ANADOLU NVERSTES LKRETM RETMENL AIKGRETM FAKLTES LSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

Dnya'nn ve Trkiye'nin Yakn Tarihi

nite

1- 10

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINLARI NO: 1019 AIKRETM FAKLTES YAYINLARI NO: 562

Dnya'nn ve Trkiye'nin Yakn Tarihi

Yazarlar:

Prof.Dr. mer KRKOLU (nite: 1, 4) Prof.Dr. Yavuz SABUNCU (nite: 2, 3, 6, 7, 8) Prof.Dr. Sina AKN (nite: 5) Do.Dr. Nadir SUUR (nite: 4, 9) Yrd.Do.Dr. A. Nuri YURDUSEV (nite: 10) Ar.Gr. Esin YURDUSEV (nite: 10)
Editr:

Prof.Dr. hsan GNE

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1998 by Anadolu University

All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Tasarm: Yrd.Do.Dr. Kazm SEZGN

ISBN 975-492-768-5

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 1998 - 1999 retim Yl in 25.000 adet olarak baslmtr. ESKEHR, Ekim 1998

indekiler
nite 1
II. Dnya Sava'ndan Sonra Dnyann Genel Durumu Giri 3, kinci Dnya Sava Dnemi (1939-1945) 3, Souk Sava Dnemi (19451955) 7, "Souk Sava"n zlmesi Dnemi (1955-1969) 12, "Yumuama" (Detant) Dnemi (1969-1989) 15

nite 2
Demokrasinin Geliimi Giri 29, Avrupa 36

nite 3
Sosyalizmin Yaylmas ve k Sosyalizmin Yaylmas ve k 45, Sosyalist Dnya Sistemi 55, Az Gelimi lkeler ve Sosyalizm 56

nite 4
Yeni Dnya Dzeni Araylar: Kreselleme Giri 63, Dnemin Balca Gelimeleri 64, Kreselleme 69, Kreselleme Nedir? 69, Kreselleme zerine Teorik Yaklamlar 71, 1980'li ve 1990'l Yllarda Kreselleme: Tek Kutupluluk, Liberalizmin Ykselii ve Ulus-Devlet Sorunu 79

nite 5
Demokrat Parti Dnemi nn ok Partili Dizgeyi Kuruyor 87, Demokrat Parti Dnemi 94

nite 6
Trkiye'de "oulcu Demokrasi" Denemesi: 1961-1971 27 Mays Rejimi 111, Yeni Anayasann Yapl 112, 1961 Anayasasnn Getirdikleri 114, 1961 Seimleri ve Anayasal Rejime Gei 115, 1965 Seimleri ve Tek Bana AP ktidar (1965-1971) 116, Sol'da lk Admlar 117, CHP'de Yenilenme: "Ortann Solu" Hareketi 118, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinden (CKMP) Milliyeti Hareket Partisine (MHP) 119, i ve renci Hareketleri 120

nite 7
Bunalml Yllar (1971-1980) 12 Mart Dnemi: 1971-1973 125, Cumhurbakanl Seimi ve 12 Mart Rejiminin Sonu 128, 1973 Seimleri ve Demokrasiye Dn 129, "Milliyeti Cephe" Kuruluyor 131, Ekonomik Kriz Kapy alyor 132, CHP-Bammszlar Hkmeti ve Askeri Darbeye Giden Yol 132

ANADOLU NVERSTES

iii

nite 8
Trkiye'de Yeniden Yaplanma 1980-1995 12 Eyll Rejimi 139, Yeni Anayasann Yaplmas 140, Yeni Anayasann Getirdikleri 142, "Gei" Dnemi 143, "Eski" Siyasetilerin Dn 146, 1987 Seimleri ve Sonras 147, 1991 Seimleri ve DYP-SHP Koalisyonu 148, 1995 Seimleri: Oylardaki "Dalma" 150, Trkiye'nin Kronik Sorunlarndan: nsan Haklar ve Terr 151

nite 9
Trkiye'de Sosyal ve Ekonomik Deimeler Giri 157, Tek Parti Dneminden Devralnan Siyasal, Ekonomik ve Toplumsal Miras157, 1950-1960 Dnemi: DP'li Yllar ve Trkiye'de Yeni bir Ekonomi Politika Uygulamas 159, thal kameci Sanayileme Dnemi: 1960-1980 161, 1980 Yl ve Sonras: hra kameci Sanayileme Dnemi 164

nite 10
Trkiye ve Komularyla likileri Giri 173, Trkiye-Suriye likileri 175, Trkiye-ran likileri 178, Trkiye-Irak likileri 181, Trkiye ile Yunanistan ve Bulgaristan likileri 182, Trkiye'nin Rusya ve Bamsz Devletler Topluluu le likileri 189

AIKRETM FAKLTES

iv

Balarken
inde yaamakta olduumuz ve sonuna yaklatmz XX. yzyl, insanlk tarihinde birok adan dnm noktas olmutur. Bu yzyln ilk yarsnda yaanan iki dnya sava, uluslararas siyasal dzeni kknden sarsm ve yeni yaplanmalara yol amtr. zellikle, Birinci Dnya Sava'nn sonunda imparatorluklarn sona ererek yerlerini ulusal devletlere brakmas, kinci Dnya Sava'nn bitiminde ise irili-ufakl birok devletin ideolojik gerekelerle Amerika Birleik Devletleri ile Sovyetler Birlii'nin evresinde toplanmas bu yzyln en temel zelliklerinden yalnzca bir kadr. Bilindii gibi, yakn dnya tarihi Bat ve Dou Bloklar arasnda yaanan rekabete gre ekillenmitir. Ancak, on yl nce Dou Bloku'nun kmesi ve bunun sonucunda kinci Dnya Sava sonrasnda ekillenen uluslararas siyasal dzenin varlk nedenini yitirmesi, yeni bir dnya dzeni arayn gndeme getirmitir. XX. yzylda dnyann yaad bu olaanst gelimeler, Trkiye'nin geirdii deiimle rtmtr. Mustafa Kemal Atatrk'n nderliinde ulusal egemenlie dayal tam bamsz yeni bir Trk Devleti'nin kurulmas bu yzyln en nemli olaylarndan biridir. Trkiye, 1945'ten sonra uluslararas sistemden derin bir ekilde etkilenmi ve siyasi, sosyal ve ekonomik yaps buna gre ekillenmitir. 1960'tan sonra yaanan politik gelimeler, Trkiye'yi zaman zaman bunalmlara srklemitir. Biz bu ders kapsamnda yakn dnemde dnyada ve Trkiye'de yaanan olaylar ve yeni dzen araylarn genel izgileriyle inceleyeceiz. Kukusuz, bu alma uzaktan retim yntemine gre hazrland iin, slup ve biim asndan dier kitaplardan farkldr. Bu nedenle alrken u uyarlar gznnde bulundurmanz gerekir. niteler arasnda balant kurarak okuyunuz. Yannzda bir atlas bulundurunuz. Olaylarda birinci derecede rol alan kiilerin yaam yklerini yaknnzda bulunan bir ansiklopediden reniniz. niteler iinde sorulan sorular dikkatlice yantlaynz. Her nitenin banda amalar, iindekiler ve niteye ilikin neriler vardr. Bunlar mutlaka okuyun ve zerinde dnn. Zira, bunlar sizin konuyla iliki kurmanz salayacak ve baz konulara dikkatinizi younlatracaktr.

Sizlere salk ve baarl bir yaam diliyorum. Editr Prof.Dr.hsan GNE

ANADOLU NVERSTES

II.Dnya Sava'ndan Sonra Dnyann Genel Durumu

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; 2.Dnya Sava'nn nedenleri hakknda ksaca bilgi edinecek, Savan evrelerini ve mttefik devletlerin zafere nasl ulatklarn kavrayacak, Savatan sonra bat ve dou bloklarnn olumasn ve bloklararas souk savan genel zelliklerini alglayacak, Souk savan zlmesini ve bu olayn uluslararas ilikilere yansmasn grebilecek, Bloklararas yumuamann dnyadaki etkisini ve lkeleraras sorunlarn zlmesini reneceksiniz.

indekiler
Giri kinci Dnya Sava Dnemi (1939-1945) Souk Sava Dnemi (1945-1955) "Souk Sava"n zlmesi Dnemi (1955-1969) "Yumuama" (Detant) Dnemi (1969-1989) zet

 Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

alma nerileri
2. Dnya Sava'nn dnyann yaad en byk felaketlerden biri olduunu unutmaynz. 2. Dnya Sava'ndan sonra uluslararas ilikilerde yaanan gelimelerin Trkiye'yi nasl etkilediini aratrnz. Daha geni bilgi edinmek istiyorsanz "20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995)" adl kitabn ilgili blmlerini okuyunuz.

ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

1. Giri
1989'dan sonra Dnya'nn yeni bir dneme girdiinden, "Yeni Dnya Dzeni"nden sz edilmektedir. 1989'da sona eren dzen, byk lde kinci Dnya Sava tarafndan belirlenmiti. Yani, ABD ve Sovyetler Birlii'nin (iki sper gcn) liderliindeki bir dnya. Elbette, szkonusu 50 yln iinde birtakm deiiklikler olmu, baz yeni g merkezleri de ortaya kmt. Hatta, "iki-kutupluluk" yerine "ok-kutupluluk"tan sz edilebildii dnemler de olmutu. Ancak, bu 50 yln sonunda bile, hi olmazsa askeri adan yine de ABD ve SSCB en ok sz geen iki devlet olarak dneme "iki-kutuplu" dedirtebiliyordu. Bu yap nasl ortaya kt? Hangi gelimeleri gsterdi? Bu blmde cevaplandrmaya alacamz szkonusu sorular nce kinci Dnya Sava'n ele almamz gerektirmektedir.

2. kinci Dnya Sava Dnemi (1939-1945)

ki-kutuplu bir Dnya'nn ortaya kmas kinci Dnya Sava'nn sonucudur. Ancak, tarihte her olayn nedenini genellikle bir nceki olayda bulabilmemize uygun biimde, ABD ve SSCB'nin liderliinin ipularn daha Birinci Dnya Sava'nda bile grebiliriz. Gerekten de, 1917'de Rusya'da Sovyet Devrimi olurken, ayn yl ABD'nin de Dnya Sava'na katlmas gelecein dnyasnn bu iki lkenin liderliinde biimleneceini adeta nceden haber veriyordu. Birinci Dnya Sava, bu iki lkeden birinin (Rusya'nn) Sava'tan kmas, tekinin ise girmesi sonucu olarak ksa sre iinde bittiinde, grnte Avrupa yine uluslararas ilikilerin merkezi konumundayd. Galip devletlerdeki genel istek, bata Almanya olmak zere Sava'tan sorumlu grdkleri yenik lkelere cezalandrc hkmler tayan bar antlamalarn biran nce imzalatmakt. Bylece bar dneminin kurulacana inanlyordu. Bu dncelerle 18 Ocak 1919'da Bar Konferans Paris'te topland. Ancak, yenik lkeler Konferans'a arlmamt. Konferans'ta galip devletlerin nde gelenleri olarak ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya arlkl bir konumdayd. Bu be lke iinde de zellikle ilk konferansa hakimdi. Ancak, savan kazanlmasnda belirleyici olmasna ramen, barn elde edilmesinde ABD geri plana kaymaktayd. nk, konferansda ABD'ni temsil eden Bakan Wilson, zellikle uluslararas tekilatlanma konusu zerinde duruyor, teki konulardaki karmak Avrupa ekimelerine ise uzaktan bakmakla yetiniyordu. Yine de, Avrupa-d bir g olarak ABD'nin konferanstaki arlkl varl, artk Avrupa'nn dnyay tek bana ynetemediini ve hatta kendi i sorunlarn bile dardan yardm almadan zemediini gzler nne seriyordu.
AIKRETM FAKLTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

Birinci Dnya Sava'nn sonunda imzalanan bar antlamalar nelerdir? Byle bir ortam iinde ncelikle Almanya ile bar antlamas konusu ele alnd. 28 Haziran 1919'da Versailles'de Almanya'ya bar antlamas imzalatld. Daha sonra, Avusturya'yla 10 Eyll 1919'da St. Germain Antlamas, Bulgaristan'la 27 Kasm 1919'da Neuilly Antlamas, Macaristan'la 4 Haziran 1920'de Trianon Antlamas, Osmanl Devleti'yle de 10 Austos 1920'de Sevres Antlamas imzaland. Anadolu'da Atatrk'n nderliinde balayan Kurtulu Sava sonunda iki tarafn eit biimde mzakere ederek imzalayacaklar 24 Temmuz 1923 tarihli Lausanne Antlamas dndaki btn bu belgeler bar getirmekten uzakt. Hepsi de yenenlerin yenilenlere mzakere bile olmakszn ar artlar zorla kabul ettirdii szde bar antlamalaryd. O nedenle de, yenik lkelerde gvensizlik ve tepki yaratacakt. Birinci Dnya Sava'nn sonunda imzalanan bar antlamalarnn uluslararas ilikileri nasl etkilediini tartnz. te yandan, Dou Avrupa barnn zayfl bar antlamalarnn baka bir yetersizliiydi. Kk birok devletin domas, aznlk sorunlar vb. yaratmt. stelik, Sovyet Devrimi nedeniyle Bat'da kayg ve gvensizlik yaratm bulunan Rusya'nn Dou Avrupa'daki dzenlemenin dnda kalm olmas da balbana bir zayflk kayna dourmutu. ABD'nin de Sava'tan sonra kendi i sorunlarna dnmesi bu ar antlamalarn ilemesini gletirecektir. Sava ABD'nin girmesiyle kazanabilmi ve ar bar antlamalarn ABD'nin varlyla imzalatabilmi Avrupa'nn, ABD olmakszn "bar" srdrebilmesi beklenemezdi. Nitekim, yaklak 20 yl sonra birincisinden daha da byk bir Dnya Sava'nn kmas kanlmaz olacaktr. Gerekten de, 1923-1929 arasndaki bir "nisbi bar dnemi"nden sonra dnya arka arkaya gelen bunalmlara srklenmitir. Burada, ABD'nin nemi yeniden ortaya kmaktadr. yle ki, "nisbi bar dnemi" nemli lde ABD'nin Avrupa'ya at krediler sayesinde yaanm, bunalmlar dnemi de nce ABD'nde ortaya kan iktisadi kntnn ardndan gelmitir. te byle bir ortamda, Birinci Dnya Sava'ndan sonra imzalanm antlamalara milliyeti tepkiler daha da glenmitir. Esasen Faizm ve Nazizm gibi ideolojileri ibana getirmi olan bu tepkiler dnyay kanlmaz bir felakete srkleyecektir. kinci Dnya Sava'nn nedenleri hakknda daha fazla bilgi edinmek istiyorsanz "20.Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995)" adl kitabn ilgili blmlerini okuyunuz.

ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

Nihayet, 1 Eyll 1939 gn Almanya'nn Polonya'ya saldrsyla kinci Dnya Sava balamtr. kinci Dnya Sava, Birinci Dnya Sava'na oranla ok daha yaygn biimde dnyay etkileyecektir. Daha ok saydaki lke savan taraflar arasnda yer alacaktr. kinci Dnya Sava tam anlamyla bir "Dnya Sava" olmutur. Askeri teknolojideki gelimeler sonucu ykm gc yksek silahlarn (zellikle atom bombasnn) kullanlmas, kinci Dnya Sava'nn her alandaki etkilerini o lde daha da derinletirecektir. Sava, "Mihver"in (Almanya ve mttefiklerinin) stnlyle geen 1939-1941 dnemi, "Mttefikler"in (ABD ve mttefiklerinin) durumu dengeye kavuturduklar 1941-1943 dnemi ve "Mttefikler"in stnl ele geirdikleri 1943-1945 dnemi olmak zere evreden olumaktadr. Burada sava gelimelerini ayrntl olarak incelemeyeceiz. "ki-kutuplu" bir dnyann domas bakmndan nemli olan gelimeler zerinde durmakla yetineceiz. 2.Dnya Sava srasnda SSCB ile mttefik devletler arasnda yaanan sorunlar uluslararas ilikileri nasl etkilemitir? Esasen, savan ilk dneminde Almanya stnken, gcn nemli lde 23 Austos 1939'da SSCB'yle imzalad Saldrmazlk Pakt'na dayandrmt. 1941 ylnn bir dnm noktas oluturmas yine SSCB ve ABD'yle ilgiliydi. yle ki, o yln 22 Hazirannda Almanya SSCB'ne saldracak, 7 Aralk'ta da Japonya'nn Pearl Harbour baskn zerine ABD savaa girecektir. Birinci Dnya Sava'nda ABD ile SSCB mttefik durumunda deilken imdi bu iki lke ayn cephede yer alm oluyordu. kinci Dnya Sava birok ykma yol aarken, bir sredir grntden ibaret olan Avrupa odakl uluslararas sisteme de son darbeyi indiriyordu. Esasen, ABD daha kinci Dnya Sava'na girmeden de nce, Haziran 1941'de Almanya'nn Sovyetler Birlii'ne sava amas zerine uluslararas sistemdeki yeni yaplanmay haber veren bir adm atmt: ABD Bakan Roosevelt, Alman-Sovyet savann kmas zerine, yeni durumu ngiltere Bakan Churchill'le grmek istedi. 9 Austos'da iki lider Newfoundland'da biraraya geldiler. 14 Austos'a kadar sren grmelerin sonunda yaynlanan ve "Atlantik Yasas" (Atlantic Charter) ad verilen bildiride, bata zgrlk ve demokrasi olmak zere ulusal politikalarnn temel ilkelerini akladlar. Bu ilkeler daha sonra kurulacak Birlemi Milletler'in temelini oluturacaktr.
AIKRETM FAKLTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

