GREK FELSEFES I

SOKRATES-NCES GREK FELSEFES

Durmu HOCAOLU Ders Notu
stanbul 2007

Raphaelin [*] Atina Okulu (Scuola di Atene) isimli mehur tablosunda tasvr edilen Antik Grek filozoflar. Kapnn hemen nnde merkezde duran, resme bakana gre sol taraftaki krmz harmaniyeli kii Platon; yanndaki mavi harmaniyeli Aristoteles; Platona gre soldaki beyaz elbiselinin yanndaki yannda, ellerini uzatm vazyette ayakta duran, Socrates; Aristotelesin hemen nnde, merdivene sereserpe uzanan, Diogenes; resme bakana gre sadaki grup iinde, yz resme bakana dnk olarak ne doru eilmi olan Euclides; solda elini enesine dayam yalnz oturan Herakleitos; hemen solunda ayakta duran Parmenides; elindeki bir kitab okuyan, oturan kii Pythagoras; Pythagorasn hemen arkasnda Ona doru eilmi ba ak kii Raphaelin kendisi; Pythagorasaa doru eilmi ba sarkl kii Averroes (bn Rd); bn Rdn arkasndaki ikinci ahs, stun kaidesine yaslanm, yz resme bakana dnk olan kii Epicuros; Epicurosun sanda, yz zor seilen kii ise Xenon.[**]

**

Raffaello Sanzio, Raffael Santi, Rafael Sanzio de Urbino olarak da anlan Yksek Rnesans dnemi ressamlarndan Raphael, 1483-1520 tarihleri arasnda yaam olup, yukardaki tabloyu 1509-1510 tarihleri arasnda yapmtr. Tablonun boyutlar 43 x 30 intir. Bkz.: [http://un2sg4.unige.ch/athena/raphael/raf_ath4.html]

Plan
GR: Sokrates ve Sokrates-ncesi Yunan Felsefesi Hakknda I. MLET (YONYA) OKULU Genel Bilgi; Thales; Anaximandros; Anaximenes II. ELA OKULU Xnophanes; Parmenides; Elal Xnon; Gorgias (Leontiumlu) (Sofist) III. HERAKLEITOS VE OKULU Heraclaitos IV. PYTHAGORAS OKULU IV.I. ESK PYTHAGORAS OKULU Pythagoras; Kalliphon; Demokedes; Alkmeon IV.II. YEN (SON) PYTHAGORAS OKULU Philolaos, Arkhytas, Timaios, Hiketas, Herakleides, Ekphantos V. ATOMZM V.I. PROTO - ATOMSTLER Empedokles; Anaxagoras V.II. ASIL ATOMSTLER: ABDERA OKULU Demokritos VI. YONYA FELSEFESN YENLEYENLER Hippon; Arkhelaos; Apollonial Diogenes VII. SOFZM Protagoras; Euthydemos; Antiphon; Hippias; Alkidamas; Kallikles BBLYOGRAFYA

GR Sokrates ve Sokrates-ncesi Yunan Felsefesi Hakknda Sokrates, felsefe tarihinde, genellikle bir dnm noktas olarak kabul edilir ve Grek Felsefesi, ana hatlaryla, Sokrates ve Sokrates-ncesi dnem olmak zere ikiye taksim edilir. Bunun sebebi, Sokratesin, felsef dncenin seyri zerine yapm olduu derin tesirdir. Sokrates, kendisinden nceki felsefe cereyanlarnn ak istikametini deitirmitir. Guthrie, lka Felsefesinde, bu durumu ksaca yle zetlemektedir:1
Bu kitapta inceleyeceimiz tm bir tarihsel dnem (Eskia Felsefesi, ya da Grek Felsefesi - D.H.), ounlukla Sokrates adyla ikiye ayrlmaktayd/.../ ve Sokrates ncesi filozoflarn en belirleyici zellikleri, evren hakknda duyulan ateli bir merakt.

Sokratesden nceki Grek dncesinin, asl ilgi alan, etraflarn kuatmakta olan Fiziksel Varlk, yani Tabiat zerine, ilk dnemde de hassaten Tabiatn orijini (mebdei) meselesi teksif edilmitir. Felsefe tarihisi Karl Vorlaender bu dnem filozoflarn bilhassa Empedokles ve Anaxagoras mehaz- tabiat filozoflar olarak tavsif etmektedir.2 te, Sokrates, bu ilginin mecrsn deitirmi, felsefenin konusunu Tabiat, Kozmoloji, Kozmogoni ve Arke gibi konulardan nsan ve Toplum konularna evirmitir. Elbette ki, bu, Sokrates ve sonras Grek dncesinin Fiziksel Varlk ile btn ilgisini koparp att ve bu mevzu zerinde hi fikir mesaisi sarf etmedikleri anlamna gelmez; bu konudaki ilm ve felsef dnceler, almalar yine devam etmitir; hatt btn kadm alarn en yetkin fizik ve kozmoloji anlay olan, tesirleri onyedinci yzyla kadar ve belirli bir lde gnmze kadar dahi intikal eden Aristoteles fizii ve kozmolojisi de Sokratesten sonra tesis edilmitir. Ancak, Sokrates ile birlikte, nsan, btn arl ile Felsefenin odak noktasna yerlemitir. Sokrates-ncesi Grek Felsefesinin ilk dnemi olan ve yaklak olarak X. yzyl il VII. yzyl arasna tarihlenen ocukluk dneminde henz gerek anlamda bir felsef dnce grlmemekte, daha ziyade, Orfik inanlar, Mitoloji ve bunlarla rl edeb metinlerle karlalmaktadr. Ancak, bu dnemdeki eserler ve fikirler, daha sonraki felsef uyan dneminin zerinde derin tesirler icra etmitir. lk olarak Bat Anadoluda (yonyada) Milet ehri civarnda Thales ile birlikte felsef dnce balam olmaktadr.

Sokrates-ncesi Yunan Felsefesi, u ekilde ematize edilebilir: Doum-ncesi Dnemi: Henz felsef dncenin olumam olduu bu dnem, M.. X. asr il VII. asr arasna tarihlenmektedir. Bu dnemin en tannm sms, Hesiodostur.
1 2

W. K. C. Guthrie., lka Felsefesi Tarihi., s.33 K. Vorlaender., Felsefe Tarihi., C: I, 3nc Fasl bal (s.53)

I: Milet Okulu (yonya Okulu): Yunanda ilk felsefe ve bilim akmnn balangc olan dnemdir. VII.-VI. asrlar arasnda hkm srmtr. Okulun kurucusu Thales olup dier ileri gelen filozoflar, Aneximenes ve Anaximandrosdur. Bu okul, Fizikiler Okulu olarak tannr. Ayn zamanda empirist olan bu okul, Eyann Hakkatinin bizzat Eyadan renilebilecei fikrini savunmaktaydrlar. II: Ela Okulu: Deimeyi reddettii ve Mutlak Varlk kavramn felsefelerine ana eksen yapt iin Varlk olan bu okulun en tannm temsilcileri, Xnophanes, Parmenides, Xnon, Samoslu Melessos ve Leontiumlu Gorgiastr. Bunlar, Milet Okulunun zddna olarak, Hakikatn Deney ile deil Akl ile elde edilebilecei fikrinde idiler. III: Heracleitos: Bamsz bir filozof olan Heracletios, Elallarn aksine Mutlak Varlk reddedip Daim Deimeyi savunmu, Diyalektik kavramnn kurucusu olmutur. IV: Pyhtagoras Okulu: Varlk Sistemini matematikselletirmeyi felsefelerinin asl amac yaoan bu okul, aralarnda uzun bir zaman fark bulunan iki ksma ayrlmaktadr: IV.I: Eski Pythagoras Okulu: Okulun kurucusu, isim babas ve en byk temsilcisi Pythagorastr. IV.II: Yeni (Son) Pythagoras Okulu: Bu okulun temsilcileri ise, Philolaos, Arkhytas ve Hiketastr. V: Atomcular: Dnce tarihinde ilk defa olarak, sistematik bir ekilde Atom kavramn ortaya atan, materyalist tabiat felsefe okuludur. O da iki okula taksim olunmaktadr. V.I.: Proto-Atomcular: Bu okulun temsilcileri Empedokles ve Anaxagorastr. V.II: Asl Atomcular (Abdera Okulu): Bu okulun kurucusu Leukippos, en tannm filozofu ise Demokritostur. VI: yonya Felsefesini Yenileyenler: yonya felsefe okulunun dncelerini ihya eden bir felsefe akm olup, en tannm filozoflar, Hippon, Arkhelaos ve Apollonial Diogenestr. VII: Sofistler: Btn felsefe tarihinin en ilgin dnce hareketlerinden birisi olan Sofizmin belli-bal filozoflar Protagoras, Euthydemos, Antiphon ve Gorgiastr.

I. MLET (YONYA) OKULU

[Thales, Aneximandros, Aneximenes] Genel Bilgi Bu okul mensuplar, ilk tabiat limlerinden olan, fiziki-filozoflardr.

Kendilerinden nce Yunanda mevcut olan Teolojik Antropomorfizme kar kmlar; ilhlarn keyf davranlaryla aklanmas mmkn olmayan dzenli fiziksel olaylardan ilham alarak, lemi, deimeyen esaslarla, rasyonel olarak izah etmeye teebbs etmilerdir. Bu sretle gerek felsef dncenin bir anlamda ilk kurucusu olmulardr. Genel olarak, Deneye3 dayal bilgilerden kalklmtr. Bu ise, FizikDnyaya, Maddeye istinad eden bir tavrdr. Milet Okulu iin ana problem Fizik-Dnya olup onlar Fizikten Metafizike geerler. Fizikteki en temelli problem alan da Arche ve Cosmogoni, yani varln mebdei ve menei konulardr. Felsefelerinin odak noktasna Fizik-Dnyay almalarndan dolay Aristo onlar fizikiler olarak adlandrmtr. Milet Okulu, Kinat (kozmos) iin Maddeyi temel ittihaz etmekle, materyalist bir felsefe ve bilim okulu olarak kabul edilebilir. Milet Okulu, lemin rasyonel aklamasna gayret etmitir. Bunu yaparken, ontolojilerinde Varlkdan ziyade Olu zerinde durmu, Oluu yceltmitir. Onlar iin asl olan, Madde ve Harekettir. Yani onlar, Kozmosu dinamik bir tarzda tefsir ve tasvir etmilerdir. Bu okulun en tannm dnrleri Thales, Anaximandros ve Aneximenestir.

Thales
(M.. 624-545)

Eski Yunann Yedi Bilgesinden birisi olarak kabul edilen Thales, Antik Yunandaki ilk geometrici, astronom ve fiziki olarak bilinir. 28 mays 585 tarihli gne tutulmasn nceden yapt hesaplarla tam olarak bildirmitir.4 Bu, Onun, Smerlilerin gelitirmi olduu astronomiyi bildiini gstermektedir. Bzlarnca, Medler ile Lidyallarn sava alanlar olan Kzlrmak yaknlarnda cereyan eden bu vaka, onun Eski Msr ve Bbil ilmi ile olan balantsn gstermektedir.5 Geometriyi
3 4 5

Burada deney kelimesi en geni anlamnda, empeiria anlamndadr ki, duyular yoluyla elde bilgi edinilmesi demektir. B. Russell., Bat Felsefesi Tarihi., s.32, pr: 2 C. Sara., yonya Pozitif Bilimi., s.127, pr: 3

Msrdan rendii ve kendisinin de gelitirdii bilinir. Bu bilim dalnda kendi bulular da vardr. Thales, Geometri tarihinde ilk defa bir teorem ispat eden kiidir.6 Onun ispat ettii bu nermeler, Msrdan kendi lkesine getirdii zet isimli eserdedir.7 Burada nemli olan husus udur: bu isbat ameliyesi, hakik mnda matematik bir espri ile yaplmtr; yani, deney ile, lme ile deil, mantk istidll (karsama) metodu ile yaplmtr. Deniz, yani byk miktarlarda su ile yakndan ve ska temaslar, veya btn varlklarn bir ekilde su ile yakn ilgisinin bulunmasna dair gzlemleri, onda, hereyin aslnn, yani, lk Prensipin (Arkenin) su olduu fikrini dourmutur. Aristo bunu yle anlatmaktadr:8
...Thales (ilk - D.H.) ilkenin su olduunu sylemektedir. (Bundan dolay, O, dnyann suyun zerinde yzdn sylemitir). Onu bu inancna gtren ey, herhalde hereyin sv bir varlktan beslendii, scan kendisinin de ondan kt ve onunla varln srdrdne ilikin gzlemi olmutur (Bir eyin kendisinden meydana geldii ey, onun ilkesidir). O, grn bu olgudan ve hereyin tohumlarnn nemli bir yapda olmas, suyun ise nemli eylerin doasnn kayna olmas olgusundan kartmtr.

Thalesin bu fikirlerinin ne kadar orjinal olduu tartmaldr. Son zamanlarda yaplan almalar, Grek dncesinin arktan byk lde etkilenmi olduunu gstermektedir. Bu konuda mile Brhier, unlar yazmaktadr:
lk Grek filozofu Thalesin, btn eyann sudan* yaplm olduu hakkndaki tezi ile, birok yllar nce Mezopotamyada yazlm olan Yaradl Manzumesinin balangc arasndaki yaknl sezmemek imknszdr: Yukarda ge bir ad taklmamken ve aada yerin hibir ad yokken, bunlarn babas olan ilkel Apsudan ve anas olan karmakark (karmakark, kaotik anlamnda olsa gerek - D.H.) Tiamattan kan sular bir tek olarak karmakark bir durumdayd.9 Hi deilse bu gibi metinler, Thalesin orijinal bir kozmogonisinin. mucidi olmadn bize anlatmaa elvermektedir; kimbilir belki de, onun aklayp kesinletirdii kozmogoni istiare ve tebihleri uzun yzyllardan beri vard. yonyann ilk filozoflarnn felsefesinin, son derece eski bir temann yeni bir ekli olabileceini sezinlemekteyiz.10

Benzer bir keyfiyet, slm-ncesi Trk Kozmolojileri iin de vriddir. Birok Trk kozmogonisinde, lemin asl, yni Arke olarak, Su zikredilmektedir.11 Aristo Thalesden u cmleyi nakleder: Hibirey hibireyden meydana gelmez. Yni, var olan birey, bir varlk, bir var-olan, ancak bir baka varolandan meydana gelebilir; asla, yoktan, yokluktan, var-olmayandan bir varlk hasl olmaz. Bu fikir, btn zamanlar boyunca dnce tarihine en derin bir srette tesir
6 7 8 * 9 10 11

E. T. Bell., Development of Mathematics., s.55, pr: 1/1. C. Yldrm., Matematiksel Dnme., s.21, pr: 1/1 v.dv. Aristo., Metafizik: I., I., Kitap, I. Blm., 983 b /20-25 [A. Arslan evirisi., s.97, pr: 2] Tercme metinde sudan kelimesi yoktur; bir sehiv olduu ikr olan bu durumu telf etmek maksadyla, bu kelimeyi ben ekledim. D. Hocaolu Metinde 1 numaral dipnot: Brehiernin burada verdii mehaz yle: Delaporte., Mezopotamya., Tarih Sentezleri Ktphanesi yaymlarndan., 1923., s.1520 mile Brehier., Felsefe Tarihi., C: I: lka ve Ortaa, Fasikl: I., s.2, pr: 1/1 - s.3, pr: 1 Bir rnek olmak zere, Ural-Altay Kozmogonisi verilebilir.

