Hawking ve-Mlodi'now bu ksa ve hareketli kitapta okuru alp bir temel fizik ve kozmoloji kaslcasna srklyorlar.

, The Wall Street Journal Byk Tasarm byleyici, modern fiziin tm karmakl iinde bize net bir anlay kazandracak fikirlerle dolu. Los Angeles Times Yazarlar bir ilki gerekletirip kendi alanlarna mthi bir berraklk getiriyorlar... * Bilimi bu denli ekici klmak o kadar zor deil; anlalr klmak ess beceri.
>

Time

Provokatif bir popler bilim kitab, evrenimizin balangcna ilikin en son grlere odaklanan bir keif. . The New York Times Okuru kuramsal fiziin snrlarndaki konularla tantryor. Bugne kadar grdklerim iinde genel okurlar iin en anlalr olan. Steven Weinberg, The New York Review of Books r ac.the Washington Post Provokatif, zihin ac br kitap. The Plain Dealer

Hawking ve Mlodinow bu ksa ve hareketli kitapta okuru alp bir temel fizik ve kozmoloji kaslcasna srklyorlar. The Wall Street Journal Byk Tasarm byleyici, modern fiziin tm karmakl iinde bize net bir anlay kazandracak fikirlerle dolu. Los Angeles Times Yazarlar bir ilki gerekletirip kendi alanlarna mthi bir berraklk getiriyorlar... Bilimi bu denli ekici klmak o kadar zor deil; anlalr klmak esas beceri. Time Provokatif bir popler bilim kitab, evrenimizin balangcna ilikin en son grlere odaklanan bir keif... The New York Times Okuru kuramsal fiziin snrlarndaki konularla tantryor. Bugne kadar grdklerim iinde genel okurlar iin en anlalr olan. Steven Weinberg, The New York Review of Books r ac. The Washington Post

Provokatif, zihin ac bir kitap. The Plain Dealer

Douglas Adams, Otostopunun Galaksi Rehberinde karakterlerine bir bilgisayardan hayatn, evrenin ve hereyin nihai yantn sordurur. Stephen Hawking ve Leonard Mlodinowun Byk, Tasarmda iaret ettikleri gibi, bilgisayarn verdii "42" yant yardmc olmaktan uzaktr. Hawking ile, Mlodinow, o nihai soruya u soruyu ilave ediyorlar: Niin hilik deil de varlk var? Niin varz? Niin baka yasalar deil de bu bildiimiz yasalar var?

Hawking ve Mlodinow Antik Yunandan modern kozmolojiye kadar bilimin geliimindeki dnm noktalarna iaret edip, Kuantum mekaniine ve grelilie ilikin kuramlarn bir araya gelerek evrenimizin nasl yoktan var olduunu anlamamz saalyorlar. u an elimizde bulunan en iyi fizik tanmnn M-Kuram denilen ve iinde yaadmz tek bir evrenin deil, muazzam sayda evrenin var olduunu ngren kuram olduunu aklyorlar.

Tm olas evrenler arasndan bazlar yaamn ortaya kna olanak tanyan yasalara sahip olmal. Burada olduumuz gerei, bize zaten oklu evrenin byle bir noktasnda olduumuzu anlatyor. Bylece, evrenin balangcna ilikin tm sorular, muazzam sayda olas evreni iaret ediyor, bunlarn bazlarnn -ans eseri yaama olanak tanyacak zelliklere sahip olduunu sylyor.

STEPHEN HAWKING
Cambridge niversitesi Lucas Krssnde matematik profesr olarak otuz yl alt; pek ok dl ve nian ald; bunlarn arasnda en son ABD den ald zgrlk Madalyas da vardr. Okurlarn yararland baz kitaplar arasnda klasikleen Zamann Ksa Tarihi, Kara Delikler ve Bebek Evrenler, Ceviz Kabuundaki Evren ve Zamann Daha Ksa Tarihi saylabilir. www.hawking.org.uk

LEONARD MLODINOW
California teknik niversitesi nde fizikidir. Ayya yry: Hayatmz Yneten Rastlantlar, klidin Penceresi: Paralel izgilerden Hiperuzaya Geometrinin yks, Feynmann Gkkua: Hayatta ve Fizikte Gzellik Aray ve Zamann Daha Ksa Tarihi gibi ok satan kitaplarn yazardr. Ayrca Uzay Yolu, Next Generation iin de yazmtr. Gney Pasadena, Californiada yaamaktadr. www.its.caltech.edu/-Len

BYK TASARIM

Orijinal ad: The Grand Design 2010 by Stephen W. Hawking and Leonard Mlodinow Orijinal grseller 2010 by Peter Bollinger Sidney Hanisin karikatrleri Sdencecartoonsplus.com Yazan: Stephen Hawking, Leonard Mlodinow ngilizce aslndan eviren: Selma n Trke yayn haklar: Doan Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tie. A.. Bu kitabn Trke yayn haklar Akal Telif Haklar Ajans araclyla satn alnmtr. 1. bask/Mart 2012 7. bask / Nisan 2012 / ISBN 978-605-09-0570-0 Sertifika no: 11940 Kapak tasarm: Yavuz Korkut Bask: Mega Basm, Baha i Merkezi. A Blok Haramidere / Avclar - STANBUL Tel. (212)4224445 Sertifika no: 12026

Doan Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A.. 19 Mays Cad. Golden Plaza No. 1 Kat 10,34360 ili - STANBUL Tel. (212) 373 77 00 / Faks (212) 355 83 16 www.dogankitap.com.tr / editor@dogankitap.com.tr / satis@dogankitap.com.tr

Byk Tasarm
Stephen Hawking
Leonard Mlodinow

eviren: Selma n

indekiler

1- Varoluun gizemi............................................................. 9 2- Yasalarn stnl...................................................... 17 3- Gereklik nedir?.............................................................35 4- Alternatif gemiler........................................................ 55 5- Her eyin kuram........................................................... 75 6- Evrenimizi semek....................................................... 103 7- Grnr mucize........................................................... 123 8- Byk tasarm.............................................................. 139

Szlk...........................................................................151 Teekkr....................................................................... 155 Dizin............................................................................. 157

Varoluun gizemi

er birimiz ancak ksa bir sre iin var oluruz ve bu s

re iinde evrenin kk bir parasn kefederiz. Ama in sanolu merakl bir trdr. Yantlar merak eder, peine deriz. Onlara bazen sevecen bazen de zalimce davranan bu usuz bu caksz dnyada yaayp zerindeki hudutsuz gkyznden gzle dimizi iinde bulduumuz bu dnyay nasl anlayabiliriz? Evren

rini alamayan insanlar, her zaman ynla soru sormulardr: Ken nasl devinir? Gerein doas nedir? Btn bunlar nereden gel di? Evrenin bir yaratcya ihtiyac var m? oumuz zamanmzn tmn bu sorular dnerek geirmeyiz, ama hemen hepimiz zaman zaman bu sorular dnrz. Geleneksel olarak bunlar felsefeye ait sorulardr ama felsefe ldr. Felsefe, bilimdeki zellikle fizikteki ada gelimelere ayak uyduramamtr. Bilgi araymzda keiflerin mealesi artk bilim insanlarnn elindedir. Bu kitabn amac, son keifler ve ku ramsal ilerlemelerin ortaya kard yantlar gzden geirmek tir. Bu yantlar bize evrenin yeni bir resmini gsteriyor ve bu re sim, henz on ya da yirmi yl nce izdiimiz resimden bile fark l. Yine de bu yeni anlayn ilk izlerini neredeyse bir yzyl nce sine kadar takip edebiliriz. Geleneksel evren anlayna gre, nesneler iyi tanmlanm yollar izler ve gemileri bellidir. Onlarn kesin yerlerini zamann her annda belirleyebiliriz. Bu hesaplama gndelik amalar iin yeterince baarl olmakla birlikte 1920lerde bu klasik resmin, varoluun atom ve atomalt dzeylerinde gzlemlenen tuhaf dav ranlar aklayamad ortaya kt. Bylelikle, adna kuantum fizii denilen yeni bir erevenin kabul edilmesi gerekti. Kuan tum kuramlarnn bu leklerdeki olaylar olaanst doruluk-

12

.. ite benim felsefem."

ta kestirebildii gibi, gndelik hayatn makroskopik (plak gz le grlen) dnyasna uygulandklarnda eski klasik kuramn kestirimlerini de tekrarlayabildii ortaya kt. Ancak kuantum fizi i ve klasik fizik, fiziksel gerekliin ok farkl tanmlarn temel alr. Kuantum kuramlar pek ok farkl biimde formle edile bilir, ancak belki de en sezgisel tanm, California Teknoloji Enstitsnde alp striptiz yaplan bir gece kulbnde bongo alacak kadar renkli bir kiilii olan Richard (Dick) Feynman ta rafndan yaplmtr. Feynmana gre bir sistemin tek bir gemi i yoktur, bir sistem btn olas gemilere sahiptir. Yantlarmz ararken Feynmann yaklamn ayrntl olarak aklayacaz ve evrenin tek bir gemii olmad, hatta bamsz bir varl olma d grn incelerken onun yaklamn kullanacaz. Bu, pek ok fiziki iin bile radikal bir dnce olabilir. Aslnda gnmz bilimindeki birok kavram gibi saduyuya kar grnyor. An cak saduyu gndelik deneyimlere dayanr, atomun derinlikleri ne veya evrenin erken dnemlerine gz atmamz salayan tek nolojilerin mucizeleri araclyla kendini gsteren evrene deil. ada fizik ortaya kncaya kadar, genelde dnya hakkn da bilgilere dorudan gzlemle ulaabileceimizi; eylerin duyu larmz araclyla algladmz ekilde, grndkleri gibi oldu-

13
unu dnyorduk. Ancak Feynmannki gibi gndelik deneyim lerle uyumayan grlere dayanan ada fiziin muazzam ba ars, durumun byle olmadn gsterdi. Bu nedenle naif ger eklik anlay ada fizikle badamaz. Bylesi paradokslarla baa kabilmek iin modele bal gereklik dediimiz bir yakla m benimseyeceiz. Bu yaklam, beynimizin duyu organlarmz dan gelen verileri bir dnya modeli oluturarak yorumlad d ncesine dayanr. Byle bir model olaylar aklamakta baar lysa, onu oluturan veya mutlak hakikat ayn fiziksel durumu narak modellemenin unsurlar ve kavramlar gerekliin nitelii olarak kabul etme eiliminde oluruz. Ancak deiik temel unsurlar ve kavramlar kulla farkl yollar olabilir. ki farkl fizik kuram

veya model, ayn olaylar doru olarak ngrebiliyorsa, birinin dierinden daha doru olduu sylenemez; daha ok, bize en uy gun modeli kullanmakta zgr oluruz. Bilim tarihinde Platondan Newtonn klasik kuramna, ada kuantum kuramlarna kadar; giderek daha da iyi kuramlar veya modeller kefettik. Doal olarak unu sorabiliriz: Bu kuramlar di zisi, yapabildiimiz btn gzlemleri ngren ve btn gleri kapsayan evrenin nihai kuramyla son bulacak m? Veya sonsuza kadar daha iyi kuramlar bulmaya devam edeceiz ama daha te si olmayan bir kuram asla bulamayacak myz? Henz kesin bir yantmz yok, ama imdi her eyin nihai kuram iin (gerekten byle bir kuram varsa) bir adaymz var: M-kuram. M-kuram, ni hai kuramda olmas gerektiini dndnz btn zelliklere sahip olan tek model ve bundan sonraki tartmalarmzn ou bu kuram temel alacak. M-kuram allm kuramlardan deil. Farkl kuramlardan oluan bir aile; iindeki her bir kuram, yalnzca belli alanlarda ki fiziksel durumlarn gzlemlerini tanmlyor. Bir haritaya ben ziyor biraz. Dnyann btn yzeyini tek bir haritada gsterme nin mmkn olmadn herkes bilir. Merkator Projeksiyonu* kullanlan dnya haritalarnda en kuzey ve en gneydeki blge ler ok daha byk grnr ve kutuplar grnmez. Btn yer yzn haritalandrabilmek iin, her biri snrl bir blgeyi gste ren bir dizi harita kullanmamz gerekir. Haritalarn birbirleri ile rtt yerler ayn blgeleri gsterir. M-kuram da buna ben zer. M-kuram ailesindeki kuramlar birbirlerinden ok farkl g rnebilir, ama her biri temelde yatan tek bir kuramn farkl yn leri olarak kabul edilebilir. Bunlar, M-kuramnn yalnzca snr* Dnya zerindeki btn enlemlerin ekvator ile ayn uzunlukta olduu dnya haritas tr. (.n.)

14

Dnya haritas Evreni temsil etmesi iin bir dizi rten kuram gerekebilir; tpk btn yeryzn gsterebilmek iin birbiriyle rten haritalarn gerekmesi gibi.

l bir alana -rnein, enerji gibi belirli niceliklerin kk oldu u durumlara- uygulanabilen uyarlamalardr. Tpk Merkator Projeksiyonunun birbirinin zerine binen haritalar gibi, st s te geldikleri yerlerde ayn fenomeni ngrrler. Ancak, dnyann btn yzeyini en iyi ekilde gsterecek dz bir harita olmad gibi, btn durumlara ait gzlemleri en iyi ekilde ifade edecek tek bir kuram da yoktur. M-kuramnn yaratl sorusuna nasl yantlar verdiini de tar tacaz. M-kuramna gre tek evren bizimki deil. Aksine, M-kuram ok sayda evrenin yoktan var edildiini ngrr. Bu evrenlerin yaratl doast bir gcn veya Tanrnn mdahale sini gerektirmez. Aslnda bu okluevrenler kendiliklerinden fizik yasasndan doarlar. Onlar bilimin ngrsdr. Her evren pek ok olas gemie ve imdiki zaman gibi yaratlndan ok son raki bir zamana karlk gelen pek ok olas duruma sahiptir. Bu durumlarn ou bizim gzlemlediimiz evrene hi benzemeye cektir ve herhangi bir yaam formunun varl iin hi uygun ol mayacaktr. Sadece ok az bizim gibi canllarn varlna izin ve recektir. Bylece bizim varlmz, bu usuz bucaksz evrenler di zisinden yalnzca varoluumuza uygun olanlar seecektir. Koz mik lekte biz her ne kadar elimsiz ve nemsiz olsak da, bu seim bizi bir anlamda yaratln tanrlar klmaktadr. Evreni en derin dzeyde kavrayabilmek iin yalnzca evrenin

15

nasl hareket ettiini deil, niin yle hareket ettiini de bilmek zorundayz. Niin hilik deil de varlk var? Niin varz? Niin baka yasalar deil de bu bildiimiz yasalar var? Bu Hayatn, Evrenin ve Her eyin Nihai Sorusudur.* Bu ki tapta yantn vermeye alacaz. Ancak, Otostopunun Galak si Rehberi'nde verilen yantn aksine, bizimki basite 42** ol mayacak.

* Douglas Adams'n Otostopunun Galaksi Rehberi adl kitabnda Derin Dnce adl bilgisayara yant lamas iin sorulan soru, (.n.) * * Bilgisayarn bu soruya verdii yant, (.n.)

Yasalarn stnl

Kurt Skoll Ay rktr, O da Aclar Ormanna kadar uar. Kurt Hati, Hridvitnirin akrabas Gnein peine der. Grimnismal The Elder Edda

iking mitolojisinde Skoll ve Hati Ay ve Gnei kovalar. Bunlardan biri yakalandnda tutulma gerekleir. Bu oldu unda, yeryzndeki insanlar kurtlar korkutup Ay veya Gnei

kurtarmak amacyla ellerinden geldiince ok grlt yaparlar. Dier kltrlerde de benzeri efsaneler vardr. Ancak bir sre son

ra insanlar, Gnein ve Ayn onlar etrafta koturarak barp armasalar da tutulmadan ktklarn fark etmi olmallar. Hat ta bir sre sonra tutulmann rastgele olmadn da fark etmi ol mallar. Tutulmalar kendilerini tekrar eden dzenli rntlerdir. Bunu Ay tutulmalarnda ok daha ak bir ekilde gzlemleyen Babilliler, Dnyann Gnein n kesmesi yznden bu duru mun olutuunu anlamasalar da, Ay tutulmalarn olduka doru bir ekilde hesaplamlardr. Gne tutulmalar yeryznde an cak 30 millik bir koridor iinde gzlenebildiinden, hesaplanma s ok daha zordur. Yine de oluumlarn dzeni bir kez kavrand nda, tutulmalarn doast varlklarn keyiflerine bal olmad , yasalar tarafndan ynetildii aa km olur. Erken dnemlerde gkcisimlerinin hareketlerini olduka baa rl bir ekilde ngrmelerine ramen, atalarmzn pek ok doa olayn nceden bilmeleri olanakszd. Volkanlar, depremler, frt nalar, salgnlar ve ayak trnaklarnn batmas grnr bir neden veya bir dng olmakszn meydana geliyordu. Eski zamanlarda doann iddetli hareketlerini kt niyetli ya da yaramaz tanrlar panteonuna atfetmek olaand. Genellikle felaketler, bir ekilde tanrlar kzdrm olduumuzun iareti olarak alglanyordu. r nein, M 5600 yllarnda Oregondaki Mazama Da volkan faa liyete geerek yllarca ta ve yanan kl yadrd ve sonunda vol kann kraterim dolduracak kadar ok yamura neden oldu; gn-

20

Tutulma Eski zaman insanlar tutulmaya neyin neden olduunu bilmiyorlard,

ama tutulmalarn dngsel olduunu fark etmilerdi.

mzde buraya Krater Gl diyoruz. Oregondaki Klamath yerlile rinin sylenceleri bu olayn btn jeolojik ayrntlaryla tamamen rtr, ancak felakete neden olan bir insan portresi izerek bir para dram eklemilerdir. nsanlarn sululuk duyma becerileri o kadar byktr ki, mutlaka kendilerini sulayacak bir yol bulur lar. Sylenceye gre Aa Dnyann efi Llao, Klamath efinin gzelim kzna k olur. Kz akn kabul etmeyince Llao intikam almak iin insanlarn kabilesini atele yok etmeye alr. ansla rna Yukar Dnyann efi Skell insanlara acr ve onunla savar. Sonunda Llao yaralanr ve Mazama Dann iine ekilir. Ardnda byk bir delik brakr, sonradan bu krater suyla dolar. Eski zamanlarda doann nasl ilediini anlayamayan insan lar, hayatlarndaki her alana hkmetmesi iin tanrlar icat etmi tir. Ak ve sava tanrlar, gne, yeryz, gkyz tanrlar, ok yanus ve nehirlerin tanrlar, yamur ve gk grlts tanrlar hatta depremler ve volkanlarn dahi tanrlar vard. Tanrlar mem nun edilmise insanlara iyi hava ve bar ihsan edilir, hastalk ve felaketlerden korunurlard. Ancak memnun deillerse kuraklk, sava ve salgn olurdu. Doadaki neden-sonu ilikisi anlalamad iin bu tanrlar ok gizemliydi ve insanlar onlarn merha metine kalmlard. Ancak bundan 2600 yl kadar nce, Miletoslu

21
Thales (yak. M 624-546) ile birlikte bu durum deimeye bala d. Doann izledii tutarl ilkelerin anlalabilir olduu dncesi dodu. Ve bylece tanrlarn hkmdarl anlaynn yerini, do ann yasalar tarafndan ynetilen ve bir gn nasl okunacan reneceimiz bir plana gre yaratlan bir evren anlaynn ald o uzun sre balad. nsanlk tarihine baktmzda bilimsel aratrmann ok yeni bir giriim olduunu grrz. Bizim trmz, Homo sapiens, M 200.000 civarnda Byk Sahra lnn alt ksmlarnda ortaya kt. Tahl retimi etrafnda rgtlenen toplumlarn rn olan yazl dilin gemii ise yalnzca M 7000li yllara kadar uzanr. (En eski yazlardan bazlar, izin verilen gnlk bira taynlar hak kndadr.) Byk bir uygarlk kurmu olan Eski Yunana ait ilk yazl kaydn tarihi M 9. yzyldr; ancak bu uygarln en yk sek devri, yani klasik dnem birka yzyl sonra; M 500den biraz nce balamtr. Aristotelese (M 384-322) gre, dnyann anlalabilecei, evremizdeki karmak olaylarn basit ilkelere indirgenebilecei ve bunlarn mitlere veya teolojik yorumlara ge rek kalmadan aklanabilecei dncesi ilk kez Thales tarafn dan bu dnemde ileri srlmtr. Bir Gne tutulmasn ilk kez ngrme erefi Thalese ait olsa da M 585te gerekleen tutulmay byk bir dorulukla ngr mesi muhtemelen ok ansl bir tahmindi. Thales, ardnda kendi ne ait herhangi bir yaz brakmayan, karanlklarda kalm bir fi grdr. Yunanllarn kolonisi olan onyadaki evi entelektel mer kezlerden biridir ve yaratt etki, sonunda Anadoludan tap ba tya, talyaya kadar ulamtr. En byk zellii doal fenomen lerin temel yasalarn aklamak olan on bilimi, insann dn ce tarihinde ok nemli bir dnm noktas olmutur. Yaklamla r aklcdr ve bu yaklam onlar birok konuda bizim gnmz de kullandmz gelimi yntemlerle elde ettiklerimize art c derecede benzer sonulara ulatrmtr. Bu byk bir balan gc temsil etmektedir. Yzyllar getike on bilimi unutulacak, ancak zamanla defalarca yeniden kefedilecek veya yeniden icat edilecektir. Efsaneye gre, bugn doa yasas diyebileceimiz ilk matema tik formln bulan ve gnmzde onun adyla anlan kuramla nlenen onyal Pythagorastr (yak. M 580-490). Bu kurama g re bir dik gende hipotensn (genin en uzun kenar) kare si, dier iki kenarnn karelerinin toplamna eittir. Mzik alet lerinde kullanlan tellerin uzunluu ile sesin armonik birleim

22

leri arasndaki rakamsal ilikiyi de Pythagorasn bulduu syle nir. Gnmz diliyle bu ilikiyi yle ifade edebiliriz: Sabit bir ge rilim altnda titreen bir telin frekans -saniyedeki titreim say s- telin uzunluuyla ters orantldr. Pratik adan bakacak olur sak, bas gitar tellerinin dier gitarlara gre neden daha uzun ol mas gerektiini bylece anlam oluruz. Belki de Pythagoras bu nu gerekten kefetmedi -hatta kendi adyla anlan kuram da o kefetmedi- ancak telin uzunluu ile ses perdesi arasndaki ili kinin onun zamannda bilindiine dair kantlar var. Eer yleyse, bu basit matematiksel forml, gnmzdeki kuramsal fiziin ilk rnei olarak kabul edebiliriz. Pythagorasn tellere ilikin yasasnn dnda, eskilerin do ru olarak bildii fizik yasalar, antikan en nemli fizikisi olan Arkhimedes (yak. M 287-212) tarafndan formle edilen ya sadr. Gnmz terminolojisiyle, kaldra yasas kk glerin ok byk arlklar kaldrabileceini ifade eder; nk kald ra, uygulanan gc dayanak noktasndan uzakl orannda art rr. Svlarn kaldrma yasas, bir svya batrlan herhangi bir nes nenin tard svnn arlna eit bir gle yukar doru itile ceini aklar. Yansma yasas ise, bir k n ile ayna arasndaki ann, yansyan kla ayna arasndaki aya eit olduunu sy ler. Ancak Arkhimedes bunlara ne yasa dedi, ne de bunlar gz lem ve lmlere dayanan verilerle aklad. Tersine bunlar saf matematiksel kuramlar olarak grp, daha ok klidin geomet ri iin yaratt sisteme benzeyen bir aksiyom sistemi iinde ele ald. on etkisi yayldka, evrenin gzlem ve mantk yoluyla anla labilen bir i dzene sahip olduunu fark eden bakalar da k t. Thalesin bir arkada belki de rencisi olan Anaksimandros (yak. M 610-546) yeni doan bebeklerin ne kadar aresiz ol duklarna bakarak, ilk insann yeryznde bir bebek olarak orta ya kmas durumunda, hayatta kalamayacan savundu. nsan ln ilk evrim halkasnn ne olabileceini dnen Anaksimand ros, insanlarn bebekleri daha gl olan dier hayvanlardan evrimletii iddiasn ileri srd. Sicilyada Empedokles (yak. M 490-430) clepsydra (su saati) adl bir aletin nasl kullanldna dair gzlemler yapt. Ak bir aza ve dibinde kk deliklere sahip bir kaptan ibaret bu alet, bazen kevgir olarak da kullanl yordu. Suya batrldnda doluyor, az kapatlarak karldn da, iindeki su kk deliklerden akp gitmiyordu. Ancak Em pedokles, suya sokmadan nce aletin az kapatldnda iine

23

onya ilk kez doal fenomenleri din veya mitoloji yerine doa yasalaryla aklayanlar
eski onya limleri oldu.

su almadn fark etti. Yrtt manta gre, suyun delikler den geip ierideki bolua dolmasn engelleyen grnmez bir ey olmalyd - bylece bizim hava dediimiz maddeyi kefetmi oldu. Ayn srada Yunanistann kuzeyindeki bir on kolonisinde ya ayan Demokritos (yak. M 460-370) bir nesneyi krarak veya ke serek paralara ayrdnzda neler olduuna kafa yoruyordu. Bu ilemi sonsuza kadar yapamayacamz savunuyordu. Canl var lklar da dahil olmak zere her nesnenin knlamaz veya kesile mez temel paracklardan olutuunu ne sryordu. Bu en k k paraca Yunanca bir sfat olan ve kesilemez anlamna ge len atom adn verdi. Demokritos, her maddi fenomenin atom larn arpmas sonucunda meydana geldiine inanyordu. Onun grne gre btn atomlar uzayda devinim halindedir ve en gellenmedikleri srece devinimlerini sonsuza dek srdrrler. Gnmzde bu dnceye eylemsizlik ilkesi diyoruz. Bizim evrenin merkezinde yaayan zel varlklar deil, yalnz ca sradan varlklar olduumuza dair devrimci dncenin sahibi, onyann son bilim insanlarndan biri olan Aristarkhostur (M 310-230). Onun sadece bir hesaplamas gnmze kald; Ay tutul mas srasnda Dnyann Ayn zerine den glgesinin byk

24

lne dair dikkatli gzlemlerinin karmak bir geometrik ana lizi. Bu verilerden hareket ederek, Gnein Dnyadan ok da ha byk olmas gerektii sonucuna vard. Belki de byk nesne lerin kk nesneler etrafnda deil de, kk nesnelerin byk nesnelerin etrafnda dnmesinden etkilenerek, Dnyann Gne sisteminin merkezinde olmadn, ok daha byk olan Gnein etrafnda dnen gezegenlerden biri olduunu savunan ilk bilim insan oldu. Dnyamzn yalnzca dier gezegenlerden biri oldu unu fark ettikten sonra, Gnein de sradan olduunu anlamak iin kk bir adm atmak yeterlidir. Aristarkhos da bundan p helendi ve geceleri gkyznde grdmz yldzlarn aslnda uzak gnelerden baka bir ey olmadklarna inand. onyallar, antik Yunan felsefesine ait, farkl ve genellikle birbi rine kart geleneklere sahip pek ok okuldan biriydi. Ne yazk ki onyallarn doaya bak alar -genel yasalar aracl ile ak lanabilen ve bir dizi basit ilkeye indirgenebilen grleri- yalnz ca birka yzyl boyunca gl bir ekilde etkili olabildi. Bunun nedenlerinden biri, onya kuramlarnn zgr irade, ama veya dnyann ilerine karan Tanrlar kavramna yer vermemeleriy di. Bunlarn ihmal edilmesi o zamann ou Yunan dnr iin son derece rktcyd, tpk gnmzde birok insan iin ol duu gibi. rnein filozof Epikuros (yak. M 341-270) standart atomcu grlere doac filozoflarn yazglarna kle olmaktan sa, tanrlar hakkndaki mitleri izlemenin daha iyi olduunu sy leyerek kar kt. Aristoteles de atomcu gr reddetti, nk insanlarn ruhsuz ve cansz maddelerden meydana gelmi olmas n kabul edemiyordu. onyallarn insann evrenin merkezinde ol mad gr, kozmosu anlamamzda bir dnm noktas olmu tur, ancak bu gr Galileo Galileiye kadar, neredeyse yirmi yz yl boyunca bir kenara braklacaktr. Doa hakkndaki baz yorumlan olduka yksek bir kavray a sahip olsa da, antik Yunan dnemine ait grlerin ou a mzda geerli saylan bilim iin yeterli deildi. lk olarak, Yunan llar bilimsel yntemi kefetmemi olduklarndan kuramlarn de neysel olarak dorulamak amacyla gelitirmemilerdi. Dolaysy la, bir bilgin atomun dier bir atomla arpmcaya kadar dz bir izgide ilerlediini ne srse, dieri de atomun ancak bir tepegze arpncaya kadar yoluna dz devam ettiim savunsayd, aralarn daki tartmay sonulandrmann nesnel bir yolu yoktu. Ayrca in sanla fiziksel yasalar arasnda net bir ayrm yoktu. M 5. yzylda rnein, Anaksimandros, her eyin bir ilk cevherden ortaya kt-

25
n ve yaptklar ktlklerin cezasn deme korkusuyla yeni den ona geri dndn yazar. onyal yazar Herakleitosa (yak lak M 35-475) gre gne, adalet tanras peinde olduu iin bu ekilde hareket etmektedir. Birka yzyl sonra, M 3. yzylda ortaya kan Stoaclar insanlarn koyduu yasalarla doa yasala r arasnda ayrm yaptlar, ancak insann davranna ait baz yasa larn evrensel olduunu dnerek -Tanrya sayg duymak, anne babaya itaat etmek gibi- bunlar doa yasalar arasna eklediler. Dier yandan, genellikle fiziksel sreleri yasal terimlerle tanm ladlar ve bunlar iin yaptrmn gerekli olduuna inandlar; cansz nesnelerin bile yasalara itaat etmesi gerekiyordu. nsanlarn tra fik kurallarna uymasn salamann zor olduunu dnyorsanz eer, bir asteroidi bir elips zerinde hareket etmesi iin ikna etme ye altnz hayal edin bir de. Bu gelenek, yzyllar boyunca Yunanllar izleyen pek ok d nr de etkiledi. 13. yzyln banda ilk Hristiyan filozoflar dan olan Aquinolu Aziz Tommaso (1225-1274) bu gr benim seyerek Tanrnn varlnn ispat iin kulland: Cansz nesnele rin sonlarna tesadfen deil, kastl olarak ulat aktr... Bu nedenle, doadaki her eyin bir sonu olmasn buyuran akll bir varlk mevcuttur. Hatta 16. yzyl gibi ge bir tarihte bile byk Alman astronomu Kepler (1571-1630), gezegenlerin duyuma sa hip olduklarna, zihinleriyle kavradklar hareket yasalarna bi linli olarak uyduklarna inanyordu. Doann yasalarna kastl olarak uyulmas gerektii dnce si, eskilerin doann nasl byle davrandna deil, niin by le davrandna odaklandklarn gsteriyor. Bu dncenin nde gelen savunucularndan olan Aristoteles, bilimin ilke olarak gz lemlere dayand dncesini reddetmitir. Antik alarda kesin lmler ve matematiksel hesaplar yapmak her bakmdan zordu. Aritmetik iin ok ikna edici bulduumuz on rakaml sistem an cak MS 700l yllarda, bu konuda dev admlar atan Hindular sa yesinde bulunmutur. Toplama ve kartma iin kullanlan ksalt malar iin ise 15. yzyl beklememiz gerekti. Eittir iareti, za man saniyesine kadar len saatler 16. yzyldan nce mevcut deildi. Yine de, Aristoteles niceliksel ngrler reten bir fizik anla y gelitirmek iin lm ve hesaplamalar bir engel olarak gr medi. Tersine onlara hi ihtiya duymad. Aristoteles kendi fi zik anlayn entelektel anlamda uygun bulduu ilkeler zerine oturttu. Uygun bulmad gerekleri rtbas etti, abalarn eyle

26
rin olu nedenlerine younlatrd, gerekten ne olduu konusu na ise pek az enerji harcad. Ancak dnceleri ile gzlemler ara sndaki elikiler ok ak ve gz ard edilemez olduunda onlar yeniden uyarlad. Yalnz bu uyarlamalar elikilerin zerini ancak rten geici aklamalardan ibaretti. Kuram gereklikten ne ka dar sapm olursa olsun, onu daima elikiyi ortadan kaldrmaya yetecek kadar deitirebiliyordu. rnein, onun hareket kuram na gre ar cisimler arlklaryla orantl olan sabit bir hzla d erler. Nesnelerin derken hzlarnn artt gereini aklamak iin yeni bir ilke icat etti -doal durma noktalarna yaklaan nes neler daha bir cokuyla ilerler ve bu yzden hzlar artar; bu il ke gnmzde cansz nesnelerden ok baz insanlar iin daha uy gunmu gibi grnyor. Aristotelesin kuramlar genel olarak ok az ngr deeri tasa da, bilime yaklam Batl dnceyi yak lak iki bin yl boyunca egemenlii altna ald. Yunanllarn Hristiyan ardllar, evrenin onlara ilgisiz kalan do a yasalar tarafndan ynetildii grn reddettiler. Ayrca in sanlarn bu evrenin merkezinde ayrcalkl bir yere sahip olmad dncesini de reddettiler. Ortaada tutarl bir felsefe sistemi olmasa da genel eilim evrenin Tanrnn oyun alan olduu y nndeydi ve doal fenomenler yerine din zerine almak ok daha deerli grlyordu. Gerekten de 1277de, Paris Piskopo su Tempier, XXI. Papa Johannesin talimatlar zerine harekete geerek 219 maddelik bir lanetlenecek gnahlar veya sapknlk lar listesi yaynlad. Sapknlklar arasnda doann yasalarnn bu lunduu dncesi de vard, nk bu dnce Tanrnn kadiri mutlak oluuna aykryd. Birka ay sonra saraynn tavan zeri ne ktnde Papa Johannesin yerekimi yasas yznden l mesi ilgintir. Doann yasalar kavram 17. yzylda ortaya kmtr. Daha nce belirttiimiz gibi, fiziksel nesnelere ilikin animist bir g re sahip olmasna karn, bu fikri modern bilim anlamnda ilk kavrayan Kepler olmutur. Galilei (1564-1642) en bilimsel al malarnda yasa szcn kullanmamtr (ancak almala rnn baz evirilerinde yasa szcne rastlanr). Bu szc kullanm olsun ya da olmasn Galilei pek ok yasann aa k masn salam, bilimin temelinin gzleme dayandn ve bili min amacnn da fiziksel fenomenler arasnda var olan nicel ili kilerin aratrlmas olduunu savunmutur. Ancak doa yasalar kavramn bugn anladmz haliyle ak ve ayrntl bir biimde formle eden ilk kii Ren Descartes (1596-1650) olmutur.

27

"Uzun saltanatm srasnda rendiim bir ey varsa, o da scakln arttdr."