ABD'nin savaa girmesi zerine de, iki devletin arasnda yaplacak ibirliini grmek zere Churchill 22 Aralk 1941'de Washington'a gitti. Roosevelt-Churchill grmelerinin ardndan, 1 Ocak 1942'de "Birlemi Milletler Demeci" yaynland. Bylece, Birlemi Milletler iin nemli bir adm daha atlm oluyordu. te yandan ise, imdi Bat'llarla mttefik durumunda olmasna ramen SSCB'yle ileride yollarn ayrlmasna giden gelimeler de kendini gstermeye balamt. 1943 banda Almanya'nn Stalingrad'da SSCB kuvvetleri nnde yenilmesi zerine savan nc dnemine girilmiti. Sovyet askeri baarlar ortaya ktka mttefikler arasndaki ilikilerde birtakm przler domaya balad. Esasen, ABD'nin savaa katlmasndan sonra SSCB'nin en fazla srarl olduu nokta Bat'llarn Almanya'ya kar ikinci bir cephe aarak kendi zerindeki Alman basksn hafifletmeleriydi. Mttefikleraras konferanslarn tartt temel konu da buydu. SSCB ikinci cephenin almas geciktike bunu Bat'nn kendisini Almanya karsnda ypratmaya ynelik bir oyunu olarak grmeye balamt. Oysa, ikinci cephenin nereden alaca konusu bile taraflar arasndaki ayrl sergilemekteydi. "Mihver"in ekilmekte olduu Balkanlar ve Orta Avrupa'da "milliyetiler" ve "komnistler" arasnda ekime balamt. Churchill, "komnist" egemenlii altna dmesinden kaygland Balkanlar'a SSCB'nden nce girmek amacyla, ikinci cephenin burada almasn istiyordu. Elbette, SSCB de ikinci cephenin Balkanlar'da almas fikrinden holanmyordu. nceleri bu fikre aka kar kmayan SSCB, sava gelimeleri lehine dnnce tavrn belli etmeye balad. SSCB'yle yaknla zellikle nem veren ABD ise bu durumda ngiltere'ye gerekli destei salamaktan kanmaktayd. Churchill ikinci cephenin Balkanlar'da almas fikrini kabul ettiremeyince, Sovyetler Birlii'ne bu blgede nfuz blgeleri paylam nerisinde bulundu. Bu neriyi SSCB ilke olarak kabul etmekle birlikte ABD'nin de grnn alnmasn istedi. ABD ise sert tepki gsterdi. Bu durumda Churchill'in nerisi suya dt. kinci cephe, sonunda 6 Haziran 1944'te Fransa'nn Normandiya kylarndan ald. Normandiya karmasnn baarl olmas zerine Sovyetler Birlii de 23 Haziran'da genel bir taarruza girimiti. Bylece Almanya iki cepheden sktrlmt. Nihayet, 7 Mays 1945'te Almanya Reims'de bulunan ABD'li General Eisenhower'in karargahnda teslim belgesini imzalad. Avrupa'dakine benzer bir sknt da Uzak Dou'da domutu. SSCB, mttefikleraras konferanslarda alnan karar gereince Uzak Dou savana girmesi gerekirken bunu geciktirmekteydi. Nihayet ABD'nin 6 Austos'da Hiroshima zerinde atom bombasn kullanmasnn ardndan SSCB de 8 Austos'da Japonya'ya sava ilan etti ve hemen Manurya'y ve 38. enlemin kuzeyindeki Kore topraklarn igale balad.
ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

Esasen, Japonya 9 Austos'da Nagasaki'ye atom bombas atlmas zerine bar istemiti. Nitekim, Japonya teslim belgesini 2 Eyll'de Tokyo'da ABD'nin Missouri zrhlsnda imzalad. Bylece kinci Dnya Sava sona erdi.

3. "Souk Sava Dnemi" (1945-1955)

3.1. Kresel Gelimeler
Sava iindeki bu srtmelere ramen imdi yeni bir dnemin doduuna zellikle ABD'nde umutla baklmaktayd. Birlemi Milletler nasl ve niin kurulmutur? Sava srasndaki Mttefikleraras konferanslarda Birlemi Milletler fikri daha da gelitirilmiti. 28 Kasm- 1 Aralk 1943'te Roosevelt, Churchill ve Sovyet lideri Stalin arasnda Tahran'da yaplan konferansda, sava sonras bar dzeninin korunmas iin bir uluslararas tekilat kurulmas fikri btn taraflarca kabul edilmiti. lider arasnda 4-11 ubat 1945'te Yalta'da yaplan konferansta da Birlemi Milletler'le ilgili olarak "veto" ve "yelik" konular ele alnd. Gvenlik Konseyi'nin srekli yeleri iin "veto" ilkesi kabul edildi. Ayrca, 1 Mart 1945'e kadar ortak dmana sava ilan etmi lkelerin Birlemi Milletler'e ye olarak kabul benimsendi. Bu ekilde sava iinde hazrlklar tamamlanan Birlemi Milletler San Francisco'da yaplan toplantnn sonunda Haziran 1945'te kuruldu. Artk kinci Dnya Sava gibi yeni bir felaketin nlenecei, uyumazlklarn Birlemi Milletler'ce zlecei ve bylece srekli bara ulalaca umuluyordu. Ancak, aslnda daha sava srasnda -mttefik olduklar halde- SSCB ve Bat'llar arasnda kan gr ayrlklar bu umutlarn gerekleemeyeceinin habercisiydi. Gerekten de, savatan sonra SSCB ile Bat'llar arasndaki -temeli 1917 Sovyet Devrimi'ne dayanan- gvensizlik, zellikle Almanya ve Dou Avrupa'nn gelecei konularndaki derin gr ayrlndan dolay bunalm boyutlarna ulaacaktr. 2. Dnya Sava sonucunda meydana gelen uluslararas sistemi nasld? kinci Dnya Sava, Avrupa odakl uluslararas sistemi sona erdirmiti. ABD ve SSCB'nin, yani birincisi Avrupa'l olmayan, ikincisi ise ancak ksmen Avrupa'l olan iki lkenin belirleyici duruma geldii grlyordu. Cenevre'deki Milletler Cemiyeti'nden sonra Birlemi Milletler'in merkezinin New York olmas da uluslararas
AIKRETM FAKLTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

alandaki belirleyicilik rolnn Avrupa'nn elinden ktnn gstergesi saylabilirdi. Yukarda deinilen konularda kan gr ayrlklarndan dolay Birinci Dnya Sava'ndan nceki bloklamadan farkl iki-kutuplu bir dnya dodu. ki-kutuplu dnya'nn temel zellii, ideolojik ayrla dayal olmasyd. lkeler, kinci Dnya Sava'nn "gerek galipleri" saylabilecek ABD ve SSCB'nin liderliinde, biri "Bat Bloku", dieri "Dou Bloku" olmak zere iki kampa ayrldlar. kinci Dnya Sava'ndan sonra "srekli bar"a ulalaca umulurken, iki yl iinde gergin bir ortama varlmt. Bu gerginlik dolu ortam, silaha bavurulmadan, yani scak atmaya dnmeden yaplan bir sava, bir "souk sava" dnemiydi. Birinci Dnya Sava sonrasndan farkl olarak genel bir bar konferansnn toplanmas mmkn olamayacaktr. 1919'daki Paris Bar Konferans bar getirmemiti. imdi yaplmas gereken ise 1919'dan dersler karmak suretiyle, sava iindeki mttefikleraras konferanslarda da esaslar belirlenen gerek bir bar dzenini kurmak olmalyd. 10 ubat 1947'de kinci Dnya Sava'nn yenik devletlerinden bei (talya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya) ile Paris'te bar antlamalar yapld. Birinci Dnya Sava sonunda Paris'te yaplan Konferans ve ardndan imzalanan antlamalara oranla bu defakiler mzakerelere yenik lkelerin de alnmas ve daha lml hkmlere varlmas bakmlarndan umut verici saylabilirdi. Japonya'yla da 8 Eyll 1951'de San Francisco'da bar antlamas imzaland. Ancak, 1919 dzenlemesinin kilit lkesi Almanya'yla bu defa antlama yaplamad. Souk Sava Dnemi Trkiye'nin d politikasn nasl etkilemitir? Tartnz. ran, Trkiye ve Yunan Sava gibi konularda Bat'llarla Sovyetler Birlii arasndaki ilikilerin gerginlemesinin daha da olumsuzlatrd bir ortamda, Almanya sorununda varolan ayrlk iyice kkleti. Esasen, Almanya iki taraf arasndaki blnmeyi simgeletiriyordu. Almanya'nn bats Bat'llarn, dousu ise Sovyetler Birlii'nen denetimindeydi. Bu blnmlk, Dou Almanya topraklar iinde kalan Berlin'de de geerliydi. Mart 1948'de SSCB Bat Berlin'le Bat Almanya arasndaki ulam kesince "Berlin Bunalm" dodu. Bu durumda Mays 1949'da Federal Alman Cumhuriyeti'nin (Bat Almanya), Ekim 1949'da da Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin (Dou Almanya) kurulmas ve Berlin'in de ayn biimde ikiya ayrlmas artc olmad. Bu ekilde simgeleen Dou-Bat bloklamas baka gelimelerle de pekiecektir. Dou ve Orta Avrupa'da sosyalist rejimlerin kurulmasn salayan SSCB, Dou Bloku iinde ideolojik ibirliine ynelik COMNFORM, iktisadi ibirliine ynelik COMECON ve askeri ibirliine ynelik VAROVA PAKTI gibi kurulularla saflaANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