etmi, varlk, yokluk, varln meydana gelmesi, yaratma, yok-olma, sudr gibi konular irdelenirken, hep, Thalesin bu ilkesi gz nnde tutulmutur. Thalesin bu dncesi, iki ey vaz etmektedir: 1: Hibir ey, ya da hibirey yoktan meydana gelemez, getirilimez, varolmayan birey (veya bir ey) yaratlamaz; ayn ekilde var-olan birey (veya bir ey) yok da edilemez. O halde bir yaratma olmad gibi bir yok-etme de sz konusu olamaz. Bu, yaratan ve yok eden, kadir-i mutlak ve hlk olan bir Bir Tanr anlayn imknszlatrmaktadr. Esasen, Grek dncesinin en zayf yannn bu olduu sylenebilir. Bu zaafiyet, daha sonra, Roma-Grek dnce ortamnda yaamaya alan Hristiyanlkn da dejenere edilmesine yol aacaktr. 2: u halde, var-olanlar ya hep vardrlar, ya da sonradan var-olmulardr. Varlkn hep var-olduunu iddia edenler hibir balang (orijin, mene ve mebde) problemi ile karlamazlar. Balang problemi, Varlk, sonradan var-olmutur tezini savunanlar iin sz konusu olacaktr. Sonradan var-olma konusunda bir yaratma kabul edilmeyecek olursa, bu defa, kanlmaz olarak, iki ey gndeme gelecektir: Bir lk Sebep (lk Fil; Prima Motus) ve bir de Ana Madde. Bu fikirlerin tartlmasndan, daha sonra, Varlkn varlnn bizzat bir lk Varlkn varlnn kendisinden neet etmesi demek olan Sudr idesi hasl olmu, bu ide, hem btn Bat dncesini ve hem de slm dncesini derinden etkilemitir. lem (Kozmos) ve Meydana Gelii (Kozmoloji ve Kozmogoni) Grek dncesinin bu dneminde henz Sudr iin vakit ok erkendir. Thales, btn mkevvent iin bir iptid (balang, orijin) ve btn nesneler iin de bir ana madde (arke) tasarlamaktadr. Balangta, Kaos (dzensizlik, kargaa, herc merc) deil, dzenli ve msbet bir varlk olan Su mevcuttur. Dier btn cisimler Sudan meydana gelmitir. Su, Okyanus (Okeanos) olarak sonsuza uzanmaktadr. Dz bir levha eklinde olan Arz, bu suyun stnde yzmektedir (Bkz. ekil: 1) .

ekil: 1: Thalese gre Evren Dz bir sath olan Yer-Yznn altnda Aa Su, stnde Gk ve Gkn stnde ise Yukar Su yer almaktadr. [Bordas., Philosophie, Religions., Paris, 1968., s.16; Bkz.: kr Gnbulut., Kk Felsefe Tarihi., s.6]

Kozmosun menei olan bu madde (Su) canldr. Yeryznn tanrlar (daimonlar) ile dolu olduuna inanan Thales, keza, mknats tann demiri ekmesi olgusunu da, mknatsn canl olmas ile izah etmektedir.12 Yani, Thalesin kozmolojisi hilozoisttir. Anaximandros13
(M.. 620-547)

Thalesin talebesidir. Kinatn arkesi olarak Apeironu alr. Bu kelime, belirsiz, hudutsuz anlamnda olup, ne olduu tarif edilmemitir: Hava m, su mu veya baka bir ey mi olduu belirsizdir. Apeiron, ne ise yle, olduu gibi olan, hereyin asl ve ilk kayna olan bir madde olup hudutsuzdur. Paralar deiir, fakat kendisi bir btn olarak olu ve deimeden, hareketten berdir; yaratlmamtr. Kozmolojisinin nemli unsurlar yledir.: 1. Anaximandros, yokluk anlamna gelebilecek bir boluk fikrini anlalamaz bulmaktadr, o sebeple, filozof, Kinat tamamiyle dolduran sonsuz bir Esr (Aither) farzetmitir. Ona gre, btn gk cisimleri hi bir yere dayanmakszn bu esr iinde yzerler. 2. Anaximandrosun tasarlam olduu evren tablosu, Geosantrik (Yer-Merkezcil) bir evrendir. Dnya, Kinatn merkezi konumundadr. Yalnz, Arz, krev deil silindiriktir. Ykseklii geniliinin 1/3 kadardr. st yznde insanlar yaarlar.14
ekil: 2. Anaximandrosa gre Evren [Bordas., Philosophie, Religions., Paris, 1968., s.16; Bkz.: kr Gnbulut., Kk Felsefe Tarihi., s.6]

12 13 14

W. Kranz., Antik Felsefe., s.23, pr: 2 Geni bir bilgi iin, bkz: T. Gomperz., Greek Thinkers., C: I, s.48, pr: 1/1 - s.56, pr:1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.25, pr: 3

3. Canl hayatn balang ve gelimesinde bir evolution (evrim, tekml) hkimdir. Btn Arz balangta sularla kapl olduundan ilk olarak zuhur eden canllar, balklar(deniz hayvanlar)dr. Onlardan da dier hayvanlar ve insan hasl olmutur. 4. Anaximandrosun kozmogonisine gre, zetle, Evreni oluturan ana unsur (arke) Apeiron yannda bir de ezel iki ztlk ilkesi vardr: Scak-souk, kuru-ya zotlklar. Sonsuz ilke (Apeiron)dan scak-souk, kuru-ya antitezleri ilk akkan hsl eder. Bundan da Drt Unsur (Toprak, Su, Hava, Ate) meydana gelir. Apeiron, yaratlmam olduu gibi yok edilemez de. Aperionun scak ce souk ilkeleri ile bilremesindne lk Akkan hsl olur, ondan da, btn kadm kozmolojilerin deimez drt ana unsuru olan Drt Unsur, yni, Toprak, Su, Hava, Ate. Bu drt unsurdan ise, evrendeki, canl ve cansz btn varlklar meydana gelir. Bu tasavvur, aadaki emada tasvr edilmitir. Aperion
Scak lk Akkan Toprak Hava Su Ate Souk

ekil: 3: Anaximandrosun kozmolojisine dir tasvir bir ekil. Silindirik bir ekle ship olan Arzn yaanlr ksm, silindirin tepsi gibi dz bir sath olan st yzeyi olup, etraf sularla evrili byk bir kara parasndan olumaktadr; stnde hava tabakas vardr, etrf ise bir ate hlesi ile evrilidir. Gneten gelen scaklk serin hava tarafndan tutulmaktadr.

ekil: 4. Anaximandrosa gre Evren. Dnya ile Gne aras mesfe Dnyann yarapnn 28 kat, Dnya ile Ay arasndaki mesfe ise Dnyann yarapnn 18 katdr. [Bordas., Philosophie, Religions., Paris, 1968., s.16; Bkz.: kr Gnbulut., Kk Felsefe Tarihi., s.6]

Anaximenes
(M.. 588-524)

Anaximenes de Evrenin orijini (mebdei) meselesi zerinde durmutur. O da orijin olarak dierleri gibi Kaosu kabul etmi, mebde olarak ise, Thalesin mebdei olan Su ve Aanaximandrosun mebdei olan Apeiron yerine, daha somut ve her yerde bulunan bir nesneyi kabul etmi, arke olarak Havay nermitir. Ona gre sonsuz olan bu hava hereyi meydana getirir ve herey dalarak hava haline gelir. Ona gre (cisimlerin hacimleri snnca genileyip souyunca bzlmelerini mahade etmesinden dolay), hava seyrekleince ate, sklanca da rzgar, bulut, su; daha sklanca ta, toprak v.s. gibi kat cisimleri meydana getirir. Maddenin bzlen (sklaan) eyi souk, seyrelen (genleen) eyi de scaktr.

10

Anaximenese gre Arz, yuvarlak bir masa biimindedir ve Hava, her yeri kuatmaktadr.15 Yldzlar, kristal gkyzne akldrlar, yeryznn evresinde, bir sivri klhn ba etrafnda dnmesi gibi (jiroskobik) dnerler. Gne bir yaprak gibi yassdr; Ay, n gneten alr; Yeryz ise tepsi gibi dz olup, yassl sebebiyle havann zerinde durmaktadr.

ekil 5: Anaximenesin Evren tasavvurunu ematize eden bir izim.

Aneximenes, ayn zamanda, Ay Tutulmasn ilk defa aklayan fiziki olarak da kabul edilmektedir.

II. ELA OKULU

[Xnophanes, Parmenides, Melessos, Xnon] Ioniallarn (Milet Okulunun) Oluu yceltmelerine karlk Elallar Oluu reddedip Varlk yceltmilerdir. Milet okulunun materyalist fizikiliine karllk Ela Okulu idealist bir metafizikilie ynelmitir. Miletliler Phusisden kalkarak kllnin bilgisine ulamak emelindedirler. Onlar iin hedef, Tabiatn rasyonel bir izahdr ve buna da, madd nesnelerin bilgisinden, Oludan varmaya gayret ederler. Ela Okulu ise, nce Varlk, deimeyen Varlk karr. Onlar, derece-derece deime ve hareketin inkrcsdrlar. Bu sebeple de kll bilgiye, lemin aklamasna, maddeden deil (nk zahirde maddelerde deimeler vardr, bu deimeler aldatcdr; binaenaleyh esasl bir bilgi kayna olarak addolunamazlar), madde-st prensiplerden yola karak, idealist bir metodla ulamaya almlardr. Yani, Miletlilerin Emprizimine karlk Ela Okulunun felsefesinin Rasyonalizm olduu sylenebilir.

15

B. Russell., Bat Felsefesi Tarihi., s.34, pr: 1/1

11

Xnophanes
(M. . 570-475)

Yunan mitolojinin radikal bir hasmdr. lkel bir monoteizm inacna sahiptir. Antik Yunan din itikatlarnca insan eklinde tasavvur edilen (Antropomorfizm) ve her trl beer zaaf ve ahlkszlkla donatlan (Antropopatizm), yani, doan, ackan, uyuyan, hrszlk yapan, zin eden ilhlar inancna kar km, lhlar fikrini kabul etmekle beraber, onlar gayr beer tasavvur etmi ve btn ilhlar ve insanlar stnde hkm-ferm ve Kinatn yegne idarecisi olan Bir Allah fikrine sarlmtr. Aristo, Xnophanesin Allahn birliini, limn (apriorik) olarak, sr (formel) mantk ile, ilk ilkelerden yola karak elde ettiini anlatmaktadr. Ona gre:
Eer Allah en kudretli olan ise tek olmas lzm gelir. Zira, iki veya daha ziyade olsa idi en kudretli olamazd. nk her dilediini yapamazd16

Ancak ondaki bu tevhd inanc, henz olgun bir ekle kavuabilmi, ann btn itikadlarndan tam olarak syrlabilmi deildir. Ona gre bu Bir Allah ekil ve dnce itibariyle fnlere benzemez; btn varln, zamann ve meknn fevkinde, hi deimeden ezel ve ebed olarak kaaimdir; fizik ekli ise kredir; semav dinlerin ulhiyet telkkisiyle hem benzerlii hem de fark buradadr. Benzerlii onun da Allah tevd etmesi; fark ise tecsm etmekle beraber beer deil hendes tecsme, yani antropo-morfizme deil geometrik morfizme meyletmesidir. O, antropomorfizmin beer bir zihin zaaf olduu kanatindedir. Zira, insanlar ilhlar kendileri insan olduklar iin insan-ekilli farzediyorlar; halbuki hayvanlarn da akllar olsayd onlar da ilhlar hayvan-ekilli farzedeceklerdi.17 Bunu bir manzum eserinde yle hikye etmektedir:18
Tek bir Tanr, tanrlar ve insanlar arasnda en ulu, Ne klka insanlara benzeyen ne de dnmece. ........................................................................ Hepsini Tanrlara yklediler Homeros ile Hesiodos Ne kadar ayp ve kusur varsa insanlar yannda: alma, zina etme ve birbirini kandrma. Fakat lmller doduunu sanyorlar Tanrlarn, Ve kendileri gibi giyimleri, sesleri ve ekilleri olduunu Elleri olsayd kzlerin, atlarn ve arslanlarn Yahut resim ve i yapabilselerdi insan gibi Atlar atlara, kzler kzlere benzer Tanr tasvirleri izerler ve vcutlar yaparlard Herbiri kendinin ekli nasl ise ona gre. Habeler kendi Tanrlarnn bask burunlu ve kara, Thrakiallar da gk gzl ve kzl sal olduklarn sanmakta

16 17 18

P. Janet., G. Sailles., Metlib ve Mezhib., s.234, pr: 3 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.14, pr: 5 Xnophanes., Doa ve Alay iirleri adl eserinden [W. Kranz., Antik Felsefe., s.40-41]

12

Dikkat edilecek olursa Xnophanes burada, antroporfizm ve antropopatizmin insan mdrkesinin bir kusuru olduunu, soyut dnceye ulaamayanlarn Tanry somuta ve en kolay ekli olan insana irc ettiklerini belirtmekte ve rnek olarak da Habelilerin, tanrlarn kendileri gibi zencimsi sanmakta olduklarn vermekte ve insanlarn da, kendileri at sretinde olsalard, tanrlarn atms tasvir edeceklerini sylemektedir. O hlde; Onun ekli, insan mdrkesinin kusurlarndan arnm bir ekil olmal ki, bu ekil, en ideal, kusursuz ekil olan kredir. Matematiin mantn kozmos-stne tamakla, yle anlalmaktadr ki, Xnophanes, Matematike (burada o, zel olarak Geometriyi ele almaktadr) sper-natrel bir kapsayclk izafe etmektedir. Rubbiyet (Divinity) sahasn da kuatmas hasebiyle, buna, Teolojik Matematizm adn verebiliriz (D.H). Pantheism: Xnophanes, bir yandan vahdaniyet (monoteizm; tek-tanrclk) ve dier yandan da vahdet (birlik; monizm) inancna sahiptir. Vahdaniyete gre, sadece bir adet tanr vardr, Vahdete gre ise, Varlk, yani, lem, tekildir, bir btndr. O, bu ikisini birletirmek sretiyle, pantheisme ulamtr. Buna gre, Allah ve lem bir ve ayn eydir. Bu, Allahtan baka var-olan yoktur demektir ki bu fikir, yani Panteizm, baz slm Tasavvuf frkalarnn L mewcde illAllah ilkesinin ilk eklidir. mdi, Allah birdir, hi deimez, ayn kalr, hareket etmez; kmldamadan hereyi bilir, hereyi kuatr; o hep gz, hep dncedir. u halde Kinat bir vahdet iindedir. Yalnz, bu bir Allah ile ilhlarn nasl uyuturulduu mphem; o, ilhlarn ne doduuna ne de ldne inanyor.19 Bu da Antik Yunan Paganizminin bir etkisi olarak kabul edilmelidir. Xnophanesde, politeizmin tesirinde kalmakla beraber Bir Allah itikadna doru grlen ynelme, Grek dncesinde monoteizm (vahdaniyet) inancna doru kuvvetli bir eilim olarak ortaya km, bu eilim daha sonra Sokrates ve Platon izgisini takip ederek Antik an nihayetine kadar devam etmitir. Ne ki, Bat dncesi, zihniyet arka-plannda yatmakta olan ve derin ve kaln bir tabaka tekil eden politeist-antromorfist din anlayn asla tam tam olarak terkedememitir. Nitekim, daha sonra ayn kltr, sev Mesajdaki Saf Vahdniyetin ierisine hull ederek onu kirletmi ve dejenere etmitir. Kozmogoni ve Kozmoloji: Her ey Su ve Topraktan meydana gelir ve yine ona dner. Sonsuz evrenler vardr ve daim srette deimeler iindedirler. Bulutlar, Gnein tesiriyle oluan su buharlarnn havaya toplanmasndan hasl olur. Yldzlar, ateten bulutlardr. Fosiller, hereyin balk haline geldii zamandan kalma izlerdir.

