You are on page 1of 32

ANADOLU NVERSTES LKRETM RETMENL AIKGRETM FAKLTES LSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

ada Dnya Tarihi

nite

1. 2. 3. 4. 5

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINLARI NO: 1078 AIKRETM FAKLTES YAYINLARI NO: 596

SOSYAL BLGLER RETMENL

ada Dnya Tarihi


Yazarlar:

Prof.Dr. Cahit BLM Do.Dr. Halime DORU Yrd.Do.Dr. Kemal YAKUT Yrd.Do.Dr. Yamur SAY
Editr:

Prof.Dr. hsan GNE Prof.Dr. Cahit BLM

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1999 by Anadolu University


All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Tasarm: Yrd.Do.Dr. Kazm SEZGN

ISBN 975 - 492 - 834 - 7

Balarken
ada dnyann temelleri ortaan sonlarna kadar uzanmaktadr. Zira, bu dnemde feodal dzenin zlmeye balamas, ticaretin canlanmas, burjuvazinin olumas, kapitalizmin ortaya kmas, su ve rzgar gcnn yerini tutabilecek yeni enerji kaynaklarnn aranmas gibi bir dizi siyasal, sosyal, ekonomik, kltrel ve teknolojik gelimeler meydana gelmitir. Bilindii gibi bu nemli deiiklikler, insann zgrlemesini ve doann denetim altna alnmas srecini hzlandrmtr. Nitekim, corafik keifler, rnesans ve reform hareketleri Avrupa ktasnn ekillenmesinde bir dnm noktas olmutur. zellikle, 18. yzylda "Aydnlanma" dneminin yaanmas sonucu tm "tabularn" tartmaya alarak akln ve bilimin ne kartlmas dnyann deiimini hzlandrmtr. Aydnlanma ile birlikte despotlua, bilgisizlie ve banazla kar kmann yansra, kapitalizme bir tepki olarak doan sosyalizm de, yeni bir dnya dzeni projesi sunmutur. Bununla birlikte, Fransz Devrimiyle tm dnyaya yaylan milliyetilik de (ulusalclk) dnyann yeni deerlerle dntrlmesini hedeflenmitir. Bu nedenle, dnyamz son iki yzyldr bu siyasal kavramlar etrafnda srdrlen bir mcadeleye sahne olmaktadr. XX. yzylda, iki dnya savann yaanmas, sosyalist rejimlerin kurulmas ve kmesi bu siyasal kavramlarla yakndan ilgilidir. Biz bu ders kapsamnda ada dnyann oluumunu ve meydana gelen gelimeleri genel izgileriyle inceleyeceiz. Kukusuz, bu alma uzaktan retim yntemine gre hazrland iin, slp ve biim asndan dier kitaplardan farkldr. Bu nedenle alrken u uyarlar gznnde bulundurmanz gerekir. niteler arasnda balant kurarak okuyunuz. Yannzda bir atlas bulundurunuz. Olaylarda birinci derecede rol alan kiilerin yaam yklerini yaknnzda bulunan bir ansiklopediden reniniz. niteler iinde sorulan sorular dikkatlice yantlaynz. Her nitenin banda amalar, iindekiler ve niteye ilikin neriler vardr. Bunlar mutlaka okuyun ve zerinde dnn. Zira, bunlar sizin konuyla iliki kurmanz salayacak ve baz konulara dikkatinizi younlatracaktr.

Sizlere salkl ve baarl bir yaam diliyoruz. Editrler Prof.Dr. hsan GNE Do.Dr. Cahit BLM

Modern Dnyann Oluumu


Yazar r.Grv.Yamur SAY

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Derebeylik toplumu iinde Feodal sistemin altyaps hakknda bilgi edinecek, Derebeylik (Senyrlk) sistemini kavrayacak, ehirlerin yeniden kuruluu ve Burjuva Snf'n tanyacak, Merkezi devletlerin kuruluunu yakndan gzlemleyebilecek, Ortaa uygarln ve zelliklerini izleyebilecek, Hmanizm ve Rnesans'n zelliklerini reneceksiniz.

indekiler
Derebeylik Toplumu Derebeylik Savalar Merkezi Devletlerin Kuruluu Ortaa Uygarl Hmanizm-Rnesans zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 3 8 13 18 20 26 27 28

alma nerileri
Derebeylik toplumunu ve Feodal Sistemi aratrnz. Feodal sistem iindeki dinsel yapy ; Kilise, Papa ve Piskoposlarn dinsel ve siyasal yapdaki etkilerini aratrnz. Yzyl Savalar'nn ne gibi siyasal, ekonomik ve dinsel nedenlerle kt, ardndan ne gibi sonular dourduunu aratrnz. Monari kavramn aratrnz. Hmanizm ve Rnesans kavramlarn aratrp tartnz.

ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

1. Derebeylik Toplumu
1.1. Feodal Sistemin Alt Yaps
Karolenjlerin X. yzyl boyunca urad baarszlklar ve sonunda devletin paralanmas an ekonomik ve sosyal koullarna uygun yeni bir siyasi dzenin kurulmasn gerektirmiti. Bu yeni dzende kii ile toplum arasndaki ilikiler yeni bir ortamda geliecek ve kiiye, kamu yararlarndan farkl kiisel ykmllkler getirecekti. te, kiinin ykmllklerini n plana karacak bu yeni kurallar sisteminin tm yeni bir toplum aamasn, derebeylik dzenini (Feodal Sistem) oluturuyordu. Senyrlk sistemini yaratan olgular nelerdir? Germen geleneklerine gre imparatorluk; hkmdara bir eit hizmet akdiyle bal, hizmetkarlar araclyla ynetilen bir mlkt. Devlet kavram henz Karolenj mirasnn tekrar tekrar bllmesine olanak salayan bu siyasi sisteme yabancyd. Bu blmenin zel artlarn dzenleyen hibir kanun olmadndan, lkenin kaderi rakipler arasnda verilecek karara kalyordu. Her miras paylamnda imparatorluk biraz daha klyor, sonra bu imparatorluktan kan krallklar glerinden bir ksmn yitiriyordu. Aristokrasi Karolenj mlknn byk ksmn ele geirince kraln kaynaklar kurudu, bu yzden soylularn isteklerine kar direnme ve devlet haklarn koruma olana kalmad. Ynetim fiilen yerel derebeylerin (Senyr) eline geti. Derebeylik Dzenini yaratan olgular nelerdir? Karolenj kurulularndaki yanllklar yznden toplum, yava yava gevek bir feodal devlet biimine doru gitti. Vasallk ve tmarn ikili etkisiyle hkmdarn kar kamad bir mlk ve kii hiyerarisi dodu. Kiinin geliimi ilkesine dayanan ve and ime seremonisiyle salamlatrlan vasallk gelenei insan, baka bir insann adam yapyordu. Bu adam zgrlnn bir ksmn ve devlete kar genel ykmllklerini bir kii adna feda ediyor, buna karn o kiinin himayesine snyordu. Bu durum hak ve sorumluluklarn belirlenmesini gletirdi. Karolenjlerin son dnemlerinde tmarsz vasal artk kalmamt. Vasallk ve tmarn oluturduu ilikilerin btn malikaneleri dourdu. Bundan sonra Karolenjlerin eski memurlar, kontluklarnda artk merkezi hkmetin temsilcisi olarak deil, kontluk topraklarndaki vasallarn koruyucusu olarak hareket etmee balad. X. yzyl boyunca grev ve tmarlarn miras kabul edilmesi kelimenin tam anlamyla Derebeylik dzenini dourdu. Normanlarn, Macarlarn vb. aknlar, kontlarn yamalara kar topraklarn ve vasallarn kendilerinin korumalarn gerektiriyor, bunun iin de kontlar, zerk asAIKRETM FAKLTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

keri birlikler oluturuyorlard. te yandan siyasi kargaa, Akdeniz'de korsanlk yznden gleen ekonomik hayat olumsuz etkiledi. Bu nedenle tamamen yerel ve kapal bir ekonomi olutu. Bu aamada feodal kurumlar kanlmaz deil gerekli grlr oldu. XI. yzylda Capetler dneminde Karolenjler dneminde olduu gibi vasallar, senyrlerine iki tarafn ykmllklerini belirleyen bir szleme ile balanmakta idiler.Bu szleme ile vasal, tmar meydana getiren topran sahibi deil, zilliyeti ve toprak zerindeki bir dizi hakka sahip olurdu. Mlkiyet kuram olarak senyrde kalrd ve senyr, vasaln lmnde maln tekrar alma hakkna sahipdi. Yava yava bu sistem deimi ve tmarlar babadan oula geer olmutu. Vasal, tmar olduu gibi tutma, deerini drmeme ve koullarn deitirmeme sorumluluu altndayd. Vasaln iki tr grevi vard ; yardm ve meclis grevi. Vasal, senyrn giritii btn savalarda desteklemek zorunda idi. Askeri yardm dnda feodal szleme, vasal senyre snrl ve belli miktarda para deme zorunda brakyordu. Vasal, senyrnn olaanst hallerde belirli masraflarna katlmak zorunda idi. Meclis grevi, vasal bir baka ykmllk altna sokmakta idi; ya bir tren iin, ya danma iin ya da ceza davalarda mahkeme nne getirmek iin olsun senyrn ard btn toplantlara vasal, katlma zorunda idi. Vasal feodal szlemenin btn yasalarna titizlikle sayg gstermeye mecbur olduu gibi, senyr de vasaln korumak ve ona adil davranmak zorunda idi.