Descartes, btn fiziksel fenomenlerin -Newtonn nl hare ket yasalarnn ncleri olan- yasann ynettii devinen ktle lerin arpmalarna dayanarak aklanmas gerektiine inanyor du. Bu doa yasalarnn her yerde ve her zaman geerli olduklar n ileri srd ve bu yasalara uyulmasnn devinen ktlelerin zihin leri olduu anlamna gelmediini aka belirtti. Ayrca Descartes, gnmzde balang koullar dediimiz konunun nemi ni de anlamt. Balang koullar; bir sistemin, hakknda ng rde bulunulan herhangi bir zaman aralnn balangcndaki du rumunu tanmlar. Doa yasalar, verili bir dizi balang kouluyla bir sistemin zaman ierisinde nasl gelieceini tayin eder, ancak belirli bir balang koullar dizisi olmakszn geliim tanmlana maz. rnein sfr zamanda tam stmzdeki bir gvercin pisle mi olsun; o den nesnenin yolu Newton yasalarnca belirlenir. Ancak gvercinin sfr zamanda bir telefon teli zerinde kmlda madan duruyor ya da saatte yirmi mil hzla uuyor oluuna ba l olarak, ortaya kan sonular ok farkl olacaktr. Fizik yasala rn uygulayabilmek iin, bir sistemin nasl balad veya en azn

28
dan belirli bir zamandaki dununu bilinmelidir. (Bu yasalar bir sis temi zaman ierisinde geriye doru izlemek iin de kullanlabilir.) Doa yasalarnn varlna duyulan inancn tazelenmesiyle, bu yasalar Tanr kavramyla uzlatrmaya ynelik yeni giriimler de boy gsterdi. Descartesa gre Tanr isterse etik nermelerin ve ya matematiksel kuramlarn doruluunu veya yanlln de itirebilir, ama doay deitiremezdi. Doa yasalarn Tanrnn emrettiine inanyordu, ancak Tanrnn bu yasalardan baka se enei yoktu; onlar semiti, nk sadece bu yasalar mmkn d. Bu anlay Tanr'nn otoritesini inemek olarak grlebilirdi, ancak Descartes bu yasalarn Tanrnn kendi z doasnn yans malar olduunu, bu yzden deitirilemez olduunu syleyerek bundan kurtulmann yolunu bulmutu. Bu doruysa Tanrnn, her biri farkl balang koullarna karlk gelen birbirinden ok farkl dnyalar yaratma ansna sahip olduu dnlebilir. An cak Descartes bunu da yadsr. Ona gre, evrenin balangcnda nasl bir dzenleme olursa olsun, zaman ierisinde tpk bizimki ne benzeyen bir dnya ortaya kacaktr. Dahas Descartesa gre Tanr dnyay bir kez yaratp dzene soktuktan sonra tamamen kendi bana brakmtr. Benzer bir tutum (baz istisnalar dnda) Isaac Newton (16431727) tarafndan da benimsenmitir. Newtonn hareket yasa s, Dnyann, Ayn ve gezegenlerin yrngelerini ve gelgit gibi fe nomenleri aklayan ekim yasas modern bilim anlamnda yay gn bir kabul grmtr. Yaratt az saydaki denklem ve onlar dan gelitirdiimiz matematiksel ereve gnmzde hl retil mekte ve bina izen bir mimar, araba tasarlayan bir mhendis ve ya bir roketin Marsa nasl gideceini hesaplayan bir fiziki tara fndan hl kullanlmaktadr. air Alexander Popeun dedii gibi.
Doa ve Doann Yasalar gecenin iinde saklyd; Tanr Newton olsun! dedi ve her ey aydnland.

Gnmzde pek ok bilim insan, bir doa yasasnn gzlen mi bir dzene dayanan bir kural olduunu ve temel ald mev cut durumun tesine geen ngrler saladn syleyecektir. rnein hayatmzn her gn Gnein doudan doduunu g rrz ve yasa olarak Gne her zaman doudan doar deriz. Bu, Gnein douuyla ilgili snrl gzlemlerimizin tesine ge en bir genellemedir ve gelecek iin snanabilir ngrlerde bu lunmamz salar. te yandan bu ofisteki bilgisayarlar siyahtr

29

gibi bir ifade bir doa yasas deildir, nk yalnzca ofisteki bil gisayarlara ilikindir ve eer ofise yeni bir bilgisayar alnacak olursa rengi siyah olacaktr gibi bir ngrs yoktur. Doa yasas kavramna ilikin ada anlaymz filozofla rn uzun uzadya tartt bir konudur ve ilk bakta zannedildi inden daha incelikli bir meseledir. rnein, filozof John W. Carroll Tm altn krelerinin ap bir milden daha azdr ifadesiyle Tm uranyum-235 krelerinin ap bir milden daha azdr ifade lerini karlatrr. Gzlemlerimiz Dnyada ap bir milden daha byk bir altn kre bulunmadn syler ve gayet gven iinde hibir zaman olmayacan savunabiliriz. Yine de olamayacana inanmamz iin herhangi bir neden yoktur ve bu nedenle bu ifa de bir doa yasas olarak kabul edilmez. te yandan Tm uranyum-235 krelerinin ap bir milden daha azdr ifadesini bir do a yasas olarak dnebiliriz, nk nkleer fizik hakknda bil diklerimize gre, bir uranyum-235 kresinin ap yaklak 16 san timetreden daha fazla byrse bir nkleer patlamayla kendi ken dini yok eder. Dolaysyla byle bir krenin olamayacan biliriz. (Bir tane yaratmaya almann iyi bir fikir olmayacan da bili riz!) Bu nemli bir ayrmdr, nk gzlemlediimiz her genelle menin doa yasas olarak dnlemeyeceini ve ou doa ya sasnn ok daha byk, birbirine bal yasa sistemlerinin bir par as olduunu gsterir. ada bilimde doa yasalar genellikle matematiksel olarak ifade edilir. Kesin ya da yaklak olabilirler; ama istisnasz hep sinin -evrensel olarak deilse en azndan tam olarak belirlenmi koullar altnda- gzlemlenmi olmas gereklidir. rnein, devi nen nesnelerin hz k hzna yaknsa Newton yasalarnn dei tirilmesi gerektiini artk biliyoruz. Yine de, karlatmz hzla rn k hznn ok altnda olduu gnlk yaam koullarnda, en azndan ok iyi tahminlerde bulunmamz saladklar iin, New ton yasalarn yasa olarak kabul ediyoruz. Doa yasalar tarafndan ynetiliyorsa, sormamz gereken soru var: 1. Yasalarn kayna nedir? 2. Yasalarda istisnalar var mdr, rnein mucizeler gibi? 3. Sadece bir dizi olas yasa m vardr? Bu nemli sorular bilim insanlar, filozoflar ve din bilimcileri ta rafndan farkl biimlerde dile getirilmitir. lk soruya yaygn ola rak verilen yant -Kepler, Galileo Galilei, Descartes ve Newtonn

30

yant- yasalarn Tanrnn ii olduudur. Ancak bu, Tanry doa yasalarnn somutlamas olarak tanmlamaktan baka bir anlam tamyor. Eer Tanrya farkl zellikler atfedilmezse -Eski Ahitin Tanrs olmak gibi- Tanry ilk sorunun yant olarak grmek, bir gizemin yerine bakasn koymak demektir. Dolaysyla ilk soru nun yantna Tanr dersek, iin asl zor yan ikinci soruyla ortaya kar: Yasalarda mucizeler, istisnalar var imdir? kinci sorunun yant hakkndaki grler kesin bir ekil de ayrlmtr. Eski Yunann en etkili iki yazar Platon ve Aris toteles, yasalarda asla istisna olmayacan savunur. Ancak Kita b Mukaddesin bak asna gre Tanr yasalar yaratmakla kal maz, ona yakarldnda istisnalar da yaratabilir -lmcl hasta lklar iyiletirmek, kurakla son vermek, kroketi olimpik spor olarak kabul etmek gibi. Descartesn grlerinin tersine, nere deyse tm Hristiyan dnrler Tanrnn mucize yaratmak iin yasalar askya almaya muktedir olmas gerektiini savunurlar. Newton bile bu trden mucizelere inanrd. Bir gezegenin ekim gcnn dier gezegenin yrngesi zerinde bozulma yaratma sndan tr gezegenlerin yrngelerinin kararsz olduunu, bu kararszln zamanla byyerek gezegenlerin ya Gnee dme lerine ya da Gne sisteminden kopup gitmelerine yol aaca n dnyordu. Tanrnn yrngeleri srekli ayarladna ya da durmamas iin gksel saati kurduuna inanyordu. Ancak Laplace Markisi Pierre-Simon (1749-1827) -Laplace olarak bilinirgezegenlerin hareketlerindeki dzensizliin dnemsel olduunu, yani birikerek deil tekrarlanan dngler halinde gerekletii ni ileri srd. Bylece Gne sistemi kendini yeniden ayarlyordu ve Gne sisteminin gnmze kadar gelebilmesini aklayabil mek iin bir ilahi mdahale aramaya gerek yoktu. Bilimsel determinizmi ilk kez ak bir biimde ortaya koyan ismin Laplace olduu kabul edilir: Evrenin belirli bir zamanda ki verili durumunda, eksiksiz bir yasalar dizisi onun hem gele ceini hem de gemiini tam olarak belirleyebilir. Bu durum, bir mucize olasln veya Tanrnn oynayaca etkin bir rol d lar. Laplacen formle ettii bilimsel determinizm ikinci soru ya ada bilim insannn verdii yanttr. Aslnda bu, btn a da bilim iin temel bir dayanak ve bu kitabn bandan sonuna dek nemini koruyacak bir ilkedir. Bilimsel bir yasa, sadece do ast bir varln mdahale etmemeye karar verdii durumlar da geerli olacaksa, bilimsel bir yasa deildir. Bunu fark eden Napolon, Laplacea Tanrnn bu resmin neresinde olduunu so-

31

'Sanrm urada, ikinci aamada daha aklayc olmalsn."

rar. Laplacen yant, Efendim, o varsayma ihtiyacm olmad olur. nsanlar evrende yaadklar ve onun iindeki dier nesneler le etkileim iinde olduuna gre, bilimsel determinizm insanlar iin de geerlidir. Pek ok kii bilimsel determinizmin fiziksel s releri ynettiini kabul ederken, insan davranlarn bundan ay r tutar, nk bizim zgr irademiz olduuna inanrlar. rnein Descartes, zgr irade dncesini koruyabilmek iin insan zihni nin fiziksel dnyadan farkl olduunu ve onun yasalarna tabi ol madn ileri srmtr. Onun bak asna gre bir insan iki un surdan oluur: Beden ve ruh. Beden sradan bir makineden baka bir ey deildir, ama ruh bilimsel yasann hkm dndadr. Des cartes anatomi ve fizyoloji ile ok ilgilendi ve beynin merkezin de bulunan ve epifiz bezi denilen kck organ ruhun bulundu u yer olarak kabul etti. Onun inanna gre epifiz bezi btn d ncelerimizin olutuu yerdi ve zgr irademizin kaynayd. nsanlar zgr iradeye sahip midir? zgr irademiz varsa, ev rim aacnn neresinde ortaya kmtr? Mavi-yeil alglerin ve ya bakterilerin zgr iradeleri var mdr, yoksa hareketleri oto matik olup bilimsel yasalar dahilinde midir? Yalnzca ok hcre li organizmalar m zgr iradeye sahip, yoksa yalnzca memeli ler mi? Bir empanzenin bir muzu hatr hutur yemesi veya bir ke dinin kanepenizi trmklamas durumunda, zgr iradelerini kul

32

landklarn dnebiliriz. Peki yalnzca 959 hcreden oluan ve ad Caenorhabditis elegans olan ipliksolucan? Muhtemelen asla, Bu yediim acayip lezzetli bir bakteriydi, buraya tekrar gelmeli yim diye dnmez, yine de yiyecek konusunda onun da belirli tercihleri vardr ve bir nceki deneyimine gre ya tatsz bir yeme e raz olacak ya da daha iyi bir ey bulmak iin arayn srd recektir. Bu zgr irade anlamna m gelmektedir? Yapmak istediimiz eyi seebileceimizi dnyor olsak da, molekler biyolojiden anladmza gre biyolojik sreler fizik ve kimya yasalar tarafndan ynetiliyor ve bu yzden gezegen lerin yrngeleri kadar belirlenmi sreler. Nrolojik bilimler de yaplan son aratrmalar, eylemlerimizin fizik yasalarna riayet eden beynimiz tarafndan belirlendii grn destekliyor; bu yasalardan bamsz bir unsur tarafndan deil. rnein uyank hastalara yaplan beyin ameliyatlarna ilikin bir aratrma, bey nin gerekli blgeleri elektriksel olarak uyarldnda hastada elini, kolunu, ayan oynatma veya dudaklarn kmldatma ve konu ma arzusu uyandrlabildiini ortaya kard. Eer davranlarmz fiziksel yasalar tarafndan belirleniyorsa zgr iradenin nasl i grebildiini anlamak olduka zor; yle grnyor ki biz yalnz ca biyolojik makineleriz ve zgr irade bir yanlsamadan ibaret. nsan davrannn gerekte doa yasalar tarafndan belirlen dii dncesine teslim olduumuzda, sonularn karmak bir yolla ve ok fazla deikenle belirlenmesinin, onlar ngrmeyi pratikte olanaksz kld yargsna varmak da akla uygun olacak tr. Bu nedenle, bir ngrde bulunabilmek iin insan bedeninde ki trilyonlarca trilyon molekln her birinin balang koullar nn bilinmesi ve bir o kadar denklemin zlmesi gerekirdi. Bu da birka milyar yl alrd ki, karmzdaki ahsn ataca yumruk tan kamak iin bir para ge kalabilirdik. nsan davrann ngrmek iin fizik yasalarn kullanmak pra tikte mmkn olmad iin etkin kuram dediimiz bir yol geli tirdik. Fizikte bir etkin kuram, gzlemlenmi belirli bir fenome ni altta yatan tm sreleri ayrntl olarak tanmlamadan modellemek iin yaratlm bir erevedir. rnein, bir insann bedenin deki her atomla yeryzndeki her atom arasndaki ekimsel etki leimi yneten denklemleri tam olarak zmemiz mmkn deil dir. Ancak tm pratik nedenlerden tr, bir insanla yeryz ara sndaki ekimsel gc, insann toplam ktlesi gibi birka say ile tanmlanabilir. Ayn ekilde, karmak atom ve molekllerin hare ketlerini yneten denklemleri zemiyoruz; ama adna kimya de

33

nilen bir etkin kuram gelitirdik ve etkileimlerin btn ayrnt larna aklama getirmeden kimyasal tepkimelerde atomlarn ve molekllerin nasl hareket ettiini uygun bir ekilde ortaya koya biliyoruz. nsanlar sz konusu olduunda, davranlarmz belir leyen denklemleri zemediimiz iin, zgr iradeyi bir etkin ku ram olarak kullanyoruz. rademiz ve ondan kaynaklanan davran mz inceleyen bilim, psikolojidir. Ekonomi de, zgr irade d ncesinin yan sra insanlarn olas eylem rotalarn deerlendirip en iyisini setikleri varsaymna dayanan bir etkin kuramdr. Bu etkin kuram davran ngrsnde sadece ksmen baarl, nk hepimizin bildii gibi, verilen kararlar genellikle aklc deil ya da seimlerin sonularna ilikin kusurlu zmlemelere dayanyor lar. Dnyann byle bir karmaa iinde olmasnn nedeni budur. nc soru hem evrenin hem de insann davranlarn belir leyen yasalarn esizlii ile ilgili. Birinci soruyu yasalar Tanr ya ratmtr diye yantladysanz, nc soru Tanr bu yasalar iste dii gibi seebildi mi diye sormaktadr. Hem Aristoteles hem de Platon -Descartes ve daha sonra Einstein gibi- doann ilkeleri nin ihtiya nedeniyle var olduklarna inanmlard, nk sade ce bu kurallarn mantki bir anlam vard. Doa yasalarnn kay nann mantn iinde olduuna inanan Aristoteles ve takipi leri, bu yasalarn doann gerekte nasl ilediini ok dikkate al madan tretilebileceini dnyorlard. Bu dnce ve yasa larn ne olduu yerine nesnelerin neden yasalar izledii konusu na odaklanmas, Aristotelesi ounlukla nitel; sklkla yanl ve pek de kullanl olmayan yasalara yneltti ve bu yasalar bilimsel dnceye asrlarca hkmetti. Epeyce sonra Galilei gibi insanlar Aristotelesin otoritesine kar kma cesaretini gsterdiler ve saf akln olmas gerektiini syledii eyleri izlemek yerine doa nn gerekten nasl ilediini gzlemlediler. Bu kitap, ikinci soruya doa yasalarnda mucize veya istisna yoktur yantn veren bilimsel determinizmi temel alr. Yine de bi rinci ve nc soruya; yasalarn nasl ortaya kt ve onlardan baka olas yasa olup olmad konularna ayrntlaryla deine ceiz. Ancak ncelikle bir sonraki blmde, doa yasalarnn ne yi akladn greceiz. ou bilim insan yasalarn, kendisini gzlemleyenden bamsz olarak var olan dsal gerekliin ma tematik yansmalar olduklarn syleyecektir. evremizdekiler hakknda gzlemlerimiz ve oluturduumuz kavramlar tartr ken tosladmz bir baka soru var: Nesnel bir gerekliin var ol duuna inanmak iin gerekten bir nedenimiz var m?

3
Gereklik nedir?

irka yl nce talya, Monzada belediye meclisi Japon ba lklarnn yuvarlak akvaryumlarda tutulmasn yasaklad.

Yaplan aklamaya gre bal yuvarlak kenarl bir akvaryumda tutmak zalimlikti, nk yuvarlak cam bala bozulmu bir ger eklik grnts sunuyordu. Peki, biz gerekliin doru ve bo zulmam resmine bakp bakmadmz nasl bileceiz? Biz de grmz bozan dev bir yuvarlak akvaryumun iinde olabilir miyiz? Japon balnn gereklik algs bizimkinden farkldr ama bizimkinin daha gerek olduundan emin miyiz? Japon balnn gereklik algs bizimki ile ayn deildir, yine de, Japon bal gzlemleyerek akvaryumun dndaki nesnelerin devinimlerini yneten bilimsel yasalar formle edebilir. rnein, bizim dz bir izgide zgrce devindiini grdmz nesne, bo zunum nedeniyle balk tarafndan eik bir izgide hareket ediyor mu gibi gzlemlenebilir. Buna ramen Japon balnn bozulmu referans erevesinde formle ettii bilimsel yasalar her zaman doru olacaktr ve akvaryumun dndaki nesnelerin gelecekteki hareketlerini ngrmesini olanakl klacaktr. Onun yasalar, bi zim erevemiz iindeki yasalardan daha karmak olabilir, ama

basitlik bir tercih meselesidir. Japon bal byle bir kuram for mle ederse, onun bak asn gerekliin resmi olarak kabul etmemiz gerekir. Gerekliin farkl resimlerinin nl bir rnei MS 150 yllarnda Ptolemaios (yak. 85-165) tarafndan, gkcisimlerinin devinimleri ni tanmlamak iin gerekletirilmi bir modeldir. Ptolemaiosun on kitaplk bir inceleme olarak yaynlad almas, genellik le Arapa bal olan Almagest (El-Mecisti) adyla bilinir. Almagest Dnyann kresel, devinimsiz, evrenin merkezinde konum-

38

Ptolemaios evreni Ptolemaios'a gre biz evrenin

merkezindeydik.

landrlm ve uzaktaki gkcisimleriyle karlatrldnda nem senmeyecek kadar kk olduunu dnmenin nedenlerini aklayarak balar. Aristarkhosun Gne merkezli evrenine ra men bu inan, mistik nedenlerden tr Dnyann evrenin mer kezinde olmas gerektiini dnen Aristoteles zamanndan beri ou eitimli Yunanl tarafndan kabul grmtr. Ptolemaiosun modelinde Dnya merkezde kmldamadan durur, btn gezegen ler ve yldzlar Dnyann etrafnda karmak yrngeler zerinde, i ie gemi arklar gibi, dnerler. Bu model bize doal grnr, nk ayaklarmzn altnda ki yeryznn hareket ettiini hissetmeyiz (depremler ve tutku dolu anlar dnda). Daha sonra Avrupada bilim kendisine mi ras kalan Yunan kaynaklarn esas ald ve bylece Aristoteles ve Ptolemaiosun grleri Bat dncesinin byk ksmna temel tekil etti. Ptolemaiosun kozmos modeli Katolik Kilisesi tarafn dan benimsendi ve on drt yzyl boyunca resmi doktrinleri oldu. Ancak 1543e gelindiinde Kopernik De Revolutionibus Orbium Coelestium (Gksel Krelerin Dnleri zerine) adl kitabnda

39

farkl bir model sundu ve bu kitap ancak onun ld yl baslabildi (ki bu kuram zerinde onlarca yl almt.) Kopernik, Aristarkhosun ondan on yedi yzyl nce yapt gibi, Gnein merkezde hareketsiz durduu ve gezegenlerin onun etrafnda dairesel yrngeler zerinde dnd bir Dn ya tanmlad. Bu dnce yeni olmamasna ramen yeniden uya n iddetli bir direnile karland. Kopernik sistemi, gezegen lerin Dnyann etrafnda dndn syledii dnlen Ki tab Mukaddese kar olarak grld; kald ki bu gr Ki tab Mukaddeste asla ak olarak yer almaz. Aslnda, Kitab Mukaddesin yazld zamanlarda insanlar Dnyann dz oldu una inanyorlard. Kopernik sistemi Dnyann dnp dnmedi i konusunda hiddetli bir tartmaya neden oldu ve bu tartma, onun grn savunduu ve Bir dnce Kutsal Kitapa aykr olarak tanmlanm olsa bile, bir olaslk olarak savunulabilir de dii iin Galileinin 1633te sapknlktan yarglanmasyla dorua ulat. Sulu bulundu, hayat boyunca ev hapsine mahkm edildi ve szlerini geri almaya zorland. Onun Eppur si muove (Yine de dnyor) diye mrldand sylenir. 1992de Roma Katolik Ki lisesi Galileiyi lanetlemenin yanl olduunu nihayet kabul etti. yleyse hangisi gerek, Ptolemaios sistemi mi yoksa Koper nik sistemi mi? Kopernikin Ptolemaiosun yanldn kantlad n dnenler az olmasa da, bu doru deil. Bizim normal bak amz baln bak asyla karlatrldnda her iki grnt nn de evrenin modeli olarak kullanlabilmesi gibi; bizim gky z gzlemlerimiz de ister Dnyann ister Gnein hareketsiz ol duu varsaylarak aklanabilir. Evrenimizin doas zerine yap lan felsefi tartmalarda stlendii role ramen Kopernik sistemi nin asl stnl, Gnein hareketsiz olarak kabul edildii refe rans erevesinde hareket denklemlerinin daha yaln olmasdr. Bilimkurgu filmi Matrix'te farkl bir gereklik seenei sunu lur; insan rk akll bilgisayarlar tarafndan yaratlm sanal bir gereklik iinde olduunu bilmeden yaarken, bilgisayarlar on larn biyoelektrik enerjilerini (bu her ne demek ise) emerler. Belki de bu ok zorlama bir senaryo deildir, nk pek ok in san Second, Life gibi web sayfalarnda yaratlm sanal gerek likte oyalanarak geirir zamannn ounu. Bilgisayarlar tarafn dan yaratlm bir pembe dizinin karakterlerinden biri olmad mz nasl bileceiz? Yapay ve hayali bir dnyada yaasaydk, olaylarn mantkl ve tutarl olmas veya herhangi bir yasaya uy mas gerekmeyecekti. Gc elinde tutan uzayllar, rnein, do

40
lunay aniden ikiye blndnde veya diyet yapan herkes bir denbire deli gibi muzlu pasta yemek istediinde insanlarn gs terecei tepkileri ok ilgin veya elenceli bulabilirdi. Uzaylla rn tutarl yasalar uygulamalar durumunda bizim sanal olann tesinde bir baka gereklik olduunu anlamamzn hibir yolu olmazd. Uzayllarn iinde yaad dnyay gerek, sanal dn yay da sahte olarak nitelendirmek kolay olurdu. Ancak, sanal dnyada yaayan varlklar kendi dnyalarn dardan gremiyorlarsa -tpk bizim gibi- kendi gereklik resimlerinden kuku lanmalar iin hibir neden yoktur. Bu, her birimizin bir baka snn ryasna ait birer hayal oluunu syleyen dncenin a da uyarlamasdr.

Bu rnekler bizi bu kitap iin nemli olan bir sonuca gtr yor: Grnenden veya kuramdan bamsz bir gereklik kavra m yoktur. Biz modele dayal gereklik dediimiz bir gr ka bul edeceiz; buna gre bir fizik kuram -genellikle matematiksel bir doas olan- bir modeldir ve ayn zamanda modelin unsurlar n gzlemle badatran bir kurallar dizisidir. Bu gr, bize a da bilimi yorumlayabileceimiz bir ereve salar. Felsefeciler, Platondan bu yana yllar boyunca gerekliin do as zerine tarttlar. Klasik bilim, zellikleri belirli gerek bir d dnyann var olduu ve bu zelliklerin gzlemleyenin algsn dan bamsz olduu inancna dayanr. Klasik bilime gre, belirli nesneler vardr ve bunlar hz ve ktle gibi, deerleri iyi tanmlan m fiziksel zelliklere sahiptir. Bu bak asna gre kuramlar mz bu nesneleri ve zelliklerini aklama giriimleridir, lm lerimiz ve alglarmz da onlara karlk gelir. Hem gzlemci hem de gzlemlenen, nesnel bir varl olan bir dnyann parasdr ve onlarn arasndaki ayrm zel bir nem tamaz. Bir baka deyi le, park alanndaki bir yer iin kavga eden bir zebra srs gr dnzde, orada gerekten park alanndaki bir yer iin kavga eden bir zebra srs var demektir. Bunu izleyen btn gzlem ciler ayn niteliklerin lmlerini yapacaktr ve kendilerini gz lemleyen olsun ya da olmasn, zebra srs bu niteliklere sahip olacaktr. Felsefede bu inanca gerekilik denir. Gerekilik ekici bir bak as olarak grnse de, ada fi zik hakknda bildiklerimiz bu gr savunmamz olduka g letiriyor. rnein, doann kesin bir tanmlamasn veren kuan tum fiziinin ilkelerine gre, bir paracn nicelikleri bir gzlem ci tarafndan llnceye kadar ne belirli bir konumu vardr ne de belirli bir hz. Bu nedenle yaplan lmlerin kesin bir sonu

41

vereceini sylemek doru deildir, nk llm olan nice lik, sadece lm anndaki deeri gsterir. Aslnda baz durum larda nesnelerin kendi balarna bir varlklar dahi yoktur, yalnz ca bir topluluun paras olarak vardrlar. Ve eer holografik il ke dediimiz kuram doruysa, biz ve bizim drt boyutlu dnya mz ok daha byk, be boyutlu uzay-zamann snrnda bir gl ge olabilir. Bu durumda bizim evrendeki konumumuz, Japon balnnkiyle benzerdir. Kat gerekilere gre, gereklii temsil eden bilimsel kuram larn kant onlarn baarlarnda gizlidir. Ancak farkl kuramlar, ayn fenomeni bambaka kavramsal ereveler kullanarak baa ryla tanmlayabilir. Aslnda, baarl olduu kantlanm pek ok kuram yerini gerekliin tmyle yeni kavramlarn temel alan ayn lde baarl baka kuramlara brakmtr. Yaygn olarak, gerekilii kabul etmeyenlere gerekilik kar t denilmitir. Gerekilik kartlar deneysel bilgi ile kuramsal bilgi arasnda ayrm olduunu varsayarlar. Tipik olarak gzlem ve deneyimin anlaml olduunu, ancak kuramlarn yararl aralar dan baka bir ey olmadn ve gzlemlenen fenomene dair da ha derin bir hakikati temsil etmediini savunurlar. Hatta baz ger ekilik kartlar bilimin gzlemlenebilir eylerle snrlanmasn istemitir. Bu nedenle 19. yzylda pek ok kii, grmemizin asla mmkn olmadn gereke gstererek atomlarn varln red detmitir. Hatta George Berkeley (1685-1753) zihinden ve onun

42

fikirlerinden baka bir eyin var olmadn iddia edecek kadar ileri gitmitir. ngiliz yazar ve szlkbilimci Dr. Samuel Johnsona (1709-1784) bir arkada Berkeleyin savnn rtlemeyeceini sylediinde, Johnsonun gidip byk bir kayaya tekme att ve te byle rtebilirim dedii anlatlr. Elbette Dr. Johnsonun deneyimledii ac da kendi zihnindeki bir dncedir ki bylece Berkeleyin savn gerekten rtmemitir. Ancak onun bu eyle mi, nesnel gereklie inanmak iin hibir mantkl temele sahip olmasak da, bu doruymu gibi davranmaktan baka seeneimi zin de olmadm yazan filozof David Humeun (1711-1776) bak asn yanstr. Modele dayal gerekilik, dncenin gereki ve kart ger eki okullar arasndaki btn bu tartmalar devre d brakr. Modele dayal gerekilie gre, modelin gerek olup olmad n sorgulamak anlamszdr, sadece gzlemle uyuup uyumad nem tar. Gzlemle uyuan iki modelimiz varsa, Japon bal nn grd grnt ve bizim grdmz grnt gibi, birinin dierinden daha gerek olduu sylenemez. ncelenmekte olan duruma daha uygun olan hangisi ise o kullanlr. rnein, akvar yumun iindeki biri iin Japon balnn grd resim kullan l olabilirdi, ama akvaryumun dndakiler iin yeryzndeki bir akvaryumun erevesiyle uzaktaki bir galakside olanlar tanm lamak ok skntl olurdu, zellikle de Dnya Gnein ve ken-

"kinizin ortak bir noktas var. Dr. Davis hi kimsenin grmedii bir parack kefetti. Prof. Higbe de hi kimsenin grmedii bir galaksi kefetti."

43

di ekseninin etrafnda dnerken akvaryum da onunla devinece i iin. Bilim iin modeller yaptmz gibi, gndelik hayatlarmzda da modeller yaparz. Modele dayal gerekilik sadece bilimsel mo dellere deil, hepimizin gndelik hayat anlayabilmek ve yorum layabilmek iin yaratt zihinsel bilin ve bilinalt modellere de uygulanr. Gzlemciyi -bizi- duyusal srelerimiz ile dnme ve idrak biimlerimiz tarafndan yaratlan dnya algmzdan ayr tut mann hibir yolu yoktur. Algmz -ve dolaysyla kuramlarmzn dayana olan gzlemlerimiz- dorudan deildir. Daha ziyade, bir tr mercek tarafndan; insan beyninin yorumlayc yaps tarafn dan ekillendirilir. Modele dayal gereklik, bizim nesneyi alglay biimimiz le uyumludur. Grme srecinde beynimiz optik sinirlerden bir dizi sinyal alr. Bu sinyaller televizyonda grdklerimize benzer grntlerden olumazlar. Optik sinirin retinaya baland yer de kr bir nokta vardr ve grmenin gerekletii yer, retinann merkezinde 1 derecelik bir gr asna ve kolunuzu uzatp bak tnzda baparmanzn eni kadar bir genilie sahip, darack bir alandr. Yani beyne gnderilen ham veriler, ortasnda bir delik bulunan bulank bir resme benzer. Neyse ki beynimiz her iki gz den gelen girdileri birletirir, evrenin grsel zelliklerini de ek leyerek oluturduu varsaymla boluklar doldurur. Dahas reti nadan gelen iki boyutlu veriler dizisini okur ve bundan boyut lu bir uzay izlenimi yaratr. Bir baka deyile beyin zihinsel bir re sim veya model yaratr. Beyin model yaratmakta o kadar iyidir ki, insanlar grntle ri ba aa gsteren bir gzlkle baksalar bile, bir sre sonra be yinleri modeli deitirir ve nesneleri yine doru ekilde grmele rini salar. Daha sonra gzlk karldnda dnya bir sre ba aa grnr ve sonra yine dzelir. Birisi bir sandalye gryo rum dediinde bu sadece, o kiinin sandalyenin yayd san dalyenin zihinsel bir grntsn veya modelini oluturmak iin kulland anlamna gelir. Eer model ba aa ise, biraz ansla, beyin oturmadan nce grnty dzeltecektir. Modele dayal gerekiliin zd veya en azndan savu turduu bir baka sorun, varoluun anlamdr. Odadaki masann ben dar ktmda ve onu gremediimde hl orada olup ol madn nasl bilirim? Elektronlar ve kuarklar (proton ve ntro nu oluturduu sylenen paracklar) gibi gremediimiz eyle rin var olduunu sylemek ne anlama geliyor? Oday terk ettii-

44

Katot nlar Elektronlar gremeyiz, ama yarattklar etkiyi grebiliriz. mizde masann kaybolduu ve odaya geri dndmzde ayn konumda yeniden belirdii bir model oluturulabilir; ancak bu tuhaf bir model olacaktr. Biz odada yokken bir ey olsa, rne in tavan kse ne olur? Odadan ktmda masann kayboldu unu syleyen modeli esas alrsam odaya geri dndmde ta vann yknts altnda tekrar beliren krk masay nasl aklaya bilirim? Masann biz odadan ktmzda da yerinde kald mo del daha yalndr ve gzlemlerimizle uyuur. stenebilecek olan da budur. Gremediimiz atomalt paracklar konusunda elektronlar; bir buhar odasnda oluan izler ve televizyon tpndeki k spot lar gibi pek ok fenomeni aklayan kullanl bir model olu turur. Elektronun ngiliz fiziki J. J. Thomson tarafndan Cambridge niversitesi Cavendish Laboratuvarnda kefedildii sy lenir. Bo cam tplerin iinden elektrik akmlar geirerek katot nlar olarak bilinen bir fenomen zerinde deneyler yapyordu. Deneyleri onu cesur bir sonuca gtrd; gizemli nlar, atomun maddi bileenleri olan ok kk zerreciklerden oluuyordu ve bu nedenle maddenin temel blnemez parac olarak dn lebilirdi. Thomson ne bir elektron grd, ne de savunduklarn deneyleriyle dorudan veya kesin bir ekilde gsterebildi. Ancak onun modeli temel bilimlerden mhendislie kadar pek ok uy

45
gulamada kritik neme sahip olduunu kantlad ve siz elektron lar gremiyor olsanz da gnmzde btn fizikiler onlarn var lna inanyorlar. Yine grmemiz mmkn olmayan kuarklar, atomun ekirde indeki proton ve ntronlarn zelliklerini aklamak iin kul lanlan bir modeldir. Proton ve ntronlarn kuarklardan olutu u sylense de bir kuark gzlemlememiz asla mmkn deildir, nk kuarklar arasndaki balayc kuvvet ayrlkla birlikte b yr, bu nedenle doada bamsz, yaltlm kuark bulunamaz. Tersine kuarklar her zaman l gruplar halinde* (protonlar ve ntronlar) veya kuark ve kart kuark iftleri halinde (pi mezon lar) bulunur, lastik bantlarla birbirlerine balym gibi hareket ederler. Bir kuark asla yaltamayacak olmamza ramen onlarn ger ekten var olduklarn sylemek, kuark modeli ilk kez ortaya atldktan sonraki yllarda da tartmal bir konu olarak kalm tr. Belirli paracklarn, ok az saydaki ekirdekalt parackla rn alt paracklarnn farkl ekillerde birlemelerinden meyda na geldikleri dncesi, bunlarn zelliklerini basit ve etkileyi ci biimde aklayan dzenleyici bir ilke bulmamz salamtr. Ancak, fizikiler paracklarn dalmlarna ait verilerin istatis tik grntlerine dayanarak onlarn var olduklarn kabul etme ye alkn olsalar da, pek ok fizikiye, ilkesel olarak gzlemlenemez olan bir paraca gereklik atfetmek olduka fazla gele bilirdi. Yine de, yllar geip kuark modelinin doru ngrleri o aldka, kar klar yava yava ortadan kalkt. On yedi kollu, gzleri kzltesi nlar saan ve kulaklarndan krema pskrt meyi det edinen kimi uzayllarn da bizimle ayn gzlemleri ya pp, bunlar kuarklar olmadan tanmlamas kesinlikle mmkn dr. Yine de, modele dayal gerekilikte kuarklar, ekirdekalt paracklarn davranlaryla ilgili gzlemlerimizle uyuan bir modelde vardrlar. Modele dayal gerekilik, eer dnya belirli bir zaman nce yaratlmsa, o zamandan nce ne olmutu gibi sorular tart mamz salayan bir ereve salar. lk Hristiyan filozoflarndan Aziz Augustinus (354-430) bu sorunun yantnn Tanr bu tr so rular soran insanlar iin cehennemi hazrlyordu olmadn, za mann Tanrnn yaratt dnyann bir zellii olduunu ve ok da uzun olmayan bir sre nce gerekletiine inand yaratl ncesinde zamann var olmadn sylyor. Bu, Dnyann ok
*Her ntron bir yukar, iki aa kuarka, her proton iki yukar, bir aa kuarka sahiptir, (.n.)

