarlar iinde iyice aznlkta kaldklar gr kartlabilinirdi. Tanr cennetliklerle cehennemlikleri ezelden beri semiti. Bunda cennetliklerin kendi liyakatlerinin hibir deeri yoktu. nsanlarn fiilleri, Tanrnn bu kararn hibir ekilde deitiremezdi. Bu retiden sonra buna inanan Hristiyann hibir ahlak kuralna aldrmaz olmas gerekirdi. Ancak Calvinciler bunun tam tersi bir dnceye sahip oldular. Enteresan olan bu retinin insanlar karamsarla gtrmemi olmasdr. Bunun yerine g sahibi olmak istei ile dolu bir akma yol at. Dnyada elde edilen her ey, Tanrnn sekin kullar olmann bir iareti olmalyd. Calvinden sonra gelenler dnyada grev retisini formllendirdiler. nsann dnyada yapt giriimlerde baarl olmas ile br dnyada kendini bekleyeni kefedebilirdi. Buradan u kt: Maddi rahatlk sekinlerden olmann, yoksulluk lanete uramln iaretleriydiler. Calvinin retisi ile kii bu dnyadan kopmuyordu. Tersine, br dnya iin bu dnyaya aslyor, bu dnyada baary aryordu. Artk dnyadaki giriimler bir dini grevdiler. Bu dnce ykselmekte olan burjuvalarn iine ok gelmiti. Tam da burjuvazinin istediiydi. Calvinizm, kapitalist birikim iin her trl alaklk ve namussuzluu ho gryordu. Yoksullar horlamak ve onlara kar zalim olmak da kutsallayordu. Calvin dinsel olarak bireycilii, Lutherden daha ileri gtrmt. Ona gre her iman eden, btn gc ile kiisel mutlulua varmaya almalyd. Kilise Tanrnn sekin kullarnn kilisesiydi. Bu kilisede ruhban yoktu. Kilise mensuplar, dini konularda kendilerine nclk edecek kiiyi kendileri seiyorlard. Bu gr as iinde doal olarak en iyiler, en zenginler oluyordu. Calvinist topluluk papaz, ihtiyar heyetini (presbyterien), mezleri (diyakos) seiyordu. Ynetim ihtiyar heyetinin elindeydi. Merkezi rgt 12 yal ile 5 papazdan oluuyor ve yrtme gibi davranyordu. Bu devlet bir din devletiydi ve devlet dinin hizmetindeydi. Bu srada, Amerika ktasnda yerli nfus hzla yok olurken, Papa ie mdahale etmek zorunda kald. Papa III. Paul, 1537 tarihinde, yerlilerin edebi yaama layk bir ruh tayan gerek insanlar olduklarn ilan etti. Bundan sonra yerlilere gerek insanlar olarak muamele edilecekti. Lutherin grleri lmnden sonra Almanya ile snrl kald. Oysa Calvinin grleri daha da gelitirildi. rencileri ikinci bir reform dalgas yaratacaklard.

30

Venedik Osmanl Bozumas, 1537

Venedik'in Piri Reis Haritas 1

Gucerat prensi Bahadrn elinden Portekizliler bir kalesini almlard. Bahadr stanbula bir eli yollayarak yardm istedi. Bahadr ah, Hmayun ah (Babrl) ile Portekizler arasnda kalmt. lkesi gibi kendi de emniyette deildi. Servetinin byk bir ksmn saklanmak iin Mekkeye yollamt. Bu servet 300 kasa tutuyordu. Bahadr ah ubat 1537 ylnda, 11 yllk bir saltanattan sonra ldrld. 1537 Mays aynda 160 kadrgalk Osmanl donanmas Ltfi Paa komutasnda Akdenize ald. Maktul (Pargal) brahim Paa Venedik ile dostluk siyasetine taraftard. Onun zamannda Venedike kar bir sefer yaplmamt. brahim Paadan sonra Venedik meselesi Divan Hmayunu birinci derecede megul etti. Fransz ve Osmanl donamalar Adriyatik denizinde buluacakt. nce Korfu adasna karma yaplacak, oradan Gney talyay istilaya gidilecekti. Venedik, Sultan Sleymann Roma, Roma szleri ile alkalanyordu. Osmanl Padiahnn talyay ele geirmek istediinden kimse phe duymuyordu. Bu harekat srasnda Barbaros da Apuliaya saldrd. Franszlar ise Kuzey talyada Savoieyi igal ettiler. Aralar gittike souyan Osmanl ve Venedik ksa srede birbirleri ile sava noktasna geldiler. Mays 1537 ylnda Sultan Sleyman Pulya seferi veya Korfu seferi denen sefere kt. Arnavutluk ve Yunanistan kylarndaki Venedik kalelerinin zerine yrd.

31

Barbaros Hayretin Paa da gney Egedeki Venedik kalelerini tek tek zapt etti, Girite akn yapt. Fransz donanmas da Egedeydi ve donamann lojistiini Osmanllar salyordu. Bu yl Matrak Nasuh silahorlukla ilgili bir kitap yazd. Matrak Nasuhun matematik kitab yazdn daha nce anlatmtk. Osmanllarn bu dneminde daha baka matematik kitab yazanlarda vardr. Saylar da hi az deildir. 1537 Kasm aynda, Barbaros Deniz Seferinden stanbula dnd. Yannda 20 bin esir ve pek ok kymetli maden ve mcevher getirmiti. Ganimeti ve gzel kzlarn bir ksmn Hazine ald. Esir says o kadar fazlayd ki pazarda gzel kzlarn fiyatlar bile ok dmt. O kadar gzel olmayan kzlar nerede ise bedava datlyordu. Bu srada Ayas Mehmet Paa hala veziriazamd. kinci vezir Mustafa Paa lm, yerine Damat Ltfi Paa 2. vezir olmutu. Boalan yere Rumeli beylerbeyi Mehmet Paa getirildi. Hsrev Paa Rumeli beylerbeyi, Rstem Paa Anadolu beylerbeyi, Rkneddin Bali Paada Diyarbakr beylerbeyi oldular. Bu tayin silsilesi normal bir prosedr aksettiriyordu. VIII. Henry nc defa evlendi. Wiltshire valyesinin kz Jane Seymour ile nikah kyld. Jane 1537 tarihinde bir erkek ocuk dourdu. Bu ocuk VI. Edward adyla 1547 ylnda, Henrynin lmnn peinden tahta kacakt. Jane doumdan sonra bir ka gn iinde iltihaplanma nedeniyle ld. Gcerat prensi Bahadr ahn lm haberi stanbula gelince Divan nce bunu tahkik etti. Bahadr Hann yerine geen III. Mahmut ah, Bahadr ahn ldrlmesi olayna kart iin Osmanl divan tarafndan tutulmuyordu. Osmanl Divan Bahadr ahn hazinesine el koyma karar verdi. Hazine Mekkeden skenderiyeye getirildi. Orada stanbula gtrlmek zere Salih Reisin filosu tarafndan teslim alnd. Bahadr ahn paha biilmez hazinesi stanbula gidiyordu. Hazineyi getirmeye mehur Reislerden Salih Reis memur edilmiti. Salih Reis ve Turgut Reisin her ikisi de tm Avrupada ok mehurdular. Avrupa sava gemileri Akdenizde onlar bulup, yakalamaya alyordu. Her ikisi de, Cenevizlere esir dmler ve 3 yl esaretten sonra Barbaros tarafndan kurtarlmlard. Bu Reisler kurtarlmadan nce eitli kurtarmalk para tekliflerine ramen, Cenevizlilerce serbest braklmamlard. Barbaros Hayreddin bir frsat yakalayp, Cenova krfezine girmi, gemilerin toplarn kente dorultmutu. Reisleri teslim etmezseniz, Cenovada ta stnde ta brakmam demiti. Cenova kenti, Salih ve Turgut Reisleri serbest brakp, Barbarosa teslim etmiti. Salih Reis imdi Hindistan hazinesini stanbula getirmeye alyordu. Avrupa bunu haber almt. Andrea Doria ynetiminde byk bir filo Salih Reisi bulmaya ve yolunu kesmeye urayordu.

32

Basra Osmanllarn, 1538

Suriler

1537 kn stanbulda geiren Barbaros Hayreddin 1538 Haziran banda sefere kt. Andrea Doria iin Salih Reisi yakalama ans bitmiti. 1538 ylnda Lima konsili topland. Amerikan yerlileri iin u karar verdi: Yerliler tam birer insand. Ancak, ocuk seviyesinde kalmlard. Bu nedenle ocuklara yapld gibi, onlarn zerinde de srekli bir himaye kurulmalyd. Cizvitler bu karardan hareketle, Paraguayda yerlileri hem Hristiyanlatrdlar ve hayata hazrlamak iin ataerkil ve eitliki bir uygulamaya giritiler.

33

1538 ylnda Hmayun, Babur imparatorluunu, ir ah Sura teslim ederek, kendisi Safevilere snd. Bir Afganl olan ir ah Sur, zel yetenekleri olan bir hilekard. Bylece 15 yl iin, taht Surilerde kald. Hmayun'un elinde Afganistan, Sind, Kuzey Pencab, Kemir ve Belucistan kalmt. Bu yl Basra emiri kentin anahtarlarn Osmanl Padiahna yollayarak, Osmanlya olan tabiliini belirtti. Bundan sonra Osmanllar Basra, Badat, Halep ticaret yolunu canlandrmaya ve asayiini temine altlar. Badat kalesine 2 bin kiilik bir yenieri garnizonu yerletirildi. Bodan voyvodosu o sra Osmanllar ile dost olan Polonyaya kar bir tutum taknm ve Avusturya ile ilikiler iine girmiti. Kanuni Bodan zerine yrd. Hibir direnile karlamadan Bodana yeni bir voyvoda atad ve Krm ile Bodan arasndaki topraklar mparatorlua katt. 1538 ylnda Yeni Dnyada ilk niversite ald. Bu Universidad Santo Toms de Aquino niversitesiydi. Bu yl inde ktlk ve salgn hastalklar nedeniyle byk lmler meydana geldi. Hkmetin 1527 ylnda ald tahl stoku tutmama karar bu faciada nemli rol almt.

Hmayun 'un Trbesi

34

Gucerat Seferi

Osmanl filosu Hindistan'da

Talebin gelmesinden sonraki bir yl iinde, Msr valisi ve Gney denizleri komutan Hadm Sleyman Paa, Hindistann Bat sahilindeki Gucerat devletini Portekizlere kar korumak zere, 76 paradan oluan bir donanma ile hareket etti. Yola ktktan sonra Bahadr ahn lm haberi geldi. Yeni ah, Osmanllara kar iyiniyet beslemiyordu. Ancak Guceratn banda kim olursa olsun, Portekizlere kar Hint okyanusu mdafaa edilecekti. Hadm Sleyman Paa, Hint Okyanusuna almadan nce, ok stratejik bir mevkide olan Aden ve Yemeni ele geirmeye alt.

35

Adene giden Sleyman Paa, Tahiri slalesinden Emir III. Amiri gemisine davet etti. Ancak onu gemiye gelince yakalayp, ast. Bu drst olmayan hareket tarz Osmanl Divan Hmayununda eletirilmi ve daha sonraki olaylarda yerel yneticilerin Paaya olan gvenlerini yok etmitir. Sleyman Paa, Adene sancak beyi tayin ettikten sonra, yola karak donanmas ile Hindistana Gucerat kylarna vard. Sleyman Paa Diuyu ele geirmek istiyordu. Diu adasna doru 7 bini yenieri olan 20 bin kii, 78 gemiyle yola klmt. Kyya kartma yapld, kent bombaland ve peinden yamaland. Sleyman Paa Hindistan kylarnda baz blgeleri Osmanl mparatorluuna katmak istediini saklamyordu. Bu fikir Hindistandaki devletleri dehete drd. Ayrca Adende uygulad yntem de Hindistan yneticilerini korkutmutu. Bylece yerel destek Osmanllara deil, Portekizlere verildi. Sonuta lojistik destekten de yoksun kalan Osmanl ordusu, Diu kuatmasnda baarl olamad. Batan iyi hazrlanm olan bu sefer baarszlkla bitmiti. Bundan sonra da buraya bir daha sefer yaplmad. Portekizliler mucizevi bir ekilde kurtulmulard. Hadm Sleyman Paa, Guceratta ki Diu Portekiz ssn alamam ama Aden ve Yemen iin Osmanl hakimiyet savalarn balatmt. Sleyman Paa Hindistandan geri dnmeden, Gucerat kendisini Portekizlere kar mdafaa edebilsin diye, Gucerata ar toplar brakt. Sleyman Paann Hindistan seferi 1 yl srmt. Dnte Sleyman Paa geni eletirilere uram ancak genelde baarl bulunmutur. Paa daha sonra Kahireye tekrar yollanmad ve kubbe veziri olarak stanbulda kald. Sleyman Paann Hindistan seferine zdemir Paa da sancak Beyi olarak katlmt. Kahireye dnlerinde, Sleyman Paa tarafndan Habeistana bir keif gezisine yolland. zdemir Bey Memluk kkenliydi. Babas bir Memluk subayyd. Osmanllar Kahireyi aldktan sonra, zdemir Paa yzba rtbesi ile Osmanl ordusuna intisap etmiti. zdemir Paann bu Habeistan seferi ok verimli oldu. Divan Sudan ve Habeistana seferlerin devamna karar verdi.

36

Preveze Deniz Sava, 1538

Preveze Deniz Sava

Osmanl Fransz ittifak sonucu iler spanya iin kt gitmeye balamt. Buna son vermek ancak denizlerde Osmanl hakimiyetini ykmakla salanabilinirdi. 1538 ylnda Habsburg ve Osmanl donanmalar Yunan denizinde, Prevezede kar karya geldi. Osmanl donanmasnda 122 ektiri, 166 uzun menzilli top vard. Andrea Dorya komutasndaki mttefik donanmasnda ise 162 kadrga, 140 ektiri ve 2500 top bulunuyordu. Prevezede byk bir deniz sava yapld (Preveze Deniz Sava). Venedik donamas da bu savata vard ve spanyollarn yanndayd. Yaklak 120 bin kii deniz zerinde ilk defa kar karya geliyordu. Bu sava yeri eskinin mehur Actium deniz savann yapld yerdi. Herkes Barbarostan kendinden kat kat fazla donanmaya kar bir mdafaa sava yapmasn bekliyordu. Barbaros saldrd. Merkezde Barbaros Hayreddin, sada Salih Reis, solda Seyit Ali Reis vard. Takviye kuvvetlerine Turgut Reis kumanda ediyordu. Osmanl gemileri Avrupallarnkinden daha hafif, daha abuk ve daha manevra kabiliyeti fazlayd. Osmanl donanmas iinde ok hzl bir haberleme vard. Emirler annda iletilip, hemen uygulanyordu. Osmanl toplar daha uzun menzilli ve daha dzgn atlyd. Barbaros, Osmanl donanmasnn stnlklerini kullanarak, Andrea Doriann donamasn nce paralara bld ve sonra paralar yok etti. Kazanan Osmanl donanmasyd (27 Eyll 1538). Osmanl kylar gvenlik altna alnmt. Prevezeden sonra iyice ypranan ve kaleler kaybeden Venedik, kayplarnn artmamas iin Osmanl devleti ile bar yapt (Ekim 1540). Bar koullarnda Venedikliler Mora ve Dalmaya kylarndaki kaleleri Osmanllara terk ediyor ve 300 bin altn tazminat dyorlard.

37

Altn Japonyaya, Gm ine, 1539

Japon Muromai samuraylar

in kaplarn kapattktan sonra in ticareti glemi olmasna ramen hala bir ekilde sryordu. Japon in ticareti de ok zorlanarak devam etmeye alyordu. Japon senyrler (daimiolar), in ipeini ve in altnn istiyorlard. Japonya bir gm lkesiydi ve in altn Japonyada ok tutuluyordu. Altn olan in de Japon gmne ihtiya duyuyordu. Ama in iin ak deniz ticareti, toplam deniz ticareti iinde hi de nemli bir konumda deildi. Olsa da olurdu, olmasa da olurdu. Bununla birlikte in saray Malezya baharatna ve dier lks maddelere dknd. Bu durumda ticaret, eliler kanal ile izinli ticaretle ve kaaklk yolu ile srd. in vassallar her yl Pekine ballklarn belirtmek ve vergi vermek iin eli yolluyorlard. Bu elilerin ine girmesine in resmen izin vermiti. Gelen elilere in hkmeti de ticari izin belgeleri veriyordu. in vassallar bu ticari izin belgelerini kendi tccarlarna datyorlard. Yabanc tccarlar ancak bu belgeler ile ine girebiliyorlard. Bu izin belgeleri ile gelen tccarlar gemilerini nehir azlarnda ve kyya yakn adalarda demirliyorlard. Mallarn da depolara indiriyorlard. Yabanc tccarlarn liman kentleri dahil, kentlere girileri yasakt. Kentlerin d mahallelerine kadar sokulabilirlerdi. Fiyatlar in tacir birlikleri tespit ediyordu. Yabanclar kendi rf, adet ve kanunlarnca kendi kendilerini ynetiyorlard. Baz inli tccarlarda d lkelere gitme iznine sahip oluyorlard. Ama bu ok ender olan bir durumdu. in duvarn kaaklar da ykyorlard. Bunlar in gemi patronlar, Uo-Ko

38

korsanlar, Riu-Kiu denizcileri ve Portekiz Gorlaryd. Gorlar, XV. Yzylda, Gney Dou Asya ticaretindeki en nemli aracydlar. Ancak, iinde bulunduumuz yzylda Gorlarn nemi azalmaya balamt.

Japon gemileri ve liman

Bu arada Osmanl mparatorluunda devlet kylnn ikametgah veya alma yeri deiikliklerine kar tmar sahiplerini korumaya alt. 1539 tarihli Bosna-Hersek kararnamesi kendi kynden baka bir ky ekip bimeye giden kylnn iki r demesini art kouyordu. Biri ekip bitii toprak sahibi, dieri esas tmar sahibi iindi. Bu tmar sahibine gvence olurken, kyl haklarna getirilen bir snrlamayd. 1539 ylnda Mderris iviolu (ivizade) eyhl-slam oldu. iviolu, Muhiddin Arabi ve Mevlana aleyhinde bulunuyor ve hatta onlar kafir olmakla suluyordu. 1539 ylnda Sih dininin kurucusu Baba Nanak ld. Guru Angad Dev Sihlerin ikinci gurusu oldu. 1539 ylnda Osmanl sadrazamlna Damat Ltf Paa getirildi (1539 1541). 1539 ylnda Kutsal Roma Germen mparatoru V. Karl ile Fransa Kral I. Franois arasnda, ngilizlerle i birlii yapmama konusunda Toledo anlamas yapld.

39

Her ey sallanyor, 1539

Whitehall eski saray

ngiltere kral VIII. Henry iinden Katoliklie hep bal kalmt. 1539 ylnda Alt Madde Kanununu kard. Bu kanunla, papalk otoritesi hari, btn Katolik inanlar vard. Kral hem Katoliklerce ve hem de Protestanlarca sulanyordu. Ama Henry hogrszd. Sapkn diye suladklar atete yakld, durdu. VIII. Henry, 1536 ile 1539 yllar arasnda manastr mlklerini sata karttrmt. Bu ngiliz ekonomisine ciddi bir hamle kazandrd. Bylece oluan sermaye akm, ngilterede iktisadi bir devrimin yolunu at. ngilterede ilk halk hareketi, 1536 ylnda kuzey ngilterede patlak verdi. Proletarya oalyordu. Toprak sahipleri ekili topraklar yn sanayi iin besledikleri koyunlar otlatabilmek iin meralar haline getirmeye balamlard. Arazilerin etrafna it ekiyor ve iftileri (keseneki ve kirac) bu topraklardan kovuyorlard. Bunlar da kentlere gidip, proletaryaya katlyorlard. Manastrlarn kapatlmasnn veya kilise topraklarnn kilisenin elinden alnmasnn sonular bu topraklara baml yaayan pek ok ifti iin ok ar oldu. Mlkler el deitirirken, kesenekiler haklarn yitirip, yoksullua dyorlard. Manastrlarn ekili topraklarn te birine sahip olduu dnlnce, kylleri arpan felaketin hacmi anlalabilinir. Felaketler st ste binmiti. Btn bu olup bitenler, a halkta, mallara iddet yoluyla el koyma gibi bir eilime yol amt. 1536 halk hareketi, soylularca ynetilmiti. Talepleri de gerici taleplerdi. Ancak kkeninde yukardaki aresizlik vard. VIII. Henry bu bakaldry kanla bastrd.

40

Calvin Genevrede, 1540

Richmond Saray

Bu srada Cromwell ngiltere ile Galleri birletirecek olan Birleim Akt zerinde alyordu. Galler kanunlar ngiliz kanunlarna eklenmeye allyordu. Yargda da birlik salanacak ve iki lke 1542 ylnda birleecekti. VIII. Henry, nc kars Janenin lmnden sonra, Protestan olan Clevesli Anne ile evlendi (1540). Bu evlilik nedense yrmedi, ksa sre sonra ift karlkl anlaarak boand. Bu boanmann peinden Anne, Richmond saray, Hever atosu dahil ok byk bir servete sahip oldu. Bu baarsz evlilik konusunda VIII. Henry Cromwelli sulamay seti. Ve Cromwellin 28 Temmuz 1540ta kafas kesilerek ldrld. 1540 ylnda ngilterede zel Konseyin egemenlii altnda ngiliz hkmetinde birlik saland. Avam meclisi seimleri iin resmi adaylk uygulanyordu. Lortlar meclisinde de kraln atad piskoposlar, bapapazn yerine geiyorlard. 1540 ylnda Calvin Cenevreye davet edildi. Calvin Cenevrede resmen deil ama fiiliyatta bir teokrasi kurdu. Belediye meclisi kendisine balyd. 1540 ile 1546 yllar arasnda kenti Calvin ynetti. Protestanlar arasnda otoritesi byk ve tartlmazd. Kendisine Cenevre Papas bile dendi. Calvin din konusunda acmasz ve hogrszd. Din ve mezhep seme zgrl Protestanlarda da yoktu. Pek ok insan, sapknlk iddias ile ldrld veya kentten kovuldu. Calvin Katolik kilisesini aratmyordu. Byk bir bilgin olan Michael Servet, kan dolamn izlemiti. Anabaptistlere sempati besliyor ve birlik dogmasn reddediyordu. Michael Servet spanya Engizisyonundan

41

Cenevreye kamt. 1535 ylnda Calvin onu yakarak ldrtt. Calvinin kendi byle tutucu olmasna ramen, Calvinizm btn Bat ve zellikle Kuzey Bat Avrupaya yaylyordu. Hristiyanlara gre sa ile Tanr bir olduuna gre insanlarda bir kanuna ve bir ynetime uymak zorundaydlar. Ama Tanr adna hak ileri sren iki otorite vard. Bunlardan biri Papa idi. Dieri ise mparatordu. Papa, uyruklarn ballk yemini bozma, hkmdar tahta karma ve indirme hakkn kendinde gryordu. Ama uygulamada artk etkisi iyice zayflamt. spanya ile Portekiz, kefettikleri yeni topraklar aralarnda bltklerinde bunu Papann nl kararna balamlard. Krallar bunu reddettiler. Devletleraras ykmllklerin tek bana deiemeyeceini iddia ettiler. 1540 ylnda Fransa Kral I. Franois, Papann yetkisinin manevi olduunu ve krallar arasndaki toprak blmne karamayacan aka ifade etti. mparatorlar da kendilerinin hem Roma mparatorunun mirass olduklarn ve hem de iktidar onlara Tanrnn verdiini iddia ediyorlard. mparator maddi dnyada en yce makamd. Yarg, arac, hakemdi. Btn krallar imparatorun vassallarydlar. Yalnz imparator krallklar yaratabilirdi. Krallklar kendine balydlar. Krallklara grevlerini mparator verirdi. Sapknlarla mcadele edende oydu. Hristiyanln genel ilerinin yrtlmesinden mparatorun sorumlu olmas gerekirdi. Ancak zaman deiiyordu. Ulusalcln ortaya k ile birlikte, mparatorluk da bir nevi emperyalizm gibi alglanr olmaya doru gidiyordu. mparatorluk, bir baka ulusun bir ulusa tahakkm aracmyd? Buradan Avrupann daha nce bahsedilmi olan denge politikas kt. nceki zamanlarda krallar arasnda bir hiyerariden sz ediliyordu. imdi ise zgr uluslarn eitliine dayanan bir dnce gelimiti. Zaten bu denge politikas uzun zamandr talyan kent devletleri arasnda vard. 1495 Venedik birlii ile talyadan Avrupaya geiyordu. Avrupaya geen bu politikada, zaman iinde en fazla ngiltere uzmanlaacakt. Artk Hal seferi arlar ve organizasyonlar da gsteri ve Hever Kalesi politik manevralardan teye geemiyorlard. Papa II. Julius, Hallar iin toplanan parann bir ksmn Saint Pierrein yapmna harcamt. Yine Papa, Cem Sultan bahane ederek Osmanl Sultan II. Bayezidi yolmutu. Fransada 1540l yllarda Protestanl sapklk olarak grenlerin kar mcadelesi sertlemi ve younlamt. Yaplan zulmler sonucu, Protestanlar ibadetlerini gizli yapmaya baladlar. Bununla birlikte Huguenot says byk bir hzla artyordu.

42

Cizvitler, 1540

Cizvit (Jesuit) Anakilisesi Roma

Durmadan gerileyen Katoliklik kendini mdafaa etmeye alyordu. Bir spanyol soylusu olan gnace de Loyola (Ignatius) Cizvitler Tarikatn kurdu. Tarikatn Ana szlemesi olan sa ortakl 1540 ylnda onayland. Cizvitlere gre iman dmanlar ile savarken her yol mubaht. Ama aralar mubah klyordu. Her yere el attlar. Politikaclar, diplomatlar, eiticiler, hekimler her alana ve herkese el atyorlard. Cizvitler, dier keiler gibi dnya ilerini brakp, manastr duvarlarnn ardna ekilmiyorlard. Tersine dnyevi bir yaam sryorlard. Her kla giriyorlard. Pohpohlama, entrika, iftira, komplo, suikast, zehirleme yollarn kullanp, kiileri kendilerine balyor veya saf d ediyorlard. Tarikat, merkezi bir rgte sahipti. Banda Romada oturan bir general vard. Tarikatn politikas bakan ve st kademe yneticilerce hep beraber tayin ediliyordu. Bu politika ok gizliydi. Onu yemin ba ile bal Ignacienler uyguluyorlard. Avrupann her yerinde reform ve reformcularla mcadeleye giritiler. Katolikliin yok olmamas onlar sayesinde oldu. Loyola keilerin itikleri l anda (yoksulluk, afiflik, itaat) bir drdncy ekledi. Bu Papann hizmetinde olmakt . Bu itaatin devam iin ok etkili bir yol oldu. Cizvitler prenslerin gnahlarn karmaya baladlar. dareci snflar eitiyorlard. Yatl kolejler 43

kurdular. Kolejlerinde hmanist tarzda eitim veriyor, Latin yazarlar okutuyor ve bylece zenginlerin ocuklarn kendi okullarna ekiyorlard. renciler plan dahilinde ibadete gtrlyor ve bylece ruhbann otoritesine altrlyorlard. Bu okullarda dayak pek yoktu. Ynetim tatl sertti. herkes temiz giyiniyor, adab muaeret kurallarna uyuluyordu. Bunun sonucunda Cizvit tekilat laik iktidarlar zerinde bir nfuz edindi. Cizvitler, yeni kefedilen lkelere de aktlar. Orta ve Gney Amerika, Hindistan, Gney Dou Asya, in, Japonya Cizvitlerin gittikleri yerler oldu. Cizvitler gittikleri hey yerde ticaret veya kefetme uruna yaplan zulm ve katliamlarn zerlerini din ile rttler. Cizvitler gen beyinleri ele geirmek iin eitime ok byk bir nem verdiler. Kilise iinde ve dnda eitimi tekellerine aldlar. Kolejler kurdular. Cizvit ad yaptklar fesatlar yznden kalle ve ilkeden yoksun anlamna gelmeye balad. Her yerde dnce zgrlne, ezilenlerin eylemlerine, akl hr yapan kitaplarn okunmasna kar ktlar. 1540 ylnda Macar kral Yano Zapolya lnce, Avusturya kral Ferdinand Macar taht zerindeki iddiasn yeniledi. Zapolya, Kanuninin srar ile Lehistan Kral I. Sigismundun kz sabella ile evlenmiti. Kralie bir veliaht dourduktan 15 gn sonra Zapolya ld. ldnde 53 yandayd. Ferdinand Budini kuatt. Osmanl ise Zapolyann yeni domu olan ocuunu Macar kral olarak tanmt. Osmanl ordusu Budine yardma gitti. Osmanl ordusu Batda iken Douda olabilecek toprak kayplarndan korkuyordu. Dou Anadolu, hatrlanaca gibi, Bat ile ran arasnda uzun asrlardr bir gidip, bir geliyordu. Osmanl, halkn ran igaline kar Osmanlnn yann tutmasn ve direnmesini istiyordu. Bu nedenle Douda kyly rahatlatacak nlemler ald. Kylden resim karl angaryay tm ile kaldrd. 1540 ylnda Delhi Sultanlnda iktidar Suriler aldlar (1540 1555). Portekizliler Hindistanda yerlileri Hristiyan yapmakta pek baarl olamyorlard. Portekiz kral III. Jean, gnase de Loyoladan Cizvitler istedi. Estevao da Gama (1505 -1576) Portekiz Altn Sahilinin ve Portekiz Hindistannn (1540 1542) yneticisiydi. Vasco da Gamann ikinci oluydu. 1540 ylnda, Osmanllar vurmak iin Kzldenize giren filoya kumanda etti. Ancak Osmanllarn baskndan haberleri vard ve Portekiz giriimini boa kardlar. Estevao Massawaya geri dnerek, Etopya imparatoruna 400 fitilli tfekli adam, 130 askeri kleyi kardei Cristovao da Gama ynetiminde brakarak Hindistana dnd.

44

Macaristan Osmanl Eyaleti, 1541

Budin Kalesi

1541 ylnda ordusunun banda Budine varan Sultan Sleymann nne Avusturya ordusu yine kamad, geri ekildi. Macaristan sorunu epeydir sryordu ve kangren olmutu. Sultan Sleyman bunu zmeye artk kararlyd. Budini ve orta Macaristan dorudan Osmanl mparatorluuna balad. Doudaki Erdeli (Transilvanya) vassal bir prenslik olarak brakt. Erdel prensliine Zapolyann olu getirildi. Bu durumda Erdel bir Macar devleti olarak kalyor, ancak esas Macaristan ile tm ilgisi kesiliyordu. Budin ise bir u sancak beylerbeylii olmutu. Protokolda Budin Msrdan sonra ancak Rumelinden nce geliyordu. Merkezi Budapete idi. Rumeli beylerbeyliinin merkezi ise Sofyayd. Msr ve Budin valileri Vezir yani Mareal rtbesindeydiler. Halbuki dier eyalet valileri Beylerbeyi yani Orgeneral rtbesindeydiler. Bu srada Osmanllarda, Veziriazam Ayas Paa lm, yerine getirilen Damat Ltfi Paa azledilmiti. ktidar, uzun Msr beylerbeylii ve Hindistan seferi ile tannan Sleyman Paadayd. Yukardaki 1541 Budin seferinde Veziriazam Sleyman Paa bulunmuyordu. Veziriazam ran kolluyordu. Damat Ltfi Paa, zina ileyen bir Mslman kadn, tenasl uzvunu oydurmak gibi feci bir ikence ile ldrtmt. Byle bir ceza hukukta yoktu ve hatta o gne kadar iitilmi deildi. Ltfi Paa fkh zerine eser yazm biriydi ve bu tip bir cezay nasl verdii anlalr gibi deildir. Hanm ah Sultan bunu duyunca Kocasna kar karak, ondan hesap sormutu. Mnakaa byynce Paa karsna bir tokat att. ah Sultan, Yavuz Sultan Selimin kzyd. Ve Osmanl hanedanndan birine tokat atmak kimin haddiydi. ah Sultan Harem Aalarn artp, Ltfi Paay bir gzel dvdrp, dar attrd. Ertesi gn Kanuni Paay azletmi, ah Sultan da kocasn hemen boamtr. Ltfi Paa 58 yanda azledilmi ve Dimetokaya ekilmiti. Orada 22 yl daha yaad.

45

mparatorluk Tac Denize Atlyor, 1541, 1542

V. Karl

Bu srada Akdenizde Barbaros Hayreddin Paa Fransz donanmasna yardm ediyor, spanya ve talya sahillerini vuruyordu. Osmanlya byk bir darbe vurmak isteyen spanya Cezayire saldrd. Ama perian oldu. Barbaros Hayreddinin iki olu vard. kisinin de ad Hasand. Bunlardan yaa byk olan manevi olu, dieri karsndan doan oluydu. ki Hasan Paalar kartrmamak iin byk olanna M. Hayreddinolu Hasan, dierine sadece Hayreddinolu Hasan diyelim. M. Hayreddinolu Hasan, Barbaros Hayreddin Cezayirde deil iken ona vekaleten Cezayir Beylerbeyliini yrtyordu. V. Karl, Andrea Doria kumandasnda bir donanma ile ve 46

ordusunun bizzat banda Cezayire saldrd. Daha nce Tunusta olanlar kolayca tekrarlayacan sanyordu. Bu srada Kanuni Sultan Sleymanda 1541 seferinden stanbula dnyordu. spanyol donanmas 274 harp gemisi olmak zere 516 paradan oluuyordu. 24 bin civarnda kara askeri olmak zere 33 bin sava vard. M. Hayreddinolu Hasan Beyin kuvvetleri bu byk ordunun yannda saylamayacak kadar ufakt, yok gibiydi. Osmanllar spanyollarn saldrsna inanlmaz bir ekilde kar koydular. Ayrca M. Hayreddinolu Hasan basknlar vererek dman durmadan kltan geiriyordu. Barbaros Hayreddin de Donanma ile yola km, Cezayire geliyordu. Bu srada frtna kt. Gemiler gitse piyade ezilecekti. Karl geri ekilme karar verdi. spanyol ordusunun gemilere geri dn tam bir kargaa olmutu. Sonunda frtna ve Osmanl palas spanyol ordusunu mahvetti. V. Karl 20 bin asker kaybetmiti. spanyollarn tm arlklar toplar dahil Osmanllarn eline geti. Pek ok esir alnd. Esirler arasnda yksek sosyeteden ok sayda kadn da vard. Cezayir kentinde, artk M. Hayreddin Hasan Beyin, esirleri yerletirecei yer kalmamt. V. Karl, Malta valyelerinin kahramanl sayesinde zorla cann kurtarmt. Avrupa Cezayiri Osmanldan alamamt. 1830 ylna kadar da alamayacakt. mparator V. Karl, Cezayiri terk etmek iin gemiye binerken, bandan tacn karp denize frlatp, atmt. Bu bir anlamda mparatorun da sonuydu. Bundan sonra artk tahtnda kalmay can istemeyecekti. Calvin (Kalven) Cenevrede 1541 ylnda kendi kilisesini kurdu. Calvin btn elenceleri, kumar benzeri oyunlar, din d mzii, kadnlarn sslenmelerini yasaklad. nananlar sadece alma ve dini ibadetiyle geen elencesiz bir hayat srmeye zorluyordu. 1541 ylnda Meksikada yerli ayaklanmas oldu, ancak bastrld. Ferdinand, Macaristann Osmanllara ilhakn kabul etmemiti. 1542 ylnda tekrar Budini kuatmaya giriti. Osmanl ordusu yetiemesin diye bir sonbahar seferini tercih etmiti. Bu aslnda Brandenburg elektr II. Joachimin kumandasnda 100 bin kiilik bir orduydu. Joachim Protestand ve ilk defa bir Protestan Alman ordusuna komutanlk yapyordu. Alman ordusu Budini alamayp, geri ekildi ama Sultan Sleyman da yeni bir Macaristan seferine karar verdi. 1542 tarihinde, Hernan Cortes ile birlikte spanyollar, Orta Amerikadaki Maya devletiklerini ele geirmeye baladlar. Ancak bu hi kolay olmad. spanyol ilerlemesi ve istilas 150 yldan fazla, 1697 ylnda son Maya kenti alnana kadar srecekti. 1541 ve 1542 yllarnda, nka katili spanyol Pizarronun bir emektar olan Francisco Orellana, Amazon nehrinin kaynaklarn kefetti. Ve Amazon nehrinin denize dkld yere kadar tm akn izledi. 1541 ylnda Francisco Pizarro ldrld. Norfolk dk olan Thomas Howard, ngilterenin tekrar Papalk Katoliklii ile birleebilecei umuduyla, kuzeni Katolik Catherine Howard 5. evlilik olarak nerdi. VIII. Henry ve Catherine Howard evlendiler. Henry Catherinee dikensiz gl derdi. Catherine kendisinden 30 ya byk, itici ve obez olan Henry ile olan evlilii hibir zaman istememiti. Henrynin kiisel dostlarndan Thomas Culpeper ile ilikiye girdi. Kral aldatmakla sulanarak 1542 ylnda idam edildi. Onunla birlikte Roma Kilisesi ile birleme umutlar da ld.

47

Buda kalesinden kalnt

48

Habeistanda Osmanl Portekiz Mcadelesi, 1541, 1542

Habeistan yaylas Osmanl Portekiz mcadelesine sahne oluyordu. Habeistandaki Hristiyan devlete Portekizliler yardm edip, destekliyorlard. Yemen beylerbeyi Mehmet Paazade Mustafa Paa da Sultan Ahmet Gran destekliyordu. Sultan Ahmet Grana ok miktarda top ve ateli silah yolland. Hristiyan Habe Devletinin kral II. Davit, bu yardmlar karsnda ok zor durumda kalmt. 1541 ylnda, Hristiyan Habeistana Portekizden ateli silahlar geldi. 1541 ylnda kardeini Etopya mparatoru ile brakan Estevo da Gama Hindistana dnmt. Etopya mparatoru yannda braklan Portekiz kuvvetleri ile Ahmad ibn Ibrihim al-Ghazi yi (Sultan Ahmet Gran) yenmeyi dnyordu. Hristiyanlarn eline ateli silahlar ilk defa geiyordu. Yeni Hristiyan Habe Kral Claudius (1540 1559), Sultan Ahmet Grandan bir takm blgeleri geri ald. 1542 ylnda Osmanllar Sultana top ve ateli silahlarla donanm yaklak 900 1000 kiilik bir Osmanl birlii yolladlar. Kar tarafta da 500 600 askerden oluan Portekiz birlii vard. Aflada Mslman ve Hristiyan Habeler arasnda yaplan sava Mslmanlar kazand. Portekiz birliinin komutan Christovo da Gama esir dt ve ldrld. Bu savatan sonra Habeistann nemli bir blm Osmanl hakimiyetine girdi.

49

Hristiyan olmak bile are deil, 1542

Franciscus Xavier

Din adamlarnn ve misyonerlerin basks ile mparator V. Karl (arl, arlken, Charles) klelii yasaklayan ve yeni encomienda verilmesini durduran, mehur kanunlarn kard (Yeni Kanunlar). Bu kanunlara gre daha nce verilmi encomiendalarn miras yoluyla geii de durduruluyordu. Meksika ve Peruda isyanlar oldu. Ama smrgeler alacak kii bulamyorlard. zgr yerliler kendilerini kiralatmyor, ii olarak almyorlard. 1542 ylnda Franois Xavier Cizvit grevlisi olarak Portekiz smrgesi Goaya geldi. Onun gelii ile Hristiyanlatrma biraz derlenir gibi oldu. Onu yine Cizvit olan Valignani ve daha sonra Robert de Nobili izleyecektir.

50

Amerikan yerlilerinin hali perianlk, sefaletti. Yerlilerin ektikleri ilelere din adamlarnn kalbi bile dayanmyordu. Yerlileri Hristiyan yapacaklard, ama Hristiyanlar onlara sadece felaket getirmilerdi, getirmeye devam ediyorlard. Hristiyan din adamlar kendileri ve fatihlerle eliki halindeydiler. Amerikadaki mlk sahipleri kilise uygulamalarna kar kyor, kiliseyi yerlileri korumakla suluyorlard. Yerliler hep almalydlar, pazar, bayram tatillerini istemiyorlard. Mlk sahipleri ou yerde misyonerlerin saldrlp, kovalanmasna n ayak oluyorlard. Gerekte yerlileri koruyanlar sadece misyonerlerdi. Misyonerler doal olmayan angaryalara da kar kyorlard. svireli Theophrastus Bombastus Von Hohenhein (1493 1541) byk bir hekim ve bilgindi. Paracelsus ad ile tannan bilim adam maddenin kimyasal niteliklerini inceledi. Hayvan ve insan organizmalarndaki srelerin inorganik kimyasal srelere benzediini ileri srd. Paracelsus, hastalklar srasnda vcuda ilalarla yardm etmek gerektiini sylyordu.

Cizvit logosu

51

Roma Engizisyon Mahkemesi

Katolik Kilisesinden ayrlmalar balaynca, Roma Katolik Kilisesi'nin savunduu retiyi korumak iin, daha nce kurulmu olan lk Engizisyona (1231) ve spanya Engizisyonuna (1492) ilave olarak Roma Engizisyonu, III. Paulus tarafndan 1542'de kuruldu. Genel olarak Calvin ve Luthercilere sava at. Bu arada, cadlk ve byclkle de uzun yllar mcadele etti. Gezici mahkeme yle alyordu. Bir manastra ya da piskoposun sarayna yerleen engizisyon sorgucusu, daha sonra halk kilisede toplayp uzun bir vaaz veriyordu. Ama, yerel halkla ilikileri scaklatrmak ve onlarn gvenini kazanmakt. Engizisyon mahkemeleri, ounlukla " ihbar " messesesi zerine kurulmutu. Eer bir kii kendi gnahlarn gelip bir ay iinde itiraf ederse ve " zr dilerse Engizisyon Yargc " affedilirdi. Ancak bu sre iinde byle bir davranta bulunmazsa, ona kar dava alrd. Daval, mahkemede kendisini kimin ihbar ettiini asla renemezdi. Sorgucunun katedralde verdii vaaz, daha sonra yazl olarak kiliselerin kaplarna aslrd. Bylece hi kimse " benim, mahkemenin geldiinden haberim olmad " diyemezdi. Bu ilandan sonra, sorguculara (engizisyona) ihbarlar yamaya balard. Mahkeme bir ay boyunca bu ihbarlar okur, deerlendirir ve ihbar edilenlerin kendilerini gstermelerini beklerdi. hbarlarn tm noter tarafndan kayda geirilir ve bir temele dayanp dayanmadklar ya da sadece iftira etme olup olmadklar aratrlrd. Mahkeme tutanaklarndan, engizisyona gelen ihbarlarn yzde ellisinin mahkeme tarafndan ciddiye alnmad grlmektedir. te yandan, yanl ihbarlarla sulamada bulunan kiiler de ikenceyle cezalandrlrlard.

52

hbarn zerinden bir ay getikten ve iyice deerlendirildikten sonra, engizisyon bir n sorgulama yapard. Bu noktada ok dikkatli davranlr ve sulanan kiinin saygnln yitirmemesine zen gsterilirdi. ok nadir olarak, n sorgulamadan nce tutuklama yaplr ve bu durumda mutlaka iki tank gsterilirdi. Ancak, n sorgulamadan sonra, sulanan kii " tehlikeli " olarak tanmlanrsa, hemen tutuklanr veya piskoposluk saraynn ya da kraliyet mahkemesinin zindanna atlrd. Engizisyon kurallarna gre, tutuklularn her trl bakmndan ve harcamalarndan kilise sorumluydu. Belgeler, bu konuda olduka ilgin uygulamalara tanklk ediyor. rnein, baz mahkumlar pahal araplar sipari ediyor; hatta bazlar, geceyi eleriyle birlikte geirmeyi talep ediyorlard. Mahkeme ilemleri basitti. Sank ya piskoposluk saraynda ya da bir manastrda yarglanrd. Mahkeme bir sorgucu kurulundan, noterden ve iki hukuk uzmanndan oluurdu. Bu uzmanlardan biri kilise dndan seilebiliyordu. Mahkemelerde sulanan kiinin bir avukat yoktu. Sadece, sorgulamalarda itiraf edip etmediine tanklk etmek iin bir kraliyet temsilcisi hazr bulunuyordu. Sorgucular, mahkemede sulamalarn hem Latince hem de sulunun anadilinde yapmak zorundaydlar. Sorgucular, ounlukla sulu sralarndan ok daha yksekte bulunan bir krsde otururlard. Sorgucu konumasna, nce sulunun kimliinden, iinden, ailesinden sz ederek balar ve daha sonra sz ilenen sua getirirdi. Sorgucular psikolojik taktik konusunda ok uzmandlar. Suluyu elikiye drp, erken ve acele bir itiraf peindeydiler. Baz sorgucular bu konuda yle uzmanlamlard ki, suluyu giyiminden, bakndan ve duruundan saptayabiliyorlard. Engizisyon sorgucularnn en nllerinin banda Bernardo Gui geliyordu. eyrek yzyl boyunca kendini soruturmalara adayan bu Dominiken din adam, sorgulamalarnn byk bir ounluunu, 1324 ylna kadar Fransa'nn Toulouse kentinde srdrd. Bapiskopos ilan edildiinde, o gne kadar tam 930 kiiyi yarglam ve cezalandrmt. Suunu itiraf etmekte direnenler iin ikence uygulanmas, Engizisyon adnn bu denli tiksinti ve rperti yaratmasnn nemli bir nedenidir. lk balarda sorguya ekerken uygulanan ikence yntemine ok fazla rabet edilmemiti. kence uygulamasnn kurumlamas 14. yzyldan sonra Roma hukukunun kabul edilmesiyle gerekleti. kence, mahkeme boyunca sylediklerinde ok byk kukular ve elikiler olan sulular iin, bapiskoposun onayyla yaplrd. Tarihilerin byk bir ounluu, ikencenin acmaszln ve zalimliini dile getiriyor. Onlara gre, baz yazl kaynaklarda ikence gren kimi sulularn vcutlarnn normalden 30 santim daha uzad belirtiliyordu. Yine kurbann azna, byk hunilerle bir seferde litrelerce su, hatta kimi zaman idrar boaltlyordu. Gnahkarlarn kalalar kzgn kerpetenlerle sklyordu. 1486 ylnda Alman engizisyon sorgucular tarafndan kaleme alnan " Cadlarn Tokma " adl el kitab, engizisyon mahkemesinin uygulad baz ikence yntemlerini tm plaklyla gzler nne seriyordu. Engizisyon mahkemesi 1450 ile 1550 yllar arasnda, sadece Almanyada 100 bin kadnn yaklarak ldrlmesine sebep olmutur. Engizisyon sadece sorgulamada deil, ldrmede de ikenceli lmleri tercih ederek, kurbana lrken de ac ektiriyordu.

