Trkiye Elektrik letim A..

Reaktif G Kontrol Hizmetinin Uygulanmasna likin El Kitab

Aralk 2010

NDEKLER
1. 2. 3. GR VE TEMEL KAVRAMLAR ............................................ 2 REAKTF G KONTROL HZMET ..................................... 5 SENKRON KOMPANSATR OLARAK REAKTF G DESTE

SALANMASI ......................................................................... 7 4. 5. 6. 7. 8. 9. REAKTF G DESTE SALAYAN KATILIMCILAR ................ 9 REAKTF G KONTROLNE LKN HZMET ANLAMALARI . 11 REAKTF G KONTROL HZMET TEDARK SREC .............. 13 REAKTF G KONTROL HZMETNN CRETLENDRLMES . 16 FATURALAMA VE DEME ................................................... 18 CEZA YAPTIRIMLAR ......................................................... 20

1.

GR VE TEMEL KAVRAMLAR

Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmelii 27 Aralk 2008 tarih 27093 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi 13 Mays 2010 tarihinde 27580 sayl Resmi Gazetede, 19 Austos 2010 tarihinde 27677 sayl Resmi Gazetede ve 15 Ekim 2010 tarihinde 27730 sayl Resmi Gazetede yaynlanan deiiklik ynetmelikleri ile tadil edilmitir. Bu Ynetmelik kapsamnda yan hizmetlerin TEA tarafndan temin edilmesine ilikin ticari usul ve esaslar yer almaktadr. TEA Yan hizmetler eit ynetmelii arasnda ile yan hizmetlerin alnmas tarafndan taraflar ayrm

gzetmeyen ve piyasa tabanl uygulamalar erevesinde satn hedeflenmitir. Dzenleme gelitirme almalar esnasnda her bir yan hizmete ilikin ticari artlar ve maliyete etki eden unsurlar tek tek ele alnm ve uygulamaya ilikin usuller, ilgili hizmetin temin edilmesine ilikin zgn koullar erevesinde gelitirilmitir. Yan hizmetlerin TEA tarafndan temin edilmesine ilikin gelitirilen usul ve esaslarn;

bu hizmetlerin etkin ekilde salanmasn temin eden, yan hizmetlerin salanmasna ilikin maliyetleri tm sistem kullanclar iin en aza indiren, eit taraflar arasnda ayrm gzetmeyen ve yan hizmet salama yeteneine sahip yeni retim ve tketim tesisi yatrmlarn tevik edici

nitelikte olmas ynnde azami dikkat ve aba sarf edilmitir.

Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmeliinde 7 farkl hizmetin temin edilmesine ilikin usul ve esaslar yer almaktadr. Ancak her bir hizmetin, Ynetmelikte belirtilen usuller erevesinde satn alnmasna balanmas iin yaplmas gereken hazrlk almalar sebebiyle, uygulamaya gei iin aamal bir yaklam ortaya koyulmutur. Uygulamaya, Primer Frekans Kontrol Hizmeti ile 01 Temmuz 2009 tarihinde balanmtr. 01 Haziran 2010 tarihi itibariyle de Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti demeye esas olarak uygulamaya balanlmtr. Ynetmeliin Reaktif G Kontrolne ilikin hkmleri ise 01 Ocak 2011 tarihinden itibaren yrrle girecektir. Bu dokman ile, Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmelii ve Elektrik Piyasas ebeke Ynetmelii hkmleri uyarnca sunulan Reaktif G Kontrol Hizmetine ilikin olarak anlamalarn imzalanmas, tedarik sreci, cretlendirme, faturalama ve cezai yaptrmlar hakknda hizmet sunan katlmclara bilgi salanmas ve yol gsterilmesi hedeflenmektedir.

2.

REAKTF G KONTROL HZMET

Reaktif G Kontrol Hizmeti, ilgili tesisin bal bulunduu barann gerilimini regle etmek amacyla Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmelii hkmlerine gre Reaktif G Kontrolne katlmalar zorunlu olan retim tesislerinin nitelerinin jeneratr veya senkron kompansatr olarak almas srasnda sisteme reaktif g vermesi veya sistemden reaktif g ekmesi yolu ile salanr. retim tesisi sahibi tzel kii Reaktif G Kontrol Hizmetini salayaca alr durumdaki nitelerinin bal olduu baralarn gerilimini belirlenen set deerinde regle etmek amacyla, generatr terminalinde zorunlu olarak, o nitelerin nominal gcne gre, ar ikazl olarak 0.85, dk ikazl olarak 0.95 g faktrne tekabl eden reaktif g deerlerine, nominal k gc ve minimum kararl retim dzeyleri arasndaki her noktada gerektiinde almayan ulalabilir nitelerin olmasn Reaktif salamaldr. G Bu hizmet Hizmeti reticilerin alr durumdaki her nitesinden salanacaktr ve Kontrol ykmllnn transferi mmkn deildir. Reaktif G Kontrol Hizmetinin zorunlu olarak karlanmas

gereken bu durum ekil 1de gsterilmektedir.