rn glendirirken, ABD de Truman Doktrini, Marshall Plan ve NATO'yla Bat Bloku'nu perinliyordu. Bylece, imdi kendisi de atom silahna sahip olan SSCB'de ban ektii Dou Bloku ile ABD'nin liderliindeki Bat Bloku arasnda "nkleer denge"ye (dehet dengesi) dayal bir "Souk Sava" yaanmaktayd.

3.2. Blgesel Gelimeler

3.2.1. Uzak Dou Gelimeleri Bloklararas souk sava Uzakdou'yu nasl etkilemitir? Sonular neler olmutur? Avrupa bata olmak zere dnyann genelinde egemen olan bu souk sava ortam Uzak Dou'da scak atmaya da yol at. in'de Mao Tse-tung liderliindeki "komnistler" ile Chiang Kai-shek nderliindeki "milliyetiler" arasndaki mcadele, ortak dman Japonya'nn 1945'te yenilmesiyle iddetlenmiti. Bu mcadelenin sonunda Mao Tse-tung 1949'da iktidar ele geirerek in Halk Cumhuriyeti'ni kurmutu. Mao, iktidara gelmesinde kendisine byk destek veren Sovyetler Birlii'yle daha da yaknlam ve 1950'de bu lkeyle ittifak da imzalamt. Bylece, Dou Bloku yeni ve byk bir mttefik daha kazanm ve iki-kutupluluk Uzak Dou'ya da ulamt. kinci Dnya Sava'nda SSCB ile ABD arasnda Kore nedeniyle kan srtmenin sonunda, Souk Sava'n oluma dneminde gr ayrlklar iyice pekimi ve Mays 1948'de Gney Kore Cumhuriyeti'nin, Eyll 1948'de de Kore Halk Cumhuriyeti'nin (Kuzey Kore'nin) kurulmasyla bu lke de ikiye blnmt. Kuzey Kore, SSCB ve in'den ald destee dayanarak 25 Haziran 1950'de Gney Kore'ye kar saldrya geti. ABD de Birlemi Milletler'i devreye sokarak Gney Kore'ye yardm edilmesini salad. 1953'te sona eren sava iki Kore arasndaki snrda (38. enlem) harhangi bir deiiklik yaratmad. Bylece, iki-kutupluluk daha da glendi. ki-kutupluluun genel bir sava nledii, ancak blgesel savalara ise engel olamad, hatta yol at, ancak yine de daha teye gidilmesine izin vermedii ortaya kyordu.

AIKRETM FAKLTES

10

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

Bu erevede, Gneydou Asya'da Hindiini'de Fransa'nn tekrar buradaki smrgeciliine dnmek abalar nedeniyle kan sava da 1954'te sona erdi. Fransa bura dan ekilmek zorunda kalyor, Vietnam da 17. enlem izgisinde ikiye blnyordu. Bylece, Almanya ve Kore'den sonra Vietnam da ikiye ayrlm oluyordu. Fransa'nn blgeden ekilmesinden sonra bir yandan SSCB ve in'in, te yandan ise Gney Vietnam'daki varlyla ve ikili ve Gneydou Asya Antlama Tekilat (SEATO) gibi ok-tarafl ittifaklarla ABD'nin, burada da iki-kutupluluu yerletirdikleri grlyordu.

3.2.2. Orta Dou Gelimeleri kinci Dnya Sava'ndan sonra ngiltere ve Fransa Orta Dou'daki varlklarn srdrmenin daha da gletiini grmlerdi. Esasen, smrgeciliin tasfiyesi (decolonization) srecine uygun olarak, bu iki lke Orta Dou'da kendilerinin "vekalet" (mandat) ynetimi altndaki topraklara bamszlk yolunu amak zorunda kalmlard. imdi gleri daha da azalm bulunan ngiltere ve Fransa, hzlanan bu sre karsnda blgedeki varlklarn -hi olmazsa baz ayrcalklar vb. biimindekorumakta iyice zorlanyorlard.

Ortadou'da srail Devleti nasl kurulmutur? te yandan, ngiltere savatan sonra Filistin konusunda Yahudi evrelerinin artan basksyla da kar karyayd. Yahudilere 1917 Balfour Bildirisi'yle verdii "ulusal yurt" szn yerine getirmesi de ngiltere iin hayli glemiti. Bu durumda, ngiltere ABD'ni Orta Dou'ya ekmeye alt. Bu dnemde ABD'nin uluslararas alanda artan etkinlii, Yahudi evrelerinin ABD nezdinde younlaan abalar ve esasen ABD'nin Orta Dou'ya kar zellikle iktisadi nedenle (petrol dolaysyla) kinci Dnya Sava'ndan nce balayan ilgisi de kolaylatrc rol oynad. Bu ortamda, Birlemi Milletler'in 1947 ylnda Filistin iin ald taksim kararnn ardndan 1948'de srail devletinin kurulmas artc olmad. Arap lkeleri ise buna savala karlk verdiler. Ancak, 1948-1949 Sava'nn sonunda srail'in daha da geniledii, Filistin topraklarnn bir blmnn de Msr ve rdn'n eline getii grld. Bylece, Orta Dou blgesinde yeni sorunlar ortaya km oluyordu. ABD, srail'le olan yaknl nedeniyle Orta Dou'ya daha da yerlemekteydi. zellikle ngiltere ise, hala Orta Dou'daki varln srdrmeye alyordu. Bu amala zellikle Msr' iine alacak ok tarafl bir blgesel ittifakn oluturulmasn istiyordu.

ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

11

ABD ve SSCB arasnda yaanan mcadele Ortadou lkelerini nasl etkilemitir? Ancak, srail nedeniyle Bat'ya tepkilerin youn olduu byle bir ortamda szkonusu giriim baarsz kald. stelik 1952 ylnda Msr'da bir askeri ihtilal oldu. Yeni ynetimin gl adam Nasr yalnz kendi lkesinde deil, btn Arap dnyasnda Bat-aleyhtarlnn simgesi haline gelmekteydi. Grld gibi, 1945-1955 dneminde Orta Dou'da henz iki-kutupluluk szkonusu deildir. Ancak, iki-kutupluluun zne uygun bir yaplanma da yava yava ortaya kmaktadr. yle ki, bir yandan ABD blgeye gitgide yerlemekte, te yandan da SSCB'nin etkinlik kazanmas iin uygun bir ortam domaktadr. Nitekim, yeniden canlandrlan blgesel pakt fikri 1955 ylnda Trkiye ve Irak arasnda Badat Pakt'nn imzalanmasyla sonulanacak, bu durum ise Bat-aleyhtarlnn daha da iddetlenmesine yol aacaktr. Bu ortam iinde de Sovyetler Birlii'nin bata Msr olmak zere baz Arap lkeleriyle yaknlnn artt grlecektir. Bylece, dnemin banda deilse bile sonunda Orta Dou'da da -ideolojik bakmdan olmasa da- blnme meydana gelmiti. nce ABD, sonra SSCB Orta Dou'ya da yerlemiti.