19

W. Kranz., Antik Felsefe., s.42

13

Parmenides
(M.. 530-444)

Mantkn ve Diyalektikin ilk kurucusudur. lem hakkndaki fikirlerini nceki filozoflarn aksine, Gzlem ve Deneyden deil, Akldan karmaya almtr. Fikirleri, stad Xnophanesin panteizminin ileri gtrlm eklidir. Ar panteizmi dolaysyla Oluu hepten reddetmi, sadece Varlk kabul etmitir. Doktrinini iki ksmda toplamtr: 1. Entellektellerin, yni rencilerinin bilmeleri gereken doruluun sarslmaz yrei: O, doktrininin bu blmnde u sonuca varr: Bir Varlk vardr. yleyse, lem ve Allah ayn eydir, ya da lem, Allahn bir czdr. mdi, madem ki Allah hereydir, lem Allahn bir czdr ve madem ki Allah hi deimez, u halde, Allahn bir cz olan Kinatn da hi deimemesi icap eder. Yalnz Varlk vardr; olan ey, olduu gibi vardr, Olu hdisesi yoktur. Temel nermesi udur: Varlk vardr, Yokluk yoktur. Binaenaleyh, deime, hareket, atom yoktur. Bu fikirler Herakleitosun oluuluuna ve atomizmine muhaliftir. Parmenides, nesnelerin yaratl zerine adl eserinde yle sylemektedir:20
Sylemek ve dnmek gerek var-olann olduunu; var-olan vardr ............................ Hakkndan gelinemez hi u var-olmayann var-olduunun Sen bu aratrma yolundan uzak tut dnceni .......................... Nasl, nereden yetimitir? Brakmayacam var-olmayandan Szetmee ne de dnmee seni; sylenemez, dnlemez nk Var-olmad

Hi ise yoktur...

Grld gibi Parmenides, akln daha derinlere inememesinden dolay, tartmasz bir temel ilke (aksiyom) olarak var-olann var-olduunu ve yok-olann da yok olduunu sylemekte, fakat yokluka da bir tr varlk keyfiyeti izfe etmektedir: Sylenemez, dnlemez nk / Var-olmad ifadesi ile ihsas ettirilmekte olan, budur.
20

Parmenides., Nesnelerin Yaratl zerine., B.4, B.6. [W. Kranz., Antik Felsefe., s.62.-63]

14

Parmenidesin Varlk vardr, Yokluk yoktur ilkesi, Thalesin Hibirey hibireyden meydana gelmez ilkesi ile birlikte, btn dnce tarihinin en etrefilli problemlerinden olan Varlk, Yokluk ve Yaratma problemlerinin tartlmasnda barol oynamtr.21 Parmenidesten sonra Platon, yokluka da bir nevi varlk keyfiyeti izafe edecektir. Platon, Sofistler isimli diyalogunda, ... var-olmayan, varlk-ierii bakmndan baka hibir var-olandan aa deildir demekte ve yle devam etmektedir:
Nasl byk byk idi, gzel gzel idi ve byk-olmayan byk-deil, gzel olmayan gzel-deil idiyse, ayn ekilde, var-olmayan da var-deil olarak var-olann pekok cinslerinin okluunda bir e idi ve bir edir.22

Yani, Platon demektedir ki, var-olmayan da bir var-olmayan olarak vardr; u hlde de var-olmamak da bir tr var-olmaktr. Parmenides,, bu fikirlerini ileri srerken onlar tenakuza srkleyerek bir nevi diyalektik kullanm ve tenakuzlardan istifade ederek imknszl neticesine varmtr:
...varlk mtemad ve blnmez bir btndr. Varlkla varlk arasnda kesinti yoktur; binaenaleyh atom yoktur. Faraziye olarak, bir boluk, kinatn szde ksmlar arasnda bir kesinti olduunu kabul edelim. Eer bu aralk hakik bir ey ise, bu, varlk ne ise onun da olmas demektir, bu, varl kesecei yerde onu devam ettirmesi, cisimleri paralayacak yerde birletirmesi demektir; eer boluk yoksa, o gene cisimleri ayrmyor demektir. u halde varlkla varlk arasnda aralk yok, ve btn varlklar yalnz bir tek varlk tekil ediyor demektir. (Panteizm - DH). Varlk (Kinat) mutlaktr ve onun hibir eksii yoktur... (mutlak deil de - DH) izaf olsayd, ancak olan veya olmayan bir eye tb olabilecekti. Varlk iin, varla tb olmak, kendi kendine tb olmak, mstakil olmaktr; olmayan eye tb olmak gene mstakil olmaktr.../...ksaca, varlk, ancak ezel, ebed, deimez, hareketiz, srekli, blnemez, sonsuz, birtektir.../ Dnlen ve dnen varlk ayn eydir.23

Parmenides, Kinatn (varln) deimemesi temelinden hareketle, Hareketin imknszln da ne srmek sretiyle Elal Xnona nclk etmitir. Deime ve Hareket mevcut olmadna gre, bizim deime ve hareket olarak mahade ettiimiz ey , bir vehim (doxa) duyularmzn bir yanlgsndan baka bir ey deildir. 2. Dier insanlarn yanlglar (Doxalar; Vehimler ve Zhir Kinat Telkksi): Akl iin blnmez bir btn olan Kinat, Duyulara gre, birbirlerinin zdd olan iki unsurdan mteekkil gibi grnr: Aydnlk-karanlk ve souk-scak. Zahir, Oluun mevcut olduu vehmedilen Vehimler lemi en kk zerrelere kadar bu iki temel unsurun izlerini tar. Btn olu ve deimeler bu iki temel unsur arasndaki mnasebetlerin neticesidir. Parmenides, doktrininin ilk ksmnda akln reddettii deime ve harekete ikinci ksmnda duyu bilgileriyle alglanan Zahir lemde yer vermektedir. Doktrinin ilk ksm, duyularn nfuz edemedii Btn lem hakkndadr; bu lem, asl eniyet
21 22 23

Bu konularn ksa ve zl bir irdelemesi iin, bkz: Durmu Hocaolu., Laisizmden Mill Seklerizme., s.62-75 Platon., Sofistler., 258.C [Platon., Diyaloglar., C: .2., Remzi Kitabevi Yaynlar., s.339, pr:1/1-s.340 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.15, pr: 2 - s.16, pr: 1

15

(verit) dnyasdr. Fakat bu dnya duyulur (sensible) bir varlk alan deildir, o leme ancak saf akl ile nfuz edilebilinir. Duyular ile algladmz bu lem ise bir alg dnyasdr, ona zahir lem tesmiye edilmesinin sebebi de budur: duyular ancak zhiren-olan alglayabilir. fakat beri yandan duyular derindeki hakikat (eniyeti) idrk edemezler; o sebepledir ki, hep yanlan, hep hata ve hatt yanllklar ileyen duyular, bize ancak vehim (doxa) bilgisi verebilir. Bu yzdendir ki, bu lem ayn zamanda bir vehimler lemi olarak nitelendirilmeye mstahak olmaktadr. yle anlalyor ki, stada gre, hakikat, derin hakikat, Eyann tam ve noksansz bilgisi, Duyular ile deil Akl ile, duyulara bulamam saf akl ile kavranr; o sebeple lemin hakikat panteizm, deimeyen bir varlktr. Aldatc duyumlarn verdii lem ise bir doxa lemidir. Parmenidesin bu fikirleri, Metafizik lem (Gayb lemi, lem-i Misl, lem-i Emr) ile Fizik lem (lem-i uhd) arasndaki ayrm andrmaktadr. Kozmoloji:24 Parmenidese gre, Dnya yuvarlak olup Kinatn merkezindedir, onun stnde Eylem ve Ak Kresi, onun stnde de srasyla, Karanlk ve Souk Kre, Aydnlk Yldzlar Kresi ve yine Karanlk ve Souk Kre bulunur.

ekil: 6 Parmenidese gre Evren [kr Gnbulut., Kk Felsefe Tarihi., s.9]

24

Detayl bir analiz iin, bkz: Aryeh Finkelberg., The Cosmology of Parmenides

16

Elal Xnon
(M.. 490-432)

Parmenidesin talebesidir. Aristoya gre mantn babasdr. Xnon, Parmenidesin mutlak birlik kavramndan yola kmak sretiyle, her trl deimeyi ve hareketi, yani, Oluu radikal bir ekilde reddetmekte, tam anlamyla deimez mutlak varlk savunmaktadr. Onun, bu hususta dnce tarihine armaan olan baz etrefilli sorular vardr ki bunlar Xnon Antinomileri olarak tannrlar.25 O, Zamann ve Meknn mantken sonsuza blnebilecei fikrinden hareket ederek, Kinatta Hareketin mevcut olmadn, ancak, duyumlarn aldatcl sonucunda Harekete bir gereklik izafe ettiimizi sylemektedir. Onun, Xnonun Hareket Antinomisi olarak bilinen antinomisi yledir: Hareket eden bir cisim, bir A noktasndan bir B noktasna varmak iin evvel bu yolun yarsn, ondan nce yarsnn yarsn... ilh katetmek mecburiyetindedir. A-B aras sonsuz ekilde blnebileceinden cismin btn bu sonsuz paralar amas gerekecektir. Bu ise sonsuz zaman alr; o halde, mesafe ne kadar ksa olursa olsun cisim Adan Bye gidemez. Yni, hareket yoktur. Bundan ayr olarak, onun, Hareketin zafiyeti Antinomisi vardr ki o da udur: Bir cismin hareketi ancak bir dierine gre(bir dierine izafeten)dir; o halde, bir cismin hareketi belirli (mutlak) bir byklk (kemmiyet) ile ifade edilemez.

[A]

[B] [C]

ekil: 7

25

Bkz: T. Gomperz., Greek Thinkers., C: I, s.194 v.dv.

17

Buna ait misli udur: ekil 7deki gibi cisim alalm.26 B sabit olsun ve A ve C, zt ynlerde hareket etsinler. Ann hzn (yer deitirme keyfiyetinin kemm / saysal/ ifdesini) tesbit etmek istediimiz zaman Bye ve Cye gre yaplacak lmlerde deiik sonular elde ederiz ve tabiatiyle ayn ey C iin de vrittir. Bu antinomi ile Xnon, harekete ait byklklerin mantken yanlgl ve hareketin refere edilebilmesi iin bir Mutlak Koordinat (Mracaat) Sistemi bulunamayacan, binaenaleyh Hareketin de mutlak deil izaf olduunu bildirmektedir. Mekn: Hareket, ancak bir meknda vuku bulur. te yandan, mekn, bir gereklik ise bir varlk demektir ve o da bir meknda bulunmaldr; o mekn da bir baka meknda...ilh. Bu bylece eis apeiron (ilnihye) gider. O hlde Hareket, hepden imknszdr.27 okluk: Cisimler mantken ne blnebilmeli ve ne de czlerden (partikllerden) mteekkil olmaldr. Zira, bir cismin ikiye blnebildiini kabul edersek, her iki parann da tekrar ikiye blnebilmesi icap eder... ilh. ve neticede cismin sonsuzca blnebileceini de kabul etmeliyiz. Bu da bir nesnenin sonsuz sayda paradan olumas demektir ki bu takdirde: a: Bu czler msbet (sfrdan byk) ise, herhangibir cismin dahi sonsuz sayda czden olumas dolaysyla sonsuz byklkte olmas, veya, b: Bu czler, sfr byklkte ise onlarn tekil ettii cismin de sfr byklkte olmas demektir. Bu sonular her ikisi de elikilidir. Bir nesnenin bykl sonsuz olamayaca gibi, sfr da olamaz. O halde: Cisimler blnemez. Yani, Kozmosta ne Hareket vardr, ne de Atom. Var olan tek ey Varlktr ve bu varlk deimezdir, blnmezdir, birdir, ve btndr. Grld gibi Xnon, Xnophanes ve Parmenedisten ald panteizmi ok ileri bir boyuta gtrmtr. O, Evreni ok kat bir panteizm eklinde yorumlamaktadr. Byle bir evren tam bir srekli tekil eden, paralanamayan ve hareketsiz bir evren olacaktr. Anlalyor ki stad, Parmenides gibi hakikatn Aklda olduuna, Duyularn birer doxa olduuna inanmaktadr ki bunun sonucu olarak, sadece Deimez Varlk idesini kabuletmekte, Oluu, yani her trl deimeyi radikal olarak reddetmektedir. Eer Duyulara doxa gzyle bakmasa idi, Oluu inkr edemezdi. nk Duyularn bize verdii, Olutur. Onun Nesnelerin Yaratl adl eserindeki baz fikirleri yledir:28
Bykl, kalnl, arl olmayan varolamaz ...varolanlar snrszdr Hareket eden ne bulunduu yerde (meknda) hareket eder ne de bulunmadnda

26 27 28

C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.44 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.18, pr: 3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.69, pr: 2, 3, 4

18

Melessos
(M.. 5. Yzyl)

Materyalist bir filozoftur. Temel hareket noktas, Parmenidesin oluun imknszl fikridir. Yalnz, o, Parmenides, Xnophanes ve Xnonun dealist Panteizminden inhiraf etmi ve Pantheist Varlklk doktrinini tam materyalist bir ekilde tefsir etmitir. Melessoa gre, Olu imknsz ise bundan donra lemin ne ekilde meydana geldiini aratrmak beyhudedir. Yalnz ve sadece Varlk vardr ve bu varlk (lem) zaman itibariyle ezel ve ebed, mekn itibariyle de sonsuz olan, asl hviyeti deimeyen, yaratlmayan ve yok edilemeyen, arttrlp azaltlamayan maddeden ibarettir. Maddenin asl hviyeti (sabitlii) deimemekte, fakat Kinat haller itibariyle srekli deimektedir ki bu sebeple de Akl iin, srekli olarak bir eliki tekil etmektedir. Zira, filozof, Bolukun, Deimenin aklen imknsz olduuna inanr. te bu iki husus arasndaki uygunsuzluk, (Deime ve Hareketin aklen imknsz, fiilen var oluu) elikinin kaynadr. Tabiat veya Varlk isimli eserinde varlk, deime ve hareket hakknda unlar sylyor:29
Daima vard varlk ve daima var olacaktr. Dosayd domadan nce hibirey olmas gerekirdi. Hibirey vardysa, asla hi bir eyden hi bir ey meydana gelmezdi. mdi (var olan) olmadna gre vardr ve vard ve daima var olacaktr ve ba sonu olmayp (zamanda) snrszdr./... ...bakalarsa varlk artk hep ayn kalamaz,.... ...onbinlerce ylda birtek kl kadar bakalasa, btn zaman iinde bsbtn yok olur. Fakat eklinin deitirilmesi imknszdr. ... Bo diye bir ey de yoktur. nk bo ey, hi-bir-eydir. mdi, hi bir ey var olamaz. Var olan (varlk) hareket de etmez. nk ekilecei bir yer yoktur, tersine doludur. Boluk olmadndan ekilecek yer yoktur. ...mdi doru grmediimiz ve bir ok eylerin doru olarak var grnmedikleri meydandadr. Gerekte var-olsalard deimezlerdi, tersine, herey nce grnd gibi olurdu. nk, gerek var-olandan daha gl birey yoktur. Deirse var-olan yokolur, var-olmayan meydana gelmitir. Var olan blnm olursa hareket eder; hareket edince de var olamaz.