ekil 1 Reaktif G Kontrol Hizmetinin Zorunlu Olarak Karlanmas Gereken Durum

Ek olarak, retim tesisi sahibi tzel kiiler belirtilen bu zorunlu deerlere ulald halde, bara geriliminin istenilen bara set deerinde regle edilemedii durumlarda gerekmesi halinde, BYTM veya MYTMnin verecei talimatlar dorultusunda da, o anki iletme koullarndaki generatr yklenme erisi snrlarnda, Reaktif G Kontrol Hizmetini salamaldr. Reaktif G Kontrol Hizmeti salanmas iin aada belirtilen alternatif iletme yntemlerinden biri benimsenebilir: Otomatik bir d kontrolc (outer loop) vastasyla tesisin bal olduu barann geriliminin kontrol edilmesi, nitenin Otomatik Gerilim Reglatr ile trafo gerilim dmnn kompanse edilmesi (Line Drop Compensation) yoluyla bara geriliminin regle edilmesi, Operatr denetiminde tesisin bal olduu barann geriliminin kontrol edilmesi.

3.

SENKRON KOMPANSATR OLARAK REAKTF G DESTE SALANMASI

Kompansatr olarak reaktif g kontrol hizmeti

Senkron

salanmas sistemdeki g faktrn istenilen seviyede tutmak iin alr durumda olan senkron makinalarn ikaz akmlarn ayarlayarak reaktif g retilmesi veya tketilmesini ifade eder. Senkron Kompanzasyon hizmetini sunacak retim lisans sahibi tzel kiiler, sistem gerilimini regle etmek amacyla, otomatik gerilim reglatr vastasyla ve/veya sisteme reaktif g verecek veya BYTM ve/veya MYTMnin sistemden reaktif g talimatlar dorultusunda senkron kompansatr olarak alarak ekecektir. Senkron kompansatr olarak alarak reaktif g kontrol hizmeti salayan nite/niteler; Sfr g faktr ile alabilecek, Termik niteler, ar ikaz ile altrldnda nominal glerinin % 75ine kadar reaktif g verebilecek, dk ikaz ile altrldnda ise % 30una kadar reaktif g ekebilecek, Hidroelektrik niteler, ar ikaz ile altrldnda nominal glerinin % 75ine kadar reaktif g verebilecek, dk ikaz ile altrldnda ise % 60na kadar reaktif g ekebilecek,

kapasitede anlamasnda kompansatr

olmaldr. yer zelliine

Bu

kapasite ve retim olmas

deerlerine tesislerinin gereklilii

balant senkron balant

verilir

sahip

anlamasnn imzalanmas ncesinde TEA tarafndan belirlenir. Senkron kompansatr olarak reaktif g kontrol hizmeti

salayacak nitelerin, BYTM ve/veya MYTMnin talimatlarna gre, Sabit G Faktr ya da Reaktif G Kontrol veya Gerilim Kontrol

modlarnda altrlmas istenebilir. Senkron Kompansatr olarak reaktif g kontrol hizmeti

salayacak olan retim lisansna sahip tzel kiiler, Elektrik Piyasasnda Kullanlacak Sayalar Hakknda Teblie uygun olarak ok zamanl l dzeneklerini kuracak, ve Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmelii gerei sadece senkron kompansatr olarak alma durumlarnda sistemden ekilen aktif enerji bedelini demeye esas lm verilerinin lm kriterlerine uygun olmasn salayacaktr.

4.

