T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI HADS BLM DALI

HCR LK K ASIRDA FARKLI EHRLERDE AMEL TELAKKS OLUUMUNDA SNNET VE HADSN YER

(DOKTORA TEZ)

Halit ZKAN

stanbul 2006

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI HADS BLM DALI

HCR LK K ASIRDA FARKLI EHRLERDE AMEL TELAKKS OLUUMUNDA SNNET VE HADSN YER

(DOKTORA TEZ)

Halit ZKAN

Danman Prof. Dr. Rait Kk

stanbul 2006

II

NDEKLER NDEKLER ........................................................................................................I NSZ................................................................................................................... VI KISALTMALAR .................................................................................................. IX GR KAVRAMSAL EREVE I. KONU ................................................................................................................... 1 II. KAVRAMLAR................................................................................................... 4 A. SLM DNYASININ LK LM MERKEZLER: EMSR .............................. 11 B. FUKAHL-EMSR ................................................................................... 13 C. AMEL.......................................................................................................... 15 III. KAYNAKLAR................................................................................................ 17 IV. LTERATRDE AMEL................................................................................ 20 A. KLASK LTERATRDE AMEL ....................................................................... 20 1. Fkh Usl Literatrnde Amel ................................................................. 20 a. Fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine......................................... 20 aa. Mlik fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine ........................ 22 ba. Hanef fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine ....................... 26 ca. fi fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine ........................... 29 da. Hanbel fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine...................... 34 ea. bn Hazma gre amel-i ehl-i Medine ............................................... 44 b. Fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Kfe ............................................ 48 2. lk Dnem Metinlerinde, Tarih ve Tabakt Literatrnde Amel ................ 49 a. Amel-i ehl-i Medine ................................................................................ 49 b. Amel-i ehl-i Kfe .................................................................................... 51 3. Mstakil Klasik Literatrde Amel ............................................................... 54 B. MODERN LTERATRDE AMEL ..................................................................... 56 1. Modern Literatrde Amel-i Ehl-i Medine ................................................... 57 a. Joseph Schacht ........................................................................................ 57 b. Fazlurrahman .......................................................................................... 60 c. Ahmad Hasan .......................................................................................... 62 d. Umar Faruq Abd-Allh ........................................................................... 65 e. Muhammed Yusuf Guraya ...................................................................... 67 f. Ahmed Muhammed Nurseyf ................................................................... 71 g. mer b. Abdlkerim el-Cd ................................................................... 73 h. Hassn b. Muhammed Hseyn Felmebn............................................... 76 i. Yasin Dutton ............................................................................................ 78 j. Mehmet Emin zafar ............................................................................. 80 I

k. Musa smail............................................................................................. 81 l. Muhammed el-Meden Bsk.................................................................. 83 m. el-Hseyn b. el-Hasan el-Hayyn .......................................................... 84 2. Modern Literatrde Amel-i Ehl-i Kfe ....................................................... 85 BRNC BLM KNC ASIRDA AMEL'L-EMSR I. AMEL- EHL- MEDNE ................................................................................ 92 A. EHL- MEDNE................................................................................................ 92 1. Ehl-i Medine Tabirinin Bugnk Delaletine Dair Baz Problemler........... 93 2. Ehl-i Medine Tabirinin Ortaya k ve Kapsam ..................................... 96 a. Ehl-i Medine olarak fukah..................................................................... 97 b. Ehl-i Medine olarak idareciler ................................................................ 98 3. Sahbe Dneminde Ehl-i Medine: Alim Sahbler ................................... 105 a. mer b. el-Hattab.................................................................................. 105 b. Zeyd b. Sbit ......................................................................................... 106 c. Abdullah b. mer.................................................................................. 108 4. Tbin Dneminde Ehl-i Medine: Fukah-i Seba................................... 110 a. Said b. el-Mseyyeb.............................................................................. 112 b. Ksm b. Muhammed............................................................................ 114 c. Sleyman b. Yesr ................................................................................ 115 5. Tbinun kinci Nesli: Mlikin Hocalar ve Dierleri ............................ 116 a. bn Hrmz ........................................................................................... 116 b. Rebatr-rey........................................................................................ 118 c. Ebuz-Zind........................................................................................... 120 6. Mlikin adalaryla htilaflar ............................................................ 122 a. bn Eb Zib ........................................................................................... 123 b. Muhammed b. Acln............................................................................. 127 c. Abdlaziz el-Mcin ........................................................................... 128 d. bn Ebiz-Zind ..................................................................................... 130 7. Mlik ve Halkas ....................................................................................... 131 8. Mekke ........................................................................................................ 136 B. AMEL- EHL- MEDNE ANLAYIININ ORTAYA IKII ............................... 137 C. MLKN AMEL ANLAYII ......................................................................... 148 1. Amel-i Ehl-i Medinenin Hcciyetinin Dayana ..................................... 150 2. Amel-Hadis likisi.................................................................................... 151 3. Medine Dndaki ehirlerin Ameli........................................................... 154 4. Kadm Amel-Muahhar Amel ..................................................................... 159 5. darecilerin Amel Vaz............................................................................. 162 6. cm........................................................................................................... 163 D. MUVATTA ...................................................................................................... 165 1. Telif Sebebi ve Tarihesi ........................................................................... 165 2. Muhtevas .................................................................................................. 169 a. Mlike gre Muvattan muhtevas...................................................... 170 b. Tarih, tabakat ve fkh usl eserlerine gre Muvattan muhtevas..... 173 II

c. Muvattadaki tabirler............................................................................. 176 ac. el-Emru inden............................................................................. 179 bc. el-Emrul-mctema aleyh........................................................... 182 cc. Ahsenu m semitu ...................................................................... 184 dc. es-Snnet ellet l ihtilfe fh ve medat es-snne ................. 184 ec. Edrakt......................................................................................... 186 fc. Lem yezel ..................................................................................... 186 gc. el-Amel ........................................................................................ 187 II. AMEL- EHL- KFE .................................................................................. 189 A. AMEL- EHL- KFENN MKANI HAKKINDA ............................................. 189 1. Amel-i Ehl-i Kfenin Kaynaklar ............................................................. 190 2. Amel-i Ehl-i Kfenin Mahiyeti................................................................. 192 B. EHL- KFE .................................................................................................. 196 1. Sahbe Dneminde Ehl-i Kfe: Abdullah b. Mesud ve Ali b. Eb Tlib ... 196 2. Tbin Dnemi ve Sonrasnda Ehl-i Kfe ................................................ 199 a. brahim en-Neha .................................................................................. 200 aa. Hammad b. Eb Sleyman............................................................... 203 ba. Ebu Hanife ve ashab ...................................................................... 204 b. ab ...................................................................................................... 206 c. bn brme .......................................................................................... 208 d. bn Eb Leyla......................................................................................... 209 e. Sfyn- Sevr........................................................................................ 211 C. EBU HANFE VE AMEL- EHL- KFE.......................................................... 213 D. EBU HANFE SONRASINDA AMEL- EHL- KFE......................................... 222 1. Ebu Yusuf ve Fukah Ameli.................................................................. 222 2. eybn ve Amel-i Ehl-i Kfe .................................................................... 224 a. Kitbul-Hcce al ehlil-Mednede amel-i ehl-i Kfe ....................... 224 b. eybnnin Muvatta rivayeti ve amel-i ehl-i Kfe .............................. 230 c. Amel-i ehl-i Medine karsnda Kfenin mehur snneti .................... 233 d. Medine ve Kfenin ortak amelleri....................................................... 234 III. AMEL- EHL- AM................................................................................... 236 A. EHL- AM .................................................................................................... 236 1. Sahbe Dneminde Ehl-i am: Muaz b. Cebel ve Ebud-Derd .............. 236 2. Tbin Dneminde Ehl-i am: Mekhl..................................................... 238 3. kinci Asrda Ehl-i am: Evz.................................................................. 239 B. EVZYE GRE AMEL- EHL- AM ........................................................... 241 1. Evzde Amel-i Ehl-i ama Delalet Eden Tabirler ................................ 244 2. amda Kadim Amel-Muahhar Amel ........................................................ 245 3. Evz ve darecilerin Ameli: Amell- eimme....................................... 246 C. EBU YUSUFUN AMEL- EHL- AM HAKKINDAK ELETRLER .............. 247

III

KNC BLM KNC ASIRDA FUKAH'L-EMSR'IN AMEL TARTIMALARI I. LEYS B. SAD VE AMEL- EHL- MEDNE ............................................. 249 A. LEYS B. SAD ................................................................................................ 249 1. Leysin Mlik le Mnasebeti.................................................................... 251 2. Mlik-Leys Yazmasnn Deeri ve Tarihi Hakknda .............................. 252 B. MLK-LEYS YAZIMASININ MUHTEVASI ................................................... 254 1. Mlikin Mektubu...................................................................................... 254 2. Leysin Mektubu........................................................................................ 255 II. EYBN VE AMEL- EHL- MEDNE ................................................... 259 A. EYBNNN MEDNELLER HAKKINDAK ELETRLER ......................... 262 1. Amel-i Ehl-i Medine Hakkndaki Eletirileri ............................................ 262 a. Delilsiz hkm verme (tahakkm)........................................................ 262 b. Medine dndaki ortak uygulamalara muhalefet.................................. 264 c. Muahhar yneticilerin kararlarn amel saymak ................................... 265 d. Gemi amele kr krne ballk ...................................................... 267 e. Medine iindeki ihtilaflar ...................................................................... 267 f. eybnnin belirledii Medine amelleri ............................................... 268 g. eybnnin dilinde Medine ameline delalet eden tabirler.................... 269 h. Kfe ve Medinenin ortak amelleri....................................................... 270 2. Rivayetler Hakkndaki Eletirileri ............................................................ 271 a. Kendi rivayetlerine muhalefet............................................................... 271 b. Rivayetler arasnda hiyerariye muhalefet............................................ 271 c. Hem rivayetlere hem amele muhalefet.................................................. 272 d. Hadis rivayeti hakkndaki prensiplerine muhalefet .............................. 274 e. Rivayetlerin bir ksmn alp bir ksmn terk etmek ............................. 274 B. EYBNNN KFE AMEL HAKKINDAK KANAATLER ............................ 275 III. F VE AMEL- EHL- MEDNE ......................................................... 280 A. FNN MEDNELLERE YNELK ELETRSNE DAR MLAHAZALAR 280 1. Eletirinin Arkaplan ve Sebebi ................................................................ 281 2. finin Maksad: Blgeler Aras htilaflar Gidermek ........................... 283 B. FYE GRE EHL- MEDNE .................................................................... 284 C. FNN AMEL- EHL- MEDNE HAKKINDAK ELETRLER ................ 286 1. Amel Kavramnn Mulakl.................................................................... 286 2. Kadim Amel-Muahhar Amel ..................................................................... 287 3. finin Belirledii Medine Amelleri ....................................................... 289 4. finin Dilinde Amele Delalet Eden Tabirler ........................................ 291 D. FNN MEDNE CMI HAKKINDAK ELETRLER ............................. 292 1. Delilsiz cm Belirleme (Tahakkm)......................................................... 294 2. Medinelilerin Tutarszl-Kfelilerin Tutarll ..................................... 296 3. Medinelilerin Kendilerine Muhalefetleri .................................................. 298 E. RVAYETLER HAKKINDAK ELETRLER ................................................. 299 1. Hadislerin Shhatini Tespit Usl............................................................. 299 2. Haber-i Vahidler ....................................................................................... 299 IV

3. Gvenilir Olmayan Raviden Rivayet......................................................... 300 F. EYBN VE FNN ELETRLERNDEK ORTAK NOKTALAR ............... 300 SONU................................................................................................................. 304 BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 310

NSZ slm ilimlerin teekkl dnemi son yllarda gittike artan bir ilgiye mazhar olmaktadr. Bugn, slm ilimler alannda alan aratrmaclarn hl teekkl dnemiyle megul olmalar, bir yandan teekkl dneminin nemine, bir yandan da bu alandaki almalarn eksikliine iaret eden bir durum olarak yorumlanabilir. Hicr lk ki Asrda Farkl ehirlerde Amel Telakkisi Oluumunda Snnet ve Hadisin Yeri balkl bu almada, adndan da anlalaca gibi, ilk iki asr boyunca slam dnyasnn deiik blgelerini temsil eden merkezlerde (emsr) ortaya kan mstakil ilim ve fkh telakkilerini benimseyen taraflar arasnda nemli bir tartma konusu olan amel kavram ele alnmaktadr. Aratrma, bugn iin aktel deerini yitirmi baz tartmalar ele almas ynyle tarih almalar kapsamna, amel konusunun fkh ve hadis usln dorudan ilgilendiren bir mesele olmas ynyle usl almalar kapsamna girmektedir. alma konusu olan dnem, hicr ilk iki asr eklinde belirlenmekle birlikte, amel tartmalarnn en youn yaand ikinci asr zerinde arlkl olarak durulmaktadr. Birinci asrda grlen gelimelere, ikinci asrdaki oluumlara zemin hazrlamas itibariyle nem atfedilmitir. Bu almada amel kavram, sadece Mlik mezhebine ait bir unsur gibi deerlendirilmekten ziyade, szkonusu dnemde btn byk merkezlerde grlen ortak zelliklerden biri olarak incelenmektedir. almada, muhtevalar ve mahiyetleri hakknda Giri Blmnn Kaynaklar ve Literatr ksmlarnda ayrntl bilgi verilecek olan eitli alanlardan eserlere mracaat edilmekle birlikte, ikinci asrdaki fukahnn eserlerine zel nem atfedilmitir. alma boyunca serdedilecek olan kanaatler, szkonusu kaynaklardan elde edilen malumata mmkn olduunca istinad ettirilmitir. Bu alma aslnda, takrr snneti konu alan yksek lisans almamzn bir uzants olarak ortaya kmtr. Takrr snnet meselesi zerinde alrken, bu

VI

kabil snnetlerin nemli bir blmnn, Mlik mezhebi iin mstakil bir delil saylan amel-i ehl-i Medinenin kapsamna girdii dikkatimizi ekmiti. Takrr snnet-amel-i ehl-i Medine ilikisi zerine ilgimizi biraz daha teksif edince, amel meselesinin sadece Medineyi ilgilendirmedii, grndnden daha ihtilafl bir konu olduu ve mezheplerin teekkl sreciyle alakal konularda fikir verme potansiyeline sahip olmas hasebiyle zerinde durulmaya deecek kadar nem tad anlalmtr. alma, uzun bir giri ve sonu ksmlar dnda iki blmden meydana gelmektedir. Giri ksmnda ncelikle konunun mahiyeti, kapsam ve neminden bahsedildikten sonra, alma boyunca kendilerine srekli atf yaplan emsr, fukah-y emsr ve amel gibi birtakm temel kavramlar zerinde durulmu, ardndan almada en ok kullanlan kaynaklar hakknda ksaca bilgi verilmitir. Giri ksmnda ayrca, amel literatr kapsamnda yer alan baz eserler hakknda bir deerlendirme yaplmtr. Amel kavram daha ok Mlik mezhebiyle alakal kabul edildii iin, amel literatr bal altnda, amel-i ehl-i Medineyle ilgili grlere arlk verilmesine ramen, Medine dndaki ehirlerin amel anlaylar hakkndaki literatr de mmkn olduunca incelenmitir. Literatr ksmnda fkh usl eserlerinin de dahil olduu klasik kaynaklarla, modern almalarn amel konusuna yaklamlar ele alnmtr. Birinci Blm, almann ana gvdesini tekil etmektedir. Burada amel kavram, sadece Medineyle alakal olarak grlmekten ziyade, ikinci asrdaki btn byk ehirlerin (o zamanki adyla emsrn) temel karakteristiklerinden biri gibi kabul edilerek, o dnemde n plana km olan her blgeyi temsil eden byk ehirlere mensup fukahnn (fukahl-emsr) amel telakkleri zerinde durulmutur. Sz konusu fukahnn amel-i ehl-i Medine hakkndaki grlerinden ok, kendi ehirlerindeki amele dair kanaatlerini anlamak, Birinci Blmdeki esas ama olmutur. Bu meyanda amel anlaylar ele alnan ehirler, Hicaz blgesini temsil etmek zere Medine, Irak blgesini temsil etmek zere Kfe, am blgesini temsil etmek zere am eklinde tercih edilmitir. Ad anlan blgelere nazaran ikinci asrda biraz daha geri planda kalan Msr blgesinin amel anlay ise, amel tartmalarnn ele alnd kinci Blmde dolayl olarak ilenmitir.

VII

Ameli muhafaza eden ve sonraki nesillere aktaran amel ehlinin kimlii meselesi, Birinci Blmde nemli yer igal eden bir baka konudur. Bu balamda Birinci Blmde, Ehl-i Medine, Ehl-i Kfe ve Ehl-i am gibi tabirlerin mahiyeti ve muhtevas zerine baz mlahazalar serdedilmitir. kinci Blmde ise, ikinci asrdaki fukahl-emsrn, gnmz aratrmaclar iin pek ok adan fikir verici mahiyette bir kaynak saylabilecek amel tartmalar ele alnmtr. Bahsini ettiimiz tartmalar, ikinci asrda muhtelif ehirlerde younlaan, birbirinden farkl anlaylara mensup alimlerin, amel-i ehl-i Medineye ynelttikleri eletirilerle ekillenmesine ramen, ayn tartmalar sayesinde onlarn Medine dndaki ehirlerin amellerine dair kanaatlerini de anlamak mmkn olmutur. nk szkonusu amel tartmalar bir yandan o dnemdeki ulemann amel-i ehl-i Medine hakkndaki kanaatlerini, bir yandan da Medinelilere itiraz ederken gndeme getirdikleri kadaryla, kendi ehirlerindeki amele dair dncelerini ihtiva etmektedir. Sonu ksmnda, alma boyunca elde edilen kanaatlere dair bir deerlendirme yaplmtr. Bu almann hazrlan srasnda birok kiinin katks olmutur. ncelikle, almann konu olarak ortaya k, ekillenii ve hitama erdirilii srasnda ok kymetli destek ve katklarn grdm danman hocam Prof. Dr. Rait Kke teekkr ederim. Konunun ekillenii ve muhtevasnn tertibi srasnda grlerinden istifade ettiim Prof. Dr. smail Ltfi akan ve Prof. Dr. smail Yiite de mteekkirim. Tezin muhtevasyla ilgili gr ve nerilerini paylama nezaketini gsteren Prof. Dr. Zekeriya Gler ve Yrd. Do. Dr. Mehmet zenele de teekkr ederim. SAMdan Dr. Eyyp Said Kayann nerileri ise, benim iin daima kranla anlacak katklardr. Tashih ve redaksiyon aamasnda yardmlarn esirgemeyen Mustafa Demiray, zgr Kavak ve Osman Sacit Ar ile, uzun yllardr ilm konularda desteklerini grdm ve adlarn burada anmaya frsat bulamadm, gr ve nerileriyle bana yol gsteren dostlarma da teekkr ederim. Son olarak, tezin yazm srasnda gsterdii sabr ve hogrs iin eim Emel zkana teekkr etmek benim iin mutluluk vesilesidir. Halit zkan Fatih

VIII

KISALTMALAR a.g.m. a.mlf. A...F.D a. yer b. bk. bsk. c. ev. DA Hz. ILS kr. MSBE nr. . s. sy. thk. tlk. ts. vd. v.dr. y.y. : Ad geen makale : Ayn mellif : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Ayn yer : bn : Baknz : Bask : Cilt : eviren : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Hazreti : Islamic Law and Society : Karlatrnz : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Nereden : lm : Sayfa : Say : Tahkik : Talik : Tarihsiz : Ve devam : Ve dierleri : Yayn yeri yok

IX

I. KONU Hicr ikinci yzyl anlamak, slm dnyasndaki farkl hukuk anlaylara zemin hazrlayan artlar grmek asndan son derece nemlidir. Bu yzden, sz konusu dnemi konu alan her trl akademik almaya duyulan ihtiya, izahtan varestedir. Bu almada, hicr ikinci asrda ok reva bulmu bir tartma konusu olan amel meselesi ele alnmaktadr. Amel denilince ounlukla Mlik mezhebinde mstakil bir delil olan amel-i ehl-i Medinenin anlalmas sebebiyle, konuyla ilgili olarak bugne kadar yaplan almalarn, znde amel-i ehl-i Medine odakl olduu gereine en bata dikkat ekmek gerekir. Ancak bu almada, ameli sadece Medineye ait kabul etmek yerine, o dnemin dier byk merkezlerinde de Medinedeki gibi bir amel anlaynn varl dncesi mihver edinilmektedir. Amel konusunu doktora tezi dzeyinde bir almaya esas alrken, ilk iki asr boyunca slm dnyasnn btn byk ehirlerinde (=emsr) grlen ilmi inkiafn, baz anlay farkllklarna msaade etmekle birlikte, esasen benzer sreleri takip ettii fikri temel gereke olmutur. Hz. Peygamberin snnetini sonraki nesillere ulatran sahbe neslinin etkisi, bu benzerliin ortaya kmasndaki en nemli amildir. Sahbenin szkonusu etkiyi oluturmasna frsat veren en nemli tarihi gerek ise, onlarn Hz. Peygamberin vefatndan sonra slm dnyasnn muhtelif blgelerine dalmalardr. Sahbenin bu g hareketi, birok vehesi itibariyle ele alnmas ve mstakil akademik almalara konu olmas gereken tarihi bir vakadr. Amel meselesi, szkonusu g dalgasnn etkisiyle ortaya km meselelerden sadece birisidir. Sahbe tarafndan balatlan ilm hareketler, dnemin nemli merkezlerini tekil eden emsrda ksa zamanda belirli bir ivme kazanarak kendine mahsus bir karaktere brnmtr. Bu balamda, ilm inkifn her ehirde belirli bir gelenek ve anlay takip ettiine iaret etmek elzemdir. zellikle ulemann hoca-talebe ilikisi zerine bina edilen, her ilm evrenin kendine ait telakk farkll gibi unsurlarn n plana kmas, bir sre sonra mezhep adn alacak olan gelimelerin zuhuruna imkan hazrlayan asl faktrlerden biri olmutur. Gelenek, ulema ve hoca-talebe ilikisi kavramlarn kullanrken, bahsini ettiimiz konu olan amelin,

ad geen blgelerde yaayan sradan insanlarn etkisiyle meydana gelen yresel rf ve adetlerden ayr bir ey olduuna iaret etmek istiyoruz. kinci asrda Medine dndaki ehirlerde yaayan ulemann, Medinedeki adalar gibi, bir amel anlayna sahip olduklarn iddia etmek mmkndr. Muhtevasnn, tezahrnn ve etkisinin her ehirde farkl olduunu hatrda tutmak kaydyla buna amell-emsr ad verilebilir. Amel-i ehl-i Medinenin bile pek ok adan tartmaya konu olduu gnmzde, Medine dndaki ehirler adna gndeme getirdiimiz bu amelin mahiyetini ortaya koymak, meakkatli, ama bir o kadar da mhimdir. nk zellikle Mlik mezhebine mensup birok fakih tarafndan, sadece Medineye ait saylan ve onu dier ehirlere stn klan bir vasf gibi telakki edilen amelin, dier ehirlerde var olduunun, stelik amel-i ehl-i Medineninkine benzer bir fonksiyon icra ettiinin tespiti, Hz. Peygamberin snnetinin, sahbe ve sonrasndaki nesillere mensup ulemann grleriyle mezc edilerek, bir medeniyetin inasnda nasl nemli bir mevkie ulatn grme imkan salayacaktr. Hz. Peygamberin snnetine sonraki nesillerin grlerini ilave etmek gerektii hususu, burada ayr bir neme sahiptir. nk amele byk nem atfeden ikinci asrdaki ekollerin konuyla ilgili grleri incelendiinde, amelin kaynanda Hz. Peygamberin snneti dndaki unsurlarn da bulunduu anlalmaktadr. slm ilimlerin teekkl dneminde merf hadisler kadar mevkf ve makt hadislerin, ayrca sahbe ve tbin grlerinin de nemli olduu gerei, bu husus sayesinde bir defa daha teyit edilmektedir. Bugn iin, deliller hiyerarisinde ok tal bir yerde duran ve gemite kalm bir tartma konusu gibi grnen amel, ikinci asrda niin mhim bir meseleydi sorusu nemlidir. Amel tartmalarnn ikinci asrda bugnknden ok daha canl olduunda phe yoktur. O dnemde amel, bir ekilde varln srdrmekte ve her trden hukuk mercinin karar alma srecinde etkili olmaktayd. Hatta amel, baz sahblere nisbetle kullanld anlamyla, mezheble eanlaml bile olabiliyordu. Yine ayn dnemde amel, merv delilin bulunmad konularda hkm vaz ederken istinad edilmeye elverili bir merci gibi grlyor, bazen hadislerin varid olduu konularda bile, bu hadisleri gz ard etme pahasna amel esas alnabiliyordu. Btn bunlar, amelin o dnem iin balaycl kabul edilmi bir delil olduunda phe

brakmamaktadr. Bu adan, amelin nemi ve balaycl dncesinin nereden kaynaklandnn tespit edilmesi gerekmektedir. kinci asrdaki ulema asndan amelin balaycl dncesinin, mahiyeti ve kaynaklaryla tespit edilmesi, ayn zamanda bugn akademik alanda o dnem hakknda varid olan baz anlaylarn geerliliinin de test edilmesi anlamna gelmektedir. zellikle Schacht yaklam olarak tanmlanabilecek anlaya ait temel kavramlardan olan yaayan snnet, bizim bu almada amell-emsr adn verdiimiz unsurla yakndan alakaldr. ki kavramn kesitikleri ve farkllatklar noktalar anlamak, bu almay anlaml klacak asl unsurlardan biridir. slm ilimlerin teekkl devri bu almada merkez bir yer igal etmektedir. kinci asrda gndemde nemli bir yer igal etmesi hasebiyle amel konusu, fkh ve hadis gibi ilimlerin teekklnde hem dorudan hem dolayl etkiye sahip olmutur. Sz konusu dnemde hadis ve fkh gibi ilimlerin teekklnde amelin yerini grebilmek, amel meselesini ele alma abasna anlam kazandran hususlardan bir bakasdr. kinci asrdaki amel tartmalarnn esas unsurlarndan bir ksm hadis ilmini, bir ksm fkh ilmini ilgilendirmektedir. kinci asrda, bir yanda amelin balaycln ve muhtevasn tartarak meselenin fkh ynnn nemini gsteren fukah, dier yanda hadis rivayeti asndan ciddi bir problem olan amel-rivayet teruzu konusunu gndeme getiren muhaddisler bulunmaktadr. Meselenin bu yn, amelin hem fkh hem hadis ilimlerinin teekkln ilgilendiren nemli bir konu olduuna iaret etmektedir. Bu mlahazalar bir yandan da, amell-emsr meselesinin mahiyetini gndeme getirmektedir. Amell-emsrn mahiyetini daha iyi anlayabilmek iin, bugne kadar serdedilen grleri bazen tekrarlamak pahasna, amel-i ehl-i Medine zerinde tafsilatl olarak durulmas gerekecektir. kinci asrdaki amel tartmalarnn tamamen Medine merkezli yapld sylenemese de, szkonusu tartmalarn en nemli unsurunun amel-i ehl-i Medine olduu inkar edilemez. Bu sebeple, zaman iinde Mlik mezhebi iin mstakil bir delil haline gelen Medine amelinin tarifi, mahiyeti, hangi artlar altnda ve kimlerin elinde ortaya kt, zaman iindeki deiimi ve dnm, ilk iki asrda ulema tarafndan nasl anlald ve klasik ve modern literatrdeki yeri gibi konular bu balamda merkezi neme sahiptir.

Amelin kayna konusu, amelin mahiyetini anlamaya alrken gzard edilmemesi gereken bir baka meseledir. Amel olarak takdim edilen hususlarn ne kadarnn Hz. Peygamberin snnetinden kaynaklandn, ne kadarnn daha sonra yaam halife, yerel idareci, kad, muft veya fakihin grlerinden hareketle oluturulduunu tespit etmek, ayn zamanda, amelle ilgili hararetli bir tartma konusu olan kadm amel-muahhar amel meselesine de k tutma potansiyeline sahiptir. Ameli hem zaman hem de mekan itibariyle farkl dzlemlerde ele almak bir zarurettir. Medineyi rnek verecek olursak; amel-i ehl-i Medine terkibinde ifade edilen bu delilin, terkipte yer alan unsur bakmndan da incelenmesi gerekmektedir. Yani bizzat amelin bir tarife ihtiyac olduu kadar, Ehl-i Medinenin kimlerden olutuu ve amele mekan olan Medinenin delaletinin etraflca izah edilmesi gerekmektedir. kinci asrdaki amel tartmalarnda taraflarn kimlii meselesi, en az yukardaki hususlar kadar nemlidir. Anlald kadaryla, o dnemdeki amel tartmalarnn taraflar sadece farkl ehirlerdeki anlaylara mensup ulemadan ibaret deildir. Tartmann bir yannda Ehl-i Medine dier yannda Ehl-i Kfe veya dier ehirlerin ulemasnn bulunduunu sylemekle yetinmeye imkan yoktur. Ehl-i Kfenin yahut dier ehirlerdeki ulemann, amel-i ehl-i Medineyi kendilerine bir hccet gibi takdim edenlere kar kmalar kadar, Medine ilminin en nemli temsilcisi gibi grlen Mlikin kendi ehrindeki muhaliflerinin de amel-i ehl-i Medine hakknda iddetli itirazlarda bulunmalar nemlidir. kinci asrda her blgenin kendi iindeki fikir ayrlklar, amelin hem balaycln hem de kim tarafndan nasl tespit edildii meselesini gzden geirmeyi gerektiren bir husus olarak, o gn iin olduu kadar bugn iin de nemlidir. II. KAVRAMLAR kinci asr, slm ilimlerin teekkl dnemi olmas hasebiyle, birok ilim dalna dair en nemli tartmalarn yaand devir olarak, ada aratrmaclarn gznde nemini muhafaza etmektedir. Bir yanda, ilk asrdan beri sregelen kelam ve itikad tartmalar hem ilm hem siyas muhiti megul ederken, te yanda birer ilm disiplin suretini yava yava kazanmaya balayan hadis ve fkha dair asl veya fer meseleler zerinde tartmalar srmektedir. 4

slm dnyasnn fizik olarak bymesini salayan asker ve siyas gelimelere paralel biimde ilim merkezlerinin de says artm, geni bir alana yaylan slm dnyasnda ortaya kan muhtelif ilm anlay ve telakkiler, merkezinde bulunduklar blgelerin siyas, sosyal ve hukuk yaplarna hatr saylr biimde tesir etmilerdir. O dnemde emsr adyla anlan bu merkezler, esas itibariyle farkl birer ilim anlaynn temsil edildii blgeler olarak kabul edilmitir. Sahbe, hi phesiz, emsrn teekklne en fazla tesir eden amildir. Hz. Peygamberin vefatndan itibaren slm dnyasnn eitli blgelerine gaza ve irad gibi vesilelerle dalan sahbler, yerletikleri ehirlere kendi karakterlerini kazandrmlar ve daha sonra birer fkh mezhebi haline gelecek olan anlaylarn temellerini atmlardr. zellikle alim sahblerin Irak ve am gibi blgelere yerlemeleri, bu blgelerde farkl ilim anlaylarnn ortaya kmasna sebep olmutur. nk ilm kimliiyle n plana kan baz sahbler, sahip olduklar ilm birikime istinaden kendi halkalarn1 kurarak talebeler yetitirmiler ve Hz.
1

slm dnyasnda medreseler kurulmadan nce ilmi faaliyetler esas itibariyle camilerde gerekletirilirdi. Camilerin eitli kelerinde farkl ilim dallaryla ilgili meclisler kurulur, herkes kendi merebine uygun meclisi takip etmekte serbest olurdu. lk dnemdeki bu ilim meclislerinin ortak ad meclis veya halkadr. Bir rivayette Hz. Peygamberin Mescid-i Nebevde iki halka kurduu ve kendisinin ilim halkasna girmeyi tercih ettii sylenmektedir. (bn Mce, Mukaddime, 17). Bir baka rnekte, yine Hz. Peygamber devrinde, ilim renmek iin meclis oluturma adetinin sahbe tarafndan benimsendiine dair ipular vardr. Bir sahb yle demektedir: Sahbeden on kii Kuba mescidinde oturmu ilim tahsil ederken Hz. Peygamber yanmza geldi (Ebu mer bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm ve fazlih vema yenba f rivyetih ve hamlih, Beyrut 1978, II, 6). bn Sirinin azndan anlatlan u rnek ise, birinci yzylda camilerdeki ilim halkalarnn nasl yaygn biimde faaliyette olduunu gstermesi asndan nemlidir: Camiye girdiimde Esved b. Srey, etrafnda toplanan cemaata vaaz ediyordu. Dier kede ise bir fkh halkas vard ve ders yapyorlard. ki halkann arasndaki bir yerde birka rekat namaz kldm (bn Abdilber, Cmiu beynililm, I, 51). lk rneini Medinedeki Mescid-i Nebeviden alan bu gelenek, ok ksa zaman iinde iyice yaygnlk kazanm ve herkes tarafndan benimsenmitir. Mesela hicr 18 ylnda vefat eden Muaz b. Cebel, gen yana ramen, Hms ehrinde otuz iki sahbnin bulunduu bir halkann iinden kamad meselelerin zmn bulmakta ve onlara danmanlk yapmaktadr. (rz, Tabakt, s. 46; Zeheb, Siyer, I, 453, 455). Halkalar hakknda tezin ilerleyen blmlerinde daha fazla malumat verilecektir. Bu konuda ayrca bk. Aydn Sayl, Ortaa slam Dnyasnda Yksek retim ve Medrese, ev. Recep Duran, y.y., ts., s. 7 vd.;

Peygamberden tevars ettikleri ilm miras anlayp yorumlamada -mkemmel ekline daha sonra ulaan- kendilerine mahsus birer usl vaz etmilerdir. Szkonusu usller, nde gelen alim sahblerin herbirinin ashab tarafndan takip edilecek ve mucebince hkm verilecek derecede belirgin biimde tezahr etmi ve kabul grmtr.2 Emsrn ilm ve hukuk yapsnn teekklnde sahbenin her birinin katks olmakla birlikte, zellikle alim vasf tayan ve rencilerine bu manada nderlik eden sahblerin ayr bir yerinin olduu bilinmektedir. Sahbe iinde slm daha iyi bilen sahbler bir kavram olarak asr- saadette dahi mevcuttur. Ge sahbe dneminde ise alim sahb tipi ortaya kmtr. Bunlar sadece slm daha iyi bilmekle kalmayp, hayatlarnn byk bir ksmn ilim halkalar kurarak tbin nesline slm reten ve ge vefat eden gen sahblerdir. Medinede bn mer,

George Makdisi, Ortaada Yksek retim, ev. Ali Hakan avuolu-Hasan Tuncay Baolu, stanbul 2004, s. 49-66.
2

Sylendiine gre sahbe iinde kendi ashab olan ve bu ashab tarafndan mezhebi takip edilen kii vardr: Abdullah b. Mesud, Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Abbas, bk. Ali b. elMedn, el-lel, thk. Hsm Muhammed B Kurays, Kuveyt, 2002, s. 68, benzer bir rivayet iin bk. a.g.e., s. 77. fi de bir rnek vesilesiyle Zeyd b. Sabit hakknda: Zeyd b. Sabit ve onun mezhebini takip edenler derler ki: eklinde bir cmle sarfetmektedir. Bk. Muhammed b. dris e-fi, er-Risle, thk. Ahmed Muhammed kir, Kahire 1979, 2. bsk., s. 586. Bu rneklerde, sonraki yerleik anlamna delalet etmese de mezheb kelimesinin kullanlmas dikkat ekmektedir. Abdlmelik b. Habbin eserinde de benzer bir sz yle yer almaktadr: Hz. Peygamberin ashab iinde ashab en fakih olan kii Abdullah b. Mesuddur. Bk. Abdlmelik b. Habb, Kitbut-trh, thk. Jorge Aguade, Madrid 1991, s. 164. Ebu Hanife, ilmini hangi kaynaklardan aldn anlatrken unlar sylemektedir: Bilgimi, ashab vastasyla merden, ashab vastasyla Aliden ve yine ashab vastasyla bn Mesuddan aldm, bk. Ebu Abdullah Hseyn b. Ali, Ahbru Eb Hanfe ve Ashbih, nr. Ebul-Vef elAfgani, Haydarabad 1974, s. 58-59. Abdullah b. Mesudun ashabna verdii tlerden rnekler iin bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, I, 126. Baka bir rnekte, Ebu Hureyrenin ashabndan bahsedilmektedir. Burada ashab kelimesi, fkh talebesinden ok hadis talebesi anlamnda kullanlmtr ki bu da ayrca dikkat ekicidir: bk. Ebu Davud, Ceniz, 12. Alim sahbler ve talebeleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Ali b. el-Medn, lel, s. 66 vd.

Kfede bn Mesud ve Mekkede bn Abbas alim sahb tipinin en nemli rnekleridir.3 Sahbeden sonra, ilm faaliyetlerde nderlik, onlarn talebeleri olan tbin alimlerine gemitir. Herbiri zellikle belirli sahblerden ilim elde etmeye zen gsteren tbin alimleri, slmn ilk devrinden beri grlen ve gittike younlaan bir ilm faaliyetin iinde yer almlardr. Tbin alimleri faaliyetlerini, nceden var olan yahut kendileri tarafndan kurulan ilm muhitler, yani halkalar iinde srdrmlerdir. Tbin dneminin sonlar, ilim ehli, fkh ehli ve alim gibi adlandrmalarn yaygn olarak kabul grd bir dnemdir.4 slm dnyasnn muhtelif blgelerine ait anlay ve telakki farkllklar, tbin alimlerinin etkisiyle giderek daha belirgin bir hal alm, ikinci yzyln bandan itibaren taraflarn mstakil birer anlay temsil ettii aa yukar belli olmutur. Sahbe gibi, bu dnemin nde gelen ahsiyetleri olan tbin alimlerinin de kendilerine mahsus birer mezhebi ve bu mezhebi takip eden talebeleri vardr.5 Tebe-i tbin nesline mensup nde gelen isimlerin, daha nce sahbler tarafndan tesis edilen ve kendilerinin birer paras olduklar ders halkalarndan ve birbirlerinden ayrlarak mstakil halkalar kurmalar, sahbe neslinin artk tmyle sahneden ekildii dnemde dikkat eken en nemli gelimedir. Bu fikir ayrlklarnn ortaya knda, halkalar birarada tutan byk statlar konumundaki sahbenin tamamnn vefat etmesinin etkili olduu sylenebilir. Bylece, aa

bn Mesud, bn Abbas ve bn mere nazaran ok daha erken vefat etmesine ramen, alim sahb tipinin en nemli rneklerinden biridir. mer b. Abdlaziz, Cafer b. Berkna yle bir emir gndermitir: mdi, sizin oralarda bulunan fkh ve ilim ehline, meclislerde ve mescidlerde Allahn kendilerine rettii eyleri halka yaymalarn emredin, vesselam. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, I, 124.

Burada Abdurrahman b. Mehdi rnek verilebilir: Ali b. el-Mednden nakledildiine gre Abdurrahman b. Mehdi, Mlikten sonraki nesilde, Medineli tbin ulemasnn mezheblerini devam ettiren kii olarak bilinmektedir. Bk. Eb Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. dris bn Eb Htim er-Rz, Takdimetl-marife li Kitbil-Cerh vet-tadl, Haydarabad 1952, s. 252; emsddin Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb, Siyeru almin-nbel, thk. uayb elArnaut vd., Beyrut 1983, IX, 200.

yukar ikinci asrn ilk eyreinden itibaren hem belirli bir ehir iinde hem de ehirler arasnda birbirine muhalif anlaylar artk iyice ayrt edilir hale gelmitir.6 lk dnemden itibaren sahbenin deiik blgelere dalmasnn tabi bir neticesi olarak, farkl anlaylar da esas itibariyle deiik ehirlerde temsil edilmitir. Ancak bu duruma baklarak, anlay farkllnda asl belirleyici unsurun coraf faktr olduu sonucu kartlmamaldr. Coraf farkllklarn etkisini btnyle inkar etmek mmkn olmasa da, anlay farkllklarnn ortaya knda corafya faktrnn etkisi, zellikle Schacht gibi baz Batl aratrmaclarn iddia ettii kadar nemli deildir. Bu sebeple, hukuk anlaylarnn farkllamasn corafya ekseninde aklamak hibir zaman ikna edici olmad gibi, baka faktrleri gzard etmeye yol at iin, yerine gre yanltc saylmaldr.7 Anlay farkllklarnda gerekten corafya etkili olsayd, bir coraf merkezde bulunmas beklenmeyen muhalif anlaylar varlklarn rahatlkla srdremezlerdi. Oysa tarihte, aksini ispatlayan rnekler yeterince mevcuttur. Mesela Hicazdan apayr bir anlayn temsil edildii Irak gibi bir blgede, Mlikin talebelerinin uzun sre devam eden hatr saylr

Bu yzden, ikinci asr fkhnn veya ilminin nemli bir zellii de ihtilaflar ilmi olmasdr. Burada zikri geen ihtilaf ile icm bir btnn iki farkl vehesidir. Bir yanda ihtilaf varken, dier yanda icm vardr. Dolaysyla ihtilaf, icm ve amelle yakndan alakal bir meseledir. htilafn niin nemli olduuna, ileride her bir ehrin iindeki ihtilaflardan bahsedilirken tekrar temas edilecektir.

Makdisiden rendiimize gre, ilk hukuk mekteplerinin ortaya kn ve varlklarn devam ettiriini corafi konum ve siyasi otoritenin destei ile aklama fikri Snouck Hurgronjea aittir ve bu teori Schacht da dahil olmak zere dier aratrmaclar tarafndan benimsenmitir. Ancak Makdisi, her iki unsurun da bu konuda gerek sebep olabileceini kabul etmemektedir. Ona gre asl sebep, bir hocann retilerinin veya faaliyetlerinin, talebeleri ve mntesipleri tarafndan devam ettirilmesidir. Makdisi, Ortaada Yksek retim, s. 41, 42. finin Leys b. Sad hakknda syledikleri de Makdisinin bu dncesini dorulamaktadr. fiye gre Leysin grlerinin sonraki nesillerde taraftar bulmamasnn sebebi, talebelerinin onun grlerine sahip kmamasdr. nk Leys, Mlikten daha stndr ama talebeleri onun kymetini bilememilerdir, bk. Ebu shak brahim b. Ali b. Yusuf e-rz, Tabaktulfukah, thk. hsan Abbas, Beyrut 1981, 2. bsk., s. 78. lk hukuk mekteplerinin farkllklarnda, corafi ve mahalli unsura arlk veren grlere dair bir baka rnek iin bk. Muhammed Yusuf Guraya, Snnetin Nelii Sorununa Metodik Bir Yaklam, ev. M. Emin zafar, Ankara 1999, s. 50.

varl, blgeler arasndaki anlay farkllklarnn oluumunu corafya faktrne balamann yeterince aklayc olmadn gsteren en gzel rneklerden biridir.8 Blgeler arasndaki anlay farkllklarnn sebebini corafya faktr dnda bir yerde aramak gerekmektedir. Kanaatimizce szkonusu farkllktaki en nemli belirleyici, ikinci asrdaki muhtelif blgelerde grlen anlaylarn oluumundaki ilk halkay tekil eden sahbedir. nk sahbe nesli, balattklar eitim retim faaliyeti sayesinde her blgede zaman iinde mstakil birer ilm gelenein oluumuna zemin hazrlamlardr. lm gelenein varln gsteren en nemli unsurlardan birisi, gelenee mahsus bir anlayn ortaya kmasdr. Bu anlayn olumasn salayan en nemli mil ise, belirli kanaatleri olan bir hocann, talebeleriyle uzun sreli birlikteliidir. Szkonusu birlikteliklerin birka nesil boyu srecek biimde devamllnn salanmas, ilm gelenein ve evrenin ekillenmesini temin eden asl unsurlardandr. Bir gelenek iinde, sonraki nesiller hocalarndan aldklarn kendi yorumlaryla gelitirip talebelerine aktarmaktadrlar. Sahbe neslinin ilk halkasn tekil ettii ilm evreler asndan da ayn ey szkonusudur. Bu durumda, blgeler arasndaki anlay farkllklarnn meneini sahbenin retilerinde aramaktan tabi bir ey olmamas gerekir. Baka bir ifadeyle, blgeler aras anlay farkll denildiinde bunu sz konusu blgelere yerleen sahbenin bilgisinden kaynaklanan bir farkllk manasnda anlamak daha doru olacaktr. nk sahbe, ilk dnemde fur fkh meselelerine kaynaklk eden snnet bilgileri bakmndan ayn seviyede deildir ve ou zaman birinin bildiini dieri bilmemektedir. Sahbenin her birinin hususi bir serveni ve Hz. Peygamber ile birlikteliinde kendine has bir tecrbesi vardr. slm kabul etme zaman bakmndan farkllklar, kiisel ilgi ve merak bakmndan gsterdikleri eitlilik, sahip olduklar meguliyetler gibi unsurlar, onlarn Hz. Peygamberden rendikleri asndan da birbirlerinden farkl olmalar sonucunu dourmutur. Hz. Peygamber gibi bir bilgi kaynana eit mesafede durmadklar iin, ashab arasnda snnet ve hadis malumat bakmndan grlen farkllk, ilk devirlerden beri bilinen ve normal karlanan bir husustur. kinci asrda fukahnn gndemindeki
8

Irak Mlikleri konusunda mufassal bir alma iin bk. Ali Hakan avuolu, Irak Mlik Ekol (III.-V./IX.-XI. yy.), yaynlanmam doktora tezi, MSBE, stanbul 2004.

nemli tartma konularndan biri, sahbenin ihtilaf meselesidir.9 Tek boyutlu olmaktan ziyade, fkh, hadis, kelam gibi farkl disiplinleri ilgilendirebilen bu hususun pek ok rnei bulunmaktadr. lk dneme ait baz eserlerde, kimi hadisler hakknda bu hadis sadece ehrindeki insanlar tarafndan rivayet edilmitir10 benzeri ifadelerin kullanlmas, sz konusu ihtilafn hadis rivayeti meselesini ilgilendiren boyutuna dair verilebilecek en basit rneklerden biridir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra farkl ehirlere dalan sahbe, tabi birer mft sfatyla, karlatklar meselelerin hkmn Hz. Peygamberden bizzat elde ettikleri veya yakn evrelerindeki dier sahbler vastasyla ulatklar bilgiyi esas alarak tespit etmiler, pek ok baka faktrle birlikte bu durum, netice itibariyle bugn blgeler aras farkllk adyla ele alnan meselenin ortaya kmasna yol amtr. Bu balamda ele alnmas gereken nemli etkenlerden biri, muhtelif blgelerin sahbe vastasyla elde ettikleri snnet ve hadis bilgisindeki farkllktr. Hadis sirklasyonunun, mkemmel seviyesine henz ulamad bir devir olarak ikinci asrda, ehirlerin birbirlerinde olan hadis ve snnet malumat hakknda yeterince bilgi sahibi olmadklar bir gerektir. Ayn dnemde ulemann, szkonusu eksiklii gidermek maksadyla, kendi ehirleri dnda kalan blgelerdeki hadis

fiye gre sahbenin zaman zaman hadislere muarz gr bildirmesi, bu hadislerin btn sahbe tarafndan bilinmediini, bazlarnn bunlardan haberdar olmadn gstermektedir. fi, Cimul-ilm, s. 60-61. Buna dair rnekleri topluca grmek iin bk. Rfat Fevzi Abdlmuttalib, Tevskus-snne fil-karnis-sn el-hicr, Msr 1981, s. 354, 364-65. Sahbenin ihtilaf meselesi hakknda ulemann grlerine de temas etmekte yarar gryoruz. kinci asr ulemas bu konuda bir gr birliine varabilmi deildir. Mesela Mlik ve Leys b. Sad sahbenin ihtilaf ettii mevzularda kimi hataldr, kimi isabet etmitir, aralarndan doru olan semek lazmdr, bazlarnn zannettii gibi serbeste herhangi birini semek doru deildir, nk bu grlerin kimisi doru kimisi yanltr, nemli olan tercih yapabilmektir demilerdir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 81-82. Leyse gre buradaki tercihi kolaylatran unsurlardan biri ihtiyattr: sahbe ihtilaf ettii zaman ihtiyata muvafk olan gr alnmaldr, bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 81. fi de sahbe ihtilaf ettii zaman aralarndan birini tercih etmek iin dorusunun aratrlmas gerektiini savunmaktadr. Ebu Hanife ve Ahmed b. Hanbel ise herhangi birinin tercih edilebileceini sylemektedir. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 83. Mlik ve Leysin bu konudaki gerekeleri, bir konuda ayn anda iki dorunun var olamayacadr, bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 89.

10

rnekler iin bk. Ali b. el-Medn, lel, s. 234, 235, 240, 242.

10

malumatna ulamak iin gayret gsterdikleri de bilinen bir husustur. Buna ramen, ikinci asr itibariyle blgelerin her birinin, dierindeki hadis ve snnet malumatna tam anlamyla vakf olamadklar kabul edilmelidir. Bu kabil farkllklar, sonradan mstakil birer usl ve mezhep haline gelecek olan anlaylarn domasndaki nemli millerden biri olmutur. Sebebi ne olursa olsun, ikinci asrda slm dnyasnda fkh ve hadis alanlarndaki nde gelen telakkiler, esas itibariyle deiik ehirlerde temsil edilmektedir. kinci asrda fukah veya fukahl-emsr gibi kavramlar artk istikrar kazanmtr ve fukahl-emsr, kendi ehirlerindeki dahil mnakaalarla megul olduklar gibi, dier blgelerdeki hukukular ile de tartmalara girmekte, birbirlerini usl veya fura dair meseleler zerinden eletirmektedir. Yeri geldiinde, tek bir fur meselesi hakkndaki anlamazlk, bir anlayn toptan eletirilmesine veya reddedilmesine kadar varmaktadr. A. slm Dnyasnn lk lim Merkezleri: Emsr Yaklak olarak hicr ikinci asrn ortalarna kadar slm ilimlerin problem sahalarnn ve temel birok kavramnn dou srecinde olduu ve ancak ikinci asrn son yarsnda fkh, hadis ve kelam gibi disiplinlerin ortaya kt sylenebilir. slm ilimlerin dou srecinde emsr kavram karmza kmaktadr. slm ilimler literatrnde, bldn, aktr veya fk gibi kelimelerle de ifade edilen bu kavram, ilk yzyllarda teekkl eden byk merkezleri ifade etmek zere kullanlmaktadr. Bunlar ilm adan olduklar kadar, siyas ve asker adan da nemli merkezlerdir. Emsr olarak anlan ehirler iinde ilm adan zellikle nem tayanlar, Mekke, Medine, Kfe, Basra ve amdr.11 Fustt gibi merkezler ise daha ok asker adan nemlidir. Emsrn oluumunda dikkat eken baz temel unsurlar iinde ilk srada ehir kurma iradesi gelmektedir. Emsr kapsamna giren ehir veya merkezlerin ou, hususi bir iradeyle meydana getirilmi yerleim birimleridir. Bunun ilk rnei,
11

bn Hibbn Mehrde islam dnyasn alt blgeye ayrmaktadr: Hicaz, Irak, am, Msr, Yemen ve Horasan. Bk. bn Hibbn, a.g.e., s. 1-2. bn Teymiyyeye gre ise emsr, MekkeMedine (Haremeyn), Basra-Kfe (Irkeyn) ve amdr. Bk. Takiyyddin Ebl-Abbs Ahmed b. Abdlhalim bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, (Mecmu fetv iinde), thk. Abdurrahman b. Muhammed sm, Riyad 1991, XX, 300-301.

11

sonraki emsrdan biraz farkl bir maceras olmakla birlikte Medinedir. Medinenin oluumunda, daha dorusu Yesribden Medineye dnmnde, hicretin ve Hz. Peygamberin kurucu iradesinin katks en nemli etkendir. Benzer bir durum daha sonra kurulan ehirlerde de grlmektedir. Mesela Kfe ve Basra gibi sonradan Irak merkezli bir anlayn en nemli merkezleri haline gelecek olan ehirler, bizzat halife Hz. merin iradesiyle kurulmu ehirlerdir. Emsr teriminin tretildii msr kelimesi szlk anlam itibariyle ehir demek olduundan, bu adlandrmann ayn zamanda, slm medeniyetinin daha balangcndan itibaren sahip olduu temel karakteristiklerinden ehirleme temaylne iaret ettii de sylenebilir. Kelime anlam yine ehir olan, slmn ilk merkezi Medine bu gerein en bariz rneidir. Ayrca, bu ehirleri ifade etmek zere oul kalplarnn kullanlmas, ikinci asrda slm dnyas iin birden fazla merkezin nemli olduuna iaret etmektedir. Emsrn genellikle Araplara ait blgelerin dnda kurulmu olmalar, dikkat eken bir baka zelliktir. Emsr kapsamna girip de Araplarn anavatannda bulunan ehirler sadece Mekke ve Medinedir. Bu ikisi dndaki tm emsr, Arap blgesi dndadr ve yeni bir dnyann eiindedir. Baka bir deyile bu ehirler, yeni oluan slm medeniyeti ile dier medeniyetlerin buluma noktasndadrlar. Ancak bu ehirler Arap blgesi dnda olmakla birlikte, kurucular ve ilk yerleimcileri itibariyle Arap ehirleridir. Baka bir deyile emsr, Araplarn tanmas suretiyle kurulmutur. Snrlar dier medeniyetlerin eiine dayandnda slm, kendi ehirlerini kurma politikas sayesinde bu medeniyetler arasndaki etkileimde etkinliini veya baskn karakter olma vasfn koruyarak, ibrenin hep kendi lehine evrili kalmasn salamtr. Bu politika, taraflar arasndaki geilerin/etkileimlerin her iki taraf iin de daha kolay/kabul edilebilir olmasn salamtr. Mekke ve Medine merkez kabul edildii takdirde, ilk dnemin algsna gre emsr, fizik corafya asndan merkeze dahildir. Yani emsr, o dnemin Mslman toplumuna gre yeni bir corafyay balatan Frat, Dicle ve Nilin kenarnda ama merkeze yakn tarafnda ina edilmitir. Basra ve Kfe, Dicle ve attl-Arabn batsna, Fustat ise Nilin dousuna kurulmutur.

12

Emsr kuran nesil olan sahbe, ayn zamanda bu merkezlerin ilk yerleimcileri ve idarecileridir. Mesela Kfeye yerleen yzlerce sahb, Kfe camiindeki ibadeti, pazarndaki ticareti, mahkemesindeki adli ileyii ve ordugahndaki idareyi belirlemilerdir. Ksa sre ierisinde aldklar glerle byk nfuslara ulaan bu ehirler slmn nasl yaanabileceini gsteren birer rnek halini almtr. slm ilimleri yalnzca, ncelikle Kuran olmak zere belirli metinlerden eitli metotlarla retilmi ve problem sahalarna gre ayrtrlm bilgiler olarak grmek doru deildir. Aslnda bu ilimler, slm yaamaya alan toplumdan, zellikle de bahsettiimiz emsr ad verilen ehirlerdeki toplumlardan, bu toplumun anlay, yaklam, bilgisi ve uygulamasndan domutur. Zaten slm da Hz. Peygamberin bizzat yaayarak gsterdii ve bir toplum kurarak ne olduunu rettii bir dindir. Bu anlamda Kfe, Basra ve Fustat gibi ehirlerin kurulmas aslnda yeni birer Medine kurma, baka bir deyile Medineyi ihrac etme politikas olarak nitelendirilebilir.12 B. Fukahl-emsr slm tarihinde emsr gibi terimlerle ezamanl olarak baka terimler de ortaya kmtr. Emsr ve bldn terimlerinin fukah, ulema ve eimme terimleriyle isim tamlamas halinde kullanlmasyla ortaya kan fukahl-emsr, uleml-emsr ve eimmetl-emsr gibi terkipler bunlarn en nemlileri arasnda yer almaktadr. Emsrn nde gelen alimleri ve fakihleri anlamndaki fukahl-emsr, uleml-emsr, eimmetl-emsr ve eimmetl-bldn gibi tabirler, ikinci yzylda yaygn biimde kullanlacak derecede kabul grm tabirlerdir.13 Bunlar kadar yaygn olarak kullanlmasa da, zellikle am civarnda
12

Ahmet Davutoluna gre, Medine tarihin btn akn deitiren ve btn kadm medeniyetlerle harmanlanacak olan ehir prototipine kaynaklk etmi ve bir anlamda medeniyete nclk etmitir. Bk. Ahmet Davutolu, Fetih ve Medeniyet, 1453ten 2053e stanbul: ehir ve Medeniyet Sempozyumu, stanbul 2004, s. 18.

13

Katde b. Dimeye gre Hasan- Basri, Said b. Mseyyeb, brahim en-Neha ve At b. Eb Rebh emsrn imamlardr. Bk. Muhammed b. Sad, Kitbut-tabakt el-kebr, thk. Edward Sachau, Leiden 1912, VII/1, 124. Baka bir yerde, Hiam b. Abdlmelik, At b. Eb Rebha ulemlemsr tanyor musun? diye sormaktadr. Bk. Hafzuddin b. Muhammed el-Kerder, Menkbu Eb Hanife, Beyrut 1981, II, 64. Sfyan- Sevr de daha kck bir ocuk iken ulemlemsra gidip derslerini dinlerdim demektedir. Bk. Zeheb, Siyer, VIII, s. 459. Uleml-emsr

13

bilinen eimmetl-hd ve eimmetl-mslimn gibi tabirler de yaklak olarak ayn eyi ifade etmektedir.14 Fukahl-emsr gibi tabirler ilk iki yzyln her dneminde nemlidir, yani mezkur zaman diliminin herhangi bir paras hakknda kullanlabilir. Ancak bu tabirler iin en kritik dnem, alim sahblerin talebeleri ile balayan ve mezheplerin teekkl etmeye balad ana kadar uzanan dnemdir. Szkonusu dnemin ncesi ve sonras iin isimlendirmede bir karklk yoktur, nk fukahl-emsrdan nceki dnemin alimleri sahbedir ve bunlarn kim olduu bilinmektedir, fukahl-emsrdan sonraki dnemin alimleri de mezheb mntesibleridir ve bunlarn aidiyetleri hakknda da karklk yoktur. Ancak bylesi bir aidiyet, sahbe ile mezheb mntesipleri arasnda kalan dnemin alimleri iin sz konusu deildir. Bu sebeple, fukahl-emsr onlar iin ayrt edici bir isim olarak idealdir. u halde fukahl-emsr denilince, sahblerin eitiminden gemi byk ve kk tbin tabakas ile, bunlarn rencileri olan etbut-tbine mensup alimleri anlamak lazmdr. rnein ikinci yzyln ikinci ve nc eyreklerinde fukahlemsr, Ebu Hanife, Evz, Sfyan- Sevr, Sfyan b. Uyeyne, Leys b. Sad ve Mlik gibi ulemadr.15 Fukahl-emsrn temel karakteristii nedir ve bir kii hangi artlar altnda byle bir tanmlama ile anlmay hak eder sorularnn cevab, yukarda rnek olarak verilen isimlere baklarak anlalabilir. Burada anlan ahslarn her biri, belirli bir gelenee ve ilm evrenin gereklerine gre yetimi, dier isimlerden ilm anlamda bamsz ve kendi bana bir anlay temsil edebilen kiilerdir. Burada nemli olan temsil kabiliyetidir ve yukardaki isimlerin her biri bu kabiliyeti haizdir. Ad geen kiiler, yaadklar dnemde iinde bulunduklar blgenin temel telakkilerini yanstmaktadrlar. Mstakil olmak derken kastettiimiz, daha ok ihtilafl
tabiri, sonraki dnemlerde bn Hibbn el-Bst tarafndan kitap ismi olarak da kullanlacaktr: bk. bn Hibbn el-Bst, Mehru ulemil-emsr, nr. Manfred Fleischhammer, Wiesbaden 1959.
14

leride aklanaca zere, zellikle am blgesi szkonusu olduunda, eimmetl-mslimn gibi tabirlerin siyasi idarecileri de ifade edebildii hususu gzden karlmamaldr. bn Hazm fukahl-emsr olarak u isimleri saymaktadr: Kfede Ebu Hanife, Sfyan- Sevr ve bn Ebi Leyl; Mekkede bn Creyc; Medinede Mlik ve bnl-Mcin; Basrada Osman el-Bett ve Sevvr b. Abdullah; amda Evz; Msrda Leys b. Sad. Bk. Ebu Muhammed Ali b. Ahmed bn Hazm, el-hkm f uslil-ahkm, nr. Zekeriya Ali Yusuf, Kahire, ts., I, 240.

15

14

meseleler vesilesiyle ortaya kan bir durumdur. Herhangi bir ihtilaf vukuunda bir taraf olarak ad anlan ve grne bavurulan bir alim, mstakil bir alimdir ve fukahl-emsr iinde yer alabilir. Kendi ehirlerindeki selefin uygulamalarna ve kararlarna nem vermek, fukahl-emsrn nemli zelliklerinden biridir. Fukahl-emsrn kararlarn delil olarak kabul eden sonraki fukah veya ulema, onlarn her birinin, fura dair meseleler hakknda seleften, yani sahbe ve tbindan delillerinin olduu fikrini benimsemitir.16 Yukarda da iaret edildii gibi bu zellik ayn zamanda, fukahlemsrn her birinin belirli bir gelenein takipisi olduunu gstermektedir. C. Amel Amel kavram ve ilgili dier kavramlar hakkndaki bu mlahazalardan sonra, amele dair bir tanmlama abas iine girilebilir. Ancak nce bir hususu hatrlatmakta fayda mlahaza edilmektedir: slm ilimlerin teekkl dneminde, farkl merkezlerin temel telakkileri hakknda ulalan her trl bilgi nemlidir. nk aslolan bu dnemin detayl ve olabildiince geree yakn bir tasvirini karabilmektir. Bunu tam anlamyla gerekletirebilmek elbette mmkn deildir. Ancak dnemle ilgili her trl ayrnt, byk resimde bir yere yerlemesi itibariyle nemlidir. kinci asrdaki manzaray anlayabilmenin en shhatli yollarndan biri, mezkur dnemde pekok konuda yaanan tartmalara odaklanmaktr. nk bu tartmalar sayesinde, fukahnn gr ve kanaatlerini ou zaman birden fazla tarafn gznden renme imkan bulunmaktadr. Amel meselesi ite bu balamda nem kazanmaktadr. nk mezkr dnemdeki en nemli tartmalardan birisi amel etrafnda cereyan etmitir. Dolaysyla amel hakkndaki tartmalar, muhtelif merkezlerde yerleik hale gelen anlaylarn birbirinden ayrt edilmesi noktasnda nemli rnekler arasnda yer almaktadr. Ameli klasik tabiriyle efrdn cmi, ayrn mni bir tarife sdrmak mmkn deildir.17 nk amel, hem ayn anda birok farkl unsuru barndrmakta,
16 17

Bir rnek iin bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 75. Modern dnemdeki amelle ilgili almalarn odak noktas amel-i ehl-i Medine olduu iin, bu eserlerde daha ok amel-i ehl-i Medinenin tarifi grlmektedir. Ancak bu tarifler arasnda bir uyum grlmedii gibi, bazen tarifler sebebiyle anlamazlklar zuhur etmitir. Bu durum,

15

hem de yerine gre birbirinden ok farkl suretlerde tezahr edebilmektedir. Ameli tarif etmek iin esas alnacak unsurun belirsizlii de bu konudaki problemlerden birini tekil etmektedir. nk ameli tarif etmek iin, delaleti, kaynaklar, mertebeleri gibi birok unsuru esas almak mmkndr ve bunlarn herbirine gre tarif deimektedir. Ancak hereye ramen ana hatlaryla tarif edilecek olursa amel, bir ehrin ulemasnn/yneticilerinin, hocalarndan/seleflerinden alp talebelerine/haleflerine aktardklar ilm mirastr. Grld gibi, bu ok genel bir tariftir. Dar anlamda ise amel, her bir ehrin spesifik bir hukuk meselesinde takip ettii uygulama ve bu uygulamann ekillendii sre demektir. Snnet ve icm kavramlar, ilk iki asrdaki amel kavramyla ou zaman iie gemi gibi grnmektedir. Birok durumda ameli snnetten veya icm olarak adlandrlan husustan ayrt etmek mmkn olmamaktadr. zellikle Mlik gibi ikinci asrdaki baz fakihlerin ameli ifade ederken ayn zamanda icma delalet eden lafzlar kullanmalar, bu kavramlarn o dnemde ne kadar yakn alakal olarak anlaldklarn gsterme hususunda yeterlidir. Ancak amelin snnet ve icm kavramlaryla benzetii noktalar kadar, birbirlerinden ayrldklar noktalar da nemlidir. zellikle amelin, btn bir ehri veya slam dnyasn kapsayan gr
amelin bir tarife sdrlamayaca ynndeki kanaatimizi dorulayan bir husustur. Yine de, fikir vermesi asndan iki modern aratrmacnn amel-i ehl-i Medine tanmlarn buraya almakta yarar gryoruz. lk tanm Ahmed Muhammed Nurseyfe aittir. Ona gre amel-i ehl-i Medine, Ehl-i Medine tarafndan Hz. Peygamber zamanndan beri, veya kendilerine ait gr ve istidlllerden kaynaklanmak suretiyle kesintisiz olarak nakledilen snnetlerdir. Bk. Ahmed Muhammed Nurseyf, Amelu ehlil-Medine beyne mustalaht Mlik ve ril-usliyyn, Dubai 2000, 2. bsk., s. 443. Musa smail, Nurseyfin bu tarifini eletirmektedir. Ona gre bu, ok kapsaml bir tariftir ve daha ayrntl hale getirilmesi gerekir. nk tarif, Ehl-i Medinenin Hz. Peygamberden naklettii her eyin amel olduunu ima etmektedir. Ayrca bu tarifte amelleri muteber olan Ehl-i Medinenin kim olduu zikredilmemitir. nc eksiklii ise, ictihada mes olmayan alanlarda cereyan eden tevkf amellerin bu tarifte yer almamasdr. Musa smail bunun yerine kendi tarifini nerir: Amel-i ehl-i Medine, sahbe ve tbin neslindeki Ehl-i Medinenin ittifakla kabul edip amel ettikleri, tevkf unsurlar, kendi grleri ve istidllleridir. Bk. Musa smail, Amelu ehlil-Medine ve eseruh fil-fkhil-islm, Beyrut 2004, s. 238. Ancak bu tarifin kusuru da herhalde Ehl-i Medineyi sahbe ve tbin nesilleriyle snrlamas, sonraki nesle yer vermemesidir. Oysa Mlikin amel sayd hususlardan seilecek birok rnek, sonraki nesillerin tercihlerinin de amel vasfn kazanabildiini gstermektedir.

16

birlikleri anlamndaki icmdan farkl olduu ve zaman zaman yerel gruplarn kendi ilerindeki ortak kabulleri yanstt hususu burada nem kazanmaktadr. Amell-emsr olarak adlandrdmz unsur, neticede mezheplerin teekklnde en nemli amil olmutur. lk iki yzyl boyunca hakimiyetini srdrm olan amelin stnl dncesi, mezheplerin teekkl ile yeni bir vehe kazanmtr. nk mezheplerin teekkl ile ilm srete yeni bir devreye girilmi, fkh, hadis, tefsir ve kelam gibi ilimler, mevzular ve meseleleri itibariyle mstakil disiplinler halini almtr. nc asrn ilk yarsnda, amelin stnl dncesinin hakim olduu seyrin sona erdii sylenebilir. Yeni dnem, ayn zamanda yeni corafyalarn da slm ilimlerde nemli rol oynad bir dnemdir. III. KAYNAKLAR kinci asr ile alakal kaynaklar arasnda yer ald halde bugn isimlerini bildiimiz pek ok kitabn gn yzne kmamas ve bazlarnn hi bilinemeyecek olmas, ilk dnem zerinde alanlarn yzlemek zorunda kald en byk problemlerden biridir. rnein Medine ameli zerine alanlarn, Mlikin Muvattan grmelerine ramen, ayn dnemde yazlm dier muvattalar yalnz isimleri itibariyle tanmakla yetinerek aratrmalarn srdrmek zorunda kalmalar, o dnemin tam bir tasvirini yapma hususunda nlerinde duran byk engeller arasnda yer almaktadr. Tezin konusu gerei, birok farkl alandan kaynaklara mracaat etmek zorunlu hale gelmitir. Birinci blmde, ikinci asrn ilm hayatnn asl unsurlarndan biri olan amel konusu, muhtelif ehirlerin amel anlaylar ve bu ehirlerin kendi ilerindeki ihtilaflar asndan ilendii iin, bu ihtilaflarda taraf olan kiileri ve onlarn amel anlaylarn tanmaya imkan veren tarih, tabakat ve menakb tr eserlerden, dierlerine gre daha fazla yararlanlmtr. kinci asrdaki amel tartmalarnn ele alnd ikinci blmde ise, sz konusu dnemde amel tartmalarnda yer alan taraflarn eserleri asl kaynaklar oluturmu, bununla birlikte tarih, tabakat ve menakb kitaplarna da sklkla bavurulmutur. Amel meselesi son dnemlerde de oka tartlan bir konu olduundan, ikinci blmde gnmzde yaplm akademik almalardan da istifade edilmitir. kinci asr ve amel denilince muhakkak mracaat edilmesi gereken kaynaklarn banda Mlik b. Enesin Muvatta gelmektedir. nk Muvatta olmasayd, amel 17

meselesi bugn en azndan bu ekliyle tartlyor olmayacakt. Yazld dnem ve ortam bugne yanstan bir kaynak olarak Muvatta, ikinci asrda Medinede hangi fkh anlaynn hakim olduunu gstermesi asndan elimizde bulunan ender kaynaklardan biridir. Bu sebeple Muvatta, bir hadis veya fkh kitab olmann tesinde, meydana getirildii artlar ve dnemindeki yahut sonrasndaki etkileri itibariyle dahi inceleme konusu yaplabilecek neme sahiptir. Muvatta, ikinci asrda Medinedeki hakim telakkinin tasavvur edilebilmesi iin birinci kaynak olmakla birlikte, bu hakim telakki ile ada olan anlaylarn kavranmasnda yeterli katky salamamaktadr. Bu bakmdan, ikinci asr anlamaya alrken Muvatta ile yetinmek yerine, Muvattada serdedilen anlayn muhaliflerine k tutan kaynaklara da mracaat edilmitir. Bunlarn banda Muhammed b. el-Hasan e-eybn ile Muhammed b. dris e-finin eserleri gelmektedir. eybnnin zellikle Kitabul-Hcce al ehlil-Medinesi ve Muvatta rivayeti, Medine amelinin Kfeden nasl grldn anlamak bakmndan incelenmesi elzem kaynaklardr. finin el-mmde yer alan htilafu Mlik vefi, Siyerul-Evz, Cimul-ilm, htilfu Ali ve bn Mesud gibi eserleri ile erRislesi, hayatnn nemli bir ksmn ehl-i Hicazdan biri olarak srdrdkten sonra Hicazllar eletiren birinin gzyle yazlm olmalar bakmndan nem arzetmektedir. Leys b. Sadn Mlike yazd mektup ise, sadece bir mektup olmann tesinde, Mlikin ve dier fukahl-emsrn Medine ameli hakkndaki kanaatlerini renmemizi salayan kymetli belgeler arasnda yerini almtr. Amel konusunda Medine iindeki muhalefetin en az Medine dndakiler kadar nemli olduu gerei dikkate alnacak olursa, Mlikin ada olan Medine ulemas hakkndaki bilgilere duyulan ihtiyacn derecesi anlalacaktr. Bu alanla ilgili malumat, zellikle tarih ve tabakat kaynaklarnda dank vaziyette yer almaktadr. Medinede Mlik dnemine gelinceye kadar hangi ilim halkalarnn varln srdrd ve bunlarn nasl bir ileyie sahip olduu gibi konular, ancak tarih ve tabakat kitaplarndaki bilgilerin sistematik biimde ilenmesinden sonra laykyla anlalabilecektir. Bizim bu konularda en ok bavurduumuz kaynaklar arasnda bn Sadn Tabakt, Abdlmelik b. Habbin Tarihi, Yakub b. Sfyan elFesevnin Kitbul-Marife vet-trhi ve bilhassa Kad yzn Tertbl-medriki ile ok daha sonraki dnemde telif edilmi olmasna ramen Zehebnin Siyeru

18

almin-nbels yer almaktadr. Yahya b. Manin Trhi ise, Fesevnin biraz nce zikredilen eseriyle birlikte, zellikle Leys b. Sadn Mlike yazd mektubu ihtiva etmesi ynyle nemlidir. almada menakb kitaplarna ayr bir nem atfedilmitir. nk menakblar, zellikle mezhep imamlarnn istinbat usllerine dair kymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu balamda en ok yararlandmz menakb tr eserler, bn Eb Htim er-Rznin dbu-fi ve menkbuh; Saymernin Ahbru Eb Hanife ve ashbih, bn Abdilberin el-ntik fi fezilil-eimmetis-selsetil-fukah; bn Hacer el-Heytemnin el-Hayrtul-hisn fi menakbl-immil-azam Ebi Hanife enNumn; bn Hacer el-Askalnnin Tevlit-tess limel Muhammed b. dris; bn Zeyd el-Hanbelnin Mehsinl-mes fi menkbil-imm Eb Amr el-Evz adl eserleridir. Tarih ve tabakat trne girmemekle birlikte, ilk yzyllar hakknda ihtiva ettii bilgiler sebebiyle o dnem zerine alanlarn mstani kalamayacaklar bir kaynak olduundan, bn Abdilberin Cmiu beynil-ilm adl eserine almamzda sk sk atf yaplmtr. Benzer zellikleri sebebiyle Ahmed b. Hanbelin ve Ali b. elMednnin lellerine de oka mracaat edilmitir. Modern dnemde amel-i ehl-i Medine hakknda ufuk ac mahiyette baz almalar yaplmtr. Bunlar iinde iki tanesine zellikle atf yaplmaldr. lki Umar Faruq Abd-Allhn 1978de Chicago niversitesinde doktora tezi olarak hazrlad Mliks Concept of Amal in the Light of Mlik Legal Theory adl almasdr. lkemizde ok fazla tannmayan ve amel hakknda nemli tespit ve deerlendirmeler ihtiva eden bu almann, daha ok ilgi grmesi gerektiini dnyoruz. kinci eser ise Ahmed Muhammed Nurseyfin Amelu ehlil-Medine beyne mustalahti Mlik ve ril-usliyyn adl eseridir. Nurseyfin amel hakknda ileri srd baz mtalaalar, sonraki dnemde konu zerine alanlar, olumlu ya da olumsuz muhakkak etkilemitir. Tezde kullanlan btn kaynaklar hakknda burada bilgi verme imkan bulunmadndan, bu konu hakkndaki ayrntl malumatn, amelle ilgili literatrn ele alnd bir sonraki literatr balnda bulunabileceini sylemekle iktifa ediyoruz.

19

IV. LTERATR Literatrde amel konusunu, klasik ve modern literatr eklinde iki balk altnda ele almak uygun olacaktr. Klasik dneme ait literatr, fkh usl literatr, tabakat ve tarih eserleri, fkh eserleri ve mstakil eserler olarak tasnif edilecektir. Fkh usl eserleri ise kendi iinde Medine ameli ve Kfe ameli balklar altnda ele alnacaktr. Modern literatre ait eserler de ayn tasnife tabi tutularak, Medine ameli ve dier ehirlerin amelleri hakkndaki literatr eklinde iki grup halinde incelenecektir. A. Klasik Literatrde Amel Amel meselesinin tartma konusu yapld klasik kaynaklar iinde ilk srada fkh usl literatr yer almaktadr. Burada ncelikle Medine ameli hakkndaki fkh usl literatrne yer verilecek, ardndan klasik fkh usl literatrnn Kfe ameline bak ele alnacaktr. 1. Fkh Usl Literatrnde Amel Klasik fkh usl literatr iin amel meselesi, arlkl olarak Medine amelinden ibarettir. Kfe ameline ancak Medine amelinden bahsedilirken ve tal olarak yer verilmektedir. Aada, mezkur literatrde srasyla amel-i ehl-i Medinenin ve amel-i ehl-i Kfenin yeri ele alnacaktr. a. Fkh usl literatrnde amel-i Ehl-i Medine Amel-i ehl-i Medine, fkh usl literatrnn ilk metinlerinde bile kendine yer bulmu bir tartma konusudur. Hem Mliklere hem dier mezheplere ait fkh usl kitaplarnda, konu balamndaki en nemli tartma, Medine icmnn veya amelinin balaycl hakkndadr. Tartmann bir yannda amelin balaycln muhtelif delillerle ispatlamaya alan Mlikler, dier yannda bu delilin kendileri asndan balayc olamayacan syleyen teki mezheplere mensup fakihler bulunmaktadr. Bugn amel meselesi kapsamnda tartlan konularn bazlarnn klasik fkh usl literatrnde yer almad grlmektedir. Mesela amelin ne olduuna dair herhangi bir tanma, ya da ameli tanmlama abasna rastlanmamaktadr. cmau ehlil-Medine tabirinden herkes ayn eyi anlyormu ve mahiyeti konusunda bir

20

fikir birlii varm gibi, dorudan bu amelin veya icmn hccet olup olmad tartmasna geilmektedir. Dier yandan, amel hakknda bugn en nemli kaynak olarak telakki edilen Muvattada yer alan ve amele delalet ettii varsaylan tabirlerin anlam zerindeki tartmalara da ou zaman rastlanmamaktadr.18 Ama hepsinden nemlisi, ameli vaz eden ehl-i Medinenin kimliine dair klasik kaynaklarda yer alan bilgiler son derece kstldr. Aada ayrntl olarak ele alnacak olan nakl amel-ictihad amel tasnifi, fkh usl eserlerinde amelle ilgili tasnifler iinde en nemlisidir. Bu tasnif, z itibariyle rivayet-dirayet ayrmna bal olsa da, kronolojik bir tasnif olarak da kabul edilebilir. Amel hakknda kronolojik bir tasnif yaplp yaplamayaca konusu ilk dnemlerdeki usl kitaplarnn gndeminde fazla yer bulmam, esas itibariyle nisbeten ge dnemde yaayan ulema tarafndan tartlmtr. Mesela sekizinci asra gelindiinde bn Teymiyye (.728) ve onun talebesi bnl-Kayyim (. 751), kadm amel meselesini ayrntl olarak gndeme getirmitir. Oysa daha ikinci asrda bilinen bir mesele olmasna ramen kadm amel konusu, bnlKayyim ve bn Teymiyyeden nceki usl mellifleri iin nedense satr arasnda temas edilecek kadar tali neme sahip olmutur.19
18

Tesbit edebildiimiz kadaryla, Bcnin hkmda ve Kad yzn Tertbde naklettii rivayetler haricinde, klasik kaynaklarda Muvattadaki tabirleri dorudan konu edinen herhangi bir mellif yoktur. Bu ikisi dnda, bn Habbin Tarihi, bn Abdilberin Cmiu beynil-ilmi gibi baz tarih ve tabakat kitaplarnda dank bilgiler yer alr. Muvatta erhlerinde bile bu tabirler hakkndaki deerlendirmeler ok ksadr. rnekler iin bk. Ebul-Velid Sleyman b. Halef elBc, el-Mntek I-VII, 1913, II, 78; Muhammed b. Abdlbaki b. Yusuf ez-Zrkn, erhu Muvattail-mam Mlik, I-V, Kahire 1961, III, 379, 404, 408, 415, 429, 430.

19

Baz kadm amellerin deitirilmesini eletiren Leys b. Sad ve eybnyi; ilk dnemde yaayan Medinelilerin icmlarna byk nem veren ve talebelerine bu icmlara dikkat etmelerini tavsiye eden fiyi (Bedrddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah ez-Zerke, el-Bahrulmuht f uslil-fkh, nr. mer Sleyman el-Ekar, Kahire 1988, IV, 484; Muhammed b. Ali b. Muhammed e-evkn, rdl-fuhl il tahkki ilmil-usl, thk. Eb Musab Muhammed Sad el-Bedr, Beyrut 1992, s. 150); ve Medine icmndan sahbe ve tbin nesillerinin icmn anlayan bnl-Hcibi burada ayr bir yere koymak gerekmektedir. Bk. Ebu Amr Cemaleddin Osman b. mer bnl-Hcib, Muhtasarul-Mntehal-usl, nr. Fd Nasf-Trk Yahya, Beyrut 2000, s. 115. bnl-Hcibin bu kabul hakknda ayrca bk. Emir Padih Muhammed Emin el-Hanef, Teysrut-tahrr erh al kitabit-Tahrr, Msr 1351, I, 244. Ancak, Medine amellerini kadm ve hads olarak ikiye ayran finin kadm amelleri her zaman hccet

21

aa. Mlik fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine Dier snn mezheplere ait fkh usl eserlerinde olduu gibi Mlik usl eserlerinde de amel-i ehl-i Medine konusu genellikle icm bahislerinde ehl-i Medinenin icm alt balyla incelenmektedir.20 Bu durum, onlar iin amelin icmdan bamsz anlalmadn gstermektedir.21 Bu tasarrufun sebebi, bir yandan amel konusunun icm konusunu yakndan ilgilendirmesi, dier yandan Hz. Peygamber devrinden Mlik dnemine kadar amel ve icm terimlerinin ou yerde eanlaml olarak kullanlmasdr.22 Mlik fkh usl melliflerini en ok megul eden husus, Medine ameli veya icm hakknda Mlike atfedilen baz grleri savunmak veya reddetmek olmutur. zellikle Mlikin amel-i ehl-i Medineyi btn ksmlaryla hccet sayd eklinde, dier mezheplerde yaygn olarak kabul gren bir yanl anlamaya kar imamlarn savunmak durumunda kalan Mlikler, amel-i ehl-i Medineyi birtakm tasniflere tabi tutarak, bunlar hakknda Mlikin ve talebelerinin grlerini sralamaktadrlar.23 Mlik uslnde amel hakknda yaplan en nemli tasnif, nakl amel - ictihd amel tasnifidir. Aa yukar btn Mlik uslclerin bu tasnife bir ekilde riayet ettikleri grlmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla ilk defa el-Kasm b. Halef

saymad, bunlarn baz durumlarda kendilerine itimat edilmeyen kiiler tarafndan ihdas edildiine iaret ettii de unutulmamaldr. Bk. fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 277, 297. finin amel hakkndaki grleri iin kinci Blmde fi ve Amel-i Ehl-i Medine balkl ksma baklabilir.
20

zellikle Mliklere ait olmayan fkh usl eserlerinde, amel-i ehl-i Medine gerekte icm olmad halde icm olduu sylenen eyler babnda deerlendirilmektedir. Bu balamda ele alnan dier meseleler iinde Ehl-i Beytin icm, Hulefa-i Ridnin icm, Kfelilerin icm gibi meseleler grlmektedir.

21 22

stisnalar bulmak her zaman mmkndr. Bir rnek iin bk. Kd Abdlvehhb, Mesil, s. 248. Bylesi tabirlerin ilk dnemlerdeki anlamlaryla sonradan yerleik hale gelen terim anlamlar arasnda her zaman bir rtme bulunmadna bu noktada dikkat ekmek gerekmektedir. rnein, Mlikin icmdan anlad ile, ondan drt yz yl sonraki bir usl-i fkh aliminin icmdan anlad ey tabi olarak farkldr.

23

Gazzlye kar Mliki savunan bylesi bir eser iin bk. bn Rek, Mesele mersme, s. 315319. Bu kitap, ayn mellifin Lbbl-mahsl fi ilmil-usl adl iki ciltlik eserinin bir parasdr (thk. Muhammed Gazzl Eb Cb, Dubai 2001).

22

el-Cbeyr (. 378) ve bnl-Kassrn (. 397) eserlerinde24 yer alarak literatre giren bu tasnif hakknda Basra Mlikliinin messisi Ahmed b. el-Muazzel (. 240 civar)25 bile gr bildirdiine gre, Mlikten en fazla iki nesil sonra yani nc asrda bu tasnif ortaya km olmaldr. Cbeyr ve bnl-Kassrdan hemen sonra bnl-Fahhr (. 419), Kad Abdlvehhb el-Badd (. 422) ve Ebul-Velid elBc (. 474) tarafndan ayn tasnifin tekrarland grlmektedir.26 Mlikler iinde Karf (. 684) Medine ameli konusuna farkl bir alm kazandrmaktadr. Bir fi olmasna ramen Medine amelinin hccet olduunu kabul eden Fahreddin er-Rznin (. 606) Medinelilere yaplan itirazlar sadedinde aktard Bir szn balayclyla, sylendii yerin alakas olamaz iddiasn Karf Mlik de zaten Medine icm hccettir derken bir mekan olarak Medineyi kastetmemitir diyerek cevaplamaktadr. Ona gre Mlikin asl vurgusu, burada yaayan sahbe saysnn dier ehirlere gre ok daha fazla olmasdr. Karfye gre Medine amelleri konusunda Mlikler iki gruba ayrlmtr: Birinci grup Mlikin sadece nakl amelleri balayc saydn iddia etmektedir. Ancak dier grup, amellerin kapsamn biraz daha geni tutarak, kayna bilinmese bile Medinede herkesin ittifak ettii uygulamalarn balayc olduunu ve bunlarn ahad haber mahiyetindeki hadislere takdim edilmesi gerektiini savunmaktadr. nk bunlara gre, Medinelilerin bir hadisi bilmelerine ramen onunla amel etmemeleri nesih sz konusu deilse- mmkn deildir.27
24

Ebu Ubeyd el-Kasm b. Halef el-Cbeyr el-Mlik, Mukaddime fil-usl, nr. Muhammed b. elHseyn es-Sleymn, Beyrut 1996, s. 211-212; Ebul-Hseyn Ali b. mer bnl-Kassr, elMukaddime fil-usl, nr. Muhammed b. el-Hseyn es-Sleymn, Beyrut 1996, s. 75. bnlKassr, nakl amellere tevkf adn verir. Ancak sonraki uslcler bunu nakl amel olarak terimletirmilerdir.

25

bnl-Muazzelin daha krk yana gelmeden vefat ettii sylenir. bk. bn Ferhn el-Mlik, edDbcul-mzheb fi marifeti ayni ulemail-mezheb, I-III, thk. Muhammed el-Ahmedi Ebunnur, Kahire 1972, I, 143.

26

bnl-Fahhr, Mukaddimet Kitbil-ntisr, s. 221 vd.; Kd Abdlvehhb, cmu ehlilMedine, s. 253; Bc, hkm, s. 480 vd.; a.mlf., Kitbul-Minhc f tertbil-hicc, thk. Abdlmecid Trk, Beyrut 1987, 2. bsk., s. 23.

27

ihbuddin Ebul-Abbas Ahmed b. dris el-Karf, Nefisl-usl, thk. Adil Ahmed Abdlmevcd-Ali Muhammed Muavviz, Riyad 1997, 2. bsk., VI, 2823.

23

Karfnin bahsettii ikinci grupta yer alanlardan birisi, kendisinden krk yl kadar nce vefat eden bnl-Hcib (. 646) olabilir. Nitekim bnl-Hcib Medine icm ile hadisleri arasnda herhangi bir ayrm yapmakszn, onlarn hem rivayetlerinin hem nakl amellerinin balayc olduunu ne srmektedir. nk ona gre bylesine byk bir topluluun kendilerini hakl karacak bir delilleri olmadan icm etmeleri tasavvur edilemez.28 Mlik usl-i fkh alimleri iinde bn Rd (. 595) ayr bir yerde durmaktadr. bn Rd, amel-i ehl-i Medinenin mtekaddim Mliklerin syledii gibi icm, yahut muahhar Mliklerin syledii gibi mtevatir olduunu kabul etmemitir. Ona gre Medine ameli, mmetin sadece bir ksmn tekil eden Medinelilerin gr birlii olmas hasebiyle icm olarak deerlendirilemez. bn Rd Medine amelini fkh uslndeki fiilin delaleti konusu erevesinde deerlendirmektedir. Ona gre Medine ameli halefin seleften aktard fiillerden ibaret olduu iin tevatr ifade edemez, nk kural olarak bir fiilin tevatr ifade etmesi iin szle desteklenmesi arttr ve Medine ameli bu zellii haiz deildir. bn Rde gre Medine amelinin, Haneflerde grlen ummul-belv anlayyla benzediini sylemek, amel konusundaki en iyi zmdr. Tespit edebildiimiz kadaryla Medine ameli ile Haneflerin ummul-belv anlay arasndaki benzerlik, ilk defa bn Rd tarafndan gndeme getirilmitir. Ondan nceki usl mellifleri, Medine amelini daha ok icm konusu kapsamnda deerlendirmilerdir. Ama bn Rd, szkonusu benzerlie iaret etmesine ramen,

28

bnl-Hcib, Muhtasarul-Mnteh, s. 115. el-Minhc rihi Crberd bnl-Hcibin bu grn zayf bulup itiraz etmektedir. Ona gre, bir konuda ictihad eden herkes delillerini bizzat duymu olmayabilir. Ayrca bnl-Hcibin syledikleri kabul edilecek olursa Ehl-i Beytin veya Hulef-i Ridnin icmlarnn evleviyetle kabul edilmesi gerekmektedir. nk onlar Hz. Peygamberin en yaknnda bulunan kiilerdir. Bk. Crberd, es-Sircl-vehhc f erhil-Minhc, thk. Ekrem b. Muhammed b. Hseyn Uzeykn, Riyad 1998, II, 805. fi olan Adudddin el-c (. 756) ise bnl-Hcibin bylesine byk bir topluluk ifadesinden, benzeri byk topluluklarn bulunduu her yerde Medinedeki gibi bir icmn mmkn olduu sonucunu karr ve onun aslnda bu szyle icm konusunun mekan ile ilgisi olmadna iaret ettiini syler. Adudddin Abdurrahman b. Ahmed el-c, erhul-Adud, nr. Fd Nasf-Trk Yahya, Beyrut 2000, s. 116.

24

Medine amelinin ummul-belvya gre daha kuvvetli bir delil olduunu sylemeyi ihmal etmemitir. Ayrca yine ona gre amel tevatr ifade etmese de, rivayetlerle desteklendii takdirde zann- glib, rivayetlere muhalif olduu takdirde ise sadece zayf bir zann bilgi ifade etmektedir. Bir rivayetle desteklenmesi halinde amelin karine olacandan phe duymayan bn Rd, yine de bu karineye bakarak sahih ahad haberleri reddetmenin her durumda doru olmadn sylemektedir.29 bn Rdn, Medine amelinin icmn kapsam dnda deerlendirilmesi gerektii iddiasnn bir benzeri, daha sonra bn Haldun (. 808) tarafndan gndeme getirilmitir. bn Haldun Medine amelinin icm yerine takrr snnetle alakal olarak deerlendirilmesi gerektiini sylemektedir.30 bn Haldunun bu tespitine hakllk pay kazandran husus, Medine ameli olarak bilinen hususlarn ounun takrr snnet formunda aktarlmasdr. Yukarda tasvir edilmeye allan Mlik fkh usl literatr, Medine ameli hakkndaki tartmalarn mezheb iinde ortak bir noktaya ulaamadn ve gnmze ulaan kaynaklar gz nne alnrsa, yaklak yedinci asrdan sonra bu tartmalara nemli bir katk yaplmadn gstermektedir. Medine amelinin nakl ve ictihad olarak taksimi hemen her Mlik usl alimi tarafndan benimsenmekle birlikte, bu amel trlerinden hangisinin balayc saylaca konusunda fikir birlii yoktur. Bu konudaki Mlik literatrnn balca zelliklerinden biri, muhteva ve ierdii akl yrtmeler asndan savunma maksatl olmasdr. Ayrca ilk dnemlerde z gr gibi alglanan ictihd amelleri de balayc sayma eiliminin, yedinci asr gibi hayli ge bir dnemde bnl-Hcibin ahsnda yeniden taraftar bulmas dikkat ekicidir. bnl-Hcibin niin byle dnd ayr bir inceleme konusudur, ancak onun dncesinin, ameli sadece sahbe ve tbin nesline hasretmesiyle alakal olduu da muhakkaktr. Mlik fkh usl melliflerinden Medine ameli hakknda varit olan en nemli itiraz ise, altnc asrda yaayan bn Rde ait olmutur. Medine amelinin muhtevas itibariyle icm yahut mtevatir haberle bir tutulmasna itiraz eden bn
29

Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed bn Rd el-Kurtub, Bidyetl-mctehid ve nihyetl-muktesd, thk. Abdlmecid Haleb, Beyrut 1997, I, 244-45. bn Haldun, Mukaddime-i bn Haldun, trc. Ahmed Cevdet Paa, stanbul 1277, III, 45.

30

25

Rdn, icm, klasik usl literatrnde istikrar kazanan anlamyla btn mmetin icm olarak anlad ok aktr. Amelin niin mtevatir saylmamas gerektiini sylerken bavurduu gereke ise fkh usl kitaplarnn daha ok sz ve fiilin delaleti zerine tartlan blmlerini ilgilendirmektedir. Ama onda asl dikkat eken unsur, amel-i ehl-i Medine ile Haneflerin ummul-belv anlay arasnda kurduu paralelliktir. ba. Hanef fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine Hanef ulemasnn Medine ameli hakkndaki eletirilerinin esas itibariyle icm teorisiyle balantl olduu grlmektedir. cm btn mmete ait bir delil gibi gren Hanefler, Medine amelini bu pencereden bakarak eletirmektedirler. Ayrca, Medinenin fazileti hakknda varit olan ve birok Mlik tarafndan amel-i ehl-i Medinenin balaycln delillendirme sadedinde kullanlan rivayetlerin bu balamda nemli olmadn sylemeleri, Hanef usl melliflerinin ortaklaa vurguladklar bir baka unsurdur. Onlara gre szkonusu rivayetler Medine amelinin balayclndan ziyade Medinenin faziletine iaret etmektedir. Bu ortak unsurlar dnda, Pezdev rihi Abdlaziz el-Buhrnin (. 730) Medinede bilinmeyen baz hadislerin varl meselesini gndeme getirerek, dier ehirlerdeki snnet ve hadis bilgisinin nemine iaret etmesi, bnl-Hmmn (. 861) Medine amelini zann ve kat bilgi konusu balamnda tartmas ve Medine amelinin mtevatir saylmamas gerektiini sylemesi nemli tespitlerdir. Birinci Blmde Medine amelinin mtevatirle ilikisi meselesinin ele alnd ksmlarda grlecei zere, bnl-Hmmn bu eletirisi, biraz nce grlerine temas edilen muahhar Mliklerden bn Rd tarafndan bile paylalmaktadr. Hanef usl mellifleri iinde amel-i ehl-i Medine hakkndaki en kapsaml deerlendirme, gnmze ulaan ilk fkh usl metinlerinden birinin sahibi olan Cesssa (. 370) aittir. Sonraki Hanef fkh usl eserlerinde Medine amelinin Cessstaki kadar mufassal incelenmemesi, Hanef mezhebinde bu konunun yalnzca ilk dnemde ve Irak merkezli eserlerde nemli olduunu gstermektedir. Cesssn Medine icmn reddederken kulland argmanlar, umum anlamda icmn hcciyetini gsteren delillerde herhangi bir blgenin veya baz kiilerin bu konuda dierlerine gre ncelikli olduuna dair bir kaydn

26

bulunmamas,31 Medine icmnn balaycl dncesinin sonradan ortaya kmas, tbin dnemi ve hemen sonrasnda byle bir dncenin bulunmamas,32 Medinenin Cesssn dnemindeki durumunun rnek alnmaya elverili olmamas33 gibi unsurlar ihtiva etmektedir. Maveraunnehir Hanef evresinin en nemli simalarndan Serahsnin (. 483) Medine icm hakknda kaydettikleri, Cesssn grlerinden farkl deildir. Serahsye gre de icmn belirli bir blgeye mahsus olmas mmkn deildir. Serahs ayrca, Medine icmnn hcciyeti lehine delil gsterilen hadisleri, Hz. Peygamber dnemindeki Medinenin faziletiyle alakal saymaktadr. Ona gre sonraki dnemlerde Medinenin byle bir stnl kalmamtr.34 Serahs ile ayn dnemde ve blgede yaam ve onun kadar Hanef fkh usl geleneini etkilemi olan Pezdev35 (. 482) ile rihi Abdlaziz el-Buhar (. 730) yukardaki meseleler itibariyle Cesssn ve Serahsnin grlerini tekrarlamaktadr. Abdlaziz el-Buhar ayrca, Gazzlyi kaynak gsterip Medinelilerin bilmedii baz hadislerin var olabileceini iddia ederek dier ehirlerdeki snnet bilgisinin nemine de dikkat ekmektedir.36 bnl-Hmm (. 861) ise amel meselesini zann ve kat bilgi konusu balamnda tartmaktadr. Medinelilerin mtevatir haber kapsamnda ele aldklar amelleri zann bilgi sayan bnl-Hmma gre Medine amelinin icm olduunu sylemek bu sebeple mmkn deildir. Dier ehirlerde buna denk bir delilin

31 32

Cesss, el-Fusl fil-usl, thk. Uceyl Csim en-Neem, y.y., 1994, III, 321-322, 324-326. Cesss bu balamda Mlikin Medine amelinin balaycln ifade etmek zere Leyse yazd mektuptan bahsetmemektedir. Anlald kadaryla bu mektuptan haberi yoktur, yahut Mliki -yukardaki cmlesinde geen- tbin dnemi ve sonras diye belirledii snrn dnda tutmaktadr.