1.2. Derebeylik (Senyrlk)

Toprak sistemindeki Kle kavramn tartnz? Feodal dzenin gelimesiyle eski tmar toprana sahip malikaneler senyrlkler haline geldi. Eskiden devletin yapt btn atamalar senyr yapmaya balad. Bu byk malikane, biri senyrn dorudan doruya iledii topraklar (Terra Indominicata), bir dieri kyllerin iledii topraklar olmak zere ikiye blnmt. Toprakta alanlar da iki snf oluturuyorlard. Bunlar ; Kleler (Serfler) ve Hr Kyller'di. Ekonomik etkenlerle olduu kadar kilisenin etkisi altnda zellikle malikanelerinin iyi ilenmesine balanm byk arazi sahipleri kleler zerindeki baz haklarndan vazgemek zorunda kaldlar. Kle artk tutsak gibi satlmyor, aile sahibi oluyor ve belirli bir bor karlnda bir toprak parasn iliyordu. Krallk klelerinin ortak zellii bulunmakta idi ; kii bana vergi verirler, senyrden evlenme izni (Formarage) alrlar ve senyre, mirasa el koyma (Man-Morte) hakk tanrlard. Btn bu haklar, klenin senyre sk skya bamlln gstermekte idi. XII. Yzylda bir klenin senyrne nceden haber vermek ve btn mallarn brakmak artyla ayrlma olana kabul edildi. Kleye sosyal artlarn deitirme olana veren "Azat Etme" yasal bir yoldu. Azatlnn yannda senyre bamll,
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

onun topranda oturmaktan te gitmeyen hr insanlar yer alyordu. Bunlar hemen hemen ifti ve yarclarn artlarna sahipti. Topra kendi adlarna ilerler, ya para olarak ya da rn olarak kira derlerdi. Toprak sistemindeki Kahya kavramn tartnz? ok geni topraklar ynetmek ve ok eitli haklar toplamak iin derebeyleri byk toprak aalar gibi Kahya kullanmna bavurdular. Karolenjler devrindeki Villiciler'e benzeyen bu kahyalar genellikle ok geni yetkilere sahip olan kyllerdi. Mlkn paralara ayrlmas sonucunda bu kahyalar oaltmak ve kendilerine bir yetki alan izme zorunluluu dodu. En nemli kahya gruplar da bir bakahyann ynetimine verilmiti. Bakahyalar XI. yzyl boyunca miras yoluyla grev almaya balad ve tmar veren bir feodal grevli ykmll kazand. ok ksa srede bu grevliler vergi toplayan basit kahyalar olmaktan kp senyrn temsilcisi haline geldiler. Karolenjler dneminde laikler iin iki tr yarg mercii bulunmakta idi ; hr insanlarn yarg mercii kontlarn ; kle ve hr iftilerin yarg mercii ise toprak sahibinin elindeydi. Karolenjlerin son dnemlerinde adaleti salayan grevliler olarak kontlar aradan ekildi; senyrler kendi toprak sahiplerinin eski haklarn ellerinde topladlar.

1.3. ehirlerin Yeniden Kuruluu ve Burjuva Snf


Roma mparatorluu'nun kn izleyen yzyllarda ehir yaants yava yava snmeye balad. Ticaretin gerilemesi ve kr ekonomisinin byyen nemi eski ehir merkezlerinin zayflamasna yolat. Ayn zamanda ehircilik sanat kayboldu ve senyrler, papazlar veya laikler site ve kylerin sahibi haline geldiler. ato ve kiliselerin evrelerinde yeni ehir niteleri olumaya balamt. Kiiyi byk toprak sahiplerinin himayesine girmeye iten ayn etkenler, en etkin ekilde korunabilen senyrlk konutunun yakn evresinde toplanlmasna yolat. te yandan senyrln ekonomik bir birim oluturmas yznden zanaatkar ve iilerin senyrlk merkezini iyeri olarak semeleri de normaldi. Bylece senyre sk skya bal yeni bir ky tipi dodu. X. yzyln sonuna dein site ve senyrlk birbirinden ayrlmad. Ekonomik yapdaki Esnaf Snf'nn douu ve konumu nasldr? Normanlarn aknlarndan ve Arap mparatorluklarnn gerilemesinden bu yana, yerel lde olduu kadar uluslararas lde ekonomik deiim (mbadele) yeniden balad ve derebeylik dzeni salamlatktan sonra ekonomik hareketin geliimini kolaylatrd. Topluluklar arasnda belirli bir akm geliti ve yeni bir snf olan "Esnaf" snf dodu. Bu snf, dar senyrlk alanndan karak baka bir yaam biiminin domasna zemin hazrlad. Esnaf arasnda olduu kadar, ehir
AIKRETM FAKLTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

halk arasnda da kazan ortakt. O halde ilk ehirleme ayn snftan kiiler arasnda kurulan birlikler niteliini tayacak ve bu birliklerin de tek amac olacakt; esnaf senyrn keyf hareketlerine kar korumak ve ekonomik yaantnn ilemesini salamak. Lombardiya, senyr ynetiminden karak vatandalar tarafndan ehirler kurulan ilk blge olmutur. Lombard piskoposlar nceleri lkeyi vatandalarla birlikte ynetiyordu. Ancak bir sre sonra piskoposun atad belediye meclisi ehrin ynetimini kendi stne alma abasna girdi ve dolaysyla Piskoposla savaa balad. XI. yzyln balarndan itibaren Lombard ehirleri ayakland. Bu sava sonunda Cremon, Milano, Mantova, Asti idar zerkliklerini kazandlar.

Komn Hareketi ve sonraki siyasal ve dinsel gelimeler nasldr? Kuzey Fransa'da XI. Yzyldan beri etkin olan Komn hareketi laik senyrlerin ve kilisenin ok sert muhalefetiyle karlat. Piskoposlar, ulema ve hatta papa, kurulu dzenin zararl olduuna karar vererek ehir zerklii hareketiyle sert bir ekilde savatlar.Senyrler de komn hareketine kar kyorlard. nk belediye meclislerinin oluumu kendilerinin yarg, ekonomik ve siyasi yetkilerinin bir ksmn kaybetmelerine yol ayordu. Yalnz hareketin uluslararas nitelii sayesinde komnler, senyrlerin direncini birbiri ardna krmay baard. Komnler, ge de olsa krallarn etkin desteini grd. Byk derebeyleriyle savata olan krallar ehirlerin doal mttefiki haline geldiler.Valenciennes 1114'de, Amiens 1115'e doru, Soissons 1126'da, Brugge ve Lille 1127'de zerkliklerini kazandlar.

1.4. Derebeylikde Kilise


Derebeylik toplumunda kilisenin olaanst bir yeri vard. Kilise bu yeri, ruhani ve maddi gcyle salamt. Pepin (Ksa Pepin) dneminden beri papalk, uhrevi alanda olduu kadar dnyevi alanda da sz sahibiydi. Papalk monarisi Hrstiyan dnyasnn en byk glerinin saymak zorunda kald bir gereklik kazand. phesiz, XI. yzyldan beri papazlarla imparatorluk arasnda geen mcadele, kilisenin etken glerinin byk ksmn eritti. Fakat Roma papal ruhban snfn bar bir yolla kendi hakimiyetini salayacak bir ara durumuna getiren merkeziyeti bir siyaset izlemekten geri kalmad. te yandan btn Avrupa lkelerinde feodal rgtlenme sebebiyle piskopos, sadece piskoposluun ruhani lideri deil ayn zamanda, piskoposluk merkezini de ieren ok geni topraklarn senyr haline geldi.

Ruhban Snf, Papa ve Piskoposlarn konumlar nasldr? Piskoposlar toplumda yerlerini alr ve ruhban snf kraliyet sarayna kar arln koyarken papalk iktidar da kendi yapsn yenileyerek glendirmeye devam ediyordu. Papalk kurumlarnn salamlamas kilise ynetiminin merkeziANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

lemesi yararna bir hareket dourdu. Din bilginleri ve yasaclar papann stnl ve tek yetkili olmas ilkesini yaymak iin btn gleriyle altlar. Bu almalarn sonunda papalk haklar piskoposlarn zararna hissedilir bir art gsterdi. XII. yzyl sonunda Bapiskoposluklara bal piskoposlarn hemen hemen tm Roma'dan onay istemeye baladlar. Papalk, eitli Hrstiyan lkelere papann temsilcisi olarak dorudan doruya hareket eden eliler gndererek dini ynetimin merkezilemesini tamamlad. Avrupay Latran Konsili'ne gtren siyasal ve dinsel geler nelerdir? Din adamlarnn para ile nvan almas ve papazlarn evlenmesi bu dnemde kilisenin ald iki nemli yara oldu. Gregorius VII, 1075 tarihinde evlenen papazlar grevinden uzaklatrd. Kutsal eylerin alverii ve din evresindeki her trl ticaret 1075 tarihinde yasakland. Para karlnda kutsal eyler satan papazlar grevlerinden atld. Laikler ise aforoz edildi. Gregorius VII, papalk elilerinin yardmyla piskoposluklar dzene soktu. XIII. yzyl banda (1215-Latran Konsili) piskoposlar atama hakk sadece piskoposluk meclisi yelerine brakld. Bylece kilise, senyr ve krallarn mdahalesine kar etkin bir ekilde korunmu oldu. XIII. yzylda grld gibi piskoposluk, piskopos, piskoposluk meclisi ve badiyakosun etkisi altndayd. Bu g arasnda sk sk atmalar kt ve bu durum Trento Konsili'nin yapt reforma kadar srd. Bununla birlikte piskopos yasal bakmdan tartlmaz bir stnle sahipti. Gerekten tamamen dini sorunlara deinen konularda fetva vermek ve kilise mallaryla ilgili geici kararlar alma yetkileri piskoposa verilmiti. Constantinus devrinden beri piskoposlar bu iki yetkiyi kullanyordu, fakat badiyakoslarn yardmn kabul zorunda kaldlar ve bylece badiyakoslar piskopos yetkisinden bamsz bir yarg hakk kazand. Bu yarg hakknn budanmasna kar koymak iin, XII. yzylda piskoposlar zel grevliler, yani yarg papazlar atadlar; bunlar piskopos adna dini ve dnyevi alanda yarg yetkisini kullanyordu. XIII. yzylda bu yarg papazlar badiyakosluk yarg kurallarna kesinlikle hakim oldular. Kilise, derebeylik toplumu ve adl kurumlaryla olan sk ilikileri yznden Ortaa sosyal yaamn ok derin bir ekilde etkiliyor, Hrstiyan dnyasnda hakimiyeti krallarla paylayordu. Eitim, hemen hemen yalnz kilisenin elindeydi. ok sayda manastr okulu bulunmakta idi. Cluny Tarikat'na kar oluan tepki ve sonular neler olmutur? X. yzyldan XII. yzyla kadar manastr okullarn kuran Cluny Tarikat, manastrlarnn says, zenginlikleri, maddi ve manevi yaam alannda yaptklar hizmetAIKRETM FAKLTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

le Avrupa'da olaanst bir etki yapt. XI. yzylda Cluny'nin Avrupa'da tuttuu yeri bir baka tarikat ald. Aziz Bernard adl bir kei Cluny yolsuzluklarna kar karak keilere yaamlarn srdrmek iin gerekli mal dnda mal edinmeyi yasaklad. Eitime, bilim ve edebiyata dmanlk gstermelerine kar kt. Papalk saraynn lks yaamn knamaya balad. nsanlarn manevi yaamna olduu kadar maddi yaamna da karan kilise, sivil iktidar iin korkun bir g haline gelmiti. Fakat krallk yasal ve pratik olarak feodal dzeni otoritesi altna ald zaman kilisenin muhalefetiyle karlat. Baronlarn yapt gibi kilise de hakimiyeti paylama iddiasndayd. Monaride kamu kurumlar gittike laikleecek ve bu laikleme Ortaa uygarlnn knn habercisi olacaktr.