53

Portekizler Japonyada, 1542

Portekiz Japonya'da

1542 ylndan balayarak Portekizliler Japonyaya ayak basmtlar. Portekizliler Japonya'ya ateli silahlar ve Hristiyanl tanttlar. Ksa bir sre iinde Malakka, in ve Japonya arasnda byk bir ticaret balad. Portekizlilerin hemen peinden inliler geldiler. Hatrlanaca gibi, pek yolunu Mslmanlar kesmiti. Yani Avrupa ile Uzakdou arasnda Mslman devletler vard. Avrupallar, Hindistana, Asyaya Mslmanlar ksa devre etmek iin gitmilerdi veya gitme istei iinde bu, ok nemli bir yer tutuyordu. Ama nereye gitseler karlarna Mslmanlar kyordu. Mslmanlk Avrupallarn sandndan ok daha byk bir dindi, btn Eski Dnyay sarmt. Sahrada, Maripte, Arabistanda, Anadoluda, randa, Afganistanda, Trkistanda, Hint Okyanusunda, Hindistanda, Sonda adalarnda, Achinde, Malagada, Bantamda, inde, her yerde Mslmanlar vard. Hristiyan misyonerler in sarayna in mparatorunu Hristiyan yapmak umudu ile gitmiler ama orada Mslman astronomlarla karlamlard. slam dini her yerde vard. Bu srada paraya iyice skm olan Fransa kral, bir ferman yaynlayarak tm borlarn demeyeceini aklad. Paralarn almaya gelmi kiilerin 24 saat iinde gitmezlerse, aslacaklarn ilan etti. eyhl-slam iviolu, mesh konusunda Hanefi imamlarda yeteri kadar delil bulunmad gerekesi ile ii imamlara dayanarak bir fetva verdi. Ebussuud Efendi bu fetvay doru bulmayarak, Divana kar tavr ald. Kanuni Sultan Sleyman bu durumda ulemay toplad. Ulema iviolu fetvasnn eski mftlerin fetvalarna aykr olduu sonucuna vardlar. iviolu eyhl-slam grevinden uzaklatrld. 1542 Aralk aynda sko Kraliesi Mary daha 1 haftalk iken kralie ilan edildi.

54

Kopernik, 1543
ngiltere kral VIII. Henry son evliliini 1543 ylnda Protestan Catherine Parr ile yapt. Henry sk bir Katolikti. Catherine ile zor bir evlilii oldu. Bu srada olu Edward, Kardinal Richard Cox, John Belmain ve Sr John Cheke tarafndan koyu ve sk bir Protestan olarak yetitirildi. 1543'te Babur mparatoru Hmayun Han, Kuzey Pencap, Sind ve Belucistan' da Surilere brakmak zorunda kald. Japonlar Portekizlerden ilk ateli silah aldlar. Kopernik (1473 1543) Gk Cisimlerinin Devri zerine adl yaptn yaynlad. Polonyal byk bilgin Nicolas Kopernik (1473 1543), yeni bir dnya grn kuvvetlendiren bilim adamdr. ld yl Gk Cisimlerinin Devri stne ncelemeler adl eseri yaynland. Kopernik, Ptolameiusun dnya merkezli evren kuramn rtyordu. Katolik Kilisesinin destekledii bu gr ykan Kopernik, Gne merkezli evren kuramn oturttu. Dnya, dier gezegenler gibi biri kendi etrafnda, dieri gnein etrafnda olmak zere ifte bir hareket iindeydi. Doa bilimleri, dini yere vurmu ve bamszln kazanmt. 1543 ylnda Alman ressam Gen Hans Holbein (1497 1543) ld. O da Drer gibi insan hayran brakan bir portreciydi. Dncelerini paylat Erasmus, Kopernik (Nicolaus Copernicus) Thomas More gibi kiilerin portrelerinde manevi gc, ruh soyluluunu ortaya koymaya almtr. 1543 ylnda Sultan Sleyman tekrar Macaristan seferine kt. Habsburglar tekrar karsna kamadlar. Osmanl ordusu stolni, Belgrat ve Estergon kalelerini ald. Buralardan Osmanl aknclar Avusturyann ve Almanyann ilerine aknlar dzenlemeye giritiler. Avrupa Osmanl aknlar karsnda ok kayp veriyordu. Avusturya kral olan ve V. Karlosun (Karl, Carlos, Charles, arlken) kardei Ferdinand dayanamad, bar istemek zorunda kald.

55

Resmigeit, 1543

Atmeydannda 1582 de bir resmigeit

1543 ylnda Osmanl ordusu Edirneden ayrlrken yaplan resmigeit, Roma dnemlerindeki o parlak geit trenlerini aratmyordu. En nde su tayclar olan sakalar vard. Arkadan hazineyi tayan 2.100 katr geliyordu. 900 kiilik hassa svarileri her srada 9 svariden 100 srayd. Bunlarn arkasndan erzak ve cephaneyi tayan, 900 sra olan 5.400 deve geliyordu. 1.000 kiilik cebeci, 500 kiilik lamc ve 400 kiilik nakliye taburlar onlar takip ediyordu. Arkadan ordunun gc tmarl sipahiler geliyordu. Bunlar maiyetleri ile birlikte yryen bakanlar ve vezirler takip ediyorlard. Her birinin tucusu nlerinde yryordu. Vezirler 3 tucu, beylerbeyleri 2 tucu, sancakbeylerinin 1 tucusu vard. Daha sonra Padiahn kiisel hizmetlerini yapanlar yryordu. Bunlarn ardndan 12.000 kiiden oluan Yenieri birlikleri geiyordu. Yenierilerden sonra 7 srmal sancak, peinden 7 tu sradayd. Sonra 200 kiilik Mehter takm geliyordu. Bunlar 400 kiilik solaklar denen yeni bir hassa birlii takip ediyordu. Sonra 70 kiilik peykler hassa bl geiyordu. Ortada Sultan Sleyman, sanda 35, solunda 35 peykler vard.

56

Padiahtan sonra ordunun geri kalan, dzgn sralar ve bitmek tkenmek bilmez sralar halinde yryorlard. Osmanl fthat sadece Avrupa ve Asya deildi. Arikada da Osmanl ilerliyordu. ubat 1543 ylnda Etopya Portekiz ordusu, Sultan Ahmet Grann Osmanllar tarafndan takviye edilmi ordusunu Wayna Daga savanda yendi. Bylece Etopya-Adel sava bitmi oldu. Bu savata Ahmet Gran lmt. Amerika ktasnda yerli nfusu durmadan azalyordu. spanyollar u veya bu ekilde yerlileri imha ediyorlard. Yalnz Peruda 1543 ylnda 1 milyon yerli ld. spanyollar sadece zalim deil ayn zamanda becereksizdiler. Bu nedenle Latin Amerika bir trl geliemeyecekti.

57

Osmanl Donanmas Nicede, 1543, 1544

Osmanl Donamas Toulon'da, Matrak

Osmanllar ile ibirlii yapan Fransa zerinde zellikle Alman prenslerinin basks ciddiydi. Fransz kral I. Franois Osmanllar ile yapt ibirliini saklamaya alyordu. Trklere kar hazrlanacak bir hal ordusuna 30 bin asker ile katlacan bildiriyordu. O Osmanllar ile anlama deil atekes yapmt. yle diyordu. Franois ve arlken karlkl olarak birbirlerini Osmanllar kkrtmakla suluyorlard. arlken, Osmanly Fransa kral kkrtyor derken, Franois, ben kkrtmyorum, mparator ve kardei Osmanl topraklarn taciz ederek kkrtyor diyordu. Bu srada Barbaros Hayrettin Paa komutasndaki Osmanl donanmas da Fransz spanyol savanda Franszlara yardm ediyor ve Bat Akdenizde savayordu. 1543 ylnda Sultan Sleyman 1 milyon 200 bin altn harcayarak yaptrd 110 kadrgalk yeni bir donanmay Barbaros Hayreddin Paann emrine verdi. talya ve Papalk korku iindeydi. Papa I. Franoisdan araclk yapmasn istedi. Osmanl donanmas papalk topraklarna saldrmad. Fransa ile yaplan anlamaya gre Fransz karasularnda gerekli erzak Franszlarca karlanacakt. Flandrede mparatorluk gleri ile savaan Fransz kral, donanmadan Nice kentinin alnmasn istedi. 1543 ylnda Osmanl kadrgalar Nice nnde demirledi. Nice Savoie 58

dkne ait olup, mparatorun himayesindeydi. Nice topa tutuldu. Doria donanmas ile Nice yardmna geldi ise de Osmanl donanmas karsnda bir ey yapamayp, geri ekildi. Osmanl donanmas k Toulonda geirdi. Hristiyanlar bu durumdan korku ve infial duyuyorlard. Toulonda 30 bin kiiye varan Osmanl donanma mevcudunun beslenmesi sorun oldu. Kentte srtmeler, problemler kt. Hayreddin Paa yerel tccarlardan bor almak zorunda kald. Nice alnamamt. Ama Osmanl donanmas sayesinde Gney Fransa bir saldrdan korunmu oldu. Osmanllar asndan Franszlarla ibirlii, Hristiyan cephenin blnmesi ve Osmanl kart yeni bir hal ittifaknn oluamamas demekti. Bu sefer srasnda Genovada tutsak edilmi olan Turgut Reis de kurtarld. stanbulda II. Bayezid Camini, XVI. Yzylda, Mimar Sinann eserleri izlemiti. Osmanl mimarisi ise Mimar Sinann yaptlar ile doruuna varm oluyordu. Mimar Sinan 54 yanda, 1544 ylnda, kendisinin raklk yaptm diye adlandrd ehzade Caminin yapmna balad. Yapm 4 yl srd. Drt tarafndan simetrik desteklenen orta kubbe 38 metre yksekliinde ve 14 metre apndadr.

ehzade Camii

1544 ylnda Osmanl mparatorluunda Veziriazam Sleyman Paa emekliye ayrlarak, yerine Kanuni Sultan Sleymann tek kz olan Mihri Mah Sultann kocas Damat Rstem Paa getirildi.

59

Bat Avrupada savalar, 1544

Ceresol Sava

Avrupada talya savalar devam ediyordu. Nisan 1544de, Fransz kuvvetleri imdi talya snrlar iinde olan Turin yaknlarnda, Ceresol savanda Roma Germen mparatorluk ordusunu yendiler. Ancak V. Karl Fransann dousunu 1 ay sonra igal etti. Haziran da ise St. Dizieri kuatt. Bu srada ngiliz kuvvetleri de VIII. Henry ynetiminde Boulogne kentini kuatp, ellerine geirmilerdi. Fransa ile sve Kral I. Gustav aralarnda ittifak oluturdular. Fransz ngiliz sava srerken, V. Karl ile I. Franois Crpy barn yaptlar. 1544 ylnda Portekizliler Taiwan adasna ktlar ve oraya Formosa (Harika Ada) dediler.

60

Amerikan Gm Madenleri, 1545

Ebusuud Efendi

1545 ylnda Osmanl eyhl-slam Ebusuud Efendiydi. Ebusuud Efendi Kuran yorumcusu olarak tannmt. stad Kemal Paazade idi, o da onun yolundan gitti. Daha nce deinildii gibi Kemal Paazade ve Ebusuud sayesinde eyhlislam Ali Cemali ile balayan ulemann nde gelmesi konusu kesinlemitir. O zaman kadar sadece Sultann iradesine dayanlarak karlan kanunlar ve rfi hkm ve messeseler eriata uydurulmaya balanmtr. Bylece devlet ynetimi de erilemeye balamtr. 1545 ylnda Bolivyadaki Potosi ve Meksikada Zakatekas gm madenleri bulundu. imdi Andlar lkesi, Karaibler Denizinden Magellan Boazna kadar, spanyollarn mlk olmutu. Buralar altn ve gm kaynyordu. Peruda binlerce yerli angarya altndayd. Bunlar ele geen madenler de zorla altrldlar. spanya yerli halk yle insafsz smrd ki 30 yl iinde yerli nfus yarya dt. Mimarileri, sanat eserleri yok edildi. Halk zorla Katolik yapld. Yerli halka yaplanlar yle bir insafszlkt ki bunun anlatlmasn bile mmkn deildir. Bu sralarda Amerika ktasndaki spanyollarn (Kastilyallar) says 17 18 bin kiiydi. Bunun 3 bini serseriydi. Bu yllardan balayarak Avrupada fiyatlar artan bir hzla ykselmeye baladlar. Peru ve Meksikadan akllara durgunluk verecek bir kymetli maden ak vard. Fiyat artlarnn nemli bir nedeni kymetli maden fiyatndaki yani alm gcndeki dt. Kleler ve esir gibi altrlan yerliler nedeniyle, madenlerden maden karma maliyeti iyice dmt. Ucuz ve bol altn ve gm, dengeleri alt st etmiti.

61

Bat Avrupada reform (Dinde Reform) byk bir baar kazanmt. Roma, ngiltereyi, skoyay, skandinav lkelerinin bir blmn, Almanyay, Hollanday kaybetmiti. Reform Fransaya girmiti. Polonya ve Macaristanda Reform ilerliyordu. Fransada II. Henrynin ( 1547 1559) krallnn sonlarna doru asillerin yarsnn Calvinist (Kalvinist) olduu sanlmaktadr. Bu srada sapkla kar mcadele etmek zere kurulan yeni mahkemeye Protestanlar Yanma Odas adn takmlard. Kral II. Henry dneminde cezaevleri Huguenotlarla doldu. Tek tek idamlarn yerini toplu katliamlar almaya balad. Katoliklik tehdit altnda idi. Kendini korumak iin saldrya geti.1545 ylndan 1563 ylna kadar eitli zamanlarda toplanan Trento Konsili, Katolik Kilisesini yeni koullara uydurmaya alt. Kilisenin yksek gelirlerinin bir elde toplanmas nlenmeye alld. Grev yerine gitmeden kazanlan paralara son verildi. Bapiskoposlarn kutsama demeleri durduruldu. Vatikanda alan insan says azaltld. Bolivya Potosi gm madenlerinden kan gm Avrupaya akarken, Potosi madenlerini 17 eyalet evreliyordu. Buralarda 18 ile 50 ya arasnda madenlerde almakla ykml 80 bin yerli vard. Bunlarn yedide biri her yl madende 18 hafta alyorlard. Bu srada spanyollar Avrupann evcil hayvanlarn Yeni Dnyaya soktular. Domuz, kz, Koyun, at, eek, katr getirtildi. Katr iin denir ki o olmasayd, smrgeleme de olmazd. Amerikada doa muhteemdi. Hayvanclk hzla geliti. Byk hayvan srleri, byk mlkiyetlere yol at. Tarm da zellikle Meksikada geliiyordu. Buday ekimine zel bir nem verildi. Yerli el emei inanlmaz ucuzluktayd. Ucuz el emei, geni topraklar, bol rn iletmeleri kapitalist iletmeler haline getirdi. Aslnda yerliler ve kyleri ynetimlerce korunmaya allyordu. Ama kapitalist iletmeler laftan anlamazd. Yerli kyleri skmaya balad. spanyollar yerlilerin topraklarna zorla el koydular. Yerliler bir dirhem yiyecek bulamaz hale dtler. Ayrca babo braklm veya iyi denetlenmeyen srler de tarm alanlarn yok ediyorlard. Tek are olarak yerliler spanyollarn hizmetine girdiler. 1545 1552 ylnda Avrupada yaanan " iktisadi bunalm " n temel sebeplerinden biri, piyasada fazla altn olmas dolaysyla altnn deerinin dmesiydi. Bu bunalm her yanda grld. Anvers, Londra, Lizbon, Brezilya, Hrmz, Malakka, Fas krizin etkisi altndayd. Anverse giden Portekiz gemilerinin says azald. Hrmz ve Malakka gmrk gelirleri dt. Bu tabii Portekizin de altn ticaretini etkiledi. Bat Afrikaya zellikle Gine krfezine spanyol, ngiliz, Fransz, Hollandal dolmutu. Bunlarn okluu ve eitlilii de Portekizin ticaretini olumsuz etkiliyordu. Ama esas etki Mslmanlardan gelmiti. Mslmanlar altn ticaretinin yolunu kuzeye, Akdeniz sahillerine doru tekrar deitirdiler. imdi de deve karavelden rvan almt. Osmanl yaklaan ekonomik krizi grmesi nedeniyle mi yoksa sadece tmar sahibini korumak iin mi tam bilinmeyen sebeplerle kyl zgrln tmar sahibi lehine snrlamaya devam ediyordu. 1539 tarihli Bosna-Hersek kanunnamesine ilave 1545 ylnda Pozega kanunnamesini kard. Buna gre bir reaya, tarm almasn terk ederek ky veya kentte ormanc, balk, deirmenci veya zanaat olursa, kendi tmar sahibine, servetine bal olarak 80 ila 120 Ake tutarnda topra terk vergisi (ift bozan) deyecekti.

62

sko ngiliz boumalar da devam ediyordu. skolar ubat 1545de Ancrum Moor Savanda kendilerinden ok stn olan ngiliz kuvvetlerini yendiler. Fransz ngiliz sava da devam ediyordu. Temmuz 1545de Solent savanda taraflar birbirine stnlk salayamadlar.

Solent Sava

1545 ylnda inde meydana gelen ar yalar, Henan eyaletinde hasatn kalkmasna olanak tanmad. Tahl fiyatlar frlad gitti. Krsal alanda yaayanlar, topraklarn terk zorunda kaldlar. nsanlar yaayabilmek iin yaprak, aa kabuu ve insan eti yediler. Barbaros Hayreddin paa stanbuldayd ama manevi olu M. Hayreddinolu Hasan Paa Cezayirdeydi. Zaten, uzun zamandr fiilen Cezayir Beylerbeyliini o ynetiyordu. V. Karla kar kazand zaferden sonra rtbesi de beylerbeylii ne ykseltilmiti. Divan Hmayun, M. Hayreddinolu Hasan paay Cezayir beylerbeyliine vekalet etmesini durdurdu. Ama onun Cezayir de kalmaya devam etmesini istedi. Yerine kardei Hayreddinolu Hasan Paay yollad.

63

Barbaros Hayreddin Paann lm, 1546

1546 ylnda kaptan-derya Barbaros Hayrettin Paa, Beiktataki saraynda ld. Paa 80 yana yaklamt. Ardnda Akdenizde herkese stnln kabul ettirmi bir deniz gc brakmt. Barbaros Hayrettin Paa, eitli kaptanlar ve deniz aknclarn kendi otoritesi altnda birletirmiti. O lnce korsanlar arasndaki geimsizlikler su zerine kt. Deniz gcnn dank ve sosyal yaps nedeni ile Osmanl, kaptanlar arasndan, tmne otoritesini kabul ettirebilecek birilerini bulamyordu. imdi kaptan-derya Osmanl Paalaryd. Turgut Reis gibi mehur deniz aknclar ise sancak beyleri yapldlar. Bu yl, saray hizmetlerinde baarl olanlarn d greve atanmalar yolundaki gelenek uyarnca kaptan-deryala Sokullu Mehmet Paa getirildi. Sokullu Mehmet Paa, 1505 ylnda Viegrad kadlndaki Rudo kasabasna uzak olmayan (Osmanl idaresi altnda iken Sokol olarak adlandrlan) Sokolovii (Slav dillerinde 'ahin' demektir) kynde domutur. lk ad Bayo Sokolovi'di. Bu nedenle Balkan halklar arasnda Mehmet Paa Sokolovi olarak anlr. Vaftiz edilirken Bayo ad taklmt. Babasnn ad Dimitriye'ydi. Dimitriye'nin bir kz ve Srp tarihilerine gre , Trk yazarlarna gre ise iki olu daha vard. 1519 ylnda Devirme sistemi ile Edirne Sarayna getirilmi, Mehmet ad verilerek Osmanl kltr ile yetitirilmiti. Topkap Saray'nn Enderun Blmnde eitli grevlerde bulundu. 1541'de Kapcbala ykseldi. Kaptan-Derya iken Trablusgarp Seferi'ne katld, stanbul Tersanesini geniletti ve yeniledi.

64

Barbaros Hayreddin Paa lnce, Divan Hmayun, Hayreddinolu Hasan Paann Cezayir Beylerbeylii grevini vekaletten asalete evirdi. Hayreddin Paa, Hasan Paa yolda iken lmt. Hasan Paa babasnn lmn Cezayire varnca rendi. 1546 ylnda Osmanllar Cezayirde Telemsen ellerine geirdiler. Kuzey Afrikada Trklerin ilerlemesi devam ediyordu. Bu ilerleyi de Portekize pahalya mal oluyordu. Portekiz altn gittike daha fazla zora giriyordu. Osmanllar Portekizliler ile daha etkin mcadele edebilmek iin Basrada bir tersane ina ettiler. Bu srada Osmanllara kar ciddi bir isyan Basrada balad. Bu isyann kmasnda Portekizlilerin ve Safevilerin rol ve altn var myd? Almanyada Saksonya dk mparatorun tarafna gemiti. mparator ile Lutherciler arasnda birinci Smalkalde savalar kt (1546 1547). mparator rakiplerini yendi.

Habsburglar 1547

65

ngiltere Kral VIII. Henrynin Kralieleri

Aada ngiltere Kral VIII. Henrynin alt einin resimleri verilmitir.

Catherine Aragon

Anne Boleyn

VIII. Henrynin 6 einden ilk ikisi

66

Anne Cleves

Jane Seymour

Catherine Parr 1 Catherine Howard 1

VIII. Henrynin 6 einden son drt tanesi

67

Fransa Kral, 1547

Henry II, Fransa Kral

1547 ylnda ngiltere kral VIII. Henry ld. Vasiyetinde olu Edward ve iki kz Mary ve Elizabethi kabul ediyordu. Bu ocuu da lrse taht Eski Fransa Kral ile evlenip boanm ve sonra Henrynin ocukluk arkada Charles Brandon (Suffolk Dk) ile evlenmi olan kardei Marynin ocuklar varis olabilecekti. VIII. Henry mutlaki krallk konusunda, babas VII. Henryden ald miras daha ilerlere tamt. 1547de Tahta olu VI. Edward 9 yanda geti. Ynetimi days Edward Seymour (Somerset Dk) slendi. Amac skoya ngiltere birlemesini salamak iin Kral VI. Edward gen skoya prensesi Mary ile evlendirmekti. Bu amala skoya zerine yrd. Pinki Cleughda 1547 sonbaharndaki sava ngilizler kazandlar. Ancak skolar Prenses Maryyi Fransaya kardklarndan istenen evlilik gerekleemedi. sko Kraliesi Mary Fransada gelecein Fransa Kral olacak olan II. Francis ile nianlanacakt. VI. Edward dneminde, Reform ngilterede ilerledi. Protestan inanna yakn bir hale geldi. Din hizmeti ngilizce verilmeye baland. Pek ok Katolik uygulama kaldrld. Ayn yl Fransada I. Franois da ld. I. Franoisnn lm imparatoru ok rahatlatmt. Fransa tahtna II. Henry (1547 1559) geti. XV. Asrn ortalarn getikten sonra Fransada kraln mutlak iktidar balamt. Bu mutlakyet hukuksal adan da tannd. Kraln hakk

68

tanrsal vekaletinden geliyordu. Sadece Tanrya kar sorumluydu. Sava, bar, vergi, kanun yapma, hkm verme, yani btn yetkiler ondayd. Fransada egemen olan Hugues Capet hanedannda taht en byk erkek evlada geiyordu. Kral vasiyet veya baka trl bu usul deitiremezdi. Kraln en byk grevlerinden biri de, ta giyerken yemin ettii, Kiliseyi sapknla kar korumasyd. 1484 tarihindeki Etats Genereaux baarszlndan beri Fransa kralnn karsna kabilecek bir g yoktu. Kral Adaletin bayd. Adaleti yerine getirmek iin kendi grevlilerini semiti. Bylece halk mahkemelerinin yerine kral grevlilerinin hizmet yapt durumalar geti. I. Franoisdan sonra artk bir st mahkemeler de kalkmt. Fransz krallarnn gl ve srekli bir ordular vard. Ayrca kraln pek ok da sivil grevlisi vard. Kral bir hizmetin yaplmas iin bir grevli tayin ettiinde, aslnda bu grevliye bata bulunmu olurdu. lke bu kalabalk grevliler ile ynetilirdi. Kraln evresinde, kendine bal kiilerden oluan kk bir kurul, alnan kararlarda danma hizmeti verirdi. Bir de babakann da bulunduu Byk Kurul, kraln adaletini uygulamaktan sorumluydu. Pariste ve eyaletlerde grevli yarglardan oluan Parlamanlar vard. Bunlar kanunlar tescil eder, adalete bakarlard. Genel yneticiler ise gl senyrlerdi. Bunlar eyaletlerde kraln tm otoritesine sahiptiler. Bu gl feodallere kraln gveni yoktu. Kral onlara kar Parlamanlar tutarak bir denge oluturmaya alrd. 1545 ylnda snr eyaletleri hari Genel Yneticilik kaldrld. 1542 ylnda ise gelirleri toplayabilmek iin 16 Gelir Toplama dairesi kurulmutu. Hatrlanaca gibi I. Franois zamannda balayan hazine almalar geliiyordu. Artk Fransa kral feodal senyrlere de egemen olmutu. Tm senyrler birer fieftiler. Bu senyrler sadece krala kar sorumluydular. Senyr artk kendi adaletini uygulayamaz ve yayamazd, mstahkem ato kuramazd, unvann deitiremezdi. Senyrler vassaldlar. Vassallk ise uyrukluktan baka bir ey demek deildi. Senyrlerin kendi vassallarna ise artk senyr vergi koyamyordu, bunlar da kraln vergisine tabiydiler. Herkes senyrlerin davrann kraln nne gtrp, dava konusu yapabilirdi. Kral eyaletlere olduu gibi eski komnlere ve kentlere de egemendi. Her istediini yapabilir, kurallar, memurlar, snrlar deitirebilirdi. Kral ekonomik yaam da ynlendiriyordu. Ekonomik bir milliyetilik politikas gdlyordu. Kral ve lkesi iktisaden kendi ya ile kavrularak, deerli madenleri biriktiriyordu. thalat kanunla nlenmiti. Dar nakit para k da yasakt. Buna savurganl nleme kanunu deniyordu. thal edilen mallardan ciddi gmrk vergisi alnyordu. Tm yetki ve yaptrm gc tek elde toplannca, btn snflar kendi ilerinde eliirken, krala kar bir ballk duygusu iindeydiler. Herkes kraln mutlak otoritesinin gvencesi altndayd. Ancak grevli yetersizlii, iletiim zorluklar ve ulam glkleri nedeni ile kraln mutlak egemenlii snrlanyordu. Buda yerel glerin etkilerini korumalarn getiriyordu. Kraln iktidar bir yandan da kendi grevlileri sayesinde yava yava yumuuyordu. Rvet vard. Krallar bu alkanlktan pay almaya baladlar. Mali grevleri satyor veya hibir zaman denmeyecek olan grnrde bir bor karl veriyorlard. Grevliler, I. Franois

69

zamanndan beri grevlerini para karl bakasna satmak veya miras brakmak iznini almlard. Bu adet, yzyllar boyunca yaygnlk kazanp, geniledi ve rgtlendi. Sonunda kurumsallat. Bu kurum, grevlerin artmasna ve grevlilerin oalmasna katkda bulundu. Bylece sorumluluklar ciddiyetini kaybetti. Makamnn mlkiyetine sahip insanlar ortak karlarn korumaya baladlar. Kral artk bu grevlilerin elinden grevlerini alamyordu. Almak iin o da para dyordu veya ok uzun sren mahkemeler oluyordu. Bylece grevliler, kraldan bamsz bir drdnc snf olup ktlar. Almanya sava iindeydi. Alman prensleri mcadeleler iinde kendilerine hakimiyet salamaya alyorlard. Prensler arasnda kanl savalar, yakp, ykmalar, entrikalar devam edip gidiyordu. Bu kargaa Orta Avrupay tekrar tekrar tahrip ediyordu. Bu hercmer XIX. Asra kadar gelecekti. mparator V. Karl bu kargaann sadece en ban grmt.

Charles VII, 1483-98

Louis XII, 1498-1515

Franois I, 1515-47

Henry II, 1547-59

Franois II, 1559-60

Fransa Krallar

70

Ka Roma mparatorluu? 1547

Samuray kl, XVI. yy

Rusyada IV. van 1547 ylnda ta giydi. O dneme kadar Moskova knezi olarak anlan Rus imparatoru ar olarak ilan edildi ve ilk Rus ar oldu. Caesarlarn mirass ilan edilmiti. Ulusal kiliseye de karma yetkisine sahipti. imdi ortada Caesar var gibi grlyordu: Osmanl Padiah, Kutsal Roma Germen mparatoru ve Rus ar. 1547 ylnda Fransz tahtna da II. Henry kmt (1547 1559). II. Henry de Osmanllar ile yaplmakta olan ibirliine iyice taraftard ve bu ynde davrand. 71

1547 ylnda Meksikada yerliler ayaklandlar, ancak ayaklanma bastrld. Hint Okyanusunda Osmanl Portekiz mcadelesi devam ediyordu. Ancak stnlk Portekizlerdeydi. Aden Portekizlilerin elindeydi. Bunun zerine Piri Reis komutasndaki Osmanl Svey donanmas 1547 ylnda sefere kt. Piri Reis haritalar ve denizcilik kitab ile nldr. Piri Reis Adeni Portekizlerden geri ald. Portekizliler Maskat ve Hrmzde stlenip, Basra krfezinin giriini kesiyorlard. Piri Reis Maskat ele geirdi ancak Hrmzde baarl olamad. Osmanl ve Portekiz donanmalar arasnda tonaj ve teknoloji fark vard. Hafif gemilerden oluan Osmanl donanmas, defalarca teebbs etmesine ramen, Basra krfezinden karak, Hrmz geip Kzldenize dnmeye muvaffak olamad. 1547 ylnda epeydir Osmanllarla Avusturya arasnda srdrlen mzakereler sonuland. Osmanllar ve Germen mparatorluu be yllk bir atekes imzaladlar. Analamay V. Karl imzalamt. Bu anlama ile Avusturya Osmanllara baml hale geliyordu. Anlama maddelerine gre, Macaristanda Osmanllarn aldklar tm topraklarn, kentlerin ve kalelerin Osmanllara ait olduu kabul ediliyordu. Almanya ve ona bal lkeler hibir ekilde Osmanl topraklarna tecavz etmeyeceklerdi. spanyann Kuzey Afrikaya yapaca bir askeri hareket de, Osmanl topraklarna tecavz saylacakt. Almanyann ve mttefiklerinin haberi olmakszn Hristiyan korsan veya kuvvetlerce yaplacak tecavzleri de Almanya tazmin edecekti. Macar topraklarnn Osmanllarn elinde olanlarn dnda kalanlarn hakimiyeti Avusturya Aridk Ferdinanda aitti. Ancak Ferdinand bu topraklarda Osmanllara bal bir kral gibi hareket edecekti. Bu topraklar iin Ferdinand, her yln 1 Mart gn Osmanl Hazinesine 45 bin duka altn yatracakt. Karlkl ticaret serbesiyeti uygulanacakt. Osmanl topraklarndan kap Almanyaya snan esir, kaak ve mlteciler hangi dinden olursa olsunlar hemen iade edileceklerdi. Almanyadan Osmanl topraklarna kaan Mslmanlar ise iade edilmeyecek, Hristiyanlarn durumu ise incelenecekti. Aridk Ferdinand, protokolda, Osmanl Veziriazamna eit kabul edilecekti. Ferdinand, Kanuniyi babas olarak bilecek, ona bir oul gibi itaat edecekti. Ferdinandn Osmanllara olan ball, aabeyi V. Karla olan ballna halel getirmeyecekti. Yani Ferdinand her iki tarafa da bal oluyordu. Osmanl bu anlamay, V. Karl ve Ferdinandn ard arkas kesilmeyen ricalar sonucu imzalamt. Osmanl Kutsal Roma Germen mparatorluunu hibir ekilde kabul etmiyordu. Almanya veya spanya, Osmanllar ilgilendiren hibir evrakta mparatorluk lakaplarn kullanamazlard. Roma mparatorluk tac tekti. Bu ta Osmanlnn bandayd.

72

lk Hristiyan Samuray, 1547

1547 ylnda Malakkaya Japonyadan gelen Portekizli gemiciler Yajiro adnda bir samuray getirdiler. Yajiro korsanlk yapmt ve yaptklarndan pimand. Huzuru Budist mabetlerinde bulamamt. Franois-Xavier Yajiroyu yanna alp, konutu. Samuray Hristiyan olup, vaftiz edildi. Hristiyan olan ilk Japon, Yajiro olmutu. Franois-Xavier de Samuraydan etkilenmiti. Bir Japon Hristiyanl zerinde durmaya balad. Japonya etrafa misyonerler gnderen bir Hristiyan ss olabilir miydi? FranoisXavier, Yajironun anlattklarndan, Japon dininin Hristiyanla benzediini de sanmt. Japonyada into ve Budizm birlikte vard. Budizm Japonyaya Mahayanist yorumu ile gelmiti. Japonlar into ile Budizmi birbirini tamamlar hale getirmilerdi. Ruhlar (kamiler) Budann geici grntlerine dntler. Bu giriim eitli mezheplere yol at. Bu dnemde Japonyada gl olan Buda mezhepleri kko, Hokke ve Zendi. kko ve Hokke gre Budann deerlerini kazanarak kurtulua ulalabilinirdi. kkoda Buday bir kere itenlikle ve acmasna snarak yardma armak yetiyordu. Budann balamas ile lmden sonra kurtulua ulalyordu. Kurtulu, iten davranmak yettiinden, herkes iin mmknd. Bylece kko topluluklar, eit, ayinleri olmayan, din adamlar olmayan topluluklard. ounluu da kyllerden oluuyordu. Hokke mezhebinde, kurtulua, iten inanarak srekli yaplan u zikir yetiyordu: Her eye kadir gerein Lotusuna hamd olsun . Hokke mezhebi zamanla Japoncularn (Japon lkesini ne karanlar) iinde toplandklar bir mezhep haline geldi.

73

Zen mezhebinde, Zendo ad verilen bir manastrda, dnce Buda retisi zerinde younlatrlyordu. Zendo denilen manastrlar Dnce Evi demekti. Bu manastrda ile ve itaat yoluyla insan alklarndan ve zayflklarndan syrlyordu. Her eyde yokluk vard. Kii iindeki yoklukla zdelemeye alyordu. Bunun iin dua ediyor, dnyordu. Bu her eyde olan mutla (yokluu) sezgi ile yakalamak gerekiyordu. Kii mutla yakalaynca, Buda akya Muninin dnyay grd gibi gryor ve kurtulua eriiyordu. Kii kiisel abas ile kurtulua eriebilirdi. Ancak stat Zen, koanlarda derece derece ykselmesini salayarak kiinin dncenin btn biimlerini aabilmesini kolaylatryordu. Koan, mantk ve akl yolu ile anlalamaz bir formld. Kii, stat Zen ile aydnlandktan sonra, dnyaya geri dnyor ve sosyal yaama katlyordu. Bundan sonra karlk beklemeden iyilikte bulunuyordu. Her an yaama Buda gibi bakarak olgunlayordu. Burada Zen mezhebinden olan ile Hindu Yogi arasnda bir fark meydana kyordu. Yogi, kendinden geerek mutlakta eriyip yok olabilmek iin herkesten uzak bir yere ekiliyordu. Zene inanan ise, dnyada yayor, kiisel eylemlerle gnl gz ile bakarak mutlakla kaynamay bekliyordu. Zen mezhebi, grld gibi bireyci bir inan biimiydi. Bu nedenle de daimiolar, samuraylar arasnda yanda buldu. 1547 ylnda Rada adl bir Fransisken inde Fu-Kiene girdi. inceyi inceleyip, 100 kadar ince eser toplad. Bunlar ok eitli kitaplard. Tarihten ekonomiye kadar her tr ieriyordu. Bu arada Avrupallarn ok uzun bir zaman indeki dinler konusunda hibir ey anlamadklarn burada belirtmekte yarar vardr. 1547 ylnda Fransa Lyonda ipek sanayi retmeye balad. pek sanayi Floransadan sonra Fransaya da girerek, Bat Avrupa ekonomisinin ciddi dallarndan biri olmutu. pekilik Bat Avrupaya gitti ama boyama o kadar kolay deildi. Avrupa urap, didinip sonunda Mavi boyamay becerebildi. Ama krmz, o Trk krmzsn hibir zaman beceremedi. Krmz srd. Bat Avrupa bunu ancak XVIII. Yzylda birka gayrimslim ustay kararak, renebilecekti. Osmanlnn Yemen beylerbeyi Mustafa Paadan sonra amcas veys Paa (1545 1547), sonra da zdemir Paa Yemen beylerbeyi oldular. Bunlarn zamannda lkenin nerede ise tm Osmanl hakimiyetine geti.

74

Almanya Kark, 1548

Tizian

ubat 1548de, Japonyada Takeda Shingenin Murakami Yoshikiyoya yenildii Uedahara Savanda ilk defa ateli silahlar kullanld. Siam, Tavoya saldrd. Burmanya-Siam sava balad. 1548 ylnda Safevi ah Tahmasbn kardei Elkas Mirza ve irvan hakimi Sultan Sleymana sndlar. Osmanllar bunu frsat bilerek Azerbaycana bir daha girdiler. Elkas Mirza Tebrizi ele geirmeye alr ve ran iinde ilerlerken, Osmanllar da Van alp, snrlarn Grcistan aleyhine genilettiler. Ancak bu olaylar olurken Osmanl ve Safevi ordular kar karya gelip, savamamt. Van Kanuninin birinci seferinde, Badattan nce Osmanllarn eline gemiti. Ama Osmanl ordusu geri dnnce ah Tahmasb onu tekrar almt. imdi, Van tekrar Osmanllara geiyordu. Kanuninin bu ikinci ran seferi srasnda Taht Muhafz olarak Edirnede ehzade Selim oturdu. Bu seferde Tebrize Osmanl ordusu 4. defa giriyor ve Tebriz direnmiyordu. 75

Almanyada, Alman mparatorunun stn geldii birinci Smalkalde savalar sonunda 1548 ylnda Augsbourgta bar yapld ( Augsbourg Bar). Katoliklik biraz reforme edilmi hali ile kyl savalar ncesi durumuna geliyordu. Bu bar veya atekes sadece 4 yl srebildi. Polonyada II. Sigismond August kral seildi (1548 1572). 1548 ylnda ngilterede, Somerset dk devlet iindeki durumunu glendirmeye alyordu. Arazilere it ekilmesi konusunda aratrma balatt. Krallk kurallarna uyulmad gerekesi ile rakiplerine ve arasnn iyi olmad kiilere byk para cezalar verdirdi. Bu ngiliz hkmetinin iindeki yapnn bozulmasna ve karkla neden oldu. Bu arada halk kitleleri de gittike daha honutsuz hale geliyordu. Halk kitlelerinin honutsuzluu ile hkmetin zaaf birleti. Fransa ile skoya nianland. 5 yandaki sko Kraliesi Mary, Fransa prensi II. Franois ile evlenme akdi yapt. Osmanl Padiah Kanuni Sultan Sleyman, Tebriz dn Diyarbakrdan geerek Halepe gitti. Vann Osmanllara gemesinden ok fazla zlen Safeviler, bu sralarda Van glnn kuzeyinde aknclarn batya yneltmilerdi. Safevi aknclar Erci, Adilcevaz, Ahlat ve Mua gelmi, buralar yakp, ykm, byk zulm yapmt. Ancak bu Safevi kuvvetleri, Vezir Ahmet Paann nc kuvvetlerine kumanda eden Osman Paa tarafndan imha edildiler. Kanuni 1548 49 kn Halepte geirdi. Kanuni ok sevdii Halepte iken, Elkas Mirza, kardeleri tarafndan bir basknla yakaland. Ancak, ah Tahmasb, Elkas Mirzay ldrmedi, eski Alamut kalesine yollad. Elkas Mirza lene kadar, 30 yl orada kald.

76

ngilterede isyanlar, 1549

Edward Seymour

Bu srada ngilterede kral VI. Edwardn akl fikri dinsel reform yapmaktayd. 1549 ylnda Katolikler ve Protestanlar iin ortak bir dua kitab yaynlatt. Bu kitapta Pazar gn kiliselerde okunacak dualar vard. Bu giriim ne reformcular ve ne de Muhafazakar Katolikler tarafndan tasvip grmedi. zellikle Katolikliin ok gl olduu Devon ve Cornwallde iddetle ret edildi. Bunlardan Cornwallde bir kelt dili olan Cornish konuuluyordu ve halk zaten ngilizceyi anlamyordu. Cornwallde Dua Kitab syan denen ayaklanma kt. Seymour, zerlerine byk bir ordu yollad. ngilizler Cornwall halknn nerede ise onda birini ldrdler. Btn kar hareketlere ramen VI. Edward inanlarla uramaktan geri durmuyordu. Bu mcadele ablas Aragonlu Carherinenn kz Mary Tudora (Katolik olan) kadar uzad. Mary

77

defalarca kraliyet meclisine arlarak, Katolik cemaatinden uzak durmas istendi, ama o hep bunu ret etti. Buna karn Protestan olan dier ablas Elizabeth ile iyi ilikileri vard. Elizabeth ise Somerset Dknn kardei Thomas Seymour ile bir gnl ilikisine girmiti. Thomas Seymour, VIII. Henrynin son ei Catherine Parrn kocasyd. Bu iliki nedeniyle Elizabeth ve Thomas sulandlar. Elizabeth susuz bulundu. Thomas Seymour ise 1549 ylnda nce tutukland, sonra kafas vurularak idam edildi. ngilteredeki ayaklanmalar sadece yukarda bahsedilen Dua kitab isyan deildi. Arazilerin itle evrilmesi sonucu oluan isizlik ve alk da isyanlara sebep olmutu. it denmesi ile ilgili bakaldrlarn en nemlisi, Robert Ket adnda kk bir soylunun ynettii bakaldr oldu. Hareket merkezi Norfolk kontluuydu. 20 bin kii kadardlar. Bakent Norwichi ele geirdiler. it ekmenin sona erdirilmesini, ortak topraklarn kyllere verilmesini, lortlarn ortak topraklardan yararlanma haklarnn bitmesini istiyorlard. steklerini 29 maddelik bir program olarak Londraya yolladlar. Bu 29 madde ile Almanyada ayaklanan kyllerin 12 maddesi pek ok konuda nerede ise ayndr. syan yneten Ket, isyanclara yapt konumada zenginlerin fakirleri hem ezip, hem de kk grmesinden yaknyordu. Zenginliklerin gllere aktn anlatyor, fakirlerin sefaletini vurguluyordu. Yediiniz bakla ve itiiniz yulaf orbasdr diyordu. Ket, mlkiyet hakkna sayglyd. syanclar arasndaki eitliki eilimleri bastrmaya alyordu. Londra zaman kazanmak iin grmeleri uzatyordu. Kraliyet, paral askerlerden bir ordu kurarak, ayaklanmadan 2 ay sonra isyanclarn zerine yrd. Norwichte yaplan kesin sava hkmet askerleri kazand. ok kan akmt. Robert Ket ve dier elebalar daraacna yollandlar. Kyller ve proleterler kaybetmiti. VIII. Henry ve ardllar zorla dn alarak, ba toplayarak, gmrk vergileri alarak kendilerine kaynak yaratmlard. 1539 ile 1549 yllar arasnda ngiltere krallar Parlamentonun anayasal deer tayan duyurularna ve krallk konseyi kararlarna uygun yasamada bulundular. 1549 ylnda Sultan Sleyman, Safevi seferinden stanbula dnd. ran seferi dier tm ran seferleri gibi zararna bitmiti. Bu seferler harcanan emek ve paraya demiyordu. Sokullu Mehmet Paa 1549 ylnda vezirlie ykselerek Rumeli Beylerbeyliine atand 1549 ylnda Rusyada Rus olmayanlarn ilerine bakan Yabanc ler Sekreterlii kuruldu. Ayn yl Sahip Giray Han, Krm Hanlnn elden daha nce kard Astrhan geri ald. Kazana Safa Giray Han tayin edildi.

78

inde Amida Buda

Amida Buda

inde halk iinde Budizm olsun, Taoizm olsun hzla yaylyordu. Hadmlar bunu grmezden gelemediler. Byk paralar harcayarak, Budist tapnaklar ve ha yerlerine sunaklar yapmak zorunda kaldlar. Budizm artk amida eklinde yaygnlayordu. Buda, balangta Buda adl lml bir kiinin bulduu bir teknikti. Amac yaamn aclarndan ve lmden sonra bedenden bedene geiten kurtulmakt. Aclar, yaama arzusundan syrlarak yok oluyor, sonunda Nirvanada hilie eriip, tm aclardan kurtulunuluyordu. nsanlarn ise bununla yetinmeye pek niyetleri yoktu. Ortaya Budaya bir tanr olarak bakan Mahayana Buda kt. Hindistandan Tibete, ine, Japonyaya kadar yayld. Mahayanada, Buda, her yerde var olan, gc her eye yeten, edebi bir bilgelikti. Gelecein Budalar, zamanda ve mekanda sonsuz olarak oalyorlard. nanan, mistik yolculuunda, bir Buda grmse, bu hayal, bir Dhyani-Budaya yani yeni bir kiilie dnyordu. Amida bunun rneiydi. Amida, Buda eklinde ortaya km bir kelamd. Bir merhametti. Bir ak tanrsyd. Amida insanlarn bedenden bedene gemesi zorunluluundan kurtaryor, onlara gksel bir mutluluk veriyordu. Amida felsefesi inde XVI ve XVII. yzyllarda byk baar kazand. Bir ocuk uzatan anne olarak temsil edildi.