33 34

Cesss, el-Fusl, III, 322, 325. Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed es-Serahs, Usls-Serhs, thk. Ebul-Vef el-Afgn, stanbul 1984, I, 314. Fahrulislam Ali b. Muhammed el-Pezdev, Usll-Pezdev, nr. Muhammed Mutasmbillah elBadd, Beyrut 1997, 3. bsk., III, 447. Abdlaziz el-Buhr, Kefl-esrr al Uslil-Pezdev, nr. Muhammed Mutasmbillah elBadd, Beyrut 1997, 3. bsk., III, 448-49.

35

36

27

bulunmas da mmkn olduundan, Medine icmnn baka ehirler iin balayc olduunu sylemeye imkan yoktur.37 Hanef usl mellifleri iinde ah Veliyyullah ed-Dehlevyi belki de ayr bir yere koymak gerekir. nk Dehlevnin Medine amelini ele ald balam ve amel hakkndaki vurgusu ok farkldr. Dehlev, nceki Haneflerin aksine, amel-i ehl-i Medineyi reddetmekten ziyade, bu amelin dier ehirlerdeki benzerlerine dikkat ekmektedir. Baka bir ifadeyle Dehlevde Mlikler ve amel-i ehl-i Medine hakknda bir eletiriden ok, selef dnemindeki ilim telakkilerinin benzetii noktalardan hareketle ulalan baz sonular sz konusudur. Selefi mana istinbat ve fetva konusunda ikiye ayran Dehlevye gre bir yanda Kuran, hadis ve sr cem edip bunlardan hkm istinbat eden muhaddisler, dier yanda imamlar tarafndan dzenlenip tertip edilen kll kaideleri hfz eden fukah vardr.38 Dehlev bu kavaid-i klliyyeyi sadece Kfe ile snrlamayp, ayn eyin ehl-i Medine nazarnda da geerli olduunu sylemektedir. Bu balamda Dehlevnin zellikle mam Mlikin Muvattada es-snnet ellet l ihtilfe fiha inden keza ve keza gibi ifadelerle aktard snnet, ehl-i Medine nazarnda yerleik hale gelmi kavaiddir tespiti nemlidir.39
37

Kemlddin Muhammed b. Abdlvahid b. Mesud bnl-Hmm, et-Tahrr f uslil-fkh, Msr 1351, s. 407. Selef, mana istinbat ve fetva konusunda iki gruptu: Bir grup Kuran, hadis ve sahbe srn cem edip bunlardan istinbat ederdi. Bu esas itibariyle muhaddislerin yoludur. Dier bir grup ise, bir ksm imamlar tarafndan kaynana iltifat edilmeksizin dzenlenip tertip edilen kavaid-i klliyeyi hfz ederlerdi. Bu da aslnda fukahnn yoludur. Selefte her iki yolun yolcusu da vard. brahim en-Nehanin mesailini en iyi Hammad b. Ebi Sleyman bilir sz burada rnek verilebilir. Bu szdeki brahim en-Nehanin mesaili denilen ey, onun fetvalarnda yerleik hale getirip tertip ettii kavaid-i klliyedir. ah Veliyyullah Ahmed b. Abdurrahim ed-Dehlev, el-Msevv mukaddimesi, (el-Msevv I-II ile birlikte), Beyrut 1983, s. 19.

38

39

Dehlev, el-Msevv mukaddimesi, s. 20; a.mlf., Hccetullhil-blia, nr. Muhammed erif Skker, Beyrut 1992, I, 417. Dehlev, Abdurrahman b. Mehdinin Sfyan hadiste, Evz snnette, Mlik ise her ikisinde imamd mehur szn yle aklamaktadr: Sfyan Kfede hadislerin ve sahbe srnn sahih hadislerle nakli, hadis lafzlarnn olduu gibi aktarlmas, hadislerin fkh bablarna gre tasnifi ve her fkh babna ait hadislerin bulunmas konularnda uzmand. Evz fkhn her babnda selefin kulland kavaidi bilme konusunda uzmand. Mlik bunlarn ikisinde de uzmand, el-Msevv mukaddimesi, s. 20. Dehlevnin bu szleri, snnetin elde edilmi fkh bir hkm olduu grn desteklemektedir. bn Mehdnin sz

28

ca. fi fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine fi usl mellifleri de amel-i ehl-i Medinenin hcciyetini prensip olarak kabul etmemektedirler. Onlar iin Medine amelini deerlendirme konusundaki esas llerden biri, umum anlamdaki icm anlaydr. Medine amelini icma ehliyet konusu etrafnda tartan filer, Medinenin bu bakmdan ayrcalkl olmadna iaret etmektedirler. fi usl mellifleri, Medineliler tarafndan amellerinin hcciyeti lehinde delil gsterilen hadisleri Hanefler gibi yorumlamakta ve sadece Medinenin faziletine iaret eden deliller olarak anlamaktadrlar. finin Medinedeki kadm amelleri balayc saydna ve talebelerine bunlara uymay tavsiye ettiine dair baz rivayetler bulunsa da,40 bu ifadeler onun Medine ameli hakknda el-mmdeki ve er-Risledeki genel tutumuna uymamaktadr. nk fi ad geen eserlerinde Medine amelini sert ifadelerle eletirmektedir. Ona gre Medine ameliyle ilgili en ciddi problem, mulaklk sorunudur. Yani Medine amelinin mahiyeti, muhtevas ve hangi durumlarda balayc saylmas gerektii konularnda ak prensipler bulunmamaktadr. Ayrca Medine amelini icm gibi telakk eden fi, bu icm iddiasn geersiz hale getirecek ihtilaflara sk sk atfta bulunmaktadr. Medine amelinin balayc olmadn gsteren en nemli unsurlardan biri, bizzat Medinelilerin kendi rivayetlerine aykr hkmler verebilmeleridir. fi buna dair rnekleri zaman zaman gndeme getirmektedir.41 fi gibi, Medine iindeki muhalefetleri esas alarak Medine amelini eletiren Ebu Bekr es-Sayraf de Mlikin Muvattada amel adyla aktard eylerin aslnda btn Medinenin deil, Mlikin kendilerine itibar ettii ounluun
iin bk. Kad yz, Tertb, I, 153. Bu sz hakknda yorumlar iin bk. Umar Faruq Abd-Allh, Mliks Concept of Amal in the Light of Mlik Legal Theory, (yaynlanmam doktora tezi), The University of Chicago, 1978, s. 79-80; zenel, eybn, s. 18 vd.
40

Takiyyddin Ebl-Abbs Ahmed b. Abdlhalim bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlilMedine, (Mecmu fetv iinde), thk. Abdurrahman b. Muhammed sm, Riyad 1991, XX, s. 308. Ancak fi btn kadm amelleri hccet saymamakta, bunlarn bazlarnn gvenilir olmayan kiiler tarafndan ihdas edildiini ileri srmektedir. Bk. Muhammed b. dris e-fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri en-Neccr, Beyrut 1973, s. 277, 297.

41

finin burada bahsedilen kanaatleri ve ilgili rnekler, kinci Blmde fi ve Amel-i Ehl-i Medine bal altnda ayrntl olarak bulunmaktadr.

29

grleri olduunu sylemektedir.42 Sayrafnin bu gr, fi usl melliflerinin Medine ameli hakkndaki dnceleri iinde ok nemsenmesi gereken rneklerden biridir. Mlikin talebelerinden Abdlmelik b. Habib tarafndan, Mlikin Muvattada amel ve icm olarak sunduu eylerin, aslnda baz hocalarna ait grler olduunu sylemesi, Sayrafnin bu fikrine mesnet olan ilk rneklerdendir. lk fi usl melliflerinden Ebu shak e-rz (. 476) Medine amelini genel anlamda icma ehliyet meselesi kapsamnda tartmaktadr. cmaa ehliyet konusunda herkesi eit sayan rz, Medineye bu konuda bir stnlk atfedilemeyeceini sylemektedir.43 rzye gre iki ehrin, yani Kfe ve Basrann icmlarnn balayc olduunu iddia etmekle Medine icmnn balayc olduunu iddia etmek arasnda fark yoktur. nk bu iki ehir de en az Medine kadar kymetlidir, ne de olsa mer tarafndan kurulmu bu ehirlere birok sahb yerlemitir ve sahbe ocuklar buralarda yaamaktadr.44 rz, Medinelilerin kendi icmlarn merulatrmak iin kullandklar hadislerin haber-i vahid olduunu ve bu kabil haberlerle dinin zne dair bir meselenin tespit edilemeyeceini sylemektedir.45 rz ayrca, Medinelilerin rivayetleriyle ictihatlarn bir tutmalarna kar kmaktadr. Mctehid saysnn okluunun ictihadn doruluuna tesiri olmad gerekesiyle rz bu kyas hatal saymaktadr.46 mml-Haremeyn el-Cveyn (. 478) ve Fahreddin er-Rz (. 606), fi telif gelenei iinde grleri itibariyle ayr bir yere koyulmas gereken isimlerdir. Cveyn, Mliklerin amel hakkndaki tutumlarn ele almamakta ve bu konuyu sadece Mlikin gr erevesinde tartmaktadr. Mlikin ashab, onun Medineli alimlerin ittifak ettii konular hccet saydn naklederler ki, bu onun
42 43

Zerke, el-Bahrul-muht, IV, 488. Ebu shak brahim b. Ali b. Yusuf e-rz, et-Tebsra f uslil-fkh, thk. Muhammed Hasan Heyto, Dmak 1983, s. 365; a.mlf., erhul-Lma, thk. Abdlmecid et-Trk, Beyrut 1988, II, 710-711.

44 45 46

rz, erhul-Lma, II, 714. rz, Tebsra, s. 366; a.mlf., erhul-Lma, II, 712. rz, Tebsra, s. 367; a.mlf., erhul-Lma, II, 714. mid de byle bir benzetmenin hatal olduunu sylemektedir, bk. mid, Mntehas-sl f ilmil-usl, Msr 1320, I, 58.

30

hakknda ok mehur bir grtr dedikten sonra Cveyn, Mlikten byle bir rivayetin gelip gelmediine dair pheleri bulunduunu belirtmektedir. Ona gre, Mlik gibi byk bir alimin byle bir sz sarfetmesine imkan yoktur. Yani Mlik gibi birisi, bir mekan takdis edip dierlerini grmezden gelecek eyler syleyemez.47 Cveyn bu kanaatini Mlik bugnk Medinenin durumunu bilse aknlktan kk dilini yutard szleriyle pekitirmektedir. Cveynye gre amel aslnda, rivayetlerle teruz etmesi halinde nem kazanmaktadr. Yani ona gre Mlikin esas niyeti, Medinelilerin rivayet ettikleri hadislere muhalefetleri durumunda amellerinin hccet olduunu gstermektir. nk Mlik Medinelilerin hadis rivayeti konusunda dierlerinden stn olduunu kabul etmektedir.48 Cveynnin amelin stnl anlaynn Mlike nispet edilmesine kar k, ilk bakta dikkate deer bir itiraz gibi grnse de, tarihi gerekler bu itiraz haksz karmaktadr. Ancak amel meselesinin amel-rivayet teruzu durumunda nemli olduunu iddia etmesi, Cveynyi amel konusu balamnda dikkate almay gerektirecek asl vurgusudur. rz tarafndan, Medinelilere ait rivayetlerle ictihatlarn farkl kategorilerde deerlendirilmesi gerektii ynndeki iddiann Cveynnin yukardaki iddias ile ayn dnemde dile getirilmesi, o dnemde fi usl literatr iin Medine ameli-Medinelilerin ictihad ve Medine ameliMedinelilerin rivayetleri gibi ayrmlarn nem kazandn gstermektedir. Gazzl (. 505), hocas Cveynnin Mlike aidiyetinden phe ettii grn ona ait olduu hakknda hibir tereddt duymadn gsterircesine, eserinde Medine amelini tartmaya ayrd ksma Mlike gre yalnzca Medine icm balaycdr szyle balamaktadr. Mlikin bu iddiasn kabul etmeyen Gazzl, sahbenin slmn ilk devirlerinden itibaren farkl blgelere daldklarna dikkat ekmektedir. Medine dndaki ehirlerde, Medinede bulunmayan bilgilerin varlnn mmkn olduuna iaret eden Gazzl, bunu gereke gstererek Medine icmnn balayc olmadn sylemektedir. Gazzlnin, Haremeyn (Mekke-

47

Aslnda Mlikin Muvatta btn islam lkesinde geerli bir kanun kitab yapmak isteyen halifeye verdii mehur cevapta da Cveynnin yukardaki grn hakl kartan unsurlar yer almaktadr. Mlikin bu cevab hakknda ileride ayrntl bilgi verilecektir.

48

Cveyn, el-Burhn f uslil-fkh, thk. Abdlazim ed-Db, Katar 1399, I, 720.

31

Medine) icmlar hakkndaki grlerinin, Msreyn (=ki ehir/Kfe-Basra) icmlar hakknda da geerli olduu anlalmaktadr.49 fi usl mellifleri iinde farkl bir yerde duran ikinci isim olan Fahreddin er-Rz, amel-i ehl-i Medine konusunda Mlikin hakl olabileceini sylemektedir. stelik Rz, usl alimlerinin ounun ayn ekilde dndn sylemektedir ki, buras tartmaya aktr.50 Rz, Medine amelinin hcciyetini ispatlamak iin delil olarak kullanlan Krn demirdeki paslar temizlemesi gibi, Medine iindeki kiri dar atar51 hadisinin hem metin itibariyle, hem ahad haber olmas yznden, kat bilgi gerektiren bylesi bir meselede delil olamayaca iddiasna da kar kmaktadr. Rz, bahis konusu hadisin metninde Medineden ayrlan sahbenin Medinenin kiri saylmasn gerektirecek bir kusur grmedii gibi, hadisin ahad haber olmasn da nemsememektedir. nk bu ahad haberle en azndan Medine icmnn delil olacana dair bir zan olutuunu ve sz konusu zannn Medine icmnn hcciyetine delil saylabileceini iddia etmektedir.52 Rznin Medine ameli mdafaasnda dikkat eken bir baka nokta, muarzn Bir szn hccet saylmasnda sylendii yerin etkisi yoktur itirazna verdii cevapta yer almaktadr. Rzye gre bu, akl ile bilinecek bir konu deildir ve

49

Hccetl-slm Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzl, el-Mustasf min ilmil-usl, nr. brahim Muhammed Ramazan, Beyrut, ts., I, 544. Fahrddin Muhammed b. mer er-Rz, el-Mahsl f ilm-i uslil-fkh, thk. Taha Cabir el-Alvn, Beyrut 1992, IV, 166. Ebu Abdullah Muhammed b. smail el-Buhr, Sahhul-Buhr, I-VIII, stanbul 1992, 2. bsk., Fedill-Medine, 2, 10; Ahkm, 45, 47, 50; tism, 16; Ebul-Hseyn Mslim b. Haccc elKueyr, Sahihu Mslim, I-V, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, stanbul 1992, 2. bsk., Hac, 487, 488, 489; Ebu sa Muhammed b. sa et-Tirmiz, Snent-Tirmiz, I-V, thk. Ahmed Muhammed akir, stanbul 1992, 2. bsk., Menkb, 67; Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid bn Mce el-Kazvn, Snen bn Mce, I-II, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, stanbul 1992, 2. bsk., Fiten, 33; Ebu Abdurrahman Ahmed b. uayb en-Nes, Snenn-Nes, I-VIII, stanbul 1992, 2. bsk., Beyat, 22; Mlik b. Enes, el-Muvatta, I-II, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, stanbul 1992, 2. bsk., Medine, 4, 5; Ahmed b. Hanbel, Msned Ahmed b. Hanbel, I-VI, 2. bsk., stanbul 1992, II, 237, 247, 384, 439; III, 292.

50

51

52

Rz, el-Mahsl, IV, 165.

32

Allah tarafndan baz blgelere veya kiilere icm konusunda ayrcalk verilmesi mmkndr.53 Seyfddin el-midnin (. 631) Medine ameli reddiyesi, fi usl geleneinin dnda yeni bir ey sylememesine ramen, grlerini sistematik biimde ifade etmesiyle n plana kmaktadr. midnin Medine dndaki emsrn ilminin nemine dikkat ekme sadedinde, dier usl mellifleri tarafndan bu balamda fazla kullanlmayan ashbm gkteki yldzlar gibidir, hangisine uyarsanz uyun, doru yolu bulursunuz hadisiyle ihticac ettii grlmektedir.54 Corafyann szn hcciyetine etkisi konusunda Rznin tam tersini dnerek, Medine icmyla birlikte Basra ve Kfe icmlarnn hcciyetini de reddeden55 Sbk (.771) ise, Cveynyi hatrlatrcasna amel meselesini icmdan ok rivayetle alakal saymaktadr. Mlikin Medine icm hakkndaki grlerini Medinelilerin rivayetlerini dierlerinin rivayetlerine tercih etmek gerektii eklinde anlamann doru olduunu iddia eden Sbkye gre rivayetler konusunda Mlike itiraz edilmesine mahal yoktur, nk hadisleri en iyi bilenler Medinelilerdir. Ayrca Sbkye gre Mlik Medinelilerin icmlarnn ilelebet balayc olduunu sylememitir. O sadece kendi dnemine kadar gelen icm ve amelleri kastetmitir ki bu dnem Medinenin henz bozulmad dnemdir.56 Sbknin, Mlike gre sadece Medinenin safln muhafaza ettii dnemde ortaya kan kadm amellerin makbul olduunu sylemesi nemlidir.

53

Rz, el-Mahsl, IV, 166. Ayn dncenin el-Mahsl arihi el-rmev (. 653) tarafndan da benimsendii grlmektedir. Bk. Tacuddin el-rmev, el-Hsl minel-Mahsl I-II, thk. Abdsselam Mahmud Ebu Naci, Bingazi 1994, II, 713.

54

mid, el-hkm f uslil-ahkm, y.y., 1968, I, 220-222. Fkh usl telif gelenei iinde bu hadise fazla yer verilmemesinin sebeplerinden biri, herhalde hadisin zayf saylmasdr. bn Hacerin, mezkur hadisin zayf oluunun sebepleri hakkndaki grleri iin bk. bn Hacer, Lisn, II, 117, 137. Acln, muteber kaynaklarda yer almayan bu hadisin Beyhak ve Deylem tarafndan rivayet edildiini sylemektedir. Bk. smail b. Muhammed el-Acln, Kefl-haf ve mzll-ilbs amme-tehera minel-ehds al elsinetin-ns, 2. bsk., Beyrut 1351, I, 132. Ayrca bk. bn Abdilber, et-Temhd, IV, 263.

55

Tcddin Abdlvehhb b. Ali es-Sbk, el-bhc fi erhil-Minhc I-VII, thk. Ahmed Cemal ezZemzem-Nuruddin Abdlcabbr Sar, Dubai 2004, V, 2062. Sbk, el-bhc, V, 2060-2061.

56

33

Zerke (. 794) el-Bahrul-muhtte kendisinden nceki amel tartmalarnn tarihi seyrini gzel bir zetle aktarmaktadr. Ancak onun en byk eksiklii, Haneflerin amel-i ehl-i Medine hakkndaki itirazlarna hi yer vermemesidir. Zerke, zellikle Mlik ulemasnn nakl-ictihd ve kadm-muahhar amel taksimatlar hakkndaki grlerini aktardktan sonra, isim vermeksizin bn Teymiyyenin drtl ve Mlik fakihi Ebyrnin (. 618) beli amel taksimlerini de zetlemektedir.57 da. Hanbel fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine Hanef ve filer gibi, Hanbel usl mellifleri de amel-i ehl-i Medinenin hcciyetini prensip olarak reddetmektedirler. Medine amelini reddetme konusunda, Hanbellerin gerekeleriyle Hanef ve filerin gerekeleri arasnda byk bir farkllk bulunmamaktadr. Hanbeller de, ounluk itibariyle ameli icmn bir alt bal olarak ele almaktadr. Ebu Yalnn amelin balaycl dncesinin Mlike ait olduunu kabul etmemesi, Mecdddin bn Teymiyyenin kadm amellerin snrn torunu Takiyyddin bn Teymiyyeye gre biraz daha geni tutmas ve bnl-Kayyimin Medine ameli hakkndaki en mufassal eletirilerden birini yapmas, Hanbel usl melliflerince amel konusunda ortaya koyulan grler iinde dikkat eken unsurlardr. Medine amelinin balaycln kabul etmeleri itibariyle, filer iinde Rznin konumuyla, Hanbeller iinde bn Teymiyyenin konumu birbirine benzemektedir. Fakat bn Teymiyyenin samimi talebesi bnl-Kayyim, bu konuda hocasnn peinden gitmemitir. lk Hanbel usl metinlerinden birinin sahibi olan Ebu Yal (. 458) Medine icmnn ancak slam mmetinin tamam tarafndan onaylanmas halinde geerli olacan sylemektedir. Ebu Yal, rey bakmndan kimsenin kimseye stn olmadn Ahmed b. Hanbelden naklettii ne Mlike ne de bakasna ait reylerin bence kymeti vardr szyle temellendirmektedir.58 Ebu Yal, Medine icmnn kat bir delil olduu grn Mlike nispet ederken, bu aidiyetten phe duyduunu zhar eden lafzlar kullanmaktadr. Szkonusu ifadeler, bu konudaki ilk phenin Cveynye deil, Ebu Yalya ait
57 58

Zerke, el-Bahrul-muht, IV, 483-490. Ebu Yal Muhammed b. el-Hseyn el-Badd el-Ferr, el-Udde f uslil-fkh, thk. Ahmed b. Ali Seyr el-Mbrek, Riyad 1993, IV, 1142.

34

olduuna iaret etmektedir. Ona gre icm konusunda esas belirleyici olan mekan deil, mctehidlerin ehliyetidir. stelik Kfeye gen sahbler Medinedekilere gre daha bilgilidirler. Medinenin kendi dnemindeki durumuna da bakan Ebu Yal, hi itibara alnmayacak kadar kt durumda olan bu ehrin icmnn gemite de balayc olamayaca sonucunu kartmaktadr.59 Kelveznnin (. 510) ve bn Aklin (. 513) Ebu Yalnn ilgili grlerini tamamyla benimsedikleri grlmektedir. Onlara gre Medine icmnn balaycl iin delil gsterilen hadisler aslnda sadece Medinenin faziletini gstermektedir. fazilete kalnca, Mekkenin Medineden aa kalr taraf yoktur, ama kimse Mekke icmnn balayc olduunu sylememitir.60 Kelvezn ve bn Akl ayrca Medineye ait rivayetlerle ictihadlarn hkm itibariyle birbirine benzetilmesine de kar karlar61 ki, daha nce filerden irz de ayn eletiriyi yapmtr. bn Kudme (. 620) de icmn btn mmeti ilgilendiren bir husus olduunu vurgulamaktadr. Ona gre Medine dndaki ehirlere yerleen sahblerin birikimlerini gzard edip sadece Medine icmnn balayc olduunu sylemek hakszlktr. Ebu Yalnn kendi dneminde yapt gibi, bn Kudme de yedinci asrdaki Medineye bakp, ilm bakmdan son derece geri olan bir ehrin icmnn balayc olamayacan iddia etmektedir.62 Medine icmn hccet sayan ve bunu ispatlamak iin mufassal rnekler sunan Takiyyddin bn Teymiyyenin aksine, dedesi Mecdddin bn Teymiyye (. 652) Medine icmnn hccet olduunu kabul etmemektedir. Hele Mliklerin Hccet olduu sylenen icm, nakl icmdr sz, ona gre konuyu saptrmaktan baka bir ey deildir.63 Ama Medinedeki kadm amellerin hcciyeti konusunda
59 60

Ebu Yal, el-Udde, IV, 1143-44. Ebul-Hattb Mahfuz b. Ahmed el-Kelvezn, et-Temhd f uslil-fkh, thk. Muhammed b. Ali b. brahim, Cidde 1985, III, 276; Ebul-Vef Ali b. Akl b. Muhammed, el-Vzh f uslil-fkh, thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Trk, Beyrut 1999, V, 187.

61 62

Kelvezn, et-Temhd, III, 277; bn Akl, el-Vzh, V, 188. Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed bn Kudme, Ravzatun-nzr ve cennetl-menzr f uslilfkh, thk. Abdlkerim b. Ali b. Muhammed en-Nemle, Riyad 1994, II, 479-480. lu Teymiyye (Mecdddin Ebl-berekt Abdsselam b. Abdullah, ihbddin Ebl-mehsin Abdlhalim b. Abdisselam, Takiyyddin Ebl-Abbs Ahmed b. Abdlhalim bn Teymiyye),

63

35

syledikleri, Mecdddin bn Teymiyyeyi dikkate almamz gerektiren asl nemli noktadr. Ona gre kadm amel iin belirlenen snr, ilk yzyln sonlarna kadar gelmektedir.64 Verdii rneklerden anlald kadaryla Said b. el-Mseyyeb (. 94) dnemindeki ameller hala kadm amellerdir, ama bn ihb ez-Zhr (. 124) dnemine gelindiinde artk Medine toplumu bozulmutur ve amelleri rnek alnacak deerde deildir.65 Bu tespitlerin, Medinedeki ortamn ve slm toplumunun bozulduundan sk sk ikayet eden bn ihbn grleriyle de uyumlu olduu grlmektedir. Ayrca Mecdddin bn Teymiyyenin bu tahdidinden hareketle, onun, sadece sahbe ve tbin dnemi amellerini hccet sayan bnl-Hcib gibi baz Mliklerle hemfikir olduu sonucu kartlabilir. Takiyyddin bn Teymiyye (. 728), Hanbel usl mellifleri iinde nemli bir istisnadr. Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine balkl yaklak yz sayfa hacminde bir risalede uzun uzadya Medine amelinin balaycln ispatlamaya alan bn Teymiyyenin bu balamda en fazla dikkat eken zellii, kadm amelmuahhar amel tasnifine verdii nemdir. bn Teymiyyenin kadm amellere ok nem vermesini, selef akidesine ballnn tezahrlerinden biri gibi anlamakta yarar vardr. bn Teymiyye Mlik mezhebinin snnete en uygun mezhep olduunu kabul etmektedir.66 Kendisinden nceki Hanbellerde grlmeyen bu tavrn izah, belki de bn Teymiyyenin selef akidesine dnlmesi gerektii dncesinde aranmaldr. Ona gre ilk dnemin kadm Medinesinde grlen mezhep hem adalar iinde en sahih mezheptir hem de btn zamanlar iin en faziletli

el-Msevvede f uslil-fkh, trt. Ebl-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdlgan, Kahire 1983, s. 297.
64

Oysa torunu Takiyyddin bu snr Hz. Osmann vefatna kadar geri gtrmektedir. Bk. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 308. Mecdddin bn Teymiyye, el-Msevvede, s. 297. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 328, 333. bn Teymiyyeye gre Ahmed b. Hanbel de ayn grtedir. Bk. Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 330.

65 66

36

rnektir.67 Bu yzden, gemite ve onun dneminde Medine dndaki ehirlerin icmnn balayc olduunu syleyen hi kimse kmamtr.68 Kadm Medine amelini balayc sayan bn Teymiyye, sonraki dnemlerde ortaya kan amellere ayn gzle bakmamaktadr.69 Kadm ameller iin snr olarak Hz. Osmann vefatn belirleyen70 bn Teymiyyeye gre kadm ameller sadece Mlikler nazarnda deil, fi, Ahmed b. Hanbel ve Ebu Hanife nazarnda da balaycdr.71 bn Teymiyye amel meselesiyle ilgili dnm noktasndan bahsetmektedir. lki yukarda bahsi geen kadm amellerin vaz edildii son tarih olarak Hz. Osmann vefat, ikincisi bu amel trnn en ok tartma konusu olduu Mlik ve ashabnn dnemi, ncs ise amelin bir delil olarak varln srdrd son dnem, yani altnc asrn badr. Birbirinden ok farkl tarihin verilmesine bakarak, bn Teymiyyenin gznde bir amelin vaz edilmesiyle o amelin varlnn srdrlmesi arasnda fark bulunduuna iaret etmek gerekir. Byle bir fark dikkate almadan mezkr tarihi uzlatrmaya imkan yoktur. Hz. Osmann vefatyla belirlenen dnem, sadece amelin vaz edilmesiyle alakaldr. Bu tarihten nce vaz edilen ameller kadm sfatn alarak makbul saylmaktadr. kinci ve nc srada verilen tarihler ise, kadm amellerin ne zamana kadar yaatld sorusuyla ilgilidir. bn Teymiyye bu konuda iki farkl tarih belirlemitir. Bunlardan birincisi En hayrl nesil benim neslimdir, sonra
67 68

bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 294, 299. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 299-300. Ama baz fkh usl eserlerinde Medine icmn reddetmek iin alan bahislerden hemen sonra ayn maksatla bir de Kfe icm bahsi almaktadr. Bu bahislerin almas, Kfe icmn hccet sayanlarn varlna iaret etmektedir. Ancak bn Teymiyyeye gre, Ebu Hanifenin veya ashabnn Kfe icmn balayc saydklarn sylemek doru deildir. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 300. Fkh usl kitaplarnda Kfe icmndan bahsedilen blmlere rnek olarak bk. Ebu Muhammed Ali b. Ahmed bn Hazm, el-hkm f uslil-ahkm, nr. Zekeriya Ali Yusuf, Kahire, ts., I, 566; Sbk, el-bhc, V, 2062; Zerke, el-Bahrul-muht, IV, 490.

69 70 71

bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 300. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 308. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 308-309. Ancak fi btn kadm amelleri hccet saymamaktadr, nk bunlarn bazlarnn gvenilir olmayan kiiler tarafndan ihdas edildiini kabul etmektedir. Bk. fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 277, 297.

37

onlar takip edenler, sonra onlar takip edenler gelir72 hadisi dikkate alnarak tespit edilmitir. Buna gre, hadisteki rivayet farklarn da dikkate alacak olursak, balayc saylan kadm Medine ameli ilk veya drt nesil boyunca Medinede varln srdrmtr. Zaten bn Teymiyye Mlikin talebelerinin neslinde saf Medine amelinin hl devam ettirildiini aka sylemektedir.73 bn Teymiyyenin, nc bir dnm noktas belirleyerek, kadm Medine mezhebinin altnc asrn bana kadar sahih haliyle yaatldn sylemesi, Medine amelini dnemlendirmede kendinden nceki usl melliflerinden en bariz farkdr.74 Oysa drdnc, beinci ve altnc asrda yaayan farkl mezheplere mensup baz usl melliflerinin, yaadklar dnemdeki Medineyi ilm bakmdan ok geride kalm bir ehir olarak tavsif ettiklerine daha nce iaret etmitik. Dolaysyla, bu tarihlerden ikincisinin ve zellikle ncsnn amel vaz veya ihdasyla alakal olamayaca ok aktr. bn Teymiyyeye gre Medine icmlar herkese, ulemann ou tarafndan, ve baz alimler tarafndan kabul edilenler olmak zere ksm olup bu taksimata gre, amel-i ehl-i Medinenin drt mertebesi vardr. Birinci mertebede nakl icmlar yer alr ki bunlar herkese gre balaycdr.75 kinci mertebede, kadm ameller vardr. bn Teymiyye bunlarn da herkes iin balayc olduunu iddia etmektedir.76 nc mertebede, teruz halindeki iki delilden birini destekleyen ameller vardr. bn Teymiyyeye gre bu kabil amellerin balaycl konusunda ihtilaf olsa da, Ebu Hanife dndaki imamlarn dahil olduu ounluk nazarnda bunlar da destekledii delilin tercih edilmesine sebep olan mreccihlerdir.77

72

Buhr, ehdt 9, Fezil 1, Rikk 7, Eymn 10, 27; Mslim, Fezils-sahbe, 210-214; Ebu Davud, Snnet 9; Tirmiz, Fiten 45, ehdt 4, Menkb 56; bn Mce, Ahkm 27; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 387, 417, 434, 438, 442; II, 228, 410, 479; IV, 267, 276, 277, 426, 427, 436, 440; V, 350, 357.

73

bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 303. Ancak yine ona gre Mlik ve ashabndan sonraki nesilde Medinenin artlar deimi, byk ilim adamlar yetimez olmutur. Bk. a.g.e., XX, 319.

74 75 76 77

bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 300. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 303-304, 308. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 308-309. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 309-310.

38

Sonuncu mertebedeyse muahhar ameller vardr. Bunlar Mliklerin kahir ekseriyetinin de dahil olduu ounluk tarafndan balayc saylmamtr. bn Teymiyyeye gre Mlik muahhar amelleri hccet saymay gerektirecek bir ey de sylememitir. Muvattada Mlik tarafndan zikredilen bu kabil ameller ancak bilgi verme amacyla kaydedilmitir. Muahhar amelleri kadm amellerle bir tutmak doru deildir. Zira Mlik kadm amelden bahsettii zaman ehrimizdeki ilim ehlinin ezelden beri kabul ettikleri benzeri ifadeler kullanmaktadr. O halde hakknda byle bir ifade kullanmad ameller kadm amel saylmamaldr. Zaten Mlik muahhar amellerin balayc olduunu dnmedii iin bakalarn bu konuda zorlamay doru bulmamtr.78 bn Teymiyye, Medine amelinin kaynan ve emsrdaki ilm gelimelerin tarih seyrini de gndeme getirmitir. Ona gre Medine ameli Hz. Peygamberin snnetlerinden veya Hz. merin kararlarndan meydana gelmitir. Burada Hz. mere atf yaplmas tesadf deildir. Hz. mer, Medinede bulunan sahbenin ileri gelenleriyle istiare ederek karar verdii iin, onun kararlarnda bir tr icm sz konusudur.79 Ama Hz. Osmann ldrlmesinden sonra sahbe deiik blgelere dald iin, Medine ilm stnlk konusunda rakipsiz olma konumunu yitirmitir. zellikle Kfe, bu dnemden itibaren kendisini Medineye denk grmektedir. Hatta onlarn da kadm ve muahhar kavilleri vardr.80 Medine amelini balayc sayan ve ona Mlikten daha fazla ballk gsteren kiilerin bulunup bulunmad meselesi de bn Teymiyye tarafndan gndeme getirilmitir. Ona gre Mlikten nceki dnemde byle kiilerin varl kabul
78

bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 310-311. Ancak bu durumda Mlike gre Muvattadaki kadm amellerin says olduka azalmaktadr. nk ezelden beri ve benzeri tabirlerle aktarlan amellerin says yaklak yirmi civarndadr ki, Muvattan yeknu iinde bu rakam ok az yer tutmaktadr. u halde ya bn Teymiyyenin bu tespitine pheyle yaklamak yahut onun dediini kabul edip Muvattadaki amellerin ounun sonradan ortaya ktn sylemek gerekecektir. Bu tabir hakknda Birinci Blmde Mlikin amel anlay erevesinde Muvattadaki tabirlerin incelendii ksmda ayrntl bilgi bulunabilir.

79 80

bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 312-313. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 315. bn Teymiyye burada, Kfenin kadm ve muahhar kavillerini gndeme getirmekle, kadm-muahhar Medine ameliyle Kfe kavilleri arasnda benzerlik kurmaktadr. Kfeyle ilgili olarak sylediklerini herhalde Kfe ameli olarak anlamakta bir beis yoktur.

39

edilse bile, bunlarn etkileri sonraki dnemlerde devam etmemitir. bn Teymiyye burada Mlikin adalarndan olup onun mezhebini takip ettii sylenen81 Abdlaziz ed-Derverdyi (. 186) rnek vermektedir. Abdlaziz, mehir miktar ile hrszlk nisabnn ayn olduunu syleyen Mliki Irakllar gibi konuuyorsun! diyerek eletirmektedir. bn Teymiyye bylesi rneklerin ok az olduunu syleyerek mesele zerinde fazla durmamtr.82 Oysa Medine iindeki muhalefet, en az Medine dndaki muhalefet kadar, hatta belki daha nemlidir. nk ehir ii ihtilaflar, amelin balaycl ve muhtevasnn nasl belirlendii konularn dorudan ilgilendirmektedir. Amel-i ehl-i Medine hakknda gr belirten Hanbeller iinde dikkat eken dier bir isim bnl-Kayyimdir (. 751). bnl-Kayyimin Medine amelinin delil deeri hakkndaki ifadeleri, Hanef uslnde Cesssn ilgili aklamalar kadar kapsamldr. Aa yukar her konuda hocas bn Teymiyyeyi destekledii sylenen bnl-Kayyimin amel-i ehl-i Medine konusunda farkl davrand ve Medine amelinin hcciyetini kabul etmedii grlmektedir. Amel meselesini, gnmze ulaan Mlik eserlerinden bile daha kapsaml olarak inceleyen bnl-Kayyim konuyu icm deil amel bal altnda ele almaktadr. bnl-Kayyim, amel-i ehl-i Medine karsnda dier ehirlerin durumunu tartrken, baka kaynaklarda ok fazla karmza kmayan amel-i ehli Kfe/Irak ya da amel-i ehl-i am gibi terkipleri de aka kullanmaktadr.83 Bu ikisi dnda bnl-Kayyimin amel vesilesiyle ele ald konular unlardr: Amelvahiy ilikisi, amel-snnet ilikisi, sahbenin Medine dna g, Medinelilerin bilmedikleri veya bakalarndan rendikleri snnet ve hadisler, Mlikin Medine
81 82

Kad yz, Tertb, I, 170. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 326-327. Sadece ed-Derverdyi rnek gsteren bn Teymiyye, Ebuz-Zind, bnl-Mcin, bn Ebi Zib gibi yine Medine ameline bal kalan ve dnemlerinde hayli etkili olan alimlerden bahsetmemektedir. Oysa bunlar, zaten Mlikin mezhebini takip eden ed-Derverdye gre ok daha nemli isimlerdir. kinci asrda Medinedeki ilim geleneklerini ve ekolleri anlamak bakmndan bu isimlerle ilgili rneklerin zerinde ok daha kapsaml olarak dnmek gerekmektedir. Bu konu, ileride Ehl-i Medine bal altnda tekrar ele alnacaktr.

83

Eb Abdullah emseddin Muhammed bn Kayyim el-Cevziyye, 'lmu'l-muvakkn an rabbi'llemn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Kahire 1955, II, 361.

40

ameli hakkndaki gr, Muvattada icm mahiyetinde sunulan Medine amellerinin says, hakknda ihtilaf bulunup bulunmamas bakmndan Medine amellerinin tasnifi, kadm Medine amelleri ve buna muhalif olarak meydana kan muahhar ameller, zaman iinde unutulan veya terk edilen kadm ameller, muahhar amellerin kayna, Medine amelinin naslarla (zellikle rivayetlerle), kadm amelle veya dier ehirlerin amelleriyle teruzu ve nakl amel-ictihad amel ayrm.84 bnl-Kayyime gre ulemann ounluu amel-i ehl-i Medine ile amel-i ehl-i Irak veya amel-i ehl-i am arasnda fark grmemektedir.85 Asl olan snnettir ve snneti kim daha iyi biliyorsa onun ameli geerlidir. Yani amele gre snneti deil, snnete gre ameli belirlemek lazmdr.86 nk vahiy kesildikten sonra l olarak Kitap ve Snnet kalmtr.87 Dolaysyla amel ile naslarn teruzu durumunda naslarn ncelenmesi gerekmektedir.88 Medinenin faziletli bir ehir olmas, amelinin dierleri iin balayc olmasn gerektirmemektedir. nemli olan ehrin kendisi deil, iindeki ulemadr ve Medine dndaki ehirlere gen sahbler en az Medinedekiler kadar hatta onlardan daha bilgilidirler. Buna binaen, Medinelilerin malumu olmayan kimi snnetlerin baka ehirlerde bilinmesi mmkndr. Bu snnetler varken Medine amelini esas almak doru deildir.89 bnl-Kayyime gre amel-i ehl-i Medinenin dier ehirler iin balayc olduu gr ilk dnemlerde bilinmeyen, sonradan ortaya km bir grtr.90 Hz. merin yahut dier Rit Halifelerin amel konusunda Medine dndaki ehirlere bask yapmamalar ve Mlikin Muvatta hakknda Abbs halifesi tarafndan kendisine sunulan mehur teklifi reddetmesi bunu gstermektedir. Mlikin dier ehirler iin hukuk kayna olacak bir eser yazmaktan kanmas, aslnda amel-i ehl-i Medinenin onun gznde btn Mslmanlar iin balayc olmadna iaret etmektedir. bnl-Kayyime gre Mlikin Muvattadaki asl

84 85 86 87 88 89 90

Bu konular hakknda ayrntl bilgi iin bk. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 361-377. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 361. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 361. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 362. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 362. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 363. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 363-64.

41

amac, Medinedeki amelleri tespit etmekten ibarettir.91 bnl-Kayyim bu konuda hocas bn Teymiyyenin kanaatini paylamaktadr. Medine amelleri iinde ancak btn Mslmanlar tarafndan ihtilafsz kabul edilenler balaycdr. Burada umm anlamda icm teorisini gndeme getiren bnl-Kayyim, Medine iinden veya dndan bir muhalefet olmas halinde amelin balayclnn kalmayacan sylemektedir.92 Bylelikle bnl-Kayyim, Medine amelini icm asndan deerlendirme eklinde tezahr eden, usl melliflerinin asl eilimini benimsemi olmaktadr. Ona gre Eer Medine amelleri balayc olsayd, Mlik dnemindeki Medineliler baz kadm amelleri deitirip yeni uygulamalar ihdas etmezlerdi. bnl-Kayyim, Medinedeki baz kadm amellerin, Kfeli ravilerden aktarlan hadislere istinaden deitirildiini tespit etmitir. Onun gznde bu durum, ihtilaf halinde Medine amelinin kendileri iin bile balayc olmadn gsteren en nemli alametlerden biridir.93 bnl-Kayyim, nakl-ictihad Medine amelleri tasnifini daha ayrntl hale getirmitir. Buna gre nakl ameller ksmdr: a) Dorudan Hz. Peygamberden sdr olanlar, yani onun sz, fiil, takrir ve terkleri; b) Hz. Peygamber dneminden beri nesilden nesile kesintisiz olarak aktarlan ameller; c) Medinenin herhangi bir deiiklie maruz kalmayan l tart birimleri. bnl-Kayyim bunlara dair rnekleri tafsilatyla aktarmaktadr. zellikle amel haline gelmi takrr snnet rnekleri hakknda yapt uzun liste ok dikkat ekicidir.94 bnl-Kayyimi nceki usl melliflerinden ayran balca husus, onlarn tek balk altnda zikrettii bu ksmlar ayr balk altnda ele almasdr. bnl-Kayyim bu ksm iinden birincisini, btn Medinelilerin ittifakyla aktarlmas halinde balayc saymaktadr. Ama zellikle ikinci ve nc kategorinin balaycln
91

bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 364. bnl-Kayyimin bu grlerini, Medine amelinin dier ehirler iin balaycl konusunda Mlikin zaman iinde fikir deitirdiine dikkat etmediinin gstergesi olarak yorumlamak mmkndr.

92 93

bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 364. Deitirilen kadm amellere rnekler iin bk. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 364-65, 376-77. Liste iin bk. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 367-370. Sahh-i Buhr esas alnarak yaplm bir takrr snnet listesi iin bk. Halit zkan, Takrr Snnet ve Sahih-i Buhrdeki Takrrler, yaynlanmam yksek lisans tezi, MSBE, 2000, s. 106-151.

94

42

sorgulamamtr, nk ona gre bunlar kadm dnemden beri deimeden geldikleri iin mtevatir saylmaktadr. bnl-Kayyim, mehur tasnifin ikinci grubunda yer alan ictihad amelleri ise balayc saymamtr.95 Amel ile rivayetlerin ilikisi, daha dorusu teruzu, bnl-Kayyimin ele ald bir baka meseledir. Ona gre bu konuda ihtimal mevcuttur: a) amel ile rivayetin birbirine uygun olmas, b) amel ile rivayetin teruz etmesi, c) amel olmayan bir konuda rivayetin bulunmas. lk durumda sz konusu olan amel, nakl ise onu kabul etmek vaciptir. Ancak buradaki amel ictihad ise tercihe yardmc unsur olarak deerlendirilmelidir. kinci durumda, yani teruz halinde sz konusu olan amel nakl ise amel, deilse rivayet tercih edilmelidir. nc durumda ise zaten bir amel bulunmad iin rivayet esas alnmaldr.96 bnl-Kayyim kadm ameller konusuna ok nem atfetmektedir. Ona gre Hz. Peygamber ve sahbe dneminden sonra muft, siyasi idareci veya ar grevlilerinin etkisiyle ortaya kan ve snnetle teruz eden ameller makbul deildir. Daha da nemlisi, muahhar amellere Mlikin veya Ebu Hanifenin kararlaryla ortaya kan ameller de dahildir.97 Buradan anladmz kadaryla bnl-Kayyime gre balayc olan kadm ameller, sahbe dneminde ama zellikle Hulef-i Ridn dneminde ortaya kan amellerdir. Bu adan, sadece sahbe ve tbin dneminin amellerini balayc sayan Mlik usl mellifi bnlHcib ile bnl-Kayyim arasnda paralellik grlmektedir. Yine bu balamda, bnl-Kayyimin zamanla deiiklie uradn iddia ettii kadm amellere dair verdii liste ok byk bir ehemmiyeti haizdir.98 nk szkonusu listeden hareketle amel konusunda Medinede zaman iinde meydana gelen deiimleri takip etmek mmkndr. bnl-Kayyimden sonraki nemli Hanbel uslclerinden bn Mflih (. 763) ve bnn-Neccr (. 972) ise Ebu Yaldan beri gelen telif izgisinin dna kmamlardr.99
95 96 97 98 99

bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 374. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 373-74. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 375-76. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, II, 376-77, ayrca bk. II, 364-65 emsddin Muhammed b. Mflih el-Makdis, Usll-fkh I-IV, thk. Fehd b. Muhammed b. esSadhn, Riyad 1999, II, 410-411; Muhammed b. Ahmed b. Abdilaziz b. Ali bnn-Neccr,

43

ea. bn Hazma gre amel-i ehl-i Medine Fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine hakkndaki en sert eletiri bn Hazma (. 456) aittir. bn Hazmn eletirileri, amelin mulakl, ehl-i Medinenin kimlii, Medine ameli zannedilen eylerin aslnda Mlikin ahsi gr oluu, Medine iindeki ihtilaflar, ilk nesil boyunca emsrda herkesin kendi blgesindeki bilgiye nem atfetmesi gibi konular ele almas itibariyle nemlidir. Onun, Medine amelinin tesiriyle vaz edilmi baz ahkmn hl yrrlkte olduu Endls gibi bir blgede Mliklerle birlikte yaam olmas, eletirilerine kymet kazandran bir baka husustur.100 Medine amelinin hibir ekilde balayc olamayacan savunan bn Hazm, kendi dnemine gelinceye kadar, yani yaklak iki yz krk yldr bu meselenin zlemediinden bahsetmektedir. Hicr 456 ylnda vefat eden bn Hazm, iki yz krk ksur yl gibi bir tarih verdiine gre, ilk usl metinlerinin ve reddiyelerinin kaleme alnd, fkh uslnn bir problem sahas olarak teekkl ettii dnemin balangcna ve zellikle bu dnemde Leys b. Sad, eybn ve fi gibi alimler tarafndan getirilen eletirilere iaret ediyor olmaldr. Medine ameli kavramnn mulakl, bn Hazmn ilk dikkat ektii problemdir. Ona gre en bandan beri amel-i ehl-i Medine denilince neyin kastedildii ve zellikle Ehl-i Medinenin kim olduu belli deildir.101 Adlarn aka zikretmese de bu konuda Ebu Yusuf (. 182), eybn (. 189), fi (. 204) ve ehl-i hadisten baz alimler tarafndan Medinelilere yneltilen eletirilerden destek bulan102 bn Hazm iin Ehl-i Medinenin kimlii nemli bir tartma konusudur. Ona gre Ehl-i Medine Hz. Peygamber, Hulefa-i Ridn, dier sahbler, tbin alimlerinden Said b. el-Mseyyeb (. 94), Sleyman b. Yesr (. 107), Urve b. Zbeyr ve Reba gibi Medineli dier fakihler olmaldr. Ama
erhul-Kevkebil-mnr, I-IV, thk. Muhammed ez-Zhayl-Nezih Hammd, Dmak, 1980, II, 237-238.
100

bn Hazmn Medine ameli hakkndaki eletirisi ile Leys b. Sadn eletirisi arasnda bir mukayese ve deerlendirme iin bk. Abdlmecid Trk, Mnzart f usli-eratil-islmiyye beyne bn Hazm vel-Bc, thk. Abdussabr hin, Beyrut 1986, s. 285.

101

Ebu Muhammed Ali b. Ahmed bn Hazm, el-hkm f uslil-ahkm, nr. Zekeriya Ali Yusuf, Kahire, ts., I, 214. bn Hazm, el-hkm, I, 214.

102

44

Medineliler Muvattada bunlardan rivayet edilen hadislere amele aykr olduklar gerekesiyle ok defa muhalefet etmilerdir. bn Hazm bu hadislere dair birok rnek vermekte ve bunlara muhalefet edilmesini gereke gstererek, Mlikler nazarnda Ehl-i Medine denilince kastedilenlerin ad geen ahslar olmad sonucuna ulamaktadr.103 bn Hazmn Ehl-i Medinenin kimlii tartmasn gndeme getirmekle varmak istedii nokta, Medinelilerin icm dedikleri eylerin aslnda Mlikin ahsi gr olduunu sylemektir.104 bn Hazma gre Mlik aslnda sadece krk kadar meselede icmdan bahsetmesine ramen, talebeleri Mlikin ahsi grlerini bile icm sayarak bu sayy artrmlardr.105 Mlik mezhebinde icm rn olarak kabul edilen bu grler zerinde icmn teekkl artlar gereklemedii gibi, icm edilmi grn (bilinebilme ve) nakledilmesine dair artlar da gereklememitir. Nitekim Mlikten aktarlan bu grler ahad haber rivayeti ile bilinebilmektedir.106 Mlikten aktarlan bu grleri benimsemekle Medineliler ve daha sonraki Mlikler, aslnda mer, bn mer, Aie ve Osman gibi sahblere ve tbin alimlerinin ileri gelenlerine muhalefet etmektedirler. Ama kendi ehirlerinin imamna uymak suretiyle baz sahblerin gr ve rivayetlerine muhalefet edebilme selahiyetini bakalarna, mesela Kfelilere tanmamlardr.107 Medinelilerin Mlikin grne bal kalmak uruna terk ettikleri amellere rnekler veren bn Hazm, bazen onlar tarafndan yalanc olduu bilinen Cbir elCuf gibi Kfeli ravilerin rivayetleri esas alnarak Medine amelinin terk edilmesine ok ardn kaydetmektedir.108 Bu kabil rneklerden hareket eden
103 104

Sz konusu liste iin bk. bn Hazm, el-hkm, I, 217-229. Bu fikrin izleri modern dnemdeki amel tartmalarnda da grlmektedir. zellikle Muhammed Yusuf Guraya ve Mehmet Emin zafar bu konuya nem vermektedirler. bn Hazmn bu konuda suu Mlikin talebelerine atmas, mezkur iki isimle arasndaki en nemli farktr. Bk. Muhammed Yusuf Guraya, Snnetin Nelii, s. 90, 91, 95; Mehmet Emin zafar, Hadisi Yeniden Dnmek, Ankara 1998, s. 43-53.

105

bn Hazm, el-hkm, I, 558. bn Hazm baka bir yerde, Medine ameli sanlan eylerin ounun aslnda bnl-Kasmn Mlikin grlerine istinaden yapt kyas ve istihsanlar olduunu sylemektedir, bk. bn Hazm, el-hkm, I, 564.

106 107 108

bn Hazm, el-hkm, I, 559. bn Hazm, el-hkm, I, 556. bn Hazm, el-hkm, I, 236, 557.

45

bn Hazm, Medinelileri, rivayetleri diledikleri gibi fakat zaman zaman tenakuza decek ekilde kullanmakla sulamaktadr.109 bn Hazm, Medine amelinin balayc olmadn gsteren en nemli deliller olduu gerekesiyle, Medine iindeki ihtilaflara ayr bir nem vermektedir. Bu ihtilaf rneklerinden birisi zellikle dikkat ekmektedir. nk, Medinelilerin neredeyse mtevatir olarak nakledildiini kabul ettikleri meyve ve sebzelerden zekat alnmayaca kabulne aykr bir grten bahsedilmektedir. bn Hazmdan rendiimize gre ezan ve namaz gibi herkesin malumu olan bu konuda bile ihtilaf vardr. stelik Mlik ve ashab bu konuda bn Hazmn belirledii Medine ameline muhalif davranmlardr.110 bn Hazm Medine iindeki ihtilaf mevzuundan hareketle, bu ihtilaflarn Medine dndaki yansmalar konusunu, baka bir deyile ilk dnemin ehirleri arasndaki etkileimleri ve hoca-talebe ilikilerini gndeme getirmektedir. Ona gre Medine dndaki ehirlerde yaayan alimler Medinedeki ilm birikimden az da olsa haberdardr. nk bu ehirlerdeki tbin alimlerinin nde gelenleri Medinedeki sahblerden, Medinedeki tbin alimleri de hac gibi vesilelerle Medineye gelen dier sahblerden bilgi renmeye srekli gayret etmilerdir.111 Ancak bn Hazm bu kabil etkileimlerin ilk nesil boyunca ok az olduunu da kabul etmektedir. Ona gre sahbe, tbin ve fukah-y emsr112 dnemlerinde asl hakim manzara, her ehrin ulemasnn kendi ehrindeki bilgiden istifade etmesi, hakknda bir rivayetin olmad konularda ise baka ehirlerin rivayetini aratrmak yerine ictihad etmesidir.113

109 110 111 112

bn Hazm, el-hkm, I, 564. bn Hazm, el-hkm, I, 561-562. bn Hazm, el-hkm, I, 559. bn Hazm fukah-y emsr olarak u isimleri saymaktadr: Kfede Ebu Hanife, Sfyn- Sevr, bn Ebi Leyl; Mekkede bn Creyc; Medinede Mlik ve bnl-Mcin; Basrada Osman el-Bett ve Sevvr b. Abdullah; amda Evz; Msrda Leys b. Sad. Bk. bn Hazm, elhkm, I, 240.

113

bn Hazm, el-hkm, I, 240. Amel-i emsr ad altnda bu tezde ele alnan konu da ayn mihver etrafnda dnmektedir. Yani burada, her ehrin kendisine ait bilginin ve bu bilgi etrafnda oluturulan anlaylarn nemi zerinde durulmaktadr.

46

Amel-i ehl-i Medinenin balayclna delil gsterilen hadisleri reddeden bn Hazm, Mliklerin Medinenin fazileti hakkndaki dncelerinden ve naklictihad amel ayrmndan bahsederek bunlarn balayc olmadn sylemektedir. Medine icmnn ancak btn mmetin icmna paralel olmas halinde makbul olacan syleyen bn Hazm,114 dier ehirlere gen sahblerden bahisle, Medinelilerin bilgisi dnda baz hadis ve snnetlerin varid olabileceini ifade ederek bu ehirlerdeki ulemann bilgi edinme yollaryla Medinelilerin bilgi edinme yollar arasnda fark olmadna iaret etmektedir.115 Ona gre dier ehirlerin ulemas da ilm ehliyet asndan Medine ulemasna denk, hatta yerine gre onlardan stndr.116 bn Hazm, Medine amelinin balaycln ispatlama sadedinde Mlik usl alimleri tarafndan srekli gndeme getirilen balca delillerden biri olan, bn Mesud hakkndaki bir rnee de itiraz etmektedir. Buna gre bn Mesud Kfede verdii fetvalar, Medineye geldiinde deitirmekte ve Medinelilerin grlerini kabul etmektedir. bn Hazm bunun sadece iki olayda gerekletiini tespit etmekte ve bunlardan hareketle genelleme yaplamayacan sylemektedir. stelik bu iki olayda bn Mesudun Kfede verdii fetvay doru bulan Zeyd b. Sbit gibi nemli Medineliler vardr.117 Zeyd b. Sabiti delil gstermekle yetinmeyen bn Hazm bir de kar rnek getirmektedir: Medineli olan Hz. mer, Kfeli kabul edilen bn Mesuddan bir konuda fetva istemi ve onun grne gre amel etmitir.118 Bu rnek, Kfelilerin Medinelilere olduu kadar, Medinelilerin de Kfelilere tabi olabildiklerini gstermesi asndan nemlidir. Bu kabil bir itirazn sadece bn Hazm tarafndan gndeme getirilmesi, bildiimiz kadaryla Haneflerin bu hususa temas etmemi olmalar ilgintir.119
114 115 116 117 118 119

bn Hazm, el-hkm, I, 565. bn Hazm, el-hkm, I, 229-230, 553-555. bn Hazm, el-hkm, I, 228-229. bn Hazm, el-hkm, I, 242, 562. bn Hazm, el-hkm, I, 563. bn Hazmn Mlik usl ile Hanef ve filere nazaran daha dorudan bir mcadele iine girmi olmas, Medine ameli hakknda bu kadar ayrntl eletiriler getirmesinin temel sebeplerinden biri olarak grlmektedir. bn Hazmn, zellikle Medine amelinin etkisini gsterdii Endls blgesinde Mlik uslnn gerek anlamda kurucularndan biri ve fkh

47

b. Fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Kfe Klasik fkh usl literatrnde Kfe ameli konusu, icm bahisleri altnda icm- ehl-i Kfe adyla incelenmektedir. Mlik olmayan usl melliflerinin gznde icm, btn slam mmetini kapsayan umum bir icm olduu iin, icm- ehl-i Kfe, tpk icm- ehl-i Medine veya icm- ehlibeyt gibi yerel icmlar arasnda saylmaktadr. cm- ehl-i Kfe usl literatrnde ou zaman icm- ehl-i Medineye kyasla zikredilmektedir. Ancak burada kastedilen, icm- ehl-i Kfenin balayc olduunu vurgulamaktan ziyade, Medine ve Kfe amellerinin mahiyet itibariyle birbirine benzediini gereke gsterip, ikisinin de balayc olmadna iaret etmektir. Mlik olmayanlarn nazarnda, Mlikler tarafndan Medine amelinin balaycln ispatlama sadedinde ileri srlen gerekelerin tamam, ayn zamanda Kfe amelinin balaycln ispatlamak iin de kullanlabilir mahiyettedir.120 Bu zellii itibariyle icm- ehl-i Kfe, fkh usl eserlerinde kendisine ou zaman icm- ehl-i Medineden sonra ve ancak ok ksa yer bulabilmektedir. Szkonusu eserlerde nce umumi icm teorisi anlatlmakta, ardndan icm- ehl-i Medinenin bu teoriye uymay, icmn belirli bir mekana bal olamayaca gereke gsterilerek izah edilmekte, bundan sonra da icm- ehl-i Kfenin durumu icm- ehl-i Medineye benzetilerek konuya son verilmektedir.121 Bu arada, kim olduklar hakknda bilgi verilmese bile, Basra ve Kfenin veya sadece Kfenin icmnn balayc olduunu dnen usl melliflerinin varl, baz ifadelerden anlalmaktadr.122
usln Endlse getiren kii olarak tannan Bc ile mcadele etmek zorunda kalmas, onun eletirilerinin bu kadar iddetli olmasnn temel saiklerinden biri saylmaktadr. (Bc ve bn Hazm hakkndaki kanaatlerini benimle paylat ve burada zikretmeme izin verdii iin Eyyp Said Kayaya teekkr ederim.) bn Hazm ve Bcnin hem usl ve furu ait konulardaki tartmalar iin, hem de amel-i ehl-i Medine hakkndaki grlerinin bir mukayesesi ve deerlendirmesi hakknda bk. Trk, Mnzart, s. 283-307.
120 121

Bu varsaymn sk sk tekrarland bir eser iin bk. Cesss, el-Fusl, III, 321-326. rnekler iin bk. Cesss, el-Fusl, III, 322, 324; bnl-Hmm, et-Tahrr, 407; Emir Padiah, Teysr, I, 245; Bc, hkm, s. 483; rz, el-Lma, II, 714, a.mlf., Tebsra, s. 365; Cveyn, Kitbut-Telhs f uslil-fkh, I-III, thk. Abdullah en-Nibali-ebbr Ahmed el-Umer, Beyrut 1996, III, 113; Sbk, el-bhc, V, 2062; Zerke, el-Bahrul-muht, IV, 490.

122

Cveyn, Telhs, III, 113; Ebul-Ksm Muhammed b. Czey, Takrbl-vusl il ilmil-usl, thk. Abdullah Muhammed el-Cebr, Amman 2002, s. 121; Zerke, el-Bahrul-muht, IV, 490;

48

Mlik usl alimleri ise Kfe ameli veya Medine dndaki dier ehirlerin ameli meselesini mtevatir konusuyla balantl olarak tartmaktadrlar. Onlara gre Medine amelleri mtevatir formunda aktarld iin balayc olurken, Mekke dahil olmak zere dier ehirlerde mtevatir formunda bilgi aktarmna imkan yoktur. Mliklere gre bu gerekeyle, Medine dndaki ehirlerin amelinden veya icmndan bahsetmek mmkn deildir.123 Mliklerin bu iddias dier mezheplere mensup baz usl alimleri tarafndan kabul grmemitir.124 Mlik usl alimleri iinde Ebul-Velid Muhammed b. Ahmed bn Rd (. 595), Kfe ameli konusundaki nemli bir istisnadr. bn Rd, amel-i ehl-i Medinenin baz unsurlar itibariyle, Hanefler tarafndan hadislerin deerlendirilmesinde riayet edilen delillerden biri olan umumul-belvya benzediini sylemekte, dolaysyla Kfede Medine ameline benzer bir delilin varlna iaret etmi olmaktadr.125 bn Rd gibi bn Teymiyye de, usl mellifleri iinde, Kfe amelinin Medine ameline benzer bir fonksiyon icra ettiine dikkat ekenlerden biridir. Ona gre kadm Medine amelinin vaz iin son snr olan Hz. Osmann ldrlmesinden sonra, Kfe en az Medine kadar nem kazanmtr. bn Teymiyye, bu dnemden itibaren Kfenin de Medine gibi kadm ve muahhar kavillere sahip olduunu sylemektedir.126

2. lk Dnem Metinlerinde, Tarih ve Tabakt Literatrnde Amel a. Amel-i ehl-i Medine Leys b. Sadn Mlike mektubu, eybnnin Medinelilere eletirilerini ifade etmek maksadyla telif ettii Kitbul-hcce al ehlil-Medinesi ve Muvatta rivayeti, finin er-Rislesi ve el-mmde yer alan htilfu Mlik ve-fi ve
Veliyyddin Muhammed Salih Ferfur, el-Mzheb f usulil-mezheb alel-mntehab, Dmak 1999, II, 54.
123 124

bnl-Kassr, el-Mukaddime, s. 79. Mesela Cveyn Mliklerin bu iddiasna itiraz etmekte ve Medine dndaki ehirlerde mtevatir haberlerin bulunabileceini sylemektedir. Bk. Cveyn, Telhs, III, 117-118. bn Rd, Bidyetl-mctehid, I, 244-45. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 315.

125 126

49

Cimul-ilm gibi kitaplar, ilk dnem literatr iinde Medine ameli hakkndaki eletirilerin yer ald balca eserlerdir. Amelin henz pratik olarak varln srdrd bir dnemde yazlm olmalar ve bir yandan Medine amelinin reddine, bir yandan dier blgelerin amelinin varlnn kabulne iaret etmeleri, bu literatrn ortak zelliidir. lk dnem literatr ayn zamanda, Medine ameli tartmalarnn en canl biimiyle gerekletirildii literatr olma zelliini tamaktadr. Ameli tarih bir vaka olarak tartan sonraki usl literatrnn aksine, lk dnem literatr iin amel, gndelik hayatta etkisi hissedilen bir problem tekil etmektedir. Tarih ve tabakt literatrnn nemli bir ksm iin Medine ameli, mstakil bir balk tekil etmemektedir. Szkonusu literatrn temel meguliyet sahas, Medine ameli gibi pratik konular olmad iin bu durumu normal karlamak gerekmektedir. Buna ramen, tarih ve tabakt eserlerinde Medine ameli hakknda bilgi bulmak mmkndr. Medine ameli hakknda tarih ve tabakat kitaplarnda yer alan bilgiler ou zaman mevzidir. Mesela Mlikin gen talebelerinden Abdlmelik b. Habbe ait Kitbut-Trhte Medine ameliyle ilgili olarak bulunabilecek nemli bilgiler, Mlikin Muvattada kulland baz tabirlerle kimleri kastetmi olabileceine dair ifadelerle, Mlikten nceki nesilde Medine alimlerinin durumuna dair malumattr. Mlik tabakt eserleri iinde Kad yzn Tertbl-medriki zel nem tamaktadr. nk Mlikler iin amel konusunda nemli bir ayrm olan nakl amel - ictihad amel tasnifi hakknda en ayrntl malumat, Medine amelinin hcciyetini dier mezheblerin itirazlar karsnda savunan Kad yz (. 544) tarafndan verilmektedir.127 Kad yz hem kendisinden nceki Mliklerin grlerini zetlercesine bu tasnifi detaylaryla aktarmakta, hem de Mliklerin Medine ameli hakkndaki grlerine dair dier mezhep mensuplarnn sahip olduu baz yanl anlamalar dzeltmeye almaktadr. Amel-i ehl-i Medinenin btn ksmlaryla hccet olduunu savunan Marib Mliklerine katlmayan Kad yzn, Medine ameli tartmasnn nereden kt konusunda bilgi vermesi, kendisini nceki melliflerden ayran nemli bir
127

Kd yz b. Musa el-Yahsub es-Sebt, Tertbl-medrik ve takrbl-meslik li marifeti almi mezhebi Mlik, thk. Ahmed Bkeyr Mahmud, Trablus 1967, I, 44.

50

zelliktir. Ona gre aslnda btn tartma, dier ehirlerdeki alimlerin Medinedeki baz amellerin mstefz nakil eklinde, yani mtevatir olarak aktarldn inkar etmelerinden kaynaklanmaktadr.128 Kad yz ayrca, Mlikler hakknda dier mezheb mntesiplerinin sahip olduu baz nyarglar veya yanl kanaatleri sralayarak bunlar aka reddetmektedir. Buna gre sadece Medine icm makbuldr, icm, Fukah-i Sebann icm demektir, sadece amel ile desteklenen haberler makbuldr129 ve Allah tarafndan ittiba edilmesi gerektii sylenen mminler Medinelilerdir eklindeki grler Mliklere ait deildir.130 Kad yzn bu reddiyesi, muhtemelen bn Hazm hedef almaktadr. nk bn Hazm, Mlikin talebelerinin amelle desteklenmeyen hadisleri kabul etmediklerini dnmekte ve bu sebeple Mliklere ar tenkitler yneltmektedir.131 b. Amel-i ehl-i Kfe Amel-i ehl-i Kfe meselesini ok muhtasar biimde ele alan klasik fkh usl literatrnn aksine, ikinci asrdaki ulemann dncelerini ihtiva eden ilk dneme
128 129

Kad yz, Tertbl-medrik, I, 57. Kad Abdlvehhbn u ifadeleri, bu konuda Kad yz hakl kartmaktadr: Bizim amele muhalif hadisleri reddetmemiz, amelle desteklenmedike hadisi kabul etmediimiz anlamna gelmez. nk biz, nakl amelin varid olmad konularda hadisleri kabul ederiz Bu ayn zamanda selefin ve byk tbinun yoludur. Bk. Kad Abdlvehhb, Mesil, s. 247.

130

Kad yz, Tertbl-medrik, I, 53. Kad yz btn bu grlerin Mliklere haksz yere atfedilen yanl anlamalar olduunu sylemektedir. te yandan burada sadece Medine icm makbuldr grnn bir yanl anlama olduunu iddia eden Kad yz, baka bir yerde Medine dndaki ehirlerin icmnn hccet olmadn sylemektedir. Bk. Kad yz, Tertbl-medrik, I, 58. Bu elikiden sarf- nazarla, Kad yzn yukardaki maddelerde yer alan grlerine itibar edecek olursak, kendisinin Medine dndaki ehirlerin amelini mmkn saydn ve bunlar grmezden gelmediini sylemek durumunda kalrz. te yandan, sadece Kad yz gibi Mlikler deil, bazen dier mezheplerden uslcler de Mlik hakkndaki yanl anlamalar reddedetmilerdir. Mesela Cveyn (. 478) Mlik gibi ok nemli bir alimin, talebeleri tarafndan ona nisbet edilerek aktarlan bu eyleri (yani Medine amelinin hcciyetini) sylemi olamayacan iddia etmektedir. Ona gre Mlikin sylemek istedii, Medinelilerin kendi rivayetlerine muhalefet etmeleri durumunda Cveyn, el-Burhn, I, 720. onlara gvenmek

gerektiidir. nk Medineliler hadis konusunda dierlerinden daha bilgilidirler. Bk.

131

Bk. bn Hazm, el-hkm, I, 214.

51

ait kaynaklar, Kfe ameli konusunda hususi nem atfedilmesi gereken asl literatr oluturmaktadr. Bunlar zellikle Leys b. Sadn Mlike mektubu, Ebu Yusufun er-Red al Siyeril-Evzsi, eybnnin Kitbl-Hcce al ehlil-Medinesi ve Muvatta rivayeti gibi eserlerdir. kinci asr ulemasnn, kendi ehirleri dnda kalan blgelerin amelini teorik adan imkansz saymadklar grlmektedir. Abbs halifesi Mansurun, Medine amelini dier ehirlerde yrrle koyma isteine kar kan Mlikin her ehrin kendine ait bir amelinin bulunduunu sylemesi bunun en gzel rneidir.132 Yine bu balamda Leys b. Sad, Ebu Yusuf ve eybnnin, Medine amelinin dier ehirlerde tatbik edilmesi fikrine itirazlar nemlidir. Onlarn amel-i ehl-i Medineye ynelttikleri itirazlar, bir yandan da kendi ehirlerindeki amele yaptklar referanslar olarak anlalabilir. Leys b. Sadn mektubu, Medine amelinin balaycl dncesini aka reddeden ifadelerle doludur. Leysin zellikle Medine dna gen sahbenin etkisine, Hulef-i Ridnin Medine amelini dier ehirlerde uygulama fikrine sahip olmadklarna ve Medine amelinin balaycl konusunda phe uyandran bir husus olarak Medine iindeki ihtilaflara dikkat ekmesi, mektubundaki nemli unsurlardandr.133 Ebu Yusufun Medine ameli hakkndaki dnceleri, daha ok am ameli hakkndaki eletirileri zerinden anlalmaktadr. Onun amel hakkndaki dnceleri, ameli ihdas eden kiilerin ehliyeti meselesi etrafnda younlamaktadr. Ebu Yusufa gre ameli ihdas etmesi gereken kiiler, en genel ifadesiyle ilim ehli olan fukahdr. Fukah ameline ilk dnemde bylesine youn vurgu yaplmas, fukah ameli kavramnn slam hukukuna Roma hukukunun etkisiyle girdiini iddia eden Schacht gibi msteriklerin gznden kam olmaldr. eybnnin amel eletirilerinin iki nemli boyutu vardr: Uzun sre Medinede kalmas sayesinde, Medine ortamn iyi tanyan biri olarak bu eletirileri ifade etmesi birinci boyutu olutururken, amel gibi daha ok nesilden nesile aktarlan ve fiil
132

bn Abdilber, el-ntik, s. 80-81; Ebu Nuaym, Hilye, VI, 331; Kad yaz, Tertb, II, 71-73; Heytem, Hayrtul-hisn, s. 19; Zehebi, Siyer, VIII, 78. Leys b. Sadn mektubu hakknda kinci Blmde Leys b. Sad ve Amel-i Ehl-i Medine balkl ksmda ayrntl bilgi verilecektir.

133

52

suretinde tezahr eden bir delil iin, merv kaynaklardan destek arama eilimi ve ihtiyac ikinci boyutu tekil etmektedir. fiye gelindiinde ise, iki asrdr varln srdren, ancak muhtevasnda ve aktarmnda karlalan problemlerin gittike artt amel yerine, sirklasyonu her geen gn hzlanan hadislerin koyulmas eilimi kendini iyice belli etmektedir. Szkonusu hadisler iinde nceliin merfu olanlara tahsis edilmesi de, mevkuf ve maktu hadislerin amelle olan yakn ilikisi nedeniyle yaplm bir tercihtir. Dier yandan, ikinci asrda ulemann, yaadklar ehirlerin dndaki yerlerin amelinin varlna itiraz etmemeleri, o dnemdeki birok tartmann sebebi neydi sorusunu gndeme getirmektedir. kinci asr ulemasnn itiraz, dier ehirlerdeki amelin imkanna deil, muhtevasna yneliktir. Bunun en gzel rnei, Mlikte grlmektedir. Medine amelinin dierleriyle kyas kabul etmeyecek kadar gl bir dayanaa sahip olduu ve tartma gerektirmeyecek kadar salam yollardan nakledildii dncesi, zellikle Medinelilerin zihnindeki temel varsaym olduu iin, ikinci asrda Medine ilminin en nemli temsilcisi olan ve szkonusu varsaym benimseyen Mlik, Medine dndaki ehirlerin bir amele sahip olabileceklerini ama bu amellerin z itibariyle Medine ameli gibi olamayacan sylemektedir. nk ona gre Medine ameli peygamberlikten, dier ehirlerin ameli yneticilerin emirlerinden kaynaklanmaktadr.134 Ayrca yine Mlike gre Medine ameli mtevatir saylmas gereken yollarla nakledildii iin kesin bilgi ifade etmektedir. Ama dier ehirlerin kendileri adna varln iddia ettikleri ameller, hibir zaman bylesine kesin bir bilgiden kaynaklanm olamayacaktr.135 Mlikin Medine ameli peygamberlikten kaynaklanr dncesi dier ehirlerin ulemas tarafndan sorgulanmaktadr. Mesela Kfelilerin nazarnda Medine amelinin meneinde her zaman Hz. Peygamber yer almamakta ve Medine ameli bazen Hiam b. smail el-Mahzm gibi yneticilerin emirleriyle ortaya
134 135

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 158. Mlik, Leys b. Sada yazd mektupta bunu aka sylemektedir. Mektup hakknda Leys b. Sadn amel-i ehl-i Medine eletirisinin ele alnd ksmda ayrntl bilgi yer almaktadr. Mlikin Medine ameli ve dier ehirlerin ameli hakkndaki bu dncelerine ramen, Muvatta kanun kitab yapma teklifine kar kmas, herhalde ictihad zgrlnn kstlanmasn istemedii ve her blgedeki bilginin shhatini kabul edip bunu nemsedii eklinde anlamak gerekecektir.

53

kmaktadr. Bu tartmay aktaran bn Abdilber, aslnda iki tarafn da birbirini haksz yere suladn sylemektedir.136 Ona gre iki tarafn ameli de karsndakinin dndnden ok daha salam kaynaklara sahiptir. Grld gibi, ne Mlikin, ne de ikinci asrdan sonra yaam olsa da bn Abdilberin zihninde Medine dndaki ehirler iin amelin imkanszl eklinde bir dnce vardr. Mlikin asl vurgusu, Kfe gibi ehirlerdeki amelin, nitelik itibariyle Medine ameline denk tutulamayaca zerinedir. bn Abdilber ise, mezhebinin imam Mlike gre dier ehirlerin ameli hakknda ok daha iyimser dnmektedir. Benzer bir rnei, Ebu Yusuf ile Evzanin tartmalarnda bulmak mmkndr. Ebu Yusuf, Evznin delil olarak ileri srd am amellerine itiraz ederken, am amelinin potansiyel deerine deil, kendisine rnek verilen amellerin kimlii belirsiz, fkh ilminde behresi olmayan kiilerin karar olmas ihtimaline itiraz etmektedir. Ona gre, bunlar kimlii bilinen ve ilm ehliyetleri kendi katnda makbul am ulemasnn amelleri olsa, bir tartma yaanmayacaktr. nk Ebu Yusufa gre esas alnmas gereken amel, sradan insanlarn deil fukahnn amelidir.137 kinci asr literatrnde, ehirlerin amellerinin var olup olmad deil, bunlarn hangi esasa binaen ortaya kt tartlmaktadr. Binaenaleyh, balayclk asndan deeri ve deliller hiyerarisi iindeki yeri ne olursa olsun, ikinci asrn her byk ehrinde amel, fukahnn hkm istinbatnda dikkate ald nemli bir merci olmutur.138 3. Mstakil Klasik Literatrde Amel Klasik literatre dahil olduu halde, fkh usl, tarih ve tabakt trlerine girmeyen, ancak Medine ameli veya Kfe ameli konularnda mhim bilgiler ihtiva eden kaynaklar iinde bazlar, birtakm hususiyetleri itibariyle ne kmaktadr.
136 137 138

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 158. fi, Kitbu Siyeril-Evz, s. 303-304, 306, zellikle 320. Rfat Fevzi Abdlmuttalib, Tevskus-snne fil-karnis-sn el-hicr, Msr 1981, s. 388. Mlikin ya da dier fukahnn, birbirlerinin amellerine itirazlarnn ne kadar yerinde olduunu anlayabilmek iin, ehirlerin amellerini muhteva olarak karlatran eserleri incelemek elzemdir. Bu konudaki en gzel rneklerden biri olan eybnnin el-Hccesi zerinden yaplacak mukayeseli aratrmalar, Medine dndaki ehirlere ve zellikle Kfeye ait amelin, Mlikin dnd kadar basit bir kaynaa sahip olup olmadn gstermesi asndan nemlidir.

54

Bunlar iinde ilk olarak bnl-Mukaffan (. 142) Risle fis-sahbesini zikretmek gerekmektedir.139 Abbs dneminin devlet adamlarndan olan bnlMukaffa, ad geen risalede lkenin hukuk bakmdan kargaaya doru gittiini tespit etmekte ve farkl blgelerin hukuk uygulamalar arasnda ciddi ihtilaflarn ortaya ktn sylemektedir. Bu durumu bir problem olarak tasvir eden bnlMukaffa, Halife Ebu Cafer el-Mansra lke iinde hukuk birlii salamasn tavsiye etmektedir. Mansr bunun zerine, o dnemde Medinenin nde gelen alimi konumunda bulunan Mlik ile grm ve bnl-Mukaffan nerisiyle ortaya kan projeyi Mlike havale etmek istemitir. Projeye gre Mlik btn slam lkesinde hukuk kayna olacak bir kitap yazmakla mkellef tutulmutur. bnl-Mukaffan amel meselesiyle ilgisi bu balamda ortaya kmaktadr. nk Halife tarafndan Mlike smarlanan szkonusu projeye uygun olarak telif edilecek kaynakta, Medine amelinin esas alnmas istenmektedir. Dolaysyla, Medine amelinin dier ehirlerde uygulanmas fikrinin ilk defa bnl-Mukaffan nerisiyle ortaya kt dnlebilir. bn Abdilberin Cmiu beynil-ilmi ilk dnemin ilim tarihi hakknda nemli kaynaklardan biridir. Cmide, amel konusuyla alakal birok mevzu ele alnmaktadr. zellikle sahbenin ihtilaf, emsrdaki ilmi geleneklerin ve halkalarn oluum seyirleri, Mlik ile Abbs halifesi Mansrun Muvatta hakkndaki grmesi, Ebu Hanifenin kendi ehrindeki amele tabi olmas, Mlik gibi Medine ulemasnn ve Kfelilerin kendi ehirlerindeki amelin kayna gibi konularda Cmide nemli bilgiler yer almaktadr. bn Abdilber ayrca, Cmiden sonra kaleme ald el-ntikda da ilgili konularda malumat vermektedir.140 Bu durum, bn Abdilbere amel literatr iinde ayr bir yer kazandrmaktadr. el-hkm adl eseri vesilesiyle fkh usl literatr bahisleri srasnda grlerine temas edilen bn Hazmn el-Muhalls da amel konusu balamnda nem arzetmektedir. nk el-Muhall, amelle ilgili tartmalarn furua dair

139

Ebu Muhammed Abdullah bnl-Mukaffa, Risle fis-sahbe, Beyrut 1989. bnl-Mukaffa hakknda bk. smail Durmu-lhan Kutluer, bnl-Mukaffa, DA, XXI, 130-137. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilmde, uleml-emsrn fazileti hakknda bir kitap yazmay dndn sylemektedir. el-ntiknn Cmiden sonra yazld sonucunu bu bilgiye istinaden kartmak mmkndr. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 148.

140

55

konular zerinden nasl gerekletirildiini anlamak bakmndan faydal malumatla doludur. zellikle snnet-i mziye kavramnn geliimini takip etmek bakmndan el-Muhallnn vazgeilmez olduunu sylemek mmkndr. bn Haldun (. 808) ise, amel konusunu klasik fkh usl geleneinde olduu gibi icm balamnda ele almaya kar kmasyla dikkat ekmektedir. bn Haldunun, amelin icma bir alt balk olarak dahil edilmesi yerine, takrr snnetin bir alt bal olarak, sahbe kavli, rf ve istihsan gibi tartmal deliller arasnda ele alnmas alternatifini teklif etmesi nemlidir.141 bn Haldunun bu teklifi, klasik Mlik fkh uslnde Medine amelinin ksmen takrr snnetle ilikilendirilmesi gereiyle ve bnl-Kayyimin Medine amelini tartrken uzunca bir takrr snnetler listesi vermesiyle birarada dnldnde hakl bir teklif mahiyeti arzetmektedir. ah Veliyyullah ed-Dehlev ile modern literatr iinde deerlendirilmesi de mmkn olan Muhammed Zhid el-Kevser, yakn dnemlere gelindiinde amel konusu balamnda grleri dikkat eken iki isimdir. Dehlev ile Kevsernin amel konusundaki ortak noktalar, ameli sadece Medineye has bir unsur gibi anlamak yerine, ikinci asrdaki btn byk ehirlerin kendilerine mahsus birer amel anlay gelitirdiklerini tespit etmeleridir. Dehlevnin Hccetullhil-bliada ve el-Msevv mukaddimesinde, Kevsernin hkkul-hakta Medine ameliyle Kfe ameli arasnda kurduklar paralellikler bu balamda n plana kan unsurlardr. B. Modern Literatrde Amel Modern literatrn en belirgin zellii, amel bal altnda tartlan konularn eitliliinin artmasna ramen, klasik fkh usl sistematiinde olduu gibi, arlkl olarak amel-i ehl-i Medineyi ele almasdr. Medine dndaki ehirlerin ameli meselesi, szkonusu literatr iin henz mstakil bir tartma konusu haline gelmemitir. Hatta Medine dndaki ehirlerin ameli konusuna, szgelimi Kfe icmn reddetmek amacyla mstakil bahis aan baz klasik fkh usl kitaplarndaki kadar bile yer verilmedii grlmektedir.

141

bn Haldun, Mukaddime, III, 45.

56

1. Modern Literatrde Amel-i Ehl-i Medine Amel-i ehl-i Medine hakkndaki incelemelerin son dnemlerde artarak devam ettii grlmektedir. zellikle son dnemlerde giderek daha fazla almaya konu olan fkh ve hadis tarihinin ilk yzyllar, Muvatta ve amel-i ehl-i Medine gibi konular tartmalarn odana yerletirmi, bu da bir zenginlie yol amtr. Ancak, Muvattan muhtevas ve amel hakkndaki modern yorumlar byk lde zerinde ittifaka varlm akademik tespitler haline dnmeyi baaramamtr. Muvattada amel-i ehl-i Medine hakknda kullanlan tabirlerin, aratrmaclar en fazla megul eden ancak bir trl sonuca ulalamayan konulardan biri olmas, bu gerein en bariz rneklerindendir. Amel meselesi zerine telif edilen modern literatrn tamam akademik rnlerdir. Bunlar iinde Schacht, Fazlurrahman, Ahmad Hasan, Umar Faruq AbdAllh, Muhammed Yusuf Guraya, Ahmed Muhammed Nurseyf, mer b. Abdlkerim el-Cd, Hassan b. Muhammed Hseyn Felmebn, Yasin Dutton, Mehmet Emin zafar, Musa smail, Muhammed el-Meden Bsk ve el-Hseyn b. el-Hasan el-Hayyn gibi melliflerin grleri dikkat ekmektedir. a. Joseph Schacht Joseph Schacht, ikinci yzylda emsr ad verilen yerleim merkezlerinde oluan ve kadm ekoller adyla and hukuk ekollerinin her birinde ekoln yaayan gelenei (=living tradition of school) dedii bir eyin varlndan bahsetmektedir.142 Ona gre ikinci yzyl boyunca ekollerde hakim olan bu dnce, zellikle gemile balantl olarak dnldnde snnet, tatbikat (amel), iyice yerlemi teaml (snnet-i mziye) veya eski tatbikat (emr-i
142

Joseph Schacht, slam Hukukuna Giri, trc. Mehmet Da-Abdlkadir ener, Ankara 1977. Schachtn emsrdaki bu zellii kefetmesinin, Yahudilikte benzer bir unsurun bulunmasyla alakal olup olmad, incelenmesi gereken mhim bir konudur. nk Yahudilikte, kaynan Tevrattan almas kaydyla muteber saylan ve ehirden ehire farkllk gsteren uygulamalar anlamnda kullanlan Minhag ad verilen bir delil bulunmaktadr. Daha ok rf andrsa da, baz ynleri itibariyle amele de benzeyen bu kavrama Schachtn ainalnn, slamda benzer bir unsurun bulunup bulunmadn dnmesine yol am olmas kuvvetle muhtemeldir. Minhag kavram hakknda bk. Moshe David Herr-Menachem Elon, Minhag, Encyclopaedia Judaica, XII, 3-26; Jacob de Haas (ed.), Minhag, The Encyclopedia of Jewish Knowledge, New York 1946, s. 354-55.

57

kadm) gibi isimlerle anlmaktadr.143 Schachtn szkonusu terimleri mteradif saymas ve sadece bir ehirde deil, emsr kapsamna giren her merkezde farkl isimlerle grldn sylemesi nemlidir. Schachta gre kadm ekollerin yaayan gelenekleri, amel ile fukahnn ortak kanaatlerinin sonucunda ortaya kmaktadr.144 Schacht, amel ile fukahnn ortak kanaatlerini ayr ayr zikretmek suretiyle, yaayan geleneklerin muhtevas iinde sadece ulemann icmlarnn deil yerel rflerin de bulunduunu sylemi olmaktadr. Ulemann icmyla btn mmetin icm arasnda fark gzeten Schacht, ulemann icmnn dier ehirlerdeki ulemann icmlarna kar daha msamahakr olduunu ve onlarn varln tandn ifade etmektedir.145 Schachtn bu ifadesiyle, Medine dndaki ehirlerin ameli hakknda Mlikin Abbs halifesine sylediklerini kastetmi olmas mmkndr. Schachta gre ulemann icm, bir kiinin deil ekoln ortak grdr. Ancak bu zellikle ilk dnemler iin geerlidir. nk zaman ilerledike anonim grler artk birer isme izafe edilmeye balamtr.146 Burada, msterikler arasnda shhati yeterince sorgulanmadan kabul edilmi bir iddia olan, hadislerin sonradan Hz. Peygambere nispet edildii varsaym gibi, hukuk grlerin de sonradan ekoln ilk isimlerine nispet edilmesi durumu sz konusudur. Schacht bu nispetlerin sahih olduunu da kabul etmemektedir.147 Schacht Kfedeki mahalli tatbikata zel nem vermektedir. Ona gre bu tatbikat en erken isimlere, yani bn Mesuda ve zellikle onun ashabna dayandrlmtr. Dier ehirlerde ayn vazifeyi grenler Mekkede bn Abbas, Medinede mer ve bn merdir. Ona gre Irakllar ikinci yzyln bandan itibaren mahall tatbikatlarn snnet yahut Peygamber snneti adyla
143 144 145 146

Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 40. Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford 1950, s. 69. Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 41. Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 42. Schacht bu durumu, blgesel ekollerden kiisel ekollere dnm olarak adlandrmaktadr. Schachtn bu grnn bir eletirisi iin bk. Wael B. Hallaq, From Regional to Personal Schools of Law? A Reevaluation, ILS, VIII, 1, (2001), s. 1-26. (Trkesi: Blgesel Ekollerden Ferd Hukuk Mezheplerine? Bir Yeniden Deerlendirme, ev. Halit zkan, A...F.D., c. XLV, sy. 2 (2004), s. 327-353.)

147

Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 42.

58

anarken,148 Medineliler aina olmadklar Peygamber snneti kavramna nadiren yer vermiler,149 bunun yerine ayn muhtevay ifade etmek iin amel terimini kullanmlardr. kullanmadklarn Schacht da Kfelilerin amel terimini hemen hemen hi sylemektedir.150 Ancak eybnnin el-Hccede

Medinelilere red sadedinde bile olsa Kfe amelinden bahsetmesi, bu konuda Schacht haksz karmaktadr.151 Ona gre Kfeliler, ehirlerinde gemi dnemde yaayan insanlar tarafndan grmezden gelinen sahih hadislerle amel etmemektedirler. nk bu doktrin iinde makbul olan grn gereidir.152 Schacht, bnl-Kasmn amele uygun olmadklar gerekesiyle baz hadisleri reddetmesini, nce pratiin var olduuna, Hz. Peygamberden gelen hadislerin daha sonra ortaya ktna dair temel argmann destekleyen bir delil saymaktadr.153 Ona gre bnl-Kasm da, reddettii hadislerin amele uygun olmayn, bunlarn sonradan ortaya km olduuna delil saymaktadr. Ancak bnl-Kasmn bu tutumundan, Schachtn kard sonucu karmak doru deildir. nk bnl-Kasmn reddettii hadislerin, batan beri var olduklar halde eitli gerekelerle Medinede kendileriyle amel edilmemi olmalar yznden reddedilmeleri mmkndr.154 Schachtn her ehir iindeki muhalif gruplarn varlna dikkat ekmesi, nemli tespitleri arasnda saylmaldr. zellikle Kfeli muhaliflerin kendilerini Hz. Aliye bal grdklerini sylemesi mhimdir.155 Gerekten de bylesi bir ayrln izleri, eybnnin el-Hccesinde bile grlmektedir.156
148

Schacht, Origins, s. 76. Schachta gre Peygamber snneti tabiri yaayan gelenek veya snnet-i mziye anlamna gelmek zere Evz tarafndan da bilinmektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 70.

149 150 151

rnekler iin bk. Schacht, Origins, s. 62. Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 44; ayrca bk. a.mlf., Origins, s. 76. eybnnin ilgili grleri hakknda kinci Blmde eybn ve Amel-i Ehl-i Medine balkl ksmda bilgi bulunabilir. Schacht, Origins, s. 77. Schacht, Origins, s. 73. Schachtn bu karmnn eletirisi iin bk. Azami, slam Fkh, s. 78-79. bnl-Kasmn yorumu hakknda bir baka deerlendirme iin bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 179-181. Schachtn adn and bu muhaliflerden birisi bn Ebi Leyladr. Bk. Schacht, Origins, s. 77. Bir rnek iin bk. eybn, el-Hcce, I, 300.

152 153 154

155 156

59

Schachta gre, ekoln yaayan geleneinin yerini zaman iinde hadisler almaya balamtr.157 Ona gre sre iinde hadislerin n plana kmas, tearuz halindeki baz rivayetlerin, ekollerin retilerinin iine girmesiyle sonulanmtr. Ne var ki ekoller bu hadisleri sadece ve sadece kendi yaayan gelenekleri ile uyumlu olduklar surette muteber saymlardr.158 b. Fazlurrahman Fazlurrahman, snnet, ictihad ve icm kavramlarnn anlamlarn belirlerken, Muvattadaki tabirlerden hareketle Mlike gre snnet ve hadisin anlamn da incelemektedir.159 Fazlurrahman, Mlikin amel anlay hakknda Muvattadaki amelle ilgili tabirleri birbirleriyle sk iliki iinde, hukuk delaleti birbirine denk, ancak lafz itibariyle kk farklar ihtiva eden tabirler olarak tasvir etmektedir.160 Bu tasvir aslnda ilk olarak Schacht tarafndan ifade edilmitir. nk Schacht, kadm hukuk ekollerinin yaayan snnetlerini ifade etmek iin kullanlan terimlerin birbirleriyle alakal, ama ayn zamanda birbirlerinin yerine kullanlabilir olduunu sylemektedir.161 Fazlurrahmana gre es-snne inden, el-emru inden ve el-emrulmctema aleyh inden gibi tabirler snnetin iki anlamda kullanldn gstermektedir: Birincisi otoriter veya kaidev emsal, ikincisi amel veya Medinede yerleik hale gelmi uygulamadr. Szkonusu kaidev emsal tabiri

157

Ona gre bu durum, yaayan gelenein nce sahbenin ileri gelenlerine ait grler haline getirilmesi, ikinci admda da merfu hadisler formunu almas eklinde tezahr etmitir. Bk. Schacht, Origins, s. 66.

158

Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 46. Schachtn, amelin sonradan hadis formunu aldn sylemesi, amel konusundaki nemli tespitlerinden biridir. nk zellikle Ebu Yusuf ve eybn gibi Kfe fukahs ile, fi gibi alimler, sre ilerledike bozulmalara maruz kalan amelden ok rivayetlere arlk verilmesi gerektiini sylemilerdir. leride, bu ismin Medine ameli hakkndaki eletirilerinin ele alnd ksmlarda bu mesele tekrar ele alnacaktr.

159

Fazlurrahman, Islamic Methodology in History, slamabad 1984, (Trkesi: Tarih Boyunca slami Metodoloji Sorunu, ev. Salih Akdemir, Ankara 1995), s. 13-26; a. mlf., slam, ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, stanbul 1981, s. 71.

160 161

Fazlurrahman, Methodology, s. 13. Schacht, Origins, s. 58.

60

de aslen Schachta aittir.162 Fazlurrahmana gre kaidev emsalin dorudan Hz. Peygambere isnad edilmesi gerekli deildir. Yani Fazlurrahman, Mlikin Hz. Peygamberden sylemektedir.163 Snnet ve icm ilikisine de deinen Fazlurrahman, Mlikin iki terimi hemen hemen eit olarak kullandn sylemektedir. Ona gre iki terim arasndaki tek fark, snnetin geriye doru hareketle kullanlmas, icmn ise yorumlanmak suretiyle o gn herkese kabul edilen snneti ifade etmesidir. Baka bir ifadeyle, Mlik dnemindeki fiil uygulama anlamndaki snnet terimi onun tarafndan el-emrul-mctema aleyh terimi ile, yani icmyla ayn anlamda kullanlmtr.164 Bu tespit, daha sonra Umar Faruq Abd-Allh tarafndan da tekrarlanacaktr.165 Fazlurrahman, ideal snnet ile zerinde anlamaya varlm uygulama anlamndaki snnet arasnda kyas ve ictihada zorunlu bir faaliyet alan bimekte ve bu alann Medine ameline ska atfta bulunan Mliki ayrca ictihad etmeye ynlendirdiini sylemektedir.166 Ona gre Medine amelini ou zaman kendi yorumlaryla destekleyen Mlik, amele mutabk olmayan hadislere kar ksa da167 hadisleri bir btn halinde reddetmemitir. nk Mlik ameli hadisten stn kabul etmekle birlikte, Medine amelini zaman zaman hadislerle teyid etmektedir.168 Suriyenin ikinci asrdaki nde gelen simas Evz tarafndan, kendi blgesindeki uygulamalar ifade etmek zere kullanlan tabirlerin, Mlik tarafndan Medine amelini ifade etmek zere kullanldna Fazlurrahman da dikkat ekmektedir. Ancak Fazlurrahman toplumun uygulamas (=the practice of the
162

sonraki

otoritelerin

uygulamalarn

da

snnet

saydn

Msl. bk. Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 40. Guraya da ayn hususa iaret etmektedir, bk. Islamic Jurisprudence in the Modern World, Lahore 1986, s. 131. Fazlurrahman, Methodology, s. 14. Bu konudaki itirazlar iin bk. Guraya, Snnetin Nelii, s. 72, 79; zafar, Hadisi Yeniden Dnmek, s. 39. Ayrca bk. Yasin Dutton, Sunna, Hadth, and Madinan Amal, Journal of Islamic Studies, IV, sy. 1, (1993), s. 1-31, s. 13; smail Hakk nal, Fazlurrahmann Snnet Anlay ve Yaayan Snnet Kavram zerine, slami Aratrmalar, c. IV, sy. 4, (1990), s. 285-294, s. 287.

163

164 165 166 167 168

Fazlurrahman, Methodology, s. 18-19; a. mlf., slam, s. 71, 94. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 26. Fazlurrahman, Methodology, s. 15-16. Fazlurrahman, Methodology, s. 16. Fazlurrahman, Methodology, s. 20.