46

Kuarklar Gzlemlenemeseler de, kuarklar temel fizik kuramlarmzn hayati

unsurlar arasnda yer alr.

daha yal olduunu gsteren fosillerin ve dier kantlarn bu lunmasna ramen (acaba bizi kandrmak iin mi konulmular?) Tekvinde verilen srenin gerekten doru olduunu ileri sren lerin rabet ettii bir model. Bir de, evrenin 13,7 milyar yl nce, byk patlamayla balad dier modelimiz var. Tarihi ve jeolo jik kantlar da dahil olmak zere gnmzdeki gzlemlerimizin ouyla uyuan bu model, gemie dair en iyi aklamamz. Bu ikinci model fosilleri ve radyoaktif kaytlar, bizden milyonlarca k yl uzaklktaki galaksilerin n aldmz gereini akla yabilmekte; yani bu model -byk patlama kuram- ilkinden ok daha kullanl. Yine de, birinin dierinden daha doru olduunu sylemek mmkn deil. Bazlar, zamann balangcn byk patlamadan da geriye g tren bir baka modeli destekliyor. Bu modelin imdiki gzlemle ri daha iyi aklayp aklamad henz net deil; nk evrenin geliimine ilikin yasalar byk patlama ile ilemez hale gelmi olabilir gibi grnyor. Eer yleyse, byk patlamann ncesin deki zaman kapsayan bir model yaratmann anlam olmaz; n k o zaman var olanlar imdiki zaman iin gzlemlenebilir hibir sonu sunmayacaktr. Dolaysyla evrenin byk patlamayla ya ratlm olduu dncesine bal kalmamamz daha iyi olur.

47
Bir model u zelliklere sahipse iyi bir modeldir: 1. Zarifse 2. erdii uyarlanabilir veya keyfi unsurlarn says azsa 3. Var olan btn gzlemlerle uyuup onlar aklayabiliyorsa 4. Doruluklar kantlanmadklar takdirde modeli rtecek veya yanllayacak gelecekteki gzlemler iin ayrntl ngrlerde bulunuyorsa rnein, Aristotelesin kuramnda Dnyay toprak, hava, ate ve su olmak zere drt elementin oluturmas ve nesnelerin ken di amalarn yerine getirmek iin hareket etmesi ok zarifti ve uyarlanabilir unsurlar da iermiyordu. Ancak bu kuram pek ok durumda kesin ngrlerde bulunamad, bulunduunda ise n grleri gzlemlerle uyumad. Bu ngrlerden biri de daha ar nesnelerin daha hzl deceiydi, nk onlarn amac dmekti. Galileiye kadar hi kimse bu ngry snamann nemli oldu unu dnmemi gibi grnyor. Bunu, Pisa Kulesinden arlk lar atarak snad anlatlr. Belki de bu uydurma bir hikyedir an cak onun farkl arlklar eimli bir zeminden aa yuvarladn ve Aristotelesin ngrsnn tersine hepsinin ayn oranda hz landklarn gzlemlediim biliyoruz. Yukardaki kstaslarn znel olduu ak. rnein zarafet ko laylkla llebilecek bir ey deildir, ancak bilim insanlar ara snda olduka deer grr, nk doa yasalarnn belirli durum lar ksaltarak tek bir basit formle indirgemesi beklenir. Zarafet bir kuram biimine iaret eder. Ancak, uyarlanabilir unsurlarn yokluuyla yakndan ilgilidir nk yalan yanl unsurlarla dolu bir kuram pek zarif deildir. Einsteinn ortaya koyduunu baka szcklerle ifade edecek olursak; bir kuram mmkn olduunca basitletirilmeli ama basite indirgenmemelidir. Ptolemaios, mo delinin gkcisimlerinin devinimlerini daha doru bir ekilde ta nmlayabilmesi iin onlarn dairesel yrngelerine demberler eklemitir. Demberlere demberler ve hatta onlara da baka demberler eklenmi olsayd model daha doru olabilirdi. Mo dele karmaklk eklemek onu daha doru klabilse dahi, bilim in sanlar bir dizi gzleme uymas iin arptlan bir modeli tatmin edici bulmazlar; onu kullanl bir ilkeyi temsil eden bir kuram dan ziyade, veriler katalou olarak kabul ederler. 5. blmde pek ok insann, doann temel paracklarnn et kileimlerini tanmlayan standart modeli zarif bulmadklarn

48
greceiz. Bu model, Ptolemaiosun demberler modelinden ok daha baarldr. Baz yeni paracklarn varln, gzlem lenmelerinden nce ngrm ve yirmi otuz yl boyunca ok sa yda deneyin sonularn byk bir dorulukla aklamtr. An cak standart model dzinelerce ayarlanabilir parametre ierir ve bu parametrelere ait deerler kuramn kendisi tarafndan be lirlenmezler; kuramn gzlemlerle uyumas iin ayarlanmalar gereklidir. Bir baka nokta ise, yeni ve arpc bir ngrnn doruluu nun kantlanmasnn bilim insanlarn her zaman etkilemesidir. te yandan, bir modelin eksiklii ortaya ktnda, genel tepki deneyin yanl olduunu sylemektir. Bu da durumu aklamaz sa, insanlar yine de modeli terk etmeyip deiiklikler yaparak onu korumaya alrlar. Fizikiler beendikleri kuramlar kur tarmak konusunda epeyce srarl olsalar da, bir kuram slah et me eilimi, deiiklikler yapay veya kullansz hale gelinceye, yani kuram zarafetini kaybedinceye kadar srer. Yeni gzlemlere uyum salamas gereken deiiklikler fazla syla dzensiz bir hal almsa, yeni bir modele ihtiya duyulu yor demektir. Yeni gzlemlerin arl nedeniyle ken eski mo dele bir rnek, duraan evren grdr. 1920lerde ou fizik i evrenin duraan olduuna veya boyutlarnn deimez olduu na inanyordu. Daha sonra 1929da Edwin Hubble evrenin geni lediini ortaya koyan gzlemlerini yaymlad. Ancak Hubble ev renin genilediini dorudan gzlemlememiti, galaksilerden ya ylan gzlemlemiti. Bu k, galaksinin niteliine bal ola rak karakteristik bir imzaya veya tayfa sahiptir. In tayf, bi zim konumumuzla greli olarak, galaksi hareket ettiinde l lebilir oranda deiir. Bylece, uzak galaksilerin k tayflarn zmleyen Hubble, galaksilerin hzn belirlemeyi baard. Biz den uzaklaan galaksiler olduu kadar, bize yaklaan galaksile rin de olduunu bulabilmeyi umuyordu. Ancak neredeyse tm galaksilerin bizden uzaklatklarn ve uzaklklar arttka hzla rnn da arttn buldu. Hubble evrenin genilemekte olduu so nucuna vard; ama eski modellerine bal kalmak isteyen fizik iler onun bu gzlemini duraan evren balamnda aklamaya kalktlar. rnein California Teknoloji Enstitsnden fiziki Fritz Zwicky, ok byk mesafeler kat eden n henz bilin meyen bir neden yznden yavaa enerjisini kaybedebilecei ni savundu. Zwickye gre enerjisindeki bu azalma n tayfn da deiikliklere neden olabilirdi ve Hubblen gzlemleri de bu-

49

Krnm Newton'n k modeli, n bir ortamdan dierine geerken neden krldn aklar,
ama Newton halkalar adn verdiimiz bir dier fenomeni aklayamaz.

nu gsteriyordu. Hubbledan onlarca yl sonra pek ok fiziki kararl-durum kuramn savunmay srdrd. Ancak en doal mo del Hubblen genileyen evren modeliydi ve sonunda kabul edi len de bu model oldu. Evreni yneten yasalar bulmak iin yaptmz aratrma larda birka kuram veya model formle ettik; rnein drt ele ment modeli, Ptolemaios sistemi, phlogiston kuram,* byk patlama kuram vb. Her bir kuram veya model ile evrenin temel bileenleri ve gereklik hakkndaki kavramlarmz deiti. rne in, k kuramn ele alalm. Newton n kk paracklar dan veya cisimciklerden olutuunu dnyordu. Bu n ne den dz izgiler halinde yol aldn aklyordu; Newton ayr ca n bir ortamdan dierine, rnein havadan cama veya ha vadan suya geerken neden bkldn ya da krldn da bu ekilde aklyordu. Yine de cisimcik kuram Newtonin kendisinin gzlemledi i, Newton halkalar denilen fenomeni aklamak iin yeterli ol mad. Dz ve yanstma zellii olan bir levhann zerine bir mer cek yerletirin ve tek renkli bir kla, rnein sodyum lambasy-

* Bu kuram ilk kez 17. yzylda maddenin yanmas veya kirelemesi durumunda olanlar anlatmak ii kullanld. G.E. Stahl (1660-1734) Kimyann Temel ilkeleri kitabnda bu kuram gelitirdi, (.n.)

50

Giriim nsanlar gibi dalgalar da karlatnda birbirlerini bytme veya kltme eiliminde olurlar.

51

la aydnlatn. Yukardan bakldnda merkezleri mercein levha ya dedii nokta olan ak ve koyu renkli halkalar grlr. Bunu n paracklardan olutuunu syleyen kuramla anlatmak zor olurdu, ama dalga kuram ile aklanabilir. In dalga kuramna gre, ak ve koyu renkli halkalara ne den olan giriim dediimiz bir fenomendir. Bir dalga, rnein bir su dalgas bir dizi tepe ve ukurdan oluur. Dalgalar arptn da bu tepeler ve ukurluklar denk gelirlerse birbirlerini destek leyerek daha byk bir dalgann olumasn salar. Bu yapc gi riimdir. Bu durumda dalgalarn e fazl olduu sylenir. Bu nun kart durumda ise, dalgalar karlatnda bir dalgann te pesi, dier dalgann ukuruna denk gelir. Bu durumda dalgalar birbirlerini snmlerler ve onlara zt fazl dalgalar denir. Bu da ykc giriimdir. Newton halkalarnn parlak olanlar merkezden, mercekten yan syan dalga ile levhadan yansyan dalgann tam sayl (1, 2, 3, ...) dalga boylaryla ayrlarak yapc giriim oluturduklar uzaklkta oluur. (Dalga boyu, bir dalgaya ait tepe veya ukurlardan birinin kendisinden sonrakine uzakldr.) te yandan koyu renk halkala-

Su birikintisinde giriim Gnlk hayatmzda gletten okyanusa kadar her

su birikintisinde giriim kavramn grebiliriz.

52

rn merkezden uzakln belirleyen iki dalga arasndaki ayrm, ya r tam saydaki (1/2, 11/2, 21/2,...) dalga boyu kadar olduu iin y kc giriim oluturur - mercekten yansyan dalga levhadan yans yan dalgay snmler. 19. yzylda bu, n dalga kuramnn dorulanmas ve para ck kuramnn yanl olduunun gsterilmesi olarak kabul edildi. Ancak 20. yzyln balarnda Einstein, fotoelektrik etkinin (g nmzde televizyonlarda ve dijital kameralarda kullanlmakta) bir k paracnn veya kuantumun bir atoma arpmas ve bir elektronu ortadan kaldrmasyla aklanabileceini gsterdi. Ya ni k hem parack, hem de dalga olarak iliyordu. nsanlar, okyanuslar veya aklta atlan gletleri izledikle ri iin dalga fikri akllarna gelmi olmal. Aslnda bir glete iki akl ta attnzda, yukardaki fotorafta olduu gibi, giriimin nasl ilediini grrsnz. Dier svlarn da ayn ekilde davran d gzlenir; belki fazlaya karlan arabn dnda. Parack fik ri talar, akllar ve kum sayesinde tandkt. Ancak bu dalga/par ack ikilii -bir nesnenin hem parack hem de dalga olarak ta nmlanabilecei fikri- bir kle kumtan imek fikri kadar gn lk yaantmza yabancyd. Bunun gibi ikilikler -ayn fenomeni doru olarak tanmlayan iki ok farkl kuramn geerli olduu durumlar- modele dayal gereklikle uyumludur. Her bir kuram belirli zellikleri tanmlar ve aklar ve birinin dierine gre daha iyi veya daha doru oldu u sylenemez. Evreni yneten yasalarla ilgili olarak syleyebi leceimiz udur: Evrenin her durumunu tanmlayabilecek tek bir matematiksel model veya kuram yok gibi grnyor. Tersine, ilk blmde belirttiimiz gibi, M-kuram adn verdiimiz bir kuram lar a var gibi duruyor. M-kuram iinde yer alan her kuram, bel li alanlardaki fenomenleri gayet iyi aklyor. Bu alanlarn rt t noktalarda, adaki farkl kuramlar birbiriyle uyuuyor, do laysyla bunlarn tmnn ayn kuramn paralar olduu syle nebilir. Ancak an iindeki hibir kuram evrenin her halini -doann btn glerini, bu glerin etkisini hisseden paracklar ve iinde btn bunlarn srp gittii uzay ve zamann erevesi ni- tanmlayamaz. Bu durum tek ve birleik bir kuramn hayalini kuran geleneksel fizikileri pek tatmin etmese de, modele dayal gerekilik erevesi iinde kabul edilebilir. kilii ve M-kuramn beinci blmde daha ayrntl tartaca z, ancak bundan nce doaya ada bak amzn dayana olan temel bir ilkeyi ele alacaz: Kuantum kuram ve zellikle al-

53

ternatif gemiler adl kuantum kuram yaklam. Bu gre g re evrenin yalnzca tek bir varoluu veya gemii yoktur; tersine kuantum sper konum dediimiz durumda evrenin olas btn varyantlar ayn anda mevcuttur. Bu, odadan ktmzda masa da kaybolur kuram kadar olaand gelebilir, ancak kuram gir dii btn deneysel testleri gemitir.

4
Alternatif gemiler

999da Avusturyada bir grup fiziki futbol topu biimindeki bir

dizi molekl bir engele doru frlattlar. Her biri altm karbon atomundan oluan bu molekllere mimar Buckminster Fullerin yapt binalarn ekline atfen buckytoplar (buckyballs) denir. Fullerin jeodezik kubbeleri belki de futbol topuna benzeyen en b yk nesneler. Buckytoplar ise en kkleri. Fizikilerin hedef ald engelin zerinde, buckytoplarnn geebilecei iki yark bulunu yordu. Fizikiler yarklardan geen moleklleri grmek ve saymak iin bu engelin arkasna eit byklkte bir perde koydular.

Buckytoplar Buckytoplar, karbon atomlarndan yaplm mikroskobik futbol toplarna benzerler.

58

Gerek futbol toplar ile benzeri bir deney yapsak, pek nian c olmasa da toplar her zaman bizim istediimiz hzda atabilecek yetenekte bir futbolcuya ihtiyacmz olur. Bu oyuncuyu zerinde iki yark bulunan bir duvarn nne yerletiririz. Duvarn arkas na ona paralel uzun bir a koyarz. Oyuncunun ou at duva ra arpp geri dner, ama bazlar yarklardan birinden geip a lara taklr. Yarklar toplardan yalnzca biraz daha bykse duva rn arka tarafnda yaklak olarak paralel bir yol izleyen toplarn oluturduu iki kme oluur. Yarklar daha da byrse, aada ki resimde olduu gibi, her bir top kmesinin izledii yol da yel paze gibi alr. Yarklardan birini kapatrsak, oradan hi top gemez, ama bu dier yarktan geen toplarn durumunu hi etkilemeyecektir. Bu yarn yeniden almas, duvarn arkasnda hem eski yark tan, hem de yeni alan yarktan geen toplar olacandan, duva rn arkasndaki verili herhangi bir noktaya den toplarn says n yalnzca artracaktr. Baka bir deyile, her iki yark akken gzlemlediimiz, duvardaki yarklar birbirinden ayr olarak al dnda gzlemlediklerimizin toplamdr. Bu, gnlk hayatmz dan alkn olduumuz bir gerekliktir. Ancak moleklleri frla tan AvusturyalI aratrmaclarn bulduklar ey farkl oldu.

ift yark futbolu Duvardaki yarklardan toplar geiren bir futbolcu anlalr bir rnt oluturacaktr.

59

Avusturya deneyinde ikinci yarn almas, gerekten de ek rann baz noktalarna arpan molekllerin saysn artrd, ama aadaki resimde grebileceiniz gibi, baz noktalardaki mole kl saysn azaltt. Aslnda, arkadaki ekranda yle noktalar var d ki, yarklarn ikisi de akken buckytoplarnn hibiri bu nokta larda gzlemlenmiyor, buna karn yarklardan yalnzca biri ak ken gzlemleniyordu. Bu ok tuhaf bir durumdu. kinci yar a mak nasl belirli noktalara daha az molekln arpmasna neden olabiliyordu? Ayrntlar inceleyerek yant iin bir ipucu bulabiliriz. Deney de, molekller hangi yarktan gnderilirse gnderilsin, varmas n beklediiniz yerin yars kadar uzaklkta bir noktaya ulayor. Bu merkezi noktann biraz uzana ok az molekl geliyor, ama biraz daha uzanda molekllerin yeniden younlat grl yor. Bu rnt, her yark birbirinden ayr olarak aldnda olu an rntlerin toplam deil; 3. blmden hatrlayacanz giri im dalgalarna zg bir rnt. Molekllerin gelmedii alanlar, iki yarktan kan zt fazl dalgalarn ykc giriim oluturduu blgelere; molekllerin youn olarak arpt alanlar ise dalgala rn e fazl olarak geldii ve yapc giriim oluturduu blgelere karlk geliyor.

Buckytoplaryla futbol Molekler futbol toplan ekrandaki yarklardan geirildiinde ortaya

kan rnt alk olmadmz kuantum yasalarn yanstr.

60

Bilimsel dncenin ilk iki bin yllk srecinde kuramsal ak lamann temeli basit deneylere ve sezgiye dayanr. Teknolojimi zi gelitirdike ve gzlemleyebildiimiz fenomenlerin alanlar ge niledike doann bizim gndelik deneyimimizden, dolaysyla sezgilerimizden olduka farkl ilediini daha iyi anlamaya bala dk; buckytoplar deneyi de bunu kantlamtr. Bu deney, klasik bilimin dnda kalan, ancak kuantum fizii ile aklanabilen fe nomenlerin tipik rneklerinden biridir. Aslnda, yukarda anlatt mz ift yarkl deneyin kuantum mekaniinin btn gizemleri ni ierdiini syler Richard Feynman. Kuantum fiziinin ilkeleri 20. yzyln balarnda, doann atom ve atomalt dzeylerini Newtoncu kuramn aklamakta ye tersiz kald anlaldktan sonra gelitirildi. Fiziin temel kuram lar doann glerini ve nesnelerin bu glere nasl tepki verdik lerini tanmlar. Newtonnki gibi klasik kuramlar gndelik deneyi mimizi yanstan bir ereve zerine ina edilmilerdir ve bu er evede madde bireysel varla sahiptir, kesin konumu belirlene bilir, belirli yollar izler vs. Kuantum fizii, doann atom ve atomalt dzeylerde nasl ilediini anlamamza yarayan bir ereve sunar, ancak daha sonra ayrntl olarak greceimiz gibi kavram sal erevesi tmyle farkldr ve bu ereveye gre bir nesnenin konumu, yolu, hatta gemii ve gelecei kesin olarak belirli deil dir. ekim gc veya elektromanyetik kuvvet gibi kuantum ku ramlar bu ereve iinde oluturulmulardr. Gndelik hayatmza son derece yabanc bir erevede geli tirilen kuramlar, klasik fizik tarafndan olabildiince kesinlik le modellenen basit deneylerin sonularn da aklayabilir mi? Aklayabilir nk biz ve evremizdeki her ey, akl almaz sa yda atomdan; gzlemleyebildiimiz evrendeki yldzlarn saysn dan bile daha fazla atomdan oluan birleik yaplarz. Bileimle ri kuantum fiziinin ilkelerine uysa da, futbol topunu, algam, jumbo jeti -ve bizi- oluturan byk atom topluluklarnn yark lardan geerken krnmdan kanabilecei aktr. Yani gndelik nesnelerin bileenleri kuantum fiziinin ilkelerine uymakla be raber, Newton yasalar gndelik hayatmzdaki birleik yaplarn nasl davrandn ok doru bir ekilde tanmlayan etkileyici bir kuram oluturur. Bu tuhaf gelebilir, ancak bilimde byk topluluklarn kendi bireysel bileenlerinden olduka farkl bir ekilde davrandn gsteren pek ok rnek vardr. Tek bir nronun gsterdii tepki ler, insan beyninin gsterecei tepkileri neredeyse hi haber ver-

61
mez veya bir su molekln bilmek size bir gln nasl davrana can hakknda ok bir ey sylemez. Kuantum etki alanndan Newton yasalarnn nasl ktn bulmak iin fizikiler hl a lmakta. Kesin olarak bildiimiz ey, btn nesnelerin bileen lerinin kuantum fizii yasalarna uyduu ve Newton yasalarnn, kuantum bileenlerinden oluan ok daha makroskobik nesnele ri tanmlamak iin iyi bir kestirim sunduudur. Bu nedenle Newtoncu kuramn ngrleri, etrafmzdaki dn yay deneyimlerken gelitirdiimiz gereklik grmze uygun dur. Ancak kendi balarna atomlar ve molekller, bizim gnde lik deneyimlerimize tamamen aykr bir davran sergilerler. Ku antum fizii bize evrenin bir resmini sunan yeni model bir ger ekliktir. Bu resimde, gereklii sezgisel olarak alglaymzn te meli olan pek ok kavram artk bir anlam tamyor. ift yark deneyi ilk kez 1927de, Bell Laboratuvarnda de neysel fiziki olarak grev yapan ve -buckytoplarndan ok da ha basit nesneler olan- elektron nlarnn nikelden yaplma bir kristal ile etkileimi zerinde alan, Clinton Davisson ve Les ter Germer tarafndan gerekletirildi. Elektron gibi madde par acklarnn su dalgalar gibi hareket ediyor olduu gerei, ku antum fiziine ilham veren artc sonulardan biridir. Bu dav ran makroskobik lekte gzlemlenmediinden, ne byklk-

Young'n deneyi Buckytoplarnn oluturduu desene n dalga kuramndan ainayz.

62

te ve karmaklkta bir nesnenin dalga benzeri zellikler gstere bileceini bilim insanlar uzun sre merak ettiler. Bu etki insanla r veya suaygrlarn kullanarak gsterilebilseydi olduka byk bir grlt kopard, ama dediimiz gibi, genellikle nesne ne ka dar bykse kuantum etkilerinin grnrl ve gc de o l de kktr. Yani hayvanat bahesindeki herhangi bir hayvann kafeslerinin parmaklklar arasndan bir dalga gibi gemeleri pek mmkn deil. Yine de, deneysel fizikiler dalga hareketi feno menini giderek daha byk paracklarda gzlemliyorlar. Bilim insanlar buckytoplaryla yaptklar deneyi bir gn yalnzca ok daha byk olmakla kalmayp ayn zamanda canl bir varlk ola rak deerlendirilen bir virs kullanarak yapmay mit ediyorlar. Bir sonraki blmde yapacamz tartma iin kuantum fizi inin sadece baz zelliklerinin anlalmas gerekiyor. En temel zelliklerinden biri dalga/parack ikiliidir. Madde parackla rnn bir dalga gibi davranmas herkesi artr. Ancak n bir dalga gibi davranmas artk kimseyi artmyor. In dalga ha reketi bize doal geliyor ve neredeyse iki yzyldr kabul edilmi bir gerek olarak deerlendiriliyor. Yukardaki deneyde bir k demetini iki yarktan geirdiinizde iki dalga ortaya kar ve ar kadaki perdede buluur. Baz noktalarda dalgalarn tepeleri ve ukurlar akr ve parlak bir nokta oluturur; dierlerinde ise bir dalgann tepesi ile dier dalgann ukuru akarak birbirleri ni snmler ve karanlk noktalar olutururlar. ngiliz fiziki Thomas Young bu deneyi 19. yzyln balarnda yapt ve insanlar n Newtonn inand gibi paracklardan deil dalgalardan olutuuna ikna oldular. Newtonn n bir dalga olmadn sylerken yanld sonu cuna varlabilir, ama paracklardan olumu gibi davranabildiini sylerken haklyd. Gnmzde bu paracklara foton diyoruz. Biz nasl ok byk sayda atomdan oluuyorsak, gndelik haya tmzda grdmz k da ok ok fazla sayda fotonun bile mesinden oluuyor - hatta bir vatlk gece lambalar bile her sa niye milyarlarca foton yayyor. Tek bir fotonu grmek genellik le mmkn deil, ancak laboratuvarda rettiimiz, tekli fotonlarn akndan oluan ok zayf bir k demetinde bireysel fotonlar saptayabiliyoruz, tpk bireysel elektronlar veya buckytoplarn saptayabildiimiz gibi. Ve yeterince seyrek bir n kullanarak Youngn deneyini tekrarlayabiliyoruz; fotonlar engelden birer bi rer geiriyoruz ve ekrana ulaan her bir foton arasnda birka sa niye oluyor. Bunu yapp daha sonra engelin arkasndaki ekrann

65

"Eer bu doruysa, dalga olduunu dndmz her ey aslnda parack ve parack olduunu dndmz her ey aslnda dalga."

zerinde kaydedilen arpmalar toplarsak, elde ettiimiz rntnn; Davisson-Germer deneyini elektronlar (veya buckytoplarn) ekrana birer birer atarak tekrarlasaydk elde edeceimiz gi riim rntsyle ayn olacan grrz. Bu durum fizikiler iin ok artc bir keifti: Paracklar kendileriyle giriim gerekletirebiliyorsa, o zaman n dalga zellii yalnzca bir k demeti nin veya byk foton topluluklarnn deil, bireysel paracklarn da zelliidir. Kuantum fiziinin temel ilkelerinden bir dieri de, Werner He isenberg tarafndan 1926da formle edilmi olan belirsizlik il kesidir. Belirsizlik ilkesi bize, bir paracn konumu ve hz gi bi belirli verileri ayn anda lme yeteneimizin snrl olduunu syler. Belirsizlik ilkesine gre, paracn konumundaki belir sizlii momentumundaki (paracn ktlesi arp hz) belirsizli i ile arptmzda elde edeceimiz sonu asla, deimez bir ni celik olan Planck sabitinden* daha kk olamaz. Biraz tekerle me gibi olacak, ama iin zn yle anlatabiliriz: Hz ne kadar kesin lerseniz, konumu o kadar az kesin lersiniz veya tam tersi. rnein, konumdaki belirsizlii yarya indirdiinizde, hzn belirsizliini ikiye katlam olursunuz. Gndelik yaamda kullan* Planck Sabiti, Max Planck tarafndan bulunmutur. Bir paracn enerjisinin frekansna olan orandr. (.n.)

64
dmz metre, kilogram, saniye gibi l birimlerimizle karla trdmzda Planck sabitinin ok kk olduunu belirtmekte de yarar var. Aslnda birimle ifade edecek olursak yaklak ola rak 6/10.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000 gibi bir de ere sahiptir. Sonu olarak, ktlesi bir kilogramn te biri ar lnda olan futbol topu gibi makroskobik bir nesnenin yerini her yne doru 1 milimetre kesinliinde saptadmzda, hzn saat te kilometrenin milyar milyar milyarda birinden daha kesin ola rak lebiliriz; nk birimlerle gsterecek olursak, topun kt lesi 1/3tr ve konumunun belirsizlii 1/1.000dir. Planck sabitin deki btn o sfrlara karlk gelmesi iin hibiri yeterli deil dir ve bu yzden grevi hzn belirsizlii stlenir. Ancak bir elekt ronun ktlesi 0,000000000000000000000000000001dir, bu neden le elektronlarda durum olduka farkldr. Bir elektronun konu munu, bir atomun yaklak byklne denk gelen bir kesinlik te lersek, belirsizlik ilkesine gre bu elektronun hzn saniye de art veya eksi 1.000 kilometreden daha kesin lemeyiz ki, bu da pek doru bir lm olmaz. Kuantum fiziine gre ne kadar bilgiye ulatmz veya ne ka dar gl bir hesaplama yeteneine sahip olduumuz hi fark et miyor; fiziksel srelerin sonularn kesinlik dahilinde ngr mek mmkn deildir, nk onlar kesinlik dahilinde belirlen memitir. Tersine, bir sistemin balang koullarn bilsek bile, doa o sistemin geleceini temelde belirsiz bir sre yoluyla sap tar. Bir baka deyile, en basit durumlarda bile doa bir srecin veya bir deneyin sonularn dikte etmez. Bunun yerine, her bi ri belirli bir gerekleme olabilirlii tayan pek ok farkl olasl a izin verir. Bu, Einsteinn yorumuyla, Tanrnn sonucuna karar vermek iin her fiziksel srecin ncesinde zar atmas gibidir. Bu dnce Einstein rahatsz etmi, kuantum fiziinin kurucularn dan biri olmasn ramen, sonradan eletirmeye balamtr. Kuantum fizii, doann yasalarla ynetildii dncesini yk maya alyor gibi grnebilir, ama durum bu deildir. Tersine yeni bir determinizm anlayn kabul etmemiz iin bize yol gs terir: Doann yasalar belirli bir sistem iin kesin bir gemi ve gelecek saptamak yerine, farkl gemi ve gelecek olaslklar saptar. Bu bazlarnn houna gitmese de, bilim insanlar kendi nyargl dncelerini deil, deneylerle uyum gsteren kuramla r kabul etmek zorundadr. Bilimin bir kuramdan bekledii test edilebilir olmasdr. Ku antum fiziine ait ngrlerin olaslksal doas, bu ngrlerin

65
dorulanmasnn olanakszl anlamna gelseydi, kuantum ku ramlar geerli olarak nitelenmezdi. Ancak ngrlerin olaslksal doasna ramen kuantum kuramlarn test edebilmekteyiz. rnein bir deneyi pek ok kez tekrar edebilir, farkl sonulara ait frekanslarn ngrlen olaslklara uyduunu dorulayabiliriz. Buckytoplar deneyini ele alalm. Kuantum fizii bize hibir e yin asla kesin bir noktada saptanamayacan syler, eer aksi ol sayd momentumdaki belirsizliin sonsuz olmas gerekirdi. Asln da kuantum fiziine gre, her paracn evrenin herhangi bir ye rinde bulunma olasl vardr. Yani ift yarkl dzenekte belir li bir elektronu bulma ans ok yksek olsa da, o elektronu Alp ha Centauri yldznn en uzak kesinde veya ofisinizin kafeter yasnda yediiniz oban breinde bulma olasl her zaman var dr. Sonu olarak, bir kuantum buckytopuna tekme atp umas na izin verirseniz, onun tam olarak nereye ineceini nceden sy leyebilmenizi salayacak herhangi bir bilgi veya yetenek sz ko nusu deildir. Ancak deneyi pek ok kez tekrarlarsanz, elde etti iniz veriler topu bulabileceiniz deiik noktalarn olaslklarn yanstacaktr; deneysel fizikiler bunun gibi deneylerin sonula rnn kuramn ngrleriyle uyutuunu dorulamaktadr. Kuantum fiziindeki olaslklarn Newton fiziindeki veya gn delik yaamdaki olaslklara benzemediini anlamak nemlidir. Bunu anlamak iin bir ekrana dzenli bir akla frlatlan Bucky toplarnn oluturduu rnt ile, dart oyununda on ikiden vurma ya alan oyuncularn yapt deliklerden oluan rnty kar latrabiliriz. Eer oyuncular ok fazla bira tketmemilerse, okla rn merkeze yakn saplanmalar olasl olduka yksektir, mer kezden uzaklatka bu olaslk da azalr. Buckytoplarnda olduu gibi, herhangi bir ok herhangi bir yere saplanabilir ve zamanla alt ta yatan olaslklar yanstan, deliklerden oluan rnt ortaya kar. Gndelik yaammzda bir okun deiik noktalara saplanma olasl olduunu syleyerek, bu durumu yanstm oluruz; ancak bunu, oklarn frlatma koullar hakknda yeterince bilgiye sahip olmadmz iin syleriz. Oyuncunun at srasnda okun as n, dnn, hzn vb. tam olarak bildiimizde tanmmz geliti rebiliriz. lkesel olarak ancak o zaman okun nereye saplanacan byk bir dorulukla ngrebiliriz. Gndelik yaamdaki olaylarn sonularn tanmlamak iin kullandmz olaslk kavramlar, s recin zn deil, srecin belli zelliklerini bilmeyiimizi yanstr. Kuantum kuramlarndaki olaslklar farkldr. Doadaki temel rastlantsall yanstr. Doann kuantum modelini oluturan il

66

keler, yalnzca gndelik deneyimimize deil, gereklik hakkn daki sezgisel kavramlarmza da terstir. Bu kavramlar tuhaf ve ya inanmas g bulanlar yalnz deiller; Einstein, hatta Feynman (onun kuantum kuramna birazdan deineceiz) gibi byk fizik iler dahi bu gruba dahildir. Aslnda Feynman kimsenin kuan tum mekaniini anlayamadn rahatlkla syleyebilirim diye yazmtr. Ancak kuantum fizii gzlemlerle uyum iindedir. Hi bir snamada baarszla uramamtr ve bilimde kuantum ka dar ok snanan baka bir kuram yoktur. 1940larda Richard Feynmann, kuantum ve Newton fiziinin farkll hakknda artc bir yaklam vard. ift yark dene yindeki giriim rntsnn nasl olutuu sorusu ilgisini ek miti. Anmsayalm, iki yark da akken gnderdiimiz molekl lerin oluturduu rnt, ilkinde yarklardan yalnzca birinin, kincisinde de yalnzca dierinin ak olduu iki deneyin sonu cunda elde edilen rntlerin toplam deildir. Her iki yark ak ken bir dizi ak ve karanlk eritler elde ederiz ve karanlk erit lere hi parack ulamamtr. Yani, sadece bir yark akken ka ranlk eride ulaan paracklar, ikinci yarn da ak olduu du rumda o noktaya ulamamtr. Sanki paracklar, kaynaktan ek rana yaptklar yolculuklarnn bir yerinde her iki yark hakknda bilgi edinmilerdir. Bu trden bir davran, gndelik yaammz daki eylerin davranndan byk lde farkldr; rnein, gn delik hayatta bir top bir yarktan geirildiinde bir yol izler ve di er yarktaki durumdan etkilenmez. Newton fiziine gre -molekllerle deil futbol topuyla yapt mz deneye gre- her parack kaynaktan ekrana kadar tek ve iyi tanmlanm bir yol izler. Bu resimde, paracn yolculuu sra snda yarklarn evresini dolamak iin yolundan sapmas mm kn deildir. Ancak kuantum modeline gre, bir paracn ba lang noktasndan var noktasna kadar geen zaman iinde be lirli bir konumda olduu sylenemez. Feynman bunun, kaynaktan ekrana giden paracn izledii bir yol yoktur eklinde yorumlan mamas gerektiini fark etti. Tersine parack bu iki noktay bir birine balayan olas btn yollar kullanyordu. Feynmana gre kuantum fizii ile Newton fizii arasndaki fark buydu. Her iki ya rn konumu nemlidir, nk paracklar tek ve belirli bir yol iz lemek yerine, her yolu izlerler ve bunu ezamanl olarak gerek letirirler! Bu bilimkurgu gibi geliyor, ama deil. Feynmann for mle ettii matematiksel ifade -Feynmann gemiler toplambu gr yanstr ve kuantum fiziinin btn yasalarn tekrar-

67

lax. Feynmann kuramndaki matematik ve fiziksel grnm, ku antum fiziinin asl formlnden farkldr ama ngrleri ayndr. Feynmann dncesine gre ift yark deneyinde parack larn izledii yollar yledir. Yalnzca bir yarktan veya yalnzca dier yarktan geerler; ilk yarktan geer, dnp ikinci yarktan kar sonra yine ilk yarktan geerler; nefis krili karides yapan restorana gidip, eve dnmeden nce Jpiterin etrafn birka kez dolanrlar; hatta btn evreni ap, geri dnerler. Feynmana g re parack, hangi yarn ak olduu konusunda bu ekilde bil gi alr -eer bir yark aksa parack iinden geer. Her iki yark da aksa, paracn iinden getii her iki yol birbirine kara rak giriim oluturur. Bu ok delice gelebilir, ancak bugn temel fiziin amalar -ve bu kitabn amalar- asndan Feynmann forml orijinalinden ok daha kullanl olduunu kantlamtr. Feynmann kuantum gerekliiyle ilgili dncesi, az sonra anlatacamz kuramlarn anlalmas asndan ok nemlidir, bu nedenle nasl altna dair bir izlenim edinmek iin biraz za man ayrmaya deer. Bir paracn A noktasndan balad ve zgrce hareket ettii basit bir sre hayal edelim. Newton mo delinde bu parack dz bir izgi izler. Belirli bir zaman getikten sonra, bu dz izginin sonunda parac kesin olarak belirlen mi B noktasnda buluruz. Feynmann modelinde bir kuantum parac A ile Byi balayan btn yollar dener ve her yol iin

Parack yollar Feynman'n kuantum kuram formlasyonu, buckytoplar ve elektronlar

gibi paracklarn ekrandaki yarklardan geirildiklerinde neden giriim desenleri oluturduklarn aklar.