79

ay Serenomisi, 1549, 1550

ay serenomisi

Franois Xavier, Japonyaya Hristiyanl yaymann ok g olacan biliyordu, ama kendini bu konuda grevli kabul etmiti. 1549 ylnda, beraberinde ilk Hristiyan Japon Yajiro ve rahipler Cosme de Torres ile Juan Ferandez, Kin-Siunun gneyinde, Kagoimada Japonyaya ktlar. Bu blgede Daimio imazu Takahisa egemendi (imazu ailesi). Yajiro, daimioya Franois Xaviernin Portekizliler arasnda ok nemli bir kii olduunu anlatt. Daimio, limanna Portekizli tccarlar gelecek umudu ile vassallarna Hristiyan dinini kabul edebilmeleri hakkn verdi. Franois Xavierde Japonlar Hristiyanlatrmaya balad. Ama Budaclar ba ve sonu olmayan bir evrene inanyorlard. Ruhun lmezliini kabul etmiyorlard. Japonlar, ocuk dryor, ocuk ldryor, e cinsel davranyorlard. Dnyann yaradl ve gnah zerinde dnmemilerdi. Bir yl getikten sonra Franois Xavier sadece 100 den az Japonu Hristiyan yapabilmiti. 1550 ylnda Kiu-Siunun kuzeybatsna Hiradoya bir Portekiz gemisi geldi. Daimio imazu Takahisa bundan ok rahatsz olmutu. Franois Xavier, Portekizli tccarlar zerinde etkisi olmadn, olamayacan anlatt. Ama bir Japon Senyr bunu nasl anlayacakt ki? Daimio imazu Takahisa, uyruklarna vaftiz olmay, misyonerlere de Satsuma eyaletini ziyaret etmelerini yasaklad. Uymayanlar lm cezas bekliyordu.

80

1550 yl sonbaharnda, Franois Xavier Hiradoya gitti. Burann daimiosu Matsura Takanobu, onu iyi karlad. Hristiyanlatrmaya izin verdi. Japonyada gnmzde bile uygulanmaya devam eden ay seremonisi XVI. yzyln ortalarnda ay ustas Rikyu'nun yaratt biimin gelitirilmesiyle olumutur. Trensellemesi XV. yzyla kadar uzanr. ay treni bal bana kurallar btnnden ibaret deildir. Bunun iin bahe dzenlemesinden ay odasnn denmesine kadar birok n hazrln zenle nceden yaplm olmas gerekir. ay trenine hazrlanmak, mimariden seramie, bahecilikten tarihe, dinden gzel yazma sanatna kadar birok alanda asgari bilgileri renmek anlamna gelmektedir. Bu hazrlklar ay treninin mkemmellii iin arttr. Zen Budizminin etkisi altnda gelimi bir seremonidir. Amac doayla btnleerek ruhu arndrmaktr. Haz almaya dnk deildir, i dnyaya ilikin bir riteldir ve Japon kltrnn ayrlmaz bir parasdr. in zerindeki Japon ve Mool yamalar artmt. zellikle Mool Altan Han (Yen-ta, Yenda, Anda) 1549 ylndan itibaren in ilerine kadar girmeye balamt. Yen-ta aknlarn birinde Beijinge kadar geldi. Dnyadan habersiz imparator iyice panikledi. Moollarn btn isteklerini karlamaya hazr olduunu bildirdi. Sonunda Yen-ta ile bir anlamaya varld. Bu anlamaya gre, snrda pazarlar kurulacak ve Moollar bu pazarlara gelerek ticaret yapabileceklerdi. Bu ticarette Moollar karl olmalydlar. Ming dneminde inde Dram yazlm gelilmeye devam ediyordu. Bugn bile oynanan en gzel in Dramlar Mingler dneminde yazlmtr. Yazarlarn iinde Wang Shih-chen (1526 1590) ve Tang Hsien-tsu (1556 1617) en mehurlardr. Tang, Mu-tan-ting (akayikler Pavyonu) adl mehur dram yazmtr. Bu eser byk ve utopik bir ak hikayesidir.

Altan Han

1550 ylnda Erdelde Katolik ve Protestan mezheplerinin her ikisinin de serbeste uygulanabilecei ilan edildi. Bundan ksa bir sre sonra Erdelde Protestan says Katolik saysn geecekti. Ancak peinden Protestan mezhebi iinde Lthercilerle Calvinciler arasnda mcadele balayacakt.

81

Ebusuud Efendi

Kanuni'nin dizinin dibinde duran kiinin Ebusuud Eendi olduu sylenir

Osmanl mparatorluunda XV ve XVI yzylda eyhlislamlk deil, stanbul Mftl vard. Bu Mftye XVI yzyln belli bir sresinden sonra eyhlislam denmeye balad. Ne stanbul Mfts ve ne de eyhlislam divan hmayuna katlamazd. Ondan sadece baz iler iin fetva istenirdi. Ancak eyhlislamlk makam zaman iinde kuvvet kazanacak ve ilmiye snfnn en st makam olacaktr. XVII. yzyldan sonra ise Kazasker tayinlerinde bile Sadrazam eyhlislamn fikrini alarak yapacaktr. Mftler ve ulema, divan karsnda bile bamszdlar. Aslnda tam bir dinsel hiyerari de yoktu. Mevcut olan otorite manevi bir otoriteydi. Bu halk ve dier hocalar tarafndan yceltilmekten, sznn dinlenmesinden geliyordu. Ebusuud Efendi, Mftlk kurumundaki gelimeye yn vermiti. stanbul Mfts ulema hiyerarisinde bayeri ald. Protokolda Veziriazam ile eitlendi. stanbul Mfts, devletin temel ta olma yolunda ilerliyordu. Bu gelime dier Mslman lkelerde grlmemiti ve ei enderi yoktu. Sanki kurulmakta olan Mslman kilisesiydi. Hiyerarikti, rgtlyd, devlete balyd ve geimi devlet tarafndan karlanyordu. eyhlislam Divann dndayd ama btn nemli dinsel atamalar, kad ve mderris atamalar onun yetkisindeydi. Byk siyasi kararlar onun onayna sunuluyor ve bu gittike 82

kurumsallayordu. leride eyhlislamlar kendilerini padiah devirecek kadar gl hissedip, byle fetvalar da vereceklerdi. Ebusuud Eendinin babas byk alim eyh Yavsi lakabyla tannan Muhittin Efendidir. lk eitimini babasndan ald. Sonra eyhlislam Kemalpaazadenin (bn Kemal) rahlesinden de geti. Deiik yerlerde mderrisliklerde bulundu. Bursa ve stanbul kadlklarna getirildi. Kanuninin Korfu seferinde Rumeli kazaskeri idi. Fenerzade Muhiddin Efendinin yerine eyhlislam oldu. lnceye kader bu grevde kalan Ebusuud Efendi stanbulda ld. Kanuni Sultan Sleyman ve II. Selim zamanlarnda 30 yla yakn yrtt eyhlislamlk grevi ile Osmanl devrinin en uzun sreli eyhlislam olan Ebusuud Efendi, zayf, uzun boylu, uzunca sakall, nurani yzl, vakarl bir kiiydi. Bulunduu toplantlarda kimse konumaz, herkes onu dinlerdi. Ebusuud Efendi, tefsir ve fkhta Osmanl din adamlarnn en nde gelenlerinden saylr. Devletin rfi yasalarn eriatla uzlatrmaya almtr. Kanuni zamannda yaplan hukuki revizyonu onun fetvalarna dayanlarak gerekletirilmitir. Osmanl devletinde, eyhl-slam Ebusuud Efendi, tasavvuf kkenli tarikat eyhlerinin halk Snni slamdan soutacan veya dini dncelerini deitireceini sanyordu. Tasavvuf eyhlerini etkisizletirmeye balad. 1550 ylnda eyh Muhiddin Karamaniyi ve Bosnal eyh Hamza Balinin ldrlmesi iin fetvalar verdi. Bununla birlikte genel olarak, tarikatlardan doacak bir problemi bytmemek iin onlara kar dengeli davranmaya almtr. Bu srada kat bir eriat olan, tasavvuf ve tarikat dman Birgili (Birgivi) Mehmet Efendi (1523 1573) yayordu. Ebusuud Efendi baz dini sylemlerde Birgilinin karsna da kyordu. Birgili Vasiyetname ve Tarikat- Muhammediye adl eserleri yazmt. Bu eserlerde Snni gr savunuluyor, tasavvuf ve tarikat eyhleri eletiriliyordu. Kurann para karl okunup okunmamas meselesinde Birgili ve Ebusuud kar karya geldiler. Para ile Kuran okunmas vakflar asndan bir gelir kayna olarak nemliydi. Ebusuud Efendi vakflarn menfaatlerinin korumasndan yanayd. Ebusuudun tasavvuf karsndaki durumu iin yle bir genel kan vardr. Ebusuud Efendi zikre ve sema yaplmasna itiraz etmemekteydi. Ancak bunlar yaplrken tevhid kelimesinin makaml bir ekilde okunmasna kar kmaktayd. Ebusuud Eendi, verdii fetvalar ile Alevilerin katledilmesine ve hor grlmesine yardmc olan din adamlarnn banda gelir. Osmanl imparatorluu merkezinde Snniliin ar basmasnda ok nemli bir rol oynamtr.

83

Fasta gelimeler, 1550

Afrika'dan bir grnt

Mimar Sinan, kendisinin kalfalk eserim dedii Sleymaniye Camii yapmna 1550 ylnda balad. Sleymaniye 1557 ylnda tamamland. Kuvvetli bir olaslk ile bu cami ile Kanuni kendinin her ynden Dou Roma mparatorluunun varisi olduunu gstermek istemiti. Cami, Mimar Sinann bir merkezi kubbeyi drt yarm kubbeye tatan kare planndan, Ayasofyann planna geri dnlerek ina edilmiti. 1550 ylnda inde Mool Altan Han ini igal etti. Bu yl Japon korsanlar da ini yamaladlar. Rusyada 1550 ylnda, sivil ve ruhani ileri gelenlerin katld bir toplant olan Sobor dzenledi. Toplantda, Rusya'da yrrlkte olan devlet ve kilise kanunlar ile nizamlar zerine konumalar yapld. Bu toplantda karar alclar Mmtaz Heyet olarak adlandrld. Mmtaz Heyet, ar'n en yakn mavirleri sfatyla devlet ilerinde nemli rol oynuyordu. Gney Amerikadaki Portekiz topraklarnda eker kam plantasyonlarnda kleler altrlyordu. Portekizliler birer insan avcsydlar. Cizvitler ise yerli halk Hristiyanlatrmaya alyorlard. Cizvitler yerlileri kylerde toplu halde yaamaya zorluyorlard. Kle sahibi byk toprak sahipleri Cizvitlerin politikasna kar kyordu. Yerliler Hristiyan olunca onu kleletirmek zor oluyordu. Byk toprak sahipleri ile Cizvitler didimeye baladlar. XVIII. Yzylda Portekiz Cizvit tarikatn yasaklayacakt. 1550 ylnda Meksikada yeni bir yerli ayaklanmas oldu. Ancak bu da hemen bastrld.

84

Osmanllarn Portekizlere kar mcadelesi de devam ediyordu. Osmanl kuvvetleri Basra krfezindeki Katifi 1550 ylnda aldlar.

Sahra l

Afrikada slam dininin ilerlemesi devam ediyordu. Sahray aarak, Orta Afrikaya giren slam, Sudann Kara Derili insanlar arasnda gneye doru yolculuuna devam ediyordu. Bu yayl XVI ve XVII. yzyllar boyunca devam edecekti. slam dinine her dinden geiler oluyordu. Ancak bu dini en zor kabul edenler aman dinine sahip olanlard. slam Afrikada yayldka, aman dinine mensup toplumlar dalgakranlar gibi gelen dalgalar durduruyorlard. Bunlarn iinde, slam kabul edenlerde de, din ok yzeysel kalyordu. Afrikada zellikle Portekizlilerin basks ile slam ekiliyordu. Bunun etkisi en fazla dini yaamn ok youn olduu Fasta grld. Hatrlanaca gibi zaviyeler ayn zaman da manastr, otel ve okul grevi yapyorlard. Zaviyelerin banda mistikler sufiler veya ermiler (murabut) vard. Murabutlarn ou erifti. Yani Peygamber soyundan geliyordu. te bu evre Afrikada ve evresinde olup, bitenlerden tedirgindi. Bunlarn Mslman halk zerinde ok byk etkisi vard. Fasn banda Vattasi hanedan vard. Vattasiler hem Hristiyan ilerlemesini nleyemiyor ve hem de Fasn iinde halk yattramyordu. Sufiler Hristiyanlara kar olan kinlerini Vattasi hanedanna kar evirdiler. eyhler, Vattasi hanedanna kar yaplan tm taht mcadelelerini destekliyorlard. Bu srada dalarda yaayan ve zaten ba edirilememi olan Berberiler de Vattasilere kar oldular. Fasa gneyden Beni Saitlerin nderlik ettii kabileler Fasa girmeye baladlar. Avrupallarn Dragut dedikleri Turgut Reiste kendine s olarak Tunusun Cerbe adasn semiti. Oradan Orta ve Kuzey Tunus kylarna el atmt. Sonra Sus limann da ele geirdi. 85

imdi spanyollar tarafndan desteklenen Hafsi hanedan elinde sadece Tunus kenti kalmt. Tunusun bete drd Osmanllarn hakimiyetine girmiti. Sonra Turgut Reis Bizerte (Benzert) limann ald. Ama en fazla Mehdiye limann tahkim etmiti. Onun bu kadar Mehdiye zerine dmesi, spanyollarn gznde de liman nemli bir hale getirdi. Turgut Reisin stanbul ile balar ok kuvvetli deildi. 47 paradan oluan donanmas, onun zel yetenei ve bilgisi ile birleince, ortaya yenilmez bir deniz kuvveti kmt. Turgut Reis, Akdenizin yenilemez amiraliydi. Epey bir zamandr, Avrupann herhangi bir lkesine ait ticaret gemilerinin Akdenizde yol almas nerede ise imkansz hale gelmiti. Akdenizde hibir krfez, koy, liman yoktur ki, herhangi bir anda, bir Osmanl filosunun grlmeyeceinden emin olunabilinsin. XV ve XVI. Yzyllarda Orta Asyada Ob rmann aasndaki topraklar Moskova Prenslii topraklarna katlmt. 1550 ylnda, Ob krfezine kadar deniz kys ve Tazn denize dkld yer Ruslar tarfndan ele geirildi.

Taz'n denize dkld yer

inde Ming hanedan kargaa iine dmt. Gebeler ah-Si ile en-Siyi yakp, yktlar. Gebeler 1550 yllarnda Beijing kaplarna dayandlar. Dier yandan Japon korsanlar in kylarn yamalyorlard. Japonlar 20 yl boyunca nehir girilerinden in karasna basknlar yaptlar. 1550 ylnda Burmada Kral Tabinshweti of Toungoo, bir Mon tarafndan ldrld. Yerine Bayinnaung geti. Bayinnaung, Burma tarihinin en byk mparatorluunu kurdu. Ava 86

Kralln 1555de, Shan States (1557), Lan Na (Chiang Mai) (1558), Manipur (1559), Ayutthaya (Siam) (1564, 1569), and Lan Xang (Laos) (1574) ele geirdi. 1550 yl ilkbaharnda V. Karl, Osmanllar ve zellikle Turgut Reisi Tunustan skp, atmak iin byk bir donanma yollad. Donanma ve onunla beraber yollanan ordu Mehdiyeyi kuatt. 43 gn sren kuatmadan ve ok zayiat verdikten sonra, spanyol ordusu kaleye girebildi. Kaledeki tm Osmanl askerleri lm sadece yaral olarak 70 levent kalmt. Bunlar da esir oldular. Karlkl esir mbadelesi yapld. Bylece Turgut Reis yaral leventlerini kurtard. spanyollar ok kayp vererek ele geirdikleri Mehdiyede kuvvetli bir garnizon brakarak geri dndler. Byk hayal krklna uramlard. Mehdiyedeki spanyollar Turgut Reisin kuvvetleri durmadan taciz ettiler. Sonunda spanya Kale ve kenti elinde tutamayacan anlad. Ele geirdikten 3 yl sonra, kaleyi ykp, yerle bir edip, garnizonlarn geri ektiler. Mehdiye kuatmas srasnda Cezayirden Hayreddinolu Hasan Paa yardma zamannda gitmedii iin, Divan Hmayun tarafndan ikaz edildi.

87

Osmanl mparatorluunda Mekanizmalar

Kredi

Ake

Osmanl mparatorluunda %15 ila 20 aras bir yllk faiz ile ticari kredi bulmak mmknd. Bu kredi faizleri Avrupaya gre yksektir. Ancak Kylnn tefeciden ald faizden de dktr. Sicil defterlerinde faiz karl alnan bortan serbeste ve normal bahsetmesi, faiz karl borcun legal olduu zannn yaratmaktadr. Bunun yan sra sat ve kiralama gibi gsterilerek yaplm gizlenmi faizli bor ilemleri de vard. Ancak bor verenler, bankerler gibi legal bir stat de kazanamamlardr. Kredi veren kiiler genellikle resmiyet d kalmlardr. Ancak kredi verme iine vakflarn katlm olmas ok zg bir durumdur. Eski vakflar paralarn kredi yolu ile iletirken, XVI. Yzylda sadece kredi yolu ile para kazanmak iin vakflar kurulmutur. Osmanl din adamlar faize kar eitli tepkiler gstermilerdir. Onlar para iin kurulmu vakflar tartrken bile faiz zerinde durmam, parann vakf edilip, edilemeyecei ile uramlardr. Buradaki sorun, eriata mr ksa mallar vakf yaplamazlar. Peki parann mr ksamdr? XVI. yzylda Birgevi Mehmet Efendi, faiz alan vakflarn meru olamayacan ileri srmt. Buna karlk eyhlislam Ebusuud Efendi ise para vakflarn savunmutur. nemli olan Mslmanlarn selametidir, para vakflar kaldrlrsa pek ok vakf hizmet sunamaz ki bu Mslmanlarn aleyhine olur diyordu. XVI. yzyln ikinci yarsnda para iyice dengesini yitirince, para vakflar da g duruma deceklerdir. Pek ou kapanacaktr. Ama hemen yerine yeni vakflar kurulacaktr. Herhalde para ile oynamak ok zevkli olsa gerektir. Anadolu ve Rumelide yaygn olan para vakflar, Arap eyaletlerinde sayca ok az almtr. Herhalde Araplarn eskiden gelen kendi mekanizmalar vard.

88

Yenieriler ve genel olarak Kapkulu Askerleri

Yenieriler savata, minyatr

Genel olarak Kapkulu Askerleri, Osmanl ordusunun temel parasyd. Byk blm stanbulda bulunuyordu. ayda bir denen maalar ve masraflar devletin temel gideriydi. 1527 ylnda giderlerin %31i, 1567 ylnda giderlerin % 42si Kapkulu Askerlerine harcanmt. Kapkulu Askeri ok iyi eitilmi, eine rastlanmayacak, sekin bir askerdi. Byk bir blm piyadeydi. Kk bir blm de atlyd (sipahi). Piyade ile svari arasnda geiler her zaman olurdu. Ayrca nemli yararllk gsteren yenierilere tmar verilir, bylece onlar tmarl sipahi kategorisine geerlerdi. 1496 ylnda 8.000 olan yenieri asker says, 1527den sonra 12.000 varnda sabitlenecekti. Ancak III. Murattan sonra artarak 1598 ylnda 35.000 rakamna ulaacakt. Bu da devlet Hazinesi iin byk bir ykt.

89

Yenierilerin tm Yenieri Aas denen komutana balydlar. Yenieri Aasnn yardmcsna kethdabey denirdi. Kethdabey savata yenieriye kumanda eden sava komutand. Yenieri blkleri orta veya blk denen daha ufak birliklere blnmt. Her birinin kendi mutfa vard. Mutfa orbac denen kii ynetir ve iletirdi. Her yenieri mutfan parasn cebinden derdi. Yenieriler, yayalar, sekbanlar ve aalar olmak zere guruptular. Sekbanlar, padiahn ahsi muhafzlaryd. Yenieri piyadeleri 101 ble ayrlrd. Her birinin banda kendi komutanlar vard (serpiyade). 64 birlik hem piyadelerden ve hem de svarilerden oluurdu. Komutanna zaarcba denirdi. Sekbanlar ise 34 blkt. Balarnda subalar vard. Aa blklerinin 5cisinin komutan, emirleri gtrmekle ykml aalarn komutanyd. Bu komutan gerekirse Kethdabeyin yerini alrd. Baavu denirdi. Muhziraa denen komutan Divan ile yenieri divan arasnda araclk yapard. Yenieri Aasnn da bir divan vard. Bu divanda sekban birlikleri komutan sekbanba, kethdabey, zaarcba, baavu, Muhziraa, Kethdabeyin yardmcs bulunurdu. Yenierilerin kendi imamlar vard. Bu kii zel bir eitimden geirilmi, bir blk komutanyd. Yavuz Sultan Selim zamannda yenierilere evlenme msaadesi verildi. 1540 yl varnda artk evli olanlar karlar ile, bekar olanlar ise 1012 kii bir evde yaar olmulard. Yenieri bekar evleri, kentin belli blgelerinde onlara ayrlm evlerdi. ehzade camisi yaknnda ve Aksarayda bu evlerden vard. Yenieriler Bektai idiler. Dini eitim ve bilgilendirilmeleri Bektai dervilerince yaplrd. Savamaya balamadan nce Glbank ekilir, bylece Ali ve Hac Bektai Veliye dualar okunur, onlar yardma arlrd. Tfek kullanlmaya balandktan sonra tfekiler, merkezde, padiahn nnde 9 sra olarak dizilirlerdi. Her bir sra ate ettikten sonra dner ve yerini bir sonraki sraya brakrd. ntikaller srasnda yenieriler Sultann etrafnda onu koruyarak yrrlerdi. zellikle 60,61, 62 ve 63 blkler, padiahn korunmas ile daha yakndan grevliydiler. Bunlara solaklar denirdi. Ordunun temel unsuru olmann yannda yenieriler bakentte kamu dzenini korur, yangnla mcadele ederlerdi. Divann korumas da yenierilere aitti. Yenierilerin bir ksm snr kalelerine yollanrlard. Bu grev sra ile yaplrd. Grev srasnda nafaka denen bir tazminat aylklarna ilave olarak alrlard. Yenierilerin te biri bu tarz d grevlere giderlerdi. Yenieriler deniz savalarna da katlrlard. 1552 Akdeniz seferinde 1.500 yenieri grevlendirilmiti. cretler her ayda bir divan nnde merasimle denirdi. Her orbac kese iinde kendi blnn maan alr ve onu datrd. Yenieri creti gnlk 2 ile 8 Ake kadard. Yenieri aasnn ise 400 Ake idi. Ayrca ylda 2 defa giysileri iin Selanik kuma verilirdi. Yallar emekli maa alrlard. Fatih Sultan Mehmetten balayarak clus bahii de verilmeye balanmt. Clus bahii yenieri bana 3.000 Ake olup, bu rakam dier Kapkullarndan yksekti. Osmanl mparatorluunda enflasyon nedeni ile yenierilerin gelirleri srekli dtnden, honutsuzluklar da srekli olmutur. Bu nedenle Fatihten balayarak yenieri bakaldrlar

90

ok fazladr. Bu isyanlar devam ettike yenierilerin cesareti de arm ve sonunda padiah ldrmeye kadar varmtr. Topuluk Osmanl ordusuna ok erken zamanlarda girmiti. II. Mehmet Tophanede top dkm atlyesi kurmutu. Tophanedeki bu dkm yeri Kanuni zamannda iyice bytld. Burada alan top dkm ustalar zaman zaman snr kalelerine ve uzak yerlere top dkm yapmalar iin yollanyorlard. Yenieri ordusunda 1527 ylnda 695 topu vard. 1570lerde ise bu say 1204e kmt. XV. Yzylda cebeci (silahlar) birlii kuruldu. Bu birlik eitli silahlarn yapmn, bakmn ve onarmn salyordu. Yay, ok, kl, mzrak, tfek, kalkan, zrhl balk imal edilen silahlardand. XVI. Asrn banda saylar 304 iken 1567 ylnda saylar 789 kiiye varmt. Kanuni Sultan Sleyman dneminde yenierilere 2 adet yeni blk eklendi. Bunlar lamclar (kazclar) ile humbaraclar (bomba deyiciler) idi. Topular, cebeciler, lamclar ve humbaraclar yenierilerin teknik birlikleriydi. Bunlara ilave olarak 6 svari bl vard. Bu svari blklerinin her biri bir aann ynetimindeydi. Bu svariler sekin askerlerden oluuyorlard. Bu sipahiler evlenme hakkn piyadelerden nce almlard. Ve oullar da sipahi oluyordu. Yetim kalan oullara aylk balanyordu. Sipahiler, maalarn kendileri vererek bir yardmc kiralarlard. Bu yardmc da svari olurdu. Sava yokken Sipahi birlikleri ayrl alanlarda bulunurlar. Bu nedenle stanbulda ok az sayda sipahi kalrd. Onlar da Sleymaniye ve emberlita dolaylarnda otururlard. Sipahilerin, Sipahioullar denen gurubu padiahn sanda yer alrd. 1514 ylnda saylar 1.630 iken, Kanuninin son dneminde saylar 3.124 kiiye kmt. Silahtarlar Sultann solunda yer alrlard. 1514 ylnda saylar 1.800 kii iken, 1567 ylnda 2.546 kii olmulard. Sipahioullarnn sanda Sa Ulufeciler, Silahtarlarn solunda Sol Ulufeciler bulunurdu. Bunlar Hazineye de mukayyet olurlard. Saylar 1514 ylnda 1.096, 1567 ylnda 2.546 idi. Svarilerin son birliine de gureba (yabanc) ad verilirdi. Bunlarn bir ksm sada, bir ksm solda yer alrd. 1514 ylnda 790 iken, 1567 ylnda 2.589 kiiydiler. Sava srasnda btn bu svari birliklerinin grevi yenieri piyadelerinin kanatlarn korumakt. Buna ilave Sipahiolanlar ve silahtarlar nbetlee padiahn adr korurlard. Padiah sipahiler iinden 300 tanesini seip, alrd. Bunlar daha nce sarayda eitli yerlerde altklar iin adab ve erkan bilirlerdi. Emir eri olarak ald bu sipahileri padiah bar zamannda vergi toplamak, iftlik ynetmek, vakf yneticilii yapmak gibi grevlerde kullanrd.

91

Brezilya Zencileri, 1551

Afrika ile Brezilya arasndaki Zenci ticareti Portekizlilerin elindeydi. Zencilerin nemli bir blm Afrikal eflerden para ile satn alnyordu. ou sava esiriydi. Bu nedenle kle tccarlar Afrikada savalar krkleyecek politikalar uyguladlar. Ama Brezilyaya getirilen klelerin iinde her snftan insan vard. Ve sonu olarak dnce dzeyi olduka yksek zencilerde Brezilyaya gelmiler ve geliyorlard. Zencilerin Afrikadan Amerikaya tanmas ayr bir felakettir. Bunu anlatmaya kitaplar yetmez ve kimsenin yrei dayanmaz. Beyaz adamn kara derili hemcinslerine yaptklar anlatlamayacak kadar korkuntur. Zencilerin byk bir ounluu byk ekerkam iletmelerinde ve deirmenlerde alyordu. Brezilyada ekere dayal bir kapitalizm gelimeye balad. Bunu gelitiren zenci klelerin kol gcyd. Kleler olmasa Brezilya olmazd. eker Lizbon aracl ile Amsterdama geliyordu. Oradan da Avrupaya dalyordu. Bylece Brezilya ekerinden esas kazan salayanlar Portekizliler ve Hollandallard. Artk Afrikadan Brezilyaya kle, Brezilyadan Avrupaya eker, Avrupadan da Afrikaya mal ticareti yaplan bir ken olumutu. Zenciler Brezilyann tropik iklimine kolayca altlar. Amerikan yerlileri hznl, iine kapank insanlard. Gelen Kara Derililer ise neeli, da dnktler. Adaptasyon o kadar abuk oldu ki, ksa srede Afrikada alk olduklar eyleri de Afrikadan getirttirdiler. Bu arada gelenekleri ve dinleri de geldi. Aslnda zenciler, Hristiyan olmayana hayvan muamelesi yapld iin biran nce Hristiyan olmak istiyorlard. Bununla beraber Zenciler mkemmel Katolikler olurken, eski kltleri de Katoliklik zrhnn altna girdi. Bu arada onlarn bir ksm ile Mslmanlk da gelmiti. Brezilyada 1549 ylnda Bahia kenti kuruldu. 1551 ylnda da burada ilk piskoposluk tesis edildi. 1551 ylnda Lima, Peruda National University of Saint Mark ve Mexico Cityde Royal and Pontifical University of Mexico kuruldu.

92

Devleti Ahlakl Ynetmek

Bir sadrazam kona, brahim Paa Saray

Bu srada Osmanl Sultanlarnn halife olup, olamayacaklar tartlyordu. Osmanl eski veziriazamlarndan Ltfi Paa, 1554 ylnda bu konuda Halasul-mme fi Marifetil Eimme adl eserini yazd. Ltfi Paa 1539 ile 1541 yllar arasnda sadrazamlk yapm ve 1563 ylnda lmtr. Sorun u idi: Abbasi halifelerinden sonra mmetin durumu ne olacakt? , Sultan ittifak ile veya gcn kantlayp, kazanarak Sultan olabiliyordu. Sultana halife denilmesi caiz miydi? . Halifenin Kureyten olmas gerektiine dair fetvalar ve kabuller vard. Halife yoksa mmetin durumu ne olurdu? Ltfi Paa konuyu incelemiti, Peygamberin aadaki hadislerini ald. Her kim iyilik emreder, ktlkleri yasaklarsa, o, yeryznde Allahn halifesidir. Emire itaat eden, bana itaat etmi; Emire asi olan bana asi olmu saylr. Sultan, Allahn yeryznde glgesidir, zulme urayan herkes ona snr. Ltfi Paa yukardaki ve dier benzer hadisleri ele alarak, Halifenin Kurey kkenli olmasna kar kyordu. Sz o zaman padiah olan Sultan Sleymana getirerek, halife midir, deil midir diye soruyordu. Ltfi Paann vard sonu uydu: Kanuni Sultan Sleyman eriatn koruyucusu ve halifedir. Bylece Ltfi Paa Arap kabile dayanmas yerine, soya kar kp, yerine halkn balln, grevi hak etmesini koyuyordu.

93

Ltfi paa, bir siyasetname olan Asafname yi de yazmtr. Bu eserde sadrazamn davranlar, ahlak, padiah ve halk ile olan ilikileri ele alnr. Savalar, hazine ve halk ile ilgili eitli tedbirler aklanr. Derki: Sadrazam, hak szn ekinmeden padiaha sylemelidir. Padiahlar nedimsiz ve musahipsiz olmazlar. Ancak padiah nedimleri ile oka buluup, grmemelidir. Onlar, hilat ve bahilerden paylarn almal, ama halkn iine karmamaldrlar. Padiah yzn sk sk halka gstermeli, perde arkasna saklanmas nlenmelidir. Padiah, Sadrazamn arz ettii konularda, geriye dnmelidir. Devletin vezirlerin oullarn koruyup, kimseye muhta etmemesi gerekir. Vezir oullarndan birine vezirlik verilse, kimse bunu ok grmez. Bunlar savata grev alsalar, halk kendilerine daha fazla ballk gsterir. Devlet adamlarnn rvet almas byk bir hastalk, ilac olmayan kt bir derttir ve devletin yklmasna sebep olur. Mderrisler, bilginler birbirini ekemezler. Onlarn birbiri aleyhine sylediklerine inanlmamaldr. Ltfi Paa, piyasadaki narh konusu ile de ilgilenmitir. Mevki sahiplerinin ayn zamanda tccarlk yapmalarna kar kmtr. Padiah deniz kuvvetlerinin gelitirilmesi konusunda uyarmtr. Ltfi Paa, Hazine de gelir gider dengesi zerinde durmu, gelirin giderden fazla olmasn istemitir. Bunu bir Sadrazamlk grevi saymtr. Bunun iin bir tedbir olarak, maal asker saysnn oaltlmamas gerektiini vurgulamtr. Asker az ve uz gerek demitir. Defterdar konusu zerinde durmutur. Akll, tedbirli, mal tahsil etmekten anlayan kiiler atandktan sonra, onlara bamszlk tannmal, yaplacak iler kendilerine braklmaldr. Onlar da devletin malna sahip kmaldrlar demitir. Maalarn sk sk arttrlmasn benimsememitir. Emeklilik konusu ile ilgilenmitir. Yenierilerin, sipahiler gibi atafatl giyinmesine kar kmtr. Halk kaytlarnn divanhane defterinde 30 ylda bir dzeltilmesi gerektiini yazmt. Bylece ktkler gncellenecekti. Ltfi Paa rvete kar kt gibi nfus suiistimaline de kar kmtr. ltimas, himaye devlet dzenini bozucu ve sosyal hayat ykc eylemlerdir. Yaplmamalar, yaplrsa nlenmeleri gerekir.

94

Bat Avrupada Mutlak Monariler

Gemite, Bat Avrupay manevi alanda Papa ynetiyordu. Maddi olarak ise yneten imparatordu. Bunlar birbirleri ile yardmlaarak bu ii becermeye alrlard. imdi ise Papann otoritesine kar kanlar oalmt, pek ok yerde Papann otoritesi artk gemiyordu. mparatorun otoritesi ile gittike klm, artk sadece imparatorluk snrlarnda geerli olmutu. Hatta Almanya rneinde olduu gibi kendi snrlar iinde bile imparatorluk otoritesi tartmalyd. Hmanizm ve Rnesans bireycilii iyice ne kararak, siyasi alanda bamsz ve tekil devletlerin rgtlenmesine dnsel temel hazrlamlard. Artk bu devletler ulusal devletlerdi. Hem devletlerin iinde ve hem de devletler arasnda hukuksal eitlik kavram ne kmt. Ancak devletlerdeki eilim, kk devletler yerine byk devletler kurulmas ynndeydi. Fransa vassallar olan lkeleri kraln dorudan otoritesi altna sokmutu. spanya evlilik yoluyla birlemiti. ngiltere de Gallerle birlemiti. Almanyada ise prenslikler artk gerek devletler olmulard. talyada ise birbiri ile hibir yaknl olmayan pek ok devlete blnm halde yayordu.

95

Bat Avrupa devletlerinin hepsi rejim olarak mutlak monari yolunda ilerliyorlard. Kanun yapma, adaleti salama, vergi koyma, srekli ordu besleme, brokrasiyi seme, kamu dzenini salama, gerektiinde olaan st yarg yetkisini kullanma konularnda tek olmaya doru gidiyorlard. Bunlar eskinin kral ile tabas arasndaki szlemelerin ve rflerin gelip zerine oturuyordu. Artk hem onlar ve hem de bunlar vard. Gl bir iktidar zorunluluunu, nce devlet aras mcadeleler dayatt. Kapitalizm gelitike, devletler arasnda iktisadi ve siyasi olarak kran krana savalar balamt. Sava g ve abuk karar alma istiyordu. lkelerin i paralanm yaps da gl bir iktidar art hale getiriyordu. Eyaletler, belediyeler, ky birlikleri, niversiteler derken bunlarn hepsinin birbirinden farkl ayrcalklar, rfleri, kurallar, mttefikleri, mlk, yargs, efleri ve temsilcileri vard. Bir de lkeler iinde byk feodal ailelerin ekimeleri bulunuyordu. spanyada Eboliler, Albeler vard. Hollandada Chalonlar, Vergezler, Hornlar, Egmontlar bulunuyordu. Fransada Bourbonlar, Montmorencyler, Gueler, Condeler vard. Bu ailelerin lm gze alm fedailer topluluklar vard. Mutlakyetin hukuksal yolu Roma hukuku nedeniyle oktan almt. XIII. Yzyl Roma hukukunda, btn yetkileri kendinde toplayan ve iradesi kanun demek olan mutlak prens dncesi vard. Eski Yunan ve Romaya rabet arttka, Roma hukuku da ne kyordu. Eski Yunanistandan bir de yar Tanr, hayrsever, evresinin kendini adamak istedii kahraman figr gelmiti. Gelimi olan yurtseverlik devletlerin birlik olmasnn en nemli etkeni oluyordu. Egemen prense ballk ve yurtseverlik i ie gemiti. Yurtseverlik yeni bir his deildi, ama burjuvalarla birlikte yeniden toparlanmt. imdi her lkede yurtseverlik dalga dalga ykseliyordu. Burjuvazi ile krallar el ele vermilerdi. Krallar burjuvalardan bor alyorlard. Mlklerini ve vergilerini burjuvalara kiralyorlard. Bunun yan sra tekelleri destekliyor, kilisenin tefecilik zerine koyduu yasaklara kar burjuvalar koruyorlard. Feodallerin ticaret nne koyduklar engeller de krallar sayesinde alyordu. Krallk ayrca tccar burjuvalar, imalat sahiplerine kar da koruyordu. Burjuvalar asillemek istiyorlard. Bunun yolu da kraldan gemekteydi. Bylece burjuvalar baz kamu grevlerini de yapyorlard. Burjuvalar ne kadar asilleirse asillesin, baz alkanlklar hi deimiyordu. Kazan hrs, biriktirme hrs, hesabi davranma devam edip gidiyordu. Soylularn iinde de burjuva gibi davranp, burjuvalaanlar vard. imdi eski kl soylular ile yeni para soylular olmak zere iki tr soylu vard. Feodallerin tek bildikleri askerlikti. Bu nedenle topraklarn ve feodal haklarn savsaklyorlard. Ayrca parann deeri dtke, feodallerin parasal geliri de dyordu. Eskiden beri asilliin anndan olan lks ve eli ak olmak, soylular bataa ekiyordu. Soylularn giderleri mthiti. Bir sr hizmeti ve gerei tam belli olmayan adam, balolar, merasimler, ayinler, eitli giysiler derken paralar su gibi akp gidiyordu. Asiller de yaayabilmek iin krallara muhta hale gelmilerdi. Kraldan askeri grevler, ocuklarnn dnne balar, kk ocuklarnn manastrlara girmesini salamas

96

isteniyordu. Asiller de krallarnn yardm olmakszn burjuvalarn nnde tutunamazlard. Gittike daha fazla artarak her ey ve hatta soyluluk unvanlar bile krallarn eline geiyordu. Feodalite ile burjuvazi elitike ortaya kan mutlakyetti. Mutlakyet idi ama buda snrsz deildi. Hristiyan dini kanunlar, mlkiyet gvencesi ve bunu salayan hukuk kurallar, szlemeler, rfler mutlakyeti snrlyordu. Mutlakyetin derecesini grevli says ve iletiim olanaklar da belirliyordu. Avrupada en kalabalk grevliye sahip lke Fransayd. 1505 yl varnda 480 bin kilometre kare ve 15 milyon nfusa sahipti. Toplam grevli says ise 12 bin kadard. Bu mutlakyet ynetimleri gnmz ynetimleri kadar etkin deildi. Pek ok konuda merkezi ynetim yetiemiyordu. Bu nedenle bir takm devlete den grevler senyrler veya heyetler ile yerine getiriliyordu. XVI. yzylda devletler ve sosyal hayat, mutlak krallklarn glenmesine paralel glendiler. Ekonomi politikalar pek tutarl deildi ama sanayi ve ticareti destekliyorlard. Burjuvazi daha bakma muhta iken bu grevi mutlaki krallklar yaptlar. Ancak, Kapitalizm gelitike bu yap onu engelleyici bir yap olacakt.

97

Hristiyanlk Japonyada, 1551

Franois Xavier

Japonyadaki Portekizli Franois Xavier btn Japonlar Hristiyanlatrmak iin izin almak istiyordu. Bu nedenle 1551 ylnda Japon mparatorunu ziyarete gitti. mparatorun ok zavall biri olduunu grnce, ogunu grmeye gitmek istedi. ogunun nbetileri ise, elbiseleri dzgn olmayan adama msaade etmediler. Yoksul kl ve kalender hali nedeni ile bana gelen kalmamt, o da yntem deitirdi. peklilere brnd, tavrn deitirdi. Franois Xavier, en gl daimionun Suwo senyr Ushi Yoshitaka olduunu rendi. denizden geerek onu grmeye gitti. Ushi Yoshitaka, Portekizlilerden altn ve ateli silahlar alaca umudu ile misyonerlere vaizde bulunma ve vaftiz etme iznini verdi. Franois Xavier, Yagamushide, ince, kltrl, tartma tutkunu bir saray bulmutu. Franois Xaviernin 98

astronomi bilgisi takdir toplad. Tartmalarda Aristo mantn kullanarak, tartmaclar acz iinde brakt. Franois Xavier gittike Hristiyanlk ile Japon dinleri arasndaki farklar anlamaya balyordu. Yntem deitirdi. Yalnz akla dayanarak, Tanrnn varln, dnyann yaradln, ruhun lmezliini tantmaya balad. Japonlar bunlara kar kyorlard. Tanr iyi ise, ktlkler nereden kmt? Xaviernin cevab yleydi. Mkemmel olan tanryd. Dnya ise mkemmel deildi, onun iin onda fenalk vard. Dnyada fenaln olmas Tanrnn varln ispatlayan bir olguydu. Franois Xavier sadan sz etmemiti. Japonlar nce vaftiz ediyordu. Vaftizden sonra Hristiyanln temellerinden, sann grevinden, Tanrnn sa suretinde ortaya kmasndan, sann btn insanlk adna ac ekmesinden, insanl kurtarmasndan ve armha gerilmekten sz ediyordu. Bu yntemi daha sonra Cizvitler kullanacaklard. Franois Xavier 1551 yazndan balayarak, soylular, saray kadnlar, okumular arasnda baz kiileri Hristiyan yapabildi. Yeni Hristiyan olan Japonlarn ou iin Hristiyanlk Budizmin yeni bir ekliydi. Franois Xavierin karsna u engel hep kyordu: Hristiyanlk hakiki bir din olamaz. nk inliler onu retmiyorlar . Franois Xavier 1551 sonbaharnda ine hareket etti. Japonyada 30 ay kalmt. Japon Hristiyanlar ondan ok etkilenmilerdi. Gelecekte, ac eken Japon Hristiyan din ehitleri, ac ve lm karsnda Franois Xavieri yardma aracaklard. 1551 ile 1570 tarihleri arasnda, Japonyada, Franois Xavier yerine Cosme de Torres bakyordu. Portekiz ticaret gemilerinin gittii yerlere Hristiyanlk da gitti. Yllk olarak gemi gelilerini Cizvitler dzenliyordu. Sadece Hristiyan olmu daimiolarn limanlar ziyaret ediliyordu. Bunun sonucunda baz daimiolar, ticari rekabetin nne gemek iin Hristiyan oldular. inin Henan eyaletinde, Ming hanedan srasnda pek ok frtna ve sel baskn olmutu. Bu eyalette 1528de, 1531, 1539 ve 1545 yllarda yamyamlk yapmaya varacak byklkte ktlklar oldu.

99

Trablusgarp Osmanllarn, 1551

Turgut Reis

1551 ylnda Osmanllar Trablusgarp Turgut Reisin byk yararllklar sayesinde spanyollardan alarak, ellerine geirdiler. Trablusgarp olsun, Tunus limanlar olsun Trk denizcilerinin Akdenizdeki etkinlikleri iin nemli limanlar haline geldiler. Bundan sonra, yzyllar boyunca, Akdenizde yolculuk etmek, Avrupallar iin ok gvensiz bir hale geldi. Trk gemilerinin kreklerini forsalar ekiyorlard. Akdenizde Trk korsanlara yakalanmak ayn zaman da forsa olmak demekti. Yazar Cervantes de 5 yl forsalk yapmt. Avrupann her yerinden birbirinden gzel kzlar Haremleri dolduruyorlard. Bu kzlarn en gzelleri stanbula Padiaha yollanyordu. 1551 ylnda Hayreddinolu Hasan Paa 5 yldr yapt Cezayir beylerbeylii grevinden alnd. stanbula arld. Yerine Oru ve Hayreddin Beylerin yakn arkada olan Salih Reis (Paa) getirildi. Salih Paa Preveze deniz sava srasnda Osmanl donanmasnn sa kanadna kumanda etmiti. Cezayire Beylerbeyi olduunda 63 yandayd. Fransada devlet grevlileri drdnc bir snf olup, kmlard. Kral artk onlar grevden alamyordu. Krallar da istedikleri zaman azledebilecekleri geici grevliler aracl ile ileri gtrmeye baladlar. Altunordu (Altnordu) devleti artk iyice sona yaklamt. Bu topraklardaki gebeler (Trkler) artk serbeste hareket edemiyorlard. Nogaylar boyu Ural rma kysna yerlemiti. 1551 ylnda bu boy ok gl bir hale gelmiti. Nogay boyu 300.000 atlya sahipti. Rus prensleri ile at al verii yapyorlar ve gittike zenginleiyorlard. Ylda 50.000 fazla at satar hale geldiler. Ama bunlar bu ticarete balandka, Ruslara da balanyorlard.