Grlyor ki Melessos, Parmenidesden ald doktrini materyalist ve diyalektiki bir tefsirle ilemitir. Varlk monist ve maddeden mteekkil kabul etmesi onun panteist materyalizminin, Deime ve Hareketin aklen imknsz, fiilen var oluu arasndaki eliki anlay da diyalektikiliinin iaretidir. Zaman ezel ve ebed olarak

29

W. Kranz., Antik Felsefe., s.70-71

19

kabul etmektedir. Bu husus, ...onbinlerce ylda birtek kl kadar bakalasa, btn zaman iinde bsbtn yok olur... ifdesinden de anlalmaktadr. Gorgias (Leontiumlu) (Sofist)
(M.. 483-375)

Gorgias tam bir nihilisttir (inkrc). O, Sadece Olu ve Hareketi deil Varlk da reddetmitir. Ona gre hibir ey yoktur.
...zira, eer bir varlk olsayd, Parmenidesin isbat ettii gibi, bu ancak ezel ve ebed olabilecekti. mdi, ezel ve ebed olan bir varlk sonsuzdur. Fakat, sonsuz bir varlk, kendisine hudut koyacak olan zamanda ve meknda bulunmaz. u halde hi bir yerde deildir, ve hi bir yerde olmayan ey yoktur. Eer, farzmuhal, bir ey olsayd bile, biz onu bilmeyecektik, ve bildiimiz farzedilse, bu bilgi hi bir sretle bakasna nakledilemeyecekti.30

Onun, varlk hakkndaki tezizetle yledir:31 1: Varlk yoktur, Bilgi yoktur [Nihilizm] 2: Varlk olsa bile nsan iin kavranlamazdr [Agnostisizm] 3: Kavranlabilir (bilinebilir) olsa bile baka insanlara bildirilemez ve anlatlamaz [Solipsizm] Gorgias, Varlkn bilinemezliini u szlerle ifade etmektedir:32
Grnte olmad iin var-olmak bilinemez, var-olmad iin grnte olmak gszdr.

Gorgiasn nihilizmi, agnostisizmi ve solipsizmi daha sonraki dnceler zerinde byk tesirler icra etmitir. Gorgias, Sokratesin iddetle tartt filozoflardandr. Efltunun Gorgias diyalogu, Sokrates ve Gorgias arasndaki felsef mzakerelere tahsis edilmitir. Bu eserin bilhassa ilk ksmlar, Gorgiasn btn felsef karakterini ortaya koymaktadr.

30 31 32

A. Weber, Felsefe Tarihi., s.18, pr: 4 T. Gomperz., Greek Thinkers., C: I., s.482, pr: 1 - s.486; M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.43; C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.57; W. Kranz., Antik Felsefe., s.147, pr: 1/2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 2

20

III. HERAKLEITOS VE OKULU

Heraclatios
(M.. 535-470 veya 540-480)

Fikirlerinin mphem ve zor anlalr olmas sebebiyle Karanlk Herakleitos olarak anlr.33 Herakleitos bir idealist diyalektikidir. Fakat olduka garip bir idealisttir: leme bir balang ve bir son tanmaz; sadece, lemin muayyen faslalar ile adet peryodik bir tarzda, ana unsur olarak kabul ettii Atein hal (keyfiyet) deitirmeleri olduuna kanidir ve idealizmi de burada belirir. yle ki: lemin ana unsuru, asl kayna (arkesi, mebdei) Ate olup, btn Kozmos, Atein seyreklemesi (rarification) veya younlamas (concentration) ile teekkl etmitir. Ate, ilktir (orijin) ve esastr (arke). lem ondan kmtr ve srekli deierek, tekml ederek kozmos halinde varln kazanmtr ve neticede de dalacak, tekrar ilk haline, orijinine avdet edecek, yani yine atee inklab edecek ve fakat burada bitmeyecek, bir izmihlle uramayacaktr. Bu ate yeniden yeni bir lem hasl edecek... ilh., ve bu sre (vetire) ilnihaye devam edecektir.34 Bu, efsanev Anka (Felix) kuunun yanarak lmesi ve fakat ldkten sonra yeniden kendi kendi kllerinden dirilerek hayat avdet etmesi gibi sonsuz, bitimsiz bir srekli, peryodik, ossilatuar deiim srecidir. Buradan, Herakleitosun, Zaman ve Mekn sonsuz ve mutlak kabul ettii sonucuna ulalabilir (D.H.) Ona gre, Zaman, oynayan, dama ta sren bir ocuktur.35 Herakleitosa gre, Varlk hibireydir, Olu hereydir.36 Btn Oluun temeli, ztlarn birlii ve mcdelesidir. Mcadele, hereyin babasdr. Bu, srekli oluu, srekli deimeyi zarr klar. Sabit, ber-karar, deimez olan-olan hibir ey yoktur. Herey kendi zddn da mndemitir ve onunla srekli mcadele halindedir. Bu
33 34 35 36

W. Kranz., Antik Felsefe., s.48, st: 1 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.20, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.50, pr: 3 A. Weber, Felsefe Tarihi., s.18, pr: 4

21

mcadeleden yeni bir baka ey hasl olmakta ve fakat o da varlk kazanr-kazanmaz yine kendi zatnda mndemi olan zdd ile mcadeleye girimekte ve bu sre, bylece ilnihaye devam etmektedir. Bu, btn Mkevventta cr olan, evrensel, genel-geerli olan, lemin noksansz bir ekilde tb olduu, onu idare eden, Ztlarn Birlii ve Mcdelesi Kanunudur. Burada dikkat ekici olan, udur: Herakleitos felsefesinde bir yandan, herey deiir nermesi ve dier yandan da hi deimeyen evrensel bir kanun idesi yanyana bulunmaktadr. u hlde, hereyin kanlmaz bir zarret ile deimeye mecbur ve mahkm olduu bu lemin, bu Olular Dnyasnn arka-planndaki, lemin idarecisi olan ibu deimez kanun, lem-st (Super-Naturelle; Transandantal, Mteal, Akn) bir baka eyin varln zarr klacaktr ki bu, Logostur.37 Logos, tanrsal akldr ve Ztlarn Birlii ve Mcadelesi Kanunu, Logosun dilidir. Bu tenakuz prensibi, lemdeki genel-geerli ilke olan Kutupsallktr (Polarite):38 lem, zt kutuplarn mcadelesinden ibarettir. Filozof, Logosa bir veche vererek onu, bu lemlerin yaratcs deil, idarecisi (mdri) (veya bir nevi kanun koyucusu) olan bir kil ilh gibi tasarlamaktadr.39 Varlk, durmadan etkide bulunur, Olu halindedir ve fakat kendisi (sabit bir varlk olarak) yoktur.40 O, bunu ifade etmek iin, Olutan baka birey grmyorum demektedir.41 Herakleitosta yle bir vahdet olduu sylenebilir: Btn bu kartlklar ikiliklerine ramen ayn ey olup, Birin ayr-ayr yanlardr.42 Bu fikir, Zerdt kanallardan gelmi olan bir etki olarak da tefsre edilmeye ak bulunmaktadr. Arke olan Ate, canldr; Kozmos, Ateten meydana gelir ve tekrar Atee dnr. Bu sre, 8 milyon yllk bir peryottur.43 zellikle, Varlkkresinin bu peryodiklii, Zerdt dncesinin deforme izlerini tamaktadr. Ate deiir, Su olur; Su, Topraka, Toprak Aithere dnr ve bu hl geriye dner.44 Herakletios, Kinata bir canllk izafe etmekle Hilozoist, deimeyi bir kader olarak addetmekle Fatalist,45 bir zarret addetmekle Determinist, ayn zamanda hereyi bir telakki etmekle de Panteist olmaktadr.46 Herakleitos, ztlar arasnda bir uyumadan da sz etmekte ve bunu henk ve bar olarak nitelendirmektedir. Ateten hereyin olumasn yukardan-aaya

37

38 39 40 41 42 43 44 45 46

W. Kranz., Antik Felsefe., s.45, pr: 2. Logosun dier dillerde tam bir karl yoktur [W. Kranz., a.e, s.45, pr: 2]. Akl, ruh, nefs, soluk gibi muhtelif anlamlara gelmektedir. Bizi evreleyen evren logoslu ve akldr [a.e, s.54, pr: 2] F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.29, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.45, pr: 2. F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.29, pr: 2 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.27, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.46, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.54, pr: 3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.46, pr: 1/2; s.50, pr: 5 Fatalizmi: Kinatn byle olmasn isteyen (de) lh Mukadderattr. [Nihat Keklik., Felsefe., s.192, pr: 1] Herakletios, Btn eyler bir-tek eydir diyor: Benim deil Logosun sesini duyduktan sonra btn eylerin bir tek ey olduunu Logosa uyarak sylemek bilgeliktir. [W. Kranz., Antik Felsefe., s.49. pr: 1/2]

22

hareket, hereyin tekrar Atee dnmesine de aadan-yukarya hareket olarak tanmlyor.47 Bu deveran hareketin ematik gsterimi ekil 6dadr
Ate --------------------------------------- Su Aither -----------------------------------Toprak ekil: 8

Filozofun Irmak Metaforu grlerinin zeti mesbesindedir: Ayn rmaa iki defa girilemez, daima herey akmaktadr, btn nesneler rmak gibi akarlar.48 Herakleitosa gre, Dnme ve Logos herkeste mterektir.49 Bu fikir, Akl- Selmin mtereklii olarak yorumlanabilir. Ona gre, Ruh, sonsuzdur50. Ruhun lm, Su olmaktr.51 Ancak, Ruh, bir maddedir ve ana madde olan Atein gei durumlarndan birine tekabl eder.52 Herakleitosun ardllarnn zerinde en ziyade durduklar husus, onun deime konusundaki tez(ler)idir. Hassaten onun Evrenin daim olarak deitii tezi, kendisine Diyalektikin ilk kurucusu olma nvann kazandrmtr. Marksist Literatr, Herakleitosun Diyalektiinin saf, ocuksu materyalizm olarak anar, fakat onu tebcl eder. Cogniot, onun hakknda, Yunanistandaki ilkel materyalizmin en byk temsilcisidir demektedir.53 Engels, Anti-Dhringde, Tabiatn Diyalektik Mekanizmas ve Herakleitos hakknda unlar yazmaktadr:54
Doay, insan tarihini, ya da kendi z kafa almamz dncenin incelemsi altna koyduumuz zaman, bize ilk grnen ey, hibir eyin olduu gibi, olduu yerde, olduu biimde kalmad, ama her eyin hareket ettii, deitii, olduu ve yokolduu sonsuz sonsuz bir karlkl ilikiler ve etkiler yumadr. Demek, ki iinde ayrntlarn henz azok silindii genel tabloyu gryoruz; hareket eden, geen ve birbiriyle balanan eyin kendisinden ok, harekete, birinden brne geilere, balantlara dikkat ediyoruz. Dnyay dnmenin bu ilk, bn, ama aslnda doru biimi, lka Yunan filozoflarnn dnme biimidir, ve onu aka ilk formle eden de Heraklitos olmutur: Her ey hem kendisidir, hem de deildir, nk her ey akar, her ey srekli dnme, olu ve yokolu durumundadr.

Lenin, Felsefe Defterleri isimli notlarnn bir blmn Herakleitos felsefesinin eletirisine tahsis etmitir.55 Heraklitosu diyalektiin kurucularndan birisi56 olarak

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

Laertius., Bkz. N. Keklik., Felsefe., s.192, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.54, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.47, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.46, pr: 1/1. W. Kranz., Antik Felsefe., s.51, pr: 3 G. Cogniot., lka Materyalizmi., s.24, pr: 4 G. Cogniot., lka Materyalizmi., s.21, pr: 1/3 F. Engels., Anti-Dhring., s.70, pr: 2 V. I. Lenin., Felsefe Defterleri., Lassalen Efesoslu Herakleitosun Felsefesi Adl Kitabnn zeti., s.285-297 V. I. Lenin., Felsefe Defterleri., s.291, st: 3

23

kabul eden Lenin, Evrende daim hareket ve Herakleitos hakknda unlar yazmaktadr:57
... mekanik hareket, bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn hayat btn bunlar, insanlarn kafasna sadece hareket fikrini deil de k noktalarna dnl, yani diyalektik hareket fikrini sokmaktadr. Herakletiosun: Ayn rmakta iki kere ykanlmaz eklindeki o naif ve ho formlnn (ya da zdeyiinin) dile getirdii de budur ite ama iin aslnda (Herakleitosun rencilerinden Krathulosun da dedii gibi), bir kere bile ykanlmaz rmakta (nk btn vucut suya dalncaya dein rmak durmayacak ve su ayn ayn su olmaktan km olacaktr).

Herakleitosun kozmoloji anlayna gre, Gne, Ay ve Yldzlar, tekne eklindedir.58 Keza ona gre, gk cisimleri, mesel Gne, grndnden daha byktr.59 Bu dnce, o an anlayna gre, olduka ileri saylmaldr. nk, byle bir fikir, Gksel Nesneler (Semv Cirmler, Celestial Corps) iin, matematiksel dncenin geerli olmasnnkabuledilmesini mmkn grmektedir. Eer Matematik onlar iin de geerli ise, o nesneler, ilh eyler olamazlar.

IV. PYTHAGORAS OKULU IV.I. ESK PYTHAGORAS OKULU

[Pythagoras, Kalliphon, Demokedes, Alkmeon]

Pythagoras (M.. 570-494) ve Talebeleri Ad efsanelere karan Pythagoras, Eski Yunan dncesinin ilk dnemlerinin genel eilimine bal kalarak, Kozmos ve Arke konular zerinde durmutur. Elimizde Pythagorasa ait orijinal bir metin mevcut deildir. Bu felsefe, daha Aristoteles zamannda dahi bir okul dncesi halini almt; belirli bir Pythagoras Felsefesi deil de, Pythagoras Okulu Felsefesi denen anonim bir felsefe olumutu. Nitekim Aristo onlar, Bu filozoflarn (atomcularn - D.H.) ada olan, hatt onlardan nce gelen ve matematie kendilerini veren ilk insanlar olan, Pythagoraslar diye adlandrlan kiiler... eklinde trif etmektedir.60 Pythagoras Okulu, dier adyla Pisagorculuk, sadece lemin lkeleri (Arke) meselesi zerinde deil, bununla beraber, ayn zamanda, Kozmik Nizmn Esas zerinde de durmulardr. lea Okulu mensuplar bu muammay lemin Birliinde (Vahdet, Monizm, Unity) aramlarken, Pisagorcular Sayda aramlardr.61 Pisagorculua gre, lemin asl iki prensipten ibarettir: Say ve henk (Harmonia).
57 58 59 60 61

V. I. Lenin., Felsefe Defterleri., s.290, pr: 2-3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.54, pr: 3 N. Keklik., Felsefe., s.191., pr: 1/1 Aristo., Metafizik: I., Kitap, V. Blm., 985 b /20-25 [A. Arslan evirisi., s.103, pr: 3] Cell Sara., yonya Pozitif Bilimi., s.133, pr: 1