61

Community) adn verdii bu kabil uygulamalar sadece ulema ve fukahnn uygulamalarndan ibaret saymamakta, Schacht gibi o da sradan halkn uygulamalarn buna dahil etmektedir.169 Fazlurrahmana gre bu kabil uygulamalarn sadece fukahnn uygulamalaryla snrlandrlmas talepleri, ancak ikinci asrn ikinci yarsnda Ebu Yusuf gibi Irakl fakihler tarafndan Yaayan Snnete metodolojik bir zemin bulmak amacyla ortaya atlmtr.170 Fazlurrahman burada, grlerini ou noktada benimsedii Schacht gibi, Yaayan Snnet olarak adlandrd eyin en batan beri fukahnn ameli olduu ve sradan halkn rflerinin ancak fukah tarafndan onaylanmas halinde bir deer tad gereini gzard etmektedir. Fazlurrahmana gre bnl-Mukaffan teklifiyle balatlan slam lkesindeki hukuk birlii almalar, ilk dnemin zgn ve retken karakteri olan, serbest ictihd ve bunun sonucunda ulalan icm srecinin sonunu getirmi, alternatif olarak da hadislerin ortaya kmasna vesile olmutur.171 bnl-Mukaffan nerisiyle ortaya kan ve Abbs halifesi Mansr tarafndan Medine amelini btn lkede hukuk kayna haline getirme istei eklinde tezahr eden bu vakann, Fazlurrahman tarafndan amelin sonunu getiren bir gelime olarak grlmesi ilgintir. c. Ahmad Hasan Ahmad Hasan amel-i ehl-i Medinenin balaycl anlaynn ne zaman ortaya ktna dair, genel kanaatin aksine serdettii grleriyle ne kmaktadr.172 zellikle Mliklerin nazarnda amel sahbe dneminden itibaren varl bilinen ve hcciyeti kabul edilen bir delil olmasna ramen, ona gre Peygamber snneti ancak nc nesil zamannda toplumda yerleik hale

169 170 171 172

Fazlurrahman, Methodology, s. 30-31. Fazlurrahman, Methodology, s. 31. Fazlurrahman, Methodology, s. 21. Ahmad Hasan, Ijm in the Early Schools, Islamic Studies, VI, sy. 2, (1967), s. 121-139; The Sunnah-Its Early Concept and Development, Islamic Studies, VII, sy. 1, (1968), s. 47-69; Origins of the Early Schools of Law, Islamic Studies, IX, sy. 3, (1970), s. 255-269; lk Dnem slam Hukuk Biliminin Geliimi, trc. Haluk Songur, stanbul 1999.

62

gelmitir.173 Hasan nc nesil tabiriyle Mlikin neslini kastetmektedir ve daha nceki devirlerde amelin stnl dncesi ona gre mevcut deildir.174 Ahmad Hasann Mlikten nceki nesillerde amelin stnl dncesinin bulunmadn sylemesi, amel ile btn Medinenin icmn bir tutmasndan kaynaklanmaktadr.175 Ona gre, Mlikten nceki dnemde, Medinede herkes tarafndan kabul edilmi bir uygulamann yrrlkte olduunu dnmeye imkan vermeyecek biimde birok konuda ihtilaf vardr.176 Ahmad Hasan bu cmleyi sarfederken, Mlik zamannda ihtilaflarn ortadan kalktn ve btn Medinenin bir grte birletiini varsaymaktadr. Oysa tarih gerekler bu varsaymn doru olmadna ve Mlikin amel veya icm iddia ederken btn Medineyi kastetmediine iaret etmektedir. Ahmad Hasann dndnn aksine, nceki dnemlerde olduu gibi, Mlikin dneminde de birok ihtilaf sz konusudur. Ahmad Hasan, Mlikin Medinede tr icm kabul ettiini sylemektedir: Halkn icm, ulemann icm, idarecilerin icm.177 Ona gre Medine icm, hukukularn ve kadlarn ahs kararlarndan etkilendii gibi, yerel yneticilerin idari uygulamalarndan da etkilenmektedir.178 Ahmad Hasan, Mlikin muahhar dnemde grev yapm yneticilerin kararlarn icma dahil ettiini sylese de, kendisi kadm-muahhar amel ayrm yapmakta ve sadece kadm amellere kymet vermektedir. nk ona gre Medinenin sosyal ve idari yapsndaki bozulmalar
173 174

Ahmad Hasan, lk Dnem, s. 131. Kanaatimizce Medinenin yerleik uygulamasnn stnl dncesi Mlikin neslinde ortaya kmtr. Anlald kadaryla ondan nceki nesilde bu tr bir kabul var olmamtr. Bk. Ahmad Hasan, Ijma, s. 133. Ahmad Hasan, Mlikten nce amelin stnl dncesinin varlna iaret eden grlerden bahsetmemektedir. Birinci Blmde, amel-i ehl-i Medine anlaynn ortaya knn ele alnd ksmda bu grlerden rnekler bulunabilir.

175

Muvattadaki tabirlerin birbirlerinin yerine kullanlabildiklerini syleyen ve Mlikin baz konularn banda Bu konudaki snnet udur, baz konularn banda ise Bu konudaki amel udur ifadesini kullanmasn esas alan Ahmad Hasan, Mlike gre amel ve snnet kavramlarnn ayn olduu sonucuna varmaktadr. Bk. Ahmad Hasan, The Sunnah, s. 56, 58, 59. Ahmad Hasann Muvattadaki tabirler hakkndaki gr ile Schachtn ve Fazlurrahmann ilgili grleri arasndaki paralellik dikkat ekmektedir.

176 177 178

Ahmad Hasan, Ijma, s. 133-134. Ahmad Hasan, Ijma, s. 131. Ahmad Hasan, Ijma, s. 133.

63

yznden Mlik zamanndaki amelin dier ehirlerin ameli karsnda bir stnl artk kalmamtr.179 Ahmad Hasan burada, Mlik zamannda uygulamann istikrar kazandn dnmekle birlikte, sadece temelinde snnet bulunan kadm amellere stnlk atfetmektedir. Kadm amelleri delil sayan Ahmad Hasann ilk drt halife tarafndan uygulanmam hibir Peygamber snnetinin kalmad varsaymndan hareket ettii grlmektedir. Ona gre Medineliler kendi ehirlerinde amel edilmemi rivayetlere bu yzden deer vermemektedir.180 Ancak bu yorum, Medinelilerin bilmedikleri yahut orada amel edilmeyen hadislerin durumunu aklamakta yetersizdir. Ahmad Hasan amel-hadis ilikisine de deinmekte ve amel ile hadisin Hz. Peygamberden ayn anda geldiini, Mlikin genellikle amel edilen hadisleri takip ettiini iddia etmektedir.181 Ona gre, Mlik iin ideal olan, zerinde ittifak edilmi ve yerleik hale gelmi Medine amelidir.182 Ahmad Hasan, amelin desteklemedii hadisleri, Mlikin deersiz grmediine de iaret etmektedir. Mlikten bu konuda aktarlan rivayetler de ayn eyi gstermektedir.183 Ahmad Hasan Origins makalesinde, sadece bnl-Kayyimin lmulmuvakkn adl eserinde tespit edebildii Leys b. Sadn mektubunun shhati hakknda phelerini ifade etmektedir.184 Ahmad Hasann szkonusu makaleyi nerettii 1970 yl itibariyle Fesevnin Marifesi ve Yahya b. Manin Tarihini kullanma imkan bulmas beklenmemelidir. Ancak, szkonusu mektubun sahih olduunu syleyen Kad yzn Tertbl-medrik adl eserinin 1967de bir basksnn185 yaplm eksikliktir.
179 180 181

olmas ve Ahmad Hasann bunu kullanmamas, bir

Ahmad Hasan, Ijma, s. 135. Ahmad Hasan, Ijma, s. 133. Ahmad Hasan, lk Dnem, s. 133. Ayrca Bk. Ahmad Hasan, The Sunnah, s. 61. Amel edilen hadisleri esas alma dncesinin sadece Mliklere has olmad, Haneflerin de benzer bir dnceye sahip olduklar konusuna ileride yer verilecektir. Bu konuda ayrca bk. zenel, eybn, s. 14-15.

182 183 184 185

Ahmad Hasan, lk Dnem, s. 129. Birinci Blmde Mlikin amel anlay ksmnda bu konuda ayrntl bilgi bulunabilir. Bk. Ahmad Hasan, Origins, s. 260, 267. Bk. Kad yz, Tertbl-medrik, thk. Ahmed Bkeyr Mahmud, Trablus 1967.

64

d. Umar Faruq Abd-Allh Umar Faruq Abd-Allhn Mliks Concept of Amal in the Light of Mlik Legal Theory186 adl eseri, amel konusundaki en kapsaml almalardan biridir. Esas amac Mlikin amel anlayn ortaya karmak olan eserde, Medine amelini douran artlar, amelin ortaya k sreci, Mlikten nceki nesillerde var olup olmamas gibi meseleler dorudan ele alnmamaktadr. Eserde daha ok, Mlikin ameli niin muteber bir kaynak olarak kabul ettii, amelin shhatini nasl tespit ettii ve kendi dneminde varln srdrmekte olan ameller karsndaki tutumu gibi sorulara cevap aranmaktadr.187 Mlikin kendi istidlal ve istinbat uslne dair yazl metin brakmadna iaret eden Abd-Allh, buna ramen onun belli bir usle tabi olduunu kabul etmektedir.188 Bu uslde amelin nemli bir yerinin olduunu syleyen Abd-Allha gre metinsel olan kaynaklar metinsel olmayan amele kyasla deerlendirme metodu, drt mezhep iinde yalnz Mlike aittir.189 Mlikin amel anlayn arlkl olarak Muvatta zerinden ortaya karmaya alan Abd-Allh, eserdeki tabirlerin ok karmak ve uzun olmasndan bahisle bunlar sembollerle ksaltarak kullanmaktadr. Ona gre Mlik, kendi dneminde ve ncesinde gr ayrlklarnn yaand konularda szkonusu tabirleri kullanmaktadr. Ama bu gr ayrlklar Medine dndan, Kfe gibi ehirlerden gelmektedir.190 Abd-Allhn, Mlikin mcadele ettii ihtilaflar sadece Medine dyla snrlamas ve Medine iindeki ihtilaflara dikkat ekmemesi nemli bir eksiklik olarak tezahr etmektedir. Abd-Allha gre Muvattadaki tabirler kesinlikle birbirlerinin yerine kullanlan eanlaml tabirler deildir. Aralarnda baz geikenliklerin olmas bu

186 187 188 189

Yaynlanmam doktora tezi, The University of Chicago, 1978. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 1-2. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 22. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 4. Ayn yerde baz Hanbel uslcler tarafndan da amele riayet edildii sylenmekle birlikte bunlarn kim olduklar aka belirtilmemitir. Abd-Allha gre amelin metinsel deliller karsndaki deeri ve fonksiyonu hakknda ayrca bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 33.

190

Abd-Allh, Mliks Amal, s. 24.

65

durumu deitirmemektedir.191 Onun bu yargs, vaktiyle kendisine talebelik ettii ve Muvattadaki tabirlerin birbirlerinin yerine kullanlabildiini syleyen Fazlurrahmana bir itirazdr.192 Fazlurrahmann bu konuda esasen Schachtn grlerini tekrarlad dikkate alnacak olursa, Abd-Allhn ayn zamanda Schachta da itiraz ettii sylenebilir. Abd-Allh, Muvattada iinde snnet teriminin getii tabirleri Hz. Peygamberin snnetiyle snrlandrmakta,193 el-emrul-mctema aleyh inden tabirinin ise snnetle birlikte Hz. Peygamberden sonrakilerin ictihatlarna da iaret ettiini sylemektedir.194 Abd-Allhn bu balamdaki dnceleri, Fazlurrahmann dnceleriyle rtmektedir.195 Abd-Allh, Muvattadaki tabirlerden hareketle Mlikin icm anlay hakknda da baz sonulara ulamtr. Ona gre Mlikin kulland tabirlerde ihtilafn yokluu aka belirtilmedike, btn Medineyi kapsayan bir icmdan bahsedilmesi mmkn deildir.196 Medine ameli ve icm konusunda ise Abd-Allh, klasik ve modern literatrde197 kabul edilenin aksine amel ve icm kavramlarnn ayn olmadn sylemektedir. Ona gre her icm ayn zamanda amel olmasna ramen, her amel icma konu olmu deildir.198 Mlikin amel olarak takdim ettii eylerin tamamnn, btn Medinenin ortak kanaati olmad dncesini teyid etmesi bakmndan Abd-Allhn son tespiti nemlidir. Bu dnce, daha sonra Muhammed Yusuf Gurayann amel hakkndaki kanaatlerinin esas vurgusunu oluturacaktr. Abd-Allhn, Medine ameli ile Hanefler ve Hanbellerdeki sahbe sr/kavli kavramlar arasndaki benzerlie dikkat ekmesi, onun grleri iinde nem atfedilmesi gereken asl unsurdur. Abd-Allha gre Hanefler ve Hanbellerdeki szkonusu sr, Hz. Peygamberden sonraki dnemde amelin metne
191 192 193 194 195 196 197 198

Abd-Allh, Mliks Amal, s. 24 vd. Fazlurrahman, Methodology, s. 13. Ayrca bk. Schacht, Origins, s. 58. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 25-26. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 26. Fazlurrahman, Methodology, s. 18-19; a. mlf., slam, s. 71, 94. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 28-29. Abd-Allhn burada modern literatr derken kastettii, yine Fazlurrahman gibi isimlerdir. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 27.

66

geirilmi halini temsil etmektedir.199 Yani bir bakma, Medine dndaki ehirler de -ad farkl olmakla birlikte- amele nem vermektedirler. Abd-Allh, Mlikin amele istinaden baz hadisleri reddetmesi ile, Ebu Hanifenin ummul-belvya aykr veya z olduklar gerekesiyle baz hadisleri reddetmesi arasnda da paralellik kurmaktadr. Bu noktada, Abd-Allh ile bn Rdn daha nce bahsi geen grleri arasnda bariz bir paralellik vardr. Abd-Allh, amel ile ummulbelv kavramlar arasnda kurduu paralellik ilikisini, Medine amelinin Kfenin maruf snneti ile ayn ey olduunu syleyerek daha da somutlatrmaktadr.200 e. Muhammed Yusuf Guraya Guraya Mlikin icm ve amel anlay, Muvattadaki tasarruflarnn ls, kadm ve muahhar amele verdii deer ve zellikle Mlikin amel oluturma niyeti konularndaki grleriyle n plana kmaktadr.201 Guraya snnet tanmlarnda snn yaklam-kadm yaklam ayrm yapmaktadr. Snn yaklam asndan snnet ve hadis edeerdir. Kadm bak as ise snnetin temelinde amelin bulunduunu kabul etmekte ve hadisle att takdirde amelin esas alnmas gerektiini sylemektedir.202 Gurayaya gre Muvattadaki snnet telakkisi kadm yaklama dahildir.203 Gurayann kendi bak asna gre de snnet tanmnda esas alnmas gereken ameldir. Burada, fiyle

199 200

Abd-Allh, Mliks Amal, s. 34. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 35. Maruf snnet-amel ilikisi hakknda bir deerlendirme iin bk. zenel, eybn, s. 12-15. Son olarak, Abd-Allhn almasnn nemli bir blmn, Mlikin Muvattadaki tabirlerinin tahliline ayrdn sylemekte yarar gryoruz (s. 516-761). Abd-Allhn bu ksmdaki grlerine, ileride Muvattadaki tabirlerin ele alnd ksmlarda yeri geldike temas edilecektir.

201

Muhammed Yusuf Guraya, Historical Background of the Compilation of the Muwatt of Mlik b. Anas, Islamic Studies, VII, sy. 3, (1968), s. 379-392; a.mlf., Islamic Jurisprudence in the Modern World, Lahore 1986; a.mlf., Snnetin Nelii Sorununa Metodik Bir Yaklam, ev. M. Emin zafar, Ankara 1999.

202 203

Guraya, Snnetin Nelii, s. 55-56. Guraya, Snnetin Nelii, s. 109.

67

birlikte byk bir dnmn yaand dncesi bir nkabul olarak yer almaktadr.204 Guraya Mlikin Muvattada Medine amelini kaydetmekle yetindiini ve bu malzemeye ok az mdahele ettiini syleyen klasik Mlik grn kabul etmemektedir. Muvattan ieriinden hareketle Guraya, Mlikin, kitabndaki malzeme zerinde mhim tasarruflarda bulunduunu iddia etmektedir.205 Ona gre Mlikin Muvattada ahs kanaatine uygun biimde tasarrufta bulunma yetkisi neredeyse snrszdr.206 Guraya, Muvattadaki tabirlerin eanlaml veya birbirinin yerine kullanlabilir olduunu iddia eden Schacht ve Fazlurrahmana katlmamaktadr. Ona gre delaletleri hukuk bakmdan eit olmayan bu tabirler, Snnetin farkl derecelerine iaret etmektedir. Mesela sbit snnet veya ezelden beri gibi tabirlerin kullanld yerlerdeki amel eskiden beri varln srdren amellere iaret ederken, bize gre snnet veya bize gre amel gibi tabirler, Mlike veya onun grlerini kabul ettii kiilere gre geerli olmas gereken amelleri temsil etmektedir.207 Guraya el-emrul-mctema aleyh veya ve aleyhi edrakt ehlel-ilm bi-beledin tabirlerinin de Mlikin grlerini benimsedii kiilerin fikir birliini ifade ettiini sylemektedir.208 Muvattadaki tabirlerin farkl delaletlere sahip olmas balamnda Schacht ve Fazlurrahmandan ayrlan Gurayann grleri, Umar Faruq Abd-Allhn grleriyle rtmektedir. Guraya, Mlikin Medinedeki yneticilerin gr ve kararlaryla ortaya kan uygulamalara nem verdiini, ancak bunlar hibir zaman snnet saymadn sylemektedir. Ona gre szkonusu unsurlar, Mlik tarafndan kendi grlerini desteklemek maksadyla kullanlmaktadr.209 Gurayann bu dnceleri, Umar Faruq Abd-Allhn Hz. Peygamberden kaynaklanan amellere

204

Szkonusu nkabuln ve yine finin etkisiyle olutuu varsaylan klasik fkh teorisi kavramnn mufassal bir eletirisi iin bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 121 vd. Guraya, Snnetin Nelii, s. 11. Guraya, Snnetin Nelii, s. 118, 131. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 133-34. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 136 vd. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 138.

205 206 207 208 209

68

snnet, sonraki otoritelerin uygulamalarndan kaynaklanan amellere emr adn vermesini hatrlatmaktadr. Gurayann en ok zerinde durduu konulardan birisi, Mlikin icm anlaydr. Guraya icm anlamna gelen tabirleri ilk defa Mlikin kullandn sylemektedir.210 Ama ona gre Mlikin kastettii btn mmetin deil, yalnzca Medinelilerin icmdr.211 Mlikin hakknda icm edilen husus (=el-emrulmctema aleyh) tabirinin btn slam lkesini kapsamad ona gre neredeyse kesindir.212 Mlikin bu tabirle kastettii icm ehlinin kimliini belirlemenin ok zor olduunu belirten Guraya,213 Mlikin Medinede kendilerine srekli atfta bulunduu muayyen bir hoca grubunun olmadn, kendi grne uygun olmas kaydyla Mlikin farkl gruplar iinden srekli tercihler yaptn iddia etmektedir.214 Mesela Mlik, Ebu Seleme b. Abdurrahman ve Sleyman b. Yesr gibi hocalarnn grlerini, bn ihb, Urve b. Zbeyr, bnl-Mseyyeb ve Kasm b. Muhammed gibi hocalarnn muhalefetine ramen, Medinenin yerleik snneti statsne sahip ameller veya icmlar gibi anabilmektedir.215 Guraya ayrca, Muvattada icm vasf altnda ileri srlen grlerin ounun aslnda Mlikin kendi grleri olduunu sylemektedir.216 Ona gre Mlik, amel haline gelmesini istedii kendi grlerini icm olarak ileri srmektedir. Mlikin bu tutumunu
210

Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 177. Ancak bu iddiann doru olmadn gsteren birok rnek vardr. Birinci Blmde, amel-i ehl-i Medine anlaynn ortaya k hakkndaki ksmda bunlar grlebilir.

211

Guraya, Mlikin genel anlamda mmetin icm kavramna yabanc olmadn da ayrca kaydetmektedir. Bk. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 177. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 177. Tabirin Gurayaya gre anlamlar iin bk. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 177-185. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 178. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 179-180, 186. Mlikin kendilerine atfta bulunduu birok kiinin varl bilinirken, onun muayyen bir hoca grubunun olmadn sylemek isabetli deildir. Burada belki Mlikin kendilerinden hadis rivayet ettii kiiler ile fkh grlerini esas ald hocalar arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Gurayann bu hususu gzden karm olduu sylenebilir.

212

213 214

215 216

Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 186. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 192. Ayrca bk. zafar, Hadisi Yeniden Dnmek, s. 43-53. Bu konuya ilk defa bn Hazmn dikkat ektiinden daha nce bahsedilmiti.

69

kaidev amel oluturma gayreti olarak adlandran Gurayaya gre bunun sebebi, Abbs halifesi Mansr tarafndan Mlikin lkede hukuk birlii salayacak bir eser telif etmekle grevlendirilmesidir. Ona gre Mlik, Medine ile dier ehirlerin ihtilaflar kadar, Medine iindeki ihtilaflar da gidermek istemekte ve bu sebeple Medinenin ortak kanaatlerini kendi bak asyla aktarmaktadr.217 Bu durumda Gurayaya gre Mlikin gzndeki en byk otorite amel deildir.218 Ona gre amelin otorite sahibi olmas yine ancak Mlikin gryle uyum arzetmesi halinde mmkndr.219 Guraya, Mliki, iinde bulunduu gelenekten ayr ve tek bana karar veren bir fakih gibi tasvir etmektedir. Ancak Mlikin onun tasvir ettii gibi davranmaktan ziyade, bal bulunduu gelenek sayesinde elde ettii zelliklere istinaden kararlarn verdiini sylemek gerekmektedir. nk o dnemin genel karakteri icab, hibir fakih kendi bana karar vermemekte, herkes belirli bir gelenei temsil etmektedir. Muvattadaki birok rnek, Mlikin hocalarnn grlerine sk sk yer verdiini gstermektedir. Bu durumda iddia edildii gibi, normatif bir tavrn eseri olarak Mlikin kendi grlerini dikte etmekten ok,

217

Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 199-200. Gurayann Medine iindeki ihtilaflarla ilgili bir tespiti de fiyle alakaldr. Gurayaya gre fi zaman zaman kulland baz insanlar (=badun-ns) tabirinin kime delalet ettiini hibir yerde aklamamtr. Bk. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 187. Oysa finin bu tabirle Ehl-i Irak kastettiine dair bir sz, bn Eb Htim tarafndan aktarlmaktadr. Bk. bn Eb Htim er-Rz, dbu-fi ve menkbuh, thk. Abdlgani Abdlhlik, Halep, ts., s. 202. Guraya finin aklamasndan haberdar olmad halde, onun szkonusu tabirle Medine iindeki muhalefeti kastettiini ve bunlarn grlerinin ou zaman Irakllarla benzetiini rnekleriyle aklamaktadr. Bk. Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 187. Bir yandan Gurayann ilgili konudaki tespitinin shhatini, dier yandan bn Eb Htimin aktard rivayetin shhatini gstermesi bakmndan bu bilgilerin kaydedilmesinde yarar vardr. nk bu tabirin kullanld yerlerde Irak meneli grlerin, yahut Medineli olsa bile Irakllara yakn kiilere ait grlerin ifade edildii gerei, szkonusu iki grn ortak noktasdr.

218 219

Guraya, Islamic Jurisprudence, s. 156. Guraya, Snnetin Nelii, s. 118, 131.

70

hocalarndan tevars ettii ilmi sonraki nesillere aktarma gayreti iinde olduu sylenebilir.220 f. Ahmed Muhammed Nurseyf Nurseyfin, Amelu ehlil-Medine beyne mustalaht Mlik ve rilusliyyn221 adl eseri, kendisinden sonraki telifat etkilemesi itibariyle, amel konusuyla ilgili nemli modern almalardandr. Nurseyf hakl olarak, amel hakkndaki farkl grlerin telif edilip anlalmasnda rivayetlerden kaynaklanan karkla ve meselenin btn fkh bablarn ilgilendirmesi dolaysyla rnek bolluu yznden karlalan zorlua iaret etmektedir.222 Fakat Medine ameli ile Medine icm arasnda kesin bir fark gzeten Nurseyf,223 aslnda o dnemde hem bu iki terimin birbirlerinin yerine kullanldn, hem de Mlikin dilinde icm ve amel kullanmlarnn btn Medineyi kapsamadn, bazen sadece Mlik ve halkasnn tercihlerini ifade ettiini gzden karmaktadr. Klasik usl eserlerindeki amel taksimatlar ve hcciyet tartmalar Nurseyfte de grlr. Ama onu klasik Mlik uslclerden ayran yn, Marib Mlikleri gibi ictihd amelin de hccet olduunu sylemesidir. Kadm ve muahhar amel tartmasna da deinen Nurseyfin, Mlik uslclerin muahhar ameli hccet saymama eilimlerinin vakayla rtmediini,224 Mlikin bunlar hccet saymasna bakarak tespit etmesi nemlidir. Nurseyfe gre, Mlikin gznde muahhar ameller ahsi grler deil tbin cemaatinin amelidir.225 Dolaysyla Mlikin bir veya birka hocasnn grlerini amel olarak takdim ettiini
220

Mlikin Medinedeki ilm miras aktarma gayreti iinde olduunu gsteren bir iaret de Harun Reidle aralarnda getii bildirilen bir konumada yer almaktadr. Bu konumada Harun Reid Mlike, Ali b. Ebi Talib ve bn Abbasa ait grlerin Muvattada niin oka zikredilmediini sormu, o da Andnz kiiler Medinede yaamadklarndan ben onlarn talebelerine ulaamadm. Bu sebeple onlara ait grler Muvattada yeterince yer almaz cevabn vermitir. Bk. Zrkn, erh, I, 12. Mlik bu szyle, kendisine ulaan ilm miras aktarma hususunda herhangi bir nyargya sahip olmadn gstermektedir.

221 222 223 224 225

Dubai, 2000, (2. bsk). Kitap esasen bir master tezidir (Cmiatul-Melik Abdlaziz, 1392 h.). Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 29-30. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 375, 417. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 430-31. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 35, 429 vd.

71

sylemek doru deildir.226 Mlikin, Muvattada bence veya kendi grm dedii durumlarda, ahs grlerini aktarmaktan ok, hocalarndan duyduu eyleri dile getirdiini sylemesi, Nurseyfin bu konudaki en nemli gerekesidir.227 Nurseyf burada, Abdlmelik b. Habbin Tarihinde syledii gibi, Mlikin bn Hrmz veya Rebaya ait grleri amel formunda takdim ettii eklindeki, klasik literatrde yer alan baz grlere itiraz etmektedir. Muvattadaki amelle ilgili tabirlerin anlam konusunu da ele alan Nurseyf, Kad yzn Mlikten naklettii mehur aklamasn sened bakmndan eletirerek, bunun zellikle el-emru inden gibi tabirleri aklamakta yetersiz ve Muvattadaki rneklerle uyumsuz olduunu sylemektedir.228 Onun icm ile ameli farkl deerlendirme eilimi, Muvattadaki tabirler hakkndaki yorumlarnda da kendini gstermektedir. Nurseyfe gre Mlikin tabirleri kulland rneklerde farkl durum sz konusudur: a) el-emru inden gibi kendi tercihlerini belirtmek iin kulland tabirler: Nurseyf amele delalet ettiini kabul etmedii bu kabil tabirlerin amel erevesinde tartlmamas gerektiini iddia etmektedir.229 b) El-emrul-mctemau aleyh inden gibi icma ve tevatre delalet etmek zere kullanlan tabirler.230 c) Mlike gre amel olduu iin buna delalet edecek lafzlar kullanld halde icm vasfn kazanacak dereceye kmam rnekler.231 lk dnemdeki amel tartmalarna da deinen Nurseyf, Leys b. Sadn ve eybnnin eletirilerini sistematik bulmamaktadr. Ona gre ilk sistematik eletiri fiye ait olup bn Hazm ile bn Teymiyye ve dierleri onu takip etmilerdir.232
226 227

Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 448. Mlikin bu gr hakknda Birinci Blmde Mlikin amel anlay bal altnda bilgi bulunabilir. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 420-21. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 414, 444-46. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 444-46. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 136. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 336. Fakat sistematik bulmad eybn ile finin eletirilerindeki ortak noktalarn okluu yle anlalyor ki, Nurseyfin dikkatini ekmemitir. Bu benzerlikler zerinde daha fazla dursa, herhalde eyban hakkndaki kanaati farkl olurdu.

228 229 230 231 232

72

Nurseyfin eserinin sonunda Kfenin ilm adan Medine ile rekabeti balkl bir blm amas,233 ilk dnemdeki tartmalarn taraflar hakkndaki kanaatlerini yanstt iin nemlidir. Nurseyf burada zetle Kfelilerin ilm adan Medineye denk veya onlardan stn olduklar iddiasn reddetmektedir. Ona gre zellikle Ebu Hanifenin Kfedeki ilim halkas ve buna dair anlatlanlar, aslnda Kfenin Medine ile olan ekimesinde yardmc olmas iin gereksiz yere tartmaya sokulmu unsurlardr.234 g. mer b. Abdlkerim el-Cd Modern literatrde amel konusunda en ok eletirilenlerden biri olan Cd, amel-i ehl-i Medineyi Mlik iin Kuran, Snnet ve icmdan sonra drdnc er delil olarak grmekte, yani icm ile amelin ayn delil deerine sahip olmadn sylemektedir.235 Ona gre dier mezheplere mensup alimler Medine icmyla Medine amelini ayn zannettikleri iin Mliklerin tavrn yanl anlamaktadrlar. Dolaysyla nce bu yanl anlamann dzeltilmesi gerekmektedir.236 Cdye gre Mlik aslnda Medinede rf haline gelmi amelleri aktarmaktadr. Cdnin Medine ameliyle rf bir tutmas237 ve buna bal olarak, Medinenin artlarna uygun mahkeme kararlar ve fetvalarn Mlike gre rivayetlerden stn olduunu sylemesi en ok tenkit edildii hususlardr.238 Ameli rfle bir tutan Cd, herkese malum ve mamln bih olan amelleri umum rf, baz insanlarn bildii ve takip
233 234 235 236 237 238

Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 511. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 525. mer b. Abdlkerim el-Cd, el-Urf vel-amel fil-mezhebil-Mlik, Marib 1984, s. 271. Cd, el-Urf vel-amel, s. 324-25. Cd, el-Urf vel-amel, s. 326, 333. Cd, el-Urf vel-amel, s. 328. Eletiriler iin bk. brahim Kafi Dnmez, Amel-i Ehl-i Medine, DA, III, 24; Hassn b. Muhammed Hseyn Felmebn, Haberul-vhid iz hlefe amele ehlilmedine, Dubai 2000, s. 14-16; Musa smail, Amelu ehlil-Medine, 279-283. Cd ameli rf olarak anlama hususunda yalnz deildir. Salim t amel-i ehl-i Medineyi amel yerine yaayan snnet ve rf olarak anarken (Bk. Salim t, Ehl-i Hadis, DA, X, s. 510), smail Hakk nal, Ebu Hanife ve ashabnn hadisleri deerlendirme metotlarndan biri olarak rfe bavurduklar sylemektedir. Ancak naln verdii rnekler rften ok amelle ilgilidir. Bk. smail Hakk nal, Ebu Hanifenin Hadis Anlay ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara 2001, s. 114 vd.

73

ettii amelleri husus rf saymaktadr. Ona gre ameller aslnda Hz. Peygamberin takririnden gemi rflerdir.239 rf-amel benzerlii konusunda bn Haldunun da ayn ekilde dndn zanneden Cd, Mukaddimeden Amel-i ehl-i Medine meselesi icm bal altnda deil de Hz. Peygamberin fiilleri veya takrirleri bal altnda yahut sahb kavli, eru men kablen ve stshb gibi tartmal delillerle birlikte ele alnsa daha doru olurdu mealinde bir pasaj aktarmaktadr. Ne var ki Cd burada amel-i ehl-i Medineyi rfle bir tutup tartmal deliller kapsamna alrken bn Haldunun asl vurgusunu gzden karmaktadr. bn Haldun, amel-i ehl-i Medineyi rf gibi deerlendirmekten ziyade, bu delilin icma gre takrr snnetle daha fazla alakal olduuna iaret etmek istemektedir. nk bn Halduna gre amel olarak nakledilen birok ey, en bata Hz. Peygamberin takririnden gemi ve nesilden nesile aktarlmtr. Oysa icm nesilden nesile aktarlan bir ey deil, belirli bir zamandaki mctehidlerin gr birliidir.240 bn Haldunun bu tespitleri, Mlik olsun olmasn neredeyse btn usul eserlerinde tekrar edilen bir meseledir. Hz. Peygamberin takririne mazhar olarak amel haline gelmi Medine rflerinin kapsamn ok geni tutmas, Cdde grlen asl sorundur. Btn
239 240

Cd, el-Urf vel-amel, s. 329-330, 333. Mukaddimedeki ilgili ksm, Ahmet Cevdet Paann tercmesiyle yledir: Ve pek ok kimseler bunu icm- mmet mesilinden zannederek Dell-i icm yalnz ehl-i Mednenin ittifkyla olamayp belki mme-i mmetin ittifkna mtevakkftr diyerek mm- Mlik hazretlerine itirz ettiler. Halbuki icm- er eimme-i mctehidnin asr- vhidde bir emr-i dn zerine al vechil-ictihd ittifklarndan ibret olup mm- Mlik hazretleri ise amel-i ehl-i Medneyi bu manca itibr eylemeyerek belki ber-vech-i sbk t Rasl-i Ekrem aleyhisselm hazretlerine varnca ahlfn eslfa ittibyla hsl olmu bir ittifktr diye ehl-i Mednenin bir amelde ittifkn mstakillen bir dell-i er itibr etmitir. Bu srette ittifk- ehl-i Medne eslftan grerek hsl olmu bir keyfiyyet ve icm- er ise mctehidnin al vechil-ictihd ittifkndan ibret olarak bu vechile beyinlerinde fark- zhir olup ancak mutlakan ittifkta mnsebet ve muvfakatlar olduundan ktb-i usl-i Mlikyyede bu mesele icm bbnda zikrolunmutur. Ve eer bb- icmda zikrolunmayp da fil-i nebev ve takrr-i nebev bbnda veyhut erat- men kablen ve mezheb-i sahb ve stshb gibi beynel-eimme muhtelefun fh olan edille-i eriyye bahislerinde zikrolunmu olayd fil-vki daha mnsib olurdu., bn Haldun, Mukaddime, III, 45. Ayrca bk. kr zen, slam Hukuk Dncesinin Aklleme Sreci: Balangtan Hicr 4. Asrn Ortalarna Kadar, (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 1995, s. 328.

74

amelleri, takrir edilmi Medine rfleri gibi grmek, zellikle kadm amel-muahhar amel ayrmn grmezden gelmektir. Cd ise bu ayrmdan zaten bahsetmemitir. Medine ameli olarak bilinen eylerin birou sonradan ortaya ktna gre, bu tavrn amel meselesini laykyla aklamada yetersizlii aikrdr. Cd sadece rf terimini kullanmak yerine, fukah ameli yahut bunu ifade edebilecek baka bir kavram zerinden hareketle amel meselesini ele alsa, aklamalar muhtemelen baka bir mecrada seyreder ve daha kolay anlalabilirdi. nk Ebu Yusufun da syledii gibi, amelden esas anlalmas gereken, sradan halkn rf deil, fukahnn amelidir.241 Cdye gre Muvattadaki tabirler arasnda ciddi bir delalet fark yoktur. Dolaysyla bu tabirlerin Medine iindeki ihtilaflara iaret ettii sonucu kartlamaz.242 Cd, tabirlerin delaletinin Mlik dneminde bile tartmal olduunu sylerken, ondan sonraki aratrmaclardan Musa smail, Muvattadaki bu tabirler hakknda ilk dnemlerde anlama problemi olmadn, yani Mlikin ashabnn bunlar doru anladn iddia etmektedir. Cdnin, sz konusu tabirlerin tamamnn herhangi bir ihtilafa iaret etmeden doruca Medine amelini (onun ifadesiyle Medine rfn) gsterdiini sylemesi, ok isabetli bir yarg deildir. Amel hakknda yanl bir terim kullanmasna ramen, Cdnin tespitlerinde hakl olduu yerler de vardr. Mesela amel-rf ilikisini sadece Medineyle snrlamayan Cdye gre ilk dnemdeki btn ehirlerde fukah, rf (baka bir deyile ameli) hadise tercih etmitir. Yani amel-i ehl-i Mekke yahut amel-i ehl-i Kfe, buralarda yaayan fukahya gre hadislerden stn olabilmektedir.243 Ameli rf olarak deerlendirmesinin yanll bir yana braklacak olursa, Cdnin son syledikleri yerinde tespitlerdir.

241 242

fi, Siyerul-Evz, VII, 311. Cd, el-Urf vel-amel, s. 325-26, 329. Oysa daha nce grlerine iaret edilen Guraya, Muvattadaki tabirlere bakarak Medine iindeki ihtilaflar anlamaya alanlardan biridir. Cd, el-Urf vel-amel, s. 328.

243

75

h. Hassn b. Muhammed Hseyn Felmebn Hassn b. Muhammed Hseyn Felmebnn Haberul-vhid iz hlefe amele ehlil-Medine isimli eseri,244 amel tartmalarnn en kritik konularndan olan, ameli ehl-i Medinenin haber-i vahidlerle tearuzuna hasredilmitir. Eser ayrca, kendisinden nceki akademik almalarn deeri, amel tartmalarnn tarihi ve Muvattadaki tabirlerin delaleti gibi konularda nemli tespitler ihtiva etmektedir. Felmebn haber-i vahidle amel-i ehl-i Medinenin tearuzu konusunda klasik Mlik uslndeki ihtimalleri tekrar etmekte ve hakim kanaatin aksine bir ey sylememektedir.245 Felmebna gre, mer b. Abdlkerim el-Cdnin yukarda bahsedilen eseri, konuya yeni bir katk yapmaktansa meseleyi daha karmak hale getirmektedir. Ona gre sz konusu eserin amel ile rf birbirine kartrmas en byk kusurudur.246 Amelin, rfn ve Medine icmnn farkl olduunu savunan Felmebn, Nurseyfin yukarda bahsi geen tezini beenmektedir. Felmebna gre Nurseyf, amel ve icm konularnn Mlik olmayan uslcler tarafndan ayn balk altnda incelenmesini hakl olarak eletirmektedir.247 Felmebn Mlik usulcler ile Mlik olmayan usulcler arasndaki en byk farkn, Mlik olmayanlar tarafndan

244

mml-Kur niversitesinde master tezi olarak hazrlanan (1409 h.) eser, Dubaide 2000 ylnda baslmtr. Felmebn, Haberul-vhid, s. 8. Felmebn, Haberul-vhid, s. 14-16. Felmebn gibi Musa smail de, Cdnin amel ile rf bir tutmasna itiraz etmektedir. Bk. Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 279-283. Felmebn, Haberul-vhid, s. 20. Ama yine Felmebnn tespitine gre bn Rd gibi Mlik uslcler, mtekaddimn Mliklerin amel-i ehl-i Medineyi icm konusu iinde, mteahhir Mliklerin ise mtevatir kapsamnda ele aldklarn sylemektedir. Bk. Felmebn, Haberulvhid, s. 99. Bu durumda fi ve muasrlarnn amel-i ehl-i Medineyi icm kapsamnda deerlendirmeleri ok yanl olmad gibi, meseleyi yanl anladklar da sylenemez. Musa smail ise, bn Rdn bu grne itiraz etmektedir. Ona gre amel-i ehl-i Medinenin tasnifi ve hcciyeti konusu daha Mlikin ikinci ve nc nesil renci tabakasnda tartlan bir meseledir. Ahmed b. el-Muazzel ve Kad smailin bu konuda gr belirttiklerine iaret eden Musa smail, mtevatir haber odakl tartmalarn bn Rdn ima ettii gibi ge dnemde balamadn sylemeye almaktadr. Bk. Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 323-324.

245 246

247

76

amel-i ehl-i Medine hakknda nakl-ictihd ayrmnn yaplmamas olduunu sylese de fkh usl kitaplar bunu dorulamamaktadr.248 Amel-i ehl-i Medineye yneltilen itirazlar Felmebnn eserinde nemli yer tutmaktadr. Ona gre Leys b. Sadn mektubu amel-i ehl-i Medineye ilk itirazdr.249 eybnnin el-Hccedeki reddiyesi ise sadece amel-i ehl-i Medineye deil, btn Medine fkhna yneliktir.250 Felmebn, finin htilfu Mlik ve-fide Medinelilere ynelttii eletirilerin, phe uyandrmak maksadyla hazrlanan cedel faraziyelerden ibaret olduunu iddia etse de, gsterdii rnekler incelendiinde durumun onun iddiasna uygun olmad anlalmaktadr.251 Burada faraz olan tek ey, eser boyunca fi ile talebesi arasnda getii varsaylan konumadr. Amel tartmalarnn tarihine de deinen Felmebn, Mlikin talebelerinden bu konuda herhangi bir gr aktarlmamasna bakarak ilk Mliklerin amel-i ehl-i Medineyi nakl ve ictihd eklinde ayrmadklarn, bu ayrmn nc ve drdnc yzyllarda ortaya ktn sylemektedir. Ona gre szkonusu ayrm zaviyesinden baklacak olursa, ilk Mliklerin kastettikleri amel, nakl amel olmaktadr.252 Bugn elimizde bulunan usl kitaplarna bakldnda sz konusu tasnifin drdnc asrda literatre girdii dorudur. Ancak bu ayrmn ok daha nceki tarihlerde bilindii, hakknda gr bildiren taraflarn kimliinden anlalmaktadr.253 Ayn ayrmn, amel hakkndaki itirazlarn sonucunda ortaya ktn Felmebn bile kabul etmektedir.254 Amele itirazlar, nc ve drdnc yzyllardan ok daha nce var olduuna gre, byle bir tasnif iin daha erken bir tarihin tespit edilmesi ok uzak bir ihtimal deildir.
248

Felmebn, Haberul-vhid, s. 82. Bu konuda, yukarda klasik fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine konusunu ele aldmz ksma baklabilir. Felmebn, Haberul-vhid, s. 86. Bu tespiti, Mlikin amellerine Medine iinden gelen daha eski tarihli itirazlar ayr bir kategoriye koyarak deerlendirmek gerekmektedir. Felmebn, Haberul-vhid, s. 89. Felmebn, Haberul-vhid, s. 94-95. Felmebn, Haberul-vhid, s. 99. Basra Mlikliinin kurucusu Ahmed b. el-Muazzel, ictihd amelleri balayc saymaktadr. Bk. Kad Abdlvehhab, cmu ehlil-Medine, s. 255. Felmebn, Haberul-vhid, s. 100-101.

249

250 251 252 253

254

77

Felmebn kaynaklar farkl olsa da her amelin sonuta icm adn aldn kabul ederek, amel ile icmnn ayn ey olduunu ima etmektedir.255 Ona gre bu icmlardan bazlar, tbin devrinde ortaya kan ve tbinun byk ksmnn ittifak ettii amellerdir.256 Yani burada yerleik manasyla herkesi kapsayan bir icm deil, belirli bir grubu ilgilendiren ksmi gr birlikleri sz konusudur. Muvattadaki amele delalet eden tabirlere byk nem atfeden Felmebn, szkonusu tabirlerden hareketle ameli tespit etmenin zor olduunu sylemektedir.257 nk bunlar sadece Muvatta veya Mdevvenede deil, Mlik mezhebine ait birok kitapta yer alan ve kitaptan kitaba deierek, amele mi yoksa icma m delalet ettii belirlenemeyen karmakark tabirlerdir. stelik amelle ilgili tartmalarda tarih boyunca ne Mlikler ne de muhalifleri bu tabirleri esas alma ihtiyac duymulardr.258 Ona gre ameli tespit etmek iin Muvattadaki tabirlere deil, Mlik mezhebine ait fur fkh kitaplarna bakmak gerekmektedir.259 Felmebnn, amel tartmalarnda Muvattadaki tabirlerin kullanlmad gereini klasik tavrn belirgin gstergelerinden saymas ve amelleri belirlemek iin fur fkh kitaplarna bavurulmas gerektiine iaret etmesi, yerinde bir tespittir. Klasik literatrde Muvattadaki tabirlerin anlam hakknda ok fazla aklama bulunmamasnn sebeplerinden biri, Felmebnn syledii gibi sz konusu tabirlerin amel tartmalarnda merkez bir konumda grlmemesidir. i. Yasin Dutton Amel hakknda iki nemli makalenin sahibi olan Dutton,260 Mlikin Muvattada sergiledii tavr, slam hukukunun ilk dnemleri hakkndaki iki temel deerlendirme olan klasik slam gr ve oryantalist gr dnda nc

255

Felmebn, Haberul-vhid, s. 100. Felmebn, grlerini ou zaman tasvib ettii Nurseyften bu noktada ayrlmaktadr. Felmebn, Haberul-vhid, s. 106-107. Felmebn, Haberul-vhid, s. 141. Felmebn, Haberul-vhid, s. 133-36. Felmebn, Haberul-vhid, s. 141. Sunna, Hadith, and Madinan Amal, Journal of Islamic Studies, IV, sy. 1, (1993), s. 1-31; Juridical Practice and Madinan Amal: Qad in the Muwatt of Mlik, Journal of Islamic Studies, X, sy. 1, (1999), s. 1-21.

256 257 258 259 260

78

bir

yol

olarak

incelemekte

ve

bu

tavrn

yeterince

ele

alnmadn

sylemektedir.261 Dutton, klasik slam ve oryantalist bak alarn metin esasl din anlaylar olarak tavsif ederek, Mlikin metne deil amele itibar etmek suretiyle kendini bunlardan ayrdn ve amel esasl bir din anlay vaz ettiini sylemektedir.262 Bu konuda Abd-Allh ile fikirleri rten Dutton, fi ile gerekletiini varsayd byk deiime fazla nem atfetmek suretiyle AbdAllhtan ayrlmaktadr. Duttonun gznde Muvatta, fi ile birlikte gerekleen ve amel esasl Peygamber snneti yerine metin (hadis) esasl Peygamber snnetini vaz eden byk deiim ncesindeki durumu temsil etmektedir.263 Bu gryle Dutton, finin hadis ilmindeki byk ve dntrc etkisini varsayan genel geer anlayla mutabk kalmaktadr. Dutton, Muvattada anahtar kavramn amel olduunu sylemekte ve ameli ayn zamanda Mlik mezhebini dierlerinden ayrt eden merkez bir kavram saymaktadr. Ona gre Mlik, kayna tek olmasa da264 her trl Medine amelinin muhakkak takip edilmesi gerektiini kabul etmektedir. nk Mlik iin esas ve en yksek otoriteye Medine ameli sahiptir.265 Dutton, Umar Faruq Abd-Allhn Mlikin btn amel kategorilerini ayn derecede balayc saymad eklindeki kanaatini paylamaktadr.266 Duttona gre Mlik Medine amelini temel alarak hadisleri deerlendirirken, karsnda yer alan Kfeliler ve fi, metin esasl din anlayna sahip olduklar iin hadisi temel alp Medine amelini deerlendirmektedirler.267 Kfe ameli veya am ameli gibi kavramlara sahip olmad anlalan Dutton, Kfenin mehur

261 262 263 264

Dutton, Madinan Amal, s. 3. Dutton, Madinan Amal, s. 24. Dutton, Madinan Amal, s. 26. Duttona gre Mlik sadece Hz. Peygamber dnemini deil, ayn zamanda Hulef-i Ridn ve ilk Emevler dnemini de hukuk kararlar iin kaynak kabul etmektedir. Bk. Dutton, Juridical Practice, s. 4.

265

Duttonun bu cmlesini, Mlik iin en yksek otoritenin amel olmadn syleyen Gurayaya bir itiraz olarak anlamak gerekir. Dutton, Madinan Amal, s. 13-14. Dutton, Madinan Amal, s. 23. Kfelilerin amel anlaylarnn merviyyat ile alakasnn Medine ameline gre daha fazla olduu dorudur. Ancak bu Kfe amelinin var olmadn gstermez.

266 267

79

snnetini, yahut amn amel eimmetl-hdsn dikkate alsa muhtemelen farkl bir sonuca ulard. Ayrca Kfelilerin Medine amelini deerlendirirken yaptklar gibi Kfe amelini deerlendirirken de mmkn olduunca rivayetleri esas aldklar hususu da Duttonun gznden kamtr. Muvattadaki snnet, amel ve emr terimleri arasndaki anlam farklarna dair syledikleri, Duttonun tespitlerine nem atfetmeyi gerektiren esas unsurdur. Ona gre Mlikin anlaynda, snnet ile amel ayn ey deildir. nk Mlike gre amel, snnetten daha geni kapsaml olup Peygamberden sonraki otoritelerin grlerinden de kaynaklanabilmektedir. Bu nedenle Mlik, Peygamberin uygulamasndan kaynaklanan amel hakknda snnet terimini kullanrken, sonraki alimlerin ictihadndan izler tayan ameli ifade etmek iin emr terimini kullanmaktadr.268 Dutton bu kanaate de Abd-Allhn ad geen almasna istinaden ulamtr. Ancak byle bir anlam farkllnn Muvattadaki rnekler tarafndan her zaman dorulanmadna iaret etmemiz gerekir. Snnet ile amelin ayn ey olmadklar tespiti, snnetten sadece ve sadece Peygamber snneti anlalr ve sahbe ile tbinun grleri snnet kapsamndan kartlrsa kabul edilebilecek bir iddiadr. j. Mehmet Emin zafar Guraya tarafndan Mlike bahedilen snrsz salahiyet, Mehmet Emin zafar269 tarafndan aynyla tannmaktadr. zafar, Mlikin es-snne inden tabirini baz durumlarda sadece kendi grne istinaden kullandn, bazen hibir delil gstermeden zerinde ihtilaf olmayan snnetten bahsettiini sylemektedir.270 zafar, eserini tercme ettii Gurayann grlerine atfla, Muvattada riayet edilen tek lnn Mlikin kendine zg zihin yaps olduunu savunmaktadr. Ona gre amel bir kriter olmakla birlikte, snneti belirlemede esas l Mlikin tercih ettii gr veya rivayettir.271 Guraya gibi zafar da Mliki kendiliinden ortaya kan istisna biri gibi deerlendirmekte, onun yetitii ilm muhitin kendine zg zihin yapsna ne kadar etki ettiini dikkate almamaktadr.
268 269 270 271

Dutton, Madinan Amal, s. 13. M. Emin zafar, Hadisi Yeniden Dnmek, Ankara 1998. zafar, Hadisi Yeniden Dnmek, s. 43-53. zafar, Hadisi Yeniden Dnmek, s. 60, 61, 90.

80

Muvattada hadis ile snnetin ayn ey olmadn savunan zafara gre Mlikin dncesinde snnet fakihin kural olarak kabul ettii fkhi muhtevann addr. Bu ifade, snneti yerleik hale gelmi kavid-i klliye olarak anlayan Dehlevyi hatrlatmaktadr. zafara gre Muvattada esas l, Mlikin benimsedii temel prensipler ve kendine zg zihin yaps olduundan ve bu yapnn baskn karakterini snnet oluturduundan, snnete veya onunla eanlaml olan amele aykr hadisler tercih edilemeyecektir. zafarn eserinde Muvattadaki tabirlerin anlam hakkndaki deerlendirmeler nemli yer tutmaktadr. Mezkur tabirlerin dkmnn de yapld bu ksmda, snnet, amel ve emr gibi terimlerin kkeni nemle incelenmektedir. Mlikin bu tabire dayanak gsterdii eyler arasnda muallak, mrsel, mevkuf hadisler, sahbe itihad, kendi gr, kyas gibi delillerin bulunduu, zafar tarafndan rneklerle izah edilmektedir.272 zafarn snnet, emr ve amel terimlerini aa yukar her durumda eanlaml saymas, bu ksmn ana fikridir. zafar Abd-Allhn yukarda deerlendirilen eserini grmedii iin, onun snnet ve emr terimleri arasnda yapt ayrmdan haberdar olamamtr. zafar ile Guraya, amel tespiti veya vaz konusunda Mlike haddinden fazla yetki vermektedirler. Her ikisi de, sanki amel konusunda btn tercih hakk Mlike aitmi gibi meseleyi arz etmilerdir. Bu tavr, Mlikin yetitii ortam ve temsilcisi olduu gelenei gzard etmektedir. Mlik kendisinde birtakm yetkilerin varlnn phesiz farkndayd. Ancak amelin ne olduuna karar verirken btn yetkiyi kendisinin kullandn sylemeye imkan yoktur. k. Musa smail Musa smail tarafndan 1998 ylnda Cezayir niversitesinde yaplan ve ayn zamanda kitap olarak baslan273 Amelu ehlil-Medine ve eseruh fil-fkhil-islm adl alma da konuyla ilgili modern literatr iinde yer almaktadr. Bu eser, ameli ehl-i Medinenin hcciyeti konusunu mezheplerin grleri arasnda mukayese yapmak suretiyle ele almas bakmndan nemlidir. Ayrca Medine fkhnn Mlik
272 273

rnekler iin bk. zafar, Hadisi Yeniden Dnmek, s. 43 vd. Beyrut 2004.

81

devrine gelinceye kadar tecrbe ettii tarihi geliimini de burada bulmak mmkndr. Muvattadaki tabirlerin tarihi geliimini274 ve bunlarn farkl versiyonlarnn anlamlarn ayrntl olarak inceledii blmler275 ile amel-i ehl-i Medine konusunda ilk dnemden bugne kadar telif edilen eserleri ve melliflerini sayd ksm da nem arzetmektedir.276 Musa smaile gre Mlikin ashab ve sonraki Mlikler, stadlarnn kulland tabirlerin ne anlama geldiini bilmektedirler. Onlara gre btn bu tabirler, Medine ehlinin ittifakla veya ounlukla kabul ettikleri amelleri ifade etmektedir. Dolaysyla Mlik ve ashab iin Medine icm ile Medine ameli ayn eydir.277 Musa smailin Muvattadaki tabirleri ayrntl olarak inceledikten sonra, hepsinin aa yukar ayn eye delalet ettiini sylemesi ok isabetli deildir. Mlikin ashabnn ve adalarnn szkonusu tabirlerin anlamn iinde bulunduklar artlarn bir gerei olarak kolayca anlamalarndan, amel ile icmn ayn ey olduklar sonucunu kartmak mantkl deildir. nk mezkur kiiler, bu tabirlerin sadece Mlikin grubu adna gr birlii ifade ettiini dndkleri iin Mlike itiraz etmemi olabilirler. Musa smailin icm ile amelin ayn ey olduuna iaret etmekten maksad, Medine iindeki ihtilaflara bakarak icmn amelden farkl olduunu syleyenlere itiraz etmek olsa da, bu tutum Medine iinde grlen ihtilaflar aklama konusunda yeterli deildir. Klasik Mlik uslndeki nakl-ictihd amel ayrmn tekrarlayan Musa smail, fur fkha dair rneklerden hareket ederek, Mlikin ictihd amelleri muhalefet edilmesi mmkn olmakla birlikte hccet sayd sonucuna ulamaktadr.278 Eserin sonunda nakl ve ictihd trleriyle amelin fkha tesirini ele alan Musa smail, burada haber-i vahid-amel tearuzu, amel ile mmn tahsisi gibi meselelerin fur fkhtaki yansmalarna dair rnekler vermektedir.279

274 275 276 277 278 279

Musa smail, Amelu ehlil-Medine, s. 160-69. Musa smail, Amelu ehlil-Medine, s. 249-83. Musa smail, Amelu ehlil-Medine, s. 19-44. Musa smail, Amelu ehlil-Medine, s. 267. Musa smail, Amelu ehlil-Medine, s. 321-22. Musa smail, Amelu ehlil-Medine, s. 341-79.

82

l. Muhammed el-Meden Bsk Bskn el-Mesil ellet benhl-imm Mlik al ameli ehlil-Medine280 adl ciltlik almas aslen Felmebnn amel tespiti iin teklif ettii metodun, yani fur fkh kitaplarndan hareketle ameli belirlemenin somut bir rneidir. Bska gre bugn Medine amellerini belirlemek iin Muvattadaki her eyi amel saymaktan ya da Felmebnn teklif ettii gibi Mlik mezhebinin en mehur kitaplarn teker teker gzden geirmekten baka yol yoktur. Bsk, bu iki usuln birletirilmesi gerektiini sylemektedir. Ona gre fur fkh kitaplarn tetkik etmeden nce Muvatta, Mdevvene ve Utbiyyede aka icm veya gr birlii ifade eden lafzlarla gelen meseleleri amel saymak gereklidir.281 Bsk bu konuda ikna edici delillere sahip olduunu iddia etmekte ve bu kabil gr birliklerinin en azndan Medine iinde icm makamnda olduklarndan phe duymamaktadr. Eserinin tasnifinde Muhtasaru Halili282 takip ettiini syleyen Bsk, giri ksmnda Medine fkhnn tarihi ve ahsiyetleri, amel-i ehl-i Medinenin anlam ve balaycl, amelle ilgili tabirler ve mesele istihracnda izlenen ynteme dair aklamalar yapmtr. Daha sonra Abdurrahman b. Abdullah e-alnn Usl fkhil-imm Mlik en-nakliyye283 isimli eserinden naklen bir amel-i ehl-i Medine tarifi vermektedir. Yazarn gznde amel-i ehl-i Medine tariflerinin en gzeli olan bu tarife gre Mesnedi ister nakil ister ictihad olsun Medine ulemasnn tamamnn veya ounluunun belirli bir dnemde zerinde ittifak ettikleri uygulamalara amel-i ehl-i Medine denmektedir.284 Bskn, Muvattada amel vasfyla zikredilen rneklerin tamamnn, Medine ulemasnn ounluunun tasvibini ald varsaymndan hareket etmesi, bu tarifi kabul ederken en byk eksikliidir. Szkonusu tarif, Mlikin kendi grlerini amel ad altnda

280 281 282

Dubai 2000. Bsk, Mesil, I, 119-120. Muhtasaru Hall: Mlik mezhebinin temel metinlerinden olan bu eser, Mlik fkhnn ge dnemindeki isimlerinden Halil b. shak el-Cndye (. ?) aittir. Ayrntl bilgi iin bk. Eyyp Said Kaya, el-Muhtasar, DA, XXXI, 71-74; a.mlf., Mlik Mezhebi, DA, XXVII, 531.

283

Muhammed b. Suud niversitesi Klliyyet-eriada yaplm doktora tezi. Bk. Bsk, Mesil, I, 16. Bsk, Mesil, I, 76.

284

83

naklettii iddialar karsnda yeterince aklayc deildir. Bsk bu tarifi ayrca sahbe ve tbin dnemiyle snrlamak gerektiini iddia etmektedir.285 Nakl-ictihd ve kadm-muahhar amel taksimat gibi konularda klasik Mlik uslndeki grleri tekrarlayan Bsk, Muvattadaki tabirlerle ilgili aklamalar iinde Bcnin smail b. Ebi veysten yapt nakli, Muvattadaki rneklere en iyi uyan aklama saymaktadr.286 Oysa yaklak ayn muhtevay ifade eden ve Kad yz tarafndan aktarlan daha ayrntl bir baka rivayet, yukarda bahsi getii zere Nurseyf tarafndan amel meselesini aklamakta yetersiz olmakla eletirilmektedir. Hem Bcnin hem Kad yzn naklettii aklamalar, Muvattadaki tabirlerin ok azn kapsad iin bu konuda Nurseyfin hakl olduunu sylemek mmkndr. m. el-Hseyn b. el-Hasan el-Hayyn Hayynn Menhecl-istidll bis-snne fil-mezhebil-Mlik287 adl

almasnn esas konusu Mlik mezhebinde snnetin yeri olduu iin tabii olarak amel meselesine de yer vermektedir. Mezhepler arasndaki amel tartmasnn tarihine ksaca deinen Hayyn, Mlik olmayanlarn Medine ameli ve icm meselelerini yanl anladklarn sylemekte ve klasik Mlik uslclerinin tavryla bu yanl anlamay gidermeye almaktadr.288 Medine amelinin hcciyetinin Mlikten nce de bilindiine dair rnekler birok almada olduu gibi Hayynda da grlmektedir.289 Amel meselesi ile ilgili telifat hakknda bilgi veren Hayyn, daha nce ad geen aratrmaclarn aksine Cdnin tezini bu konuda yaplm en gzel almalardan biri olarak deerlendirmektedir.290 Ancak isabetli bulmadmz bu

285 286 287

Bsk, Mesil, I, 77. Bsk, Mesil, I, 112. V. Muhammed niversitesinde (Rabat) doktora tezi olarak hazrlanan alma, matbudur: Dubai 2003. Hayyn, Menhecl-istidll, I, 282-92. Hayyn, Menhecl-istidll, I, 292-301. Hayyn, Menhecl-istidll, I, 313.

288 289 290

84

vgy, Hayynn Maribli hemehrisi Cdye ait cmleleri kimi yerlerde kaynak gstermeden kulland291 gereini dikkate alarak deerlendirmekte yarar vardr. 2. Modern Literatrde Amel-i Ehl-i Kfe Kfe ameli, modern literatr iin zerinde yeterince durulmu bir mesele deildir. Ulaabildiimiz rneklerde Kfe ameline ou zaman ya satr aralarnda, ya da klasik literatrde olduu gibi Medine amelinden bahsedilirken yer verilmektedir. Yine de baz mellifler tarafndan Medine ameli gibi Kfe veya bir baka ehrin amelinin varlnn tannm olmas nemlidir. Muhammed Zahid el-Kevser, Ebu Yusufun, Mlikle tarttktan sonra Medine ameli hakknda Medinelilerin grlerini kabul edip etmedii konusunu ele alrken, mezkur tartmada zikri geen rneklerden biri olan sa lsnn miktar hakknda yapt deerlendirme srasnda Kfe amelinden bahsetmektedir. Ona gre Medineliler, sa lsnn miktar hakknda herhangi bir msned rivayete sahip deildirler. Dolaysyla sa ls hakknda sylediklerini ancak temle, yani rf anlamndaki amele bakarak delillendirebilmektedirler. Oysa bu kabil bir amel, nesilden nesile aktarld kesin olarak tespit edilmedii mddete tek bana bilgi kayna olacak zellikte deildir. Buradaki amelin nesilden nesile aktarmn ispat etmek ise neredeyse imkanszdr.292 Oysa Irakllarn kabul ettikleri sa miktar, msned haberlere, muteber sra, amel-i mtevrise ve l tart uzmanlarnca yaplan dzenlemelere uygun olarak belirlenmitir.293 Kevser bu deliller iinde amel-i mtevrisi zellikle zikretmektedir. Ona gre amel-i mtevris, hadislerin shhatini tespit hususunda Kfelilerin kullandklar llerden biridir. Baka bir ifadeyle, hadislerin shhatini amele bakarak tespit etme uygulamas sadece Medinelilere has deildir. Kevser sahbenin yerletii ve kendilerine ashab edindikleri her yerde benzeri bir amelin sz konusu olduunu sylemektedir.294 Leys b. Sadn Mlike yazd mektup, Kevsernin bu konudaki en nemli delilidir.
291

Bir rnek iin u sayfalara baklabilir: Cd, el-Urf vel-amel, s. 324; Hayyn, Menhecl-istidll, I, 283-284. Kevsernin ifadesiyle bunu ispat etmek iin bir frn ekmek yemek gerekir bk. hkkul-hak bi ibtlil-btl f Musil-halk, Karai 1988, 2. bsk., s. 29-30. Kevser, hkkul-hak, s. 29-30. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, thk. Abdlfettah Ebu Gudde, Beyrut 1970, s. 35.

292

293 294

85

Kevsernin Medine dndaki ameller iin temel gereke olarak sahbenin gne iaret etmesi, bu g hareketinin slam ilimler tarihi iin ne kadar nemli olduunu gsteren unsurlardan biridir. Haydar Hasan Hann (. 1942) Risale Havle Hcciyyetil-amelil-mtevris balkl eseri,295 Kufe amelinin hcciyeti konusundaki nemli deerlendirmelerden biridir. Haydar Hasan Han, ilk asrdaki ulemann fkhta hadisleri deerlendirmek iin kulland kstas ile, mteahhirn ulemasnn kstas arasnda ayrm yapmakta, ilk asrdaki ulemann kstasnn amel, sonrakilerin kstasnn ise raviler hakknda cerh-tadl yoluyla inceleme yapmak olduunu sylemektedir.296 bn Mesud tarafndan Kfede balatlan eitim faaliyetlerinin nemine iaret eden Haydar Hasan Han, ilk asrn sonlarna doru bu gelenein mensuplarnn, ihtilafl rivayetler arasnda tercih yaparken ehirlerindeki amel-i mtevrise bavurduklarn, yani selef alimlerinin uygulamasn esas aldklarn ifade etmektedir.297 Hatta Haydar Hasan Hana gre Irakta yle de bir kaide vaz edilmitir: Bir ravinin rivayeti amele muhalif ekilde sabit olursa, rivayet deil amel esas alnr. Haydar Hasan Han, mezkur kaide vesilesiyle, hadislerin ihtilaf ettii durumlarda Mlikin de amel-i ehl-i Medineyi esas aldna iaret etmekte ve iki ehirdeki ameller arasnda bu balamda bir benzerlik kurmaktadr.298 Haydar Hasan Han, amelin esas alnd hususlara dair rnekler verdikten sonra, amelin er delillerden biri haline geldiini sylemektedir. Ona gre bn Mesudun eitim faaliyetleriyle balayan Irak fkhnn temel zelliklerinden biri, selef alimlerinin bu faaliyetlere uygun olarak amel etmeleri, ayrca Ali ve bn Abbasn fetva ve amellerinin birok konuda bu fkha muvafakat etmesidir. Amele arlk vermesi itibariyle Irak fkh, Haydar Hasan Hana gre bu balamda Mlikin fkh anlayna yaklam olmaktadr.299 Haydar Hasan Han
295

Risale, Haydar Hasan Hann talebesi Muhammed Abdrreid en-Numn tarafndan yaynlanmtr. Bk. el-mm bn Mce ve kitbuhus-Snen, nr. Abdlfettah Ebu Gudde, Beyrut 1419, 6. bsk. s. 86-90. (Trkesi: Hadiste Bir Kriter Olarak Uygulamann Deeri: Amel-i Mtevres Kavram, ev. Mehmet zenel, S...F.D., c. III, (2001), s. 419-424.

296 297 298 299

Haydar Hasan Han, Hcciyyetl-amel, s. 90. Ayrca bk. zenel, Amel-i mtevres, s. 424. Haydar Hasan Han, Hcciyyetl-amel, s. 87. Ayrca bk. zenel, Amel-i mtevres, s. 420. Haydar Hasan Han, Hcciyyetl-amel, s. 87. Ayrca bk. zenel, Amel-i mtevres, s. 421. Haydar Hasan Han, Hcciyyetl-amel, s. 88-89. Ayrca bk. zenel, Amel-i mtevres, s. 423.

86

ayrca, ikinci asrn sonlarndan itibaren, ameli ilk haliyle mahade etme imkan ortadan kalkt iin, artk amel yerine rivayetlerin esas alnmaya balandn sylemekte ve fkh anlaynda bir dnme iaret etmektedir.300 Joseph Schacht ve Hamilton A. R. Gibb gibi msterikler, Kfe amelini farkl bir gzle deerlendirmektedirler. Onlara gre Kfedeki Hanefi ekol, dier faktrlerle birlikte buradaki yerel Irak snnetinin, Medinedeki Mliki ekol ise Medine amelinin rn olarak ortaya kmlardr. Bu iki ekol ancak belirli bir sre sonra Nebevi Snneti esas almaya balamlardr.301 Schacht ve Gibbin Kfe snnetine iaret etmeleri nemli olmakla birlikte, buna yerellik unsuru ok ar basan, hatta rfe yakn bir anlam ykledikleri gzden rak tutulmamaldr. Dier yandan, bn Eb Leylnn fkh doktrininde amelin ciddi bir yer tuttuunu sylemesi, Schachtn Kfe ameli balamndaki nemli tespitlerinden birisidir. Schacht, bn Eb Leylnn Kfe uygulamasna Ebu Hanifeye gre ok daha fazla mracaat ettiini dahi sylemitir.302 Umar Faruq Abd-Allh, Medine ameli ile dier mezheplerdeki baz unsurlar arasnda benzerlikler kurmaktadr. rnein, Hz. Peygamberin son kararn temsil ettii gerekesiyle nesih konusunda Mlik tarafndan esas alndn kabul ettii Medine amelinin, bu zellii itibariyle Hanef ve Hanbellerdeki sahbe sr/kavline benzediini sylemektedir. Ona gre szkonusu sr, Hz. Peygamberden sonraki dnemde amelin metne geirilmi halini temsil ettii iin dier mezhepler tarafndan esas alnmaktadr.303 Yani Medine dndaki ehirler de ad farkl olmakla birlikte- amele nem vermektedirler. Abd-Allh ayrca, Mlikin amele istinaden baz hadisleri reddetmesi ile, Ebu Hanifenin ummul-belvya aykr veya z olmalar gerekesiyle baz hadisleri reddetmesi arasnda paralellik

300 301

Haydar Hasan Han, Hcciyyetl-amel, 89. Ayrca bk. zenel, Amel-i mtevres, s. 423. Schacht, Origins, s. 73; Hamilton A.R. Gibb, Mohammedanism, Oxford University Press, New York 1982, s. 69-70. Schachtn, Irakllar tarafndan icat edildiini syledii Peygamber snneti teriminin Medineliler tarafndan; Medinelilere ait amel teriminin de Kfeliler tarafndan ok kullanlmadn iddia ettiinden daha nce bahsedilmiti. Bk. Schacht, Origins, s. 62, 74, 76, 80.

302 303

Schacht, Origins, s. 292, dipnot 2. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 34.

87

kurmaktadr.304 Abd-Allhn grlerine bu balamda nem atfetmeyi gerektiren asl husus, Medine amelinin Kfenin maruf snneti ile ayn muhtevaya sahip olduunu sylemesidir.305 Medine dndaki ehirlerin ameli balamnda en dikkate deer grlerden biri Rfat Fevzi Abdlmuttalibe aittir. Rfat Fevzi, hem ikinci asrdaki btn ehirlerin kendine mahsus bir amel anlayna sahip olduunu, hem de bu amellerin bazen dier delillerin nne geirildiini u ekilde ifade etmektedir: Filhakika her ehrin amelinin o ehirdeki ilim ehlinin gr ve ictihadlarna tesiri vardr. Ancak bu amelin snnetin nne geirilmemesi gerekir. Amel-i ehl-i Medineyi ve Medine icmn delil kabul edip snnetin nne geirenlerin esasen Mlik gibi davranmalar gerekirdi: Snneti kabul edip delil olarak almak, ardndan herhangi bir hakllk pay tamas ihtimaliyle Medine amelini de farkl bir gr olarak zikretmek ve Medine ameli ile dier ehirlerin amelinin ayn olduunu bilmek. Mliki, Muvattadaki rivayetleri ve amelleri dier ehirlerde tatbik etmek isteyen halifenin nerisine kar kmaya iten de budur.306 Rfat Fevznin ifadelerinde husus dikkat ekmektedir: Birincisi, her ehirde amelin varl zmnen kabul edildii gibi, bu amelin fukahnn itihatlarna derin biimde tesir ettiinden, hatta sonuta amelin bazen snneti glgede braktndan bahsedilmektedir. Mlikin aslnda snneti esas ald ve Medine amelini snneti teyid eden bir unsur olarak deerlendirdii iddias, tartmaya ak olmakla birlikte buradaki ikinci husustur. Her fakih gibi Mlik de prensip olarak, rivayetleri de ihtiva eden snnete ncelik vermesine ramen, ameli esas ald iin bazen amel lehine rivayetleri terk ediyordu. Ama Mlikin bu tavr, onun snneti terk ettii anlamna gelmemektedir. nk Mlik ameli esas almakla snneti esas almak arasnda bir fark gzetmedii iin, amele gre hkm verdiinde yine snnete uygun davrandn
304 305 306

Abd-Allh, Mliks Amal, s. 184 vd., 481 vd. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 34-35, ayrca bk. s. 122-23. Rfat Fevzi Abdlmuttalib, Tevskus-snne, s. 388

88

dnyordu. Medine ameliyle dier ehirlerin amelinin bir tutulmas, Rfat Fevzinin tespitlerinde nem arz eden nc husustur. Burada Medine amelinin teki ehirlerin ameli karsnda bir stnlnn olmadn sylemek asl maksat olsa da, aslnda her ehrin kendince bir amele sahip olduu da ayrca ifade edilmi olmaktadr. George Makdisi Medine dndaki ehirlerin ameline zmnen iaret etmektedir. fi ncesinin farkl merkezlerindeki hukuk oluumlar kadm ekoller olarak gren Makdisi, fiyle birlikte bir dnmn gerekletiini yle ifade etmektedir: fi sayesinde geleneki tez, kadm ekollerin tezine galip gelmitir. Yani fi, bir ehrin yaayan gelenei yerine, Peygamberin hadisini koymutur.307 Makdisi, ameli sadece Medine ile snrlamak ve Medinenin yaayan gelenei demek yerine, bir ehrin yaayan gelenei demek suretiyle, fi ncesi ekollerin baskn karakterinin, her ehrin yaayan geleneine nem verme biiminde tezahr ettiine iaret etmektedir. Medine dndaki ehirlerde amelin mmkn olduuna iaret eden bir baka mellif brahim Kafi Dnmezdir. Dnmez, Mlikin Medine amelini kendisi iin bir delil olarak yeterli saydn tespit ettikten sonra, Medinedekinin aksine amelin caiz olmayacan Mlikin hibir zaman sylemediine dikkat ekmektedir. Ona gre Mlik sadece kendi ehrinin amelini tespit etmektedir ve halifenin dier ehirlerdeki uygulamalar Medinedeki uygulama ile deitirme teklifine de bu yzden kar kmtr.308 Kfelilerin kendilerine gre bir amel anlaylarnn var olduunu ok ak biimde ifade eden bir baka mellif Ahmet Demircidir. Bu balamdaki grlerini esasen Schachta dayandran Demirci, bn Hazm ve Zhirilik isimli eserinde309 Medine ameli hakkndaki dncelerini ifade ettikten sonra, Medineliler gibi Irakllarn da yerine gre amele dayandklarn sylemektedir.310 Ona gre Irakllarn snnet anlayna bakld zaman onlarn snneti Peygamberin snnetiyle tahdit etmedikleri grlr. nk onlara gre genelde Peygamber szleri
307 308 309 310

Makdisi, Ortaada Yksek retim, s. 45. brahim Kafi Dnmez, Amel-i Ehl-i Medine, DA, III, 24. Kayseri, 1996. Demirci, bn Hazm, s. 45.

89

gibi o zamanki mslmanlar tarafndan gelitirilerek yaatlan fiiller de snnete tabidir. Fakat Irakllar, amel szn pek fazla kullanmam olmalarna ramen, onlarla Medinelilerin snnet anlay temelde birbirinden farkl deildir.311 Demirci, Irakllarn amel szn fazla kullanmadklar grn Schachttan almtr. Ancak onun ve Schachtn ilgili ifadeleri, Irakllarn Medine amelinin karl olan muhtevay amelden farkl tabirlerle ifade ettikleri gereini deitirmemektedir. kr zene gre, ikinci asrn nde gelen mctehitleri salt akl yrtmeye dayal mstakil ictihatlar yapmamlar, ayn zamanda kendi blgelerinde grlen tatbikatlara ve dncelere de bal kalmlardr. Bu mctehitlerin her biri, kendilerinden nceki birikimi, katklaryla zenginletirip sonraki nesillere aktarmlardr.312 Yine ona gre tabiat icab dar kapsaml ehir icmlarndan biri olan Medine uygulamas, teki ehirlerde hkm sren uygulama ve retilere zaman zaman aykr olabilmektedir.313 Eyyp Said Kaya, tebeut-tbin nesline kadar olan ilk dnemde Medine ve dier ehirlerde grlen uygulamalarn kaynak olarak benimsendiini sylemektedir. Kayaya gre amel balamnda ehirler arasndaki tek fark, amelin sadece Mlik ve talebeleri tarafndan bu derece kavramlatrlm ve fkhn esasl bir kayna haline getirilmi olmasdr.314
311 312 313 314

Demirci, bn Hazm, s. 47. Kr. Schacht, Origins, s. 62, 74, 76, 80. zen, Aklleme, s. 245. zen, Aklleme, s. 325. Eyyp Said Kaya, Mlik Mezhebi, DA, XXVII, s. 525. Kaya ayrca, ikinci asrn ikinci yarsndan itibaren slam dnyasnn eitli blgelerindeki amellerin Hz. Peygamberin snnetini yanstma zelliinin tartlmaya balandn sylemekte ve bu tarihlerde Ebu Yusuf, Hasan b. Ziyad, eybn ve fi gibi isimler tarafndan, ameli tevsik etmek maksadyla merviyyttan destek arama eiliminin tervic edildiine iaret etmektedir. Bk. Eyyp Said Kaya, Mezheblerin Teekklnden Sonra Fkh stidll, (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 2001, s. 126. Ayn dnemde amelin mahiyetine ynelik eletirilerin arttna Mehmet zenel de iaret etmitir. Ona gre amel hakkndaki eletirilerin artmasnn sebebi, Hz. Peygamber dneminden uzaklaldka, sregelen uygulamalarn gvenilirlii ve Peygamber snnetini yanstma zelliinin zayflamasdr. Bk. Mehmet zenel, Snnet ve Hadisi Deerlendirme ve Anlamada Ehl-i Rey ve Ehl-i Hadis Yaklamlar ve mm eybn, (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 1999, s. 40. Bu tespitlere katlmakla birlikte, Leys b. Sad, Ebu Yusuf, eybn ve fi gibi alimlerin Medine amelini eletirmesinde,

90

Ahmet Yaman ise, Ebu Hanife hakknda grlerini ifade ederken Kfe uygulamasna temas etmektedir: Ebu Hanife, mslmanlarn fkh mirasn deiik kanallardan zmsemi, bu miras kendi birikim ve yntemiyle yourarak bir senteze ulam; btn bunlar yaparken de Irakta yaayan genel anlay ve uygulamay da canl tutmaya almtr.315 Yaman, bu cmlede geen uygulama kelimesini Canl tutulmaya allan uygulamadan maksat, Ebu Yusufun da belirttii zere, bir ekilde Hz. Peygambere istinat ettirilen, dolaysyla kayna olan uygulamadr. Ebu Yusufun muhtemelen hocasndan tevars ettii bu yaklam iin bk316 eklindeki bir dipnotla aklamaktadr. Yamann bahsettii uygulama, hem fukahnn hocalarndan tevars ettii bir eydir, hem de bir ekilde meru bir kaynaa istinat ettirilmek zorundadr. Bu ynyle Medine ve dier ehirlerin tatbikat arasnda fark bulunmamaktadr.

Mlikin Medine amelini onlarn yaadklar ehirlerde uygulama fikrini benimsemesinin ayrca etkili olduunu da dnyoruz. Mlik hakkndaki bu kanaatimizle ilgili olarak Birinci Blmde Mlikin amel anlay ve kinci Blmde Leys b. Sadn Medine ameli hakkndaki eletirileri konularnn ele alnd ksmlara baklabilir.
315

Ahmet Yaman, Abdullah b. Mesdun Hanefi Mezhebinin Oluumundaki Rol, Marife, c. IV, sy. 2, (2004), s. 26. talikler bize aittir. Yaman, Abdullah b. Mesd, s. 26, dipnot 134.

316

91

I. AMEL- EHL- MEDNE Amel-i ehl-i Medine hakknda ele alnmas gereken nemli meselelerin banda, amelin balaycl konusundan ok, amelleri koruyup sonraki nesillere aktaran veya amelin bulunmad durumlarda onu vaz eden Ehl-i Medinenin kimlii gelmektedir. Amelin mahiyetini dorudan ilgilendiren bu alandaki kapallklarn giderilmesi, onun daha iyi anlalmasna, dolaysyla balayclk tartmalarnn daha ak bir zeminde yaplmasna yardmc olacaktr. Amel-i ehl-i Medineyi laykyla anlamann dier bir art, bu anlayn hangi tarih sre iinde ve hangi artlar altnda ortaya ktn grmektir. Bylece, ameli hkm istinbat iin bavurulan deliller arasna yerletiren Mlik ve talebelerine gelene kadar bu konuda ne gibi safhalardan geildii grlebilecektir. Daha ok slam ilimler tarihini ilgilendiren bu konular dnda, bu ksmda ele alnacak olan asl mesele, Mlikin kendisinin amel anlaydr. Bu balamda onun Medine dndaki ehirlerin amele dair kanaati, amelin Medine ve dier ehirler asndan balaycl konusundaki dnceleri, sonraki Mlikler tarafndan kadm amel-muahhar amel olarak yaplan tasnifin onda grlen ilk izleri, amele etki edip etmemesi asndan nem tamas itibariyle Mlikin idarecilerle ilikileri, amele dair en nemli kaynak durumundaki Muvatta hakkndaki grleri ve Muvattan muhtevasndan hareketle amelin mahiyeti gibi konulara yer verilecektir. A. Ehl-i Medine Acaba ilk asrn ikinci yarsndan itibaren grlmeye balanan insanlar, alimlerimiz, fakihlerimiz, kadlar veya salihler gibi nitelemelerle317 anlan ve amelleri ile grleri balayc saylan kiiler kimlerdir ve bunlarla Ehl-i Medine tabiri arasndaki iliki nedir? Hepsinden nemlisi, bu tabir ne zaman ortaya kmtr ve kimlere delalet etmektedir? Ehl-i Medine, amelleri geni anlamda btn Hicaz, dar anlamda Medine iin balayc saylan kiilerdir. Bunlar, finin dedii gibi zellikle ilk devirlerde
317

Bu tabirlerin ilk dnemde kullanlmas hakknda rnekler iin amel-i ehl-i Medine anlaynn ortaya knn ele alnd ileriki ksmlara baklabilir.

92

yaayan ve bir hususta ittifak etmilerse o konuda pheye mahal brakmayan318 yahut Hz. Peygamberin snnetinden haberdar olan ve asla rey zerinde icm etmeyen, daima snneti esas alarak icm eden insanlardr.319 Ancak bu grubun tek tek hangi isimlerden olutuunun tespiti meselesi, ok byk bir mulakl beraberinde getirdii iin amel hakknda fikir yrtenleri her zaman megul etmitir. Bu mulakl zmek bir adan imkanszdr. Zira Ehl-i Medine genellikle belirli bir grup insandan ok, bir btn olarak Medinedeki insanlar gibi anlalmtr. Ehl-i Medine bu nkabule uygun ekilde telakki edildii takdirde aslnda ortada bir problemin kalmad dorudur. Ameli delil olarak kabul eden Mlik mezhebine ait kaynaklarn kahir ekseriyetinde ehl-i Medinenin kim olduuna dair sarih bir ifade yer almamas veya birka istisna gr320 dnda bu konunun zmlenmesi gereken bir sorun olarak grlmemesi, ayn nkabuln varlna iaret etmektedir. Ama Ehl-i Medineyi bu ekilde anlamann ne kadar doru olduu, burada ele almak istediimiz meseledir. Yani Ehl-i Medine gerekten, yaklak iki yzyllk bir sre iinde Medinede bulunan herkesin dahil olduu anonim bir grup mudur, yoksa kapsam bu kadar geni olmayan, zaman, aded, ilm evre vb. birtakm zelliklerine baklarak snrlandrlmas mmkn olan belirli gruplar mdr? 1. Ehl-i Medine Tabirinin Bugnk Delaletine Dair Baz Problemler Ehl-i Medineden bahis alnca en bata akla gelen isim hi phesiz Mliktir ve bugn amel denince onun ve talebelerinin grleri anlalmaktadr. nk Medinede bir fkh evresi olarak ortaya kp bugne kalabilen tek grup
318

Eb Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. dris bn Eb Htim er-Rz, dbu-fi ve menkbuh, thk. Abdlgani Abdlhlk, Halep, ts., s. 196; Eb Nuaym el-sfahan, Hilyetlevliy ve tabaktul-asfiy, I-X, y.y., 1979, IX, 128; sa b. Mesud b. Mansur ez-Zevv, Menkbu seyyidin el-mm Mlik, y.y., 1325, s. 66. Bu sz baz kaynaklarda Ebu Bekr b. Amr b. Hazma nispet edilmektedir. Bk. Muhammed b. Halef b. Hayyan Vek, Ahbrulkudt, I-III, Beyrut, ts., I, 143-44.

319

Bk. fi, htilafu Mlik ve-fi, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri en-Neccr, Beyrut 1973, s. 202. Ayrca bk. zen, Aklleme, s. 326. Mlikin Muvattada amellerini and baz Medine alimlerinin kimlii hakknda varit olan Bunlar falanca ile falancadr kabilinden istisna aklamalar, hem Ehl-i Medinenin tamamn kapsamamaktadr, hem de eldeki rneklerle uyumad iin genel kabule mazhar olmamtr.

320

93

Mlik ve ashabna aittir. Ancak bu durum gemite de Ehl-i Medine tabirinin yalnz Mlik ve ashabna delalet ettiini gstermemektedir. nk Mlikin yaad dnemde Medinede onun grlerini kabul etmeyen muhaliflerin dahil olduu baka halkalar vardr. Bunlarn tarih iindeki rollerini, akbetlerini ve amel teekklndeki etkilerini anlamak, Medine amelini anlamann temel artlarndan biridir. Ayrca Mlikin halkasnn, kuruluundan onun dnemine gelinceye kadar tabi olduu geliim sreci, dier halkalarla ilikileri, bir btn olarak Medineyi temsil kabiliyeti ve nasl olup da yalnz onun sonraki devirlere kalabildii gibi konular da bu balamda byk nemi haizdir. Mlikin muasrlarn ou zaman isimleri itibariyle ve tarih kaynaklarda haklarnda rastladmz bilgi krntlar sayesinde tanyabiliyoruz. Bunlar hakknda daha detayl aratrmalar yaplmas gerektii, izahtan varestedir. nk Mlikin dardakiler kadar ierideki muasrlaryla yapt tartmalar da hem onun hem dierlerinin amel anlaynn ortaya karlmasnda kritik rol oynamaktadr. Medine ameli tartmalarnn sadece Mlik eksenli yaplmas, ikinci asrn Medinesine dair eksik kanaat sahibi olmaya yol amaktadr. O dnemde Mlik ne kadar nde gelen bir fakih olursa olsun, Medinede tek bana deildir ve dier ehirlerdeki adalar tarafndan Medinenin yegne temsilcisi olarak grlmemektedir. Daha Mlikin hayatta olduu dnemde vuku bulan baz ihtilaflar, Ehl-i Medinenin kimlii meselesinin o zaman bile tartma konusu olduunu gstermektedir. Bu konudaki en nemli delili fi ile eybnnin Kitbul-Hcce al ehlil-Medine zerine yaptklar bir tartma sayesinde bulmak mmkndr. Kitab eybnden bizzat alan finin eser hakkndaki ilk eletirisi, ismi zerinedir.321 Ona gre kitabn ismi gerei yanstmamakta ve eybnnin eletirilerini btn Medinelilere ynelttii intiban uyandrmaktadr. fi eybnnin kitapta sadece Mliki eletirmesine ramen toptanc bir tutumla Ehl321

Birok kaynakta, bu tartmann sadece kitabn ismiyle ilgili ksmna dair malumat yer alrken, Yakut el-Hamev, Muceml-deb, Beyrut, ts., XVII, 290 ve devamnda kitaptaki dier hatalara dair rnekler de verilmektedir. Ancak Yakutun kaynak olarak burryi ve Beyhakyi oka kulland grlmekte ve bu ikisi Kevser tarafndan, bulduklar hereyi kitaplarna almalar yznden finin menakb konusunda gvenilir olmamakla sulanmaktadr. Kevser, bn Eb Htimin eserini bu konuda daha gvenilir bulmaktadr. Bk. bn Eb Htim, db, s. 6, 8 (Kevsernin takrzi).

94

i Medine tabirini kullanmasna tepki gstermektedir. Ona gre bu tabirin neye iaret ettii aklanmadan kullanlmas doru deildir. nk Medinede Mlik ve halkas tek bana deildir ve en azndan onlar kadar etkili baka gruplar da vardr.322 Dolaysyla bu tabir, herhangi bir kayt gzetilmeden kullanlmas halinde dorudan Mliki gstermeyecektir. Ona gre eybn Ehl-i Medine tabirini kullanmak yerine aka Mliki ansa daha doru olacaktr, nk sadece Mliki kastetmektedir.323 eybnnin fiyi dorulamas ve eserinde sadece Mliki kastettiini kabul etmesi, burada fiyi hakl kartan bir baka husustur.324 Kim olduunu bildirmeksizin mutlak olarak Ehl-i Medine tabirini kullanmak fiye gre iki bakmdan sakncaldr: Birincisi, Mlike ait bir grn bu ekilde takdim edilmesi, onun btn Medineye ait olduu zann uyandrmaktadr. fi bunun sakncasn yle ifade etmektedir: Eer birisi kalkp senin grlerini kabul ettiin Medineliyle ayn fikirde olmayan birinin grn kabul eder ve sonra da Ehl-i Medine bu konuda icm etmitir derse bu doru olur mu? Bir icmdan bahsedebilmek iin hi ihtilafn olmadn bilmek lazmdr.325 kinci saknca ise, bu kabil durumlarda bakasna ait bir grn Mlike nisbet edilme ihtimalinin bulunmasdr. fi, Mlike nce bir gr nispet edip sonra bunun zerinden Mliki eletiren eybnye cevap verirken Mlikin (ve dier
322

fi bu balamda eybnye unlar sylemektedir: Mlik dediin tek kiiden ibarettir. Oysa Medinede Mlikten baka birok fakih vard: bn Eb Zib, el-Mcin ve fln ve fln. bn Eb Htim, db, s. 111-12. Ancak eybnyi eletiren fi ayn hataya(!) kendisi de dmektedir. Diyet miktarlarna dair farkl grlerden bahsederken Ebu Hanife ve eybnyi ismen anan fi, Medineli fukahnn grlerini Ehl-i Medinenin gr diyerek aktarmaktadr. Bk. fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri en-Neccr, Beyrut 1973, s. 277.

323

Yakut, Mucem, XVII, 290. Yakuta gre kadlarn ve dnemin ileri gelenlerinin de hazr bulunduu bu tartma Harun Reidin huzurunda gereklemitir. Yakut, Mucem, XVII, 289; emsddin Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb, Menakbul-imm Ebi Hanife ve shibeyhi Ebu Yusuf ve Muhammed b. el-Hasen, thk. Muhammed Zahid el-Kevseri-Ebul-vefa el-Afgni, Msr, ts., s. 58.

324 325

bn Eb Htim, db, s. 165. fi bu szleri, muhatabnn Eer ben nsanlar bu konuda icm etmitir szmle Medinede grlerini kabul ettiim bir grubu kastediyorum dersem ne dersin? sorusu zerine sarf etmitir. Bk. fi, el-mm, VII, 188.

95

Medinelilerin) byle bir ey sylemediini ifade etmekte ve eybnnin bu gr ald Medinelinin ismini sormaktadr. fi burada, eybnnin her zaman esas ald Mlik dnda birisinden gr rivayet edip bunun Mlike ait olduu intiban uyandrmasna itiraz etmektedir.326 finin eybnye itiraz ederken isimlerini and ve Mlik dneminin nemli isimleri sayd bu fakihler kimlerdir, Medinedeki etkileri nedir, hangi hocalardan ders almlardr ve hangi gelenein yahut halkann takipileridirler, fi onlarn isimlerini anmak mecburiyetini niin hissetmitir gibi sorularn cevabn verebilmek iin, Medinedeki ilim halkalarnn balangcna gitmek gerekecektir. Bu da, halkalarn ilk kurucular olan sahbe neslinin Medinedeki ilm faaliyetleri meselesini gndeme getirmektedir. Bu tarih sre incelendii takdirde, iki asr boyunca gerekleen amel tartmalar iinde Mlikin yeri tam olarak belirlenebilecek ve bugnk amel tartmalar iin yeni bir zemin bulunabilecektir. Bunun iin ncelikle Ehl-i Medine tabirinin ne zaman ortaya ktna bakmak gerekmektedir. 2. Ehl- Medine Tabirinin Ortaya k Ve Kapsam Ehl-i Medine tabiri daha ilk asrda, Medineli alimleri ifade etmek iin kullanlmaktadr.327 Mesela Zeyd b. Sbit Ehl-i Medine bir konuda ittifak ediyorsa bil ki bu snnettir demitir.328 Demek ki sz konusu tabir, belirli bir ilim adam grubunu ifade etmek zere daha sahbe dneminde kullanlyordu. Tbin
326

fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 284-85. fiye gre ayn eyi bakas yaptnda eybn onu daha sert biimde eletirmektedir. Mlikin faziletini ve dier fkh imamlarna stnl gsterme sadedinde rivayet edilen ok yaknda insanlar ilim tahsili iin deve srtnda yolculua kacaklar, ama Medinenin aliminden daha bilgilisini bulamayacaklar hadisinin bir tarikinde Medinenin alimi ifadesi Ehl-i Medinenin alimi olarak gemektedir. Ancak bu kelime, dier tariklerde yer almadna gre metne yanllkla girmi olmaldr. Dolaysyla, bu ifadeye bakarak, Ehl-i Medine tabirinin Hz. Peygamberin hadislerinde getiini sylemek doru olmayaca iin bu tariki dikkate almadk. Hadis iin bk. Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 485; Tirmiz, lm, 18; Hkim, elMstedrek, I, 90-91. Bahsi geen tarik iin bk. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 67. (ed-Dbcn muhakkiki Muhammed el-Ahmed Ebun-Nr ayn yerde sz konusu tarik iin kaynak olarak bn Hazm, el-Muhall, VI, 134 ve Syt, Tezynl-memlik bi-menkbil-mm Mlik, s. 6y vermektedir.)

327

328

bn Abdilber, Temhd, VII, 127.

96

dneminde ayn tabirin kullanldna dair bir rnek, Said b. el-Mseyyebin (. 94) hraml iken evlenen kiinin evliliinin geersiz olduunda Ehl-i Medine icm etmitir329 szdr. Bu dnemde ayrca, insanlar ulema, fukah gibi tabirler de Medinede kullanlmaktayd ve yine aa yukar Ehl-i Medine olarak anlan kiilere tekabl ediyordu. kinci asra gelindiindeyse Ehl-i Medine tabiri artk kitap isimlerine girecek kadar yaygnlamtr.330 stelik sadece Ehl-i Medine deil, Ehli Kfe, Ehl-i Irak ve Ehl-i am gibi tabirler de yaygn olarak kullanlmaktadr.331 Medll sadece ulema ile snrl olmayan Ehl-i Medine tabiri, halife, vali, kad ve ar sorumlusu gibi muhtelif snflara mensup yetkilileri de ifade edebilmektedir. Tabirin kapsamnn bu kadar geni oluu, amel-i ehl-i Medineyi meydana getiren unsurlarn eitliliini grebilmek asndan anlamldr.332 a. Ehl-i Medine olarak fukah Fkh ve amel denilince ncelikle fukah ve ulema akla gelmektedir.333 nk amelin ne olduunu tespit eden ve bunu sonraki nesillere aktaranlar ou

329

, bk. Beyhak, es-Snenl-kbr, I-X, Beyrut, ts., V, 66-67. Ehli Medine tabirinin sahbe ve tbin dneminde kullanld hakknda bk. Salim t, Ehl-i Hadis, DA, X, 509.

330 331

Yukarda bahsi geen eybnnin el-Hcce al ehlil-Medinesi bu konudaki en gzel rnektir. eybn yahut afinin eserlerinde buna dair birok rnek bulmak mmkndr. Bk. eybn, elHcce, I, 497; II, 516; fi, el-mm, VII, 186-7, 277. Ancak Ehl-i Medinenin kapsamnn bu kadar geni olmas, bir baka tartmay gndeme getirmektedir. Acaba, Ehl-i Medine olarak anlan bu kiiler hangi dnemlerde yaamlardr? Yani bunlar yalnzca ilk dnemde yaayan alimler ve idareciler midir, yoksa kadm saylmayan dnemlere ait isimler de buna dahil midir? Daha ak bir ifadeyle sylemek gerekirse, Ehl-i Medine tabiri sadece sahbe ve tbin neslinden fakihleri mi ifade eder, yoksa daha sonraki dnemlerde yaayan alimleri ve idarecileri de iine alacak kadar geni kapsaml mdr? Bu mesele ileride, Mlikin amel anlaynn ele alnd ksmda, kadm-muahhar amel ayrm vesilesiyle ele alnacaktr.

332

333

Mesela bn Abdilber, Mlikin bazen kulland ehl-i beledin tabirini ulem-i beledin olarak anlamaktadr. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 95. Cveyn de Mlikin Ehl-i Medine tabiriyle orada doan herkesi deil, icm eden alimleri kast ettiini sylemektedir. Bk. Cveyn, Telhs, III, 115.