100

Erdel prensi olan Zapolyann olu Sigismund Yano, ok kk yatayd. Annesi ve danmanlar, Osmanllarn eninde sonunda Budin gibi Erdeli de kendi topraklarna katacandan korkuyorlard. Bu korku nedeniyle Avusturya kral Ferdinand ile i birliine kaydlar. Erdel kalelerine Avusturya ve Alman askerleri yerlemeye balad. Tabii buna Osmanllar izin veremezlerdi. Osmanllar 1551 ve 1553 yllar arasnda Erdele sefer yaptlar. Sokullu Mehmet Paa 1551 ylnda Erdel zerinde yaplacak seferin komutanlna getirilmiti. 80.000 kiilik orduyla Erdel'e giren Sokullu Mehmet Paa nemli kaleleri ald, ama Tamvar Kuatmasnda baarl olamayarak geri ekildi. Tamvar 1552 ylnda, Macaristan serdarlna atanan Kara Ahmet Paa ile alnabildi. Bunun sonunda Erdelin gneybat kesimi Tamvar beylerbeylii olarak dorudan Osmanl topraklarna katld. Osmanllar Basra krfezine hakim olabilmek iin Hrmz kuattlar ama ele geiremediler. 1551 ylna kadar bekleyen Safevi ah Tahmasb, sonunda Dou Anadoluya yama seferi dzenledi. Erzurumu almak iin Kuzey Batya ynlendirdii orduya olu smail Mirza kumanda ediyordu. smail Mirza bu srada 20 yandayd ve ok zalim biriydi. O kadar zalimdi ki babas onu 1556 ylnda Alamuta (Kahkaha) hapsettirecekti. smail bu kalede babas lp, yerine geene kadar 19,5 yl bekledi. Safeviler, Grcistan Vardziadaki kaya manastrn da ykmlard. Safeviler Erzurumu kuattlar. Ancak gsterilen direni karsnda baarl olamadlar. Bu savata Osmanllar pek ok beylerbeyini kaybetmilerdir. 1551 ylnda, topraklar ok genilemi ve yalanm olan Sahip Giray Han Osmanl Divan Hmayununu pek dinlemez gibi grlyordu. Divan Han grevden alp

Sokullu Mehmet Paa

yerine I. Devlet Giray Han tayin etti. Almanyada mparatorun Augsbourg bar ile glenmi olmas, prensleri rahatsz ediyordu. Katolik olan baz prensler Habsburglara kar Fransa kral II. Henry ile mttefik oldular. Bunun zerine Almanyada ikinci Smalkalde savalar balad. mparator V. Karl hi baarl olamad. Az daha Saksonya dkne esir dyordu. V. Karl, Amerikadan akan gm ve altna ramen mthi borlanmt. Osmanl ile yaplan kara ve deniz savalar, Smalkalde savalar, Dnyann drt bir yannda yaplan g mcadeleleri derken para oluk gibi gidiyordu. ayet Hindistan ticareti Portekizin ve spanyann ellerinden giderse, ekonomik olarak iin iinden kp kamayacaklar belirsizdi. Bu nedenle Hindistan ticaretinden Avrupa vazgeemezdi. Ve Osmanlnn basksna sonuna kadar dayanyor, Osmanlnn Hint Okyanusunda gc eline geirmemesi iin her eyi yapmaya alyordu.

101

Erdel prensliinin topraklar klmt. O da Osmanllara ba edi. Habsburglar adna Avusturya kral Ferdinand da Budin ve Tamvar Osmanl topra olarak tand, elinde bulunan Macar topraklar iin de Osmanllara 1533 ylndaki gibi vergi demeyi kabullendi. Osmanllar ile Habsburg arasndaki bu bar, Sultan Sleymann 1566 ylnda yapaca Zigetvar seferi dta tutulursa 40 yl srecekti. Macaristan iin Osmanl Habsburg mcadelesi nerede ise 30 yl srmt. Sonunda Osmanllar Macaristana iyice yerlemeleri ile sonulanmt.

102

Kazan Ruslarn, 1552

Kazan askerleri

1552 ylnda Trkler Kuzey Afrikada Dou Sahra vahalarn kontrolleri altna almlard. 1552 ylnda Krmda Trkler ile Ruslar arasnda ok iddetli savalar oldu. Ancak Rus toplar atllar yerle bir ediyordu. Ruslar askeri saldrlarnn yannda diplomatik saldrlar da yapyorlard. Giray Hanedan Osmanllarn vassalyd. Osmanllarn olaya sahip kmas gerekirdi. Ama kllarn kprdatmadlar. Krmllar Ruslara kar bir birlik kurmaya altlar ama bu daha sonra gerekleecekti. O zaman da i iten gemi olacakt. lk Rus ar unvann alm olan Moskova knezi IV. van yani Korkun van, 1552 ylnda Kazan ile hesaplamaya karar verdi. Son derece ar bir topu birlii kenti kuatt ve iddetli savalardan sonra ald. Krmllar birka top ile Kazann yardmna geldi ama pskrtlp, geri dndler. Kazan Ruslar ilhak ettiler. Kazanllar ya topraklar terk edip gittiler veya Ruslarla uyum saladlar. En iyi Kazan topraklar manastrlara ve soylulara datld. Kazan hanl yok olmutu. Bu topraklarda ok nemli bir uygarlk kurmu olan Trkler imdi aznlk olmulard. Bundan sonra bu topraklardaki insanlar zerinde Ruslatrma ve Hristiyanlatrma politikas uygulanacak, Trkler ok ac ekeceklerdi. IV. van Kazandan sonra Astrakan ele geirdi. imdi Volgann akt tm blge Moskovann denetimindeydi. in kapal bir dnyayd. Bilindii gibi inliler dnyada tek uygar halk olarak kendilerini gryorlard. Zaten batan beri hep byle grmlerdi. in haritalarnda in dnyann

103

merkeziydi. Dnyann onda dokuzu indi. inin etrafnda barbarlarn yaad ufak adalar vard. ine sadece sayg ve sevgisini sunacak olan eliler alnrlard. 1552 ylnda Hristiyan Misyonerler ine kar giriimlere baladlar. inliler iin onlardan farkl bu insanlar, agzl, kstah ve hoyratt. Avrupal ateli, inli ar, yumuak ve sabrlyd. Avrupalnn iri burnu, acayip renkli gzleri ve gr sakallar vard. Franois Xavier, 1552 yaznda Japonyadan Makaoya gelip, orada ine girebilmek iin beklemeye balad. O yln Aralk aynda, yatanda bitkin durumda ld. ah Tahmasbn Safevi devletine snan Babur Han Hmayun, 1553 Ocak ayna kadar orada misafir kald. Daha sonra Eyll 1554'te, Safevi ahnn destei ile kardei Kamuran Mirza'dan Kandahar alarak, baba mirasn toplamaya balad.

Kazan Hanl

104

Tahta kma olaslklar ve Kralie Mary, 1552, 1553

Jane Grey'in idam

ngilterede Kral naibi durumundaki Somerset gittike gcn yitiriyordu. Kral VI. Edward Windsor kalesinde ikamete mecbur etti. Kraliyet konseyindeki VI. Edward yanls John Dudley tarafndan grevinden uzaklatrld. John Dudley ilk Warwick Kontuydu, ksa sre iinde kendini Northumberland Dk ilan etti. Northumberland iddial bir kiiydi, bir yandan Protestan cemaatinin birliini korumaya bir yandan da para ve arazi olarak gittike daha zenginlemeye bakyordu. Kiliselerdeki btn Katolik sembolleri kaldrtt, ngiltere kiliseleri bugnk sade grnlerine brndler. 1552 ylnda Ortak Dualar Kitab revize edilerek yeniden yaynland. Bu srada ngilteredeki Hanseatic League (Hanse Birlii) ayrcalklar kaldrld. 1552 de Safevi ah Tahmasb Azerbaycan Osmanllardan geri almaya alt. Azerbaycana girdi. Ayn yl, Mimar Sinan, Krm Gzleve Tatar Han Camini yapt (1552). Hac Bekta Dergah 26 yl kapal kaldktan sonra 1552 ylnda Osmanl devletinin msadesi ile ald. Osmanl, toplumun kontrolu asndan dergaha ihtiyac olduunu anlamt. Dergah kapal iken babalar zerrinden toplum zerindeki ilevine devam etmi ve tamamen devlet 105

denetimi dnda kalmt. Devlet, Sersem Ali Paay, Sersem Ali baba ad ile postnie oturttu. Bu atama Anadolu Alevi toplumunda kabul grmedi. Anadolu Alevileri Dedean ve Babaan (Babagan, Dedegan) olarak blndler. Hindistanda Sikhlerin bana Guru Amar Das geti. nc Sikh Gurusuydu. Fransa Kral Henry II ve Saksonyal Maurice aralarnda Chambord anlaamsn imzaladlar. Fransa ile Roma Germen mparatorluu arasndaki sava devam ediyordu. II.Henry, mparatror V. Karl (Charles, Carlos) dan Lorraine ve Toul, Metz, Verdunu ald. 1553 ylnda VI. Edward hastaland. Kraliyet konseyi, Marynin kralie olaca ve Protestan kazanmlarnn kaybedilecei korkusuna kaplarak VI. Edward sonras iin zm aramaya balad. Bu arada VI. Edward, VIII. Henrynin vasiyetini deitirerek, nce Fransa Kral ve sonra Suffolk Dk Charles Brandon ile evlenmi olan VIII. Henrynin kz kardei Marynin torunu Leydi Jane Greyi taht birinci varisi olarak ilan etti. Leydi Janenin annesi Kralie Marynin kz leydi Frances Brandondu. Janenin tahta kma olasln deerlendiren Northumberland Dk, Leydi Janei olu Guildford Dudley ile evlendirdi. Amac ileride ailesinin ngiltere tahtnda hak sahibi olabilmesiydi. 6 Temmuz 1553 ylnda VI. Edward 15 yanda veremden ld. Leydi Jane kralie ilan edildi. Ama buna hem halk karyd ve hem de Jane tac istemiyordu. Janenin kralielii 9 gn srd. Prenses Mary ve kardei prenses Elizabeth, taraftarlar ile birlikte Londraya yrdler. Daha ileri ki bir tarihte leydi Jane, kocas ve olu ile birlikte ldrlecektir. Balangta kralie I. Mary baarlyd. Ksa srede leydi Janenin maiyeti ve kendini tahtan uzak tutmak isteyenler dahil byk bir politikac kitlesinin desteini kazand. Leydi Jane, Londra Kulesinde olduka serbest bir gzalt dnemi geiriyordu. Fakat Janenin babas Henry Grey kzn tahta tekrar geirmek zere komplo dzenleyince, kralie Mary onu ve Northumberland idam ettirdi. 1553 ylnda ngiliz Chancellor bir deniz seyahati ile Kuzey Burnunu, Beyaz Denizi ve Buz okyanusunu dolambal yollardan at. ngilizler, Rusya ve Asyaya ulamlard. Fasa gneyden giren Beni Saitlerin nderliindeki kabileler, Atlas okyanusuna bakan Portekiz kalelerini birer birer drmeye baladlar. Sudan altn zerindeki Portekiz basks azald. Altn Fastan dorudan Fransa ve ngiltereye gitmeye balad. 1553 ylnda Fasn bana Vattasi hanedan yerine Sait hanedan gemiti. Fastaki kargaadan Osmanl mparatorluu faydalanmaya alt. Cezayir Beylerbeyi Salih Paa (Reis) ordusu ile Fas snrn geti. Osmanl, Fas mparatorluu ile savaa balamt. ki ordu 3 defa kar karya geldiler. Her seferinde Salih Paa kazand. Bu galibiyetlerde en nemli faktr Osmanl toplaryd. ngilterede, kralie Mary Leydi Jane Grey konusunda tereddtlyd, bir sre onu Katolik yapmak iin urat. Baaramad. 12 ubat 1554 ylnda Jane idam edildi.

106

Portekiz Smrge mparatorluu

1553 ylnda Seydi Ali Reis (l. 1562) Kzldeniz donanmasn Basra krfezinden dar kard. Seydi Ali Reis Katibi ad ile iirler de yazard. Barbaros Hayrettin Paann maiyetinde almt. Astronomi de bilen mahir bir denizciydi. Halepte iken Piri Reisin Basrada brakt donanmay geri getirmesi iin donanma komutanlna atanmt. Basra krfezinden karken Portekizliler yolunu kesmeye altlar. atmalar balarken frtna kt. Osmanl donanmas Hindistan kylarna Belucistan ve Gucerata srklendi. Pek ok gemi frtnada batmt. Geriye 6 gemi kalmt. Seydi Ali Reis bu 6 gemi ile Portekiz hakimiyetindeki Hint okyanusunu amay gze alamad. Gemilerini orada brakarak kara yolu ile stanbula dnd. Bu dn yolculuu 2 yl srmt. Osmanllar Akdenizde spanyollar (Habsburg) ve Venediklerle mthi bir sava iindeydiler. Hint okyanusuna ayracak gleri kalmamt. Hint yolu Portekizlere neredeyse brakld. Bu tarihlere gelindiinde Portekiz Smrge mparatorluu, bir smrge imparatorluu olarak ortaya kmt. Ancak Portekizliler sadece Brezilyada lke ilerine derinliine giriyorlard. Dier yerlerde bizim anladmz anlamda smrge kurmuyorlard. Bunu yapmay bilmiyorlard. Kylarda yerleip, ticaret yerleri kurdular. Buralar Goada oturan bir kral naibine balyd. Lizbona yollayacaklar mallar buralarda topluyorlard. Her yl, ar ykler tayabilen gemilerden oluan bir filo, ilkbaharda Lizbondan yola kyordu. Musonlardan yararlanarak Eyll veya Ekim aylarnda Goaya varyordu. Gemiler yklenip, Lizbona geri dnyorlard. Baka filolar da Hint adalar, in ve Uzakdou ile ilikiyi salyordu. Btn bu ticaret krallk ynetiminin mutlak denetimi altndayd. Devlet baharat zerinde tekel kurmutu, dier mallarda da nemli girdisi vard.

107

Baharat Avrupa pazarlarnda ok yksek fiyata satlyordu. Portekiz bunu garantilemek iin zaman zaman Hindistandaki stoklar yakarak yok ediyordu. Hindistan ticareti yollar sava gemilerince kesilerek, Araplara yasaklanmt. Portekiz Gneydou Asyada gerek bir soygun rejimi kurmutu. slam tm Douya tccarlar aracl ile yaylmt. Portekizliler Hint okyanusuna vardklarnda, Arap ve ranl tccarlar ile karlatlar. Mslman tccarlar Mozambik kanalndan Malakka boazna kadar ticarete hakimdiler. Koloniler kurmulard. Bu koloniler o blge devletlerinden kendi kendilerini ynetme yetkisini almlard. Kolonilerin banda, koloniyi eriat hkmlerine gre yneten bir ynetici bulunuyordu. Arap ve ranl tccarlar sadece kylarda deillerdi. blgelere kadar nfus etmilerdi. rnein Hindistanda Vijnagar kentinde bir Mslman Mahallesi vard. Mslmanlar yerli kadnlar Mslman yaparak, onlarla evleniyorlard. Mslmanlar uzun zamandr Hindistana geliyorlard. Bu ak XVI ve XVII. yzyllarda da devam edecekti. Portekizliler Mslman tccarlar ve Mslmanlarn yapt ticareti engellemediler. Tam tersine tccarlar kendilerine baml hale getirip, bu ticaretten yararlandlar. Mslman tccarlar btn Hint okyanusunda, Portekizlilerin izni ile ticarete devam ettiler. Mslman tccarlarla birlikte Mslman misyonerler de Douya geliyorlard. Bunlar ya bir tarikata balydlar veya Osmanl mparatorluunda byk bir Caminin organizasyonlaryd. Tabii bu misyonerlik faaliyetleri Osmanl Sultannn izni ve teviki ile yaplyordu. Baarl olan misyonerler hemen bir cami kuruyorlard. Ksa srede caminin etraf hayrat ve vakflarla doluyordu. Hastane, okul, a evi gibi birimler oluturuluyordu. Eitilen renciler nce imam olup, okullarda hocalk yapyor ve gittike ykseliyorlard. slam Dou Asyaya bar bir yoldan adm adm ilerliyordu. Tapnak valyeleri (Templer) tarikat, yeni reformlarla birlikte, girme serbestisinin yalnz zenginlere ve soylulara tannd bir rgt haline dnyordu. O artk amac, ticari ve siyasi baar salamak ve Kilise'nin kanunlarn kapitalizme uygun olarak yeniden dzenlemek olan bir rgtt. Tapnaklar, Portekiz'deki byk deneyimleri zerinden kapitalist hayata geerek glerinin doruuna ulatlar. Ayn dnemde, zellikle Reform hareketlerinden sonra Kilise'nin g kaybedince kraliyet kurumlaryla kurduklar ilikilere de arlk verdiler. Tapnaklar, Kiliseyle beraber, onun denetimindeki valye tarikatlarnn da gcn ve etkisini kaybettiini grmlerdi. Bu aamada, tarikatn dindar grnm olmayan ama ayn ilevi gren bir yansmasn oluturmay kararlatrdlar. Bylece, tarikat yoluyla elde ettikleri i gc imkanlarn ve siyasi-ticari balantlarn, bu yeni rgt zerinden srdrebilecek ve ideolojilerini daha rahat yayma frsat bulacaklard. Temelleri ngiltere'de atlan bu rgtn, tad sembolik anlam nedeniyle, Masonluk iine yerlemi olma ihtimali ok kuvvetlidir.

108

Evlat Katli, 1553

Korsika'nn Piri Reis tarafndan yaplm haritas

Sultan Sleyman, dostu ve dman tarafndan muhteem diye anlan Kanuni Sultan Sleyman 60 yana yaklamt. Ve dedesi II. Bayezid gibi ihtiyarl bahane edilerek tahttan indirilecei korkusunu yayordu. Devlet st kademelerinde artk olgun yataki hangi ehzadeye tahtn nasip olaca gizli gizli konuuluyordu. 1553 de Kanuni Sultan Sleymann kukusu yle artt ki, Safevilere sefer yapmak bahanesi ile ordusunu Anadoluya geirdi ve tahtta gz olduunu sand byk olu, Amasya sancak beyi ehzade Mustafay ldrtt. Bu idam devlet ileri gelenleri arasnda hi de iyi karlanmad. Pek ok yetkili bu idam gereksiz gryordu. Honutsuzluklar karsnda padiah da Safevi seferini 1 yl erteleyip, duruma mukayyet olmaya alt. Yenieriler arasnda ciddi bir honutsuzluk ortaya kmt. Herkes Hrrem Sultan ve kz Mihrimah Sultann ve dolays ile veziriazam Rstem Paann Kanuniyi veliaht ehzade Mustafa aleyhine kkrtt ynndeydi. Asker ldrmek zere Rstem Paann otan bast. Ama Paa orada deildi. Ota yklp, tahrip edildi. Her yerden feryat ve ac sesleri ykseliyordu. Rstem Paa acele stanbula Hrrem Sultann yanna kamt. Padiah, orduyu ve halk yattrabilmek iin, dokuz yla yakn bir sredir hizmet eden sadrazam Damat Rstem Paay azletti. Yerine deerli bir kii olan Kara Ahmet Paa geti.

109

Rstem Paa, Hrrem Sultann kz Mihrimah Sultann kocasyd. Hrrem, Rstem Paay tekrar veziriazam yapmak iin almaya balad. Kanuninin olunu ldrtmesinden birka yl nce Kutsal Roma Germen mparatoru V. Karl da olu veliaht Don Carlosu ldrtmt. Daha sonra her iki veliaht iinde trajedik eserler yazld. lmleri, o dnemde insanlar zmt, hatralar yaatlmaya alld. Kanuni Sultan Sleyman 1553 olaylar srasnda Sokullu Mehmet Paa'y Rumeli askerlerinin banda Anadolu'ya gnderdi. Ayn yl balayan Nahvan Seferinde Sokullu komutasndaki Rumeli askerleri byk baar gsterdiler. Sefer dnnde Sokullu nc vezirlie ykselerek Kubbealt vezirleri arasna katld. Osmanl ve Fransz donanmalar bu yaz da mterek olarak sefer yapacaklard. talya ve Bat Akdenizde ele geirilecek yerlerin ganimeti Trklere aitti. Ele geen yerlerin hkmranlk hakk Franszlara braklacakt. Bu srada Fransz donanmasnn bir blm, Osmanl donanmasna katlmak zere stanbula gelmiti. Kaptan Derya Sinan Paa komutasndaki donanma Korsikay ele geirmek zere yola kt. Bu sralarda Turgut Reis Korsikann merkezi olan Bastia kentini kuatp, ald. Kent Franszlara teslim edildi. Osmanllar ile ibirliini siyasetinin merkezine oturtan Fransz kral II. Henry zamannda Fransz Osmanl ilikileri iyi gidiyordu. Korsika yamalanp, Franszlara brakld. Bu srada Franszlarla kan bir anlamazlk sonunda, Turgut Reis, gemileri ile mterek donanmadan ayrlarak stanbula dnd. Ada Franszlarn olmutu ama Franszlar Korsikay ellerinde tutamadlar. Osmanl donanmas ekilince spanyollar aday Cenevizliler adna geri aldlar. spanya ynetimindeki Napoli geni bir yoksul tabaka barndryordu. spanyollar talyanlara aa rk muamelesi yapyorlard. Napoli kenti bu dnemde eitli ayaklanmalara sahne oldu. Bu ayaklanmalarn en nemlisi 1647de Masaniello (Tomaso Aniello) adl gen bir balknn nclndeki bir protesto gsterisiyle balayan harekettir. Masaniellonun ldrlmesinden sonra teki kentlere ve krsal kesime de srayan ayaklanma, spanyol ynetimini g duruma drd. Napolide cumhuriyet ilan edildi. Ancak spanyadan gnderilen birlikler duruma hakim oldu. Bu srada feodal beyler krsal kesimde dzeni salamak iin spanyol kuvvetleriyle birlikte hareket ettiler. 1532de kral vekili olarak Napoliye gnderilen spanyol Pedro de Toledo, 1553e dein sren grev dneminde etkili bir merkezi ynetim kurmutu. Toledodan sonraki kral vekilleri spanyol denetimini daha da katlatrarak ortaa meclislerini ortadan kaldrdlar. Askeri ve brokratik mekanizmay elinde tutan eski soylularn yerini ou Cenoval yeni aileler ald. spanyann mali gereksinimleri yznden taht arazilerinin yaklak te ikisi satld. Byk toprak sahiplerinin kentlere tanmas nedeni malikanelerin retimi byk lde dt. Toplumsal yaamn hemen her alannda bir gerileme balad. 1553 ylnda Alman ressam Lucas Cranach (1472 1553) ld. Osmanl mparatorluunda, ehzade Mustafa katlinden sonra Kanuni 1553 kn yine Halepte geirdi. Yeni Veliaht ehzade Selim Marata, Rumeli Beylerbeyi Sokullu da Tokatta kladlar. Bu srada Halepte en ufak ehzade Cihangir ld. imdi ortada 2 ehzade kalmt. Bu srada Msr valisi Muhammed Paayd (1553 1555). Padiah ondan yllk 600.000 akeden az olmayacak bir vergi istiyordu.

110

Katolik Mary, 1554

Philip ve Mary

Mary ksa sre iinde spanya prensi Philip ile evlenmek istediini ilan etti. Philip, annesi Aragonlu Catherinenin yeeni olan Kutsal Roma mparatoru V. Charlesn (Karl, arlken, Kartlos) oluydu. ngiliz asillerinin nemli bir blm ngilterenin spanyol uydusu olaca korkusu ile veya Protestanln son bulaca korkusu ile bu evlilie kar kyorlard. Gen bir kii olan Thomas Wyatt, Kralie Maryye kar olanlarn ban ekerek bir bakaldr rgtledi. syan nceden haber alnarak bastrld ve taraftarlar ldrld. Wyatta, Prenses Elizabethin bakaldrya katlp katlmad renilmesi iin ikence edildi. Btn ikencelere ramen Wyatt Elizabethi ele vermedi. Ba vurularak ldrld. Bu arada Elizabeth aralarnda Londra Kulesinin de olduu eitli hapishanelerde dolatrlyordu. Mary, Philip ile 25 Temmuz 1554 tarihinde evlendi. Philip, Maryyi hi ekici bulmuyordu ve onunla mmkn olan en az zaman geiriyordu. 5 yl boyunca, ok az beraber kalmalarna ramen Mary kendini hep gebe zannetti. Zaman getike Mary daha ekilmez oluyordu. Bu srada, bir taraftan da ngiltereyi Katolik yapmaya verdi.

111

Osmanl ran Mcadelesine Devam, 1554

IV. van, Korkun van

1554 ylnn hemen balarnda Cezayir Beylerbeyi Salih Paa, Fas Kral II. Muhammedi kent surlarnn nnde bir daha yenerek, Fas kentine girdi. Bylece Osmanllarn Fas hakimiyeti balamt. Salih Paa, Fas kentini terk ettikten bir sre sonra II Muhammedin kuvvetleri Fas kentini tekrar Osmanllardan geri aldlar. Piri Reisin donanmay Basra krfezinde brakarak dnm olmas Osmanl Brokrasisinin st kademelerinde ar eletiriliyordu. Hind Kaptan denen amiral ne Kaptan Deryaya ve ne de herhangi bir beylerbeyine bal deildi. Dorudan Divan Hmayuna balyd. Piri Reis 80 yan amt, Divann emri ile Kahirede idam edildi. ocuu olmad iin byk serveti Hazineye kald. Karadan Osmanl lkesine dnmeye alan Seydi Ali Reis, Babr mparatorluu bakenti Agra kentine varmt. Burada Hmayun ah, Seydi Ali Reisten ve yanndaki 50 leventten Agrada kalmalarn istedi. Seydi Ali Reis de buna uydu. Ancak 1 sene sonra Reis ve adamlar tekrar stanbulun yolunu tutacaklard. Seydi Ali Reis hem Osmanl ve hem de aatay lehesinde iir syler ve yazard. 1554 ylnda stanbula ilk defa kahve geldi. Kahve Anadoluda 13 yldr biliniyordu. Kahveyi stanbula getirenler aml ems ve Halepli Hakem adl iki tccard. lk kahvehane, stanbul Tahtakalede ald. Bundan sonra stanbulda kahve says hzla artt. Bu srada kahve imenin din asndan haram olup olmad konusu gndeme geldi. Yaplan tartmalara bakldnda, eyhl-slam Ebusuud Efendinin de kahve imenin haram olduunu iddia edenlere katld anlalmaktadr. Bir ara, stanbula kahve getiren gemiler delinerek, kahveler denize dklmt. Bunu yapanlarn arkasnda Ebusuudun da olduu syleniyordu.

112

Rus ar IV. vann hazinesi kt durumdayd. Yeterli vergi toplanamyordu. 1554 ylndan balayarak, hi kimseye vergi bakl tannmad. Eskiden tannm olanlarn da, frsat bulunduka, says azaltld. Bu srada Ruslar Astrahan Hanln da igal ederek, artk Karadenizin kuzeyinde Altnordu yerine byk bir mparatorluk olmulard. 1554 ylnda Kaptan Derya Sinan Paa (Rstem Paann kardei) eceli ile ld. Yerine Piyale Paa Kaptan Derya oldu. Bu mmtaz kiinin Kaptan Deryalk grevi 14 yl srecektir. 1554 ylnda Turgut Reis Paa oldu. Bu srada Kaptan Deryalk yeni bir beylerbeylik olarak dzenlendi. Bu durumda deniz kuvvetleri ile ilgili 3 beylerbeylik olmutu. Trablusgarp ve Cezayir beylerbeylikleri ile Akdeniz ve Ege adalar birletirilerek Akdeniz adalar beylerbeylii kuruldu. Akdeniz adalar beylerbeyliinin merkezi Gelibolu sancayd. Yneten de Geliboluda oturan Kaptan Deryayd. Cezayir beylerbeyliine Cezayir-i Garp, Adalar beylerbeyliine ise Cezayir-i Bahr-i Sefid deniliyordu. Osmanl padiah Azerbaycana saldrm olan Safevilerin zerine sefer dzenledi. Sultan Sleyman bu sefer ah Tahmasb ile meydan sava yaparak, kozunu paylamak istiyordu. ah Tahmasba mektup yazarak, eer geri ekilir sava kabul etmez ise lkesinin yerle bir edileceini bildirdi. ah Tahmasb buna ramen Osmanl ordusunun nne kmad. Nevan ve Nahcvana kadar ilerleyen Osmanl ordusu dehet saan bir ykm yapt. Osmanllar, Safevilere kar daha baarl olsunlar diye, eybani Hakanlna 300 uzman topu ve pek ok top yolladlar. Osmanllar getiimiz seneler iinde Msrn gneyini ve Sudann kuzey blgelerini ellerine geirmilerdi. zdemir Paann nclnde 1554 ylnda Sudan ve Eritre topraklarndan oluturulan Habeistan eyaleti kuruldu. Bu eyalet Osmanllarn en gney topraklar oluyordu. Habeistan beylerbeyi olarak ilk zdemir Paa tayin edildi. Paa 1562 ylna lene kadar bu grevde kald. 1554 yaznda, Osmanl donanmas Akdenizde sefere kt. Her yaz, aknclar karadan Avrupa ilerini, denizciler denizden Avrupa kylarn vuruyorlard. Karada 30 40 bin aknc, denizde 150 200 sava gemisi korku demekti. Ayrca padiah byk bir ordu ile sefere kyordu. Bazen Sadrazam Padiahtan ayr olarak byk bir ordu ile sefere kyordu. Ayrca her u (snr) beylerbeyi kendi ordusu ile topraklarn bytyor veya yeni lkeler ele geiriyorlard. Yani lafn ksas, Osmanl byk bir sava makinesiydi. Doymak bilmeksizin, ayn anda pek ok yerde birden savayordu. 1554 ylnda, Osmanllar Portekiz ile yaptklar mcadelenin bir paras olarak, Bahreyni aldlar. 1554 ylndan balayarak Hristiyan din adamlar ine engel atmak zere Makaoya yerlemeye baladlar. Balangta Gregorio Gonzales vard. 1554 ile 1568 yllar arasnda 5 bin Makaolu inliyi Hristiyanlatrd. Hristiyanlatrmak iin geleneksel yntemi kullanyordu. zet bir bilgi verdikten sonra, kitle halinde vaftiz yapyordu.
Piyale Paa

113

Harem Topkapya Tanyor, 1555

ran seferinden dnen Kanuni Sultan Sleyman 1554 55 kn Amasyada geirdi. Amasyada kald 7 ay iinde ran ve Almanya ile nemli mzakereler yrtld. Grlmt ki Osmanl ne yaparsa yapsn Azerbaycan alamyordu. ah Tahmasb fiziki olarak ve psikolojik olarak eziliyordu ama Osmanllarda yaptklar masraf geri alamyorlard. Kanuninin bu yapm olduu Nahcvan seferi srasnda 50.000 gen kz esir alnp, Osmanl topraklarna getirilip, satlmt. Bu bile rann grd tahrifatn derecesi hakknda fikir verebilir. Bu nedenle 1555 ylnda iki mparatorluk da uzun sreli bir bara razydlar. Sultan Sleyman Azerbaycan ele geirmekten vazgeti, ah Tahmasbda Osmanl kazanmlarn kabullendi. Amasya bar anlamas ile Tebriz Safevilerde, Badat Osmanllarda kald.

114

Bu sralarda Osmanl mparatorluu nfusu Asya tarafnda (Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakr, Dulkadir) 1.032.425 hane, Rumelinde (Tuna ve Sava rmaklar gneyi) 1.111.799 haneydi. Rumeli nfusunun %18i Mslmand. Bunlar Anadoludan giden Trklerin torunlarydlar. Osmanllar ele geirdikleri Avrupa topraklarn ellerinde tutabilmek iin bir yandan baz kaleleri ykmlar ve baz kentlere Anadoludan srgn ettikleri Trk nfusu yerletirmilerdir (byk ounlukla Yrk). Rumelideki Trk nfusun byk bir ksm ifti yani reayadr.

Harem'de Al Veri

1555 ylna geldiimizde Eski Saraydaki Harem, Topkapya tanmt. Bu tanmada Hrrem Sultann istei rol oynamtr. imdi Eski Sarayda alt prenses, lm olan ehzadeler Mehmet ve Cihangirin dadlar, yz krk kadar cariye bulunuyordu. Eski Saraydaki haremin banda yirmi be harem aas, koruma amal da otuz muhafz vard. Kara Ahmet Paann ba kesilerek sadrazaml sona erdi. Bunda Hrrem Sultann rol de vard. Yerine Rstem Paa tekrar sadrazam oldu.

115

V. Karln planlar suya dyor, 1555

1555 Avrupa'da din dalm

Almanyada Smalkalde birlii ile mparator arasndaki mcadele 1555 ylnda Augsbourg Din Bar imzalanarak, sonuland. Prensler, kendi setikleri dini, uyruklarna dayatma hakkn elde ediyorlard. V. Karln btn planlar suya dmt. Bunun sonunda 1 yl sonra tahtan feragat edecekti. V. Karl (arlken), Pays-Basda (Hollanda, Flemeng), cretli bir ordu kurarak; devlet grevlileri yaamn her alanna kararak; borsay, alverii, tersaneleri, yardmlamalar dzen altna almaya alarak, rfleri yazl hale getirerek, Roma hukukunu lkeye sokmaya alarak birlik ve merkeziyetilik kurmaya almt. Sonuta 17 eyalete bir birlik geldi. Ancak mutlakyet hukuk alanna yerleememiti. Sonuta Pays-Basda mutlakyet ok ksa srd. Fransa ve mparatorluk kuvvetleri Floransa cvarnta arpyorlard. Marciano Savanda Franszlar spanyollar geri pskrttler. ngilterede 1555 ve 1558 yllar arasnda pek ok Protestan sapklkla sulanarak yaklarak ldrld. Fakat kralie Marynin eylemleri Katolik muhafazakarlar tarafndan bile zalimce ve ar bulundu. Herkes Marynin lmesini ve yerine Elizabethin gemesini arzuluyor ve istiyordu. Maryye artk Kanl Mary deniyordu. 1555 ylnda ar Korkun van, daha nce Astrhann Ruslara tand hak ile bu hanl hzla gelimekte olan Rus devletine katt. imdi sra Krm hanlndayd. Ruslar uzun

116

zamandr Tatarlara ve tabii Trklere katlanyorlard. zerlerinde uzun zamandr bask vard. Ama ipler Ruslarn eline geince daha kts oldu. Ruslar yaplanlar onlarca misli ile uygulamaya baladlar. Ta ki Tatarlarn ve Trklerin kk kaznana kadar devam ettiler. 1555 ubatnda, Hmayun Han, Hindistan'n fethine tekrar giriti ve byk Pencap havalisine hakim oldu. Timuroullarnn ve babasnn Hindistan'da byk prestijleri olduu iin, ok iyi karland. Surilerle 22 Haziran 1555'te yaplan Maivara Meydan Savann kazanlmas, Hint kaplarnn ona tamamen almasn salad. Bu zafer, Babr Devletinin ikinci kurulu tarihi olarak kabul edilmektedir. 1555 ylnda inde Japon korsanlar Nankine kadar ilerlediler. zdemir Paa Habeistan beylerbeyi olarak Habeistana geldiinde emrinde 30.000 asker vard. Bunlarn 1.000 tanesi stanbuldan getirilen tfekli yenieriler, 3.000 tanesi de Kahireden temin edilmi piyadeydi. Bundan sonra, zdemir Paann ynetimi altnda, Eritre ve Kuzey Somali Osmanllara tabi hale gelecekti.

Humayun Han

117

Ekber Han, 1556

Hmayun'un Kabri

28 Ocak 1556'da Babur mparatorluu Han Hmayun ld. Yumuak bir huya sahipti. Dmanlar tehlikeli rakipler olsa bile, her zaman affetme alak gnllln gstermiti. Kardei Kamuran Mirza sk sk isyan etmesine ramen, onu hep affetmiti. Hmayun, lkesinin imarna nem vererek, slami karakterde pek ok bina yaptrmtr. lm, o srada Hindistan'da bulunan byk Trk denizcisi Seydi Ali Reis'in tavsiyesine uyularak, olu Ekber'in tahta kna kadar gizli tutuldu. Hmayun iki dahi arasnda tahta kan iyi bir hkmdard. Hmayun, Delhi'de defnedildi. Hanm Hamide Banu Begm, onun iin, bugn bile sanat ynnden herkesin ilgisini eken muazzam bir trbe yaptrd. Bu eser Hindistan mimarisini ykselten mezar Bahe-saray yaplarnn ilkidir. Ve bir bayapttr. Hmayun'dan sonra devlet idaresi, olu Celaleddin Ekber'in eline geti. Ekber daha 13 yandayd. Ekber zamannda Babr mparatorluu, sayl dnya devletleri arasna girecektir. ubat 1556'da tahta kan Ekber'in ilk senelerinde devletin idaresi, babasnn yardmcs Bayram Hann elinde kald. Ekber'in atabeyi olan Bayram Han, Ekber tarafndan Han- Hanan yani ba vezirlik makamna ykseltildi. Devletin idare edilmesinde, Bayram Hann ok emei geti. Ekim 1556'da saltanat deiikliinden faydalanmak isteyen Surlularla Panipt'te yaplan sava, Babrller kazand. Devlet daha bir yerleti. Bu belki de Hindulara kar kazanlan bir zaferdi. Devlet, Ekber Hann annesi Banu Begm ve atabeyi Bayram Han tarafndan ynetilirken, o da kendini Hindistann birlemesi, zenginlemesi ve devletin rgtlenmesi iin hazrlyordu. Bu

118

hazrlk srasnda kendi ruhunu da hazrlyordu. Din-i ilahiyi seti. Bu aslnda aman dininden baka bir ey deildi. 1556 tarihinde IV. van Volga havzasn ele geirdi. Ufa blgesindeki sava Bakurtlar pes etmediler. Ruslar onlar yendi ama boyun ediremedi. Bakurtlar hibir zaman vassal olmay kabullenmediler. Saylar ok azd. Hele Rusya ile mukayese edildiinde yok denecek kadar azd. Ancak onlar hi kazanma anslar yokken bile bakaldryorlard. 1678, 1708, 1716, 1735, 1740, 1755 byle bakaldrmalar ile geecekti. Rusya Volga havzasn eline geirirken, daha nce3 grld gibi Astrahan da almt. Bylece Astrahan Hanlnda Cuciden gelen Hanlar dnemi bitmiti. 1556 ylnda, IV. van, Pomieniklerin (topran kullanm hakk karl vergi, hizmet ve asker veren devlet hizmetlileri) grevlerini yeniden dzenledi. Sava halinde her 50 hektar toprak iin yanlarnda bir tam tehizatl svari getireceklerdi. Eskiden 140 hektar topraktan yararlanrlarken imdi bu miktar 230 hektara kadar karlyordu. Baz Pomieniklerin ok daha byk topraklar olabiliyordu. 300, 1000, 1300 hektar topra olan pomienikler vard. Topran kullanm hakk da babadan ola geer olmutu. Bunlar arn hizmetinden ayrlp, bir baka senyrn hizmetine giremezlerdi. Bunun sonucunda pomienikler kylleri sktrmaya baladlar. Onlar da tabii kamaya daha fazla bavurdular. Bu srada vassal prenslerin askerleri yok oldular. IV. van da tm orduyu birletirdi. Askerlik hizmeti tm toprak sahipleri iin mecburiydi. Ancak vergi vererek bundan kurtulabilirlerdi. ar ordu iin can istedii vergiyi koyabiliyordu. Barut vergisi, tfeki vergisi vs vard. ar tarafndan yaplan tm bu reformlar soylularn muhalefeti ile karlayordu. 1556 ylnda inin ansi (Shaanxi) eyaletinde deprem oldu. ok adam ld. 830.000 kii ld diyen kaynaklar vardr (Shaanxi Earthquake). Thomas Cranmer, heretic (sapkn) ilan edildi. Oxfordda, Canterburyi Archbishopu Thomas Cranmer ihanet sulamas ile kazk da yaklarak idam edildi. 1556 ylnda Trablusgarp beylerbeyi Murat Paa lnce, yerine Turgut Reis beylerbeyi olarak tayin oldu. Trablusgarp beylerbeylii ona kayd Hayat artyla verilmiti. Bu tarz greve getirme Osmanllarda pek grlm bir tarz deildi ve geleneklere uymuyordu.
Cranmer'in yakl Christ Kilises cam

119

Turgut Reis lene kadar 9 yl bu grevde kald. Tayin edildiinde 71 yandayd. 1556 ylnda Cezayir Beylerbeyi Salih Paa lnce, Divan Hmayun, Cezayir Beylerbeyi olarak ikinci defa Hayreddinolu Hasan Paay greve getirdi. Bu sefer grevi 5 yl srecektir. Msrda avuiyye birlii gibi bir erkez birlii kurulmasna Osmanl devleti izin verdi. Memluk erkezleri bu birlie girdiler (arakisa). 1556 ylnda len nemli bir kii de Fuzuli idi. Fuzulinin esas ad Mehmet, babasnn ise Sleymand. Ak Koyunlular Iraka hakim iken Kerbelada domutu. Safeviler Irak alrken, Fuzuli 30 yalarnda ad duyulmu bir airdi. Badatta iken, Kanuni Badat alnca, Fuzuli de iirlerini Kanuniye, brahim Paaya, Rstem Paaya vs sunmaya balad. Osmanllar ona gnde 9 Aka maa baladlar. 76 yalarnda 1556 ylnda veba salgnnda ld. Fuzulinin Trk edebiyatna etkisi, Nevai, Nesimi ve Yunus Emre gibi byktr. Trklerin deiik lehelerini konuanlar dahil, tm Trkler tarafndan daha salnda ok sevilmi ve tutulmutur. Klasik, tekke ve halk airlerince hep taklit edilmitir ve hala edilmektedir. Fuzuli ldnde Baki 29 yandayd. O da Fuzulinin eserlerini okumaktan zevk alrd. Fuzulinin Trke, Arapa ve Acemce olmak zere 3 divan vardr. iirlerinin pek ou bestelenmitir.

120

Fuzuli

Fuzuli Mehmet bin Sleyman Fuzuli (d. 1483 Hilla - . 1556 Kerbela ya da Badat), Trk divan airidir. Trk Bayat boyundan olduu aktarlmaktadr. Alevilik ve blge iiliinde Yedi Ulu Ozan'dan biri kabul edilir. Fuzuli ilk nce Hilla ehrinde mft olan babasndan ve daha sonra Rahmetullah adndaki bir retmenden eitim almtr. Daha sonraki renimi hakknda kesin bir bilgi yoktur. Ancak eserlerinden din ve dil alannda ok iyi eitim ald anlalmaktadr. Azerice Divan'nn nsznde, " limsiz iir temelsiz duvar gibidir, temelsiz duvar da deersizdir " demitir. Azerice, Arapa ve Farsa iirler yazmtr. Eserlerinde kulland dil dnemindeki divan airlerine gre daha sade, anlalr bir Trkedir. iirlerinde halk deyilerinden oka yararlanmtr. iirlerinde bedensel zevkleri deil tasavvufi bir ak, Ehl-i Beyt'e duyulan zlemi, ayrlk acsn ilemitir. Duygu ve dncelerini iten ve lirik bir tarzda ifade etmitir. " Leyla ve

121

Mecnun " mesnevisi bu konuda yazlm (Arapa ve Farsa dahil) en iyi mesnevilerden biridir. ran iirinden Hafz, Trk iirinden ise Nesimi ve Nevai izgisini baarl bir ekilde olgunlatrmtr. Kendisinden sonra gelen btn divan airlerini etkilemitir. Kanuni'nin Badat' fethinden sonra (1534) padiaha kasideler sunmutu. Padiah tarafndan beenilen kasideler karlnda 9 akelik maala dllendirildi. Daha sonra maan alamaynca ikayetname'yi yazd. ikayetname Fuzuli'nin en nemli eserlerinden biridir. selam verdim rvet deildir diye almadlar. Hkm gsterdim faydaszdr diye mltefit olmadlar Fuzulinin, Kerbela'da 1556 ylnda iinde yaygn olan veba veya kolera gibi bir salgn hastalktan ld tahmin edilir. iirlerinin bakalaryla karmamas iin gereksiz, manasz anlamna gelen fuzuli mahlasn kullanmtr. Fuzulinin Trke eserleri unlardr: Divan, Beng Bade 444 beyitlik Trke mesnevi, Leyla ile Mecnun 3 bin 96 beyitlik mesnevi, ikayetname kafiyeli nesir trndedir, Hadikat's-Seda Kerbela olayn anlatr, Risale-i Muammeyat, Krk Hadis, Su kasidesi, Hz. Ali Divan. Farsa eserlerinden bazlar unlardr: Divan, Enis'l-Kalb, Heft Cam, Resale-e Muammeyat, Sehhat o Ma'ruz, Rind Zahid Arapa eserlerinden bazlar, Arapa Divan, Matlau'l tikad, Saki namedir.

Leyla ile Mecnun

122

V. Karl mparatorluktan ekiliyor, 1557

V. Karl Brkselde

V. Karlos (Karl, arlken, Charles) 1557 ylnda aktif siyasetten ekilerek Yuste manastrna kapand. 1 yl sonra da ld. spanya ve Pays-Basy (Hollanda, Flemeng) olu Philippe (Filipe) vermiti. mparator unvann ise kardei Avusturya Aridkt Ferdinanda brakt. Bylece Habsburglar iki kola ayrldlar. lerde 18. asrda spanya Habsburg ailesi sona erecektir. XIV. Louisnin torunu Burgonlar spanyaya hakim olacaktr. Bugn de Burgonlar spanya kraliyet ailesidir. arlken (V. Karl) Avrupa'da kendi egemenlii altnda Katolik bir imparatorluk kurmak istemiti. Bu amala uzun yllar Protestanlar ve Osmanllarla savat. Ancak geni bir alana yaylm, farkl iktisadi, dinsel ve kltrel yaplara sahip krallklar Katoliklik etrafnda bir araya getirmeyi baaramad. Filipeye (Philippe) braklan Pays-Bas, her ne kadar Habsburg hanedannn dier lkelerine bal gibi alglansa da aslnda bamsz bir devletti. V. Karl dnya ilerinden el etek ekmiti. Ama maiyetinde 150 kii vard. Elence dolu bir hayat yayordu. ekildii tek ey mparatorluk grevleriydi. Olu II. Philippe ise zaten onun sznden kmazd. spanyada politik deiiklik varken, Salih Paa (Reis), spanyollarn ana slerinden biri olan Vahran (Oran) liman kentini ele geirmeye karar verip, stanbuldan yardm istedi. Yardm 40 kadrga ve 6.000 yenieri olarak geldi. Ancak Salih Paa 68 yanda lnce bu sefere devam edilmedi.