24

Bu bakmdan bu okul, dalisttir. Kranz, bu dalizmin Zerdtten renilmie benzediini sylemektedir.62 Halbuki onlara gelinceye kadar lemin asl (Arke) tek bir adet prensibe indirgenmekte idi. Pisagorculuk Arkeyi fizik ve mahhas deil de fikr ve mcerret (matematik) addetmekle de idealist olmaktadr. Bu telakki ayn zamanda Mathesis Universalisin ilk ekirdei saylabilir. nk, bu, matematik temelli bir felsefedir. Pisagorcular, ilm hesabn gerek kurucusudurlar. Bu felsefede Saylar, lemin prensibi ve mahiyeti63 olup, Cisimler, duyulur hale gelmi, yani, teahhus ve tecessm etmi olan saylardr. Yni, Cisim = Say olmaktadr. Fakat Saylar zerinde ok durmalarna ve Sayy lemin prensibi ve mahiyeti saymalarna ramen onlarn saylar aritmetiksel saylar olmayp geometrik ekillere mnhasr idi: Kre, kp, kare, daire, prizma v.s. Say Eyann mahiyeti olduu iin Saynn mahiyeti birdir. ki trl Bir vardr: a: Monadlarn monad, ilhlarn Tanrs olan Bir. Bu, Bir ve Mutlak Bir, Zdd Olmayan Birdir. Saylar (yani, eyler) Ondan kar (sudr eder) ve O, onlarn hepsini ihata eder. b: Yaratlm Monad. Bu, saylar silsilesinde birinci olan monaddr ve her oklua (iki, ...) zddr. Her ey Bir ile ok arasndaki zddiyetten kaynaklanmaktadr. Pisagorcular, Saylar zerinde ok durmalarna ramen, Sfr ve Ondalk Saylar Sistemini bilmiyorlar, btn adedleri tam say olarak kabul ediyorlard. Mesel p [ ] pi saysnn aklamasn yapamamlard, 22/7 blmesinin ok tekrarlanmasyla pinin rasyonel hale konulabilecei kanaatnda idiler. Matematikteki sonsuz kk ve sonsuz byk kavramlarn da ele almlard. Bilindii gibi, bunlarla en fazla Elal Xnon uramtr. Saylar tam say kabul ettiklerinden, onlar iin temel say 1dir ve bu husus onlarn ontolojilerinin de temeli olmutur. Kozmogoni ve Kozmoloji Varlklarn ilki lk Varlk (Fizik Nokta) olup ondan, sudr (manation) yolu ile, Doru, Yzey, Hacim, Cisimler, Duyum, drk, Zek kar. Bu Sudr zihniyetinin, Euclidien Geometrinin temellendirilmesinde nemli bir katksnn bulunduu dnlebilir. Zira, Euclides Geometrisi de, btn geometriyi, ilk ve yaln olarak, boyutsuz eleman Noktadan yola karak ina etmitir. Kozmogonileri yledir: Bir, kesif (masif) ve ksmsz (yekpre, monoblok) bir Kre (Sfeiros) olup Sonsuzlukta yzer.64 Balangta, Dolu, Bo olmakszn vard. Boluun Doluya hcumu ile Kozmos olumaya balar, neticede Doluluk sonsuz kk paralara (Atomalar) ayrlr. Doluluk buna reaksiyon olarak bu partiklleri geometrik ilgilerine gre birletirir ve lksel Cisimler (Toprak, Su, Hava, Ate) hasl olur. Esas olan Atetir, drt yzeyli paracklardan oluur. Ate ilh prensibin semboldr, yeri, Kinatn merkezi ve en byk ilhn bulunduu merkez bir gnetir. Bu gne, daima Yerin kar tarafna geldiinden (Dnyadan) grnmemektedir. [Kozmosun yaps ekil: 9da gsterilmitir].
62 63 64

W. Kranz., Antik Felsefe., s.33, pr: 1/1 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.23, pr: 2 lk-Varlkn sonsuzlukta yzmesi motifi, slm-ncesi dnemdeki Trk Kozmogonileri ile de yakn ve artc bir benzerlik arzetmektedir.

25

ekil: 9: Pythagorasa gre Evren (izim: D. Hocaolu)

lemin asln say ve henkte aramakta olduu iin, Matematik yannda henk kavramna duyduu ilgi hasebiyle Muski ile de uraan Pythagoras, ilk defa olarak, Sesi matematikselletirmeye gayret etmi, Matematik ve Muski arasnda birtakm balantlar kurmutur.65 Bu balant, daha da genelletirilmi ve btn evrenin bir hengi olduu fikrinden, btn evrenin bir de musksi olduu sonucuna varlmtr. Buna gre, Gne ve Ayn dnlerinde bir ses kar.66 Keza, btn lemin bir musksi olduu fikri, XVII. yzylda Johannes Kepler tarafndan da kabul edilmi ve Kepler, bu konuda 1619 ylnda, Harmonices Mundi (Dnyann hengi) isimli bir eser kaleme almtr.67 Pisagorculuktaki Say Mistisizmi, daha sonra slm Dncesi tarihinde hvnusSaf felsefesinde de tesirini gsterecektir. Pisagorcu dnceye gre, Mekn ile Madde ayn eydir. Mekn homojen bir sv ile doludur ve bu svnn iinde Deveran Hareketler vardr. Eyann asl mahiyeti ise, Meknda yer igal etmesi, yani, uzaml (extensive, mtehayyiz) olmasdr. Mekn, Madde ve Deveran Hareket hakkndaki bu dnceler, XVII. yzylda ortaya kacak olan Cartesien Felsefenin bir bakma ekirdei gibidir. Pisagorculua gre, lem ezel ve ebeddir. Hareket ve Olu konularndaki fikirleri Ela Okulu ile paraleldir.68 Yalnz, varlk, esas olarak deimez, izaf olarak deiir. Ruhu lmsz olarak kabul eden Pisagor Okulunda ayn zamanda Orfik nan hkimdir.69

65 66 67 68 69

M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.31, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.34, pr: 2 G. Holton - D. H. D. Roller., Foundations Of Modern Physical Science., s.149, pr: 1-2 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.24, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.32-33. Pisagor Okulu ve Orfik nanlar hakknda genibilgi iin, bkz: T. Gomperz., Greek Thinkers., Vol: I, Chapter: V. (pp.123-160): Orphic and Pythagorian Doctrines of The Soul

26

IV.II. YEN (SON) PYTHAGORAS OKULU

[Philolaos, Arkhytas, Timaios, Hiketas, Herakleides, Ekphantos]

Her iki okul arasnda yaklak be asrlk bir zaman fark bulunmasna ramen grleri arasnda mhimce bir ayrlk yoktur. Bilinen btn eylerde Say vardr. Bu, u demektir: Say, Hem Maddeler Dnyasnda ve hem de Ruhun Dnyasnda, doutan (ftratan) vardr.70 Say ve henk hakknda ayn eyi dnrler:
... yalnz ekil kazanm olan bilinebilir, ekil ise lye, kanuna, sayya dayanr. Her ekli belirtirken kullanlan deyi bir say orandr. Her henk (harmonia) sayca snrlandrlm, belirtilmitir, bu u demektir: Hem alglanan maddeler dnyasnda hem de dnen ruhun dnyasnda say doutan vardr.71

Philolaos Tabiat, snrszlardan ve snrlandrclardan kurulmutur. Harmonia, ok karmlarn bir-oluu ve ayr dncedekilerin birliidir. Bu daha nce grm olduumuz Ztlarn Birlii doktrinidir. Saylarn sistem olarak temeli 10 saysdr. Kozmos Kresinin elemanlar be adettir: Kre iindeki Ate, Su, Toprak, Hava ve Krenin rts. Burada Krenin rts, Harmoniadr.72 Arkhytas Matematik ve Varlk arasnda kurmu olduu balant sonucunda, Matematikin yetkin bir bilim olduunu ve onunla eylerin doru bilgisine ulalabileceini sylemektedir.73 eylerin doru bilgisine Matematik ile ulamak fikri, bir yandan Descartesn ve Leibnizin ideali olan Mathesis Universalisin ve dier yandan da Modern Fiziin ilk tohumlar olarak grnmektedir. Hiketas Kendine has bir kozmoloji doktrini kurmutur. Buna gre, esas dnmekte olan YerYzdr. Yer-Yz kendi etrafnda dner, dier semav cisimler harekesizdir. Bu, YerYznn sabit, Semvtn dnmesi hali ayn ile tesiri yapar.74 Ponthoslu Herakleides ve Pythagoras Ekphantos, Yerin, dingili evresinde dnene bir teker gibi batdan douya doru dndn sylemektedirler.75 Hulsa, Pisagorcular, Aritimetik ve Cebirde deil, Geometride ilerlediler; Sfr, rrasyonel Saylar bilmiyorlard.. Matematiksel temelli bir lem tasavvuru gelitirdiler
70 71 72 73 74 75

W. Kranz., Antik Felsefe., s.95 W. Kranz., Antik Felsefe., s.95, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.97-98 W. Kranz., Antik Felsefe., s.98, pr: 1/1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.100, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.100, pr: 3

27

ki bu, bir yandan dar anlamyla Mathesis Universalis ve dier yandan da geni anlamyla Evrenin matematiksel deifresi demek olan Matematiksle Fizikin ve modern bilimlerin yolunu demek olarak kabul edilebilir. Yalnz, hereyin mebdei olarak fiziksel noktay kabul etmekle de bir cins atomizme sahiptiler.76 Ancak, bu, atomizm olarak yorumlanabilecei gibi, bir eit Srekli Evren (Continuous Universe) anlay olarak yorumlanmaya da msait grnmektedir. Zira, noktann boyutsuz olduu unutulmamaldr.

V. ATOMZM V.I. PROTO - ATOMSTLER

Empedokles
(M.. 492-432)

Empedokles, Anaxagoras gibi bir panteisttir. Kinatn bir btn olarak deimedii, fakat czler olarak deitii kanatindedir. Ona gre, Kinat ezel ve ebeddir ve btnyle Maddeden oluur. Madde, mahiyeti itibariyle deimez, fakat daim srette hareket halindedir; o halde, bu hareketi aklayabilmek iin atom faraziyesine ihtiya vardr. Yani o, lemin, yapsal olarak daha fazla blnmesi mmkn olmayan temel elemanter paracklardan mteekkil olduunu, lemin temel en kk bir parasnn bulunduunu kabul eden atomist bir dnrdr. Empedokles, Hareketin aklanmasnda Kuvveti de bir kategori olarak felsefesine kor. Yani Empedoklesde Madde ve Kuvvet Dalizmi vardr. Kuvvet anlay, bir anlamda Newtonien anlay da andrr. Hareketin fail illeti olarak ele alnan Kuvvet, Newtonien felsefedekini andurr bir tarzda, ekme Kuvveti ve tme Kuvveti gibi iki trldr: a: Sevgi Prensibi (Birleme Prensibi; ekme Kuvveti yerine, b: Anlamazlk Prensibi (Ayrlk Prensibi; tme Kuvveti yerine) . Kozmogoni: Btn Varlk, balangta, Sevginin etkisiyle bir arada kresel bir halde (Sfeiros) iken Anlamazlkn gelmesiyle ayrld. Bu sretle, srasyla, Toprak, Su (Okeanos), Hava, Semav Esr, Yldzlar, Bitkiler, Hayvanlar.. ilh. meydana geldi. Mkevvenatn bu teekkl, bir tekml eklindedir. Kinat tekil eden bu unsurlar drt adettir: Toprak, Su, hava, Ate. Bu unsurlar ise morionlardan mteekkildir (morion, parack demektir) Bu paracklar teorik olarak durmadan blnebilirlerse de pratikte bu blnme sonsuz deildir.77 Bylece, Empedokles, btnyle madd olarak tasavvur ettii Kinata, en kk temel eleman, temel yapta olarak morionlar ileri srmekle atomizme ynelmi olmaktadr. Ne var ki, onun morionlar madd olmakla beraber, ayn zamanda canldrlar ki bu da

76 77

C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.34, pr: 4 W. Kranz., Antik Felsefe., s.90, pr: 1

28

Empedoklesin, birok kadm filozof gibi hilozoistik dncenin tesirinde kaldn gstermektedir. Empedokles, Tenash inancna sahiptir. Ona gre, nsan, Sfeirosun aynasdr; bir mikro-kozmostur. Duyular, benzerlerin temasndan hasl olur. Duyularn ve Ruhun merkezi, Drt Unsurun birbirine en sk bir ekilde nfuz ettikleri kandr.78 Ik, kl cisimlerden akan bir eydir, ok hzldr.79 drk (alg, perception), Beden ile D-Dnyann birbirine intibakdr. Ona gre, ... biz lemi biliyoruz, nk biz de lemle ayn mahiyetteyiz.80 Bu fikre dikkat edilmelidir. Zira bu, nsann lemi bilebileceini mdafaa eden Gnostisizmin meruiyet senedini vermektedir. Btn modernbilimler bu fikir zerine oturtulmutur. Herey birgn tekrar Sfeirosa dnecektir, yani hereyin bir nihayeti vardr ve bu nihayet ise, mebde olan Birlik haline, yani, hereyin birlikte bulunduu Kresellike rc etmesidir. Sdurun zdd olan ibu Ricat dncesi, yani, hereyin bir lk Mebdeden km olup (Sudr) sonra tekrar ona geri dnecei (Ricat) inanc, kendisini daha sonraki Plotinus Felsefesinde daha net olarak ortaya koyacaktr. Bu dncenin, dier yandan da muhtelif din doktrinler ile yakndan alkal olduuna dikkat etmek icap eder. nsann D: Empedokles, Beeriyetin bir Altn a yaad ve sonra bu Altn adan dt inancndadr.81 Bu dnce, Hristiyan inancndaki nsann D doktrininin kkenleri hakknda ilgin bir ipucu vermektedir. Empedoklesin dnce tarihine katklar yle zetlenebilir. Atomizm fikrinin nderi kabul edilebilir. Keza, Tekmlclk fikrinin; Evrendeki ekme-tme Kuvvetleri bulunduu ve bunlarn Oluun esasn, motivasyonunu tekil ettii eklindeki fikrinin; Kinattaki madde miktarnn, czlerin deimesi esnasnda deimedii tezinin ncs de saylabilir. Bu tez daha sonralar, modern alarda karmza, Maddenin Korunumu tezi olarak kacaktr. Ona gre, Gne, Aydan byktr. Ay, plak gibidir. Gkler kristal cam gibidir.82 Empedokles, ayn zamanda Retorikin kurucusu olarak kabul edilmektedir.83

78 79 80 81 82 83

A. Weber., Felsefe Tarihi., s.27, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.90, pr: 2 C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.47, pr: 1/1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.78-79 Nihat Keklik., Felsefe., s.197, pr: 1 Nihat Keklik., Felsefe., s.196, pr: 3

29

ekil 10: Empedoklesin ift kreli sistemi

Anaxagoras
(M.. 500-428)

Anaxagoras da, atomist bir filozoftur. Onun felsefesinin nemli iki yan vardr: 1: Dinamik Kozmoloji yerine Mekanist bir kozmoloji ve, 2: Hilozoist bir monizm yerine bir Dalizm tesis etmitir. Budalizm, zeksz ve cansz cevher olan Spermata ile canl ve akll Noustan mrekkeptir. 1. Spermata: Kozmolojinin asl unsuru Spermatadr. Ona gre, Kinat materyal bir dnyadr ve sonsuzdur. Bir cisim baka bir cisimden (Arkeden Topran, Topraktan Suyun... meydana gelmesi gibi) meydana gelemz. Binaenaleyh, lemin temelindeki unsur says drt deil, maddelerin adedi kadardr, yani sonsuzdur. O, bu temel unsurlara spermata (tohum) adn vermektedir. Spermatalar, gerek morionlardan ve gerekse de atomalardan baz bakmlardan ayrlr. Spermatalarn morionlardan farkl yan, spermatalarn cansz, zeksz ve souk, scak, kuru, ya, renkli v.s. olulardr. Benzer yan ise, saylamayacak kadar (sonsuz) ve ok kk (sonsuz kk) olup, ezel, yaratlmam ve yok edilemez olulardr.84 2. Kozmogoni ve Dalizm: Bu spermatalar balangta Kaos (herc merc) iinde idiler. Onlarn dzenlenii Kaosu meydana getirmitir. Yalnz, Anaxagoras, Kozmosun Kaostan kendiliinden kmadn, zira spermatalarn cansz, zeksz, iradesiz olularyla kendiliklerinden hareket edemeyeceklerini ve bu sebeple de Kozmosun muayyen kanunlara muvafk bir tarzda meydana gelebilmesi iin stn ve akll bir kudretin mdahalesine, dzenlenmesine ihtiya olduunu ileri srm ve bu
84