2. Derebeylik Savalar
2.1. Yzyl Savalar
ngiltere ile Fransa'y 1154 ile 1159 Paris Antlamas arasnda kar karya getiren siyasi bunalm dnemini, Yzyl Sava'nn balangc sayabiliriz. XIV. ve XV. yzyllardaki atmalar gibi bu dnem de arkas gelmeyen silahl arpmalara sahne oldu. Bu atmalardan btn ayrc nitelikleri kazanm, gl bir vatanseverlie sahip iki millet, Fransa ve ngiltere doacaktr. Derebeylie zg karakterini daima koruyacak olan birinci Yzyl Sava'nda ok farkl tipte iki monari, belirgin zellikleri olan iki siyasi birlik, tarih sahnesinde grld. Capetler'le Plantagenetler arasndaki anlamazlk, o gnn koullarnn beklenen sonucuydu. Capetler'e sava amadan nce Henri II, evresindeki topraklar igal ederek ve Barcelona, Alsace gibi derebeyliklerle ittifak yaparak Fransa kraln yalnz brakt. Louis VII, Henri II ile Gisors'da bir bar imzalayarak bir ksm topraklar ngiltere kralna brakt. Bu arada Henri II, anslye Becket'i kilise zerinde bir hakimiyet kurmak amacyla Canterbury piskoposluuna getirdi (1162). Ancak Becket, Henri II'nin kiliseyi dize getirmek iin koyduu ar vergilere itiraz etti. Henri II, kiliseye tannan ayrcalklar kaldrmak istiyordu. Kraln laik yasalara olduu gibi, ruhban zerinde de mutlak stnln kanun hkmne balayan Clarendon Yasalar'n kabul ettirmesi iin sert tedbirler almas gerekti (1164). Henri II, Becket'in Louis VII'e snmas zerine ona sava aarak Becket'i elegeirmeyi dnd. ki yl sren savata (1167-1169) Henry II, Fransz tacna bal topraklar ele geirmek iin arprken Louis VII, krala bakaldran ngiliz asillerini destekledi. Kesin sonu alnamayan bu savalarn ald durumdan kayglanan Henry II, Louis VII ile bar imzalad.
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

29 Ocak 1170'de Becket'in ldrlmesi Henry II'nin gl iktidarnn sonu oldu. En yaknlar bile kraln zorba iktidarna bakaldrdlar. Olu Henry Fransa'ya snd ve Louis VII tarafndan ngiltere kral ilan edildi. Bu olay geni ve yaygn bir i isyann balangc oldu. Louis VII, Normandiya'y igal etti (1173) ve Rouen'i kuatt. skoyallar yendi ve baronlarn isyann bastrd. Normandiya'y Franszlardan alan kral, 1174'de Montlouis'de imzalanan bar ile statkonun korunmasn salad. 1180 tarihinde Philippe II Auguste Fransa kral oldu. Philippe II, gen Geoffroy adna Henry II'den Anjou'yu istedi. Henry II raz olmaynca sava balad (1187). ngiltere kral Fransa kral ile bara raz oldu. Bu arada babasndan hibir yetki almam olan Richard, Berry'yi igal ederek yeni bir savan balamasna neden oldu. Richard, babasndan taht zerindeki veraset hakkn kabul etmesini istedi. Baba oul arasndaki bu ekime yeni bir Fransz-ngiliz savana neden oldu. Bu savalar sonunda Henry II, bir ksm topraklar Fransa'ya brakmak zorunda kald. Bir sre sonra taht olu Richard (Aslan Yrekli Richard)'a brakarak ld. Richard iki yl kutsal topraklarda savat. Fakat, Almanya'dan geerken imparator Henry VI tarafndan tutsak alnd. Richard (Aslan Yrekli)'n esareti srasnda ngiltere'de taht, kardei z John (Yurtsuz)'un idaresinde kald. Philippe II Auguste bu durumdan yararlanarak ngiltere'nin Fransa'daki topraklarn ele geirmek istedi. Richard, ngiltereye dner dnmez Fransaya geldi ve Philippe II Auguste sava at. Yenilen Philippe bar istedi (1196). ngiltere, igal ettii Fransz topraklarn geri verirken Flandre'da, Somme'da ele geirdii topraklardan ekildi (1199). Sava, ngilterenin zaferi ile sonulanacak gibi grnrken, bir felaket savan kaderini deitirdi. Richard (Aslan Yrekli), Limousun'un kuatlmas srasnda vurularak ld. Bir sre sonra John, Fransa kralnn harekete gemesini beklemeden Brtanya kontu Arthur'u yendi ve esir ald. Baronlar bir koalisyon halinde Philippe Auguste ile birletiler. John, Brtanya'ya snd ve orada Arthur'u ldrtt. Bu cinayet btn baronlarn isyanna neden oldu. Bu yaygn isyandan yararlanan Philippe II Auguste, Normandiya'y elegeirdi. Bunun arkasnda iki yllk bir bar imzaland. Bu savalar sonunda Brtanya, Normandiya, Anjou, Maine ve Tourraine Fransa tacna baland. Philippe II Auguste Loire'n savunmasn olu Louis'ye brakarak Flamanlar zerine yrd. Louis, Yurtsuz John'u ar bir yenilgiye uratt (1214). Philippe II Auguste birlemi dman ordularn yendi. Bu iki tarafl yenilgiden sonra John, Fransa zerindeki ihtiraslarndan vazgemek zorunda kald. Kraln kt sonulanan Avrupa seferleri, ngiltere'yi geni lde etkiledi. Ar vergiler ve John'un despotca davranlar baronlar arasnda honutsuzluk yaratmt. Yurda dnnde kral, kral iktidarn snrlayan "ngiliz Haklarnn BAIKRETM FAKLTES

10

MODERN DNYANIN OLUUMU

yk art" (Magna Carta) adl kanunlar kabul ve ilana zorladlar (1215). John atmay gze alamayarak kanunu kabule raz oldu. John'un lmnden sonra Papa, Henry III'yi kral ilan etti. XII. yzylda doudan gelen Manicilik akm Languedoe'da byk taraftar toplamt. Kilisenin gcnden rken ve zenginliine gz diken Toulouse kontlar yeni dinin yaylmasna ortam hazrladlar. Vatikan temsilcisi Maniciler tarafndan ldrld (1208). Papa, kuzey baronlarn Languedoe'a kar bir hal savana ard. yl sren atmalarda Toulouse'un tamam igal edildi.

Meaux Bar'na neden olan siyasal ve askeri olgular nelerdir? Philippe II Auguste, Gney Fransay ele geirmek iin olaylardan faydalanmay dnd. Olu Louis'i, Simon de Monfort'un yardmna gnderdi. Baz hallarn baz kont Raymond VII taraftarlarnn ar bast arpmalar on yldan fazla srd. Philippe II, sava sona ermeden ld. Olu kral Louis VIII, Toulouse'un igalini tamamlad. Fransa 1220 Meaux Bar ile Gney Fransa'daki birok eyaletin sahibi oldu. Henry III'nin baarszlklar ngiltere'de honutsuzluu arttrmt. Simon de Monfort'un nderlik ettii baronlar ve piskoposlar, yeni isteklerle kraln karsna ktlar. Bir asiller meclisi kurulmasn, Byk art ile tannan vatanda haklarnn geniletilmesini, ngiliz kilisesinde reform yaplmasn istediler.

Paris Antlamasnn sonucunda ne olmutur? Louis VIII'in yerine geen Saint Louis 1254'de Filistin'den dnd srada ngiltere karanlk bir dnem yayordu. Saint Louis bir bar yaparak iki lke arasnda srp giden atmalara bir son vermek istedi. Henry III, baronlarn da zorlamasyla Fransa kralnn bar teklifini kabul etti. 1259 Paris Antlamas birinci Yzyl Sava'nn sonu oldu. ngiltere, Fransa'daki bir ksm topraklarn geri ald. Normandiya, Anjou ve Tourraine kesin olarak Fransa'ya brakld. 1337-1475 yllarn kapsayan kinci Yzyl Savalar'nn sonunda ; yzyl savalar dnemi artk sona ermiti. Calais en az yz yllk bir sre iin ngilizlerin elinde kalm, Fransa gneybat eyaletlerine yeniden sahip olmu, Brtanya Fransz nfuz blgesi iinde kalmt. Fransa'da sava, getirdii felaketlerin yannda lke iin ok deerli bir kavramn, milliyetilik kavramnn domasna ve toplumun her snfn bilinlenmesine ortam hazrlamtr. Valois'lar ann derebeylik sava yerini bir uluslar kavgasna brakmt. Yzyl boyunca Avrupa'y kana bulayan bu kavgadan iki yeni ulus, iki yeni devlet Fransa ve ngiltere dodu. Derebeylik, artk an ihtiyalarna yetmediini gstermiti. imdi bu eskimi rejim, topraklarn bamszla kavuturulmas iin yaplan savalarda glenen monariye yerini brakyordu. Yzyl Savalar, krallk birliini glendirdii oranda byk derebeylerin iktidar ve otoritelerini de ykmt.Artk mutlakiyetilie kadar gidecek olan monarilere yol alyordu.
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

11

2.2. Fransz Monarisi


Yzyl Sava'nn en nemli sonucu, derebeyliin kesin olarak yklmas ve mutlak monarinin kuruluu olacaktr. Fransa ile ngiltere arasndaki sava, kral iktidarn glendirdi. Philippe II Auguste'den sonra monarinin gelimesi, yeni bir idare rgtnn kurulmasn zorunlu hale getirdi. Fransa krallar salam bir merkeziyeti idare kurarken, daha o yllarda yerlemi ve glenmi olan Anglo-Norman kurulularndan rnek aldlar. Saint Louis dneminin en nemli olay nedir? Philippe II Auguste, tahtn kilise ile olan ilikisini yeniden ele ald. Kilise, mensuplarn da, tpk laik vatandalar gibi, kraln en yksek merci' olduu bir adalet rgtne balamak ve kiliseyi de vergilendirerek, sava masraflarna ortak etmek iin aba harcad. Baz nemli derebeyliklerini ya silah zoruyla, ya da bar yollarla taca balad. Saint Louis dneminin en nemli olay ; parlamentonun kuruluu olmutur. Balangta sarayda kraln evresinde kilise ileri gelenleriyle yksek memurlardan olumu bir heyet iken, zamanla gerek bir idari-adli-siyasi kurulu nitelii kazanan parlamento, Fransz tarihinde nemli bir rol oynayacaktr. Parlamento, kraln mutlak iktidarnn orta ve temsilcisiydi. Saint Louis ile Fransa'da hukuk anlay deiti. Kral iktidar, hukukun en nemli kayna oldu. Hkmdarn iradesi en yksek kanun sayld. Btn teki kanunlar ve btn hukuk dzeni kraln iradesine uymak zorundayd. Bylece kral, zamanla, adaletin hem yaratcs hem de en yksek ve kesin uygulaycs oldu. Saint Louis, vatandaa, dorudan krala bavurabilme hakk tand. Louis, maliye rgtn de gelitirdi. Yeni mali sistemin hedefi krallk btesinde denge salamak ve deimez bir para rejimi kurmakt. Louis, para birimlerine zel adlar verdi ve ilk defa altn ve gm para bastrd. 1300 tarihlerinde Fransz-Flaman atmas yeniden alevlendi. eitli cephelerde savalar ve barlar birbirini takip etti. 1305'de yeni Flandre kontu ile kesin bar yapld. Ancak Gzel Philippe 1314'de ldnde Flandre sorunu zlm deildi. Gzel Philippe'in imparatorlua kar tutumu Avrupa'nn 300 yldan beri hazrlamakta olduu deiikliin elle tutulur iaretiydi. mparatorluk ve papalk manevi alanlardaki glerini srekli atmalar arasnda kaybederken, Fransa ve ngiltere, yava yava siyasi ve manevi kurulularn tamamlyor, merkezi iktidarn temeli olan kurumlar glendiriyorlard. Burjuva Snf'nn douunu ve sonraki gelimeleri tartnz? Philippe (Gzel Philippe)'in ngilizlerle, Flamanlarla ve Vatikan'la olan savalar monarinin glenmesine ve rgtlenmesine engel olmad. Bu dnemin en nemli
AIKRETM FAKLTES