123

1557 ylnda Hindistandan kara yolu ile geri dnen Seydi Ali Reis yannda 2 yazl eser getirmiti. Bunlardan biri Miratul Memalik yar hikaye tarznda bir seyahatnamedir. Getii lkelerde grt kiiler hakknda bilgiler vermitir. Konutuu btn hkmdarlarn Kanuni Sultan Sleymandan sitayi ile sz etmeleri dikkat ekicidir. Hindistanda sadece Mslmanlarla grp, Hindulardan sz etmemesi kitabnn bir eksiidir. Dier kitab Kitabl Muhit fi lmil Ebhur adl eseridir. Bu kitap ksaca Muhit diye bilinir. 1554 ylnda Hindistanda Ahmet Abatta yazlmtr. Eser deniz astronomisi ve fiziki corafya asndan da nemlidir. Hint okyanusu, okyanus adalar hakknda da bilgi vermektedir. 1557 ylnda zdemir Paa, Kzl Denizde Massaway Osmanl adna ele geirdi. Fas Kral II. Muhammed, imdi V. Karln olu II. Philippee badamt. Buna Kanuni ok kzd ve Hayreddinolu Hasan Paadan Fasa kesin bir darbe vurmasn istedi. Hasan Paa, Fas zerine 23.000 kiilik bir ordu ile yrd. 1557 ylnda spanya donanmas bakomutanlndan Andrea Doria ekildi. Yerine yeeninin olu Gian Doria getirildi.

eybani Hanedanlnn byk hkmdarlarndan biri olan Abdullah bin skender bin EblHayr 1533 ylnda domutu. Babas tarafndan Kermine blgesine vali olarak tayin edilince bu blgede ilk ii, topraklarna saldran evre beyliklerin hcumlarn nlemek oldu. Takent ve Semerkand hakimlerine kar mcadele etti. Abdullah Han, 1557 senesi ilkbaharnda Buharay alp, bakent yapt. Babas, memleketin idaresini Abdullah Hana brakt. Babasnn lmne kadar on sene babas namna lkeyi idare etti.

124

Rus Vaheti, 1558

Livonia'da Rus Vaheti 1558 ylnda Rus ar Korkun van Lituanyaya saldrd. Bylece Rusya Polonya sava balad. Bunlara Livonian Sva denir. Sava 1583 ylna kadar srd. 1558 ylnda Rusyada fethedilmi topraklarn ilerine bakan bir koloni bakanl kuruldu. Buna Kazan Saray dendi. 1558 ylnda Gravelines Savanda Lamoral of Egmont ynetimindeki spanyol kuvvetleri Marshal Paul des Thermes kumandasndaki Fransz kuvvetlerini yendiler. Mary, sko Kraliesi, Fransz kral Francois II ile evlendi. Bu srada Fransadaki son ngiltere topra olan Calais de 7 Ocak 1558 ylnda Guise Dk tarafndan ele geirildi. ngiltere kraliesi Mary her adan bitmiti. 17 Kasm 1558 tarihinde ac iinde ve yalnz olarak ld. imdi Elizabeth Tudor, I. Elizabeth olarak tahtn sahibesiydi (1558 1603).

125

Cerbe (Djerba) Osmanl Kaptan Deryas Piyale Paa, 1558 ylnda Mayorka adasndaki Sidadela kentini ve talyadaki Reyo kentini ele geirdi. Afrikadaki Oran kenti de spanyollardan alnmt. Bu srada spanyollar ile Hayreddinolu Hasan Paa arasnda Mostaganemde yaplan savata spanyol ordusu yok edilmi, kumandanlar lm, pek ok esir alnmt. spanya kral II. Philippe bu yenilginin acsn almak istiyordu. Bunun iin frsat kollamaya balad. Arad frsat 2 sene sonra Cerbede karsna kacakt.

126

Hrrem Sultan

Hrrem Sultan

Hrrem Sultan (1506 1558) doum ad Aleksandra Lisowskadr. Avrupa'da Roxelana (Roxelane, Roxalane) adyla tannr. Osmanl padiah I. Sleyman'n ei ve sonraki padiah II. Selim'in annesidir. Uzun bir aradan sonra ve yerlemi bir gelenei ineyerek Padiah ile nikahlanm olan ilk kadn imparatoriedir. Lehistan Krall'nn snrlar ierisinde bulunan Rohatyn'de domutur. Tatar aknclar tarafndan 1520 tarihinde Rohatyn'den karlm ve Krm Han tarafndan Osmanl sarayna sunulmutur. Hrrem Sultan, sarayda gzellii, zekas ve becerisi ile padiahn dikkatini ekti. Harem ileri gelenleri arasnda da kendine yer edindi. Hrrem Sultan saraya geldiinde Kanuni'nin Mustafa adl olu Mahidevran Sultan'dan domutu. Mustafa zaman iinde ok sevilen bir ehzade haline geldi. Mustafa'nn Kanuni'den sonra padiah olmasna kesin gzyle baklyordu. Bu da Mahidevran Sultan'n Valide Sultan olaca anlamna geliyordu.

127

Padiahn ilgisini ektikten sonra, Hrrem Sultan her bakmdan Mahidevran Sultan'n nne geti ve Kanuni'nin gven ve sevgisini kazanarak onun nikahl ei oldu. Hrrem Sultan kz Mihrimah Sultan' Vezir-i Azam Rstem Paa ile evlendirerek bir hizip oluturdu. Padiah srekli ehzade Mustafa aleyhine ilediler. Sonunda Kanuni, yenieriler tarafndan ok sevilen olu Mustafa'y kendisini tahttan indirmeyi planlad inancyla ldrtt. Bu oul katlinde Hrrem Sultann byk katks olduu konusundaki inan ok yaygndr. ehzade Mustafa'nn ldrlmesinden sonra Mahidevran Sultan iyice gzden dt. Yaamnn byk bir blmn fakir olarak olunun mezarnn bulunduu Bursa'da geirdi. Ancak Hrrem Sultan'n lmnden sonra Hrrem Sultan'n olu padiah II. Selim Mahidevran Sultan'a maa balatt ve kardei Mustafa'nn trbesini yaptrtt. Devlet ynetiminde etkili olan Hrrem Sultan, ran savan destekledi. Ruslar ve Lehlerle (Polonya) bar iinde yaanlmasn salad. Hrrem Sultan 18 Nisan 1558 tarihinde, ei Kanuni Sultan Sleyman'dan nce, 52 yanda ld. Olu II. Selim'in tahta kn gremedi. Sleymaniye Camisi Klliyesi iinde kendisi iin yaptrlan trbeye gmld. Trbenin i duvarlar bir cennet bahesini tasvir eden znik inileriyle kapldr. Hrrem Sultan stanbul'da gnmzde onun adyla anlan Haseki semtinde, Mimar Sinan'a Haseki Klliyesini yaptrmtr. 15381550 yllar arasnda inaat tamamlanan klliyenin iinde bir hamam, medrese ve hastane bulunmaktadr. Hrrem Sultan ayrca Ayasofya Camii civarnda yardma muhta ve fakirlerin karnn doyurmak iin bir a evi de yaptrtmt.

Haseki Hamam

128

Kuzey Afrika Osmanl Ynetiminde, 1559

Don Kiot, Cervantes

Osmanllarda ehzade Mustafann idamndan sonra, geri kalan iki ehzade Selim ve Bayezid arasnda rekabet srtmeye dnmt. kisi de, babalarnn lm halinde biran nce stanbula varp, ynetimi ele almak istiyorlard. Selim Manisa valisiydi ve bu ehzade Bayezidi kayglandryordu. Bayezid Konya veya Amasyada kalmak istemiyordu. Bu ekime yle bir hale geldi ki ehzade Bayezid babasna itaatte eksikleri olur hale geldi.

129

1559 tarihinde ehzadeler kapt. ehzade Bayezid, ou Anadolu kylerinden kma babo leventleri, tahta karsa leventleri kapkulu ordusuna almay vaat ederek etrafna toplad. Bu bir adan kylnn topraktan ayrlmasn da tevik ediyor, bir adan da kyl zerinde bask kuruyordu. Kanuni kapkullarn ehzade Selime destek iin yollaynca, Bayezid altta kald. Bayezidin yenilmesindeki en nemli sebeplerden biri de Selimde topu kuvvetleri olmas, Bayezidde olmamasyd. Topu olmadan baarmak artk imkanszd. Bayezid Safevi ah Tahmasba snd. Ama Sultan Sleyman Bayezidin iadesi iin bastryordu. 1559 ylnda artk Trkler Tunusun tmne hakimdiler. Trk fetihlerini, Osmanllara has divan gibi idari sistemlerin Kuzey Afrika topraklarna gelii izlemiti. Topraklar Padiahn temsilcisi olan bir Paa bakanlndaki yksek memurlarca ynetiliyordu. Bu Kuzey Afrika lkeleri fakir lkeler deillerdi. XVI. Yzylda am kentinin nfusu 70 bin iken Cezayir kentinin nfusu 50 bin kiiydi. Trk kkenli aileler ynetim snfydlar. Ama eski ArapBerberi kkenli asiller ile iten ie eliiyorlard. Kuzey Afrika limanlarna dnyann her yerinden macera arayan insanlar da akyordu. Bunlarn ounun ne bir inanc vard ve ne de herhangi bir yasay tanyorlard. Bu kozmopolit insan kalabal ansn deniyor ve baarl da oluyorlard. Cervantes, Trklere olan esareti nedeniyle, onlardan nefret ederdi. Bu dnemde Avrupada Trk dmanl, Trk korkusuna paralel hzla geliip, entelektel dzeye de kyordu. Trkler her yan ile kpeklerden daha iren deiller miydi? Tanr bugn Trklerin kiiliinde Hristiyanlar cezalandryorsa artmasn bu bizi; vaktiyle, inanlarn terk eden Yahudileri de yle cezalandrmt nk Trkler, bugn Hristiyanlarn nne km Asurlu ve Babillilerdir ve Tanrnn krbacyla afeti ve fkesidir . svireli bir reformcu byle sylyordu. Cervantes, Kuzey Afrikay gren bir kii olarak Venedik kkenli Ulu Hasan Paay yle anlatyordu: Her gn birini asyordu; birini kaza oturtuyordu, hi bir neden yokken tekinin kulaklarn kesiyordu. Trkler bile bunu sadece zevki iin yaptn, doasnda katilliin ve vahetin bulunduunu sylyorlard. Bu ve benzeri metin Avrupada oktur. Ve bu metinlerden Bat Avrupann nasl bir Trk alglad grlmektedir. 1559 ylnda ttn Avrupaya ilk defa geldi. Daha nceki sayfalardan hatrlanaca gibi, Karadenizin kuzeyindeki topraklar ok uzun zamandr, yaklak bin yldr ve hatta ou yerde daha uzun zamandr Trklerin yurduydu. imdi balayan Slav Trk ekimesi sonunda, 1900 yllara gelindiinde sonulanacak ve fiilen buralar Slav topraklar olacakt. Neler oldu? Asimilasyon? Snr d etme? Katliamlar? Ne olduunu bilmek ok zordur. Ama sonu ortadadr. Bulunduumuz tarih kesitinde Avrupada Ruslarn karsnda iki g vard: Krm hanl ve Osmanl imparatorluu. Krm hanl Ruslara gre artk zayft. Osmanllar ise imdilik Ruslardan kuvvetliydiler.

130

Avrupann hakimi spanya, 1559

Cateau-Cambresis bar

1559 ylnda Fransa, ngiltere ve spanya arasnda talya savalarn bitiren Cateau-Cambresis bar imzaland. Bu anlama byk sava spanya lehine bitiriyordu. spanya kral II. Philip, Avrupann hakimi haline gelmiti. Bu bar srasnda Korsika adas Franszlardan alnp, Cenevizlilere geri verilmiti. Korsikal General Sampiero bunu kabul etmeyip, isyan etti ve Osmanllardan yardm istedi.

Fransa Kral Henry II ile Lorges arasndaki dello

131

1559 ylnda, Fransz kral II. Henrynin bir yarmada vakitsiz lm ile krallk ocuk krallara kald. Bu durumda II. Franoisya ve IX. Charlesa Catherine de Medici naip oldu. Guiseler ve Bourbonlar gibi byk aileler saray etki alanlar iine almaya alp, bunun mcadelesine giritiler. Guiseler Katolikleri, Bourbonlar ise Protestanlar tutuyordu. spanya kral II. Filipe (Philippe), Pays-Basda (Hollanda, Flemeng) soylular ile burjuvalar arasndaki dengeyi, burjuvalar yararna bozmutu. 1559 ylnda spanyaya dnerken, Naip Marguerite de Parmen yanna, 3 burjuvadan oluan bir konsey brakt. Bu yar resmi bir kuruldur. Pays-Basnn (Hollanda, Flemeng) 17 eyaletinin spanyol tac iin baka bir ey ile mukayese edilemez bir nemi vard. mparatorluk V. Karln (Charles, arlken) ynetimi altnda iken, imparatorluktan ylda toplad 5 milyon altnn 2 milyonu Pays-Bas eyaletlerinden geliyordu. Bu rakam Amerikadan veya spanyadan gelenden 4 defa fazlayd. Brkselde otuz yla yakndr, bu devletin bakenti durumundayd.

Catherine de Medici

II. Philippe (Filipe) hem Pays-Basnn (Hollanda, Flemeng) bir evladyd ve hem de bir yabancyd. Calvin Cenevrede bir Akademi kurdu. Burada yetien papazlar reformun ilkelerini yaymak iin dier lkelere gidiyorlard. Calvinin reformlar pek ok lkede pek ok kii tarafndan benimsendi. skoya, ngiltere, Fransa, Hollanda, Polonya ve Macaristanda kendine ok taraftar buldu.

132

Anadolu kynde toplumsal ilikiler

Anadoluda krsal alan, gebeler (konar-ger) ve yerleik kyller tarafndan paylalmt. XVI. Yzyln balarnda nfusun drtte biri gebelerden oluuyordu. Bunlarn vergi mkellefleri iindeki paylar %7 varndayd. Bu arada, her tarafta olmasa bile scak blgelerde, yerleiklerin de yazn yaylaya kma alkanl vard. Yaylada gebeler ile yerleikler arasnda youn bir ticaretin olutuu bellidir. Tabii doas gerei bunlar arasnda sk sk anlamazlklar da kyordu. Bu atmalarda silahl gebelerin stnlk salamas doald. Merkezi hkmet ise atmalarda yerleikleri tutarak, gebeleri yerleim alanlar dna srerek, denge salamaya alyordu. Kyl, herhalde, devlet memurlarndan ektiini kimseden ekmemitir. Devlet cizye gibi nakit vergileri salam para ile almak istiyordu. Kyl ise sattnn karln dk deerli akelerle alabiliyordu. Salam paray nereden bulacakt ki. Bu hep problem olmu, kyl devleti vergisini dk deerli ake ile demeye ikna etmeye almtr. Tmar sahibi savata iken, hasat zaman gelince, toplanan hasatn tmar sahibi gelip, payn alana kadar bekletilmesi gerekirdi. Ama rn bozulduu iin bu yaplamyordu. Buradan pek ok anlamazlk kmtr. Silah arkadan vergiyi almakla grevlendiren tmar sahipleri, bunlarn sahteleri, dolandrclar, art niyetle hasat geciktiren kyller ortaya kmtr. Payn alamadndan phelenen tmar sahibi, ceza olarak kylden ilave para istemitir. Dk deerli demelerde benzer olaylara sebep olmutur. denmeyen paralara karlk, kyl ocuklarn rehin alan sipahiler vardr. Tmarl sipahiler mazul yani grevsiz kalabilirlerdi. Bu durumda da sipahi savamaya veya gherile hizmeti denen barut imalinde almaya devam etmek zorundayd. XVI. Yzyln ikinci yarsndan sonra gherile imali savamakla e deer saylmaya balanmt. Bylece bunlar yapamayan yani 7 yl tmarsz kalan sipahiler btn ayrcalklarn kaybediyorlard. Bu durumun her an bana gelebileceini bilen tmar sahibi sipahi, tmar sahibi olduu sre iinde elde edecei en fazla geliri elde etmeye alyordu. Bu

133

da sistemin nemli aksaklklarndan biri olmutu. Kylnn ezilmesine sebep olan bir nedendi. Ateli silahlarn gelimesi ile birlikte tmarl sipahilerin de nemi ve gerei azalmaya balamt. Ama kyl tmarl sipahiden kurtulurken, devletin atei iine dmt. XVI. Yzyln ikinci yarsndan sonra, Osmanl merkez ynetimi, sancak beylerinden ve beylerbeylerinden kendi kuvvetlerini kendilerinin oluturmalarn istemiti. Bunlar ayn zamanda kolluk grevi de yapyorlard. Bu kuvvetlerden sulular yakalamak iin faydalanld gibi, vergi toplamak iin de faydalanlyordu. Sancak beyleri ve genel olarak yneticiler, kuvvetlerinin byk ksmn paral askerler olan leventlerden oluturdular. Bu atl ve ateli silahl genlerin kkeni yerleik kyler veya gebe airetler olabiliyordu. Bunlar beylerin, paalarn kap askeri saylmyordu. Maa alarak alyorlard ama i garantileri yoktu. Yani bir nevi geici ii statsndeydiler. Ayrca devlet nazarnda reaya statsnden kurtulmamlar ve askeri zmreye de dahil olamamlard. Gelecek korkusu iinde yaayan leventler bunun acsn vergi toplamak veya asayii salamak iin dolatklar kylerin halkndan karyorlard. Kyl asndan bunlar ekyadan farkl deillerdi. Zaten ou zamanda hem ekyalk ve hem de bey adamln birlikte yapyorlard. Kyller iin bir dier nemli tehlike de asker kaaklaryd. Dou Anadoluda Osmanl Safevilere kar gebeleri (Trkleri, Alevileri) kullanmamt. Bylece ran savalar srasnda kalabalk Osmanl ordular Anadoluyu bir utan dierine kat edip durmulard. Osmanllar, kendi halk bu ordulardan bir zarar grmesin diye tedbirler almt. Ordular kentlere sokulmuyor, darlarda kurulmu adrl ordugahlarda geceliyorlard. Ayrca ordularn kendi arlar vard. Ancak btn bu tedbirlere ramen halk ve kyly madur eden pek ok olay oluyordu. eitli nedenlerle birliklerinden ayrlan askerler kyleri soyuyor, olan ve kz genleri karyor, cinayetler iliyorlard. Anadolu kyls mal ve can ile asker kaaklarnn tehdidi altndayd. Bu ve benzeri olaylar sonucunda, kyl ekip, bitii topraklar terk edip kam; pazarlar kapatlp, yer deitirmi; ticaret byk sekteye uramtr. Bazen kyller deil kyler toptan kap gitmilerdir. Anlalan o dur ki kyller bu kt koullarda isyan etmek yerine kap gitmeyi tercih etmilerdir. ran Osmanl savalarndan Dou Anadolu ve Bat ran harap olmu bir ekilde kmt ve bu harap olma Osmanl ran savalarnn sonuna kadar srp gidecekti. Bu savalar Ermenilerin de g etme srecini balatt. Kimisi stanbula, kimisi Isfahana gitti. Daha uzaklara gidenler de oldu. Ermeniler dnyann her yanna daldlar. Kylnn, bey ve paa adamlarndan ekmedii kalmyordu. Osmanl sistemi, vergi toplayanlar ile kyller arasna kady sokarak elikileri zmeye uramt. Kad tampon rol oynayacakt. Kyl ikayetlerini kadya yapabilirdi. Kad raporlar, bey ve paalardan bamsz olarak, Divan Hmayuna ulayordu. Ancak bu sistemin ne derece baarl olduu bilinmemektedir. Herhalde hi yoktan daha iyi olmutur. Ama belki de kyllerin isyan ederek devlete ba kaldrmasn nleyen bir supap grevi yapmtr. Ky halk okuryazar deildi. Genellikle kendi sorununu kendi zerdi, devlete ancak olaanst durumlarda bavururdu. Zaten kylnn mahkemeye ulamas hem mesafe, hem ulam zorluu ve hem de harcanacak para asndan mmkn deildi. Hele Divan- Hmayuna ikayet ok masraflyd. Byle bir durum ortaya ktnda, tm ky bir olup aralarndan bir veya iki kiiyi seerek stanbula yollard.

134

I. Elizabeth, 1559

Elizabeth I. Anne Boleyn kz Elizabeth Londraya hem elitlerin ve hem de halkn byk destei ile gitti. Bakanlar kurulunun bana Sr William Cecili seti. William Cecil Protestand, hem Somerset Dknn ve hem de Northumberland Dknn sekretaryasnda hizmet yapmt. Elizabeth ayrca Northumberland Dknn olu Lord Robert Dudleyi saray hizmetlerinin bana getirdi. Elizabethin ta giyme trenini ynetmeyi, Kralie Mary tarafndan grevlendirilmi ve nerede ise hepsi Katolik olan piskoposlar ret ettiler. Dierlerinden daha alt seviyede kabul edilen Carlisle piskoposu Owen Oglethorpe treni ynetti. Tren srasnda klasik Katolik blme sra geldiinde Elizabeth ayaa kalkarak, treni terk etti. Bundan sonra Parlamentoda iki yasa kabul edildi (1559): Birlik yasas (Act of Uniformity) ve stnlk yasas (Act of Supremacy). Bunlarn her ikisi birlikte Elizabethin Dini Dzen Yerletirmesi olarak bilinirler. Bunlara gre, her Pazar kiliseye gitmek zorunludur; ngiltere kilisesini oluturmak ve tanmak hususu ve ngiliz kilisesinin Katolik kilisesinden bamszl yeminle taahht edilecektir; Kilisenin en st yneticisi olarak Elizabethin otoritesi tannacaktr. Elizabeth aka unu belirlemitir ki btn asiller bu yasalar kabul etmek zorundadrlar. Birinci defa da kabul etmezler ise onlara ikinci bir ans verilir. Onda da kabul etmeyenler btn mallarn, unvanlarn ve ofislerini kaybederler.

135

1559 ylnda Parlamento Act of Navigation (Denizcilik Kanunu) yasasn kabul etti. Hansa birlii yabanc gemilere yksek gmrk ve tekelci bir ticaret uyguluyordu. ngiltere Denizcilik Kanunu ile Hansa ile mcadeleye balad. ngiltereye gemi ve denizci saland. Deniz ticareti gelimeye balad.

Franois II

1559 ylnda, Fransa Kral II. Henrynin beklenmeyen lm sonucunda kral olan II. Francisin kars sko Kraliesi Marynin akrabas olmas nedeniyle Guise ailesi Fransa ynetiminde nem kazand. Guise ailesi ar katolikti. 1559'a kadar dank durumdaki Huguenot cemaatleri Paris'te bir sinodda toplanarak bir itikatname hazrladlar. Luther'den ok Calvin'in grlerinden etkilenen Fransz Protestanlar bir Reform kilisesi oluturdular. 1559 ylnda Papa IV. Paulus yasak kitaplar listesi hazrlad. Bu kitaplar okuyanlarn cezas lm veya afarozdu.

136

Fransada Protestan Katolik Mcadelesi Balyor, 1560

Heykel Krma 1560 varnda Portekizliler Brezilyada eker kam tarmna baladlar. 1560'da Rus ar IV. van'n ei Anastasya, geride van ve Fyodor adl iki ocuk brakarak ld. Einin her ynden van zerinde etkisi vard. Einin lm van' zevk ve sefahat alemine dalmasna neden oldu. Yine bu dnemde yeni gzdeleri ortaya kt. Bunlarn da kkrtmasyla uzun zamandr iinde saklad arzular ve hevesler ortaya kmaya balad. Bu srete birok kii srgne gnderildi. Ayrca ar, Metropolit Makari'nin etkisiyle kendini Tanr inayetiyle hkmdar, Rusya'y diledii gibi idareye memur bir ar diye telakki ediyordu.

137

Ayn yl Lituanya sava bitmi, Rusya Lituanyay ele geirmiti. Ne var ki sve, Danimarka, Lituanya, Polonya beraberce ie mdahale ettiler. Yeniden balayan sava 1582 ylna kadar devam etti. Rusyann artk iyice genilemi topraklar sszd. Okann gneyinde, stepte, kaaklar, Kazaklar, avclar ve yamaclardan olumu kimse ile balants olmayan menfaat ortaklklar kurulmutu. Bunlarn hakimiyet kurduklar topraklara arkalarndan iftiler gelip, yerletiler. Sra kentlere gelmiti. Livny (1556), Briansk (1560), Ovel (1564) kentler olarak ortaya ktlar. Ama topraktaki insan eksiklii hi bitmiyordu. 1560 ylnda eybanilerin (zbeklerin) bana skender Han geti (1560 1583). Bu hann hkmdarl zbekler iin mutluluk getiren gnler oldu. 1560 Malatya Tahrir defterinde Malatya nfusu 28.942 Mslman, 2.206 Mslman olmayan olarak gemiti. 1500 ile 1560 yllar arasnda, btn Akdeniz lkelerinde olduu gibi Osmanl mparatorluu nfusu da en az % 40 artmt. Ancak hzl nfus art, tahl retimi art ile desteklenemeyince pek ok problemin kayna haline gelecekti. Bu yl Gian Andre Dorya (Andrea Doria) kumandasnda 200 gemilik gl bir hal donanmas Trablusu ele geirmek iin saldrd. Cerbe adasn ele geirdiler. Habsburglar ve mttefikleri Cerbe adasn alarak, tahkimata baladlar. Eski Cerbe kalesini yklarak, ok muhkem bir kale ina edildi. Bu srada Osmanl donanmas Cerbe adas nne geldi. Cerbe deniz sava yapld. Piyale Paa komutasndaki Osmanl donanmas Cerbe adas yaknlarnda mttefik donanmasn malup ve perian etti. spanyollar mthi zayiat verdiler. Askerlerinin te ikisi telef oldu. Gian Doria ve nemli pek ok kii yaral olarak kap, zorla kurtuldular. Osmanllarn eline pek ok gemi ve esir geti. 14 Mays 1560da Cerbe deniz savan kazandktan sonra, Osmanllar Cerbe kalesini 30 Temmuza kadar kuatp, o tarihte ele geirdiler. Bu sava Akdeniz hakimiyeti iin Osmanllar ile spanyollar arasnda geen en kanl savalardan biridir. Savan yazn ve lde gemi olmas savan dehetini bir kat daha arttrmtr. Sonunda Cerbe kalesini savunan 8.800 spanyol askerinden kurtulan olmad. lmeyenler, Osmanllara esir dtler. Bu olaydan sonra Osmanl Divan, Dou ve Bat Akdeniz geiini kontrolnde bulunduran Malta adasn ele geirme kararn verdi. Ancak Malta seferi hazrlklarna ancak 1565 ylnda balanabilindi. 1560 ylna gelindiinde Japonyada Sengoku (Sava halinde lke) devam ediyordu. Okehazama savanda Oda Nobunaga Imagawa Yoshimotoyu yendi. 1467 ylndaki 260 feodal ailenin 248 tanesi ortadan silinmiti veya tm iktidarlarn yitirmilerdi. 1560 doru sadece 6 aile kalmt. Bunlar da aralarnda iktidar kavgas yapyorlard. Elizabeth poplaritesi ok yksek olan bir kralieydi (1559 1603). Halk onu ok seviyordu. Elizabethin evlenmesi ve bylece hem bir erkein ynetimi ele almas ve hem de Tudor hanedannn devam isteniyordu. Eer Elizabeth varis brakmadan lrse bir i harpten herkes korkuyordu. Avrupal pek ok prensten evlenme teklifi geldi. Ama Elizabeth hi birini beenmiyor veya istemiyordu.

138

Oda Nobunaga'nn mezar

1560 ylnda, Fransada durumdan memnun olmayan bir gurup asil kral II. Franoisi karmak ve Guise kliini devre d etmek istedi. Ancak planlar, uygulama ncesi ortaya knca, yzlerce komplocu cezalandrld. Guise kardeler komplonun ba olarak Bourbon I. Louisi (Conde prensi) gryorlard. O yl Rouen ve La Rochellede Fransz Protestanlarn Katolik kiliselerindeki heykel ve resimleri tahrip edilmesine ilikin ilk rnekler yaand. Bir yl iinde Katolik kilise resim ve heykellerinin tahribi dier kentlere de sirayet etti ve en az 20 kentte olaylar grlmeye baland. Bu Katolik guruplarn tepkisini ekti. Sens, Cahors, Carcassonne, Tours ve dier kentler de kanl misillemeler yapld. 1560 Aralk aynda Fransa kral II. Francis ld. Tahta kardei IX. Charles kt, her iki kardein de annesi olan Catherine de Medici naip oldu. Kralie tecrbesizdi, ancak etrafn saran g mcadelelerinden ve Habsburg-Valois entrika ve basklarndan selametle gemek zorunda olduunu hissediyordu. Asiller arasnda g dengesini salamak iin Bourbon Huguenot ailesi ile birlikte bir uzlama hazrlad. Michael de l'Hpital, Moderate anslye olarak tayin edildi ve o da i bar salamaya ynelik bir takm nlemleri hzla almaya giriti. spanya, Cenova, Papalk ve dier mttefik lke donanmalar Cerbede yok olmutu. spanya ve mttefikleri biran nce yeni bir donanma yapmna baladlar. 1562 veya 63 de 100 gemilik yeni bir donanma oluturulmaya allyordu. Papalk para kesesinin azn at. Cerbede Osmanllar tarafndan kurtarlan forsalarn yerine btn idam mahkumlar ki bunlarn nemli bir ksm susuzdu, gemilere forsa olarak akldlar. 1560 ylnda ilk lale sovan Trkiyeden Natherlanda gitti. Charles IX adyla tannan, bilinen en eski Violin, Kuzey talyada imal edildi.

139

Saint Basil Katedrali, 1561

Saint Basil's Cathedra

1561 ylnda, yapmna 1534 ylnda balanm olan Saint Basil's Cathedralnin inas bitti. Amerika ktasnda Avrupallar ile yerlilerin rfleri hi uyumuyordu. nka adetlerine gre miras blnmeden kalyor ve topluluun bir yesi tarafndan ynetiliyordu. spanyollar ise yazl olarak miraslarn birine brakabiliyorlard. Maln byle dalmas nkalarn anlayabilecei bir ey deildi. Miras hukukuna diren gsterdiler. nkalarn diren

140

gsterdikleri bir dier husus da kuru kuruya almakt. nkalar iin almak dini bir trendi. Bunu bulamaynca alma azimleri de krlyordu. Fransada 1561 ylnda din adamlar konseyi oluturuldu. Protestanlarn (Huguenotlar) lideri Theodore de Bezedi. Protestanlar ile Katolikler arasnda yaplan mzakereler gsteriyordu ki iki gurubun aras artk iyice almt ve pek de kapanacak gibi grlmyordu. 1561 ylnda Osmanl Sadrazam Damat Rstem Paa ld. Arkasnda brakt servet alacak ldeydi. 1.700 kle, 2.900 at, 1.106 deve, 700.000 altn para, 5.000 kaftan, altn ve gm eyalar, mcevherat bulunuyordu. Miras kars Mihrimah Sultan ile kz Hanm Sultana kald. Mihrimah Sultana annesi Hrrem Sultandan da byk miras kalmt. imdi Mihrimah Sultan Dnyann en zengin kadnyd. Sadece gnlk geliri 2.000 duka altndan fazlayd. Rstem Paa lnce, 2. vezir Semiz Ali Paa veziriazam, 3. vezir Sokullu Mehmet Paa 2. vezir, Pertev Paa 3. vezir, Ferhat Paa 4. vezir oldular. Cezayirde denizciler ile yenieriler arasnda ihtilaf balamt. Denizci leventlerin hem gelirleri ve hem de imtiyazlar yenierilerden ok fazlayd. Yenieriler ba kaldrdlar. Osmanl hkmeti, 1561 ylnda, Cezayir Beylerbeyi Hayreddinolu Hasan Paay merkeze ekti. Yerine asileri cezalandrmak zere Ahmet Paay yollad. Asi elebalar tutuklanp, stanbula yolland. stanbulda balar kesilerek idam edildiler. Hayreddinolu Hasan Paa ise, 1 yl sonra, tekrar Cezayir Beylerbeyi olarak geri gnderildi. Osmanlya gelince de, 1561 ylnda Sokullu Mehmet Paa, Kanuni Sultan Sleymann torunu ve Sultan II. Selimin kz Esmehan Sultan ile evlendi. Bu srada Osmanllar ehzade Bayezidin iadesi iin Safevilere bastrmaya devam ediyorlard. ehzade Bayezid, rana, 9.000 varnda adam ve oullar ile birlikte snmt. ah Bayezidin adamlar ile saraya baskn verip, taht Safevilerden almak isteyeceinden korkuyordu. Bu srada baz kiiler de bu konuda Bayezidi tevik ediyorlar, ah Tahmasb da bu giriimleri reniyordu. Ayrca ehzade, eskiden beri ciddi bir Safevi dmanyd. Bu dmanl yazd iirlerde aksettirmiti. Bunu herkes biliyordu. Bayezid Safevilere sndktan 2 ay sonra, nce adamlarndan bir bahane ile ayrld. Sonra kendi ve oullar tuzaa drlp, yakalanarak, ayr ayr yerlerde hapsedildiler. Son 2 senedir durum buydu. Kuzey Amerikadaki ilk Avrupal yerlemesi olan Pensacola, byk bir frtna sonunda yok oldu. Bu yerleim 1698 ylna kadar tekrar restore edilmedi.

141

Ekber ahn yumruu iktidardr, 1562

Ekber ah Fil zerinde

Safevi ah, Osmanl padiahnn bastrmasna artk dayanamyordu. 1562 ylnda Kazvine gelen Osmanl elilerine ehzade Bayezid teslim edildi. Bunlar ehzade Selimin adamlarydlar. ehzade Bayezid ve oullar derhal ldrldler. Bylece ehzade Selim iin taht mcadelesi daha babasnn salnda halledilmiti. Mimar Sinan 1562 ylnda stanbul Edirnekap Mihrimah Sultan Camisini yapmaya balad (1562 1565). Kaptanderya Seydi Ali Reis ld. Ayn yl Habeistan beylerbeyi zdemir Paa da tropik bir hastalk nedeni ile ld. Yerine olu Osman Paa greve devam etti.

142

1562 ylnda Hindistan Babr imparatoru Ekber ah, veziriazamn bir yumrukta ldrd. Bu andan sonra Ekber ah artk mparatorluu kendi ynetiyordu. Ekber ah, genliinde vaktini av ve spor ile geirmiti. ok kuvvetliydi. Ayn zamanda yiit bir kiilii vard. Kuvvet ve yiitlik birleince ortaya mthi bir kiilik kmt. Daha 14 yanda azgn filleri gdebiliyordu. Bir gn tek bana isyan eden bir ky basp, isyanclar yakarak ldrmt. Kaplanlarn karsna kyor, onlar bir kl darbesi ile ldryordu. Gl olsa da kaygl bir kiilii vard. Bu onu zamanla arab ve esrar daha fazla kullanmaya itecekti. Hindistan Ekber ahta efsanevi bir kiilik bulmutu. 1562 ylnda Fransada din savalar balad. Bu sava 1598 ylna kadar srecektir. 1562 sava patlak verdiinde, yaklak, 1200 1250 Calvenist (Kalvenist) kilise ve 2 milyon Kalvenist vard. Fransa din savalar diye Fransada Katolikler ile Protestanlar (Huguenotlar) arasndaki i sava ve askeri operasyonlara denir. atmalar Fransa asillerini de ikiye blmt. Bir yanda rnein Bourbon hanedan, dier yanda rnein Guise (Lorraine) hanedan vard. Her iki taraf da dardan yardm alyordu. 1562 yl balarnda Fransa hkmeti, eyaletlerdeki karmaay dzenleyebilmek iin SaintGermain fermann yaynlad. Buna Ocak ay ferman da denir. Yaplan dzenleme ile Huguenotlarn bakaldrsn durdurmak iin baz tavizler verildi. Protestanlara kentlerin dnda ve kendi zel arazilerinde halka ak ayinler yapmalar msaadesi verildi. Bununla beraber, 1 Martta Guise ailesinden bir gurup, Wassy-sur-Blaise de Kalvenistlere saldrp, tapnanlar katletti (Wassy katliam).

Lyon kiliselerinin Calvenistlerce yamalanmas

143

Wassy katliamnn duyulmas, iki inan arasndaki dmanl krkledi. Prens Conde liderliindeki Bourbonlar, Loire nehri boyunca, stratejik kentleri ele geirip, oralara garnizonlar koymaya baladlar. Bourbonlar, kraln esaretine son vereceklerini sylyor ve Protestan kiliselerini himayeleri altna alyorlard. Kral naipliinin ferman geerliliini yitirmiti. Bourbonlar bunu Guiselerin yapt katliama balyorlard.

Dreux Sava

ki taraf arasnda balayan sava Rouen, Dreux ve Orleansda tam bir kapma ekline geldi. Buralarda yaplan savalar srasnda her iki tarafn ileri gelenleri arasnda lenler, esir denler oldu. 1562 ylnda Yucatan Bapiskoposu Fray Diego de Landa, sakl Maya kitaplarn yakarak imha etti.

144

ngiltere Kilisesi ekilleniyor, 1563

Trento Konsili

Avrupallarn Amerika ktasnda yaptklar, Avrupaya bilgi olarak ulamt. Avrupal Hmanistler, Amerikadaki Avrupallar kt birer Hristiyan olarak grmeye baladlar. Ortaya iyi kalpli vahi (Bon Sauvage) efsanesi kt. Montaigne, Rouende 3 Tupi-Guarani (Brezilya yerlisi) ile grmt. Denemelerinde Yamyamlar blmnde yle yazd: Yaban toplumu, en saf olandr, nk doal kanunlara en yakn olan o dur . Montaignee gre asl barbar olanlar Avrupallardr. Yerlilerin rnek alnmas gerekir. yi kalpli vahi , doaya uygun yaayan, zgr, aylak, kaygsz, saf, ktlk bilmeyen, mlkiyeti tanmayan, ynetimi olmayan, en ve mutlu bir insandr. Bu dnce bir yandan sosyalist kii dncesine yol aarken, bir yandan da klelie kar hareketlerin k tabann oluturdu. V. Karl (arlken) olu II. Filipe (1555 1598), Pays-Basy hukuksal ynden de monarik yapya entegre etmek istemiti. Pays-Bas (Hollanda, Flemeng), konumu itibar ile ve kaynaklar ile II. Filipenin gcn arttryordu. Yalnz bunu salamak iin giritii ekonomik dzenlemeler Pays-Basnn karlarn bozdu. Gemilerdeki gemici saysnn artmasn istemiti. Bu da maliyetleri arttrmt. Dier yandan Pays-Basdaki konsey, tm nemli ileri ele geirmiti. Devlet konseyinin varl da hie inmiti. Soylularn nemi azalmt. Bu arada soylular topraklarn kapitalistler gibi iletiyorlard. Borsada vurgunculuk yapyorlard. letmelere sermaye koyuyorlard. Yani soylular tam bir burjuva gibi davranyorlard. Halbuki sorsan onlardan nefret ediyorlard.

145

zel konsey yelerinden biri de Granvelle adl burjuvayd. O ayn zamanda Devlet Konseyinde de vard. Her ikisinde birden olmay reddetti. Pays-Basda (Hollanda, Flemeng), devrimi byk soylular balatacakt. 1563 ylnda ngiltere kraliesi Elizabeth ngilterenin dinsel retisini kesin olarak saptamaya karar verdi. 39 Madde Bildirgesi yaynland. Bu bildiri de Katolikliin kutsal sayd 7 eyden sadece ikisi vard. Bununla birlikte Elizabeth grkemli Katolik trenleri, dualar, ruhban klklarn ve ruhbanlarn mertebelerini Katoliklerden kullanmak zere almt. 1563 ylnda ngiltere Parlamentosu zanaatlarn statsn belirledi. Bununla el emei kurallar belirlenmiti. Kta Avrupasndan din savalar nedeniyle kaan yabanclarn ilere yerletirilmesi gerekiyordu. Onlara ayrcalklar tannd. Bylece yeni sanayi kollarnn douuna zemin hazrland. Bu srada btn Bat Avrupada Katolikliin gerilemesini durdurmak ve kaybolan mevzileri geri kazanabilmek iin, Katolikler Trento Konsili (Meclisi) ile pek ok adm atmlard. Mutlak Monarilere dnler verdiler. Kilise mlklerinin bir ksmndan vazgetiler. Hkmdarlara baz ruhban atamalarn denetleme yetkisi tandlar. Kilise dogma, klt ve trenler konusunda hi bir dn vermeye yanamyordu. Trento Konsilinde Protestanlar bir kere daha sapkn olarak mahkum edildiler. Papa ile konsilin yanlmazln vurgulad. Papa en yksek makamd. Ayin, ermilere ve ikonalara sadakat, ermilerden artta kalan hatralara sayg, klt biimleri olarak, olduu gibi kald. Rahiplerin evlenmeme kural devam etti. Keilik, perhizler, ha olduu gibi kald. Trento Konsili hiyerariyi daha da merkezletirmiti. Basn ve yayna sansr kondu. Yasak kitap listeleri yaynland. Katolik kilisesi, her totaliter rejimin muhalefete yaptklarn yapmaya alyordu. 1563 yl ubatnda, Fransada, Orlans kuatmas srasnda Franois, Duke of Guise suikaste urad. Prince of Cond ve Anne de Montmorency arasnda yaplan grmeler sonunda Huguenotlara ve zellikle asil olanlarna tolerans tannmas konusunda mutabakat saland. Amboise bar imzaland. Huguenotlarla, Kraliyet kuvvetleri birletirilerek ngilizlerin elinde olan Le Havre zerine yrnd. Kuatmann peinden, Haziran aynda, ngilizler Le Havre Franszlara terk ettiler.

146

Kanal Projesi, 1563

Endonezya

Osmanl mparatorluunda, 1563 Mara Tahrir defterinde 36.088 Mslman, 4.047 Mslman olmayan nfus vardr. 1563 ylnda Assi kral stanbula eli yollad. Kral, Portekizlere kar kullanlmak zere topu birlikleri istiyordu. Sonda adalarndan da Osmanllara eliler, heyetler ve hediyeler pe pee geliyordu. Kuzey Afrikadaki Osmanl kuvvetleri, yenieriler, sipahiler, korsanlar, yoksul eyaletlerden gelmi dnmeler veya eski esir dnmelerinden oluuyordu. Osmanl imparatorluunun bu uzak eyaletleri de bir kast tarafndan ynetildi. Yenilmi yerliler bu kast tarafndan smrld. Osmanl Kuzey Afrikay eline geirmi, stratejik noktalara askeri birliklerini yerletirmiti. 1563 ylnda mahzen kabilelerini yarattlar. Bu kabileler vergiyi zorla topluyorlard. Kentlerde yaayan Maripliler ynetim grevlerinin ve askeri hizmetlerin dnda tutuluyorlard. Kentli Mariplilerin doal mttefikleri yenilmi kabileler ile murabutlar (banaz Mslmanlar) d. Cezayir kentinin nfusu bu sralar 25 binden fazlas Hristiyan tutsak olmak zere 60 bin kadard. Bu nfusun byk bir ksm dnmeydi.

147

Osmanllarla Habsburglar arasnda geici bir ate kes vard. Sultan Sleyman Karadenizin kuzeyi meselesini ciddi olarak ele ald. Astrahana bir sefer planland. Ancak sefere ancak 1569 ylnda klabilindi.

Don-Volga kanal projesi

Sz konusu olan iddial bir projeydi. Don nehrine bir donanma yollanacakt; Don ile Volga nehirleri bir kanal ile birletirilecekti; Astrahan alnacakt; Ruslar aa Volga havzasndan uzakta tutulacakt; Hazar Denizine donama sokularak ran arkadan evrilecekti; Kafkasyadaki hakimiyet glendirilecekti; Orta Asya ile dorudan iliki kurulacakt; Kuzey ipek yolu canlandrlp, kontrol altna alnacakt. Bu byk proje de Sokullu Mehmet Paann fikri ve katks bykt. 1563 ylnda Fransa kral Korsika adasn ele geirebilmek iin Osmanllardan donanma destei istedi. Bunun iinde Osmanllara bir cret dedi.

148

Calvinciler, 1564

Reform Duvar

Soldan saa: William Farel, John Calvin, Beza, ve John Knox 1564 ylnda Calvin Cenevre Diktatr olarak ld. lmnden sonra Calvinciler kendilerini Roma Katoliklerinden ve Luthercilerden ayrma gereini duydular. Theodore Beza (1519 1605) Calvinin sa koluydu. Diktatrle o geti. Beza kaderi Calvincilerin (Kalvincilerin) ayrt edici zellii yapt. Tanrnn her eye gc yettiine gre, insan kendi kurtuluuna katkda bulunmas sz konusu deildi. Tanr adil ve ezeliydi. Bylece daha ezelden baz insanlar kurtarmay, bazlarn lanetlemeyi kararlatrmt. Baz Calvinciler bu retiyi korku ile ret ettiler. Jakop Arminius bunun kt bir teoloji rn gibi olduunu sylyordu. Tanrdan insan gibi bahsedilemezdi. Kalvinistlerin Cenevrede kurulmu olan rgt, reform dier lkelere yaylp ve de glenince gelitirmek gerekti. Cemaatin olduu yerlerde dini meclisler oluturuldu. Bunlarn bazlar Kaza hakkna sahipti. Kaza hakkna sahip dini meclisler, Kiliseler gurubuna delege gnderiyorlard. Delegelerden oluan kurul lkenin sinod meclisine ye yolluyordu.

149

skoya Kraliesi Mary, I. Elizabethe rakip, 1564

Mary, sko Kraliesi

1564 ylnda, Rus ar IV. van, ocuklarn, saray hademeleri ve maiyetini, saray hazinesini alarak Kremlin'i terk etti. Bu gidi Moskovallar gznde bir muammayd. Bir yl sonra soylulara ve ruhani liderlere, " soylularn ihanet iinde olduu iin Moskova'y terk ettiini " yazd. Bu Moskova'da derin bir etki yaratt ve ar'n geri dnmesi iin abalar balad. Nihayet iki ay sonra IV. van Moskova'ya dnd. Fakat 35 yanda olmasna ramen ihtiyar bir grntyle tannmaz hale gelmiti. Dner dnmez hain sandklarn veya dediklerini cezalandrmaya balad. Bylece hem tek adam olma ynnde byk bir adm att hem de tek adaml destekleyecek slahatlar yapma frsat buldu. Sonunda Oprinina denilen idari bir sistemi yerletirerek bu emellerine ulaacakt. Ayn yl Rusyada Eliler dairesi kuruldu.