3.2.3. Gney Asya Gelimeleri ngiltere'nin kinci Dnya Sava'ndan sonra eski gcn yitirdiini gsteren bir gelime de Gney Asya'da yaand. XVIII. yzyldan beri ngiliz mparatorluu'nun kilit noktasnda bulunan Hindistan, Sava ertesinde Gandi'nin nderliinde younlaan mcadelenin sonunda 1947 ylnda bamszln kazand. Eski Hindistan'n (alt-kta) bir ksm da Pakistan olarak bamszln elde etti. Hindistan topraklar iinde byk bir Mslman kitlesinin kalm olmas, Kemir gibi sorunlar Hindistan-Pakistan ilikilerini srekli olarak zehirleyecektir. stelik, Pakistan'n da -arada Hint topraklar kalmak zere- Dou ve Bat Pakistan biiminde ikiye ayrlm olmas, ileride Banglade'in domasna yol aacak dier bir srtme konusu yaratmaktayd. Btn bunlar, "bl ve ynet" politikasnn gerei olmalyd. Byle bir tabloda, bu dnemde Gney Asya'da da iki-kutupluluun etkilerinin grlmesi artc olmasa gerekir. Nitekim, Pakistan Bat'yla, Hindistan ise Sovyetler Birlii'yle ilikilerini gelitirecektir.

AIKRETM FAKLTES

12

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

4. "Souk Sava"n zlmesi Dnemi (1955-1969)

4.1. Kresel Gelimeler

4.1.1. Genel Olarak (Dou-Bat Bloklarndaki zlmeler)

Souk Savan zlmesine yol aan olaylar nelerdir? Souk Sava'n zlmesi yolundaki ilk gelimeler Dou Bloku'nda grld. Daha Mays 1953'te Stalin'in lm, gerek Sovyetler Birlii iindeki, gerek genel olarak Dou Bloku'ndaki katl sarsc bir gelimeydi. Gerekten de, bir yandan SSCB iindeki iktidar mcadelesi, te yandan da Dou Bloku'nda Dou Almanya ve Polonya'da grld gibi ortaya kan olaylar bir deiimin yaandn gstermekteydi. Ayrca, Moskova ile Pekin arasnda domaya balayan ideolojik gr ayrl da Dou Bloku'ndaki zlmede balbana bir gelime oldu. Bat Bloku iinde de zlme yaand. Bat Avrupa lkeleri 1948 ylnda "Bat Avrupa Birlii" adn alan ittifak kurduklarnda, Atlantik Okyanusu'nun teki yakasn (ABD ve Kanada'y) dahil etmedike gvenlikte olamayacaklarn grmlerdi. O nedenle de ertesi yl bu lkelerin biraraya gelen Atlantik'in iki tarafndaki Bat'l lkeler imdi Dou Bloku'nda grlen zlmeden etkilendiler. Amerika ile Avrupa arasndaki balarda da kanlmaz bir zlme ortaya kt. Bu gelimenin ilk nemli sonucu kinci Dnya Sava ertesinde yeniden canlanan bir fikrin (Avrupa'nn birlemesi idealinin) dnm noktas olarak 1957 ylnda Avrupa Ekonomik Topluluu'nun (Avrupa Birlii'nin) temelini atan Roma Anlamas'nn imzalanmasyd. 1958 ylnda Fransa'da de Gaulle'in devlet bakanlna gelmesi Bat Bloku'ndaki zlme sreci asndan yeni bir dnm noktas oldu. Fransa'nn ABD'ne kafa tutan tutumu, 1966'da NATO'nun askeri kanadndan ekildiini aklamasna kadar varacaktr. Fransa, o tarihe kadar Paris'de yerlemi bulunan tekilat merkezinin de baka bir lkeye naklini isteyecek, bunun zerine NATO Brksel'e tanmak zorunda kalacaktr. Souk Sava'n zlmesine paralel olarak Dou-Bat bloklar arasnda diyalog da balad.

Souk Savan zlmesi sonucunda yaanan bunalmlar nelerdir?

ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

13

Elbette Souk Sava'n zlmesi kolay olmayacaktr. Zaman zaman bunalmlar da yaanacaktr. Ancak bunalmlarn ardndan diyalog daha da geliecek ve somut sonular elde edilebilecektir. rn.: 27 Kasm 1958'de Sovyetler Birlii Bat'l lkelerin Bat Berlin'den ekilmelerini isteyince kinci Berlin Bunalm km, ancak konu daha ileri boyutlara varmak yerine yeniden diyalog yolunu amtr. Bu erevede, yeni Sovyet lideri Kruef de 15-27 Eyll 1959'da ABD'ni ziyaret etmitir. Bu tr gelimeler (1960'daki bu iki olay, 1961'de Berlin Duvar'nn yapm, 1962'deki Kba Bunalm, 1968'de ekoslovakya'nn igali vb.) daha sonraki yllarda da grlm, fakat her biri bir Zirve'nin ya da antlamann zeminini de oluturmutur. Elbette bu gelimeler yaanrken ABD ve Sovyetler Birlii kendi bloklar iindeki dayanmann tmyle yok almamas iin de aba gstermeyi ihmal etmediler. 1967 ylnda NATO tarafndan kabul edilen Harmel Plan ve 1968 ylnda Sovyet lideri Brejnev tarafndan ortaya atlan Brejnev Doktrini bu amaca ynelikti.

4.1.2. "nc Dnya"nn Ortaya kmas Souk Sava'n zlmesiyle ilgili gelimeleri hem etkileyen hem de etkilenen temel bir olgu da "nc Dnya"nn ortaya kmasdr. Smrgeciliin tasfiyesi srecinin 1945'ten sonra hzlanmasnn sonucu olarak saylar art halinde bulunan yeni bamsz lkeler 1950'lerin ortalarndan itibaren Birlemi Milletler'de arlk kazanmaya baladlar. 1950'lerin ortalarna gelindiinde, bir yandan bu lkelerin saylarnn artm olmas, te yandan Nasr, Nehru ve Tito'nun ynetimindeki Msr, Hindistan ve Yugoslavya'nn nderlik konumuna ulamas iki blok dnda tarafszl savunan nc bir blokun (nc Dnya) domasn salad. 1955'te Bandung'da yaplan AsyaAfrika lkeleri konferans bu yndeki ilk byk adm oldu. 1960'tan sonra bu sre daha da hzlanacaktr. 1963'te Afrika Birlii Tekilat'nn kurulmas yeni bir gelime olacaktr.

4.2. Blgesel Gelimeler

4.2.1. Uzak Dou Gelimeleri Vietnam Sava niin ortaya kmtr? Souk Sava dneminde Avrupa'da grlmeyen scak atmann teki balca blgelerde grlebilmesine benzer bir durum imdi de yaanmaktayd. yle ki, yine
AIKRETM FAKLTES

14

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

ncelikli olarak Avrupa'da Souk Sava zlrken, dnyann dier balca alanlarnda yine atmalar grlmekteydi. Uzak Dou'da bu durum Vietnam'da ortaya kt. ABD, kresel planda frenledii Sovyetler Birlii'nin dnyann baka blgelerindeki etkisine son vermenin imdi daha kolaylatn dnmekteydi. Oysa, SSCB bu blgelerde etkisini srdrmekten vazgemedii gibi, Souk Sava'n zlmesinden yararlanarak buralardaki durumunu daha da glendirmek niyetindeydi. stelik, SSCB'ni Bat'yla yaknlamaktan dolay sulamakta olan in, Uzak Dou'daki komnist rejimlerin savunuculuunu stlenmeye alyordu. in-Sovyet ekimesi nedeniyle Moskova, meydan Pekin'e brakmak istemedii iin Uzak Dou'da ABD'ne kar tavrn sert tutmak durumundayd. Byle bir tablo iinde ABD, Gney Vietnam hkmetine verdii destek nedeniyle burada zellikle 1965'ten sonra gittike younlaan bir savala kar karya kald.

4.2.2. Orta Dou Gelimeleri

Souk Savan zlmesi Ortadou'yu nasl etkilemitir? Uzak Dou'ya benzer biimde, Orta Dou'da da Avrupa'dakinin tersine gittike younlaan bir gerginlik dnemine girildi. Kresel planda diyalog iinde bulunan ABD ve SSCB Orta Dou'da ska kar karya geldiler. Msr lideri Nasr Svey Kanal'n milliletirme kararn alnca kan bunalmn ardndan 1956 ylnda ngiltere ve Fransa ile srail'in bu lkeye saldrmas zerine SSCB'nin Orta Dou'ya girii daha da hzland. ABD ise ertesi yl "Eisenhower Doktrini" ile Orta Dou'daki varlna daha kapsaml bir nitelik kazandrmtr. Ayn yl Trkiye ile Suriye arasnda ortaya kan bunalmn ardnda aslnda bir tarafta ABD, dier tarafta ise SSCB yer alyordu. 1967 ylnda kan Arap-srail Sava yeni bir bunalm oluturdu. Ancak, bu sava srail'in stnlyle sona erip yeni baz Arap topraklarn ele geirmesiyle sonulannca ilgi ekici bir durum ortaya kt. Byle bir durumda Bat aleyhtarlnn iddetlenmesi, bunun sonucu olarak da Orta Dou'daki Sovyet varlnn daha da glenmesi gerekirdi. Oysa, kendisiyle yllar iinde gelitirdikleri yaknla gvenerek SSCB'nin yardma koacan uman -fakat Souk Sava'n zldn gremeyen- Arap lkeleri byle bir destek bulamaynca hayal krklna uradlar. Bata Nasr'n liderliindeki Msr olmak zere birok Arap lkesi ABD'yle ilikilerini dzeltmek gerektiini grdler.

ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

15

4.2.3. Gney Asya Gelimeleri Gney Asya'da da atma yaand. 1965 ylnda Hindistan ile Pakistan arasnda sava kt. Pakistan genel olarak ABD'ne, Hindistan da daha ok SSCB'ne yakn olduundan, bu sava bir bakma ABD ile SSCB'ni de kar karya getirebilirdi. Ancak, kesin izgileriyle byle bir durum olmad. nk in'in de Pakistan'n yannda yer almas ve Hindistan zerinde bask uygulamas ABD'ni belirli bir lde Hindistan'a da ya knlk gstermeye itti. SSCB de eitli nedenlerle tarafsz bir tutum izlemek zorunda kald.

5. "Yumuama" (Detant) Dnemi (1969-1989)

5.1. Kresel Gelimeler
Souk Sava'n zlmesinin ardndan gelen dnem bar ynnde daha da ileri bir aamayd. Hatta, denilebilir ki, kinci Dnya Sava'ndan sonra balamas umulan bar ortam yaklak eyrek yzyllk bir gecikmeyle domaktayd. "Yumuama" (Detant) ad verilen bu dnem 1970'lerin sonlarndan 1980'lerin ortalarna kadar yeniden Souk Sava' hatrlatan gergin bir hava iine girmekle birlikte uluslararas ilikilerde bar ynnde byk gelimeler yaanmasn salad. Esasen, Souk Sava' hatrlatan 4-5 yllk devreye genellikle "Souk Bar" adnn verilmesi de dnemin belirleyici ynnn bar olduunu ortaya koyuyordu. Bu dnem iinde, Bat Almanya'nn da Dou Bloku'yla ilikilerini gelitirmesi bar ortamnn arka arkaya rnler vermesini salad. imdi 1969 sonras gelimelerini ele alalm: Yumuama dneminde dnya barnn salanmas ynnde atlan admlar nelerdir? Bu erevede, 17 Kasm 1969'da Helsinki'de ABD ile SSCB arasnda balayan Stratejik Silahlarn Snrlandrlmas Grmeleri 26 Mays 1972'de anlamayla sonuland. "Stratejik Silahlarn Snrlandrlmas-I" (Strategic Arms Limitation Treaty-I) (SALT-I), ABD Cumhurbakan Nixon ve SSCB lideri Brejnev arasnda Moskova'da imzaland. ki lke, gn sonra yine Moskova'da, "ABD ile SSCB Arasndaki likilerin Temel lkeleri" balkl bir belge daha imzaladlar. Bu belgede, taraflarn aralarndaki bar ve ibirliini gelitirmelerine ynelik 12 ilke yer alyordu. Taraflar, 21 Kasm 1972'de de Cenevre'de fzelerin snrlandrlmasna ynelik SALT-II grmelerine baladlar.

AIKRETM FAKLTES

16

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

te yandan, ABD, SSCB, ngiltere ve Fransa Dileri Bakanlar arasnda Berlin'in mevcut durumunu perinleyen bir anlamann da SALT-I'den bir hafta sonra 3 Haziran 1972'de imzalanmas Dou-Bat ilikilerindeki yumuamann yeni bir gelimesi oldu. 22 Kasm 1972'de balayan Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans almalar da 1 Austos 1975'de Helsinki Nihai Senedi'nin imzalanmasyla sonuland. Bu belgeyi, NATO ve Varova Pakt'nn tm yeleri ile Arnavutluk dndaki btn Avrupa lkeleri -toplam 35 devlet- imzaladlar. Helsinki Nihai Senedi, bir bar antlamas deilse de, 1945'ten sonra Almanya konusunu ele alan geni katlml bir konferansn sonunda imzalanm olmas bakmndan byk nem tayordu. Yumuama Dnemi bylesine ileri boyutlara varmken, 1979 ylnda -aada deineceimiz- ran slam Devrimi'nin ardndan ABD ile bu lke arasnda kan gerginlik, ayn yln sonlarnda da -yine aada deineceimiz- SSCB'nin Afganistan' igali uluslararas ortam yeniden gerginletirdi. Bazlarnn dedii gibi Souk Sava'a yeniden dn olmasa bile ancak "Souk Bar" biiminde adlandrlabilecek bir ortam dodu. Bu ortam iinde ABD'nde 1980 ylnda yaplan Bakanlk seimini Cumhuriyeti Parti'nin aday Reagan kazand. Reagan, Demokrat Bakan Carter'i 1976'dan beri Sovyetler Birlii'ne kar pasif davranmakla sulam ve ABD ve NATO'yu yeniden eski stn konumuna getirmek vaadiyle seimi kazanmt. Reagan, ABD'nin savunma harcamalarn arttracaktr. SSCB'yle Zirve Toplantlar da bir sre yaplmayacaktr. Ancak, 1984 Bakanlk seimini yeniden kazandktan sonra Reagan SSCB'ne kar tutumunu tekrar yumuatacaktr. 1985 ylnda SSCB'nde Gorbaov'un iktidara gelmesi ve "Glastnost" ve "Prestroika" adn alan aklk ve yeniden yaplanma (demokratikleme) politikalarn balatmas Amerikan-Sovyet ilikilerinin de, uluslararas ortamn da tekrar yumuama iine girmesini salad.

ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

17

5.2. Blgesel Gelimeler

5.2.1. Uzak Dou Gelimeleri Yumuama dneminde ABD'nin Uzakdou politikas ne olmutur?

Uzak Dou'daki gelimeler dnemin genel zelliine uygun biimde oldu. Bu dnemdeki iki temel gelime ABD-in ilikilerinin kurulmas ve ABD'nin Vietnam'dan ekilmesidir. ABD Bakan Nixon'un 1969'dan itibaren "Nixon Doktrini" erevesinde daha dikkatli bir Uzak Dou politikas izlemeye balamas in'le ilikilerin hzla dzelmesini salad. Bu ortam iinde in 1971 ylnda Birlemi Milletler'e alnd. Bakan Nixon 21-28 ubat 1972'de in'i ziyaret etti. ABD-in ilikilerinin gelimesi Sovyetler Birlii'ni de Bat'yla -yukarda deinilenanlamalar yapmaya tevik edecek, hatta mecbur brakacaktr. ABD-in ilikilerindeki bu gelimelere ramen diplomatik ilikiler hemen kurulmamtr. Nihayet 10 Ocak 1979'da iki lke arasnda diplomatik ilikiler de kurulmutur. Bunun iin de nce ABD'nin Vietnam'dan ekilmesi gerekecektir. ABD in'le -ve SSCB'yle- yaknlamasna paralel olarak 27 Ocak 1973'te Paris'te imzalanan bar antlamasyla Vietnam'dan ekildi. Bu tarihten sonra Uzak Dou'daki "blge-ii" atmalar kendini gsterecektir. Kuzey Vietnam Gney Vietnam' ele geirecek, daha sonra Vietnam Kamboya'y ("Kampuchea"y) igal edecek, ardndan da in Vietnam'a saldracaktr. Kuzey Vietnam'n Gney Vietnam' ele geirmesine benzer bir gelimeye Kuzey Kore de Gney Kore'ye kar niyetlendiinde ise ABD Gney Kore'nin yannda yer almaya devam edeceini aklayacaktr. Kuzey Kore de bu durumda herhangi bir giriimde bulunamayacaktr.