68

Feynman'n yollarn toplamak Tpk dalgalarn yapt gibi farkl Feynman yollan da
birbirlerini glendirir veya kltr. Sar oklar birbirlerine eklenen fazlan temsil eder, ilk izginin kuyruundan balayp, son okun ucunda sona eren mavi izgi ise toplamlarn temsil eder. Alttaki grntde oklarn ynleri farkldr, bu nedenle toplamlar, yani mavi izgi, ok ksadr.

adna faz denilen bir numara alr. Bu faz dalgann pozisyonunu, yani dalgann tepe konumunda m, ukur konumunda m yoksa aradaki belirli bir konumda m olduunu temsil eder. Feynmann bu faz hesaplamak iin kulland matematik forml, btn yol lardan gelen dalgalar topladnzda, Adan balayan ve Bye ula acak paracn olaslk genliini elde edeceimizi gsterir. Olaslk genliinin karesi de Bye ulaacak paracn gerek ola sln verir. Feynman toplamna (dolaysyla Adan Bye gitme olaslna) katkda bulunan her bir tekil yolun faz, sabit uzunlukta bir ok olarak dnlebilir, ama bu ok herhangi bir yn gstermez, iki faz toplamak iin, bir faz temsil eden oku, dier faz temsil eden okun sonuna yerletirirsiniz ve bylece toplam temsil eden ye ni bir ok elde edersiniz. Daha ok faz eklemek iin ayn ilemi srdrrsnz. Fazlar ard ardna sralandnda, toplam temsil eden ok ok uzun olabilir. Ancak oklar farkl ynleri gsteriyor sa, birbirlerini geersiz klma eiliminde olacaklarndan, oktan geriye pek bir ey kalmayacaktr. Nasl olduunu yukardaki re simde grebilirsiniz.

69

A'dan B'ye giden yollar iki nokta arasndaki "klasik" yol dz bir izgidir. Klasik yola yakn olan
yollarn fazlan birbirlerini glendirme eilimindeyken, klasik yoldan uzak olanlarn fazlar birbirlerini yok etme eilimindedir.

A noktasndan balayp B noktasna varacak olan bir parac n olaslk genliini hesaplamak zere Feynmann formln uygulamak iin, A ve Byi birbirine balayan her yolu, dolaysy la bunlar simgeleyen fazlar (yani oklar) toplamalsnz. Sonsuz sayda yol olmas iin matematiini bir para zorlatrsa da, so nu veriyor. Yukardaki resimde yollarn bir ksmn greceksiniz.

Feynman kuram, Newton dnyasnn ok farkl grnen ku-

antum fiziinden nasl doabileceini aka ortaya oyuyor. Feynman kuramna gre her yola ait faz Planck sabitine daya nr. Planck sabiti ok kk olduundan, birbirine yakn olan
her yolun katksn topladnzda, fazlar normal olarak ok b yk deiiklik gsterecektir ve yukardaki resimde grlecei gi bi, birbirlerini sfrlama eiliminde olacaklardr. Ancak kurama gre, fazlarn sralanma eilimi gsterdii belirli yollar da var dr ve bunlar, paracn gzlemlenen davran iin daha byk bir katk saladklarndan tercih edilir. Byk nesneler sz ko nusu olduunda, Newtonn ngrd yola ok benzeyen yolla rn, fazlar da benzeecektir ve toplamdaki paylan ak farkla b yk olacaktr; yani etkili bir biimde sfrdan byk olan tek va-

70

r noktas, Newton kuram tarafndan ngrlen noktadr ve bu var noktasnn sahip olduu olaslk bire ok yakndr. Bu ne denle byk nesneler Newton kuramnn ngrd ekilde ha reket ederler. Buraya kadar Feynmann kuramn ift-yark deneyi balamn da ele aldk. Bu deneyde paracklar yarklar olan bir duvardan geiriliyor ve biz duvarn arkasna yerletirilen bir ekrana ulaan paracklarn yerlerini lyoruz. Genel olarak Feynmann kura m tek bir paracn deil, bir sistemin olas sonularn ngr memizi salyor; bu sistem bir parack, bir dizi parack, hatta btn evren de olabilir. Sistemin balang durumu ile daha son ra niteliklerini saptamak iin yaptmz lmler arasnda, bu ni telikler bir ekilde geliir ve fizikiler buna sistemin gemii der. rnein ift-yark deneyinde paracn gemii, onun yoludur. Yine bu deneyde olduu gibi, verili herhangi bir noktaya ulaan parac gzlemleyebilme olasl, o noktaya gtrebilecek yol larn tmne baldr; Feynman, genel bir sistemde herhangi bir gzlem olaslnn, o gzleme yol aan btn olas gemilerden olutuunu gstermitir. Bu nedenle onun bu yntemine kuan tum fiziinin gemiler toplam veya alternatif gemiler formlasyonu denir. Feynmann kuantum fiziine yaklam hakknda biraz bilgi lendiimize gre, daha sonra kullanacamz bir baka temel ku antum ilkesini inceleyelim; bu ilkeye gre bir sistemi gzlemle mek, onun hareket biimini deitirir. enesine hardal bulam efimizi hi ses karmadan, karmadan izlediimiz gibi, bir sis temi izleyemez miyiz? Hayr. Kuantum fiziine gre bir eyi sa dece gzlemleyemezsiniz. Gzlem yapabilmek iin, gzlemledi iniz nesneyle etkilemek zorundasnz. rnein, bir nesneyi al ldk anlamda grmek iin zerine k tutarz. Bir kaban zeri ne tuttuumuz k elbette onu ok az etkileyecektir. Ancak k ck bir kuantum paracnn zerine soluk bir k tutmak -yani onu fotonlarla vurmak- bile byk bir etkiye yol aacaktr; bu du rum tam olarak kuantum fiziinin aklad gibi deneyin sonula rn deitirecektir. Diyelim ki, daha nce yaptmz gibi ift yark deneyinde en gelin zerine bir parack akm yollayalm ve yarklardan geen ilk bir milyon paracn verilerini toplayalm. Deiik arpma noktalarna ulaan paracklarn saylarn iaretlediimizde el de ettiimiz veriler, sayfa 59da grdnz giriim rntsn meydana getirecektir; paracn balang noktas olan Adan,

71

tespit edildii B noktasna ulaan btn olas yollara ait fazlar da eklediimizde, farkl noktalara arpma olaslklarnn verilerle uyumlu olduklarn greceiz. imdi bu deneyi yeniden yaptmz ve yarklarn zerine k tuttuumuzu varsayalm; bylece bir orta noktadan yani Cden hangi paracn getiini bilelim. (C, yarklardan herhangi biri nin konumudur.) Bu, hangi-yol bilgisidir, nk bize paracn Adan Bye giderken birinci yarktan m yoksa ikinci yarktan m getiini syler. Artk her bir paracn hangi yarktan getiini bildiimize gre, toplammz yalnzca paracn birinci yarktan geerken izledii yollar veya yalnzca paracn ikinci yarktan geerken izledii yollar ierecektir. Birinci veya ikinci yarktan geen yollarn tmn asla iermeyecektir. Feynmann giriim rntsne ilikin aklamasna gre, bir yarktan geen yollar, dier yarktan geen yollarla giriim oluturacaklardr; parack larn hangi yarktan getiklerini belirlemek iin k kulland mzda dier seenei ortadan kaldrdmz iin giriim rntsnn yok olmasna neden oluruz. Aslnda bu deney yapldnda, k kullanmak sonular deitirir, sayfa 59daki giriim rntlerii sayfa 58deki rntlere dntrr! Dahas, ok zayf bir k kullanarak deneyde deiiklik yapabiliriz, bylece parack larn tm kla etkileime girmezler. Bu durumda yalnzca baz parack altkmeleri iin hangi-yol bilgisine ulaabiliriz. Bylece gelen parack verilerini hangi-yol bilgisine ulap ulamadm za gre blersek, hangi-yol bilgisine sahip olmadmz altkmeye ait olan verilerin giriim rnts oluturduklarn, hangi-yol bilgisine sahip olduumuz altkmeye ait verilerin ise bir giriim oluturmadklarn grrz. Bu dnce, gemi kavrammz zerinde nemli sonular dourur. Newton kuramnda gemiin, kesin olaylar dizisi olarak var olduu dnlr. Geen yl talyadan aldnz vazonun yer de parampara durduunu ve yeni yrmeye balam ocuu nuzun mahcup bir ifadeyle banda dikildiini grrseniz, kazaya yol aan olaylar gemie doru izleyebilirsiniz: Kk parmak lar vazoya ulam, sonra brakvermitir ve vazo dp yere ar parak tuz buz olmutur. Aslnda, imdiki zaman hakknda eksik siz veriye sahipsek Newton yasalar gemiin eksiksiz bir resmi ni hesaplamamza olanak tanr. Bu resim, ister sevinli ister acl olsun, dnyann kesin bir gemii olduuna dair sezgisel anlay mzla tutarldr. Hi izlenmemi olabilir, ama sanki bir dizi foto rafn ekmiiz gibi, gemiin varlndan emin oluruz. Ancak ku

72

antum paracklarnn kaynaktan ekrana giderken kesin bir yol izledikleri sylenemez. Gzlem yaparak bir buckytopunun yeri ni saptayabiliriz, ancak gzlemlerimizin arasnda parack btn yollar birden kullanr. Kuantum fiziine gre imdinin gzlemi ne kadar mkemmel olursa olsun, (gzlemlenmeyen) gemi, tp k gelecek gibi, belirsizdir ve yalnzca olaslklar yelpazesi olarak mevcuttur. Kuantum fiziine gre evrenin tek bir tarihi veya ge mii yoktur. Gemiin belirli bir biimi yoktur derken, bir sistem zerinde imdiki zamanda yaptnz gzlemin, onun gemiini etkiledii ni sylemekteyiz. Bu durum, fiziki John Wheelern gerekletir dii bir deneyle - gecikmi seilim deneyi - olduka dramatik bir ekilde gsterilmitir. ematik olarak, gecikmi seilim deneyi daha nce grdmz gibi paracn yolunu gzlemleme see neinin olduu ift-yark deneyine benzer; fark ise, gecikmi se ilim deneyinde bu yolu gzlemleyip gzlemlemeyeceinize da ir karar paracn ekrana arpma annn hemen ncesine kadar ertelemenizdir. Gecikmi seilim deneyinin sonular, hangi-yol bilgisini elde etmek iin yarklar gzlemlemeyi (ya da gzlemlememeyi) seti imiz deneyin verileriyle ayndr. Ancak bu durumda her parac n getii yol -yani gemii- parack yarklardan getikten ok sonra kararlatrlyor; sadece bir yarktan geip giriim olutur mamas veya her iki yarktan geip giriim oluturmas, parack geiini yaptktan sonra kararlatrlm oluyor. Hatta Wheeler bu deneyin kozmik uyarlamasn da dnm tr. Bu uyarlamadaki paracklar, milyarlarca k yl uzaklktaki gl bir kuasardan gelen fotonlardr. Byle bir k araya giren bir galaksinin ekim gc yznden ikiye ayrlp, yeniden dn yaya odaklanabilir. imdiki teknoloji ile bu deneyi gerekletir mek mmkn olmasa bile, bu ktan yeterince foton toplayabi lirsek bir giriim deseni oluturacaklardr. Ancak ortaya kma dan hemen nce hangi-yol bilgisini lmek iin bir ara yerleti rirsek desen yok olacaktr. Bu durumda bir ya da her iki yolun se ilme karar milyarlarca yl nce, Dnyamz ve hatta Gneimiz henz olumamken verilmi olsa bile, laboratuvarda yaptmz gzlem nceden verilmi olan bu karar etkileyecektir. Bu blmde ift-yark deneyini kullanarak kuantum fiziini an lattk. Sonraki blmde Feynmann kuantum mekanii formlasyonunu bir btn olarak evrene uygulayacaz. Tpk bir parack gibi, evrenin de tek bir gemii olmadn, her biri kendi olabilir

73

liini tayan her olas gemie sahip olduunu ve tpk ift-yark deneyindeki gzlemlerin paracn gemiini etkilemesi gibi, ev renin imdiki durumuyla ilgili gzlemlerimizin onun gemiini deitirdiini ve farkl gemiler belirlediini greceiz. Bu ana liz, evrenimizdeki doa yasalarnn byk patlamadan nasl do duunu gsterecek. Ama yasalarn nasl doduunu incelemeden nce, bu yasalarn ne olduklarndan ve neden olduklar baz gi zemlerden sz edeceiz biraz.

5
Her eyin kuram

Evren hakknda anlalmas en zor ey, anlalabilir olmasdr. Albert Einstein

vren anlalabilirdir, nk bilimsel yasalar tarafndan y netilir; yani, davran modellenebilir. Peki, bu yasalar ve ya modeller nelerdir? Matematiksel dilde tanmlanan ilk yasa e

kim kuvvetidir. Newtonn 1687de yaynlanan ekim kuvveti der ki, evrendeki her nesne ktlesine oranl bir kuvvetle btn di

er nesneleri kendine eker. Bu dnce kendi ann entelek tel hayat zerinde byk bir etki yaratmtr, nk ilk kez ev renin en azndan bir zelliinin doru olarak modellenebileceini gstermi ve bunun iin matematiksel bir mekanizma sala mtr. Doann yasalar olduu dncesi, yaklak elli yl nce Galileinin sapknlkla suland konularn benzerlerini gnde me getirmitir. rnein Eski Ahitte, Kenan lkesinde Amorilerle savaan Yeunun hikyesi anlatlr; Ayn ve Gnein yrnge leri zerinde durmas iin dua eder ki sava gn nda bitire bilsin. Yeu kitabna gre, Gne bir gn boyunca kprdamadan durur. Gnmzde bunun Dnyann kendi ekseni etrafnda dn meyi brakmas anlamna geldiini biliyoruz. Newton yasalarna gre eer Dnya durursa, bulunduu yere bal olmayan her ey Dnyann kendi hznda (ekvatorda saatte 1.100 mil) hareket et meye devam edecektir ki gecikmi bir gnbatm iin byk bir bedel olur. Btn bunlar Newtonn cann hi skmamtr, n k daha nce sylediimiz gibi Newton Tanrnn evrenin ileyii ne karabileceine ve de kartna inanyordu. Evrenin yasa veya model olarak kefedilen sonraki zellikle ri elektrik ve manyetik kuvvetler oldu. Bunlar da ekim gc gi bi davranrlar ama byk bir farkla; ayn trde iki mknats ve ya elektrik yk birbirini iterken, ayn trde olmayan mknatslar veya ykler birbirlerini ekerler. Elektrik ve manyetik kuvvetler

78

ekim kuvvetinden ok daha gldr, ama biz onlar gnlk ya ammzda pek fark etmeyiz, nk makroskobik cisimler hemen hemen eit sayda pozitif ve negatif elektrik yklerine sahiptir. Bu, iki makroskobik cisim arasndaki elektrik ve manyetik kuv vetlerin birbirini neredeyse yok ettii anlamna gelir; oysa ekim kuvvetinde bu cisimlerin kuvvetleri birbirine eklenir. Elektrik ve manyetik kuvvetlerle ilgili bugnk dncemiz, 18. yzyln ortalarndan 19. yzyln ortalarna kadar geen yak lak yzyllk sre iinde, birka lkenin fizikilerinin bu alan larda yapt ayrntl deneysel almalar sayesinde geliti. En nemli keiflerden biri bu iki kuvvetin birbirleriyle balantl ol malaryd: Hareket eden elektrik yk mknatslar zerinde bir kuvvet oluturuyordu ve hareket eden bir mknats da elektrik ykleri zerinde bir kuvvet oluturuyordu. Aralarnda bir ba ol duunu ilk fark eden DanimarkalI fiziki Hans Christian 0rsted oldu. 1820de niversitede ders vermek iin hazrland srada kulland pilin elektrik akmnn, yakndaki pusulann ibresinin ynn deitirdiini grd. ok gemeden hareket eden elekt riin manyetik bir kuvvet yarattn anlad ve elektromanyetiz ma terimini icat etti. Birka yl sonra ngiliz bilimci Michael Fa raday; eer bir elektrik akm bir manyetik alan oluturuyorsa, bir manyetik alann da elektrik akm retebilmesi gerektii so nucuna vard. Bu etkiyi 1831de yapt deneyle gsterdi. On drt yl sonra Faraday, youn manyetizmann polarize olmu n doasn etkileyebildiini gstererek, elektromanyetizma ile k arasnda da bir balant olduunu kantlad. Faraday ok az eitim almt. Londra yaknlarnda yaayan fa kir bir demirci ailede dodu ve on yanda okuldan ayrlarak bir kitapda getir gtr ilerine bakmaya ve cilti olarak alma ya balad. Orada geen yllar iinde, bakmn stlendii kitaplar okuyarak ve bo zamanlarnda basit ve ucuz deneyler yaparak bi lim rendi. Sonunda byk kimyager Humphrey Davynin laboratuvarnda asistan olarak i bulmay baard. Faraday yaamnn kalan krk be yln burada geirdi ve Davynin lmnden sonra onun yerine geti. Faradayin matematikle sorunu vard ve hibir zaman kapsaml olarak renemedi; bu nedenle laboratuvarnda gzlemledii tuhaf elektromanyetik fenomenin kuramsal resmini kavramak iin ok abalamas gerekti. Yine de baard. Faradayin en byk entelektel icatlarndan biri kuvvet alan lardr. Bcek gzl yaratklar ve onlarn yldz gemileri hakkn daki kitaplar ve filmler sayesinde pek ok insan artk bu kavra-

79

Kuvvet alanlar Bir ubuk mknatsn demir tozlarnn gsterdii tepkiye gre
izilmi kuvvet alan.

ma yabanc deil, belki de Faradaye telif creti denmeliydi. An cak Newton ve Faraday arasnda geen yzyllar iinde fiziin en byk gizemlerinden biri; fizik yasalarnn, kuvvetlerin etkileim iindeki nesneleri ayran bolukta hareket ettiine iaret etmesiy di. Faraday bundan holanmad. Ona gre bir nesnenin hareket etmesi iin nesneye temas eden bir ey olmalyd. Bylece elekt rik ykleri ile mknatslar arasndaki boluun grnmez tpler le dolu olduunu, fiziksel olarak itme ve ekme iini bu tplerin gerekletirdiini hayal etti. Faraday bu tplere kuvvet alan adn verdi. Bir kuvvet alann grebilmenin en iyi yolu bir mknats u buunun zerine cam bir levha yerletirmek ve levhann zerine demir tozu dkmektir. Cam levhaya hafife birka kez vurduu nuzda demir tozlar sanki grnmeyen bir g tarafndan iteleniyormu gibi hareket ederler ve mknatsn bir ucundan dier ucu na uzanan yaylar olutururlar. te bu desen, boluun iinden ge en grnmez manyetik kuvvetin haritasdr. Gnmzde btn kuvvetlerin alanlar tarafndan aktarldna inanyoruz, bu neden le hem modem fizik hem de bilimkurgu iin nemli bir kavram. Elektromanyetizma anlaymz on yllar boyunca, birka de neysel yasaya ait bilgiden ibaret olarak kald: Elektrik ve manye tizma yakn -hatta gizemli- bir ekilde birbirleriyle balantly d; bu ikisinin kla aralarnda bir tr iliki sz konusuydu; bir de

80
ilkel bir alan kavram vard. En azndan on bir elektromanyetiz ma kuram vard ve her biri kusurluydu. Sonra 1860larda, sko fiziki James Clerk Maxwell, Faradayin dncesini gelitirerek elektrik, manyetik ve k arasndaki yakn ve gizemli ilikiyi ak layan matematiksel bir ereveye oturttu. Sonu, elektrik ve man yetik kuvvetleri ayn fiziksel varln, elektromanyetik alann te zahr olarak tanmlayan bir dizi denklem oldu. Maxwell elektri i ve manyetizmay tek bir kuvvet iinde birletirdi. Dahas, elekt romanyetik alann uzayda bir dalga olarak yayldm gsterdi. Bu dalgann hzn gsteren rakam, birka yl nce lm olduu de neysel verilerin hesaplamalaryla oluan denklemlerinde ortaya kt. lt hzn, o zamanlar deneysel olarak yzde birlik do rulukla bilinen k hzna eit olduunu grmek onu artt. I n kendisinin bir elektromanyetik dalga olduunu kefetmiti! Gnmzde elektrik ve manyetik alanlar tanmlayan denk lemlere Maxwell denklemleri deniyor. ok az kii bu denklem leri iitmi olsa da, ticari anlamda bilinen en nemli denklemler. Ev aletlerinden bilgisayarlara her eyin ileyiini salamakla kal myorlar, mikrodalga, radyo dalgalar, kzltesi k ve X-nlar gibi ktan farkl dalgalar tanmlamakta da kullanlyorlar. B tn bunlar, grebildiimiz ktan yalnzca tek bir zellikle ayrlr; dalga boylar. Radyo dalgalarnn boyu bir metre veya daha faz ladr; oysa grnen n dalga boyu bir metrenin birka on mil yonda biri kadardr ve X-nlarnn dalga boyu bir metrenin yz milyonda birinden daha ksadr. Gneimiz btn dalga boylarn da n yayar, ancak radyasyonu bizim iin grnr olan btn dalga boylar iinde en youn olandr. plak gzle grebildiimiz dalga boylarnn Gnein en gl ekilde yanstt dalgalar ol mas muhtemelen bir rastlant deildir: Gzlerimiz tam olarak o genilikte elektromanyetik radyasyonu alglayabilecek yetenekte evrimlemitir, nk gzlerimiz iin en uygun radyasyon dze yi budur. Baka bir gezenden gelen varlklarla karlaacak olur sak, onlarn gzleri de kendi gnelerinin en gl ekilde yayd radyasyonun, gezegenlerinin atmosferinde bulunan toz ve gaz larn k engelleyici zelliklerine gre deien dalga boylarn grecek yetenee sahip olacaktr. Yani X-nlarn grme yete nei olan bir uzayl, havaalan gvenliinde iyi kariyer yapabilir. Maxwell denklemlerine gre elektromanyetik dalgalar saniyede 300.000 kilometre veya saatte 670 milyon mil hzla yolculuk yapar. Ancak, hzn lmne ilikin bir referans erevesi tanmlamad nz srece hz ls vermenin bir anlam yoktur. Bu, genellikle

81

Dalga boyu Mikrodalgalar, radyo dalgalar, kzltesi nlar, X-nlar ve farkl renkteki klar yalnzca dalga boylarndaki farkllkla birbirlerinden ayrlrlar.

gnlk yaamda hakknda dnmenizi gerektiren bir durum de ildir. Hz snn iareti saatte 60 mili gsteriyorsa, hznz yola gre llm demektir, Samanyolunun merkezindeki bir kara delie gre deil. Fakat gnlk yaam ierisinde bile referans ereve lerini hesaba katmamz gereken durumlar olur. rnein, havada ki bir jetin iinde bir fincan ay tayorsanz, hznzn saatte 2 mil olduunu syleyebilirsiniz. Ancak yerde duran biri hznzn saat te 572 mil olduunu syleyecektir. Bu gzlemlerden birinin haki kate daha yakn olduunu dnseniz bile, Dnya Gnein etra fnda dnd iin, bir gkcisminden sizi izleyen biri her iki gz leme de kar kacak ve sizin saniyede 18 mil hzla hareket ettii nizi syleyecek, stelik klimal uanz kskanacaktr. Bu anla mazlklarn nda, Maxwell, denklemlerinden kveren k h zn kefettiini ne srdnde doal olarak sorulacak soru uy du: Denklemlerdeki k hz neye gre llmt? Maxwellin denklemlerindeki hz parametresinin Dnyaya g re llm bir hz olduunu dnmemiz iin bir neden yok. Her eyden nce onun denklemleri btn evrene uygulanabiliyor. zerinde bir sre durulan bir baka yant ise n hzn tanm layan denklemlerin, btn uzay kaplad dnlen k saan eter, ksaca eter denilen ortama gre hesaplanmasyd; Aristote les, yerkrenin dndaki btn evreni doldurduuna inand bu

82
maddeye eter adn vermiti. Bu varsaymsal eter, tpk ses dalga larnn hava araclyla yaylmas gibi, elektromanyetik dalgala rn yaylmasna araclk eden ortam olarak dnld. Eter ger ek olsayd, hareketsizlik iin (yani, etere gre hareketsiz olan her ey iin) kesin bir l olurdu ve bylece hareketi de kesin olarak tanmlamamz salard. Eter, btn evrende herhangi bir nesnenin hzn lmek iin tercih edilen bir referans erevesi olurdu. Bylece eter kuramsal dzeyde var sayld ve baz bilimci ler onu incelemenin, en azndan varln dorulamann bir yolu nu bulmak iin almaya baladlar; onlardan biri de Maxwelldi. Havann iinden bir ses dalgasna doru koarsanz, dalga si ze daha hzl yaklar, uzaa koarsanz ses dalgas size daha ya va ular. Ayn ekilde eer eter olsayd, sizin etere greli hare ketinize bal olarak n hz deiiklik gsterecekti. Aslnda eer k ses gibi iliyor olsayd, sesten hzl bir jetteki insanlarn, uan arkasndan yaylan sesi hi duymamalar gibi, eterin iin de yeterince hzl koabilen yolcular bir k dalgasn geride b rakabilirlerdi. Benzeri dncelerden yola kan Maxwell bir de ney nerdi. Eer eter varsa, Dnya Gnein etrafnda dnerken eterin iinde hareket ediyordu. Dnya ocak, nisan veya temmuz da farkl ynde hareket ettiinden -aadaki resimde grld-

Eter iinde hareket etmek Eer eter iinde hareket ediyor olsaydk, mevsimsel deiiklikleri k hznda gzlemleyerek bu hareketi saptayabilmeliydik.

83
gibi- yln deiik zamanlarnda n hznda kck de olsa farkllk gzlemlenmesi gerekiyordu. Maxwell, dncelerini Proceedings of Royal Society'de ya ymlamak istedi ama deneyin ie yarayacan dnmeyen edi tr onu vazgeirdi. Ancak 1879da, krk sekiz yanda mide kan serinden strap iinde lmeden hemen nce Maxwell bir arkada na konuyla ilgili bir mektup gnderdi. Mektup onun lmnden sonra Nature dergisinde yaynland ve okuyanlar arasnda Al bert Michelson adl Amerikal bir fiziki de vard. Maxwellin d ncelerinden ilham alan Michelson ve Edward Morley 1887de, Dnyann eter iinde hareketini lmek zere tasarlanm ok hassas bir deney yaptlar. Amalar iki farkl dik ada k hzla rn lp karlatrmakt. Eer k hz etere oranla sabit sayda ise, lmler nn ynne bal olarak farkllk gsteren k hz larn ortaya koyacakt. Ancak Michelson ve Morley herhangi bir farkllk gzlemlemediler. Deneylerinin sonular, elektromanyetik dalgalarn eter iinde hareket ettii model ile aka atyordu ve eter modelinin terk edilmesini gerektiriyordu. Ancak Michelsonn amac etere bal olarak Dnyann hzn lmekti, eter hipotezini kantlamak ve ya rtmek deildi ve bulduu ey onu eterin var olmad so nucuna gtrmedi. Hi kimse bu sonuca varmad. Hatta nl fi ziki Sir William Thomson (Lord Kelvin) 1884te eter iin, devi nim konusunda emin olduumuz tek maddedir. Hi kuku duy madmz tek ey, k saan eterin gereklii ve cisimselliidir diyordu. Michelson-Morley deneyinin sonularna ramen eterin var ol duuna nasl inanabiliriz? Bu gibi durumlarda sklkla grld n sylediimiz gibi, insanlar zoraki ve geici eklemelerle modeli kurtarmaya altlar. Kimi Dnyann eteri kendisi ile birlikte s rklediini ileri srd, yani biz aslnda etere gre hareket etmi yorduk. HollandalI fiziki Hendrik Antoon Lorentz ve rlandal fi ziki George Francis FitzGerald, etere gre hareketi esas alan bir erevede, muhtemelen henz bilinmeyen mekanik etkiler nede niyle, saatlerin yavalayabileceim, mesafelerin azalabileceim ve dolaysyla n hznn ayn llebileceini savundular. Eter kuramn kurtarmak iin gsterilen bu abalar yaklak yirmi yl daha, Bernedeki Patent Brosunun gen ve tannmam memu ru olan Albert. Einsteina ait olaanst bir makale yaymlanncaya kadar srd. Einstein 1905 ylnda Zur Elektrodynamik bewegter Krper

84
(Hareketli Cisimlerin Elektrodinamii zerine) adl almas n yaymladnda yirmi alt yandayd. Bu almasnda yapt yaln varsayma gre fizik yasalar zellikle de k hz onlar la ayn biimde hareket eden btn gzlemciler iin ayn olma lyd. Bu varsaymn, uzay ve zaman kavramlarmzda bir devrim gerektirdii ortaya kt. Niin byle olduunu grmek iin bir jet uann iinde ayn noktada ama farkl zamanlarda gerekle en iki olay dnelim. Jet uann iindeki bir gzlemci iin bu iki olay arasnda sfr uzaklk olacaktr. Ancak yerde bulunan bir baka gzlemci iin iki olay, jetin yol ald mesafe kadar birbi rinden uzak olacaktr. Buna gre, birbirine greceli olarak hare ket eden iki gzlemci, iki olayn birbirine uzakl konusunda an laamayacaklar dr. imdi iki gzlemcinin bir uan kuyruundan burnuna do ru giden bir k atn izlediklerini varsayalm. Tpk yukarda ki deneyde olduu gibi, uan kuyruundan yaylan ve burnuna ulaan n kat ettii mesafe konusunda anlaamayacaklardr. Hz, alnan mesafenin geen zamana blnmesi olduuna gre, n yol alma hzn -k hzn- kabul etseler bile, n yayl ma anyla var an arasnda geen zaman konusunda uyumazl a deceklerdir. Bu durumu tuhaf klan, iki gzlemcinin farkl zaman lmleri yapmalarna karn ayn fiziksel sreci izliyor olmalardr. Einstein bunun iin yapay bir aklama oluturma abasna girmemi tir. rktc olsa bile mantkl bir sonuca varmtr: Geen za mann lm, tpk alman mesafenin lm gibi, lm yapan gzlemciye baldr. Bu etki, Einsteinn 1905teki makalesinde aklad kuramn temel talarndan biriydi ve sonra zel greli lik kuram adn ald. Bir saate bakan iki gzlemci olduunu varsayarsak bu analizin zaman gsteren aralara nasl uygulandn grebiliriz. zel g relilik kuramna gre, saate gre hareket etmeyen gzlemci iin saat daha hzl alacaktr, oysa saate gre hareket eden gzlem ci iin daha yava alyor olacaktr. Uan kuyruundan ba layp, burnuna giden saatin vurularna benzetecek olursak, yerdeki gzlemci iin saat daha yava vuracaktr, nk bu refe rans erevesinde k demeti daha byk bir mesafe kat edecek tir. Ancak bu etki saatin mekanizmasna bal deildir; btn sa atler iin, hatta bizim biyolojik saatimiz iin bile geerlidir. Einsteinn almas zamann Newtonn dnd gibi mut lak olamayacan gsterdi, tpk eylemsizlik kavramnda oldu-

85

Jet ua Bir jet uann iinde bir top zplatrsanz, uan iindeki bir gzlemci topun her
zplayta ayn noktaya vurduunu saptayacaktr, ancak yerdeki bir gzlemci iin topun zplama noktalar arasndaki mesafe byktr.

u gibi. Dier bir deyile, her bir olaya btn gzlemcilerin ka bul ettii bir zaman atfetmek olanakszdr. Tersine, her gzlemci nin kendi zaman lm vardr ve birbirine greli olarak hareket eden iki gzlemcinin zaman lmleri farkl olacaktr. Einsteinn dnceleri bizim sezgilerimize terstir, nk gnlk hayatmz da normal olarak karlatmz hzlarda bu etkileri fark ede meyiz. Ancak doruluklar defalarca yaplan deneylerle kant lanm durumda. rnein Dnyann merkezinde hareketsiz du ran bir saat dnn; bir saat Dnyann yzeyinde, bir dieri de Dnyann dn ynnde veya ona ters umakta olan bir uak ta olsun. Dnyann merkezinde duran saati referans aldmzda, douya doru hareket eden uaktaki saat -Dnyann dn y nnde- Dnyann yzeyinde bulunan saatten daha hzl hareket ediyor olacandan, ondan daha yava alacaktr. Ayn ekilde, Dnyann merkezindeki saati referans aldmzda, batya doru umakta olan uaktaki saat -Dnyann dn ynnn tersineyzeydeki saatten daha yava hareket edecektir ve bu, yzeyde ki saatten daha hzl alaca anlamna gelir. 1971 Ekiminde Dnyann etrafnda uurulan ok hassas atomik saatlerle yap lan deneyde tam olarak bu durumu gzlemledik. Yani Dnyann

86

Zaman genlemesi Hareket eden saatler yava alyor gibi grnr. Bu biyolojik saatler iin de geerli olduundan, hareket eden insanlar daha yava yalanyormu gibi grnr, ancak fazla umutlanmayn, aradaki fark lebilecek normal bir saat yoktur.

etrafnda durmadan douya doru uarsanz, bu esnada uakta gsterilecek filmleri tekrar tekrar izlemekten muhtemelen skla cak olsanz da, hayat srenizi uzatabilirsiniz. Ancak bu etki ok kktr: Her dnte saniyenin 180 milyarda biri kadar (ayrca ekim gcndeki farklln yaratt etkiler yznden bu deer daha da klebilir, ama burada o konuya girmemize gerek yok). Einsteinn almalar sayesinde fizikiler anladlar ki, k h z her referans erevesinde ayndr ve Maxwellin elektrik ve manyetizma kuramna gre zaman boyutlu uzaydan ayr ola rak ele alnamaz. Zaman ve uzay birbirine gemitir. Bu, her za manki sol/sa, n/arka ve st/alt ynlerine drdnc bir gele cek/gemi yn eklemeye benziyor. Fizikiler uzay ve zamann bu evliliine uzay-zaman adn verdi ve uzay-zaman drdnc bir yn ierdiinden buna drdnc boyut dediler. Uzay-zamanda zaman, uzayn boyutundan ayr deildir; tpk sol/sa, n/ arka, st/alt tanmlarnn gzlemcinin ynelimine bal olmas gibi, zamann yn de gzlemcinin hzna bal olarak farkllk gsterir. Farkl hzlarda hareket eden gzlemciler, uzay-zaman iinde zaman iin farkl ynler seebilirler. Einsteinn zel g relilik kuram bu nedenle, mutlak zaman ve mutlak eylemsizlik

87
(sabit etere gre eylemsizlik) gibi kavramlardan kurtulan yeni bir modeldi. Einstein ok gemeden, grelilik ile ekimi uyumlu hale getir mek iin baka bir deiikliin daha gerekli olduunu fark etti. Newtonn ktleekim kuramna gre nesneler herhangi bir za manda, aralarnda o anda bulunan uzakla bal olarak birbirle rini ekerler. Ancak grelilik kuram mutlak zaman kavramn or tadan kaldrd iin, ktleler aras uzakln ne zaman llmesi gerektiini tanmlamann hibir yolu yoktu. Yani Newtonn kt leekim kuram zel grelilik kuramyla uyumlu deildi ve dei tirilmesi gerekiyordu. Bu uyumsuzluk yalnzca teknik bir zorluk, hatta kuramda bir deiiklik yaplmasn pek gerektirmeden etra fndan dolalabilecek kk bir ayrnt olarak grlebilir. Ancak, bunun hakikatten ne kadar uzak dt ileride grlecekti. Sonraki on bir yl boyunca Einstein yeni bir ktleekim kura m gelitirdi ve buna da genel grelilik adn verdi. Genel grelilik kuramndaki ktleekim kavram Newtonnkine hi benzemez. Tersine, uzay-zamann daha nce dnld gibi dz olmad n, ktle ve enerjisi tarafndan bklp bozulduunu ne sren devrimci bir tasla temel alr. Bklmeyi gzmzde canlandrmann iyi bir yolu Dnyann yzeyini dnmektir. Dnyann yzeyi sadece iki boyutlu ol makla birlikte (kuzey/gney ve dou/bat olarak yalnzca iki yn vardr) onu rnek olarak kullanacaz nk bklm iki boyut lu bir uzay hayal etmek, bklm drt boyutlu uzay hayal et mekten daha kolaydr. Dnyann yzeyi gibi eik uzayn geomet risi, bizim aina olduumuz klid geometrisinden farkldr. rne in Dnyann yzeyinde iki nokta arasndaki en ksa mesafe biz bunu klid geometrisinde dz izgi olarak biliriz- iki nokta y birbirine balayan, byk daire ad verilen bir yoldur. (Byk daire, merkezi Dnyann merkezi ile akan, Dnya yzeyinde ki bir dairedir. Ekvator byk daire iin bir rnektir, tpk ekva toru farkl llerde dndrerek elde edilecek tm daireler gibi.) Diyelim ki, neredeyse ayn enlem zerindeki iki ehir arasn da yolculuk edeceksiniz; rnein New Yorktan Madride gitmek istiyorsunuz. Dnya dz olsayd en ksa yol dosdoru douya gi den yol olurdu ve 3.707 mil kat ettikten sonra Madride varrd nz. Ancak Dnyann eimi yznden, dz bir haritada eik ve dolaysyla daha uzun grnen, oysa daha ksa olan bir yol vardr. Eer nce kuzeydouya, sonra aamal olarak douya ve niha yet gneydouya uzanan byk-daire hattn izlerseniz 3.605 mil

sonra Madride varrsnz. ki gzergh arasndaki uzaklk fark Dnyann eiminden kaynaklanr ve onun klidinkine uymayan geometrisine iaret eder. Havayolu irketleri bunu bilir ve kulla nl olduu durumlarda pilotlarnn byk-daire rotasn izleme lerini salar. Newtonn hareket yasasna gre glle, kruvasan ve gezegen gibi cisimler ktleekim kuvveti gibi bir kuvvet etki etmedike dz bir izgi zerinde hareket ederler. Ancak Einsteinn kura mndaki ktleekim kuvveti dierleri gibi bir kuvvet deildir; da ha ziyade ktlenin uzay-zaman bkmesiyle yaratt eriliin bir sonucudur. Einsteinn kuramnda nesneler, eik bir uzayda dz izgiye en yakn ey olan jeodezikler zerinde hareket ederler. Dz bir dzlemdeki jeodezikler izgilerdir, Dnyann yzeyinde ki jeodezikler ise byk dairelerdir. Maddenin yokluunda drt boyutlu uzay-zaman iindeki jeodezikler, boyutlu uzay iin deki dz izgilere denk der. Ancak maddenin varl sz ko nusu olduunda uzay-zaman deiiklie urayacandan bo yutlu uzayda cisimlerin yollar, ekim kuvvetiyle aklanan New ton kuramndaki gibi bklr. Uzay-zaman dz deilse, nesnele rin yollar eri grnr, onlara bir kuvvet etki ediyormu izleni mi verir. Einsteinn genel grelilik kuram, ekim olmadnda zel g relilik kuramm tekrarlar ve tamamen olmasa bile, Newton e kim kuramnn Gne sistemimizin zayf ekim ortamyla ilgili ngrleriyle neredeyse ayn ngrlerde bulunur. Aslnda GPS uydu navigasyon sistemlerinde genel grelilik kuram hesaba katlmasayd, kresel konumlara ilikin hesap hatalar her gn ba na on kilometre kadar artard! Yine de genel grelilik kuram-

Jeodezikler Dnyann yzeyindeki iki nokta arasndaki en ksa mesafe, dz bir harita zerinde
izildiinde eri olarak grnr. Alkol testine girerseniz aklnzda bulunsun.