REAKTF G DESTE SALAYAN KATILIMCILAR

letim sistemine bal kurulu gc 30 MW ve stnde olan lisansl tm retim tesisleri ve datm sistemine bal lisansl tm retim tesislerinin ar ikazl olarak 0.85, dk ikazl olarak 0.95 g faktrne tekabl eden reaktif g deerlerine, nominal k gc ve minimum kararl retim dzeyleri arasndaki her noktada gerektiinde ulaabilir olarak hizmete katlm zorunludur. Sistem letmecisinin gerekli grd durumlarda iletim sistemine bal ve kurulu gc 30 MWtan az olan lisansl retim tesisleri de reaktif g kontrolne katlacaktr. Rzgar enerjisine dayal retim tesislerinin ise iletim sistemi balant noktasnda aada ekil 2de belirtilen snrlar dhilindeki g faktr deerleri iin her noktada alabilir olmalar gerekmektedir.

ekil 2 Rzgar Santralleri iin Reaktif G Kapasite Erisi

Reaktif zorunlu

Kontrol yeni

hizmetini retim iletmeye kabul

verebilme zelliine sahip olmalar olan iin tesislerinin geebilmesi ilemlerinin ticari

geici

tamamlanmasndan

nce, tesiste reaktif g testlerinin uygulanmas gerekmektedir. Testlerin retim veya ardndan faaliyeti bal geici kabul ilgili

ilemlerinin tamamlanabilmesi iin, gsterecek lisans sahibi tzel kii ile TEA bulunduu datm lisansna bal tzel kii arasnda Reaktif G Destei Salanmasna Dair retim Yan Hizmet Anlamas faaliyeti imzalanmas ya da sz konusu tesisinin retim gsteren ilgili tzel kii tarafndan daha nce imzalanm olan bir Reaktif G Destei Salanmasna Dair Yan Hizmet dahil Anlamas edilmesi kapsamna gerekmektedir.

10

5.

REAKTF G KONTROLNE LKN HZMET ANLAMALARI

retim tesislerinin reaktif g kapasitesi salamas ve/veya senkron kompansatr olarak almas suretiyle reaktif g kontrol hizmeti salanmasna ilikin olarak retim faaliyeti gsteren tzel kiiler ile TEA veya datm lisans sahibi tzel kiiler arasnda TEA veya datm lisans sahibi tzel kiiler tarafndan talep edilmesi halinde reaktif g kontrolne ilikin standart yan hizmet anlamalar imzalanmas zorunludur. Reaktif G Kontrolne ilikin hizmet anlamalar; Anlamann kapsad sre, letim veya datm sistem iletmecisinin talimat vermesi haline hizmetin sunulacann anlama sresince garanti edildiini gsterir taahhtname, Anlama kapsamndaki her bir retim tesisi iin Elektrik Piyasas ebeke Ynetmelii veya Elektrik Piyasas Datm Ynetmelii kapsamndaki reaktif g testi sonularn ierir belgeler, Anlamann ilgili tzel kii adna kaytl retim tesislerinden hangilerini kapsad ve bu retim tesislerinin teknik zellikleri, Anlama kapsamnda senkron kompanzasyon hizmeti salayacak her bir retim tesisi iin mzakere sonucu belirlenen senkron kompanzasyon hizmet bedeli, bilgilerini ierir.

11

Lisans

sahibi

tzel

kiiler, sahip

Reaktif olmas

Kontrol olan

Hizmeti retim

salayabilme

zelliine

zorunlu

tesislerinin tmn kapsayan tek bir Reaktif G Kontrol Hizmet Anlamas imzalar.

Reaktif G Kontrol Hizmet Anlamas mzalanmas in Yaplmas Gerekenler

1. 2. 3. 4. Anlama imzalamak zere TEAa bavuruda bulunulmas Reaktif G Testlerinin tamamlanmas Gerekli lm ekipmannn kurulmas Taahhtnamenin imzalanmas

5. TEAn belirleyecei zaman plan dorultusunda anlamann imzalanmas Yeni bir retim tesisinin ticari iletmeye gemesi aamasnda geici kabul ilemlerinin tamamlanmasndan nce; Yukarda belirtilen 1.-5. admlarn tamamlanmas veya retim tesisinin daha nce imzalanm olan bir Reaktif G Kontrol Hizmet Anlamas kapsamna dahil edilmesi

12

6.

REAKTF G KONTROL HZMET TEDARK SREC

letim sistemi iin reaktif g kontrol tedarii Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmelii hkmlerine dayal olarak salanr ve aada ekil 3te gsterilen admlardan meydana gelir:

TEA, sistemin blgeler baznda ihtiya duyaca reaktif g ihtiyacn belirler.

Tzel kiiler ile TEA arasnda reaktif g kontrolne ilikin yan hizmet anlamas imzalanr.