AIKRETM FAKLTES

18

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

5.2.2. Orta Dou Gelimeleri

Yumuama dnemi ilk anda Ortadou'yu nasl etkilemitir? Yumuama Dnemi'nde Orta Dou'da hemen bar olumad. Tersine, snrl da olsa bir bar ortamnn domasndan nce yeniden sava yaand. Ekim 1973'te kan Orta Dou Sava'nda Arap lkeleri bir nceki savaa (1967 Sava'na) oranla nemli askeri, siyasal ve -petrol silahn kullanmalar nedeniyle deekonomik baarlar elde ettiler. Savatan sonra -Uzak Dou'da olduu gibi- Orta Dou'da da bar salamak yolunda ABD kilit rol oynad. ABD Dileri Bakan Kissinger, "mekik diplomasisi" yoluyla 1974 ve 1975'de srail ile komular Msr ve Suriye arasnda anlamalar yaplmasn salad. 1967 Sava'ndan beri Orta Dou'daki etkinlii artmakta olan ABD bu gelimelerle durumunu daha da glendirmiti. te yandan, Nasr'n 1970'te lm zerine Msr'n yeni lideri olan Sdat -selefinin ngrd biimde- ABD'yle ilikilerine yaknlk kazandrmaktayd. Orta Dou'da bar bir ortamn domakta olduu bu srada Lbnan'da i sava kt. Mslman ve Hristiyanlar arasnda olduu kadar, her birinin de kendi iinde hassas dengelere dayanan Lbnan'da 1975 ylnda kan i sava 1976'da sona erdiinde Filistin Kurtulu rgt (FK) lkede egemen duruma gelmiti. Lbnan'da yalnzca i sava bitmi, sorunlar ise sona ermemiti. 1979'daki ran slam Devrimi zerine Lbnan'daki ii terr rgtlerinin faaliyetleri artacak, bu lke daha da karmak hale gelecektir. FK ile srail arasndaki atmalar da 1982'de srail'in Lbnan'a kar harekat dzenlemesine yol aacaktr. Bu harekat sonunda FK Lbnan' terketmek zorunda kalacaktr. lgi ekici husus, FK'ye yeni yerini (Tunus'u) ABD'nin bulmas olacaktr. Bylece FK'nn lkeden karlmasyla Lbnan'daki "devlet iinde devlet" grnm ise ortadan kalkm olmayacaktr. nk, srail de Gney Lbnan'a yerleecektir. Esasen, Suriye de Lbnan zerindeki geleneksel iddiasna uygun olarak bu lkedeki askeri varln srdrecektir.

Lbnan Sava'nn sona ermesi, Ortadou'da barn salanmasn nasl salamtr?

ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

19

Lbnan Sava'nn sona ermesinin ardndan, Orta Dou'da ABD izgisinde bar gelimeleri yeni bir ivme kazanmtr. Msr lideri Sdat'n 19-21 Kasm 1977'de srail'i ziyaret etmesi grnte "byk bir srpriz"di. Gerekte ise, yukarda sz edilen srecin doal bir sonucuydu. Birok Arap lkesi Sdat'a byk tepki gsterdiler. Bu durum ise Msr' ABD ve srail'le yaknlamaya daha da itmitir. Msr'a tepki gsterenler ise yaklak 15 yl sonra benzer bir politikaya kendileri de yneleceklerdir. 5-17 Eyll 1978'de Camp David'de ABD, Msr ve srail liderleri arasnda yaplan grmelerin sonunda 17 Eyll'de Camp David Anlamalar imzaland. Msr ve srail 26 Mart 1979'da da Washington'da bar antlamas imzalayarak aralarndaki ilikileri dzenlediler. Msr ve srail arasnda imzalanan bar antlamas Arap lkelerince nasl karlanmtr? Ayn gn ABD'nin de srail'le bir anlama imzalayarak, Msr-srail bar antlamasnn ihlali veya srail'in bir saldrya uramas halinde ABD'nin srail'e yardm iin gerekli diplomatik, ekonomik ve askeri nlemleri almay kabul etmesi ilgi ekiciydi. Msr ABD ve srail'le girdii bu yaknlk yznden Arap dnyasnda yalnzla itilecektir. Bat aleyhtarlnn yeniden glendii bu ortamda zellikle Suriye'de Sovyet varlnn da tekrar ortaya kt grlyordu. Bu ortamda Msr lideri Sdat'n 1981 ylnda ldrlmesi Orta Dou'daki gelimelerin seyrini etkileyebilirdi. Ancak, yle olmad. Sdat'n yerine geen Mbarek Bat'yla ve srail'le yaknl srdrmekle birlikte daha mesafeli bir politika izlemitir. Arap dnyasyla ise ilikilerini dzeltmeye alacaktr. Bat ve Dou Bloklar arasnda yaanan Yumuama Politikas nc Dnya lkelerini nasl etkilemitir? te yandan, Souk Sava'n zlmesi dneminde nc Dnyann liderlerinden olan Msr'n bu konumunun deimi bulunmas da Orta Dou'daki gelimelerin daha ileri boyutlara varmasn nledi. Aslnda, deien Msr'n liderliinden ziyade nc Dnya'nn kendisiydi. Gerekten de Yumuama Dnemi'nin ilk yarsnda etkili konumunu srdren nc Dnya hareketi bir yandan Birlemi Milletler erevesinde "77'ler Grubu" olarak biraraya gelip uluslararas alanda daha adil bir ekonomik dzen iin iktisadi giriimlerde bulunuyorlar, te yandan da rk ayrm(apartheid) politikas uygulayan Gney Afrika Cumhuriyeti'ne kar ambargo gibi siyasi nitelikli kararlar aldrabiliyorlard. Ancak, 1980'lerin balarndan itibaren nc Dnya hareketi eski gcn kaybetmeye balad.
AIKRETM FAKLTES

20

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

nc Dnya, gl bir alternatif olma baarsn gsterememiti. Ne siyasal sistem, ne de ekonomik model olarake baarl bir uygulama ortaya koyabilmilerdi. Genellikle tek-rn lkeleri olan nc Dnya, uluslararas ekonomide 1980'lerde ortaya kan durumdan da olumsuz ynde etkilendi. Kuzey-Gney uurumu daha da byd. zellikle petrol reten nc Dnya lkeleri, Bat'nn alternatif enerji kaynaklarna ve tasarruf nlemlerine ynelmesi sonunda byk gelir kayplarna uradlar. Bu lkelerin, gelirlerinin yksek olduu 1970'lerde giritikleri genellikle gsterili alt-yap projeleri de aksad. D kaynak ihtiyac birok lkede Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu'na bavurulmasn gerektirdi. Bunun sonucu olarak szkonusu lkelerde uygulanmas art koulan kemer-skma nlemleri ise az-gelimiliin temel bir sorunu olan gelir dalm dengesizliini daha da bozdu. Bu lkelerde ortaya kan kitlesel tepkiler zellikle kktendinci akmlarnn glenmesi sonucunu verdi. Szkonusu akmlar, genellikle laik-milliyeti izgideki lke ynetimlerini baarszlkla suladlar. Btn bu gelimeler nc Dnya'y uluslararas alanda daha da etkisizletirdi. te, nc Dnya'nn eski liderlerinden Msr'n ABD ve srail'le gittike artan bir yaknla girmesini yukarda belirtilen olguyla da balantl olarak deerlendirmek gerekir. nc Dnya'nn gcn yitirmesi olgusu baz baka gelimeleri de hem etkilemi, hem de onlardan etkilenmitir. ubat 1979'da ran'da ahlk rejiminin yklmasndan sonra kurulan slami ynetim kresel ve blgesel ilikilere nemli etkilerde bulundu: Bir yandan, eski rejime yaknl nedeniyle sulanan ABD'yle ilikilerin gerginlemesi -Bykelilik baskn olay vb. kresel planda ortam olumzus ynde etkiledi. te yandan da blgesel ortam gerginleti. Blgesel ilikilerin gerginlemesinin sonut gstergesi 22 Eyll 1980'de ran ile Irak arasnda sava kmasdr. ran ile Irak arasnda gemiten gelen sorunlarn 1979 ran slam Devrimi'nden sonra iki ynetimin Snni-ii ayrl nedeniyle de hzlanmas zerine kan sava 8 yl srecektir. nc Dnya'nn eski gcn yitirmi bulunmas, 1969 ylnda kurulmu olan slam Konferansnn da ayn biimde etkisizlemesi, sava sona erdirmek yolundaki giriimleri de baarsz klmtr. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin 598 sayl kararn 17 Temmuz 1988'de Irak'n, 18 Temmuz'da da ran'n kabul etmesi zerine 20 Austos'da btn cepheler
ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