97

zaman fukahdr.334 Ancak bir toplumun hukuk karakteri sadece fukahnn deil, farkl kesimlerden kiilerin katklaryla teekkl ettiinden, ilk dnemdeki hukuk yapnn nemli bir unsuru olan amelin oluumunda o ehirde yaayan herkesin az ok etkisi grlmektedir. Fukah asndan ele alnmas gereken mesele, onlarn hukuki yapya etki edip etmediklerini tartmak deil, Ehl-i Medine kapsamna hangilerinin girdiini tespit etmektir. Bu sorunun cevabn aramay biraz sonraya brakp, imdilik idarecilerin amel-i ehl-i Medine zerindeki etkisi konusunu ele alacaz. b. Ehl-i Medine olarak idareciler Amel vaz konusunda fukah sralamada en bata yer alsa da, halifeler ve valilerden meydana gelen idareciler grubu ile bunlarn tayini sonucu greve gelen kadlarn etkisi de gz ard edilemez. Etkileri itibariyle bunlar baz durumlarda fukahnn nne dahi geebilmektedir. Ayrca, fonksiyonu ve yetki alan ok snrl olsa da, ar idarecilii gibi kk mevkilerdeki baz yneticilerin bile amel teekklnde rol oynadklar sylenebilir. Medine amelinin oluumunda idarecilerin rol her zaman tartlmtr. Medinelilerin amel olarak algladklar baz eylerin aslnda siyasi idarecilerin kararlar sonucu ortaya km hkmler olmas, dier ehirlerin fukahsna amel-i ehl-i Medinenin hcciyetini tartma konusu yapma frsat vermitir. Ehl-i Medine kapsamna girdii kabul edilen idarecilerin banda, bu alanda en yksek makam igal eden halifeler gelmektedir. Ancak Ehl-i Medineden saylabilmeleri iin, bu yneticilerin zellikle Medinede vefat etmi olmalarna dikkat edilmektedir. Bunu, ilm macerasna nasl baladn anlatan finin Medinedeki ilk gnlerinde yaad bir tecrbe sayesinde renmek mmkndr. On yanda bir delikanl iken geldii Medinede gnlerini mescidde iirler okuyarak geiren fi bir gn Mlikin halkasna devam eden Eb Musab ezZbeyr (. ?) ile karlam ve onun tavsiyesi zerine Mlikin derslerine
334

Umar Faruq Abd-Allh, Mlikin gznde fukahnn ayr bir yeri olduunu sylemektedir. Ona gre Mlik fukahya, sadece ameli sonraki nesillere aktardklar iin deil, ayn zamanda onu muhafaza ettikleri iin nem atfetmektedir. Bu yzden de Mlik amelin muhtevasna ou zaman bunlarn grleri dorultusunda iaret etmektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 3233.

98

katlmtr. Ama birka gn derslere devam eden finin anlayamad baz eyler vardr. Bunlar bugn Muvattada ska karlalan ve amele delalet eden bizdeki durum,335 ehrimiz ahalisinin kabul,336 mslmanlarn doru yola erimi idarecilerinin kabul337 gibi tabirlerdir. fi sz konusu tabirlerin anlamn sorunca Eb Musab: Bunlar ncelikle Hz. Peygamber, sonra Ebu Bekir, mer ve Osman olmak zere Medinede vefat eden yneticilerdir diye cevap vermitir.338 Siyasi idarecilerin Ehl-i Medine kapsamna girdiini gsteren bu cevap baz alardan nemlidir: ncelikle Ebu Musab finin anlamn sorduu tabirler arasnda delalet asndan herhangi bir ayrm yapmayp, tamamnn aa yukar ayn eyi ifade ettiini gsterecek biimde cevap vermitir. kincisi, Hz. Ali Medinede vefat etmedii iin bu cevapta anlmamtr.339 ncs, Mlikin dersine yeni katlan (ya da o dnemde artk oktan yazlm bulunan Muvatta yeni okuyan) biri ilk olarak, anlamn bilmedii baz tabirlerin varln fark etmektedir. Mlik ve evresindekiler bu kabil ifadeleri, uzun sredir ehirlerinde kabul gren uygulamalar yanstan ve anlam herkese bilindii varsaylan ifadeler eklinde telakki ediyor olsalar da sz konusu tabirlerin, dardan gelen herkesin ilk bakta anlayabilecei kadar ak bir delalete sahip olmad bu rnekten bellidir. Drdncs ve asl nemlisi, Ebu Musab mezkur tabirlerde geen kiileri fukah deil yneticiler olarak anlamaktadr.340 stelik Ebu Musab grn Hz. Peygamber ve ilk halifelerle snrlandrmak yerine sonraki idarecileri de iine alacak ekilde ifade etmitir.

335 336 337 338 339

Kad yz, Tertb, III, 178. Hz. Alinin grleri Medinelilere genellikle yabanc kalmtr. Mesela Mlik Hz. Aliye ait grlere Muvattada az yer vermesinin sebebini soran Harun Reide O bizim hemehrimiz deildi. Talebeleriyle fazla gremediim iin grlerine ok yer vermedim demektedir. Bk. Zrkn, erh, I, 12.

340

mamlar (=eimme) tabiri, am ameline delalet etmek zere Evz tarafndan da oka kullanlmakta ve yine idarecileri ifade etmektedir. rnekler iin bk. fi, Kitbu Siyeril-Evz, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri en-Neccr, Beyrut 1973, s. 306, 307, 311, 312, 323.

99

darecilerin Ehl-i Medinenin bir paras olarak amelin ortaya knda etkili olduklarn gsteren bu rnei destekleyen delilleri, baka tartmalarda da bulmak mmkndr. Mesela fi ilk dneme ait (kadm) amellerin bazen siyasi idareciler tarafndan ihdas edilebildiklerine iaret etmektedir. Medinelileri amelleri itibariyle kadm ve (muahhar anlamnda) hads gruplarna ayran341 ve kadm Medine amelinin kaynaklarn tartan fiye gre, kadm grler her zaman makbul otoriteler tarafndan vaz edilmemi olabilmektedir. Ona gre (dini yaay ve tavr bakmndan) kendilerine rza gsterilmedii halde yneticilik makamna gelmi kiiler tarafndan vaz edilmi olmalar, kadm amellerin bir ksmnn deerini dren unsurdur.342 finin bu tespiti, otoritesi ou zaman sorgulanmayan kadm Medine amelinin aslnda zannedildii gibi salam bir mesnede sahip olamayabileceini gstermesi asndan nemlidir. Bu balamda, yine fiye nisbet edilen Medineli selef bir hususta ittifak etti mi artk o hususta phe duymaya gerek kalmaz343 sznn de aslnda izaha muhta olduu aa kmaktadr. fi kadm Medine amelinin hepsine gvenilemeyeceini sylediine gre, bu szn gvenilir selefin veya amel vazna gerekten ehil olan kiilerin ittifak eklinde anlamak daha uygun grnmektedir. Medine amelinin zaman iinde yneticilerin isteine gre deitiini gsteren rnekler de literatrde yer almaktadr. Gayrimslimlerin diyeti hakkndaki bu rneklerden biri hem eybn hem fi tarafndan aktarlmaktadr. Buna gre, Ebu Hanife ve ashab Mslmanlar ile gayrimslimler arasnda diyet bakmndan fark bulunmadn sylerken, Ehl-i Medine gayrimslim diyetinin mslman diyetinin yarsna denk olduunu iddia etmektedir. Ehl-i Medinenin kabul ettii bu l Muaviye zamannda belirlenmitir. Oysa Ebu Bekr, mer ve Osman zamanndaki Medine uygulamasna gre Mslman ve gayrimslim diyetleri eittir. Muaviyeden ok sonra grev yapan mer b. Abdlaziz zamanndaki uygulama da ilk halifenin dnemindeki uygulamaya mutabktr.344 u halde bu rnekte,
341 342 343

fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 277. fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 297. bn Eb Htim, db, s. 196. Benzer bir sz Ebu Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazma nispet edilmektedir: Ehl-i Medinenin bir konuda icm ettiini grdn m artk o meselenin doruluunda phe etme, bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 159.

344

eybn, el-Hcce, IV, 322-58; fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 291.

100

Medinede srekli deien bir uygulama sz konusudur. Yani sahbe dneminde bir uygulamada karar klnm, Muaviye zamannda bu uygulama deimi, sonra mer b. Abdlazizin emriyle ilk uygulamaya dnlm, eybnnin muhatap ald Mlik ve ashab zamannda Muaviyenin uygulamas yeniden esas alnm demektir. Medine amelini deitiren yneticiler sadece halifeler deildir, bazen valiler de amel zerinde deiiklik yapabilmektedir. Mesela gz kararyla llm bir mal satan ahs, teslimden nce maln geri almak isterse, maln te birini gememek kaydyla Ehl-i Medineye gre bu mmkndr. Bu karar alan ve uygulamaya koyan, Medine valisi es-Sar b. Abdullahtr (. ?). Oysa Haneflere gre mteri mal teslim almadan nce satcnn geri almas hibir ekilde mmkn deildir. Fakat burada dikkat eken, valinin kararndan nce Medinelilerin Kfelilerle ayn gr paylamalardr. eybnnin sylediine gre Medineli bir fakih kendi grnden vazgeip valinin kararn kabul etmitir.345 Yani bu durumda Medine ameli valinin kararna gre ekillenmitir. Medine amelinin teekklnde idarecilerin etkisinden sz edildiinde, halife ve valilerin yannda kadlardan da bahsetmek gerekmektedir. Vazifeleri icab gndelik hayatn problemleriyle yakndan ilgilenen kadlarn kararlar emsal tekil etmekte ve yerine gre Medine ameli bu kararlara binaen belirlenmektedir. Mesela Mlik Abdlaziz b. el-Muttalib (. yaklak 167)346 ksas uygulayana kadar biz parmak yaralamalarnda ksas uygulamazdk, sonra biz de ayn eyi yapmaya baladk demektedir.347 Mlikin ifadesinde aka grld gibi, hayli muahhar dnemde grev yapm bir kadnn karar, uzun sredir devam eden bir amelin yerini alabilmektedir. Bu rnek zerinden Medinelileri eletiren eybn, onlarn ilk uygulamasnn doru olduunu sylemektedir.348 Ona gre, sz konusu kadnn
345

eybn, el-Hcce, II, 621-23. Konunun siyak-sibkndan anlald kadaryla, eybnnin adn aka sylemedii bu fakih Mliktir. eybnnin sylediine gre ad geen Abdlaziz, Ebu Cafer el-Mansr ve Mehd dnemlerinde Medine kadsdr. Mlikten kk olmasna ramen Mlik kendisinden hadis rivayet ettii iin grlerine itibar edilen bir kii saylmtr. Daha fazla bilgi iin bk. Vek, Ahbr, I, 202-210, 223, 228, 268.

346

347 348

eybn, el-Hcce, IV, 416; fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 302. eybn, el-Hcce, IV, 412-17; fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 302.

101

kararndan nceki hkm snnetle desteklenen bir ameldir. (Bu ayn zamanda Ebu Hanife ve dier Kfelilerin grdr.) Ona gre snnete uygun hkmler burada olduu gibi bir kadnn karar veya bir valinin gr yznden terk edilmemelidir.349 nk ne de olsa Medinelilerin iddia ettii gibi Medinede amel ile teyit edilen hususlarda baka hi kimsenin sz kymet tamamaldr!350 Medine amelinin teekkl ve muhafazasnda siyasi idarenin etkisi Mlikin de gndemindedir ve byle bir etkinin varl kendisi tarafndan kabul edilmektedir. Bu durum biraz da Mlikin yneticilerle ilikisi ile alakaldr. Mlik, yneticilerle ok grmesini eletirenlere bir defasnda yle cevap vermitir: Eer ben idarecilere bu kadar sk gidip gelmeseydim, Medinede kendisiyle amel edilen bir Peygamber snneti kalmazd.351 Demek ki Mlik ya amele muhalif kararlar almak isteyen yneticileri engelleyerek var olan amelin devamn salam ya da alnan kararlarn ilk elden amele uygunluunu temin etmitir. Her iki ihtimalde de, Mlikin Medine amelinin varln srdrmesi iin siyasi idareyle iliki iine girdii ve onlardan bir ekilde destek ald anlalmaktadr. Mlikin, Ebu Cafer el-Mansr tarafndan Muvatta telif etmekle grevlendirilmesi gerei ile Medine ve Mekke dahil btn Hicazdaki zekat grevlilerini denetleme yetkisini almas352 bu destein mahiyeti hakknda fikir vermektedir. Bu kabil bilgiler Mlikin kendi grlerini tatbik etme imkann nasl bulduunu ve dolaysyla Medine iindeki halkalar arasnda gnmze kalan tek halkann niin ona ait olduunu ksmen aklamaktadr. Yerel yneticilerle zaman zaman problemler yaasa da,353 Mlikin
349

eybn, el-Hcce, II, 621-23. eybnnin bahsettii vali, yukarda kendisinden bahsedilen esSar b. Abdullahtr. eybn, el-Hcce, IV, 416-17. Kad yz, Tertb, II, 96. Mlik, kendilerini irad edip doru yolu gstermek maksadyla yneticilerle grmek gerektiini sylemektedir, bk. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 127. Mlik ile halife Ebu Cafer el-Mansrun ok grtklerine dair rnekler iin bk. Zevv, Menkb, s. 3133, 41. Mlik, ad geen halifeyi kendisiyle Mescid-i Nebevde ilm meseleleri tartacak ve onun ilmi seviyesi hakknda olumlu kanaat bildirecek kadar iyi tanmaktadr: Halife, Kitab, Snneti ve selefin srn biliyordu, bk. Zevv, Menkb, s. 31, 35.

350 351

352 353

Kad yz, Tertb, II, 98. Mlik, ikrah altndaki ahsn talknn geerli olmad hakkndaki bir hadisi rivayet ettii iin Medine valisi Cafer b. Sleymann emriyle 146 veya 147 ylnda krba cezasna arptrlmtr. nk vali, bahsi geen hadisin Abbslerin zor kullanarak aldklar biat

102

siyasi idareyle aras genellikle ok kt deildir.354 Ayrca slam dnyasnn o dnem iin uzak blgesi saylan Endlste daha Hiam b. Abdurrahman zamannda, yani 170li yllarda Mlikliin resm mezheb haline gelmesini de bu balamda dikkate almak lazmdr.355 Medine icmnn ve amelinin neminin farknda olan ve Mlike herkesin icm ettii meseleleri biraraya getirmeye gayret et!356 diye emir veren Ebu Cafer el-Mansr, bu icm ve ameli btn slam dnyasna temil etmek maksadyla, Muvatta kanun kitab haline getirme fikrini herhalde Mlikle biraraya geldii bu grmelerden birinde ortaya atmtr.357 Ancak Mlikin halifeyle arasndaki
geersiz gstermek zere aktarldn varsaymaktadr. Ayrntlar iin bk. bn Eb Htim, db, s. 203; Ebu mer bn Abdilber en-Nemer, el-ntik f fedilil-eimmetis-selsetil-fukah, nr. Abdlfettah Ebu Gudde, Halep, 1997, s. 87; Kad yz, Tertb, II, 130, 136; Ebl-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali bnl-Cevz, el-Muntazam fi tarihil-mem vel-mlk, thk. Muhammed Abdlkadir Ata-Mustafa Abdlkadir At, Beyrut 1992, VIII, 105-106. Bir kaynaa gre ikencenin sebebi bu rivayet deil, Mlikin Hz. Osman Hz. Aliden stn grmesidir, bk. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 130. Sebep ne olursa olsun Mlik ikenceye uram, halife Mansr valinin bu keyfi kararndan holanmam ve Medineye geldiinde Mlikten zr dilemitir. Bk. Zeheb, Siyer, VIII, 113. Umar Faruq Abd-Allh, valinin kararnn keyf olmadn ve Mansrun bundan haberdar olduunu sylemektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 95.
354

Mansr, Mlikten, Ebu Hanifeden ve bn Eb Zibden kendi ynetimini meru gsterecek szler sylemelerini istemi, isim iinde sadece Mlik halifenin isteini kabul etmitir. Bk. Ebu Abdullah Hseyn b. Ali es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe ve Ashbih, nr. Ebul-Vef elAfgani, Haydarabad 1974, s. 59-60. Mlikin yneticilerle arasnn genellikle iyi olduu konusunda bk. Ahmet zel, Mlik b. Enes, DA, XXVII, 508.

355 356

Kad yz, Tertb, I, 26-7. Bk. bn Habb, Tarih, s. 160. Ayrca bk. Zrkn, erh, I, 12. Yine Halifeye gre asl ilim Medinenin ilmidir. Bk. bn Abdilber, el-ntik, s. 80-81; Zrkn, erh, I, 12. Muvattan telif sebebi ve tarihi hakkndaki iddialardan birine gre, Muvatta Abbasi halifelerinden birinin istei zerine kaleme alnmtr, bk. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, Haydarabad 1952, I, 12. Bu halifenin ad ou kaynakta Ebu Cafer el-Mansr olarak zikredilmektedir. Rivayete gre Mansr, Mlikten btn lkedeki hukuk uygulamalarda esas alnmak zere bir kitap yazmasn istemitir. Ancak Mlikin buna verdii cevap, talebin kendisinden ok daha nemlidir: Ona gre her blgenin farkl zellikleri ve stadlar bulunduundan, btn blgeleri tek bir uygulamada birletirmeye imkan yoktur, bk. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 29; bn Abdilber, el-ntik, s. 80-81. Benzer bir konumann mam

357

103

mesafeyi korumas ve o dnem iin byle bir projeye olumlu cevap vermemesi, zerinde hassaten durulmas gereken nemli bir tepkidir.358 Yukardaki rnekler, Medine amelinin teekklnde siyasi idarenin belirli dzeyde bir etkisinin olduunu gstermektedir. Ancak bu etkiye, haddinden fazla nem atfetmek uygun olmayacaktr. nk siyasiler Mlike her istediini yaptrabilen ve hibir denetime tabi olmayan mutlak bir iradeye sahip deildir. Tam tersine, Mlikin idarecilerle ilikisine dair aklamalarndan da anlalaca gibi, siyasi idarenin hukuku ilgilendiren kararlar, etkisi tartlr olmakla birlikte, fukahnn denetimindedir. Baka bir ifadeyle, amel teekklnde birden fazla grup sz sahibi olsa da, denetimi elinde tutan g olmas itibariyle en ok fukahnn etkisinden bahsedilmelidir. Mansrun, ok istedii halde Muvatta btn lkede geerli bir kanun kitab yapamay, ondan sonra greve gelen Mehdnin de ilmine

Mlik ile halife Mehd arasnda getiine iaret eden rivayetler de vardr, bk. bn Abdilber, elntik, s. 80. Baka bir rivayette, Mansrun bir hac esnasnda Mlikle bulutuu ve kendisinden bn Abbasn ruhsatlara istinad eden fetvalarndan, bn merin kat grlerinden ve bn Mesudun az kanaatlerinden uzak kalmak suretiyle Medinelilerin ilmini ieren bir kitap yazmasn istirham ettii, onun da bu talep zerine Muvatta yazmaya balad nakledilmektedir, bk. Kad yz, Tertibl-medrik, I, 192; Zrkn, erh, I, 12. nc bir iddiaya gre Muvatta ikinci asrda ortaya kan fkh ihtilaflar ortadan kaldrmak yahut en aza indirmek maksadyla vezir bnl-Mukaffann tavsiyesi zerine halife Mansr tarafndan Mlike smarlanm, o da bu istek zerine herkes tarafndan kabul edilen uygulamalar belirlemek veya yeni bir ortak uygulama oluturmak maksadyla Muvatta telif etmitir, bk. Zeheb, Siyer, VIII, 111; Guraya, Snnetin Nelii, s. 23. Baz kaynaklara gre halife Mansrun niyeti sadece Muvatta deil, Mlikin btn grlerini slam dnyasna yaymaktr. Halife, Mlike bir gn yle demitir: Eer sa kalrsam, senin grlerini Kuran nshalar gibi oalttracam ve uzak ehirlere gnderip herkesin bunlar esas almasn emredeceim. Zeheb, Siyer, VIII, 61-62. Bu mesele, Mlikin yneticilerle ilikisi kadar, Muvattan telif sebebini de ilgilendirdiinden Mlikin amel anlay hakkndaki ksmda tekrar gndeme getirilecektir.
358

Mlik bu fikre bata scak bakmasa da, halifenin teklifine zaman iinde snm ve amel-i ehl-i Medineyi dier ehirlerde de uygulamak istemitir. Bu konuda, Birinci Blmde Mlikin amel anlaynn ele alnd ksmda ve kinci Blmde Leys b. Sadla yazmasnn deerlendirildii ksmda daha fazla malumat bulunabilir.

104

ok gvendii ve kendisine ihtiya duyduu Mliki Badata gelmeye ikna edemeyii bunu gstermektedir.359 Ehl-i Medine tabirinin kapsamna giren birok unsur iinde en nde geleni ulema veya fukah olduuna gre, ulema izgisinin ilk devirden yani sahbe dneminden itibaren nasl bir seyir takip ettiini grmek nemlidir. 3. Sahbe Dneminde Ehl-i Medine: Alim Sahbler finin de bahsettii gibi Medinede ikinci asrda gr ayrlklar sz konusudur ve bunlarn her biri farkl ilm evrelere iaret etmektedir. Ama bunlar, birdenbire ortaya km ve yalnz o dneme mahsus gr ayrlklar deildir. Her birinin kendine ait gemii olan bu farkllklarn tarihini anlamak iin sahbe dnemine kadar gitmek gerekmektedir. nk ayrlklar daha o dnemde balamtr. Sahbe dnemi slam ilimler tarihi iin birok adan nem arz etmektedir. Sahbe neslinin bykleri iinde mer b. el-Hattab gibi kiiler bu balamda nemli olsa da, zellikle sahbenin saysnn azalmaya balad yllarda n plana kan bazlar, Hz. Peygamber henz hayatta iken ocukluk veya genlik yalarn srdkleri halde sonraki yllarda dier sahblerden rendikleri ile alim sahb360 vasfn kazanm kiilerdir. slam kltr ve medeniyetinin sonraki nesillere aktarlmasnda hayat rol oynayan bu ahslar, bu medeniyetin yetitirdii en nemli karakterlerden olan alim tipinin de ilk rnekleridir. a. mer b. el-Hattab Medinedeki ilm faaliyetleri balatan alim sahbler iinde birka tanesi zellikle dikkat ekmektedir. Bunlar mer b. el-Hattab, Zeyd b. Sbit ve Abdullah b. mer bunlarn banda gelmektedir. mer b. el-Hattabn kararlar, ikinci asrda Medineliler iin son derece nemlidir. Mlikin hkm istinbat iin zemin ararken
359 360

Kad yz, Tertb, II, 101. Bunlarn daha salklarnda alim sfatyla anlmalar slam ilimler tarihi iin nemli bir ayrntdr. Tbin alimlerinden Mesrk Medineye geldiim zaman Sahbenin ulemas kimdir? diye sordum. Zeyd b. Sbitin onlardan biri olduunu grdm demektedir. Bk. Ebu Yusuf Yakub b. Sfyan el-Fesev, Kitbul-Marife vet-trh, thk. Ekrem Ziya el-Umeri, Medine, 1410 h., I, 484-85. Yine tbin alimlerinden Mcahide gre ulema sahbedir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 29.

105

Kuran ve Snnetten sonra en ok grne bavurduu kiilerden biri odur.361 Hz. meri bu konuda ne kartan husus, bir konuda karar alrken genellikle meveret ehline362 ve sahbenin ileri gelenlerine danmas ve meseleleri bir tr icm sonucunda hkme balamasdr.363 ou zaman bylesi gr birliklerine mebni olmas itibariyle Hz. mer dnemindeki uygulamalar, Medineliler iin her zaman meru bir kaynak olmutur.364 merin bu zelliinin farknda olan baz tbin alimleri kendisini srekli takip etmekte365 ve hatta merin ashabndan366 bahsedilmektedir. merin ashab olarak anlan bu kiiler, onun ilminin sonraki nesillere aktarlmasnda barol oynamlardr. b. Zeyd b. Sbit Sahbe iinde kendine ait bir halkaya ve Hz. mer gibi ashaba sahip olanlardan biri Zeyd b. Sbittir. O, bir yandan mfti ve kad sfatyla367 Medinede
361

Mlik Bize gre merden sonra insanlarn imam Zeyd b. Sbit, ondan sonra Abdullah b. merdir diyerek, ilk sraya Hz. meri koymaktadr, bk. Fesev, Marife, I, 486. Ayrca bk. Ahmet zel, Mlik b. Enes, DA, XXVII, 510-511.

362

Hz. Ebu Bekrin meveret meclisi mer, Osman, Ali, Abdurrahman b. Avf, Muaz b. Cebel, beyy b. Kab ve Zeyd b. Sbitten oluuyordu. Ayn meclis Hz. mer devrinde de grevine devam etmitir. bn Sad, Tabakt, II/2, 109; rz, Tabakt, s. 41.

363

fi, el-mm, VII, 215; bn Sad, Tabakt, II/2, 100; Ebu Nuaym el-sfahan, Hilyetl-evliy ve tabaktul-asfiy, I-X, Kahire 1979, IV, 320; bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlilMedine, XX, 312-313.

364

Muaviye bile Hz. mer zamanndaki hadislere itibar ediniz demektedir. Ahmed b. Hanbel, lel, III, 207. Hz. mer dnemindeki uygulamalardan rnekler iin bk. Ebu Zeyd mer b. ebbe en-Nemr el-Basr, Trhul-Medinetil-Mnevvere, I-IV, thk. Fehim Muhammed eltut, Cidde 1399, II, 705 vd.

365

stelik bunlar sadece Medinelilerden ibaret deildir. Kfe fkhnn tbin dnemindeki en nemli isimlerinden Esvedin hac zamanlarnda merin yanndan hi ayrlmad bilinmektedir. bn Sad, Tabakt, VI, 48.

366 367

bn Sad, Tabakt, V, 89. Hz. Peygamber devrinde fetva veren sahbler alt kiidir; bunlarn muhacirlerden, ensardandr: mer, Osman, Ali, bey b. Kab, Muaz b. Cebel ve Zeyd b. Sbit. rz, Tabakt, s. 39. Sleyman b. Yesrn sylediine gre Hz. mer ve Hz. Osman kaza, fetva, feraiz ve kraat konularnda hi kimseyi Zeyd b. Sbite denk tutmamlardr. rz, Tabakt, s. 46. Zeyd b. Sbitin Hz. mer tarafndan maal bir kad olarak atanmas ve Hz. merin ehir dnda olduu zamanlarda ona vekalet etmesi hakknda bk. bn ebbe, Tarih, II, 693-94.

106

bulunurken, bir yandan da yetitirdii talebelerle ehrin ilm karakterinin oluumuna katkda bulunmutur. fi bir vesileyle Zeyd b. Sbit ve onun mezhebini takip edenler derler ki eklinde bir cmle sarfetmektedir.368 Bu cmleden, Zeydin grlerinin belirli bir grup tarafndan takip edildii sonucunu karmak mmkndr. Ali b. el-Medn bu durumu daha ak biimde ifade ederek, sahbe iinde kendi ashab olan ve ashab tarafndan mezhebi takip edilen kii arasnda Zeydi de saymaktadr.369 Zeyd b. Sbitin sadece Kuran ve snnet bilgisinin deil, reylerinin de dnemindeki ulema tarafndan dikkate alnd anlalmaktadr. Hz. mer, Zeydin kadlk yapt dnemde Kuran ve Snnet yerine kendi reyini kullanarak verdii hkmleri bile geerli saymaktadr.370 Zeyd b. Sbitin grlerinin zelde Medine genelde btn ehirler iin nemi, bunlarn bir ekilde amelle ilikilendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Kaz bilgisinin ounu Zeyd b. Sbitten rendiini aklayan Said b. el-Mseyyeb Zeydin grleri hakknda Zeyd b. Sbite ait olup da amel edilmeyen veya douda-batda icma konu olmayan veya (en azndan) bir ehrin amel etmedii bir gr bilmiyorum. Oysa bakalarna ait grlerle ou kiinin amel ettiini grmedim demektedir.371 Zeydin grlerinin Medine dndaki ehirlerde bile amele kaynaklk ettiini gsteren bu ifadeler nemlidir. Zeydin Medineli olmasna ramen nasl olup da dier ehirlere grleriyle kaynaklk ettiini, bn Sadn Tabaktnda yer alan bir bilgi sayesinde renmek mmkndr. bn Sadn aktardna gre Hz. mer sahbeyi farkl ehirlere hocalk yapmalar iin gnderdii halde, Zeyd b. Sbiti Medinede tutmutur. Bylece Medine dna kanlar esas itibariyle gittikleri yerde merci olarak tanndklar halde, Zeyd hem Medinelilere hem bakalarna hocalk yapabilmitir.372 Zeydin ashab olarak saylan isimlere bakldnda, onun Medinedeki ilim evresinin oluumunda ne kadar hayat bir rol oynad anlalmaktadr. nk bu
368 369

fi, er-Risle, s. 586. Ali b. el-Medn, lel, s. 68, 77. Dierleri Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Mesuddur. Bunlara srasyla Mekke ve Kfeden bahsedilirken yer verilecektir. bn ebbe, Tarih, II, 693. bn Sad, Tabakt, II/2, 116-17. bn Sad, Tabakt, II/2, 117.

370 371 372

107

talebeler, ilk asrn ikinci yars ile ikinci asrn ilk eyrei boyunca Medinenin en nde gelen isimleridir. Grld gibi, grleriyle ikinci asrdaki fakihlere her zaman nderlik eden Fukah-i Sebann tamam ve daha fazlas Zeydin ashab arasnda yer almaktadr.373 Dier yandan, Zeydin ashab hakknda bilgi veren Ali b. el-Medn, on kiinin ismini saydktan sonra bunlardan sadece ilk altsnn Zeydi grdnn kesin olduunu sylemektedir.374 Ali b. el-Medinnin bir yandan bu geree iaret edip dier yandan bu kiilerin tamamn Zeydin ashab olarak saymas, onlardan bazlarnn Zeydden gelen bilgiyi onun ilk nesil ashabndan alan ikinci tabakada yer aldklarn gstermektedir. Bu da, Zeydin etrafnda daha ilk asrda tabakalar halinde teekkl etmi bir hoca-talebe ilikisinin kurulduunu ve onun retilerinin nesilden nesile muntazam olarak aktarldn gstermektedir. c. Abdullah b. mer Abdullah b. merin en nemli zellii, sahbenin kklerinden olmas hasebiyle nispeten ge dnemlere kadar yaamas375 ve Hz. Peygamber
373

Zeyd b. Sbitin ashab arasnda u isimler saylmaktadr: Said b. el-Mseyyeb, Urve b. ezZbeyr, Kabsa b. Zeyb, Hrice b. Zeyd, Sleyman b. Yesr, Ebn b. Osman, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe b. Mesud, Ksm b. Muhammed, Salim b. Abdullah, Ebu Bekr b. Abdurrahman, Eb Seleme b. Abdurrahman, Talha b. Abdullah b. Avf ve Nfi b. Cbeyr b. Mutim. Bk. Ali b. el-Medn, lel, s. 75-6. Baka bir kaynakta aa yukar ayn isimler yine Zeydin ashab olarak saylmaktadr: Medine fukahsndan olan u on kii Zeyd b. Sbitten ders almtr: Said b. el-Mseyyeb, Ebu Seleme b. Abdurrahman, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe b. Mesud, Urve b. Zbeyr, Ebu Bekr b. Abdurrahman, Harice b. Zeyd, Sleyman b. Yesr, Eban b. Osman, Kabsa b. Zeyb. Bk. rz, Tabakt, s. 47. (Burada on kiiden bahsedilmesine ramen dokuz isme yer verilmektedir.)

374 375

Ali b. el-Medn, lel, s. 75-6. Ebu Cafer el-Mansr Mlike bn merin grlerini aldnz da niin Ali ve bn Abbasn grlerini braktnz? diye sorunca Mlik u cevab vermitir: nk bn mer en son vefat eden sahbdir. Ayrca, bizden nceki hocalarn onun grlerine itibar ettiklerini grdk. bn Sad, Tabakt, IV/1, 1008; Kad yz, Tertb, II, 101; Zeheb, Siyer, VIII, 112. Hicr 150 ylnda gerekletii sylenen bu grmede (Zevv, Menkb, s. 33) Mansrun Mlike, kendi ecdad olan Ali ve bn Abbasn grlerine muhalif olmas halinde bile bn merin grlerini benimsemeye devam etmesini sylemesi dikkate yndr. Mlikin Hz. Aliye ait grleri, bn mer gibi sahblerin grlerine nazaran daha az benimsedii hakknda ayrca

108

dnemindeki Medinenin yapsn muhafaza etme konusunda ar titizlik gstermesidir. Onun, ilk devri ya da emr-i evveli olduu gibi yaatt sylenmektedir.376 Abdullah b. merin srekli kendisini takip eden kalabalk bir talebe grubu yani ashab olmamtr. Birok kii kendisinden hadis rivayet etmi olsa da, srekli yannda bulunan talebeleri sadece olu Salim ile klesi Nafidir. Ancak babasndan ve dier byk sahblerden ald bilgi birikimi, bn meri sahbe neslinin sonlarnda en nde gelen isimlerden biri yapmtr. Denilebilir ki bn mer, Hz. mer ve Zeyd b. Sbitle birlikte Medine amelinin en bariz mmessilidir. Ondan aktarlan bilgi, hadisilerin dilinde altn isnad veya en sahih isnad diye bilinen bir vastayla Mlike ulam ve onun tarafndan ou zaman Medine ameli vasfyla takdim edilmitir. Mlikin Muvattada Kuran ve Snnetten sonraki en nemli kaynaklar arasnda mer ile Abdullah b. merin bulunduu, birok kii tarafndan tekrarlanan bir husustur.377

bk. Zafer Ahmed el-Osmn et-Tehnev, Kavid f ulmil-hads, thk. Abdlfettah Ebu Gudde, Karai, ts. (Mukaddimet lis-snen ile birlikte), s. 275 (bn Teymiyye, Minhcssnneden naklen).
376 377

bn Sad, Tabakt, IV/1, 106. Mlikin Muvattada Abdullah b. merden gelen rivayetlere ne kadar ok yer verdii malumdur. stelik bunlar, onun bn mer tarikiyle elde ettii rivayetlerin tamam deildir. nk vefatndan sonra evinde bn merin rivayetlerini ihtiva eden sandklar dolusu kitap bulunmutur ve sylendiine gre bu rivayetlerden sadece iki tanesi Muvattada yer almaktadr. Bk. Kad yz, Tertb, I, 186; bn Ferhn, ed-Dbc, I, 112.

109

4. Tbin Dneminde Ehl-i Medine: Fukah-i Seba Sahbe devrinden sonra Medinenin en mehur fakihleri, Fukah-i Seba378 adyla bilinen yedi kiilik bir grubun da dahil olduu, isimleri yukarda Zeyd b. Sbitin talebeleri olarak verilen tbin alimleridir. Tbin neslinin alimleri Medine iin son derece nemlidir, nk sahbenin ilm miras sonraki nesillere bunlar sayesinde aktarlmtr. Medinede tbin alimlerine ayr bir kymet verildii, ikinci asrdaki baz nemli isimler tarafndan bunlarn mezhebinin takip edildiinin sylenmesinden anlalmaktadr.379 Tbin dneminde Medinenin ilmini bu isimler, ama zellikle Fukah-i Seba temsil etmektedir. Mesela, amel-i ehl-i Medinenin nemli kaynaklarndan olan mer b. Abdlaziz, halife olmadan nce aralarnda Fukah-i Sebann da
378

Fukah-i Sebann tamamnn ismi zerinde anlalamamtr. Alt tanesinin (Urve b. Zbeyr, Said b. Mseyyeb, Ubeydullah b. Abdullah, Harice b. Zeyd, Sleyman b. Yesr ve Ksm b. Muhammed) kimlii hakknda gr birlii olmasna ramen yedinci isim olarak farkl kiiler nerilmitir (Ebu Bekir b. Abdurrahman, Ebu Seleme b. Abdurrahman b. Avf, Salim b. Abdullah b. mer), bk. Cengiz Kallek, Fukah-i Seba, DA, XIII, 214. DAdaki Fukah-i Seba maddesinde kaynak olarak kullanlmad anlalan el-Mdevvenede yedinci isim olarak Ebu Bekr b. Abdurrahman saylmaktadr. Bk. Eb Abdullah Muhammed b. Abdsselam b. Said bn Sahnn, el-Mdevvenetl-kbr, Beyrut 1905 (ofset), V, 176. Fukah-i Seba hakknda kitap yazan Abdurrahman b. Ebiz-Zinda gre de yedinci isim Ebu Bekrdir. bn Ebiz-Zind yle demektedir: Medinede fetva sorulan ve szlerine itimad edilen Yediler unlardr: Said b. Mseyyeb, Ebu Bekr b. Abdurrahman, Urve b. Zbeyr, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe, Ksm b. Muhammed, Harice b. Zeyd, Sleyman b. Yesr, bk. bn Sad, Tabakt, II/2, 132. Ayrca bk. Zeheb, Siyer, IV, 445. Ebuz-Zind ise, baka bir yerde yine bu yedi ismi Fukah-i Seba olarak adlandrmadan Medine fukahs olarak saymaktadr. Bk. Sahnn, el-Mdevvene, I, 337. Schacht ise Fukah-i Sebann, yaadklar dnemde deil isimleri zerinde anlalmak, bir grup olarak bile bilinmediklerini sylemektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 244. Ancak daha ikinci asrda Fukah-i Sebann grlerini derlemek zere kitap yazlmas, Schacht bu konuda haksz karmaktadr.

379

Mesela Ali b. el-Mednye gre Medinede Mlik b. Enesten sonra, Medineli tbinun mezhebini devam ettiren kii Abdurrahman b. Mehddir. bn Eb Htim, Mukaddime, s. 252; Zeheb, Siyer, IX, 200. Burada mezheb kelimesinin kullanlmasnn hususi bir anlam olmaldr. Schacht, Medine fkhnn geliiminin Kfe fkhna gre daha ge bir devreye tekabl ettiini varsayd iin, Medine fkhn mer ve bn mer gibi sahbler yerine Fukah-i Seba ile balatmaktadr. Medine fkh iin bu ikisi kadar nemli bir isim olan Zeyd b. Sbitten ise hi bahsetmemektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 243 vd.

110

bulunduu on kiiyle grm ve ilimlerinden istifade etmitir.380 Baka bir kaynakta, mer b. Abdlazizin Medine valiliine atandnda yine aa yukar ayn isimlerden oluan on kiilik bir fukah grubunu kendisi iin danma kurulu olarak atad sylenmektedir.381 Yani bu isimler grleriyle Medine valisini ynlendirmekte ve alnan kararlar bir tr denetim altnda tutmaktadrlar. Fukah-i Seba, hem Mlik ve halkasnn hem de ikinci asrda Medinenin nde gelen ilim adamlarnn en nemli ve etkisi en fazla hissedilen kaynaklarndan biridir. Bir rivayete gre bn ihb, Mlik ve Abdurrahman b. Mehd (. 197), kendi dnemlerinde Fukah-i Sebann grlerini en iyi bilen kiilerdir.382 Bu rivayet Fukah-i Sebann grlerinin ikinci yzyl boyunca fukah iin referans olduunu gstermektedir. Daha ikinci asrda Fukah-i Seba olarak anlan bu grubun Medinenin ortak kanaatlerinin oluumundaki etkileri o kadar byktr ki, en sonuncusunun vefatnn zerinden elli yl gemeden, Abdurrahman b. EbizZind (. 174) tarafndan bunlarn grlerini derleyen bir kitap telif edilmitir.383 Bir ksm sahblerin akrabas olan Fukah-i Seba, ou ayn hocalardan ders almalarna ve kendilerine sorulan sorular birbirlerine danarak cevaplamalarna384
380 381

bn Habb, Tarih, s. 160-61. Bunlar Urve b. Zbeyr, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe b. Mesud, Ebu Bekr b. Abdurrahman b. el-Hris, Eb Bekr b. Sleyman, Sleyman b. Yesr, Ksm b. Muhammed, Salim b. Abdullah, Abdullah b. Abdullah b. Amr, Abdullah b. mir b. Reba ve Hrice b. Zeyddir. Bk. bn Sad, Tabakt, V, 245-46.

382 383

Zeheb, Siyer, IX, 202. bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 277-78; Cengiz Kallek, Fukah-i Seba, DA, XIII, 214. Bu kitap baz modern aratrmaclar tarafndan Ebuz-Zindn kendisine nispet edilmektedir (bk. AbdAllh, Mliks Amal, s. 68). Eserin bn Ebiz-Zinda ait olduu fikri daha yaygn olmasna ramen, Abd-Allhn iddias iin de klasik literatrden kaynak bulmak mmkndr. Mesela Zeheb, Tezkiretl-huffz, I, 248de bu eserin bn Ebiz-Zind tarafndan babasndan rivayet edilmek suretiyle oluturulduuna dair bir bilgi vardr.

384

Abdullah b. Mbareke gre Fukah-i Seba kendilerine sorulan meseleleri ortaklaa grrlerdi ve kadlar bunlarn grn almadan hkm vermezdi. Fesev, Marife, I, 471. Ancak bunlarn meseleleri ortak grmeleri her zaman ittifak ettikleri anlamna gelmemektedir. bn EbizZindn bahsi geen kitabnn adnn Kitbu reyil-Fukahis-Seba min ehlil-Medine ve mahtelef fh olmas, bunlarn icm ettikleri kadar ihtilaf da ettiklerini gstermektedir. Bk. Ebul-Ferec Muhammed b. shak el-Varrk bnn-Nedm, el-Fihrist, nr. brahim Ramadan, Beyrut 1997, s. 277-278. Ayrca bk. Sahnn, el-Mdevvene, V, 176. Ebuz-Zind, Fukah-i

111

ramen, esasen birbirlerinden bamsz olarak faaliyet gstermiler ve grleri birden fazla kanaldan aktarlmtr. Fukah-i Sebann ortak grlerini kitaplatran Abdurrahman b. Ebiz-Zind ile yine onlarn grlerini kendine kaynak edinen ve bunlarn aktarlmasnda nemli rol oynayan Mlikin farkl halkalara mensup olmalar bu balamda rnek olarak hatrlanabilir. Fukah-i Sebann Mlik ve halkas zerindeki etkilerini gstermesi asndan zikre yn olan bir rivayete gre, Mlikin Muvattada ok kulland ve amel-i ehl-i Medineye veya Medine icmna delalet ettii varsaylan el-emrulmctema aleyh inden sz, Medineli on fakihin gr birliini ifade etmektedir. Bu on kii iinde yine Fukah-i Sebann tamam bulunmaktadr.385 Fukah-i Sebann grlerine bu kadar nem verilmesinin en nemli sebebi, Medinelilerin bu alimleri sahbenin eitiminden gemi, Hz. Peygamberin snnetlerini iyi bilen, rey zerinde asla icm etmeyen, her zaman snneti esas alarak icm eden kiiler olarak grmeleridir.386 Fukah-i Sebann her birinin sonraki nesiller zerinde ayn derecede etkili olduunu sylemek mmkn deildir. Alim sahblerde olduu gibi, bunlarn iinde de bazlar ne kmaktadr. Said b. el-Mseyyeb, Ksm b. Muhammed ve Sleyman b. Yesr ilk bakta gze arpan isimlerdir. a. Said b. el-Mseyyeb liml-ulem veya fakhl-fukah387 lakaplaryla tannan Said b. elMseyyeb, Mlikin en nemli hocalarndan bn ihb ez-Zhrnin hocasdr.

Sebann her zaman ittifak etmediklerini, ihtilaf ettikleri durumlarda ounluun veya daha faziletli olanlarn grnn tercih edildiini sylemektedir. Bk. Sahnun, el-Mdevvene, I, 337.
385

Listenin tamamnda u isimler yer almaktadr: Ali b. el-Hseyin, Said b. el-Mseyyeb, Sleyman b. Yesr, Ksm b. Muhammed, Salim b. Abdullah, Urve b. ez-Zbeyr, Hrice b. Zeyd, Eb Bekr b. Abdurrahman b. el-Hris, Eb Bekr b. Sleyman b. Eb Hasme, Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm ve Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe b. Mesud. Bk. bn Habb, Tarih, s. 160-61. bn Habb, on kii demesine ramen on bir isim saymaktadr. Fukah-i Sebann Mlikin fkh dncesine etkisinin boyutu hakknda bir deerlendirme iin bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 69-72, 170.

386 387

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 202. bn Sad, Tabakt, V, 90.

112

Fakih ve alim sahblerden ders alan Said,388 Fukah-i Sebann en mehurudur ve Medinede bir halkas vardr.389 Said, sahbenin hayatta olduu dnemde onlarn gvenini kazanacak ve grlerine bavurulacak kadar nemli bir isimdir. Abdullah b. mer, iinden kamad bir meseleyle karlanca Saide sorun nk o salihlerin meclislerine katlmtr demektedir.390 Saidin dierlerine stnl o kadar belirgindir ki, vefatndan sonra artk kendisi gibi biri bulunmad ve herkes eit seviyeye geldii iin, onun halkasn devam ettirenlerin dersine gelmeyi kimse istememitir.391 Dneminin en byk mercii olan Said, Zhrnin szlerine baklrsa Medinenin ilmini tek bana temsil edecek kadar nemlidir: Ulema drt kiidir: Medinede Said, Kfede ab, Basrada Hasan, amda Mekhul.392 Said, mer b. Abdlazizin de byk sayg duyduu bir isimdir. mer b. Abdlazizin, Medine valilii srasnda Saide danmadan herhangi bir konuyu hkme balamad sylenmektedir.393 Saidin snnet-i maziyeler, nceki otoritelerin kararlar ve gemi dnemdeki olaylar hakkndaki bilgisiyle n plana kmas, amel konusu balamnda kendisine nem atfetmeyi gerektiren asl zelliidir.394 Saidin gemiteki olaylar hakkndaki bilgisine hayran kalan Abdullah b. mer, kendi balarna gelen bu olaylar Saidin onlardan daha iyi bildiini sylemektedir. Bu gemi bilgisi, bn merin sznden anlald gibi sadece savalar ve i karklklar gibi tarih olaylarla snrl
388

Said ilmini kimden ald? sorusuna Zhr u cevab vermitir: Zeyd b. Sbitten ald. Ayn zamanda Sad b. Eb Vakks, bn Abbas ve bn merin meclislerine devam etti. Hz. Peygamberin hanmlarndan Aie ve mm Selemenin yanna gitti. Osman, Ali, Suheyb ve Muhammed b. Meslemeden de bir eyler iitti. Msned rivayetlerinin ou Ebu Hureyredendir, nk onun damadyd. mer ve Osmann ashabndan da bir eyler duymutur. Sylendiine gre merin ve Osmann kazlarn en iyi bilen oydu. bn Sad, Tabakt, V, 89.

389 390 391 392 393 394

Saidin ehl-i hadis iindeki yeri hakknda bir deerlendirme iin bk. zenel, eybn, s. 89-91. bn Sad, Tabakt, V, 104. bn Sad, Tabakt, II, 130. Eb Nuaym, Hilye, V, 178-79. bn Sad, Tabakt, II, 129-30. Fesev, emr-i mzyi (=m med min emrin-ns) en iyi bilenin Said olduunu sylemektedir, bk. Marife, I, 472, 622.

113

olmayp, ayn zamanda hukuk meselelere de taalluk etmektedir. nk Said, Hz. Peygamberin, Ebu Bekirin, merin ve bir rivayete gre Osmann btn hukuk kararlarn bildiini kendisi sylemektedir.395 b. Ksm b. Muhammed Fukah-i Sebadan olan Ksm ayn zamanda Mescid-i Nebevde bir halkaya sahiptir. mer b. Abdlaziz, hadislerin tedvinini emrettiinde Amra bt. Abdurrahmann hadisleriyle birlikte Ksmn rivayetlerinin toplanmasn da zellikle istemitir. nk Urve b. Zbeyr ve Amra bt. Abdurrahmanla birlikte Ksm, halas Hz. Aieden gelen rivayetleri en iyi bilen kiilerdir.396 Ksm ayn zamanda snnet bilgisiyle n plana kan ve bu yzden tercih edilen birisidir. Ebuz-Zind, sylemektedir. snnet
397

konusunda

Ksmdan

daha

bilgilisini

grmediini

Bu bilgisine ramen ok hadis rivayet etmeyen, hadislerin

yazlmasna izin vermeyen ve fazla fetva vermeyen Ksmn mer b. Abdlazizle arasnn iyi olmasna398 bakan Medineliler, mer b. Abdlaziz halife olduu zaman Ksmn artk suskunluunu bozup fetva vereceini ve hadis rivayet edeceini dnmlerdir.399 Ksmn bir baka nemli zellii, Mlikin hocas Rebann yetitii halkann banda bulunmas hasebiyle ayn zamanda Mlikin hocas olmasdr.
395

rz, Tabakt, s. 57. Ayrca bk. bn Sad, Tabakt, II/2, 128; V, 89. Ayrca Fesev, Marifedeki tertbiyle de Saidin snen-i maziyeler hakkndaki nemine iaret etmektedir. Eserde, Hz. merle ilgili ksmdan (I, 455) hemen sonra Said b. el-Mseyyeb hakkndaki ksm (I, 468) balamakta, daha sonra tekrar dier sahblerle ilgili ksm devam etmektedir. Muhakkik Ekrem Ziya el-Umerye gre bu, bir hatann sonucu olabilecei gibi Said b. elMseyyebin merin kavillerini ve grlerini en iyi bilen kii olmas hasebiyle bilerek yaplm bir dzenleme de olabilir. Bk. Fesev, Marife, I, 468, dipnot 2. Kanaatimizce ikinci ihtimal daha ar basmaktadr.

396

bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, VII, 118; ihbddin Ebul-Fazl Ahmed b. Hacer el-Askalan, Tehzbt-Tehzb, Beyrut 1991, IV, 529. Ebu Abdullah Muhammed b. smail el-Buhr, et-Trhul-kebr, Haydarabad 1943, VII, 157; bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, VII, 118. mer b. Abdlaziz Ksma, kendisinin yerine onun halife olmasn isteyecek kadar sayg gstermektedir. Bk. bn Sad, Tabakt, V, 140. Muhammed b. Hibban el-Bst, Kitbus-sikt, Haydarabad 1979, V, 302; bn Hacer, Tehzb, IV, 530. Ksmn hadis yazmna izin vermeyii hakknda bk. bn Sad, Tabakt, V, 140.

397

398

399

114

Mescid-i Nebevde kabir ile minber arasnda faaliyet gsteren ve Ksmn, Salim b. Abdullahla birlikte idare ettii bu halkann bana, yllar sonra ayn yerde Mlik geecektir.400 Tabiat icab ok konumayan ve konuanlara mdahale etmeyen bir insan olan Ksm401 kendi derslerinde, henz bir talebe olan Rebann grlerinin dierleri tarafndan tannmas maksadyla fikirlerini serbeste ifade etmesine msaade etmektedir.402 Ksm ayrca sahbenin ihtilafn mmet iin rahmet olarak grmektedir.403 c. Sleyman b. Yesr Sleyman b. Yesr (. 107) bazlarna gre Said b. el-Mseyyebden bile daha stn bir fakihtir.404 Ebuz-Zind, Sleyman kendisine eritii yedi fakihin (Fukah-i Seba) iinde zikretmektedir.405 Saidle birbirleri hakknda sitayikr konuan Sleyman, Mlike gre Saidden sonraki alimlerin en stndr ve ou zaman Saidle grleri uyumludur.406 Bu bakmdan, Sleyman da Mlikin hocalar arasnda saymak gerekmektedir. mer b. Abdlaziz dneminde Medine arsnn idaresini stlenen Sleyman,407 zellikle snen-i maziyeler konusundaki bilgisi nedeniyle nemlidir. Mlike gre Medinedeki sneni en iyi bilen kiilerden biri408 olan Sleyman, kendinden nceki alimlerin grlerini aktarrken bunlarn gr birlii iinde olduklarna zellikle vurgu yapmakta ve bu zellii sebebiyle Mlik tarafndan grlerine nem verilmektedir. Snen-i maziye bilgisinin iki yzyl boyunca hangi isimler zerinden aktarldn gsteren bir rivayette Sleymann adnn gemesi bu balamda nemlidir.409
400 401 402 403 404 405 406 407 408 409

bn Sad, Tabakt, V, 140. bn Hibbn, Sikt, V, 302. Buhr, Tarih, VII, 157. bn Sad, Tabakt, V, 140. bn Sad, Tabakt, V, 130; Zeheb, Siyer, IV, 445, 446; bn Hacer, Tehzb, II, 428. Zeheb, Siyer, IV, 445; bn Hacer, Tehzb, II, 427. Zeheb, Siyer, IV, 446; bn Hacer, Tehzb, II, 428. bn Sad, Tabakt, V, 130. Fesev, Marife, I, 549. Ali b. el-Medn yle demektedir: Abdurrahman b. Mehd Mlikin, Mlik Sleyman b. Yesrn, Sleyman ise mer b. el-Hattabn grlerini benimserdi. Kad yz, Tertb, III, 202.

115

5. Tbinun kinci Nesli: Mlikin Hocalar ve Dierleri Mlikin hadis ve fkhla ilgili grlerine en ok tesir eden hocalar Zhr ile Reba ve Mlikle ilikisinin muhtevasna dair ok malumat bulunmamakla birlikte Abdullah b. Yezid b. Hrmzdr. Baz rivayetlere gre Mlik Muvattada elemru inden tabirini kulland zaman, hocalar bn Hrmz ile Rebay kastetmektedir.410 Hakllk pay tartma konusu olmakla birlikte, Mlikin ad geen hocalarndan ne kadar etkilendiini gstermesi bakmndan bu bilgi dikkate ayandr. a. bn Hrmz lk iki asrdaki ilm faaliyetlerin esas muhiti olan halkalar, mescitlerde veya alimlerin evlerinde teekkl etmitir. Medine fukahsndan411 Abdullah b. Yezid b. Hrmz (. 148), halkasn evinde oluturmay tercih edenlerdendir. Ben Leys mahallesindeki evinde toplanan halkann mdavimleri; Haris b. krime b. Abdurrahman, onun kardei Abdullah, Sad b. brahim, Salih b. Keysan, Reba, Ebu Ubeyde b. Muhammed b. Ammar b. Yasir ve Salt b. Zebid gibi kiilerdir. Bunlar hem fkh hem hadis dersleri almaktadr.412 Mlik ise, bn Hrmzn evinde sabahn erken saatlerinden gece yarlarna dek ders grecek kadar yakn bir rencisidir413 ve bu hocasn Rebadan stn saymaktadr.414 Yine Mlikin sylediine gre bn Hrmzn bir zellii de kelm meseleler konusunda stat olmasdr.415 Mlikin ok nemli bir hocas olmasna ve onun Muvattadaki baz tabirlerle kendisini kastettii sylenmesine ramen, Muvattada veya baka kaynaklarda bn
410

bn Habb, Tarih, s. 163. Mlikin aleyhi edrakt ehle beledin ve el-emrul-mctema aleyh inden gibi ifadeleriyle Reba ve bn Hrmz kastettii, makbul saylmasa da ok tekrarlanan bir grtr. Baka bir rnek iin bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 149. Yine fazla kabul grmeyen bir baka rivayete gre bu tabirler, Mlik Rebann meclisinden ayrlp kendi halkasn kurduu gn ona katlan arkada Sleyman b. Bilalin Medine pazarndan sorumlu olduu dnemdeki hkmlere delalet etmektedir. Kad yz, Tertb, III, 32.

411 412 413 414 415

bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, V, 199. bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 327 bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 436; bn Ferhn, ed-Dbc, I, 99. bn Habb, Tarih, s. 163. Fesev, Marife, I, 652; rz, Tabakt, s. 66.

116

Hrmzn grlerinin Mlikin kendisinden rendiklerine nisbetle ok az aktarld grlmektedir. nk bn Hrmz, grlerinin Mlik ya da bakas tarafndan aktarlmas konusunda ok istekli deildir. Hatta onun, kendisinden rivayet ettii hadislerde adn anmamas iin Mlike yemin ettirdii bile sylenmektedir.416 bn Hrmzn bu konudaki gerekesi tam olarak bilinemese de, reye ok mracaat ettiini dnd ve kendi grlerinin snnetin nne geirilmesinden endie ettii iin byle davrand sylenebilir. nk kendisi hem az fetva vermekte, hem de verdii fetvalar konusunda bir trl mutmain olamad iin ou zaman bunlar deitirmektedir.417 Ayrca bn Hrmzn Mlike Benim reylerime inanma, zira Reba ve ben rey ile hkm verme konusunda ok ileri gittik dedii bilinmektedir.418 Hocasnn bu tavsiyesini dikkate ald anlalan Mlik de: bn Hrmzden on (veya on alt) yl ders aldm. Ondan rendiklerimi kimseye anlatmadm demektedir.419
416

Kad yz, Tertb, I, 132; bn Ferhn, ed-Dbc, I, 99. Umar Faruq Abd-Allhn, bu bn Hrmz ile Arec lakabyla tannan muhaddis Abdurrahman b. Hrmz birbirine kartrd anlalmaktadr. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 62 vd.

417

Anlald kadaryla Mlik, kendisine sorulan sorulara ou zaman bilmiyorum diye cevap vermeyi bn Hrmzden renmitir. nk bn Hrmzn u szn bizzat Mlik nakletmektedir: Bir alim, etrafndaki rencilerine bilmiyorum demeyi miras brakmaldr. Bu cevap, kiinin bilmedii konulardaki sna olmaldr. Fesev, Marife, I, 655.

418 419

Fesev, Marife, I, 655. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 78. Mlik baka bir yerde, bn Hrmzden otuz yl kadar ders aldn ima etmektedir, ama bu herhalde yanl bir bilgidir. Bk. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 99. bn Hrmzn u szleri, onun grlerinin aktarlmas konusunda niin tereddt ettiine ksmen aklk getirmektedir: Kendilerine eritiimiz ilim ehline bir ey sorulduu zaman bunlar Bu konuda grnz nedir? diye birbirlerine sorarlar, sonra Bu olay Hz. Peygamber devrinde meydana gelen u olaya veya Ebu Bekr zamannda falan kiinin bana gelen u olaya veyahut mer b. el-Hattab zamanndaki u olaya benziyor, hkm de onun gibidir, bu konuda baka bir ey bilmiyoruz diye cevap verirlerdi. Ama sonra ben, Reba ve Ebuz-Zind biraraya geldik ve insanlara mkil gelen baz durumlar da bu nceki olaylara benzettik. Biz bu benzetmeye cret ettiimiz halde bazlar ekingen davrand. Ama sonra bize sorulan baz eyler hakknda Bunu kerih gryoruz dediimiz halde, bizimle birlikte veya bizden sonra gelen bazlar, bizim kerih grdmz eylere olmaz dediler. Yine bizimle birlikte olan veya bizden sonra gelen bazlar ise bizim kerih grdmz eyler hakknda helal ve haram dediler. Bunlar, benim ve ashabmn sylemeye ekindii eyleri sylemeye cret edebildiler, tpk bizden ncekilerin

117

b. Rebatr-rey Fukah-i Sebadan sonraki ve Mlikten nceki neslin en nemli isimlerinden birisi, Mlikin hocas Reba b. Eb Abdurrahmandr (. 136). Fukah-i Sebadan Ksm b. Muhammedin talebesi olan Reba, daha onun meclisinde renciyken kendi grlerini ifade etmeye balamtr. Hatta Rebann, Ksmn derslerinde yabanclar tarafndan halkann sahibi ve ba zannedilecek kadar ok konutuu sylenmektedir.420 Ama Reba, rey konusunda hocasnn gvenini kazanmtr. yle ki, Ksmn Kitap ve Snnette bulunmayan meseleler hakkndaki sorular Rebaya havale ettii sylenmektedir.421 Fakat Reba reyi ne kadar ok kullanrsa kullansn yine de bu konuda Irakllarn kendisinden daha ileri gittiklerini dnmekte ve onlara tepki gstermektedir. Rivayete gre bu tepkisini ifade etmek iin, Iraka gittii zaman evinden hi kmam ve kendisine sorulan hibir soruya cevap vermemitir.422 Bu durumda Rebann, kendi reyiyle Irakllarn reyi arasnda fark gzettii sylenebilir. Muhtemelen Reba, kendisini rey ehlinden birisi olarak bile grmyordu. nk Reba, gerekten reye merakl olduu iin deil hadis rivayetinin sorumluluundan
sylemekten ekindiklerini bizim sylemeye cret ettiimiz gibi. Bk. Fesev, Marife, I, 654. bn Hrmzn bu szleri, bir yandan zaman iinde toplumda meydana gelen deiikliklere fukahnn ayak uydurma abasna, bir yandan da bu deiikliklerden duyulan rahatszla iaret etmektedir. bn Hrmzn grlerinin sonrakiler tarafndan bilinmesini istememesi, sz konusu deiikliklere ayak uydurma konusunda baarl olamayacan dnmesinden kaynaklanm olabilir. Ebu Zehre ise Mlikin bn Hrmzden rendii bilgilerin daha ok bn Hrmzn uzmanlk alan saylan kelam frkalarn grleri ile ihtilaf meselelerine dair ilimler olduunu sylemektedir. Bk. Muhammed Ebu Zehre, Mlik-Haytuh ve asruhruh ve fkhuh, Kahire, ts., s. 27.
420 421

Fesev, Marife, I, 671. Fesev, Marife, I, 669. Leys b. Sad da Rebann zm zor meseleler hakknda otorite olduunu sylemektedir: Reba Medine ehlinin sahib-i mudalt ve fetvada reisi idi. Fesev, Marife, I, 671.

422

Fesev, Marife, I, 670. Baka bir rivayette sebep farkl anlatlmaktadr: Reba Iraka gitmek istedii zaman Mlikten kendisi iin yz kadar hadis yazmasn istemitir. Mlik Irakta hadis mi rivayet edeceksin? deyince Reba Irakta hadis rivayet ettiimi duyarsan anla ki delirmiimdir diye cevap vermitir. Eb Nuaym, Hilye, III, 260. Dier yandan, Rebann Iraka halifenin zorlamasyla gittii ve sanki bu yzden orada fetva vermek istemedii de sylenmektedir. Bk. Zevv, Menkb, s. 72.

118

ekindii iin reye meylettiini sylemektedir.423 stelik o, kendi reyini bildirmekten ekinmese de, hadis rivayetinin byk bir sorumluluk olduunun farkndadr. Bu sorumluluu ifade etmek iin bn ihba unlar sylemitir: Ey bn ihb! Sen insanlara Hz. Peygamberden hadis naklediyorsun, ben de kendi grm bildiriyorum. Benim grm dileyen alr, dileyen terk eder. Ama sen insanlara ne rivayet ettiine dikkat et!424 Ayrca Rebann niin Rey lakabyla anld hakkndaki rivayetler de muhteliftir. Mehur olan gre gre rivayetlerin yannda kendi grlerine yer verdii iin bu lakab ald sylense de, srf ok konuan biri olduu iin bu ekilde anldn savunanlar,425 hatta Muvattada sz konusu lakabn hi gememesini gereke gsterip, Rebann yaad dnemde bu lakabn bilinmediini iddia edenler bile vardr.426 Medinede bir halkas olan Rebann asl nemli yn, Mlikin en byk fkh hocas olmasdr. Mlik fkh ilmini ondan renmitir.427 Rebann, Kfedeki Ebu Hanifenin dersleri gibi ciddi ve dzenli ileyen fkh dersleri, kalabalk bir grubun katlmyla Mescid-i Nebevde yaplmaktadr.428 Mlikten rendiimize gre Rebann halkasnda bulunan talebeler iinde sadece sarkl

423

Zeheb, Siyer, VI, 90. zenel, Rebann reyciliinin, hakknda nas bulunmayan alanlarla snrl olduuna dair bir rivayet aktarmaktadr. Bk. zenel, eybn, s. 90. Buhr, Tarih, III, 286-87; Fesev, Marife, I, 670. Ayrca, Abdlaziz b. Ebi Seleme Iraka gittiinde Irakllarn Bize Rebatr-reyin hadislerini naklet talebiyle muhatap olduu zaman, Ey Irakllar, siz ona Rebatr-rey diyorsunuz ama ben snnete ondan daha balsn grmedim diye cevap vermitir. Fesev, Marife, I, 672

424

425

bn Habb, Tarih, s. 163. Rebann ok konuan biri olduuna dair yle bir latife de anlatlmaktadr: Reba birgn yine uzun uzadya konutuktan sonra, mecliste bulunan bir bedeviye ok laf edip de meramn ifadeden aciz kalmak nedir? diye sorar. Zaten Rebann bitmek tkenmek bilmeyen konumasndan sklm olan bedevi kestirip atar: Senin sabahtan beri yaptn ey! Bk. bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 252.

426

Ahmed Hasan, lk Dnem slam Hukuk Biliminin Geliimi, ev. Haluk Songur, stanbul 1999, s. 155. Ancak Rebann daha ikinci asrda bu lakapla anld bilinmektedir. Bk. Zeheb, Siyer, VI, 92.

427

Zeheb, Siyer, VI, 90. Mlike gre Reba ldkten sonra fkhn tad kamtr, bk. Zeheb, Siyer, VI, 91, 93. Ayrca, Mlikin akaid ve kelam ilgilendiren mteabihlerle ilgili grlerinde de Rebadan etkilendii anlalmaktadr. Bir rnek iin bk. Zeheb, Siyer, VI, 90.

428

bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 321.

119

olanlarn says bile otuz gibi yksek bir rakama ulamaktadr.429 Mlik, sarkl olmayanlar saymaya gerek grmediini de sylemitir. Buradan, sarkl talebenin zel bir anlama sahip olduu anlalmaktadr. Muhtemelen bunlar, tesadfen urayan veya geici olarak halkada bulunan misafirlerden ziyade, srekli bu halkaya devam eden kaytl ve ileri gelen rencilerdi. c. Ebuz-Zind Rebann en byk muhalifi, vaktiyle Mlike de hocalk etmi olan EbuzZind Abdullah b. Zekvndr (. 131). Muteber bir hadis alimi olan ve Buhrnin en gvenilir senedinde430 yer alan Ebuz-Zindn, fkh bilgisiyle de n plana kan biri olduu anlalmaktadr.431 Fukah-i Sebann talebesi olan432 ve vaktiyle ok kalabalk gruplara ders veren Ebuz-Zind,433 talebelerinin kendisini terk edip Rebann dersine katlmalar yznden yalnz kalm434 ve bu yzden Reba ile aras almtr.435 Oysa daha nce her ikisi de ayn halkann banda bulunmaktadrlar.436 Dier yandan Ebuz-Zindn fkh bilgisini takdir eden Ebu Hanife, onu Rebadan stn bir fakih saymaktadr.437

429

bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 321. bn Ferhndaki rivayete gre bu meclisteki sarkllarn says krktr, bk. ed-Dbc, I, 102. emsddin Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb, Mznl-itidl f nakdir-ricl, thk. Ali Muhammed Muavvaz-Adil Ahmed Abdlmevcud, Beyrut 1995, IV, 95. MlikEbuzZindArecEbu Hureyre isnad, Ebu Davuda gre de en sahih isnadlardan biridir, bk. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 105.

430

431

Ali b. el-Mednye gre byk tbin tabakasndan sonra Medinenin en nemli drt isminden birisi Ebuz-Zinddr. Bk. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, V, 49; Zeheb, Mizanl-itidl, IV, 95.

432 433 434

bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 319. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, V, 50; Zeheb, Mizanl-itidl, IV, 95. Zeheb, Mznl-itidl, IV, 95; a.mlf., Trhul-slam, thk. mer Abdsselam Tedmri, Beyrut 1988, VIII, 461. Reba, Ebuz-Zinda gvenmese ve onun sika olmadn sylese de, Ahmed b. Hanbel, Leys b. Sad ve Sfyn- Sevr bu konuda farkl dnmektedir. Bk. Zeheb, Mizanl-itidl, IV, 95. Rebayla Ebuz-Zindn aralarndaki problemlere bir rnek iin bk. Zeheb, Siyer, VI, 91.

435

436 437

bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 322. Zeheb, Mznl-itidl, IV, 95; a.mlf., Trhul-slam, VIII, 461.

120

Ebuz-Zind ile Rebann yollar ayrldna ve Mlik fkh konusunda daha ok Rebann grlerini tercih ettiine gre, Ebuz-Zindn grlerinin baka bir tarikten aktarlm olmas gerektii sylenebilir. Bu tarik iinde muhtemelen olu Abdurrahman ve birka isim daha vardr. Bu isimlerin kimler olduunu yine Mlikten gelen baz bilgiler sayesinde anlamak mmkndr. Mlikin sylediine gre Ebuz-Zind, Hz. Peygamberin mescidinde kendi bana bir halkaya sahiptir ve bahsi geen halkasnda Abdullah b. Hasan ve Davud b. Hasan gibi iki talebesi vardr.438 Bu kendi bana/mstakil ifadesi bir yandan Ebuz-Zindn fkh anlamda istiklalini, bir yandan da yalnzln ifade etmektedir. Burada ad geen talebeler, hilafeti dneminde Mansra muhalefet etmi kimselerdir. EbuzZindn zaman iinde geri planda kalmasnn sebeblerinden birisi, vaktiyle ok kalabalk olan halkasndaki talebelerinin kendisini terk etmesiyse, muhtemel bir dier sebep de, halkasndan ayrlmayan talebelerinin siyasi idareye kar olan muhalefetidir. Mlikin Muvattada kulland amelle ilgili tabirlerin benzerlerini kullanmas, Ebuz-Zindn bir baka nemli zelliidir. Ebuz-Zind bir yerde insanlarn takip ettiini grdm snnet (es-snnetllet edrakt aleyh enns)439 tabirini, bir baka yerde el-emru inden440 tabirini kullanmaktadr. Ebuz-Zindn Medinede kendinden nceki fukah iinden hangilerinin grlerini muteber saydn Ameten aktarlan bir rivayete bakarak tespit etmek mmkndr. Ame yle demektedir: Abdullah b. Zekvn bize gelmiti. Kendisine Ehl-i Medinenin fukahs kimlerdir? diye sorduk. u cevab verdi: Medinenin fukahs drt kiiydi: Said b. Mseyyeb, Ebu Seleme b. Abdurrahman, Urve b. Zbeyr ve Abdlmelik b. Mervan.441 Ebuz-Zind ayrca, Fukah-i Sebann grlerine de her zaman itibar etmektedir.442

438 439 440 441

bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 319. Sahnn, el-Mdevvene, II, 251. Musa smail, Amelu ehlil-Medine, s. 163. (Sahnn, el-Mdevveneden naklen.) Ahmed b. Hanbel, el-lel ve marifetr-ricl I-III, thk. Vasiyyullah Abbas, Beyrut 1988, II, 41011. Ebuz-Zind ayn eserin baka yerlerinde Ebu Seleme yerine Kabsa b. Zeybi saymaktadr, bk. II, 410, 594.

442

Sahnn, el-Mdevvene, I, 337; V, 176.

121

6. Mlikin adalaryla htilaflar Medine iinde, ikinci asrda grleri dikkate alnan tek alim Mlik deildir. Uzun bir mr sren Mlikin halkann bana getii dnemlerde ve sonrasnda, Medinede birden fazla ders halkasnn ve anlayn srekli var olduu bilinmektedir.443 Bu gruplarn birden fazla olduu, en bata eybnnin elHccesinde geen baz ifadelerden anlalmaktadr. nk eybn Ehl-i Medine tabiri ile Mlik ve ashabn kastettiini sylese de, bu tabiri her zaman onlar iin kullanmamakta, baz rneklerde Mlik ve ashab dndaki fakihleri de Ehl-i Medine olarak anmaktadr.444 Mesela bir konu vesilesiyle eybn unlar sylemektedir: Bizim szmz, fukahnn icm ettii grtr. Hem hac hem fidye kurbanna gelince, Ehl-i Medinenin bir ksm dnda bunu kabul eden olmamtr, Mlik de onlardan biridir.445 Baka bir rnekte, konuyla ilgili gr verildikten sonra, Mlik ve ona tabi olanlar bu grtedir, dier Ehl-i Medine ise der ki diye balayan bir cmlede, Mlikin dndaki Ehl-i Medinenin gr zikredilmektedir. Bu grn Mlik dnemindeki sahiplerinin ad verilmemi, ancak kaynak olarak Zeyd b. Sbit gsterilmitir.446 Bu da Zeyd b. Sbitin grlerinin Mlik ve ashab dndaki bir gruba da zaman zaman kaynaklk ettiini gstermektedir. Btn bunlar Mlik dneminde birden fazla halkann veya ilm evrenin varlna aka iaret eden unsurlar olarak yorumlanabilir. Medine iindeki bu halkalar fkha dair fer meseleler zerinde her zaman ittifak edemedikleri gibi, yerine gre birbirlerini iddetle eletirmektedirler.447
443

Mlikin Mescid-i Nebevde Medinenin dier fukahsyla mzakereler yapt bir meclisin varl hakknda bk. Kad yz, Tertb, II, 19. Schachta gre Medinede Mlikin halkasna muhalefet edenler genellikle ehl-i hadistir ve bunlar rivayetlerini ou zaman Nfibn mer tarikiyle almaktadr. Ancak ona gre Iraktaki muhalefetin baarsz olmas gibi bunlar da Medinede baarsz olmulardr. Bu arada Schacht, Medine iindeki muhalefetten bahsetmesine ramen, Mlik dneminde ve ncesinde bunlarn kim olduklarna dair, ehl-i hadis olmalar dnda spesifik bilgi vermemektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 248-49, 253-57. Medine iindeki muhalefet hakknda ayrca bk. zen, Aklleme, s. 322-23.

444 445 446 447

eybn, el-Hcce, I, 212; II, 277; IV, 133-34, 217, 310-13. eybn, el-Hcce, II, 334-35. eybn, el-Hcce, IV, 217-18. Medine iindeki ihtilaflar, balbana nemli bir mevzudur. nk ikinci asrdaki amel tartmalarnn en fazla odakland konulardan birisi bu ihtilaflardr. zellikle Medine

122

stelik Mliki eletiren bu kii veya gruplar ilm evreye etkileri bakmndan hi de ondan aa kalr deildir. Bunlar arasnda zellikle dikkat eken baz isimler, bn Eb Zib, bnl-Mcin, Muhammed b. Acln ve bn Ebiz-Zinddr. a. bn Eb Zib Muhammed b. Abdurrahman bn Eb Zib (. 159), Medinenin nde gelen alimlerindendir. Bazen Medinenin fakihi olarak da anlmaktadr.448 Kendisine ait bir halkas vardr ve bu halkann dzenli olarak ilemesi iin, talebelerinin sorunlaryla ilgilenmekte hatta yoklama yaparak derse gelmeyenler hakknda bilgi edinmektedir.449 Yoklama yapmas, halkasna devam eden kiilerin bugnk tabirle kaytl renci olduuna iaret etmesi bakmndan nemlidir.

amelinin kendileri iin balayc olamayacan syleyen dier ehirlerin ulemas, gereke olarak en ok bu ihtilaflar gstermektedirler. htilaflar mevzuu, hem ikinci yzylda hem sonrasnda rabet gren bir uzmanlk alan haline gelmitir. bn Sadn hocas Vkd ile Mlikin ikinci nesil ashabndan Muhammed b. brahim b. Abds (. 260), Medinelilerin icm ve ihtilaf ettikleri meselelerde uzman olduu sylenen pek ok kiiden ikisidir. Bk. bn Sad, Tabakt, VII/2, 77; Kad yz, Tertb, IV, 223. (bnn-Nedm, Vkdnin ehl-i Medine ve ehl-i Kfenin ihtilaflarn ieren Kitbul-ihtilf adl bir eserinden bahsetmektedir. Bk. bnnNedm, el-Fihrist, s. 128.) Birok ikinci asr ulemas, ihtilaf adl bir ilimden veya ihtilaf mevzularndan bahsetmekte ve rencilerine ihtilaflar renmeyi tavsiye etmektedir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 35. Bir talebenin renmesi gereken ilimleri sayan bn Abdilber, ihtilaf ilmini Kuran, Snnet, Arapa ve Nesih bilgisinden sonra beinci sraya koymaktadr. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 167. kinci asrda yaayan birok alim, ihtilaf renmenin nemine iaret eden szler sylemitir. Ebu Hanife En bilgili insan, ihtilaflar bilendir demektedir. Bk. Mekk, Menkb, s. 148. Ayrca htilaf renmeyen fkh ilminden bir ey renmi saylmaz mehur sz, Said b. Ebi Arube, Him b. Ubeydullah erRz, At, Eyyb es-Sahtiyn, Sfyn b. Uyeyne ve Mlik b. Enes gibi alimlere nispet edilmektedir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 46-47. Mlikin ayrca, Sahbenin ihtilaf ettii mevzular bilmeyenin fetva vermesi helal deildir dedii rivayet edilmektedir. Bk. Zevv, Menkb, s. 56. fiye gre de Selefin icm ve ihtilaflarn bilmeyen kiiye alim denilemez. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 61. Aslnda, bn Eb Zibin daha nce bahsi geen kitabnn Fukah-i Sebann icmlar kadar ihtilaflarn da iermesi bu gerein en gzel ifadesidir.
448 449

Zeheb, Siyer, VII, 144. bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 416.

123

bn Eb Zib Medinede hem ulema hem de siyasiler katnda sz geen biridir. yle ki, Mlik ile birlikte halifenin huzuruna ktklarnda Mlikin sustuu, bn Eb Zibin konutuu sylenmektedir.450 bn Eb Zib ile yneticilerin yaknln gsteren baka bir rivayete gre Eb Cafer el-Mansr hac srasnda Medineye geldiinde yanna bn Eb Zib ile Mliki almtr.451 Yine ayn halife tarafndan Mescid-i Nebevde fetva verme salahiyetinin yalnz kendisine ve Mlike verilmesi de onun ilm ehliyetinin ve Medine iindeki konumunun bir gstergesidir.452 bn Eb Zib, Mlik tarafndan da Medinenin ileri gelen hocalar arasnda saylmaktadr. Eb Cafer el-Mansr Mlike Medinede hangi hocalar (meyeha) kald? diye sorduunda Mlik isim saymtr: bn Eb Zib, bn Eb Seleme ve bn Eb Sebre (Ebu Bekr b. Abdullah b. Muhammed b. Eb Sebre el-Kure).453 bn Eb Zib ayn zamanda finin ders alamad iin ok zld iki hocadan biridir.454 bn Eb Zib, ikinci asrda Medinede muteber olan telif geleneine uyarak bir muvatta yazmtr. bn Eb Zibin bu gelenek iinde yerini ald, Zehebnin Drekutnden naklettii bir cmleden anlalmaktadr.455 Fakat nedense bu muvatta rivayet edilmemi ve mehur olmamtr. Bu durum, bn Eb Zibin az hadis rivayet eden biri olarak tannmasyla alakal saylabilir.456 Ayn ehirde, ayn dnemde yaayan iki nde gelen fakihin birbirleriyle her konuda anlamalarn beklemek mmkn deildir. bn Eb Zib ile Mlik arasndaki durum da farkl deildir. Aralarndaki anlamazln sebebi tam olarak
450

Fesev, Marife, I, 686; Zeheb, Siyer, VII, 148. Ahmed b. Hanbel, lel, I, 511. Baz rivayetlere gre bu grmede Ebu Hanife de hazr bulunmutur. Bk. Hafzuddin b. Muhammed elKerder, Menkbu Eb Hanife, Beyrut 1981, s. 296.

451 452

Zeheb, Siyer, VII, 144. Mlikin talebelerinden Abdullah b. Vehb (. 197) 148 ylnda Medineye geldii zaman Medinede sadece Mlik ve bn Eb Zib fetva verebilir! diye bir ilan duyduunu sylemektedir. Ayn eyi Hammad b. Zeyd ile Yahya b. Said el-Kattn da sylemektedir. Konu hakknda bk. rz, Tabakt, s. 68; Kad yz, Tertb, I, 160; Zevv, Menkb, s. 17.

453 454 455 456

rz, Tabakt, s. 67; Fesev, Marife, I, 685. bn Eb Htim, db, s. 29. Dieri Leys b. Saddr. Zeheb, Siyer, VII, 147. Zeheb, Siyer, VII, 145.

124

bilinemese de,457 bn Eb Zib Mliki baz konularda eletirmektedir. Bu eletirilerden bazlar zellikle Medinenin o gnk ilm ortamn yanstmas bakmndan nemlidir. Mesela bn Eb Zib, Mlikin bir konuda syledii elemru inden kez szne, Mlikin bunu sylemeye hakk yoktur, nk bu konu onun zannettii gibi/bizim kabul ettiimiz bir uygulama deildir458 diyerek itiraz etmekte ve Mlikin bize gre szyle btn Medineyi kapsayacak bir hkm vermesine kar kmaktadr. Ancak Mlik bn Eb Zibin itirazn dikkate almak yerine Ben bn Eb Zibin reyine deil, kendilerine eritiim (idrk ettiim) ilim ehline itibar ederim demektedir.459 Bu tartma her eyden nce bn Eb Zib ile Mlikin farkl halkalara mensup olduklarna iaret etmesi bakmndan nemlidir. Ayrca Mlikin kendi halkasndan/hocalarndan bakasnn grlerine itibar etmediini sylemesi de zerinde nemle durulmas gereken bir ayrntdr. Demek

457

bn Sada gre bu ikilinin arasndaki ihtilafn sebebi, kesinlikle bn Eb Zibin kaderlik ile sulanmas deildir. Ona gre sebep baka yerde aranmaldr. bn Sad, Tabakt, el-ksmulmtemmim, s. 421. bn Eb Zibin kaderlikle sulanmasnn isabetsizlii hakknda bk. Zeheb, Siyer, VII, 145.

458

Tertbin metninde cmle eklindedir. Ancak dipnotta verilen farkl bir nshada cmlenin ikinci ksm olarak grlmektedir. Kanaatimizce ikinci ifade buradaki balama daha uygundur.

459

Kad yz, Tertb, II, 76. Mlikin Medinedeki her fakihin veya hocann szne itibar etmedii u vakadan da anlalmaktadr: Basrann en byk hadis alimi Hammad b. Zeyd (Kad yz, Tertb, I, 153) Medineye geldiinde Mlikin talebelerinden hi kimse ziyaretine gelmemitir. Hammad durumu Mlike anlatnca Mlik kendisinin byle istediini, nk Irakllarn Medineye geldikleri zaman, Medineliler nazarnda makbul olmayan kiilerden bireyler rendiklerini (sonra da bunu Medinenin ilmi gibi Irakta takdim ettiklerini) sylemitir. Zevv, Menkb, s. 73. fi de eybnyi bazen makbul olmayan Medinelilerin grlerine itimat etmekle sulamaktadr. fi, er-Red ala Muhammed b. el-Hasen, s. 280. Ulemann sadece kendilerince makbul kiilerin grlerine itibar etme tavr, Mlikin hocalarnn neslinde de grlmektedir. Mesela bn Hrmz, kendisine fetva sormaya gelenlere ilk olarak konuyu bakasna danp danmadn sormaktadr. Eer msteftinin daha nce dant kii bn Hrmzn nazarnda muteber bir ahs deilse tand halde- onu tanmadn sylemekte ve grn renmek istemediini beyan etmektedir. Bk. Fesev, Marife, I, 653. Benzer bir tutum Reba tarafndan bn Eb Zib hakknda sergilenmektedir. Bk. fi, er-Risle, s. 450. Rebann bn Eb Zibi tanmamas imkansz olduuna gre, bunun bilinli bir tutum olduunu sylemek gerekecektir.

125

ki birini idrk etmek o ahsla zaman bakmndan ada olmak deil, ondan ders almak gibi bir anlama geliyordu. nk Mlik, bn Eb Zib ile ada olmasna ramen, idrk ettii kiilerin farkl olduuna iaret etmektedir. bn Eb Zibin sz ayrca, halkalarn her birinin kendi bana Medineyi temsil edemeyeceinin daha o dnemde dnldn gstermektedir. Bu tartma, bugn amel-i ehl-i Medine iin en nemli kaynak kabul edilen Muvattadaki ifadelerin, o gnk Medineyi ne kadar yansttn sorgulamak gerektiine de iaret etmektedir. zellikle, yine bn Eb Zible ilgili olan aadaki rnek, Mlikin baz durumlarda Medinede ok yaygn olarak bilinen hususlar dikkate almadn ve bu yzden muasrlar tarafndan hayli sert bir dille eletirildiini gstermesi bakmndan nemlidir: Mlikin hadisini460 kabul etmediini duyan bn Eb Zib, Mlik hakknda Ya tevbe eder ya da boynu vurulur demektedir.461 nk ona gre bu hadis Medinede herkesin bildii, ortak bir kanaati ifade etmektedir. bn Eb Zib bu hadisle ilgili olarak Bu, Medinede herkesin kabul ettii bir haberdir ( ) demektedir. Muvatta kelimesi ile ayn kkten gelen bu mavt kelimesi herkese bilinen veya ortak gr gibi bir anlam ifade etmektedir. Dolaysyla, bn Eb Zibin gznde Medine amelinin buna uygun olduu sylenebilir. Oysa Mlik bu ortak gre muhalefet etmekte ve Bu konuda ehrimizde belirlenmi birey yok diyebilmektedir.462 bn Eb Zibin Mlike

460

Mlik, Muvatta, By 38; Buhr, By, 44; Mslim, By, 43. (Burada olduu gibi, tez boyunca Mlikin Muvatta kaynak gsterilirken, ravinin ismi aka belirtilmedii srece Yahya b. Yahya rivayeti kastedilmektedir.)

461

Fesev, Marife, I, 686. Ayn yerde Ahmed b. Hanbel, Mlikin hadisi reddetmediini, ancak farkl tevil ettiini sylemektedir. Ayrca bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 159-161. Dier yandan Ahmed b. Hanbel, bn Eb Zibin yneticilere kar tutumunu daha fazla beenmekte, onun Mlikten daha stn bir fakih olduunu sylemekte ve bn Eb Zibin Eb Cafer el-Mansru uyarmaktan ekinmeyiini rnek gstermektedir, Fesev, Marife, I, 686. Ayrca bk. Ahmed b. Hanbel, lel, I, 539. Zeheb ise, Ahmed b. Hanbelin, bn Eb Zibin bu grn naklederken isnad zikretmemesine bakarak, bu szlerin doru olmama ihtimaline iaret etmektedir. Bk. Zeheb, Siyer, VII, 143.

462

Ahmed b. Hanbel, lel, I, 539.

126

bylesine sert tepki gstermesinin sebebi, onun ok mehur bir haberi grmezden gelmesidir.463 Dier yandan bu rnekte, Medine amelini belirlerken karlalan en nemli zorluklardan birisi sakldr. nk iki fakihten biri bir durumun Medinede herkes tarafndan bilindiini sylerken, dieri ayn ehirde konu hakknda belirlenmi bir ey olmadn syleyebilmektedir. Buradan da anlald gibi, o dnemde fukah grlerini ifade ederken kendi ilmi evresini ve bunlara ait ortak kabulleri yanstmaktadr. bn Eb Zibin, Hz. Peygamberden gelen hadislere amele gre ncelik vermesi, bir baka nemli zelliidir. Yani onun Mlik gibi, ameli esas alarak hadisleri reddetmedii sylenebilir.464 nk bir defasnda rivayet ettii bir hadisi kabul edip etmedii sorulunca bn Eb Zib ok kzm ve hadisi kabul etmenin zerine farz olduunu sylemitir.465 Amel karsnda merfu hadislerin ncelenmesi gerektii konusunda Mliki srekli eletiren fi, hadisler hakkndaki bu tutumu sebebiyle bn Eb Zibe atf yapmakta ve onun hadisi nceledii konulardan rnekler vermektedir.466 Anlald kadaryla fi, bn Eb Zibin ahsnda, Medine iinden kendisi gibi dnen bir rnek bulmutur. b. Muhammed b. Acln Muhammed b. Aclnn (. 148) mescidde bir halkas vardr ve fetva vermektedir.467 Kendisi daha salnda muasrlar tarafndan Ehl-i Medinenin fakihi olarak tanmlanmtr. Onun halkasna devam edenler arasnda Davud b. Kays el-Ferr da vardr.468
463

Mlik aleyhinde bylesine sert bir dille konumas, bn Eb Zibin hatr saylr bir konumda olduunu gsteren ayr bir unsurdur. Konuyla ilgili olarak ayrca bk. Muhammed b. Abdlhay el-Leknev, er-Ref vet-tekml fil-cerh vet-tadl, thk. Abdlfettah Ebu Gudde, Beyrut 1987, s. 424 vd.; Tehnev, Kavid, s. 236; zenel, eybn, s. 105.

464 465 466 467

fi, er-Risle, s. 452. Zeheb, Siyer, VII, 142. fi, er-Risle, s. 450, 452. Zeheb, Siyer, VI, 318; ihabddin Ebul-Felh Abdlhay b. Ahmed el-Hanbel bnl-md, ezertz-zeheb f ahbri men zeheb, thk. Mahmud el-Arnaut, Beyrut 1988, II, 222. bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 355-56. (Davudla ilgili ksm trnak iinde verilmi ve dipnotta kaynak olarak Tehzbt-tehzb gsterilmitir).

468

127

Mlike ikence yapan Medine valisi Cafer b. Sleyman, kendilerine kar ayaklananlar arasnda bulunan Muhammed b. Acln elini keserek cezalandrmak istediinde Medineliler buna kar km ve Basrada Hasan- Basrnin konumu neyse Medinede Muhammedin konumu odur diyerek bu cezaya engel olmulardr.469 Mlikin Muhammed b. Aclnla da arasnda ihtilaf szkonusudur. Onun bn Acln bir rivayeti yznden eletirdiine ve fkh ve hadis ilmindeki ehliyetini kabul etmediine dair rivayetler vardr. Ancak bu eletiri, sonraki baz isimler tarafndan reddedilmi470 ve Mlik kabul etmese de bn Aclnn nemli bir isim olduuna vurgu yaplmtr.471 c. Abdlaziz el-Mcin Mlik dneminde Medinenin nde gelen isimlerinden olup Mliki eletirenlerden birisi, Abdlaziz b. Abdullah b. Eb Seleme el-Mcindur (. 164). el-Mcin, ok hadis rivayet etmeyen ama fakhn-nefs olarak tannan biridir.472 bn Vehb 148 ylnda hacca gittii srada Sadece Mlik ve bnlMcin fetva verme salahiyetine sahiptir eklinde bir ilan duyduunu sylemektedir.473 Sonradan Badata yerleip orada vefat eden el-Mcina ait hadisler, Ehl-i Medineden ok Ehl-i Irak tarafndan rivayet edilmesine ramen elMcin, hayatnn sonuna kadar Ehl-i Haremeynin grlerine bal kalm ve furu meselelerini onlarn uslne gre ele almtr.474 Ayrca el-Mcinun

469 470

Zeheb, Siyer, VI, 318-19. Zeheb, bn Aclnn Mlik tarafndan eletirilmesine sebep olan rivayetin farkl versiyonlarna iaret ederek bu eletirinin hakszln gstermektedir. Bk. Zeheb, Siyer, VI, 320. bn Acln hakknda Mlikin gryle ilgili olarak ayrca bk. Zekeriya Gler, Muhammed b. Acln, DA, XXX, 494-495. Zeheb, Siyer, VII, 309. Fkhn kiide bir selika haline geldiini ifade eden fakhn-nefs ve fakhl-beden tabirleri eanlamldr. Ebu Hanife ve Leys b. Sad hakknda da kullanlan fakhl-beden tabirine rnekler iin bk. Fesev, Marife, I, 702; Ebu Bekr Ahmed b. Ali elHatb el-Badd, Trhu Badd, I-XIV, Beyrut, ts., XIII, 6; Zeheb, Menkb, s. 18; a.mlf., Siyer, VIII, 147.

471

472

473

Zeheb, Siyer, VII, 311. Bu rivayetin baka versiyonunda bnl-Mcinun yerine bn Eb Zibin ad gemektedir. Zeheb, Siyer, VII, 311.

474

128

Muvatta da dahil olmak zere birka kitap tasnif ettii ve bunlardan bazlarnn bn Vehb tarafndan rivayet edildii bilinmektedir.475 el-Mcin ile Mlik daha talebelikleri dneminde birbirlerinden ayrlmlardr. Bunu el-Mcinun u ifadelerinden anlamak mmkndr: Rebann derslerine devam ediyorduk. Sonra Mlik halkadan ayrlp evine ekildi. O srada bir kitap yazmaya baladn duydum.476 Kendisiyle karlatmda Meydan bo buldun, kitap yazyorsun diyerek onunla alay ettim. Fakat yemin olsun ki, gn getike hreti artt ve en sonunda (Medinenin) efendisi ve reisi oldu.477 Demek ki el-Mcin, Mlikin ayrld Rebay terketmemi, en azndan bir sre daha o halkann talebesi olmutur. Mlik de el-Mcinla birlikte Rebadan ders aldklarn sylemekle birlikte, el-Mcinun sonradan kendisini siyasi idarecilerin etkisine kaptrdn syleyerek onu eletirilmektedir.478 Mlikin el-Mcin hakkndaki tek eletirisi bu deildir. el-Mcinun telif ettii muvatta da gren Mlik, fkh grleri itibariyle eseri beenmesine ramen, snnet ve hadislere yeterince yer vermedii iin eksik bulmu ve bir rivayete gre kendi Muvattan telif etmeye bunun zerine karar vermitir.479 Mlik ile el-Mcinun birbirinden bamsz anlaylar temsil ettiklerinin bir gstergesi de, el-Mcinun olu Abdlazizin szlerinde sakldr. Babasyla Mlikin ihtilaf ettikleri bir meselede, Mlikin grn tercih eden Abdlaziz, bunu bir prensip haline getirdiini u szleriyle ifade etmektedir: Ben de bu konuda Mlikin grn kabul ediyorum. Ayrca her konuda Mlik ne derse ben

475

Zeheb, Siyer, VII, 312. Miklos Muranyi el-Mcinun bu Muvattana ait on varaklk bir ksm Kayrevnda bulduunu ve yayna hazrladn sylemektedir. Bk. Abdullah b. Vehb, Kitbul-muhrebe minel-Muvatta, thk. Miklos Muranyi, Beyrut 2002, s. 160.

476

Bu ifade Mlikin Muvatta yazmaya 140 ylndan nce baladn gstermesi asndan da nemlidir. Fesev, Marife, I, 683. 164 ylnda vefat eden el-Mcin, Mlike ait Muvattan zaman iinde ok mehur hale geldiini grecek kadar yaadna gre Mlik Muvattan telifini bu tarihten ok nce tamamlam olmaldr.

477

478 479

bn Ferhn, ed-Dbc, I, 102-103. Kad yz, Tertb, II, 75.

129

onu kabul ederim. nk Mlik, kendisine doru yol gsterilmi kiilerden biriydi.480 ki fakih arasnda bir ekime ve muhalefet481 olmakla birlikte, birbirlerinin ilmine saygda ve ehliyetlerini itirafta kusur etmemilerdir. Bu sayg, vaktiyle ayn halkann mensubu olmaktan kaynaklanm olabilir. el-Mcin, bir sreliine Iraka gitmek zorunda kalnca Mlik ile aralarnda baz problemler olmasna ramen, talebesi bn Eb Hzimi (. 184) Mlikin halkasna gndermitir.482 Bu rivayet, el-Mcinun kendi bana bir ders grubuna sahip olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Ancak her halde bu halkann ileyii Mlikin halkas kadar dzenli deildir ve el-Mcinun yokluunda halkay idare edecek biri bulunmamaktadr, aksi takdirde el-Mcin talebesini Mlike emanet etmek zorunda kalmazd. d. bn Ebiz-Zind Medinede Mliki eletirenler arasnda nemli bir baka isim, EbuzZindn olu Abdurrahmandr.483 finin baz ifadelerine bakarak bunu anlamak mmkndr. fi ehirlerin kendi ilerindeki ihtilaflarn anlatrken Medinede bn Ebiz-Zinad ile Mlikin ihtilaflarn da zikretmektedir. Ona gre Her ehrin kendi iinde muhakkak ihtilaflar vardr. Mesela Mekkede Atnn grlerini kabul edenler kadar, Zenci b. Halid ile Said b. Salimin grlerini kabul edenler de vardr. Medinede insanlar eskiden Said b. el-Mseyyebin grlerini kabul ederken, zamanla ou Mlikin grlerini benimsemitir. Ancak yine Medineliler iinde bn Ebiz-Zind gibi, Mliki iddetle eletirenler de vardr. Kfede ise bn

480

Kad yz, Tertb, I, 171. Ancak Haneflere ait kitaplarda, Abdlazizin iki olu da (Abdlmelik ve Muhammed) Ebu Hanifenin talebeleri arasnda saylmaktadr. Bk. Kerder, Menkb, s. 498. bn Abdilber, el-Mcinu Mliki eletiren alimler arasnda zikretmektedir. Bk. Cmiu beynil-ilm, II, 161. Fesev, Marife, I, 685. bn Eb Hzim Mlikten hemen sonraki dnemin nde gelen fakihlerindendir. Kendisi, Mlikin yakn arkadalarndan Sleyman b. Bilalin kitaplarna da vasiyet yoluyla sahip olmutur. Zeheb, Siyer, VIII, 363-64.