12

MODERN DNYANIN OLUUMU

olay, yeni bir sosyal snfn ; Burjuva Snf'nn ekillenmesi oldu. Monari, kendisiyle kar ortakl olan burjuval besledi. Bu yllarn ikinci nemli olay ; Etat Gnraux'lar'n temelinin atlmas oldu. 1290'da kral Aragon anlamazlnn tartmasn yapmak zere burjuvalar bir toplantya armt. Soylular 1302'de, 1308'de, 1314'de kilise ileri gelenleri ve ehir temsilcileri ile ayn nitelikte toplantlar yaptlar. Bu toplantlar Etat Gnraux'lar'n hazrl niteliinde idi. Philippe dneminin bir baka zellii de vergilerin geniletilmesi ve arlamas oldu. Ayrcalklar kaldrld ve vergi oranlar arttrld. Bunun sonucu olarak 1309'da vergi ileriyle ilgili bir zel idare kuruldu. Philippe'in 1314'de lm, otoriter ve merkeziyeti idareye kar yaygn bir isyann balangc oldu. Yeni kral Louis X, baronlarn zorlamas karsnda merkezi idarenin mali yetkilerini kstlayan ve yresel kurullara yetki tanyan bir kanunu ; Charte'aux Normands' kabul ve ilan etti (1315).

2.3. ngiliz Kurulular


Fatih William'dan sonra ngiliz kurulular farkl nitelikte iki unsurun etkisi altnda geliti ; bir yandan Sakson monarisinin siyasi gelenekleri, te yandan Norman istilaclarn adaya getirdii treler. Norman krallar kendilerinden nceki Sakson krallar gibi milli liderdiler ve Fransz krallar gibi lke topraklarnn sahibi idiler. Bu iki ynl iktidar krala, teb'as zerinde ok geni bir hakimiyet salyordu. Kral, kendini saydracak kadar gl ise iradesi kanun demekti. Kiisel mlkleri ve zel bir malikanesi olan kral ve kralienin evresinde taca bal yksek rtbeli komutanlar ve vekiller yeralyordu.

Curia Regis nedir? Yksek memurlarn yannda Curia Regis, piskoposlar ve baz byk baronlar birletiren bir meclisti ; kanunlarn yapmna yardmc oluyor ve ayn zamanda hukuk ve ceza alanlarnda yksek merci' saylyordu. XII. Yzylda Curia, siyasi ve idari iki meclis haline geldi. En yksek adalet mercii nitelii yannda mali danma kurulu grevini de yklendi. Adalet kurulu, taca bal yksek rtbeli komutanlar ve uzmanlam yksek hakimleri biraraya getiriyordu. Tahtla ilgili btn nemli sorunlarda sz sahibiydi ve yarg organlar iin en yksek bavurma mercii idi.

Krallk iktidarndaki Sheriff'i ve yetkilerini tartnz? Kraln iktidar Sheriff'ler araclyla btn lkeye yaylyordu. Sheriff, senyrlklerde, kontun ve piskoposun da stnde yeralyor ; kraln tek temsilcisi olarak idare ve adalet kurullarna bakanlk ediyordu. Henry II, ngiliz kurumlarnn temeli olacak idari reformlara 1175 tarihinden itibaren giriti. 1175'den itibaren kraln bakanlnda toplanan genel meclisler, kralln btn idare rgtlerini deANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

13

netlemekle grevli ve krala bal gezici hakimler kurumunun ve hakimleri denetlemekle grevli 12 valye ve 12 sivil vatandatan oluan jri heyetlerinin kurulmas kararlarn ald. Saint Paul Katedrali'nde toplanan lke ileri gelenleri John (Yurtsuz John)'a "ngiliz Vatanda zgrlkleri art"n kabul ettirmek kararn aldlar. John, bu birleik g karsnda boyun eydi ve bu kanun metnini imzalad (1215). Byk art, kral iktidarn kstlyor ve ngiliz kurumlarnn tanmlamasn yapyordu. Keyfi tutuklamalar yasaklayarak, kii zgrln gven altna alyordu. 1215 art, kraln mali yetkilerinin bir blmn yeniden tanmt. 1258 ylnda Oxford'da toplanan parlamento, krala nemli reformlar kabul ettirdi. Buna gre, parlamento ylda kere toplanacak ve kraln zel danma meclisinin 15 yesini seecekti. Ancak Henry III, 1264 ylnda Oxford hkmlerini yrrlkten kaldrd. Fakat Simon de Monfort, kraln ordusunu Lewes Sava'nda yendi ve Henry III'i esir ald. ngilterede ilk defa tarih sahnesinde grlen komnler, Lewes Anayasas'n nce kabul ettiler, sonra ekimser kaldlar. Monfort'un zaferi ok ksa mrl oldu. Glouchester kontu kralclara katld ve Simon de Monfort'u Evesham Sava'nda ar bir yenilgiye uratt (1265). Kazananlar partisi, Simon de Monfort'un getirdii btn yenilikleri hkmsz sayarak krala eski ayrcalklar geri verdiler (1266). Yeni kral Edward I (1272-1307) anayasann kendisine tand btn haklar kullanarak iktidar glendirmek istedi. Maliye rgtn gelitirdi ve yeniden dzenledi. Edward I, bir kanun yapc idi. Yeni yasalarla ngiltere'nin siyasi ve idari yapsn glendirdi. ou parlamentonun onayndan gemi bir seri kanun stats yapt. 1307'de kraln lm ile iktidar Edward II (1307-1327)'a geti. 1311 tarihinde Thomas of Lancaster'n liderliinde toplanan soylular kral, Oxford hkmlerinin yeni bir grn denebilecek bir anayasay kabule zorladlar.

3. Merkezi Devletlerin Kuruluu


3.1. Fransz Siyasal Geliimleri ve Monari
Fransz monarisi ngiltere ile yapt savatan zafer kazanm olarak km, bunu salamak iin kendi i yapsn glendirmek zorunluluunu duymutu. XIV. ve XV. Yzyllar Fransa'y derebeylik rejiminden mutlak bir monariye gtrd. Artk gl monarilerin, zellikle savan ve onun getirdii zorunluluklarn rn olduu bir gerektir. Yaygn bir toplum hareketi siyasi oluumu bir anayap reformuna doru itmi, fakat reformlar d artlarn uygunluuna sk skya bal olduAIKRETM FAKLTES

14

MODERN DNYANIN OLUUMU

undan baaryla srdrlememitir. Bu baarszlk, siyasi geliimin ynn deitirmi ve mutlak monarilerin glerini hzlandrmtr. Philippe VI ve Jean (yi Jean) dnemlerinde merkeziyeti ynetim, Saint Louis ve Philippe (Gzel Philippe) iktidarlar srasnda temeli atlm olan kurulular yaatyordu. valyelik kavramlarna bal olan krallk devlete, daha aklc ve gnn koullarna daha uygun bir yap kazandrmay dnmyordu. Philippe VI ve Jean dnemlerinde kral, birok kere olaanst vergiler istemek zorunda kalm, fakat monari mali sknt ve paraszlktan kurtulamamt. Toplumun aydn snflar, saraydaki israf grerek seslerini ykseltince Paris'de bir reformcu hareket dodu. yi Jean, Poitiers Sava'nda esir dnce (1356) Fransa aresiz kalmt. Devletin ne askeri, ne de paras vard. Veliaht, yeni bir olaanst vergi istemek iin Etat Gnraux'yu toplamak zorunda kald. Fakat bu defa baronlar vergi demekle yetinmediler ve devlet ynetiminde denetim hakk talep ettiler. ubat aynda toplanan Etat Gnraux, olaanst vergi salnmas isteine olumlu yant verirken hkmet denetimi hakk konusunda srar etti. Charles, boyun eymek zorunda kald. Etat Gnraux yelerine Krallk Konseyi'ne seilme ve alnacak kararlara itiraz hakk tanyan Mart 1357 Emirnamesi'ni ilan etti. Reform tasarlarn hazrlamakla grevli sekiz kiilik bir komisyon kuruldu. Fakat Londra'da bulunan esir kral yi Jean, Etat Gnraux'nun dalmasn emretti ve yeni vergiler salnmasn yasaklad. Bu yanl mdahale Paris'de yeni olaylara neden oldu. Charles, 1357 ylnn Aralk aynda reformlar tartacak olan Etat Gnraux toplants iin geri dndnde Paris'de dman bir cephe buldu. Veliaht ile Etienne Marcel arasnda sava balad. 1358 ylnn Ocak aynda isyanclar hazine bakan ldrdler. Bir ay sonra Pariste ihtilal patlak verdi. Charles, Etienne Marcel'in taleplerine boyun eymek zorunda kald (Mart 1358). ngilizlere duyulan nefret 1358 Temmuzunda bir sokak hareketi biiminde patlak verdi. Navarra kral ve Etienne Marcel isyan bastramaynca, daha nce gelmi olan ngiliz birliklerini Paris'ten karmak zorunda kaldlar ama isyan bastrlamad. ki gn sonra da Veliaht Charles Paris'e girdi. Charles, artk lkesinin sahibiydi. ki yl sreyle babas adna devleti ynetti. 1364 ylnda tac giydi. Bu olaylar sonucunda Charles V'n evresinde bir eit erken gelimi aydn monarisi olutu.