89
n asl nemli klan yeni restoranlar bulmanz salayan cihazlar daki uygulamalar deil, ekim dalgalar ve kara delikler gibi yeni ngrlerde bulunan ok farkl bir evren modeli olmasdr. Ge nel grelilik kuram fizii geometriye dntrmtr. Modern teknoloji genel grelilik kuramn snayabildiimiz pek ok has sas deney yapmamz olanakl klmtr ve kuram her snavdan gemitir. Maxwellin elektromanyetizma kuram, Einsteinn genel g relilik kuram fizikte devrim yapm olsalar da, Newton fizii gi bi klasik kuramlardr. Yani bu modellerde evrenin tek bir gemi i vardr. nceki blmde grdmz gibi bu modeller atom ve atomalt dzeylerde gzlemlerle badamyor. Bunlarn yeri ne, her biri kendi younluuna veya kendi olaslk genliine sahip olas her gemii ieren bir evren modeli sunan kuantum kura mn kullanmalyz. Gnlk hayatla ilgili pratik hesaplamalar iin klasik kuramlar kullanmaya devam edebiliriz, ancak atomlarn veya molekllerin davranlarn anlamak istiyorsak Maxwellin elektromanyetizma kuramnn kuantum uyarlamasna ihtiya cmz var; eer evrenin ilk zamanlarn, btn madde ve enerji nin kck bir hacme skm olduu zamanlar anlamak isti yorsak genel grelilik kuramnn kuantum uyarlamasna ihtiyac mz var. Bu uyarlamalara ihtiyacmz var nk baz yasalar ku antum iken, dierleri klasik olarak kalsayd tutarl bir doa an layna sahip olamazdk. Bu nedenle btn doa yasalarnn ku antum uyarlamalarn bulmalyz. Bu trden kuramlara kuantum alan kuramlar denir. Doann bilinen kuvvetleri drt snfa ayrlr: 1. Ktleekim kuvveti. Bu drd arasnda en zayf olandr ama uzun menzilli bir kuvvettir ve ekim kuvveti olarak evrendeki her eyi etkiler. Byk cisimlerin ekim kuvvetleri birbirine eklenir ve dier tm kuvvetlere hkmedebilir. 2. Elektromanyetizma. Bu da uzun menzilli bir kuvvettir ve ekim kuvvetinden ok daha gldr, ancak sadece elektrik y k olan paracklar etkiler; ayn iareti tayan ykler arasnda itme, farkl iaretleri tayan ykler arasnda ekim etkisi yaratr. Yani byk cisimler arasndaki elektrik kuvvetleri birbirlerini or tadan kaldrr, ama atom ve molekller dzeyinde hkm sren onlardr. Elektromanyetik kuvvetler btn kimyann ve biyoloji nin sorumlusudur.

90
3. Zayf Nkleer Kuvvet. Radyoaktiviteye neden olur. Erken evrendeki ve yldzlardaki elementlerin olumasnda hayati bir g revi vardr. Ancak gnlk yaammzda bu kuvvetle karlamayz. 4. Gl Nkleer Kuvvet. Atomun ekirdeindeki protonla r ve ntronlar bir arada tutar. Ayrca protonlarn ve ntronlarn kendilerini de bir arada tutar; bu nemlidir nk proton ve nt ronlar da kuark adn verdiimiz ok daha kk paracklardan olumaktadr. Gl nkleer kuvvet gne ve nkleer g iin enerji kaynadr, ama zayf nkleer gte olduu gibi onunla da dorudan bir ilikimiz yoktur. Kuantum uyarlamas yaplan ilk kuvvet elektromanyetiz

ma olmutur. Kuantum elektrodinamii veya ksaca KED deni len elektromanyetik alann kuantum kuram 1940larda Richard Feynman ve dierleri tarafndan gelitirildi ve btn kuantum alan kuramlarna model oluturdu. Belirtmi olduumuz gibi kla sik kuramlarda kuvvetler alanlar tarafndan aktarlrlar. Ancak kuantum alan kuramlarnda kuvvet alanlar, bozon denilen eit li temel paracklardan olumutur; bozonlar kuvvet tar, mad de ve parack arasnda gidip gelerek kuvvetin aktarlmasn sa larlar. Madde paracklarna fermiyonlar denir. Elektronlar ve kuarklar fermiyonlara rnektir. Foton veya k parac, bozona rnektir. Elektromanyetik kuvveti ileten bozondur. Bir mad de parac (rnein bir elektron) bir bozon veya kuvvet para c yayar ve geri teper, tpk mermisini frlattktan sonra geri te pen bir top gibi. Sonra kuvvet parac bir baka madde para c ile arparak sorulur ve o paracn hareketini deitirir. KEDe gre ykl paracklar -elektromanyetik kuvvetin etkidi i paracklar- arasndaki btn etkileim, foton deiimi kavra myla tanmlanr. KEDin ngrleri test edilmi ve deney sonularyla byk bir uyumluluk gsterdikleri anlalmtr. Ancak KEDin gerektir dii matematiksel hesaplamalar yapmak zor olabilir. Ama aa da greceimiz zere sorun udur: Yukardaki parack dei imi erevesine bir kuantum koulu olarak etkileimin gerek lemesini salayan paracn btn gemileri ieriyor olmas n da eklediinizde -rnein, kuvvet paracklar her biimde ta kas edilebilir- matematiksel hesaplamalar olduka karmak ha le gelir. Bereket versin ki, Feynman alternatif gemiler kavra mn -nceki blmde anlattmz kuantum kuramlar hakknda

91
dnme yntemi- gelitirmenin yan sra, farkl gemileri ak lamak iin ok iyi bir grafik yntem de gelitirmitir ve bu yn tem gnmzde sadece KEDe deil, btn kuantum alan kuram larna uygulanmaktadr. Feynmann grafik yntemi, gemiler toplam iindeki her kavram gzmzde canlandrabilme olana salar. Feynman di yagramlar denilen bu resimler modern fiziin en nemli arala rndan biridir. KEDde btn olas gemiler toplam, bir Feyn man diyagramlar toplam olarak temsil edilebilir; diyagramlar elektromanyetik kuvvet ile birbirinden uzaklaan iki elektronun gidecei baz olas ynleri gsterir. Bu diyagramlardaki dz iz giler elektronlar, dalgal izgiler fotonlar temsil eder. Zamann aadan yukarya doru ilerledii dnlr ve izgilerin birle tii yerler fotonlarn kt veya elektron tarafndan souruldu u noktalara denk gelir. Resimde grdnz (A) diyagram bir birine yaklaan, bir foton takas eden ve yollarna devam eden iki elektronu gsterir. ki elektronun elektromanyetik olarak en ba sit etkileimi budur, ama biz btn olas gemileri dnmek zo rundayz. Bu nedenle (B) gibi diyagramlar da eklememiz gere kir. Bu diyagramda da iki izgi -iki elektron- birbirine yaklar ve iki izgi birbirinden uzaklar, ama elektronlar birbirlerinden uzaklamadan nce iki foton takas etmilerdir. Aadaki diyag-

Feynman diyagramlar Bu diyagramlar iki elektronun birbirine arpp salmas srecini gsterir.

92

ramlar olaslklarn ancak birkan resmediyor; aslnda matema tiksel olarak aklanmas gereken sonsuz sayda diyagram vardr. Feynman diyagramlar yalnzca etkileimin nasl olabilecei ni resmeden ve bu etkileimleri snflandran zekice bir yntem deildir. Feynman diyagramlar, her bir izgiyi ve keyi mate matiksel bir tanm olarak okumamz salayan kurallar ierir. ki elektronun verili bir balang momentumu ile birbirine yakla ma ve sonunda belirli bir nihai momentumla uzaklama olasl, her bir Feynman diyagramnn katksnn toplanmasyla elde edi lir. Bu epeyce bir alma gerektirir, nk belirttiimiz gibi son suz sayda diyagram vardr. Dahas, gelen ve uzaklaan elektron lara belirli bir enerji ve momentum verilmi olsa da, diyagramn iindeki kapal dnglerde kalan paracklar herhangi bir enerji ye ve momentuma sahip olabilir. Bu nemlidir, nk Feynman toplamn olutururken yalnzca btn diyagramlarn toplam alnmaz, btn enerji ve momentum deerleri de toplanr. Feynman diyagramlarnn KED tarafndan tanmlanan sre cin olaslklarn grebilmek ve hesaplayabilmek iin fizikilere yardm muazzam olmutur. Ancak kuramn nemli bir sorununu zmeye yetemediler: Sonsuz saydaki farkl gemiin katksn topladnzda, elde edeceiniz sonu da sonsuz olacaktr. (Son suz bir toplamdaki ardk terimler yeterince hzl azalrlarsa top lamn sonlu olmas mmkndr, ancak ne yazk ki bahsettiimiz durumda byle bir ey gereklemiyor.) zellikle, Feynman di yagramlar toplandnda yant elektronun sonsuz bir ktleye ve yke sahip olduuna iaret eder. Bu samadr, nk ktleyi ve yk lebiliyoruz ve bunlar sonsuz deil. Bu sonsuzluklarla ba a kabilmek iin renormalizasyon (yeniden normalletirme) de nilen bir yntem gelitirildi. Renormalizasyon ileminde sonsuz ve negatif olarak tanmla nan nicelikler yle dikkatli matematiksel hesaplamalarla kar lrlar ki, negatif sonsuz deerlerin toplam pozitif sonsuz deer lerin toplamn neredeyse tamamen gtrr ve geriye kalan k k fark gzlemlenen sonlu ktleyi ve yk verir. Byle manev ralar okulda yaptnzda matematik snavndan kalmanza ne den olabilirler ve renormalizasyon gerekten matematiksel ola rak phelidir. Bu yntemle elde edilen sonulardan biri, elektro nun ktlesi ve yknn herhangi bir sonlu say olabilmesidir. Fi zikilerin bir ekilde doru yant veren negatif sonsuzlar seme lerindeki kar bu olabilir, ancak bu ilemin sakncas kuramn elektronun yk ve elektriini ngrememesidir. Ancak elektro-

93

Feynman diyagramlar Richard Feynman zerinde Feynman diyagramlar izili olan o nl

minibs kullanrd. Sanatnn izimleri yukarda tarttmz diyagramlar gsteriyor. Feynman 1988'de ld ama minibs California Teknik niversitesi'nin garajnda duruyor.

nun ykn ve ktlesini bu ekilde sabitlediimizde KEDi kul lanarak pek ok doru ngrde bulunabiliriz ve hepsi de gz lemlerimizle tam olarak uyuur; dolaysyla renormalizasyon KEDin temel unsurlarndan biridir. KEDin ilk baarlarndan biri 1947de; Lamb kaymas ad verilen, hidrojen atomunun bir dze yindeki kk enerji deiikliini ngrebilmesiydi. KEDde renormalizasyonun baars, doann dier kuvveti ni tanmlayan kuantum alan kuramlarn aramak iin cesaret ver di. Ancak doa kuvvetlerini drt snfa ayrmak belki de yapay bir abayd ve bizim anlay eksikliimizden kaynaklanyordu. Bu nedenle drt kuvveti kuantum kuramyla uyumlu tek bir yasa iinde birletirecek olan her eyin kuram aranmaya baland. Bu kuram, fiziin kutsal ksesi olacakt. Bu birleimin doru yaklam olduuna iaret eden ilk belirti zayf kuvvet kuramndan geldi. Kuantum alan kuram, zayf kuv vetin tek bana renormalize edilemeyeceini sylyor; yani bu kuramdaki sonsuzluklar ktle ve yk gibi sonlu deerlerin ka rlmasyla geersiz klnamyor. Ancak 1967de Abdsselam ve Steven Weinberg birbirinden ayr olarak elektromanyetizmann zayf gle birletirildii bir kuram nerdiler ve bu birlemenin

94
sonsuzluklar vebasna deva olduunu buldular. Bu birleik kuv vete elektrozayf kuvvet ad verildi. Bu kuram renormalize edi lebildi ve W+, W-, Zad verilen yeni paracklar ngrd. Z iin kant Cenevredeki CERNde 1973te bulundu. Z ve W parack lar ancak 1983te dorudan gzlemlenebilse de, Abdsselam ve Weinberg 1979da Nobel dl aldlar. Kuantum kromodinamikleri veya KKD denilen kuramda g l kuvvet kendi bana renormalize edilebiliyor. KKDye gre proton, ntron ve maddenin pek ok temel parac kuarklardan meydana gelmitir; kuarklar fizikilerin renk dedikleri arp c bir zellie sahiptir (bu nedenle kromodinamikler ad verilmi tir; yine de, kuark renkleri sadece snflandrmaya yardmc olan etiketlerdir, grlebilen renklerle bir ilikileri yoktur). Kuarklarn szde renkleri krmz, yeil ve mavidir. Dahas her kuarkn bir kar parack ei vardr ve bunlarn renkleri de kar-krmz, kar-yeil ve kar-mavidir. Mesele udur; yalnzca net renklere sahip olmayan birleimler zgr paracklar olarak var olur. Bu tr ntrkuark birleimleri elde etmenin iki yolu vardr. Bir renk ve onun kar rengi birbirini geersiz klar ve bylece kuark ve kar-kuark renksiz bir ift olutururlar ve bu kararsz parac a mezon ad verilir. Ayrca, renk (veya kar-renkleri) birbi rine kartnda ortaya kan net renk olmaz. Her biri ayr renge sahip kuark baryon denilen kararl paracklar oluturur; pro tonlar ve ntronlar kararl paracklara rnektir ( kar-parack da baryonlarn kar-paracklarn oluturur). Proton ve nt ronlar atomun ekirdeini oluturan ve evrendeki btn normal maddenin temeli olan baryonlardr. KKD ayrca, nc blmde iaret ettiimiz ama ondan bah setmediimiz asimptotik zgrlk adl bir zellie de sahiptir. Asimptotik zgrlk u anlama gelir: Kuarklar birbirine ok ya knken aralarndaki gl kuvvet zayftr ama kuarklar birbirin den uzaklarsa sanki bir lastik bantla balymlar gibi bu kuv vet artar. Asimptotik zgrlk, kuarklar tek bana neden doa da gzlemleyemediimizi ve neden laboratuvarda retemediimizi aklar. Kuarklar tek bana gzlemleyemesek de, modeli ka bul ediyoruz nk proton, ntron ve dier madde paracklarn aklamada ok iyi i gryor. Zayf ve elektromanyetik kuvvetleri birletirdikten sonra

1970lerde fizikiler gl kuvveti de bu kurama dahil etmenin yollarn aramaya baladlar. Gl kuvveti zayf ve elektroman yetik kuvvetlerle birletiren birka byk birleik kuramn ng-

95

Baryonlar ve mezonlar Baryonlarn ve mezonlarn gl kuvvet tarafndan birbirlerine balanan

kuarklardan meydana geldii sylenir. Byle paracklar arptklarnda kuarklarn takas ederler, ancak kuarklartek balarna gzlenemezler.

rlerine gre bizim yap tamz olan protonlar ortalama 1032 yl sonra bozulacaklard. Evrenin 1010 yanda olduu dnlrse bu ok uzun bir yaam sreci. Ancak kuantum fiziinde bir par acn ortalama yaam sreci 1032 yl dediimizde btn par acklarn bu kadar sre yaayacan sylemiyoruz, kimi biraz daha uzun, kimi biraz daha ksa yaayacaktr. Bunun yerine, bir paracn her yl 1032de 1 bozunma olasl olduunu sylyo ruz. Sonu olarak 1032 protonla dolu bir tank birka yl boyunca izlerseniz, baz protonlarn bozunduunu grrsnz. Byle bir tank yapmak ok zor deil, nk sadece bin ton suda bile 1032 proton bulunur. Bilim insanlar bunun gibi deneyler yaptlar. An cak ortaya kt ki, bozunmalar saptamak ve bunlar zerimize srekli yaan kozmik nlarn yol at farkl olaylardan ayrt etmek kolay bir i deil. Kozmik grlty en aza indirmek iin deneyler Japonyadaki bir dan bin metre kadar altnda, Kamioka Madencilik ve Dkm irketinin madenleri gibi derin yerler de gerekletirildi ve bylece kozmik nlardan da bir derece ye kadar korunmu oldu. Aratrmaclar, 2009daki gzlemlerin sonularna gre, proton bozunsa bile yaam sresinin 1034 yl dan fazla olacan buldular ki, bu byk birleik kuran iin k t haberdi.

96
Daha nceki gzlemler de byk birleik kuram destekleme diinden ou fiziki standart model denilen geici bir kuram kabul ettiler; standart model ile KKDyi birletiren kuram g l kuvvetler kuram olarak kabul ettiler. Ancak standart modelde elektrozayf kuvvet ile gl kuvvetler birbirlerinden ayr i g ryorlar ve gerekten birlemiyorlar. Standart model ok baarl ve bugnn gzlemlere dayanan kantlaryla uyuuyor, ama nihai olarak tatmin edici deil, nk elektrozayf kuvvetle gl kuv vetleri birletirmedii gibi, ktleekim kuvvetini de iermiyor. Gl kuvvet ile elektromanyetik ve zayf kuvvetlerin bir ara ya getirilmesindeki glkler, ekim kuvvetini dier ile bir letirme veya ktleekim kuvvetinin bamsz kuantum kuram n yaratma sorunuyla karlatrldnda hi kalr. Ktleekimin kuantum kuramn yaratmann bu kadar zor olmas Heisenbergin belirsizlik ilkesiyle ilikilidir, bu ilkeyi drdnc blmde tart tk. ok ak olmamakla birlikte bu ilkeyle balantl olarak bir alann deeri ve deiim oran, bir paracn konumu ve hzy la ayn rol oynuyor. Yani biri ne kadar doru olarak belirlenirse, dieri o kadar az dorulukta belirlenebiliyor. Bunun nemli bir sonucu bo uzay diye bir eyin olmamasdr. nk bo uzay de-

"Korkarm bir kutu iine almak onu birleik kuram haline getirmez."

97
mek, bir alann hem deerinin hem de deiim orannn tam ola rak sfr olmas demektir. (Eer alann deiim oran sfr deilse uzay bo olarak kalmayacaktr.) Belirsizlik ilkesi hem alann hem de deiim orannn kesin olmasna izin vermedii iin uzay asla bo deildir. Uzay minimum enerji durumunda olabilir ve bu du ruma vakum denir; bu bir kuantum gecikmesi veya vakum dal galanmasdr - paracklar ve alanlar titreerek var olur ve yok olurlar. Vakum dalgalanmalar bir ift paracn bir zamanda birlikte ortaya kmalar, ayrlmalar ve sonra yeniden bir araya gelerek birbirlerini yok etmeleri olarak dnlebilir. Feynman diyag ramlar asndan bu durum kapal dnglere denk der. Bu par acklara sanal paracklar denir. Gerek paracklarn tersine sanal paracklar parack dedektr ile gzlenemez. Ancak do layl etkileri, rnein elektron yrngelerindeki kk enerji de iimleri llebilir ve kuramsal ngrlerle dikkat ekecek do rulukta rtr. Sorun u ki, sanal paracklarn enerjileri vardr ve sonsuz sayda sanal parack olduu iin enerjileri de sonsuz miktarda olacaktr. Genel grelilik kuramna gre bu, sanal par acklarn evreni sonsuz kklkte bir lee kadar bkebile cekleri anlamna gelir, ancak bunun gereklemedii ortadadr! Bu sonsuzluklar sorunu gl, zayf ve elektromanyetik gler de ortaya kan soruna benzemekte, ama bu kuvvetlerde renormalizasyon sonsuzluklar ortadan kaldryor. Ancak Feynmann ekim kuvvetini gsteren diyagramlarndaki kapal dngnn ya ratt sonsuzluklar renormalizasyon ile sorulamyor, nk ge nel grelilikte btn sonsuzluklar kuramdan karmaya yete cek kadar renormalize edilebilir veri (ktle ve yk deerleri gibi) yok. Bylece geriye, uzay-zamamn eiklii gibi belirli niceliklerin sonsuz olduunu ngren, bu nedenle iinde yaanabilir bir ev reni ynetmesi mmkn olmayan bir ktleekim kuram kalyor. Yani anlaml bir kuram yaratmay baarmak iin, sonsuzluklar renormalizasyona bavurmadan ortadan kaldrmamz gerekiyor. 1976da bu soruna are olabilecek bir zm bulundu. Buna sperekim dendi. Sper neki, fizikiler bunun sper olduu nu, bu kuantum ekim kuramnn gerekten ie yarayacan d ndkleri iin eklenmedi. Tersine sper nceki kuramda yer alan ve spersimetri denilen bir tr simetriyi ima ediyor. Bir sistemin zellikleri belirli dnmlerde, rnein onu uzayda dndr dmzde veya ikiz grntsn aldmzda de imiyorsa bu sistemin simetriye sahip olduunu syleriz. rne

in bir kek dilimini olduu yerde dndrrseniz tam olarak ay n grnecektir (Elbette zerinde ikolata sosunun olmad n dnrsek. Aksi takdirde, siz iyisi mi keki sadece yiyin). Spersimetri, sradan uzayn dntrlmesiyle ilikilendirilemeyecek kadar incelikli bir simetri trdr. Spersimetrinin en nem li sonularndan birine gre, kuvvet paracklar ile madde par acklar, dolaysyla kuvvet ve madde, yalnzca ayn eyin iki g rnmnden ibarettir. Daha ak sylemek gerekirse, kuark gi bi her bir madde parac bir kuvvet parac ee ve foton gibi her bir kuvvet parac da bir madde parac ee sahiptir. Bu durum sonsuzluklar sorununu zme kapasitesine sahiptir, n k kuvvet paracklarnn kapal dnglerinin oluturduu son suzluklarn pozitif, madde paracklarnn kapal dnglerinin oluturduu sonsuzluklarn ise negatif olduu anlalmtr; by lece kuramdaki kuvvet paracklarndan ve onlarn madde para c olan elerinden kaynaklanan sonsuzluklar birbirlerini gtr me eilimindedir. Ne yazk ki sperekimde iptal edilmemi son suzluklar kalp kalmadn anlamak iin yaplmas gereken he saplamalar o kadar uzun, zor ve hata yapma olasl o kadar yk sek ki, kimse bunu zerine almaya hazr deildi. Bununla birlikte fizikiler ounlukla sperekimin ekim kuvvetini dier kuvvet lerle birletirme sorununa en iyi yant olduuna inandlar. Spersimetrinin geerli olup olmadn kolaylkla inceleyebi leceimizi dnebilirsiniz - yalnzca var olan paracklarn zel liklerine ve ift olup olmadklarna bakmak yeterli olacaktr. An cak gzlemlenmi olan byle e paracklar yoktur. Fizikile rin yapt deiik hesaplamalar, gzlemlediimiz paracklara denk gelen e paracklarn bir protonun bin kat kadar hatta da ha ar bir ktleye sahip olmalar gerektiini gsteriyor. imdiye kadar yaplan deneylerde grlm olan paracklardan fazlasy la ar olduklar anlalyor; ancak Cenevredeki Byk Hadron arptrcsnda bir gn nihayet bu paracklarn ortaya kaca n umuyoruz. Spersimetri dncesi, sperekimin yaratlmasnda temel oluturur, ancak bu kavram ilk kez, yllarca nce yeni filizlenme ye balam Sicim kuram zerinde alan fizik kuramclar ta rafndan ortaya atlmtr. Sicim kuramna gre paracklar nok ta deildir, uzunluu olan ama ykseklii veya genilii olmayan titreim rntleridir - sonsuz incelikteki sicim paralar gibi. Sicim kuramnda da sonsuzluklar vardr ama doru bir uyarla mayla hepsinin ortadan kalkacana inanld. Bu kuramn da ola

99
and bir zellii var: Uzay-zaman ancak on boyutlu olduunda -bildiimiz drt boyutluluk yerine- tutarllk gsteriyor. On bo yut olduka heyecan verici gelebilir, ama arabanz nereye park ettiinizi unuttuunuzda banza gerekten dert aabilir. Eer gerekten varlarsa biz bu boyutlar neden fark edemiyoruz? Si cim kuramna gre bu boyutlar uzay iinde ok ok kk bir hacim ierisinde bklm durumdalar. Bunu resmedebilmek iin iki boyutlu bir dzlem dnn. Bu dzleme iki boyutlu di yoruz, nk onun zerinde herhangi bir noktann yerini belirle mek iin iki sayya ihtiyacmz var (rnein yatay ve dikey koor dinatlar). Bir baka iki boyutlu uzay ise bir pipetin yzeyidir. Bu uzayda bir noktann yerini belirlemek iin bu noktann pipetin hem uzunluu hem de eni (dairesel boyutu) zerinde nereye kar lk geldiini bilmeniz gerekir. Pipet ok inceyse, onun dairesel boyutunu gz ard edebilir ve pipetin uzunluu boyunca uzanan koordinat hesaba katarak noktann konumunu olduka doru hesaplarsnz. Pipetin ap bir inin milyonda-milyonda-milyonda-milyonda-milyonda biri ise, herhangi bir dairesel boyutu asla fark edemezsiniz. Bu durum, sicim kuramclarnn fazladan bo yutlar iin dndkleriyle ayndr; bu boyutlar ylesine kk bir lein iinde bklm veya kvrlmlardr ki, onlar gre meyiz. Sicim kuramndaki fazladan boyutlarn bkldkleri ye re i uzay denir ve her gn deneyimlediimiz boyutlu uzayn kartdr. Bu i uzaylar yalnzca halnn altna sprlm gizli boyutlar deildir, nemli bir fiziksel anlama sahiptirler. Boyutlar sorununun yan sra Sicim kuramnn zorland bir baka tuhaf konu ise, fazladan boyutlarn kvrlabilecei milyon larca yol ve bunlarla ilgili en az be ayr kuram olmasyd; bu du rum Sicim kuramnn her eyin esiz kuram olduunu savunan lar iin utan kayna olmutur. Sonra, 1994 yllarnda insanlar ikilikleri kefetmeye baladlar - yani farkl sicim kuramlar ve fazladan boyutlarn farkl kvrlma yollar, yalnzca drt boyutlu uzayda gerekleen bir fenomeni farkl yollarla tanmlamak gibi grnyordu. Dahas, bylece sperekim kuramnn dier ku ramlarla da ilikili olduunu buldular. Sicim kuramclar artk, be ayr Sicim kuramnn ve sperekim kuramnn ok daha te mel bir kuramn farkl yaklamlar olduuna ve her birinin farkl bir durum iin geerli olduuna inanm durumdalar. Bu ok daha temel kuramn ad daha nce szn ettiimiz M-kuramdr. Kimse Mnin ne ifade ettiini bilmiyor grnyor; master (stat), miracle (mucize), mystery (gizem) olabi-

100
lir. Grnen o ki, birden. nsanlar hl M-kuramnn doas n zmeye alyor, ama bu mmkn olmayabilir. Belki de fizik ilerin tek bir doa kuramna ilikin beklentileri aslszdr ve tek bir formlasyon mevcut deildir. Belki de evreni tanmlamak iin farkl durumlarda farkl kuramlar kullanmalyz. Her bir kuram kendi gereklik yorumuna sahip olabilir, ama modele dayal ger ekilie gre bu; kuramlarn st ste geldikleri -yani her iki ku ramn da uygulanabildii- durumlarda ngrleri de birbirleriyle tutarllk iindeyse kabul edilebilir. M-kuram ister tek bir formlasyon olsun, ister bir kuramlar a olsun, onun baz zelliklerini biliyoruz. lk olarak M-kuramnda on deil, on bir uzay-zaman boyutu var. Sicim kuramclar on boyut ngrsnn dzeltilmesinin gerekebileceini uzun sredir tart yorlard ve son almalar gsterdi ki, bir boyut gerekten gz den karlm. Ayrca M-kuram yalnzca titreen sicimleri deil, nokta paracklar, iki boyutlu zarlar, boyutlu damlacklar ve uzayda daha da fazla -dokuza kadar- boyut kaplayan hayal etme si g nesneleri de ierir. Bu nesnelere p-zarlar ad verilir (p sfr la dokuz arasnda deiir). Peki, kck boyutlara kvrlmann saysz yolunun olmas ne olacak? M-kuramnda bu fazladan uzay boyutlar yle herhan gi bir ekilde kvrlamyorlar. Kuramn matematii, i uzayn bo yutlarnn kvrlma biimini snrlandryor. uzayn kesin bii mi hem fiziksel sabitlerin deerlerini (elektronun yk gibi) hem de temel paracklar arasndaki etkileimin doasn belirliyor. Bir baka ekilde syleyecek olursak, bu kuram doann grnr yasalarn belirliyor. Grnr diyoruz, nk evrenimizde gz-

Pipetler ve izgiler Pipet iki boyutludur, ancak ap yeterince kkse

-ya da ona uzaktan baklrsa- bir izgi gibi tek boyutlu grnr.

101
lemleyebildiimiz yasalar -drt kuvvet yasas, temel paracklar karakterize eden ktle ve yk gibi verileri- kastediyoruz. Ancak M-kuramnn ok daha temel yasalar var. Bu nedenle M-kuramnn yasalar, i uzayn nasl bkldne dayanarak farkl yasalar olan farkl evrenlerin varlna izin ve rir. M-kuram pek ok farkl uzayn, belki de 10500 sayda uzayn varln onaylayan zmlemeler ierir; yani her biri kendi yasa larna sahip 10500 farkl evreni var sayar. Bunun ne kadar ettii konusunda bir fikir sahibi olmanz iin yle dnn: Eer birisi her bir evrenin ngrd yasalar yalnzca bir milisaniyede hesaplayabilseydi ve bu hesaplamaya byk patlama srasnda balasayd, imdiye kadar ancak 1020 kadarn hesaplam olurdu. Tabii arada kahve molas almadan almak kouluyla. Yzyllar nce Newton, yeryz ve gkyzndeki nesnelerin etkileim yollarn matematik denklemleriyle ok doru bir e kilde tanmlayabildiimizi gsterdi. Bilim insanlar uygun bir ku ram ve yeterli hesaplama gcne sahip olunduunda btn ev renin geleceinin nlerine serileceine inandrldlar. Ancak son ra kuantum belirsizlii, eik uzay, kuarklar, sicimler, fazladan bo yutlar, her biri kendi yasalarna sahip 10500 sayda evren geldi ve onlarn iinde yalnzca bir tanesi bizim bildiimiz evrene benzi yor. Fizikiler, evrenimizin grnr yasalarn birka basit varsa ymn esiz olas sonular olarak aklayan tek bir kuram bulma umutlarn terk etmek zorunda kalabilirler. Bu bizi nereye gt rr? M-kuram 10500 sayda grnr yasann varlna olanak ta nyorsa, biz nasl grnr yasalar olan bu evrene dtk? Peki ya dier olas dnyalar?