481

482

483

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 161

130

Ebi Leylann da Ebu Yusufun da taraftar vardr. Ayrca her ehrin dier ehirlerle de muhakkak ihtilaf vardr.484 7. Mlik ve Halkas Ehl-i Medine deyince sadece Mliki ve halkasn anlamak doru deilse de, Medinede en fazla temayz eden halkann ona ait olduunda phe yoktur.485 Bu halkann teekkl ettii ortam, getii aamalar ve Mlik dnemindeki durumu hakknda yaplacak aratrmalar, ayn zamanda Medine amelinin oluum ve geliim seyrini takip etmeyi de kolaylatracaktr. Mlikin ne zaman mstakil bir halka kurduu tam olarak bilinmemektedir. Kaynaklardaki bilgiler, Mlikin kendi bana bir halka kurmu olabileceine iaret ettii gibi, zaten var olan bir halkann bana gemi olabileceini de gstermektedir. Baz rivayetlere gre Mlik, hocas Nafiin (. 117) vefatndan bir yl sonra yani yirmisini yeni gemiken halkann bandadr.486 Ancak bu halkay bir fkh halkas olarak anlamaktan ziyade hadis rivayet halkas olarak anlamak daha doru grnmektedir. nk Mlikin, esas megalesi fkh olan bir halkann bana gemesi, fkh hocas Rebadan ayrlmasyla gereklemitir. Reba bu ayrln gerekletii sralarda Mliki yeterince olgunlamam grdnden,487 bir yandan kabiliyetini zaten bildii488 talebesinin halkaya geri dnmesini istemekte, bir yandan da kzgnln yle ifade etmektedir: Ey Mlik! Sleyman
484

Muhammed b. dris e-fi, Cimul-ilm, thk. Muhammed Ahmed Abdlaziz, Beyrut, ts., s. 4344. fi, Cimul-ilm, s. 43-44. Eb Nuaym, Hilye, IV, 319; Kad yz, Tertb, I, 167. Baz rivayetlerde, bu ayrln gerekletii dnemde Mlikin on yedi yanda olduu sylenmektedir. Bk. Kad yz, Tertb, I, 140; bn Ferhn, ed-Dbc, I, 101. Reba, yirmi yedi yana geldiinde bile hala kendi halkasnn bana gememi olduu iin (Zeheb, Siyer, VI, 95), Mlikin bu kadar erken bir yata kendisinden ayrlmasn doru bulmamaktadr.

485 486 487

488

Mlikin fkh istidad, Rebayla daha nceki anlamazlklarnda zaman zaman kendini gstermektedir. bn ihb bir gn Mlik ve Rebann bulunduu bir mecliste bir mesele hakknda grlerini sorunca, Reba hemen konuyla ilgili fikrini sylemi ama Mlik susmutur. bn ihb, Mlikin grn de merak etmesine ramen, Mlik Hocamz soruyu cevaplad diyerek geri durmutur. Ancak bn ihb srar edince Mlik grn bildirmek zorunda kalm ve bu gr bn ihbn daha ok houna gitmitir. Bk. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 105.

131

alyor sen oynuyorsun, kendini aldatma, meclisine dn!489 Bu yeni halkann ilk talebesi olarak ad geen Sleyman b. Bilal (. 176), Mlikin arkada ve ayn zamanda Medine pazarnn idaresinden sorumlu olan kiidir. Mlikin halkasnn ilk mensuplar arasnda, babasnn istei zerine halkaya katlan Muhammed b. Flayh (. 197) da yer almaktadr.490 Rebann halkasndan ayrldnda, hatta onun vefat ettii 136 ylnda bile hala gen saylan, mescidde bir halkaya sahip olmadan tek bana oturduu sylenen491 ve belki hocalk yapmaya tam ehliyetli saylmayan Mlik, sonraki birka yl iinde iyice n plana kmtr. Daha kendisinde yallk alametlerinin grlmedii bu yllarda ders halkas iyice yerleik hale gelmitir.492 Yahya b. Said el-Kattan, 144 ylnda Medineye geldiini, Mlikin o zaman sann sakalnn siyah olduunu ve Mescid-i Nebevde ondan baka fetva veren bulunmadn sylemektedir.493 Yahya bu szleriyle Mlikin erken yalarda fetva vermeye baladn ima etse de, bahsettii tarihte Mlik zaten elli yana ulamtr ve artk olgunluk andadr.

489 490

bn Abdilber, el-ntik, s. 74-75; Kad yz, Tertb, I, 31-32. Fesev, Marife, I, 684. Muhammed b. Flayh, o gn Rebadan ayrlp Mlikin halkasna katlanlarn bir grup olduunu, yani ikiden fazla olduklarn sylemektedir. Bu say akama kadar elliyi bulmutur. Kad yz, Tertb, I, 140.

491

Kad yz, Tertb, I, 173. Reba vefat ettiinde Mlik krk yan yeni gemi olduuna gre, o dnemde bir fkh halkasnn bana gemek iin ideal yan krk civar olduu sylenebilir. Dier yandan, Mlikin Rebann halkasndan ayrldnda kendi halkasn kurduu hakkndaki rivayetlerle, Rebann yeni vefat ettii dnemde Mlikin Mescidde bir halkaya sahip olmadan kendi bana oturduunu gsteren bu rivayet arasnda bir eliki var gibi grnmektedir. Ancak bu elikiyi nasl gidermek gerektii konusunda bir zme imdilik ulalamamtr.

492

Bu tarihler, Mlikin yaklak krk yl kadar tedris faaliyetine devam ettiini syleyen Abdlmecid Trknin grleriyle de uyumludur. Ancak Trknin bu grn aktaran avuolu, Mlik hakkndaki baka rivayetleri esas alarak, onun altm yl kadar tedris faaliyetini srdrd kanaatine ulamaktadr. Bk. avuolu, Irak Mlik Ekol, s. 11. Kanaatimizce burada, hadis rivayetiyle fkh tedrisi arasnda bir ayrm yapmak gerekmektedir. Yukarda da bahsettiimiz zere, Mlik daha hocas Nfiin salnda, yani ok gen yalarnda bile hadis rivayet ediyordu. Ancak zellikle yukarda aktarlan rivayetlerin de iaret ettii gibi, fkh tedrisiyle itigalinin daha ge bir dneme tekabl ettii sylenebilir.

493

Zevv, Menkb, s. 17.

132

Mlik kendisini o kadar kabul ettirmitir ki, devrin yneticileri, kadlar ve muhtesipleri onun grlerinden faydalanmak iin yannda srekli temsilci bulundurmaktadr.494 Hatta bazen dier halkalarn hocalar gelip kendisinden ders dinlemektedir. Mlikin ashabndan Mutarrif b. Abdullah (. 220) bunu yle anlatmaktadr: Sfyan b. Uyeyne Mlikin halkasna oturur, azndan tek kelime kmadan helal harama dair meseleleri renir, sonra mamln bih olan hadisleri dinlerdi. Oradan ayrlnca kendisi baka bir halkann bana geer ve ders anlatrd.495 Bu rivayet, ne kadar mehur olurlarsa olsunlar, baz alimlerin Mlikin halkasna talebe gibi katlmaktan ekinmediklerini gstermektedir.496 Mlikin halkasnn Mescid-i Nebevdeki yerini anlatan bir rivayette, bu halkann zaman iinde hangi hocalarn elinden getii de grlmektedir. Buna gre, Ksm b. Muhammed ile Salim b. Abdullahn Mescid-i Nebevdeki meclisleri ayn yerdedir. Onlardan sonra bu meclisin bana Abdurrahman b. elKsm ve Ubeydullah b. mer gemitir. Onlardan sonra da yerlerine Mlik gemitir. Bu dersin yapld meclis kabir ile minber arasnda, merin penceresinin hizasnda yer almaktadr.497 Bu rivayet Mlikin ne kadar yerleik bir gelenein mirass olduunu gstermektedir. nk ders vermek iin oturduu yer, en az elli yldr ayn halkann mensuplarna aittir.498 lk yllarda derslerini Mescid-i Nebevde yapan Mlik, bir tarihten sonra yakaland zr sebebiyle, eitim faaliyetini mrnn sonuna kadar evinde srdrmtr. O dnemdeki her byk ilim adamnn halkas gibi, burada da dzenli bir ileyi sz konusudur. Halkada hangi saatte hangi derslerin yaplaca,

494 495 496

Kad yz, Tertb, I, 168. Zevv, Menkb, s. 11. Sfynn Mlikin halkasna katlarak rendii hadislerin mamln bih/kendisiyle amel edilen hadisler eklinde nitelenmesi mhimdir. Demek ki Mlikin bu konudaki ehliyeti akranlar tarafndan da tannyordu.

497 498

bn Sad, Tabakt, V, 140. Bir rivayette, Mlikin ders yapt yerin Hz. merin meveret meclisinin yeri olduu sylenmektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 40 (Ebu Zehre, Mlik, s. 135, 17, 47den naklen). Ayrca bk. Kad yz, Tertb, I, 124. (Kad yzdaki rivayette burann meveret meclisi olduuna dair bir iaret yoktur.)

133

talebelerin ieriye hangi sraya gre girecei,499 kimin nereye oturaca,500 ders metnini kimin okuyaca,501 gnde ne kadar ders yaplaca gibi konular nceden bellidir. Bu yerleik teamllerden ancak ehir dndan misafir gelmesi gibi istisna durumlarda vazgeilmekte,502 ama yabanclarn sorularnn belli bir snr amamasna503 ve gndeme getirdikleri meselenin Medineyi de ilgilendiriyor olmasna zellikle dikkat edilmektedir.504

499

Derse nce Medineli talebeler, sonra Msrl talebeler, en son sradan halk girmektedir. Bk. Kad yz, Tertb, III, 292. Ayrca bk. bn Ferhn, ed-Dbc, I, 108-109. Yallar ve tecrbeliler Mlikin yaknna, genler daha uzaa oturmaktadr. Bk. bn Ferhn, edDbc, I, 109. Mlikin sa yannda genellikle Abdullah b. Mesleme el-Kaneb oturmaktadr. Bk. Kad yz, Tertb, II, 16. Mlikin meclisinde onun bir yanna sadece Muire b. Abdurrahman el-Mahzm (. 188) oturmakta, o derse gelmedii zaman bile yerine kimse oturmamaktadr. Bk. Kad yz, Tertb, III, 4. Baz durumlarda meclisteki oturu dzeninde olaand deiiklikler yapmak mmkn olmutur. Mesela Yahya b. Yahya, hocaya yakn bir yere oturabilmek iin Mlikin katibi ve okuyucusu Habb b. Ebi Habbe (. 218) bin dirhem rvet verdiini sylemektedir. Bk. Kad yz, Tertb, III, 168.

500

501

Mlikin ders halkasnda Mlikin kitaplarn istinsah eden ve hadislerini talebelere okuyan Habb b. Eb Habb adl bir katibi vardr. Kad yz, Tertb, II, 13; III, 167 vd. Bu kiinin, Mlikin meclislerinde hadis okumak veya bakalar adna Mlike soru sormak iin para ald sylenmektedir. Kad yz, Tertb, III, 168.

502

Ebu Hanifenin olu Hammad birgn Mlikin ders yapt srada eve gelmitir. Hammad izin isteyip ieri girince talebeler Mlikin yanndan kmlardr. Mlik baz konularda Hammaddan, babas Ebu Hanifenin grlerini ve delillerini sorup rendikten, sonra Hammadn sorusuna cevap vermitir. Hammad knca Mlikin talebeleri tekrar ieri girmilerdir. Bk. Kad yz, Tertb, II, 30.

503

Yahya b. Said el-Kattan 144 ylnda Medineye geldim. Mlikin o zaman sa sakal siyaht. nsanlar etrafnda toplanm, t karmadan dinliyorlard. Resulullahn mescidinde ondan baka fetva veren yoktu. Kendisinden hadis rivayet etmesini istedim, rivayet etti. Fazlasn istedim, biraz daha rivayet etti. Daha isteyecektim, etrafmdakiler beni uyarnca sustum demektedir. Bk. Zevv, Menkb, s. 17. Mlikin yerli talebeleri, kendilerinin soramadklar sorular Kuzey Afrikal talebe Esed b. el-Frt (. 213) vastasyla Mlike sormaktadrlar. Genellikle faraz meseleler zerine olan Esedin sorular biraz uzayp da Mlik sklacak olursa hemen Iraka git, orada byle sorular cevaplarlar deyip Esedi bandan savmaktadr. Bk. Kad yz, Tertb, III, 292. Buradan, Mlikin farazi sorulara bazen cevap verdiini anlamak mmkndr. Ama onun esas eiliminin faraz konularda gr bildirmemek olduu mehurdur. Bu tavrn ilk rneklerine aslnda Mlikten ok nce, sahbe dneminde rastlanmaktadr.

134

Mlikin devaml talebelerinin zellikleri de nemlidir. Bunlardan kimileri hadis bilgisiyle, kimileri fkh bilgisiyle n plana kan kiilerdir. Ayrca Mlikin, halkasnda dier ehirlerin ilmine vakf kiilerin bulunmasna zen gsterdii de anlalmaktadr.505
Mesela Zeyd b. Sbitin faraz konulardaki sorulara cevap vermedii bilinmektedir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 142-3.
504

Mlik, yabanclarn Medinede bilinmeyen meseleler hakkndaki sorularna genellikle ehrimizde byle bir problem yok ( ) gibi tabirlerle cevap vermektedir. Maribden alt aylk bir yolculuk sonrasnda gelen bir adamn sorduu soruya Mlik, Bilmiyorum, ehrimizde byle bir meseleyle karlamadk. statlarmzn hibirinin bu konu hakknda gr beyan ettiini de duymadk diye cevap vermitir. Bk. Kad yz, Tertb, I, 180. Mlikin tavr, dnemin fkhnda yresel zelliklerin ar bastn gstermesi asndan nemlidir. Zaten o da kendisine sorulan sorularn ouna bilmiyorum diye cevap veriinin sebebini aklarken benzer eyler sylemektedir: amllar ama dner, Irakllar Iraka dner, Msrllar Msra dner, ardndan bakarsn ben grmden vazgeerim (ama onlarn haberi olmaz. te bu yzden onlarn sorularna bilmiyorum diye cevap veriyorum). Kad yz, Tertb, I, 182. Ayrca bk. Eb Nuaym, Hilye, VI, 324; Syt, Tezyn, s.17. Mlik yabanclarn sorularna onlar hakknda bilgi sahibi olan kiilerin cevap vermesini istemekte, yannda bulunan kiilerden bu konuda destek almaktadr. Mesela bir keresinde yine Maribden gelen bir adamn sorusunu, o adamla hemehri olduklar gerekesiyle talebesi Abdullah b. Ferruhun (. 175) cevaplamasn istemitir. Kad yz, Tertb, III, 104-5. Ayn durum, Kfe ulemas tarafndan da gzetilen bir husustur. Ebu Hanife ile Sfyn- Sevr birlikte ktklar bir hac yolculuunda mola verdikleri srada halkn sorularn cevaplandrmaktadrlar. Daha dorusu, Ebu Hanife fetva verirken Sfyn da onu dinlemektedir. Bu srada bir kii gelip Ebu Hanifeye nebizin hkmn sormutur. Ebu Hanife tam nebizin caiz olduunu syleyecei srada Sfyn onun azn kapatm ve Kfedeki ruhsatmz Medinede gemez demitir. Bk. Saymer, Ahbr, s. 64; Kerder, Menkb, s. 289-90. bnd-Derverdnin aktard u olay da ayn balamda deerlendirilebilir: Medinede Mescid-i Nebevde Mlik ve Ebu Hanifenin yats namazndan sonra mzakere yaptklarn grdm. Birisi, kendisinin doru sayd ve amel ettii bir sze gelip dayand m dieri onun stne gitmiyor, onu zorlamaya almyor ve bu grnn hatal olduunu sylemiyordu. Bu tartma sabah namazna kadar ayn ekilde devam etti. Bk. Saymer, Ahbr, s. 74. Ebu Hanifenin Mescid-i Haramda fetva verdii hakknda ayrca bk. Mekk, Menkb, s. 312.

505

Mesela zaman zaman Mlikin meclislerine katld sylenen Abdullah b. el-Mbarek (. 181) Irak fkh konusunda, aml Velid b. Mslim (. 195) ise Evznin hadisleri konusunda Mlike yardmc olmaktadrlar. bnl-Mbrekin bu zellii hakknda bk. Kad yz, Tertb, III, 36; Zeheb, Siyer, VIII, 420. Velid b. Mslim hakknda bk. Kad yz, Tertb, III, 220.

135

8. Mekke Ehl-i Medine Hicaz blgesinin tamamn temsil etmemektedir. Onlar kadar n plana kmam olsalar da, Mekke ulemasnn da ilk iki asrda belirli bir arl vardr ve dier blgelerin alimleri onlara da itibar etmektedir. Mesela eybn bazen Hicazllar arasnda ayrm yaparak, Ehl-i Mekkenin grlerine de yer vermektedir.506 Mekkenin ilm gelenei Abdullah b. Abbas ile balasa da,507 zellikle onun talebeleri olan tbin alimlerinin grleriyle ekillenmitir. bn Abbasn halkas derslerini Mescid-i Haramda yapmaktadr. Bu halkada n plana kan isimler At b. Eb Rebh, Tvus b. Keysn, Mcahid b. Cebr, Cbir b. Zeyd, krime el-Berber ve Said b. Cbeyr (. 95)dir.508 Said b. Cbeyr, bn Abbasn ok deer verdii biridir,509 ancak bn Abbastan sonra halkann bana At b. Eb Rebh gemitir.510 At vefat edince devrin yneticisi Hiam b. Abdlmelik, Amr b. Dinrn halkann bana gemesini istemi hatta bu maksatla kendisine maa bile teklif etmitir.511 Bu bilgi, halkalarn bana atanacak hocalarn belirlenmesinde siyasi idarenin mdahalesinin ve madd desteinin bulunduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Ancak bu mdahalenin boyutu ayr bir tartma konusudur.512
506 507

eybn, el-Hcce, IV, 81. bn Abbas Mekkeye gelene kadar Mekkeliler fkh nedir bilmezlerdi. Fesev, Marife, I, 542. Bu nclne ramen, bn Abbasn dier ehirlerdeki tbin alimleri tarafndan aka olmamakla birlikte eletirildii de vakidir. Kfeli tbin ulemasnn nde gelen isimlerinden Mesruk b. el-Ecda bir defasnda yle demitir: bn Abbas, Alkame ve Abdullahn ashabna haber gnderip sorular sordu. Sonra kendisine sorular sorulmaya baland, bazsna doru bazsna yanl cevaplar verdi. Onun sofrasnda oturmakta olduumuz iin kendisine itiraz etmeyi gze alamadk. Fesev, Marife, I, 496.

508 509

Ali b. el-Medn, lel, s. 74. bn Abbas, kendisine soru soran Kfelilere Sizin orada Said b. Cbeyr varken bana niye geliyorsunuz? demitir. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 47. Said b. Cbeyr de ayn eyi brahim en-Neha hakknda sylemektedir, bk. a.g.e., s. 47.

510 511 512

Eb Nuaym, Hilye, III, 311. Eb Nuaym, Hilye, III, 348. Medinedeki yahut dier ehirlerdeki ilim halkalarnn oluumunda siyasi idare kadar etkili ve mdahaleci olmasa bile, tali baz faktrlerin de rol oynadna iaret etmek lazmdr. Velyet ilikisi bu balamda zikredilebilecek rneklerden birisidir. Anlald kadaryla, en azndan

136

Medinedeki amel ve icm anlaynn benzerini Mekkenin nde gelen alimlerin ifadelerinde de grmek mmkndr. Bu ifadelerden birisi, bn Abbasn nde gelen talebelerinden At b. Eb Rebha aittir. Ebu smail el-Kf birgn At b. Eb Rebha bir soru sormutur. At cevap verdikten sonra Ebu smail Bu grnz neye istinaden ifade ettiniz (isnadnz var m)? diye sorunca At u cevab vermitir: mmetin ittifak ettii bir mesele bizim iin isnadla rivayet edilen eyden daha kuvvetlidir.513 Mlikin yahut dier Medinelilerin Medine amelinin meruiyetini ispatlama sadedinde gndeme getirdikleri bu argmann Mekkede de kullanlmas, amel anlaynn bu haliyle sadece Medineye zg olmadn gstermektedir. B. Amel-i Ehl-i Medine Anlaynn Ortaya k Amel hakkndaki tartmalarn tarihi geriye doru takip edildii zaman, bu anlayn kkenlerinin ilk devirlere kadar gittii grlmektedir. Medinedeki ortak grlere ilk dnemden itibaren nem verilmi, ulema grlerini temellendirirken Medinenin ortak uygulamalarndan veya fukahnn ortak kabullerinden destek almtr. lk dnemdeki fukahnn, Mlikin Muvattada formle ederek aktard muhtevay, onunkiler kadar detayl olmayan muhtelif tabirlerle ifade ettikleri grlmektedir. Mezkur fakihler, kendilerinden ncekilerin ortak anlaylarn ifade etmek zere amel tabirini kullandklar gibi, icm, emr, snnet-i mziye, insanlarn ortak kanaati benzeri tabirlerden de yararlanmlardr. Gemi dnemde yaygn olarak kabul edilen gr birliklerine ve uygulamalara iaret etmeleri, bu tabirlerin ortak noktasn oluturmaktadr.514
belirli bir dnem iin, bir hocann dersine gitmeyi belirleyen faktrler arasnda, hocann velayet ilikisi de yer alyordu. Baz insanlar, belirli bir hocann dersine gitmeyi, hocann velayet ilikisi kendi kabilesinde olmad iin reddetmekte yahut derse gidenleri garipsemektedir. Mesela bn Sad, Ebu Cafer Muhammed b. Ali b. Hseyn ile olu Caferin Rebann derslerine gitmesine bir anlam verememi ve Vkdye Rebann velyeti l-i Mnkedirde olduu halde bunlar niye onun halkasna katlyorlar? diye sormaktan kendisini alamamtr. bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 322.
513 514

Eb Nuaym, Hilye, III, 314. lk dnemde amel kelimesi birok kii tarafndan kabul edilen mehur ve ortak uygulama anlamnn yannda, bir kiinin uygulamasn ifade etmek zere de kullanlyordu: Said b. el-

137

Gemiin gr birliklerine ve ortak uygulamalarna iaret etme geleneini ilk devirden itibaren tespit etmek mmkn olsa da, belirli bir dnemden sonra bu tutumun iyice yaygnlk kazand sylenebilir. zellikle ilk asrn ikinci yarsndan itibaren faal olan Fukah-i Sebann da mensup olduu tbin alimleri dneminde, nceki dnemin ortak kanaatlerine iaret etme tutumunun reva bulduu grlmektedir. kinci asrn ilk yarsna gelindiindeyse, Medineli alimler bu ortak kanaatler hakknda kitaplar yazar hale gelmiler, hatta muvatta kelimesi, bu kabil kitaplara ait bir tr ismi olarak ortaya kmtr.515 Bugn trnn en gzel rnei olarak bildiimiz Mlikin Muvatta aslnda bu gelenein zirve noktasn temsil etmektedir. Baka bir ifadeyle, Mlikin Muvattada formller halinde aktard bu ortak kanaatler birdenbire ortaya kmam, belirli bir srecin rn olmutur. Aada, bu sre iinde grlen rneklerden bazlarna yer verilecektir. Amel-i ehl-i Medinenin balaycl anlaynn ilk izlerinin sahbe dnemine kadar uzandn gsteren rnekler vardr. Bunlar ayn zamanda Mlikler tarafndan amelin hcciyetini ispat sadedinde gndeme getirilen baz rivayetlerdir. Medine amelinin hcciyetine dair sahbe dnemindeki en mehur rnek, Hz. merin Amele aykr hadis rivayet edenlerin benden ekecekleri var mealindeki szdr.516 Hz. merin bu sz, amel-i ehl-i Medine konusunda

Mseyyeb hastaland zaman etrafndakiler yatan kbleye doru evirmilerdir. Said kendine geldiinde Bu Nfi b. Cbeyrin amelidir. Ben doduum gnden beri zaten kbleye bakmyor muyum? diye tepki gstermitir. Bk. bn Sad, Tabakt, V, 105-106. Amel kelimesi ilk dnemde ayrca ynetim, idare, dnem gibi anlamlar da ifade etmektedir. Bunu Hammad b. Zeydin u sznden anlamak mmkndr: Annem benim mer b. Abdlazizin amelinde doduumu, halam ise Sleyman b. Abdlmelikin amelinin sonlarnda doduumu syler. bn Sad, Tabakt, VII/2, 42. Burada kastedilen, mil veya vl kelimeleriyle alakal bir ynetim olmaldr.
515

bn Abdilber, et-Temhd, I, 86. Nitekim ayn kelime, Mlikin Muvattayla ada baz kitaplarn ismi olarak kullanlmtr. bn Eb Zibin ve Abdlaziz b. Abdullah el-Macinun muvattalar burada rnek olarak zikredilebilir. (Abdlazizin ilk muvatta mellifi olduu hakknda bk. bn Abdilber, et-Temhd, I, 86). Schacht ise Medinedeki kadm otoritelerin gr birliklerini sistematik olarak derleme ameliyesinin Abdullah b. Vehb ile baladn sylemektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 85. Ancak bu tarihin ok ge olduuna en byk ahit, bn Vehbden ok nce telif edilen muvattalardr.

516

Kad yz, Tertb, I, 45.

138

kendisine en fazla bavurulan sahblerden biri olduu gerei dikkate alndnda ayr bir anlam kazanmaktadr. Daha nce sylendii gibi, Mlik ve talebeleri Kuran ve Snnetten sonra ou zaman Hz. merin kararlarn esas almaktadr. Onun kararlarn bazen icm gibi telakki eden Medinelilerin bu tavrnn altnda yatan sebep, Hz. merin genellikle ashaba danarak ve bir tr fikir birliine vararak karar almasdr. Hz. mer gibi, Medinenin fkh karakterinin ekillenmesinde en nemli rollerden birini oynayan Zeyd b. Sbit de bu ehirdeki ortak uygulamalarn bir deeri olduunu kabul etmektedir. Zeyd b. Sabitin Ehl-i Medine bir konuda ittifak etmise bunun snnet olduunu bil sz bunu gstermektedir.517 Sahbeden Ebud-Derd da amele uygun olmayan hadisleri kabul etmemektedir. Ebud-Derd kendisine sorulan sorulara cevap verdikten sonra Bize bu konuda farkl hadisler ulat diyen olursa Bu hadisleri ben de duydum, ama amelin baka trl olduunu grdm demektedir.518 Sahbe dnemindeki bu rnekler dnda amelin balaycln gsteren esas rnekler daha ok tbin dnemine aittir. Anlald kadaryla bu dnemde amelin balaycl konusunda artk bir fikir birlii olumutur. Mlik tbin dneminde ameli esas alarak hadisleri reddeden birok alimin varlndan bahsetmektedir.519 Mesela tbin fukahsnn Medinedeki en byk ismi olan Said b. el-Mseyyeb (. 94) ihraml iken evlenen kii hakknda Ehl-i Medine bu evliliin geersiz olduunda icm etmitir520 demektedir. Demek ki daha ilk asrda hem Medine icm diye bir ey biliniyor hem de bir ulema grubu olarak Ehl-i Medine tabiri kullanlyordu. Said b. el-Mseyyebin ifadeleri Ehl-i Medinenin icmyla snrl deildir. O ayn zamanda, yerleik hale gelmi uygulama anlamn da ihtiva eden snnet-i mziye kavramna da ainadr. Bunu, bn ihb ez-Zhrnin (. 124) Ebu mme Sehl b. Huneyf, birgn Said b. el-Mseyyebin meclisinde Snnet-i mziyeye gre be vesk miktarna ulamadka hurmadan zekat alnmaz diye bir
517 518 519 520

bn Abdilber, Temhd, VII, 127. Kad yz, Tertb, I, 46. Kad yz, Tertb, I, 45. , bk. Beyhak, Snen, V, 66-67.

139

sz aktard521 demesinden anlamak mmkndr. Said bu sz tartma konusu yapp snnet-i mziyenin mahiyetini sorgulamadna gre, o dneme gelinceye kadar snnet-i mziyenin artk istikrar kazanm bir kavram haline geldii sylenebilir.522 Yine ilk asrn nemli isimlerinden olan mer b. Abdlaziz, kadlk makamna getirilecek kiiler iin selefin srn bilme ve ilim ehlinin grne bavurma art getirmitir.523 mer b. Abdlazizin kadlk iin koyduu bu n arta bizzat riayet ettii de bilinmektedir. O, herhangi bir konuda karar vermeden nce, ilerinde Fukah-i Sebann da bulunduu on fakihin grlerine muhakkak bavurmakta524 ve ortak kanaatleri mmkn olduunca esas almaktadr. Sylendiine gre mer b. Abdlaziz dant bu fukahnn yardmyla, daha nce amel edilmi snnetleri ve mahkeme kararlarn renmekte ve bunlar yrrle sokmakta, amele konu olmam hadisleri ise -sika raviler tarafndan aktarlm olsa bile- reddetmektedir.525 Medine valisi Muhammed b. Ebu Bekr b. Amr b. Hazm, hadislere aykr hkmler vermesi yznden bir muhaddis olan kardei tarafndan eletirilince, bu hadisleri bildiini ancak kendisinin ameli esas aldn sylemitir.526 Amelin balayclna iaret etmesi bir yana, bu rnek, amel-rivayet tearuzunun daha ikinci asrn balarnda527 bilinen bir gerek olduunu ve fukahnn tearuz halinde ameli esas aldn gstermesi bakmndan ayr bir neme sahiptir. Aslnda daha nce geen Ebud-Derd rneinde de bir tearuzdan bahsedildii dikkate alnacak olursa, bu gerein ilk asrda bilindiini sylemek de mmkndr.

521 522

Beyhak, Snen, IV, 121. Snnet-i mziye kavramnn amelle ilikisine iaret eden bir deerlendirme iin bk. zenel, eybn, s. 8-12. Sahnn, el-Mdevvene, V, 149. bn Sad, Tabakt, V, 245-46; Ahmed b. Hanbel, lel, III, 502. Ayrca bk. yukarda Fukah-i Seba ksm. Kad yz, Tertb, I, 46. Vek, Ahbr, I, 176; Kad yz, Tertb, I, 45. Ayrca bk. Schacht, Origins, s. 64. Burada ad geen Muhammed, Hiam b. Abdlmelikin vefat ettii sene yani 125 ylnda grevden alndna gre, kardeiyle bu tarihten nce tartm olmaldr.

523 524

525 526 527

140

Fukah-i Sebann byklerinden Ksm b. Muhammed (. 107), cariyelerin beklemesi gereken iddet mddetine dair hkmn, Mlikin Muvattada ska kulland emr tabiriyle aklamaktadr. Kasm Kuranda ve Snnette bu konuya dair ak bir hkm bulunmad halde insanlarn eskiden beri riayet ettikleri emr-i mz budur528 dedikten sonra ilgili hkm aktarmaktadr. Ksm b. Muhammedin bir baka zellii, kendilerine eritii insanlara sk sk atf yapmasdr. Bunlar, Ksmn hocalar makamndaki alimlerdir ve bu tabir genellikle onlarn ortak grlerini ifade etmek zere kullanmaktadr. Mesela Ksm bir yerde Kendilerine eritiim btn insanlar, hibelerinde ve alverilerinde ileri srdkleri artlar balayc saymlardr demektedir. Medinelilere gre bu gibi kalplarda geen insanlar ifadesi bir grup sahbeyi, yahut Hz. Peygamberin snnetinden haberdar olan ve asla rey zerinde icm etmeyen, daima snneti esas alarak icm eden alimleri gstermektedir.529 Dolaysyla bunlarn ortak grleri bir tr icm ve amel saylmaktadr. Urve b. Zbeyr, sonradan amelle eanlaml olarak kullanlan emr terimiyle, snnet terimini birbirine izafe edip isim tamlamas halinde kullanmaktadr. Hata ile yaralama olaylarnda, denecek miktar diyet miktarnn te birine ulamad takdirde katilin akrabalarnn (kilesinin) bir ey demekle ykml olmadn syleyen Urve, bunu emr-i snnet byledir diyerek ifade etmitir.530 Yine Fukah-i Sebaya dahil ve Mlike gre Medinedeki sneni en iyi bilen kiilerden biri531 olan Sleyman b. Yesr, kendinden nceki alimlerin grlerini aktarrken bunlarn gr birlii iinde olduklarn zellikle vurgulamaktadr. Bu alimlerin kim olduklarn isimleriyle renmek mmkn olmasa da, zikrettii rneklere baklarak Sleymann kendilerine eritiim insanlar derken alim sahbleri kastettii sonucu kartlabilir. nk baka bir yerde, ayn konu hakkndaki iki rivayetten ilkinde kendilerine eritiim on ksur

528

Ebu Muhammed Ali b. Ahmed bn Hazm, el-Muhall, thk. Ahmed Muhammed akir, Kahire, ts., X, 307. fi, htilafu Mlik ve-fi, s. 202. bk. bn Hazm, el-Muhall, XI, 51-52. Fesev, Marife, I, 549.

529 530 531

141

sahb diyen Sleyman, dierinde kendilerine eritiim insanlar demekte ve ayn gr tekrarlamaktadr.532 Bu da, Medinelilerin insanlar tabirinden, bir konuda ortak gre ulaan sahbeyi ve sonraki alimleri anladklarn gsteren yukardaki yorumu dorulamaktadr. Sleyman b. Yesrla ilgili bir baka rnek vesilesiyle, insanlar tabirinin delaleti fi tarafndan tartma konusu yaplmaktadr. Bu rnekte Sleyman nsanlar Mecusilerin diyetinin 800 dirhem olduunu sylerlerdi. Yahudi ve Hristiyanlara denecek diyet miktar ise kendi aralarnda birbirlerine dedikleri diyet miktarna gre belirlenirdi demektedir. Reb, Sleymann bu szne itiraz edip Yahudi ve Hristiyanlarn diyeti Mslman diyetinin yars kadardr. Bizce Sleymann insanlar demesinin nemi yoktur deyince fi: Eer Ksm b. Muhammed insanlar dediinde onu kabul ediyorsanz, kendisiyle yat veya ondan daha yal olan Sleyman ayn eyi sylediinde evleviyetle kabul etmeniz gerekir karln vermitir.533 finin itirazndan anlald kadaryla Ksm b. Muhammedin bu kabil szleri Medineliler iin bir anlam ifade etmekte ve balayc saylmaktadr. fi, ayn eyin Sleyman iin evleviyetle geerli olmas gerektiini sylemektedir. fi, bunlar sylerken muhtemelen Sleymann snnet-i mziyeyi ve kendinden nceki alimlerin ortak grlerini iyi bilme zelliini dikkate almaktadr.534 Ebu Bekr b. Abdurrahman b. el-Haris b. Hiam da (. 94) Fukah-i Sebaya mensup dier alimlerden farkl deildir. Boanm kadnlarn beklemesi gereken kurun ne olduu konusunda Hz. Aienin grn kabul eden ve bunun hayz deil temizlik dnemini ifade ettiini syleyen Ebu Bekr Kendilerine eritiim fukahmzn hibiri bundan farkl dnmez demektedir.535 Burada da, daha ilk asr dolmadan vefat eden bir alimin dilinde, kendinden nceki alimler bir yandan fukahmz olarak anlmakta, bir yandan da bunlarn ortak grne gnderme yaplmaktadr. Ayn Ebu Bekr, daha nce Zeyd b. Sbitin syledii Medineliler

532 533 534

bn Hazm, Muhall, X, 47. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 202. Fesev, Marife, I, 549. Ayrca Sleyman genellikle Hz. merin grlerini benimsemektedir, bk. Kad yz, Tertb, III, 202. Mlik, Muvatta, Talak, 21, 55; Beyhak, Snen, VII, 415.

535

142

bir konuda ittifak etti mi onun snnet olduunu bil sznden sonra yapt yorumda, amelin, hakknda phe bulunmayan bir ey olduunu sylemektedir.536 Medinenin Said b. el-Mseyyebden sonraki nesil iinde en nemli isimlerinden olan bn ihb ez-Zhr (. 124) de gemi dnemin ilmine ve ameline sk sk atf yapmaktadr. Bu atflar srasnda bn ihb da kendilerine eritii birtakm salih kiilerden ve bunlarn uygulamalarndan bahseder.537 Bu uygulamalardan birine gre bir klenin, iki kle getirmesi karlnda mkatebe anlamas yapmas caizdir. bn ihbn kendilerine eritiini syledii kiiler sadece salihler deil, ayn zamanda selef dneminin kadlar538 yahut alimlerimiz539 dedii kiilerdir. Benzer biimde, gemi dnemin yahut o gnn kabul grm uygulamalar, bn ihb tarafndan nsanlar hl bunu uyguluyor eklinde kimlii belirsiz ama kalabalk olduklarnda phe bulunmayan kiilere izafe edilerek anlatlmaktadr.540 bn ihb, kasme prosedrnn Medinede nasl tatbik edildiini mer b. Abdlazize anlatrken Bu, mer b. el-Hattabn fiili ve kendilerine eritiimiz insanlarn uygulamasdr541 demektedir. Ameli ifade etmek iin fiil tabirinin

536 537

bn Abdilber, Temhd, VII, 127. , bk. Sahnn, el-Mdevvene, III, 232. bn ihbdan nce benzer bir tabiri bn Mesud ile Abdullah b. mer kullanmtr. bn Mesuda gre bir kii mahkemede karar verirken nce Allahn Kitabna gre hkm vermeli, kitapta hkm yoksa Hz. Peygamberin hkmn uygulamal, burada da bir cevap bulamazsa nceki salihlerin kararlarna ( ) bakmaldr. Eer nde de cevab bulamazsa kendi gryle hkmetmelidir. Bir sonraki rivayette salihler tabirinden ne anlalmas gerektiini izah edercesine bu tabir yerine Ebu Bekir, mer ve bn Abbas gibi sahbenin nde gelenlerinin ad verilmektedir. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 57-58. Abdullah b. mer ise iinden kamad bir meseleyle karlat zaman Said (b. el-Mseyyeb)e sorun, nk o salihlerin meclislerine katlmtr diye cevap vermektedir. Bk. bn Sad, Tabakt, V, 104. Bu rneklere bakarak, benzer balamlarda geen salihler tabirinin ilk dnem iin fakih ve alim sahbler anlamna geldii sylenebilir.

538 539 540 541

bn Hazm, el-Muhall, IX, 133. bn Hazm, el-Muhall, XI, 390. bn Hazm, el-Muhall, IX, 279, 400, 403. Bk. bn Hazm, Muhall, XI, 66.

143

kullanld bu rnekte, Hz. merin ad ameli benimseyen ilk isim olarak aka zikredilmitir. Ameller genellikle anonim olarak aktarld iin, bunun istisna bir durum olduu sylenebilir. bn ihbn, mahkemede ahitlik konusu vesilesiyle zikrettii baz rnekler, daha sonraki literatr iin nemli bir tartma konusu haline gelen kadm amelmuahhar amel meselesini ilgilendirmesi asndan nemlidir. rneklerin ilkinde bn ihbn sylediine gre, onun zaman iin bile artk selef-i salih saylan (slamn ilk nesillerindeki) alimler ana-baba, kardeler veya kar-koca gibi ok yakn akrabalarn birbirine ahitlik etmelerine izin vermekte ve insanlar yalanc ahitlikle itham etmemektedirler. Ancak bn ihb, ahir zamanda toplumda meydana gelen bozulmalar yznden bu tr ahitliklerin artk geerli saylmadn ve dolaysyla uygulamann deitiini sylemektedir.542 kinci rnek zina edenlerin srgne gnderilmesi hakkndadr. bn ihb mer b. el-Hattab zina edenleri bir yl srgne gnderirdi, Mervann Medinedeki yneticilii dneminde de snnet ayn ekilde uygulanmaya devam etti, sonra insanlar bunu braktlar demektedir.543 Bu rnekte bn ihb hem emr tabirini hem de snnet-i mziye tabirini kullanmaktadr. Sonraki dnemlerde hem Mlikler hem Hanefiler iin bir tr stlah haline gelen ve toplumda yerleik hale gelmi uygulamalar ifade eden bu tabirlerden ikincisi olan snnet-i mziye, bn ihbn dilinde kendisine ska yer bulmaktadr.544 Bunlar, mer b. Abdlazizin Snnet-i mziyeleri en iyi bilen kii bn ihbdr545 sznn ne kadar hakl olduunu gsteren rneklerdir. bn ihb dn verilen bir eyann zarar grmesi halinde dn alan kiinin zarar demesi gerektii konusunda kadlarn icm ettiklerini sylemektedir. bn ihbn Medine toplumundaki bozulmaya dair baka yerlerde karmza kan ikayeti546 burada da kendini gstermektedir. nk bn ihba gre kadlarn
542 543 544

Sahnn, el-Mdevvene, V, 155. bn Hazm, el-Muhall, XI, 184. Sahnn, el-Mdevvene, V, 162 (bu sayfada bn ihbn snnet-i mziye tabirini kulland iki rnek vardr); bn Hazm, el-Muhall, IX, 213, XI, 49. Fesev, Marife, I, 639, 642. Bu sz ayn yerde ve bn Sad, Tabakt, el-ksml-mtemmim, s. 178de Mekhl e-mye de (. 118) nisbet edilmektedir. Yukarda kadm amel-muahhar amel vesilesiyle zikredilen rnekleri burada tekrar hatrlamak gerekmektedir. bn ihb sadece halktan deil, Reba ve Ebuz-Zind gibi alimlerden de

545

546

144

byle icm etmelerinin sebebi, ktle meyilli insanlarn emanet mallar koruma konusunda yeterince titizlik gstermemesidir.547 Mlikin hocas Reba da amel olarak nesilden nesile ve kalabalk gruplar tarafndan aktarlan bilginin, haber-i vahid makamndaki haberlerden kymetli olduunu iddia etmektedir.548 Yukarda bn ihbla ilgili son rnekte olduu gibi, Reba da dn verilen bir eyann zarar grmesi halinde dn alan kiinin zarar demesi gerektiini sylemekte ve bunun ayn zamanda kendilerine eritii alimlerin gr ve karar olduunu bildirmektedir. Rebann bir baka ada ve ayn zamanda muhalifi olan Ebuz-Zind da kendilerine yetitii ulemann grlerine nem veren birisidir. Ebuz-Zind, Leys b. Sadn kendisine mektupla549 gnderdii bir soruya Kendilerine eritiimiz herkes bu konuda yle demitir: ()550 diyerek cevap vermektedir. Ebuz-Zind seleflerinin ameline bylesine nem verdiine gre, furua ait meselelerde birbirleriyle anlaamayan Medineli fukahnn, gemi dnemin amelinin hcciyeti konusunda ittifak ettikleri sylenebilir. Mlikin muasrlarndan Yahya b. Sad el-Ensr de Medine ulemasnn ihtilaf etmedikleri ve ortak karara vardklar durumlardan bahsetmektedir. stelik Yahya baz rneklerde, sonradan Mlikin dilinde yerleik hale gelen el-emrul-mctema aleyh ellez l ihtilfe fh tabirini andran ifadeler kullanmaktadr. Mesela kocann
ikayetidir. Hatta onlarn yznden bir dnem Medineyi terk ettiine dair rivayetler bulunmaktadr. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 153, 200.
547

Hem Rebann hem bn ihbn konuyla ilgili gr iin bk. bn Hazm, el-Muhall, IX, 170. Bu ayn zamanda Yahya b. Sad el-Ensrnin grdr. Kad yz, Tertb, I, 46. Leys b. Sadn, bu mektuplar sayesinde Medineli alimlerle srekli temas halinde olduu anlalmaktadr. Onun Mlikle yapt ve ok byk tarih neme sahip bir mektuplamas hakknda ileride bilgi verilecektir.

548 549

550

, bk. Sahnn, el-Mdevvene, IV, 450. Bu arada, Ahmed Muhammed Nurseyf, aslnda Ebuz-Zindn oluna ait bir gr -sehven- Ebuz-Zinda nisbet etmektedir. Bu rnekte bn Ebiz-Zind kadm (amel) ve snnet-i mziye gibi ifadeleri kullanmaktadr. Bk. Sahnn, el-Mdevvene, III, 288. Mkateb kleyle ilgili bu rnek, aada Yahya b. Said vesilesiyle de zikredilecektir. Orada Yahyann insanlarn uygulamasn bu ekilde grdk diye aktard bir ortak kararn varl, bn Ebiz-Zind tarafndan kadm uygulama olarak adlandrlmak suretiyle dorulanmaktadr.

145

boama hakkn karsna vermesiyle alakal bir rnekte Yahya b. Sad, ilgili hkm bu konuda bizde hi kimsenin farkl dnmediini grdmz insanlarn uygulamas u ekildedir (=emrun-ns inden ellez l ner ehaden yahtelifu fh) szleriyle ifade etmektedir.551 nsanlar ve emr terimleri Yahya tarafndan baka rneklerde de kullanlmaktadr. Borcunu deyemeden len mkateb klenin, kendisine ait cariyeden olma ocuunun bulunmas durumunda borcu ocuun demesi gerektiini syleyen Yahya, nsanlarn uygulamasn bu ekilde grdk (=al zlik edrakn emran-ns) demektedir.552 Yahya baka rneklerde kendilerine eritii alimlerin veya insanlarn kararndan bahsetmektedir.553 Ama, bn ihb gibi Yahyann da emr-i kadmden yani amel-i kadmden bahsetmesi, onunla ilgili rnekleri nemli klan asl noktadr. Daha nce Urve b. Zbeyr vesilesiyle zikredilen, hata ile yaralama olaylarnda kilenin deme ykmll bulunmadna dair rnekte Yahya Bizdeki emr-i kadme gre tazminat miktar diyetin te birine ulamadka kile bir ey demez demektedir.554 Yahya ve bn ihbn emr-i kadm anlamna gelecek eylerden bahsettii bu rnekler, amel-i kadm ve amel-i muahhar ayrmnn aslnda en batan beri bilindiini gstermektedir. Mlik gibi Medinede tbin ulemasnn mezhebini yaatt sylenen555 Abdurrahman b. Mehd (. 198) de, yukarda isimleri anlan ahslara gre biraz daha muahhar olmakla birlikte, Medinenin kadm snnetini hadislerden deerli grmektedir.556 Medine icmlarna nem verenler sadece ulema ile snrl deildir. Abbs idaresinin en nemli isimlerinden olan ve bata bulunduu dnemde ciddi bir ilmi faaliyet balatt anlalan Ebu Cafer el-Mansr (. 158), Mlike bir muvatta telif

551 552 553 554

Sahnn, el-Mdevvene, II, 392. , bk. Sahnn, el-Mdevvene, III, 287. bn Hazm, el-Muhall, IX, 170, 213. bn Hazm, el-Muhall, XI, 52. Mlikin emr-i kadmden bahsettii dier bir rnek iin bk. Sahnn, el-Mdevvene, V, 144. bn Eb Htim, Mukaddime, s. 252; Zeheb, Siyer, IX, 200. Kad yz, Tertb, I, 45.

555 556

146

etmesini nerdii zaman ondan eserinde herkesin icm ettii grlere yer vermesini istemitir.557 Mahiyet ve muhtevas ne olursa olsun amelin, hem kavram hem terim olarak Mlikten ok daha nceki dnemlerde Medine fukahs tarafndan bilinen ve balaycl kabul edilen bir delil olduu gerei, buraya kadar zikredilen rneklerin ortak paydasdr. Medine alimlerinin ortak grleri ve uygulamalar, en batan beri ulemann dikkate ald bir delil olmutur. Mlikin Muvatta telif ettii yllarda yaygn olduu bilinen muvatta tr eser telif etme gelenei, bu ortak grleri derleme niyetinin en nemli tezahrlerinden biridir. Muvattalar kadar mehur olmasa da, Fukah-i Sebann ortak grlerinin derlenmesi maksadyla bir kitabn yazlmas da ayn eye iaret etmektedir.

557

bn Habb, Tarih, s. 160. Mansr burada ifadesini kullanmtr. Eer Muvatta gerekten Mansrun istei zerine yazldysa, Mlikin bu tabirle aktard grlerin aslnda bir ynyle Abbs halifesinin yukardaki isteiyle uyumlu olduu da sylenebilir.

147

C. Mlikin Amel Anlay Kendi dnemine gelindiinde, balaycl kabul edilmi bir delil haline gelen ameli, deliller hiyerarisi iinde belirli bir makama yerletiren Mlikin amel anlayn ortaya koymak, iinde birok klfeti barndrmaktadr. Bunlarn en nemlisi kaynak sorunudur. Bu konuda bavurulacak grup kaynak sz konusudur. Birinci grupta Mlikin kendi eserleri yer almaktadr.558 kinci grup kaynaklar, genel olarak Mlikin hayat ve dnemi hakknda bilgi veren tabakat ve tarih kitaplardr. Bunlar Mlikin hayat kadar, en mehur eseri Muvattan muhtevasna dair de bilgi ihtiva etmeleri itibariyle nem arzetmektedir. Kaynaklarn nc grubunda ise iki tr eser yer almaktadr: Bunlardan ilki Muvatta zerine yazlm erh ve haiye tr klasik eserler, ikincisi hususen Mlikin amel anlay hakknda yahut Muvatta zerine yaplm son dnem akademik almalar veya monografi tr eserlerdir. Mlikin eserleri iinde bugn varln koruyan iki tanesi, onun amel anlayn ortaya karma balamnda nemlidir. En bata, amel-i ehl-i Medineyi gsterdii kabul edilen birok tabiri muhtelif terkipler halinde barndran Muvatta gelmektedir. Ama Muvatta, Mlikin amel-i ehl-i Medinenin balaycl hakkndaki grlerini dorudan ve aka ihtiva etmemektedir. Yani Muvattadaki tabirlerden hareketle Mlikin amel anlayn kesin olarak anlamaya imkan yoktur. Tabirleri nasl anlamak gerektiine dair ipucu bulunmamas, bunun en byk sebebidir. Sz konusu tabirler, Mlik tarafndan baz nkabullerle kullanlmalarna ramen, bu nkabuller bilinmedii iin tabirlerin hangi durumda ne anlama geldikleri tam olarak anlalamamaktadr.

558

Mlike nispet edilen eserler unlardr: Muvatta; Risle il Abdullah b. Vehb fil-kader ver-redd alel-kaderiyye; Kitb fin-ncm ve hisbi medriz-zaman ve menzilil-kamer; Risle filakdiye (bir kadya yazlm on czlk bir mektup); Risle fil-fetv (Ebu Gassn Muhammed b. Mutarrife hitaben); Risle fil-db vel-meviz (Harun Reide yazld sylenmekte, ancak mektubun muhtevas ve isnadlar Mlike ait olmadn gstermektedir); et-Tefsir li garibilKuran; Kitbus-srr (Mlike nisbeti pek kuvvetli deildir); Risle ilel-Leys b. Sad fi icmi ehlil-Medine. Bk. Kad yz, Tertb, II, 90-94.

148

Mlikin amel anlay balamnda byk nemi haiz olan dier eseri, kendisinin akran ve ayn zamanda Msrn o dnemdeki en byk alimi olan Leys b. Sada (. 175) gnderdii bir mektuptur.559 Shhati hakknda phe bulunmayan560 bu mektubun baz tarih ve tabakat kitaplarnda olduu gibi korunarak bugne ulatrlm olmas bir anstr. Ancak, ad stnde bu bir mektuptur ve tabiat icab hayli muhtasar bir metindir. Dolaysyla, nemli bilgiler ihtiva etmesine ramen, bu mektup da Mlikin amel anlayn her ynyle ortaya karma konusunda yeterli deildir. Tarih ve tabakat kitaplarnda yer alan dank bilgiler biraraya getirildii takdirde nemli bir yekn tutmakta ve bu sayede Mlikin amel anlay hakknda fikir edinmek belirli oranda mmkn olmaktadr. Dier yandan, Muvattadaki amelle ilgili btn rnekleri inceleyerek, buradan kacak sonular teki konulara temil etmek de bir yntemdir, ancak bu yol kendi iinde baz sorunlar tamaktadr. Kullanlan verilerin ou zaman sbjektif deerlendirmelerle ele alnmas yznden, ulalan sonucun herkese kabul edilebilir olmamas gibi bir durum sz konusudur. Bu husus ayn zamanda, Mlik ve Muvatta hakkndaki modern almalarn en problemli noktalarndan birisidir. nk bu almalar yerine gre meseleyi daha karmak hale getirebilmektedirler. Yukardaki hususlar gz nnde bulundurularak, bu ksmda Mlikin amel anlayna dair baz mlahazalar serdedilecektir. Ele alnacak konular arasnda Mlike gre Medine amelinin hccet oluunun dayana, hadis-amel ilikisi, Medine dndaki ehirlerin ameli, kadm ve muahhar Medine amelleri, amelin oluumunda idarecilerin rol, Mlikin icm anlay, Muvattan muhtevas ve Muvattada amele delalet eden tabirlerin anlam gibi meseleler yer almaktadr.

559

Fesev, Marife, I, 687-697; Yahya b. Man, Tarih, IV, 498-501; Kad yz, Tertb, I, 43; bnlKayyim, lmul-muvakkn, III, 94-100. Mektubun Trke tercmesi iin bk. Muhammed Yusuf Musa, mam Mlik ile Leys b. Sad Arasndaki htilaf ve Yazma, ev. Abdlkadir ener, AFD, XVI, (1968), s. 131-154. Mektup hakknda kinci Blmde Leys b. Sadn amel-i ehl-i Medine eletirisinin ele alnd ksmda daha fazla malumat bulunabilir.

560

Kad yz, Tertb, I, 43te mektubun sahih olduu sylenmektedir.

149

1. Amel-i Ehl-i Medinenin Hcciyetinin Dayana Mlike gre btn ehirler kendilerine ait birer amele sahip olsalar da, bunlar iinde yalnz Medinenin ameli makbuldr. nk Mlik, Medine amelinin Hz. Peygamberden kaynaklandn, buna karlk dier ehirlerin amelinin yneticilerin emirleriyle olutuunu iddia etmektedir.561 Bu kabul aslnda biraz da, dier ehirlerin ilminin (bu balamda hadis bilgisinin) Medineye nazaran ok geri planda kaldn dnmesinden kaynaklanmaktadr. Amelin mtevatir formunda aktarlm olduu kabul, Mlike gre, amelin Hz. Peygamberin uygulamalarndan kaynakland dncesi kadar nemli bir balayclk sebebidir.562 Mlik, her nesilde binlerce kiinin aktard eyler olarak grd Medine amellerinin, haber-i vahid mahiyetindeki hadislere gre daha stn konumda olduunu kabul etmektedir.563 Ona gre amelin varid olduu yerde kesin bir bilgi sz konusudur. Mlikin bu kabulnn, sonraki Mlik fkh usl alimlerinin Medine amelini mtevatir haber kapsamnda tartmalarnda etkili olduunu sylemek mmkndr.564

561

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 158. Mlikin bu fikrine dair iaretleri Leys b. Sada yazd mektupta da bulmak mmkndr. Mektup hakknda bk. Fesevi, Marife, I, 687-697; Yahya b. Man, Tarih, IV, 498-501; Kad yz, Tertb, I, 41-44; bnl-Kayyim, lmulmuvakkn, III, 94-100; Abdlfettah Ebu Gudde, Resil, 29-41. Kfeliler ayn iddiay Medineliler aleyhinde kullanmaktadr. Onlarn gznde Medine ameli yneticilerin, Mesela Him b. smail el-Mahzmnin emirleriyle ortaya kmaktadr. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 158. bn Abdilbere gre burada taraflar birbirini haksz yere sulamaktadr, nk her iki tarafn ameli de yneticilerin emirleriyle deil, daha stn kaynaklara istinaden olumaktadr.

562

Mlik, Leys b. Sada yazd mektupta dier ehirlerin Bizde amel byledir cmlesini kesin bilgiye dayanarak kullanamayacaklarn sylerken ayn eyi kastetmektedir. Bk. Yahya b. Man, Tarih, IV, 500.

563 564

Kad yz, Tertb, I, 46. Amelin sadece Mliklere ait bir delil olarak grlmeyii gibi, ameli mtevatir kapsamnda ele alma tavr da sadece Mliklere ait deildir. Son dnem Hint ulemasndan Kemr (. 1933), mtevatiri drde ayrmakta ve Hz. Peygamber devrinden beri srdrlen amellerin de mtevatirin drt grubundan birini (tevtr-i amel ve tevrs) oluturduunu sylemektedir. Bk. Kemr, Feyzul-br, I, 70. Ayrca bk. zenel, eybn, s. 15.

150

2. Amel-Hadis likisi Baz durumlarda amele istinad ederek kendi rivayetlerine aykr hkmler vermesi, Mlikin en ok eletirildii hususlardan birisidir. eybn ve fi gibi adalarnn Mlikte grdkleri en byk kusurlardan birisi budur. Ama Mlikin bu konuda amelin rivayete stnl prensibine gre hareket ettii grlmektedir. Mlik, tek tek hadisler anlamnda rivayetleri terk edip ameli esas alnn sebebini aklarken, bir kiinin bir kiiden rivayeti yerine bir ehir ahalisinin nesilden nesile toplu halde naklini daha sahih bir bilgi aktarm tarz olarak grdn sylemitir.565 Mlikin mehur talebelerinden Abdullah b. Vehb (. 197) ise, (sahih olsa bile) kiinin duyduu her hadisle amel edemeyecei prensibini Mlik sayesinde rendiini ve bunun kendisi iin hayat neme sahip bir bilgi olduunu ifade etmektedir.566 Buradan, Mlikin, gvendii hocalardan alm olsa bile her hadise ayn deeri vermedii sonucu kartlabilir.567 Onun gznde amelin destekledii hadislerin ayr bir yerde durduu ve bu vasf tamayan rivayetlerin, sadece birer rivayet olmalar asndan kymeti haiz olduu anlalmaktadr. Muvattada veya baka kaynaklarda Mlikin de iinde bulunduu isnadlarla rivayet edilmesine ramen Mlik tarafndan esas alnmayan hadislerin durumunu bu balamda deerlendirmek gerekmektedir.568 Mlikin amelle desteklenmeyen hadislerin rivayet edilmesinde bir beis grmediini, ancak onun gznde bunlarn ok fazla bir kymeti olmadn gsteren baz rnekler vardr. Bunlardan birinde Mlik, vaktiyle rivayet ettii bir hadisi, amele uygun olmad gerekesiyle artk rivayet etmeyeceini sylemektedir. Bu rivayete gre Hz. mer ve Hz. Osman, miltt veya simhk ad verilen bala ilgili bir yaralama eidi hakknda, yine bala ilgili bir yaralama olan mzhann yars kadar diyet denmesi gerektiini hkme balamlardr. Bu hadis, Sfyan tarafndan Mlik kanalyla rivayet edilmitir. Sfyandan hadisi duyan Abdrrezzak, Mlike gelip durumu arz etmi ve hadisi bir de Mlikten
565

Aslnda bu sz, Mlikin hocas Rebaya aittir ve Mlik tarafndan da benimsenmitir. Bk. Kad yz, Tertb, I, 46. Zeheb, Siyer, VIII, 148. Mlik bunun ayn zamanda Medineli tbin ulemas tarafndan kullanlan bir yntem olduunu sylemektedir. Kad yz, Tertb, I, 45. Bu konuda ayrca bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 33-34.

566 567

568

151

dinlemek istemitir. Ama Mlik tebessm ederek Hayr, ben bu hadisi artk rivayet etmiyorum. Sfyan doru sylemi, bir zamanlar ona bu hadisi ben aktarmtm. Hatta onun bu hadisi benden rivayet ettiini de duymutum. Ama sylediim gibi, ben artk bu hadisi rivayet etmiyorum diye cevap vermitir. O srada mecliste bulunan Mslim b. Halid ez-Zenc, Mlike Allah akna u hadisi bize rivayet et! diyerek srar edince Mlik Bu ekilde yemin ederek hadis isteme! Eer o hadisi birisine aktaracak olsaydm bugn burada aktarrdm demitir. Abdrrezzak Bu hadisi niin rivayet etmiyorsun? diye sorunca da Bize gre amel bu hadis mucebince deildir. O hadisi bize aktaran ravilerden biri ok kuvvetli bir ravi deil (leyse bi zlik) diye cevap vermitir.569 Bu rivayet, amele uygun olmadklar gerekesiyle Mlik tarafndan hem muhtevas hem rivayeti reddedilen hadislere ak bir rnektir. Fakat Mlikin, sz konusu hadisi reddederken nce amele muhalif olmasn gereke gsterdii halde, ayn zamanda bir ravideki570 kusurdan bahsetmesi, burada problem tekil etmektedir. Szkonusu ravinin gvenilir olduuna dair deliller bulunduuna gre, Mlikin buradaki esas gerekesinin, ravideki kusurdan ziyade hadisin amele konu edilmeyii olduunu sylemek mmkndr. nk sz konusu ravinin gvenilir biri olduu hakkndaki en byk delil, bizzat Mlik tarafndan sika kabul edilmesi ve Muvattada dier rivayetlerine yer verilmesidir.571 Amel-hadis ilikisi balamnda ele alnmas gereken bir mesele daha vardr: Acaba Mlik her durumda nce hadisleri rivayet ediyor, sonra bunlar amele gre mi deerlendiriyordu? Yoksa ameli, herhangi bir hadisi aktarmadan nce, rivayet iin bir kstas olarak kullanyor muydu? kinci soruyu, Mlikin kendi ifadelerine bakarak olumlu cevaplamak mmkndr. nk Mlik, amele uymadklar gerekesiyle birok hadisi hi rivayet etmediini sylemektedir. Kad yzdan
569

Ahmed b. Hanbel, lel, II, 215. Hadis iin ayrca bk. Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyn el-Beyhak, es-Snenl-kbr, I-X, Beyrut, ts., VIII, 83; Abdrrezzak b. Hemmm es-Sann, elMusannef, I-XI, thk. Habburrahman el-Azam, Beyrut 1983, 2. bsk., IX, 313.

570

Abdrrezzaka gre Mlikin burada kastettii ravi Yezid b. Abdullah b. Kusayttr. Bk. Ahmed b. Hanbel, lel, II, 215. Bk. Mlik, Muvatta, Taharet 10; Zebih 4; Sayd 6; Talak 25; By 18. Ahmed Muhammed Nurseyf, Mlikin bu hadisi reddetmesine iaret ettii halde, ravi hakknda deerlendirme yapmamaktadr. Bk. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 424.

571

152

rendiimize gre Mlik bn ihbdan birok hadis iittim, ancak onlar bugne kadar rivayet etmediim gibi, bundan sonra da rivayet etmem demi ve sebebini soranlara nk o hadislerle amel edilmemiti cevabn vermitir.572 Mlikin bu szleri, onun sadece rivayet ettii hadisler hakknda deil, rivayet etmedii hadisler hakknda da ameli esas alarak tasarrufta bulunduunu gstermesi asndan nemlidir.573 Ayrca burada Mlikin bn ihbdan ald hadisleri rnek gstermesi tesadf deildir. bn ihbdan geldikleri iin shhatinden phe duyulmayacana gre, sanki Mlik bu hadislerin sahih olduu halde amele konu olmadn ve gzard edildiini sylemek istemektedir.574
572

Eb Nuaym, Hilye, VI, 322; Kad yz, Tertb, I, 186, 189. Mlikin derslerinde daha ok kendisiyle amel edilen (mamln bih) hadisleri aktardn gsteren rivayetler vardr. Bunlardan birine gre Sfyn b. Uyeyne Mlikin halkasna gelip sessizce oturarak nce fkh meselelerini renmekte, ardndan kendisiyle amel edilen (mamln bih) hadisleri dinlemektedir. Zevv, Menkb, s. 11. Mlikin Muvattadan her yl birok hadisi karmas da bu balamda deerlendirilebilir. Muhtemelen Mlik, Muvattadan, rivayetle ilgili kusurlar olan hadislerden ziyade amele konu olmayan hadisleri karyordu. nk Mlikin rical tenkidindeki ehliyeti herkese makbul olduu iin, rivayet bakmndan kusurlu olan hadislerin Muvattada ok fazla olmas zaten beklenmemelidir. Ama buna ilave olarak, eer Muvattadan kard hadisler iinde amele delalet eden lafzlarla birlikte aktard, yani mamln bih olan hadisler de var idiyse kartlan hadis miktarna baklrsa byk ihtimalle vard- bu durumda Mlikin tutumunu yeniden deerlendirmek gerekecektir. nk amele delalet etmesine ramen baz hadislerin karlm olmas, amelin balaycl konusunda phe uyandracak, en azndan amel olarak sunulan hereyin ayn derecede balayc olmadn gsterecektir.

573

Umar Faruq Abd-Allh, ilk muhaddislerin hangi hadisleri rivayet etmek gerektiine karar verirken, bilinli yahut bilinsiz olarak ameli esas alm olabilecekleri varsaymn ileri srmektedir. Hatta ona gre amel, hadislerin aktarld ifadeleri bile etkilemitir. Bk. AbdAllh, Mliks Amal, s. 36-37. Daha nce baka bir vesileyle zikredilen bn Mehdnin Sfyn hadiste, Evz snnette, Mlik ise her ikisinde imamd mehur sz hakknda da yorum yapan Abd-Allh, snnet ve hadisin birbirinden ayr eyler olduunu aka gsteren bu rivayete bakarak, Mlikin hadisleri deerlendirmek iin snneti kriter olarak kullandn ve bu snnet kavramnn amel kavramndan ayrt edilemeyeceini sylemektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 79-80.

574

Amele konu olmam hadislerin rivayet edilmesi, Medineliler iin her zaman bir eletiri konusu olmutur. Mlikin en gen talebelerinden birisi ve ayn zamanda en mehur Muvatta ravisi olan Yahya b. Yahya Msrda bulunduu srada, yine Mlikin talebesi olan ve kendisinden yaa byk olduklar iin ayn zamanda Yahyaya hocalk eden Abdullah b. Vehb ile

153

3. Medine Dndaki ehirlerin Ameli Medinenin ilm birikiminin dier ehirlere gvenilir yollardan aktarlmas gerektiini syleyen ve bu konuda herkese gvenmeyen Mlik, Medine amelinin bu ehirlerde tatbiki konusunda iki farkl tavr sergilemitir. Bir yanda halife Ebu Cafer el-Mansrun Muvatta ve dolaysyla Medine amelini btn slam dnyas iin kanun yapma nerisine kar kan Mlik varken, dier yanda Msrl Leys b. Sada ve Mekkeli Mslim b. Halid ez-Zencye Medine ameline tabi olmalar gerektii konusunda srar eden Mlik vardr. Daha nce temas edildii zere Mlik, Muvatta kanun kitab haline getirip btn slam dnyasnda uygulamak isteyen halife Mansra kar km ve her blgenin sahbe dneminden itibaren kendi ilim anlayn gelitirdiini ve insanlarn artk bu anlaylara gre amel ettiklerini syleyerek, btn lkeyi tek bir uygulamada birletirmenin imkanszlndan bahsetmitir.575 Ama ayn Mlik, Leys b. Sada yazd tarihi bilinmeyen576 bir mektupta, Medine ameline muhalif kararlar verdiini duyduu Leysi uyarmakta ve onu bu kararlarndan vazgeip Medine ameline tabi olmaya armaktadr.577 nk Mlike gre, Medine ameli gibi mtevatir yoldan aktarlmad iin amelleri asla Medine ameline denk tutulmamas gereken dier ehirler, bu konuda Medineye tabi olmak zorundadr. Mlikin bu kanaatini u szlerinde aka grmek mmkndr: Medinede bir i herkesin bilecei kabilden zahir olup amel edilir hale geldi mi, artk hi kimsenin buna muhalefet etme hakk kalmaz. nk bu, Medinelilerin (Hz. Peygamberden) devraldklar bir mirastr. Bakalar bunu
Abdurrahman b. el-Ksmn bir tartmalarna ahit olmutur. bnl-Ksm Abdullah b. Vehbin hadislerini Bu hadisler amele konu olmamtr diyerek eletirmekte, bn Vehb ise bnl-Ksmn rettii eylerin ounun eser deil, rey olduunu sylemektedir. Geri Yahya iki hocasn da hakl bularak bnl-Ksmn grleriyle bn Vehbin hadislerine ittiba etmek lazmdr dese de, amel edilmemi hadislerin rivayetini bir kusur olarak gren bnl-Ksmn bak as nemlidir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 159; Kad yz, Tertb, III, 387.
575

bn Habb, Tarih, s. 160; bn Abdilber, el-ntik, s. 80-81; Kad yz, Tertb, II, 71-73; Zeheb, Siyer, VIII, 78. Bu mektubun ve Leysin cevabnn tarihi hakknda kinci Blmde Leysin amel-i ehl-i Medine eletirisi ksmnda ayrntl bilgi bulunabilir. Yahya b. Man, Tarih, IV, 499.

576

577

154

kendilerine mal edemeyecekleri gibi, byle bir amele sahip olduklarn da syleyemezler. Baka ehirlerin ulemas Bizim ehrimizdeki amel budur veya Gemi ulemamzn kabul ettikleri (snnet-i) mziye budur demeye kalksalar, bunu kesin bir bilgiye dayanarak syleyemezler. stelik bu kabil bir amel, Medineliler iin gerekletii ekliyle onlar adna gereklemez.578 Mlik yukardaki szlerinin bir benzerini, Mekkeli fakih Mslim b. Halid ezZencye (. 180) de sylemitir. Mslim, birgn Mliki ziyarete gitmi ve aralarnda u konuma cereyan etmitir:
Mlik: Ey Mslim! Baz konularda Ehl-i Medineye muhalefet ettiinizi duyuyorum. Bu ne demek oluyor? Mslim: Ey Ebu Abdullah! Ben de bugn buraya sana baz eyleri sormak zere gelmitim. Mlik: Sor bakalm, mit ederim ki Allah size doru yolu gsterir. Ama ben yine de Ehl-i Medineye muhalefet edip baka bir gre meyletmenizden korkuyorum.579

Mlikin bu iki farkl tutumunu acaba nasl izah etmek gerekir? Bu sorunun cevabn bulabilmek iin ncelikle bir tarih bilgisine ihtiyacmz vardr. Acaba Mlikin halifeyle grmesi ve Leys b. Sadla yazmas olaylarndan hangisi daha nce gereklemitir?580 Mlikin Leyse yazd mektuptaki baz ipular, onun bu mektubu yazmadan ok nce Halifeyle grtne iaret etmektedir. nk Mlikle sz konusu grmeyi byk bir ihtimalle 147 ylndaki hacda gerekletiren Ebu Cafer, 158 ylnda vefat etmitir. Leysin Mlike yazd mektuptaysa Mansrdan sonra greve gelen Mehdi dneminde Medine valisi olan Zfer b. Asmn ad -muhtemelen valilii dnemindeki bir uygulamas vesilesiyle578 579 580

Yahya b. Man, Tarih, IV, 500. Kad yz, Tertb, I, 171. Bu konulardaki en byk eksiklik, Mlik ve benzeri ulemann grlerinin kronolojik sralamasnn yaplamamasdr. Esba b. el-Ferec (. 225) gibi Mlikin ashabndan bazlarnn Mlikin hangi gr ne zaman ifade ettii konusunda uzman olduu sylense de, bunlarn eserleri gnmze ulamad iin, sadece tarih verileri karlatrarak veya tahmin yoluyla, kronoloji hakknda karmlar yapabiliyoruz. Esba hakknda bk. Kad yz, Tertb, IV, 17, 2021.

155

gemektedir. Dolaysyla tarih sre iinde nce Muvattan telif edildiini, ardndan Halifenin bunu kanun kitab yapmak istediini, ancak Mlikin kar ktn, mrnn son yllarndaysa Leys ile mezkur mektuplar yoluyla grerek amel hakknda tarttklarn varsaymak mmkndr. Bu takdirde Mlikin Medine amelinin dier ehirlerde tatbiki konusunda zaman iinde fikir deitirdiini dnmek gerekecektir. Yani bata halifenin teklifine kar kan Mlik, belki yllar iinde onun fikrini kabul etmi ve Medine amelinin btn lkede tatbik edilmesi gerektiini savunur olmutur. nk yine Mlikin mrnn son demlerinde halifelik makamna geen Harun Reidin veziri Yahya el-Bermek, Mlik ve Ebu Yusufun da bulunduu bir mecliste Mliki Halifeye ikayet ederken onun herkesi kendi grlerini kabule zorladndan bahsetmektedir.581 Bu grme Harun Reidin halife olduu 170 ylndan sonra gerekletiine gre, Mlik belirli bir tarihten itibaren, vaktiyle Ebu Cafer el-Mansra sylediklerini bir kenara brakp Medine amelini dier ehirlerde uygulama fikrini benimsemi demektir. Yahya, ya Mlikin Leys b. Sada yazd mektuptan haberdar olduu iin ya da Mlikin bu konudaki kanaati artk iyice mehur olup herkes tarafndan bilindii iin bu konuya deinmi olmaldr. kinci ihtimal olarak, Mlikin fikrini deitirmedii, sadece kendi sznn getii yerlerde Medine amelinin uygulanmasn istedii dnlebilir. Yani Leys b. Sad ve Mslim b. Halid rneklerinde olduu gibi, arasnn ok iyi olduu veya hoca-talebe ilikisi iinde bulunduu kiilerle olan yaknln frsat bilen Mlik, bu yaknla istinaden onlardan byle bir talepte bulunmu olabilir. nk Mlikin byle bir yaknlnn yahut etkisinin bulunmad yerler hakknda ayn ekilde dnmedii bilinmektedir. Mesela o dnemde Medinenin en byk rakibi olan Kfe (veya genelde Irak blgesi) hakknda Mlikin asla byle bir teklifi olamazd. nk o, Irak blgesinin en az Medine kadar mstakil bir ilim merkezi olduunu

581

Harun- Reid Medineye geldiinde Ebu Yusuf ile vezir Yahya da yanndadr. Yahya burada Halifeye hitaben Ey mminlerin emiri! Mlik insanlar kendi grn (bunu Medine ameli olarak anlamak gerekir) benimsemeye mecbur ediyor ve Irakllarn grlerini aka tahfif ediyor. Emretseniz de Ebu Yusuf ile bir mnazara yapsalar ve kimin hakl olduu ortaya ksa demektedir. Kad yz, Tertb, II, 113 vd.

156

ve onlar kendi amellerinden vazgeirmenin neredeyse imkansz olduunu biliyordu.582 Mlik ve dier ehirlerin ameli bahsi vesilesiyle, Mlikin bu ehirlerin ilmi hakkndaki kanaatlerine temas etmekte yarar vardr. Mlik genel bir tavr olarak, dier ehirlerin ilmini Medinede tatbik etmeye ihtiya duymadn sylese de,583

582

Mlik dier blgeler iinde zellikle Irakllarn muhalefetini ciddiye almaktadr. u olay onun Kfelileri ne kadar ciddiye aldn gstermesi bakmndan nemlidir: Birgn, Mlikin bir soruya verdii cevap zerine, talebelerinden biri Ehl-i am bu konuda sana muhalefet ediyor deyince Mlik amllar ne zamandan beri bu ile (ilimle) ilgilenir oldular? Bu iler Ehl-i Medine ve Ehl-i Kfeden sorulur diye tepki gstermitir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynililm, II, 158. Bylece Mlik bir yandan amdaki Evz gibi ulemay grmezden gelirken, dier yandan dikkat ekici biimde Kfe ilmine itibar ettiini gstermi olur. Mlikin Kfelilerin ilmine saygsn gsteren bir baka rnek de udur: Mlik ve Ebu Hanife Mescid-i Nebevde bir yats namazndan sonra ilm meseleleri grmektedirler. Grmenin muhtevasndan ok, o srada takndklar tavr dikkat ekicidir. nk taraflardan birisi sahip olduu ve kendisiyle amel ettii grte srar edecek oldu mu dieri o konuda artk muhatabnn stne gitmemekte ve bunun hatal bir gr olduunu sylememektedir. Mekk, Menkb, s. 421. Aka sylemese bile Mlikin Ebu Hanifeye ait baz grleri kabul ettii (Mekk, Menkb, s. 287; Kerder, Menkb, s. 498) ve ona ait kitaplar inceledii de sylenmektedir. Bk. Habb Ahmed el-Krnev, Kavid f ulmil-fkh, s. 209. Mlikin Ebu Hanifeye ait baz grleri Medine ameline esas aldn syleyip onu eletirenlerin banda aslnda fi gelmektedir. rnekler iin bk. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 207, 214. Ama ayn finin Ebu Hanifenin kitaplarn incelemeyen kii ilimde derinleemez dedii de sylenmektedir. Bk. Mekk, Menkb, s. 322.

583

Mlik, Kfelilere hitaben unlar sylemektedir: Bizim nceki nesillerimiz nasl sizin nceki nesillerinizden ilim almadlarsa, (kendi dnemini kastederek) sonraki nesillerimiz de sizin sonraki nesillerinizden ilim almazlar. Alkame, Esved ve Mesruk buralara gelirlerdi, ancak kimse kendilerine bir ey sormazd. Bk. Ahmed b. Hanbel, lel, I, 294. Mlikin Medine dndaki ehirlerin ve zellikle Irak blgesinin hadislerini ktleme babnda syledii ve oka tekrar edilen bu kabil rivayetlerin varl bir gerektir. Ancak bunlarn Mlikin gerek kanaatlerini yanstt kolaylkla iddia edilemez. u rnek vaka maksadmz daha iyi anlatmaktadr: Mlik birgn ders halkasnda Ehl-i Iraka ehl-i Kitap gibi muamele edin, onlar tasdik de tekzib de etmeyin demitir. (Burada Hz. Peygamberin bir hadisine telmih vardr). Ehl-i Irakn temsilcisi olarak Medinede bulunan eybn de o srada Mlikin yannda oturmaktadr. eybnnin yannda olduunu bir an iin unutarak bunlar syleyen Mlik, durumu farkedince utanm ve bunun kendi kanaati olmadn gsterircesine: Ashabmz

157

bu bilgiyi renme konusunda hi de isteksiz deildir. Mesela Ebu Hanifenin talebelerinden Abdullah b. el-Mbarek (. 181), zaman zaman katld Mlikin derslerinde, onun istei zerine, konuyla ilgili olarak Irakllarn grlerini anlatmaktadr.584 Bu tavr, Mlikin Irak ilmine atfettii nemi gstermesi bakmndan kayda deerdir. Benzer ekilde Mlik, bazen Irakllardan hadis rivayet etmekte ama bunlarn Medinede icm ve amele konu olmadn sylemeyi ihmal etmemektedir.585 Mlikin Medinede bilmedii ve sonradan rendii baz rivayetlerin menei sadece Irak deildir. Bu yerine gre Msr gibi, Iraka gre ilm bakmdan daha geri planda kalm bir blge olabilmektedir. Mesela Mlik abdest alrken ayak parmaklarnn hilallenmesinin snnet olduunu, bir Msrl olan talebesi Abdullah b. Vehbden renmitir. Bu bilgiye sahip olmadan nce ayak parmaklarnn hilallenmesine gerek olmadn syleyen Mlik, hadisi rendikten sonra grnden vazgemitir.586 Demek ki Mlik dier ehirlerin hadis bilgisine genel itibariyle gvenmiyor olsa da, tek tek hadisler sz konusu olduunda tavrn deitirmektedir. Ona gre nemli olan her bir hadisin shhatinin kendi artlarna

byle sylerken idrak ettim diyerek zr dilemitir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 157. Genel itibariyle Medine dndaki ehirlerin hadis bilgisini beenmeme eilimi, sadece Mlikte grlen bir tavr deildir. Ondan nceki alimlerde ve hatta baz yneticilerde bile ayn tavr grlmektedir. Mesela Abdlmelik b. Mervan Medine ehline hitap ettii bir gn, Doulularn (yani Irakllarn) ok hadis rivayet ettiklerinden, stelik bu hadislerin marf olmadndan ikayet etmitir. bn Sad, Tabakt, V, 173. te yandan Muhammed Zahid el-Kevser, Mlikin Ebu Hanifenin grlerine itibar ettiini gsteren rnekleri eitli kaynaklardan derlemitir. Bk. Muhammed Zhid el-Kevser, Akveml-meslik f bahsi rivyeti Mlik an Eb Hanfe ve rivyeti Eb Hanfe an Mlik, Karai 1988, 2. bsk., s. 97-99.
584

bnl-Mbarek, ya edebinden ya da Mlikle olan anlamalar sebebiyle talebelerin duyamayaca kadar alak sesle konumakta, dolaysyla sylediklerini sadece Mlik duyabilmektedir. Bk. Kad yz, Tertb, III, 40.

585

Mlik, Muvatta, Cihad, 4, 12. Ayrca, Mlikin baz konularda kendi grnden vazgeip Irakllarn yahut baka ehirlerin grn aldna dair rnekler de vardr. Bk. Kad yz, Tertb, III, 303; Mlik, Muvatta, Talak, 27, 73. (Bu rnekte Mlik, Abdullah b. Mesuddan bel yoluyla rivayet ettii bir hadis iin Bu konuda duyduum en gzel ey demektedir).

586

Zevv, Menkb, S. 50-51; Zeheb, Siyer, IX, 233.

158

gre deerlendirilmesidir. Dolaysyla, Irak veya Msr meneli olsa bile, ona gre gerekli shhat artlarn tamas kaydyla her hadisin makbul olduu sylenebilir. 4. Kadm Amel-Muahhar Amel Mlik fkh usl kitaplarnda zerinde ok durulmayan, ancak bn Teymiyye ve bnl-Kayyimin zellikle gndeme getirdii kadm amel-muahhar amel ayrmnn587 bir rnei aslnda bizzat Mlikin szlerinde yer almaktadr. Muvattadaki bir rnekte Mlik Kasme hakknda bize gre zerinde icm edilen ve benim grlerini benimsediim kiilerden duyduum, stelik gemite ve bugn imamlarn zerinde icm ettikleri husus udur: ()588 diyerek kasme prosedryle ilgili hkm beyan etmektedir. Yine Mlik, Muvattada kulland tabirlerin anlamn aklarken Bize gre hakknda ihtilaf olmayan ve zerinde icm edilen gr szm; eskiden ve bugn hakknda ihtilaf bulunmayan durumu

587

Kadm grlerin snr kiilere gre deimektedir. bn Teymiyyenin sylediine gre Ahmed b. Hanbel ve hatta Ebu Hanife, Hulef-i Ridnin snnetlerini de balayc saymaktadr. nk bu dnemde Hz. Peygamberin snnetine muhalif bir amel zuhur etmemitir. bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 308-309. fi kadm amel iin snr biraz daha geni tutmaktadr. Ona gre 94te vefat eden Said b. el-Mseyyebin grleri bile kadm ameller kapsamndadr. fi byle kabul etmesine ramen, Saidden bir sonraki nesle mensup bn ihbn dneminde, yani ikinci asrn balarndan itibaren, bn ihba gre Medine oturulamayacak kadar bozulmutur. bn ihb, Medine halknn ahvalinin bozulmasn gereke gstererek uzun yllardan beri ilim tahsil ve tedrisiyle megul olduu bu ehri terk etmitir. Bk. bn Teymiyye, el-Msevvede, s. 297-298. (Byle hzl bir dnm Medine amelinin balaycl erevesinde dikkatle deerlendirmek gerekmektedir.) Baz fkh usl alimleri ise, Medinenin bozulmam halini temsil eden kadm amelin snrn biraz daha geni tutarlar. Mesela Sbkye gre Mlik ilelebet btn Medinenin deil, sadece kendi dnemine gelinceye kadar safln koruyan Medinenin amelini makbul saymaktadr. Bk. Sbk, el-bhc, V, 2060-2061. Modern aratrmaclardan Umar Faruq Abd-Allh ise, isim vermeden bn Teymiyyenin kadm amel iin belirledii snra iaret ederek, kadm amellerin, Medinede grev yapan ilk halifenin dnemindeki ameller olduunu sylemektedir. Ancak Abd-Allh, Muvattadaki rneklerin bu tasnifle uyumadn sylemeyi de ihmal etmemitir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 29-30.

588

, Mlik, Muvatta, Kasme, 1, 2.

159

ifade eder589 dediine gre amel hakknda kadm-muahhar ayrm yaptn sylemek mmkndr. Benzer ekilde Mlik, baz yerlerde Hz. Peygamber zamanndan beri/eskiden beri bu konunun hkm yledir: ()590 benzeri ifadeler kullanmaktadr. Mlikin byle bir ayrm yapmaktan maksad acaba ne idi? Mlik, amelleri kadm ve muahhar olarak ayrrken, sadece bunlarn ortaya kt dneme iaret etmek mi istiyordu, yoksa bunun baka bir anlam var myd? Mesela balayclk asndan iki grup arasnda fark gzetiyor ve kadm amellerin muahhar amellere nazaran daha stn olduunu mu sylyordu? Mlikin kadm amellere fazlasyla deer verdiinde phe yoktur. zellikle mer b. el-Hattab ve mer b. Abdlaziz dnemlerindeki uygulamalara ok kymet verdii, hocalar iinden bu dnemlere dair bilgisi olanlara ayr bir gzle bakt bilinmektedir.591 Ancak Mlike gre kadm amelle muahhar amel arasnda balayclk asndan prensip olarak bir fark olduunu rahatlkla sylemek mmkn deildir. nk Mlikin amel olarak takdim ettii baz eyler, kadm saylan dnemden ok sonra ortaya km uygulamalardr ve kendisi de bunun farkndadr. Hatta baz durumlarda kadm amellerin yenileriyle deitirildiini bizzat Mlik ifade etmektedir. stelik baz aratrmaclara gre Mlik Muvattan ou yerinde, bahsettii amelin kadm mi yoksa muahhar m olduunu gsterecek
589

, bk. Bc, hkm, s. 485. Kadm-muahhar amel ayrm sadece Mlike ait olmayp, ondan nceki alimler de baz uygulamalarn zaman iinde deitiinden bahsetmektedir. Mesela Fukah-i Sebadan Ksm b. Muhammed, mer b. Abdlazizin madenlerden humus alnmasn yasaklayp zekat alnmasn emretmesi hakknda mer byle yapmakla iyi etti, nk eskiden de (yani humustan nce) ayn hkm geerliydi demektedir. Bk. bn Sad, Tabakt, V, 260. Evzde de benzer bir ayrm grlmektedir. Evz, svarilere verilecek ganimet hissesi hakknda konuurken, nceleri hayl denilen at tr iin hisse verildiini ancak birzevn iin verilmediini sylemektedir. Ona gre fitne kana kadar bu ekilde olan Mslmanlarn imamlarnn karar, daha sonra deimitir. fi, Siyerul-Evz, VII, 306. Yine Evz, ganimetlerin paylam konusunda Hz. mer ve Osman zamanndan beri sregelen bir uygulamadan bahsetmektedir. Bk. fi, Siyerul-Evz, VII, 303.

590 591

Mlik, Muvatta, deyn, 1, 1; Hac, 13, 44; 34, 107; Talak, 30, 86; Eribe, 3, 8. Mesela snen-i mziye hakkndaki bilgisi nedeniyle hocas Sleyman b. Yesra ayr bir nem verdii burada hatrlanabilir.

160

herhangi bir tabir kullanmamaktadr, nk onun zihninde amelleri kadm ve muahhar olarak ayrmak gibi bir mesele yoktur.592 Dolaysyla Mlik iin kadm amel-muahhar amel ayrm, amellerin ortaya k tarihini belirleme konusunda yardmc unsur olmaktan teye, balayclk asndan bir anlam tamamaktadr denebilir.593 Mlikin baz muahhar amelleri bidat olduklar gerekesiyle reddetmesi de bu balamda nemlidir. Mesela mestler zerine mesh etme konusunda bir sre tayininin bulunmadn syleyen Mlik, sre tayini uygulamasnn bidat olduunu sylemektedir. Baka bir rnekte de Ramazan ayndan sonraki alt gnlk evval orucu hakknda Ehl-i ilim ve fkhtan hi kimseyi bu orucu tutarken grmediini, seleften hi kimseden bu konuda bir rivayet gelmediini, ilim ehlinin bunu mekruh saydn ve bidat olmasndan korktuunu () sylemektedir.594 Mlike gre neyin bidat neyin muahhar amel olduunu belirleyen kstas hakknda ak bir bilginin olmamas, buradaki esas sorundur. Ancak ikinci rnekteki ifadeler, bidati belirleyen kstas hakknda birer ipucudur. Mlik muhtemelen, hakknda herhangi bir hkmn bulunmad durumlarda kendi hocalarndan grd eye gre ictihad ediyor ve buna uyanlara amel, uymayanlara bidat diyordu. Sonradan ortaya ktn syledii baz amelleri bidat olarak tavsif etmediine gre, zaman itibariyle muahhar olan hereye bidat demedii, yani bidat zamanla ilgili bir ey olarak grmedii anlalmaktadr. u halde bir meselenin bidat saylp saylmamas iin asl belirleyici unsurun, Mlikin kendi selefinin uygulamasnda bulunup bulunmamas olduu sylenebilir. Bidat ve amel ilikisi balamnda ayrca temas edilmesi gereken bir husus, ge dnemlerde yaayan siyasi idarecilerin Medine amelinin oluumundaki etkileri meselesidir.

592 593

Abd-Allh, Mliks Amal, s. 31-32. Mlik kadm amellere aykr hkmler verebildiine gre, bazen kadm ameli grmezden gelmeyi gerektiren baka unsurlar dikkate aldn sylemek mmkndr. Abd-Allh, bu unsurlardan birinin maslahat olduunu sylemektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 30.

594

Ahmed b. Hanbel, lel, 309. Baka bir rnek iin bk. Mlik, Muvatta, Sym, 22, 60.

161

5. darecilerin Amel Vaz Mlik Medine amelinin Hz. Peygamberden kaynaklandn sylerken, idarecilerin amel vaz edemediklerini ima etse de, pratiin farkl ilediini gsteren rnekler bizzat kendi ifadeleriyle aktarlmaktadr. Mlikin amel konusunda siyasi idarecilerle ilikisinin iki boyutu vardr. Birincisi bunlarn aldklar baz kararlarn amel haline geldiini sylemesi, ikincisi Medinede zaten var olan amellerin muhafazasnda siyasi idarenin desteini almasdr. Ehl-i Medinenin kimlii meselesinin ele alnd ksmlarda sylendii zere, amel ihdas eden Ehl-i Medineye halifeler, valiler, kadlar ve hatta ar sorumlular gibi idareciler de dahildir. Mlikin azndan aktarlan baz rneklere bakarak, bunlarn amel ihdas ettiini sylemek mmkndr.595 Mesela Mlik bir rnekte Bu konuda, sultann ictihad dnda belirlenmi bir uygulamamz (=emr-i marf) yoktur demektedir.596 Bu cmle, sultann bir ictihadnn zaman iinde emr-i marf haline geldiini gstermesi asndan nemlidir.597 Mlik, Medine amelinin muhafazasnda idarecilerin desteinin nemli olduunu bildii iin onlarla ilikilerini iyi tutmaktadr. nk Mlik, idarecileri bir ekilde kontrol altnda tutmad takdirde, Medinede kendisiyle amel edilen bir Peygamber snnetinin kalmayacan kabul etmektedir.598 Mlikin bu maksatla en ok grt idarecilerden birisi Ebu Cafer el-Mansrdur ve Muvatta hakkndaki o ok bilinen diyalog, kaynaklar farkl isimlerden de bahsetmesine ramen byk ihtimalle bu halifeyle arasnda gereklemitir. Mezkur konuma, siyasi idarenin amel vaz konusundaki etkisini ve ulemann buna tepkisini gstermesi asndan byk neme sahiptir.

595 596 597

eybn, el-Hcce, IV, 416; fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 302. Mlik, Muvatta, Cihad, 11, 20. Amel ve emr terimlerinin anlamlar zerinde dnrken bu hususun da dikkate alnmasnda yarar olduu kanaatindeyiz. Belki iki terim arasndaki bir fark olarak, emrin idarecilerin kararlaryla ksmen alakal olduu dnlebilir. Ama bu fikri destekleyen rnekler kadar desteklemeyen rneklerin de bulunabilecei gzden rak tutulmamaldr.

598

Kad yz, Tertb, II, 96. nk, toplumdaki deiim ve dnmlere bal olarak, Medine amelleri srekli tebdil veya tahrif edilme tehdidiyle kar karyadr.

162

Amel ihdas konusunda siyasi idarenin etkisi, Mansr tarafndan Mlike Hicaz blgesindeki amilleri denetleme yetkisinin verilmesinde de grlmektedir.599 Mlik bu sayede, kendi grlerini sz konusu blgede tatbik etme imkan bulmutur. Mlikin Msrda bulunan Leys b. Sadla yazmasn da, ahkamn tatbikinde siyasi otoriteden faydalanmak istediini gsteren bir baka rnek olarak yorumlamak mmkndr. Mlik, Leysin Msr blgesindeki siyasi idareciler zerinde sahip olduu etkiyi dikkate alarak, onu Medine ameline bal hale getirmeye almaktadr. Bunu baard takdirde, Msrda onun ameli geerli olacaktr. nk Leys, Msr blgesinde yneticilerin srekli kendisine dantklar bir kii olmas hasebiyle, grleriyle btn Msr uygulamasn ekillendirebilecek kadar etkin bir isimdir. Mlik ite bylesine nemli konuma sahip olan biriyle srekli yazmakta ve onu Medine ameline tabi olmas konusunda ikna etmeye almaktadr. 6. cm Mlikin icm anlaynn btn mmetin icm ve Medinedeki yerel bir grubun icm olmak zere iki boyutu vardr.600 Muvattada her ikisine dair rnekler bulmak mmkndr. Mesela Mlik bir rnekte hibir kimsenin ve hibir blgenin hakknda ihtilaf etmedii bir meseleden bahsetmektedir.601 Bu kabilden, btn slam alimlerinin icm ettiini syledii rnekler ok azdr ve bu konularda zaten mesele yoktur. Asl mesele, Mlikin icm iddia ettii baz konularda -sadece Medine alimlerini kapsayacak olsa bile- gerek bir fikir birliinin bulunup bulunmaddr. Bu husus Mlikin icm anlay konusunda en ok tartlan

599 600

Kad yz, Tertb, II, 98. Medinelilerin icm anlaynn kendi ehirleri ile snrl oluu, Schachta gre Medine icmn Iraktaki icm anlayndan ayran en nemli unsurdur. Teorik olarak btn mmetin icm fikri, ona gre aslen Irakllara aittir. Bk. Schacht, Origins, s. 83, 85. Ancak Muvattadaki baz rnekler bu konuda Schacht dorulamamakta ve Mlikin de umumi anlamda bir icm fikrine sahip olduunu gstermektedir. Bir sonraki dipnotta iaret edilen rivayet bu konuda bir rnektir.

601

Btn mmetin icm ettiini syledii bir rnek iin bk. Mlik, Muvatta, Akdiye, 4, 7.

163

meselelerdendir. Tartmaya sebep olan ifade Muvattada azmsanmayacak miktarda tekrar edilen el-emrul-mctema aleyh inden tabiridir.602 Bc ve bn Rek gibi alimlere gre bu tabir ancak ihtilafn olmadn aka ifade eden baka tabirlerle desteklenirse btn Medine alimlerinin icmna delalet etmektedir.603 Ne var ki, tabirin Muvattada onlarn syledii ekilde kullanm ok fazla olmadndan,604 Mlikin bu kadar az yerde icm iddia etmi olacan sylemek mmkn deildir. Kad yza gre bu tabirin btn Medine icmn ifade etmesi iin baka tabirlerle desteklenmesi gerekmemektedir. Ona gre sz konusu tabir tek bana icm ifade etmekte yeterlidir.605 Dier yandan, bu tabirin icmyla hi ilikisinin bulunmadn dnenler de vardr. Onlara gre bu tabir aslnda Reba, bn Hrmz veya Sleyman b. Bilal gibi Mlikin birka hocasnn veya akrannn grlerine yahut onlarn dnemindeki uygulamalara delalet etmektedir.606 Btn bu karkln sebebi aslnda, bize gre anlamna gelen inden tabiridir. Buradaki bizin kim olduu Ehl-i Medinenin kim olduu tartlrken ele alnmt. Ayn eyi burada tekrar etmekten sarf nazar ederek ksaca u sylenebilir: Mlikin bize gre derken kastettii, aksini aka sylemedii mddete daima kendi grubu yahut halkas ile grlerini benimsedii hocalarndan ibarettir. Yani Mlike gre icm, aksini aka ifade etmedii
602

Tabire Muvattadan rnekler iin bk. Zekat, 2, 7; 19, 34*; Sayd, 2, 8; Feriz, 4, numarasz; 5, numarasz; 6, numarasz; By, 2, 2; 4, 4***; 11, 19; 15, 27; 19, 46; 22, 52; 25, 61; 28, 67; 31, 70; 36, 77; 44, 94; Krz, 11, 12; Akdiye, 7, 9; 22, numarasz; 35, 42; 36, numarasz; Vasiyet, 1, 1; 2, 3; Itk ve Vel, 1, 1; 5, 7; 11, 21; Mkteb, 1, 3; 2, 4*; 3, 5; 9, 11; Mdebber, 3, 3; 5, 6; Hudd, 11, 35**; Ukl, 2, 2; 4, 4; 5, numarasz*; 10, numarasz*; 23, numarasz; Kasme, 1, 2. (Yldz iaretleri, tabirin hadisteki tekrar saysn gstermektedir.)