Charles VI, Dnemi'ndeki olaylar nelerdir? Charles VI dneminde halk vergilere kar ayakland. Mali sknt iinde olan hkmet eyaletleri vergi demeye davet etti. Ayaklanmalar geniledi ve byd. Bir anlamda derebeylik geri dnyordu. Charles VI, 1388 ylnda amcalarnn vesayeANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

15

tinden kurtulunca yeni bir hkmet oluturdu. Yeni hkmet ; bir seri kanunnameyle her alanda reformlar ilan etti. Ynetim, adalet ve ehir ynetimleri yeniden dzenlendi. 1392'de kraln akli dengesini yitirmesi ile kaos tekrar balad. Halk 1413 ylnda ayaklanarak Etat Gnraux'nun toplanmasn istedi. Krallk Konseyi bu bask karsnda geni bir reform program ilan etti. Ancak uygulamadaki yanllklar yeni bir ayaklanmay dourdu. syanclar 1413 ylnn Maysnda yeni bir seim sistemi ile krallk ynetimini halkn denetimine brakan bir emirnameyi ilan ettirdiler. Ama artk krallk 30 yl srecek bir anari dnemine giriyordu. Charles VII, her yl alnacak bir vergi sistemini ilan etti. Bu arada vergi rgtnde de bir reform yapld. Mali reformlar ordu ynetimindeki reformlar izledi. Monari, bylelikle 1440-1450 yllar arasnda gelecek zaferlerinin aralarn hazrlad. Siyasal merkeziyetiliin ortamn yaratt. Taca bal yksek rtbeli subaylar, geni yetkilerini kaybederek, ynetimin eitli blmlerini kral adna idare eden birer devlet grevlisi haline geldiler. Mahalli idarelerde iktidarn sahibi olan senyrler zerinde kral, kesin bir ynetim ve denetim yetkisi kazand. Etat Gnraux, yerini, kraln kesin iradesiyle daha iyi badaan Eyaletler Meclisi'ne brakt.

3.2. mparatorluun ve talya'nn Paralanmas


Fransa ve ngiltere, monarinin kazand zaferlerle gl merkezi devletler nitelii kazanrken Roma-Germen mparatorluu her geen gn itibar ve g kaybediyordu. Paralanma, Almanya'nn siyasal yapsnn bir zellii olmutu. Oysa Avusturya, mparatorluk iinde gitgide gleniyordu. talya'da ise yaygn bir vatanseverlik duygusuna ramen kk cumhuriyetler bamszlklarn kskanlkla koruma mcadelesi iindeydiler. ok sayda kk devlete blnm talya, gl komular iin kolay ele geirilebilir bir devlet grnmne gelmiti. 1250-1273 Dnemindeki siyasal olaylar nelerdir? mparatorluk, byk iktidar bunalmndan sonra (1250-1273) gerek bir anariye srklenmiti. mparatorluk tacn paylamayan soylularn kavgasndan yararlanan senyrler ve ehirler, bamszlk ilan etmiti. Kk bir senyr, Rudolf I von Habburg imparator ilan edilince imparatorluk iktidar tehlikeye girmi grld (1273). Habsburg kral soyunun temeli atlmt. Fakat teki prensler, Habsburglar'n tahta yerlemesiyle glenen Avusturya'nn Almanya'daki nfuzundan kayglandlar. Rudolf I'in 1291'de lmnden sonra imparatorlua Adolph von Nassau getirildi; onu Avusturya'l Albrecht (1298) izledi. Albrecht'in on yllk iktidarndan sonra imparatorlua, Heinrich von Luxemburg getirildi (1308-1313). Olu Johan von LuAIKRETM FAKLTES

16

MODERN DNYANIN OLUUMU

xemburg, Fransa saray ile iliki kurdu, kzn kral Jean'la evlendirdi; Fransa safnda katld Yzyl Sava'nda ld (1346).

Karl IV Dneminin en belirgin olgular nelerdir? Bavyeral Ludwig, kendinden nceki hkmdarlarn siyasetini srdrerek, imparatorlua papa karsnda kesin bamszlk kazandrmak iin mcadele etti; fakat yenik dt ve tahtn Karl IV von Luxemburg'a brakmak zorunda kald. Karl IV (1355-1378) Alman milliyetiliinin lideri oldu ve papalk karsnda bamsz bir imparatorluun temelini att. nl "Altn Mhrl Ferman" (1356) ile imparator seimini ayrntlaryla dzene koyarak, tamamen laik bir rejim kurdu. Diet meclisine de siyasi ve hukuki yetkiler verdi. Karl IV'dan sonra, her yapc hareketin ardndan olduu gibi devlet yaygn bir gszle srklendi. Bavyera ve Luxemburg taht paylaamayarak birbirlerini yprattlar. Oysa teki prenslikler, zellikle Avusturya ve Macaristan glenmekteydi. Albrecht II ksa iktidar sonun (1438-1439) akrabas Friedrich III'in imparator seilmesini salad. O tarihten sonra imparatorluk tac Avusturya saraynn mal oldu. talya'nn kk devletlere bln Almanyadaki blnmeden ok farkl bir siyasi nitelik tamaktadr. Burada ehir devletleri mutlak bir bamszla ylesine almt ki, Almanya'daki gibi teorik bile olsa herhangi bir birleme hemen hemen imkanszd. Hibir talyan cumhuriyeti dierine stnln kabul ettiremediinden yarmadada bir eit siyasi denge salanmt. XIV. yzylda yarmadadaki en gl devlet Napoli Krall idi. Giovanna II (1414-1435) dneminde Napoli tam bir anariye srklendi. O'nun lm ile veraset sorunu kanl olaylara yolat. talya, Napoli tahtn paylaamayan Anjou ve Aragon soylar arasndaki atmalara sahne oldu. Aragon kral 1443 ylnda Napoli'yi bir savala ele geirdi. Alfonso'nun lm zerine Napoli Krall Fernando'ya verildi. Fakat Fransa kral Louis XI, Ren'nin Napoli taht zerinde hakkna miras yoluyla sahip olunca Fransa, Aragon'un en gl rakibi durumuna geldi. Napoli tahtnn veraseti sorunu talya Savalarnn nedeni olacaktr. Anjou soyu, Gney talya'nn hakimi olmak uruna kuvvet harcayarak gcn kaybettii ve yerine Aragon Saray'na brakmak zorunda kald yllarda Orta talya'da papalarn Avignon'a tanmas yznden nem ve itibarndan ok ey kaybetmi grnyordu. Papalar artk talya'da deillerdi. Bu nedenle Avignondaki papa, Kuzey talya'da Anjoularn Napoli Krallna benzer bir krallk kurmak istiyordu. Almanya'da Avusturya ve Bavyera Saraylar arasndaki atmadan yararlanan Johannes XXII, Kuzey talya'ya hakim olmay denedi. Fakat papa, imparatorlarn da karlam olduklar etin muhalefetle karlaarak baarszlANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

17

a urad. Fransa'nn destekledii Milano, Viscontiler'in ynetiminde papann btn giriimlerini sonusuz brakt. Sekiz yl sonra btn Lombardiya papa ve Bohemya kral Johann'n ortak mdahalesine kar harekete geti. Ferrare Sava (1333) papaln tecavzne son verdi. talyan birlii, en anlaml ifadesini bir baka ortamda bulacakt.Roma'da soylularla plebleri kar karya getiren anariden, eski Latin uygarlnn hayran olan Cola di Rienzo'nun kat diktatrl domutu. Rienzo, 1347'de halk soylulara kar ayaklandrd ve gl kiilii ve mistisizmi sayesinde kendini Romallara kabul ettirdi. Eski Roma kurulularndan esinlenen kendine zg bir hkmet kurdu. lk ii talya Federasyonunu kurmak iin teebbse gemek oldu. Rienzo bir sre sonra kilise ile anlamazla dt. Acmasz diktatrl honutsuzluk yaratmt. Sonunda patlak veren bir ihtilal sonucunda ldrld (1354). Papa, bu defa duruma el koydu. Siyasetini stn bir asker ve bir diplomat olan Kardinal Albornoz aracl ile uygulad. Albornoz, bu siyasal baary bir yasalar sistemi ile tamamlad. Ancak uzun mrl olmayp, kutsal kilisenin siyasi nitelii abuk yprand ve talyan krallklar, planlarn uygulama olana buldular. Kuzey talya'da papalara ve imparatora kar baarl savunmas ile glenen Milano, Po Vadisi'nin en salam devleti olarak geniliyordu. Ancak bu defa sadece deniz hakimiyeti ile yetinmeyen Venedik'in mukavemeti ile karlat. 1402 ile 1412 tarihleri arasnda byk bir anari dnemi yaand. Bu durumdan faydalanan Venedik, Floransa ve Savoie, Milano'ya sava atlar. Bu savalarda bir ksm topran kaybeden Milano, buna karlk Cenova'y hakimiyeti altna ald. Bylece XV. Yzyln ortasnda Kuzey talya, Milano ve Venedik nfuz blgelerine ayrlm oluyordu. Napoli, Roma ve Milano'nun alkantl siyasi yaamnn aksine Venedik, dengeli bir oluum gsterir. Venedik zenginliini ticarete borlu idi. Tacirler snf, toplumun en yerleik ve deimez unsuru olarak grnyordu. Byk Meclis ve Senato yeleri bu snf iinden seiliyordu. Meclisler tarafndan seilen Due, devlet bakanyd ancak, siyasi yetkisi snrlyd. Due, 1310 olaylar srasnda siyasi sulular cezalandrmak amacyla on kiilik bir komisyon kurmutu. "Onlar Konseyi" uzun sre Venedik'in en korkulu siyasi organ olarak kald. Venedik, Yunanistan ve Dou Akdeniz'deki deniz smrgeleriyle, Dalmaya ve Bergama ynnden genileyen snrlaryla XV. Yzylda talya'nn en iyi rgtlenmi ve en gelimi devleti olarak grnmektedir. Floransa Cumhuriyeti'nin geliimi nasl olmutur? Ayn ada Orta talya'da Floransa Cumhuriyeti geliiyordu. Floransa, Venedik gibi ihtilallere kar hazrlkl ve silahl deildi. Hala derebeylik yasalarna uymakAIKRETM FAKLTES

18

MODERN DNYANIN OLUUMU

ta olan hkmeti salam siyasi yapdan yoksundu.Floransa'nn yoksul plebleri Ciompiler 1378'de iktidar ele geirdiler ve ehri drt yl ynettiler (1382). Ciompiler'in iddet ynetimi, Albizziler'in liderliinde soylularn kar hareketi ile sona erdi. Albizziler, Floransa'da ynetime el koyarak Cumhuriyeti kurdular. Siyasi dengenin kurulmas ekonomik geliimi hzlandrd. Ticaret byk nem kazand. Bunun sonucu olarak bankalar glendi ve devlet, gl bir bankac ailenin, Mediciler'in mali hakimiyeti altna girdi. Medici iktidar ile Cumhuriyet artk szde bir siyasal yap haline geldi. Kat bir diktatrlk hkm srd.