6
Evrenimizi semek

rta Afrikada yaayan Boshongo kabilesine gre balang ta yalnzca karanlk, su ve byk tanr Bumba vardr. Bir

gn Bumba karnnda bir acyla kusar ve Gnei karr. Zaman la Gne suyun bir ksmn kurutur ve karalar ortaya kar. An cak Bumba hl aclar iindedir ve biraz daha kusar. Bylece Ay, yldzlar sonra leopar, timsah, kaplumbaa ve sonunda insan or taya kar. Meksika ve Orta Amerikann Mayalar da yaratl tan nceki zamanda sadece deniz, gkyz ve Yaratcnn oldu unu sylerler. Maya efsanesine gre, yaratc mutsuzdur nk kendisini vecek kimse yoktur; bylece dnyay, dalar, aala r ve hayvanlarn ounu yaratr. Ancak hayvanlar konuamad iin insan yaratmaya karar verir. nce onlar balktan ve top raktan yaratr ama insanlar sama sapan konuurlar. Onlarn eri yip gitmelerine izin verir ve yeniden dener; bu kez insanlar aa tan yapar. Aa insanlar donuktur. Onlar yok etmeye karar ve rir ama insanlar ormana kaar; ancak yol boyunca zarar grdk lerinden yava yava deiip bugn bildiimiz maymunlara dn rler. Bu baarszlktan sonra Yaratc nihayet ie yarayacak bir forml bulur ve ilk insanlar beyaz ve sar msrdan yaratr. Biz bugn msrdan etanol yapyoruz ama onu ien insanlar yarat madaki ustala henz ulaamadk. Bunlar gibi yaratl mitleri bizim de bu kitapta sorduumuz sorulara yant vermeye alyor: Neden evren var ve evren ne den byle? Byle sorulan sorabilme yeteneimiz Eski Yunandan bu yana srekli geliti ve geen yzylda en yksek dzeyine ulat. Getiimiz blmlerde edindiimiz bilgilerden de g ala rak bu sorulara olas bir yant vermeye hazrz. lk zamanlarda bile ak olan bir ey vard: Ya evren daha ye

106
ni yaratlmt ya da insan kozmik tarih iinde yalnzca kck bir yer igal ediyordu. nsan rk bilgi ve teknolojide bu kadar hz l gelitiine gre, milyonlarca yldr dnya zerinde var olsalard bu sre iinde ok daha gelimi olacaklard. Eski Ahite gre, Tanr dem ve Havvay sadece alt gnde ya ratt. 1625-1656 yllar arasnda rlanda bapiskoposu olan Ussher dnyann balangc iin daha da kesin bir tarih verir: M 27 Ekim 4004, sabah saat dokuz. Biz baka bir gr benimsiyoruz: nsann yakn zamanda ortaya kmasna karn, evrenin balan gc 13,7 milyar yl ncesine dayanmaktadr. Evrenin bir balangc olduuna dair ilk bilimsel kant 1920lerde bulunmutur. 3. blmde belirtildii gibi o zamanlarda ou bilim insan her zaman var olan duraan bir evrene inanyordu. Byle olmadn gsteren kant dolaylyd ve Edwin Hubblen Pasadena, Californiadaki Wilson Danda 2.5 metrelik telesko puyla yapt gzlemlere dayanyordu. Galaksilerin yayd n tayfn inceleyen Hubble, neredeyse btn galaksilerin biz den uzaklamakta olduklarn ve ne kadar uzakta iseler o kadar hzl uzaklatklarn grd. 1929da galaksilerin bizden uzaklk lar orannda geri ekilme hzlar ile ilgili bir yasay yaymlad, ev renin genilemekte olduu sonucuna varmt. Eer bu doruysa evren gemite daha kk olmalyd. Aslnda uzak gemi hak knda bir tahmin yrtecek olursak, evrendeki btn madde ve enerji hayal bile edemeyeceimiz bir younluk ve scakl olan kck bir blgede toplanm olmalyd; yeterince geriye gidebilseydik imdi byk patlama dediimiz, her eyin balad za mana ulardk. Evrenin genilemekte olduu dncesi biraz incelikli olmay gerektirir. rnein, evren geniliyor derken bir evin duvarn y kp, bir zamanlar grkemli mee aacnn durduu yere yeni bir banyo eklemek gibi bir genilemeden sz etmiyoruz. Evren kendi kendine yaylmakta, yani evrenin iindeki iki nokta arasndaki uzaklk artmaktadr. 1930larn ortalarnda ileri srlen bir dn ce daha da ok tartmaya yol amtr; genilemeyi hayal edebil mek iin yaplan benzetme 1931de Cambridge niversitesinde astronom olan Arthur Eddingtondan gelmitir. Eddington evreni genilemekte olan bir balonun yzeyine benzetmitir ve galaksi ler de balonun yzeyindeki noktalardr. Bu resim uzaktaki galak silerin yakn olanlara gre neden daha hzl uzaklatklarn ak a gsterir. rnein balonun yarap bir saatte iki katma kar sa, balonun zerindeki iki galaksi arasndaki uzaklk da bir sa-

107
atte iki katna kacaktr. Belirli bir zamanda iki galaksi birbirin den 1 santimetre uzaklkta ise, bir saat sonra uzaklk 2 santimet reye kacak ve birbirlerine greli olarak uzaklama hzlar saat te 1 santimetre olacaktr. Ancak balangtaki uzaklklar 2 san timetre ise, bir saat sonra bu uzaklk 4 santimetreye kacak ve birbirlerine greli olarak uzaklama hzlar da saatte 2 santimet re olacaktr. Hubblen da bulduu tam olarak budur: Bizden uzak olan galaksiler daha da hzl uzaklamaktadr. Uzayn genilemesinin galaksilerin, yldzlarn, elmalarn, atomlarn veya bir tr kuvvet tarafndan bir arada tutulan di er nesnelerin boyutlarn etkilemediini bilmek nemli. rne in balonun zerinde bir grup galaksiyi daire iine alsak, ba lon genilerken bu daire genilemeyecektir. Galaksiler ekim kuvvetleriyle birbirlerine bal olduklarndan, balon geniler ken daire ve iindeki galaksiler boyutlarn ve yaplarn koru yacaklardr. Bu nemli, nk ancak lm aralarmz sabit deerlere sahipse genilemeyi saptayabiliriz. Her ey zgrce genileseydi biz, bir metrelik cetvellerimiz, laboratuvarlarmz ve her ey orantl olarak genilerdi ve herhangi bir deiiklik fark etmezdik. Einsteinn evrenin genilediinden haberi yoktu. Ancak galak silerin birbirlerinden uzaklama olasl, Hubblen yaynndan birka yl nce Einsteinn kendi denklemlerine dayanarak neril miti. 1922de Rus fiziki ve matematiki Alexander Friedmann, matematiksel olarak olduka basitletirilmi iki varsayma daya nan bir evren modelini aratrd: Evren her ynden ayn grn yor ve her gzlem noktasna gre ayn grnyor. Friedmannn ilk varsaymnn tam olarak doru olmadn biliyoruz - neyse ki evrenin her noktas bir-rnek deil! Bir ynde yukar doru bakt mzda Gnei, dier ynde ise Ay ve g etmekte olan vampir yarasalar grebiliriz. Ancak ok daha byk bir lekte -galak silerin arasndaki mesafeden bile daha byk olan bir lektebaktmzda evren her ynde aynym gibi grnr. Bu sanki bir ormana yukardan bakmaya benzer. Yeterince yakndan bakt nzda yapraklan veya en azndan aalar ve aralarndaki boluk lar grebilirsiniz. Eer ok yksekteyseniz, baparmanz uzat tnzda aalarn bir mil karesini kapatabilirsiniz ve orman yal nzca tek bir yeil glge olarak grnr. Bu lekte ormann birrnek olduunu syleyebiliriz. Kendi varsaymlarndan yola kan Friedmann, Einsteinn denklemleri iin -ksa bir sre sonra Hubblen doru olduu-

108

Balon evren Uzak galaksiler bizden uzaklarlar; tm kozmos dev bir balonun yzeyindeymi gibi. nu kefedecei gibievrenin genilemekte olduunu gste

ren bir zm bulmay baard. Friedmannn model evreni s fr byklkle balayp ekim gc yavalatncaya kadar geni lemesini srdryor ve sonunda bu g yznden kendi zeri ne kyor. (Einsteinn denklemleri iin Friedmann modelinin savlarn destekleyen iki ayr zm daha vardr: Birinde evre nin genilemesi biraz yava olmakla birlikte sonsuza kadar s ryor, dierinde ise evrenin genileme hz sfra doru azal yor ama asla sfra varmyor.) Friedmann bu almasndan bir ka yl sonra ld ve Hubblen kefine kadar dnceleri pek bilinmedi. Ancak 1927de bir fizik profesr ve Roma Katolik Kilisesinde rahip olan Georges Lematre benzer bir gr ile ri srd: Evreninin tarihini gemie doru izlediinizde yarat l anma gelinceye kadar klr: Biz bu ana gnmzde byk patlama diyoruz. Byk patlama fikrini herkes sevmedi. Aslnda byk patla ma tanm 1949da Cambridgeli astrofiziki Fred Hoyle tarafn dan ortaya atld; Hoyle sonsuza kadar genileyen bir evrene ina nyordu ve byk patlamay alayc bir tanm olarak kullanm t. Bu dnceyi destekleyen dorudan gzlem ancak 1965te yaplabildi; uzayn her yerinde arka planda gsz mikrodalga lar olduu grld. Bu kozmik mikrodalga arka plan radyasyo

109
nu (bundan sonra GMBR-cosmic microwave background, radi ation) veya kozmik fon radyasyonu mikrodalga frnnzdakiyle ayndr ama gc ok daha azdr. Televizyonunuzun kullanlma yan bir kanaln aarak CMBRyi kendiniz de gzlemleyebilirsi niz: Ekrandaki karl grntnn kk bir yzdesine neden olan odur. Radyasyon, Bell Laboratuvarlarnda alan ve mikrodal ga antenindeki statii bertaraf etmeye uraan iki bilim insan ta rafndan tesadfen bulunmutur. Balangta statiin cihazlar na tneyen gvercinlerin dklarndan kaynaklandn dnd ler ama sorunlarnn ok daha ilgin bir nedeni olduunu sonra dan anladlar - CMBR evrenin byk patlamadan hemen sonra ki ok youn ve ok scak ilk evresinden kalan radyasyondu. Ev ren geniledike radyasyon, imdi bizim gzlemlediimiz solgun bir artk oluncaya kadar soudu. imdi bu mikrodalgalar ayakla rnz ancak eksi 270 santigrat dereceye -yani mutlak sfrn 3 de rece stne- kadar stabilir ve msr patlatmak istediinizde ii nize yaramayacaktr. Astronomlar byk patlamann kk ve scak erken evrene ilikin sylediklerini destekleyen baka izler de buldular. rne in, ilk dakikada evren tipik bir yldzn merkezindeki scaklktan daha scak olmalyd. Bu srete btn evren bir nkleer fzyon reaktr gibi davranm olmal. Evren geniledike ve yeterince souduka bu tepkiler kaybolmaya balamt; ancak kuram, pat lama sonrasnda evrenin ounlukla hidrojenden olumakla bir likte yzde 23 helyum ve eser miktarda lityum ierdiini (btn ar elementler daha sonra, yldzlarn iinde oluu) ngryor du. Bu hesaplama gzlemlediimiz helyum, hidrojen ve lityum miktarlaryla uyum iindedir. Helyum bolluuna ilikin lmler ve CMBR, byk patlama nn evrenin en erken zamanlar iin sunduu resmi destekleyen ikna edici kantlar salad, ancak byk patlama evrenin ilk za manlar iin geerli bir aklama olarak dnlse de, Einsteinn kuramn evrenin balangcn gsteren esas resim olarak ele al mak yanl olur. nk genel grelilik kuram zamanda; evrenin hem ssnn, hem younluunun hem de eikliinin sonsuz oldu u bir noktann varln ngrr ve matematikiler bu duruma tekillik derler. Bir fiziki iin bu, Einsteinn kuramnn kt noktay iaret eder ve bu nedenle evrenin balangcna dair bir ngrde bulunmak kullanlamaz, yalnzca balangtan sonra nasl gelitiini aklar. Her ne kadar genel greliliin denklemle rini ve gkyz gzlemlerimizi evrenin ok gen zamanlarn ta-

110
mmak iin kullansak da, byk patlama resmini evrenin balan gcna kadar gtrmek doru olmayacaktr. Evrenin balangc konusuna birazdan geri dneceiz, ama n ce genilemenin ilk evresi hakknda konualm. Fizikiler buna ime (inflation) diyor. Son zamanlarda para enflasyonu yzde 200.000.000u geen Zimbabwede yaamyorsanz bu terim size ok sarsc gelmeyebilir. Ancak olduka temkinli hesaplamala ra gre bile evren 0,00000000000000000000000000000000001 sa niyede 1.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000 kat genilemi tir. Bu, ap 1 santimetre gelen bir madeni parann patlayarak Samanyolunun geniliinin on milyon kat genilie ulamas gi bidir. Bu durum, hibir eyin ktan daha hzl hareket edemeye ceini dikte eden grelilie aykr grnse de, hz snr evrenin genilemesine uygulanamaz. Einsteinn genel grelilik kuramnn tesine geen tartma lara dayanarak ve kuantum kuramnda yer alan zellikleri gz nnde bulundurarak byle bir ime dneminin gereklemi olabilecei fikri ilk kez 1980de ileri srlmtr. Ktleekim kuvvetiyle ilgili tamamlanm bir kuantum kurammz olmadn dan ayrntlar zerinde hl allyor ve fizikiler imenin na sl gerekletii konusunda kesin bir ey syleyemiyorlar. Ancak kurama gre, imenin neden olduu genileme alldk byk patlama resminin ngrd gibi tmyle tektip olmayabilir. Bu dzensizlikler CMBRnin farkl ynlerinde kk s deiiklikle rine yol at. Deiiklikler ok kk olduu iin 1960larda gz lemlenemedi, ama 1992de NASAnn COBE uydusu tarafndan kefedildi ve daha sonra 2001de frlatlan halefi WMAP uydusu tarafndan lmler yaplabildi. Sonu olarak artk imenin ger ekten meydana geldiim biliyoruz. ronik bir biimde, CMBRdeki bu kck deiimler ime nin kant olmakla beraber, imenin nemli bir kavram olma snn nedeni CMBRnin ssndaki neredeyse mkemmel tekd zeliktir. Bir nesnenin bir blmn evresinden daha scak ha le getirip beklerseniz, nesnenin ss dengeleninceye kadar s cak blm souyacak evresi ise snacaktr. Ayn ekilde evre nin de deimeyen bir sya sahip olmas beklenir. Ancak bu s re zaman alr ve s aktarm hznn k hzyla snrl olduu nu varsayarsak, eer ime olmam olsayd evrenin gemiin de geni aralklarla birbirinden ayrlm olan blgelerin slar nn eitlenmesi iin yeterince zaman olmazd. ok hzl bir ge nileme dnemi (k hzndan ok daha hzl olan sre) bu du

111
rama are olur, nk evrenin olaanst kk olduu bu i me ncesi dnemde eitlenmenin gereklemesi iin yeterince zaman olacaktr. ime byk patlamann patlama ksmn aklar; en azn dan imenin olutuu zaman aralnda gerekleen genileme nin, genel greliliin alldk byk patlama kuramnn ngrd genilemeden ok daha byk olduunu aklar. Buradaki so run, imenin ileyiiyle ilgili kuramsal modellerimizde evrenin balang durumunun ok zel ve olas grnmeyen bir durumda konumlandrlmasdr. Bylece, alldk ime kuram bir sorunu zerken bir dierini yaratr - ok zel bir balang durumu ge reksinimi. Birazdan aklayacamz evrenin yaratl kuramnda bu zaman-sfr konusu ortadan kaldrlmtr. Einsteinn genel grelilik kuramna gre yaratl aklaya madmza gre, evrenin balangcn aklayabilmek iin ge nel grelilik kuram yerine ok daha karmak bir kuram koy mak zorundayz. Genel grelilik kuram kmemi olsa bile da ha btnsel bir kurama ihtiyacmz olacakt, nk genel greli lik, maddenin -kuantum kuramnn ynettii- kk lekli ya plarn hesaba katmaz. 4. blmde kuantum kuramnn evrenin byk lekli yapsyla ilgili almalar kapsamadn, doay mikroskobik lekte tanmlamak iin kullanldn anlatmtk. Ancak zamanda yeterince geriye giderseniz, evrenin Planck l s (santimetrenin milyar kere trilyon kere trilyonda biri) ka dar kk olduu zamana ularsnz ki, bu lekte kuantum ku ram dikkate alnmak zorundadr. Henz tamamlanm bir kuan tum ekim kurammz olmasa da, evrenin balangcnn bir kuan tum olay olduunu biliyoruz. Sonu olarak, ime kuramn el de edebilmek iin kuantum kuramn genel grelilik kuram ile -en azndan geici olarak- birletirdiimiz gibi, daha da geriye gitmek ve evrenin balangcn anlamak istiyorsak genel gre lilik kuramyla ilgili bildiklerimizi kuantum kuram ile birletir mek zorundayz. Bunun nasl ilediini grmek iin uzay ve zaman een ekim ilkesini anlamak zorundayz. Uzayn eriliini gzmzde canlan drmak, zamann eriliini canlandrmaktan daha kolaydr. Evre nin dz bir bilardo masasnn yzeyi olduunu dnn. Masann yzeyi en azndan iki boyutlu dz bir uzaydr. Masann yzeyinde yuvarladnz top dz bir izgi zerinde yol alacaktr. Ancak ma sann yzeyinde baz yerler eik veya ukursa -aadaki ekilde greceiniz gibi- topun izledii yol eik olacaktr.

112

Uzay bklmesi Madde ve enerji uzay bker ve nesnelerin yollarn deitirir.

Bu rnekte bilardo masasnn eikliini grmek kolaydr, n k grebileceimiz nc bir d boyutun iine eilmitir. Eik liini grmek iin kendi uzay-zamanmzn dna kamadmza gre, kendi evrenimizdeki uzay-zaman eikliini hayal edebilme miz ok daha zordur. Ancak dna karak daha byk bir uzay perspektifinden gremesek bile eiklii saptayabiliriz. Eiklik uzayn iinden bile saptanabilir. Bir mikro-karncann masann yzeyine hapsedildiini dnn. Karnca masadan ayrlma bece risine sahip olmasa bile, uzaklklarn haritasn dikkatle kard nda eiklii saptayacaktr. rnein, dz uzaydaki bir emberin evresi, daima apnn katndan biraz fazla uzunlukta olacak tr (gerek arpm saysdr). Fakat karnca masadaki ukurlu u evreleyen emberin ortasndan gemeye kalkrsa, mesafe nin beklediinden daha fazla -evresinin uzunluunun te biri kadar fazla- olduunu grecektir. Aslnda ukurluk yeterince de rin olsayd karnca emberin evresindeki mesafenin, dorudan karya geerken kat ettii mesafeden daha ksa olduunu gre cekti. Ayn durum evrenimizdeki eiklik iin de geerlidir - uzay daki noktalar arasndaki mesafeyi geniletir ya da sktrr, geo metriyi veya biimi evrenin iinden llebilecek ekilde deiti rir. Zamann eiklii benzer bir biimde zaman aralklarn geni letir ya da sktrr.

113
Bu fikirlerle donanm halde evrenin balangc konusuna d nelim. Dk hz ve zayf kuvveti ilgilendiren durumlarda zama n ve uzay ayr ayr ele alabiliriz. Oysa, genelde zaman ve uzay birbirine gemitir ve bunlarn genilemesi veya skmas bel li oranda birbirine karmay ierir. Bu karma erken evrende nemlidir ve zamann balangcn anlamamzda kilit bir nem tamaktadr. Zamann balangc konusu biraz Dnyann kenar konusu na benzer. nsanlar Dnyann dz olduunu dndkleri za manlarda, denizlerin Dnyann kenarndan dklp dklmediini de merak etmi olabilirler. Bu deneysel olarak sulanmtr: Dnyann etraf dolalabilir ve aa dlmez. Dnyann kena rndan dme sorunu, Dnyann dz deil eik bir yzeye sahip olduu kefedildikten sonra ortadan kalkmtr. Ancak zaman bir oyuncak tren hattna benzer. Eer bir balangc varsa, trenin ha reket etmesini salayan biri (rnein Tanr) olmak zorundadr. Einsteinn genel grelilik kuram zaman ve uzay uzay-zaman olarak birletirip onlar belli oranda harmanlam olsa da, zaman yine de uzaydan farklyd; ya bir balang ve sona sahipti ya da sonsuza kadar devam ediyordu. Ancak kuantum kuramnn etki lerini genel grelilik kuranma eklediimizde, ekstrem durumlar-

Uzay-zaman bklmesi Madde ve enerji zaman bker ve zaman boyutunun uzay boyutlaryla "karmasna" neden olur.

114
da meydana gelen erilik o kadar byktr ki, zaman uzayn bir baka boyutuymu gibi davranr. Erken evrende -evren hem genel grelilik hem de kuantum kuram tarafndan ynetilecek kadar kk olduunda- uzayn fiilen drt boyutu vard ama zamann yoktu. Yani evrenin ba langcndan sz ederken ok incelikli bir konuya gelip dayanyo ruz; evrenin balangcnda bizim bildiimiz zaman yoktu! Uzay ve zamanla ilgili bildik dncelerimizin ok erken evrene uygula namayacan kabul etmek zorundayz. Bu bizim deneyimlerimi zin dnda, ama hayal gcmzn veya matematiin dnda de il. Erken evrende bu drt boyut uzay gibi davranrsa, zamann balangcna ne olur? Zamann uzayn bir baka boyutu gibi hareket edebildiini an ladmzda, balangc olan bir zaman sorunundan, tpk kenar olan Dnya sorunundan kurtulduumuz gibi kurtulabiliriz. Diye lim ki evrenin balangc Dnyann Gney Kutbuna benziyordu ve enlem dereceleri zaman roln stlenmiti. Bu durumda, biri kuzeye doru hareket ettiinde evrenin bykln temsil eden sabit enlem daireleri genileyecektir. Evren Gney Kutbunda bir nokta olarak balamtr ama Gney Kutbunun herhangi bir nok tadan fark yoktur. Evrenin balangcndan nce ne olduu soru su anlamszlar, nk Gney Kutbunun gneyinde bir ey yok tur. Bu resimde uzay-zamann bir snr yoktur, Gney Kutbunda geerli olan doa yasalar her yer iin geerlidir. Benzer ekilde, genel grelilik kuram ile kuantum kuram birletirildiinde, ev renin balangcndan nce ne olmutu sorusu anlamsz hale gelir. Gemilerin snrlar olmayan kapal yzeyler olduu dncesi ne snrszlk koulu denir. Yzyllar boyunca pek ok insan -Aristoteles dahil- evrenin nasl yaratld meselesinden kurtulmak iin onun hep var ol duuna inandlar. Dierleri evrenin bir balangc olduuna inandlar ve bunu Tanrnn varln savunmak iin bir iddia ola rak kullandlar. Zamann uzay gibi ilediini anlamak yeni bir seenek sunar. Evrenin bir balangc olmasna yaplan eskimi itirazlar ortadan kaldrr ama ayn zamanda evrenin balangc nn bir Tanr tarafndan deil bilimsel yasalarca ynetildiini de gsterir. Evrenin balangc bir kuantum olay ise, Feynmann gemi ler toplam tarafndan doru olarak tanmlanmas gerekir. An cak kuantum kuramn evrenin -gzlemcinin gzlemlenen siste min paras olduu evrenin- tamamna uygulamak alengirlidir. 4.

115

okluevren Kuantum dalgalanmalar kck evrenlerin yoktan var olmalarna yol aar. Bunlardan birka kritik bykle ular ve sonra iecek ekilde bir genilemeyle galaksileri, yldzlar ve -en azndan bir defalna- bizim gibi varlklar oluturur.

blmde iki yarkl bir engelden geirilen madde paracklarnn, arkadaki ekranda tpk su dalgalar gibi giriim rntleri olu turduklarn grmtk. Feynman bu durumun, bir paracn tek bir gemii olmad iin gerekletiini gsterdi. Yani, bir parack balang noktas Adan biti noktas Bye doru gider ken tek bir belirli yol izlemez; tersine iki noktay birbirine bala yan btn olas yollardan ayn anda geer. Bu bak asna gre giriim srpriz deildir, nk parack ayn anda her iki yarktan da geebilir ve kendiyle giriim oluturabilir. Paracn hareketi ne uyguladmzda, Feynmann yntemi bize olas bir biti nok tasn hesaplayabilmek iin paracn balang noktasndan bi ti noktasna ulancaya kadar izleyebilecei btn olas gemi leri hesaba katmamz gerektiini syler. Feynman yntemi ayn zamanda evren gzlemlerindeki kuantum olaslklarn hesapla mak iin de kullanlabilir. Bu yntem bir btn olarak evrene uy gulanrsa bir A noktas olmayacaktr, bu yzden snrszlk kou luna uyan btn gemileri toplayacaz ve biti noktamz bugn gzlemlediimiz evren olacak. Bu gre gre evren kendiliinden ortaya kar ve her olas yoldan balar. Bu olas yollarn ou dier evrenlere karlk ge

116
lir. Bu evrenlerin bazlar bizim evrenimize benzerken, ou ol duka farkldr. Bunlar yalnzca Elvisin gerekten gen mi ld veya algamn bir l yiyecei mi olduu gibi ayrntlar bak mndan deil, kendi doa yasalar bakmndan da farkl evren lerdir. Aslnda pek ok farkl fiziksel yasalar olan pek ok ev ren mevcuttur. Baz insanlar bu dnceyle kimi zaman okluevren kavram denen byk bir gizem yarattlar, ama bunlar yalnz ca Feynmann gemiler toplam kuramnn farkl ekillerde ifa de edilmesidir. Bunu rneklemek iin Eddingtonn balon benzetmesinin yeri ne genileyen evreni bir kabarcn yzeyi olarak dnelim. Bu durumda bizim rneimizdeki evrenin kendiliinden kuantum yaratl, kaynamakta olan suyun yzeyinde oluan kabarcklara benzetilebilir. Pek ok kk kabarck oluur ve kaybolur. Bun lar, henz mikroskobik lekte iken genileyen ve ken mini-evrenleri temsil eder. Bunlar olas alternatif evrenlerdir, ama akl l yaam bir yana, galaksileri ve yldzlar yaratmaya yetecek ka dar varlklarn srdremedikleri iin pek ilgimizi ekmezler. Yi ne de bu kk kabarcklardan bazlar yeterince byr ve k-

Mikrodalga arkaplan radyasyonu Wilkinson Mikrodalga Anizotropi Aratrmasna (WMAP) ait

yedi yllk almann sonunda elde edilen verilerle 2010'da bu gkyz haritas yapld. Harita 13,7 milyar yllk scaklk dalgalanmalarn renk farkllklaryla gsteriyor. Resimdeki dalgalanmalar, santigrat leinde bir derecenin binde birinden kk s farkllklarna denk dyor. Yine de bunlar byyp galaksi olacak tohumlar. Kaynak: NASA ve WMAP Bilim Takm.

117

mekten kurtulurlar. Srekli artan bir hzla genilemeyi srdrr ler ve grebildiimiz fokurdamay olutururlar. Bu durum her an artan hzla genilemeye balayan evrenlere, yani ime dnemin deki evrenlere karlk gelir. Daha nce de belirttiimiz gibi, imenin neden olduu geni leme her yerde birrnek olmayabilir. Gemiler toplamnda yal nzca bir adet tamamen birrnek ve dzenli gemi vardr ve bu en byk olasla sahiptir; ancak azck dzensiz olan pek ok farkl gemi de neredeyse o kadar yksek olasla sahiptir. te ime kuramnn, CMBRde gzlemlediimiz kk s farkllkla ryla ilgili olarak, erken evrenin muhtemelen birrnek olmad n ngrmesinin nedeni budur. Erken evrendeki dzensizlik bi zim ansmzdr. Neden? Stnzn stnde kaymak istemiyor sanz homojenlik iyi bir eydir, ama birrnek evren, skc bir ev rendir. Erken evrendeki dzensizlik nemlidir, nk baz blge ler dierlerine gre biraz daha youn olduunda, fazladan youn luun ekimsel gc, evresine gre genilemeyi yavalatacaktr. Ktleekim kuvveti yavaa maddeyi bir araya getirecek, sonun da galaksileri ve yldzlar oluturmak zere kecek ve bu da ge zegenlerin ve onlarn en azndan birinde insanlarn var olmasna olanak tanyacaktr. Bu yzden gkyznn mikrodalga haritas na dikkatle bakn. Evrendeki tm oluumlarn kopyasdr. Bizler erken evrendeki kuantum dalgalanmalarnn rnleriyiz. Dindar biri Tanr'nn gerekten zar attn syleyebilir.* Bu dnce bizi alldk kavramlardan tmyle farkl bir ev ren grne gtrr ve evrenin gemiiyle ilgili dnce bii mimizi deitirmemizi gerektirir. Kozmolojide ngrlerde bu lunabilmek iin erken evrenin farkl evrelerinin olaslklarn imdiki zamanda hesaplamamz gerekir. Fizikte normal olarak bir sistem iin bir balang evresi varsaylr ve uygun matema tiksel denklemler kullanlarak ileri gidilir. Sistemin verili zaman daki durumuna gre, daha sonraki zamanda farkl bir durumda olma olasl hesaplanmaya allr. Kozmolojideki olaan var saym, evrenin tek bir tanml gemie sahip olduudur. Fizik yasalar kullanlarak bu gemiin zaman iinde nasl geliece i hesaplanabilir. Biz buna kozmolojiye aadan yukar yak lam diyoruz. Ancak evrenin, Feynmann gemiler toplam ku ramnda aklanan kuantum doasn hesaba kattmzda, evre nin bugne zg durumuna gelme olaslnn bykl, btn
* Einstein'n evrenin rastlantsal bir ekilde olumasnn mmkn olmadn iddia eden "Tanr zar at maz" szne gnderme yaplyor. (.n.)

118
gemilerin katklarnn toplamyla olmutur; bu durum snrsz lk kouluna uygundur ve sz konusu durumda sona ermitir. Bir baka deyile kozmolojide evrenin gemii aadan yuka r doru izlenemez, nk bu yaklam iyi tanmlanm bir ba langc ve geliimi olan tek bir gemi olduunu varsayar. Tersi ne, gemiler yukardan aa, imdiki zamandan gemie do ru izlenmelidir. Baz gemiler dierlerine gre daha olasdr ve evrenin yaratl ile balayp ncelenmekte olan durumla sonu lanan tek bir gemi, toplama egemen olacaktr. Ancak imdi ki zamandaki evrenin farkl olas durumlar iin farkl gemi ler olacaktr. Bu bizi tamamen farkl bir kozmoloji anlayna, sebep ve sonu ilikisine gtrr. Feynmann toplamna katk da bulunan gemiler bamsz olarak var olmazlar, llmekte olan eye baldrlar. Gemii gzlemlerimizle biz yaratrz, ge mi bizi yaratmaz. Evrenin tek, gzlemciden bamsz bir gemii olmad d ncesi bildiimiz baz gereklerle atyormu gibi grnebilir. Ayn rokfor peynirinden yapld bir gemi olabilir. Ancak gz lemlerimize gre -fareler iin kt haber- Ay peynirden yaplm deil. Yine de Ayn peynirden yaplm olduu gemiler evreni mizin imdiki durumuna katkda bulunmasa da, baka durumlara katks olabilir. Bu bilimkurgu gibi gelebilir, ama deildir. Yukardan aa yaklamnn nemli karm, doann gzle grlr yasalarnn evrenin gemiine dayanmasdr. Pek ok bi lim insan bu yasalar ve doann fiziksel deimezlerini -elekt ronun ktlesi veya uzay-zamann boyutsall gibi- aklayan tek bir kuram olduuna inanr. Ancak yukardan aa kozmolojisine gre doann grnr yasalar, farkl gemilerde farkldr. Evrenin grnrdeki boyutunu dnelim. M-kuramna g re uzay-zaman on uzay boyutuna ve bir zaman boyutuna sahip. Uzay boyutlarnn yedi tanesi bklerek o kadar klmlerdir ki, onlar fark edemeyiz ve sadece bildiimiz byk boyutun var olduu yanlsamasn yaarz. M-kuramnn en temel sorula rndan biri udur: Niin evrenimizde daha fazla byk boyut yok ve boyutlar neden bklr? Pek ok insan, boyutun dndaki boyutlarn kendiliinden bklmesine neden olan bir mekanizmann olduuna inanmay tercih ederdi. Belki de btn boyutlar kkt ama baz anla labilir nedenler yznden uzay boyutu geniledi, dierleri ge nilemedi. yle grnyor ki, evrenin drt boyutlu grnmesi nin dinamiksel bir nedeni yok. Tersine, yukardan aa kozmo

119
lojisi byk boyutlarn saysn sabit tutan herhangi bir fizik yasa snn olmadn ngryor. Her byk uzay boyutu sfrdan ona kadar kuantum olaslk genliine sahip olacaktr. Feynman topla m evrenin her olas gemii iin buna izin verir, fakat evrenimi zin byk uzay boyutuna sahip olduu gzlemi, gzlemlene bilirle zellii olan altsnf gemileri eler. Bir baka deyile, b yk uzay boyutlarnn ten az m ok mu olduuna dair bir ku antum olasl yersizdir, nk zaten byk uzay boyutu olan bir evrende olduumuzu belirlemi durumdayz. byk uzay boyutunun olaslk genlii tam olarak sfr deilse, dier boyutla rn olaslk genlikleri ne kadar kk olursa olsun fark etmeye cektir. Bu, imdiki papann inli olma olaslna benzer. inli n fus Alman nfusundan ok olduu iin inli olma olasl daha fazla olmasna ramen, onun Alman olduunu biliyoruz. Ayn e kilde, evrenimiz byk uzay boyutu olduunu sergilemekte ve dier byk uzay boyutlarnn daha byk olaslk genlii olsa bi le biz sadece nn gemii ile ilgileniyoruz. Peki ya bklm boyutlar? M-kuramnda geriye kalan bkl m boyutlarn kesin biimlerinin -i uzay- hem elektron yk gibi fiziksel niceliklerin deerlerini, hem de temel paracklar arasndaki etkileimin doasn, yani doann kuvvetlerini belir lediini anmsayalm. M-kuram bklm boyutlar iin yalnzca tek bir biime izin verseydi, doann grnrdeki yasalar iin sadece bir olaslk olurdu ve her ey ok dzgn ilerdi. Tersi ne, olaslk genlii 10500 i uzay iaret etmektedir ve bunlarn her biri fiziksel deimezler iin farkl yasalara ve deerlere yol aar. Evrenin gemii aadan yukar doru oluturulursa ortaya u sonu kar: Evrenin gzlemlediimiz parack etkileimleri iin gereken i uzayla -yani temel paracklarn etkileiminin stan dart modeli ile- sonulanmas iin hibir neden yoktur. Ancak yukardan aaya yaklamnda evrenin btn olas i uzaylarla birlikte var olduunu kabul ederiz. Baz evrenlerde ktle ekimi manyetizmadan daha gldr ve elektronlar golf toplamm ar lna sahiptir. Bizim evrenimizde standart model btn verileriy le uygulanabilir. uzayn olaslk genlii hesaplanabilir ve bu s nrszlk koulu uyarnca bizi standart modele gtrr. byk uzay boyutlu bir evrenin varl olaslna gelince, bunun dier olaslklarla karlatrldnda ne kadar kk bir olaslk genli i oluturduu nemli deildir, nk biz zaten standart modelin evrenimizi tanmladn gzlemlemekteyiz.