F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.63, pr: 2

30

tabiat-st (sper-natrel) kudrete Nous adn vermitir. Bu sretle, Eski Yunanda ilk defa olarak Kinat iin bir fikr (ideal) kaynak kabul edilmekle leme bir Fail ve Ga llet tannm olmaktadr. Nous bu lemin yaratcs olmamakla beraber, onun fail ve ga illetidir. O, ... kinatn ezel ve ebed tanzim edicisidir85 nk, Hareket, eylerin zne bal deildir ve onlara ebed olarak yabancdr86 Madde tl, Nous ise aktif, hr ve uurludur. Dier varlklar zek deil, ancak zek gibi grnen otomatlardr. Dier yandan, Nous, baz canllarda da bulunur ki bu, bir nevi panteizmdir.87 Anaxagoras, Nous (ruh, zihin) ile Madde arasna bir dalizm koymakla beraber bu dalizm zayftr, zira, Nous, z nitelii dnme olan, kendinden-var bir cevher olmakla beraber yine de dier yandan, ok ince ve ltf bir maddedir.88 Kozmogoni: Btn hareketlerin, dzenliliin bir iptidas, bir balangc vardr ki bu, lk Hareket ndr.89 lk Hareket, Nousun Kaosta hasl ettii bir devr harekettir.90 Nous, bu ilk mdahaleden sonra bir daha mdahalede bulunmamtr. Kaos, lk Hareketin dalga-dalga yaylmasyla kademeli olarak dzene girmi ve neticede Kaos, Kozmosa mnkalib olmutur.91 Bu kozmos, bundan sonra, kendisi dnda baka hibir merciin mdahalesine ihtiya duymakszn kurulu bir saat gibi alacaktr ki bu, Mekanizmdir. Kendi dnda bir kuuvet olmakszn ilk hareketine yol veremedii iin dinamizm yoktur. Anaxagorasn tasarlam olduu bu kozmogoni, daha sonralar, Kant ve Laplace tarafndan tesis edilen kozmogoniyi andrmaktadr.
{Kaosun ilk nnda ilk kozmos oluumundan nce her ey birarada idi. Her eyi Aer (Hava) ve Aither (Esr) tutuyordu. lk Anafor ile bunlarn dalm, Kozmosu oluturdu.}92 {Gne, yanp tutuan bir ktledir. Ay zerinde tepeler vardr./.../Gkyz talardan (yldzlardan) yaplmtr. Srekli bir dn onlar Gkyzne balamtr, bu hareket duracak olsayd Yldzlar derdi/../Anaxagoras dinsizlikle sulanmt, nk Gnein yanan bir ktle olduunu sylemiti.}93 Anaxagoras, Gnein Yunanistan kadar byk olduunu ileri srmesinin zerine pek ok alaya maruz kald94

Anaxagorasa gre, Dnya silindiriktir.95 En ar spermatalardan oluur. Bunun stnde daha hafif olan Su ve Semav Esr bulunur, bu esr ate halindedir. Nous
85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95

W. Kranz., Antik Felsefe., s.29, pr: 2 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.61, st: 1/5 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.30, pr: 2 - s.31, pr: 1 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.31, pr: 2; F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.66 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.68, pr: 1 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.73, pr: 1 F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.74 W. Kranz., Antik Felsefe., s.110, pr: 4; F. Nietzcsche., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., s.73, pr: 1 N. Keklik., Felsefe., s.198-199 D. Rusk., Allahn Kudreti., s.55, pr: 3 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.30, pr: 1

31

bunlardan Madenleri ve Organik dnyay hasl etmitir. Yldzlar, ilk anaforda koparak ge frlayan kat ktlelerdir.

V.II. ASIL ATOMSTLER: ABDERA OKULU

[Leukippos, Demokritos] Bu okulun kurucusu Leukippos (M.. V. yzyl) olup, bir eser braktna dair bir bilgi mevcut deildir. Fikirleri, daha da ilenerek, rencisi Demokritos tarafndan yaylmtr. Leukippos Miletli, Demokritos ise Abderaldr. Okulun asl nemli filozofunun Demokritos olduu iin, bu okul, ona izafeten, Abdera Okulu olarak anlr. Leukippos ve bilhassa Demokritos, Antik Grek Atomculuunun gerek kurucusu addedilirler.96 Demokritos
(M.. 460-400)

Arkada ve hocas Leukippos ile aralarnda fikr bakmdan pek fazla bir fark yoktur. Kinat btnyle Madde ile izah eden ve dnce yaps itibariyle de hemen-hemen en tutarl materyalizm okulunun kurucusudur. Kozmos: Demokritos hem Varlk ve hem de Oluu kabul eden bir filozoftur. Ona gre, Varlk, sadece ve yalnz Maddeden ibarettir. Ne Evren-st bir akl (Nous), ne
96

O. Bloch., Materyalizm., s.40, pr: 4

32

bir Gaye (Telos) ve ne de bir Tesdf vardr. Herey Maddeden ve Zarretten ibarettir ki, bu, ok kat bir Determinizm demektir. lemde yalnz Zarret (Tuke) vardr: Madde, kendi zat itibariyle zarr olarak mevcuttur. Yani, Madde ve Maddeden mteekkil olan Kozmos, bir kendinden varlktr. Maddenin temel ta, sonsuz sayda ve sonsuz kklkteki partikller olup, o, bunlar atoma (blnemez; lyetecezza) olarak adlandrmaktadr. Atomalar sonssuz denecek kadar kk olmakla beraber Pisagorcularn tasavvur ettikleri sonsuz kk matematiksel unsurlar deil, pratikte sadece ok kk olan reel fiziksel objelerdir. Bylece, Pisagorcularn antinomilerinden de kurtulmu olmaktadrlar. Filozof, sonsuz kk reel fiziksel objeler (atomalar) fikriyle Pisagorculuu reddettii gibi, felsefesine Doluluk, Boluk, Hareket kavramlarn da dahil etmek sretiyle Elann Srf Varlk, Heracletiosun Srf Olu fikirlerini de reddetmi olmaktadr. Atomalar, dolu, aralksz olarak dolu, masif cisimciklerdir, aralarnda ise boluk vardr. Bu dolu cisimciklerin bolukta yer deitirmesi ile hareket hasl olmaktadr. Boluk olmad takdirde, Hareketin izah yaplamayaca gibi, atomalar dahi birbirinden ayrt edilemezler, hatt mevcut olamazlar. u halde, Boluk, atomlarn, yani fiziksel varln mevcudiyeti iin bir zarret olup, Hareketin art olarak da Doluluk kadar nemlidir. Demokritos, Leukippos gibi, Atomlar som-madde ve Boluku ise var-olmayan adlandrr ve var-olmayann da var-olan (atomlar) gibi varolduunu syler.97 Doluluk kavramnn yannda Boluk ve Atom kavramlarnn felsefenin gndemine getirilmesi nemli bir adm olmu, bilim ve felsefenin sonraki gelimelerinde tesir etmitir.98 Aristo Boluk kavramn iddetle reddetmi, dolu bir evren fikrini bu fikirler, yani Dolu Evren ve Anti-Atomizm fikirleri hem Bat ve hem de Dou dnce dnyasnda hemen daima iddetli ve ateli taraftarlar bulmu, ilk defa Demokritos tarafndan temellendirilen Dolu Evren ve Atomizm fikirleri ise uzun zaman unutulmu, ancak Klasik Fizik ile birlikte yeniden ortaya kmtr. Ancak, gnmz fiziinde Evrenin atomistik ve zellii Boluk kavramlar yeniden irdelenmeye balanmtr. Atomalarn blnemezlii yle izah edilmektedir: Atomalar doludur, somdur, Bolukun tam zdddr, Boluktan pay almamtr99, yani, boluk ihtiva etmezler. Bu sebeple de blnemezler. Zira, blnme, cisimlerdeki boluk dolaysyla olur.100 Alfred Weber, bu hususta, Bu, hakikatte materyalizmin maddesine gelip katlan ve Demokritosun sistemine, en dar bir srette monist olan felsefelerin tamamiyle nne
97 98

99 100

W. Kranz., Antik Felsefe., s.123, pr: 2 Bilim Tarihisi Bernal bu hususta unlar sylemektedir: ... atom teorisi, sonraki bilim zerinde bylesine byk bir tesir gsteren Demokritostan geldi. Demokritos, ideal saylardan oluan bir evren yerine, kk ve saylamayan, blnemeyen (a-tomos) paracklardan, bolukta hareket eden atomlardan oluan bir evren dnd./.../Boluk hi bir ey kavramnn felsefeye getirilmesi cretkr bir admd. Eski filozoflarn evreni anlalabilir, dolu bir evren, bir plenumdu. Vakum fikri btn saygdeer filozoflarca tiksintiyle karlanmt. Rnesans fiziinde Galileinin dinamii gibi gibi bir ok bulular ve sonraki gaz kanunlar ve buhar motr gibi bilimsel ve teknik gelimeler bu fikre (dolu evren fikri - D.H.) kart kma prosesi srasnda olutu. [J. D. Bernal., Materyalist Bilimler Tarihi., C: I., s.141, pr: 3-4] W. Kranz., Antik Felsefe., s.123, pr: 3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 1, st:1

33

geemedikleri dalist bir renk veren ikinci bir prensiptir.101 demektedir. Yni, Demokritos Felsefesi, atom-boluk (veya, doluluk-boluk) dalizmine sahiptir. Demokritos Atomizminde atomalarn hepsi biribiriyle zde omayp, muhtelif ekillerde ve zelliklerdedirler: Przl, dz, kancal, keli, eri-br102 olanlar bulunduu gibi bazlar kaln, bazlar ince, bazlar hafif, bazlar da ardr; mesel, Ruh, en ince ve ltf atomalardan mteekkildir.103 Rhun Maddlii, filozofun materyalizmi Ruh Dnyasna da yaymas demektir ki daha sonralar ortaya kacak olan Mekaniki Materyalizm de bu hususta Demokritosa hayli ey borludur. Drt Unsurun atoma ekilleri snrlandrlmamtr, Atein atomalar kreseldir, dier unsurlar da atomlarnn byklk ve kklkleri ile birbirinden tefrik edilir.104 Hareket: Atomalarn hareketinde bir determinizm vardr, onlar birbirlerini ne eker ve ne de iterler. Birbirlerine vurarak ve arparak hareket ederler.105 Atomalarn bu hareketlerinin balangc aklanmamtr. Evren, atomalarn birbirleriyle arpmalarndan oluur. Evrende bir Gaye yoktur. Bu sebeple Demokritos Kozmolojisinde zarret hkimdir. Yni bu felsefe, Mekanist ve Determinist bir evren anlayna sahiptir.106 Demokritos ayrca, sonsuz evrenler olduunu kabul eder. Kozmogoni: Anaxagorasn kozmogonisini andrr.107 Atomalar Boluka derek bir kasrga hasl ediyorlar ve birbirleriyle arpyorlar; dnerek (anafor ile) ayrlyorlar, arlar aaya inerken hafifler yukarya kyor. Ay, Gne ve Yldzlar bu dnme sonucunda Gkyzne frlayan ve tutuan talardr. Bu dnme (anafor) Drt Unsuru hasl etmitir. Ar olan Toprak ve Su aada kalrken, hafif olan Hava ve Ate yukarya kmtr. Demokritos Kozmolojisinin ksa bir zeti yle yaplabilir: 1: Her ey maddedir ve madddir. 2: Madde, atomalardan oluur. 3: Madde doluluk olup onun gibi bir baka gereklik de boluktur. [DolulukBoluk Dalizmi] 4: Evren ezeldir [Zamanda snrszlk] 5: Evren meknda sonsuzdur. 6: Sonsuz boluklar ve sonsuz kozmoslar vardr. 7: Maddenin bir lk Muharriki yoktur. O, ezelden ve zorunlu olarak vardr ve ezelden ve zorunlu olarak hareket hareket halindedir. Yani Evren (ve Madde) bir kendinden varlktr.
101 102

A. Weber., Felsefe Tarihi., s.33, pr: 3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 2 103 W. Kranz., Antik Felsefe., s.125, pr: 3-4; F. A. Lange., Materyalizmin Tarihi., C: I., s.14, pr: 2 104 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 3 105 W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 4 106 Hibir ekilde bir kimse tarafndan yaratlmadndan dolay, Democritos evreni zaman bakmndan snrsz olarak tutuyor. Ayrca tz bakmndan deimez olduunu sylyor... imdi meydana gelen eylerin nedenlerinin hibir balangc yokmu, genellikle sonsuz zamandan beri zorunluluk iinde dpedz her ey, olmu olan, olmakta olan ve olacak olan, nceden bulunuyormu [W. Kranz., Antik Felsefe., s.124, pr: 1/2] 107 W. Kranz., Antik Felsefe., s.125, pr: 2; M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.39, pr: 3

34

8: Hem Varlk vardr hem de Olu. 9: Evrende ne bir Tesadf vardr ve ne de bir Gaye. Bu, tamamiyle kr bir determinizm, kesin bir zorunluluk ve anti-teleolojizm demektir. 10: Kozmoslar eksilebilirler ve yokolabilirler. [Bu fikrin, kozmosun ezel olduu iddias elikin olduuna dikkat edilmelidir.] Bilgi Teorisi: Bu konuda filozof, bir ampirist ve septik gibidir. Ampirizmi, Duyular Bilginin tek kayna olarak almasndandr. Ona gre, Duyularn kanalndan gemeyen hi bir ey yoktur.108 Bu bir materyalist ampirizm (sensualizm)dir. Septisizmi ise, Duyularn verdii bilgilerin, Eyann gerei olmad hakkndaki kanaatinden dolaydr. O, gerein bilinemezlii hakknda, unlar sylemektedir:
... insan gerek dorudan uzak olduunu anlayacaktr./.../Gerekte her bireyin nasl olduunu anlamann ulalr olmad meydana kacaktr./.../Gerekte hi bir ey bilmiyoruz, zira doru derindedir.109

nk ona gre gerek, atomalardr. Halbuki onlar duyumlayamyoruz. Bu bir bakma Agnostisizm de saylabilir. Bu husus, filozofun, kaba sensalizm ile geree ulalamayacn tesbit etmesi bakmndan hayli ilgin ve ileri grl bir dnce demektir. Dnce: Herkesin dncesi, (atomalardan kurulmu levhalarn) ona ak()dr.110 Din: Demokritos, materyalizmine ramen, devrin din akaidinin etkisinden bsbtn kurtulabilmi deildir; politeist bir din anlay vardr, ilhlarn mevcudiyetine inanmaktadr. Yalnz o, ilhlarn da atomalardan mteekkil, bize gre gl olmakla birlikte snrl gte ve fn olduklarna inanyordu. Bu ilhlarn hereyleri snrl ve sonludur ve onlarn da fevkinde olan, gkleri ve yeri idare eden Zorunlukun kesin hakimiyeti altndadrlar. Ruh, biraz yukarda da temas edildii gibi, en ltif ve en ince atomlardan mamuldr; ate gibi scak bireydir. Ruh atomlar yuvarlaktr. nsann gdc organ beyindir.111 Ahlk: Demokritos, Yunan etiinde nemli bir anlay olan Eudaimonizmin (Mutuluk) kurucusu saylr. Ona gre, Mutluluk, fayda ve zarar kavramlar zerine dayanr; mutlu olmak iin faydal ve zararl eyleri ayrd edebilmek icap eder. Fayda ve Zararn kriteri ise haz ve elemdir. Ne var ki, iyiliklerin bir ksm izaf bir ksm mutlaktr. zaf iyiler madde ile, mutlak iyiler ruh ile ilgilidir. Onun ahlka mteallk baz veczeleri yledir:

108 109 110 111

A. Weber., Felsefe Tarihi., s.34, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.127, pr: 4 W. Kranz., Antik Felsefe., s.127, pr: 4 W. Kranz., Antik Felsefe., s.125, pr: 3,4

35

nsanlara yakan, ruhu vcuttan ok hesaba katmaktr. [W. Kranz., Antik Felsefe., s.129, pr: 2]. Tanr yalnz hakszlk ilemekten nefret edeni sever [a.e., s.129, pr: 1]. Yalnz dmanlar deil, hazlar yenen de yiittir. [a.e., s.130, pr: 1]. Mutluluk da rhundur, mutsuzluk da [a.e., s.130, pr: 2]. Her hazz deil, ahlka gzel olan baly semek gerek. [a.e., s.130, pr: 2]. Hazlar kendi iinden almaya alm olan ruh mutludur. [a.e., s.130, pr: 2]. l alrsa en ho ey en hoa gitmeyen ey olabilir. [a.e., s.131, pr: 2]. Kadn kt dnceler iin erkekten daha az atelidir. [a.e., s.131, pr: 3]

nsan: nsan bir kk-dnyadr.112 Demokritos, hem bilimsel anlamdaki Atomizmin ve hem de Materyalizm doktrininin lkadaki en nemli temsilcilerindendir.113 F. Albert Lange, Materyalizmin Tarihi, Gnmzdeki Anlam ve Eletirisi isimli byk eserine Democritos ile balamaktadr (s.1-19). Bu sebeple, gerek Mekaniki Materyalizm ve gerekse de Diyalektik Materyalizm asndan byk nem tamaktadr.114 Marksist bir felsefe szl olan Materyalist Felsefe Szlnde Demokritos yle anlatlr:115
Eski Yunanl Materyalist Filozof, Leukipposun tilmizi, eski Yunanllar arasnda ilk ansiklopediyen kafal dnr (Marx). Lenin, Demokritosu, Antik a materyalizminin kurucusu olarak nitelendirir.