4. Ortaa Uygarl
4.1. Kavramsal Boyut
Ortaa Avrupasnda dnce ve kltr, Hrstiyanlk kavramnn ve mistisizminin hakimiyetindedir. Hrstiyanlk, yksek bir din felsefesi olarak deilse bile, sayg gsterilen bir treler topluluu biiminde insanlarn gnlk yaantlarna bile girmi, henz aydnlanmam, byk halk kitlelerine basit inanlar kalb iinde, insanst, doast kavramn gtrmt. Bylece, toplumun btn snflarnn yaaynda dinsel olaylar byk yer tutuyor ve Ortaa uygarlna hi olmazsa yzeyde tamamen dinsel bir nitelik veriyordu. Din yasalarna bal papazlar, eitimin ve entellektel ynelmenin tek kayna idi. Fransa'da Charlemagne'dan itibaren hemen her manastrda bir ilk ve ortaokul ald. Piskoposlar katedrallerin yannda da okullar atryorlard. Okullarda ; teoloji, "Trivium" adyla birletirilmi dilbilgisi, diyalektik ve retorik "Quadrivium" adyla biraraya getirilmi, aritmetik, geometri, mzik ve astronomi eitimi veriliyordu.

niversite ve Fakltelerin geliimi nasl olmutur? Eitim XIII. yzyla kadar manastr ve piskoposluk okullar arasnda paylald. Paris'te niversite 1221 tarihinde tzel kiiliini kazand ve Paris anslyesi ile mcadelesini srdrd. 1231 tarihinde anslye boyun eerek profesrlerin niversite mensuplar tarafndan seilmesi yntemini kabul etti. Piskoposluk ynetiminden kurtulan niversite, yeni bir site oluturarak bamszln ilan etmi oldu. Bu yeni kurulu iinde ayn lkeden gelen rencileri toplayan gruplarla, ayn dersleri okuyan renci gruplar (faklteler) ayrld. 1231 ylnda bir kararla drt faklte ; teoloji, tp, hukuk ve gzel sanatlar faklteleri kuruldu. Rektrler XIII. yzylda niversitenin en byk idari grevlisi oldular.

Felsefe kavramnn geliimi nasl olmutur? X. Yzyldan itibaren btn Ortaa srecinde hi gelimemi olan felsefe kavramnda ve incelemelerde bir yeniden dou grlr. Reims'de Gerbert, retisi iin diyalektik ynteme bavurdu ve Quadrivium Drtls'n yaratt. Sonra Eulbert
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

19

de Chartres kesin mant tercih etti ve Ortaa dncesinin skolostisizme ynelmesini salad. Onunla niversiteler aras bir atma balad. Bir blm gerekleri (realist), dier blm ise adclar (nominalist) biraraya getiriyordu. Gerekiler iin genel dnceler doann gereklerinden hareket ediyordu. Adclarn gznde ise dnce, bir addan ibaretti. Bu atma ve tartmalar sonunda kilisenin iddetli tepkisine ramen inanla bilim arasndaki ilikiler konusu ilk olarak dile getirildi. Saint Anselme, inanc bilimle badatrmay denedi. Akla hala gvensizlikle baklyordu. XII. yzyl dncesi Eskian byk dnrlerinden Eflatun'da arad destei ve nderi buldu. Birok dnr, onun dncelerini Hrstiyan inanlaryla badatrmay denedi ve sonunda gerekilii ispat eden delilleri bu sentezde buldu. Zamanla bu dnce yar resmi bir nitelik kazand ve kilisenin reticileri tarafndan benimsendi. Gerekilik okullara yerleirken Adclar da tartmalarn srdryorlard. Aristo'nun eserleri Araplar eliyle Avrupa'ya geldi. Gezimciler (Peripatetisyen)'in eletirme yntemi, XII. Yzyln nemli bir kiilii olan Ablard (1079-1142)'da ateli bir hal ald. Ablard, sofu bir Hrstiyand fakat dncesinde akla gitgide daha byk bir yer vermeye balamt. Felsefesi ve ahlak anlay iinde Hrstiyan inancndan olduka uzaklam bir kiisellii savunuyordu. Kilise tarafndan mahkum edilmesine ramen Ablard'n felsefesi XII. Yzyln ikinci yarsnda Avrupa dnrlerini derin bir ekilde etkiledi. XIII. Yzylda Paris niversitesi'nin kuruluu ve Avrupa'ya Aristo'nun yeni eserlerinin gelmesi doktrin atmalarn hzlandrd. Kilise bouna bir aba ile Hrstiyan inanc ile badamayan yeni dnce akmlarn engellemeye alt, Aristo'nun okutulmas yasakland. Bu arada orta bir yol bulma adna Thomas d'Aquinas (1224-1274) dinsel inanlarla gizemcilerin retisini birletiren yeni bir felsefe ortaya att ve bylece ann manevi dengesinin de kurucusu oldu. Saint Thomas, evrende bir tek gerein varolabileceini ve bu nedenle dinin ve bilimin birbiriyle mutlak badaacan savunuyordu. Saint Thomas, Aristo retisini din felsefesi ile bartryordu. Thomas d'Aquinas'dan sonra btn XIV. Yzyl, onun felsefesinin iki ynl gelimesi ile etkilendi. Bir akm, inancn ar bast grt. kinci akm ise, aklclarn ve bilimcilerin hakim olduu grt. te daha sonra bu ikinci akmn glenmesi, Rnesansn temellerini hazrlyordu. Bu aklc grn en byk temsilcisi Robert Bacon (1210-1294)'dur. Bacon, Aristo retisi zerinde deneyci bilimin temellerini att. Evrende tek gerek varolduu noktasndan hareketle akln zgr bir alma ile bu geree eriebileceini savunmakta idi. Batda bilimin geliimi nasl olmutur? Batda bilimin gelimesi tesadflerin ve biraz da ampirizmin yardmyla oldu. Matematikte kesin olarak hibir gelime yoktu. Pisa'l Leonardo Arap rakamlarn basitletirerek baz cebir problemlerini zd. Fakat ilk gerek matematikilerin orAIKRETM FAKLTES

20

MODERN DNYANIN OLUUMU

taya kmas iin XIV. yzyl beklemek gerekecekti. Fizik ve Kimya, Aristo'nun yapt gzlemlerden ileri gitmemiti. Albert le Grand, arsenik zerinde baz deneyler yapt. Robert Bacon, aynalar ve n krlmas olayn inceledi ve gzl kefetti. Raymond Lulle, amonyum karbonat ve nitrik asiti ayrd. Tp, dier bilim dallarndan daha abuk gelimiti. zellikle talyan Okulu, dnemin nl doktor ve cerrahlarn yetitirdi.

5. Hmanizm - Rnesans
"Hmanizm ve "Rnesans" kavramlarnn iinde XV. Yzylda talya'da doan ve oradan Avrupaya yaylan yeni bir anlaylar btn ve yeni eilimler birlii sz konusudur. Ortaa'n yaam, dnce, din, ve sanat sorunlarn kendine zg bir anlayla ele alma ve ileme yntemi vardr. Edebiyat ve sanat, dinsel ve ahlaki ltlere yneliktir. nsan en ok yaradl ve yok olu kavramlar iinde ele alnyordu. Hemen hemen her ey yalnzca Hrstiyanln amalarna uygun, ahlaki bir yaantnn koullarn gerekletirme amacyla deerlendiriliyordu. Rnesans, elbette dncenin bu dar snrlandrln ani bir ekilde ykm deildir. Gerekiliin getirdii gl bir akm, kalplam dnce biimine kar tepkiye yolam, dinle olduu gibi dnya ile de, ahlak ve metafizikle olduu gibi, bunlarn dndaki kavramlarla da ilgilenme eilimini ortaya karmtr.

5.1. talyan Hmanizmi


talya'da XV. yzyl, hereyden nce, bireyciliin kendine zg eylem kuraln koyduu tre d davranlar yzyldr. Bu yzylda akln dzeni, gc ve esnekliinin zaferi hazrland. Dogmatik etkiden kurtulan insan yeni ufuklar arad ve Bat kltrnn iki etkin kaynana yneldi. Bunlar Yunan ve Roma kaynaklaryd.

Eski edebiyat tutkusunun sonular neler olmutur? Eski edebiyat sevgisi, yazarlar, btn elyazmalarn aratrmaya yneltti. Rnesans insanlar bu elyazmalarn iyi anlamak iin eski dili renmeye koyuldular. Metinleri ilk arlklar iinde yeniden yazmaya altlar. Bylece Rnesans iinde iki farkl hareket ortaya kt. Biri eletiriye, dzeltilmi metinlerin ve yorumlarn yaymlanmasna ynelikti. Dieri ise edebiyat rnlerini yaratma amac gdyordu.

XIV. yzylda talyada yeni dnce biimi nasl gelimitir?

ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

21

XIV. yzylla birlikte, yeni dnce biimi ilk kez talya'da ortaya kt. Bu lkede, Ortaa anlaynn son temsilcisi Dante'dir. Dante'nin nl eseri ilahi Komedya'sndaki Beatrice'i, sevilmi ve bu yzden vgler dzlm bir kadn deil, ozan Tanrya gtren bir stn varlktr. Sonraki kuaktan Petrarca (1304-1374) Rnesans yazardr. Esenlendii gzellik gerektir ve insanla ilgilidir. ada Boccaccio, an toplumunu yanstan "l Decamerone" adl eserinde talyan Rnesansnn niteliklerinden biri olduunu ahlak d ynelimin (amoralizmin) bir tasvirini verir. XV. yzyl talyan Hmanizminin sonular neler olmutur? XV. yzylla birlikte talyan Hmanizmi doruuna ulamtr. Eskia'n byk ekolleri rnek alnarak Floransa'da, Rucellai'ler Eflatuncu Akademisi'ni kurmulardr. Lorenzo Valla, Yunan metinlerini incelemi ve klasik flolojinin ilk verilerini ortaya koymutur. stanbul'un Osmanllarn eline gemesi zerine stanbul'dan kaan Bizansl bilginler Floransa'ya sndlar. Bunlardan Gemistos Plethon, Batda henz bilinmeyen Eflatun'un "Diyaloglar"n getirdi. Floransa anslyesi Poggio (1380-1459) Lucretius'un "De Nature Rerum" (Doa stne) adl eserini ve Horatius'un od'larn (lirik iir) buldu. Ayrca bir Floransa tarihi ve olaanst serbestlikle fkralar yazd. Lorenzo l Magnifico'nun lalas Angelo Poliziano, "Orfeo" ve "Stanze" adl eserlerinde Yunanllar rnek ald. Mediciler'in koruyuculuuna giren Pico della Mirandola btnyle felsefi olarak Hrstiyanlk, Eflatunculuk skenderiyecilik ve Dou anlaylarn uzlatrma abasna girdi. Kilisenin imeklerini zerine ekerek Fransa'ya kamak zorunda kald. Eflatuncu felsefeyi benimseyen Marsilio Ficino Eflatun'dan, Plodinos'dan ambilikhos'dan ilk evirileri yapt. Aristoteles ile Eflatun'u uzlatrdn iddia etmeye balad. Nihayet, Pietro Pomponazzi, Aristoteles'in eserlerini zgr bir biimde inceleyerek ruhun ahlakszln reddetme cesaretini gsterdi ve ataizme yakn bir reti nerdi. Leon Battista Alberti, insan stne edinilen bilgilerin bir sentezini yaparak Leonardo da Vinci'nin yolunu at. Btn yeni eserler iin Gutenberg'in kefettii ya da en azndan gelitirdii basmevi olaanst bir ara oldu. Venedik'e yerleen Aldolar ilk Yunan metinlerini bast. XV. yzyl hmanistlerinin aratrmalar, dncenin yeni ynelimi, Leonardo da Vinci (1452-1519)'nin kiiliinde tam bir yansmasn buldu. Bu dh, eitli yzlerin biimi ve yapsnda duygu dnyasn kefetti. Bilgisinin evrensellii ve alma gc ona ayn zamanda astronom, jeolog, biyolog, anatomici, mimar, dnr, ozan ve ressam olma imkan verdi. Leonardo, evreni canl bir varlk gibi duymu ve bir bakta bu evrenin yasalarn yakalamtr. Daha sonra yasalarn kefinden uygulamalarna gemitir. "Cornet"lerinde, zamanmzda sadece maddi olarak gerekliini srdren saysz dnce brakmtr. Birey bulmak, onun yaama nedenlerinden biriydi. O, yaamann anlamak olduunu sylyordu. Sanat ve edebiyatn bu esiz geliimi Lorenzo il Magnifico (1448-1492)'nun kiiliinde koruyucusunu bulmutur. Lorenzo, ayrca Toscana halk trkleri biiminde gzel arklar da brakmtr.
AIKRETM FAKLTES