120
Bu blmde tanmladmz kuram snanabilir. Daha nce ki rneklerde, farkl sayda uzay boyutlar olan bizimkinden ta mamyla farkl evrenlerdeki greli olaslk genliklerinin nem li olmadn vurguladk. Komu (veya benzeri) evrenlerin gre li olaslk genlikleri ise nemlidir. Snrszlk kouluna gre ev renin tamamen dzenli bir geliim sergileyebilecei gemi ler iin, olaslk genlii daha yksektir. Daha dzensiz evrenler de olaslk genlii azalr. Bu, erken evrenin kk dzensizlikle ri olan neredeyse dz bir evren olduu anlamna gelir. Belirtmi olduumuz gibi bu dzensizlikleri, gkyznde farkl ynlerden gelen mikrodalgalarda kk deiiklikler olarak gzlemliyo ruz. Bunlarn ime kuramnn gerektirdikleriyle tam olarak r tt anlalmtr; ancak yukardan aaya kuramn dier lerinden tamamen ayrmak, bu kuram desteklemek veya rt mek iin daha kesin lmler gereklidir. Gelecekte uydular bu ii yapabilir. Yzlerce yl nce insanlar Dnyann esiz olduuna, evrenin merkezinde durduuna inanyorlard. Bugn galaksimizde yzler ce milyar yldz olduunu, bunlarn byk ounluunun bir ge zegen sistemine sahip olduunu ve yzlerce milyar galaksi oldu unu biliyoruz. Bu blmden kardmz sonulara gre evreni miz pek ok evrenden biri ve grnr yasalar kesin olarak belir lenmi deil. Bu durum nihai bir kuram, her eyin kuramn bul may, gndelik fiziin doasn ngrmeyi umanlar iin bir hayal krkl olmal. Byk uzay boyutlarnn says veya gzlemledi imiz fiziksel nicelikleri (rnein elektronlarn ve dier madde paracklarnn ktleleri ve ykleri) belirleyen i uzay gibi farkl zellikleri ngrenleyiz. Bunun yerine, bu saylar hangi gemi lerin Feynmann toplamna katkda bulunduunu belirlemek iin kullanrz. yle grnyor ki bilim tarihinde ok ciddi bir noktaya gel dik; hedeflerimizle ilgi kavramlarmz ve bir fizik kuramn ka bul edilebilir klan eyleri deitirmek zorundayz. Doann g rnr yasalarna ait temel rakamlar, hatta biimler mantk veya fiziksel ilkeler tarafndan dayatlmyor. Bizi kendi iinde tutarl bir matematik kuramna gtrecek olan veriler pek ok deeri, yasalar da herhangi bir biimi almakta zgrler ve farkl evren lerde farkl deerler ve farkl biimler alyorlar. Bu durum zel olma, btn fizik yasalarn ieren derli toplu bir paket kefet me arzumuzu tatmin etmeyebilir, ama grnen o ki, doann yo lu bu.

121
nmzde olas evrenlerden oluan usuz bucaksz bir man zara var. Yine de, bir sonraki blmde greceimiz gibi, iinde bi zimki gibi yaam olan evrenler ok nadir. Biz yaamn olas oldu u bir evrende yayoruz, ama evren azck farkl olsayd bizim gi bi canllar varolamazd. Byle bir ince ayardan ne anlamalyz? Yoksa bu evrenin iyiliksever bir yaratc tarafndan tasarlandna m kant? Ya da bilim baka bir aklama m sunuyor bize?

7
Grnr mucize

inliler Hsia hanedanl srasnda (M yak. 2205-1782) koz mik evrenin aniden deitiini anlatr. Gkyznde on g ne belirir. Yeryzndeki insanlar ar scaklardan ok zarar g

rrler ve imparator nl bir okuya bu gneleri vurmasn emre der. Okuya dl olarak lmszlk hap verilir ama kars hap alar. Bu suu yznden kadn Aya srgn edilir. inliler on gneli bir sistemin insan yaam iin uygun olma dn dnmekte haklydlar. Herhalde kolayca bronzlama ola na salard, ama birden ok gnee sahip herhangi bir gne sisteminde yaam muhtemelen asla gelimezdi. Bunun nedenle ri in efsanelerindeki kavurucu scaklar kadar basit deil. Asln da bir gezegen birden ok yldzn etrafnda dnerken tatminkr bir scakla maruz kalr, en azndan bir sreliine. Ancak uzun sre ayn sya maruz kalmak -ki hayatn gelimesi iin bu gerek li grnyor- mmkn olmayacaktr. Nedenini anlayabilmek iin en basit oklu yldz sistemini inceleyelim; ikili sistem dediimiz iki gneli sistemi. Gkyzndeki yldzlarn hemen hemen yars byle ikili sistemlerin yesi. Ancak basit ikili sistemler bile, aa da gsterildii gibi belli trde kararl yrngeleri koruyabiliyor lar. Bu yrngelerin her birinde gezegende hayatn srmesine en gel olacak kadar scak veya souk zamanlarn yaanmas olas. Pek ok yldzdan oluan kmelerde durum daha da vahim. Bizim Gne sistemimiz, onlarsz gelikin hayat formlarnn as la geliemeyecei baka ansl zelliklere sahip. rnein, New ton yasalar gezegensel yrngenin daireler veya elipsler (elipsler bask dairelerdir, bir ekseni uzun, dier ekseni ksadr) halinde ol masna izin verir. Bir elipsin basklk ls, dmerkezlik denilen sfr ile bir arasnda bir say ile tanmlanr. Dmerkezliin sfra

126

kili yrngeler kili yldz sistemlerinin etrafnda dnen gezegenlerin hava durumu pek lml
olmayabilir. Mevsimlerin bazlar yaama izin vermeyecek kadar scak, bazlar da yaama izin vermeyecek kadar souk geebilir.

yakn olmas figrn daireye benzedii anlamna gelir, bire yakn olmas ise ok yass olduunu gsterir. Gezegenlerin mkemmel daireler iinde hareket etmiyor olular Kepleri zmt, ama Dnyann dmerkezlik yzdesi sadece 2dir, yani neredeyse dai reseldir. Sonradan anlald gibi bu ok byk bir anstr. Mevsimsel hava deiikliklerini belirleyen, Dnyann d n ekseninin Gnein etrafndaki yrngesine gre eik ol masdr. rnein Kuzey Yarkrede k olduunda Kuzey Kutbu Gneten uzaa doru eiktir. Aslnda bu Dnyann Gnee en yakn olduu zamandr ve uzaklk 91,5 milyon mildir. Oysa tem muz ay banda Dnya Gneten yaklak 94,5 milyon mil uzak lktadr; bu da yaknln s zerindeki etkisinin Dnyann eik liinin etkisiyle karlatrldnda ihmal edilebilir dzeyde oldu unu gsterir. Ancak yrngesel dmerkezlii byk olan geze genlerde Gneten uzaklktaki deiiklikler byk rol oynar. r nein Merkrn dmerkezlik yzdesi 20dir ve Gnee en yakn getii zamanlarda (gnberi) ss, Gneten en uzak olduu za mana gre (gnte) 93.3 santigrat derece artar. Eer Dnyann yrngesinin dmerkezlii bire yakn olsayd, Gnee en yakn noktaya ulatnda okyanuslar kaynar ve Gnee en uzak nok tada ise donard, dolaysyla yaz ve k tatillerimiz pek keyifli

127

D merkezlik Dmerkezlik bir elipsin bir daireye ne kadar yakn olduunun lsdr. Dairesel
yrngeler yaama elverilidir; fazla uzun yrngelerde mevsimsel s dalgalanmalar ok byk olur.

gemezdi. Byk yrnge dmerkezlikleri hayat desteklemez, yani yrngesel dmerkezlii sfra yakn bir gezegende yaad mz iin anslyz. Ayrca Gneimizin ktlesiyle ona uzaklmz arasndaki ili ki asndan da anslyz. Bir yldzn ktlesi darya verdii ener jinin miktarn belirler. En byk yldzlarn ktlesi bizim Gnei mizden yz kat daha fazladr ve en kklerinki ise yz kat daha azdr. Hal byle olunca, Gne ile aramzdaki uzaklk sadece yz de 20 orannda daha az veya daha ok olsayd, Dnya bugnk Marstan daha souk veya bugnk Vensten daha scak olurdu. Yaygn olarak, bilim insanlar verili bir yldzn etrafndaki ya anabilir blgeyi, scakln suyun sv olarak kalabilmesine ola nak tanyaca dar bir kuak olarak tanmlarlar. Yaanabilir bl gelere bazen Goldilocks Blgesi denir, nk suyun ve dola ysyla akll yaamn varl iin gezegensel scaklk da -Goldi locks* iin olduu gibi- tam gerektii kadar olmaldr. Bizim Gne sistemimizin yaanabilir blgesi, yukardaki resimde de grebileceiniz gibi olduka kktr. Biz akll yaam formlar olarak anslyz nk Dnya bu kk alanda yer alyor! Newton, tuhaf bir ekilde yaanabilir olan Gne sistemimizin
* Altn Sal Kz ve Ay ya da irin Kz ve Ay isimleriyle bilinen masaln kahraman kk kz. (.n.)

128
yalnzca doa yasalar yznden kaostan doduuna inanm yordu. Evrendeki dzenin ilk olarak Tanr tarafndan yaratld na ve yine onun tarafndan bugne kadar ayn durumda ve ko ulda korunduuna inanyordu. Birinin neden byle dnd n anlamak kolay. Eer bizimki evrendeki tek Gne sistemi ol sayd; mmkn grnmeyen pek ok olayn varlmz srdr memize yardmc olmak iin bir araya gelmesi ve dnyamzn in san dostu biimi elbette ok artc olurdu. Ancak 1992de bi zimkinden baka bir Gnein etrafnda dnen bir gezegen ilk kez gzlemlendi. Artk bunun gibi yzlerce gezegen biliyoruz ve ev renimizdeki milyarlarca yldzn etrafnda saysz gezegen oldu undan kukulanan pek kimse yok. Bu durum bizim gezegensel koullarmzn denk geliini -tek Gne, Gne-Dnya uzakly la Gnein ktlesinin ansl kombinasyonu- ok daha az dikka te deer klyor. Bylece dnyann sadece insanlar mutlu etmek iin dikkatle tasarland dncesi de bu gzlemle kantn kay betmi olur. Her trden gezegen mevcut. Bazlar -en azndan bi ri- hayat destekliyor. Yaanabilir bir gezegendeki varlklar evre lerindeki dnyay incelediklerinde, bulunduklar ortamn var ol-

Goldilocks blgesi Eer Goldilocks gezegenleri deniyor olsayd, yalnzca yeil blgenin iindeki
gezegenlerin yaanabilir olduunu bulacakt. Sar yldz bizim gneimizi temsil ediyor. Beyaz yldzlar daha byk ve daha scak, krmzlar ise daha kk ve souktur. Gnelerine yeil blgeden daha yakn olan gezegenler yaam iin fazla scak, daha uzak olanlar ise fazla souk olacaktr. Yaanabilir blgenin boyutlar daha souk gezegenler iin daha kktr.

129

malar iin gerekli koullar karladn grmek zorundadrlar. Bu son ifadeyi bir bilimsel ilkeye dntrmek mmkn: Biz zat bizim varlmz, evreni ne zaman ve nereden gzleyebilece imizi belirleyen kurallar dayatr. Yani bizim varlmz, kendimi zi iinde bulduumuz evrenin zelliklerini snrlandrr. Buna za yf antropik ilke denir. (Neden zayf dediimizi birazdan gre ceiz.) Antropik ilkeden daha iyi bir terim bulmak gerekseydi bu seim ilkesi olurdu, nk bu ilke varlmza ait bilginin olas btn evre seenekleri iinde yalnzca yaama olanak salayan koullan semeyi zorunlu kldn sylyor. Felsefe gibi gelse de, zayf antropik ilke bilimsel ngrlerde bulunmak iin kullanlabilir. rnein evren ka yandadr? Bi razdan greceimiz gibi, var olabilmemiz iin evrenin karbon gi bi elementler iermesi gerekir; bu elementler yldzlarn iinde pi en daha hafif elementlerden retilir. O halde, karbon bir spernova patlamas ile uzaya dalm, daha sonra younlaarak yeni ne sil Gne sistemindeki bir gezegenin paras haline gelmi olma l. 1961de fiziki Robert Dicke bu srecin yaklak 10 milyar ylda gerekletiini ileri srd, yani bizim varlmz evrenin en azn dan bu yata olduunu gsteriyor. te yandan evren 10 milyar yl dan ok daha yal olamaz, nk uzak gelecekte btn yldzlarn yakt tkenmi olacaktr ve yaam srdrebilmek iin scak yl dzlara ihtiyacmz var. Bu nedenle evrenin ya 10 milyar civarn da olmal. Bu tmyle kesin bir ngr deil, ama dora - elimiz deki verilere gre byk patlama 13,7 milyar yl nce gerekleti. Evrenin yann hesaplanmasnda olduu gibi, antropik ng rler genellikle belirli fiziksel parametreler iin kesin saptama lar yapmak yerine bir dizi deer retir. Bunun nedeni, bizim varl mzn -ki aslnda belirli deerlerdeki baz fiziksel parametreleri gerektirmeyebilir- ounlukla onlar bulduumuz yerlerden fazla uzakta olmayan parametrelere dayanmasdr. Ayrca dnyamz daki geerli koullarn, antropik olarak kabul edilen arala zg olmasn bekleriz. rnein, sadece 0 ve 0,5 arasndaki yrnge sel dmerkezliklerde yaam olabiliyorsa, dmerkezliin 0,1 ol duu gezegenler bizi artmamaldr, nk evrendeki btn ge zegenler arasnda nadir de olsa bu kadar kk dmerkezlie sa hip yrngeleri olanlar da vardr. Ama Dnya neredeyse mkem mel bir dairede dnseydi ve dmerkezlii 0,00000000001 olsay d, bu dnyay gerekten ok zel bir yer yapard ve neden bu ka dar allmn dnda bir dnyada yaadmz aklamaya al rdk. Bu dnceye sradanlk ilkesi de denir.

130
Gezegensel yrngenin ekli, Gnein ktlesi ve benzeri ans l rastlantlar evresel kabul edilir, nk doann temel yasala rndan deil bizi kuatan evreden kaynaklanrlar. Evrenin ya da evresel bir faktrdr, evrenin gemiinde erken ve ge za manlar olmakla birlikte biz bu devirde yayoruz, nk yaama olanak tanyan tek devir bu. evresel rastlantlar anlamak kolay dr, nk evrende var olan pek ok kozmik habitat arasnda ya ama elverili tek habitat burasdr ve bizim yaanabilir bir habitatta var olmak zorunda olduumuz aktr. Zayf antropik ilke fazla tartmal deildir. Ancak baz fiziki ler tarafndan kmsense de biz bu ilkenin daha gl olann tartacaz. Gl antropik ilkeye gre bizim varoluumuz yal nzca evremizi snrlandrmakla kalmaz, doa yasalarnn ie riklerini ve biimlerini de snrlandrr. Sadece Gne sistemi mizin deil btn evrenimizin kendine zg zellikleri insan ya amnn gelimesini destekleyecek tuhaflkta grnyor ve bunu aklamak ok daha zor. Hidrojen, helyum ve birazck lityumdan oluan erken evre nin nasl geliip, bizimki gibi akll yaam ieren en azndan bir dnya yaratt ok uzun bir yk olurdu. Daha nce belirttii miz gibi, doann kuvvetleri sayesinde ar elementler -zellik le karbon- ilk elementlerden retilebilir ve milyarlarca yl denge li kalrlar. Bu ar elementler yldzlarn ocaklarnda olutu; yani kuvvetler nce yldzlarn ve galaksilerin olumasn salamaly d. Bunlar da erken evrenin kck homojensizliklerinden mey dana gelmitir; evren neredeyse birrnek olmakla birlikte, neyse ki yaklak yz binde bir orannda younluk farkllklar ieriyor du. Yine de yldzlarn varl ve yldzlarn iindeki bizi olutu ran maddelerin varl yeterli deildir. Yldzlarn dinamii gerei bazlar sonunda patlar ve bu patlama yle bir ekilde gerekle ir ki, iindeki ar elementler uzaya yaylr. Dahas, doa yasalar gerei kalntlar yeni nesil yldzlar oluturmak zere yeniden yo unlar, bu yldzlar yeniden biimlenen ar elementlerle kay naan gezegenler kuatr. Dnyann ilk zamanlarnda bizim geli memizi salayacak belli olaylar dizisinin gereklemesinin zorun lu olmas gibi; var olabilmemiz iin zincirin her bir halkas gerek lidir. Ancak evrenin geliimine yol aan olaylar yneten, doa nn temel yasalarnn dengesiydi ve var olabilmemiz iin bunlarn tam olarak doru bir etkileim iinde olmalar gerekiyordu. Bu durumun ierdii rastlantnn epeyce byk olduunu 1950de ilk fark eden Fred Hoyle oldu. Hoyle, btn kimyasal ele

131
mentlerin ilk olarak hidrojenden geldiine, onun ilk gerek z ol duuna inanyordu. Hidrojen en basit atom ekirdeine sahip tir; bu ekirdek yalnzca tek bir protondan oluur ve bu proton ya tek banadr ya da ona bir veya iki ntron elik eder. (Hidro jenin farkl biimlerine ya da proton says ayn elektron says farkl ekirdeklere izotop denir.) Gnmzde ekirdeinde iki ve proton olan helyum ve lityum atomlarnn, evren yaklak 200 saniye yanda iken ok daha kk miktarlarda ve ilksel ola rak sentezlendiklerini biliyoruz. te yandan hayat daha karmak elementlere baldr. Bunlarn iinde en nemlisi ve tm organik kimyann temeli olan karbondur. Akll bilgisayarlar gibi yaayan organizmalarn silikon gibi dier elementlerden retildii sylenebilir, ama hayatn karbon olmadan kendiliinden oluabilecei kuku gtrr. Bunun ne denleri teknik olmakla birlikte karbonun dier elementlerle ba lanma biimindeki esiz davranla ilgilidir. rnein karbondiok sit oda scaklnda gaz halindedir ve biyolojik olarak okyararldr. Silikon periyodik tabloda karbonun hemen altnda yer ald iin benzer kimyasal zelliklere sahiptir. Ancak silikon dioksit, yani kuartz, ta koleksiyonlar iinde organizmalarn cierlerin de olduundan ok daha yararldr. Yine de kendilerine silikon la ziyafet eken ve sv amonyak iinde kuyruklarn ritmik ola rak evirip duran hayat formlar geliebilirdi. Bu trden egzotik hayatlar bile yalnzca ilksel elementlerden oluamaz, nk bu elementler yalnzca iki tr dengeli birleim oluturabilir: Renksiz bir kristalin olan lityum hidrat ve hidrojen gaz ki, ikisi de re yebilmek yle dursun birbirinden holanmalar bile mmkn ol mayan bileimlerdir. Bunlar bizim karbondan olma hayat form lar olduumuz gereini deitirmez; bylece ekirdei alt pro ton ieren karbon ve bedenlerimizdeki dier ar elementler na sl olumutur sorusu gndeme gelir. lk aama daha eski yldzlarn, iki hidrojen ekirdeinin ar pp kaynamasyla ortaya kan helyumu biriktirmeye balama sdr. Yldzlarn bizi stan enerjisini yaratan bu kaynamadr. ki helyum atomu arparak, ekirdei drt protondan oluan bir atom olan berilyumu yaratr. Berilyum bir kez ortaya ktktan sonra nc bir helyum ekirdei ile kaynaarak karbonu olu turmas beklenir. Ama byle olmaz, nk berilyumun izotopu olutuu anda bozularak helyum ekirdeine geri dner. Yldzn hidrojeni bitmeye baladnda durum deiir. Bu ol duunda, yldzn ekirdei s 100 milyon derece Kelvine ulan

132
caya dek ker. Bu koullar altnda ekirdekler birbirleriyle o ka dar sk arprlar ki, berilyum ekirdei ve helyum ekirdei bo zulmaya frsat bulamadan birleir. O zaman berilyum, helyum ile birlikte eriyerek bozulmayan, dengeli bir karbon izotopu retir. Ancak bu karbon, bir kadeh Bordeaux arabnn tadn karan, alevli lobutlar havada eviren veya evren hakknda sorular so ran kimyasal bileik kmelerini oluturmaktan epeyce uzaktr. nsanlar gibi varlklarn oluabilmesi iin karbonun yldzn iin den kp daha dost canls bir mahalleye tanmas gerekir. Bu da ancak, hayat dngsnn sonuna gelen yldz bir spernova olarak patlayp, sonradan bir gezegen olarak younlaacak olan karbonu ve dier ar elementleri uzaya satnda gerekleir. Bu karbon yaratma srecine l alfa sreci denir, nk alfa parac ismi, helyum izotopunun ekirdeine verilen bir ba ka isimdir; sre her nn kaynamasn gerektirir. Olaan fi zik l alfa sreci yoluyla karbon yaratmnn olduka az sayda olmas gerektiini ngryor. Bunu dikkate alan Hoyle 1952de berilyum ekirdei ile helyum ekirdeinin enerji toplamlarnn, karbon izotopunu oluturan kuantum durumunun enerjisi ile tam olarak ayn olmas gerektiini ileri srd; nkleer tepkimenin h zn byk oranda artran bu duruma rezonans denildi. O sralar da byle bir enerji dzeyi bilinmiyordu, ancak Hoyleun nerisini dikkate alan Kaliforniya Teknoloji Enstitsnden William Fow-

l alfa sreci Karbon yldzlarn iinde, helyum ekirdeinin arpmasyla oluur, nkleer
fizik yasalarnn kendine zg bir zellii olmasayd karbon olumas olas deildi.

133
ler aratrd ve bulduklar karmak ekirdeklerin yaratm konu sunda Hoyleun grlerine nemli bir destek salad. Hoyle yle yazyor: Kantlar inceleyen herhangi bir bilim in sannn nkleer fizik yasalarnn, yldzlarn iinde retilen so nular zellikle dikkate alarak tasarland karmnda bulunamamasna imkn yoktur. O zamanlar kimse, tam olarak bu fizik sel yasalara yol aan rastlantsalln boyutlarn anlamaya yete cek kadar nkleer fizik bilmiyordu. Ancak gl antropik ilkenin deerini aratran fizikiler, son yllarda doann yasalar farkl olsayd evren neye benzerdi sorusunu kendilerine sormaya ba ladlar. Gnmzde l alfa tepkimesinin hzn doann temel kuvvetlerine gre hesaplayan bilgisayar modelleri yapabiliyoruz. Bu hesaplamalar gsteriyor ki, gl nkleer kuvvetin gcnde yzde 0,5lik bir deiiklik veya elektrik kuvvetinde yzde 4lk deiiklik bile her yldzdaki btn karbonu veya btn oksije ni ve dolaysyla bizim bildiimiz anlamda hayat olasln orta dan kaldrabilirdi. Evrenin kurallarn azck deitirmek bile bi zim varlmzn koullarn ortadan kaldryor! Fizik kuramlar belli yntemlerle deitirildiinde retilen ev ren modellerini inceleyerek, fizik yasalarndaki deiikliin etkile ri zerinde metodik olarak allabilir. Bizim var olmamz iin ge reken dzeni kurann sadece gl nkleer kuvvet ile elektroman yetik kuvvet olmad anlalmtr. Kuramlarmzdaki temel de imezlerin ince bir ayara sahip olduklar, minik miktarlarda yap lan deiikliklerde bile ortaya kyor; evren niteliksel olarak fark l bir hale geliyor ve pek ok durumda hayatn gelimesine elve rili olmuyor. rnein dier nkleer kuvvet, zayf kuvvet biraz da ha zayf olsayd, erken evren dneminde kozmostaki btn hidro jen helyuma dnrd ve bu yzden de normal yldzlar olmazd; biraz daha gl olsayd patlayan spernovalar d muhafazalar n kramazlard ve bylece yldzlararas uzay, gezegenlerin haya t beslemesi iin gereken ar elementlerle tohumlayamazd. Eer protonlar yzde 0.2 orannda daha ar olsayd bozularak ntron lara dnr, atomlarn dengesini bozard. Bir protonu oluturan kuarkn ktle toplam yzde 10 gibi kk bir oranda deitiril seydi, bizi oluturan sabit ekirdekli atomlardan ok daha az mik tarda olurdu; aslnda kuark ktlelerinin toplamnn, sabit ekirdek saysnn en yksek sayda olmas iin ideal olduu ortada. Gezegen hayatnn gelimesi iin birka yz milyon yllk sabit yrnge gerektii varsaylrsa, uzay boyutlarnn says da bizim varlmzla sabitlenmitir. nk yerekimi yasasna gre ancak

134
boyutta dengeli eliptik yrngeler mmkn olabiliyor. Daire sel yrngeler bir baka boyutta olanakl, ancak bunlar Newtonn korktuu gibi sabit deiller. boyut dndaki herhangi bir bo yutta kck bir bozulma, rnein dier gezegenlerin ekimin de oluan bir deiiklik, gezegeni dairesel yrngesinden ka rr, Gnee uzak veya yakn dnmesine neden olurdu, yani ya do nar, ya da yanardk. Ayrca ten fazla boyutta iki cisim arasnda ki ekim kuvveti, boyutta olduundan ok daha hzl bir ekil de azalrd. boyutta uzaklk iki katna ktnda ekim kuvveti deerini 1/4 orannda kaybeder. Drt boyutta 1/8, be boyutta 1/16 orannda kaybeder. Sonu olarak ten fazla boyutta Gne, isel basncnn ekim gcnn ekimini dengeledii sabit bir konum da kalamaz. Ya paralanr ya da kerek bir kara delie dnr ki, yle ya da byle gnnz berbat olur. Atomik lekte elektrik kuvveti ekim kuvveti gibi davranr. Yani atomlardaki elektronlar ya kaar ya da ekirdein iine der. Her iki durumda da bizim bildiimiz anlamda atomlarn olmas olas deildir. Zeki gzlemcileri destekleme becerisine sahip karmak yap larn ortaya klar ok krlgandr. Doann yasalarnn biim verdii bir sistem olaanst ince bir ayara sahiptir ve bildiimiz hayatn gelime olasln ortadan kaldrmadan yaplabilecek de iiklik ok kktr. Fizik yasasnn kesin ayrntlarnda bir di zi artc rastlant olmasayd, insanlar ve benzeri yaam formla r varlk kazanamazd. En etkileyici ince-ayarl rastlant, Einsteinn genel grelilik denklemlerindeki kozmolojik sabitini ierir. Daha nce de belirtti imiz gibi 1915te kuramn formle ettiinde Einstein evrenin du raan olduuna inanyordu, yani evren ne geniliyor ne de daral yordu. Btn maddeler dier maddeleri ektiinden, evrenin ken di zerinde kme eilimiyle savamas iin yeni bir kar-ekim kuvvetini kuramna ekledi. Bu kuvvet, dier kuvvetlerin tersine, herhangi bir kaynaktan gelmiyordu, uzay-zamann kendi iinde oluturulmutu. Kozmolojik sabit bu kuvvetin gcn tanmlar. Evrenin duraan olmad kefedildiinde Einstein kozmolojik sabiti kuramndan kard ve onu denklemlerine eklemeyi hayat nn en byk yanl sayd. Ancak 1998de ok uzak spernovalarn gzlemleri, evrenin artan bir hzla genilediini ortaya kard; b tn uzayda etkili olan bir tr itici kuvvet olmakszn bunun olanak sz olduu anlald. Kozmolojik sabit bylece yeniden dodu. Ar tk bu sabitin deerinin sfr olmadn biliyoruz, ama neden byle bir deeri var sorusu geriye kalyor. Fizikiler, kuantum mekanik

135

lerinin sonularna gre nasl ortaya ktn aklamak zere tar tmalar balatt, ancak bulduklar deer 120 basamaklyd (birden sonra gelen 120 adet sfr) ve bu, spernova gzlemlerinde ulatk lar gerek deerden daha glyd. Ya hesabn mant yanlt, ya da mucizevi bir ekilde; hesaplanan saynn hayal bile edileme yecek kklkteki kesri dnda kalan blmn geersiz klan baka bir etki vard. Kesin olan tek ey, kozmolojik sabit sahip ol duu deerden ok daha byk olsayd evrenimiz galaksiler olu madan nce paralanrd - ve yine bildiimiz hayat olmazd. Bu rastlantlara ne anlam verebiliriz? Temel fizik yasasnn ke sin biimi ve doasndaki ans ile bizim evresel unsurlarda bul duumuz ans birbirinden farkldr. Kolaylkla aklanamad gi bi fiziksel ve felsefi sonulan ok daha derindir. Evrenimiz ve ya salar bizi desteklemek zere oluturulmu bir tasarma sahip gi bidir ve eer biz varsak bu tasarmda deiiklik olmas pek mm kn deil. Bu kolayca aklanabilecek bir durum deil ve doal olarak niin byle olduunu soruyoruz. Pek ok insan bu rastlantlar Tanrnn ilerinin kant ola rak kullanmak isteyecektir. Evrenin insanla kalacak yer sala mak iin tasarland dncesi gnmzden binlerce yl ncesi ne uzanan teolojilerde ve mitlerde yer almtr. Mayalarn mitseltarihi anlatlarnn yer ald Popol Vuhta tanrlar yle der: Bi lin bahedilen insan var oluncaya kadar yarattmz btn ey ler iin ne vldk, ne de onurlandrldk. M 2000 tarihli tipik bir Msr yazt yle der: Tanrnn srs olan insann iyi yaa mas salanmtr. O (Gne Tanrs) onun yarar iin gkyz n ve yeryzn yaratmtr. inde Taocu filozof Liezi (LieYukou) (M 400) bu dnceyi bir ykdeki karaktere syletmitir: Tanr bymesi iin be eit tohum yaratt, yzgeli ve ty l kabileleri zellikle biz yararlanalm diye yaratt. Bat kltrnde Eski Ahit yaratl yksnde ilahi tasarmdan sz eder, ancak geleneksel Hristiyan bak as, kastl bir tasa rya gre ileyen akll doal dnyaya inanan Aristotelesten de byk lde etkilenmitir. Ortaa Hristiyan din bilimcilerin den Aquinolu Aziz Tomasso, Tanrnn varln kantlamak iin Aristotelesin doann dzeni hakkndaki dncelerini kullanr. 18. yzylda bir baka Hristiyan din bilimci o kadar ileri gitmi tir ki, tavanlarn kuyruklarnn daha kolay vurabilmemiz iin be yaz olduunu sylemitir. Hristiyan grnn daha modem bir rnei birka yl nce Viyana bapiskoposu Kardinal Christoph Schnborn tarafndan verilmitir; imdi 21. yzyln balangcn

136
da yeni Darvincilik gibi bilimsel iddialarla veya kozmolojide okluevren gibi varsaymlarla karlayoruz; bunlar ilahi amacn ve tasarmnn kar konulmaz kantndan saknmak isteyen modem bilim tarafndan icat edilmitir. Katolik Kilisesi doann yapsn da bulunan tasarmn gerek olduunu ilan ederek insann doa sn yeniden savunacaktr. Kardinalin kozmolojide ama ve tasa rmn kanlmaz kant olan ey dedii, yukarda anlattmz fi ziksel yasann ince ayardr. nsan merkezli evreni bilimsel olarak yadsmann dnm nok tas, Dnyann Gne sisteminde merkez konumunda olmad Kopernik sisteminde gerekleti. Ne tuhaftr ki, Kopernikin ken di dnya gr antropomorfikti. yle ki, Gne merkezli mode linde Dnyann evrenin neredeyse merkezinde bulunduuna ia ret ederek bizi teselli ediyordu: Yeryz evrenin merkezinde ol masa bile, bu merkeze olan uzakl sabit yldzlarn uzakl ile karlatrldnda ok nemsizdir. Teleskopun icad ile 17. yz ylda gerekletirilen, evresinde bir uydu dnen tek gezegen ol madmz gibi gzlemler evrende ayrcalkl bir konuma sahip olmadmz fikrine arlk kazandrd. zleyen yzyllarda evren hakknda daha fazla ey kefettike, bizim gezegenimizin sradan olduunu daha iyi anladk. Ancak son dnemlerde doann pek ok yasasnn son derece ince bir ayara sahip olduunun kefe dilmesi, en azndan bazlarmzn yeniden o eski dnceye ge ri dnmesine yol at: Bu byk tasarm, bir byk tasarmcnn iidir. ABDde yasalar okullarda din eitimini yasaklad iin, bu trden dncelere akll tasarm denir ve tasarmcnn Tanr ol duu aka olmasa da ifade edilir. Modern bilimin yant bu deildir. 5. blmde grdk, bizim evrenimiz, her biri farkl fiziksel yasalara sahip olan evrenler den biri. Bu okluevren gr, ince ayar mucizesini aklamak iin gelitirilmi bir kavram deildir. Modern kozmolojideki pek ok farkl kuramn yan sra, snrszlk koulunun bir sonucu dur. Eer bu doruysa, o zaman gl antropik ilkenin uygulama da zayf ilke ile denk olduu dnlebilir; fiziksel yasalardaki in ce ayar evresel faktrler temelinde deerlendirirsek, bizim koz mik yaam alanmz -artk gzlemlenebilen btn evren- pek ok evrenden biridir, tpk Gne sistemimizin pek ok Gne siste minden biri olmas gibi. Bunun anlam, bizimkine benzer milyar larca sistemin var olduunu anlamamzla birlikte Gne sistemi mizdeki evresel rastlantlarn olaanstlk zelliini kaybetme sidir; yasalardaki ince ayar okluevrenlerin varlyla aklanabi-

137
lir. Yzyllar boyunca pek ok insan kendi dnemlerinde bilim sel aklamas yaplamayan doann gzelliini ve karmakln Tanrya atfettiler. Ancak Darwin ve Wallacen mucize gibi gr nen yaam formlarnn bir yce gcn mdahalesi olmakszn or taya kabildiklerini aklamalar gibi, okluevren kavram da, ev reni bizim karlarmz iin yaratan iyiliksever bir yaratcya ge rek kalmadan fiziksel yasalardaki ince ayar aklayabilir. Einstein bir defasnda asistan Ernst Strausa Evreni yaratr ken Tanrnn baka bir seenei var myd? sorusunu sormutu. 16. yzyln sonlarnda Kepler, Tanrnn evreni baz mkemmel matematik ilkelerine gre yarattna inanmt. Newton, gkle re uygulanan yasalarn yeryznde de uygulandn grm ve bu mkemmel yasalar ifade edebilmek iin denklemler gelitir miti; bu yasalar 18. yzyl bilimcileri arasnda neredeyse dini bir coku uyandrm, bu yasalar Tanrnn bir matematiki olduu nu gstermek amacyla kullanmlardr. Newtondan, zellikle de Einsteindan beri fiziin amac

Keplerin tasarlad trde basit matematiksel ilkeleri bulmak ve bunlarla doada gzlemlediimiz maddelerin ve kuvvetlerin b tn ayrntlarna aklama getirecek her eyin birleik kuramn yaratmakt. 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda Max well ve Einstein elektrik, manyetizma ve k kuramlarn birle tirdiler. 1970lerde gl ve zayf nkleer kuvvetleri elektroman yetik kuvvetle birletiren standart model yaratld. Daha sonra Si cim kuram ve M-kuram, geriye kalan kuvveti, ktleekim kuv vetini de birleik kurama ekleme abasyla ortaya ktlar. Ama yalnzca btn kuvvetleri aklayan tek bir kuram bulmak deil, kuvvetlerin gc, temel paracklarn ktle ve ykleri gibi temel saylar da aklayan bir kuram bulmakt. Einsteinn belirttii gi bi doa yle bir oluuma sahip ki, bu kadar gl bir ekilde be lirlenmi yasalarn iinde ancak kesin olarak belirlenmi sabitle rin (yani kuram ortadan kaldrmadan saysal deerleri deitiri lemeyecek sabitler) bulunduunu mantksal olarak ilan edebili riz diyebilmeyi umuyorduk. Tek kuram, muhtemelen bizim var olmamza olanak salayan ince ayara sahip olmayacak. Ancak Einsteinn iinde bulunduumuz evreni ve dier evrenleri btn farkl yasalaryla aklayacak esiz kuram ryasn, son gelime lerin nda yorumlarsak, M-kuramnn o kuram olabileceini syleyebiliriz. Peki, M-kuram esiz mi? Veya onu gerektiren her hangi bir basit mantk ilkesi var m? Niin M-kuram sorusunu yantlayabilir miyiz?