VI. YONYA FELSEFESN YENLEYENLER [Hippon, Arkhelaos, Apollonial Diogenes] yonya (Milet) Felsefesi, M.. V. asrda belirli bir nisbette etkisini srdrmtr. Bu etki, bu felsefeyi ihya eden filozof sayesinde olmutur ki bunlar, Hippon, Arkhelaos ve Apollonial Diogenestir. Hippon116 Sisaml olan Hippon, Thalesin yenileyicisidir. Thales gibi, arke olarak Suyu kabul eder. Bu sebeple tanrsz olarak anlr. Ona gre, Ruh ad verilen ey, aslnda, yaratc sudur.
112

113 114 115 116

W. Kranz., Antik Felsefe., s.128., pr: 3. nsan bir kk-dnya (mikro-kozmos) addetmek birok dncede grlmektedir ki, bu, nsann lemin bir z olarak telakki edilmesi demektir. slm dnce tarihinde de nsan, sk-sk zbde-i lem olarak tesmiye olunmaktadr ki bu, Democritosun mikro-kozmosu ile e-deer bir terim olarak kabul edilebilir. Mesel, bkz: Sidney Hook., Materialism Md., s.210, s: 1 Bkz: G. Cogniot., lka Materyalizmi., s.46-67 M. Rosentahl - P. Yudin., Materyalist Felsefe Szl., Democritos Md. (s.98-99) A. Weber., Felsefe Tarihi., s.31 ve W. Kranz., Antik Felsefe., s.115

36

Arkhelaos117 Anaksagorasn ihycsdr. Sokratese hocalk etmitir. Arke konusunda Anaxagoras gibi dnmektedir. Ona gre Oluun iki illeti vardr: Scak ve Souk. Hareketin balangc, Scak ile Soukun birbirinden ayrlmasdr. Anaxagorasn atomizmini kabul eder, fakat onun dalizmini reddeder. Su, altrn ve demirin ayr eyler olmas gibi Nous da ayr bireydir. Ruh da, altn ve demir gibi bir maddedir. Bileik olmayan bir cevher (tz, sbustance) yoktur; Madde ve Cevher ayn eydir. Adalet ve Ahlk anlaynda, ahlkszlk ve irkinlik hakknda tezeist bir gre sahiptir.118 Yni ona gre, ahlkszlk ve irkinlik, tabiattan gelmez, insanlarn davranlarndan kaynaklanr. Apollonial Diogenes119 Aneksimenesin tilmizidir. O da arke olarak Havay kabul eder. Dalizmi veya plralizmi reddeder. Havaya ulhiyet isnad eder. nk Havay Varlkn hem Oluun ve hem de Rhun temeli addeder. Arke olan Havada Noesis (Ruh Gc) vardr, herkesin yneticisi ve hkimi Odur. Hava, sonrasz, lmsz bir vcuttur.120

VII. SOFZM
[Protagoras, Gorgias, Hippias Prodikos, Euthydemos, Antiphon, Thrasymakhos, Kallikles, Kritias]

Sofistlerle birlikte Felsefenin konusu Tabiattan nsana evrilmitir. Odak, nsandr; nsan, merkezdir ve asl kriterdir. Sofistlerin felsefe tarihindeki yerleri yle zetlenebilir: 1. Felsefenin konusunu Tabiattan nsana evirmilerdir. 2. Bilgi konusunu bir problem alan olarak ele almlardr. 3. Mantk oyunlar (cedel) ile hasmlarn alt etmeye almlardr. Bu sretle onlar, hakikate varmaktan ok, mnazara kazanmaya almakla kt bir damga yemiler, onlarla birlikte Sofizm, Safsataclk (Safsataiyyun) olarak anlmdr. 4. lk defa olarak, paral felsefe dersleri vermilerdir. Yni, philosophos veya sophos deil sophistes (hikmeti) olmulardr. Bu durum, felsefenin asletine aykr grnd iin ok tenkid edilmitir. (Bilhassa Aristo ve Platon tarafndan) Bilgi konusunu ilk ele allar da septik ve agnostik tavrlaryla yakndan ilgilidir. Denebilir ki Septisizm ve Agnostisizm ilk defa onlarla belirgin olarak felsefeye girmitir.
117 118 119 120

A. Weber., Felsefe Tarihi., s.32, pr: 2; W. Kranz., Antik Felsefe., s.116-117 Tezeizm, bir eyin ftratan olmayp sonradan ortaya ktna inanmak demektir. Zdd, Phiseismdir ki bireyin ftratan mevcut olduuna inanma demektir. W. Kranz., Antik Felsefe., s.117- 119; A. Weber., Felsefe Tarihi., s.31, pr: 1/1 - s.32 W. Kranz., Antik Felsefe., s.119, pr: 1

37

5. Politeizmin zihn temellerini ykmlar, Sokratesin, Platonun, Stoallarn dinine yol amlardr.121 Protagoras
(M.. 482-411)

Bu filozof, tabiat felsefesini reddeder. Kalk noktas Herakleitosdur. Ona gre, mdem ki Ana Madde (Arke) olan Ate srekli deimektedir, o halde sbit olmayan tabiatn sabit ve kesin, belirli bir bilgisi edinilmez.122 Agnostisizm ve Septisizm: Ne tabiatn ve ne de tanrlarn varl bilinebilir.123 Bu gvensizlik, bilgi asndan bir agnostisizm ve septisizmdir. Bu fikirleri Onun dinsizlikle sulanmasna yol amtr. Bilgi: Bilginin menei, Duyulardr, yni filozof, duyulardan gayri bir bilgi kayna kabl etmemekle, sensalist olmaktadr. Fakat beri yandan, duyumlar deiken ve kararszdr; o hlde, dncenin, akln meneindeki bu gvensizlik, bilginin gvensizliini de intac eder k, bu konuda Protagorasn Demokritos ile ayn noktada bulutuu grlmektedir. O hlde yegne bilgi olan Duyu Bilgisi de ancak bir doxa (vehim) olmaktadr. Bilginin deeri konusunda da, Protagoras, praxisi n plana karr: Bilgi pratik iindir, yni bilginin amac teorik deil, pratik olmaldr ve Bilgelik de budur. Pragmatizm: Protagoras, praxisten pragmaya geer ve ve karmza bir Pragmatizm savunucusu olarak kar. Russell, Pragmatizmin kurucusundan biri olan Schiller, kendini Protagorasn ardl sayard demektedir.124 Bunun eitli sebepleri vardr kukusuz. Bir kere, Protagoras Bilgiyi teoriye, yni Varlk ve Oluu anlamaya deil nk Ona gre bu zten imknszdr - pratike, yni Hayata
121 122 123 124

A. Weber., Felsefe Tarihi., s.37, pr: 2 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.36, pr: 1; Macit Gkberk., Felsefe Tarihi., s.43, pr: 2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.145, pr: 2 B. Russell., Bat Felsefesi Tarihi., s.87, pr: 2

38

yneltmitir ve bu da grld gibi, Onun teorisinin bir sonucudur. Yni bilgi, pratiin emrindedir. O halde, cemiyet iin praxis asndan deeri olan, dier bir ifdeyle pragmatik, yni faydal bilgiler gerekir. u hlde, Protagorasa gre, hakikat, faydal olandr.Bu sretle Protagoras, Transqndantal Bilgiyi savunan Sokrates, Platon ve Aristotelesin tam aksine, Enstrmantal Bilgiyi savunur olmaktadr. Fakat, burada u da vardr: Protagorasn teorisinin bir netcesi olarak, tmel ve bizatih, mutlak bir hakkat olmadndan tmel ve mutlak bir bilgi de imknszdr; o hlde, Bilgi ve Hakkat iin tmel ve genel-geerli bir kriter bulunamayacandan kriter olarak fayda alnmaldr. Bunun iin de her yurtta yetitirilmeli, fazlete ulatrlmaldr. Bu ise Eitim ile salanr. Felsefe, fazletli olmak sanatdr. Ve yine felsefe, iyi dnmek ve iyi hitab etmek sanatdr. Fazletler eitlidir: Akl, cesret, temkin gibi. Halbuki Sokrates btn fazletlerin bir tek hakkate, hayrn ve errin bilgisine irca edilebileceini sylemektedir.125 Felsefe blmdr: Pratik Ahlk, Diyalektik, Hitabet. Protagorasn bilgi teorisinde nemi bir husus da Relativizm ve Solipsizmdir. yle ki: Ona gre, mutlak ve bizatih bir hakkat yoktur ve binenaleyh, nsan her eyin ls, myardr.126 O, bunu u ekilde ar bir noktaya kadar gtrr: nsan btn eylerin, yani, bunlardan var-olanlarn var-olduklar iin, var-olmayanlarn da var-olmadklar iin lsdr.127 Bu hussu, Hicks, Protogorasa izafe edilen en orijinal gr olarak nitelendirmekte ve yle demektedir: (Ona gre:) nsan mevcudiyetin ve gayri mevcudiyetin lsdr.128 mdi; mdem nsan hereyin lsdr, o halde ferdden ferde deien hakikat anlay olacaktr. Yni, Hakkat izafdir. Onun hats, insan fert olarak al, tikel (cz) insandan tmel (kll) insana geemeyiidir.129 Protagoras, Mutlak Hakkati u szlerle reddeder: Her ey zerinde birbirine zt olan iki ey sylemek mmkndr.130 Bu, kesin, belirli, tmel bir hakkat ve bilginin reddidir. Hakkat hakkndaki bu ar rlativizm, hemen btn Sofistik dncenin temel karakteristii niteliindedir. Mesel, mehul bir sofist yle demektedir: yi, kt, gzel, irkin izfdir; bizatih yoktur.131 Yine Protagorasa gre, Bilginin tek kayna olan Duyular gvensizdir; ayn zamanda bu duyular ahs ve ferddir. Yni fertlerin deil, her ferdin ayr, bamsz, tikel duyumlar ve binaenaleyh tikel bilgileri vardr. Bu, Ortak Bilginin reddedilmesidir ki buradan da insanlar arasnda mterek bir bilginin oluamas sonucu kar ve bu da yine netceten her insann kendi tikellii ierisine hapseder ki bu da solipsizmdir (tek-bencilik). Yine Ona gre, duyumlamadmz ey, bizim iin yoktur132 ve bu da hemen-hemen bir tr solipsizmdir.(D.H).133
125 126 127 128 129 130 131 132 133

C. Sunar., Varlk Hakknda Ana Dnceler., s.55,pr: 4 W. Kranz., Antik Felsefe., s.145, pr: 4 mile Brhier., Felsefe Tarihi., C: I: lka ve Ortaa, Fasikl: I., s.63, pr: 2 R. D. Hicks., Protagoras Md., Encyclopaedia of Religion and Ethics., C: 10., s.410, s: 2, pr: 3 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.37, pr: 3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.145, pr: 4 W. Kranz., Antik Felsefe., s.155 A. Weber., Felsefe Tarihi., s.36, pr: 36 Tam solipsizm olmas iin dier benlerin de inkr edilmesi gerekir -D.H

39

Euthydemos (Sonraki sofistlerden) Bu filozofa gre, herey herkesindir, yanlma yoktur. nk sylenen ey, dnlen bir ey olduundan var olan bir eydir de.134 Bu sretle Sofizm, hakikat arayan deil, rakibini alt etmeye yarayan bir fikir cambazl halini almtr. Bunlar Diyalektiki de bir ikna sanat olarak kullanmlar ve bir kavga teknii (Eristik) haline getirmilerdir. Yni, bir sofist iin nemli olan mahz hakkati elde etmek deil, giriilen sz dellosunu galip bitirmektir. Onlarn bu olumsuz tavr, sofizm kelimesinin zamanla menfibir anlamkazanmasna sebep olmu; bu kelime, bo sz, lzumsuz tartma, mugalata anlamlarna gelmeye balamtr. Sofizm kelimesi Arapaya Safsataiyye olarak gemi ve oradan da Trkeye, ayn menfi mny tayarak intikal etmitir. Antiphon Zamann insan bilinci dnda bir kendinde gereklii bulunduu fikrini reddeden Antiphona gre, Zaman, dnce ya da ldr, tzsel olan (yani, gereklii olan D.H) bir ey deildir.135. Antiphon, toplum kanunlarnda theseist, tabiat kanunlarnda physeisttir. Yni, Tabiat Kanunlarnn Tabiatta ftratan (physically; tabi olarak) mevcut olmalarna mukabil, Toplum Kanunlar ve Devletin, nsan tarafndan yaratldn ileri srmektedir. Hatt, cemiyet dzeninin ftrata aykr olduunu dahi ileri srmektedir ki, bu anti-sosyal dnce tarz ayn zamanda anti-regularisme, anarchisme ve hatt daha da ilerisinde nihilisme dahi kap amaktadr :
... kanunlarn buyruklar dilee gredirler, doannkiler ise zorunludurlar, ... ... kanuna gre hakl olan eylerin ou doayla dmanlk halindedirler/... ... kanunlarn bize yaptrmak istedikleri de yasakladklar da ayn ekilde doaya dost ve uygun deildirler.136./.../ nsan, btn yaratklarn en tanr-klkls olduunu sylyor (fakat buna gre eylemiyor)137

Sofistler; Toplum, Kanun ve Devlet Toplum ve Kanun: Sofistlere gre insan, thesei (insan eseri) kanun ve kaideler deil, physei (tabi, ftr) kanun ve kaidelere uymaldr. Bu babda Antiphona ksaca temas edilmiti, imdi dierlerine bakalm:138