22

MODERN DNYANIN OLUUMU

talyan Savalarnn talyan dncesine etkisi ne olmutur? XVI. yzylda talya Savalar ile birlikte talyan dncesi gcn yitirdi, devrin siyasi ve dini kargaasnn etkisinde kald. Bir yandan an felaketleri, yazarlar, bir d edebiyatna doru srklerken te yandan bu felaketlerin tasarm tarihi ve dnrleri alarnn gereklerini anlama abasna itiyordu. Eski talya'da daima gzde olan bu d edebiyat, bu yiitlik hikayeleri Ariosto ile yeni bir canllk kazand. Ludovico Ariosto, bir sre sonra edebiyat ve iiri incelemeye koyuldu. Boiardo'nun XV. yzylda izledii bir konuyu yeniden ele alarak Ariosto, "Orlando Frioso" (1516) adl eserini yazd. Bu eser sava baarlaryla ak hikayelerinin birbirine girdii tarihi bir romandr. Romanc, Petrarca ve Boccaccio'dan esinlenmi, Eskia'n etkisi altnda kalmt. Ariosto'nun eseri, XVI. yzyl talyan edebiyatn derin bir ekilde etkiledi. Yaratt deerler tartld. Dier klasiklerle karlatrld. Tasso, belli bir lde Ariosto'nun halefi oldu. Bu yazar, eski destanlar yaratma d iindeydi ve Homeros, Vergilius ve Hrstiyanlk iirlerini yeni bir eserde toplamak istiyordu. "Aminta"y ve "Gerusalemme Liberata"y yazd. Eserlerine dini bir tema vererek kar reformcu dnce izlerine, devrinin gereklerine uymutu. Tasso, kutsal eylere dinsizlii kartrmakla suland. talyada edebiyat alannda Rnesans Tasso ile amacna ulat. Duygu ve ifade zgrl Trento Konsili tarafndan yenilenen dini dncenin saldrlar altnda kayboldu. Roma uzlamazl ve spanyol Tiranlnn hakim olduu yeni bir devir ald.

Machiavelli'nin sunduu dnce yaps nedir? Dier nemli bir kiilik de Machiavelli (1467-1527)idi. talyada gl bir devlet d iinde, zeki ve cesaretli Cesare Borgia'nn hizmetine girdi. Medicilerin dn zerine resmi grevinden ekilen Machiavelli, zamann "l Principe" adl eserini yazmaya verdi. Yazarn amac talyan birliini gerekletirmekti. Gemi olaylarn soukkanl ve nesnel olarak incelenmesi onu, insanlar olduklar gibi ele alan tm tedirginliklerinden arnm bir hkmdarn bu birlii kurabilecei dncesine gtrd. Koyu milliyetilii ve hmanizmi, onda tm ahlaki duygular yoketti. "Discorsi Sopra la Prima Decca di Tito Livio" (Tito Livio stne Sylevler) adl kitabnda kk lde de olsa ayn ilkeleri iler. Machiavelli, her yerde bireysel istekle biimlenen her eyi devlet uruna feda etme gerekliliini bulur. Zaman ve koullara gre yazarn dncesi bir devlet sosyalizmine veya anarik bir bireycilie varr. Her tr nyargy kenara atarak kiisel yararn stnln bildiren Guicciardini, belki de daha ok Machiavelli'ci idi. "Storia d'talia" adl eserini tam bir tarafszlkla yazacak ve lkesinin gerilemesinde kaygsz kalabilecektir. Daima uyank
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

23

gzlemleri ve tarafszlyla Guicciardini, bilimsel dnceyle ayn kurallardan esinlenir. Gerekten, hmanizm ; insan, dnyann merkezine ekinmeden yerletirip, eletirici akl kurallarn getirerek fiziksel gereklerin incelenmesine ve dnyann aklc yapsnn ilenmesine elverili koullar dourmutur. Tp alanndaki gelime nasl olmutur? Bu dnemde, edebiyat ve sanat alanndaki gelimeye gl bir bilim hareketi elik etti. talyanlarn ilgisini zellikle tp ekmitir. lk kez hastalk belirtilerini doru bir ekilde tasvir eden ve bunlar snflandran talyanlar oldu. Frengi tesbit edildi ve epidemioloji alannda yeni bir r ald. anatomi ve cerrahi Floransal Antonoi Benivieni, Colombo ve Cesalpini ile byk bir geliim gsterdi. Benivieni, patolojik anatomiyi kurdu. Bu arada organlarn anatomosi incelendi ve otopsilerin sonular saptand. Matematik ve astronomi alannda talyada Galilei'ye kadar gerek bir bilgin kmad. Hmanist dncenin mirass olan Galilei, Leonardo da Vinci'nin bilimde, Machiavelli'nin tarihte yapt gibi olaylarn dolaysz gzleminden hareket etti. Matematiki, fiziki ve astronom olan bu bilgin, Venedik'in verdii zgrlkten yararlanarak dinamik ve astronomi almalarn yaymlad. Aristoteles'i reddederek Kopernik'in kuramlarn destekledi ve bu yzden din bilginlerinin muhalefetiyle karlat. Engizisyon mahkemesi nne kt ve yerin gne evresinde dndn bildirdii "Dialogo Soprai due Massimi Sistemi del Mondo, Ptolomaico e Copernico" (ki Byk Yer Sistemi, Ptolemaios ve Kopernik Sistemleri stne Konumalar) adl eserinde bulunan hatalardan vazgemek zorunda kald.

5.2. talyan Rnesans


talya'da bilginler gibi air ve dnrler lka ekoln rnek alm, mimar, heykeltra ve ressamlar lka antlarnn kalntlar stne eilmiti. Gotik slubun vard arlk ve abartmalarn yerini, Rnesans eserlerinde sadelik ve arlk ald. Baka lkelerde olduu gibi burada da XV. ve XVI. yzyl insanlar artk gemiten kopma bilincine varmt. Floransa'da Rnesansa ilikin gelimeler nedir? Floransa, hmanizmin beii olmutu. Ayrca sanatlarn da merkezi durumuna gelmiti. Brunelleschi (1377-1446) mimari manta uygun yeni anlay hissedilir hale ilk getiren ustadr. San Lorenzo da lka mimarisinin anlamn yeniden buldu. Mimari kuramc Leon Battista Alberti (1404-1472), Rimini'de Malatestiano Tapna'nda ve Napoli'de Alphonse d'Aragon Zafer Ant'nda, Rnesans sanatna kesin biimini verdi.

AIKRETM FAKLTES

24

MODERN DNYANIN OLUUMU

Kiilii ve i dramyla Michelangelo, Rnesans sanatna son biimini verdi. Eserlerinde zntl kartlklarla dolu yaamnn panteizmini yanstt. Giovanni Bologna ile Rnesans heykelcilii son ereslerini getirdi. Rnesans sanat biim tutkusuyla heykel ve resmin sk bir dayanma yapmasn salad. XV. yzyln ilk yarsnda gerekten orijinal bir dnceye varabilmek iin baka yerlere de bakmak gerekiyordu. Bu bakmdan Pablo Uccello kendine zg dncesi olan ressamlardan biri idi. Botticelli sadece ressam deil, ayrca ilka mitolojisi ile dolu Hrstiyan simgecilii ile payen simgecilii arasnda kalm bir hmanistti. Floransa yannda Padova ve Ombria'da baka ekoller geliti. Leonardo da Vinci, Rafaello ve Michelangelo ile resim sanat yeni bir devre, Rnesans'n en parlak devrine girdi. Adriyatik'e zg k oyunlarn verme arzusu ve douya ynelmi tccar ehrinin bolluunun esinlendirdii yeni bir Rnesans Venedik'ten kmt. Rnesans, Bellini ve Vittore Carpaccio ile Venedik'de dodu. Bu sanatlar Venedik bayramlarnn ekiciliini ve parlakln vermek abasnda idiler. Bunlarn halefleri Giorgone, Lorenzo Lotto ve Palma Vecchio nefse ilikin ve parltl resimlerinde Venedik ekolnn byk ustasnn, Tziano, Tintoretto ve Veronese'in ncleridir.Tintoretto, talyan Rnesansnn son temsilcisi ve XVII. yzyl resim sanatnn biim ncsdr.

5.3. Fransz Hmanizmi


Fransz Rnesans, gerekte talyan uygarl ile uzun bir iliki sonucunda domutur. 1494'de talyan Savalar srasnda Franszlar hmanizmin yeni gzelliklerini tandlar. Nitekim XV. Yzyln bandan beri Floransa, yeni bir edebiyat ve sanata sahipken Paris i savalarn dehetini yayordu. Fransa ancak Louis XI, ile huzura kavuabilmi, hmanizmin tohumlar da bu hkmdarn saltanat srasnda atlabilmiti.