150

ngiltere kraliesi I. Elizabeth 1564 ylnda iek hastalna yakaland ve lmn eiine geldi. O zaman Robert Dudleyi koruyucu Lord olarak tescil etti. Bunun iinde onu yeni oluturduu Leicester Kontu yapt. Umudu sko kraliesi Mary ile evlenmesiydi. Ancak skoya kraliesi Mary Leicester kontunu ret etti ve Henry Stuart ile evlendi. Henry Stuart Darnley kontuydu ve VII. Henryden iniyordu. Bu evlilik skoya kraliesi Maryye ngiliz taht zerinde ciddi bir hak kazandrd. ngiltere de Katolikler arasnda da taht konusunda tam bir mutabakat yoktu. Katoliklerin bir ksm Kralie Elizabethi tam olarak tanrken, bir ksm da Kralie Marynin taht zerinde Elizabethten daha fazla hakk olduuna inanyordu. Bunlar iin Elizabeth meru bir hkmdar deildi. Elizabethin kuzini, skoya kraliesi, Mary Stuart ngiltere taht iin daha uygun buluyorlard. skoya Calvinci John Knoxun abalar ile Protestanlam, Mary Stuart lkesinden kovmu, o da ngiltereye snmt. Elizabeth kuzenine bir mahkum gibi bakp, yle davranyordu. skoyada bir presbyterien kilisesi kurulmutu. Bu kilise nce Kralie Mary ve daha sonra olu James anlamazlk halindeydi. Bununla birlikte yava yava tutunup, salamlat. ngiltere de bunlar olurken, spanya kral II. Philip, Filipinlere kolonilemek maksad ile sefer yaplmas emrini verdi. Bu tarih Filipin spanyol kolonilemesinin resmi balangc kabul edilir. Filipin ad spanya kral II. Philipten (Philippe, Filip) gelmektedir. Fetihi, Miguel Lopez de Leguzpi, Meksika'dan hareketle Filipinlere1565 tarihinde ulat ve Cebu'da ilk kolonilemeyi ekillendirdi. Bu srada nemli bir hekim olan Andre Vesale (1514 1564) lmt. O bilimsel anatominin kurucusuydu. Brkselde domu olmasna ramen talyada almt. nsan bedeninin yapsna dair kendi kuramlarn ileri srd. 1564 ylnda, Osmanl padiah Kanuni Sultan Sleyman Franszlarn Cezayire konsolos yollamasna raz oldu. Erdelde Ltherciler ile Calvinciler arasnda, kanl geen mcadeleleri Calvinciler kazand. Erdel Calvin (Kalven) mezhebini resmen kabul etti. Erdeldeki Romenler Ortodoks idiler. Katolik veya Protestan olanlar Macarlard. Avusturya Katolik olduundan Erdelde Protestanln bu denli yaylmasndan son derece rahatszd. Alman tarafndan Erdele sarkmalar balad. Erdel yeniden Osmanl ile Avusturyay kar karya getirmiti. 1564 ylnda, ortalkta pmeyi yasaklad. pmenin cezas lmd.
Andre Vasale'den nsan Anatomisi

151

1564 ylnda Japonyada srmekte olan Kawanakajim Savalarnn sonuncusu yapld. Takeda Shingen, son defa Uesugi Kenshinnin kuvvetleri ile savat.

Kawanakajima Sava

152

Sokullu Mehmet Paa Sadrazam, 1565

Sokullu Mehmet Paa

imdi Osmanllar Maltay alabilmek iin btn glerini Akdenizde topluyorlard. Piyale Paa komutasndaki 180 paralk merkezi gce, Cezayir, Trablus, Msr donanmalar da skenderiye'de katld. Orduya Serdar Mustafa Paa kumanda ediyordu. 1565 ylnda Osmanl donanmas tarafndan tanan ordu Malta adasna kt. Osmanl donanmas, Maltaya kuatmaya gittiini ancak Navarine vardnda (Morann gneyi) renmiti. Malta ise tam bir kartal yuvasyd. valyeler tarafndan inanlmaz bir hassasiyetle tahkim edilmiti. stad Azam La Valette, aday 10.500 savayla mdafaa ediyordu. ae ve zorluklar asndan kadn, ocuk, ihtiyar ve savaamaz halk adadan Sicilyaya yollanmt. Osmanl ordusu 20 bin kayp verdi ama baarl olamad. Kapkulu kkenli Kaptan Derya ile deniz aknc beyleri (korsanlar) arasnda geimsizlik ve eliki km, ynetim paralanmt. Bu eliki baarszln temel nedenlerinden biriydi. Malta kuatmas srasnda, bana ta gelen Turgut Reis de lmt. Malta sava ok kanl ve ahlak d bir sava olmutu. Bir ara Saint Elme kalesi Osmanllarn eline gemiti. Mustafa Paa, eli yollayarak, valyelere, aday teslim ederlerse Rodosta olduu gibi silah ve mallar ile aday terk edebileceklerini bildirdi. Ortaya kan tereddtl havay datmak iin stad Azam La Valette, Osmanl elisini Saint Michel kalesi burcuna astrd. Buna karlk olarak Mustafa Paa, elindeki tm esir valyelerin balarn vurdurdu.

153

La Valette de Malta zindanlarndaki 1.000 Mslman esiri paralatp, paralarn kalelerin oralarna buralarna astrd. Bu sava ite byle bir savat. Semiz Ali Paa'nn sadrazaml srasnda ikinci vezir olan Sokullu Mehmet Paa, Semiz Ali Paann 1565'de lmesiyle sadrazamla getirildi. Ya hayli ilerlemi olan Kanuni ok gvendii Sokullu'ya geni yetkiler vermiti. Sokullu Mehmet Paa, Kanuni Sultan Sleyman, II. Selim ve III. Murat devirlerinde toplam 14 yl, 3 ay, 17 gn Osmanl mparatorluu'nun sadrazamln yapmtr. Sadrazam olduu tarihten lmne kadarki 15 yl boyunca Osmanl mparatorluunun idaresini fiilen elinde tutmutur. 1565 ylnda Mimar Sinan Konya Selimiye Camini yapyordu.

Allahabat Kalesi

1565 ylnda Hindistanda Babrl (Gurkanl) hakan Ekber, egemenliini Dekkana yayd. Bu srada gney Hindistandaki Vijaynagar imparatorluu iyice kmt. Bata hala szde bir imparator vard. Bunun altnda nayak ad verilen prenslerden oluan prensliklere blnmt. 1565 ylnda Sumatra Ae Sultan Alaeddin stanbula eli yollayarak, Osmanllardan Portekizlilere kar yardm istedi. Divan yardma donanma yollamaya karar verdi. Ancak Yemende kan isyan buna engel oldu. Sumatra Aeye sadece 2 gemi ve ateli silahlar yapan ustalar ile malzeme yollanabilindi.

154

Obrinik, 1565

1565 ylnda Rus ar IV. van Oprininay kurmutu. Oprinikler, ara sadk muhafz birlikleriydiler. lkedeki her trl ihaneti bastrrlard. ara gz kulak olan onlard. lerinde soylulardan oprinik olanlar vard. Bunlara Rusyann merkezinde fiefler verildi. Bunu salamak iinde pek ok mlkiyet devri yapld. Toprak sahibi prensler atalarndan kalma malikanelerini terk etmek zorunda kaldlar. Bunlarn bir ksm eski topraklarnn varna zemina ya yerleti. Bir ksm da snrlara yakn, yeni fethedilmi topraklara gt. Bu prensleri topraklarndaki halka balayan atalarndan kalma balar koptular. Yeni gittikleri yerlerde tannmyorlard, soyutlandlar. Onlara artk sadece arn grevlisi olarak baklyordu. Snr boylarndakiler saldrlara uruyorlard ve onlar arn korumas kurtaryordu. Eski prensler imdi oktan gzden dmtler. Zeminaya yerlemi olanlarn ihanet edebilecekleri dnlyordu. Oprinina, zeminalar polis denetimine ald. Opriniklerin her trl iddeti gsterme hakk vard. Pek ok prens ailesinin kk kaznd. Bu srada spanyollarn Mariplilere yapt bask ok eziciydi. 1565 ylnda Grnata dayanamayp isyan etti. spanya isyan bastrd. Direniiler daa ktlar. Daa kan etelere yaplan yardmlar kesmek iin Grnata ovasndaki Maripliler yerlerinden srldler. spanyollar, 1565 baharnda Filipinlerde Cebuya varmlard. Her yl Fu-Kienden kalkan 15 varnda in gemisi Manilaya geliyorlard. pekli, porselen, kalay geliyor, altn ve balmumu geri gidiyordu. Filipinlerde, bu in ve Japon mallarn Morolar datyorlard. Filipinler ve Morolar Mslmand.

155

Kanuni Sultan Sleymann son Seferi, 1566

Kanuni Sultan Sleyman

Bu dnemde Fransa, dini i savalar ile perian duruma dmt. Bu i sava kkrtan ve Katolikleri tutan spanyayd. Katolik basksna kar koyan Huguenotlar ise Osmanly yanda olarak alglyorlard. Osmanllarn Malta baarszlndan sonra 1566 ylnda Kanuni Sultan Sleyman Habsburglara kar son seferi olan Sigetvar seferi iin, ordusunun banda stanbuldan ayrld. Malta baarszlndan sonra Osmanl diplomasisinde Kbrs daha bir n plana kmt.

156

Veziriazam Sokullu ile Lala Mustafa Paa ekiiyorlard. Sokullu Rusyann bir mparatorluk haline gelerek, Karadeniz Orta Asya ticaretini, ha yollarn kesmesini ve Safeviler ile Osmanl aleyhine yapt diplomatik giriimleri ok nemsiyordu. Ona gre ne yaplp edilip Rus tehlikesi nlenmeliydi. Rakibi Lala Mustafa Paa ise Karadeniz projesine kar kyordu. Lalaya gre ncelik Akdenize verilmeliydi. Kbrsn Osmanllarn eline gemesi bu anlamda nemliydi. Bu yl Sokullunun Don zerinden gitme, Don ile Volga arasnda kanal ama ve Astrahan Hanln Ruslardan kurtarma projesi baarl olamad. Bu proje olmaynca, hz Kbrsn alnmas yani Dou Akdeniz projesine verildi. Osmanl korumas altndaki Erdel Beyi Sigismund ile Avusturya arasnda problemler olumu, bu da Osmanl Avusturya ilikilerini bozmutu. Sokullu Mehmet Paann srar ile Avusturya zerine sefere klmt. Sefere kmadan nce Kanuni Sultan Sleyman, donanma komutan Piyale Paay Sakz adasnn fethi ile grevlendirmiti. Piyale Paa Sakz almt. Yaplmakta olan Avusturya Seferi (Sigetvar) Kanuni Sultan Sleymann son seferi olacaktr. Kanuni, bizzat 13 sefere katlmt. Bunlar 1521 Belgrad, 1522 Rodos, 1526 Moha, 1529 Viyana, 1532 Alman, 1533 Irakeyn, 1536 Korfo, 1538 Bodan, 1541 Budin, 1543 Estergon, 1548 Tebriz, 1553 Nahvan ve 1566 Sigervar seferleridir. Padiah, bu son seferinde 73 yandayd. Byk ve ihtiaml ordu, gerisine yaplacak basknlar nlemek iin nce Sigetvar almaya alt. Sigetvar ele gemeden 1 gn nce Kanuni Sultan Sleyman ld.

Zigetvar Sava

157

mparatorluk

Osmanl mparatorluunda ynla rk, ynla din bir arada, i ie, dirsek dirseeydi. Ortodokslar, Ermeniler, Katolikler, Monofizitler, Snniler, smaililer, iiler, Aleviler, Tasavvuf erbab, Zerdtlar, Budistler, amanlar, Yahudiler, Romaniyotlar, Karaitler, Sefaratlar, Askenaziler, Drziler, Yezidiler, vs herkes kendi dini ve rki kesiimdeki cemaat iinde yaayp gidiyordu. Askeriler (Brokrasi, Kap Kullar) devleti ynetirken, reaya verdii vergi ile devleti besliyordu. Askeri-reaya ayrm sosyolojik bir ayrm deildi. Hi biri iinde tek tip bir yaam yoktu. ok eitli yaamlar bir araya gelmilerdi. eitli halklar gibi eitli corafi blgeler de vard. Kimileri ok uzun zamandr, mparatorlua balydlar. Kimileri merkezden gelen valilerce ynetilirdi. Kimileri vassal krallklar veya derebeylikleriydi. Yani ne eitli lkelerin ve ne de eitli halklarn ynetiminde bir tek biimsellik yoktu. htiyaca, duruma uygun zmler uygulanmt. Sultan Sleyman yedi dvelin, yedi dnyann hakimiydi. Ben ki Akdenizin, Karadenizin, Rumelinin, Anadolunun, Rum ve Karaman lkelerinin, Dulkadir lkesinin, Diyarbakrn, Krdistann ve Azerbaycann, rann, amn ve Halepin, Msrn, Kutsal Kudsn, anl Mekkenin, nl Medinenin, Tm Arap lkelerinin, Yemenin ve Ciddenin, Tatar lkesinin Sultan ve Padiah Bu byk mparatorlukta Trkler sadece Anadolu nfusunun nemli bir ksmn meydana getirirlerdi. Osmanl Hanedan Trk kkenliydi. Devletin resmi dili her ne kadar Farsa ve Arapa ile karsa da hala Trk diliydi. Bu dile Osmanlca da denir ama byle denmesi Trkeden onu ayramaz. Ama Trkler devletin fiili ynetiminden epeydir uzaklatrlmlard. Beyleri yok edilmi, enterne edilmi ve kabileler paralanmt. Ama hala Bey aileleri orada burada vard ve Trkler zellikle aknlarda hala etken olabilmekteydiler. Bu 158

mparatorluk artk Osmanl ailesinin ve onun etrafnda kmelemi brokrasinin imparatorluuydu. Trkler bu mparatorlukta geriye ve pasiflie itilmilerdi ve itilmeye devam edileceklerdi. Osmanl Trkten ekinip, onu brakmt. Avrupal da Trklerden yle korkuyordu ki bu korku tiksinti seviyesine kmt. Guillaume Postel 1560 ylnda yle yazyordu: Trkler, bugn dnyada bulunan btn halklar arasnda, ylesine tiksinti uyandran bir ada sahiptirler ki, ne hkmdar kamusal belgelerde kullanlan bu kelimeyi, ne sradan insanlar Trk diye adlandrlmay svg olarak karlamayan bir kimse yoktur; nk ou insan, bu Trk kelimesinin aalk bir kii anlamna geldiinin farkndadr. Osmanl mparatorluu bir Roma mparatorluudur demitik. Osmanllar kendilerinin byle olduunun farkndaydlar. Osmanl Romann evrensel monari eilimini almt. Bizans aydnlar ve talyan Hmanistler onu bu konuda yreklendirmilerdi. Padiah otoritesine dorudan bal olanlar dnda da tm hkmdarlardan kendini stn bir konumda hissetmekteydi. Sleymann gznde V. Karl sadece spanya kral, kardei Ferdinand sadece Viyana veya ek kral veya valisiydi. Bu Roma mparatoru olmann doal bir sonucuydu ve Tanr tarafndan desteklenen bir durumdu. Tanr tarafndan grevlendirilmek ksa zaman iinde Halifelik ile birleecek ve slam olmak Romal olmann nne geecektir. Ondan sonra artk Romadan bahsedilemez, Osmanl Mslman mparatorluuna soyunmu olmay tercih etmitir. Veya yenidnya konjektrleri onu bu yola itmitir. Artk Dar-l slam Osmanl mparatorluudur. nnde ise Avrupa Dar-l Harp olarak durmaktadr. mparatorluk iindeki zmmilerlerin says oktu. Bunlar devlette vardlar, dinlerini zgrce uygularlard ancak Mslmanlara nazaran bir ayrcala da tabiydiler. Mslmanlar tarafndan korunmann bir karl olarak fazladan izre veya hara vergisine tabiydiler. Osmanl, Romal ve slam kkenliydi. Bu iki unsura bir de Bozkr gebesi olmaktan gelen bir kk karyordu. Cengiz mparatorluu ve bu mparatorluun asrlardr sren prestiji, Mool vassall olmaktan kurtarmak iin Osmanly Trklerin atalarna balanmaya itti. Osmanl Ouzlarn Kay soyundan geliyor ve kk Ouz Hana kadar uzanyordu. Osmanl hem kendini Trklerin mitine balamakla ve hem de Trkleri devletten dar itmekle kendi kendi ile elimeye balamt. Bu eliki birka asr iinde Trkler lehine zmlenecekti.

159

Michelangelo

David

Michelangelo Buonarrotinin (6 Mart 1475 18 ubat 1564) tam ad Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simonidir. Michelangelo, 6 Mart 1475'te Arezzo yaknlarnda Capresede dodu. Ailesi, o bir aylkken Floransaya tand. Annesi, Michelangelo alt yandayken ld. 13 yana geldiinde Floransada fresk ressam Domenico Ghirlandaionun

160

yanna renci olarak verildi. Bertoldo di Giovanninin zamannda, Medici ailesine ait olan San Marko bahesinde alan gen Michelangelo, bu srada Lorenzo de Medici ile tant.

Ademin Yaradl, Sistine apel

Michelangelo, heykeltrataki ilk ve en nl eseri olan ocuk kral Davut heykelini yaptnda 26 yandayd. Be buuk metrelik bir mermer ktleden karaca eser iin gen dahi, mermer bloun yanna bir baraka ina ederek, yardmcsz bir ekilde, ou zaman geceli gndzl alarak Rnesans sanatnn harikalarndan biri olarak kabul edilen Davutu yaratt. 1505 ylnda Papa II. Julius tarafndan kendisine, Vatikann yanndaki Sistine apelinin tavan resimlerinin yaplmas ii verildi. Bu Michelangelonun en nemli baarlarndan biri olacakt. e 3 yl sonra balad. Sanat, eseri 520 metrekarelik bir alanda yaklak drt yllk bir alma sonun da bitirdi. Adem, Havva ve Nuh Tufanyla ilgili Eski Ahitinden alnma yklerden esinlenerek yaplan resimlerin bulunduu dokuz pano resmedilmiti. Fresklerin yan unsurlar da mitolojik figrlerle bezenmiti. zellikle Ademin Yaratl ismindeki sahne bat resim sanatnn en canl tasvirlerinden biri kabul edilir. 1519 ylnda Cosimo de Medici soyunun son temsilcisi olan Lorenzo de Medicinin ld. Michelangelo, onunla birlikte gen yata len Nemours Dk Giulianonun mezarlarnn konulduu kiliseye iki nlnn heykelini yapt. 1534te Papa III. Paul, Papann heykeltra ve mimar yaplan Michelangeloya, Sistine Kilisesinin sunak duvarna bir Kyamet Gn tasviri yapmasn istedi. Meryemin Ge Ykselii, sann Vaftizi ve Musann Hkmnn anlatld freskler bu duvar ssledi. Kyamet Gn tablosuna bandan beri muhalefet eden yeni Papa IV. Paul ise, tablodaki imgelerin fazlaca mstehcen grndn belirterek Michelangelodan tabloyu biraz daha dzgn hale getirmesini istedi. Ustann cevab yleydi: Papaya syleyin, bu kk bir mesele ve kolaylkla uygun hale getirilebilir. nce kendisi yaadmz bu dnyay uygun ve yaanlr bir hale getirsin, sonra da bu tablo da ayn uygunlua girecektir. Michelangelonun yaad a, kendisiyle boy lebilecek derecede yetkin ressam ve heykeltralar da vard. Bunlarn banda Rafael ve Leonardo Da Vinci geliyordu. Bu sanatlar arasnda keskin ancak hoa bir rekabet vard. Anlatlan bir ykye gre, sanatnn rakiplerinden Rafael ve Bramante, ibirlii yaparak Michelangeloya Sistine Kilisesinin iini verdirmeye alrlar. 161

Kyamet Gn

Bylelikle, kendini ressamdan ok bir heykeltra olarak kabul eden Michelangelo, bu ii kabul etmeyerek Papann gznden decektir. Hayatnn son dnemini Romadaki Aziz Peter Kilisesinin mimar olarak geiren Michelangelo 18 ubat 1564'te 89 yanda ld.

162

Michelangelo Rnesans sanatna benzersiz bir etkide bulunmutur. Klasik sanat tekniklerini renmesinin yan sra insan formunu her adan tasvir edebilmek iin kadavralar zerinde alrd. Michelangelo perspektif olgusunu gelitirip kendi tarzna temel yapt. Onlarca heykel, freske yapm ve Romann yeniden ina ve dzenlenmesinde nemli grevler almtr. Michelangeloda lkesinin, talyann iinde bulunduu durumdan ok etkilenen sanatlardan biridir. talya birlii salanamamt, lke igal altndayd, Floransa bozguna uramt. Sanat btn bunlara isyan eder gibi, en olgun eserlerini bu dnemde vermi, sanki ezikliinin acsn karmtr.

Musa

163

Rnesansn Etkisi

Cameron Diaz

Rnesans, Avrupa sanatna daha ustalkl bir teknik ve daha deiik ifade verdi. Mimari hari gzel sanatlar ve edebiyatta mthi eserler yaratld. Ancak Rnesans ayn zamanda Avrupa halkn ikiye bld. Her lkede kk bir sanatsever aznlkla, onlara hitap eden bir sanat zmresi olutu. Artistik bir eilimden yoksun kalm geni halk kitlesi ise kendi zevkini muhafaza etti. Bunlara hitap eden eserlere de, biraz kmsenerek, popler dendi. Rnesans eserlerinin yan sra popler heykeller, resimler, yank trkler, kaba komediler, hikayeler, edepsiz arklar da yaratld. Popler merakls, kltrsz ynn iinde sadece halk yoktu, zenginlerin ve asillerin byk ounluu da bu guruba giriyordu. Sanatlar veya sanat merakllar yani sanattan anlayanlar, gzel sanatlar ve edebiyat alannda kendi zevklerini gzellik kurallar haline getirdiler. Bundan sonra tek sayg duyulan zevk aznln zevki oldu. Zevk aznln zevkiydi. Geni halk kitlelerinin ne ondan haberi vard ve ne de bir ey anlyordu.

164

Mona Lisa

165

inde din kargaas

Leshan Buddha heykeli

inde birka dinin karmna inananlar olduu gibi, sadece Tao dinine veya sadece Budist olanlar da vard. Ve bu tek dinliler XVII. yzylda bile devam edecekti. indeki byk halk kitlesi ise, Budaya Budann deiik isimlerini veya eski Taocu isimleri vererek tapyorlard. Budaya Ulu Gk , lmsz diyenler epey fazlayd. Bu tanrlara, pek ok yaamdan geerek tanr saygnlna erimi insanlar olarak bakyorlard. Aslnda inde nerede ise herkes ruh gne inanyordu. Akl her ne kadar bunun ata klt ile uyumadn sylese de bu byleydi. Tanrlar grevlerini heykellerine brakmlard. Bunlar tanrlarn yerine geen ruhlard. En stte Gk (an-ti) vard. O her eyi grr ve duyard. O teki dnyann efendisiydi. yileri korur, ktleri cezalandrrd. Dnyann dzenine gz kulak olurdu. Her karar veren oydu. Gkn emrinde dier tanrlar vard. Rzgarlarn efendisi, Yamurun efendisi, Hazreti Yldrm, Dou Tepesinin Byk mparatoru doal olaylardan tremi tanrlard. Dou Tepesinin Byk mparatoru, insan eylemlerinin kaytlarna bakarak, kaderi iziyordu. Gk ile ilgili tanrlar gibi toprak ile ilgili tanrlar da vard. Her ilin ve daha ufak birimlerin koruyucu tanrlar vard. Bunlar topran zerinde yaayanlar koruyor ve ynetiyorlard. Bar, mutluluu ve iyi hasat salayanlar bunlard. Toprak tanrlar lmden sonra lnn 166

ruhunu kabul ediyor, haklarndaki ilk hkm veriyordu. Blge tanrlarnn altnda da yol, kpr, tarla tanrlar geliyordu. Yani aslnda her eyin bir ruhu olmas fikri, tanrlap, hiyerarilemiti. Evde, ocak tanrs, kap tanrs, kuyu tanrs, hela tanrs, sprge tanrs vard. Konu buraya gelmiken Eski Roma dinini hatrlamakta yarar olabilir. Evde, bir dekte, tabletlerin iinde barnan atalarn ruhlar vard. Evde yaayan herkes, atalarnn ruhlar ile kutsal bir yemekte buluup, kaynayordu. Bir de tabii pek ok dini bayram vard. Okumular btn bunlar u Hinin retisi uyarnca yorumluyorlard. Bunlar doa gcnn oyunlaryd. Ama okumular dinin halk iin iyi bir ey olduunu da kabul ediyorlard. Bu nedenle onu kltmyor, tam tersine yceltiyorlard. yi olan her ey tanrlarn eseriydi. Bir ey yanl olduunda ie eytan karm demekti . Mandarinler dine inanmyorlard. Ancak onunla sanki gizli bir anlamalar varm gibi davranyorlard. ine yeni bir din getirmek isteyenin ii zordu. Hem de ok zordu.

Budistler

167

Sultan Sleymann lm, 1566

1566 ylnda Kanuni Sultan Sleyman ld. len Sultanlar Sultan , Hakanlar Hakan , Hkmdarlara Ta Veren , Allahn Yeryzndeki Glgesi Sultan Sleymand. Osmanllar ve pek ok hasm iin ondan te gerek olan yoktu. Halk baka hibir yerde olmad kadar zgrd. O halkn zgrl iin pek ok kanunu olan, adaletin kl krk yararak uygulanmaya alld bir lkenin sahibiydi. Sadrazam bile ar pazar bizzat denetlerdi. Haksz kazanca, hile ve hurdaya msaade edilmezdi. Kanuni Sultan Sleymann hkmettii devlet ne olmas gerektiini iyi bilen bir devletti. Gemi ve kken bilincine sahipti. Osmanl mparatorluu temel zellikleri asndan bir Trk mparatorluuydu. Roma mparatorluuna nce Trk, sonra Mslman damgas vurulmutu. Sultan Sleyman dindar bir padiaht. Vaktinin nemli bir ksmn Kuranla ilgilenerek geirirdi. Sultan Sleymann elinden kma en az 8 elyazmas Kuran bulunmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman dneminde btn askeri seferler byk bir askeri baar ile bitmi ve Osmanl mparatorluu iyice genilemiti. Kanuni onu Avrupaya, Asyaya olmak zere en az 13 askeri sefer dzenlemiti. Her seferinde yannda yzlerce top, 200 bine yakn asker vard.

168

Sleymaniye Camii

Kanuni dneminde Fransa Osmanlnn mttefiki olmasna ramen tm Avrupa Trk korkusu ile tir tir titriyordu. Btn Avrupallar Trklerden nefret ediyorlard. Trkler Hristiyanlarn birbirine dmesi ve yaptklar kymlarn bir cezasyd. Avrupa kyametin gelmesini bekliyordu. Bu dnemde stanbul 700 bin kiilik nfusu ile Avrupann, belki dnyann, en byk kentiydi. Parisin katyd. Bu dnemde nasl Avrupann nfusu artyorsa, ayn ekilde Osmanl mparatorluunun da nfusu artyordu. XVI. Yzylda Osmanl nfusu 12 milyondan 35 milyona ykselmiti. Bu dnemde stanbulun nfusunun % 50si Mslman, % 40 Hristiyan, % 10u Museviydi. Kanuni dneminde sadece Maktul brahim Paa (Pargal) ve Sokullu Mehmet Paa deil, btn st kademe yneticiler devirme yani Kapkuluydu. Ltfi Arnavuttu, Rstem Zigetli (Siget) bir domuz obanyd. Zaten yetenei olan herkesin ve zellikle devirme yaplan yerlerde oturan Hristiyan ve Avrupallarn Osmanl mparatorluunda nleri akt. Baz insanlarn bunu anlamas ve kabullenmesi zor olabilir. Ancak tarih boyunca Trkleri renmi kiiler olarak okuyucular, bu duruma hi armamlardr. Kaynamak, kkene, rka ve dile bakmamak, Trklerin genel karakteridir. Aslnda Mslman olana kadar dine de bakmazlard. Ancak Mslman olduktan sonra ok nemsemeseler de, jargon olarak, bakar gibi grldler. XVI. yzyln ikinci yarsnda kapkulu kullanmaya dayal devlet sistemi iyice gelimiti. Kapkulu says 80 bini amt. Kanuniden sonra padiahn otoritesi zayflaynca, kapkullar sarayda, merkezde, eyaletlerde ynetime tamamen hakim olacaklard.

169

stanbulun Osmanllarn eline geiinden Kanuni Sultan Sleymann lmne kadar geen zamanda nemli mimarlar stanbulda grev yapmlardr. Bunlar Enderunda eitildikten sonra, Osmanl Saray rgt iinde Birun blmnde kabul edilen Hassa mimarlar Ocanda yetiirlerdi. Adlar bilinenler. Mimar Eski Sinan (Atik Sinan), Mimar Ayas, Mimar Hayrettin, Mimar Kemaleddin, Mimar Yakupah bin Sultan ah, Mimar Acem Ali ve Mimar Koca Sinandr. Kanuni dnemine gelindiinde milletler yani dinsel topluluklar vard. Onlar aznlktlar ve Fatih Sultan Mehmetin onlara verdii stat ierisinde yayorlard. Bunlar aznlkt ama imparatorluun da ana dilileriydiler. Bu dinsel topluluklarn kasabalar vard. Kentlerde mahalleleri vard. Bu sadece Osmanllarda byle deildi. Uygurlar da byle yapmlard. Hazar devletinde de byleydi. Sultan Sleyman dneminin sonuna doru, artk eskisi gibi herkesin hayret edecei baarlar olmuyordu, bunlar bir sre sonra tamamen kesilecekti. Yoksulluk iaretleri ortaya kmaya balamt. mparatorluk ok genilemiti, bir yerden bir yere gidi aylar alyordu. Ulam genelde atla yaplsa bile, yaya veya gemi ile gidilen yerler de oluyordu. Haremde de bir kaynama vard. Belki haremde hep kaynamalar olmutu da, imdi daha bir gn na kyordu. Kanuni Rus veya Polonya asll gzdesi Roxelanea byk bir tutku ile balyd. Roxelane, saraya girince Hrrem Sultan adn almt. Kanuni onunla evlendi. Bu evlilie devletin st kademelerinden ve haremden ok kii kar kmt. Hrrem Sultandan sonra haremdeki kadnlar siyasete daha bir karr, kendi aralarnda daha bir mcadele eder oldular. Harem ve ok elilik, bundan sonra Osmanl hanedannn ve Osmanl devletinin bana ok iler aacakt. Ayn babadan ama farkl analardan olan oullar arasnda taht mirasl hakk belli deildi. Kendi oullarn miras yapabilmek iin oul anneleri birbirini yenmeye alacaklard. Sultann fikrini elebilmek iin pek ok entrika evrilecekti. Oullar haremde oturtulacaklard. Tembellik ve sefa zaaflar buradan gelecekti. Bu dnemde Baki ve Fuzulinin air olarak nleri Osmanl snrlarn am, tm Avrupaya yaylmt. Osmanl mimarlar Dou Roma aheserleri ve zellikle Aya Sofya ile yaryorlard. Kanuni dnemi sadece askeri baarlar dnemi deildi. Edebiyat ve sanatta da olaanst bir yaratclk dnemiydi. Kanuninin kendi de bir airdi. Etrafna toplad veya yardmn yetitirdii edebiyat ve sanatkarlar hep yreklendirdi. Ancak fikir anlamnda bir yenilik olamyordu. Bunun temel nedenini eitimde aramak gerekir. Tek bir kitaba inanmak ve btn her eyi bu kitabn iinde aramak toplumu hareketsiz hale getiriyordu. Eitimde kendini buna gre ayarlamt. Medrese eitimi biimsel bir retim olmutu. Esas konusu ilahiyatt. O da oktan durup, oturmutu. Bu alanda da yeni bir tavr almaya gerek duyulmuyordu. Felsefe alannda ise byle bir ihtiya hi yoktu. Sonunda eski eserler alnyor, onlara hemen hemen hi bir yenilik katlmadan yorumlanyordu. Din ilahiyat nedeniyle Arap etkisinde, edebiyat ise ran etkisindeydi. Edebi eserler elle yazlyordu. Bunun sonucunda eserler halka ulaamyor, dar bir evrenin iinde kalyordu. Zaten halk szl kltre ve bellekten renmeye almt. Yaz ile okumak ile hibir ilgisi yoktu. Bu nedenle Osmanl snrlar iinde Mslmanlar arasnda ne dnce halka giderse yaz ile deil szle gidiyordu. Ayrca okuma denince, halk, Din Kitabn okumay anlyordu. O da Arapa ve anlalmazd. Bylece ortaya okumay gerektirecek bir

170

neden kmyordu. Zaten szl kltrden gelenler iin bunda rahatsz edici bir yan da olmuyordu. Tabii bu dnemde Osmanl mparatorluunun sanat ve edebiyat merkezi stanbuldu. airler, yazarlar, sanatlar oraya akyorlard. Kahvehanelerin almas ile birlikte, kahvehaneler imparatorluun balca edebi evreleri oldular. Bu meyanda Galata meyhaneleri de nemli edebi tartmalarn yapld yerlerdi.

Kanuni Sultan Sleyman'n Trbesi

Kanuni Sultan Sleymann i organlar Macaristan'da Zigetvarda bulunmaktadr. Osmanl'nn Zigetvar' kaybetmesiyle Trbe yklp yerine Katolik kilisesi yaplmtr. organlar hala Katolik kilisesinin altndadr. Yerine Macar-Trk dostluk parknda sembolik bir mezar yaplmtr. Kanuni Sultan Sleyman'n naa stanbul'da Sleymaniye camisindedir. Kanuni kuatma srasnda lnce bu durum moral bozukluu yaratmasn diye askerden gizlenmi, cesedi bozulmasn diye i organlar kartlp, ceset ilalanarak, fetihten sonra stanbul'a getirilmi ve Sleymaniye camii avlusundaki bugnk yerine gmlmtr.

171

II. Selim, 1566

II. Selim (Sar)

ehzade Selim zaten taht miras iin tekti. O da Osmanl tahtna kt (1566 1574). Kanuni Sultan Sleyman'n son seferi olan Sigetvar kalesi fethini, padiah ldkten sonra Sokullu Mehmet Paa ynetmiti. Sokullu, Kanuni Sultan Sleyman'n lmn askerden II. Selim gelinceye kadar saklayarak onu tahta k srasnda problem olmasn nledi. II. Selim dneminde srekli sadrazamlkta kald ve devlet ilerini idare etti. II. Selimin annesi Hrrem Sultand (Roxelane). Karde katline imkan veren kanun Osmanl taht mcadelelerini ve i savalar tamamen yok edememiti. Sultan Selim de kardelerini babas Sultan Sleyman zamannda ve onun yardm ile halledebilmiti. Buna Osmanl zm arad ve u uygulamaya geldi. Sancak Beyi olarak sadece tahta kacak ehzade gnderilecekti. Bylece veliaht ehzade babasnn salnda belirleniyordu. Baba ldnde de sancandan gelip tahta kyor ve kardelerini ortadan kaldrp, rakipsiz kalyordu.

172

Sultan Selim zamannda sadece ehzade Murat sancak beyliine yolland. Murat, III. Murat ad ile tahta knca o da tek olunu ehzade Mehmeti sancak beyi yapt. Bylece ortaya veliaht ehzade uygulamas gelmi, sanki pratik bir zm bulunmu gibiydi. Veliaht ehzade, sancak beylii yaparak ynetime altrlyordu. Ancak dier ehzadelerin taht zerinde hak iddia etme hakk, pratikte yrmese bile, hala devam ediyordu. Sokullu Mehmet Paa, Osmanl mparatorluunun bu byk sadrazam, Mslman Trk kltrn benimsemi bir devlet adam ve askerdi. Osmanl mparatorluunun bu en uzun sreli sadrazam bir Srp ruhban ailesinden geliyordu. Sadareti srasnda kardeini yeni kurduu Srp Pec Patrikliinin bana geirdi. Bu Rum Ortodoks kilisesinin gcnn paralanmasyla ilgili bir operasyondu. Tabii kendisinden sonra bu patriklik ok yaamad ama Srplarn da Helen unsurlarla bir arada bulunmayaca anlalmt. Daha sonralar, Srp ayaklanmasndan ve otonomiden sonra, Srbistan kilisesi ayr bir patriklik olarak ortaya kacakt. Babasnn lm zerine stanbulda tahta kan II. Selim, sonra babasnn cenazesini karlamak iin Belgrada gitmiti. Orduda Sigetvardan Belgrada gelmiti. Yolda bile Orduya Kanuninin ld sylenmemiti. Kanuniye ok benzeyen Hasodal Hasan Aa, makyaj ile aynen Kanuniye benzemi ve askere grlp, gya emirler vermiti. Ordu Padiahnn lmn Belgrad kaplarna gelindiinde rendi. Son zamanda yenieri says artarak 12.300 kiiye kmt. Dier Kapkulu Ocaklarnda da 5.885 asker vard. Yenieriler 2.000 Ake, dier Kapkulu askerlerine 1.000 Ake clus bahii datlrd. Tmarl sipahilere ve eyalet askerlerine clus bahii verilmezdi. Yenieriler 2.000 Akeyi beenmeyip, 2.000 daha istediler. Belgradda yeterli para yoktu. Bahiin stanbula varldnda verilecei sylendi. Ordu memnuniyetle stanbul yolunu tuttu. Belgraddan ayrldktan bir gn sonra Selim Han, Anadolu ve Rumeli Kazaskerlerini azletti. Yerlerine sinsilei ulema yrmesi denen tarzda tayinler yapld. Bu tarz kimin kimin yerine tayin edilecei belli olan bir nevi basamakl bir yapyd. Sultan II. Selimin azlettii kazaskerlerle meselesi iki yasa konusundayd. Bundan iki yl nce iki yasa konmutu. Selim yasa kaldrmak istemi, ama kazaskerler raz olmamlard. imdi i kknden zlmt. stanbula dnte, yenierilere tahta k bahii vermeyince ortalk kart. Selim saraya gidemiyordu. Sonunda bahi verildi, yenieriler de saray kaplarn atlar. Padiah evine gidebildi. Verilen bahi adet olunandan fazlayd. Ayrca ilk defa olarak ulema snfna da clus bahii denmiti. Bu olay, daha en bata, Sultann otoritesini krmt. II. Selimin tahta kn tebrik iin dnyann her yerinden eliler geliyordu. Bunlar arasnda Germen mparatoru Maksimilyann ( II. Maximilian) da elisi vard. Eli Zigetvar seferi nedeni ile bozulan bar tekrar salamaya alt. Osmanllar ile Kutsal mparatorluk arasnda 8 yllk bir anlama yapld. Selim daha Sultanlnn banda ileri Sokullu Mehmet Paaya brakt. imdi devleti fiilen Sadrazam idare ediyordu. Aslnda II. Selim devletin ynetimini brokratlara brakarak, devleti kiisel ynetimden de kurtarmt. Bu aslnda fena bir durum deildi. Tek bir kiinin ynetiminden daha iyi bir durumdu. lerideki olaylarda greceimiz gibi II. Selimi devlette olup bitenlerden tamamen habersiz ve vurdumduymaz dnmek de doru deildir.

173

Ynetimde denge unsuru olarak ve gerektiinde kendi tarzn uygulayarak padiahlk yapacakt.

II. Selim

Yeni padiahlar, bir ncekilerin eylemleri ile bal deillerdi. sterlerse hukuksal ve ekonomik durumlar muhafaza ederler, isterlerse deitirirlerdi. Her durumda mevcut halin son durumu tespit edilmeliydi. Bunun gibi mparatorlukta mevcut halkn geni apta saymna gidilirdi. Her uyruun stats, ykmllkleri defterlere kaydedilirdi.

174

Avrupada Osmanl ilerlemesine yerli halk direnmedi

Drina Kprs

Osmanllardan nce Balkanlarda feodalite ok sertti. Kyller ile senyrleri arasnda bitip gitmeyen bir mcadele vard. Sk sk kyl isyanlar grlyordu. Osmanllar geldikten sonra senyrlerin yerini tmar sahipleri almt. Kyller tmar sahibine para yerine rn dyorlard. Ama angarya yoktu. Osmanl ile birlikte senyrler aras boumalar bitmiti. Artk kyller efendileri adna lmyorlard. lkelere bar ve dzen gelmiti. Yol kesmeler, ekyalklar bitmi, ok azalmt. Mslman olmayanlar kendi dinleri nedeni ile herhangi bir baskya uramakszn ibadetlerini yerine getiriyorlard. Herkes kendi dinini korkusuzca yayordu. Eskiden beri alk olduklar rfleri, adetleri ve kurumlar yayordu. Savamadan teslim olan yerlerde, prensler yerlerinde kalmlard. Bunlar sadece vassal olarak vergi veriyorlard. Naxos adas, Moldavya, Valakya, Transilvanya byleydi. Ayrca uygulamada dalk yrelerin halklar da bamsz kalyorlard. Osmanllar ovalar ve geitleri ellerinde tutuyordu. Bylece topraklar ve lkeler skca denetleniyordu. Her yerde, yerli halk, Osmanl ynetimini yenilenlere tercih ediyordu. Rodosta Rodos valyelerine, Giritte ve Morada Venediklilere, Srbistanda kendi hkmdarlarna, Romanyada ve Macaristanda kendi krallarna yeliyorlard. Yerli halk Osmanlya gveniyordu. Osmanl rejimi bu gven ortamn salamt. Bu ise mparatorluun Avrupada (Balkanlarda) ok uzun bir sre yaamasna neden oldu.

175

Marip spanyann Belas, 1566

Toledo'da Alcantara kprs

1566 ylnda spanyollarn spanyadaki Maripliler ile uramas devam ediyordu. Onlara Dou tarz giyinmek, evleri kapal (rtl) hale getirmek, hamama gitmek, Arapa konumak yasakland. Ne var ki Kastilyada, Endlste, Sevilla ve Toledoda Maripliler hzla oalp, zenginlemelerini srdrdler. Maripliler her eye ramen Hristiyanlar iplemiyorlard. spanya Mariplileri zmseyememiti. 1566 ylnda inde mparator e-Tsungun (Jiajing) Taocular korumas devam ediyordu. Aslnda XVI. Yzylda, Ming hanedan tam bir k iindeydi. Hkmdarlar bilgisiz ve yeteneksizdi. Haremde kadnlarn arasna ekilmilerdi. Kadnlar yetki iin birbiri ile mcadele ediyor, her biri kendi olunu imparator setirmeye alyordu. Hadmlar kendi adaylarn, brokratlar kendi adaylarn destekliyorlard. Hadmlarla brokratlar kar karya getiren mthi ve korkun mcadeleler oluyordu. Saraydaki kargaa darya da vuruyordu. Her yerde ekyalk, karklk, korsanlk vard. te bu durumda Wang-Yang- Mingin retisi yayld. Budizm ve Taoizm yeniden baar kazand.

176

Osmanl Alman Anlamas Yryecek mi? 1567

Pays-Basda burjuvalar II. Filipei tutmuyorlard. Onlar iin artk kral ulusal lky temsil etmiyordu. Burjuvalara gre, spanyollar Pays-Basy (Hollanda, Flemeng) smryorlard. Olaylar 1567 ylnda kilisedeki heykellere karbir hareket olarak balad. Ksa sre de kentten kente yayld. nce spanyol birlikleri lkeye geldiler sonra da 1567 ylndan 1573 ylna kadar Albe Dk, Fernando Alvarez de Toledo, hkmeti kuruldu. Bu dnem terr, zalimlik, sofuluk ve har vurup, harman savurma dnemidir. Pays-Basnn ileri gelenleri idam edildiler. Hkmet tm halkn nefretini ekmiti. Portekizliler Bahiada (Brezilya) ilk kolejleri aarak, retime baladlar. Moskovada kurulu ngiliz irketi 1567 ylndan balayarak, tm Rusyada, Kazanda, Astrakanda ticari balantlar elde etti. rana serbest giri hakk da alnmt. irket Dvinann denize dkld yerde agry adasnda bir limana sahip oluyordu. Pek ok Rus kentinde de depolar ve ticari ubeler at. ngilizleri ksa srede Hollandallar, Anversliler, Brkselliler takip edecekti. Fransada Katolikler ile Huguenotlar arasndaki savalar bitmek bilmiyordu. Bir ara kesilir gibi oluyor, taraflar soluklanyor, sava tekrar balyordu. 156768 arasnda, 156870 arasnda yaplan savalarda her iki taraftan da pek ok l ve yaral oldu. 1567 ile 1570 tarihlerinde, Polonya kral Sigismond August, Galiyada Josef Nasiye Osmanllarn nl araplar iin ticaret ayrcal tand. Osmanl Sultan II. Selim 156768 kn Edirnede geirdi. Burada ona Safevi ah Tahmasbdan zel yetkili eli olarak ahkulu Han geldi. Yannda 1.000 adam vard. Yaplan tam bir ihtiam yaryd. Merasimlerde hazr bulunan Avrupal eliler, ahkulunun ihtiam ve zenginlii karsndan aknla dmlerdi. ahkulu II. Selime kymetli pek ok hediye getirmiti. Bunlarn iinde Peygamberin damad Alinin el yazmas olduu iddia edilen bir Kuran, minyatrl ve murassa Firdevsinin ehnamesi, 20 er gr. Arlnda 2 inci, armut byklnde bir lal, 8 in porseleni (kase), ipek hallar, 40 av ahini, atlar, silahlar vesaire vard. ahkulu baarl olmu, II. Selimin padiahl srasnda Osmanl ran sava olmamtr. Osmanllarda II. Selimin tahta kmas ile birlikte Avusturya ile bar grmeleri tekrar balamt. Fransa bu bara kendi de katlmaya alyordu. Ortalkta Osmanllarn Gney talyay istila planlar olduu dedi kodusu sarmt. Osmanl devleti bu yl Franszlara kapsaml bir kapitlasyon verdi. Aradaki dostluk tazelendi. Bu srada Franszlar da Osmanldan 2 milyon altn bor almaya alyorlard.