603

Bc, hkm, s. 485; bn Rek, Mesele mersme, s. 318. Benzer bir eyi Ebu Bekr es-Sayraf de iddia etmektedir. Ona gre Mlikin Medine ameli olarak takdim ettii eyler aslnda Mlikin nazarnda Medinede ounlukta olan alimlerin grdr. Bk. Zerke, el-Bahrul-muht, IV, 488.

604

Bu rneklerin says ondan fazla, ama kesinlikle yirmiden azdr. rnekler iin bk. Mlik, Muvatta, Kasme, 1, 2; By, 19, 46; Mkteb, 9, 11; Ukl, 20, 15; Feriz, 3, numarasz; 8, 6; 9, 7; 11, numarasz; 12, numarasz; 13, 14.

605 606

Bk. Kad yz, Tertb, II, 74. Bu konuda ayrntl bilgi aada Muvattan muhtevasyla ilgili ksmda bulunabilir.

164

mddete aslnda sadece kendi grubunun icmndan ibarettir. Aksi takdirde Medine iindeki ihtilaflar aklamaya imkan yoktur. Mlik ikinci yzylda bize gre derken sadece kendi grubunu kastettii halde, onun grleri etrafnda bir mezhep teesss ettii ve dierlerinin grleri unutulduu iin, sonraki yzyllarda bu tabire bakanlar btn Medineyi anlamaktadr. Ancak bu grubun grlerinin sonraki yzyllarda hakim gr vasfn kazanmas, ikinci yzyldaki resmin ayn olduu anlamna gelmemelidir. Mlikin grleri etrafnda bir mezhebin teekkl etmesi ve dierlerinin zamanla kaybolmas ise ok daha kapsaml bir konu olup, mstakil almalarla incelenmesi gereken bir olgudur. D. Muvatta 1. Telif Sebebi ve Tarihesi eitli kaynaklarda, Muvattan telif edilme sebepleri hakknda farkl bilgiler mevcuttur. Bunlardan bazlarna gre Mlik bir gn Abdlaziz b. Abdullah elMcin tarafndan telif edilmi bir eser grmtr. Eserde Medinelilerin zerinde ittifak ettikleri hadisler yer almaktadr. Mlik eseri beenmesine ramen rivayetlerin bablara gre tasnif edilmemesini bir eksiklik olarak deerlendirmi ve sahih haberleri fkh bablarna gre derleyen, Medinelilerin tatbikatlarn da ieren bir kitap yazmaya karar vermitir.607 Baz rivayetlerde, el-Mcinun kitabnda sadece fkh grlerin bulunduu, hadislere hi yer verilmedii sylenmektedir. Rivayete gre Mlik, eserin bu zelliini beenmedii iin bir muvatta yazmaya karar vermitir.608 Muvattan idarecilerin istekleri zerine kaleme alndn gsteren rivayetler de vardr.609 Bunlardan birine gre Halife Ebu Cafer el-Mansr mam Mlikten
607

Bk. Ebu mer bn Abdilber en-Nemer, et-Temhd li m fil-Muvatta minel-men vel-esnd, I-XXVI, thk. Mustafa b. Ahmed el-Alev-Muhammed Abdlkebr el-Bekr-Said Ahmed Arb, Marib 1976-1992, I, 86; Kad yz, Tertb, I, 195. Ayrca Bk. Kevser, Ehdsl-Muvatta mukaddimesi, s. 3. Azami Mlikin kendi Muvattan bu Muvattaa istinaden yazm olabileceini sylerken, herhalde bu muvatta grdkten sonra demek istemektedir. Bk. Azami, lk Devir Hadis Edebiyat, trc. Hulusi Yavuz, stanbul, 1993, s. 98.

608 609

Kad yz, Tertb, II, 75. Bk. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 12

165

halkn tamamnn hukuk uygulamalarda esas alaca bir kitap yazmasn istemitir. mam Mlik ise her blgenin farkl zellikleri ve stadlar bulunduunu ileri srerek bu istee kar kmtr.610 Baka bir rivayette ise Halife Mansrun bir hac esnasnda611 Mlikle bulutuu ve bn Abbasn ruhsatlara istinad eden fetvalarndan, bn merin kat grlerinden ve bn Mesudun az kanaatlerinden uzak kalmak suretiyle Medinelilerin ilmini ieren bir kitap yazmasn istirham ettii, onun da bu talep zerine eseri yazmaya balad nakledilmektedir.612 Dier yandan, Muvattan ikinci asrda ortaya kan fkh ihtilaflar ortadan kaldrmak veya en aza indirmek maksadyla halife tarafndan vezir bnl-Mukaffa araclyla Mlike smarland, onun da bu istek zerine herkes tarafndan kabul

610

Bk. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 29; bn Abdilber, el-ntik, s. 80-81. Benzer bir konumann mam Mlik ile halife Mehd arasnda getiine iaret eden rivayetler de vardr. Bk. bn Abdilber, el-ntik, s. 80. Umar Faruq Abd-Allh, halifenin bu isteini sadece Mlike deil, btn Medineli ulemaya duyurmu olabileceini, dier muvattalarn bu yzden yazlm olabileceini sylemektedir. Ona gre ikinci bir ihtimal, halifenin Mlikten bir muvatta yazmasn istediini duyan dier Medineli alimlerin, bu konuda gayrete gelip birer muvatta yazmaya karar vermi olmalardr. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 101-102. Abd-Allha gre halifenin isteinin Mlik tarafndan reddedilmesinin iki muhtemel sebebi olabilir: Birincisi Mlikin Abbs idaresine gvenmemesi ve zellikle yeni kurulmu olup akibeti henz belli olmayan bir ynetimle ibirliine girerek kendi ekolnn geleceini tehlikeye atmak istememesidir. kinci sebepse, Mlikin kendisinin de ifade ettii gibi, sadece Medinede yrrlkte kalmasn istedii Medine amelinin dier ehirlerde uygulanmasn, daha dorusu btn lkeyi kapsayacak bir kanunlatrmay doru bulmamasdr. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 392-93. Ancak bu tahlil, Mlikin bir sre sonra Leyse yazd mektupta taknd tavr aklamakta yetersizdir.

611

Kevserye gre bu grme Mansrun son haccnda gereklemitir. Bk. Kevser, Makalt, s. 97. Bk. Kad yz, Tertib, I, 192; Zrkn, erh,I, 12. Kevser, Muvattan Mlik-Ebu Cafer grmesinden nce telif edilmeye baland ve halife Mehdi dneminin balarnda bitirildii kanaatindedir. Bk. Kevser, Ehdsl-Muvatta mukaddimesi, s. 3. Ayrca Bk. Abdlfettah Ebu Gudde, Muvatta- Muhammed mukaddimesi, thk. Takiyyddin en-Nedv, Bombay-Dmak, 1991-1992, s. 9, 11.

612

166

edilen uygulamalar ortaya koymak veya yeni bir ortak uygulama oluturmak maksadyla Muvatta telif ettii de eserin telif sebebi olarak zikredilmektedir.613 Eserin adnn Muvatta oluuna da burada dikkat ekmek gerekmektedir. Arapada muvattan kelime anlam herkes tarafndan kullanlmak ve zerinde ok gidilip gelinmek suretiyle inenip dzeltilmi yol demektir. Bu anlam, kelimenin niin Medinelilerin icmn ifade eden eserler hakknda bir tr ismi olarak kullanldn aklamaktadr.614 nk bu eserler herkesin kabul ettii uygulamalar ihtiva etmektedir. Nitekim muvatta kelimesinin, Mlikin Muvattayla yaklak ayn dnemde yazlm baz kitaplar iin de isim olarak kullanldn gsteren haberler bulunmaktadr.615 Ayrca, Mlikin eserini telif ettikten sonra, Medineli yetmi fakihe arzedip hepsinin muvafakatn ald, bunun zerine herkesin muvafakat ettii eser manasna gelmek zere Muvatta olarak adlandrd da rivayet edilmektedir.616 Muvattan ne zaman yazld kesin olarak bilinmemektedir. Ancak balang ve bitirili tarihleri hakknda baz tahminler yapmak mmkndr. Kaynaklarda Muvattan yazm tarihi hakknda farkl bilgiler bulunmakla birlikte,

613

Guraya, Snnetin Nelii, s. 23. Schachta gre bnl-Mukaffan bu teebbs Fars idari kltrnden derin izler tamaktadr. Bk. Schacht, Origins, s. 95. Baz rivayetlerde Harun Reidin de Muvatta Kabe duvarna asp kanun kitab yapmak istediinden bahsedilmektedir. kr zen, Ebu Yusufun Kitbul-harcnn Harun Reidin teklifi zerine yazlmasna bakarak, halifenin ayn teklifi nce Mlike gtrm olabilecei ihtimali zerinde durmakta ve bu ihtimalin makul olduuna iaret etmektedir. Bk. zen, Aklleme, s. 367, dipnot 835.

614 615

Bk. bn Abdilber, et-Temhd, I, 86. bn Eb Zib, Abdlaziz b. Abdullah el-Macin ve Abdullah b. Vehbin Muvattalar burada rnek olarak zikredilebilir. Abdlazizin ilk Muvatta mellifi olduu hakknda bk. bn Abdilber, et-Temhd, I, 86. Baz kaynaklar ilk Muvatta mellifleri arasnda brahim b. Muhammed el-Eslemnin (. 184) de adn zikretmektedir. Rivayete gre bu brahimin Muvatta Mlikin Muvattandan kat kat daha byktr. Ancak neredeyse btn mnekkit alimler, Rfz, Kader ve Mutezil olduu gerekesiyle brahimin aleyhinde konumular ve onu gvenilir bir ravi saymamlardr. brahimi tevsik eden tek kii olan finin de yalnzca fezail konusunda kendisinden hadis rivayet ettii sylenmektedir. Bk. bn Hacer, Tehzb, I, 103-105. Ayrca bk. Guraya, The Compilation, s. 390

616

Bk. Zrkn, erh, I, 11. Ayrca bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 103-104.

167

eserin hicri 158 ylndan nce bitirildii sylenebilir.617 Ancak Mlik, o zamann adetlerine uygun olarak, yanl bilgi aktarmamak maksadyla,618 lmne kadar devaml gzden geirmek suretiyle Muvatta zerinde birtakm deiiklikler yapmtr.619 Bata 10.000 hadisten meydana gelen Muvatta, mezkur deiiklikler
617

bn Hazm, Muvattan kesinlikle 143 ylndan sonra yazldn sylemektedir. nk ona gre Muvatta Yahya b. Said el-Ensrnin vefatndan sonra kaleme alnmtr ve Yahya 143 ylnda vefat etmitir. Bk. bn Hazm, el-hkm, I, 247. Muvattan yazm tarihi hakknda klasik fkh usl kaynaklarnda bulabildiimiz tek bilgi bundan ibarettir. (143 yl ayn zamanda, Suytnin Zehebden naklettii bir ifadeye gre ulemann mdevven ve musannef kitaplar yazmaya baladklar tarih olarak anlmaktadr. Bk. Celaleddin es-Suyt, Trhul-hulef, thk. Muhyiddin Abdlhamid, Msr, 1952, s. 261. Zehebnin gr iin bk. Trhul-slm, IX, 13.) Kevser ise Muvattan yazm tarihi olarak bazen 158de len Mansrun hilafetinin son yllarn (bk. Akveml-meslik, s. 104), bazen yine 158de halife olan Mehdnin hilafetinin ilk yllarn gstermektedir. Bk. Kevser, Ehdsl-Muvatta mukaddimesi, s. 3. Ayrca bk. Kevserden naklen Ebu Gudde, Muvatta mukaddimesi, s. 11. Ebu Gudde hocasnn bu grne katlmamaktadr. Ona gre Muvattan yazm tarihi ok uzun bir sreyi kapsamaktadr. Ebu Guddenin bu sre hakknda kesin olarak syleyebildii, 140 senesinden sonra balayp 158 senesinden nce bittiidir. Bk. Muvatta mukaddimesi, s. 12. Guraya ise Muvattan Mansr lmeden nce tamamland kanaatindedir. Ona gre eserin bitirili tarihi 147 veya 152dir. Bk. Guraya, The Compilation, s. 387-388. Kanaatimizce Muvattan telifi 150 yl civarnda bitmediyse bile bitmek zereydi. nk Mansr 150 ylndaki bir grmede Mlike, sahbeden bazlarnn grlerini niin benimsemediini sormutur. Mansr bunlar muhtemelen bir Muvatta nshasndan takip ediyordu. Bahsi geen konumada Mansr Mlike bn merin grlerini aldnz da niin Ali ve bn Abbasn grlerini braktnz? diye sorunca Mlik u cevab vermitir: nk bn mer en son vefat eden sahbdir ve bizden nceki hocalarn onun grlerine itibar ettiklerini grdk. bn Sad, Tabakt, IV/1, 1008; Kad yz, Tertb, II, 101; Zeheb, Siyer, VIII, 112. Hicr 150 ylnda gerekletii sylenen bu grmede (Zevv, Menkb, s. 33) Mansrun Mlike, kendi ecdad olan Ali ve bn Abbasn grlerine muhalif olmas halinde bile bn merin grlerini benimsemeye devam etmesini syledii grlmektedir. Mlikin Hz. Alinin grlerine fazla tabi olmad hakknda bk. Tehnev, Kavid f ulmil-hads, s. 275.

618

Bk. Kevser, Ehdsl-Muvatta mukaddimesi, s. 3. Ayrca bk. bn Eb Htim, el-Cerh vettadl, I, 25. Mlik, eserini ksa zaman iinde okumaya istekli olan talebelerinin bu isteklerini yerine getirdikten sonra, Muvattan byk bir emein rn olduunu ve krk ylda hazrlandn belirterek, byle bir eserin ksa zamanda elde edilebilir gibi telakki edilmesine tepki gstermekte ve talebelerine sitem etmektedir. Bk. bn Abdilber, et-Temhd, I, 78; bn Askir,

619

168

sonucunda bugnk ekline ulamtr.620 Muvattan rivayetleri arasndaki farkllklardan bir ksm, bu deiikliklerin doal bir sonucudur. nk her ravinin Mlikten iiterek rivayet ettii Muvatta yldan yla deiiklik gstermektedir. 2. Muhtevas Muvattan muhtevas ve bu eserde oka tekrar edilen ve amele delalet ettii varsaylan tabirler, modern dnemde Mlik ve amel-i ehl-i Medine gndeme geldiinde en fazla tartmaya sebep olan husustur.621 Tabirlerin neye ve kime delalet ettii, tartma konusu olan asl meselelerden biridir. Ama bu konuda kesin bir sonuca ulamaya imkan yok gibidir. Sz konusu tabirlerin o kadar ok farkl versiyonu vardr ki, haklarnda yeterli aklama olmamas bir yana, bu eitlilik bile tek bana byk bir anlam karklna yol amaya yeterlidir.622
Kefl-muatt f fadlil-Muvatta, nr. Muhammed Zahid el-Kevser, Msr, 1946, s. 52. Talat Koyiit, Suytnin Tenvrul-havlik adl eserini kaynak gstererek, burada sz konusu olan talebenin Evz olduu sylemektedir. Bk. Koyiit, Hadis Tarihi, Ankara 1988, s. 216. Ancak bu bir yanl okumadr, nk bahsi geen kaynakta ve dierlerinde bu olay vesilesiyle ad geen talebe Evznin kendisi deil, talebesi mer b. Abdlvahiddir (. 200), bk. Celalddin Abdurrahman es-Suyt, Tenvrul-havlik, Beyrut, ts., I, 6; bn Abdilber, Temhd, I, 78. Bu yanllk, eserin sonraki bir basksnda da dzeltilmemitir, bk. Koyiit, Hadis Tarihi, Ankara 1997, s. 216. Eer bu talebe gerekten 157 ylnda vefat eden Evz olsayd, Muvattan bu tarihten nce bitirildii kesinleirdi ve bu nemli bir bilgi olurdu.
620 621

Bk. Kad yz, Tertb, I, 193; Dehlev, el-Msevv mukaddimesi, s. 27. Muvattan muhtevasyla ilgili bir baka mesele ise, bu eserin fkh ilmine mi hadis ilmine mi ait olduudur. inde bulunduumuz balam dorudan ilgilendirmeyen bu konuda bir deerlendirme iin bk. zen, Aklleme, s. 323, dipnot 543.

622

Baz modern aratrmaclarn ayn tabire birden fazla anlam vermeleri bu eitliliin bir sonucu olmaldr. Mesela Muhammed Yusuf Guraya el-emrul-mctema aleyh inden tabirini dier tabirlerle birarada ve tekid edilmi olarak kullanlmas halinde btn Medine alimlerinin kabuln, yalnz bana kullanlmas halinde ise genellikle Mlikin ahsi grn ifade eder veya en fazla talebelerini ve onun dorudan tesiri altnda bulunanlar iine alr diye aklamasna ramen, tam da onun syledii gibi bu tabirin dier tabirlerle birarada kullanlm versiyonu olan el-emrul-mctema aleyh inden ve aleyhi edrakt ehlel-ilm bi-beledin ifadesini genel anlamda kullanlmayan, bilakis Mlikle ayn kanaati tayan bir grup alime iaret eden bir tabir olarak anlamaktadr. Baka bir yerde ise bu tabirin maksadnn tam olarak belli olmadn, ancak btn mslmanlar kapsamadnn kesin gibi olduunu sylemektedir. Bk. Guraya, Snnetin Nelii, s. 77, 83, 106-107.

169

a. Mlike gre Muvattan muhtevas Mlik Muvattan muhtevasn Muvattada Resulullahn hadisleri, sahbe ve tbinun kavilleri ve benim grlerim vardr. Buradaki grlerimi ictihad yoluyla veya kendilerine eritiim ilim ehli hemehrilerimizin grleri dorultusunda oluturdum. Onlarn grleri dnda bir eye itibar etmedim623 szleriyle aklamaktadr. Muvattada Mlikin sayd eylerin bulunduunda phe yoktur. Zaten eserin baz yerlerinde bunlar birbirinden ayrt etmek mmkndr. Ancak onun kendi grlerim dedii eylerle dierlerini birbirinden ne kadar ayr tuttuu buradaki esas problemdir. Yani acaba Muvattan herhangi bir yerinde Medinenin btn ulemasnn icm olarak takdim edilen bir gr, gerekten de bu vasf haiz midir? Yoksa Mlik, aslnda icm olmadn bildii halde bunlar icm makamna m ykseltmektedir? Bu sorularn cevabn Mlikten gelen kimi rivayetlerde ksmen bulmak mmkndr. Baz kaynaklarda, yeeni ve damad smail b. Ebi veysin Mlikten u szleri naklettii belirtilmektedir:
Benim bize gre hakknda ihtilaf olmayan ve zerinde icm edilen gr ( ) szm, eskiden ve bugn hakknda ihtilaf bulunmayan durumu ifade eder. zerinde icm edilen gr ( ) szm ise, benim honut olduum ve kendilerine tabi olduum kimselerin gr birliini ifade eder. u kadar var ki bu konularda bazen ihtilaf olabilir. Bize gre emr ( ) ve ilim ehlinden birini yle derken iittim () ( ) szme gelince, bununla ben kendilerinden honut olarak tabi olduum kimselerin grlerini ve bunlarn iinden kendi setiim gr kastederim.
624

Hem Bc hem de yedinci asrdaki Mlik fkh usl melliflerinden bn Rek (. 632) tarafndan aktarlan bu szlerden anlald kadaryla Mlik ihtilafn yokluunu aka ifade etmedike, her durumda -hatta icmdan bahsettii baz

623 624

Kad yz, Tertb, II, 73. Bc, hkm, s. 485; bn Rek, Mesele mersme, s. 318.

170

yerlerde bile- Medinede ihtilaf sz konusudur.625 Daha da nemlisi Mlik de bunun farkndadr ve Bcnin de syledii gibi aslnda o icm lafzn kulland yerlerde kendi mezhebi iinde tercih ettiklerini aktarmaktadr.626 Mlikin el-emru inden tabirinin belirli bir grubu tercih ettiini gsterdiine dair aklamasn teyit eden bir baka rnek daha vardr. Bir keresinde Medinenin nde gelen fakihlerinden bn Eb Zib, Mlikin el-emru inden szne itiraz etmi ve onun Medine adna byle bir ey sylemeye hakknn olmadn sylemitir. Ancak Mlik bu itiraz dikkate almam ve Ben bn Eb Zibin szne deil, kendilerine eritiim ilim ehlinin szne itibar ederim diye cevap vermitir.627 Bu cevap Mlikin el-emru inden sznn, btn Medine ulemasna deil, aslnda sadece kendisi tarafndan grleri benimsenen kiilere delalet ettiini aka gstermektedir. Zaten Mlik, kendilerinden ders ald Medine ulemas dnda kimsenin grne itibar etmediini bizzat sylemektedir.628 Mlikin Muvattadaki tabirlere dair aklamalar Kad yzn Tertiblmedrikinde daha ayrntl biimde yer almaktadr. Ama buradaki ifadeler, Bcden aktarlan yukardaki ifadelerle tamamen rtmemektedir. Kad yza gre Mlik unlar sylemektedir:
Kitabmda yer alanlarn ou kendi grmdr ( .)Ancak yemin ederim ki bunlar mahza ahs grler deil, bilakis kendilerine tabi olduum ve insanlara nderlik eden birok alim ve yneticiden duyduum eylerdir. Onlar takva sahibi kiilerdi. Hepsinin adn tek tek zikretmek bana zor geldii iin byle durumlarda kendi grm tabirini kullandm. Bu tabiri ancak hocalarm olan mezkur alimlerin gryle onlarn hocalar olan sahbenin grnn ayn olduunu bildiim durumlarda kullandm. nk bu, onlarn nesilden nesile aktarp gnmze ulatrdklar bir mirastr.

625

bn Abdilber buna iaret edercesine, Medine iinde gerekten ihtilafl olmayan tek konunun ikinin haraml olduunu sylemektedir. Bk. bn Abdilber, et-Temhd, VII, 127. Bc, hkm, s. 485. Kad yz, Tertb, II, 76. Kad yz, Tertb, II, 73.

626 627 628

171

Bana gre ( )tabirini kullandm yerler, gemiteki bir grup imamn grlerini yanstr. zerinde icm edilen amel ( ) tabiri ise fkh ve ilim ehlinin, ihtilafa dmeksizin gr birliine vardklar durumlara iaret eder. Bize gre amel ( ) dediim durumlarda, bizim insanlarmzn mucebince amel ettii, hkmn kendisine gre verildii ve alim-cahil herkesin bildii grleri ifade ederim. ehrimizdeki ( )dediim zaman da ayn ey geerlidir. lim ehlinden biri ( ) tabirini kullandm yerlerde, alimlerin grleri arasndan beendiklerimi ifade ederim. Hakknda herhangi bir ey duymadm konularda kendilerine yetitiim hocalarmn usulne gre ictihad ederim. Byle davranmakla, Ehl-i Medine mezhebinin ve grlerinin dna kmamay hedeflerim. Baz konularda husus bir haber duymam olsam da, snnete, gemite kalm ilim ehlinin uygulamasna ve ehrimizde Reslullah ve Hulef-i Raidnden ve benim hocalarmn dneminden itibaren geerli olan uygulamaya istinaden gerekletirdiim ictihadlar kendime nisbet ederim ve (ictihad ederken) hibir zaman bunlarn dna kmam.629

Bu ifadelerden u sonular karmak mmkndr: 1. Mlikin kendi grm ( )dedii eyler aslnda isimlerini tek tek anmakta byk zorluk bulunan kalabalk bir grubun ortak grdr.630 2. Birincisine ok benzeyen bana gre ( )ifadesi ulemann deil, gemiteki yneticilerin grlerini ifade etmektedir. nk imam kelimesi alimden ok ynetici anlamna gelmektedir.631 Ancak buradaki gemiin neye gre tespit edileceine dair belirli bir zamann tayin edilmemi olmas bir baka problemdir.
629 630

Bk. Kad yz, Tertb, II, 74. Bu tavr, brahim en-Nehanin Abdullah b. Mesuddan mrsel hadis rivayet ederken taknd tavr hatrlatmaktadr. Bilindii gibi brahim, bn Mesuddan gelen tarikler ok olduu zaman isnad zikretme gerei duymamakta, ancak tek tarikle ald rivayetlerin isnadn vermektedir. Bk. bn Sad, Tabakt, VI, 190.

631

zellikle Evznin kullanmlarna bakarak bu sonuca ulamak mmkndr. kr zen de kelimeyi bu ekilde anlamaktadr, bk. zen, Aklleme, s. 298-99, 359, zellikle 360.

172

3. Kad yzn rivayetine gre el-emrul-mctema aleyh tabiri, ihtilafn yokluunu aka ifade etmeye gerek kalmakszn btn alimlerin gr birliine iaret etmektedir. (Ama Bcden yaplan alntya gre, tabirin bu anlam gstermesi iin, ihtilafn yokluunun aka ifade edilmesi gerekmektedir.) 4. el-emru inden tabiri -yine Bcden yaplan alntnn aksine- belirli bir gruptan yaplan tercihleri deil alim-cahil herkesin bildii grleri ifade etmektedir. Yani burada da bir tr icm sz konusudur. Bu durumda Kad yza gre, Mlikin hocalarnn grleri arasndan tercihte bulunduunu gsteren ve icma delalet etmeyen ifadelerin el-emru indendan baka olmas gerekmektedir. 5. Bcnin aktarmna gre Mlikin hocalarnn grlerinden yapt tercihleri gsteren el-emru inden tabirinin Kad yzdaki karl bibeledin ve badu ehlil-ilm kabilinden ifadelerdir. Bunlardan ikincisinin anlam konusunda Bc de Kad yza katlmaktadr. Ama bu tabirin belirli bir tercihi gsterdii, izaha gerek gstermeyecek kadar aktr. Mlikin er tabirini kulland yerlerde nceki yneticilerin grlerini aktardn sylemesi de dikkat ekicidir. nk Muvattada bu tabir sadece bir defa, o da olumsuz bir cmle iinde kullanlmtr.632 Bu durumda akla birka ihtimal gelmektedir: Ya Mlikten aktarlan bu ifadede bir yanllk vardr ya da Mlik ilk bata bu ifadeyle aktard grleri zamanla Muvattadan karmtr. nc bir ihtimal olarak, Mlikin bence tabiriyle kimi tabirleri eanlaml sayd ve aslnda bunlar kastettii dnlebilir. Ancak buna dair kant yoktur. b. Tarih, tabakat ve fkh usl eserlerine gre Muvattan muhtevas Bc ve Kad yzn aktard rivayetlere bakarak, Muvattadaki tabirlerin anlam hakknda kesin bir sonuca ulamaya imkan yoktur. nk bazen anlam olarak rtmekle birlikte, bu rivayetler belirli noktalarda birbirine zt eyler sylemektedir. stelik bunlar Muvattada kullanlan tabirlerin ok azn aklamaktadr. Ama Mlikin tabirlerinin anlam hakkndaki kaynaklar bunlardan ibaret deildir. nc asrn bandan itibaren, bu tabirlerin tamamnn veya bir ksmnn anlam hakknda grler ifade edilmitir. Bunlardan kimisine gre tabirler, gerekten kalabalk ve temsil kabiliyeti yksek bir grubun ortak grne
632

Mlik, Muvatta, Ukl, 10, numarasz.

173

iaret ederken, kimisine gre Mlikin sadece bir veya iki hocasn gstermektedir. Mesela Mlikten ok uzak saylmayacak bir dnemde vefat eden talebesi Abdlmelik b. Habbe (. 238) gre Mlikin el-emrul-mctema aleyh inden sz Medineli on fakihin gr birliini ifade etmektedir.633 Fukah-i Sebann da iinde yer ald bu on kii bn Habibe gre Ali b. Hseyin, Said b. Mseyyeb, Sleyman b. Yesr, Ksm b. Muhammed, Slim b. Abdullah, Urve b. Zbeyr, Hrice b. Zeyd, Ebu Bekr b. Abdurrahman b. Hris, Ebu Bekr b. Sleyman b. Eb Hasme, Ebu Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe b. Mesuddan ibarettir. Yine bn Habbden rendiimize gre mer b. Abdlaziz, halife olmadan nce bu on kiinin hepsiyle grm ve ilimlerinden istifade etmitir. Baz rivayetlerde ise Mlikin sz konusu tabirle ok kalabalk gruplara deil birka hocasna iaret ettii sylenmektedir. Mesela Mlikin aleyhi edrakt ehle beledin ve el-emrul-mctema aleyh inden gibi ifadeleriyle, hocalar Reba ve Abdullah b. Yezid b. Hrmz kastettiine dair rivayetler ok yerde tekrar edilmektedir.634 Ancak bunu dorulayacak herhangi bir veri bulunmamaktadr. Dier bir rivayete gre Mlik el-emru inden veya el-emrul-mctema aleyh inden ifadeleriyle, Sleyman b. Bilalin (. 176) Medine arsndan sorumlu olduu dnemdeki hkmleri kastetmektedir.635 Burada ad geen Sleyman, nceleri Medine arsnn sorumlusu iken daha sonra Harun Reid dneminde Badatta kadlk yapmtr. Ancak, Mlik Rebann halkasndan ayrld zaman, kurduu halkaya katlan ilk talebesi ve ayn zamanda arkada olmas, Sleymann asl zelliidir. Bu durumda Mlik, kendi talebesinin Medine pazarndaki uygulamalarn esas alm demektir. Eer burada kastedilen gerekten Sleyman b. Bilal ise, daha ok muamelat alannda ortaya kan bu uygulamalara, talebesi

633 634

bn Habb, Tarih, s. 161. bn Habb, Tarih, s. 163; bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 149, 202; Kad yz, Tertb, II, 75. (bn Habb sadece el-emru inden tabiri hakknda konumaktadr.) Kad yz, Tertb, II, 75; III, 32. Kad yz, Mlikle ilgili bu iddiann doru olmadn sylemektedir.

635

174

Sleyman vastasyla Mlikin de tesir ettii sylenebilir.636 Bu takdirde Mlikin sadece var olan ameli srdrmesi deil, yeni amelleri belirlemesi de sz konusudur. Baz Mlik fkh usl mellifleri ise, Muvattada kullanlan bize gre hakknda ihtilaf olmayan ey szn bir tr mtevatir olarak anlamaktadrlar.637 Burada bir mtevatir sz konusu olduu iin de, tabirin kime delalet ettii hakknda isim verme ihtiyac duymamaktadrlar. Ancak bunun stlah anlamda bir mtevatir olmad anlalmaktadr. Btn bu rivayetlerin ortak noktas, ounu dorulayacak veriye sahip olmaymzdr. Baka bir ifadeyle, Mlike gre Muvattada grleri aktarlan Ehl-i Medinenin kim olduuna dair ikna edici bir kant yoktur. el-Emru inden tabirinin belirli bir grubu tercih ettiini gsteren, bn Eb Zibin de adnn getii olay, bunun tek istisnasdr.638 Bu olay vesilesiyle syledikleri temil edilecek olursa, Mlik iin Ehl-i Medinenin her zaman icm eden btn bir ehrin ulemas deil, onun kendilerinden ders ald ve grlerini kabul ettii, zaman zaman aralarndan tercih yapt kiiler olduu sylenebilir. zellikle Bcdeki rivayette olduu gibi, Mlikin Medine iindeki ihtilaflarn varln kabul ettiini gsteren ifadeler kullanmas, onun gznde Ehl-i Medinenin btn Medineliler olmadn daha aikr biimde ortaya karmaktadr. Benzer bir eyi, Basra fukahsndan Hammad b. Zeydin Medineye gelii srasnda Mlikle yapt bir grme sayesinde fark etmek mmkndr. Rivayete gre Hammad b. Zeyd Medineye geldiinde Mlikin talebelerinden hi kimse kendisini ziyaret etmemitir. Buna
636

Ak bir delil olmamasna ramen, burada Kad yz iki Sleyman birbirine kartrm olabilir. nk Fukah-i Sebadan olan ve grlerine Mlikin hayli rabet ettii Sleyman b. Yesr da Medine pazarnn idaresini stlenmitir. stelik Mlik tarafndan Medinedeki sneni en iyi bilen kii olarak tanmlanan Sleyman b. Yesr, bu grevi mer b. Abdlazizin dneminde ifa etmitir (bk. bn Sad, Tabakt, V, 130; Fesev, Marife, I, 549). Sleyman b. Yesr gibi tbin tabakasna mensup bir hocas varken Mlikin niin talebesi Sleymann grlerini esas aldn izah etmek kolay deildir. Belki de yukarda zikredildii gibi, ameli kendisinin belirleme istei bunda etkili olmutur.

637

bnl-Kassr, el-Mukaddime fil-usl, s. 76; bn Rek, Mesele mersme, s. 318-319. Mlikin mtevatir haber hakkndaki gr iin bk. bnl-Kassr, el-Mukaddime fil-usl, s. 65. Ulemann ihtilaf konusunun ne kadar nemli olduu bu rnek vesilesiyle bir kere daha aa kmaktadr. nk byle bir ihtilaf olmasayd, Mlik yukardaki sz sylemeyecek, biz de bu tabirden maksadn ne olduunu belki hi renemeyecektik.

638

175

aran Hammad durumu Mlike anlatnca Mlik kendisinin byle istediini sylemitir. nk ona gre Irakllar Medineye geldikleri zaman, Medineliler nazarnda makbul olmayan kiilerden bireyler renmekte (sonra da bunu Medinenin ilmi gibi Irakta yaymaktadrlar).639 Demek ki Medinede Mlik tarafndan itibara alnmayan ve Ehl-i Medineden saylmayan, ama dier ehirlerin ulemas tarafndan tannan kiiler vard. Mlik btn Medine ulemasnn grlerini aktarmyor ve sadece kendi hocalarnn grleri iinden tercih yapyorsa, acaba hocalarna ait olduu kabul edilen bu grlerin mahiyeti nedir? ah Veliyyullah ed-Dehlevnin ifadelerinde bu sorunun cevabn bulmak mmkndr. Ona gre Mlikin Muvattada Bize gre hakknda ihtilaf bulunmayan snnet yledir ()640 gibi ifadelerle aktard snnet, Ehl-i Medine nazarnda yerleik hale gelmi kavaiddir.641 Dehlevnin bu tespiti, ikinci asrdaki fukahnn tercihlerini neye gre yaptklarn gstermesi asndan nemlidir. Ama ah Veliyyullahn, bahsi geen kavaidi sadece Medineyle snrlamayp bunlarn Kfede de bulunduunu sylemesi ve kavaide bakarak hkm istinbat ameliyesinin fukahya mahsus bir yntem olduunu sylemesi, bu tespite daha fazla nem kazandran husustur.642 c. Muvattadaki tabirler Muvattada amel-i ehl-i Medineye delalet eden birok tabir, deiik versiyonlar halinde kullanlmaktadr. Yukarda, Muvattadaki tabirlerin anlam ve delaleti zerine yaplan tartmalara deinilirken verilen rnekler sz konusu tabirlerin ok az bir ksmn temsil etmektedir. Geriye kalan birok tabirin nasl aklanmas gerektii konusunda ciddi problemler sz konusudur. lk problem, yine yukarda sylendii gibi tabirlerin aklamas hakknda yeterli verinin bulunmamasdr. Klasik fkh usl veya fkh literatrnde Medine ameli hakknda muhtelif tasnifler bulunmasna ramen, bu tabirlerin anlam konusuna fazla yer

639 640 641 642

Kad yz, Tertb, I; 173; Zevv, Menkb, s. 73. . Dehlev, el-Msevv mukaddimesi, s. 20. Dehlev, el-Msevv mukaddimesi, s. 19.

176

ayrlmamtr.643 kinci problem ise, tabirlerin ok deiik versiyonlar halinde ve karmak terkipler iinde kullanlmasdr. Bunlardan kimisi birbirini andrrken, kimisi olduka farkl grnmekte, dolaysyla tabirleri belirli formller halinde ifade edip zetleme imkan bulunmamaktadr. Yakn anlaml olduu dnlen tabirleri biraraya getirmek ve bunlarn aa yukar ayn eye delalet ettiini kabul etmek, bu konuda belirli bir yere kadar zm olabilecektir. Tabirler hakknda bugn kar karya kaldmz anlam karklnn, Mlik iin de sz konusu olduunu sylemeye imkan yoktur. nk Muvattan mellifi olmas hasebiyle Mlik kulland tabirlerin her birinin neye delalet ettiini phesiz biliyordu. Tabirler hakknda etrafndakilere ok fazla aklama yapma ihtiyac duymadna gre, muhtemelen yakn evresinde bulunan talebeleri de bunlarn neye delalet ettiini, bulunduklar ortamn artlar sayesinde kendiliklerinden anlayabiliyorlard.644 Ancak ayn ortam ve artlar daha sonra korunamad iin, tabirlerin delaleti hakkndaki ortak anlay da kaybolmu, bugn artk sz konusu tabirlerin neye delalet ettiini tespit etme ii, tarih ve tabakat kitaplarndaki dank bilgilere istinaden yaplacak tahminlere kalmtr. Dolaysyla, bugn tabirler zerinden yaplan tartmalarn ok salam bir zemine oturmadn, bunlarn anlam hakknda ileri srlen iddialarn ou kere tersinin de ispatlanmasnn mmkn olduunu en bata ifade etmek gerekmektedir.645 Yine de, Muvattadaki tabirleri belirli gruplara ayrmak, onlar anlamann en iyi yollarndan biridir.

643

Umar Faruq Abd-Allh, bu durumun hem klasik hem modern literatrde grlen bir eksiklik olduunu sylemektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 29. Ancak onun tezinden sonra telif edilen baz modern almalarn, bu konuda modern literatrde hissedilen ihtiyaca bir miktar cevap verdii sylenebilir.

644

Ancak uzaktan gelen yabanclar, bu konuda Mlikin yakn evresindekiler kadar ansl deildi. Mesela daha nce getii zere fi, Mlikin derslerine ilk katld zaman, tabirlerin ne anlama geldiini zememi ve Mlikin talebelerinden yardm istemitir. Bu konuda ayrntl bilgi, finin amel eletirisinin incelendii ksmda bulunabilir.

645

Bunun en byk delili, Ahmed Muhammed Nurseyf ve Musa smail tarafndan ok yakn zamanda yaplm iki almann el-emru inden tabiri hakknda ulatklar sonularn birbirine tamamen zt oluudur. Aada bu konu ayrntl olarak ele alnacaktr.

177

Tespit

edebildiimiz

kadaryla

Muvattadaki

tabirleri,

kk

lafz

farkllklarn gzard ederek el-emru inden, el-emrul-mctema aleyh inden, ahsen m semitu, es-snnet ellet l ihtilfe fh, medat essnne, edrakt ve el-amel inden balklar altnda toplamak mmkndr. Snnet, emr ve amel, Muvattadaki tabirlerde en ok tekrar edilen terimlerdir. Muvattada bu terimin kullanld terkipler kimi zaman birbirinin ayndr: hakknda ihtilaf bulunmayan snnet646 ve hakknda ihtilaf bulunmayan emr647 tabirlerinin benzerlii ile emrun-ns648 ve ameln-ns649 tabirlerinin benzerlii bu balamda nemlidir. stelik sz konusu terim, benzer terkipler iinde ayr ayr kullanldklar gibi, baz rneklerde birarada kullanlmaktadr. Mesela bir rnekte650 snnet ve emr terimlerinin, bir baka rnekte651 emr ve amel terimlerinin, nc bir rnekte652 ise snnet ve amel terimlerinin ayn terkip iinde ve birarada kullanldklar grlmektedir. Terkiplerin birbirini andran ifadeler tamas halinde, bu terimin eanlaml olduu sylenebilir. Mesela, baka herhangi bir tabirle desteklenmeden kullanlmalar halinde es-snnet inden, el-emru inden ve el-amel inden tabirleri birbirinin yerine kullanlabilmektedir. Ancak, sz konusu terkibin birbiriyle alakal olarak kullanlmad ok daha fazla saydaki yer bu ifadenin kapsam dnda kalmaktadr. Dolaysyla terkibin eanlaml olduklar yerlerin says, farkl

646

: Mlik, Muvatta, Talak, 29, 77; fa, 1, 1; Itk ve Vel, 4, 5; deyn, 1, 1; Zekat, 2, 7, 7, 16, 22, baln altnda; Vasiyet, 5, numarasz. : Mlik, Muvatta, Zekat, 8, 19; 19, 34; Hac, 60, 185; 64, 195; By, 23, 55; Akdiye, 3, numarasz; 11, numarasz; 12, numarasz; 31, numarasz, 36, numarasz; Mkteb, 4, 6; Hudd, 8, 27; Ukl, 16, numarasz; 17, 11; 18, 12; Kasme, 2, numarasz; tikf, 1, 3; Vasiyet, 1, 1.

647

648

Mlik, Muvatta, Nikah, 9, 23; Talak, 11, 32; Mskt, 1, 2; Akdiye, 11, numarasz; 28, 38; By, 16, 37. Mlik, Muvatta, Mkteb, 1, 3; By, 25, 61. : Mlik, Muvatta, Feriz, 13, 14. : Mlik, Muvatta, Feriz, 14, 15. : Mlik, Muvatta, Akdiye, 17, numarasz. Benzer bir rnek iin ayrca bk. Kasme, 1, 2.

649 650

651 652

178

olduklar yerlerin saysna nispetle daha azdr. Bu durumda, terkipleri ayr ayr ele alarak, anlam farkllklar zerine younlamak nem kazanmaktadr. ac. el-Emru inden Mlikin, bir yerde hocalarnn grleri iinden tercih yapmak iin,653 bir baka yerde Medinede herkesin bildii eyleri ifade etmek iin654 kullandn syledii ama sonraki mellifler tarafndan kime delalet ettii konusunda bir trl anlamaya varlamayan el-emru inden tabiri, Muvattada en ok tekrar edilen tabirdir.655 Bu tabir hakknda kanaatimizce Mlikin ilk aklamasn, yani bunun Medine iindeki herkesin gr birliini deil bir tercihi ifade ettiini esas kabul etmek daha dorudur. nk Mlik, Medinede herkesin bildii ve ihtilafa konu olmayan eylerden bahsederken, ihtilafn bulunmadn zaten aka ifade etmektedir. Oysa el-emru inden tabiri ihtilaf yok saymak iin tek bana yeterli deildir. Dolaysyla bu tabiri Mlikin kendi ictihad mucebince hocalarnn grlerinden yapt tercihleri gsterdiini kabul etmek daha salkldr. Bu da, arlk noktas mezkur tabir tarafndan oluturulan Muvattan, esasen Mlikin hocalarna ait grlerden yapt tercihleri yansttn gstermektedir. El-emru inden tabirinin icmdan veya ortak kanaatten ziyade, belirli bir grubun grlerini ifade ettiini gsteren bir delil de, bu tabirin o dnemde Mlikin mensup olduu halkann paras olanlar kadar bakalar tarafndan da
653 654 655

Bc, hkm, s. 485. Kad yz, Tertb, II, 74. Bk. Mlik, Muvatta, Taharet, 2, 11; 28, 101; 29, 108*; Salt, 10, 43; 13, 56; Saltl-leyl, 1, 7; deyn, 4, 9; Kuran 5, 16; Zekat, 8, 19; 9, 20*; 15, 27; 17, 29; 18, 31; Hac, 12, 40; 27, 87; 31, 99; 32, 103; 68, 205; Nzr vel-eymn, 1, 3; 2, 5; 7, 11; Sayd, 4, 14; Akka, 2, 7; Nikah, 2, 6; 5, 15; 6, 16; 11, 27; Talak, 6, 17; 8, 22; 10, 29; 13, 35; 15, 39; 20, 52; 21, 58; 23, 68; 24, 69; 25, 71*; 29, 82; 31, 89; 32, 92; 33, 94; By, 1, 1; 4, 4; 8, 13; 18, 39; 21, 49; 22, 52; 32, 71; 32, 71; 34, 75; 37; 78; 38, 80; 41, 86; Mskt, 1, 2*; fa, 1, 3; 2, 4; Akdiye, 3, numarasz; 14, numarasz; 15, numarasz; 17, numarasz; 20, 19; 23, 25; 29, numarasz; 31, numarasz; 34, numarasz; 39, numarasz; Vasiyet, 8, 7*; 10, 9; Mkteb, 1, 3*; 3, 5; 5, 7; 7, 9; Mdebber, 1, 1; 6, 7; Hudd, 4, numarasz; 5, 19; 10, 30; 10, 31***; Ukl, 8, numarasz; 9, numarasz; 10, numarasz**; 11, numarasz; 13, 8; 14, numarasz*; 15, numarasz*; 16, numarasz; 18, 12**; 20, 15; Kasme, 2, numarasz; 5, numarasz; tikaf, 2, 4; By, 10, 16; fa, 2, 4; Akdiye, 6, 8; 24, 27; 37, 44; Hudd, 6, numarasz. (Yldz iaretleri, tabirin hadiste fazladan ka kere tekrar edildiini gstermektedir.) Ayrca bk. Umar Faruq Abd-Allh, Mliks Amal, s. 28.

179

kullanlmasdr. Mesela Ebuz-Zind bir yerde bu tabiri kullanrken,656 bn Sadn hocas Muhammed b. mer el-Vkd (. 207) de mer b. Abdlazizin Ebu Bekr b. Hazma yazd bir mektupta geen hacla ilgili bir hkm benimsemekte ve ilgili hkm hakknda el-emru inden demektedir.657 fi el-emru inden tabirinin el-emrul-mctema aleyh anlamnda kullanlmasna kar kmaktadr. Ona gre el-emrul-mctema aleyh tabiri bile kendi bana icm ifade etmemekte ve bu tabirin kullanld yerlerde icmdan ok ihtilaf gndeme gelmektedir.658 El-emru inden tabirinin delaleti hakknda modern aratrmaclar da ittifak edebilmi deildir. Ahmed Muhammed Nurseyf, Muvattadaki tabirlerin te birini igal eden bu tabirin delaletinin dierlerine gre daha kapal olduunu sylemektedir. Tabirin delaleti konusunda kesin bir sonuca ulaamayan Nurseyfe gre el-emru inden, ou zaman Mlikin tercihlerini ve ictihadlarn gstermektedir.659 Nurseyf ayrca, el-emru inden tabirinin, hakknda mstakil alma yaplmasn gerektirecek kadar nemli olduunu sylemektedir.660 Musa smail, el-emru inden hakknda Nurseyfin sylediklerini kabul etmemekte ve onun Medine ameline delalet ettiini sylemektedir. Musa smaile gre Muvattan muhtevasn en iyi yanstan ifadeler Bc ve Kad yz tarafndan aktarlan aklamalardr.661 Musa smail, bu iki rivayetin Nurseyf tarafndan zayf saylmasna kar kmaktadr.662 Ayrca bu konuda bn Abdilber tarafndan aktarlan Mlik al hz edrakt ehlel-ilm bi-beledin ve el-emrul-mctema
656 657 658

Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 162-63. (Sahnn, el-Mdevvene, I, 282den naklen). bn Sad, Tabakt, V, 268. fi, er-Risle, 533-35. fi baka bir yerde, bu tabir hakknda ok daha sert bir eletiri yapmakta ve anlamnn hibir Medineli tarafndan bilinmediini sylemektedir. Bk. htilafu Mlik ve-fi, s. 249.

659 660 661 662

Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 414-15. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 417. Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 227. Ancak Musa smailin, Bc ve Kad yzdaki rivayetleri birletirerek, ikisini de ayn lafzlarla aktarmas, yanl anlamaya yol amaktadr. nk daha nce iaret ettiimiz gibi zellikle elemru inden tabiri hakknda iki mellifin rivayetlerinde nemli bir farkllk sz konusudur. Musa smail bu farkll grmezden gelmektedir. Bk. Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 225-26.

180

aleyh inden szleriyle Reba ve bn Hrmz kasteder rivayetinin sened itibariyle sahih olduunu, ancak Muvattan muhtevasna uymadn sylemektedir.663 Musa smail ayrca, el-emru inden tabiriyle el-emrul-mctema aleyh tabirini eanlaml saymakta ve her ikisinin de amel-i ehl-i Medineye delalet ettiini sylemektedir.664 Muvatta ravileri tarafndan, Mlikin ayn konudaki grnn bazen el-emru inden tabiriyle bazen de el-emrul-mctema aleyh tabiriyle aktarlmas Musa smailin bu konudaki en byk gerekesidir.665 Umar Faruq Abd-Allha gre el-emru inden Medinenin yerel icmna deil, sadece amele iaret etmektedir. Ona gre Medine icmna iaret eden tabirler es-snnetllet l ihtilfe fh inden, el-emrullez l ihtilfe fh inden, elemrul-mctema aleyh inden vellez l ihtilfe fh inden gibi, ihtilafn yokluunu aka ifade eden tabirlerdir.666 Hayyn ise bu tabirin anlamn Atyye Muhammed Salimin Amelu ehlilMedine adl eserindeki tasnifini esas alarak belirler. Bu tasnife gre el-emru inden tabiri Medinelilerin ittifakn ve icmn gsteren tabirler arasnda yer almaktadr. Ona gre Medinelilerin ittifak ve icmlarn ifade etme bakmndan m l ihtilfe fh inde ehad minen-ns ve l bi-beled minel-bldn, el-emrulmctema aleyh inden, el-emrullez l ihtilfe fh inden gibi tabirler ile elemru inden tabiri ayn gruba girmektedir.667 Ancak Hayynn ve Atyye Muhammed Salimin bu tespitinin ok shhatli olduunu sylemeye imkan yoktur.
663

Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 232. Daha nce de zikrettiimiz bu sz iin bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 149, 202; a.mlf., Temhd, III, 4. Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 236. Musa smail, Amel ehlil-Medine, s. 233. Aslnda bu gerek, Muvatta zerine yaplan tartmalarn zemininin ne kadar kaygan olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. nk bugn, Mlikin gr zannederek tarttmz kimi lafzlarn, Muvatta ravilerine ait olma ihtimali vardr. Belki de Muvatta ravileri lafzlarn delaleti arasnda bir fark gzetmiyor ve bunlarn birbirlerinin yerine kullanlabileceini kabul ediyorlard. Biz ise, Muvattadaki lafzlarn Mlike ait ve deimez olduklarn varsayarak bugnk tartmalar gerekletiriyoruz. Bu tabirler arasnda farkllk olup olmadn grmek maksadyla Muvatta nshalarnn karlatrlmas, hala aratrmaclarn ilgisini beklemektedir.

664 665

666 667

Abd-Allh, Mliks Amal, s. 28-29. Hayyn, Mehnecl-istidll, I, 342-43.

181

nk el-emru inden tabirinin, Hayyn tarafndan denk sayld dier tabirler gibi, icma ve gr birliine aka delalet ettiini sylemek mmkn deildir. bc. el-Emrul-mctema aleyh Lafzlarna bakldnda bir icma iaret eden el-emrul-mctema aleyh tabiri, Muvattada el-emru indendan sonra en fazla tekrar edilen tabirlerden biridir.668 cma ve mctema kelimelerinin ayn kkten gelmesi itibariyle, Mlikin fi gibi muasrlar tarafndan bu tabir Medine icmna delalet eder gibi alglanmakta ve Mlikin, icm anlay yznden eletirilmesine yol amaktadr. Tabiri icma delalet eder gibi yorumlayanlar, bu tabirin kullanld durumlarda Medine iinden muhalif grler bularak Mlike itiraz etmekte ve icmdan bahsedilemeyeceini sylemektedirler. Mesela fiye gre bu tabirin getii yerlerde Medine iinde ve dnda bir icm sz konusu olmad gibi, aa yukar her durumda ihtilaf bulmak mmkndr.669 Ona gre Mlikin bu tabiri kulland yerlerde grn destekleyecek delil (ahbr) rivayet etmemesi doru deildir. fi byle bir durumda, meselenin ayrca gr rivayet etmeyi gerektirmeyecek kadar mehur ve icm konusu olduu gerekesine snlamayacan sylemektedir. nk hakknda rivayet aktarmaya gerek olmayacak kadar mehur olan icmlar ancak btn slam mmetinin kabul ettii, le namaznn drt rekat oluu ve ikinin haram oluu kabilinden eylerdir.670 Mlik, finin gznde bu kadar ak olan ihtilaflarn herhalde farkndayd ve buna ramen el-emrul-mctema aleyh tabirini kullanyordu. Ancak biraz nceki el-emru inden tabirinde olduu gibi, bu tabirin anlamna dair Mlikten aktarlan grler de birbirini tutmamaktadr. Mesela Bcye gre sz konusu tabir, baz durumlarda ihtilaf olmakla birlikte genellikle Mlikin honut olduu ve

668

Bk. Mlik, Muvatta, Zekat, 2, 7; 19, 34*; Sayd, 2, 8; Feriz, 1, numarasz; 3, numarasz; 4, numarasz; 5, numarasz; 6, numarasz; 7, 3; 8, 6; 9, 7; 11, numarasz; 12, numarasz; 13, 14; By, 2, 2; 4, 4***; 11, 19; 15, 27; 19, 46; 22, 52; 25, 61; 28, 67; 31, 70; 36, 77, 44, 94; Krz, 11, 12; Akdiye, 7, 9; 22, numarasz; 35, 42; 36, numarasz; Vasiyet, 1, 1; 2, 3; Itk ve Vel, 1, 1; 5, 7; 11, 21; Mkteb, 1, 3; 2, 4*; 3, 5, 9, 11; Mdebber, 3, 3; 5, 6; Hudd, 11, 35**; Ukl, 2, 2; 4, 4; 5, numarasz*; 10, numarasz**; 20, 15; 23, numarasz; Kasme, 1, 2; Cihad, 4, 12.

669 670

fi, er-Risle, s. 535. fi, er-Risle, s. 534-35.

182

kendilerine tabi olduu kimselerin gr birliini ifade ederken,671 Kad yzn nakline gre fkh ve ilim ehlinin, ihtilafa konu olmakszn gr birliine vardklar durumlara iaret etmektedir.672 Dolaysyla, bu tabirin kendi bana kullanld yerlerde ne anlama geldiini bulmak aslnda el-emru inden tabirine gre daha zordur. nk icma delalet edecek bir lafz aka bulundurmayan elemru indeny bir grubun gr olarak yorumlamak nispeten daha kolaydr. Ancak el-emrul-mctema aleyh tabirinin, icma delalet eden bir lafz tamas ayn kolayl burada salamamaktadr. el-Emrul-mctema aleyh tabirindeki icmn, klasik anlamdaki icmdan ok Medine iinde yaygn gr veya ounluun kabul anlamna geldiini varsaymak, kanaatimizce ihtiyata daha uygundur.673 Mlikin bu ifadeyi, kendi ilim gelenei iindeki hocalarnn gr birliklerini ifade etmek zere veya Medine iindeki ihtilaflar ciddiye almad durumlarda kullandn sylemek de mmkndr. Dier yandan, Mlikin el-emrul-mctema aleyh tabirini zikretmesinin bir sebebi, Mansrun kendisini grevlendirirken, eserinde herkesin icm ettii grlere yer ver ( ) ifadesini kullanmas da olabilir.674 Vezir bnl-Mukaffan btn slam dnyasn tek bir uygulamada birletirme tavsiyesini dikkate alan Mansr, belki de ie Medineden balamak istemi, bunun iin de Mlikin Medinedeki ortak uygulamalar kitabna almasn emretmitir. Eer Mlik tarafndan Mansrun tavsiyesine uygun olarak kullanldysa, elemrul-mctema aleyh ifadesi Medinedeki ortak kanaatleri yanstyor demektir. Bundan emin olabilmek iin, Mlikin muarzlarnn, bu ifadenin kullanld durumlarda itiraz edip etmediklerini kontrol etmek gerekmektedir. Fakat en azndan imdilik bunu tespit etmek hi de kolay deildir.

671 672 673

Bc, hkm, s. 485. Kad yz, Tertb, II, 74. Nurseyfe gre Mlik el-emrul-mctema aleyh ifadesini Medine iinde ihtilaf olmad zaman kullanmaktadr, ancak bu yine de klasik anlamdaki icmdan farkldr. Bk. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 442-43. Abd-Allh ise Mlikin bu tabirinin btn Medinenin deil, sadece ounluun gr birliine iaret ettiini sylemektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 29.

674

bn Habb, Tarih, s. 160. Mansrun kulland ifade tir.

183

cc. Ahsenu m semitu Mlikin baz tabirlerinin bir tercihe delalet ettiini anlamak iin ondan yahut bakasndan aklama aramaya ihtiya yoktur. nk bu tabirler, Mlikin farkl grlerden birini tercih ettiine aka delalet etmektedir. Bunlar Muvattada hi de azmsanmayacak miktarda tekrar edilen675 ve Bu konuda duyduum en gzel ey udur anlamna gelen ahsenu m semitu gibi ifadelerdir. Aslnda Mlike has olmayan ve ondan ok daha nce yaam fakihler tarafndan bile kullanlan676 bu kabil ifadelerden, farkl grler arasndan bir tercih yapld aka anlald iin,677 Mlik byle durumlarda icma delalet eden tabirleri kullanmaktan genellikle kanmtr.678 Semitu baza ehlil-ilm yani ilim ehlinden birini yle derken iittim kabilinden szler de benzer mahiyettedir.679 Burada zikredilen grlerin de Medine iinde herkesin kabul ettii eylerden ok, Mlikin hocalarndan birinin gr olduuna dikkat edilmelidir. Bunlar kesinlikle icm olmad gibi, belki ou zaman amel haline bile gelmemi grlerdir. dc. es-Snnet ellet l ihtilfe fh ve medat es-snne

675

Bk. Mlik, Muvatta, Taharet, 9, 45; 12, 52; 16, 66; 29, 108; Salt, 9, 42; Salatl-cema, 8, 28; Zekat, 2, 7; 12, 24*; 13, 25; 14, 26; 27, 51; Hac, 5, 13; 27, 87; 29, 95; 50, 157; 51, 159; Akdiye, 3, numarasz; By, 32, 71; Sym, 9, 29; 12, 37; 14, 40*; 15, 41; 18, 50; Saltl-leyl, 3, 22; Kasrus-salt, 5, 18; Saltul-havf, 1, 4; Dahy, 1, 2; Itk ve Vel, 7*, 12; 8, 14; 13, 25; Hudd, 6, numarasz; 7, 25; Kuran, 1, 1; Nzr vel-eymn, 3, numarasz; 5, 9; 6, 10; 8, 13; Dahy, 5, 10; Sayd, 2, 8; 7, 19; Vasiyet, 4, numarasz; Mkateb, 4, 6; 5, 7*; 13, 15; Nikah, 19, 43; Talak, 1, 4; 2, 4; 2, 9; 6, 19; 8, 22; 10, 30*; 12, 33; 13, 6; 20, 52; 21, 62; 26, 72; 27, 73; Mdebber, 7, 8; Ukl, 2, 2; 18, 12; 21, numarasz*; Kasme, 1, 2; 4, numarasz; 5, numarasz; Cihad, 11, 20; Sayd, 5, 15; 7, 19; Mskt, 2, 3. (Yldz iaretleri, hadiste tabirin fazladan ka kere tekrar edildiini gstermektedir.)

676

Fukah-i Sebadan Ksm b. Muhammed ilk asrda bu tabiri kullanmaktadr. Bk. Mlik, Muvatta, Talak, 4, 13. Dehlev, Hccetullah, I, 417; Tehnev, Ebu Hanife, s. 59. Bu istisn rnekler iin bk. Mlik, Muvatta, By, 32,71; Sym, 15, 41. Bk. Mlik, Muvatta, Syam, 22, 60; Hac, 10, 35; 12, 42; 33, 106 (bn ihbn sz); 36, 115; 52, 164; 56, 174; 71, 214; 80, 241; Sayd, 2, 8; tikaf, 3, 5.

677 678 679

184

Snnet terimi, Muvattada ya tek bana,680 ya hakknda ihtilaf olmayan snnet gibi tabirlerde, ya da snnet-i mziye terkibi iinde kullanlmaktadr.681 zellikle ikinci ve nc kullanmlarn, uzun sreden beri varln srdren kadm snnetlere iaret etmeleri itibariyle eanlaml saylmas mmkndr. Snnet teriminin tek bana kullanld yerlerde ne anlama geldii konusunda bir netlik yoktur. Umar Faruq Abd-Allh, Muvattada iinde snnet teriminin getii tabirleri Hz. Peygamberin snnetiyle snrlandrmakta ve bu tabirlerin sonraki otoritelerin kararlarn kapsamadn sylemektedir. Ancak, elemrul-mctema aleyh inden tabirinin snnetle birlikte Hz. Peygamberden sonrakilerin ictihatlarna da iaret ettiini kabul etmektedir.682 Ayn ayrm, Fazlurrahman683 ve Yasin Dutton684 tarafndan da yaplmaktadr. Snnet ve emir terimleri arasnda byle bir ayrm yaplabilmesi iin snnetin sadece Hz. Peygamber snnetiyle snrlandrlmas, yani sahbe veya tbin snneti kavramlarnn yok saylmas gerekmektedir. Aksi takdirde bu ayrmn bir anlam kalmamaktadr. Mlik ayrca, snnet olarak adlandrd durumlarn ayn zamanda amel haline geldiini gstermek istercesine baz durumlarda bu terimle birlikte ameli de zikretmekte ve Bu, snnet ve takip edilen ameldir685 yahut Bu, bize gre

680

Bk. Mlik, Muvatta, Cuma, 3, 11 (bn ihbn sz); 8, 18; Hac, 37, 116; Mdebber, 1, 1; Ukl, 11, numarasz; Salt, 14, 57; Mskt, 1, 2*; Zekat, 7, 16; 20, 35; 21, 36; Talak, 13, 35; 25, 71; Akdiye, 4, 7*; Vasiyet, 9, numarasz; Eribe, 1, 4; Cihad, 16, 37.

681

Hakknda ihtilaf olmayan snnete rnekler iin bk. Mlik, Muvatta, Talak, 13, 35; 29, 77; fa, 1, 1; Itk ve Vel, 4, 5; deyn, 1, 1, 7, 13; Zekat, 2, 7; 7, 16; 22, balkta; 16, 28; Vasiyet, 5, numarasz; Kasme, 1, 2. Snnet-i mziyeden rnekler iin bk. Mlik, Muvatta, deyn, 7, 13; Talak, 13, 35; Zekat, 24, 45*; Feriz, 3, Numarasz; Akdiye, 4, 7; Itk ve Vel, 4, 5; Ukl, 5, numarasz; 6, numarasz; 16, numarasz* (bn ihbn sz); By, 14, 26; tikaf, 5, numarasz; tikaf, 1, 3; Akdiye, 4, 7*; Mdebber, 3, 3; 7, 8. (Yldz iaretleri tabirin hadiste fazladan ka kere tekrar edildiini gstermektedir.)

682 683 684 685

Abd-Allh, Mliks Amal, s. 25-26. Fazlurrahman, Metodoloji, s. 36; a. mlf., slam, s. 71, 94. Dutton, Madinan Amal, s. 13. Mlik, Muvatta, Akdiye, 17, numarasz.

185

hakknda ihtilaf olmayan snnet ve ayn zamanda insanlarn eskiden beri takip ettikleri amelleridir686 gibi ifadeler kullanmaktadr. ec. Edrakt Mlikin srekli kendilerine eritii kiilerin kararlarndan bahsetmesi, Muvattada en fazla gze arpan hususlardan biridir. Bu kabil ifadeler, neredeyse el-emrul-mctema aleyh ifadesi kadar ok sayda tekrar edilmektedir.687 Mlik bu ekilde grlerine bavurduu kiileri bazen isimleriyle anmakta, bazen de haklarnda insanlar, ilim ehli, fukahmz gibi nitelemeler kullanmaktadr. Daha nce amel-i ehl-i Medine anlaynn ortaya k konusu vesilesiyle ele alnan insanlar ve benzeri tabirler, Mlik tarafndan gemiteki fukahnn ortak grlerine mracaat etmek maksadyla kullanlmaktadr. Bu kabil ifadelerin getii yerlerde, btn Medinenin olmasa bile ounluun ortak grnn aktarld sonucunu kartmak mmkndr. simlerin aka zikredildii rneklere bakldnda, Mlikin yukardaki ifadelerle grlerini aktard kiilerin genellikle tbin ulemas olduu grlmektedir. Bu da, daha nce sylendii gibi, amel-i ehl-i Medine anlaynn tbin dneminde, ncesine nazaran ok daha belirgin biimde ortaya kt iddiasn dorulayan bir husus olarak anlalabilir. fc. Lem yezel Baz amellerin eskiden beri yrrlkte olduuna iaret edercesine kulland kalplar, Mlikin tabirleri iinde nemli bir grubu oluturmaktadr.688 Mlik burada, amelin eskiden beri var olduuna iaret etmesinin yansra, szkonusu amelleri ayrca ilim ehline yahut insanlara nispet etmektedir. Bylelikle, en

686 687

Mlik, Muvatta, Kasme, 1, 2. rnekler iin bk. Mlik, Muvatta, Vuktis-salt, 5, 23; Salt, 1, 7; 1, 8; Salt f Ramazn, 2, 6 (el-Arecin sz); Sym, 21, 55; Hac, 11, 39; Zekat, 17, 29; 24, 45; Cuma, 3, 11; Feriz, 15, 16; Talak, 14, 36; 20, 52; 21, 55 (Ebubekr b. Abdurrahmann sz); 21, 57, (belaat sigasyla be fakihin adndan sonra); 21, 60, ( fakihin adndan sonra); 27, 73, (sahbe ve tbindan yedi fakihin adndan sonra); Akdiye, 3, numarasz (fukahnn gr); Talak, 29, 77, (tbindan drt fakihin adndan sonra); 29, 82; Hudd, 2, 13; Ukl, 22, numarasz; Nikah, 17, 40; By, 27, 66.

688

Mlik, Muvatta, Hac, 13, 44; 34, 107; Talak, 30, 86; Eribe, 3, 8.

186

bandan beri bu uygulamay srdrenlerin ilim ehli olduuna iaret etmektedir. Ayrca bu kalp, olumlu cmleler kadar olumsuz cmlelerde de kullanlmaktadr. Yani eskiden beri srdrlen bir uygulama kadar, eskiden beri hi takip edilmeyen bir ey de bu kalpla ifade edilebilmektedir. Ancak eskiden beri denilerek takdim edilen amelin, gerekte ne kadar eski olduu, buradaki asl meseledir. Bunlar acaba kadm amel olarak bilinen eyler midir sorusuna, aksi ynde bir delil bulunmadna ve Mlik tarafndan bu amellerin eskiden beri yrrlkte olduu sylendiine gre, olumlu cevap verilmesi gerekmektedir. Ancak bu durum, sz konusu kadm amelleri benimsemi olan ilim ehli ve insanlarn kim olduu sorusunu cevaplamaya yeterli deildir. Herhalde bu tabirlerin btn Medineyi deil, belirli gruplar temsil ettiini dnmek gerekecektir. Yani bylesi durumlarda kesin olan tek ey, amelin kadm oluudur.689 gc. el-Amel Amel kavram Muvattada genellikle daha farkl terimlerle ifade edildii iin, bir kelime olarak amel dierlerine nazaran ok fazla zikredilmemektedir. Mlik tarafndan amelin varl kadar yokluunu da ifade etmek zere kullanlmas, amel kelimesinin kullanld yerlerde dikkat eken bir baka husustur. Yani Mlik baz durumlarda amelin ne olduunu sylemek yerine, ne olmadn sylemektedir. Bu kabil rneklerde Mlik genellikle bir hadisi rivayet ettikten sonra, amel bu hadise gre deildir,690 bu, zerinde icm edilmi ve kendisiyle amel edilen bir hadis deildir691 benzeri ifadeler kullanmaktadr. Burada acaba Mlik amele konu olmad gerekesiyle bir hadisi reddederken, dayana bu hadisten baka olan bir ameli mi esas almaktadr, yoksa sadece hadisi reddetmekte ve o konuda herhangi bir amel bulunmadn m sylemektedir sorusu gndeme gelmektedir. Kanaatimizce, Mlik bu gibi durumlarda sadece hadisi reddetmektedir. Onun hadisi reddetmesine bakarak, dier yanda alternatif bir amelin olmad sonucunu karmak mmkn deildir. nk hakknda bir amelin
689 690

Bu konuda ayrca bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 397, 589 vd. rnekler iin bk. Mlik, Muvatta, Saltl-leyl, 3, 21; Akdiye, 28, 38; Rad, 13, 17; Ukl, 4, 4; Kuran, 5, 16. Mlik, Muvatta, Cihad, 4, 12.

691

187

bulunmad durumlarda Mlik bu konuda bizce belirlenmi bir ey yok692 vb. ifadelerle amelin yokluunu zaten aka ifade etmektedir. Bylesi ifadeleri kullanmad yerlerde bir amelin yokluu kesin olarak bilinemeyeceinden, sadece amele konu olmad gerekesiyle hadisleri reddetmekle yetindii sylenebilir.

692

Mlik, Muvatta, Ukl, 10, numarasz; Talak, 17, 46; By, 38, 79; fa, 1, 3.

188

II. AMEL- EHL- KUFE A. Amel-i Ehl-i Kfenin mkan Hakknda Medinedekine benzer bir amelin Medine dndaki ehirlerde mmkn olup olmad tartmas, amel-i ehl-i Medinenin temelinde neyin bulunduuyla ilgilidir. Mlik Medine amelinin balaycln delillendirirken bu amelin nbvvetten (yani Hz. Peygamberden) kaynaklandn sylese de, amel-i ehl-i Medinenin kaynann sadece bundan ibaret olmad aikrdr. Sahbe dneminde ve sonrasnda ulemann, yneticilerin, kadlarn vb. kararlaryla ortaya kan uygulamalar da, belirli bir sreci takip etmeleri kaydyla Medine ameline dahil edilmilerdir. Medine amelinin kayna, toplumun ortak kabulne mazhar olan Hz. Peygamberin snneti, sahbenin uygulamas, tbin alimlerinin ve her trden idarecinin kararlar gibi unsurlar olabilmektedir. Ayn unsurlarn Medine dndaki ehirlerde de bulunmas, bu ehirlerdeki amelin de Medine ameli gibi meru bir kaynak olabileceini sylemeye imkan vermektedir. nk Hz. Peygamberin snneti hakkndaki bilgi, Medineden ayrlan sahbler vastasyla buralara aktarlm, zellikle muallim sahblerin gayretleriyle, grleri etrafnda gruplamalar olumu, bylelikle Medinedekine benzer ilm anlay ve telakkiler her ehirde daha ilk devirden itibaren ortaya kmtr. Baka bir deyile, ilmi gelime asndan ilk dnemin btn byk ehirleri aa yukar ayn srelerden gemitir. Bu devirlerde, farkl ehirlerdeki fukah tarafndan kullanlan delillerin isimleri deilse de, muhtevalar ou zaman birbirine benzemektedir. ehirde oluan ilm teamllere bal kalma ve onu devam ettirme arzusu, szkonusu benzerlikler iinde nemli bir yerde durmaktadr. Yani, Medinelilerin amel adyla andklar delili baka bir ehirde farkl bir isimle, ama ok benzer bir muhtevayla bulmak mmkn olabilmektedir. Hatta baz rneklerde Medine dndaki ehirlerin ulemas kendi amellerinden bahsedebilmektedir. Bu gerek, Medinedeki ilm faaliyetlerin bir sonucu olarak amel-i ehl-i Medine anlaynn ortaya k gibi, dier ehirlerin de kendince bir amel anlay oluturduunu gstermesi bakmndan nemlidir. kinci asrda hemen hemen btn byk ehirlerin kendine has bir amel telakkisi oluturmas, dnemin farkl ilim merkezlerinin dikkate deer ortak paydalarndan birisi olarak nem arzetmektedir.

189

Kfe ve Basra gibi ehirlerin amelinin amel-i ehl-i Medine kadar snrlar izilmi, belirli bir deliller hiyerarisi iine yerletirilmi hukuk bir kaynak haline geldiini sylemek mmkn deildir.693 Fakat bu durum, teki ehirlerde Medinedekine benzer bir amel telakkisinin bulunmad anlamna gelmemektedir. Bu gerek, belki amele atfedilen deerin bir ehirden dierine farkllatn gstermesi itibariyle dikkate alnmaldr. Aada, nce Kfe amelinin kaynaklar ve mahiyeti konular ele alnacaktr. Ayrca, amel-i ehl-i Kfenin kaynaklar meselesi tartlrken zorunlu olarak gndeme gelen Ehl-i Kfenin kimlii meselesi hakknda baz mlahazalar serd edildikten sonra, Ebu Hanife ve talebeleri Ebu Yusuf ile eybanye gre amel meselesi ilenecektir. 1. Amel-i Ehl-i Kfenin Kaynaklar Medineden dier ehirlere gen sahblerin saylar ve kiisel zellikleri, bu g hareketinin rastgele ve sebepsiz olmadna iaret etmektedir. Sahbenin tamam belirli bir blgede toplanmam, mmkn olduunca geni bir blgeye dalmak suretiyle farkl ehirlere yerlemilerdir.694 Bylelikle islam lkesinin her kesinde ilm inkiaf ayn anda balama frsat bulabilmitir. Medine dna gen sahblerin saysndan ok kiisel zellikleri nem arz etmektedir. Her ehre gelen sahbler iinde, uzman eitici ve retici vasf ile temayz etmi bir veya birka kiinin muhakkak bulunduu grlmektedir. Bunlardan bazlarnn, bilhassa muallimlik vasflar sebebiyle seildikleri anlalmaktadr. Muallim sahblerin en mehur rnei, Hz. mer tarafndan Kfeye gnderilen Abdullah b. Mesuddur. Hz. merin, bn Mesudu gnderirken Kfelilere hitaben: bn Mesudun kymetini bilin, onu gndermekle sizi kendime tercih etmi oluyorum dedii sylenmektedir.695 bn Mesud gibi ileri gelen

693

Geri ayn durum amel-i ehl-i Medine iin de geerlidir. Ancak amel-i ehl-i Medinenin Kfe ameline gre daha fazla tannd bir gerektir, bk. Kaya, Mlik Mezhebi, DA, XXVII, s. 525. Baz tabakat ve tarih kitaplar, farkl blgelere yerleen sahblerin says hakknda ayrntl bilgileri havidir. rnek olarak bk. bn Sad, Tabakt, VI, 4. bn Sad, Tabakt, VI, 3.

694

695

190

sahbler, yaadklar ehirlere ksa zaman iinde kendi karakterlerini yanstmlar ve her biri kendine mahsus bir ilim telakkisi oluturmaya muvaffak olmulardr.696 Sahbenin dier ehirlere gmesiyle ortaya kan en nemli sonu, slamn ilk byk merkezi ve rnek ehri olan Medinede oluturulan medeniyet telakkisinin dier ehirlere tanmasdr. Hz. Peygamberin yllar sren gayretleri sonucunda oluan bu yeni medeniyet telakkisi sayesinde Medine, sahbenin gt ehirlerde bir anlamda yeniden canlandrlmtr.697 slam medeniyetinin ksa zamanda byk inkiaf gsterebilmesinde en nemli etkenlerden birisi budur. Bu medeniyet telakkisinin temelinde, merkezinde ulemann yer ald ilim anlaylar bulunmaktadr. zellikle Kfe, Basra ve am gibi ehirler, Medineye bir ynyle benzeyen, bir ynyle de ayr birer ilim telakkisinin bariz biimde grld yerlerdir. Sahbe gnn en youn yaand blgelerden olan Irakn merkezinde, o dnemin yeni kurulan ehirleri Kfe ve Basra yer almaktadr.698 Kfe ve Basrann yeni birer ehir olarak sfrdan kurulmalar, slamn bir ehir dini olmas asndan ehirlemeye verdii nemi gstermektedir. Kfeye yzden,699 Basraya yzden fazla sahbnin yerletii bilinmektedir. Birounu isimleriyle tespit edebildiimiz bu sahbler arasnda Kfeye gelenlerin en nemlileri phesiz, Hulefa-i Ridnin drdncs Ali b. Ebi Talib ile Kfe ilim anlaynn esas messisi olan Abdullah b. Mesuddur. Abdullah b. Mesud, Hz. merin hilafeti dneminde onun istei zerine Kfeye yerlemitir. Kfeliler, Hz. merin yukarda bahsedilen tavsiyesini dikkate almlar ve bn Mesudun evresinde ksa zamanda geni bir ilim halkas
696 697 698

Benzer bir gr iin bk. Dehlev, Hccetullah, I, 407. Ahmed Davutoluna gre Medine slam ehirlerinin prototipidir. Bk. Fetih ve Medeniyet, s. 18. Kfe ve Basrann kurulular ve tarihleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Abdlhlik Bkr-Yusuf Halaolu, Basra, DA, V, 108-114; Casim Avc, Kfe, DA, XXVI, 339-342; Mahfuz Sylemez, Bedevlikten Hadarlie Kfe, Ankara 2001; Ramazan Altnay, Emeviler Dneminde Gnlk Yaam, Ankara, 2006, s. 96-100.

699

bn Sad, Tabakt, VI, 4. Bu saynn ok daha fazla olduunu syleyen Kevsernin clden naklettiine gre Kfeye yerleen sahblerin says 1500 kadardr ve bunlarn 700 Bedir ehlidir. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 42; a.mlf., Hsnt-tekz f sretil-imm Eb Yusuf el-Kd, nr. Rtib Hkim, Humus 1968, s. 12.

191

oluturmulardr. yle ki, ksa bir sre sonra hilafet merkezini Kfeye tamak maksadyla ehre gelen Hz. Ali, fkh ve ilimle uraanlarn okluunu grnce hayranln gizleyememi ve Allah bu ehri ilimle dolduran bn Mesuddan raz olsun demitir.700 bn Mesud hicr 32 yl gibi nispeten erken saylabilecek bir tarihte vefat etmesine ramen, etrafnda oluan bu halka sonraki dnemlerde giderek mstakil bir mezhebe dnecek olan bir anlayn ilk temayz ettii ortam meydana getirmitir. Bu sebeple bn Mesud hakknda ok hakl olarak; onun hizmetlerini ve bykln, siyasi ve idari alandaki faaliyetlerinden ok, slami ilimlerin kuruluundaki nclnde aramak gerekir denmitir.701 2. Amel-i Ehl-i Kfenin Mahiyeti Kfedeki ilmi gelenein, yani hocalardan talebelere aktarlan bilgi ile bu bilginin arka plann meydana getiren telakkilerin ok ksa zamanda kendine mahsus bir karaktere brnd grlmektedir. Kfeye mahsus amel telakksi, bu karakterin en nemli unsurlarndan biridir. Kfedeki amel anlaynn en az Medinedeki kadar belirgin biimde tezahr ettiini sylemek mmkndr.702 Baz alardan Medinedeki amel anlayn andran, ancak kendine ait kaynaklaryla mstakil bir varlk kazanan bu amel telakkisinin bal bana bir anlam ifade ettiine ve deeri olduuna dair ifadelere rastlanmaktadr.703

700 701

Bk. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 42; a.mlf., Hsnt-tekz, s. 11. Bk. smail Cerraholu, Abdullah b. Mesud, DA, I, 115. Ayn yerde, ilk iki halife tarafndan gerekletirilen Kurann cem edilmesi almalarna bn Mesudun arlmamasna sebep olarak, onun Kfedeki ilmi faaliyetlerinin kesintiye uratlmamas dncesinin yer alm olabilecei sylenmektedir. Demek ki ilk halifeler bn Mesudun Kfedeki ilmi faaliyetlerinin neminin farkndayd ve bunu korumaya zen gsteriyorlard.

702

M. Esat Kler, Kfenin hadis ve yaayan snnet asndan Hicaz lsnde zengin olmadn sylemektedir. Bk. M. Esat Kler, Ehl-i Rey, DA, X, 522. Ancak, ayn zamanda Mliklerin Kfelilere kar temel argmanlarndan biri olan bu iddia her zaman tartma konusu olmutur.

703

Zevv, Irak-Medine ihtilafnn sebeplerini aklarken nemli tespitler yapmaktadr. Ona gre Irak dndaki blgeler, yani am, Msr, Yemen, frkiyye ve Endls Medinenin stnln kabul etmekte ve Irak gibi ona muhalefet etmemektedir. Irakn muhalefetinin dierlerine nazaran daha etin olmasnn ise sebebi vardr: 1. Mslmanlarn anayurtlar dnda toplanp g kazandklar ilk blgenin Irak olmas. 2. Hilafetin Medineden sonraki ilk merkezinin Irak olmas. 3. Sahbenin nemli isimlerinden bazlarnn Iraka yerlemesi. Bk. Zevv, Menkb, s. 74.

192

Medinede yaam sahbe ve tbin alimlerinin bilgi ve kanaatleri, Medineli bir fakih iin ne kadar nemliyse, Kfeli sahbe ve tbin alimlerinin gr ve kanaatleri de Kfeli bir fakih iin o kadar nemlidir.704 Bir konuda hkm verecei zaman ncelikle kendi ehrindeki sahbe ve tbinun grlerine itibar eden Kfeli herhangi bir fakihin, ehrinde yaam seleflerinin grlerine ball, hocalarndan rendiklerine duyduu saygya iaret ettii kadar, belirli bir gelenein takipisi olduu anlamna da gelmektedir. Amel-i ehl-i Medineyi mstakil bir delil saymalar sebebiyle, amel terimi esas itibariyle Medineye ve Mliklere nispet edilmektedir. Ancak ikinci asr sz konusu olduunda, hkm istinbatnda amele bavurma prensibinin sadece Medine ile snrl olmad grlmektedir. Nesilden nesile aktarlan ve Mlik tarafndan miras olarak adlandrlan Medine ameli gibi, Kfenin de bir ameli vardr ve bu, Medine ameli gibi nesilden nesile aktarlmak suretiyle varln srdren bir mirastr.705 stelik bu miras fonksiyon itibariyle Medine ameline edeerdir. Yani Mlikin Medine amelini esas alarak yapt gibi, Kfeli ulema da kendi amellerini esas almak suretiyle yerine gre rivayetlerin deerini tespit edebilmektedir. Bu balamda Muhammed Zhid el-Kevsernin u szleri nemlidir:
Hanefilerin amel-i mtevrisleri yle bir eydir ki, bununla birok hadisin shhatini belirleyebilirler. Bu durum sadece amel-i ehl-i Medineye has bir ey deildir. Tam tersine, sahbenin yerletii, kendilerine talebe (ashb) bulduklar ve talebelerinin de talebe yetitirdii ehirler iin ayn durum daima geerlidir.
706

Kevser bir yandan Kfe amelinin varlna aka iaret ederken, bir yandan bu amelin fonksiyonunu ve kaynan gstermektedir. Ona gre Kfe ameli, rivayetlerin deerini belirlemede bir kstas olacak kadar fukahnn gndemindedir. Medine ameli gibi bu amelin de sahbeyle dorudan balantl olmas, yani kaynan sahbenin retilerinden almas, asl nemli unsurdur. Zaten bu balant
704 705

Bk. Dehlev, Hccetullah, I, 414, 417; Tehnev, Ebu Hanife, s. 59-60. Schacht da ad farkl olsa bile ikinci asrda Medinede grlen amelin bir benzerinin Kfede var olduunu sylemektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 76. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 35. talikler bize aittir.

706

193

sebebiyle Kevser ameli sadece Medine veya Kfeyle snrlamam, sahbenin gittii her yerde byle bir eyin var olmas gerektiini ifade etmitir. u halde amel olarak adlandrdmz ve sahbenin retileriyle baladn dndmz ey, bir anlamda ulema tabakasnn nesilden nesile aktardklar anlaylardan ve ad konulmam olsa da muhakkak riayet edilen kaideler btnnden ibarettir denilebilir. Ebu Hanife gibi Kfeli baz alimlerin hkm istinbat srasnda bavurduu kaynaklar arasnda zikredilen kendi ehrine ulaan bilgi, hi phesiz Kfeye yerleen sahbeye ait retilerdir. Medine amelinin stnl dncesinin ilk izlerinin sahbe dnemine kadar uzanmas gibi, Kfe amelinin varl ve stnl dncesine dair ifadeler de ayn dneme iaret etmektedir. Medine ameline tbin dneminde daha ok referans yaplmas gibi, Kfede de tbin dneminde bu anlay yerleik hale gelmitir. nk Medinede olduu gibi, Kfeli tbin alimlerinin nde gelenleri de gemi dnemin ortak uygulamalarn delil olarak ska kullanmaktadrlar. Mesela tbin dneminde Kfenin en nemli simas olan brahim en-Neha namazlarn ksaltlmas konusundaki grn aklarken Kfeye Beyat-i Rdvana katlan 300 ve Bedir Savana katlan 70 sahb yerleti. Biz bunlardan hibirinin namazlar ksalttn ve akam namazndan nce iki rekat namaz kldn bilmiyoruz demektedir.707 brahim gibi, gr Kfeliler iin tek bana referans olabilen nde gelen bir alim, gemi dnemin ortak uygulamasn esas almak suretiyle fikrini temellendirmekte, stelik bunu mmkn olduunca erken bir dneme, yani sahbe dnemine kadar geri gtrmektedir. Bu rnek, Kfeli ulemann, delillerden hkm istinbat ederken ve zellikle kendilerine ulaan baz rivayetleri deerlendirirken, Medineli emsalleri gibi kabul grm ortak uygulamalara istinad ettiklerini gstermektedir.708 kinci asrdaki durum da farkl deildir. Her fakih gibi Ebu Hanife de, rivayetlerin birbirine muarz olmas durumunda ncelii kendi ehrinin fakihlerine, bunlar iinde de kendi hocalarna vermektedir. nk burada asl olan, bir ehrin

707 708

bn Sad, Tabakt, VI, 4. Nehanin gemite kalan fukahya ait uygulamalara atf yapt tbin dneminde, Medinedeki ulema da gemi dnemi sk sk referans gstermektedir. Dolaysyla bu tutumun tbin dneminde btn ehirlerde bariz hale geldiini sylemekte beis yoktur. rnekler iin yukarda Medine amelinin ortaya k srecinin ele alnd ksma baklabilir.

194

kendi hukuki karakterini meydana getiren ulema veya fukah silsilesi ile, bunlarn emekleri sonucunda ortaya kan birikimin muhafaza edilmesidir ve Kfe, byle bir yapnn ok bariz grld bir yerdir.709 Kfenin ilmi gelenei, dier hibir ehirde grlmedii kadar kalabalk bir grup tarafndan muhafaza edilmekte ve nesilden nesile aktarlmaktadr.710 Muhammed Zahid el-Kevsernin syledii gibi, Kfenin ilmi sahbe devrinden Ebu Hanife dnemine gelinceye kadar her nesilde kalabalk gruplarn birbirlerine aktardklar bir ilimdir: Ebu Hanifenin mezhebinin en nemli zellii, sahbe nesline varncaya kadar hep bir cemaatin dierinden almas suretiyle elde edilen, ura esasna dayal bir mezhep olmasdr. Oysa dier mezheplerde durum farkldr; onlar sadece imamlarnn grlerinin mecmuundan ibarettir.711 Balangcndan itibaren bu vasf kazanarak gelenek halini alm bir ilim anlaynn, kendine mahsus bir amel telakkisi oluturmas tabi bir sonu saylmaldr. Medinedekine benzeterek, bu amel telakkisine amel-i ehl-i Kfe demek mmkndr.712

709

bnl-Mukaffa, dier btn ehirlerdeki fkh bilgisinin Kfedeki fkh bilgisinin yars kadar bile olmadn sylemektedir. Bk. Abdullah bnl-Mukaffa, Risle fis-sahbe, Beyrut 1989, s. 315. Kaya, birikimi muhafaza etme unsurunu, Ehl-i Kfeye mensup olmann bir gerei saymakta ve Ebu Hanife ile halkasnn ayrt edici zellikleri arasnda zikretmektedir. Bk. Kaya, Fkh stidll, s. 114.

710

Hicri 82 ylnda yaplan Deyr-i Cemacim savanda Kfeli 4000 fakih ve kurrann Haccaca kar savaa katlmas, bu ehirdeki ulemann saysn gstermesi asndan nemlidir. Bk. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 46. Enes b. Sirinin Kfeye geldiimde 4000 hadisi ve 400 fakih grdm sz de ayn eye delalet etmektedir. Kevseri bu kadar ok hadisinin bulunduu bir ehrin hadis ilmine tan etmeye imkan olmadn sylemektedir. Bk. Kevser, Fkhu ehlilIrk ve hadsuhum, s. 42. bn Sirinin sz iin bk. Ahmed b. Hanbel, lel, II, 449. Her iki sz de biraz abartl olmasna ramen bir geree iaret etmektedir.

711

Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 55, 57. Burada, Kevsernin Kfe dndaki ehirler iin sylediklerinin mutlak doru olmadn ve mesela Medine iin ok geerli saylamayacan ifade etmek gerekmektedir.

712

Daha nce bir risalesi vesilesiyle kendisinden bahsedilen Haydar Hasan Han ile Kevser gibi baz mellifler tarafndan Kufe amelinin amel-i mtevris olarak adlandrldn burada hatrlamakta yarar vardr. Bk. Haydar Hasan Han, Hcciyyetl-amel, s. 86-90; Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 35.

195

B. Ehl-i Kfe Amel-i ehl-i Kfenin ne olduunu anlayabilmek iin, ncelikle Ehl-i Kfe kavramnn mahiyetini belirlemek gerekmektedir. Bu da ancak ikinci asrdaki Kfe fukahsnn eitim silsilesini sahbeye kadar geriye doru takip etmekle mmkndr. Halkalar oluturan kiiler, halkalarn ileyii, birbirleriyle mnasebetleri, ortak noktalar, ayrldklar noktalar, aralarndaki ekimeler, tartmalar vs. hakkndaki malumat, ikinci asrn her bir ehrinde olduu gibi, Kfedeki ilm faaliyetleri de anlamaya yardmc olacaktr. 1. Sahbe Dneminde Ehl-i Kfe: Abdullah b. Mesud ve Ali b. Eb Tlib Ehl-i Kfenin ilk temsilcileri Kfeye yerleen sahblerdir. Bunlar iinde Abdullah b. Mesud ve Ali b. Ebi Talib, etki bakmndan dierlerini ok geride brakmlardr.713 Huzeyfe b. el-Yemn, Ammr b. Ysir, Sad b. Eb Vakks, Selman- Fris ve Ebu Musa el-Ear gibi dier sahblerin de yardmyla bu ikisi Kfe ilminin ekillenmesinde ba rol oynamlardr. bn Mesud ve Ali, Kfeli tbin ulemasndan Mesruk b. Ecdan syledii gibi ayn zamanda sahbenin btn ilmini cem eden kiilerdi: Muhammed (as.) ashabn gzden geirdim, ilimlerinin u alt kiide toplandn grdm: mer, Ali, Abdullah, Muaz, Ebud-Derd, Zeyd b. Sabit. Sonra bu alt kiiyi inceledim, bunlarn ilminin de Ali ve Abdullahta cem edildiini grdm.714 Yine Mesruka gre bn Mesud ve Ali sahbe iindeki alt kaddan ikisidir.715 Kfede sahbe devrinden itibaren birka farkl anlay grlmektedir.716 kinci yzyldaki fukah arasnda grlen ihtilaflarn kayna ou zaman sahbe dnemine
713

bn Mesudun yetitirdii talebelerin saysnn drt bin civarnda olduu sylenmektedir. Bk. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 41-42. Bu arada, bn Hibbnn bn Mesudu Medineli sahbe iinde zikretmesi ve Kfeli sahbe iinde kendisine yer vermemesi, eserindeki tasnifinde nemli bir eksiklik saylabilir. Bk. bn Hibbn, Mehr, s. 10.

714 715 716

Ebu Zra ed-Dmak, Tarihu Eb Zra, thk. Halil el-Mansur, Beyrut, 1996, s. 335. Ebu Zra, Tarih, s. 337. En nemli halkalar bn Mesud ve Ali b. Ebi Talibe ait olmasna ramen, dier sahblerin de halkalarnn var olduu anlalmaktadr. stelik, bu halkalarn ileyii ve dzeni hakknda bilgi edinmek de mmkndr. Mesela tbin alimlerinin byklerinden Ebu shak es-Sebinin anlattna gre sahbeden Ber b. zibin meclisinde talebeler yuvarlak bir halka halinde deil, arka arkaya oturmaktadrlar. Ahmed b. Hanbel, lel, I, 202.

196

kadar geri gitmektedir. Sahbe dneminin en nde gelen iki ismi olarak Ali ile bn Mesudun ashabnn uygulamalar her zaman birbirinin ayn deildir. Mesela bayram namazndan sonra bn Mesudun ashab namaz klmazlarken, Alinin ashab klmaktadr.717 Ayrca baz konular hakknda bu hem Alinin hem de bn Mesudun grdr718 trnden, iki ayr grubun birletii ortak noktalar gsteren ifadeler kullanlmas, en bandan beri bir ayrln var olduuna iarettir. Bu ikisinin yahut bunlarn ashabnn ihtilaflar hakknda (finin htilfu Ali ve bn Mesudu719 gibi) kitaplarn yazlmas da batan beri grlen fikir ayrlklarnn bir baka gstergesidir.720 lk asrn ikinci yarsndan sonra, yani kk sahbe ve byk tbin alimlerinin faal olduklar dnemde, bn Mesudun grleri Ali b. Ebi Talibin grlerine nazaran daha n plana km durumdadr. nk bn Mesudun ashab, Alinin ashabna gre ok daha fazla tannan ve sonraki nesiller zerinde etkili olan kiilerdir.721 Bunun muhtemel sebepleri arasnda, Ali b. Ebi Talibin hilafetin sorumluluklaryla meguliyeti yznden Kfede bulunduu srada ilmi hayatta aktif olarak yer alamamas kadar, onun grlerine fetvalarnda yer vermemeyi adet edinen722 Emevi idaresinin kendisine olan muhalefeti de saylmaldr.723
717 718 719 720

eybn, el-Hcce, I, 300. Bk. eybn, el-Hcce, I, 308-9. Bk. fii, el-mm iinde, VII, 151 vd. Yakut bu kitabn adn htilfu Ehlil-Irak al Ali ve Abdillah eklinde vermektedir. Kitabn muhtevasna baklrsa bu daha doru bir isimlendirmedir. Bk. Yakut, Mucem, XVII, 327. Kfeli hadis alimi ve tabi Ebu shak es-Sebinin (. 127), dnne Alinin ve Abdullahn ashabn ard sylenmektedir. Burada Alinin ashab olarak Umare b. Abd, Hbeyre b. Yerm ve Haris el-Aver; Abdullahn ashab olarak Alkame, Abdurrahman b. Yezid en-Neha ve Abdullah b. Zib anlmaktadr. Fesev, Marife, II, 624. Bu saylanlar iinde en nemli ismin Alkame olduunda kuku yoktur.

721

722

Mekk, Menkb, s. 146; Kerder, Menkb, II, 190. Bir sre sonra Abbsler baa geince durum tersine dnm ve Emevlerle akrabal olanlardan hadis rivayet etmek ayplanr hale gelmitir. Mesela Ebu Yusufla Mlik, Abbasi halifelerinden birinin huzurunda tartrlarken, Ebu Yusuf Mliki Muaviye, Mervan ve onun oullarndan hadis rivayet edip bunlarn hadislerini snnet haline getirmekle sulayarak halifeye ikayet etmektedir. Bk. Kad yz, Tertb, II, 121.

723

Schacht ise Kfede bn Mesud ve Alinin halkalar hakknda farkl bir yorum getirmektedir. Ona gre Kfenin esas doktrini bn Mesuda atfedilen grlerde temsil edilmektedir. Bu merkezi doktrinin karsnda yer alan muhalifler, ona kar kabilmek maksadyla grlerini

197

Kfe iinde en fazla ne kan ismin bn Mesud olmasnda talebelerinin etkisi byktr. nk Hz. Peygamberin ashab iinde talebeleri en fazla fkh bilgisine sahip olan kiinin Abdullah b. Mesud olduu sylenmektedir.724 Talebeleri bn Mesudun fetvalarn ve grlerini derlemiler ve bu grler zerine mesai harcamlardr.725 Onun ilk nesil takipileri arasnda Alkame b. Kays,726 Esved b. Yezid, Abde es-Selmn, Mesruk b. Ecda ve Amr b. urahbil gibi tbin alimleri yer almaktadr. Bunlarn iinde Alkame ve Esved, zellikle Ebu Hanifenin halkasnn ilk byk statlarndan olup ayn zamanda brahim en-Nehanin hocalardr. Kfe amelinin temelinde yer alan bn Mesud ve Ali b. Ebi Talib gibi iki nemli ismin yannda, nc bir kaynak olarak Hz. meri zikretmek gerekir. Medine amelinin nemli kaynaklarndan olan Hz. merin ayn zamanda Kfeli baz tbin ulemas ile dikkate deer bir terik-i mesaisi olduu unutulmamaldr.727 Ebu Hanifenin halkasnn en nemli nclerinden Esved b. Yezid ve Alkame b. Kays hakkndaki bir ayrnty burada hatrlamakta yarar vardr: Sylendiine gre Esved, srekli Hz. merin yannda dolarken, Alkame b. Kays da Abdullah b. Mesuddan hi ayrlmamtr.728 Bu bilgiden hareketle, Esved b. Yezidin talebeleri olan Kfeli alimlerin, Hz. merden gelen bilgiye aina olduklar sylenebilir. Ebu Hanifenin, kendisine ilminin kaynaklarn soran halife Ebu Cafer el-Mansra cevap verirken Hz. meri de zikretmesinin bununla bir ilgisi olmaldr. Mansrun ilmini kimlerden aldn? sorusuna Ebu Hanife merin ashab vastasyla merden, Alinin ashab vastasyla Aliden ve bn Mesudun ashab vastasyla bn

Alinin ismine atfetmiler, ancak bunda genel itibariyle baarsz olmulardr. Schacht, bu muhalif grubun iinde abyi, Alinin grlerinin yaylmasnda rol olan mterek ravi konumunda grmektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 240 vd.
724

bn Habb, Tarih, s. 164; Ebu Zra, Tarih, s. 337, 351; Ali b. el-Medn, lel, s. 68, 77. Ayrca bk. Tehnev, Kavid f ulmil-hads, s. 276-77. Tehnev, Kavid f ulmil-hads, s. 83, 276-77 Ebu Hanife Alkame b. Kays fkh bilgisi bakmndan bn mere denk tutmaktadr. Bk. Mekk, Menkb, s. 113; Kerder, Menkb, s. 191-92. Kevser, Kfeli tbin ulemasnn ounun Hz. mer ve Hz. Aieden istifade ettiklerini sylemektedir. Bk. Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 45. bn Sad, Tabakt, VI, 48.