Gerek zamanda sisteme reaktif g verilmesi veya sistemden reaktif g ekilmesine ilikin talimatlar Sistem letmecisi tarafndan bildirilir.

ekil 3 Reaktif G Kontrol Hizmeti Tedarik Sreci

Reaktif G Destei Salanmasna Dair Yan Hizmet Anlamas kapsamnda olan retim tesislerinden; 380 kVluk baraya bal olanlara, gn ncesinde saat 15:00a kadar, Sistem letmecisi tarafndan, Geri kalan gerilim seviyelerindeki baralara bal olanlara, gn ncesinde saat 16:00a kadar ilgili BYTM tarafndan,

13

bal bulunduklar baralar iin regle edilmesi gereken bara gerilim set deeri saatlik olarak PYS aracl ile bildirilir. Sistem letmecisinin gn ncesinde saat 15:00a kadar, 380 kVluk baralarn gerilim set deerine ilikin yapm olduu bildirimler, BYTM tarafndan onaylanarak saat 16:00a kadar ilgili retim tesisine bildirilir. retim tesisi bildirimlere ilikin itirazlarn gn ncesinde saat 17:00a kadar ilgili BYTMye iletir, itirazlar gerekli grlrse BYTM tarafndan deerlendirilir. lgili nitenin generatr olarak alma suretiyle salad reaktif g kontrol hizmetinin bara gerilimini regle etmek iin yeterli olmadna karar verilirse, BYTM ve/veya Sistem letmecisi, nitenin senkron kompansatr olarak reaktif g kontrol hizmeti salamasna karar verebilir. Bu kapsamda, aktif g knn azaltlmas ihtiyac olduunda gereken k gc deiimleri, ilgili retim tesislerinin dengeleme g piyasas kapsamnda sunmu olduklar yk atma teklifleri araclyla salanr. Bu kapsamda verilen talimatlarn etiket deeri 2 (iki) olarak belirlenir. Bara gerilim set deerine ilikin yaplan bildirimler, gerekli grlmesi durumunda, BYTM ve/veya Sistem letmecisi tarafndan gn ierisinde de, planl olarak ilgili saatten en az 15 dakika nce, acil kstllk durumlarnda ise derhal gncellenebilir. PYS araclyla bildirilen talimatlarn ve bildirimlerin, gn iinde gerekli grlmesi durumunda, ayrca telefon araclyla da bildirilmesi esastr.

14

15

7.

REAKTF G KONTROL HZMETNN CRETLENDRLMES

retim faaliyeti gsteren tzel kiilere, anlama

TEA ile reaktif g kontrolne ilikin yan hizmetler anlamas bulunan kapsamndaki retim tesisleri tarafndan belirtilen iletme esaslar erevesinde bildirilen MVAR miktarlarn salayarak reaktif g kontrol esastr. Senkron kompansatr olarak reaktif g kontrol hizmeti hizmetine katlmlar karlnda cret denmemesi

salanmas hizmetine ilikin tutar, retim tesislerinin senkron kompansatr olarak almas srasnda sistemden ektikleri aktif elektrik enerjisi maliyetleri ile yatrm, retici iletme ile TEA ve bakm maliyetlerini karlamak zere arasnda

mzakere sonucu belirlenen aylk senkron kompanzasyon hizmet bedeli aylk olarak denir. Reaktif g kontrolne ilikin TEA ile yan hizmetler anlamas bulunan retim tesislerinin ar ikazl olarak 0.85 ve dk ikazl olarak 0.95 g faktrleri arasnda nominal k vermesini salayan olarak kapasitenin iin dnda aktif ve/veya senkron kompansatr ihtiyac almas g knn azaltlmas

olduunda gereken k gc deiimleri, ilgili retim tesislerinin dengeleme g piyasas kapsamnda sunmu olduklar yk atma teklifleri araclyla salanr. Bu kapsamda, Reaktif G Kontrolne ilikin Yan Hizmet Anlamalarna uygun olarak, aktif

16

k gc deiimlerine karlk olarak her bir fatura dnemi iin hizmete katlan retim faaliyeti tzel kiiye denecek tutar, dengeleme g piyasas kapsamnda deerlendirilir ve verilen talimatlarn etiket deeri 2 (iki) olarak belirlenir. Reaktif G Kontrol Hizmetinin cretlendirilme prensipleri aada ekil 4te zetlenmektedir.

cretlendirme
Ar ve dk ikazl olarak EPYde belirlenen g faktrleri arasnda

Reaktif g kontrolne katlmlar karlnda cret denmemesi esastr.