134 135 136 137 138

M. Gkberk., Felsefe Tarihi., s.45, pr: 3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 1/3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 1/1 - s.149, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.148, pr: 1/1 - s.149, pr: 3 W. Kranz., Antik Felsefe., s.150-151

40

Hippias: {herkes herkesle ftraten soydatr..}, kanunsa insanlarn zorbas olmas dolaysyla bir ok eyleri doaya kar zorla yaptrr. Alkidamas: Kanun veTre, devletlerin zoruyla yerlemitir. Felsefe kanun ve treye kar kaledir. Tanr herkesi azat etmitir, Doa hi bir eyi kle yapmamtr. Lykophron: Kanun insanlara karlkl olarak hakk garanti eder. (Fakat ahlk bir rol yoktur) Kallikles: ... kanunlar koyanlar... kendileri ve kendi yararlar iin, kanunlar koyuyorlar ...doann kendisi iyinin ktden, yeteneklinin yeteneksizden daha ok eyi olmasnn hakl olduunu aka gsteriyor. [W. Kranz., a.e., s.151, pr: 1]. Devlet Sofistlerin Devlet grlerini u ekilde zetleyebiliriz: 1: Devlet, bir sosyal mukaveledir. (Antiphon) 2: Devlet, bir hkmetme ve korunma vastasdr. 2.a: Devlet, kuvvetlinin hkmetme aracdr. (Thrasymakhos) 2.b: Devlet, zayflarn korunma aracdr. (Kallikles) Birincisine gre, Devlet, bir karlkl anlama kurumu iken, ikinci gre gre de, zora dayanarak kurulan bir hkmetme arac olmaktadr. 1: Devlet, bir Toplumsal Szlemedir. Bu gr, bir sofist olan Antiphon savunmaktadr. Ona gre, Devlet, insanlarn yok olmamalar iin, birbirilerine dayanma ihtiyac duymalarndan kaynaklanan ve karlkl rz mutbakata dayanan bir kurumdur. Bu fikir, daha sonra bn Haldn felsefesinde ortaya kacak, oradan da XVIII. asrda Jean Jacque Rousseauda daha temellendirilmi olacak olan, Devlet denen kurumun, bir itima mukavele (Sosyal Mukavele, Contrate Social) olduu tezinin ilk ekirdeidir. 2: Devlet, bir hkmetme ve korunma vastasdr. Bu gr, Devletin rz deil de zor (kuvvet) esas zerine kurulduunu savunur ki ikiye ayrlabilir: Birincisine gre, Devlet, kuvvetlilerin zayflara hkmetmek istemelerinin ve ikincisine gre de, tersine, zayflarn kendilerini kuvvetlilere kar korumak istemelerinin sonucunda ortaya kan bir kurum olmaktadr. 2.a: Devlet, kuvvetlinin hkmetme aracdr. Bu gr savunan, Sofist Thrasymakhostur. Thrasymakhos bu fikri ile, ilerideki asrlarda Anarchism ve Marxismin tezlerini ilk defa ele alm olmaktadr. Marks ve Engels, Aralk 1847 - Ocak 1848 arasnda birlikte hazrladklar Manifestoda, siyasal iktidar, bir snfn bir dierini ezmek iin, rgtlenmi gcdr demek sretiyle bu gr modernize temekten baka birey yapm olmamaktadrlar.139

139

K. Marks - F. Engels., Manifesto., s.63, pr: 2

41

2.b: Devlet, zayflarn korunma aracdr. Bu gr savunan da Gorgiasn talebesi sofist Kalliklestir. Zamanla, muhtelif ekillerde etkide bulunmu olan bu grn, gnmz modern devlet anlaynda da nemli bir lde tesiri olduunu syleyebiliriz. Din: Sofistlerde Din konusunda iki ayr gr bulunduunu syleyebiliriz: Metafizik Agnostisizm ve Septisizm, ve, Ateizm. 1: Metafizik Agnostisizm ve Metafizik Septisizm: Bu fikir, bazan, metafizik bir dnyann varlnn bilinememesi eklinde ortaya kmaktadr ki, bu, Metafizik Agnostisizmdir. Buna gre, gerek bir beer-st ve fizik-tesi lem ve gerekse de lh Varlk Alan (Res Divinius), bilinemezdir. Yani, byle konu hakknda konumak, bilinemezlik hassas hasebiyle, mmkn deildir. kincisi de, byle bir lemin, byle bir varlk alannn phe (rayb, veya ek) ile karlanmas durumudur ki, bu da Metafizik Agnostisizm veya Septisizmdir. Bu, zellikle Protagorasn gr olarak bilinir.140 Buna gre, Tanrlarn varl phelidir, var olup olmadklar bilinemez. Bilinemeyen ey hakknda konumak ise, anlamszdr. 2. Ateizm: Bu fikir, Din ve ilgili btn kavramlar radikal bir ekilde reddeder. Buna gre, Din ve Tanrlar uydurmadr; btn bunlar halkn itaat altna alnmas iin uydurulmutur. Ateizmi savunan en nemli sofistler, Prodikos ve Kritiastr. Prodikos, tanr kavramnn bir beer uydurmas olduunu, aslnda tanrlarn var-olmadklarn, onlarn, eskilerin, Gne, Ay, nehirler gibi yararl olan eylere ulhiyet izafe ettiklerini ileri srmtr.141 Kritias Sisypos adl eserinin bir yerinde Tanrnn bir eye ihtiyac yoktur, hi bir kimseden bir ey almaz, snrsz ve ihtiyaszdr142 demekte ve bizatih tanr inancn deil din formaliteleri reddetmekte gibi grnmekte ise de, ise de, asl fikri u satrlardadr:143
lk defa kurnaz dnceli adamn biri Tanr korkusunu insanlara buldu, Korkutacak bir ey bulunsun diye ler, dnr, sylerlerse gizlice. Buradan tanrl kard ortaya

Bu fikirler, daha sonralar da Ateizmin en nemli k noktalarndan olmutur. Nitekim birok ateist dnr, Din kurumunun, Metafizik lem ve Tanr inancnn, insanlarn korkularnn bir rn olarak ortaya kmtr. Marksist Felsefe de, Din konusunda bezer dncelere sahiptir. Lenin, Tanrlar korku yaratt demektedir.144 Materyalist Felsefe Szl, Dini, gnlk hayatta insanlara egemen olan glerin
140 141 142 143 144

R. D. Hicks., Protagoras Md., Encyclopaedia of Religion and Ethics., C: 10., s.410, s: 1 v.dv. C. Sena., Prodikos Md., Filozoflar Ansiklopedisi., C: 3., s.674, pr: 1 W. Kranz., Antik Felsefe., s.153, pr: 1/2 W. Kranz., Antik Felsefe., s.151, pr: 1 V. I. Lenin., Din zerine., s.31, pr: 1

42

insanlarn zihinlerindeki fantastik yansmalar eklinde tanmlamakta ve Dinin meneini yle aklamaktadr: Snfl bir toplumda Dinin kkleri, sosyal gelime unsurlar, smrge ve yoksulluk ile kar karya kalan insann aresiliinde ve kitelerin zleminde yatar.145 u satrlar, Kritias ile ne kadar benzemektedir: Smrc snflar, dini, her zaman, ezilen kitlelerin dnce dzeyini dk tutmak iin kullanmlardr.146 Kritiasn lk defa kurnaz dnceli adamn biri / Tanr korkusunu insanlara buldu /Korkutacak bir ey bulunsun diye szleri ile, Marksn Din, kurulu dzenin korunmasnda ideolojik bir kuvvet olarak, Halkn Afyonu olarak kullanlmtr147 szleri hemen-hemen ayndr.

145 146 147

M. Rosentahl - P. Yudin., Materyalist Felsefe Szl., Din Md., s.112, s: 1 - 2 M. Buhr, A. Kosing., Marks - Leninci Felsefe Szl., s.72, s: 2, pr: 3Din Md., . G. Politzer., Felsefenin Temel lkeleri., s.144, pr: 1/2

43

BBLYOGRAFYA Kitaplar
Aristoteles., Metafizik., C: I (A-Z)., eviren: Do. Dr. Ahmet Arslan., Ege niversitesi Yaynlar, No: 36., zmir, 1985 Bell, Erich Temple., The Development of Mathematics., 2nd ed., Mc Graw Hill Book Company Inc., 1945, New York Bernal, John Desmond., Materyalist Bilimler Tarihi., Cilt: I ve Cilt: II., eviren: Emre Maral., Sosyal Yaynlar., stanbul., I. Cild: ubat 1976, II. Cild: Ekim 1976., Eserin Orijinal smi: Science in History Bloch, Olivier., Materyalizm., eviren: Mine Kp., letiim Yaynlar., stanbul, 1993 Brhier, Emile., Felsefe Tarihi., C:I., Fasikl:1., Giri - Helen Devri., eviren: Mira Katrcolu., Mill Eitim Basmevi., stanbul 1969 Cogniot, Georges., lka Materyalizmi., eviren: Sekin Selvi., Sarmal Yaynlar., 2nci bask., stanbul, Kasm 1992 Engels, Friedrich., Anti-Dhring., eviren: Kenan Somer., Sol Yaynlar., 2nci bask., Ankara, Mart 1977 Gomperz, Theodor., Greek Thinkers - A History of Ancient Philosophy., Volume: I., Translated by Laurie Magnus, M. A., London, John Murray, Albemarie Street., Published: January 1901; Reprinted, March 1906; Volume: II., Translated by G. G. Berry, B. A., London, John Murray, Albemarie Street., 1905; Volume: III., Translated by G. G. Berry, B. A., London, John Murray, Albemarie Street., 1905Volume: IV., Translated by G. G. Berry, B. A., London, John Murray, Albemarie Street., 1912 Gkberk, Macit., Prof. Dr., Felsefe Tarihi., 4nc bask., Remzi Kitabevi., stanbul, 1980 Guthrie, W. K. C., lka Felsefesi Tarihi., eviren: Ahmet Cevizci., Ankara, 1988 Gnbulut, kr., Kk Felsefe Tarihi., Maya Matbaaclk Yaynclk Ltd. ti., Ankara, 1983 Hocaolu, Durmu., Dr., Laisizmden Mill Seklerizme., Seluk Yaynlar., Birinci Bask: Ankara, Ekim 1995., ISBN: 975-95466-6-3 Holton, Gerald., Ph.D., Roller, Duane H. D., Foundations Of Modern Physical Science., Addison-Wesley Publishing, Inc., Third printing, October 1965, Massachusetts, USA

44

 Janet, Paul; Saille, Gabriel., Metlib ve Mezhib., eviren: Elmall Hamdi Yazr., Eser Neriyat ve Datm., stanbul 1978. Orijinal metin: Histoire de la Philosophie, Les Problmes et Les coles., 1886 Keklik, Nihat., Prof. Dr., Felsefe., ar Yaynlar., stanbul, 1978 Kranz, Walther., Antik Felsefe - Metinler ve Aklamalar., eviren: Suat Y. Baydur., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 317., 2nci bask., stanbul, 1976 Lenin, V. I., Felsefe Defterleri., eviren: Atilla Tokatl., Sosyal Yaynlar., stanbul, Mart 1976. Tercme Metin: Cahiers Philosophiques., Yayna hazrlayanlar: Albert Baraquin, Emile Bottigelli, Georges Cogniot, Francis Cohen, Lida vernant., Editions de Progres ve Editions Socials., 1971 Nietzcsche, Friedrich., Yunanllarn Trajik anda Felsefe., eviren: Nusret Hzr., Elif Yaynlar No: 4, Felsefe Dizisi No: 1., kinci Bask, stanbul, 1963 Pakst, Fatma., Dr., Platon Ve Platon Sonras., Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar., Ankara, Haziran 1982 Platon (Eflatun)., Diyaloglar., C: 1., Remzi Kitabevi Yaynlar., Birinci Basm, stanbul 1986., indekiler: Sokratesin Savunmas, Gorgias (Sylev stne), Menon (Erdem stne), Kratylos (Dil stne), Ion (iir stne), Hipparkos (Kazan stne), Kleitophon (Sokratesin Eletirmesi)., C: 2., Remzi Kitabevi Yaynlar., Birinci Basm, stanbul 1986., indekiler: Kriton (dev stne), Kharmides (Bilgelik stne), Lakhes (Cesaret stne), Lysis (Dostluk stne), Protagoras (Bilgi stne), Sofist (Varlk: Dil stne) Politzer, George; Besse, Guy; Caveing, Maurice., Felsefenin Temel lkeleri., eviren: F. Karagzl., Sosyal Yaynlar., 5nci Bask., stanbul, Eyll 1979 Rusk, Rogers, D., Allahn Kudreti; Atomlar, Yldzlar, nsanlar., eviren: Terceme: Osman Batu Giray., Hikmet Yaynlar., stanbul, tarihsiz (1980 balar?) Russell, Bertrand., Bat Felsefesi Tarihi., eviren: Muammer Sencer., Say Kitap Pazarlama,, 3nc bask., stanbul, Eyll 1983 Sara, Cell., Prof. Dr., yonya Pozitif Bilimi., Ege niversitesi Arkeoloji Enstits Yaynlar., zmir, 1971 Sunar, Cavit Sunar., Prof. Dr., Varlk Hakknda Ana Dnceler., Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar., Ankara, 1977 Vorlaender (Forlender), Karl., Felsefe Tarihi., Cilt: I., Mtercimi: Mehmed zzet., stanbul, 1927; Cilt:II., Mtercimi: Orhan Saadeddin., Dr., stanbul 1928., stanbul Drlfnun Edebiyat Fakltesi Neriyatndan. Not: Arap harfli Trke Tercmesinde mellif ismi Karl Forlender olarak imllandrlmtr.

45

 Weber, Alfred., Felsefe Tarihi., Trkeye eviren: H. Vehbi Eralp., stanbul niversitesi Ana lim Kitaplar Tercme Serisi., stanbul, 1938 Yldrm, Cemal., Matematiksel Dnme., Remzi Kitabevi., stanbul, 1988

Makaleler
Finkelberg, Aryeh., The Cosmology of Parmenides., The American Journal of Philology., ISSN 00029475., Vol. 107, No. 3., Autumn 1986., pp.303-317 Hicks, R. D., Protagoras., Encyclopaedia of Religion and Ethics., V: 10., pp.409-410 Hook, Sidney., Materialism., Encylopaedia of The Social Sciences., V: 10., p.209220

nternet Kaynaklar
Brundige, Ellen N., Inventing the Solar System: Early Greek Scientists Struggle to Explain How the Heavens Move., URL: [http://www.perseus.tufts.edu/GreekScience/ Students/Ellen/EarlyGkAstronomy.html]., 07.09.1999

Ansiklopediler ve Lugatler
Buhr, Manfred - Kosing, Alfred., Marks - Leninci Felsefe Szl., eviren: Veysel Atayman., Konuk Yaynlar., kinci Bask., stanbul, Kasm 1978 (Birinci Bask: Nisan 1976) Encyclopaedia of Religion and Ethics., 12 Cilt., Printed In Great Britain by Morrison and Gibb Limited for T. & T. Clark, Edinburg, New York: Charles Scribner's Sons., Third Impression, 1953 Encyclopaedia of the Social Sciences., 12 Cilt., The Macmillan Company., 16th printing., New York, 1967 Rosenthal, M., Yudin, P., Materyalist Felsefe Szl., evirenler: Enver Aytekin, Aziz allar., Sosyal Yaynlar., Drdnc Basm., stanbul, Austos 1980 Sena, Cemil., Filozoflar Ansiklopedisi., 4 cilt., Remzi Kitabevi., stanbul., 1976

46