725 726

727

728

198

Mesuddan diye cevap vermitir.729 Bu konumann dier bir versiyonundan730 rendiimize gre merin ashabndan merin ilmini alan kii, Ebu Hanifenin hocasnn hocas brahim en-Nehadir. Bu durumda, merin ashab szyle kastedilen kiinin brahimin hocas Esved b. Yezid olduu sylenebilir. Bu cevap, Ebu Hanife ve ashabnn Medine fkhna yabanc olmadklarn gstermesi bakmndan nemlidir.731 Kfeli tbin alimlerinden Said b. Cbeyrin Kfedeyken arkadalaryla birlikte zmn bulamad meseleleri not edip, kendisiyle karlat zaman Hz. mere sormas732 da Kfe ulemasnn gznde Hz. merin nemini gstermektedir. Ayrca aada kendisinden bahsedilirken grlecei gibi, brahim en-Nehanin nemli muhaliflerinden olan ab de hocas Mesruk kanalyla Medinelilerin ve merin grlerini takip etmektedir. 2. Tbin Dnemi ve Sonrasnda Ehl-i Kfe Sahblerin ashab733 olan tbin devrinden itibaren Kfedeki halkalarn saysnda bir art meydana gelmitir. Ancak bu durum sadece Kfeye has deildir. slam dnyasna bir btn olarak bakldnda, ulema arasndaki gr farkllklarnn ve tartmalarn zuhurunun ayn dneme rastlad mahede edilmektedir. zellikle tbin devrinden itibaren artk herkesin tercihte ncelik verdii isimler veya hocalar sz konusudur ve bu durum doal olarak birok konuda
729

Hatib, Tarih, XIII; 334; ihbddin Ahmed b. Hacer el-Heytem el-Mekk, el-Hayrtul-hisn fi menakbl-imamil-azam Eb Hanfe en-Numn, thk. Halil el-Meys, Beyrut, 1983, s. 13, 43. Saymer, Ahbr, s. 59. Nitekim Kfe fukahs baz durumlarda Hz. merin grlerini tercih etmilerdir. Bir rnek iin bk. eybn, Muvatta, II, 7. Ancak Medineliler, Kfedeki ilmi birikim (zellikle hadis bilgisi) hakknda genellikle nyargl dndkleri iin, Kfenin hakkn yeterince vermemilerdir. lmi mevzular Ehl-i Medine ve Ehl-i Kfeden sorulur (bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 158) diyecek kadar Kfelilerin ilmi ehliyetini takdir eden Mlik bile bu nyarglardan zaman zaman etkilenmektedir. Daha nce de zikredilen bir rnek iin bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 157.

730 731

732 733

bn Sad, Tabakt, VI, 180. Kfeli sahblerin talebeleri olarak u isimler ne kmaktadr: Abde es-Selmn (. 72), Amr b. Meymn el-Evd (. 74), Zirr b. Hubey (. 82), Ebu Abdurrahman es-Slem (. 72), Sveyd b. Gafele (. 82), Alkame b. Kays (. 62), Mesruk b. el-Ecda (. 63), Esved b. Yezid (. 74), Kad urayh (. 70), Abdurrahman b. Ebi Leyla (. 83). Bu konuda daha fazla bilgi iin bk. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 43-45.

199

ihtilafa yol amaktadr. Bu dnemde fkh sahasndaki farkl grlerin ne kadar bariz biimde ortaya ktn ve bunlarn ayn zamanda siyasi sonularnn olduunu gsteren rnekler vardr. Mesela Haccc Kfeye geldiinde Abdurrahman b. Ebi Leylay (. 83) kad yapmak istedii zaman, onun bu isteini duyan Haveb, Ali b. Ebi Talibi diriltip kad yapmak istiyorsan buyur bu isteini yerine getir! demitir.734 Demek ki bn Eb Leyla, Emevilere muhalif olduu kadar, Hz. Alinin grlerinin bariz bir temsilcisiydi. Onun olu Muhammed b. Abdurrahman (mehur bn Ebi Leyl) ise Ebu Hanifenin dnemindeki en nemli muarzlarndan birisidir. Ebu Hanifenin, grlerini temellendirirken daha ok bn Mesudu esas almas, Hz. Alinin grlerine sk skya bal olan bn Eb Leylann olu ile arasndaki ekimenin sebebi hakknda fikir vermektedir. Tbin alimlerinin ikinci nesline gelindiinde Kfenin nde gelenleri yine arlkl olarak bn Mesudun grlerini benimseyen kiilerdir. Ali b. el-Medn, Abdullah b. Mesudun grlerine uygun fetva veren ve onun ilmini sonraki nesillere aktaran ilk nesil talebelerinin takipileri iinde brahim en-Neha, mir e-ab, Sleyman b. Mihrn el-Ame ve Ebu shak es-Sebi gibi kiileri zikretmektedir.735 Gerekten de bu isimler ilk asrn sonlarnda Kfenin en mehur isimleridir. Ad geen kiiler, kendilerinden sonraki ilmi gelimeleri nemli lde etkilemilerdir. Aada, Kfe ulemasnn ikinci asrdaki ihtilaflarnda farkl taraflarn mercii olmalar bakmndan, bunlar iinden iki tanesi hakknda (Neha ve ab) biraz daha ayrntl malumat verilecektir. a. brahim en-Neha Kfede ilk tbin neslinin nemli iki simas Esved b. Yezid ve Alkame b. Kaysn hem akrabas hem talebesi olan brahim en-Neha, ilk yzyln son eyreinde bu ehirdeki en nemli alimdir.736 Kendisi hem Kfe fukahsnn
734 735 736

bn Sad, Tabakt, VI, 76. Ali b. el-Medn, lel, s. 73. Nehanin Esved ve Alkame ile akraba oluu, Schacht onun bu ikisinden ald grlerin uydurma olduu sonucuna gtrmtr. nk Schacht prensip olarak, aile isnadlarn uydurma saymaktadr. Bk. Schacht, Origins, s. 170, 232. Ayrca Schacht, eserinde Nehaye yer verdii ksmn byk blmn, ona atfedilen fkhi grlerin tamamna yaknnn uydurma olduunu ispatlamaya ayrmtr. Bk. Schacht, Origins, s. 233-37. Schachtn bu iddialarnn mufassal bir reddiyesi iin bk. Muhammed Mustafa el-Azami, On Schachts Origins of

200

temsilcisi,737 hem farkl anlaylar temsil eden emsrn drt imamndan biri olarak tannmaktadr.738 Nehanin hreti o kadar yaylmtr ki, dier ehirlerin ulemas bazen ona benzetilerek vlmektedir.739 Mlik bile Nehanin abden daha stn bir fakih olduunu sylemektedir.740 Nehanin yetime yllarnda dahil olduu halka iinde ok n plana kmad,741 daha sonraki yllarda da derslerinin ok kalabalk bir grup tarafndan takip edilmedii,742 ayrca kendisinin hret merakls olmad iin hibir zaman stunlarn nne oturarak ders vermedii743 bilinmektedir. Ancak btn bunlar, Nehanin vefatndan ksa bir sre sonra ok aktif olacak bir silsilenin nclerinden olmasn engellememitir.744 Herhalde bunda bn Mesudun ashabndan olan birok kiiden ders almasnn etkisi vardr.745 Ebu Hanife tarafndan benimsenen baz prensiplerin aslnda Neha tarafndan vaz edilmi olmas, kendisine nem atfetmeyi gerektiren birka zelliinden

Muhammadan Jurisprudence, Riyad 1985. (Trkesi: slam Fkh ve Snnet, trc. Mustafa Ertrk, stanbul 1996).
737 738

Dehlev, Hccetullah, I, 415. Ayrca bk. Schacht, Origins, s. 233. Dier Hasan- Basri, Said b. Mseyyeb ve At b. Eb Rebhtr. Bk. bn Sad, Tabakt, VII/1, 124. Ebul-Aliye Basrann brahimidir sz burada rnek verilebilir. Bk. rz, Tabakt, s. 88. bn Habb, Tarih, s. 164. brahim en-Neha Alkame ve Mesrukun meclislerine katlrd, ancak ok sessiz dururdu. bn Sad, Tabakt, VI; 188-89. brahimin meclisinde drt be (veya yirmi) kii bulunurdu. bn Sad, Tabakt, VI, 190. brahim en-Neha hretten holanmad iin hibir zaman stunlarn nne oturarak ders vermezdi. Eb Nuaym, Hilye, IV, 219. Buradan, stun nnde ders vermenin byk ve mehur hoca olmak anlamna geldii sonucu kartlabilir.

739 740 741

742

743

744

Neha lnce yerine geen Hammad derslerinde brahim yle dedi, brahim byle dedi diyerek oka nakil yapnca ab, brahimin ls dirisinden daha fakihtir demitir. Bk. Ahmed b. Hanbel, lel, III, 206. ab Nehayi tahfif etmek maksad gtmyor idiyse, herhalde, Nehanin grlerinin ldkten sonra daha fazla bilinir olduunu sylemek istemitir.

745

Neha Abdullahn ashabndan 60 hocaya bu mescidde mlaki oldum, en kkleri Haris b. Sveyddi demektedir. Bk. Ahmed b. Hanbel, lel, III, 456.

201

ilkidir.746 Mesela hadislerin deerlendirilmesi konusunda, her duyulan hadisin alnamayaca prensibi Ebu Hanifeden nce Nehade grlmektedir. Nehanin hadisleri dinlerim, alnacak olan alrm, gerisini brakrm 747 demesi, hadisleri deerlendirme konusunda birtakm kriterlere sahip olduuna aka iaret etmektedir. Nehanin bu hadis bilgisine gvenen ve onun hibir zaman rey ile gr bildirmediini syleyen Ame: Ashabmzn birinden bir hadis iittim mi onu brahime arz ederdim demektedir.748 Nehanin, hocalar olan bn Mesudun ashabndan gelen bilgiye veya ortak grlere ayr bir nem atfetmesi ve baz rivayetleri bunlarn nda deerlendirmesi, daha sonra Ebu Hanifede de grlen bir baka nemli zelliidir. Nehaye birgn, Abdurrahman b. Ebi Leyla tarikiyle Ebu Hureyreden gelen bir hadis nakledilmitir. Hadiste Hz. Peygamberin sabah ve akam namazlarnda kunut okuduu sylenmektedir. Oysa bn Mesudun ashabndan byle bir ey aktarlmamtr. Bu durumu esas alan Neha bn Eb Leyla, Abdullahn ashabna denk olamaz. nk kendisi mera ile ok oturup kalkan biriydi diyerek hadisi reddetmitir.749 lk bakta bir hadisin reddi iin yeterli bir sebep gibi grnmese de bu rnek olay, Nehanin nazarnda bn Mesudun ashabnn grlerinin yerine gre rivayetlerden daha deerli olabildiini gstermesi asndan nemlidir. Benzer bir olay, namazda ellerin kaldrlmas meselesiyle alakaldr. Namazda sadece iftitah tekbirinde ellerin kaldrlmas gerektiini kabul eden Neha, sahb Vail b. Hucr elHadramden rivayet edilen ve rkuya giderken ellerin kaldrlmas gerektiini syleyen bir hadisin varl kendisine hatrlatlnca, Kimbilir belki de o bahsettiiniz sahb sadece o gn Hz. Peygamberi grm ve aklnda yle kalmtr.
746

Nehanin hadisleri deerlendirme konusunda uygulad prensipler hakknda bk. zenel, eybn, s. 85-89, zen, Aklleme, s. 199-201. Fesev, Marife, II, 607; Eb Nuaym, Hilye, IV, 225. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 48 (Amein burada ashabmz derken kastettii kiiler ya hadisilerdir, ya da Nehanin halkas dnda bir yere mensup olan fakihlerdir). Kevser ayn yerde, Amein brahimin hibir zaman rey ile gr bildirdiini grmedim sznden hareketle fkh kitaplarnda, Ebu Yusuf ve Muhammedin Kitbul-srlarnda, bn Ebi eybenin Musannefinde Nehanin gr olarak yer alan eylerin aslnda birer eser olduu sonucunu karmaktadr. Amein bu sz iin bk. Ahmed b. Hanbel, lel, III, 491.

747 748

749

Ahmed b. Hanbel, lel, I, 429.

202

Ama bn Mesud ve ashab bu bilgiye sahip deildir. Hibirisinden byle bir ey duymadm. Onlar sadece iftitah tekbirinde ellerini kaldryorlard diyerek hadisi reddetmitir.750 Grld gibi Neha, burada kendisine hatrlatlan hadisin rivayet deerini veya shhatini eletirmemekte, sadece kendi hocalarnn uygulamasna ters dt iin onu reddetmektedir. aa. Hammad b. Eb Sleyman Nehanin talebeleri iinde nemli bir isim olan Hakem b. Uteybe, hem Medineliler hem Ahmed b. Hanbel gibi Kfe dndaki ehl-i hadis tarafndan sayg duyulan biri olsa da,751 Nehaden sonra halkann bana onun da istei zerine Ebu Hanifenin hocas Hammad gemitir.752 Nehanin talebeleri iinde fkh bilgisiyle Hammad n plana kt iin, Hammadn baa gemesinin biraz da dier talebelerin marifetiyle olduu anlalmaktadr. Rivayete gre brahim vefat ettikten sonra talebeleri, ders alacaklar kiiyi kararlatrmak iin hocalarn bir tr imtihandan geirmiler ve neticede fkh dersi iin Hammad zerinde anlamlardr.753 Hammadn, hocas Nehaden hadis nakletme konusunda ilgin bir metodu vardr. O, Nehanin grlerine ylesine ainadr ki bunlarn bazlarn hocasndan bizzat duymam olsa da ona ait olup olmadn anlamakta ve kendisinden alm
750 751

eybn, Muvatta, I, 390-96. Hakem b. Uteybe Medineye geldiinde Medineliler Hz. Peygamberin mescidde namaz kld yeri ona tahsis ederlerdi. Bk. Ahmed b. Hanbel, lel, II, 593, ayrca bk. a.g.e., I, 251; II, 493, 553; III, 352. Fakat Kfe iindeki ab gibi ehl-i hadis mensuplar Hakemi de rey ehlinden saymaktadr. ab, bir defasnda Hakem ve Hammad gibi rey ehli yznden Kfede mescide gelmek istemediini sylemitir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 146.

752 753

Ahmed b. Hanbel, lel, III, 478; bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 153. Muire yle demektedir: brahim en-Neha vefat ettiinde Amee gidip helal-harama dair sorular sorduk ve bir ey bilmediini anladk. Bunun zerine feraize dair sorular sorduk, grdk ki bunlardan anlyor. Sonra Hammada gidip feraize dair sorular sorduk, cevap veremedi. Helal harama dair sorular sorduk, grdk ki o bu iin ehli. Bundan sonra brahimin feraiz ilmini Ame vastasyla, helal harama dair grlerini Hammad vastasyla rendik. Bk. bn Sad, Tabakt, VI, 232. Kevserye gre ise Neha vefat edince be talebesi biraraya gelip kendi aralarnda para toplamlar, nce Hakem b. Uteybeye, o kabul etmeyince Hammada gelmiler ve halkann bana gemesini istemilerdir. Bk. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 50. Kevser mezkur parann ne maksatla verildiinden bahsetmemektedir.

203

gibi aktarmaktadr. Hammad bu konuda yle demektedir: brahimden naklettiim hadislerin bazsn ondan kendim iittim, bazlarn bana bakas aktard, bazlarn da kendi reyimle onun gr olarak tahmin edip aktardm.754 Hammadn en nemli talebesi hi phesiz Ebu Hanifedir. Bu ikisiyle ilgili u rivayeti, aralarndaki hoca-talebe ilikisinin mahiyetini gstermesi bakmndan kaydetmekte yarar vardr. Rivayete gre Ebu Hanife talebelik yllarnda Hammadn evinin nnde durmakta, bu arada ailenin baz ilerini de grmektedir. Birgn Hammada soru sormak iin gelenleri kapda durduran Ebu Hanife, soruyu renip kendince bir cevap verdikten sonra gelenlere beklemelerini sylemi ve ieri girerek Hammada durumu anlatmtr. Hammad bunun zerine Ebu Hanifenin cevabn kastederek Bize bu ekilde hadis rivayet ettiler. Ashabmz da ayn ekilde gr bildirdi. brahim de byle syledi karln vermitir. Bunun zerine Ebu Hanife, hocasnn da izniyle dar karak soruyu soran adama Hammadn cevabn aktarmtr.755 Bu rivayette hereyden nce, nesilden nesile sren bir eitim geleneinin izlerini tespit etmek mmkndr. (Geriye doru gidecek olursak: Ebu Hanife, Hammad, brahim, ve ashbmz olarak anlan kiiler). kincisi, bize byle rivayet ettiler, ashabmz da ayn ekilde gr bildirdi szne baklrsa, Hanefilerin mensup olduklar evrenin ilk hocalar bile hadis ile fkh yan yana, ama ayr alanlar olarak grmektedir. ncs, Ebu Hanifenin reylerinin ne kadar isabetli olduu, konu hakkndaki rivayetleri bilmedii halde doru cevab verebilmesinden anlalmaktadr. Drdnc ve son nokta, Ebu Hanifenin grlerini daha sonra rivayetlerle desteklemesidir. Ebu Hanifenin, gr ve uygulamalar rivayetle destekleme eilimi, bir sonraki nesilde kendini iyice belli edecek, zellikle eybnde bir prensip haline gelecektir. ba. Ebu Hanife ve ashab Ebu Hanife, hocas Hammadn lmnden sonra halkann bana getiinde, bn Eb Leyla, bn brme ve Sevr gibi alimlerin muhalefetiyle yzlemek zorunda kalmtr. Ancak Ebu Hanifenin banda bulunduu halka ksa zaman iinde kendini

754 755

Ahmed b. Hanbel, lel, III, 276. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 49.

204

kabul ettirip, Kfedeki farkl derslerin ilendii bykl kkl756 halkalar arasnda temayz etmitir.757 Bu baarda hi phesiz Ebu Hanifenin halkasna verdii nemin de etkisi vardr. Ona gre bir halkann baars, biraz da bandaki hocaya baldr. nk Ebu Hanifeye gre banda bir hoca olmayan halkadan ilim adam kmas mmkn deildir.758 Ebu Hanife bu grn desteklercesine, halkasndaki talebelerin meseleleri serbeste tartmasna msaade etmi, ancak bunu her zaman kendi gzetimi altnda yaparak son karar kendisi vermitir.759 Ebu Hanifenin halkasnn krk kiiden olutuu bilinmektedir. Bu krk kii iinde o dnemin eitli ilimlerinde uzman bir veya birka kii bulunmaktayd.760

756

Kfede Ebu Hanife gibi byk statlarn halkalarnn yan sra, daha dar kapsaml fkh veya hadis halkalarnn varl da bilinmektedir. Mesela Kfenin en byk hadis alimlerinden Misar b. Kidmn (. 155) halkas Kfe mescidinde Ebu Hanifenin halkasnn yannda faaliyet gstermektedir. Mekk, Menkb, s. 423. Ad geen Misar, Mlikin Medineden hi kmamas gibi, hadis dinlemek maksadyla Kfe dna hi yolculuk yapmad halde (Zeheb, Siyer, VII, 166) ok byk bir hadisi olabilmitir. Bu da, Kfedeki hadis bilgisinin kendi kendine yetecek seviyede olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.

757

Saymer, Ahbr, s. 7-8. Kfede dier halkalar iinde Ebu Hanifenin halkasnn ne ktn gsteren bir rivayette Sfyn b. Uyeyne megazi renmek isteyen Medineye, hac menasikini renmek isteyen Mekkeye, fkh renmek isteyen Kfeye Ebu Hanifenin halkasna gitsin demektedir. Saymer, Ahbr, s. 75. Benzer ekilde Ame de kendisine fkha dair soru soranlar Ebu Hanifenin halkasna ynlendirmektedir. Saymer, Ahbr, s. 70. Sevr de kendisine sorulan zor sorularn cevabn bulamaynca byle ince meseleleri, bilse bilse bizim hased ettiimiz bir adam bilir demekte ve Ebu Hanifenin konu hakkndaki grn ashab vastasyla rendikten sonra bu cevaba gre fetva vermektedir. Bk. Saymer, Ahbr, s. 54; Kerder, Menkb, II, 279.

758 759

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, I, 139; Mekk, Menkb, s. 351. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 56. Ebu Hanifenin halkasnn ayrt edici zellikleri hakknda mufassal bir deerlendirme iin bk. Kaya, Fkh stidll, s. 104-115. Umar Faruq AbdAllha gre, Mlikin halkasyla Ebu Hanifenin halkas arasndaki nemli farklardan biri, halkasnda meselelerin serbeste tartlmasna izin veren Ebu Hanifenin aksine Mlikin, halkasn ok sk biimde kontrol altnda tutmasdr. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 86. Ancak Ebu Hanifenin halkasnda son sz her zaman Ebu Hanifeye ait olduuna gre, sonu asndan ikisi arasnda byk bir fark bulunmad sylenebilir.

760

Ebu Hanifenin nde gelen ashab iinde Ebu Yusuf ve Zfer kyasta, Yahya b. Ebi Zaide, Hafs b. Gyas, Hibban ve Mendel hadiste, Kasm b. Man arapa bilgisinde, Davud et-Tai ve Fudayl b. yz zhd ve verada n plana kmlardr. Hatib, Tarih, XIV, 247. Ayrca bk. Kevser, hkkul-

205

Ayrca bu krk kii iinde on tanesinin ekirdek kadroyu tekil ettii bilinmektedir. Bunlar Ebu Yusuf, Zfer, Esed b. Amr el-Beceli, Afiye el-Ezdi, Davud et-Tai, Kasm b. Man, Ali b. Mshir, Yahya b. Zekeriyya b. Ebi Zaide, Hibban b. Ali elAnzi ve Mendel b. Ali el-Anzidir. Ebu Yusuf ile Zfer bunlarn en ileri gelenleridir.761 Ebu Hanifenin on kiilik bir ekirdek kadro oluturma fikrine daha halkann bana gemeden nce sahip olduu anlalmaktadr.762 Bu srekli halkadaki on kii iinde drt tanesinin Kuran ezberler gibi fkh meselelerini ezberlemekle megul olduklar sylenmektedir. Bunlar Zfer, Ebu Yusuf, Esed b. Amr ve Ali b. Mshirdir.763 Dier yandan, Ebu Hanifenin halkasnn n plana km olmas, yaad dnemdeki muhaliflerini gz ard etmeyi gerektirmemelidir. nk sonradan pek etkisi kalmasa bile, o dnemde Kfe iinde Ebu Hanifenin halkasna ciddi bir muhalefet sz konusudur. Bu muhalefetin ban eken kiiler, abnin talebeleri olan bn Eb Leyla, bn brme ve Sfyn- Sevr gibi alimlerdir.764 Aada abden balamak kaydyla bu ahslar hakknda bilgi verilecektir. b. ab mir b. erahil e-ab (. 104) Kfede Abdullah b. Mesudun ashabndan sonraki nesil iinde brahim en-Nehayle birlikte en nemli iki isimden birisi olarak kabul edilmitir.765 Sylendiine gre Neha sadece kendi hocalarnn, yani bn Mesudun ashabnn grleriyle iktifa ederken, ab hem Hz. Alinin hem de

hak, s. 24-25; a.mlf., Hsnt-tekz, s. 13. Mlikin talebelerinin de benzer zelliklere sahip olduklarna daha nce iaret edilmiti.
761

Hatib, Tarih, XIV, 245. Ayrca bk. Saymer, Ahbr, s. 109; Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 55. Bk. Mekk, Menkb, s. 61. Saymer, Ahbr, s. 66. Kfe iinde iyice n plana kan Ebu Hanifenin grleri sadece fukah yahut ehl-i rey katnda deil, ehl-i hadis katnda da makbuldr. Mesela Yahya b. Said el-Kattn, fkhi konularda Kfelilerin grlerini, bunlar iinde de Ebu Hanifenin kavillerini tercih etmekte ve bana gre kraat Hamza kraat, fkh Ebu Hanife fkhdr. nsanlar bu ekilde idrak ettim demektedir. Hatib, Tarih, XIII, 346, 347; Mekk, Menkb, s. 284. Ayrca bk. Muhammed Abdrreid en-Numn, Meknetl-imm Eb Hanfe fil-hads, Beyrut 1416, 4. bsk., s. 99.

762 763

764 765

Saymer, Ahbr, s. 7-8. Ali b. el-Medn, lel, s. 78.

206

Medinelilerin ve bilhassa merin grlerine itibar etmektedir.766 Kfe iinde fakih ve muhaddis767 kimliiyle n plana kan ab, tercihlerini ou zaman bir muhaddisten beklendii gibi yapmaktadr. Kendisinden yle bir sz aktarlmtr: nsanlar bir konuda ihtilaf ederlerse merin ne yaptna baknz ve onu alnz. nk mer istiare etmeden hkm vermezdi.768 Kfede, daha sahbe hayattayken byk bir halkann bana geen769 ve bir dnem Kfe kadl da yapan770 abnin Hz. mere bu derece bal kalmas nemlidir. Ayn ab, Mesruk kanalyla Hz. Alinin grlerine ulamakta ve muhtemelen hadisi kimliinin doal bir sonucu olarak Medine ehlinin grlerine de itibar etmektedir.771 Zhrnin ulema drt kiidir: Medinede Said, Kfede ab, Basrada Hasan, amda Mekhul772 demesi de abnin Medineliler tarafndan dikkate alndn gsteren bir ifade olarak anlalmaldr. Ayrca snen-i maziyeleri en iyi bilen kii olarak tavsif edilen773 abnin rey ehliyle arasnn ok iyi olmad da bilinmektedir. Hatta kendisi rey ehli yznden mescidden souduunu bile sylemitir. Rey ehli derken kimi kastettii sorulduunda da Hakem, Hammad ve onlarn ashab bunlardan bazlardr demitir.774 Btn bunlar, tbin dneminde Neha ve halkasna ciddi biimde muhalefet eden bir halkann daha var olduunu
766

Kfede Abdullah b. Mesudun ashabndan sonraki en nemli isimler brahim ile abdir. Ancak ab, Mesruk vastasyla Alinin, Medine ehlinin ve dierlerinin grlerine de itibar ederdi. Oysa brahim sadece kendi ashabnn grlerine itibar ederdi. Bk. Ali b. el-Medn, lel, s. 78. Daha nce Nehanin de Esved vastasyla Hz. merin grlerini rendiine temas edilmiti. Dolaysyla, buradaki bilgiyi, brahim, merin grlerini esas alma konusunda ab kadar istekli veya ileri seviyede deildi eklinde anlamak daha doru olur.

767

ab Kfeli olmasna ramen hadis ekol tarafndan kendi ekollerinin bir temsilcisi sfatyla anlr. Bk. zen, Aklleme, s. 196. Eb Nuaym, Hilye, IV, 320. Eb Nuaym, Hilye, IV, 310. abnin Kfedeki halkas hakkndaki grlere rnek olarak bk. M. Mahfuz Sylemez, Eitim ve retim Faaliyetleri, (Emevler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat iinde, haz. rfan Aycan, Ankara 2003, s. 53-88), s. 66.

768 769

770 771

bn Sad, Tabakt, VI, 175. Ali b. el-Medn, lel, s. 78. abnin ehl-i hadisten sayldna dair bk. Salim t, Ehl-i Hadis, DA, X, 510. Eb Nuaym, Hilye, V, 178-79. bn Sad, Tabakt, VI, 177. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 146.

772 773 774

207

gstermesi bakmndan nemlidir. abnin Neha ve halkas hakkndaki olumsuz kanaatine dair aktarlan birok rivayet, bu muhalefetin bariz iaretleridir.775 Muhtemelen Nehanin ilmi, nde gelen talebesi Hammad vastasyla Ebu Hanifeye ularken, abnin ilmi de bir baka tarikle Ebu Hanifenin ada olan muarzlarna ulamt. abnin bn brme, bn Eb Leyla ve Sevrnin hocalar arasnda saylmas bu muhalefetin izlerini srmeyi kolaylatrmaktadr.776 Bu kiilerin, Ebu Hanife ve halkasna muhalefet ederken esas aldklar dayanaklardan biri Hz. merdir ve ona ait bilgilere muhtemelen ab vastasyla ulamaktadrlar.777 c. bn brme Ebu Hanifenin akran olan Abdullah b. brme (. 144), Kfede uzun yllar kadlk ve benzeri resmi grevlerde bulunmutur. brahim en-Neha ve abden ders alan bn brmenin esas hocasnn ab olduu anlalmaktadr. Chz bunu dorularcasna, bn brmenin abye benzetildiine dair szler aktarmaktadr.778 bn brmenin talebeleri arasndaki en nemli isim Sevrdir. Ayn zamanda bn Eb Leylann da talebesi olan Sevrnin gznde Kfe fkhnn
775

Bu rivayetlerden birine gre ab kendi ashabnn Nehanin ashabndan ders almalarn yasaklamtr. Ahmed b. Hanbel, lel, II, 556; III, 34. Bir baka rivayette, abnin Neha hakkndaki bir ikayetine rastlanmaktadr. ab, baz geceler mzakereler yaptklar Nehanin, geceleri kendisinden rendiklerini gndz bakalarna sattn sylemektedir. Ahmed b. Hanbel, lel, III, 205-6.

776

bn brme abden ayrlmazdm, brahime yaklamazdm demektedir. Ahmed b. Hanbel, lel, III, 205. Fakihlerimiz bn brme ve bn Ebi Leyldr (Ahmed b. Hanbel, lel, II, 436) diyen Sfyn- Sevr, baka bir yerde bu iki hocasnn hocalarna iaret ederek, Ebu shak esSeb ve ab hakknda meayhmz tabirini kullanmaktadr. Ahmed b. Hanbel, lel, I, 447. Buradan anlaldna gre Sevrnin hocas bn brme, onun hocas ab idi.

777

Schacht, fura dair meselelerde abye atfedilen grlerin sahih olmadn sylemektedir. Ona gre abnin mterek ravi gibi grnd isnadlardaki grler aslnda ondan sonraki tabakadan birileri tarafndan (mesela Mutarrif) tedavle kartlm eylerdir. Bk. Schacht, Origins, s. 231. Schachtn mterek ravi teorisini gelitiren ve bunun hadis literatrndeki medr kavramyla benzerliklerine iaret eden G.H.A. Juynbollun iddialar hakknda bir deerlendirme iin bk. Halit zkan, The Common Link and Its Relation to the Madr, Islamic Law and Society, c. XI, sy. 1, (2004), s. 42-77.

778

Chz, el-Beyn vet-tebyn, I, 336.

208

temsilcileri bn Eb Leyla ile bn brmedir.779 Dolaysyla burada yine ab-bn brme-Sevr silsilesi sz konusudur. Hayatnda ya da sonraki devirlerde takipisi olmad halde, yaad dnemde Kfenin nde gelen fakihlerinden olan bn brme, ilim adamlaryla evinde bazen sabaha kadar sren fkh tartmalar yapmasyla mehurdur.780 bn brmenin ann iki temel fkh ekolnden ehl-i reye mensup olduu ve Irak ekolnn temel anlaylarn savunduu sylenmektedir.781 Ancak bu tespit, bn brmenin Irak ekol iindeki dier gruplarla her konuda ayn fikri tadn gstermez. nk bn brmenin, zellikle Ebu Hanife ve halkasyla arasnn iyi olmad bilinmektedir. bn brmenin Ebu Hanifeden farkl bir yolu izlediinin nemli gstergelerinden bir tanesi, Ebu Hanifeye iddetli eletiriler ynelten Buharinin bn brmeden hadis rivayet etmi olmasdr.782 Ayrca, Mlikin temsil ettii Medineliler ile Ebu Hanifenin temsil ettii Kfeliler arasnda nemli bir tartma konusu olan bir ahidle birlikte yeminin yeterli olup olmad meselesinde bn brme ve bn Eb Leylann Mlikin tarafn tutmas, Ebu Hanife ile aralarndaki muhalefetin bir baka gstergesidir.783 bn Eb Leyla ve bn brmenin ayn anlay takip ettikleri, bu ikisinin grlerinin birok meselede rtmesinden de anlalmaktadr.784 d. bn Eb Leyla Muhammed b. Abdurrahman bn Eb Leyla (. 148), tbinun byklerinden olan babasn erken yata kaybetmitir. Haccac tarafndan Kfe kadlna getirilmek
779

Ahmed b. Hanbel, lel, II, 436; bn Sad, Tabakt, VII/2, 15; Buhari, et-Trihul-kebr, V, 117; Vek, Ahbrul-kudt, III, 120, 131. Fesev, Marife, II, 614; irz, Tabakt, s. 83; bn brmenin grleri etrafnda bir mezhep tesis edilmemi olmas bir yandan grlerinin dier byk mctehidlerinki kadar fazla olmamasna, bir yandan da yrtt resmi grevlerin etkisine balanmaktadr. kr zen, bn brme, DA, XX, 380.

780

781 782

kr zen, bn brme, DA, XX, 380. Buhr, el-Cmius-sahhinde bn brmenin rivayetiyle istihd etmi ve el-Edeblmfredde kendisinden rivayette bulunmu... bk. kr zen, bn brme, DA, XX, 381. Vek, Ahbr, III, 81. rnekler iin bk. Vek, Ahbr, III, 36 vd.

783 784

209

istenen babas Abdurrahman, daha nce de bahsedildii zere, Hz. Alinin retilerine titizlikle bal kalan birisidir.785 Babas erken vefat ettii iin ondan ders alamayan Muhammedin hocalar arasndaki en nemli isim abdir. Talebeleri arasnda ise, dokuz yl kendisinden ders aldktan sonra grlerini beenmedii iin meclisini terk eden Ebu Yusuf ile Sfyn- Sevryi en bata zikretmek gerekmektedir. Grld gibi ab-bn Eb Leyla-Sevr izgisi burada da sz konusudur.786 Dier yandan Ebu Yusufun bn Eb Leylay terk ettikten sonra Ebu Hanifenin derslerine katlmas, ikisi arasnda ciddi farkllklar olduuna iarettir.787 Kfede otuz yldan fazla kadlk yapan bn Eb Leylann karar ve fetvalarn derslerinde nemli bir tartma malzemesi yapan Ebu Hanife ve halkas, zaman zaman bu kararlar eletirmektedirler. Hatta rivayete gre bu eletirilerden rahatsz olan bn Eb Leyla durumu halifeye ikayet etmi ve Ebu Hanifenin fetva vermesini bir sre engellemitir.788 Ama Ebu Hanife kendisini eletirmeye devam etmi ve en sonunda onun grevden alnmasna sebep olmutur.789 Fkhta Ebu Hanifenin dengi saylan790 bn Eb Leyla, Ebu Hanife ile zaman zaman mnazaralar yapmtr. kisi arasndaki fikir ayrlklarn bize en gzel anlatan eser, her ikisine de talebe olan Ebu Yusufun kaleme ald htilafu Ebi Hanife ve bn Eb Leyladr.791
785 786 787

bn Sad, Tabakt, VI, 76. Sevrnin bizim fukahmz bn Eb Leyla ve bn brmedir dediine yukarda iaret edilmiti. Ebu Yusuf, ad geen iki hocasnn vefatndan sonra bunlarn derslerini zlediini syleyerek hayflansa da, (Saymer, Ahbr, s. 93) bu durum vaktiyle bn Ebi Leyly terk ettii gereini deitirmemektedir.

788

Saffet Kse, bn Eb Leyl, DA, XIX, 436. bn Eb Leylann (muhtemelen kadlk grevi srasnda) fayla ilgili bir rnekte nce Ebu Hanifenin grn tercih ettii, ancak Halife Ebul-Abbas es-Seffhn emriyle bu gr terkedip Ehl-i Hicazn grn benimsedii bildirilmektedir. Bk. Ebu Yusuf, htilf, s. 37-38.

789 790 791

Kerder, Menkb, II, 183. Zeheb, Siyer, VI, 311. Ebu Yusuf Yakub b. brahim el-Ensr, htilfu Eb Hanife ve bn Eb Leyl, thk. Ebul-Vef elAfgn, Haydarabad Dekken 1357. Ebu Yusuf, htilfta zaman zaman bn Eb Leylann grlerini de tercih etmektedir. rnekler iin bk. a.g.e., s. 13, 41-42, 57, 136, 151, 221. Ebu Yusuf bu rneklerden birinde, bn Eb Leylann grn tercih etmesine, bu gr destekleyen bir rivayetin bulunmasn gereke gstermektedir. Bk. a.g.e., s. 41-42. Kevser, Ebu

210

bn Eb Leylann, kadlk grevi yznden teorik fkh meseleleriyle yeterince ilgilenemedii iin mstakil bir hukuk doktrini oluturamad sylenmektedir.792 Ancak yaad dnemde Kfede ciddi bir etkisinin olduunda phe yoktur. zellikle mahkemede verdii kararlarn Ebu Hanife ve halkas tarafndan srekli tartld gerei dikkate alnrsa, aslen muhalif bile olsa Hanefi mezhebinin oluumunda dolayl bir katk yapt sylenebilir. Dier yandan, bn Eb Leylann yapamadn talebesi Sfyn- Sevr yapm ve ad etrafnda bir mezhep olumutur. Ancak bu oluum da sonraki dnemlerde kendine yeterince takipi bulamamtr. bn Eb Leyla ve bn brmenin Ebu Hanifeden ayr bir izgiyi takip ettikleri, Ebu Hanifenin talebelerinden bazlarnn zaman zaman bn Eb Leylann grlerini tercih etmelerinden ve bilhassa bunlarn kayda geirilmesinden de bellidir. Normalde Ebu Hanifeye tabi olan Ebu Yusuf veya eybn, bn Eb Leylann grn tercih ettiklerinde bu kayda geirilecek kadar istisnai bir durum tekil etmektedir.793 nk standart olan eybnnin Ebu Hanifeyi tercih etmesidir, bn Eb Leylay tercih etmesi ancak nadiren vuku bulmaktadr. bn Ebi Leylnn fkh doktrininde de amel nemli bir yer tutmaktadr. Schachta gre dier Kfe fukahs gibi amel terimini hi kullanmayan bn Ebi Leyl, Kfe uygulamasna Ebu Hanifeye gre ok daha fazla mracaat etmektedir. Ona gre bunun sebebi biraz da bn Ebi Leylnn kadlk yapmasdr.794 e. Sfyn- Sevr Ebu Hanife ve ashabn tercih etmek yerine bn Eb Leyla ve bn brmeyi fakihleri olarak tayin eden Sfyn- Sevr, Kfede hem muhaddis hem fakih kimliiyle n plana kmaktadr.795 Her iki sahada da uzman olmas, onun Ebu

Yusufun Hz. Aliye ve Kad urayha ait mahkeme kararlarn bn Eb Leyl vastasyla rendiini sylemektedir. Bk. Kevser, Hsnt-tekz, s. 15.
792 793

Saffet Kse, bn Eb Leyl, DA, XIX, 437. eybnnin bn Eb Leylay tercih ettii bir rnek iin bk. Eb Yusuf, htilafu Ebi Hanife ve bn Eb Leyla, s. 16-7. Schacht, Origins, s. 292, dipnot 2. Hakem b. Abdullaha gre sahib-i hadis olanlar iinde en fakihi Sfyn- Sevrdir, Ebu Hanife ondan daha fakihtir. Bk. Hatib, Tarih, XIII, 341-42.

794 795

211

Hanife ve ashabna denk tutulmasna sebep olmutur.796 Sevrnin nemli bir isim olduu, zaman iinde mntesibi kalmasa da, grleri etrafnda bir mezhebin teekkl etmesinden anlalmaktadr. Bazlarna gre Sevr, bn Mesudun geleneini devam ettiren asl isimdir.797 Bir baka rivayette ise Sevrnin Kfedeki konumu Mlikin Hicazdaki, Evznin amdaki, Hammad b. Zeydin Basradaki konumuna denk tutulmaktadr.798 Her halkarda, Sevrnin Kfede Ebu Hanifenin halkasna muhalif olduu bir gerektir.799 Sevr ile Ebu Hanife arasndaki ekime talebelerine de sirayet etmitir. abnin Hammadla veya ehl-i reyle biraraya gelmekten kanmas gibi, Sevrnin talebeleri de Ebu Hanife ve halkasndaki talebeler hakknda iyi dnmemekte, hatta onlarla ayn mecliste oturmamaya zen gstermektedir.800 Ancak aradaki bu muhalefete ramen, sylendiine gre Sevr, Ebu Hanifenin derslerini gizlice takip etmekte, kitaplarn yine gizlice okumaktadr.801 Ebu Yusuf, Sevrnin, Ebu Hanifeye kendisinden daha fazla bal olduunu sylemektedir.802 Ebu Yusuf bu szyle aslnda bir tariz yapmakta ve Sevrnin, Ebu Hanifeye olan muhalefetine ramen ona muhtac olduunu ima etmektedir. Grld gibi, ikinci asrda Kfenin manzaras da Medineden ok farkl deildir. Bir yandan ehir iindeki muhalefet devam ederken, bir yandan baz gruplar n plana kmaktadr. Ancak birbirlerine muhalif olmalarna ramen gruplarn ortak noktas, ehirlerindeki uygulamaya sahip kmalar ve bunu srdrme gayreti iinde
796

bn Abdilbere gre Kfenin ilmi bakmdan medar (yani ilmin odanda bulunan kii) Ebu Hanife ve ashab ile Sevrdir. Bk. Cmiu beynil-ilm, II, 158. Ali b. el-Medn, lel, s. 58; bn Ebi Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 58. Ancak bu iddiann biraz abartl olduu da bir gerektir. bn Ebi Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 118. Schacht, Origins, s. 242. Saymer, Ahbr, s. 73. Bunun sebebi muhtemelen Sevrnin kendisidir. nk abnin Hammad ve ehl-i reye yapt gibi, Sevr de talebelerini Ebu Hanifenin meclisine gitmekten men etmektedir. Bk. Hatib, Tarih, XIII, 429.

797

798 799 800

801

Saymer, Ahbr, s. 64-66; Kerder, Menkb, s. 290. Sevr Ebu Hanifenin Kitabur-rehn adl eserini ona farkettirmeden istinsah etmitir. Hatib, Tarih, XIII, 342. Benzer rivayetler iin bk. Kerder, Menkb, s. 495. Burada kastedilen eser, mstakil bir kitap deil, fkh konularndan rehne dair meselelerin topland bir risale olabilir.

802

Heytem, Hayrt, s. 45.

212

olmalardr. Medinede Mlikin muhalifi bn Eb Zib ile, Kfede Ebu Hanifenin muhalifi bn Eb Leylann amele olan ballklar, ikinci asrda btn taraflarn ameli devam ettirmeye altnn en nemli gstergesidir. C. Ebu Hanife ve Amel-i Ehl-i Kfe Kfe ameline ballktan ayrlmad bildirilen kiilerden biri Ebu Hanifedir. Ebu Hanifenin hkm istinbatnda bavurduu kaynaklar ile, kendisinin bunlara verdii deer anlatlrken, Kuran ve hadisler yannda, Kfede nceki dnemlerde yaam ulemann sahip olduu kanaatler ve bal kaldklar uygulamalar eklinde bir kaynak daha zikredilmektedir. Bu bilgiyi bize aktaran Ebu Hanifenin adalar, onun Kfe ameline bal kaldna ahitlik etmektedirler. Mesela Kfenin ikinci asrdaki nemli fakihlerinden Hasan b. Salih (. 169)803 Ebu Hanifenin hadisleri deerlendirme ynteminden bahsederken unlar sylemektedir:
Ebu Hanife hadisler iinde nsih ve menshu titizlikle aratrrd. Hz. Peygamberden veya ashabndan gelen bir hadisin sahih olduuna kanaat getirince onunla amel ederdi. Ehl-i Kfenin hadislerini ve fkhn iyi bilirdi. ehrinde insanlarn srdregeldikleri uygulamalar srarla takip ederdi. Kendisi: Kuranda nsih ve mensh ayetler vardr, hadisler iinde de nsih ve menshlar vardr derdi. Ebu Hanife, Hz. Peygamberin uygulamalar arasndan en sonuncusu hakknda ehrine ulaan bilgiye riayet eder, onu muhafaza ve naklederdi. 804

Hasan b. Salihin Ebu Hanifenin usul hakkndaki grlerinin bir baka versiyonunda, yine amel-i ehl-i Kfeden bahsedilmektedir: Ebu Hanife nsih ve

803

Hasan b. Salih, kimi zaman Ebu Hanifeye nazaran daha isabetli grler ortaya koyacak ve Ebu Hanife tarafndan bu yn takdir edilecek kadar nemli bir fakihtir. Bk. Mekk, Menkb, s. 185. Hasan hakknda ayrca bk. Muhyiddin Ebu Muhammed Abdlkadir b. Muhammed elKure, el-Cevhirul-mudiyye f tabaktil-hanefiyye, nr. Abdlfettah Muhammed el-Hulv, Kahire 1993, II, 61-62.

804

: . Saymer, Ahbr, s. 11; Mekk, Menkb, s. 80. Ayrca bk. zen, Aklleme, s. 245.

213

menshu titizlikle aratrrd. Ehl-i Kfenin hadislerini iyi bilirdi. nsanlarn takip ettikleri uygulamaya smsk bal kalr, kendi ehrine ulaan bilgiyi muhafaza ederdi.805 Hasan b. Salihin szleri iinde iki nokta dikkat ekmektedir: a) Ebu Hanifenin kaynaklar arasnda kendi ehrine ulaan bilgi diye anlan bir eyin varl, b) Ebu Hanifenin kendi ehrindeki uygulamalar takip etme konusundaki srar. Bunlardan ilki Kfe ameline dorudan iaret ederken, ikincisi bu amelin Ebu Hanifenin gzndeki nemini gstermektedir. Ebu Hanife, iinde yaad ehrin hadis ve fkhn iyi bilmekte, ayrca bu bilgi sonucunda meydana gelen uygulamalara sahip kmaktadr.806 nk bu uygulamalar, Kfe hadisinin ve Kfe fkhnn rndr. O mmkn olduunca Hz. Peygamberin en son uygulamasn belirlemeye almakta, bunun iin yine kendi ehrine ulaan bilgiyi esas almaktadr. Her ehirde olduu gibi, bu bilginin kayna da Kfeye yerleen sahblerdir. Hasan b. Salihin sznn bir benzeri, Ebu Yusufun azndan aktarlmaktadr. Ebu Yusuf, Abdullah b. el-Mbareke Ebu Hanifeyi anlatrken unlar sylemitir:
Ebu Hanife ilme ok nem verir, haramlarn ilenmesine engel olurdu. ehrindeki ulemaya tabi olur, Hz. Peygamberin sahih hadislerinden bakasnn alnmasn helal saymazd. Hadislerin nsih ve menshunu titizlikle aratrrd. Sika ravilerin hadislerine zel nem verirdi. Hz. Peygamberin fiillerini ve ehl-i

805

Heytem, Hayrt, s. 42; Mekk, Menkb, s. 80. Ayrca bk. Tehnev, Ebu Hanife, s. 13. Muvaffak el-Mekk, benzer bir rivayeti Menkb, s. 82de tekrar vermekte ve bu tekrarn gerekesini yle aklamaktadr: Hasan b. Salihten gelen bu rivayeti daha nce Saymeryi kaynak gstererek vermitim. imdi burada tekrar etmemin sebebi, bu isnadda Irakn en byk muhaddis-fakihlerinden ve ehl-i Kfenin hadislerini en iyi bilenlerden biri olan Yahya b. Ademin yer almasdr. Bk. Mekk, Menkb, s. 83. Mekk bylece Ebu Hanifenin hadis ve sr bilgisinin Irakl bir ehl-i hadis mensubu tarafndan onaylandn sylemi olmaktadr.

806

Eyyp Said Kayaya gre Kfe ehline mensup olmak, ayn zamanda ehl-i reyin Kfedeki ilk simalarndan itibaren srdrlen ilim halkalarnn birikimini tevars ve takip etmek demektir ki Ebu Hanifenin halkas bu konuda mehurdur. Bk. Eyyp Said Kaya, Fkh stidll, s. 114.

214

Kfe ulemasnn hakka tabi olma amal uygulamalar olarak grd eyi esas alarak gidiatn bunlara gre belirlerdi.
807

Baz kaynaklarda bu szler, ok kk deiikliklerle Ebu Hanifenin hem muasr, hem de muarz olan Sfyn- Sevrye nispet edilmektedir. Eer bu nispet doruysa, Sevr de Ebu Hanifenin Kfe ameline tabi olduunu kabul etmi demektir. Bu gerein, Sevr gibi Ebu Hanifeye muhalif biri tarafndan dile getirilmesinin ayr bir nemi vardr. Sevr, Abdullah b. el-Mbarek ile konuurken Ebu Hanife hakknda unlar sylemektedir:
Ebu Hanife ilme ok nem verirdi. Haramlarn ilenmesine engel olurdu. ehrindeki ulemann yolunu takip ederdi. Hz. Peygamberden gelen hadisler iinde yalnzca kendi llerine gre sahih olanlarn alnmasn helal kabul ederdi. Nsih ve mensh hadisleri ok iyi bilirdi. zellikle sika ravilerin rivayetlerine itibar eder, Hz. Peygamberin uygulamalar iinde en sonuncusunu bulmaya alrd. Gerei bulabilmek iin, kendilerine yetitii Ehl-i Kfe alimlerinin ounluunun uygulamalarn aratrr, bunlar esas alr ve kendine meslek edinirdi.808

807

, Heytem, Hayrt, s. 45-6. Ebu Hanifenin kendi ehrindeki maruf hadisleri de rivayetleri deerlendirmede lt olarak kullandn, yine Ebu Yusufun u szleri sayesinde renmek mmkndr: Fkh konularda Ebu Hanife ile mzakere ederdik. Bir konuda o ve ashab olarak bizler anlatk m, ben hemen Kfeli hadis alimlerini dolar ve Ebu Hanifenin bu kararna uygun hadis veya eser arardm. Bazen birka hadis bulduum olurdu ve bunlar Ebu Hanifeye arz ederdim. Bu hadislerin kimisini kabul eder, kimisini de kendi grne uygun olduu halde bunlar sahih deil veya bunlar maruf deil diyerek reddederdi. Buna nasl karar veriyorsunuz? diye sorduum zaman Ben Ehl-i Kfenin ilmini bilirim diye cevap verirdi. Bk. Mekk, Menkb, s. 409-410. Seyyid Sleyman en-Nedv de, bir hadisin reddedilmesine yol aan unsurlar arasnda Kurana veya mehur hadise muhalefet, Hulef-i Ridn dneminde amele konu olmama gibi hususlar saymaktadr. Bk. Seyyid Sleyman en-Nedv, Tahkku manas-snne, Mekke 1399, 3. bsk., s. 17.

808

. . Saymer, Ahbr, s. 66-67; Heytem, Hayrt, s. 45-46; Kerder, Menkb, s. 290.

215

Muhtemelen ikisi de ayn ahsa ait olan809 bu szler arasndaki tek fark, Sfyna gre Ebu Hanifenin kendi llerine gre sahih olan hadisleri almasdr. Ebu Yusufa isnad edilen szde byle bir kayda yer verilmemitir. Bunun dnda, her iki cmlenin vurgusu ayndr: Ebu Hanife Hz. Peygamberin son uygulamalarn aratrmakta ve kendi ehrindeki ulemann uygulamalarna, onlar din edinecek kadar nem vermektedir.810 Ebu Hanifenin grlerini aktaran baz hadis ravileri de onun usl hakknda zaman zaman aklamalar yapmlardr. Bunlar iinde iki tanesinin syledikleri zellikle nemlidir. Mervli bir ravi olan Tevbe b. Sad (. 178) Ebu Hanifenin u szlerini bizzat iittiini aktarmaktadr: Her meseleyi kyas yoluyla halletmeye kalktm, ancak ie yaramad. Sonra hereyi istihsan yoluyla halletmeye kalktm yine ie yaramad. Bunun zerine hereyi, insanlar arasnda cr olan amele (=emr) gre dzenledim, ie yarad.811 kinci ravi, ilkine gre biraz daha mehur bir isim olduu anlalan Mervli fakih ve mft Sehl b. Mzahimdir (. ?). Sehl, Ebu Hanifenin bavurduu deliller arasnda mslmanlarn teamlnn ve maruf hadislerin bulunduunu sylemektedir. Ona gre Ebu Hanife; sika ravilerden gelen haberler, kyas, istihsan, mslmanlarn teaml ve zerinde icm edilen maruf hadisler gibi delilleri kullanmakta, hatta zaman zaman bunlar esas alarak kyaslar yapmaktadr.812 Dier yandan bn Abdilber, ulemann Ebu Hanife hakkndaki eletirilerine dair yorumunda nemli bir hususa dikkat ekmektedir. Ona gre Ebu Hanife sr
809

Ayn cmleler bn Abdilber tarafndan Sevrnin sz olarak nakledildii iin, bu szleri Sevrye ait kabul etmek daha doru grnmektedir. bn Abdilber, el-ntik, s. 262. Muhammed Abdrred en-Numn, Ebu Hanifenin Kitbul-srda yaygn bir ekilde amel edilegelen sahih rivayetleri biraraya getirdiini sylemektedir. Ona gre mezkur usl Ebu Hanifeden sonra Mlik tarafndan uygulanmtr. Bk. Numn, Kitbul-sr mukaddimesi, ev. Mehmet zenel, S...F.D., sy. 1 (1996), s. 240.

810

811

Burada Ebu Hanifenin kulland iddia edilen tabir insanlar arasnda cri olan uygulama (=elemrul-cr beynen-ns)tr. Kerder tam emin olamamakla birlikte, bu tabiri rf eklinde anlam ve Ebu Hanifenin rf kyas ve nasla bir tuttuunu zannetmitir. Bk. Kerder, Menkb, s. 163. Ancak burada rften deil amelden bahsedildiini sylemek daha uygun grnmektedir.

812

Mekk, Menkb, s. 75; Kerder, Menkb, s. 163. Sehl hakknda bk. bn Sad, Tabakt, VII/2, 107; bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, IV, 204.

216

hakknda rey ve kyas ile deerlendirme yaparken ou zaman kendi ehrinde daha nce yaam (bn Mesudun ashab ve Neha gibi) ulemaya tabi olmaktan baka bir ey yapmamaktadr. Ona gre Ebu Hanife zaten var olan bir gelenei srdrmektedir. Ebu Hanifenin kusuru, nevazil hakknda rey ve istihsan kullanarak cevap verirken ok ileri gitmek suretiyle selefe muhalefet etmesidir. Selefe bu ekilde muhalefet etmesi, dier ulemann gznde Ebu Hanife ve ashabnn deerini drmtr. Oysa her ilim adamnn, kendi teviline bal olarak tercih ettii bir snnet karsnda reddettii baka bir snnet muhakkak vardr. Ebu Hanifenin fark bylesi redlerinin ok olmasdr. Yani mesele mahiyet deil, derece farkdr. bn Abdilber, snnete muhalif gr beyan eden ulemaya rnek verirken Leys b. Sadn Mlik hakkndaki Mlik yetmi yerde reyiyle hkmetmi ve snnete muhalif davranmtr szn aktarmaktadr. Bir Mlik tarafndan, Ebu Hanifenin yaptn meru gsterme sadedinde Mlikin rnek verilmesi hayli nemlidir.813 Fkh imamlarnn baz hadisleri reddederken, yeri geldiinde amele istinad edebildiklerini sylemesi, bn Abdilberin grlerine nem kazandran asl unsurdur:
Bir hadisin sbutunu kabul edip sonra onu reddeden her alimin muhakkak bir mesnedi vardr. Ya benzer bir hadisin bu hadisi nesh ettiini kabul etmektedir, ya icm hadisin aksini sylemektedir, ya kendisine boyun emek gereken amel bu hadise uymamaktadr, ya da hadisin isnadnda bir problem vardr. Aksi takdirde hadisi reddeden kii imam saylamayaca gibi, adalet sfatn kaybeder ve fask olduuna hkmedilir.814

bn Abdilberin hadisleri deerlendirme babnda zikrettii bu prensipler arasnda amelin zikredilmesi, iinde bulunduumuz balamda zel bir anlam tamaktadr. Zira bn Abdilberin burada kastettii amel, sadece Medineye mahsus olan amel deil, hadisleri deerlendirmek durumunda kalan her alimin kendi ehrinde bulunan ameldir. Ayrca Ebu Hanifenin, ahad haberleri zerinde icm edilen hadislere kyas ederek deerlendirdiini gsteren rivayetler yine bn
813

Ayn yerde Leys bu konular Mlike mektupla bildirdiini sylemektedir. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 148. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 148. Ayrca bk. Numn, Eb Hanfe, s. 130-132.

814

217

Abdilberin eserlerinde yer almaktadr.815 stelik Mlik ve Ebu Hanife dndaki fukah da ayn yntemi zaman zaman kullanmaktadr.816 Haber-i vahidlerin deerlendirilmesinde esas alnd sylenen eyleri, zerinde icm edilen hadisler olarak anlamak doru olmakla birlikte, bir unsura daha dikkat etmek gerektii sylenebilir. Zira burada sz konusu olan sadece icm mesabesindeki haberler deil, ayn zamanda bunlardan elde edilen birtakm klli kaidelerdir. Kevserye gre Irakta hadislerin klli kaidelere arz edilerek deerlendirilmesi, Kfe fkhnn tavrn en iyi yanstan gstergelerden biridir. Kevser bu balamda unlar sylemektedir: Hanefilerin bir haberi kabul etmeleri iin ileri srdkleri ilk art, bu haberin kendilerine gre icm mesabesine ulam kurallara aykr olmamasdr Bu kurallar (asllar), Hanefilere gre haber-i kffe makamndadr.817 Burada geen haber-i kffe tabiri, Mlikin (yahut Rebiann) Medine amelinin balayclnn sebebini anlatrken sarfettii Bir kiinin bir kiiden haberi yerine, binlerce kiinin binlerce kiiden naklini tercih ederim szn hatrlatmaktadr.818 Mlikin bu ifadesiyle, Medine amelinin haber-i vahidler karsndaki gcnn, haber-i kffe olmasndan kaynaklandn gstermesi gibi,
815

Ebu Hanife ahad rivayetleri zerinde icm edilen hadislere arzediyor, bunlara uygun olanlar kabul ediyordu. Bk. bn Abdilber, el-ntik, s. 277. bn Abdilberin naklettii bu grn deerlendirilmesi hakknda ayrca bk. Ebu Gudde, Muvatta mukaddimesi, s. 38; Hatib, Tarih, XIII, 369 (nirin dipnotu). bn Abdilber gibi, Kerder de Ebu Hanifenin maruf ve mcmaun aleyh olan hadislerle amel ettiini sylemektedir. Bk. Kerder, Menkb, II, 163. Ebu Hanifenin bu prensibine, Mustafa Uzunpostalc da iaret etmektedir. Bk. Ebu Hanife, DA, X, 136.

816

Amelin veya zerinde icm edilen bir hkmn hadisle atmas durumunda ameli ve icm tercih etme tavr, ilk asrlarda baka ehirlerde de grlmektedir. Mekkeli fakih At b. Ebi Rebh, bu konuda nemli bir rnektir. Birgn, kendisine sorulan bir soruya verdii cevabn kaynan gstermesi istendiinde At, zerinde herkesin icm ettii bir ey, hadisten daha stndr diyerek, grnn icma, baka bir deyile amele dayandn sylemi, bunun karsnda rivayet aramann abes olduunu ima etmitir. Bk. Ebu Nuaym, Hilye, III, 314. Burada geen icm amel olarak anlamamzn sebebi, bu icmn mervi bir kaynann bulunmamas, sadece herkesin kabul ettii bir uygulamadan ibaret olmasdr.

817

Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 34. Dehlevnin ayn eyi Medine iin sylediinden, yani ona gre Mlikin Muvattada bize gre hakknda ihtilaf bulunmayan snnet gibi ifadelerle aktard eylerin, Ehl-i Medine nazarnda yerleik hale gelmi kaideler olduundan daha nce bahsedilmiti, bk. Dehlev, el-Msevv mukaddimesi, s. 20.

818

Dnmez, Amel-i Ehl-i Medine, DA, III, 21.

218

Ebu Hanife de rivayetleri zerinde icm edilen kaidelere arz ederek kendi ehrindeki haber-i kffeye nem vermektedir. Rivayetlerin deerlendirilmesinde haber-i kffenin esas alnmasnn bir vehesi, bunlara uymayan haberlerin reddidir. Dier vehesi ise, haber-i kffeye uygun hadislerin zayf olsa bile kabul edilmesidir. finin sylediine gre Kfeliler kimi konularda, kendileri tarafndan rivayet edilen ve zayf olduu bilinen baz hadislerle sebebi anlalmasa da amel etmektedirler.819 Mesela fiye gre namazda tekbir alrken ellerin kulak hizasna kaldrlmas meselesinde Kfelilerin esas aldklar rivayet, bizzat Kfeli hadisiler tarafndan bile zayf saylmaktadr.820 Byle durumlarda, fiinin gznde sahih ve muteber olan dier snnetlere ve sra muhalefet eden821 Kfelilerin sadece zayf hadisleri deil, ayn zamanda o hadislere muvafk bir baka delili esas aldklar sylenebilir. Bu konularda Kfelileri destekleyen ayet veya sahih hadis kabilinden baka bir delil bulunmadna gre, finin bir trl anlayamadn syledii bu delil, Medinelilerin ameline benzer bir ey olmaldr.822 kinci asrdaki Kfe ulemasnn Medineli adalar gibi kendi ehirlerindeki selefin grlerine nem verdiklerini gsteren baka rivayetler de vardr. Mesela, Ebu Hanifenin nde gelen talebelerinden Hasan b. Ziyad el-Ll (. 204) kendisine Zfer kelamla urar myd? diye sorulduunda kzm ve Zfer, Ebu Yusuf, Ebu Hanife ve meclisine oturup kendisinden ders aldmz ehrimizdeki dier hocalarn meguliyetleri fkh renmek ve kendilerinden ncekilere tabi olmaktan ibaretti cevabn vermitir.823 yle anlalyor ki nceki nesillere tabi olmak, ikinci asr fukahs iin fkh renmekle bir tutulacak kadar nemliydi.

819

fi Kfelilerin niin bu kabil hadislerle amel ettikleri kendisine sorulduunda Allah bilir diye cevap vermitir. Bk. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 185-186. Baka bir rnek iin bk. a.g.e., s. 186-87.

820 821 822

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 186-87. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 187. Bu durum ayn zamanda sonradan telakk bil-kabl adyla tannacak olan bir meseleyi de hatrlatmaktadr. Ad geen husus, sened itibariyle zayf saylan baz hadislerin mmetin genel kabulne mazhar olmas suretiyle makbul hale gelmesini ifade etmektedir.

823

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 95.

219

Ebu Hanifenin Kfe amelini devam ettirdiini gsteren bir baka sz, Kfeli mehur hadis alimi Zide b. Kudmeye (. 161) aittir. Zide Ebu Hanife hakknda: Numan b. Sabit fkh kendisi iin selika haline getirmiti. Ehl-i Kfeyi nasl grdyse yle kabul etti, onlarn uygulamalarnn tesine gemedi demektedir.824 Bu cmlelerde geen gibi ifadelerin, nceki alimlerden rendii uygulamalar eklinde anlalmas hatal saylmamaldr. Bu anlay hakl kartacak en nemli referans Mlikin Muvattadr. Muvattada yer alan ehrimizdeki ilim ehlinin uygulamasnn byle olduunu grdm (=edrakt ehlelilm bi-beledin al hz) gibi ifadelerin Medine ameline delalet ettii herkes tarafndan kabul edilen bir husustur. Ayn ifadelerin burada Mlik iin deil, Ebu Hanife iin kullanlmas gereke gsterilerek, mezkur ifadelerin Ebu Hanife ve dier Kfeliler tarafndan esas alnan Kfe ameline iaret ettiini sylemek mmkndr. ah Veliyyulah ed-Dehlev de Ebu Hanifenin en byk kaynann Neha ve onun akran olan Kfe ulemas olduunu sylemektedir. Ebu Hanifenin grlerinin ounun, Nehanin grleri zerine yaplan tahriclerden meydana geldiini syleyen Dehlev, Ebu Hanifenin, kaynan Neha dnda bir yerden ald ok nadir durumlarda bile yine Kfe fukahsndan birini takip ettiini sylemektedir.825 Kevser de, Ebu Hanifenin snnet-i mtevrise ve mrsel haberler ile amel etmeyi hibir zaman terketmediini sylemektedir.826 Ebu Hanifenin ehrindeki seleflerinin uygulamalarn merci sayd deliller iine koymas, Kfede yerleik hale gelen uygulamaya ne kadar gvendiini gstermesi bakmndan nemlidir. Ebu Hanife Kfedeki uygulamalar aktarrken, Medineli tbin alimlerinin gemi dnemdeki ortak uygulamalardan bahsederken kullandklarna benzer ifadelerden yararlanmaktadr. Mesela sehiv secdesiyle ilgili hkm aktarrken sarf ettii btn alimlerimiz sehiv secdesinin selamdan sonra olduunu sylerdi szndeki alimlerimiz tabiri bunlardan biridir.827
824 825

, Zeheb, Menkb, s. 18. Dehlev, Hccetullah, I, 419. Kaya, Dehlevnin bu tasvirini abartl bulmaktadr. Bk. Kaya, Fkh stidll, s. 115. kr zen de Nehanin grlerinin Hanef mezhebi iinde Dehlevnin tasvir ettii kadar ok yer bulmadn sylemektedir. bk. kr zen, Aklleme, s. 246. Nehanin Kfe doktrinine etkisi iin ayrca bk. Schacht, Origins, s. 77; 86-87, 233 vd.

826 827

Bk. Kevser, hkkul-hak, s. 46. Saymer, Ahbr, s. 5.

220

Ebu Hanife, hocas Neha gibi tercihlerinde ou zaman bn Mesud ve ashabnn uygulamalarn dikkate almaktadr. Ebu Yusuf ve eybn gibi talebeleri onun bu uygulamasn srdrmlerdir. Aada Ebu Hanifenin ve talebelerinin bn Mesudun grn tercih ettii meselelerden rnekler verilecektir: 1. Ebu Hanifeye gre gnein parlakl kaybolmad mddete ikindi namazn tehir etmek efdaldir. nk bn Mesud ve ashabnn Kfedeki uygulamas bu ekildedir. Ebu Hanife bn Mesudun uygulamasn herhangi bir mesned gstermeksizin aktarmaktadr. Bir sonraki rivayette ise ayn uygulama Nehanin ahitliiyle nakledilmektedir. Neha, bn Mesudun ashabnn ikindi namazn son vaktinde kldklarn bizzat grmtr.828 2. Kfeliler, namazda iftitah tekbiri dndaki tekbirlerde ellerin kaldrlmamas gerektiini sylemektedir. Ehl-i Medine ise rkudan nce ve sonra da ellerin kaldrlmas gerektiini kabul etmektedir. eybn, bn Mesudun ve Ali b. Ebi Talibin uygulamalarnn kendi grleri istikametinde olduunu syledikten sonra, Mlikin Ebu Hureyre tarikiyle rivayet ettii bir hadisi daha delil gstermektedir. Bu hadiste de iftitah tekbiri dnda ellerin kaldrlmad anlatlmaktadr. eybn hadisin devamnda unlar sylemektedir: te size ait olmasna ramen bn Mesudun ve Alinin uygulamasn destekleyen bir hadis. bn Mesudun ve Alinin uygulamas varken bizim byle bir hadise ihtiyacmz yoktur, ancak biz sizi kendi deliliniz ile ilzam etmek istedik.829 eybn, Ali ve bn Mesudun grleri karsnda dierlerinin grlerine itibar etmeyeceklerini sylemek suretiyle, Kfelilerin nceliklerini aka ifade etmektedir. 3. Aadaki rnekte olduu gibi, Ebu Hanife ve ashab, bn Mesud ve ashabnn uygulamalarn bakalarndan ok daha iyi bilmekte ve bu yaknl bazen muhalifleri aleyhine gereke gibi kullanmaktadrlar. u rnekten anlalan budur: Medineliler cemaat rkda iken namaza yetien kiinin daha safa katlmadan rk edebileceini ve o halde yryerek safa katlabileceini sylemektedir. Kfeliler ise safa katlmadan rka gitmeye cevaz vermemektedir. Medineliler duyduumuza gre bn Mesud da rku halinde yryerek safa katlmtr eklinde bir delil getirince eybn u cevab vermektedir: Size muvafk gr bildirince bn
828 829

eybn, el-Hcce, I, 6. eybn, el-Hcce, I, 94-96.

221

Mesudu nasl da benimsiyorsunuz! Oysa size muhalif bir ey sylediinde ona hi itibar etmezsiniz! Biz bn Mesudun nasl davrandn ve safa girmeden nasl rku ettiini sizden iyi biliriz. O gn bn Mesud evinden ktnda yannda ashab vard. bn Mesud namaz iin tekbir alnca ashab da tekbir ald, bylece bir saf oluturdular. Sonra hep birlikte yryerek dier saflara katldlar. bn Mesud evinden ktnda yalnz deildi ve tek bana rku halinde iken yrdne dair bir haber bizim malumumuz deildir. Oysa kiinin saflarn arkasnda yalnz bana rku etmesi mekruhtur.830

D. Ebu Hanife Sonrasnda Amel-i Ehl-i Kfe 1. Ebu Yusuf ve Fukah Ameli Ebu Yusuf, Kfe ameli denilince grlerine muhakkak yer verilmesi gereken isimlerden birisidir. Ebu Yusuf, hocas Ebu Hanifenin Kfe iindeki muhaliflerinden bn Eb Leyladan da ders almtr.831 Ayrca ehl-i hadise yaknlyla da bilinen Ebu Yusuf, amel konusu balamnda daha ok Mlikle yaptklar bir tartma vesilesiyle anlmaktadr.832 Ancak ameli vaz eden kiilerin kimliine dair syledikleri, kanaatimizce Ebu Yusufa bu balamda asl nem kazandrmas gereken husustur. Ebu Yusufa gre, kendisine tabi olunmas gereken amel kesinlikle ulemann amelidir. O, fkh veya snnet bilgisi olmayanlarn amelden veya snnetten bahsetmesine ok ak bir dille kar kmaktadr.833 Ebu Yusufun bu balamdaki grlerini daha ok Evz ile tartmalar sayesinde renmek mmkndr. Bu tartmalarda Ebu Yusuf, sadece Evzyi deil, ayn zamanda Medinelileri eletirmektedir. Ona gre Evznin ve Medinelilerin balayc sayd baz

830 831 832 833

eybn, el-Hcce, I, 214-17. Saymer, Ahbr, s. 93. Bu tartma hakknda bk. Kad yz, Tertb, II, 113 vd.; III, 5. Ebu Yusuf Yakub b. brahim el-Ensr, Kitbur-Redd al Siyeril-Evz, nr. Ebul-Vef elAfgn, Beyrut, ts., s. 21.

222

ameller, aslnda amel ihdas etmeye ehil olmayan birtakm kiilerin vaz ettikleri hkmlere binaen ortaya kan ve hakikatte balayc olmayan eylerdir.834 Ebu Yusuf amel hakkndaki grlerini rivayetlerin nasl deerlendirilmesi gerektii konusu vesilesiyle ifade etmektedir. Ebu Yusufa gre, az grlerden kanmak ve zellikle ulemann da iinde bulunduu btn toplumun kabul ettii grlere riayet etmek, rivayetleri deerlendirirken gz nnde bulundurulmas gereken temel prensiptir. nk onun ifadeleriyle rivayetler oald iin bunlar arasnda maruf rivayetler kadar, maruf olmayan, fkh ehlinin bilmedii, Kitap ve Snnete uymayan hadisler de bulunduundan, Hz. Peygamberden yaplan her rivayeti kabul etmek doru deildir. Bu durumda az hadisleri brakmak ve btn toplumun kabul ettii, fukahnn bildii, Kitap ve Snnete muvafk hadisleri almak gerekecektir. Ayrca hadisleri bu esaslara kyas ederek deerlendirmek arttr. nk Kurana muhalif olan hadis, rivayet edilmi olsa bile Hz. Peygambere ait olamaz.835 Ebu Yusuf, Medine ve am gibi ehirlerde amel olduu iddia edilen eylerin meneinin bilinmesi gerektiini srarla vurgulamaktadr. Ebu Yusuf, kaynak belirtmeksizin veya sadece mslmanlarn imamlar, ilim ehli gibi, ona gre kim olduklar tam olarak anlalmayan mulak bir grubu kaynak gstererek snnet byle cari olmutur denmesini yeterli bulmamaktadr. nk bu gibi hkmlerin bir ar grevlisine, kk bir beldenin yneticisine, hatta doru drst abdest almasn ve teehhd okumasn bilmeyen, fkhla ilgisi olmayan bir eyhe ait olma ihtimali vardr.836 Ancak ve ancak kaynak belirtildii takdirde bu imamlarn veya ilim ehlinin kim olduklar anlalacak, gerekten bu ie ehil olup olmadklar bilinecektir.837 Ebu Yusufun srarnn sebebi gayet aktr: bir
834

Ebu Yusuf, er-Redd, s. 31, 41-42. Amel ihdas etmeye ehil olmayan kiilerin uygulamalarn amel makamna ykseltmeye kar kanlardan biri de eybndir. rnekler iin bk. eybn, elHcce, II, 621-23; IV, 351.

835 836

Ebu Yusuf, er-Redd, s. 24, 31, 41-42; fi, Siyerul-Evz, VII, 308. Ebu Yusuf, er-Redd, s. 21; fi, Siyerul-Evz, VII, 303-304, 306. Ayrca bk. zen, Aklleme, s. 327. Ebu Yusuf, er-Redd, s. 41-42; fi, Siyerul-Evz, VII, 311. Kfelilerin her ii ehline brakma prensibi u rnek olayda da kendini gstermektedir: Kfeliler, l konusuyla alakal bir meselede, mer, Abdullah b. Mesud ve Zeyd b. Sabit gibi sahblerden gelen rivayetler varken, bunlarn

837

223

uygulamann eskiden beri var olmas, balayc saylmas iin tek bana yeterli deildir, nemli olan bu uygulamann muhtevasdr. nk ona gre eskiden beri uygulanan birok i vardr ki helal ve ho olmayan durumlardan ibarettir Byle durumlarda takip edilmesi gereken ey, insanlarn uygulamas deil, Hz. Peygamberin, ashabn ve fukahnn snnetidir.838 Ebu Yusuf burada sradan halkn uygulamas ile Peygamber snneti ve ulema tatbikat arasnda kesin bir ayrm yapmaktadr. Kanaatimizce sradan halkn uygulamas olarak grd eyler, daha ok yresel rflerden ve ahkam asndan mesnedi bulunmayan hkmlerden ibaret olduu iin Ebu Yusuf bunlara itibar etmiyordu. 2. eybn ve Amel-i Ehl-i Kfe Kfeye mahsus bir amel telakkisinin varln gsteren ipularnn nemli bir ksm, Ebu Hanifenin talebesi Muhammed b. el-Hasen e-eybnnin eserlerinde yer almaktadr. Bunlar iinde zellikle Kitbul-Hcce al ehlil-Medne ve Muvatta rivayeti n plana kmaktadr. a. Kitbul-Hcce al ehlil-Mednede amel-i ehl-i Kfe Medine fkhna reddiye olarak yazlan el-Hccede, eybn bazen aka bazen de zmn olarak Kfe ameline iaret etmektedir. Eserde eybnnin kulland baz tabirler zellikle dikkat ekmektedir. nk bunlar, Mlikin Muvattada Medine amelini ifade ederken bu kulland tabirlerle neredeyse tamamen gre, rtmektedir. eybn tabirleri Kitbul-Hccede kullandna

Medinelilerin bu durumdan haberdar olmalar gerekir. nk kendileri aleyhinde delillerin sergilendii bir kitap olan el-Hcce, eybnnin Medinedeki ikameti srasnda kaleme alnmtr.839 Bildiimiz kadaryla Medineliler, eybnnin sz konusu tabirleri Kfeye nisbetle kullanmasna itiraz etmemilerdir. Bu durumu esas alarak, hem Medineliler hem Kfeliler nazarnda Kfeye mahsus bir amelin varlnn kabul edildiini sylemek mmkndr. Aada, eybnnin Kfe ameli hakknda el-Hccede kulland tabirlerden baz rnekler verilecektir:
karsnda bulunan Abdullah b. Abbasn rivayetini tercih etmilerdir. nk eybnye gre bu mesele tefsirle ilgilidir ve tefsir konusunda en byk uzman Abdullah b. Abbastr. Bk. eybn, Muvatta, II, 539.
838 839

fi, Siyerul-Evz, VII, 320. Ebul-Vef el-Afgn, el-Hcce mukaddimesi, s. 1.

224

1. Hz. mer bir Cuma hutbesinde secde ayeti okuyunca minberden inip cemaatle birlikte secde etmi, baka bir Cuma gn ayn ayeti okumasna ramen secde etmemi, secde yapmaya hazrlanan cemaate de bu ayetteki secdenin zorunlu olmadn sylemitir. Medineliler bizde amel Hz. merin ikinci uygulamasna gredir ( ) derken, eybn bizde amel Hz. merin birinci uygulamasna gredir ( ) demektedir.840 Yani hem Medineliler hem de Kfeliler ayn tabiri kullanarak kendi amellerinden bahsetmektedirler. eybn, ameli kendilerine nisbet eden Medinelilerin rahatlyla ayn eyi Kfe adna syleyebilmektedir.841 2. Kfeliler ile Medineliler arasndaki en nemli tartma konularndan biri, kiinin tenasl uzvuna dokunmas durumunda abdestinin bozulup bozulmayaca meselesidir. Medinelilere gre bu durum abdesti bozar, Kfeliler ise aksi grtedir. eybn konu hakkndaki delillerini sayarken yle demektedir: Bizde hi ihtilafa konu olmayan mesele udur ki, Ali b. Ebi Talib, Abdullah b. Mesud, Ammar b. Yasir, Huzeyfe b. el-Yeman ve mran b. Husayn bu konuda abdestin gerekeceine dair bir ey rivayet etmemilerdir.842 eybnnin burada kulland bizde hi ihtilafa konu olmayan mesele ( ) tabiri, Muvattada ok defa kullanlan ve Medine amelini ifade eden tabirlerdendir. Fakat burada Medineye nisbetle deil, Kfe amelini ifade etmek zere kullanlmaktadr. 3. Kfelilere gre Hac suresinde bir secde ayeti vardr. Medineliler ise Hz. mer ve Abdullah b. merin uygulamalarn esas alarak bu surede iki secde ayeti olduunu kabul etmektedirler. eybn, Medinelilerin grn naklettikten sonra yle demektedir: Bizde herkesin kabul (dier bir okuyua gre amel)843 byle

840 841

eybn, el-Hcce, I, 288 Burada, her iki ehirdeki amelin kayna olarak Medineli bir sahbnin uygulamasnn gsterilmesi ayr bir tartma konusudur. eybn, el-Hcce, I, 60. Ayn konuda Muvattada, bu konuda sr- kesire vardr denmekte ve bunlardan rnekler verilmektedir. Bk. eybn, Muvatta, I, 200. el-Hccenin muhakkiki Mehdi Hasan el-Kln, asl metinde mme kelimesinin kullanldn, dorusunun amel olabileceini sylemektedir. Bk. eybn, el-Hcce, I, 108. mme tabirinin eybn tarafndan zellikle Muvatta rivayetinde ok sk kullanld dikkate alnrsa, burada bir yanllk olmad sylenebilir. Ayrca bu ifade szkonusu tashihe gerek kalmadan da Kfe

842

843

225

deildir. Bunu Hz. merden nakleden bir kii vardr ve o da Msrldr. Eer Hz. merin mehur ve bilinen uygulamas byle olsayd Medinede onun yannda bulunanlar veya dier ehirlerden Medineye gelenler Hz. merin mehur ve maruf uygulamas olarak bunu bilirlerdi.844 eybn burada herkesin kabul845 diye bir eyden bahsetmektedir. Onun Muvatta rivayetinde de oka zikredilen bu tabirin, Mlikin el-emrul-mctema aleyh tabirine denk olduunu sylemek mmkndr.846 4. eybn bir baka rnekte Medine dndaki btn ehirlerin ortak uygulamasnn Medinenin kabulne muhalif olduunu sylemektedir. Ebu Hanifeye gre bir kii, maln kendisini grmeden sadece katalogdan bakmak ve evsafn iitmek suretiyle bir ey satn alsa, sonradan bu mal iade etme hakkna sahiptir. Zira ald mal grmemitir. Medineliler ise maln evsafnn kataloga uygun olmas durumunda mterinin deitirme hakkna sahip olmadn sylemektedirler. eybn Medinelilere itiraz ederken, Hz. Peygamberin bir kimse grmeden satn ald mal grd zaman beenmezse, deitirme hakkna sahiptir hadisini rivayet etmekte ve btn mslmanlarn amelinin bu hadise uygun olduunu sylemektedir. eybnnin burada ameli ifade etmek iin kulland terim Mlikin Muvattada ok sk kulland emr terimidir.847 Bu terim, Mlik tarafndan Medine amelini gstermek iin kullanlan nemli terimden (snnet-emr-amel) birisidir ve eybn tarafndan da ayn amala kullanlmtr. u farkla ki, terim bu sefer Medine dndaki ehirler iin kullanlmaktadr. eybn bu uygulamann rivayetlerle desteklenmi olduunu sylemeyi de ihmal etmemitir. Aada ele alnaca zere, Kfe ameli ile Medine ameli arasndaki nemli farklardan birisi, uygulamalar merviyyt ile destekleme eiliminin Kfede bariz biimde grlmesidir. 5. eybn baz rneklerde Kfe iinde ihtilafn bulunmad durumlardan bahsetmektedir. Bu rnekler, Mlikin oka kulland hakknda ihtilaf
amelini yanstmaktadr. nk her ikisi de ounluun kabuln gstermektedir. mme teriminin amel anlamnda kullanmna bir rnek iin bk. eybn, el-Hcce, II, 609.
844 845 846 847

eybn, el-Hcce, I, 108. , eybn, el-Hcce, I, 108. Ayrca bk. Schacht, Origins, s. 85; zen, Aklleme, s. 310. eybn, el-Hcce, II, 670-77. ( ) ve ( .) Emr teriminin amel anlamnda kullanlmas hakknda rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, II, 300, 396, 443; III, 266.

226

bulunmayan ve bize gre icm konusu olan mesele ifadesini hatrlatmaktadr. eybnnin bu kabil ifadelere yer verdii durumlarda Kfenin tamamnn veya ounluu oluturan bir grubun ortak kabulne atf yapt sylenebilir. Mesela hacda vekaletin caiz olduunu eybn yle ifade etmektedir: Bu konuda birok rivayet gelmitir. Bu, zerinde icm edilmi bir meseledir ve fukah arasnda bu konuda ihtilaf yoktur. Yalnzca sr grmezden gelen ve kendi reyiyle hkm verenler buna muhalefet eder.848 Yukardaki ifadeler tamamyla Mlikin Muvattandaki ifadeleri andrmaktadr. eybnnin, Kfe adna da bu ifadelerin kullanlabileceini kabul ettii anlalmaktadr. eybn tarafndan kullanlan ve ihtilaf yok sayp icma iaret eden tabirlere dair rnekleri ylece oaltmak mmkndr: Bu, ilim ehlinin ihtilaf etmedii bir meseledir849; nsanlar bu konuda anlamazla dmezler850; Fukah ve mslmanlarn ounluunun icm ettiine gre851; Bu, herkesin icm ettii bir meseledir852; Bu, fukahnn icm ettii bir meseledir853; Fukahmzn ortak kabulne gre854 eybn yukardaki rneklerde hep bir icmdan yahut gr birliinden bahsetmektedir. Ancak bunu btn slam dnyasndaki ulemann icm eklinde anlamak isabetli grnmemektedir. eybnnin kast ettii alimlerin, aslnda sadece kendi ehrindeki alimler, ve muhtemelen bunlarn iinden bir grup olduunu sylemek yanl olmayacaktr. zellikle yukardaki tabirlerin getii rnekler bu sonuca ulatrmaktadr. Mezkur tabirleri, ancak eybnnin konu hakknda hibir ihtilaf olmadn aka ifade ettii yerlerde btn mmetin icm olarak anlamak mmkndr.855

848

eybn, el-Hcce, II, 236. ( .) eybn, el-Hcce, III, 255. eybn, el-Hcce, IV, 155; ayrca bk. 177-78. ... eybn, el-Hcce, IV, 155. eybn, el-Hcce, II, 396. eybn, el-Hcce, II, 443. ... , eybn, Muvatta, II, 508. Konuyla ilgili olarak ayrca bk. zen, Aklleme, s. 310.

849 850 851 852 853 854 855

227

Muvattada ok sk zikredilen hakknda ihtilaf bulunmayan (snnet) gibi tabirlerin benzerleri eybn tarafndan da zaman zaman kullanlmaktadr. Bu konuda, hakknda hi ihtilaf bulunmayan mehur ve maruf sr varittir856 cmlesi, bu balamda nemli bir rnektir. Mlik gibi eybn de, kendi ehrindeki uygulamalar aktarrken ilim ehli ve fukah gibi tabirleri ska kullanmaktadr. Mesela bir yerde Bu, ehrimizdeki fukahnn ve ilim ehlinin uygulamasdr. Fukah bunu birok tarik ile rivayet etmitir demektedir.857 Bu cmle iindeki hkmn fukah ve ehl-i ilme nisbet edilmesi hususi neme sahiptir. eybn bu gruplara atf yapmaya zen gstermektedir. Benzer bir tavr daha nce sylendii zere, Ebu Yusuf tarafndan da sergilenmektedir. Ebu Yusuf, am amelinden bahseden Evzye itiraz ederken, bir eyin amel saylabilmesi iin, fkh bilgisi olmayan sradan insanlarn deil, fukahnn ameline itibar etmek gerektiini sylemektedir. Medine ve Irakta grlen iki amel anlay arasnda her bakmdan benzerlik sz konusu olmad gibi, ayrldklar bir nokta zellikle nemlidir: Mlik amele muhalefet sebebiyle hadisleri reddederken amelin mahhas kaynan ou zaman gstermemekte, Kfeliler ise ok yaygn biimde kabul edilen eylerin bile mervi bir kaynaktan mesnedinin bulunmas gerektiini sylemekte ve buna mmkn olduunca riayet etmektedirler.858 zellikle eybnnin Mlike itirazlarnda bu tutum aka grlmektedir. Medine dndaki ehirlerin amelinin Medine ameli kadar gndeme gelmemesinin sebeplerinden biri, bu tutum saylabilir. nk ne de olsa Medine dndaki ehirlerin amelinin ou durumda mervi bir kayna vardr, dolaysyla bunlar kolaylkla birer eser saylabilmektedir. Eser olduklar iin, yani
856 857

eybn, el-Hcce, I, 359. (... .) eybn, el-Hcce, III, 65. Bylesi kullanmlar, ilk bakta bir ehrin btn alimlerini kapsar gibi grnmektedir. Bu hem Medine iin, hem de Kfe iin geerlidir. Ancak daha nce bahsi getii zere, Medine amelini takip ettikleri sylenen ilim ehli iin olduu gibi, Kfede de ihtilaflar sz konusudur.

858

Kevser Medine amelinin kayna belli olmayan bir teaml olduunu, ama Kfe amelinin rivayetlerle desteklendiini sylemektedir. Bk. Kevser, hkkul-hak, s. 29-30. Kfelilerin benzer bir tavr, amel edilmeyen hadisleri reddetmeye kar olulardr. fi, kendisiyle amel edilmemi hadislerin gzard edilmesine kar karken, Ebu Hanife gibi baz Doulularn kendisi gibi dndn sylemektedir. Bk. fi, htilafu Mlik ve-fi, VII, 186.

228

kayna belli olduu iin amel gibi kayna her zaman mahhas olmayan bir delille ayn kefeye koyularak deerlendirilmedii grlmektedir. eybnden aktarlan son cmle, Kfe amelinin Medine amelinden ayrld en nemli unsuru zmnen ihtiva etmektedir. Daha nce bahsi getii zere, Medine amelinin her zaman rivayetlerle desteklenmedii, daha dorusu Medinede her amel iin bir rivayetin delil gsterilmesi mecburiyetinin bulunmad anlalmaktadr. Ancak Kfeliler tarafndan, amelin mesnedi olan rivayetler mmkn olduunca zikredilmektedir. Hatta eybnnin Medinelilere itirazlarna baklacak olursa, Kfelilerin bunu bir prensip haline getirdikleri bile sylenebilir. Nitekim son rnekteki hkm, ilim ehlinin ve fukahnn ameli olarak tavsif edildikten hemen sonra, hkmn ayn zamanda birok kii tarafndan rivayet edildii bilgisi eklenmitir. Bu biraz da, Kfe fkhnn Medine fkhna gre ok daha iyi organize edilmi bir ortamda gelitirilmesine bal saylabilir. Ebu Hanifenin ders halkasnda her ilim dalndan uzmanlarn bulunmas ve fkh meselelerine dair tartmalarn sonunda ulalan grlere dair merviyyattan delillerin eklenmesinin nemi bu balamda ortaya kmaktadr.859 Ayrca, amelin bulunduu durumlarda bile rivayetlere nem atfetme tavrnn kkeninde, Irak blgesinin hadis uydurmakla mehur olduu yaygn kanaatine kar tepki gsterme arzusunun bulunduu da sylenebilir. Mlikin ameli deiik isimlerle aktarmasna benzer biimde, eyban de amel iin farkl isimler kullanmakta ve u rnekte olduu gibi ameli bazen fiil adyla anmaktadr: Konu hakknda bunca rivayet ve eimme-i hdnn icazet verdii mslmanlarn uygulamas varken, sizin (aksi) grnze mahal yoktur.860 Dier yandan, amelin rivayetlerden ayr zikredilmesi, onun farkl bir kategoride yer aldn da zmnen gstermektedir. eybn bazen rivayetleri aktardktan sonra uygulama (=emr) bu ekilde deildir861 veya byle bir ey mslmanlarn uygulamas olmamaldr862 gibi ifadeler kullanarak, bu rivayetlerde anlatlan eylerin ameli yanstmadn, yahut
859 860 861 862

Bk. Mekk, Menkb, s. 409-410. eybn, el-Hcce, III, 146. eybn, el-Hcce, II, 300. eybn, el-Hcce, III, 82.

229

kimi rivayetlerde belirtilen hususlarn amel olamayacan sylemektedir. Bu ifadeler, Mlikin amel buna uygun deildir863 diyerek hadisleri reddetmesine benzemektedir. Dier yandan, Mlikin Medine amelini ifade etmek iin en ok kulland tabirlerden biri olan el-emru inden ifadesinin, eybn tarafndan da kullanlmas, Kfe ameli balamnda nem kazanan hususlardan biridir.864 Snen-i maziye Kfe amelini takip etmeyi mmkn klan tabirlerden biridir. Medine sz konusu olduunda, snen-i maziye ve benzeri ifadeler nasl amel-i ehl-i Medineye delalet eder gibi anlalyorsa, ayn eyin Kfe iin de geerli olduunu sylemek mmkndr. Anlald kadaryla o dnemde her ehrin kendine mahsus bir snen-i maziyesi ve bu snen-i maziyeler konusunda uzmanlam alimleri vardr. Mesela aml tbin ulemasndan Mekhl, Medinede snen-i maziyeyi en iyi bilen kii olarak bn ihbdan bahsederken,865 Kfede ayn konuda abyi rnek gstermektedir.866 kisi de hem muhaddis hem fakih olan bu ahslardan herhangi biri iin btn islam dnyasnda snen-i maziyeyi en iyi bilen kii gibi bir tanmlama kullanlmamakta, snen-i maziye bilgisi sadece kendi yaad ehir ve yakn evre ile ilikilendirilmektedir.867 b. eybnnin Muvatta rivayeti ve amel-i ehl-i Kfe Mlikin Muvattann birok rivayetinin varl bilinmektedir. Her biri bal bana birer kymet ifade eden bu rivayetlerden bazlar zel nem tamaktadr.868 Mesela Yahya b. Yahyann rivayeti, Muvattan son hallerinden birini yanstmas bakmndan nemlidir ve bugn en ok kabul gren rivayetlerin banda gelmektedir. Abdurrahman b. el-Ksmn (. 191) rivayeti, bnl-Kbis (. 403) tarafndan msned formuna sokulup merfu hadisler dndaki hadislerin ve fkhi grlerin kartlm olmasyla, Ebu Musab ez-Zhrnin (. 242) rivayeti bilinen en ge
863 864 865 866 867

rnekler iin bk. Mlik, Muvatta, Ukl, 4, 4; Kuran, 5, 16. eybn, Muvatta, II, 444-46. bn Sad, Tabakt, el-ksmul-mtemmim, s. 178. bn Sad, Tabakt, VI, 177. Ayrca, Kfe ile balantl olarak kullanlmasa da, snen-i maziye ile eanlaml bir tabir de sneni criyedir. Bk. Suyt, Trhul-hulef, s. 237. Bu rivayetlerin zellikleri hakknda bk. Mlik b. Enes, Muvatta, (Kaneb rivayeti, thk. Abdlmecid Trk, Beyrut 1999), muhakkikin nsz, s. 5-64.

868

230

Muvatta rivayeti olmasnn yannda bu eserin bize ulaan tek Medine versiyonu olmas869 gibi zellikleri bakmndan nemlidir. Muvatta- Muhammed olarak da bilinen eybn rivayeti ise, Muvatta rivayetleri iinde amel konusu balamnda zerinde nemle durulmas gereken nshadr. nk tekilerin aksine bu rivayet, Mlik ve amel-i ehl-i Medine hakknda eybnnin ak veya zmn eletirileriyle doludur. eybn Medinelilere ynelik eletirilerinin bir ksmn Muvatta rivayetine derc etmitir. eybn, Muvattada Mlik vastasyla ald baz hadisleri rivayet ettikten sonra Mlik bu hadisle amel etmemitir gibi ifadeler kullanarak, Mlikin kendi rivayetlerine aykr amel edebildii gereine iaret etmektedir.870 eybn hibir Muvatta ravisinin yapmad kadar ok tasarrufta bulunarak eser zerinde birtakm deiiklikler yapmtr. Muvattada amele delalet eden, Mlike ait tabirleri kartp yerine Kfe ameline delalet eden kendi tabirlerini koymas ile, Mlike itirazlarn temellendirmek iin baka tariklerden ald hadisleri kitaba sokmas, eybn rivayetindeki en nemli deiiklikler saylabilir. Medinelilere eletiri olmas bakmndan eybnnin Muvatta rivayetinin, yine onun Medinelileri eletirmek maksadyla kaleme ald el-Hcceden aa kalr tarafnn olmad sylenebilir. Mlikin Muvattann amel-i ehl-i Medineyi gsteren tabirlerle dolu olmas gibi, amel-i ehl-i Kfeyi gsteren tabirleri ihtiva etmesi, Muvatta- Muhammedin bir baka nemli zelliidir. Fukahmzn ummunun gr, fukahmzn kabul ettii uygulama,871 bize gre amel,872 biz de bunu kabul ediyoruz,873 bu konuda birok sr varid olmutur,874 bize gre875 gibi ifadeler, Muvattan orijinalinde yer almad halde eybn rivayetinde grlen ve Kfe ameline delalet eden tabirlerdir.

869 870 871 872 873 874 875

Mlik, Muvatta, (Ebu Musab rivayeti, nairlerin mukaddimesi, s. 41). rnekler iin bk. eybn, Muvatta, I, 246; II, 21, 23, 61, 283, 392. eybn, Muvatta, II, 508. eybn, Muvatta, II, 444-46. rnekler iin bk. eybn, Muvatta, I, 194, 234, 258, 262, 271, 282, 286, 288. rnekler iin bk. eybn, Muvatta, I, 170, 198, 379, 405, 455, 579; II, 247, 611. rnekler iin bk. eybn, Muvatta, I, 170, 319, 467, 514, 541, 591, 615; II, 522, 578; III, 16.