Hmanizmin geliimi nasl olmutur? Humanizm, oluumunu hereyden nce matbaa makinesinin yaygnlamasna borludur. Jean de la Pierre ve Guillaune Fichet, 1470'de matbaa makinesini Fransa'ya getirince Yunan ve Latin metinlerini basma imkan dodu. Ortaada edebiyat retimi yaplmaz, sanat fakltesi rencileri Homeros, Eflatun, Cicero ve Horatius'u tanmazken, Rnesans ustalar klasikleri incelemeye balad. nce metinleri aka anlalr hale getirmeye alan bu ustalar sonradan retmenler yorumlamaya ve aklamaya koyuldular. Bir sre sonra talya'dan gelen hocalar metinlerin Yunan basklarn da birlikte getirdiler ve Fransa'da Yunan lka zevkinin domasna yardmc oldular. Artk talyanlarn zellikle Erasmus'un etkisiyle Fransa hmanizme ynelmiti. Jacques Lefvre d'Etaples ncil'i eletirel bir ynANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

25

temle aklamaya giriti ve bylece ilk Fransz reformcu akmn kurdu. Fransa'da Yunan ve Roma uygarlklarn tanma tutkusuna den aydn bir kesim olutu. Franois I'in tahta k ile de hmanizm doruuna ulat. lkala ilgili hereye merak saran bu kral, klasik yazarlarn eserlerini yaymlatt, College de France' kurdu. Bu okulda ; Yunanca, Latince, branice ve Matematik okutulmaya baland. Kral rnek alan senyrler ve ehirler de hmanizmi korudu. XVI. yzyln ilk yarsnda iki nemli isim Rabelais ve Montaigne'dir. Bu iki sanat Fransz dncesinin farkl iki grnn yansttlar. Rabelais, Rnesans balangcnn adamyd. Montaigne ise bir din savas, insan mizacna pek gvenmeyen kanlarnda pek emin olmayan, ihtiyat ve bilgelikle yorulmu bir yazard. talyan uygarl ve kamu yaam ile olan iliki Montaigne'i yumuatt. Balangtaki Stoaclk daha esnek, daha kendine zg bir bilgelie yerini brakt.

5.4. Fransz Rnesans


Fransz Rnesans talyan dncesinden hareket ederek edebiyat ve sanat alannda zgn eserler verdi.Dnce alannda Fransa Gotik anlayla Rnesans anlay arasnda blnmt. talyan anlay yava yava zafere ulat ve ksa sre sonra yerini Fransz anlayna brakt. Fransa'da Rnesans, nce yaama biiminin genilemesiyle belirgin hale geldi. Sava gerekleri ve basksndan kurtulan sivil mimari askeri geleri bir yana itti. atolar en iyi yerleme yerleri oldu ve ehirler artk savunma duygusundan esinlenmeyen sanat antlaryla doldu. Rnesans mimarisi ancak Henry II devrinden balayarak zafere ulat. Bu devri, Pierre Lescot, Philibert de l'Orme ve Jean Bullant gibi byk sanat temsil etti. Tpk mimari gibi heykeltralk da Fransz gelenei ile talyan gelenei arasndaki bu etki savan yanstr. Bunda hi kukusuz talyan Savalarnn pay olmutur. Resim sanat, mimari ve heykeltrala oranla daha snk kalmtr. XV. yzyl ustalar Jean Fouquet ve Avignon Okulu henz Ortaa geleneine balyd. Rnesans ilkelerinin etkinliini grmek iin Fontainebleau Okulunu beklemek gerekecekti. Resimde Fransz rnesans Clouet ile balad.

5.5. Kuzey lkelerinde Hmanizm ve Rnesans


Avrupa'nn kuzey lkelerinde Rnesans ok daha ge balad ve talya ile Fransa kadar btnlk salayamad. Bunun nedeni, yeni kltrn Latin ruhundan hareket etmesi ve bu lkelerde dinin dnce eylemlerinin erkenden tekeline alm olmasyd. Almanya, Holonda ve ngiltere sra ile Rnesans hareketine katldlar. Hmanizmin btn Avrupa lkelerine yaylmasn salayan bask makinesi Almanya'da icat edildi.
AIKRETM FAKLTES

26

MODERN DNYANIN OLUUMU

braniceyi inceleyen ve Yahudi olmayan ilk bilim adam Johannes Reuchlin bilgilerinin evrensellii ile hmanizm hareketinin banda yerald. Yahudi dili ve filolojisi stne yorumlar getirdi. Bu bilginin reformcu eilimi ve branice eserlerin toplatlmasna karn yapt bir protesto din evrelerinin hakknda kovuturma amas ile sonuland. Kuzey lkelerinin en byk humanizm temsilcisi Erasmus oldu. Alayc ve liberal kafal olan Erasmus, aratrmalarnda teolojik ve skolastik yntemlerin sknts ile erkenden karlat. Manastr hayat onu Yunan ve Latin kltrn incelemeye itti. Erasmus'un dostu ve tilmizi ngiltere anslyesi Thomas More'da dnce zgrlnn ve ilgin bir gzpekliin kantlarn verdi. Dncesinin geniliini Eflatun'un "Devlet"i rnei zerine kurulmu ve zamann gereklerine uyarlanm olan "topya" adl eserinde ortaya koydu ve dnce zgrlne ball yaamna maloldu. Kuzey lkelerinde hmanizm, parlak bir balangtan sonra dini atmalar ve hkmdarlarn hogrsz davranlar ile engellendi. Bununla birlikte kltr alannda Erasmus'un kitaplar gibi temel eserler brakt. Ayrca fen dalnda getirdikleri ile talya ve Fransa'y geride brakt. Almanya, dou bilimleri mineroloji ve corafya alannda byk almalara sahne oldu. Polonya, modern astronomi kurucusunu Micolaj Copernik'i (1473) yetitirdi. Buna karlk sanat dalnda rnesans, kuzey lkelerinde gneye oranla daha zayf kald. Almanya bu yzden XVI. yzyln sonuna kadar klasik mimariyi tanmad. Rnesans, Hollanda'da da Almanya'da olduu gibi ge balad.

zet
Eski Galya (bugnk Fransa)'da hkm sren Karolenjlerin (IX. Yzylda) Frank Krall'nn paralanmasndan sonra siyasi otorite boluu ortaya kmtr. Bu kaotik ortamn bir gereklilii olarak zgr statdeki kiiler korunmak zere soylu ve gl toprak sahibi kiilerin himayesine girmitir. Akdeniz'deki Arap egemenliinin kurulmas ve ekonomik krizler de kralla tarada grev yapan blgesel vassal soylularn glenmesine yardmc olmutur. Soylu snfn X. Yzylda, zerinde krala bal olarak grev yaptklar topraklarn mirass kabul edilmesi de merkezi idarenin gszlemesine neden olmutur. Bunun sonucu olarak merkezi otorite baz nlemler alm, ancak bu abalar da sonusuz kalmtr. Blgeselciliin bu trman Arap mparatorluu tehdidinin ortadan kalkmasndan sonra Dou ile ticaret yoluyla yeniden kurulan balarn yeni bir sosyal snf olan tccar snfn glendirmesiyle inie gemitir. Bu balamda ehirlerin yeniden yeerip glenmesinin, yerel kont ve dklere kar siyasi gc merkeziletirme abasndaki krallarn iine yaradn ve ehir-kraliyet ittifakna neden olduunu gryoruz.
ANADOLU NVERSTES

MODERN DNYANIN OLUUMU

27

Tm bu gelimeler zellikle ngiltere ve Fransa'da monarilerin glenmesiyle birlikte bu iki lkeyi kta Avrupasnn paylam zerinde odaklaan Yzyl Savalar'na itmitir. Bu savalarn finansmannn kyl snf zerindeki vergileri arlatran baarszlkla sonulanmas zellikle ngiltere'de aristokrat ve kent soylularn destekledii kyl ayaklanmalarna yol am, bu gelime de kraln haklarn baronlar karsnda snrlayan Magna Carta'nn yaymlanmas oluumunu getirmitir. Yzyl Savalarnn Fransa asndan sonucu ise monarinin kilise rgtn de vergi sistemine tabi tutmas, derebeylikleri zorla ya da bar yollarla kraliyet tacna balamas asndan nemlidir. Sosyal yaam etkileyen eitim alannda Paris niversitesi gibi kurumlarn kurulmas Avrupa'nn antik Grek ve Roma Kltr unsurlaryla yeniden tanmasnda ve talyan Rnesansnn douundaki en nemli etkenlerden biri olarak karmza kmaktadr. ok gemeden dier lkeleri de etkisi altna alan bu ynelim zgr dnce akmlarnn gelimesinde ve kraliyete dayal mevcut devlet sistemlerinin sorgulanarak modern devlet sistemlerinin douunda nemli rol oynamtr.

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn seenekler arasndan bulunuz. 1. Normanlarn, Macarlarn vb. aknlar, kontlarn yamalara kar topraklarn ve vassallarn kendilerinin korumalarn gerektirmiti. Aadakilerden hangisi kontlarn ne gibi bir koruyucu nlem aldklarn gsterir ? A. zerk askeri birlikler oluturdular B. zerk ekonomilerini gelitirdiler C. zerk blgeler oluturdular D. Korsanlk faaliyetlerine baladlar E. Devlet topraklarn igal ettiler X. yzyl boyunca grev ve tmarlarn miras kabul edilmesi aadakilerden hangi olguyu dourdu ? A. Miras Hukuku B. Derebeylik C. Tmar askerleri D. Liberal ekonomi E. Vassalite

2.

AIKRETM FAKLTES

28

MODERN DNYANIN OLUUMU

3.

Kii ile toplum arasndaki ilikilerin yeni bir ortamda gelimesi ; kiiye kamu yararlarndan farkl kiisel ykmllkler getirmesi, kiinin ykmllklerini n plana karacak yeni kurallar sisteminin tm yeni bir toplum aamasn gerektirmitir. Bu sistem aadakilerden hangisidir ? A. Senyrlk Sistemi B. Feodal Sistem C. Aristokratik Sistem D. Vassallk Sistemi E. Tmar Sistemi XV. yzylda talya'da doan ve oradan Avrupa'ya yaylan yeni bir anlaylar btn ve yeni eilimler birlii eklinde zetlenebilen olgu aadaki kavramlardan hangisini anlatmaktadr? A. Derebeylik B. Liberalizm C. Vassalite D. Hmanizm-Rnesans E. Senyrlk 1154 ile 1159 Paris Antlamas arasnda ngiltere ile Fransa'y kar karya getiren siyasi bunalm dnemine aadakilerden hangisi denebilir ? A. Feodal Dnem B. Yzyl Savalar'nn Balangc C. Trento Konsili D. Magna Carta E. Fransz Monarisi

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Bloch, Marc. Feodal Toplum, ev.: M.Ali Klbay, Sava Yay., st.1983. Niketas, Khoniates. Hstora, ev.: F.Iltan, TTK Yay., Ank.1995. Minc, Alain. Yeni Ortaa, mge Yay., Ank.1995. Prenne, Henr. Ortaa Kentleri, ev.: .Karadeniz, Dost Yay., st.1982. Tanilli, Server. Yzyllarn Gerei ve Miras (nsanlk Tarihine Giri), C.II, Cem Yay., st.1993. Ural, afak. Bilim Tarihi II (Ortaa), Aa Yay., st.1994.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. A 2. B 3. B 4. D 5. B

ANADOLU NVERSTES

You might also like