177

Osmanllar Franszlardan sonra ngiltereye (1580) ve Hollandaya (Pays-bas, Flemeng) (1612) kapsaml ticaret serbesiyeti (kapitlasyonlar) vereceklerdir. Osmanl devlet adamlar bunu yapmakla, lkelerinde mal bolluu istemiler ve ticari gelirlerden aldklar vergilerin azalmamasna almlardr. Kapitlasyonlar verirken de kaygszca davranmlardr. Osmanl ekonomisi iin lkeye gm girii vazgeilemez bir gereklilikti. Bu nedenle altn ve gmten vergi alnmazd. Ancak gm daha yksek paritesi olan Hindistan ve ran tercih ederdi. Bylece Osmanllardan Douya kaard. Osmanl iin, zaman zaman gm darl en nemli ekonomik problem olmutur. Kanuninin lmnn peinden Avusturya Osmanl bar grmeleri ksa bir aradan sonra balamt. Bu srada snrda beylerbeylerinin ordular ile Avusturya ordular arpyordu. Sonunda Maximilienin elileri stanbula gelip, iki lke aralarnda anlatlar. ahkulu Hann kabulnn ertesi gn Osmanllar ile Almanya arasnda Edirne anlamas imzaland. Bu anlama 1562 anlamasnn bir teyidiydi. Kutsal Roma Germen mparatorluu ile Osmanllar arasnda yaplan anlamaya mparator taraf gvenmiyordu. Hem anlamaya gvenmediinden ve hem de birlii bozmamak iin, mparator Alman prenslerine anlamann 8 yl srmeyeceini srekli telkin ediyordu. Osmanl Sultan da Alman prenslerine mektuplar yazarak tam gvence vermeye ve onlar mparatordan ayrmaya alyordu. Osmanlnn Portekizlerle mcadelesi de devam ediyordu. Hindistandan Kalikut Racas ve Seylan Osmanllardan yardm istediler.

Kalikut liman

1567 ylnda Osmanl mparatorluunda, Ermeniler kendi matbaalarn kurdular. Bu Yahudilerin matbaasndan yaklak 74 yl sonra kurulmutu.

178

Japonyada Mcadeleler, 1568

1561 Battle of Kawanakajima

Japonyada, Owari eyaletinde Nobunaga (1534 1582) komular senyrleri yenerek, malikanesini geniletmiti. imdi ogun olmak istiyordu. Aikagalara kar olan Japon mparatoru Nobunagay yanna ard. Aikagalarla Nobunagalar kaptlar. 1568 ylnda, Nobunaga Aikagalar yendi. Ancak, Aikaga saygnln yeniden salayarak, 1597 ylna kadar korudu. Aslnda Aikagalarn 1568 ylndan sonra gerek bir iktidar kalmamt Osmanl Divan Hmayunu, Cezayir Beylerbeyi Hayreddinolu Hasan Paay geri ard. Hasan Paa toplam 15 yl Cezayir Beylerbeylii yapmt. stanbula dndkten 3 yl sonra nebaht savandan sonra ld. Hayreddinolu Hasan Paann yerine Salih Paa (Reis) olu Mehmet Paa Cezayir beylerbeyi oldu.

179

Oran, Santa Cruz kalesi

Mehmet Paa zamannda Cezayirdeki kalelerin byk bir ksm tamir edilip, bakm grdler. Dou Cezayirde Konstantiniye halk isyan edip, sancak beylerini ldrd. Mehmet Paa isyan bastrd. leride Kuzey Afrikada ok iler yapacak olan Ramazan Beyi sancak beyi olarak tayin etti. 1568 yl geldiinde Hint okyanusu Portekiz hakimiyetindeydi. Osmanllar Akdeniz ile Kzldenizi birletirme projesini yine tartyorlard. Ancak Yemen hala Osmanl hakimiyetinde deildi. Bu durumda Osmanl Hint filosu riskte demekti. Bu nedenle kanal projesi tekrar soutuldu. Rusya kendini Osmanl tehdidi altnda grmeye balamt. Yine Osmanl tehdidi altndaki Safeviler ile aralarndaki yaknlama hzland. Rusya ahn sarayna bir eli yollad.

180

Astrahan seferi, 1569

Astrahan

1569 ylnda Rusyann Ukraynada ilerlemesini durdurmak ve hem de Osmanllarn Karadeniz donanmasn Hazar denizine aktarabilmek iin Don ve Volga nehirlerinin dirsek yaparak birbirine iyice yaknlat yer olan Perevologda bir kanal yapmna giriildi. Bu kanal vastas ile Hazar denizine geecek donanma Safevilerle yaplan savalarda ok yardmc olacakt. Ancak Osmanllar Sefer hazrlklarnda hatalar yapmlard. Seferin bana tayin edilen zat, yeterli deneyim ve karakterde deildi. Hele Krm Han Devlet Giray idare edebilecek yapda hi deildi. Sefer 4 Austosta balamt ki bu da kanal aabilmek iin ok ge bir tarihti. Bu seferde kullanlan asker, ii vesaire toplam says 100.000den fazlayd. Kanal kazlrken nedense Krm Hanl isteksiz davranyordu. Kuvvetli olaslkla Kanal aldktan sonra Osmanlnn Krm beylerbeylik yapacandan korkuyor, Ruslar da nemli bir tehlike olarak grmyordu. Zaten k koullarnda Proje zorlukla ilerliyordu. Neticede byle bir kanal yapmnn zorluklar grld. Kanaln te biri almken, nce kanal yapm durduruldu sonra yapm ertelendi, daha sonra da kanaln yapmndan tamamen vazgeildi. Kanal olmaynca donanma kzaklar ile Volgaya indirildi. Volga deltasnda sularla evrili olan gl Astrahan kalesi kuatld. Ruslar kaleyi mdafaada baarl oldular. Osmanllar herhangi bir ey yapamaynca, Krma geri ekilme karar aldlar. Ancak ekilirken steplerde byk zayiat verdiler.

181

Hatrlatma

Bulunduumuz zaman diliminde Afrika ktasnn byk bir blm Osmanl hakimiyeti veya tabiiyeti altndayd. Osmanllarn Afrikada merkezi Kahire olan Msr beylerbeylii, merkezi Cezayir olan Cezayir beylerbeylii, merkezi Trablusgarp olan Tunus beylerbeylii, merkezi Massava olan Habe beylerbeylii olmak zere drt beylerbeylii vard. Bunlarn dnda orta Afrikada Osmanllar matbu tanyan Mslman devletler vard. Afrika ktasnda Osmanllardan sonra gelen byk bir devlet de Fas krallyd. Fas geni lde Bat Afrikaya yaylmt. Portekizlerin Afrika kylarnda baz sleri ve ky kentleri bulunuyordu. Orta Afrikada ayrca birka Hristiyan bamsz devlet vard. Afrikann ortasndan gneye doru uzanan geni ve yaban blgelere daha Avrupa ve Asyal emperyalistler gitmemiti. Yani bakirdi. Asyada Osmanllar ranllar Azerbaycandan tamamen karmlard. Afganistann Farsa konuan blgeleri ran Safevilere, Putu konuan blgeleri ise Hindistan Babur mparatorluuna balydlar. Trke konuan kuzey blgeleri ise eybanilerin elindeydi. Hindistanda Babur mparatorluu gittike genileyerek sanki Hindistan birletirecek gibi grlyordu. Gney Hindistandaki devletler arasnda en byk ve gls Adil ahlard. Dier kk devletler arasnda Gucerat nem tayordu. Ancak o ksa sre iinde Babur mparatorluuna balanacakt. Orta Asyada, balarnda Cengiz soyundan gelme hanlarn bulunduu Harzem Hanl, Sibir Hanl, Kazan Hanl, aatay Hanl vard. Ama bunlar snklemeye balamlard. Kuzey Asyada Yakut Trkleri, Samoyedler, Tunguzlar ve Manular gebe olarak yayorlard. Yine Orta Asyada Budist Tibet, Hindu Nepal, Mslman Kemir vard. Kore Budist ve bamszd. Gney Dou Asyada ise Budist ve Mslman krallklar vard.

182

Yemen Sorunu, 1569

Yemen Hint seferi sonunda Osmanl hakimiyetine girmiti. ki beylerbeylik eklinde ynetiliyordu. Yemen iki beylerbeylik olunca hem askeri g blnmt ve hem de iki blge arasnda ekime balamt. Osmanl egemenliini kabul eden emirler ile garnizonlarda braklan yenieriler, ynetimi ele geirmek iin, birbirleri ile mcadeleye balamlard. Bu srada dalk blgelerde Zeydiyye hakimdi. Zeydiyye, emirlerle yenieriler arasndaki mcadeleyi frsat bilerek, Yemeni tmyle ele geirmeye alt. Topal Mutahhar, Murat Paay yendi. San, Teaz, Aden ve Muhay ele geirdi. Yemen bakomutanlna Sinan Paa atand. Sinan Paa kaybedilen yerleri geri ald. Svey Donanmas ise Kurtolu Hzr Reis komutasnda Adeni geri ald. Sinan Paa, Yemen ynetimini yeniden oluturmaya balad. Yemen sorunu ayn zamanda veziriazam Sokullu ile padiah II. Selim ekimesine de sahne olmutu. Yemene serdar tayin edilen Lala Mustafa Paa II. Selim tarafndan tutuluyordu. Bu srada Msr beylerbeyi Koca Sinan Paayd. Akrabas olan Lala Mustafa Paann gelecekte kendine tehlike oluturabileceini dnen veziriazam Sokullu Mehmet Paa, Sinan Paay tuttu. ehzade Bayezid vakasnda Lala Mustafa Paa nemli bir rol oynamt. Sinan Paann kardei Ayas Paa ise ehzade Bayezid taraftar olduundan ba vurulmutu. Koca Sinan Paa bu olayda Lala Mustafa Paay sulu gryor ve intikam almak istiyordu. Koca Sinan Paa Osmanl hanedanndan bir Sultan Hanm ile evliydi. stanbul, Lala Mustafa Paaya ordusunu am ve Msrdan dzmesini istemiti. Bunun iin Koca Sinan Paann Lala Mustafa Paaya yardm artt. Ancak, Veziriazam her iki Paaya da birbirinden farkl emirler yollayarak, Paalar arasndaki elikiyi arttrp, Yemene gidecek ordunun hazrlanmasn geciktiriyordu. Koca Sinan Paa ve ardndan Sokullu Mehmet Paa,

183

Padiaha Lala Mustafa Paay grevden almas iin durmadan bastryorlard. Bu konuda gelen ikayet ve iftira mektuplar vard. Zaman geiyor Lala Mustafa Paa bir trl orduyu dzemiyordu. Bu srada Msrda ok byk nfusa sahip olan zdemirolu Osman Paa (eski Habeistan Beylerbeyi), Serdar Lala Mustafa Paay tutuyor ve Serdar Msr beylerbeyi de olmadka sorunun zlemeyeceini iddia ve telkin ediyordu. Bu propaganda Koca Sinan Paay ok sinirlendirip, skntya sokuyordu. 1568 ylnda Divan ald bir karar ile Yemendeki iki beylerbeylii birletirdi ve bana zdemirolu Osman Paa getirildi. Osman Paa ile birlikte Ordunun bir ksm da Yemene gitmiti. Bu srada Kahirede Lala Mustafa Paa, Koca Sinan Paa ekimesi devam ediyor, Lala bir trl Yemene gitmiyor veya gidemiyordu. Sonunda veziriazam Sokullunun srar ve etkisi ile Lala Mustafa Paa serdarlktan alnd. Yerine Koca Sinan Paa serdar olarak Yemene tayin edildi. Lala Mustafa Paa stanbula arlmt. Az zaman sonra 6. Vezir olarak Kubbealt veziri oldu. Sokullunun plan hem tutmu ve hem de tutmamt. Lala serdarlktan alnp, Yemen fatihi olma imkann kaybetmiti. Ama Divan Hmayuna girdiinden, Sokullunun karsna nemli bir g kmt. imdi Divan Hmayundaki vezirler yleydi: Veziriazam Sokullu Mehmet Paa, 2. vezir Pertev Paa, 3. vezir Damat Piyale Paa, 4. vezir Ahmet Paa, 5. vezir Damat Zal Mahmut Paa ve 6. vezir olarak Lala Mustafa paa. II. Selim olup bitenlerin perde arkasn biliyordu. Yeni Serdar daha Yemene hareket etmeden zdemirolu Osman Paa askeri harekata giriip, baarlar kazanmaya balamt. Bir sre sonra yeni serdar Sinan Paa da Yemene vard. Ama zdemirolu Osman Paa, ldrleceinden korkarak serdarn otana gitmedi. Sinan Paa da onu Yemen beylerbeylii grevinden aldrtt. Maiyeti ile birlikte stanbula dnen Osman Paa, Sokullu tarafndan kent sokulmad. Surlarn dnda beklemeye balad. Sonunda Lala Mustafa Paann Padiah ile konumas sonunda kente girebildi. Peinden de zdemirolu Osman Paa Basra beylerbeyliine atand. Basra beylerbeylii hem geni bir araziye hkmediyordu ve hem de stratejik bir grevdi. Yani zdemirolu Osman Paa ok nemli bir greve getirilmiti. Mays 1569 tarihinde Osmanllar Yemeni tekrar ele geirip, Umman denizine vardlar. Aden alnd. Kurtolu Hzr Hayreddin Reisin denizden yapt mdahaleler de ok etkili oldu. Temmuz 1569da Sana alnd. Zeydiler her yerde malup oluyorlard. mam Mutahhar itaatini arz etti. Yemenin i ksmnda bir blge, dier vassallara verilen normal artlarla onun ynetimine brakld. Yemen beylerbeyliine Behram Paa tayin edildi. O da 7 yl Yemeni baar ile ynetti. 1569 ylnda, Kurtolu Hzr Hayreddin Reis, Kuzey Sumatraya (Endenozya) gitti. Hzr Hayreddin Reis, ikmalini Msr beylerbeyliinden yapan ama dorudan Divan Hmayuna bal olan, adna Hint Kaptan , Msr Kaptan denen amirallik makamndayd. Eski Osmanl Donanma Komutanlarndan ve nemli denizcilerinden Kurtolu Muslihuddin Reisin oluydu.

184

Ace Sultanl

Seferin amac Sumatradaki Ace devletine Portekizlere kar yardm etmekti. Ace 1514 ylnda kurulmu ve 1903 ylna kadar yaamtr. Kurtolu Hzr Reis Aceye gittiinde orada drdnc Ace hkmdar Hseyin ah (1568 1575) hkm sryordu. Portekiz Endonezya sularna geldikten sonra, Kanuni dneminde, Ace Sultanl stanbuldan yardm istemiti. Kanuni Aceye eli, top ve 8 topu yollamt. Ace Sultan Kanuniden kendini Osmanlnn bir beylerbeyi gibi grmesini ve bu nedenle daha nemli yardmlarda bulunmasn istiyordu. Bu srada Kanuni lm yerine Selim tahta kmt. II. Selim tam yardm edecekken ortaya Yemen sorunu km ve yardm 1 2 yl gecikmiti. Sumatra seferi iin 22 gemi tahsis edilmiti. Kurt olu Muslihuddin olu Hzr Hayreddin Reis teknisyen ve teknik malzemeler, silahlar ile Aceye gitmiti. Bu srada Ace Sultan Alaeddin lm yerine Hseyin ah tahta kmt. imdi Osmanllarn nfuzu Uzak Douya kadar uzanmt.

185

Selimiye Camii, 1569

Selimiye Camii

Mimar Sinan ustalk yapt Selimiye Camii yapmna 1569 ylnda balad. Caminin yapm 1574 ylna kadar srd. Mimar Sinan, bu eserinde Anadolu Trk Mimarisinin o zamana kadar yaratt tm denemeleri ve yenilikleri birletiriyordu. Kubbe 31,5 metre apndayd. Bylece kubbe boyutu Ayasofya kubbe boyutuna yaklamt. Ancak Selimiye caminin kubbesi ayn zamanda sembolik bir gstergeydi. Ayasofyann boyutlarna varlmt ve bir hesaba gre de geilmiti. Osmanl, Romay ileri mi gtryordu? Sanki bu byk kubbe ile hedefe ulalmt, daha ileriye gitmeye gerek yoktu. 1569 ylnda stanbulda byk bir yangn kt. Yangn Hali kysnda Yahudi mahallesinde kmt. Yangn 1 hafta srd. Byk mal kaybna sebep oldu. Yangnn sndrlmesi sorumluluunu tayan yenieri aas Veziriazamn damad Cafer Aa azledildi.

186

Bruegel, Proverbs

lmn Zaferi

1569 ylnda, Hollandal ressam Baba Peter Bruegel (1525 1569) ld. Resimleri Hollanda (Pays-bas, Flemeng) kyllerinin yaamlarndan kesitlerle doludur. Doa ve kyller i iedir. Gzlem yetenei ok derindir. Yaptlar iirseldir. Onun kylleri hareketli, becerikli 187

ve yetenekli insanlardr. Onun tablolarnda kyller gnlk yaamlar iinde bir fotoraf makinesinin deklanrne yakalanm gibidirler. Hollandadaki olaylardan Bruegel helecanlanmt. Bir spanyol birliinin bir kye saldrsn ve babo askerlerin taknlklarn resmetti. Kyller aslnda bara susamlardr ama askerler ezmeye devam ediyorlard. Tabloyu seyreden insann ii rperir. imdi ngiltere, byk bir deniz ticaretine ve merkezilemi byk bir sanayiye sahipti. Zenginlemi olan burjuvazi, toprak satn alyordu. Yeni burjuvazi yerel grevler iin de eski saygn kiilerle rekabete balamt. ngilterede snf mcadelesi keskinlemiti. Gneydou ngilterede, kk soylular kendilerini kapitalist tarma ve ticarete verdiklerinden, snf mcadelesi ok keskin olmuyordu. Ama feodallerin kapitalistlemedii yerlerde mcadele ok sertti. 1569 ylnda Northumberland ve Westmoreland kontlar, byk feodallerdi. Bunlar kralieye ba kaldrdlar. Elizabethi tahtan indirip, yerine Maryyi karmak istiyorlard. Kazanan kralie Elizabeth oldu. Bu ayn zamanda kapitalizmin zaferiydi.

Thomas Percy Earl of Northumberland 1566

188

spanyada Endls syan, 1569

Kovulma

spanyann Akdeniz ticareti bitmiti. Osmanl korsanlar Bat Akdenize tam olarak hakimdiler. spanya kylar Trk korkusundan boalmt. Halk kilometrelerce ierlere ekilmiti. spanyadaki Mslmanlar hem bu gelimelerden cesaret alyor ve hem de Trkler ile ibirlii yapyorlard. Osmanlya bilgi bu Mslmanlardan geliyordu. Bu arada spanya Mslmanlar zerindeki Hristiyan spanyol basks da hat safhadayd. Daha 1526 ylnda Mslmanlarn Valenciada oturmalar yasaklanmt. Yerlerinden kovulanlar giderken hibir eyalarn yanlarnda gtremiyor veya satamyordu. yle evlerini terk edip, zerlerindeki ile yryp, gidiyorlard. Frsat ve imkan bulabilenler Kuzey Afrikaya geip, canlarn kurtaryordu. Bylece Endlsteki Mslman says da durmadan azalyordu. Endlste sadece yerinden kovma yoktu. Hristiyan spanya, Mslman ve Yahudi spanyaya daha nce anlatlan ve akla hayale gelemeyecek ikenceleri yapyordu. Korku ve aresizlik Mslmanlar isyana tevik ediyordu. Araplar hala pek ok yerde ounluktaydlar. II. Philip ( Felipe, Filip, Philippe) sadece bu ile uraacak bir cunta tekil etti. Cuntann banda zalim bir kii olan Espinoza vard. Espinozann ilk kararlarndan biri Mslman kadnlarn yzleri ak dolamalar hakkndayd. Halbuki spanyada Katolik kadnlar da yzlerini rterlerdi. Peinden Arapa konumak ve kullanmak yasakland.

189

Endlsn byk bir blm Arapadan baka dil bilmiyordu. spanyolca konuamayanlar kltan geirildiler. Artk bak kemie dayanmay gemiti. Endls Araplar isyan ettiler. Araplarn ounlukta olduu yerlerde imdi, Katoliklerin Mslmanlara yaptn Mslmanlar Katoliklere yapyorlard. Artk hem Mslmanlar ve hem de Katolikler ikence gryorlard. spanya 2 yl urap, Endls ihtilalini bastramad. spanyol ordusuna talyadan takviyeler getirtildi. Belikadan 3.000 kiilik bir Filaman birlii de geldi. Grnata tamamen Araplardan boaltld. ehrin sakinleri esir olarak satld. Bir ara Katolik olan Mslmanlar canlarn kurtaryorlard. Ancak imdi dinine baklmadan spanyolcay iyi konuamayanlar ldrlyordu. Btn bunlara ramen, bugn hala gney spanya halknn byk bir ksm Arap kkenlidir. Her yer Araplardan boaltld. Katolik olan ve ok iyi spanyolca konuan Araplar kuzey spanyaya yolland. Araplara nce bni Umeyye, sonra Abdullah bni Abbu, en son Muhammed Mansur bakaldrlarn liderleri oldular. Hristiyan spanyol ordular ile Endlsller arasnda durmadan savalar oluyordu.

spanya'dan kovulanlarn Oran'a var

Aslnda Mslmanlarn kazanma ans yoktu. Dardan grdkleri yardm ok azd. Yok gibiydi. Sanki gstermelikti. Ama bu yok olan yardm bile spanyollar ok telalandryordu. syanlar bastrmak, Mslmanlar srmek veya Hristiyan yapmak ve sonunda Osmanllarla birlemelerine mani olmak istiyorlard. Bu srada Cezayir beylerbeyi Mehmet Paann yerine Ulu Ali Paa gemiti. Ulu Ali Paa durmadan hem Orana (Vahran) ve hem de Fasa seferler yapyordu. Bir yandan da Endlsteki Arap ihtilalcilere yardm edilmeye allyordu. 40 kadrgadan olumu donanma Almeria (el-Meriye) liman aklarndayd.

190

Ulu Ali paa Endlse byk bir karma dnyordu. Ancak spanyollar kylara byk kuvvetler ymlard. kartma ok sakncal grlerek iptal edildi. htilalcilere tfek, top, barut ve birka yz Osmanl askeri yolland. Bu takviye belli aralklarla devam etti. Bir ara spanyollar asndan durum kritikleti. Hemen, spanya Kral II. Filip (Philippe) vey kardei Don Juan Endlse yollad. Hristiyan kuvvetlerinin ynetimi imdi Don Juandayd. 1569 ylnda Mslmanlar Sierra Nevada dalarna ekilmilerdi. Bu yl, Don Juan kuvvetleri Muhammed Mansur ynetimindeki isyanclar yok etti. syanclar ldrrken hibir ahlaka smayan iren yntemler kullanmlard. Bundan sonra sra onlarn spanyadan tamamen kovulmalarndayd ( Moriscolarn kovulmas).

191

Yasef Nassi

Donna Gracia Nassi ve Yasef Nassi

Yasef Nassi (Yusuf- Jospeh Nassi), Portekiz'in nl ailelerinden biri olan Mendes ailesine mensuptur. Aile pek ok Musevi ve Mslman aile gibi engizisyon korkusu ile Hristiyanl kabul etmi grnyordu. 1497 ylnda spanyadan Portekiz'e g ettiler. Yasef Nassi Portekiz'de dodu ve Hristiyan olarak Juan Miguez adyla bir mddet orada yaad. Nassi, servetini emniyete aldktan sonra Venedik'e gitti. Yasef Nassi'nin Louvain niversitesi'nde okuduu ve Kutsal Roma mparatoru V. Charles (Karl) ve dier Avrupa hkmdarlar ile temas iinde olduu rivayet edilir. Yasef Nassi, Venedik'te bulunduu srada, Avrupa'nn eitli yerlerinde ikencelere maruz kalan ve Hristiyanlk maskesi altnda yaayan Yahudileri yerletirmek iin bir ada tahsis edilmesini istemiti. Ancak onun bu istei Venedik Senatosu tarafndan kabul edilmemiti. Yasef Nassi, Venedik'i terk ederek stanbul'a gelip 1554 ylnda oraya yerleti. stanbul'a gelen Mendes ailesinin mensuplar vaftiz adlarn hemen deitirip, eski adlarn yeniden alarak esas dinleri Musevilie dnyorlard. Yasef Nassi de Don Juan Miguez adn brakarak asl adn ald. Daha sonra Mendes ailesinin nfuzlu kadn ve halas olan Dona Gracia Nassi'nin kz Reyna ile evlenerek ona damat oldu. Mendes ailesi Avrupa'daki bankerlik ilerini stanbuldan ynetmeye balamt. Yasef Nassi " hem halas hem de kaynanas " olan Dona Gracia Mendes adna stanbul'da at banka ok abuk geliti. Hem finansman asndan ve hem de Avrupa devletlerinin siyasi durumunu ve i ekimelerini bilmesi nedeni ile Yasef Nassi ile Osmanl devlet ilikileri iyice yaknlat. 192

Yasef Nassi'nin Kanuni Sultan Sleyman'a yaklamasnda Sadrazam Makbul brahim Paa ve Hrrem Sultan'n byk tesiri olmutur. Yasef Nassi Padiaha olan bu yaknl sayesinde Girit adasndan Eflak ve Bodan'a satlan arabn ticaret tekelini ald. Yasef Nassi, Trkiye ile talya ve Venedik arasnda yaplan yn, tekstil rnleri, biber ve hububat ticaretinde de faaldi. Lehistan'la Trkiye arasnda olan balmumu ticareti tekeli de ondayd. Benzer tarzda Osmanl devletini ikna ederek Avrupa'ya olan Baharat ticaretini de kontrolne almay baarmt. Yasef Nassi, halas ve kayn validesi Dona Gracia Nassi ile beraber kurduu banka birok mukataa ve iltizam ele geirmiti. Yasef Nassi, stanbul'da mali ve ticari faaliyetini gelitirirken, tasarlad projeleri gelitirmek iin Osmanl Sarayna nfuz etmenin yollarn arad. ehzade Selim'in kars ve III. Murat'n annesi Nurbanu Sultan ile ok yakn ilikiler kuruldu. Yasef Nassi'nin keskin gz, derin dncesi, hele Avrupa diplomasisindeki geni bilgisini gren Sultan Sleyman, Nassi'den holanm, iltifatlar etmi ve " Frenk Beyi " unvann vermiti. Sultan Sleyman'n byk olu Sultan Mustafa ldkten sonra yerine veliaht olu Sultan Bayezid olacakt. Sultan Sleyman, kk olu Sultan Selim'i severdi. Bir yandan da Sultan Selim'in annesinin, bir yandan da Yasef Nassi'nin almalaryla Sultan Selim'i isteyenler oald. Kanuni Sultan Sleyman, ok itimat ettii Yasef Nassi ile Ktahya'da bulunan olu Selim'e, sikke olarak 50.000 ve cevahir olarak 30.000 duka altn gndermiti. Yasef Nassi, bu vesile ile tant Selim'e kendisini sevdirtti. Git gide zel danman haline geldi ve mteferrika (Sultan ve ehzadelerle dorudan doruya gren kii) unvan verildi. Yasef'in kardei Samuel Nassi de Sultan Sleyman'n hizmetindeydi ve Saraydan maa alyordu. Yasef Nassi, sarayda elde ettii itibar sayesinde Avrupa'daki Yahudilere nemli yardmlarda bulundu. Engizisyoncu Caraffa'nn IV. Paul adyla Papa seilmesiyle, Avrupa'daki Yahudiler zerindeki bask daha da artm, Talmut nshalar meydanlarda yaklr olmutu. IV. Paul, sava masraflarn karlamak iin, daha nce spanya ve Portekiz'de engizisyon zulmnden talyaya kaan ve papalardan II. Paul zamannda msamaha gren dnmelerin mallarn msadere ettirdi (1555). Aralarnda Osmanl tabiiyetinde olanlarn da bulunduu birok eski Yahudi hapse atld. Bunun zerine Yasef Nassi, Sultan Sleyman'dan Papa'nn hapse attrd masumlar serbest brakmas ve mallarn iade etmesi iin bir ferman ald. Ancak nota Papaya varmadan infazlar, atete yakmalar balamt. Papa IV. Paul uzun bir kararszlk dneminden sonra Kanuni'ye dostluk ve bar cmleleri dolu bir mektupla cevap verdi. Papa bu mektubunda Osmanl uyruunda olanlar ile Portekizden gelenler arasnda ayrm yaptn anlatyordu. Osmanl Yahudilerini salvermiti ama Portekizlileri cezalandrlacakt. Bu mektuptan sonra, henz hayatta olan 12 Yahudi daha yakld. Bu olaydan Trkiye Yahudileri ok etkilenmi ve bunun cn almak iin Adriyatik kysnda bulunan ve ticaret merkezi olan Ancona'ya ticari bir ambargo uygulanmtr. Bu kararn alnmasna Gracia Nassi ve Yasef Nassi nclk etmilerdi. Bu eylem Yahudileri yok etmeye alan Hristiyanlara kar alm ilk savatr. Gracia Nassi ve Yasef Nassinin nderlik ettii bu boykot, Yahudi cemaatler arasnda kan anlamazlk nedeniyle baarszlkla sonulanmt. Baz hahamlar, boykotu krma giriimlerinde bulunarak Yahudilerin " harem " cezas ile cezalandrlacaklarna dair kararlar yaynlanmlar, baz hahamlar da boykot isteinin kendi sinagoglarnda okunmasna kar kmlard. Boykota kar kan hahamlarn Yahudi cemaati zerindeki etkisini yok etmek iin Gracia Nassi ve Yasef Nassi, Safed Talmut Okulunun nl hahamlarndan Yasef Karo ve Moe Mitrani'yi yanlarna almaya almlard.

193

Yasef Nassi'nin saraya yakn olmas Venedik ve Fransa'y rahatsz etmiti. Fransa'nn Nassi'ye 150.000 ek borcu vard ve Fransa bu borcu " Bir Yahudi'ye olan borcu demenin eriata (Hristiyan eriatna gre ) caiz olmayacan ne srerek " demek istemiyordu. Yasef Nassi, padiah ikna ederek, Fransa'nn bu borcu demesi iin bir ferman yazdrd. Ancak Fransa, bu borcu demek istemiyordu. Bunun zerine Yasef Nassi, padiahtan baka bir ferman alarak, Dou limanlarndaki Fransz gemilerine el koymak, mallarn hacz etmek ve alacan tahsil etmek haklarn ald. Kanuni'nin lmnden sonra yerine II. Selim'in padiah olmasyla Yasef Nassi'nin saraydaki itibar daha da artt. II. Selim, Ktahya'da tand Yasef Nassi'yi Nake Dk (Kiklad, Santorini vb. adalar) yapt (1567). Buras iin Osmanl Devleti'ne 40.000 duka kira veren Yasef Nassi, Avrupa'da zellikle talya'da Papa IV. Paul (Paulus) ve Papa Pius zamannda zulm gren Yahudileri Naksos adalarna yerlemeye davet etmitir. Buraya adeta bir devlet zellii vermiti. Adalarn hakimiyeti Yasef Nassi'ye getikten sonra oralarda yaayan talyanlarn bir ksm Galata'ya g etmeye baladlar. Galata kadsna gnderilen bir hkmle, talyanlarn adalar terk ederek Galata'ya yerlemelerinin engellenmesi emredildi. Yasef Nassi'nin adalar zerindeki hakimiyeti, oralara yeni Mslmanlar glerini nleyecek, hatta yerlemeye balayan Mslman ahaliyi oralardan kovduracak dereceye ulamt. Fransa'da alacan tahsil edemeyen Yasef Nassi, bu paray tahsil edebilmenin yollarn aramaktan vazgememiti. 1569'da II. Selim'den ald bir fermana istinaden Antakya'da bulunan Fransz gemilerine el koydu. Ancak bu uygulama, gmrk gelirlerine zarar vermiti. Bunun zerine Padiah Msr Beylerbeyi'ne gnderdii bir hkmle iskele gelirine zarar verilmemesini, Fransz bayra ile gelen bir gemiden belli bir miktar alnarak alacan tedricen tahsil edilmesini emretti. Antakya'da Fransz gemilerine el konulmasna Fransa kral IX. Charles iddetle itiraz etmiti. Ancak onun bu itiraz ie yaramamt. II. Selim, Fransa Kralna gnderdii bir mektupta Yasef Nassi'nin hakl olduunu vurgulam ve kararndan dnmemitir. Fransa elisi lkesine kar byle bir harekette bulunan Yasef Nassi'den intikam almak iin daha nce Yasef Nassi'nin hizmetinde bulunmu olan Yahudi hekim David'i ikna etmiti. David, Fransz elisine Yasef Nassi'nin Fransa'da alaca ile ilgili belgelerde tahribat yaptn, ayrca Papa, spanya Kral ve Padiahn dier dmanlar ile Osmanl Devleti aleyhine haberlemede bulunduunu ispatlayacana dair sz vermiti. Fransz elisi de bunun karl olarak ona maa balam ve onu eliliin tercman yapmt. Fransz elisi Grandchamp, Yasef Nassi'ye kar yapacaklar komployu Fransa Kral ve Kraliesine bildirmi ve destek istemitir. Fakat komployu haber alan Yasef Nassi, hemen II. Selim'in huzuruna km ve ona daima sadk kaldn, Devlet-i Aliyye'ye hi bir zaman ihanet ierisinde olmadn anlatmtr. Padiah ikna olmu ve David'in Rodos adasna srlmesi iin ferman karmt. Rodos adasna srlen David ve iki su orta stanbul Hahamlar tarafndan harem cezasna arptrlmlardr. lerinde Safed Haham Yasef Karonun da bulunduu cemaatin byk hahamlar bu karara katlmamlardr. Ancak Rodos'a srlen David'e verilen harem cezas daha sonra kaldrlmtr.

194

Yasef Nassi'nin saray iindeki etkisi, Kbrs'n fethinden sonra zayflamaya balad. II. Selim'in lmnden sonra da saraydaki itibarn byk lde kaybeden Yasef Nassi, 2 Austos 1579'da ld. Franco ve Galente'ye gre Yasef Nassi, lnce Sokullu Mehmet Paa'nn teviki ile III. Murat, Yasef Nassi'nin servetine el koymu ve dul kalan ei Reyna'ya, sadece eyizinin deeri olan 90.000 duka altn kalmtr. Bu bilgi ok net deildir. Osmanl belgelerinde, Yasef Nassi'nin mallarna el konulduuna dair kesin bir bilgi yoktur. Hatta Reyna ile Divan arasndaki yazmalar, iddiay rtr mahiyettedir. Yasef Nassi, Yahudi cemaatine ekonomik ve siyasi bakmdan nemli hizmetlerde bulunmutur. Evinde birok el yazmas eserden oluan zengin bir ktphane oluturmutur. Ayrca bir matbaa kurarak bana Yasef Akeloni'yi getirmiti. Ancak bu matbaada nemli eserler baslamamtr. Dini almalarla da pek ilgi gstermemitir. Yasef Nassi'nin, en nemli faaliyetlerinden biri de bir blge zerinde Yahudiler lehine imtiyazlar elde etmesidir.

195

Yahudi Devleti Kurma almalar

Yahudileri kendilerine ait bir yere yerletirmek isteyen Yasef Nassi, hatrlanaca gibi Venedikten bir ada istemiti. Venedikin bu istei kabul etmemesine ramen, Nassi, bu fikrinden vazgemedi. stanbul'a yerletikten sonra da bu yndeki almalarna devam etti. Sonunda bu isteine ulaarak, Kanuni Sultan Sleyman'dan Tiberya'da bir Yahudi yerleim blgesi kurma izni ald. Yasef Nassi, btn Yahudileri imtiyazn ald Tiberya'ya ge ard. te bu sebepten Yasef Nassi'nin Siyonizm'in ncs olduu sylenir. Yasef Nassi, Tiberya'y imar etmek zere haham Yasef ben Ardut'u grevlendirmiti. Ardut elinde padiahn " Bu adam ne istiyorsa onu yapn " yazl bir ferman ve yannda korumalar ile birlikte am kadsna mracaat etmitir. am kads, Tiberya'y yeniden imar etmek iin iiler grevlendirmitir. Ancak o blgede yaayan yal bir eyh, " Eski bir kitapta okuduuma gre, Tiberya denilen ehir yeniden imar edilince dinimiz yok olacak, biz de gnahkar olarak yok olacaz " diyerek, imar iine kar kmtr. am kads bu ie n ayak olan eyh ile bir ka elebay cezalandrm ve ehrin yeniden imarna balanmt. Be yl sren bir almadan sonra Tiberya ehrinin imar 1565'te tamamlanmtr. Tiberya ehrinin imar tamamlandktan sonra Yasef Nassi, Avrupa'da zulm altnda yaayan Yahudileri buraya yerlemeleri iin davet etmitir. Ayrca Tiberya'ya yerleecek dindalarnn dokumaclk yapabilmeleri iin Tiberya'ya yn ve ipek getirtmitir. Yasef Nassi'nin yapt bu ar, Yahudiler arasnda byk heyecan meydan getirmiti. talya'nn gneyinde yaayan kk bir Yahudi cemaati, bunu byk bir sevinle karlad. Bu olay, Yahudiler arasnda Mesih'in geliinin yakn olduunun ve Yahudi krallnn yeniden kurulacann alameti olarak yorumlanmt. Yasef Nassi'nin Tiberya'da bir Yahudi yerleim birimi kurma giriimi, eitli sebeplerden dolay baarya ulaamamtr. Tiberya ehrinin iklimi elverili deildi. Bu bakmdan 196

Avrupa'nn deiik yerlerinden Yahudi gmenler, Tiberya'nn iklimine uyum salayamyorlard. Buna karlk gmenler, Tiberya'ya fazla uzak olmayan, Yahudilerin youn olarak yaad, Kabbalist faaliyetlerin youn olduu ve iklimi elverili olan Safed'i tercih ediyorlard. Ayrca yzyllar boyunca ezilip horlanm olan bir halk, byle bir teebbse psikolojik olarak hazr deildi. Onlar Tanrdan bir mucize gelerek Tapnan tekrar yaplacan umuyorlar ve bu i iin gayret gstermiyorlard. Avrupa Devletleri de bu projenin gereklemesini engelliyordu. Cecil Rohth da Tiberya projesinin gereklememesine, yerli Arap ve Hristiyan entrikalar ile Nassi'nin stanbul'daki dmanlarnn kskanlnn sebep olduunu ileri srmektedir. Yahudi tarihi Mosche Sevilla-Sharon, Tiberya projesinin amaca ulaamamasn, Yahudilerin o dnemde henz Filistin'e dnmeye hazr olmamalarna, idealist fikre sahip olmalarna ramen uygulamada gsz olmalarna ve o gnk Trkiye Yahudilerinin zamann en rahat cemaati olmasna balamtr. Sharon, Yasef Nassi'nin Tiberya'da bamsz ya da yar bamsz bir Yahudi kolonisi kurmak ve bu koloniye Avrupa'da zor artlar altnda yaayan Yahudileri yerletirmek istemesini, ileride Thedor Hertzl'in ortaya koyduu Eylemci Siyonizm'e benzemitir. Ona gre Yasef Nassi, Thedor Hertzl'den drt asr nce ayn eyi dnmtr. Yahudi kaynaklarn dayanarak anlatlan ve Tiberya Projesi olarak mehur olan bu teebbs hakknda Osmanl belgelerinde imdilik bilgi bulunamamtr. Bu yzden, byle bir projenin olup olmad Osmanl belgeleriyle teyit edilememektedir. Ancak yar efsanelemi bu bilgilerden anlaldna gre, Kanuni Sultan Sleyman, lkesinin baka yerlerine olduu gibi Tiberya'ya da Yahudilerin yerlemelerine izin vermitir. Fakat bu hadisenin Osmanl Devleti iin fazla nemi yoktur. Buna karlk, Yahudileri iin, canlarnn ve mallarnn emniyet iinde olaca bir yer bulmak son derce nemlidir. Isarah Friedman, Tiberya ehri evresindeki yedi kyle birlikte imtiyazn alan Yasef Nassi'nin bir Yahudi Devleti kuracana dair yeterli delillerin olmadndan, buraya spanya'dan gelecek Yahudileri yerletirmek amac tadndan bahseder. James Pankers'e gre Yasef Nassi burada " Ekonomik Bamszlk " elde etmek istiyordu. Tiberya'nn etrafn kale duvarlar ile evirmi fakat yeterli sayda Yahudi'yi buraya toplayamamt. Cecil Roth da, Sultan'n Yasef Nassi'ye Tiberya ve evresinde self dependent imtiyaz verdiinden, buna karlk Osmanl Devleti'nin Yasef Nassi'den her yl 1000 duka kira aldn anlatr. unlar yazar: " Yasef Nassi ailesinin Filistin severlik eilimi en erken kesin bir meydan okumayd. Sonra bu olayda Modern Siyonist hareketin byk ncleri arasnda zikredilmeye deer iaretler vard ". Refus Learsi ise Yasef Nassi'nin dpedz " Yahudi Devleti " kurmak istediini syler: Tiberya iin Yasef Nassi, Sultan tarafndan muhtariyet idaresi verileceini umuyor, burada byk bir Yahudi yerleim alan planlyordu . Yasef Nassi, gerekten btn hayat boyunca Yahudi Devleti kurmak hayalini beslemiti. Bir arsnda zulme urayan halkn eski anayurduna dnmeye davet ediyordu. Onlarn g iin gemiler bile tedarik etmiti.

197

Kbrsn Fethi kararnda Yasef Nassinin etkisi

II. Selim'in Kbrs' fethetme karar almasnda da Yasef Nassi'nin etkisinden sz edilmektedir. Onun bu etkiyi nasl yapt konusunda deiik rivayetler bulunmaktadr. Bu gibi rivayetlerin bulunduu en eski kaynak Nicolay'n kitabdr. Nicolay, kitabnda Yasef Nassi'nin Venedik Cumhuriyeti'ne dman olduu, bu sebepten dolay Venedik'ten intikam alma peinde olduunu rivayet etmitir. Ona gre, Yasef Nassi padiaha Venedik donanmasnn ve cephaneliinin yandn, bu yzden Kbrs' fethetmek iin tam zaman olduunu bildirmitir. Bat kaynaklarna gre Yasef Nassi, II. Selim ile kurduu yaknlk sayesinde, en gzel Kbrs araplar ile onu ikiye altrmtr. II. Selim bir sarholuk annda, tahta knca Yasef Nassi'ye Kbrs Kralln vereceini vaat etmitir. Yasef Nassi de bu sze dayanarak evine, zerinde " Kbrs Kral Yasef Nassi " yazl bir levha astrmtr. Baz kaynaklarda II. Selim'in Kbrs adasn fetih karar almasnn bir baka sebebi olarak, onun cami yaptrma niyetinde olduunu, buna karlk eyhlislamn cami yaptrmak iin bir yerin fethedilmesi gerektiini ve buradan elde edilecek gelirlerle cami ina ettirileceini sylediini kaydetmilerdir. Refus Learsi'ye gre de II. Selim, Yasef Nassi'nin teviki zerine Kbrs' Venediklilerden almak iin buraya sefer dzenleme emri vermitir.

198

Kbrs'n fethi iin, Yasef Nassi ile birlikte Kaptan Piyale Paa ve eyhlislam Ebussuud Efendi de gayret gstermitir. Kbrs'n fethine kalklmasna, Veziriazam Sokullu Mehmet Paa iddetle kar kmtr. Sokullu, Osmanl Devleti ile bar antlamas yapm olan Venedik'te sava amak demek olan Kbrs'n fethine girimek yerine spanya'da, spanya Kralnn zulmne kar isyan etmi Mslmanlara yardm gndermenin daha uygun olduunu savunmutur. Ayrca O, Venedik'e sava almas halinde, Avrupa Devletlerinin Osmanl Devleti'ne kar birleebileceini ileri srmtr. Sokullu Mehmet Paa'nn iddetle itiraz etmesine ramen, Kbrs'n fethi iin eyhlislam Ebussuud Efendi fetva vermi ve Kbrs'a sava almtr. Tarihilerin, II. Selim'e yaknl hakknda hemen hemen ittifak ettikleri Yasef Nassi'nin Kbrs'n fethi kararnn alnmasnda etkisi olduu anlalmaktadr. Nitekim Uzunarl da " Sokullu Mehmet Paa'nn hilafna olarak Sokullu'ya aleyhtar olan Lala Mustafa Paa ve Yahudi Yasef Nassi'nin tevikleri ve mft Ebussuud Efendi'nin fetvas zerine arab ile nl Kbrs'n fethine karar verilmitir " demitir. Ancak II. Selim'in Kbrs adasna almaya bir sarholuk annda karar verecei iddialarna katlmak mmkn deildir. Adann alnmas iin meru birok sebep vard. Kbrs adasnda bulunan korsanlar, stanbul, Anadolu, Suriye ve Msr sahilleri arasnda ileyen ticaret ve yolcu gemilerine srekli olarak saldryor, tccar ve haclar esir edilip mallarna el konuyordu. Tartma konusu olan ncelik meselesiydi. Sokullu Mehmet Paa, Kbrs'n hemen alnmasna kar kp, Endls Mslmanlarna yardma gidilmesine ncelik verilmesini istemi, dierleri ise Kbrs'n fethine ncelik verilmesini istemilerdir. Osmanl Divan Kbrsn alnmas kararn verdiinde hem Almanya ve hem de ran ile bar durumu vard. Yemen halledilmiti. Ebusuud efendi ve Lala Mustafa Paa gibi nemli ulema ve brokratlar Kbrsn alnmasndan yanaydlar. Sokullu Mehmet Paa daha fazla direnemedi. Yasef Nassi, hakknda eseri olan Reznik, Nassi'nin Kbrs'n fethedildiinde orada bir Yahudi yerleim merkezi oluturmay, daha sonra da bunu, Yahudilerin Filistin'e dnmeleri iin bir basamak ekline dntrmeyi tasarlam olabileceini iddia etmitir. Kbrs'n fethinden sonra Yasef Nassi'nin gzden dmesiyle, saraydaki Yahudi etkisi Salamon ben Ekenazi vastasyla devam etmitir.

199

Kbrs Osmanllarn, 1570, 1571

1570 ylnda Papa V. Pius (1566 1572) ngiltere kraliesi Elizabethi aforoz edip, halk ona tabi olma mecburiyetinden kurtard. 1571 de ngilterede yeni bir bakaldr oldu. Papa Pius zamannda yasak kitaplar listesi ok byd. Bu Papa nebahtda Osmanly yenen donanmann da hazrlayclarndandr. 1570 yl Ocak aynda, Rus ar Korkun van Polonya ile ibirlii yaptklarndan phelendii Novgorodda katliama (Novogorod Katliam) giriti. ldrd iddia edilen say 12.000 den balayp 60.000 kadar kar. Ocak ay sonunda Moray Kontu James Stewart suikaste urad. Bunun zerine skoyada i sava kt. ubat aynda ilide 8,3 byklnde bir deprem oldu. Bu yl Venus gezegeni de Jubiter gezegenini maskeledi. Bu olay yeniden 1818 ylnda gerekleecektir. 1570 tarihinden itibaren Bat Avrupada fiyatlar hzla ykselmeye balad. Kapitalizm bunalma girmiti. savalar retimi engellemi, Amerikadan akan deerli madenlerin etkisiyle de enflasyon azmt. Bunun sonucu olarak Bat Avrupa ordular klmeye baladlar. Avrupa uluslara ve hatta daha da ufak paralara blnmt. Bylece ulusal ordularn kaynaklar da azalyordu. XVI. Yzyl biterken Avrupada sonu ufak ordulard. 1570 de Endlste yeni bir isyan patlak verdi. Mslmanlar Grnata kentini ellerine geirdiler. Buray ancak 2 yl ellerinde tutabileceklerdi. 1570 ylnda li vadisi Oyratlarn elindeydi. Oyratlar orada bulunan Kazaklar zbeklerin zerine doru itmilerdi.