Byk tasarm

hareketlerindeki dzenliliin Tanrlarn veya eytanlarn he ves veya kaprislerine gre deil, sabit yasalara gre ynetildiini akladk. Balangta bu yasalar sadece astronomi (veya astrolo ji, o zaman ikisi ayn kabul ediliyordu) iinde fark edilebildi. Dn ya zerindeki eylerin davranlar yle karmakt ve o kadar ok etki tarafndan belirleniyordu ki, ilk uygarlklar bu fenomenleri y neten ak bir model veya yasa olduunu fark edemediler. Yine de yava yava, astronomi dndaki alanlarda yeni yasalar kefedildi ve bu durum bilimsel determinizme yol at: Verili bir zamanda ev renin daha sonra nasl gelieceini belirleyen bir yasalar dizisi ol malyd. Bu yasalar her yerde ve btn zamanlarda geerli olma lyd, yoksa yasa olmazlard. Herhangi bir istisna veya mucize ola mazd. Tanrlar veya eytanlar evrenin ileyiine karamazlard. Bilimsel determinizm ilk ortaya atldnda bilinen yasalar yalnzca Newtonn hareket ve ekim yasalaryd. Bu yasalarn Einsteinn genel grelilik kuramnda nasl geniletildiini, evre nin dier zelliklerini yneten dier yasalarn nasl kefedildii ni anlattk. Doann yasalar bize evrenin nasl davrandn anlatr, ama niin yle davrandn anlatmaz; kitabn banda u sorular sormutuk:
Niin hilik deil de varlk var? Niin varz? Niin baka yasalar deil de bu bildiimiz yasalar var?

u kitapta Gne, Ay ve gezegenler gibi astronomik cisimlerin

Bazlar bu sorulara yant olarak, Tanr yle tercih ettii iin evreni bu ekilde yaratt diyebilir. Evreni kimin veya neyin yarat-

142

akar Hayat Oyunu'nda basit trde birleik nesnelerden biri. tn sormak mantkldr, ancak yant Tanr ise, Tanry kim ya ratt diye sormak gerekecektir. Bu bak asna gre yaratcya ihtiya duymayan bir varlk sz konusudur ve bu varlk Tanrdr. Bu, Tanrnn varl ile ilgili ilk-neden tartmas olarak bilinir. Bize gre yine de bu sorular tmyle bilimsel alan iinde, her hangi bir ilahi varla bavurmadan yantlamak mmkndr. 3. blmde anlattmz modele dayal gerekilie gre bey nimiz d dnyann bir modelini yaratarak duyu organlarmzdan gelen verileri yorumlar. Evlerimiz, aalar, dier insanlar, duvar lardaki prizlerden akan elektrik, atomlar, molekller ve dier ev renler hakknda zihinsel kavramlar olutururuz. Bilebileceimiz tek gereklik bu zihinsel kavramlardr. Gerekliin modelden ba msz olarak snanmas mmkn deildir. yi yaplandrlm bir model kendi gerekliini yaratr. Gereklik ve yaratl gibi ko nularda dnmemize yardmc olabilecek bir rnek 1970te, Cambridgede gen bir matematiki olan John Conway tarafn dan gelitirilmi Hayat Oyunudur. Hayat Oyunundaki oyun szc yanltcdr. Oyunda kaza nan veya kaybeden yoktur; aslnda oyuncular da yoktur. Hayat

Cansz doaya doru evrim Hayat Oyunu'ndaki baz birleik nesneler kurallarn asla
deiemeyeceklerini syledii bir biime doru evrilirler.

143

Planrler Planrler ara ekillerden geerek ekil deitirirler ve sonunda apraz hat zerinde bir kare aada orijinal biimlerine geri dnerler.

Oyunu gerekten bir oyun deildir; iki boyutlu bir evreni yne ten bir dizi yasadan oluur. Bu deterministik bir evrendir: Bir kez balang yapsn veya ilk konumunu oluturduktan sonra yasa lar gelecekte neler olacan belirler. Conway dnyas, satran tahtasnda olduu gibi karelerden olumu bir kare olarak tasarlanmtr, ama her ynde sonsuz olarak geniler. Her kare bir veya iki durumda olabilir. Canl (142. sayfada yer alan resimdeki yeil kareler gibi) veya l (resimde ki siyah kareler gibi). Her karenin sekiz komusu vardr: Alt, st, sa, sol komular ve drt kegen komu. Bu dnyadaki zaman srekli deildir ama admlar halinde ileri doru hareket eder. l ve canl karelerden yaplan verili herhangi bir dzenlemede, aa daki yasalar uyarnca canl komu karelerin says daha sonra olacaklar belirler: 1. ki ya da canl komusu olan canl bir kare hayatta kalr, (hayatta kalma) 2. Tam olarak canl komusu olan l bir kare canl hale ge lir. (doum) 3. Dier btn durumlarda hcreler lr veya l olarak kalr. Canl bir kare sfr veya bir komusu olduunda yalnzlktan, ten fazla komusu olduunda kalabalktan lr. Hepsi bu: Verili herhangi bir balang koulunda bu yasalar birbiri ardnca kuaklar yaratr. Tek bana canl bir kare veya iki bitiik canl kare bir sonraki kuakta lr, nk yeterince kom ular yoktur. aprazlama komu olan canl kare biraz daha uzun yaar. lk admdan sonra ulardaki kareler lr, sadece or tadaki kare canl kalr, o da bir sonraki kuakta lr. Her apraz kare dizisi bu ekilde buharlar. Ancak canl kare yatay ola rak yan yana dizildiinde, merkezdeki karenin yine iki komusu

144

Planr silahnn balang konfigrasyonu Planr silah bir planrden

yaklak on kat daha byktr.

vardr ve iki utaki kare lrken ortadaki canl kalr, ancak bu durumda merkezdeki karenin hemen altndaki ve stndeki ka reler canlanr. Bylece yatay dizi bir stuna dnr. Bu dalgal yaplara akar denir. canl kare L eklinde yerletirilirse yeni bir davran ortaya kar. Bir sonraki kuakta L eklinin yataklk ettii l kare can lanr, 2x2lik bir blok oluur. Bu blok, deimeden kuaktan kua a aktarld iin cansz doa denilen bir modelin parasdr. lk kuaklarda bu biimde deien pek ok model bulunur ama ok gemeden ya cansz doa formuna geer veya lrler, ya da ilk biimlerine dnerek ayn sreci tekrar ederler. Ayrca planr denilen modeller vardr; bunlar da dier ekil lere dnrler ve birka kuak sonra yeniden kendi biimleri ni alrlar ama balangca gre apraz dorultuda bir kare aa da konumlanrlar. Bu gelimeyi izlerseniz bir hat boyunca emekliyormu gibi hareket ettiklerini grrsnz. Bu planrler arp tnda, her birinin arpma anndaki ekline bal olarak ok tu haf davranlar ortaya kar. Bu evreni ilgin klan ey, onun temel fiziinin basit olmas na karn, kimyasnn karmak olabilmesidir. Yani birleik nes neler farkl leklerde var olurlar. En kk lekte temel fizik

145

116 kuak sonra planr silah Zamanla biim deitiren planr silah bir planr kardktan
sonra orijinal biimine ve konumuna geri dner. Bu sreci sonsuza kadar tekrarlar.

bize yalnzca l veya canl kareler olduunu sylyor. Daha b yk lekte planrler, akarlar ve hareketsiz hayat bloklar var. Daha da byk bir lekte planr silah gibi daha karmak nes neler yer alr: Bu duraan modeller, belirli aralklarla yeni planr ler dourur ve bunlar yuvalarn terk edip apraz bir hat boyun ca ilerlerler. Hayat Oyunu evrenini belirli bir lek iinde bir sre gzlem lerseniz o lekteki nesneleri yneten yasalar bulabilirsiniz. r nein, yalnzca birka kare uzunluundaki nesneleri ieren bir lekte Bloklar asla hareket etmez, Planrler apraz hareket eder gibi yasalar bulabilirsiniz. Ayrca, nesneler arptnda or taya kanlar iin de farkl yasalar bulursunuz. Herhangi bir d zeydeki birleik nesneler iin btn bir fizik sistemi kurabilirsi niz. Bu yeni yasalar, orijinal yasalarda yeri olmayan nesneler ve kavramlar yaratacaktr. rnein orijinal yasalarn arasnda ar pma veya hareket gibi kavramlar yok. Bunlar yalnzca her bir duraan karenin canl veya l olmasn tanmlar. Bizim evreni mizde olduu gibi Hayat Oyununda gereklik kullandnz mo dele baldr. Conway ve rencileri kendi tanmladklar kurallar kadar ba sit temel kurallar olan bir evrende kendini yenileyebilecek l

146
de karmak nesnelerin var olup olamayacan renmek is tedikleri iin bu dnyay yarattlar. Hayat Oyunu dnyasnda var olan birleik nesneler, birka kuak boyunca dnyalarnn yasa larn izledikten sonra kendi trlerinde baka nesneler meydana getiriyorlar m? Conway ve rencileri bunun mmkn olduu nu gstermekle kalmadlar, bu nesnelerin bir anlamda zekya sa hip olduklarn da kantladlar! Bu ne demek? Ak sylemek ge rekirse, kendilerini yenileyen byk kare ynlarnn evrense! Turing makineleri olduklarn gsterdiler. Amacmza gre ak layacak olursak, bizim fiziksel dnyamzda herhangi bir hesapla ma iin bir bilgisayar, ancak uygun verileri girdiinizde iini ya pabilir -yani Hayat Oyunu dnyasnn ortamna uygun veriler salandnda-, birka kuak sonra makinenin geldii durumda elde edilen kt, bilgisayar hesaplamalarnn sonularna uygun olarak okunabilir. Bunun nasl altn grmek iin planrlerin 2x2 blokluk canl kareler yapmaya kalktklarnda neler olacan dne lim. Planrler doru bir ekilde yaklarlarsa duraan olan blok planrlerin kaynana doru veya kaynaktan uzaa doru hare kete geer. Bu ekilde blok bir bilgisayarn hafzasn taklit eder. Aslnda modern bir bilgisayarn VE/VEYA girileri gibi btn te mel fonksiyonlar planrler tarafndan yaratlabilirler. Tpk fizik sel bilgisayarlarda kullanlan elektrik sinyalleri gibi, planrler de bilgi gndermek ve ilemek iin kullanlabilir. Hayat Oyununda bizim dnyamzda olduu gibi, kendi ken dilerini yenileyen modeller karmak nesnelerdir. Matematik i John von Neumannn daha nceki almalarna dayanan bir tahmin, Hayat Oyununda kendini yenileyebilecek bir modele ait minimum bykl on trilyon kare olarak belirledi. Bu say, ka baca tek bir insan hcresinde yer alan molekl miktarna kar lk gelir. Yaayan varlklar snrl byklkte, istikrarl ve kendini yeni leyen karmak sistemler olarak tanmlanabilir. Yukarda tanm lanan nesneler kendini yenileme kouluna uyuyor ama istikrar l olmayabilirler: Dardan gelen kk bir etki hassas mekaniz may kertebilir. Yine de biraz daha karmak yasalarn hayatn btn zelliklerini tayan daha gelimi sistemlere olanak tan yabileceini kolaylkla dnebiliriz. Conway dnyasnda byle bir varlk olduunu dnn. Byle bir nesne evresel uyaranla ra karlk verecektir ve bu nedenle karar verebiliyormu gibi g rnecektir. Byle bir hayat kendinden haberdar mdr? Kendinin

147
bilincinde midir? Bunlar grlerin keskin bir ekilde ayrlmas na yol aan sorulardr. Bazlar kendinin farknda olma durumu nun insanlara zg olduunu savunur. Bu, insanlarn zgr irade ye; farkl davran biimleri arasnda seim yapma yeteneine sa hip olmalarn salar. Bir varln zgr iradeye sahip olduunu nereden biliriz? Bir uzaylyla karlatmzda onun robot mu, yoksa kendi zihni olan biri mi olduunu nasl anlarz? Bir robotun davranlar, z gr iradeye sahip olan bir varln tersine, tamamen tanmlanm tr. Yani ilkesel bir saptama olarak robot, davranlar ngrlebi lir bir varlktr. 2. blmde belirtmi olduumuz gibi, eer varlk byk ve karmaksa bu saptamay yapmak neredeyse olanaksz dr. Birbiriyle etkileim halindeki veya daha fazla parackla il gili denklemleri bile tam olarak zemiyoruz. nsan bykln de bir uzayl yz trilyon trilyon parack tayacaktr ve robot bi le olsa denklemleri zp onun ne yapacan ngrmek olanak szdr. Bu nedenle herhangi bir karmak varln zgr iradesi olduunu sylemek zorundayz - temel bir zellik olarak deil, ama geerli bir kuram olarak; onun davranlarn ngrmemizi salayacak hesaplamalar yapma yeteneine sahip olmadmza dair bir itiraf olarak. Conwayin Hayat Oyunu rnei, bir dizi basit yasann bile akl l yaama benzeyen karmak zellikler yaratabileceini gsteri yor. Bu nitelikte pek ok yasa dizisi olmal. Evrenimizi yneten temel yasalar (grnrdeki yasalarn kart olarak) seen ne? Conwayin evreninde olduu gibi, evrenimizin yasalar her han gi bir zamanda verili olan duruma gre sistemin gelimesini be lirler. Conwayin evreninde yaratc biziz - oyunun balangcnda nesneleri ve onlarn konumlarn belirleyerek evrenin balang durumunu biz seiyoruz. Fiziksel bir evrende, Hayat Oyunundaki planrler gibi nesne lere karlk gelen ey, maddenin yaltlm kitlesidir. Bizimki gibi srekli bir dnyay tanmlayan herhangi bir yasalar dizisi bir ener ji kavramn da ierecektir; bu enerji niceliksel olarak korunur, yani zaman ierisinde deimez. Bo uzayn enerjisi zamandan ve konumdan bamsz bir sabittir. Bu sabit vakum enerjisi, her hangi bir cismin uzayda kaplad alann enerjisi, ayn hacimde ki bo uzayn enerjisine gre llerek bulunabilir ve buna sabit sfr denir. Herhangi bir doa yasasnn mutlaka hesaba katlma s gereken bir kouluna gre, bo uzayla evrili yaltlm bir cis min enerjisi pozitiftir; bu cismi birletirmek iin aba gsterilmesi

148
gerektii anlamna gelir. Yaltlm cismin enerjisi negatif olsayd, bir hareket durumu yaratlm olur ve negatif enerjisi hareketin den kaynaklanan pozitif enerji ile tam olarak dengelenirdi. Bunlar doru olsayd cisimlerin herhangi bir yerde ve her yerde belirme meleri iin bir neden olmazd. Bu nedenle boluk kararsz olurdu. Ancak yaltlm bir cisim yaratmak enerji gerektiriyorsa bu dura an olmay hali ortadan kalkar, nk evrenin enerjisi sabit kal mak zorundadr. Evreni yerel olarak sabit tutan, eylerin boluk tan ylece belirivermelerini engelleyen nitelik budur. Evrenin toplam enerjisi her zaman sfr olmak zorundaysa ve bir cismi yaratmak enerji gerektiriyorsa, btn evren hilikten nasl yaratlm olabilir? ekim kuvveti gibi bir yasann var olma snn nedeni budur. ekim kuvveti ekme zelliine sahip oldu undan, ekimsel enerji negatiftir: Yani ekim kuvvetiyle balan m bir sistemi -Dnya ve Ay gibi- ayrmak iin epeyce aba har canmas gerekir. Bu negatif enerji, maddenin yaratlmas iin ge reken pozitif enerjiyi dengeler, ama bu o kadar basit deildir. r nein Dnyann negatif ekim kuvveti, Dnyay oluturan mad de paracklarnn pozitif enerjisinin milyarda birinden azdr. Yl dz gibi bir cismin negatif ekim enerjisi daha byktr ve yldz ne kadar klrse (farkl paracklar birbirlerine daha da yak lar), negatif ekim kuvveti de o kadar byr. Ancak maddenin pozitif enerjisinden daha byk hale gelmeden nce yldz ke rek bir kara delie dnr ve kara deliklerin enerjisi pozitiftir. Bo uzayn dengeli olmasnn nedeni budur. Yldzlar veya kara delikler gibi cisimler hilikten var olmazlar. Ancak evrenin tama m hilikten var olabilir. ekim kuvveti uzay ve zaman biimlendirdiinden, uzay-zamann yerel olarak kararl ama btnsel olarak kararsz olmasna izin verir. Btn evren leinde maddenin pozitif enerjisi, nega tif ekim enerjisi tarafndan dengelenebilir, dolaysyla evrenle rin yaratlnda bir snrlama yoktur. ekim kuvveti gibi bir yasa olduu iin evren kendini hilikten yaratabilir (bu durumu 6. b lmde anlatmtk). Hilik yerine varln olmasnn nedeni, ev renin var olmasnn nedeni, bizim olmamzn nedeni bu kendili inden yaratmdr. Evreni canlandrmas ve devam ettirmesi iin Tanr'nn yardmna ihtiya yoktur. Temel yasalar neden byle? Nihai kuram tutarl olmal ve l ebildiimiz niceliklerin snrl sonularn ngrebilmeli. ekim kuvveti gibi bir yasann var olmas gerektiini grdk ve 5. b lmde grdk ki, snrl nicelikleri ngrebilen bir ekim kuvve

149
ti kuram, doann gleri ile bu glerin etki ettii madde ara sndaki spersimetriyi iermek zorunda. M-kuram, ekim kuv vetinin en genel spersimetrik kuramdr. Bu nedenle M-kuram, tamamlanm bir evren kuram olmaya tek adaydr. Eer sonluy sa -ki bu henz kantlanmamtr- kendi kendini yaratan bir ev renin modeli olacaktr. Biz bu evrenin paras olmalyz, nk baka bir tutarl model yok. M-kuram Einsteinn bulmay umduu birleik kuramdr. As lnda -sadece doann temel paracklarnn bir araya gelmesin den oluan- insann evreni yneten yasalar anlamaya bu kadar yaklam olmas byk bir zafer. Ama belki de gerek mucize mantn soyut deerlendirmelerinin, artc bir eitlilikle do lu evreni ngren ve tanmlayan bir birleik kurama ulamasdr. Eer kuram gzlemlerimizle dorulanrsa, 3000 yldan fazla s ren bir aratrma baaryla sonulanacak. Byk tasarm bulmu olacaz.

Szlk

A Alternatif gemiler. Herhangi bir gzlem olaslnn o gzleme yol aabilecek btn olas gemilerden olutuunu ortaya koyan bir ku antum kuram formlasyonu. Antropik ilke. Var olduumuz gereine dayanarak grnr fizik yasa lar hakknda sonulara varabileceimiz dncesi Asimtotik zgrlk. Gl kuvvetin ksa mesafelerde zayflamasna neden olan zellik. Buna gre, ekirdein iindeki kuarklar gl kuv vetle birbirlerine bal olmalarna karn, ekirdein iinde neredeyse hibir kuvvet hissetmeden hareket ederler. Aadan yukarya yaklam. Kozmolojide evrenin balangc iyi ta nmlanm tek bir gemii olduuna, bugnk durumuna bu balan gtan evrimleerek geldii varsaymna dayanan dnce. Atom. Sradan maddenin en temel birimi, proton ve ntronlardan olu an bir ekirdei vardr ve elektronlar ekirdein etrafnda dnerler. B Baryon. Proton ve ntron gibi temel paracklardan biri, kuarktan olumutur. Bozon. G tayan temel paracklardan biri. Byk Patlama. Evrenin youn ve scak balangc. Byk patlama ku ramna gre bugn grdmz evren 13,7 milyar yl nce yalnzca birka milimetre geniliindeydi. Gnmzde evren muazzam bir ge nilie sahiptir ve daha souktur, ancak erken dnemin kalntlarn btn uzaya yaylan kozmik arka zemin mikrodalga radyasyonunda gzlemleyebiliyoruz.

ekim kuvveti. Doann drt kuvveti iinde en zayf olan. Ktlesi olan nesnelerin birbirlerini ekmelerine neden olur. okluevren. Evrenler dizisi.

152

E Elektromanyetik kuvvet. Doann drt kuvvetinin ikinci gl kuvve ti. Elektrik ykl paracklar arasnda etkilidir. Elektron. Maddenin negatif ykl ve elementlerin kimyasal zellikle rinden sorumlu temel parac. F Faz. Dalgann dngsndeki bir konum. Fermiyon. Madde tipi temel parack. Foton. Elektromanyetik kuvvet tayan bozon. In kuantum para c. G Galaksi. ekim kuvveti tarafndan bir arada tutulan yldzlar, yldzlararas madde ve karanlk maddeden oluan byk sistem. Grnr yasalar. Evrenimizde gzlemlediimiz yasalar (drt kuvvet yasas ve temel paracklarn zellikleri olan ktle ve yk gibi para metreler). Bunlar, farkl yasalar olan farkl evrenlerin varlna izin veren M-kuramnn daha temel yasalaryla kartlk oluturur. Gl nkleer kuvvet. Drt doa kuvvetinin en gls. Bu kuvvet atomun ekirdei iindeki proton ve ntronlar bir arada tutar. Ayr ca proton ve ntronlarn kendilerini de bir arada tutar, bu gereklidir nk bu paracklar ok daha kk paracklar olan kuarklardan oluurlar. H Heisenbergin belirsizlik ilkesi. Belirli iki fiziksel zelliin ayn anda istenilen kesinlikte bilinemeyeceim ifade eden kuantum yasas. K Kara delik. Kendi ekim kuvvetlerinin ok byk olmas nedeniyle ev renin geri kalanndan ayrlan uzay-zaman blgesi. Kart madde. Maddenin her parac kendine denk den bir kar t paraca sahiptir. Bu paracklar karlatnda birbirlerini yok ederler ve geride saf enerji kalr. Klasik fizik. Evrenin tek, iyi tanmlanm bir gemii olduunu var sa yan her fizik kuram. Kozmolojik sabit. Einsteinn denklemlerinde uzay-zamann yapsal olarak genileme eilimi tadm gsteren veri. Kuantum kuram. Nesnelerin tek bir belirli gemii olmadn syle yen kuram.

153
Kuark. Gl kuvvetin etkidii paral elektrik ykne sahip temel par ack. Proton ve ntronlar er kuarktan oluur. M M-kuram. Her eyin kuram olmaya aday, temel fizik kuram. Mezon. Bir kuark ve bir kart kuarktan oluan temel parack. N Ntrino. Yalnzca zayf nkleer kuvvetten ve ekim kuvvetinden etkile nen olaanst hafif bir temel parack. Ntron. Elektrik yk ntr olan bir baryon tr. Protonla birlikte bir atomun ekirdeim olutururlar.

O
Olaslk genlii. Kuantum kuramnda, mutlak deerinin karesi bir ola sl temsil eden bileik say. P Proton. Elektrik yk pozitif olan bir baryon tr. Ntronla birlikte bir atomun ekirdeini olutururlar. S Snrszlk koulu. Evrenin gemilerinin snrsz kapal yzeyler ol mas koulu. Sicim kuram. Paracklarn -sonsuz incelikteki sicimler gibi- uzun luklar olan ama genilikleri ve ykseklikleri olmayan, titreim rntleri olarak tanmland fizik kuram. Sperekim. Spersimetri denilen bir tr simetriye sahip ekim kuvve ti kuram. Spersimetri. Sradan uzayn dnmesiyle ilikilendirilemeyecek, in celikli bir simetri tr. Spersimetrinin en nemli karmlarndan biri kuvvet paracklar ve madde paracklarnn, dolaysyla kuvvet ve maddenin, aslnda ayn eyin iki ayr grnm olmalardr. T Tekillik. Uzay-zamanda fiziksel niceliin sonsuz olduu nokta. U Uzay-zaman. indeki noktalarn hem uzay hem de zaman koordinatla ryla belirlenmesi gereken matematiksel boluk.

154
Y Yeniden normalletirme. Kuantum kuramnda ortaya kan sonsuz luklar yorumlamak iin kullanlan bir matematik teknii. Yukardan aaya yaklam. Evrenin gemilerini yukardan aa ya doru, yani imdiki zamandan gemie doru izleyen kozmolojik yaklam. Z Zayf nkleer kuvvet. Doann drt kuvvetinden biri. Zayf kuvvet radyoaktiviteden sorumludur ve yldzlarda elementlerin olumasnda ve erken evrende hayati bir rol oynar.

Teekkr

Evrenin bir tasarm var, bir kitabn da. Ancak evrenin tersi ne bir kitap kendiliinden hilikten belirivermiyor. Kitap bir ya ratc gerektiriyor ve bu grev yalnzca yazarn omuzlarna d myor. Bu nedenle biz de her eyden nce neredeyse sonsuz sa brlar iin editrlerimiz Beth Rashbaum ve Ann Harrise teek kr ediyoruz. renciye ihtiyacmz olduunda rencimiz, retmene ihtiyacmz olduunda retmenimiz oldular, drtlmemiz gerektiinde de bizi drttler. Kitabn metni balarna kal d; bir virgln yeri veya negatif erilikte bir yzeyi simetrik ek sende dz uzaya yerletirmenin olanakszl tartlrken hep ne eliydiler. Ayrca, metni okuyan ve deerli bilgilerini paylaan Mark Hilleryye; kitabn i tasarmnda byk yardmlar olan Carole Lowensteina; kapan bitirilmesine yardmc olan David Stevensona; ayrntlara gsterdii zenle bizi baskda grmek is temeyeceimiz yanllardan kurtaran Loren Novecke teekkr ederiz. Peter Bollingere: Resimlerinle bilime sanat kattn ve gsterdiin zenle her ayrntnn dorulukla yerine getirilmesini saladn iin teekkr ederiz. Ve Sidney Harrise: Harika kari katrlerin ve bilim insanlarnn karlat konularla ilgili olaa nst duyarlln iin teekkr ederiz. Baka bir evrende bir fi ziki olabilirdin. Ayrca, bizi destekledikleri ve cesaretlendirdik leri iin Al Zuckerman ve Susan Ginsburga minnettarz. Srekli olarak, Artk kitab bitirme zaman ve Ne zaman bitireceinizi dert etmeyin, sonunda o noktaya geleceksiniz, mesajlar veriyor lard, ama hangisini ne zaman syleyeceklerini bilecek kadar bil gelerdi. Son olarak, Stephenn kiisel asistan Judith Croasdelle; bilgisayar yardmcs Sam Blackburne; ve Joan Godwine teek kr ederiz. Yalnzca moral destek vermekle kalmadlar, teknik ve pratik destek de saladlar ki onlar olmasayd bu kitap yazla mazd. Dahas, en iyi barlarn nerede olduunu hep biliyorlard.

Dizin

A Abdsselam 93, 94 akll tasarm 136 Almagest (El-Mecisti) 37 alternatif gemiler 52, 70, 90 Anaksimandros 22, 24 antik Yunan 24 Antropik ilke 129, 130

buckyoplar 57, 59, 60-63, 65, 67, 72 bklme, bklm uzay 87, 112, 113, 118 byk birleik kuram 95 byk daire 87 Byk Hadron arptrcs, Cenevre 98 Byk patlama 46, 49, 101,

106, 108-111, 129 Aristarkhos 23, 24, 38, 39 Byk tasarm 136 Aristoteles 21, 24-26, 30, 33, 38, 47, 81, 114, 135 C Arkhimedes 22 Caenorhabditis elegans 32 asimptotik zgrlk 94 Carroll, John W. 29 Asimtotik zgrlk 151 CERN, Cenevre 94 atomculuk 24 cisimcik kuram 49 atomlar 11, 23, 32, 60, 89, 131 Clepsydra 22 Augustinus, Hippolu Aziz 45 Conway, John 142, 143, Ay 19, 23, 28, 77, 105, 107, 118, 145-147 125, 141, 148 B Babilliler 19 Baryon 94, 153 balang koullar 27 belirsizlik ilkesi bkz. Heisenberg belirsizlik ilkesi Berilyum 132 Berkeley, George 41, 42 beyin 32, 43 bilimsel determinizm 141 bilimsel yntem 24 Birleik Kuram 95, 96 Boshongo halk 105 bozon 90, 152 ekim dalgalar 89 ekim kuvveti 77, 89, 134, 148, 153 ift yank deneyi 61 in felsefesi ve mitolojisi 125, 135 okluevren kavram 116, 137 D dalga boyu 51, 81 dalga kuram ayrca bkz. ift yark deneyi dalga/parack ikilii 52

158
Darwin, Charles 137 Davisson, Clinton 61, 63 Davy, Sir Humphrey 78 Demokritos 23 Descartes, Ren 26-31, 33 Dicke, Robert 129 doann grnr yasalar 118 doa yasalar 25, 26, 29, 32, 114, 116, 128, 130 Dnya 13, 14, 19, 20, 23, 24, 28, 29, 37-39, 42, 45, 47, 77, 81-83, 85, 87, 88, 113, 114, 120, 126-129, 136, 141, 148
E

fermiyon 90, 152 Feynman, Richard (Dick) 12, 13, 60, 66-72, 90-93, 97, 114-120 FitzGerald, George Francis 83 fotoelektrik etkisi 52 foton 62, 63, 72, 90, 91, 98 Fowler, William 132 Friedmann, Alexander 107, 108 Fuller, Buckminster 57
G

galaksiler 107 Galilei, Galileo 24, 26, 29, 33, 39, 47, 77 gecikmi seilim deneyi 72 gemiler toplam 66, 70, 91, 114, 116, 117 genel grelilik kuram 89, 111 gerekilik ayrca bkz. modele dayal gerekilik Germer, Lester 61, 63 giriim 21, 51, 52, 59, 63, 66, 67, 70, 71, 72, 115 Gksel Krelerin Dnleri

Eddington, Arthur 106, 116 Einstein, Albert 33, 47, 52, 64, 66, 77, 83, 89, 107, 111, 113, 117, 134, 137, 141, 149, 152 ekonomi 33 elektromanyetik kuvvet 60, 91, 133 elektrozayf kuvvet 94, 96 elektronlar 43, 90 eliptik yrngelerin dmerkezlii 126, 127, 129

zerine (Kopernik) 38 Empedokles 22 Grimnismal 19 enerji 14, 26, 90, 92, 93, 97, 106, 112, 113, 132, 147, 148, 152 gl antropik ilke 130, 133, Epikuros 24 eter (kl eter) 81-83 etkin kuram 32, 33 Evren ayrca bkz. yaratl, hayat evrim 22, 31, 142 eylemsizlik 23, 84, 86, 87
F H

136 gl nkleer kuvvet 133 Gne 19, 21, 24, 28, 30, 38, 39, 42, 77, 80-82, 88, 105, 107, 125-130, 134-136, 141

Faraday, Michael 78-80 faz 51, 59, 68, 69, 71

hangi-yol bilgisi 71, 72 Hareketli Cisimlerin Elektrodinamikleri zerine 84

159
Harris, Sydney (karikatrleri) 12, 27, 31, 41, 42, 63, 96 havann kefi 23 Hayat Oyunu 142, 143, 145-147 hayatn, evrenin ve her eyin nihai sorusu... 15 Heisenberg belirsizlik ilkesi 96, 152 Heisenberg, Werner 63 Helyum 109, 130-132 Herakleitos 25 Hristiyanlk 25, 26, 30, 45, 135 Hidrojen 93, 109, 131, 133 holografik ilke 41 Hoyle, Fred 108, 130, 132, 133 Hubble, Edwin 48, 49, 106-108 Hume, David 42 kart-kuarklar (pi mezonlar) 45 kart madde 152 katot nlar 44 Kelvin, William Thomson, Sir 83, 131 Kepler, Johannes 25, 26, 29, 126, 137 kimya 32 Klamath yerlileri 20 klasik fizik 12, 60 Kopernik 38, 39, 136 Kozmik Mikrodalga Arkaplan Radyasyonu (CMBR) 108, 109,110,117 kozmoloji 117-119, 136, 151 kozmolojik sabit 135 Krater Gl, Oregon 20 Kuantum dalgalanmalar 115, 117

Kuantum elektrodinamii (KED) 90 k 22, 29, 44, 46, 48, 49, 52, 62, Kuantum fizii / Kuantum 63, 70-72, 78, 80-84, 86, 90, kuram 11, 12, 60, 61, 110, 137

66

ikilikler 52 onya bilimi 21, 23, 24

J

Kuantum gecikmesi 97 Kuantum kromodinamii (KKD) 94 kuarklar 43, 45, 46, 90, 94, 95, 101, 151 kuvvet alanlar 90

jeodezikler 88 Johannes XXI, Papa 26 Johnson, Samuel 42

K L

Lamb kaymas 93 Laplace, Pierre-Simon, marki 30,31 Lematre, Georges, 108 Liezi (Lie Yukou) 135 lityum 109, 131 Lorentz, Hendrick Antoon 83

kaldra yasas 22 kaldrma yasas 22 kara delik 89, 148, 152 karbon 57, 129-132 kart gerekiler 42

160 M matematik 21, 33, 67, 68, 92, 101, 120, 137, 154 Matrix (film) 39 Maxwell, James Clerk 80, 81-83, 86, 89,137 Mayalar 105, 135 Merkator projeksiyonu, dnya haritas 14 Merkr 126 mezon 45, 94, 153 Michelson, Albert 83 Miletoslu Thales 20-22 M-kuram 13, 14, 52, 100, 101, 119, 137, 149, 153 modele dayal gerekilik 42, 43, 45 modellerin zarafeti 47, 48 modem fizik 79 Monza, talya 37 Morley, Edward 83 mucizeler 29, 30 N Napolon Bonaparte 30 Newton halkalar 49 Newton, Isaac 13, 27-30, 49, 51, klid 22, 87, 88 zel grelilik kuram 84, 86 zgr irade 24, 31-33 P Parisli Tempier 26 Planck sabiti 69 Platon 13, 30, 33, 40 Pope, Alexander 28 proton 43, 45, 90, 94, 95, 131, 151, 152 psikoloji 33 Ptolemaios 37-39, 47-49 Pythagoras 21, 22 P-zarlar 100 R referans erevesi 80, 82 renormalizasyon 92, 93, 97 rezonans 132 Ruh, epifiz bezi 31 S Otostopunun Galaksi Rehberi 15

60-62, 65-67, 69-71, 77, 79, sanal paracklar 97 84, 87-89, 101, 125, 127, 134, Schnborn, Christoph 135 137, 141 Second Life 39 Newtonin ktleekim kuram 87, 97 Newtonin hareket yasas 88 ntrino 153 ntron 45, 94, 131, 151 O olaslk genlii 119, 120 0rsted, Hans Christian 78 snrszlk koulu 114, 119 sradanlk ilkesi 129 sicim kuram 98, 137, 153 simetri 98, 153 sistem 12, 25, 64, 70, 72, 117, 125, 134, 152 standart model 47, 48, 96,119, 137 Stoaclar 25 Straus, Ernst 137

161
sperekim kuram 99 spernova 129, 132, 135 spersimetri 97 T Tanr (veya Tanrlar) 14, 25,
V

vakum dalgalanmalar 97 Von Neumann, John 146 W

Wallace, Alfred Russel 137 26, 28, 30, 33, 45, 64, 77, 106, Weinberg, Steven 93, 94 113, 114, 117, 128, 135-137, Wheeler, John 72 141, 142, 148 Y tekillik 109 Thomson, J. J. 44, 83 Tommaso, Aquinolu Aziz 25, 135 tutulma (gne veya ay) 19-21, 23, 37
U

yansma yasas 22 yaratl, hayat 14, 45, 105, 108, 135, 142 yaam 14, 29, 81, 95, 116, 121, 125,127-129, 134, 136, 137 yldzlar ayrca bkz. Gne Young, Thomas 61, 62 Z

Ussher, piskopos 106 uzay 41, 43, 52, 84, 86-88, 96, 97, 133, 134, 148, 152, 153 uzay-zaman 86, 88, 100, 112,

99-101, 112-114, 118-120, zaman 14, 25, 27, 28, 30, 45, 46, 52, 84-87, 91, 97, 109, 112114, 117, 118, 141, 143, 148 113, 118, 152 zarafet 47 zayf antropik ilke 129 zayf nkleer kuvvet 90 Zwicky, Fritz 48

l alfa sreci 132