Ar ve dk ikazl olarak belirlenen g faktrleri arasnda nominal k vermesini salayan kapasitenin dnda

Reaktif g kapasitesi salamas srasnda gereken k gc deiimleri, ilgili retim tesislerinin dengeleme g piyasas kapsamnda sunmu olduklar yk atma teklifleri zerinden cretlendirilir.

Senkron Kompansatr olarak

almas srasnda sistemden ektikleri aktif elektrik enerjisi maliyetleri ile yatrm, iletme ve bakm maliyetlerini karlamak zere aylk cret denmesi esastr.

ekil 4 Reaktif G Kontrol Hizmetinin cretlendirilmesi

17

8.

FATURALAMA VE DEME
Reaktif G Kontrol Hizmetine ilikin deme

Sunulan

bildirimlerinin yaynlanmas, faturalarn dzenlenmesi, deme ve itirazlara ilikin ilemler ekil 5te ele alnan sre erevesinde yrtlecektir.

TEA 4. Gn
Hizmet salanmasna ilikin bilgilerin retim tesisi baznda bildirilmesi

TEA 7. Gn
deme bildirimlerinin PYS araclyla hizmet salayan tzel kii baznda yaynlanmas

retim Faaliyeti Gsteren Tzel Kii 9. Gn

deme bildirimlerine ilikin itirazlarn TEAa yaplmas

TEA 12. Gn
tirazlar sonulandrlarak gncellenen deme bildirimlerinin PYS araclyla yaynlanmas

retim Faaliyeti Gsteren Tzel Kii 16. Gnden nceki Son Gn Fatura Tebli + 8 Gn 15. Gn + 15 Gn
deme bildirimleri ile tutarl olacak ekilde faturalarn TEAa iletilmesi

TEA
deme bildirimleri ile tutarl ekilde dzenlenmeyen faturalara itirazda bulunularak iade edilmesi

TEA
Fatura bedellerinin denmesi

ekil 5 Faturalama ve deme Sreci

TEAa ayn 16. gnnden nceki son i gnne kadar iletilen faturalarn bedelleri, TEA tarafndan, faturann tebli edildii

18

ayn 15. gnn takip eden 15 i gn iinde denir. deme bildirimleri ile tutarl ekilde dzenlenmedii iin iade edilen faturaya ilikin herhangi bir deme gerekletirilmez. Ancak, deme bildirimi ile tutarl ekilde yeniden dzenlenen fatura tebli tarihini takip eden 15 i gn iinde denir. Bir nceki fatura dneminde salanan Reaktif G Kontrol Hizmetine ilikin olarak ayn 12. gn mesai bitimine kadar tespit edilemeyen hatalara ilikin itirazlar ilgili tarafa yazl olarak yaplr. tirazlarn hakl bulunmas durumunda gerekli dzeltmeler sonraki ilk fatura dnemine ilikin deme bildiriminde, gemie dnk dzeltme kalemi olarak yer alr. Reaktif G Kontrol Hizmetinin salanmasna ilikin maliyetler letim Sistemi Sistem Kullanm ve Sistem letim Tarifelerini Hesaplama Yntem Bildirimi erevesinde kontrol edilemeyen maliyet olarak gerekletii miktarda, tamamyla tm iletim sistemi kullanclarna yanstlr.

19

9.
Sistem

CEZA YAPTIRIMLAR
letmecisi tarafndan reaktif g kontrol hizmeti

salamak zere seilen veya otomatik reaktif g kontrol hizmeti verecek retim tesisleri Elektrik Piyasas ebeke Ynetmelii uyarnca hizmet vermekle ykmldr. Sistem letmecisi tarafndan kabul edilebilir geerli bir sebep olmakszn, kendisine bildirimi yaplan talimatlar, belirtilen ekilde yerine getirmeyen retim tesislerine; Sistem letmecisi bu tr ihlallerin ortadan kaldrlmas iin yazl uyarda bulunur. lgili retim tesisi tarafndan bu tr ihlallerin devam ettirilmesi halinde Sistem letmecisi, ihlalin ayrntlarn ieren bir rapor dzenleyerek Kuruma bavurur. Kurum raporu inceleyerek ihlal tespiti halinde, ilgili retim faaliyeti gsteren tzel kiiye Kanunun 11 inci maddesi uyarnca yaptrm uygular.

20

TEA Trkiye Elektrik letim A.. Yk Tevzi Dairesi Bakanl Elektrik Kalite Hizmetleri Mdrl nn Bulvar No:27 Bahelievler / Ankara

Daha fazla bilgi iin: mehmet.alkan@teias.gov.tr