200

Osmanl padiah II. Selim Kbrsn alnmas kararn verdiinde, Divan Hmayun nce ii savasz halletmeye almt. Venedike eli yollanarak, Kbrsn Osmanllara terki istendi. Karlnda ticari kolaylklar salanacakt. Venedik Senatosu talebi ret etti. Bunun zerine Osmanllar limanlarndaki Venedik gemilerine el koydular. Dnyann o srada en byk tersanelerinden biri olan Venedik tersanesine sabotaj yapld. Tersanede ok byk bir yangn kt. Kent korkulu gnler yaad. Bu dnem Osmanl gizli tekilat kuvvetliydi ve tm Avrupaya yaylmt. Osmanl donanmasn Kaptan Derya Mezzinolu Ali Paa, orduyu ise Serdar 6. Vezir Lala Mustafa Paa kumanda ediyordu. Osmanl ordusunda 60.000 kara askeri olmak zere 100.000 asker savaa katlmt. 1570 ylnda Osmanl ordusu, deniz kuvvetlerinin yardm ile Kbrs Venediklilerden almaya alt. spanya Venedik birleik donanmas Kbrsn yardmna geldi. Ancak Adrea Doriann kk yeeni Giovanni Andrea Doriann kumanda ettii birleik donanma ge kalm, Osmanl donanmas askerleri Finikeden adaya tamt. Ada Osmanllarn eline geti. Birleik Avrupa donanmas bir ey yapamamt. Osmanllar 51 gn kuatmadan sonra 9 Eyll 1570 tarihinde Lefkoeyi almlard. Bundan sonra Magosa hari, adann tm dier kentleri teslim oldu. Magosa kuatld. Kbrs'n fethi normal sava kurallar iinde gereklemitir. Bu sava esnasnda Avrupal tarihilerin anlatt gibi Osmanl kuvvetleri gaddar davranmamlardr. Taraflar arasnda fetih tamamlannca, adadan gitmek isteyenlerin serbest olaca ve bunun karl olarak Trk esirlere dokunulmayacana dair anlama salanmt. Buna ramen Venedikliler Trk esirleri idam etmitir. Bunun zerine, katliamn elebalar Trkler tarafndan ldrlmtr. Kbrs, 1571'de Venediklilerden alnd. Fakat buras, rivayete gre Sadrazam Sokullu Mehmet Paa'nn engellemesi sonucu Yasef Nassi'ye verilmedi. Buna ramen " Nassi, hala Kbrs'n valisi olaca midi ile yayor, ada iin sultana 200250 bin duka altn teklif ediyordu. Sultan ise hep ret cevab veriyordu. Yasef Nassi, Sadrazam ve eyhlislam ile de Kbrsa sahip olmak iin temaslarda bulunuyordu. Sokullu'ya, Kbrs gelirlerinin byk bir ksmn vaat ediyor, Ebussuud Efendi'ye ise Edirne'de yapm devam eden Selimiye Camii'nin kalan inaat masraflarn karlamak teklifinde bulunuyordu. Btn bu giriimlerden bir netice alamad. Kbrsn Osmanllarca ele geirilii eyhlislam Ebussuud un da kuvvetlenmesine yol amtr. Ebussuud, aarn sekizde biri yerine haraci toprak zerinden alnan bete bir kuraln devlete kabul ettirdi. Bu yorum bundan sonra Osmanl kanunlarna klavuz oldu. Bylece rfi kanunlar eriat dzenlemelerine baml hale daha fazla gelir oldu. Bu da gittike Osmanl toplumunun kalplamasn getirdi. Osmanllar Lefkoeyi almlard. Magosa kalesi ise 1 yl daha dayand. Osmanllar Kbrsta 1500 yenieri ve 3000 sipahilik bir kuvveti garnizon olarak braktlar. Kbrs alnnca, Osmanllar pareikoslarn (serflerin) haftada iki gn senyr iin alma angaryasn, devlete ait ekerhanelerde bir gn alma ekline getirdi. Ama bu da ksa srede kaldrld. Kyl angaryadan kurtulmutu. Kbrsn Osmanllar tarafndan alnmas Avrupa tarafndan kabul edilebilir deildi. Kbrs geri alabilmek iin Papa, spanya ve Venedik 3 yl iin bir anlama imzaladlar. Buna gre

201

Kbrs yeni bir hal seferi ile geri alnacakt. Bu Osmanl devleti kurulduundan beri ona kar tekil edilen 13c ittifakt.

Kbrsn Osmanllar tarafndan ele geirilmesinden sonra, Anadoludan Alanya, Silifke, Tarsus ve Sis (Kozan) gibi 4 sancak Kbrs ile birletirilerek yeni bir beylerbeylik oluturuldu. Bundan sonra adaya byk bir Trk g oldu. En fazla yrkler Karamandan g ediliyorlard. 120 bin olan ada nfusu gelen Trkler ile 360 bine kt. Yemen dn Msr beylerbeyi ve serdar Sinan Paa stanbula dnd. 7. vezir olarak Divan Hmayuna kabul edildi. imdi Divanda Koca Sinan paa ve Lala Mustafa Paa yine kar karyaydlar. Fransada devam etmekte olan Din savalarna Saint-Germain Bar ile yeniden ara verildi. Huguenotlara yeniden dini zgrlk ve politik otonomi sz verildi. Bu yl Livonia Krall da kuruldu.

202

nebaht, 1571

nebaht Sava

Avrupa birleik donanmas, Kbrsn Osmanlnn eline gemesinin hemen peinden, 1571 ylnda Yunanistandaki nebahtda (Lepanto) Osmanl donanmasn nerede ise toptan yok etti (nebaht Sava). Savaa 438 gemi katlm, Osmanllarn 230 gemisinden sadece 30 tanesi kurtulmutu. Her iki taraftan 59 bin l vard. nebaht felaketinde yine Kaptan Derya ve dier kaptanlar ve beylerbeyleri arasndaki anlamazlk temel nedenlerden biri olmutu. e blnm Osmanl donanmas ve ynetimi iyi sonu vermiyordu. Bu yenilginin nedenlerinden biri de Avrupa gemi tekniinin Osmanl kadrgalarn gemi olmasyd. nebaht savanda Avrupa birleik donanmasnda 114 Venedik, 70 spanyol, 12 papalk, 6 Malta, 3 Ceneviz ve 3 Savoie kadrgas vard. Bakomutan II. Philipein kardei (V. Karln evlilik d ocuu) Don Juand. Geovanni Andrea Doria nc kuvvetlere kumanda ediyordu. Birleik donanmada, Avrupann deiik lkelerinden pek ok hretli amiral vard. Osmanl donanmasnda ise pek ok beylerbeyi ve vezir bulunuyordu. Bunlardan bazlar, Kaptan Derya Mezzin olu Ali Paa, Cezayir beylerbeyi Ulu Ali Paa, Trablusgarp beylerbeyi Cafer Paa, Barbaros zade Hasan Paa idiler. Savan sonular her iki taraf iin de korkuntu. Osmanlnn gemi kayb 60 tanesi Birleik donanmaca ele geirilmi olmak zere 142 gemiydi.117 byk 256 kk Osmanl topu Birleik donanmann eline gemiti. 30.000 Hristiyan forsa serbest kalm, 3460 Osmanl denizcisi esir olmutu. Osmanl denizcilerinin lenlerinin says 20.000den fazlayd. ller arasnda Kaptan Derya ve 10 sancak Beyi vard. Buna kar Birleik donanmada 8.000 l ve 20.000 yaral vard. Venedikin zayiat spanyollardan fazlayd. Venedik 30dan fazla st kademe subayn kaybetmiti. spanyol

203

yazar Cervantes bu savata sol kolunu kaybetti. Donanma komutan Don Juan yaraland. Maltallar da ok byk zayiat vermilerdi. Osmanllar asndan bu felaket Sngn (sinmi) Donanma Harbi adyla geer. nebaht yenilgisinden sonra kaptan- deryalk (Cezayir-i Bahr-i Sefid beylerbeylii) korsanlktan yetime Ulu Ali Paaya verildi. Daha sonra Kl Ali Paa adn alacak olan Ulu Ali Paa, denizlerde savaa savaa Cezayir-i Garp beylerbeyi olmutu. Napolili bir dnmeydi. Hzla yeni bir donanma yapmna baland. Onun istei ile kadrgalara arkebz ve toplar takld. Bunlarla kadrgalar biraz daha glenmiti. Konu buraya gelmiken Osmanl tersanelerini anlatmak gerekecektir. Tersaneler, mltezimler aracl ile deil, devletin maal memuru olan eminler ile ynetilirdi. Tersaneler boyut olarak ok bykt. htiyalar olan malzemeyi nakit paralar olmadndan iltizam yolu ile temin ederlerdi. nebaht sava yaplrken Osmanl Sultan II. Selim Edirneye gitmiti. Felaketi burada rendi ve gnlerce uyuyamad. Yeni donanmann inasna bizzat nezaret etmek iin hemen stanbula dnd. retilecek gemi saysnn artabilmesi iin kendine ait bir baheyi tersaneye verdi. nebahtda donanmasn kaybeden Osmanllar, o k 200den fazla gemi yaptlar. Kl Ali Paa, nebahtdan 1 yl sonra, 250 paralk bir donanma ile Akdenize ald. spanya, Venedik ve mttefikleri, bunu grnce, tekrar Osmanl donanmasnn karsna kamadlar. nebaht savandan ksa bir sre sonra Barbaros olu Hasan Paa ld. 2. Vezir Pertev Paa emekli oldu. Damat Piyale Paa 2. vezir oldu. Pertev Paa, Kanuninin byk olu veliaht ehzade Mustafann dul kars ile evlenmiti. Bu malubiyet Osmanl devletini nerede ise hi etki etmemiti. Hatta ihtiamn ortaya koymutu. mparatorluk ok ksa srede kendini toplad ve 1 sene iinde eskisinden daha kuvvetli bir donanmay denize indirdi. Mttefikler ise aralarndaki elikiler nedeni ile bu frsat kullanamadlar. Rusyada oprininann zemina zerindeki basks sryordu. 1570 ylnda Byk Novgorod yamaland. Irmak cesetlerle dolup tamt. Eski prens aileleri artk yoktu. Enteresan olan o dur ki arn pomieikleri ve oprinikleri vard. Bunlar iin IV. van kyly topraa balamt. Kyl artk bir serf gibiydi. 1550 yasasna gre, borcunu deyemeyen, alacaklsna teslim ediliyor ve borcunu deyinceye kadar yannda alyordu. Japonyada Hristiyanlk Cizvitlerin de abalar ile Avrupallarn gittii ticaret yollar zerinde yaylyordu. Ancak Japonlar Hristiyan tutmak, Hristiyan yapmaktan zordu. Japon senyrleri arasndaki bitmek bilmez savalarda, bir Hristiyan Daimionun topran Hristiyan olmayan bir daimio ele geirince, orada Hristiyanlarda yardmsz kalp, siliniyorlard. Japonyada Cizvitlerin elinde yeteri kadar para yoktu. Onlar da ticaret yapmaya baladlar. Papalk, Cizvitlerin Hristiyanlk iin yaptklar ticareti onaylad. Japonyada Balthasard Gago, Zen rahipleri ile uzun tartmalar yapyordu. Buradan hareketle Japon manszlarnn Yanllar zerine zetleme adl bir kitap yazd. Bu eserde intoizm ve Budizmi ilk kez birbirinden ayryordu. Budizm kavramlarnn iine giriyordu. Gagoya

204

gre Budizm ve Hristiyanlk birbirine taban tabana ztt. Buradan hareketle Balthasard Gago, Hristiyanln kavramlar zerinde srar ile duran bir ilmihal yazd. 1570 ylndan balayarak, Cizvitler, Japonyada, arkalarnda eyaletler bulunan byk daimiolar Hristiyanlatrdlar. Japonyada devletin yeniden yaplanmas byk senyrler olan Budist manastrlarna da kar bir hareket gibiydi. Bu nedenle Japonyada devletin yeniden yaplanmas ile Hristiyanlk paralel ilerliyordu. XVI. asrn sonuna doru, Japonyada 150 bin Hristiyan 200 kilisede rgtlenmiti. 1571 ylnda Krm han Devlet Giray Moskovay atee vermiti. Devlet Giray 120.000 atl ile saldrmt. Ordusunda Osmanl birlii ve topu da vard. Ruslar Moskovay mdafaa edemeyip, ekildiler. Kentin kamayan halk esir edildi, kent yakld. 100.000 Rus stanbula sevk edilerek kle olarak satlmlard. ar van ikinci bir saldrdan sonra 60.000 altn ruble vermeye raz olarak Devlet Girayn hcumlarn durdurdu. Ancak bu olaan d bir durumdu. Aslnda Rus ilerleyii batda Dinyeper ve Vorska boyuncayd. Douda ise Volga ekseninde ilerliyorlard. Krm alamadlar ise bu Osmanllar nedeniyleydi. Bu srada Hindistanda Ekber Han annesinin ve atabeyinin vasiyetinden kurtulmutu. Artk parlak bir ynetici, gl bir fatih, cmert bir sanat koruyucusu olduunu gsterme vakti de gelmiti. Malwa, Gucerat, Bengal, Orissann bir blm, Kamir, Sind ve Belucistan teker teker ilhak edildi. Bu fetihler 1572 tarihinden 1594 ylna kadar srecektir. Ekber Han btn inanlara byk sayg duyuyordu. Hindu geleneine uyarak vejetaryen olmu, ok sevdii avcl brakm, kutsal Hindu makamlarnda kurban kesimini yasaklamt.

205

Osmanlya Kar spanya

II. Philip

nebaht sava Osmanl donanmasn yok ederek, Osmanlnn daha fazla yaylma projesini de baltalamt. Bundan sonra Volga havzasndaki seferler sekteye urad. Rusyadan Kazan ve Astrahan hanlklar topraklarn geri alma plan suya dt. Hint Okyanusuna sefer yaplmaktan vazgeildi. Gucerat ve Sumatra Sultanlarna vaat edilen byk donanmann yollanamayaca sultanlara bildirildi. Osmanl gc datlmayarak Akdenizde topland. Bu srada spanya kral II. Philip (Felipe, Filip, Philippe), Fransay ve Alman prenslerini Osmanllara kar yaplacak bir hal seferine ikna etmeye alyor, onlar bu organizasyona resmen davet ediyordu. Papann elisi de Almanyada Alman prenslerini ikna turlarna kmt. Fransa kral Osmanllarla dost olduunu ve buna kar hareket etmeyeceini, bildirdi. Ayrca Fransa Alman prenslerinin tarafsz kalmasn salamaya alt. Osmanllardan aldklar tarafsz kalnrsa, onlara bir zarar gelmeyecei teminatn Alman prenslerine iletti. Almanlar tarafsz kalacaklarn vaat etmilerdi. Osmanllar bir yandan da Avusturya ile varlm atekesin uzatlmasna alyorlard. Kah tehdit, kah iltifat ile Avusturya taraf gvende tutuldu. Osmanl Fransz diplomatlarnn yardm ile nndeki byk riski atlatyordu. Osmanl spanyaya kar veya Katolik dnyaya kar her yerden mttefik aryordu. syan halindeki Flandre ve Hollandaya mektuplar yollad. Onlara aa yukar yle diyordu puta

206

tapmayp, kiliselerden putlar ve resimleri kararak doru yoldasnz. Papa nice kanlar dkm ve dkmektedir. Ona da kar karak doru yoldasnz . Padiah spanyadaki Mslmanlara haber yolluyordu. Onlardan Lutherciler ile haberleip, Lutherciler Papa ile savaa girdiklerinde, ba kaldrp, Lurthercilere yardmc olmalarn istiyordu. Cezayir beylerbeyinden ise spanyaya kar deniz aknlar yaplmasn emrediyordu. Bunun sonucunda ayaklanan Endls Mslmanlarnn tm spanya dna srlp, Kuzey Afrika ve Galatada yerleecektir.

II. Philip

207

Benvenuto Cellini

Dana

Bu dnemin en arpc rneklerinden biri heykelci, kuyumcu, madalyoncu ve yazar talyan Benvenuto Cellinidir (1500 1571). Cellini Floransal bir mzisyen ve mimarn nc oludur. Babas olunun flt almay renmesini istediyse de Cellini kuyumculuu yelemiti. 15 yandayken bir ustann yannda almaya balad. Cellini kuyumcu olarak yetiti. Daha sonra Papalktan ve eitli prenslerden ald sipariler heykele ynelmesine yol aacaktr. Bir yl gemeden, 16 yandayken, sokaklarda kavga kard iin Floransa'dan kovulunca, Siena'ya giderek baka bir kuyumcunun yanna girdi. 1527ye dein Sienada yaad. Birka yl sonra Floransa'ya dnmesine izin verildi. Cellini Papa VII. Clemens'in korumas altna girdi. Zaman zaman Floransa ve Venedik'e geziler yapt. 1527de Romay yamalayan spanyollara kar kenti savunanlar arasnda yer ald. Papa tarafndan dllendirildi. Sonra Mantua ve Floransada alt. 1529daki Floransa kuatmasndan

208

kaarak Romaya gitti, Papa VII. Clemensin koruyuculuu altna girdi. 1529'da kardeinin katilini ldrd iin Roma'dan kovuldu. Bundan sonraki 10 yl talya'nn eitli yrelerine gezilerle geti. Kavgalar ve ekimeler de yaamndan hi eksik olmad. 1537de Fransaya giderek Kral I. Franoisin hizmetine girdi. Ancak bundan memnun kalmad. Romaya dnerek Papa III. Paulus iin almaya balad. Romann spanyollar tarafndan yamalanmas srasnda Papalk mcevherlerini alm olmakla sulanarak hapsedildi. Hapishaneden kamaya alrken ar yaraland. Fransz elisinin arabuluculuuyla serbest brakld ve 1540ta yine Fransaya gitti. 1545te birdenbire Floransaya dnmesi, ilenmek zere kendine verilen altn ve gm kendi kar iin kulland kukusunu uyandrd. Ecinsel ilikiler nedeniyle sulanmas, rahip olma giriimi, yapt gizli bir evlilik yaamnn son 20 ylnda bandan geen olaylarn bazlardr. Cellini, Floransann geleneksel dkm sanatnda, Raffaellonun incelii ile Michelangelonun antsalln btnletirmeyi ama edinmiti. Raffaellonun lmnden sonra yaygnlaan maniyerist eilimler, Cellininin kadn figrlerinde zellikle vurgulanmtr. Karmak biimli yaptlar, yklendikleri alegorik anlamlar yznden, daha da zor anlalr hale gelirler. Cellininin Perseus slubu, kuyumculuundan gelen etkileri de yanstr. Yaptlarnda eitli yzeyler, farkl dokusal nitelikler tar. Bu farkl dokudaki yzeylerin yaptn btn iinde yan yana getirilii, arpc bir etki yaratr. Gururlu ve kavgac kiilii, teknik yetenei, kukuculuu, batl inanlar ve bencilliiyle gnnn tipik bir sanats olan Cellini, ayrca romantik sanat tipinin de ilk rneklerindendir. 1562'de kaleme ald ve ilk kez 1728'de yaymlanan yaam yks yalnzca Rnesans dneminde yaam byk bir sanatnn yaptklaryla snrl deildir. Bu, insanlarn zayf ve gln yanlarn gstermesini bilen, dnemin ahlak anlayn ve grg kurallarn eletiren bir yapttr. Cellini yer yer kendini vmekten kanmaz ama anlatm drsttr. Kitap Goethe

209

tarafndan Almancaya evrilmi, daha sonra Berlioz'un Benvenuto Cellini operasna kaynaklk etmitir.

Saliera

Cellini'nin altn ve tuntan dkt heykellerin ou kaybolmu, deerli madenlerden yapt pek ok ii de sonradan eritilmitir. Buna karlk kitab, kendi dnemini en iyi anlatan bir yapt olarak gnmze kadar gelmitir. Cellini 1540'tan 1545'e kadar Fransa Kral I. Franois'nn koruyuculuu altnda altn sylemitik. Altndan dkt en yetkin yaptlarndan bazlarn o dnemde gerekletirdi. Bunlar arasnda, I. Franois iin yapt mine ve altn kaplama tuzluk da vardr. Cellini'nin yapt byk heykellerden biri de Fontainebleau'daki sarayn girii iin hazrlad Fontainebleau Perisi adl tuntan yapttr. Cellini daha sonra Paris'in nde gelen kiileriyle att ve Floransa'ya geri dnd. Heykeltralktaki n azalmaya balaynca yazmaya yneldi. Cellini'nin gnmze kalan balca heykeli bugn Floransa'da bulunan, elinde Medusa'nn ban tutan tuntan Perseus'tur. Bu heykel gsterili ve iilik bakmndan kusursuzdur. Cellininin anlarnda, sosyal hiyerarinin st katmanlarnda deildir. Sosyal Hiyerari sayesinde de zel bir duruma kavumamtr. Kimseye de bir ey borlu deildir. Her eyini yeteneklerine ve cesaretine dayanarak elde etmitir. Bundan dolay gururludur.

210

Barok

Barocci Aeneas

Barokun ilk belirtileri 1527 Roma yamasndan sonra ortaya kmt. Barok Katolik grn sanatyd. Trento Konsilinin grlerine uygun ekilleniyordu. talyada balam, spanya, Fransa, Flander, Gney Almanya, Avusturya ve Polonya dahil tm Katolik lkelere yaylmt. Seyrek de olsa katolik olmayan lkelerde de grld. Barok evrende var olduunu sand glerle birlemeyi aryordu. Barok sanat temsil eden ressamlarn en nde gelenlerinden biri Rubensdir (1577 1640). Birleik-eyaletlerde Rembrandt (1606 1669) byk bir Barok sanatdr.

211

Filipinler spanyollarn, 1571

Macau ticaret yolu

spanyol Kalyonu

1571 tarihinde, Miguel Lopez de Leguzpi, Manila'y Yeni spanya'nn (Filipin) baehri olarak tesis etti. Romal misyonerler yerli halkn ounun dinini deitirtip, onlar Katolik yaptlar. Sonraki 333 yl iinde spanyol ordusu, yerel halkn isyanlar ve eitli d meydan okumalarla savat. ngiltere, in, Almanya, Fransa, Japonya ve Portekiz durmadan spanyollarn Filipinlerdeki durumunu sarsmaya urat. spanya iin en byleyici kayp, Yedi yl savalarnda Manila'nn ngilizler tarafndan kalc igali idi. Filipinler, Yeni spanya'nn bir topra olarak 1565'den 1821'e kadar spanyollarca ynetildi. nceleri dorudan spanya'dan ynetiliyordu. Manila Galleon adl spanyol ticaret gemisi, XVI. yzyln balarnda, senede bir veya iki sefer Manila, Acapulco, Meksika aras sefer yapyordu. Filipinliler dnya ticaretine alabilmek iin 6 Eyll 1834 kadar bekleyeceklerdi.

212

Filipinlerin spanyollar tarafndan fethi, Japonlar ok korkuttu. Kendi balarna da ayn durumun gelebileceinden ekinmeye baladlar. Bu korku Japonlarn limanlarn Avrupallara kapatmas ile sonulanacaktr. Biz imdi tekrar 1571 ylna dnersek, spanyol istilac Legaspi, Morolarn balca yerleme merkezlerini eline geirmiti. Legaspi inliler olan ilikileri gelitirdi. Manilaya gelen in gemilerinin says artt. Bu srada Portekizliler Angolay smrgeletirdiler. 1571 ylnda Portekizliler sonunda Japonyada da kendilerine bir liman bulmulard. Bir senyr Nagasaki limann Portekizli din adamlarna devretti. Bundan sonra Nagasaki Portekiz ticaretinin merkezi oldu. Her yl 1 gemi ii Japonlarn istedii Avrupa mallar ile dolu olarak Goadan yola kyordu. Yolda Koinden deerli talar ve karabiber, Malakkadan baharatlar, Makaodan in ipeklisi ve altn ykleyip Nagasakiye geliyordu. Gemi Japonyadan dnerken gm ve lak alyordu. Yolda yine ipekli, demir, baharat ykleniyordu. Goadan sonra da Avrupaya yola kyordu. Bu ticarette en nemli mal Japon gmyd. Pays-Basda halk Albe dknn ynetiminden ok ekmiti ve mthi tepkiliydi. Uzun zamandr lkede Calvinizm ilerliyordu. Calvinciler devletin Protestanlamasn istiyorlard ve devrimciydiler. Katolik olan kraln da uzlamaz dmanydlar. 1571 ylnda Albe alveri zerine srekli vergi koydu. Bardak tamt. Alveri felce urad. Her yer sefil haldeydi. sava balad. Orange prensi Guillaume, oktan beri spanyollara kar koyuyordu. Korsanlar Orange prensinin bayra altnda toplanm, denizlerde spanyollarla arpyorlard. Sonunda Guillaume Pays-Basa hakim oldu. Bent kapaklarn ap, topraklar sular altnda brakarak, spanyollar durdurmutu. 1571 ylnda Perudaki spanya ynetimi ayllularn dalmasn yasaklad. Ayn ekilde yeni ianaconalarn olumas da yasakland. Artk her yerlinin bir efendisi vard. Hi kimse resmi izin verilmedike, iini terk edemez veya iten atlamazd. 1571 ylnda Engizisyon tekilat Amerika ktasna da temil edildi. Amerikan halk zaten eziliyordu, imdi ldkleri gnleri arayacaklard. Artk Meksikonun byk meydannda, insan yakan odunlar hi eksik olmayacakt. Kanuni tarafndan Kral unvan verilen Erdel prensi Zsigmond Jano ld. Yerine Osmanl Divan Hmayunu stvan Bathoryi Erdel prensi tayin etti.

213

Aziz Barthelemy Katliam, 1572

Fransada byk ailelerden Guiseler Katolikleri, Bourbonlar Protestanlar tutuyorlard. Fransa kral kk bir ocuktu. Naip, Catherine de Medici idi. 1572 ylnda, Aziz Bartholomew (Barthelemy) gnnde, Fransada, Catherine de Medicinin emriyle Hugenotlar denen Fransz Protestanlar katledildi. Bu katliam din savalarnn kapsn aralamt. spanya Avrupada bu kadar glenmeseydi, bu katliam da bu kadar rahat yaplamazd. Katliamdan sonra, spanya kral artk Fransann saf d olduuna ve Osmanllarn karlarnda btn bir Avrupay bulacaklarna inanyordu. Aziz Barthelemy bayramna denk gelen 24 Austos 1572 sabaha kar saat 3'te Saint Germain kilisesinin anlar almaya balamt. Birbirlerini tanmak iin nceden hazrladklar beyaz hal giysilerle anlarn sesini bekleyen Katolikler, bir anda sokaklara dklm ve yataklarnda uyuyan Protestanlar kesmilerdir. Oysa o dnemde Protestanlar Fransz nfusunun yzde 30'a yaknn oluturduklar gibi, devlete egemen soylularn, yani saray erkannn yardan fazlas Protestan'd. Zaten bu yzden, nfusun yzde 70'i olan Katolikler, tm Protestan aristokratlarn Paris'e geldii bir dn gecesi harekete getiler. Dn, tam lkedeki dinsel bar salamak amacyla Katolik Kral IX. Charles'n kz kardei Margot'nun Protestan IV. Henryyle (Navarren Kral ve sonraki Fransa kral) evlenme merasimiydi. Bu zoraki yaplan bir evlilikti. rgtl katiller, nce Kraln badanman ve Protestanlarn lideri Amiral Coligny'nin evini bastlar. Coligny'nin kafas kesip pencereden sokaa attklar. Elleri, ayaklar kesilen cesedi kaza geirdiler.

214

IX. Charles

Paris'te balayan katliam aslnda bir soykrm olup tm Fransa'ya yayld. Tarihiler, iki gn aralksz sren soykrmda, resmi tutanaklara geirilmeyen kurban saysn 100 bin dolaylarnda tahmin ediyorlar. 26 Austos 1572'den sonra hayatta kalan Fransz Protestan soylularn tamam dinini inkarla Katoliklii kabullenmi, tebaa ise svire ve Almanya'ya snmtr. Sonradan Fransa kral olan IV. Henry de, Katoliklie geenler arasndadr. Bugn Protestanlar, Fransz nfusunun yalnzca yzde 2'sini oluturmaktadr. Bu soykrm, ayn zamanda Fransz halknn toplumsal bilincinde, 1789'da, bu kez Katolik papazlar kestii ve Kraln da, Kraliesini de giyotine gnderdii isyan da yeertmiti. nk Saint Barthelemy katliamndan teye halk, devlete direnebileceini kavram, hatta izmeyi aan hkmdarlarn ldrmek hak ve gcn kendisinde grr olmutur. Saint Barthelemy katliam sonras, gerek XI. Charles, gerekse IV. Henry cinayete kurban giden krallar olup, halk mahkemesiyle giyotine gnderilen XIV. Louis'nin habercisidirler. Bu katliamdan sonra Din Savalar yeniden alevlendi.

215

nebaht savann ar masraflar mparator II. Philippein Ceneviz bankalarna iyice borlanmasna sebep olmutu. Peinden Felemenkte spanyollara kar ayaklanma balad. 13 Haziran1572 tarihinde Osmanl Kaptan Deryas Kl (Ulu) Ali Paa 245 harp gemisi ile stanbuldan ayrld. Lehistan (Polonya) kral II. Sigismund ld. II. Sigismund son Jagellon kralyd. Varisi olmad iin byk kral hanedanlarndan biri olan Yagellon (Jagellon) hanedan bitmiti. Bu hanedan 1240 1572 aras 332 yl Lituanya Byk Dukal, 1386 1572 aras 186 yl Lehistan Krall, 1440 1444 ve 1490 1526 aras 40 yl Macaristan Krall, 1438 ve 1471 1526 aras olmak zere 55 yl Bohemya Krall yapmt. Lehistan tahtnn almas Osmanllar ile Almanya arasnda yeni bir rekabete neden oldu. Byk bir diplomatik mcadeleden sonra Osmanl tezi kazand. Bu arada Almanlar tutan Papa 3 defa Habsburg hanedanndan birini Lehistan kral ilan etmi, her seferinde Osmanl divannn sert tutumu ile karlanca kararn geri almt.
Amiral Gaspar de Coligny

Ayrca Rusya da Livanyay ele geirmi, Habsburglar gibi Leh tahtna kendi namzetini geirmeye alyordu. Osmanl Divan Lehistan Avusturya veya Rusyann nfus alan iine girerse Bodan, Erdel ve Eflakn tehdit altna gireceini dnyordu. Polonya kraln seecek olan Leh asillerine Osmanl Divan mektuplar yazarak Lehlerin kendi aralarndan kral semelerini istedi , eer Sultann isteklerine ters bir durum olursa Osmanl ordusu Lehistana girecekti. Avusturya Lehistan'n komular arasnda bllmesinden yanayd. Aslnda istekleri Lehistann kendileri ve Ruslar arasnda bllmesiydi. Arslan pay da Avusturyann olacakt. Lehistan ile Fransa da ilgileniyordu. Fransa Lehistan tahtna Fransa kral IX. Charlesn kardei Henri de Valoisy namzet olarak gsterdi. Osmanllarda Fransz namzetini desteklediler ve Polonya asillerine mektuplar yazld. Leh asilleri de padiaha mektup yazp, Henrynin kral olmasn destekleyeceklerini bildirdiler.

216

nkann direnci bitiyor

Machu Picchu

1572 yl Adana mufassal Tahrir defterlerine gre Adana kent merkezinde 28 mahallenin biri Ermeni dierleri Mslman mahalleleriydi. Bu yl, Kbrsa Anadoludan nfus yollamakla ilgili bir ferman yaynland. Buna gre Anadolu, Karaman, Rum, Dulgadir illerinden, toprak sknts ekenler, bulunduu yerden baka yere g edenler, rgat olarak toprakta alanlar, toprak davalar bir sonuca vardrlamam olanlar, isiz ve gszler Kbrsa yollanacaklard. Bunun sonucu olarak sadece Teke yresinden 5720 hane Kbrsa yerletirilmitir. Kbrsa gidenlerin te ikisi devlet tarafndan zorunlu ge tabi tutulmutu. Pays-Bas (Hollanda, Flemeng) i savatan sonra federal yapda bir burjuva devleti olmutu. Calvinciler Calvinist bir devlet kurmulard. Bu devletin bana Prens Guillaume dOrange geti. Burada iktidar halka Tanrdan geliyordu. Halk da onu krala veriyordu. Kral Tanr kanununa uyuyorsa iktidarda kalabilirdi. Yoksa onu halk yksek grevlileri aracl ile yerinden indirirdi. Pays-Bas bir eyalet topluluu olarak deil, bir tek devlet olarak

217

gryorlard. Bu nedenle onun bir tek meclisi olmalyd. Okumu burjuvalarn akl buna yatmt. Gney Amerika devleti nka, spanyollara kar 1572 ylna kadar direndi. spanyollara ttn, koka ve deerli madenler verip, karlnda silah alyorlard. nkalarn silah elde etmelerinin bir yolu da yama aknlaryd. En son nkalarn elinde Vilcabamba eyaleti kalmt. spanyollar oray da ellerine geirdiler. nkalar direnirken yanlarna gelen misyonerlere ho gr ile bakyorlard. Onlarn mcadelesi spanyollarn siyasi, sosyal ve iktisadi sistemlerine karyd. Yoksa din ile pek dertleri yoktu. spanyollar nka devletini ykp, kendileri bir ynetici kast olarak balarna getiler. Ancak ayllular, curacalar ve ianaconalar kendi organizasyonlar iin muhafaza ettiler. Kamu yetkilileri senyr olmutu. Adaleti datan, vergiyi toplayan ve dini yayan oydu. Papazlar beyaz senyr atyordu. Papaz da ona bal kalyordu. Beyaz senyre vergi dememek, onun iin tm enerjisi ile almamak gnah olmutu. Senyrler, nkalara yerli vergi memurlar atyorlard. Bu yerliler rkdalarnn almalarn da denetliyorlard. Bunlar curacalar d. Curacalarn kendileri ok iyi denetlenemiyordu. Onlar da vergi veriyor ama pek cret alamyorlard. Curacalar kendi soydalarn smrdler. Curacalar zenginlemiti. Byk evleri, iftlikleri, srleri vard. spanyollar gibi giyinip, onlar gibi iip, onlar gibi at zerinde dolayorlard. Yerliler iin senyrlerin grevlisi olmak, ok cazip olmutu. Her yer grevlilerle doldu. imdi grevli says nkalarn zamanndan en az 10 misli fazlayd. 1572 ylnda Hindistan Babr mparatorluu mparatoru Ekber ah Gucerat eline geirdi. Bu yl Hindistanda madahlar da Nizamahlar ele geirdiler. 1572 ylnda inde Wang-Yang-Mingin btn eserleri yaynland. 1572 de Papa Pius V lm yerine XIII. Gregoire (1572 1585) gemiti. Bu Papa Julien takvimini dzenleyerek bugn kullanlan haline getirmitir. Romada Yunanca ve ngilizce eitim yapan kolejler atrd. Japonyada Muromachi dnemi sona erdi.

218

Toprak mlkiyeti geiyor, 1573

beyaz

bireylere

Henry of Valois, Henry III. France

1573 ylnda Altnordu Han Ulu Muhammedin soyundan gelen Sayn Bulat, Simon ad ile Hristiyanl kabul etti. ar unvan ald. Bundan sonra Altnordu lkesi hzla Ruslat. Polonyada Henry (Henri) de Valois kral seildi (1573 1574). Henry de Valois, daha sonra III. Henry ad ile Fransa kral olacaktr. 1573 ylnda diyet ile kral arasnda bir mutabakat saland. Buna gre kral Senatonun izni olmadan sava veya bara karar veremeyecekti. Diyet izni olmadan seferberlik ilan edemeyecekti. 16 senatrden olumu bir konseyin yardmn kabul edecekti. Diyeti 2 ylda bir toplayacakt. Eer kral bunlara aykr davranrsa, uyruklar, itaat etmeme hakkna sahiptiler. 1573 ylnda, daha iki sene evvel Osmanllara Kbrs kaybetmi olan Venedik, mttefiklerini terk ederek Osmanllar ile tekrar ticari ilikiler kurdu. Venedik dne deil gelecee bakyordu. Onun var olma nedeni ticaretti. Osmanllar ile anlama yapan Venedik hem

219

Kbrsn Osmanllarn olmasn tanm, hem dedikleri 300 bin florin vergiyi teyit etmi ve hem de Arnavutluktaki Sobot kalesi ile Kamengrad madenini Osmanllara brakmt. Venedik Osmanl mparatorluundan yn alyor, buna karlk ynl kuma dokuyup ihra ediyordu. Venedikin bir ticaret merkezi olarak durumu, Amerikann kefi, Habsburg hanedannn parlamas, Osmanllarn dou Akdenizi ele geirmesi, Portekizin dou ile Akdeniz arasndaki ticarette deniz yollarna hakim olmas gibi sebeplerle gittike byyen zorluklara duar oluyordu. Bu durumda ekonomik temelini geniletmek ve retime dayanma ihtiyac duyan Venedik ynl kuma retimine balamt. Ancak ngiliz kumalar daha ucuzdu. Ayrca ngiliz korsanlar Venedik ticaret gemilerini vurarak Venedik kuma maliyetini arttryorlard. Bu olumsuz koullar da Venedik kuma retimi XVI. Asrn sonuna doru azalarak, bitecektir. Damat Piyale Paa, Haziran 1573 ylnda 220 para donanma ile denize ald. Yannda Kl Ali Paa vard. Venedik anlamasndan sonra geri dnd. Bundan sonra Damat Piyale Paa 4 yl sefere kmad. Amerikada ve zellikle Meksikada, spanyol krallk grevlileri, ksa srede, byk mlk sahipleri olmulard. Bu yoksul topraklarda, grevlilerin aldklar maalar onlara geni olanaklar salyordu. Meksika 1573 ylndan balayarak, gitgide merkezi ynetimden uzaklamaya balad. Bu srada spanya monarisi de mali glkler iindeydi. Smrgeletirme giderleri krall sarsyordu. spanya kral ileri gelen smrgecilere, dn karl yetkilerinin bir ksmn devretti. Bylece eskiden uygulanan kullanm hakk yerine toprak mlkiyeti geti. Yeni Dnyada toprak mlkiyeti yaygnlatka, yerlilerin durumu da daha da ktleiyordu. Yeni toprak sahipleri artk kendilerini o topraklarda yaayan yerlilerin senyrleri olarak gryorlard. Osmanl mparatorluunda kurulmu olan medreselerin bir ksm tp renimi yapyordu. Sultan II. Selime kadar tp reniminin pek yeterli olduu sylenemez. II. Selim 1573 ylnda tp rencilerinin dersler sonunda snava tabi tutulmas mecburiyetini getirdi. Bununla birlikte Osmanllarda tp ilmi fazla ilerleyemedi. inde Ming tahtna kk bir ocuk olan, 10 yandaki Shen-tsung (Wan-li diye adlandrlr) (1573 1619) kt. mparator kendini yetitirmi olan Chang Ch-chengin etkisindeydi. Babr mparatoru Ekber ah, 1573 ylnda Hindistanda Surat ald. 1573 ylnda Osmanl ba mimar Mimar Sinan, Ayasofyay tamire balad. Ayasofya camiler arasndaki protokolde birinci srada geliyordu. Ayasofyaya Fatih bir minare dikmiti. II. Bayezid ikinci minareyi yaptrd. Mimar Sinan bu tamiratta 2 minare daha ilave etmitir. Ayasofya, bugn gnmzde hala Mimar Sinann yapt tamirat ile ayakta durmaktadr.

220

Osmanl Tahtnda III. Murat, 1574

Yeni ina edilmi olan Osmanl donanmas, 1574 ylnda, Sinan Paa komutasnda, spanyollarn (Habsburglarn) elinden Tunusu ald. Bylece Fasa kadar btn Kuzey Afrika kylar Osmanl ynetimine gemiti. Bu baar nebaht malubiyetinin yaratt ktmser havay da datmt. imdi Kuzey Afrikada 3 beylerbeylik vard: Cezayir (1533), Trablus (1551), Tunus (1574). Tunusta da Cezayirde olduu gibi Anadolu Trklerinden mteekkil bir Yenieri oca kuruldu. Bu srada Tunus yenierileri 101 ortadan (birlik) oluuyordu. lk Tunus beylerbeyi Haydar Paayd. 1576 ylna kadar bu grevde kald. Osmanllar ile Almanlar, 1568 tarihinde imzalanm olan anlamay, 8 yl daha uzatld. Bu akit Sultan Selimin lmnden 11 gn nce gerekleti. 1574 ylnda Sultan II. Selim ld. Hamamda dolarken aya kayp dm, bir sre sonra da lmt (Aralk 1574). II. Selim orta boylu, kumrala yakn sarn, mavi gzlyd. Annesi Hrrem Sultana benziyordu. Sa rengi nedeni ile Sar Selim olarak da adlandrlmt. Avcla meraklyd. Yay ekmede ok becerikliydi. Elenceye dknd. Ordusunun banda sefere kmayan ilk Osmanl Padiahyd. Ayrca stanbulda len ilk Osmanl Padiahyd.

221

Mslmanlk her yerde yayld gibi, Osmanllar eli ile de yaylyordu. Bunun iin zel bir tedbir almaya gerek yoktu. Din siyasi konjektrler ve sosyal olaylar sonucu kendiliinden yaylyordu. Saylamayacak kadar ok Avrupal gelip Osmanl mparatorluu snrlar iine yerleiyorlard. Balkanlar da kimi blgeler, batan aa Mslmanlamt. slam Arnavutlukta, Yunanistanda, Giritte geniliyordu. Makedonyada, Teselyada, Moldavyada, Valakyada pek ok kii eski dininden slam dinine dnmt. Asker kaaklar, gmenler, sava esirleri dnyordu. Bunlar Mslman olduktan sonra resmi grevler alp, Osmanl hizmetine giriyorlard. Her yerden Korsikadan, Sardunyadan, Sicilyadan, Kalabriyadan, Cenovadan, Venedikten, spanyadan ard ardas kesilmeden yeni dnme adaylar gemilerle, kayklarla slam topraklarna akyorlard. Dnmeler Osmanl mparatorluunda en nemli grevlere geliyorlard. II. Sultan Selim zamannda (1566 1574) on veziriazamdan sekiz tanesi dnmeydi. Cezayir Naibi Ulu Ali Paada byle biriydi. Babas II. Selim'in lmnden sonra ehzade Murat, 22 Aralk 1574'de stanbul'a gelerek III. Murat ad ile Osmanl tahtna oturdu (1574 1595). II. Selim'in Nurbanu Sultandan olan en byk oluydu. Nurbanu Sultann asl adnn Rael adl bir Musevi olduu sylenir. yi bir eitim alan ehzade Arapa ve Farsa renmiti. 1558 ylnda babas II. Selim'in Manisa Sancakbeyliinden Karaman Valiliine atanmas srasnda dedesi Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Alaehir Sancakbeyliine gnderilmiti. II. Selim padiah olduktan sonra ehzade Murat Manisa Sancakbeyliine tayin edilmiti. III. Murat Osmanl tahtna kar kmaz ilk i olarak 5 kardeini bodurmutur. Yeni Padiah, adet zere, clus bahii datld. 13.599 mevcutlu yenierilere ve dier Kapkullarna 1.100.000 duka altn, Sokulluya 50.000 duka altn, dier vezirlere 4.000er duka verildi. Biat treninde padiahlarn eli plrd. III. Murat tahta knca Sokullu padiahn eteini pt. Bu adet haline geldi. Bundan sonra padiahlarn etei veya taht eii veya taht rts plmeye baland. Sokullu III. Murat dneminde de sadrazamln srdrd. Fakat artk eski gc yoktu, padiah da artk onun kartlaryla ibirlii halindeydi. Sokullu yine de baz siyasal baarlara imza att. Fas' Portekiz aknlarndan kurtard, Avusturya'nn saray iine dnk oyunlarn etkisiz hale getirdi. Sokullu veziriazam iken, 2. vezir Damat Piyale Paa, 3. vezir Ahmet Paa, 4. vezir Damat Zal Mahmut Paa, 5. vezir Lala Mustafa Paa, 6. vezir Koca Sinan Paayd. Sokullu zerindeki basklar iyice artmt, Sokullunun amcasnn olu Budin Beylerbeyi Mustafa Paa sudan bir nedenle idam ettirildi. 1574 ylnda eyhlislam Ebussuud Efendi ld. Bu yl Sleyman name yazld. Dier elilik heyetleri gibi Safevilerde Tokmak Muhammed Han ynetiminde bir elilik heyeti yollayarak III. Muratn tahta kmasn tebrik etmilerdi. ah Tahmasbn yollad heyet mthi atafatlyd ve kymetli armaanlar getirmiti. ah, II. Selim zamannda salanan Osmanl Safevi barnn devamn istiyordu. Bu heyetle gelen hediyeler, Osmanllara gelen hediyelerin en kymetlileridir.

222

17. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963 . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Buru, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar . De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc.

223

. Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Alevilii Ne Yapmal, Noktakitap, 2005 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . nalck Halil, Devlet-i Aliyye cilt 1, Trkiye Bankas 2009 . nanck Halil, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren yayn evi, st. 2000, . slam dnyas, iletiim yaynlar . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 2, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 2 . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar

224

. Portekiz Masonluk

tapnak

krallar,

http://www.masonluk.net/tapinakcilar_masonlar_12.html,

. Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy tr. & ed. Thomas Nivison Haining. Oxford, UK 1992; Cambridge, Mass., USA: B. Blackwell. 1991 . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Tlay Reyhanl, ngiliz gezginlerine gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (15821599), Kltr ve turizm Bakanl yaynlar 1983, . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

225