21

de ate-kesin yrrle girmesiyle sona eren sava, taraflar arasndaki mevcut sorunlara herhangi bir zm getiremeden bitmiti. Hatta yeni sorunlar domutu. Bu erevede, Irak lideri Saddam Hseyin ran' dize getirememenin ezikliini zerinden atmak istercesine 2 yl sonra Kuveyt'e saldracaktr. Bu noktaya 1989 sonras gelimelerinde yer vereceiz. Yumuama Dnemi Orta Dou'da genellikle atmalarla gemiti. Ancak, dnemin sonuna doru Orta Dou'da bara doru umut klar da dodu. Filistin sorunu nasl zmlenmitir? 1970'lerin ortalarnda FK'nn greli olarak lml bir izgiye ynelmesini izleyen yllarda baz Bat Avrupa forumlarnda Bat eria ve Gazze'yi iine alacak kk bir Filistin devleti (mini-palestine) konuulmaya balamt. Ancak, 1980'lerin bandaki "Souk Bar" ortam, genel planda olduu gibi Orta Dou blgesinde de Bat Avrupa'nn manevra alann kstlad. Filistin devleti konusunda araylar da durdu. Bu ortam ise Filistin hareketini yeniden umutsuzlua, onun sonucu olarak da sertlemeye itti. srail'e kar yeniden artan Filistin gerilla eylemleri ise -yukarda deindiimiz gibi- 1982 ylnda srail'in Lbnan' igaline yol amt. galin sonunda Beyrut'u boaltarak Tunus'a tanmak zorunda kalan FK birka yl zor bir dnem yaad. Sertlemesine yol am olan uluslararas ortam devam ediyordu. Ancak, sertlemesinin sonucu olan eylem gc ise krlmt. FK'nn varl adeta "fiilden sona ermiti." Ancak, 1980'lerin ortalarndan itibaren uluslararas alanda tekrar yumuamaya dn FK iin de yeniden dirili demekti. FK lideri Arafat, uluslararas gelimelerin yeniden salad manevra alanndan yararlanarak, nce Filistinlilerin btn haklarn elde etmeye ynelik geleneksel politikasna dnmeyi denedi. Bu ereve iinde, 15 Kasm 1988'de Filistin devletinin kurulduu ilan edildi. Arafat, birok lkenin Filistin devletini diplomatik adan tanma karar da almalarna ramen bunun yeterli olmadn grd. "Devleti olan-lkesi olmayan" Filistinlilere "lkeyi" kazandrmann yolunun ABD'nden getii belliydi. ABD'nin buna onay vermesinin ise Filistinlilerin srail'e gvence vermesine bal olduu da anlalyordu. Gerekten de, Filistinliler srail'in ortadan kaldrlmasn artk hedeflemediklerine ilikin tutum deiiklii iine girince ABD'nin de tavr yumuad. ABD ile FK arasnda grmeler balad.

AIKRETM FAKLTES

22

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

Bu gelime, ksa sre iinde srail ile FK arasnda da grmelerin balamasn salad. Bunun sonucu ise 1990'larn balarnda bar antlamasna varlmas olacaktr. Bu konuya daha sonra yer vereceiz.

5.2.3. Gney Asya Gelimeleri Orta Dou'da olduu gibi Gney Asya'da da Yumuama Dnemi'nde atmalar yaand. Bunlarn biri Hindistan ile Pakistan arasnda, dieri ise Afganistan'da ortaya kmtr. nce Hindistan ile Pakistan arasndakine temas edelim. 1971 ylnda Dou Pakistan'n "Banglade" adyla bamszln almasna varan gelimeler srasnda Hindistan'n da bu ayrlk hareketini desteklemesi yeni bir Pakistan-Hindistan savana yol at. Bu sava srasnda SSCB Hindistan' destekledi. Hindistan'la aras iyi olmayan ve esasen 1962 ylnda bu lkeye kar bir saldr harekat da gerekletirmi bulunan in ise Pakistan'n yannda yer ald. ABD'de Pakistan'a destek verdi. Bylece, o srada gelimekte olan Amerikan-in ilikilerine de paralel olarak bu iki lke ayn cephede yer almaktaydlar. Savatan sonra, yeni bamszln kazanan Banglade'le Hindistan yakn iliki kurdu. Bu durum Hindistan ile Pakistan arasndaki ilikileri ise daha da olumsuz bir noktaya gtrmedi. nk, 1974 ylnda Pakistan da Banglade'i tanyacaktr. Gney Asya'daki dier atma ise Afganistan'da yaand. 27 Nisan 1978'de Afganistan'da meydana gelen Sovyet yanls darbeden sonra bu lke hzla SSCB'nin etkisi altna girmeye balad. ki lke arasnda 5 Aralk 1978'de imzalanan antlamadan sonra bu yaknlama daha da artt. SSCB'nin Afganistan' igali uluslararas sistemi nasl etkilemitir? Tartnz. Sovyet yanls ynetim ieride direnile karlamt. kan i atmalar karsnda Afgan ynetiminin zorlandn gren SSCB, Aralk 1978'de imzalanan dostluk antlamasndan yararlanmak suretiyle 24 Aralk 1979'dan itibaren Afganistan' igale balad. Ancak, bu defa Sovyetler Birlii Afganistan'daki direniilerle etin bir mcadeleye girimek zorunda kalacaktr. Bu mcadele yaklak 10 yl sreyle SSCB'ni megul edecektir. Nihayet, Gorbaov sonras dnemde Sovyetler Birlii ve Dou Blokunda meydana gelen deiime paralel olarak SSCB Afganistan konusundaki tutumunu da yumuatmak zorunda kalacaktr. 21-23 Mart 1988'de Washington'da ABD ile SSCB arasnda yaplan grmelerin ardndan, SSCB'nin Afganistan'dan ekilmesini ngren anlamalar 14 Nisan'da Cenevre'de imzaland. 1989 ylnda Sovyetler Birlii Afganistan'dan ekildi.
ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

23

1979'da Afganistan'a Sovyet askerinin girii "Souk Bar" denilen gergin ortam yaratan temel bir unsur olmutu. 10 yl sonra Afganistan'dan ekilmesi ise dnyann yeni bir dneme girmekte olduu bir srada gereklemekteydi.

zet
Birinci Dnya Sava sonunda yenilen devletlere imzalattrlan antlamalar, bar salamam, uluslararas sistemde yeni sorunlarn ortaya kmasna yol amtr. Nitekim, Almanya'nn Versailles Antlamasna duyduu tepki, kinci Dnya Sava'nn en nemli nedenlerinden biridir. Almanya'nn Polonya'ya saldrsyla balayan kinci Dnya Sava, ksa sre iinde tm dnyaya yaylmtr. Sava sonrasnda ABD ve SSCB ayn grupta yer almasna karn aralarnda sorunlar eksik olmamtr. kinci Dnya Sava sona erdiinde iki kutuplu bir dnya domutur. ABD'nin ban ektii Bat Bloku ve SSCB'nin ban ektii Dou Bloku arasnda ideolojik nedenlerden dolay souk sava yaanmtr. Bu ayrlk dnyann tm blgelerini etkilemi ve uluslararas sistem buna gre ekillenmitir. ki blok arasnda souk savan zlmesi uluslararas sistemde, devletleraras ilikileri etkilemitir. Ancak, dnyada gerginliin azaltlmas ve barn salanmas ynndeki almalar, yumuama (detant) dneminde mmkn olabilmitir.

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. kinci Dnya Sava'n balatan olay aadakilerden hangisidir? A. Almanya'nn Polonya'ya saldrmasyla B. Almanya'nn Avusturya'y ilhak etmesiyle C. Japonya'nn Pearl Harbour'da ABD'ye saldrmasyla D. Sovyetler Birlii'nin Baltk lkelerini igal etmesiyle E. Almanya'nn Danimarka ve Norve'i igal etmesiyle Roosevelt, Churchill ve Stalin'in sava sonras bar dzeninin korunmas iin bir uluslararas tekilat kurulmas fikrini hangi konferansta kabul etmilerdir? A. Casablanca Konferans B. Vasington Konferans C. Tahran Konferans D. Kahire Konferans E. Moskova Konferans

2.

AIKRETM FAKLTES

24

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

3.

Souk Sava Dnemi hangi yllar kapsamtr? A. 1955 - 1969 B. 1945 - 1955 C. 1969 - 1980 D. 1969 - 1989 E. 1945 - 1960. I. Birlemi Milletlerin Kurulmas II. Almanya'nn ikiye ayrlmas III. Kba Bunalmnn ortaya kmas IV. SSCB'nin ekoslovakya'y igal etmesi Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisidir? A. B. C. D. E. IV - I - II III - II - I - IV II - I - III - IV I - II - III - IV IV - I - II - III

4.

5.

Dou ve Bat bloklar arasnda yaanan souk savan zlmesine yol aan ilk olay aadakilerden hangisidir? A. SSCB ve in arasnda yaanan ideolojik ayrlk B. Avrupa Birliinin kurulmas C. Nato'nun kurulmas D. SSCB lideri Krucef'in ABD ni ziyaret etmesi E. SSCB lideri Stalin'in lmesi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Armaolu, Fahir H., 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1995. Carr, E.H., International Relations Between The Two World Wars (1919-1939) Duroselle, J.B., Histoire Diplomatique de 1919 a nos jours. Esmer, Ahmet rk, Siyasi Tarih, 1919-1939. Gathorne-Hardy, A Short History of International Affairs, 1920-1939. Sander, Oral, Siyasi Tarih (1918-1994). Shirer, William L., The Rise and Fall of the Third Reich.
ANADOLU NVERSTES

II.DNYA SAVAI'NDAN SONRA DNYANIN GENEL DURUMU

25

Taylor, A.J., The Origins of the Second World War. Thomson, David, Europe Since Napoleon. ok, Cokun, Siyasal Tarih, 1789-1950.

AIKRETM FAKLTES