231

eybnnin kendi dahil olduu halkaya mensup fakihlerin ounluunun veya tamamnn gr birliklerini ifade ettii anlalan fukahmzn umumunun gr ( ) ifadesi, onun Muvattada kulland tabirler iinde zerinde en ok durulmas gereken tabirdir.876 Muvattan eybn rivayetinde en ok tekrar edilen877 tabirlerden biri olarak dikkat eken bu ifadenin, Mlikin el-emrulmctema aleyh inden tabirinin karl olduunu sylemek mmkndr.878 nk Mlikin el-emrul-mctema aleyh inden tabiriyle sadece kendi halkasnn mensuplarn ilgilendiren bir gr birliinden bahsetmesi gibi, fukahmzn umumunun gr ifadesini kulland yerlerde eybn de bir gr birliini aktarmasna ramen bu gr birliinin btn Kfe alimlerini kapsamad anlalmaktadr. eybnnin bu tabirle btn Kfe alimlerini kastetmediini gsteren bir rnekte bu fukahmzn ummunun grdr dendikten hemen sonra Hz. Osmann ve Hz. Alinin konuyla ilgili aykr grleri aktarlmaktadr. zellikle Hz. Alinin fukahmzn ummu tabirinin dnda braklmas, bu tabirin btn Kfe ulemasna delalet etmediini gstermesi bakmndan nemlidir. Benzer ekilde eybn baz grleri sadece Ebu Hanifeye veya onunla birlikte brahim enNehaye nispet etmekle yetinmekte ve fukahnn ummunun grn sylemeden bahsi kapatmaktadr.879 Bu kullanm, fukahmzn ummu derken kastedilen eyin daha geni kapsaml olduu ihtimalini gndeme getirmektedir. Baz rneklerde Ebu Hanife, Neha ve fukahnn ummunun ayr ayr zikredilmesi, bu dnceyi dorulayan bir unsur gibi tezahr etmektedir.880 eybnnin mezkur tabirle tam

876

Nitekim bn Abdilber, eybnnin esas ald delilleri srasyla Kitap, Snnet, sahbenin icm ve fukahnn ummunun istihsan/gzel grd ey olarak drt grup eklinde zikretmektedir. Bk. Cmiu beynil-ilm, II, 26, 61.

877

Tabir eybnnin Muvatta rivayetinde 150ye yakn yerde farkl versiyonlar halinde tekrarlanmaktadr. Bu konuda ayrca bk. Schacht, Origins, s. 85; zen, Aklleme, s. 310. Mesela bk. eybn, Muvatta, II, 573. eybn, Muvatta, II, 568.

878 879 880

232

olarak kimleri kastettiini veya tabirin her durumda ayn kiilere delalet edip etmediini tespit etmek ise apayr bir uratr.881 c. Amel-i ehl-i Medine karsnda Kfenin mehur snneti eybnnin Mlike ve dier Medine ulemasna itiraz ederken ok bavurduu deliller iinde mehur snnet de yer almaktadr. Mehur snnet onun ifadelerinde kimi zaman maruf, kimi zaman mstefz kimi zaman da beyyin olarak gemektedir.882 Ad ne olursa olsun, Kfeliler iin ok nem tayan bu mehur snnet terimiyle kast edilen ey, fukahnn tamamnn veya ounun bildii ve mucebince amel ettii srdr. Bu mehur snnetin/snnetlerin, ikinci asrda Kfe ulemasna hangi vastayla ulatn ve ulemann bunlar hakkndaki kanaatlerini tespit etmek, hadis uzmanlarn bekleyen mhim bir vazifedir.883 Ancak bahis konusu hadislerin balayclnn Kfeliler tarafndan bir ekilde tannyor olmas, burada nemli olan asl unsurdur. Daha nce Ebu Hanifenin amel anlayndan bahsedilirken iaret edildii zere, Medinelilerin ameli esas alarak haber-i vahidleri deerlendirmeleri gibi, Kfelilerin de mehur snneti esas alp az rivayetleri deerlendirdikleri anlalmaktadr. Mehur snneti bu ekilde balayc kabul eden eybn el-Hccede otuzdan fazla yerde mehur snnete bavurarak Medinelileri ilzam etmeye almaktadr.884 Benzer rnekleri eybnnin Muvatta rivayetinde de
881

Ahmed Hasana gre eybnnin szlerinde ok tekrarlanan bu Ebu Hanifenin ve bizim fakihlerin umumunun grdr gibi tabirler onun kararlarndaki blgesel rengi yanstr, bk. Ahmed Hasan, lk Dnem, s. 137.

882

Herkesin bildii ve kabul ettii uygulama anlamnda maruf kavramnn ilk dnemlerden itibaren bilindii anlalmaktadr. Mesela bn Abbas, selem akdiyle ilgili bir uygulama hakknda ayn anda maruf, hasen ve cemil tabirlerini kullanmaktadr. Bk. Ebu Yusuf, htilf, s. 33; eybn, el-Hcce, II, 593-597. Sonraki maruf ve mehur snnet kavramlarnn bn Abbasn bu kullanmyla bir ilgisinin olduu sylenebilir.

883

Hanefi mezhebi iin mehur hadis ve snnetin anlam hakknda ayrntl bir alma iin bk. Mehmet Ali Yarg, Hanefi Fkh Doktrininde Mehur Snnetin Yeri, yaynlanmam doktora tezi, MSBE, stanbul 2003.

884

rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, I, 2-3, 65, 180, 213 (Fukah katnda bilinen/maruf hadis), 316, 387; II, 298, 356, 372, 394, 399-400, 428, 600, 614 (hem Ehl-i Irak hem de Ehl-i Hicaz tarafndan rivayet edilen mehur/maruf hadis), 650, 671 (Hz. Peygamberden geldiinde phe olmayan, bugne kadar yeryzndeki btn mslmanlarn uyguladklar maruf hadis emreder ki), 733; III, 1, 132, 157, 255, 329, 365, 388, 500; IV, 83, 177, 297, 351, 367, 392.

233

bulmak mmkndr.885 Bu rneklerden hareketle, Kfenin mehur snnetinin bir bakma Medine ameliyle ayn fonksiyonu icra ettiini sylemek mmkndr. nk amel gibi mehur snnet de fukahnn ortak kabullerini yanstmaktadr.886 d. Medine ve Kfenin ortak amelleri eybnnin zaman zaman hem Medinede hem Kfede bilinen ve kabul edilen ortak uygulamalara iaret ettii grlmektedir.887 Bunlar, ou zaman birbirine muhalif olan iki amel anlaynn kesitii noktalardr. eybn kimi yerlerde bunlar hem Ehl-i Kfenin hem Ehl-i Medinenin icm olarak nitelemektedir.888 Ortak uygulamalarn aktarld yerlerde eybn bazen kendi ehrindeki ulemann bir ksmna muhalefet etme pahasna889 Mlikle ayn gr paylamakta, hatta bazen Medinelilerin grn daha gzel bulduunu aka sylemektedir.890 eybnden nceki nesilde fazla yaygn olmayan sz konusu tavr, bir yandan onun Medine ortamn hocalarna gre daha iyi tanmasnn, bir yandan da
885

eybn, Muvatta, II, 115. Burada dikkat eken bir baka husus, maruf teriminin sadece hadislerle ilgili bir niteleme olarak deil, ayn zamanda kendi bana uygulama anlamnda kullanlmasdr. Bir rnek iin bk. eybn, Muvatta, II, 589. Maruf snnet kavramna Ebu Yusuf da zaman zaman iaret etmektedir. Baz rnekler iin bk. Ebu Yusuf, er-Redd, s. 38, 40.

886

Bu konuda ayrca bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 184 vd., 481 vd. Mehmet zenel, Snnet-i marfe ve amel kavramlar arasndaki ilikiye dikkat ekmekte ve ilk iki asrdaki fukahnn maruf ve mehur snnete nem vermek gerektiini ifade eden szlerinden rnekler vermektedir. zenele gre ilk dnemdeki az ve maruf kavramlar sonraki dar ve stlah anlamndan farkl olup, az ve garb rivayetler ulemann bilip tanmad, kabul edip nakletmedii, teden beri marf ve yaygn olmayan rivayetler maruf ve mehur da bunun zdddr. Bk. zenel, eybn, s. 12-15.

887

rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, I, 497; II, 276, 347, 366, 443-44, 710; III, 24, 29, 30, 35, 90, 167, 186, 212, 231; III, 421; IV, 13, 67-68, 152, 155, 156, 157, 183, 226, 290, 308, 310-12, 365, 379, 415.

888 889

eybn, el-Hcce, I, 497. () eybn hububat ve sebze-meyve zekat meselesinde Medinelilerin grn doru bulduu iin, Ebu Hanifenin grn kabul etmemitir. Bk. eybn, el-Hcce, I, 502 vd. eybn, Medinelilerin grn destekleyen hadislerin varln buna gereke gstermektedir. Burada, eybnnin amel iin mervi kaynak arama tavr kendini aka belli etmektedir. Zaten Medinelilerin hadis veya esere istinad etmeden hkm vermeleri, onun Mliki en fazla eletirdii noktalardan biridir. eybnnin eletirilerine ileride ayrntl olarak yer verilecektir.

890

eybn, el-Hcce, III, 421.

234

sre ilerledike blgeler arasndaki geikenliklerin artmasnn bir sonucu olarak yorumlanabilir.891 Kfe amel anlaynn bir tezahr olarak, eybnnin ortak amellere de mervi kaynak bulmaya alt grlmektedir. eybn tarafndan ortak amellere kaynak gsterilen rivayetlerin iki taraf iin de makbul olduu anlalmaktadr.892 Ancak eybnnin bu usle her zaman riayet ettiini sylemek mmkn deildir. Ortak uygulamalarn eybnnin dilinden aktarld yerler, Ehl-i Medine dndaki bir kaynaktan Medine icmlarn takip etmeye imkan vermesi asndan da nemlidir. nk eybn buralarda, Medinelilerin kendi icmlarn ifade ederken kullandklar tabirleri bazen olduu gibi aktarmaktadr.893 Kfe ameli, ehl-i Kfe, Ebu Hanifenin ve talebelerinin amel anlaylar hakknda buraya kadar aktarlan btn grler ve deliller, Kfede Medine ameli gibi bir amelin bulunduunu gsteren iaretler olarak yorumlanabilir. Ad ou zaman farkl olsa da Kfe ameli, Medine fukahsnn dikkate ald amel gibi bir fonksiyon icra etmekte ve Kfeli fukahnn hkm istinbatnda etkili olmaktadr. Bu durum aslnda ikinci asrda emsrdaki fkh telakkilerinin baz bakmlardan birbirine benzediini gstermesi asndan nemlidir. nk selef ulemasnn ortak kabul ve kanaatlerine itibar etmek anlamnda bir amel telakkisi, hem Medine ve Kfede hem dier ehirlerde grlen ortak bir tavrdr.

891

eybnnin snneti (ve ameli) hadislerle destekleme eilimi hakknda ayrca bk. zenel, eybn, s. 143-44, 179, 184. rnek iin bk. eybn, el-Hcce, III, 212. eybn, el-Hcce, III, 421.

892 893

235

III. AMEL- EHL- AM

A. Ehl-i am kinci asrdaki her nemli merkezde olduu gibi amda da buraya mahsus bir amel anlaynn teekkl ettiini, zellikle o dnemde blgenin en nemli temsilcisi durumundaki Evznin kulland baz tabirlere bakarak sylemek mmkndr. Baz aratrmaclar bunu Mlikin amel anlayyla balantl saysalar da,894 amdaki amel anlaynn mstakil biimde gelitiini sylemek daha dorudur. am ameli hakkndaki ayrntlara gemeden nce Evznin yetitii ortam ve hocalarn, yani Ehl-i am tanmakta fayda mlahaza edilmektedir. Aada, nce sahbe ve tbin nesillerinde bu blgede n plana kan isimlerden bahsedilecek, ardndan Evz ve amel anlay ele alnacaktr. 1. Sahbe Dneminde Ehl-i am: Muaz b. Cebel ve Ebud-Derd Sahbe dneminde am blgesinin en nemli iki ahsiyeti Muaz b. Cebel ve Ebud-Derddr.895 Bunlar ilk olarak Hz. mer dneminde am valisi Yezid b. Eb Sfynn talebi zerine blgeye muallim olarak gitmilerdir. am blgesindeki ilm muhitin, esasen bu ikisinin faaliyetleri sayesinde ekillendii sylenebilir. Yaadklar dnemde birbirlerinin kymetini bildikleri anlalan ve talebelerini birbirlerine smarlayan Muaz ve Ebud-Derdnn vefatlarndan sonra bn mer, onlar kastederek bize iki akll adamdan hadis aktarnz demitir.896 Daha Hz. Peygamberin salnda fkh bilgisiyle temayz eden Muaz b. Cebel (. 18) sonraki dnemde yine bu zellii sebebiyle aranan biri olmutur. Muaz, Hz. Ebu Bekr dneminde ama yerlemek istedii zaman Hz. mer gitmesini istememi, ancak Hz. Ebu Bekr cihad etmek isteyen birini engellemeyeceini syleyerek kendisine izin vermitir. Hz. mer sonralar, Medinede fkh konularda karklk yaand zaman kendisine ihtiya

894 895

Bk. zen, Aklleme, s. 358, 359. bn Hibbn, Mehru ulemil-emsrda aml sahbe iinde ilk olarak Muaz ve EbudDerdy saymaktadr. Bk. a.g.e., s. 49-50. Zeheb, Siyer, II, 343-44.

896

236

duyulduunu syleyecek ve vaktiyle Muazn ama gitmesine msaade ettii iin Hz. Ebu Bekre sitem edecektir.897 amda muallimlik yapan Muaz taun sebebiyle vefat edecei zaman talebelerinin u drt kiiden birine gitmelerini istemitir: Abdullah b. Mesud, Selman- Frisi, Abdullah b. Selam ve Ebud-Derd.898 lk ordu kads ve ilk am kads899 olan Ebud-Derd Uveymir b. Kays b. Zeyd el-Hazrec (. 31), Hz. Peygamber dneminin sayl hafzlarndandr ve hem Hz. mer hem Hz. Osman dneminde Kuran muallimi olarak ama gitmitir.900 Sahbe iindeki akranlar onu ilim ve amel ehli olarak grmektedirler.901 Abdullah b. Mesud dahi onu sahbe iindeki alimden biri saymtr.902 EbudDerdnn ad, ok hadis rivayet ettikleri iin Hz. mer tarafndan hadis rivayet etmeleri bir sre yasaklanan kiiden biri olarak da gemektedir ki, bu onun hadis bilgisine iaret etmesi asndan nemli bir ayrntdr.903 Ebud-Derdnn amdaki ilmi faaliyetlerinin bykl hakknda fikir vermek amacyla, talebelerinin saysnn bin alt yzden fazla olduunu sylemek yeterlidir. Ebud-Derd sabah namazndan sonra balatt derslerinde talebelerini onar kiilik gruplar halinde dinlemektedir. Bu ekilde kraat dersi halkalarnn ilk defa Ebud-Derd tarafndan oluturulduu sylenmektedir.904 Ebud-Derdnn faaliyetleri ylesine etkilidir ki, bir hac dneminde Kuran, fkh, feraiz gibi muhtelif konularda hocalk yapt talebeleriyle Mescid-i Nebevye girdii zaman, maiyetiyle birlikte gezen sultanlara benzetilmitir.905

897 898

Zeheb, Siyer, I, 452. Zeheb, Siyer, I, 459; II, 342-43. Muaz, talebesi Amr b. Meymn el-Evdnin Kfeye gidip bn Mesudun halkasna katlmasn vasiyet etmitir. Bk. Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, s. 43; a.mlf., Hsnt-tekz, s. 12.

899 900 901 902 903 904 905

Zeheb, Siyer, II, 336. Zeheb, Siyer, II, 336, 339. Zeheb, Siyer, II, 341. Zeheb, Siyer, II, 343. Dier ikisi bn Mesudun kendisiyle Hz. Alidir. Zeheb, Siyer, II, 345. Dier ikisi bn Mesud ve Ebu Zerrdir. Zeheb, Siyer, II, 346-53. Zeheb, Siyer, II, 347.

237

Ebud-Derdnn haber-i vahidler karsnda amele deer vermesi, onun grlerini amel balamnda nemli hale getiren bir unsurdur. Rivayete gre amele uygun olmayan hadisleri kabul etmeyen Ebud-Derd, kendisine sorulan sorulara cevap verdikten sonra bize bu konuda farkl hadisler ulat diyen olursa bu hadisleri ben de duydum, ama amelin baka trl olduunu grdm demektedir.906 Ebud-Derd burada Medinenin deil amn amelini kastetmi ise, daha sahbe dneminde am amelinin varlndan sz edildiini sylemek mmkn olur. Ancak Ebud-Derdnn hangi ehirdeki ameli kastettii konusunda kesin bir delil yoktur. Mlikler Ebud-Derdnn bu szn amel-i ehl-i Medinenin balaycln ispatlayan deliller arasnda zikretseler de, bugnk veriler nda bundan emin olmak mmkn deildir. 2. Tbin Dneminde Ehl-i am: Mekhl Tbin neslinde amn en nde gelen alimi olarak Mekhl b. Ebu Mslim e-myi (. 112) gstermek mmkndr. Mekhl Evznin en nemli hocasdr. Muaz b. Cebel ve Ebud-Derdnn lmnden sonra blgedeki ilmi faaliyetlerin merkezinde Mekhl yer almtr. Abdlmelik b. Habibin eserinde am fukahsnn nc tabakasnda zikredilen907 ve Abdlmelik b. Mervan ve ocuklar gibi devrin yneticileri tarafndan itibar gren bir halkann908 banda bulunan Mekhl, Said b. Mseyyeb, brahim en-Neha, Hasan- Basr ve bn ihb gibi isimlerin dengi saylmaktadr.909 Mekhl ne karan zellikleri arasnda, Dmakta yaayan sahbeden yapt rivayetler ile bunlar hakkndaki yorumlar ve blgedeki fkh uygulamalara dair verdii bilgiler gsterilmektedir.910 Mekhln fkhi uygulamalara verdii nemi, snnet-i mziyelere ok atf yapmasndan da anlamak mmkndr. stelik

906 907 908 909 910

Kad yz, Tertb, I, 46. bn Habb, Trih, s. 174. Eb Nuaym, Hilye, V, 184. Fesev, Marife, II, 410; Eb Nuaym, Hilye, V, 178-79; rz, Tabakt, s. 58. Eyyp Said Kaya, Mekhl b. Eb Mslim, DA, XXVIII, 552.

238

Mekhl, am dndaki blgelerin snnet-i mziye bilgisine de nem vermekte ve her bir ehirde snnet-i mziyeyi iyi bilen kiilere iaret etmektedir.911 amda tbin neslinin Mekhl dndaki nemli ilim adamlar arasnda Hassn b. Atiyye (. 130dan sonra) de yer almaktadr. Evz Hassnn mrsel rivayetlerine gvenmekte
912

ve

bunlar

kimden

aldn

sormaya

gerek

duymamaktadr.

3. kinci Asrda Ehl-i am: Evz kinci asrda amda en ok tannan halka, tebe-i tbin tabakasnn bu ehirdeki en nemli temsilcisi olan Abdurrahman b. Amr el-Evznin (. 157) evresinde olumutur.913 am diyarnda snnetleri en iyi bilen kii ve ilmin medar914 olarak tantlan Evz, Medineye geldii zaman Mlik ile mnazaralar yapp baz konularda ona stn gelecek kadar nemli bir ilim adamdr.915 Hatta onu amdaki tbin ulemasnn en nemli ismi olan hocas Mekhlden bile stn grenler vardr.916 Fetva ve ders vermeye 113 ylnda balayan Evz 140 ylna gelindiinde amda mmetin alimi sfatyla bilinecek kadar mehur olmutur.917 Dnemin her byk alimi gibi Evznin de bir halkas vardr.918 Kendi dnemine gelinceye
911

bn Sad, Tabakt, VI, 177; a.g.e., el-ksmul-mtemmim, s. 178; Fesev, Marife, I, 639, 642. Snnet-i mziye bilgisi sonraki alimler iin de nemli bir haslettir. Mesela Mekhln talebesi Ebu Mshirin en nemli zellii, amda yaayan tbinun ulemasnn sahbe ile balantlarn iyi bilmesidir. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 292.

912 913

Mizz, Tehzbl-keml, VI, 36. Evz hayat boyunca am blgesindeki farkl ehirlerde dolat iin sadece Dmakta deil, dier ehirlerde de halkalar kurmutur. Evznin halkalar hakknda ayrntl bilgi iin bk. Hseyn Muhammed el-Mellh, el-mml-Evz muhaddisen hafzan, Beyrut 1993, s. 124-29.

914

Ebul-Kasm Ali b. el-Hseyn ed-Dmak bn Askir, Trhu Medneti Dmak, thk. Muhibddin Eb Said Amrevi, Beyrut 1998, XXXV, 174-75. bn Eb Htim, el-Cerh vet-Tadl, I, 184, 185, 187; bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 169; Zeheb, Siyer, VII, 130; ihabddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr bn Zeyd el-Hanbel, Mehsinl-mes fi menkbil-imm Eb Amr el-Evz, thk. Abdullah mer el-Brd, y.y., 1985, s. 21.

915

916 917 918

bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 163-164; Zeheb, Siyer, VII, 111. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 162-163. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 189.

239

kadar, blgedeki halkalarn ileyii konusunda belirli bir gelenek olumu, Evz bu gelenekleri devam ettirmitir.919 Evznin halkasnda yer alan talebeler zaman zaman Mlik gibi hocalarn derslerine katlmakta ve Evznin grlerinin Medinedeki ilim evrelerinde tannmasn salamaktadr.920 Ayrca hac zamanlarnda Hicaza giden Evz, Mlik ve Sevr gibi alimlerle bizzat grmekte ve onlarn grlerinden haberdar olmaktadr. Nitekim Sevr, Evz ve Ebu Hanife gibi alimlerle gren Mlikin, bunlar iinde Evzyi dierlerine tercih ettii bilinmektedir.921 Evzye siyasi idareciler de hayli alaka gstermilerdir. Ulema-i emsra nem veren ve Medinede Mlik ile grmeyi ihmal etmeyen halife Ebu Cafer elMansr, ama geldiinde burann en nde gelen ilim adam sfatyla Evz ile grmtr.922 nk Evz, grlerine herkesin itibar ettii ulema-i emsrdan biridir923 ve halifenin etrafndakiler tarafndan kendisinin devlet idaresinde nemli grevlere getirilmesi tavsiye edilmektedir.924 Resmi grev almaktan srekli kanan Evz925 Mansr dndaki yneticilere de baz konularda mektuplarla tavsiyelerde bulunmaktadr.926 Evznin mektuplarnn ok mehur olduu, siyaset ehlinin bu mektuplarn slubunu taklit ettii sylenmektedir.927
919

amda tbin dnemi alimlerinin gnlk ders srasn Evz yle anlatmaktadr: Selef sabahleyin ilk i olarak zikir meclisleri kurar, gne doduktan sonra da fkh ve Kuran dersleri iin halkalar olutururlard. Bk. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 184-85.

920

Evznin talebesi Ubeyd b. Hayyan Mlikin ders halkasna gelip baz konularda grlerini sormu, sonra da Evznin bu konularda farkl dndn sylemitir. Mlik uzun sre tefekkr ettikten sonra ilgili meselelerde Evzyi hakl bulmutur. bn Eb Htim, el-Cerh vetTadl, I, 185-6.

921 922

bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 167. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 205; bn Zeyd el-Hanbel, Mehsin, s. 52. Evz bu grmelerden birinde, Abbasileri temsil eden siyah renkli elbise giymekten muafiyetini istemi ve olumlu cevap almtr. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 219; Zeheb, Siyer, VII, 126.

923 924 925 926

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 148. Zeheb, Siyer, VII, 87-88. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 205; Zeheb, Siyer, VII, 122. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 213. Evz bir sulunun affedilmesi iin halife Mehdiye yazd mektupta, yneticilerin, seleflerinin doru ve gzel uygulamalarna tabi olmalarnda fayda olduunu sylemektedir. Bu tavsiyeyi ifade ederken nceki halifelerin uygulamalar

240

Evznin grleri etrafnda am ve civarnda ksa zaman iinde bir mezhep teekkl etmitir.928 kinci asrn ikinci yarsndan itibaren yrrlkte olan mezhep 220 yl kadar varln srdrmtr.929 Ebu Mansr el-Baddnin sylediine gre filer amda stnlk salamadan nce, buradaki kadlk, imamlk ve hatiplik gibi
930

grevler

Evz

mezhebine

mensup

kiiler

tarafndan

ifa

edilmektedir.

B. Evzye Gre Amel-i Ehl-i am am ameli denilince akla gelen ilk isim Evzdir. Sahbe dneminden itibaren ama yerleen selefin durumlarn en iyi bilen kii olmas hasebiyle Evz mezhep kurucularnn yaad dnemde bu ehrin bata gelen alimidir.931 Evznin eserlerine dorudan sahip olmasak bile, bata Evzye reddiye yazan Ebu Yusuf932 olmak zere, Siyerul-Evzyi el-mm iinde aktaran fi ile
anlamndaki tabirini kullanmtr. bn Eb Htim, el-Cerh vet-Tadl, I, 191. Buna bakarak, ulemann nesilden nesile aktarlan tatbikat gibi, yneticilerin de gelenek haline gelmi bir tr tatbikat olduu sylenebilir.
927

bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 155, 190; Zeheb, Siyer, VII, 109, 115. Mektuplardan rnekler iin bk. Mervn Muhammed e-ar, el-Evz imms-selef, Beyrut 1992, s. 136149.

928 929 930 931

Zeheb, Siyer, VII, 117. bn Zeyd el-Hanbel, Mehsin, s. 18. Sbk, Tabakt, s. 326. Evz insanlar seni reddetse bile selefin asarna tabi ol. Ne kadar ssl olursa olsunlar ahsi grlere kymet verme demektedir. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 144. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 200. nk ona gre ilim sahbeden gelen bilgidir ve onlardan gelmeyen bilginin kymeti yoktur. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 29; bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 201. Zeheb, Siyer, VII, 120. Ahmed Hasan da Evznin Peygamber zamanndan kendisine ulaan mslmanlarn uygulamasna sk sk iaret ettiine dikkat ekmektedir. Ona gre Evz, Ebu Yusufa nazaran hadisleri daha az vurgulamakta ve uygulamaya nem vermektedir. Bk. Ahmed Hasan, lk Dnem, s. 126-129, ayrca bk. s. 166.

932

Baz kaynaklarda bu kitabn asl ad htilful-Evz ve Ebu Hanife olarak gsterilmektedir. Beyhaki kitabn hikayesini yle anlatmaktadr: Bu aslnda Ebu Hanifeye ait siyerle ilgili bir kitaptr. Evz Ebu Hanifeye bir reddiye yazd, Ebu Yusuf da Evzye bir reddiye yazd. fi bu kitab alp Ebu Yusufa bir reddiye yazd. Siyerul-Evz olarak bilinen kitap budur. ihbddin Ebul-Fazl Ahmed b. Hacer el-Askalan, Tevlit-tess li-mel Muhammed b. drs, thk. Ebul-fida Abdullah el-Kd, Beyrut 1986, s. 153.

241

eitli hadis, tabakat veya tarih kitaplarna dalm durumda bulunan rivayetleri sayesinde onun grlerini renmek mmkndr. Ayrca son dnemde Evzi hakknda yaplan almalar da bu konuda nemli bilgiler ihtiva etmektedir.933 kinci asrdaki her byk ehirde yaayan alimler gibi Evznin de kendi ehrindeki seleften gelen bilgiye dier ehirlerin bilgisine nazaran daha fazla nem verdii grlmektedir.934 Hatta Evznin kendi ehrindeki bilgi zayf bile olsa onu ncelediine dair rivayetler vardr. Mesela Zeheb, Ahmed b. Hanbelin Evz hakkndaki hadisi de reyi de zayftr yargsn yle yorumlamaktadr: Ahmed b. Hanbel, Evznin hadisi zayftr derken onun ehl-i amn maktu ve mrsel hadisleriyle ihticac etmesini kastetmektedir. Bunda bir zaaf olduu aktr. Ancak bu durum, Evznin kendisinin zayf ravi olduunu gstermez.935 Szkonusu maktu ve mrsel rivayetlerin amda mehur olmasnn, Evznin bunlar ncelemesine yol atn sylemek mmkndr. Yani Ebu Yusufun az grlerden kanmas gibi Evz de amda bilinmeyen grleri almak yerine, maktu ve mrsel bile olsa kendi ehrine ait bilgiye bavurmay tercih etmektedir. nk ona gre mehur grlere tabi olmak varken alimlerin nadir grlerinin peinde koanlar slamdan karlar.936 Ayrca Evznin, genliinde duyduu her
933

Evznin grlerini ve ona ait rivayetleri son dnemlerde yaplan u almalarda birarada grmek mmkndr: Muhammed Ravvs Kalac, Mevsat fkhi Abdurrahman el-Evz, Kuveyt 2003; Abdullah Muhammed el-Cbr, Fkhul-imm el-Evz I-II, Badat 1977; Ali b. Sad b. Salih ed-Duveyh, Uslu mezhebil-imm el-Evz, Beyrut 2004; Hseyn Muhammed Mellh, el-mml-Evz muhaddisen hfzan, Beyrut 1993; Hdr Mahmud eyho, Bezllmes f cemi m ravhul-imm el-Evz, Beyrut 1993; Mervan Muhammed e-ar, Snenl-Evz, Beyrut 1993.

934

Abdurrahman b. Mehdinin Sfyan hadiste, Evz snnette, Mlik ise her ikisinde imamd szn ah Veliyyullah ed-Dehlev yle aklamaktadr: Sfyan Kfede hadislerin ve sahbe asarnn sahih hadislerle nakli, hadis lafzlarnn olduu gibi aktarlmas, hadislerin fkh bablarna gre datlmas ve her fkh babna ait hadislerin bulunmas konularnda uzmand. Evz ise fkhn her babnda selefin kulland kavaidi bilme konusunda uzmand. Mlik, bunlarn ikisinde de uzmand. Bk. Dehlev, el-Msevv mukaddimesi, s. 20. Dehlevnin snneti kavaid-i klliye olarak anladna daha nce iaret edilmiti.

935

Zeheb, Siyer, VII, 113-114. Ahmed b. Hanbelin sz hakkndaki bu yorumun bir benzeri, bn Askir tarafndan Beyhakye nispet edilmektedir. Bk. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 18384.

936

Zeheb, Siyer, VII, 125.

242

hadisi hocalarna arz ettiini ve sadece onlarn tand maruf hadisleri aldn sylemesi de kendi yresindeki ilmi birikime verdii nemi gstermektedir.937 Hocalarndan tevars ettii bu birikim sayesinde Evz zamanla hangi hadislerin alnacan ve hangilerinin alnmayacan bilir hale geldiini syleyebilmitir.938 Evznin merfu hadislerinin yaklak bin kadar, mevkuf ve mrsellerinin ise binlerce olmas, onun sahbe ve tbin grlerine nem verdiini gsteren bir baka gerektir. sr bilgisi ynyle onun amllarn gzndeki yeri, Sevrnin Kfedeki ve Mlikin Medinedeki yerine benzetilmektedir.939 Evznin sra ainal o kadar ileri seviyededir ki bir konu hakknda varit olmu rivayetleri bilmeden verdii fetvalar bile bu rivayetlere uygun kmaktadr.940 Benzer ekilde Evz, Mlik ve Sevr ile birlikte, hakknda rivayet bulunmayan durumlarda gr birliine varmalar halinde bu ortak kararlar snnet saylan kiiden biridir.941 Evzyi belki hadisilik yn ar basan bir fakih olarak tavsif etmek yanl olmasa gerekir. nk hem fi onun fkh hadisine en ok benzeyen kii942 olduunu sylemekte hem de Evznin fetvalarnda daha ok hadisleri kulland anlalmaktadr. Mesela bn Ziyd Evz yetmi bin meselede haddesen ve ahberen diyerek fetva verdi demektedir.943 Mstakil bir mezhep kurmu olmas itibariyle Evz, grleriyle hem ehl-i Iraka hem ehl-i Hicaza muhalefet etmektedir.944 Evznin, baz konulardaki grleri ehl-i Medinenin grlerine benzese ve hatta onun amel-i ehl-i Medineye tabi olduu sylense de bu durum hem vakay tam olarak

937

bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 186. Bu durum ayn zamanda dnemin Kfe fkhyla am fkh arasndaki bir benzerlie iaret etmektedir. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 186. Buna ok benzeyen bir ifadeyi brahim en-Nehanin de kullanm olmas nemlidir. Zeheb, Siyer, VII, 132. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 172. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 181. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 183. bn Zeyd el-Hanbel, Mehsin, s. 21. Bu konuda ayrca bk. Mellh, Evz, s. 127. Zeheb, Siyer, VII, 131.

938

939 940 941 942 943 944

243

yanstmamakta hem Evznin kendine ait bir mezhep tesis ettii gereini deitirmemektedir.945 ok nem verdii selefin srnn dna kmamaya alt bilinen Evznin am ameli anlayn takip etmeyi salayan ipucu vardr. Bunlardan ilki onun tarafndan amele delalet etmek zere kullanlan tabirlerdir. kincisi, Medine ve Kfenin kadm amel-muahhar amel ayrmna benzeyen baz ayrmlar Evznin am hakknda yapmasdr. ncs ise, idareciler zerindeki etkisi sayesinde onlara yapt baz tavsiyelerden anladmz kadaryla, idarecilerin amellerinin varlndan bahsetmesidir.946 1. Evzde Amel-i Ehl-i ama Delalet Eden Tabirler Evz, Mlikin Medine ameline ve eybnnin Kfe ameline delalet eden tabirleri kullanmas gibi, am ameline delalet eden tabirleri kullanmaktadr.947 Bunlar eimmetl-mslimnin icm,948 eimmetl-hdnn icm,949 ulem-i

945

Evznin fkh anlayn ele alan Ali b. Sad b. Salih ed-Duveyh, Uslu mezhebil-imm elEvz adl eserinde, onun birok konuda amel-i ehl-i Medineye uyduunu sylemektedir. Ancak zikrettii rneklerde Evznin amel-i ehl-i Medineyi esas aldn aka gsteren bir delil yahut ibare yoktur. Bunlarn kimisi Medineyle amn ortak amelleri, kimisi btn islam dnyasnn ortak kabulleri olan eylerdir. rnekler iin bk. a.g.e., s. 184-190. Baka bir deyile bu rneklerde Evz asndan am ameli esas alnm demektir. Ayrca ed-Duveyh, Evzye has tabirlerden olup am amelini gsteren bu konuda mslmanlarn uygulamas yledir (=hedyl-mslimn kez ve kez) ifadesini amel-i ehl-i Medineye delalet eden bir ibare gibi anlamtr. Bk. ed-Duveyh, Evz, s. 187. ed-Duveyh btn rneklerini, Evz ve Leys gibi alimlerin Medine ameline tabi olduklarn dnen bn Teymiyyenin grleriyle pekitirmektedir. Oysa hem Evz am ameline tabi oluyordu, hem de Leys b. Sad Mlike amel-i ehl-i Medine konusunda en ciddi eletirileri yneltenlerden biriydi.

946

Evznin Peygamber snneti kavramn nasl anlad hakknda bir yorum iin bk. Schacht, Origins, s. 70. Schachtn grlerinin eletirisi iin bk. Azami, slam Fkh, s. 86-87. Bu tabirlerin bir listesi iin bk. Azami, slam Fkh, s. 86-87. kr zen, Evznin amelle ilgili grleri zerinden hareketle, onun Medine ekolnn tavrlaryla daha ok uyum saladn sylemektedir. Bk. zen, Aklleme, s. 358, 359. Ancak o dnemde amele nem verme anlay btn byk ehirlerde bulunduuna gre, bunu sadece Medine ekolyle ilikilendirmek yeterince aklayc deildir.

947

948 949

fi, Siyerul-Evz, s. 306, 311, 312, 323. fi, Siyerul-Evz, s. 307.

244

mslimnin icm, cematl-mslimnin gr,950 eskiden beri mslmanlar byle uygulamlardr,951 snnet-i mziye952 ve selef yle yapard953 gibi tabirlerdir. Snnet-i mziye hari, lafz itibariyle Medine veya Kfe ameline delalet eden tabirlere benzemeyen bu ifadelerde daima bir gr birlii ve ortak karara atf yapld dikkat ekmektedir. Buradan Evznin szkonusu tabirlerle kastettii kiilerin gr birliklerine ok nem verdii sonucu kartlabilir. Ancak Medine ve Kfe amelini gsteren terkiplerde geen ulema, fukah, insanlar, ilim ehli gibi tabirlerde olduu gibi bunlarn delaleti de ak deildir. Yani Evznin eimme-i mslimn derken kimleri kastettii belli deildir. Yine de bunlarn, btn mslmanlar veya btn am ehlini kapsayan gr birlikleri deil, Evznin dahil olduu halkann mensuplarnn ortak gr olduunu tahmin etmek zor deildir.954 Yani burada btn am ulemasnn deil, sadece kendi hocalarnn gr birliinin sz konusu olduunu sylemek mmkndr.955 Baka bir ifadeyle bu rneklerde, Mlikin kendi hocalarn kastettii halde Medine amelinden veya icmndan bahsetmesi veya, eybnnin srekli olarak hocalarnn ortak grlerine atf yapmas gibi bir durum sz konusudur. 2. amda Kadm Amel-Muahhar Amel Daha nce Medine ve Kfe amelleri vesilesiyle geen kadm amel-muahhar amel ayrm Evz de grlmektedir. Baz konulardaki uygulamalarn ilk
950 951 952 953 954

fi, Siyerul-Evz, s. 323. fi, Siyerul-Evz, s. 320. fi, Siyerul-Evz, s. 315; bn Eb Htim, Mukaddime, s. 191. bn Askir, Trhu Dmak, XXXV, 184-85. Mesela Evznin grlerini aktarrken oka kulland eimmetl-mslimin tabiri, ilk bakta icma veya birok alimin ittifakna delalet ediyor gibi grnmesine ramen, bu tabirin karl Ebu Yusuf iin ou zaman az grler olabilmektedir. Ebu Yusufun eletirileri de zaten bu hususa dikkat ekmek amacn tamaktadr. Ahmed Hasan, Evznin iaret ettii imamlara ve siyasi liderlere Ebu Yusufun niin gvenmediini yle aklamaktadr: ilk dnem okullar kendi yerel imamlarna dierlerinden daha ok gveniyorlard. Bu durum alimlerin yerel icmsnn ve snnette farkllklarn ortaya kmasna sebeb oldu. Ahmed Hasan, lk Dnem, s. 137.

955

Ahmed Hasan da Evznin icm iddia ettii yerlerde aslnda Suriyenin yerel icmn kastettiini sylemektedir. Bk. Ahmed Hasan, lk Dnem, s. 201.

245

dnemden beri devam ettiini vurgulayan Evz, grlerini kadm uygulamalarla teyit etmek istemektedir. Mesela ganimetlerin paylam hususunda Hz. mer ve Hz. Osman zamanndan beri devam edegelen bir uygulamay delil olarak kullanan956 Evzye gre, eskiden beri srdrlen uygulamalar rivayetlere nazaran daha kymetlidir. Evz, svarilere verilecek ganimet hissesinin konu edildii bir rnekte, kadm ve muahhar amellerin neye gre belirlenecei sorusunun cevabna dair ipucu vermektedir. Evz hayl denen at tr iin hisse verileceini ancak birzevn957 iin verilmeyeceini kabul etmektedir. Evz, fitne kana kadar eimme-i mslimnin ayn ekilde dndn syler.958 Demek ki kadm uygulamalarn deimeye balad eik, fitne olarak adlandrlan olaydr. Ancak bu bilgi bizi kesin bir sonuca gtrmemektedir. nk hadis ilminde isnadn ortaya kmasna sebep olduu sylenen fitne gibi, buradaki fitne tabiri ile neyin kastedildii de aka ifade edilmi deildir. Ancak baka kaynaklara bakarak, bu kabil ifadelerde geen fitnenin Hz. Osman dnemindeki olaylara tekabl ettii sylenebilir.959 3. Evz ve darecilerin Ameli: Amell- eimme Evznin bahsettii ameller sadece fukahnn amelleri deildir. O immlar (=eimme) olarak and yneticilerin uygulamasndan da sk sk bahsetmektedir.960 Evz ayrca, fukahnn nceki nesillerin uygulamalarn devam ettirmesi gibi, siyasi idarecilerin de gemiteki rneklere tabi olmas gerektiini sylemektedir.

956 957 958 959

fi, Siyerul-Evz, s. 303. Hayl: Arap at. Birzevn: Arap at dndaki atlar. fi, Siyerul-Evz, s. 306. Mesela bn Teymiyye kadm amelleri Hz. Osmann vefatndan nceki dnemle snrlandrmaktadr. Bk. Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, XX, 308. Schacht ise Evzye gre kadm amelin son snrnn Emevi halifesi Velid b. Yezidin ldrld 126 ylndaki sava olduunu sylemektedir. Schacht ayrca, Velid b. Yezidin yerine mer b. Abdlazizin koyulmas suretiyle bn Vehb tarafndan bu tarihin geriye ekilmesini de eletirmektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 71-72, ayrca s. 72 dipnot 3. Bu tarihler ayn zamanda hadis ilminde isnadn balangc konusu vesilesiyle tartlan tarihlerdir. Evznin mezkur gr hakknda bk. Ebu Yusuf, er-Redd, s. 2, 20.

960

kr zen, Evzye gre trl uygulamann bulunduunu sylemektedir: Hz. Peygamberin snneti, halifelerin uygulamalar, mmetin uygulamalar. Bk. zen, Aklleme, s. 360-61.

246

Bir sulunun affedilmesi iin halife Mehdiye yazd mektupta, yneticilerin, seleflerinin doru ve gzel uygulamalarna tabi olmalarnda fayda olduunu sylemektedir. Burada Evznin nceki yneticilerin uygulamas anlamnda kulland 169 tabiri ile fukahnn snnet-i mziye tabiri arasndaki benzerlik dikkat ekmektedir. C. Ebu Yusufun Amel-i Ehl-i am Hakkndaki Eletirileri Medine ameli gibi am ameli de dnemin ulemas tarafndan eletirilmekten kurtulamamtr. am amelini eletirenlerin banda Ebu Yusuf gelmektedir. Onun grlerini, Evznin siyerine yazd reddiye sayesinde renmek mmkndr. Ebu Yusufun eletirileri am ve Medine amellerini ayn anda hedef almaktadr. Dier yandan, Ebu Yusufun Evzye reddiyesine reddiye yazan fi, hem Evznin eserini hem Ebu Yusufun eletirilerini aktarmaktadr. Ebu Yusufun ameli vaz edenlerin ehliyeti zerine syledikleri, am ameli hakkndaki eletirisinin en nemli unsurudur. Ona gre bir amelin makbul saylmas iin, ehil kimselerin elinde ortaya km olmas gerekmektedir. Evz tarafndan am ameli olarak takdim edilen rneklere bakarak Ehl-i amn kim olduunu anlayamadn syleyen Ebu Yusuf, kim olduklar bilinmeyen kiilerin Ehl-i am saylmas yerine Hz. Peygamber, sahbe ve fukahnn bu makama koyulmas gerektiini sylemektedir.962 Ona gre sradan halkn uygulamalar ile fukahnn snneti olan amel arasnda byk fark vardr ve birincisi hibir zaman amel makamna ykseltilmemelidir. nk halkn uygulamalar her zaman doru ve yerinde eyler deildir. Baz durumlarda yanl uygulamalar toplumda geerlilik

961 962

bn Eb Htim, Mukaddime, s. 191. Fukahnn icm kavram Schachtn gznde ayr bir deeri haizdir. Schacht, kadm ekollerin icm anlaylarn mukayese ederken, toplumun/mmetin umumunun icm kavramyla fukahnn icm kavramnn farkllna iaret etmektedir. Schachta ve stad Goldzihere gre ilkinde herhangi bir d etki sz konusu deilken, ikinci kavram slam hukukuna Roma hukukundan gemi olmaldr. nk ne de olsa bu kavram ok daha tebellr etmi bir dncenin rndr(!). Bk. Schacht, Origins, s. 83.

247

kazanabilmektedir.963 Bu ikinci grupta yer alan yanl uygulamalarn amel saylmas, Ebu Yusufun asl ekindii husustur.964 Ebu Yusufun am ameli hakkndaki eletirisinin ikinci vehesi, az grlerin amel saylmasna kar kmasdr. Ona gre, fukahnn tand ve herkesin bildii grleri esas almak varken abdest almasn bile bilmeyen aml eyhlerin grlerinin amel saylmas doru deildir.965 Fakat yukarda bahsi getii zere, Evznin de az grlerden kand ve daima hocalar katnda maruf grleri almaya gayret ettii hususu dikkate alnacak olursa, burada en azndan bir yanl anlama olduu sylenebilir. Bu karklk, her ehrin kendindeki bilgiyi maruf sayp, dierlerinden gelen ve kendilerince tannmayan grleri az olarak nitelemelerinden kaynaklanm olabilir. Ebu Yusuf, Evznin grlerini az olarak nitelerken, bu grlere Kfelilerin penceresinden bakyordu. Aksi takdirde onun az sayd grleri Evznin icm vasfyla deerlendirmesini izah etmek kolay deildir.

963 964

fi, Siyerul-Evz, s. 320. kr zene gre Ebu Yusuf, Evzyi sulad hataya kendisi de dm ve Evz gibi amele delalet eden mulak tabirler kullanmtr. Bk. zen, Aklleme, s. 299. Ebu Yusufun kulland bu tabirler snnet byle cereyan etmi (=kad cerat aleyh snnetn) ve uygulama byledir ve amel buna gredir (=ve zlike el-emru ve aleyhil-amel) ifadeleridir. Bk. Ebu Yusuf Yakub b. brahim, Kitbul-harc, nr. Kusay Muhibbddin el-Hatib, Kahire 1397, s. 64-65. Demek ki eybn gibi, Ebu Yusuf da amel terimini kullanmtr. Oysa Schacht, Kfelilerin amel terimini kullanmadklarn sylemektedir.

965

fi, Siyerul-Evz, s. 306. Ebu Yusuf ayn yerde Medine amelinin de farkl olmadn sylemektedir. Bu konuda ayrca bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 174-76; zen, Aklleme, s. 298-99.

248

I. LEYS B. SAD VE AMEL- EHL- MEDNE A. Leys b. Sad Leys b. Sad, Mlikin akran966 ve yaad dnemde Msrn en nde gelen ilim adamdr. lim tahsili iin slam dnyasnn nemli merkezlerini ziyaret eden Leys, genlik yllarnda967 kald Hicazda At b. Eb Rebh, Hiam b. Urve, Nafi, bn ihb ve Rebaya talebe olmu,968 yallk dneminde (161 ylnda) gittii Irakta burann hadis ilminden faydalanmtr.969 Leys Iraktayken halife Mehdi, veziri Yakub b. Davuda bu hocann derslerini takip et. Onun tad ilim hakknda kendisinden daha bilgili biri olduunu zannetmiyorum demitir.970 bn Abdilber tarafndan eitli beldelerdeki sahbe ve tbinun bilgisini kendilerinde toplayan kiilerden971 saylan Leys, Ebu Hanife gibi fakihul-beden olarak anlmakta, yani fkhn onda ftr bir zellik ve selika haline geldii sylenmektedir.972 Yaad dnemde Msrda fetva verme istiklalini elde eden Leys973 sadece kendi ehrinde deil, Medinede bile fukah tarafndan sayg gren bir ahsiyettir.974 Leysin maddi adan zenginlii yannda ilm adan haiz olduu bu nemli mevkii gz nne alan Ebu Cafer el-Mansr, kendisine Msr valiliini

966 967

bn Abdilber, el-ntik, s. 37. Leys 20 yandayken, yani 113 ylnda Hicazdadr. Bk. ihbddin Ebul-Fazl Ahmed b. Hacer el-Askalan, er-Rahmetl-gaysiyye bit-tercmeti'l-leysiyye, thk. Yusuf Abdurrahman Maral, Beyrut 1987, s. 23.

968

bn Hacer, Leys b. Sad, s. 23. Leys Rebann halkasna katlp onun talebeleriyle mnazara yapmaktadr. bn Hacer, Leys b. Sad, s. 35. Hatib, Tarih, XIII, 4; Zeheb, Siyer, VIII, 145. Zeheb, Siyer, VIII, 146; bn Hacer, Leys b. Sad, s. 53. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 167. Hatib, Tarih, XIII, 6; Zeheb, Siyer, VIII, 147. bn Hacerin eserinde bu fakihl-beden tabiri fakihl-beled olarak gemektedir. Bk. bn Hacer, Leys b. Sad, s. 47. Tabirin bu anlam hakknda bk. Abdlfettah Ebu Gudde, Nemzic min resilil-eimmetis-selef ve edebihimililm, Beyrut 1996, s. 13.

969 970 971 972

973 974

bn Sad, Tabakt, VII/2, 204. Hatib, Tarih, XIII, 5.

249

teklif etmesine ramen olumlu cevap alamamtr.975 Ama yine de Msrdaki yneticiler Leyse danmadan ilerini karara balamamakta976 ve onun tavsiyelerine uygun hareket etmektedirler.977 Leys, bn Ebi Zible birlikte, finin kendilerinden ders alamad iin zld iki hocadan biridir.978 finin hayflanmas sebepsiz deildir, nk onun gznde Leys sra ittiba konusunda Mlikten daha stndr.979 Fakat buna ramen yine finin ifadelerine gre talebeleri onun kymetini bilememilerdir.980 Leysi Mlikten stn gren sadece fi deildir. Sad b. Eb Eyyba gre de Mlik ile Leys biraraya geldiinde Mlik dilini yutup kalmakta, Leys, kim daha fazla fiyat verirse Mliki ona satmaktadr.981 Hem ileri gelen bir ilim adam, hem varlkl bir kii olarak Leys yneticilerle ve halkla iie yaamaktadr. Bir gnn drt blme ayrd sylenen Leys iin

975 976 977

Hatib, Tarih, XIII, 5. bn Hacer, Leys b. Sad, s. 53. Mesela Msrda Hanefi mezhebine gre hkm veren kad smail b. el-Yesa, Leysin istei zerine grevden alnmtr. Kadnn grevden alnmasna sebep olan mesele vakflar hakkndadr. Hanefi olduu iin, vakf konusunda Msrllarn bildiinden farkl hkm veren kad, Leys tarafndan maddi adan herhangi bir uygunsuz durumu yoktur, ancak burada bizim tanmadmz birtakm hkmler ihdas ediyor ve snneti gzard ediyor szleriyle halifeye ikayet edilmitir. Bk. bn Hacer, Leys b. Sad, s. 54. Leysin burada snneti gzard ediyor ifadesiyle Msrn yerleik snnetini kastettii sylenebilir. nk kad hanefi olduu iin Iraktaki kabullere gre hkm vermekte, ancak bu karar Msrllara gayr-i marf gelmektedir.

978 979 980

bn Eb Htim, db, s. 29; Mekk, Menkb, s. 138; bn Hacer, Leys b. Sad, s. 61. Eb Nuaym, Hilye, VII, 319; IX, 109. rz, Tabakt, s. 78. Benzer grler iin bk. bn Hacer, Leys b. Sad, s. 47. bn Hacer, Leysin grlerinin takipi bulmamasn bir yandan Leysin kitap yazmamasna bir yandan da talebelerinin onun grlerini tedvin etmemelerine balamaktadr. bn Hacer, Leys b. Sad, s. 61. bn Hacer ayrca, Leysin teferrd ettii fkh meselelerine dair sadece bir rnek bulabildiini sylemektedir. Leysin fkh grlerini derleyen Muhammed Ravvs Kalac bu konuda ok daha fazla rnek zikretmektedir. Kr. bn Hacer, Leys b. Sad, s. 61; Muhammed Ravvs Kalac, Mevsat fkhil-Leys b. Sad, Kuveyt 2002, s. 50-54. Kevserye gre Leysin mezhebinin tedvin edilmemesinin bir sebebi bu kabil teferrdlerinin az oluudur. Bk. Abdlfettah Ebu Gudde, Resil, s. 16.

981

Hatib, Tarih, XIII, 6-7.

250

nce sultan ile meveret meclisine katlr, sonra hadis dersi yapar, nc meclisini fkh ve fetvaya ayrr, son olarak da muhtalarla grr ve onlara yardm ederdi denmektedir.982 Leyse amel konusu balamnda nem kazandran iki husus vardr. Birincisi, rivayetlerin amel karsndaki kymeti hakkndaki tutumudur. Leys, amele uygun olmadklar gerekesiyle, bildii baz rivayetleri gz ard etmektedir. Daha nce bahsedildii zere ayn tavr Mlikte de grlmekte, hatta Mlik en ok bu yzden eletirilmektedir. Leysin ve Mlikin bu konuda benzer bir tavra sahip olduklar, her ikisinin de talebesi olan Msrl mehur fakih Abdullah b. Vehbin u sznden de anlalmaktadr: Mlik ve Leys olmasa ben mahvolurdum. nk Hz. Peygamberden gelen her ey ile amel edilir zannediyordum.983 Leysin Mlike yazd bir mektupta yer alan grleri, amel meselesinde Leyse nem atfetmeyi gerektiren asl unsurdur. Bu mektup, amel-i ehl-i Medine hakknda kaleme alnan ve gnmze ulaan ilk eletirilerden birisi olarak nemini muhafaza etmektedir.984 Aada ncelikle Leysin Mlikle ilikisinin ve mektuplamalarnn mahiyeti zerinde durulacak, ardndan bahsi geen mektubun muhtevas ele alnacaktr. 1. Leysin Mlik ile Mnasebeti Leys ile Mlikin dostluklarnn ok eskiye dayand anlalmaktadr. Leysin talebelii srasnda Medineye gelmesiyle balayan bu dostluk, hac dnemlerinde Hicazdaki grmelerle ve dier dnemlerde mektuplama yoluyla985 mrlerinin sonuna dek devam etmitir. Srekli yaztklar bilinen bu ikiliye ait mektuplarn tamam elimizde olmasa bile, amel-i ehl-i Medine zerine

982 983 984

Hatib, Tarih, XIII, 9; bn Hacer, Leys b. Sad, s. 53. Hatib, Tarih, XIII, 7; Kad yz, Tertb, I, 172; Zeheb, Siyer, VIII, 148. Leys tebe-i tbin tabakasna mensup olduuna ve eybn ile afiden nce vefat ettiine gre onun grlerini amel-i ehl-i Medine hakkndaki ilk eletiri saymak yanl olmaz. Mlikin Leyse yazd 155 ylndan ncesine ait bir mektup hakknda bk. Zeheb, Siyer, VIII, 157. bnn-Nedm de Leysin Mlik ile yazmasn onun ayrt edici zellikleri arasnda zikretmektedir. Bk. bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 248.

985

251

ciddi bir tartmay ihtiva eden ok nemli iki tanesi baz tarih ve tabakat kitaplar sayesinde gnmze kalabilmitir.986 Leys ile Mlikin dostluklarnn hem ilm hem maddi boyutu vardr. Leys Mlike ilm konularda danrken, Mlik maddi bakmdan skntya dt zamanlarda Leysin yardmna bavurmaktadr.987 Ancak Leysin Mlike yardmnn maddi konularla snrl kalmad, Mlikin baz hadisleri Leysten renip rivayet ettii bilinmektedir. Abdullah b. Vehbe gre Mlik kendisinden raz olduum bir ilim adam bana haber verdi ( ) tabiriyle hadis naklettii zaman Leysi kastetmektedir.988 2. Mlik-Leys Yazmasnn Deeri ve Tarihi Hakknda Mlik ve Leysin mektuplarnn tarihinin tespit edilmesi, zellikle Mlikin amel anlaynda zaman iinde bir deiiklik yaanp yaanmadn anlamak

986

Mektuplar hakknda bk. Fesevi, Marife, I, 687-697; Yahya b. Man, Tarih, IV, 498-501; Kad yz, Tertb, I, 41-44; bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, III, 94-100; Abdlfettah Ebu Gudde, Resil, 29-41. Fesev ve Yahya b. Man her iki mektubu tam olarak verirken, ikisini de zetleyen Kad yz zellikle Leysin mektubunun ok azna yer vermi, bnl-Kayyim ise sadece Leysin mektubunu kitabna almtr. Yahya b. Man, Leysin mektubunu onun katibi Abdullah b. Salihten bizzat alm, Kad yz da mektuplarn sahih olduunu sylemitir. Mektuplarn Trke tercmesi iin bk. Muhammed Yusuf Musa, mam Mlik ile Leys b. Sad Arasndaki htilaf ve Yazma, ev. Abdlkadir ener, AFD, XVI, (1968), s. 131-154. Muhammed Yusuf Musa, Leysin mektubunda geen ve bizim Msr ameli eklinde anlama taraftar olduumuz baz unsurlar rf olarak yorumlamaktadr. Bk. a.g.m., s. 145, 146. Mektuplar hakknda modern bir alma iin bk. Abdsselam b. Muhammed b. mer All, Takrbl-medrik bierhi risleteyil-Leys b. Sad vel-imm Mlik, Beyrut 1995. Felmebn, Leysin mektubunu amel-i ehl-i Medine hakkndaki ilk itiraz saymaktadr. Bk. Felmebn, Haberul-vhid, s. 86.

987 988

Hatib, Tarih, XIII, 7; Eb Nuaym, Hilye, VII, 322-23; Zeheb, Siyer, VIII, 148. Hatib, Tarih, XIII, 7; Zeheb, Siyer, VIII, 147; bn Hacer, Leys b. Sad, s. 47, 61. Yine de, Abdullah b. Vehbin szn ihtiyatla karlamak gerekir. nk Muvattan Yahya b. Yahya rivayetinde bu tabir yalnzca yerde gemektedir (Zekat, 17, 29; Ukl, 22, numarasz; Kasme, 1, 2). stelik bunlardan bazlarnda Mlik, grlerini aktard kiiler hakknda oul kalb kullandna gre sadece Leysi kastetmi olamaz. Dier yandan, Miklos Muranyiye gre Abdullah b. Vehb de hocas Mlik gibi, Leys hakknda bu ifadeyi kullanmaktadr. Bk. Abdullah b. Vehb, Kitbul-muhrebe, s. 37, dipnot 64.

252

asndan nem arzetmektedir.989 nk Mlikin Leyse gnderdii mektupta taknd tavrla, halife Ebu Cafer el-Mansrun Muvatta kanun kitab yapma istei karsndaki duruu arasnda tam bir ztlk sz konusudur.990 ki mektubun tarihini kesin olarak belirlemeye bugnk bilgiler nda imkan olmasa da zellikle Leysin mektubundaki bir ipucundan hareketle tahmin yrtmek mmkndr. Leys, Mlike yazd cevapta istiska (yamur duas ve) namazna dair bir meseleden bahsederken, Medine valisi Zfer b. Asmn bir uygulamasna iaret etmektedir. Ad geen Zfer, halife Mehdi tarafndan 160 ylnda Medine valilii grevine getirilmi, 163 ylnda ise Cezire valiliine atanmtr.991 u halde bu mektuplarn 160 ylna veya sonrasna ait olduu kesindir. Mlikin mektubunun sonundaki 7 Safer Pazar veya 9 Safer Pazar eklindeki iki farkl kayda bakarak mektuplarn 160, 161, 166, 168, 169 ve 174 yllarndan birinde yazld sylenebilir. nk Safer aynn yedisi veya dokuzu ancak bu yllarda Pazar gnne denk gelmektedir. Halife Mansur 158 ylnda vefat ettiine gre992 Mlikin Leyse yazd mektup, Mansurla Muvatta kanun kitab yapma hakkndaki grmesinden daha ge tarihlidir. Bu durumda Mlikin, ad geen halifeye arz ettii grnden zaman iinde vazgetii ve Medine amelinin dier ehirler iin de uyulmas gerekli bir delil olduunu kabul ettiini sylemek mmkndr.993 Ancak mektuplarn muhtevasndan anladmz kadaryla Leys, Mlikin bu grne katlmamaktadr.

989

Mlik ve Leysin bu iki mektubunu erh etmek maksadyla Takrbl-medrik isimli mstakil bir eser telif eden ve mektuplardaki her bir meseleyi ayr ayr ele alan Abdsselam b. Muhammed b. mer All, grebildiimiz kadaryla mektuplarn tarihi konusunu hi gndeme getirmemektedir. Oysa bir adan baklrsa, bu mektuplarn tarihinin tespit edilmesi, muhtevalarn ele almaktan ok daha nemlidir.

990 991

Bu konuda ayrntl malumat iin Mlikin amel anlaynn ele alnd ksmlara baklabilir. Muhammed b. Cerr et-Taber, Tarhur-rusl vel-mlk, nr. Muhammed Ebul-Fazl, Kahire 1960-70, VIII, 132, 147. Ayrca bk. bn ebbe, Tarih, I, 222; Abdlfettah Ebu Gudde, Resil, s. 39.

992 993

Taber, Tarih, VIII, 59. Bu mesele Mlikin amel anlay bahsinde ayrntl olarak ele alnmt.

253

B. Mlik-Leys Yazmasnn Muhtevas Mlikin mektubundan anlaldna gre, ilk olarak Leys Mlike bir mektupla birlikte baz kitaplar gndermi ve Mlikin bunlar gzden geirmesini istemitir. Mlik Leysin isteini yerine getirdikten sonra kitaplar geri gnderirken aada muhtevasndan ksaca bahsedilecek olan mektubu yazmtr. 1. Mlikin Mektubu Mlikin mektubundaki, amel-i ehl-i Medinenin balayclna dair grlerine daha nce yer verildii iin burada tekrardan sarf- nazar edilecektir. Ancak burada, amel hakkndaki bu tartmann balang tarihi ve Mlikin Leysi, amellerine aykr davranmakla sulad kiilerin kimlii gibi iki noktaya daha ksaca dikkat ekilmesi gerekmektedir. Mlik ile Leys arasnda, amel meselesinde veya benzeri bir konuda Mlikin mektubunda olduu gibi, telkin edercesine bir konuma daha nce gndeme gelmemitir. nk Mlik Leyse bu konuda sz sylemekten beni daha nce meneden ey, senin hakkndaki hsn zannmd. Ayrca sen bu meseleyi imdiye kadar hi gndeme getirmemi, bana konu hakknda bir ey yazmamtn demektedir.994 Anlald kadaryla Leys Medinedeyken Mlikle amel hakknda hi konumam, Mlik de buna binaen aralarnda baz ortak kabullerin bulunduunu var saymtr. Mlikin Leys hakkndaki hsn zannnn, Leysin Medine amelini balayc kabul ettiini farzetmesi olduu sylenebilir. Elimizde ak bir delil bulunmasa da, herkesin Medine amelini takip etmesi gerektiini dnen Mlikin bu varsaymn meru gsterecek muhtemel bir gerekesi, talebelik yllarnda Medinede bulunmas hasebiyle ayn hocalardan ders aldklar dostu Leysi kendilerinden biri gibi grmesi olabilir. Aksi takdirde yine onun ifadeleriyle, Leys gibi nde gelen ve etrafndakilere rnek olan bir ilim adamna bu ekilde hitab etmesini aklamak kolay deildir. Ancak Leysin kendi ehri iin byle bir dnceye hibir zaman sahip olmad aada zikredilecek mektubundan anlalmaktadr.

994

Yahya b. Man, Tarih, IV, 499; Fesev, Marife, I, 697; ayrca bk. All, Takrbl-medrik, s. 36. Mektubun bu ksm dier kaynaklarda yer almamaktadr.

254

Dier yandan, Mlik Leysi Medine ameline muhalefet etmekle sularken bizim birlikte olduumuz ve iinde bulunduumuz ehirdeki insan topluluunun uygulamasna aykr fetvalar verdiini duydum995 demektedir. Acaba Mlikin burada kastettii topluluk kimlerden meydana geliyordu? Kanaatimizce, bunlar ilk bakta zannedildii gibi btn Medineliler olarak anlalsa da, aslnda Muvattadaki dier tabirler gibi bu ifadenin delaletini de mulak saymak gerekmektedir. nk Mlik, Leysin btn Medine ulemasnn icmna aykr davrandn aka sylememektedir. Ayrca Mlikin mektupta kulland tabirler, Muvattada ihtilafn yokluuna dair herhangi bir aklama yapmadan kulland ve sadece kendi halkasnn icmn gsteren tabirlere ok benzemektedir. Dolaysyla, Mlikin Leys hakkndaki sulamasn Leysin onun halkasna ait grleri takip etmedii eklinde anlamak mmkndr. Yani burada Leysin gzard etmekle suland ey, btn Medinenin ortak kabulleri deildir. Aslnda Leysin cevabnda buna dair iaretler vardr. nk Leys mektubunda Medine iindeki ihtilaflara zellikle dikkat ekmektedir. Baka kaynaklardan anlald kadaryla Leys, sahbenin ihtilaf ettii durumlarda rastgele deil, belirli kriterlere gre tercih yaplmas gerektiini sylemektedir.996 Bu gre sahip birinin kaleminden km olmas hasebiyle, Leysin mektubu ayr bir nem tamaktadr. 2. Leysin Mektubu Mlik snnet ve amele ittiba konusunda kendisini Leysten stn grse ve ona telkinde bulunma selahiyetine sahip olduunu dnse de, Leys asndan durumun farkl olduu anlalmaktadr. Medine amelinin nemini inkar etmeyen Leys, buna ramen Mlikin her dediini kaytsz artsz kabul eden biri deildir. Mlike yazd cevapta amelle ilgili eletirilerini pepee sralayan Leys, baka

995 996

Leys, sahbenin ihtilaf ettii mevzularda bazlarnn zannettii gibi herhangi birini bil kayd art semek doru deildir, nk bu grlerin kimisi doru kimisi yanltr. nemli olan tercih yapabilmektir demektedir. Ona gre sahbe ihtilaf ettii zaman ihtiyata muvafk olan gr alnmaldr. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 81-82. nk yine Leyse gre ayn anda iki doru olamaz, doru ve gerek birdir. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 89.

255

yerlerde de Mliki eletirerek onun snnete aykr hkmler verdiini iddia etmektedir. bn Abdilber, Leysin Mlik yetmi yerde reyiyle hkm vermi ve snnete muhalif davranmtr dediini nakletmektedir. stelik Leys bu konular Mlike mektupla bildirmekten ekinmediini de sylemitir.997 Bu durum, aralarndaki ilikinin Mlikin zannettii gibi olmadn gstermektedir. u kadar var ki, Leysin Mlik karsndaki bu muhalif tutumu sadece ilm meseleler hakkndadr ve aralarndaki dostluk bundan zarar grmemitir. Leysin mektubunda ele alnan birtakm konular, amel tartmas balamnda nemli unsurlardr. Medinede sahbe dneminden itibaren grlen ve sonraki devirlerde hi eksik olmayan ihtilaflar, Leysin mektupta en ok vurgulad hususlardandr. Medine dndaki btn fakihler gibi o da Medine amelini icm gibi anlad iin, kendi iinde muhalefetlere imkan veren bu icm anlayn eletirmektedir.998 Ona gre Medine amelinin balayc olabilmesi iin gereken en temel iki artn birincisi amelin gerekten mttefakun aleyh olmas, yani Medine iinde hi ihtilafn bulunmamas, ikincisi de amelin kadm olmasdr. Leys byle durumlarda Medine ameline tabi olma konusunda hi kimsenin kendisini geemeyeceini sylemektedir. Ama ihtilafn bulunduu durumlarda, yani amel ad altnda takdim edilen eyin aslnda, farkl grler iinden birinin tercih edilmesinden ibaret olmas halinde Leys buna az gr adn vermekte ve bylesi grlerden iddetle uzak durmaktadr. Leyse gre Medinedeki ihtilaflar gn gibi aikrdr ve tek tek bunlar anmaya gerek yoktur. Ancak rnek olmas kabilinden, ihtilafa den baz isimlere zellikle iaret etmektedir. Bu kiilerin Said b. el-Mseyyeb, bn ihb ve Reba gibi Mlikin en ok kymet verdii hocalar olmas zel bir anlam tamaktadr. Mlikin Medinedeki ihtilaflardan ve baz hocalarnn kendi kendine elikiye
997

bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 148. Abdlfettah Ebu Guddeye gre Leysin Mlik hakknda bahsettii bu snnete muhalefet aslnda bir yorum farkdr. Bk. Resil, s. 39. Umar Faruq Abd-Allh, Leysin Medine icmyla Medine ameli arasnda fark gzettiini, Medinede icm konusu olan eyleri balayc saydn, ancak ihtilafa elverili bir zemin salayan amele itiraz ettiini sylemektedir. Bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 313. Ancak Leysin mektupta Medine icm olarak kabul edip balayc sayd eylerin aslnda btn mmetin icm olduu anlalmaktadr. Dolaysyla onun burada kabul ettii icm, sadece Medineyi deil, herkesi ilgilendirdii iin makbuldr.

998

256

dmesinden ok rahatsz olduunu bilen Leys, hocalarnn ne kadar ihtilafa dtklerini gstermek suretiyle Mliki susturmaya almaktadr. Mliki byle ok hassas olduu bir konuda zor durumda brakan Leys, onun zerine ok gittiini dnp dolayl olarak zr bile dilemitir. Sahbe glerinin nemine iaret etmesi, Leysin mektubunda grlen dier bir husustur. Ona gre sahbe farkl ehirlere g etmek suretiyle buralarda nderlik etmiler, kendilerini hibir zaman Medineye bal kalmak zorunda hissetmemilerdir. Onlar Kuran ve Snnete uygun olarak hkm vermiler, bir mesele hakknda bu iki kaynakta bilgi bulamadklar zaman ictihad etmilerdir. Leyse gre ilk devirde grlen bu durum sadece Medine iin deil, btn slam dnyas iin geerlidir. Bu yzden ilk halife, slam dnyasnn snrlarn tekil eden uzak blgelerdeki her hususla yakndan ilgilendikleri halde, buralarda sahbenin etkisiyle oluan ve yerleik hale gelen amelleri deitirme yoluna gitmemilerdir. nk onlarn gznde her ehirde oluan amel kendince bir kymeti haizdir.999 Leyse gre kadm amellerin kayna olan ilk dnemde grlmeyen bir tavr taknarak, herkesi Medine ameline tabi olmaya zorlamak, devir deitii ve ilk dnemdeki alimler kaybolduu iin artk uygun ve mmkn deildir. Dolaysyla kadm amellerin yerine yeni ameller ihdas etmeye gerek yoktur. Leysin ok nem verdii anlalan kadm amel meselesi, mektubun son ksmn meydana getiren rnek meselelerden1000 bazlarnda tekrar gndeme getirilmekte ve bunlarn deitirilmesi eletirilmektedir.
999

Muhammed b. el-Hasen el-Hacvye gre, Leys her ehrin kendi uygulamasnn delil ve kaynak olduunu kabul etmektedir. Bk. el-Fikrus-sm, I, 376. Hacvnin ayn yerde sylediine gre Mlikin talebeleri, Leysin gndeme getirdii bu konular daha sonra cevaplamlardr. kr zen ise Leysin ilk halife hakkndaki bu grlerini, ilk devirde devlet-rey ilikisi balamnda ele alr ve merkezi idarenin, baka slam kentlerinde kabul gren uygulamalara mdahale etmeyiini o dnemin hukuki yapsnn bir zellii olarak grr. Bk. zen, Aklleme, s. 151. Leysin Medine ameli eletirisi hakknda ayrca bk. zen, Aklleme, s. 327.

1000

Leysin ayn minvalde daha birok rnek vardr, ancak hepsini zikretmiyorum dedii bu meseleler unlardr: a) Yamurlu havalarda namazlarn cem edilmesi, b) ki ahit yerine bir ahit ve davacnn yeminiyle mahkemeyi hkme balamak (Eskiden beri Medine uygulamas olduu halde dier ehirlerde uygulanmam, ilk halife onlara Medine uygulamasn esas almalarn sylememitir.) c) Kadnlara mehr-i meccelin verilmesi gereken vakit, d) l mddetinin gemesinden sonra evliliin durumu, e) Boama hakknn hanma verilmesi

257

Leysin eletirileri, Medine iindeki ihtilaflara arlkl olarak iaret etmesi ve kadm amel-muahhar amel ayrmna dair unsurlar tamas ynyle eybn ve finin eletirilerine, az grlerden kanlmas gerektiini sylemesi hasebiyle Ebu Yusufun eletirilerine benzemektedir. Ama bu fakihe gre de tarih itibariyle nce olmasnn yannda, Mlikin amel hakkndaki grlerinin zaman iinde nasl deitiini grmeye imkan vermesi, Leysin grlerini nemli hale getiren asl noktalardr. afi gibi Leysin de Medinede uzun sre kalmas itibariyle buradaki ilmi ortam yakndan tanmas, onun eletirilerine kymet kazandran dier bir husustur.

meselesi, f) Kiinin evlendii kleyi satn almas meselesi, g) Yamur duas, hutbesi ve namaznn ifa ekli (bu rnek, mektuplarn tarihini belirleme asndan nemlidir), h) Ortaklara ait mallarn ne zaman zekata tabi olaca meselesi (sonradan deitirilen kadm amellere rnek), ) flas etmi bir kiinin alacakllarnn, alacaklarn adamn elinde kalan mal zerinden tahsil etmeleri, i) Atlar iin verilecek ganimet hissesi.

258

II. EYBN VE AMEL- EHL- MEDNE Medineliler hakknda finin mehur eletirisi kadar, onun hocalar arasnda yer alan ve Kfe fkhnn nde gelen temsilcilerinden biri olan Muhammed b. elHasen e-eybnnin eletirisi de nemlidir. Hatta fiden nce dile getirilmesi itibariyle, bu eletiriye daha fazla nem atfedilmesi gerektii bile sylenebilir. eybnnin Kitbul-Hcce al ehlil-Mednedeki eletirileri, Leys b. Sadn eletirileriyle birlikte, Medineliler hakknda fiden hemen nceki dnemde bulunabilecek en kapsaml eletirilerden biridir.1001 eybn, Medinede kald yl boyunca Muvatta bizzat mellifinden dinlemitir.1002 Ayn sre zarfnda Medinedeki dier ilim adamlaryla eitli konularda grmeler yapmtr. Kimlerle ve hangi artlar altnda yapld tam olarak bilinemese de, Medine ve Irak fkhlarnn mukayese edildii tartma veya tartmalar, bu grmeler iinde en nemlisidir. Kitbul-Hcce al ehlilMednenin ortaya kmas bu tartmalarn mahhas bir sonucudur. Medinede telif edilen el-Hcce, eybn Iraka dndkten sonra, talebesi sa b. Ebnn (. 221) rivayeti sayesinde mehur olmutur.1003 eybnnin kitaptaki muhataplar genel anlamda btn Hicazllar, ama zellikle Medineli alimlerdir. Ne var ki bu muhataplar birka rnek dnda ismen zikredilmemektedir. Eserin bu zellii daha yazld dnemde baz eletirilere yol amtr. zellikle fi, kitapta eletirilen Medinelilerin isimlerinin aka
1001

Ahmed Muhammed Nurseyf, ikinci asrdaki amel tartmalar iinde Leys b. Sadn ve eybnnin eletirilerini sistematik bulmadn ifade etmektedir. Ona gre ilk sistematik eletiri fi tarafndan yaplm, bn Hazm, bn Teymiyye ve dierleri onu takip etmilerdir. Bk. Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, s. 366. Ancak Leysin eletirisi bir yana, eybn ve finin eletirilerindeki benzerliklerin okluu, eybnnin de en az fi kadar sistematik olduunu gstermektedir.

1002

bn Eb Htim, db, s. 174; bn Abdilber, el-ntik, s. 57; Zeheb, Siyer, VIII, 75; a.mlf., Menkb, s. 53; Zeynddin Kasm b. Kutluboa, Tcut-tercim fi tabaktil-hanefiyye, Badat 1962, s. 54. Bu kaynaklara gre eybn, Mlikten yedi yz civarnda hadis almtr. Bu rakam, Muvatta- Muhammedle tam olarak rtmemektedir. nk Muvatta- Muhammedde yaklak bin hadis bulunmaktadr.

1003

Ebul-Vef el-Afgn, el-Hcce mukaddimesi, s. 1.

259

verilmesi gerektiini sylemektedir. Eserde muhataplarnn adn zikretmeyen eybn, ehl-i Medine tabiriyle and kiilerin Mlik ve talebeleri olduunu, ancak finin talebi zerine sylemitir.1004 Fakat eybnnin eletirilerinin, sadece Mlik ve ashabyla snrl olmad anlalmaktadr. eybn, eletirilerinde muhatabnn adn vermese ve sadece Mliki kastettiini sylese de, baz rneklerde Mlik ve talebeleri dndaki Medineli alimlerle, yer yer Mekkelileri de eletirmektedir.1005 Kitaptaki tartmalar ayrntl olarak incelemeye gemeden nce, eybnnin eletirileri ile finin eletirilerinin birok adan benzerlik arzettiine dikkat ekmek gerekmektedir. finin, el-Hcceden veya dorudan eybnden istifade etmi olduu, her iki eletiride kullanlan tabir ve stlahlardaki benzerliklere baklarak sylenebilir. Aralarndaki hoca-talebe ilikisi de byle bir etkileimi mmkn saymamz gerektiren unsurlardandr. Dolaysyla, finin elHcceyi beenmeyip bir kenara attn gsteren, yukarda bahsi geen rivayeti ihtiyatla karlamak gerekmektedir. Eletiriler arasndaki ortak noktalar iinde ncelikle dnemin telif tarznn bir sonucu olarak, her iki eletirinin de fkh bablar arasna dercedilmi olmas dikkat ekmektedir. Yani bir konu hakkndaki eletiriler topluca verilmemekte, eitli

1004

Rivayete gre eybn Medineliler hakknda bir kitap (ad verilmese de bunun el-Hcce al ehlil-Medine olduun anlalmaktadr) yazd zaman, incelemesi iin fiye gstermitir. Ama fi kitabn ba tarafna bakp hemen geri vermitir. eybn niye byle yaptn sorunca aralarnda yle bir konuma gemitir:

fi: Kitap daha bandan hatal. Sen bu kitab kime kar yazdn? eybn: Ehl-i Medineye kar. fi: Ehl-i Medine kimdir? eybn: Mliktir. fi: Mlik bir kiiden ibarettir. Oysa Medinede Mlik dnda bn Ebi Zib, el-Mcin ve fln ve fln (fi bunlarn adn aklamamtr) gibi birok fakih vard. bn Eb Htim, db, s. 111-12. Benzer bir konuma iin bk. a.g.e., s. 165. Harun Reidin huzurunda yapld sylenen bu tartmada devrin kadlar ve ileri gelenleri hazr bulunmulardr. Bk. Yakut, Mucem, s. 289; Zeheb, Menkb, s. 58.
1005

rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, II, 277-8; IV, 81, 133-34, 217 vd., 310 vd. Ayrca bk. zen, Aklleme, s. 308.

260

fkh konularnn ele alnmas srasnda yeri geldike zikredilmektedir. Bu tarz, doal olarak her iki eletirinin bazen tekrara dmesine yol amaktadr. Dier yandan hem eybn hem de fi, amele prensip olarak kar olmamakla birlikte, bu kabil uygulamalara mervi bir dayanan bulunmas gerektiini sk sk tekrarlamaktadrlar. Kanaatimizce iki eletirinin en nemli ortak noktas bu meseledir. Dnemin byk ilim merkezlerinden olan Kfe ve Msrdaki, eybn ve fi gibi nde gelen iki ismin amel-i ehl-i Medine hakkndaki bu ortak kanaatine nem atfetmek gerekmektedir. yle anlalyor ki, Medine dndaki ehirlerde, amel z itibariyle reddedilmemektedir. Ancak amelin kabul edilmesi iin rivayetle desteklenmi olmas temel bir art olarak ileri srlmektedir. Aksi takdirde, yani amelin hibir destee sahip olmakszn kendi bana var olduu durumlarda, Kfe ve Msr ulemasnn buna fazla itibar etmedii sylenebilir. Bu prensibe riayet eden eybni gibi alimler, kendi ehirleri adna amel iddia ederken ncelikle rivayetlere yer vermekte, ardndan amellerinin rivayetlere uygun olduunu sylemektedirler. Bu tutum, onlarn gznde amelin makbul saylmas iin en temel artn snnette (hadis veya sr) yeri bulunmas olduunu gstermeye yeterlidir.1006 Rivayetlere nem verme prensibinin, hem eybn hem fi tarafndan gndeme getirilmi olmas, bir baka balamda daha nemlidir. Gnmzde finin slam ilimler tarihindeki yerini abartl biimde alglayp yanstma eiliminde olan oryantalist yaklam, bu hususu gzden karm grnmektedir. nk ahkamda, amelden ok rivayetlere arlk verme dncesinin fiden nce eybnde (ve muhtemelen onun mensup olduu evrede bulunan dier isimlerde) grlmesi, afinin etkisinin zannedildii kadar byk olmadn gstermektedir. Medinelilerin kendi aralarnda gr birlii olmad halde bir Medine icmndan ve amelden bahsetmeleri, baz konularda herhangi bir usle riayet etmeksizin delilsiz hkmler vermeleri, ge dnemlerde ortaya kan uygulamalar amel saymalar gibi hususlar, eybnnin eletirilerinde ayrca temas edilen
1006

Schachta gre nce Ebu Yusufta grlen, ama eybnde iyice artan bu eilim, ayn zamanda hadislerin etkisiyle fkh doktrininin deimesine iaret etmektedir. Bk. Schacht, Origins, s. 306.

261

noktalara rnek verilebilir. Aada, eybnnin bu konular hakkndaki dnceleri ayrntl olarak ele alnacaktr. A. eybnnin Medineliler Hakkndaki Eletirileri eybnnin Medineliler hakkndaki eletirilerini ana balkta

deerlendirmek mmkndr. Bunlardan ilki Medinelilerin amel karsndaki tutumuna dair grlerini kapsamaktadr. Burada zikredilen konular iinde zellikle Medine iindeki ihtilaflar, Medine ameline kr krne ballk, muahhar amellere fazlaca nem verme meselesi gibi hususlar dikkat ekmektedir. kinci balk altnda, Medinelilerin rivayetler karsndaki tutumuna dair syledikleri yer almaktadr. Burada Medinelilerin kendi rivayetlerine aykr hkm vermeleri, rivayetler arasndaki hiyerariye ve hadis rivayeti hakkndaki baz prensiplere riayet etmemeleri gibi hususlar, eybnnin en fazla vurgulad konulardr. Eletirilerin nc noktasnda ise eybnnin kendi amel anlay bulunmaktadr. Burada, Medine ameline delalet eden tabirleri ve benzerlerini Kfe iin kullanan, zaman zaman Kfe ve Medinede grlen ortak amellere dikkat eken eybnnin, Medineliler hakknda dolayl bir eletirisi sz konusudur. Yani eybn bir bakma amel anlaynn ve buna delalet eden tabirlerin Medineye has olmadklarn sylemek istemektedir. Aada bu balk hakknda daha ayrntl bilgi verilecektir. 1. Amel-i Ehl-i Medine Hakkndaki Eletirileri a. Delilsiz hkm verme (tahakkm) eybnnin Medinelileri hkm verirken keyfi davranmakla, yani belirli bir standarda riayet etmemekle sulamas, onlar hakkndaki en ar eletirilerinden biridir. Ona gre Medinelilerin bu tutumlar (tahakkm), herhangi bir prensibe riayet etme kaygs gtmeksizin hkm vermektir. eybnye gre tahakkmn sz konusu olduu yerlerde Medinelilerin hangi esasa riayet ettiklerini tespit etmek mmkn deildir, nk bir esasa riayet zaten sz konusu deildir. Byle durumlarda Medinelilerin riayet ettikleri tek ey, kendi reyleri ve zanlardr.

262

Tahakkm kabul edilemez sayan eybn1007 bunun sebebini el-Hccenin eitli yerlerinde aklamaktadr.1008 Aada bunlarn bir zeti yer almaktadr: eybnye gre snnet veya esere istinad etmeden hkm vermek caiz ise bu yalnzca Medineliler iin deil herkes iin geerli olmaldr.1009 Ancak bu durumun sonucu kaostur. Snnet veya esere istinad etmeden hkm verenler hi kimseyi kendi hkmlerini kabul etmeye zorlama hakkna sahip deildir.1010 nk bu adan kimsenin kimseye herhangi bir stnl sz konusu deildir. eybn, Medinelilerin grlerine herhangi bir delil gstermeksizin, bizde hkm byle cari olagelmitir veya bizdeki hkm eskiden beri bu ekildedir mealinde szlerle Medine amelinden destek almalarn kabul etmemektedir.1011 Ona gre delil gstermeksizin amel iddia etmek mmkn olsa, ayn eyi bakalar da yapabilecektir. eybn bu balamda Medinelilere yle bir soru yneltmektedir: Basral, Mekkeli veya aml biri kp da sizin yaptnz gibi kendince baz standartlar belirleyip hkmler verse ona nasl cevap verebilirsiniz? Ona kar ileri srecek hibir deliliniz olmayacaktr, nk sizin elinizdeki de ayn eydir.1012 Rey fkhnn nde gelen temsilcilerinden birinin, rivayet ehli olarak bilinen fakihleri kendi reylerine tabi olarak hkm vermekle sulamas olduka manidardr. Medine amelinin makbul olabilmesi iin, temelinde bir snnet veya eser bulunmas gerektii dncesi, eybnde ok bariz biimde grlmektedir. Bu art yerine getirillmedii takdirde eybn, Medine ameli ile dier ehirlerin snnet veya eser zerine bina edilmemi amelleri arasnda bir fark grmemektedir.

1007 1008

eybn, el-Hcce, II, 620. eybnnin Medineliler hakknda tahakkm sulamalar iin bk. el-Hcce, II, 303-4, 313, 514, 556-7, 563, 575, 620, 662, 697, 732; III, 206, 306, 435; IV, 115, 317-18. eybn, el-Hcce, II, 556-57. eybn, el-Hcce, II, 563; IV, 318. eybn, el-Hcce, II, 575. eybn burada, Mlikin Muvattada ok sk kulland bize gre amel byledir ( ) tabirine itiraz etmektedir. eybn, el-Hcce, II, 303-4, 514; IV, 317-18. (Farkl yerlerde ayn anlama gelen cmleler birletirilip mealen aktarlmtr.)

1009 1010 1011

1012

263

b. Medine dndaki ortak uygulamalara muhalefet eybnye gre, Medineliler kendi ehirlerindeki

bilgiye

fazlaca

gvendiklerinden, dier ehir ve blgelerin bir meselede ne hkm verdiklerini dikkate almazlar. yle ki baz durumlarda dier btn ehirler bir tarafta, Medineliler br tarafta yer alabilmektedir. Byle durumlarda eybn Medinelileri btn insanlarn icmlarna muhalefet etmekle sulamaktadr. Mesela Medineliler orulu kiinin unutarak yemesi veya imesi durumunda orucun kaza edilmesi gerektiini sylemektedir. eybn dier btn ehirlerdeki ulemann bu kiiye kaza gerekmedii konusunda icm ettiklerini, stelik bu icmn konu hakknda varid sr zerine bina edildiini sylemektedir. eybnye gre Medineliler szkonusu srdan haberdardrlar ve bu konuda rey ile hkm verilemeyeceini bilmektedirler, ancak buna ramen yukardaki hkm verebilmilerdir.1013 eybn Medinelileri kendilerinden rneklerle de ilzam etmektedir. Umre veya hac iin ihrama giren, ancak Kabeye ulaamadan dman muhasaras altnda kalan kiiler Medinelilere gre bulunduklar yerde kurbanlarn kesip ihramdan karlar ve kendilerine kaza gerekmez. Oysa eybnye gre bu kiilerin kurbanlarn Mekkeye gndermeleri ve kurban orada kesildikten sonra ihramdan kmalar, ertesi yl umre veya hacc kaza etmeleri gerekmektedir. eybnye gre btn fukahnn ortak gr byledir.1014 Medinelilerin bu kiiye kaza gerekmez demeleri icma muhaliftir.1015 eybn bundan sonra Medineli bn Eb Zibin bn ihbdan aktard bir hadisi nakletmektedir. Hadiste byle bir umrenin kaza edilmesi gerektii sylenmektedir. eybn hadisi naklettikten sonra unlar ifade etmektedir: Ehl-i Medineye ayorum! Dman muhasaras altnda kalan kiinin umreyi kaza etmeyeceini iddia ediyorlar ama hadisleri aksini sylyor. stelik bn Eb Zib ve bn ihb onlar katnda makbul hadisilerdir.1016 Konuyla ilgili dier bir rnek, ihraml kiinin devesine yapan kene gibi haerat
1013 1014 1015 1016

temizlemesi

hakkndadr.

Hanefilere

gre

bu

kabil

haeratn

eybn, el-Hcce, I, 392. eybn, el-Hcce, II, 197. () eybn, el-Hcce, II, 199. eybn, el-Hcce, II, 199-201. Muhtemelen eybn, Mlikin bn Ebi Zib gibi fakihlerin grlerine itibar etmediini bilmiyordu. Aksi halde Mliki ilzam etmek iin bn Ebi Zibi rnek vermezdi. Mlikin bn Ebi Zib hakkndaki gr iin bk. Kad yz, Tertb, II, 76.

264

temizlenmesinde beis yoktur. Medineliler ise temizlenmemesini daha uygun bulmaktadr. eybn bu konuda Medinelileri eletirirken yle demektedir: nsanlar arasnda bu konuda da ihtilaf olacan zannetmezdim. (Yani bu btn insanlarn icmna konu olacak kadar bilinen bir husustur.) nk bu konudaki maruf hadise gre Hz. mer devesindeki keneleri temizlemitir. Medineliler amel bu hadise gre deildir derler. Bize syleyin bakalm, bu konuda Hz. merden gelen hadise muhalif bir ey mi var? Yoksa ondan daha gvenilir ve daha bilgili birinden bir hadis mi gelmi? Ne bu konuda merden daha gvenilir birinden gelen bir hadis bilirler ne de onun hadisini inkar edebilirler!1017 eybnye gre burada Medinelilerin hem kendi rivayetlerine, hem Medine dndaki herkesin kabul ettii bir icma muhalefetleri sz konusudur.1018 c. Muahhar yneticilerin kararlarn amel saymak Amelin belirli bir dnemle kaytlanp kaytlanmad meselesi, amel-i ehl-i Medine hakkndaki nemli konulardan biridir. Medine ameli hakknda yaplan kadm amel-hadis amel ayrm bu tartmann bir sonucu olarak ortaya kmtr. Tartmann zndeki soru udur: Hccet saylan Medine ameli, herhangi bir devirde Medinede takip edilen uygulamalar mdr, yoksa belirli bir dneme ait uygulamalar mdr? Bu sorunun Mlike ve usl-i fkh alimlerine gre cevab daha nce zikredilmiti. Kadm ve hdis amel arasnda fark olmas gerektiini dnen eybn, sonradan ihdas edilmi amellerin hccet olamayacan iddia etmektedir. Ona gre esas olan ilk devirlerdeki uygulamalardr. eybn Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahbenin takip ettii bir uygulamay kendi grne delil gsterirken, ilk dnem uygulamalarnn hcciyeti hakknda unlar sylemektedir: lim ancak ilk nesillerin ilmidir fkh onlarn fkhdr. Hz. Peygamberin durumunu onlar bizden iyi bilir ve onu daha iyi takip ederler. Onlar bir uygulamay doru bulmasalar takip etmezlerdi.1019 Medine amelinin mahiyeti ve hcciyeti hakknda nemli bir

1017 1018 1019

eybn, el-Hcce, II, 260-61. eybn, el-Hcce, II, 263. eybn, el-Hcce, I, 290-91. Ayn eletirinin finin eserlerinde de nemli yer tuttuu grlmektedir.

265

tartma konusu olan kadm amel meselesi hakknda aada verilecek rnekler, eybn tarafndan dile getirilen eletirilerden seilmitir: Ehl-i Medineye gre bir kii miktarn gz kararyla belirleyerek ve hibir ey istisna etmeksizin satt yiyecekleri geri almak isterse, en fazla te birini geri alabilir. Ebu Hanife ve eybn bunu kabul etmemektedir. eybn te bir orannn keyfi biimde belirlendiini ve herhangi bir delile istinad etmediini sylemektedir. Ancak Medineliler eybnnin itirazna bize gre amel byledir1020 diyerek karlk vermilerdir. eybn iin, kendi bana bir anlam ifade etmeyen bu szn delil olabilmesi iin Hz. Peygamber veya sahbeden gelen bir esere istinad etmesi gerekmektedir. Ayrca eybn, bize gre amel byledir sznn gerei yansttn da kabul etmemektedir. nk bu konuda amel olarak takdim edilen eyin, sonradan amel formuna sokulduunu iddia etmektedir. eybnnin sylediine gre Medinenin fakihlerinden biri (bu szle Mlik kastedilmektedir) nceleri te bir tahdidini kabul etmedii halde, Medine valisi es-Sar b. Abdullahn bu tahdidi getirmesi zerine kendi grnden vazgeerek valinin hkmn benimsemitir. eybnye gre bu ekilde ortaya kan bir uygulama iin bize gre amel byledir denilmemelidir. Sonradan ortaya kan bu hkm amel makamna kaim olmamaldr, nk es-Sar b. Abdullah gibi kiiler amel ihdas etmeye yetkili deillerdir. Dolaysyla, bu ahslarn ortaya attklar hkmleri benimseyerek, Kitap ve Snnet ile tespit edilmi hkmleri terketmek doru deildir.1021 eybn, burada adn aklamad fakihin Mlik olduuna iaret edercesine ikinci bir rnek vermektedir. Bu rnekte ismi aka verilen Mlik, Medine kads Abdlaziz b. Muttalib1022 tarafndan verilen hkm benimseyerek, o gne kadar takip edilen ameli terk ettiini sylemektedir.1023 Bu rnek bir yandan Medinede fukahnn ameli ile kad ve valilerin kararlar arasnda uyumsuzluk olabildiini gsterirken, dier yandan Medine amelinin zaman iinde deiiklie uradna delalet etmektedir.

1020 1021

eybn, el-Hcce, II, 621. (.) eybn, el-Hcce, II, 621-23. Demek ki Ebu Yusuf gibi eybn de ameli ancak ehil kimselerin, yani fukahnn vaz etmesi gerektiini kabul ediyordu. eybn, el-Hcce, IV, 416. eybn, el-Hcce, II, 623.

1022 1023

266

Medine amelinin zamanla deiebildiini gsteren bir baka rnek diyetler hakkndadr. Ehl-i Medineye gre yahudi ve hristiyanlarn diyeti, hr bir mslmann diyetinin yarsna tekabl etmektedir. Ama Ebu Hanife ve eybnye gre mslman ve gayrimslim diyeti eittir. eybn sz konusu diyetlerin eit olduunu gstermek iin birok rnek vermektedir. Bunlardan bir tanesi bn ihbdan rivayet edilmektedir. Buna gre Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Osman dneminde mslmanlar ile anlamal (muhed) gayrimslimlerin diyeti eittir. Ancak Muaviye kendi dneminde anlamal gayrimslim diyetini hr mslman diyetinin yarsna denk saymtr. Bu rnekte eybn ehl-i Medineyi, en byk stadlarndan biri olan bn ihb tarafndan rivayet edilen hadiste anlatlan ve ilk devirden beri var olan bir uygulamay brakp Muaviyenin muahhar uygulamasn benimsemekle sulamaktadr.1024 d. Gemi amele kr krne ballk eybnye gre Medineliler kendi amellerine haddinden fazla itibar etmektedirler. Amele olan bu inan yerine gre kr krne balanmay da getirdii iin, aadaki rnekte olduu gibi eybn bu tutumu bazen alayvr bir slupla ele almaktadr: Bir kiinin, olunu cariyesiyle veya kzn klesiyle evlendirmesi Ebu Hanife ve eybnye gre caizdir. Ancak Medineliler buna kar kmaktadrlar. Medinelilerin gerekesi mirasta kacak karklk ve byle bir eyin daha nce hi duyulmam olmas, yani nceki dnemlerde bu mesele hakknda rnein bulunmamasdr. eybn bu tavra kar kmakta ve hereyin mesnedini gemite aramann doru olmadna iaret etmektedir. nk gemi bazen zm olmaktan ok, zme engel tekil edebilmektedir. eybn bu durumu yle ifade etmektedir: Bir doruyu, bir gerei hibir ey deitiremez, ama Medineliler (gemite) birinin bir ey yaptn duyarsa o baka!1025 e. Medine iindeki ihtilaflar Medine iindeki ihtilaflar, amel konusunda dikkate alnmas gereken nemli meselelerden biridir. nk Medine dndaki ehirlerin alimleri, Medine amelinin kendileri zerindeki balaycln reddederken en ok bu gerei delil olarak
1024 1025

eybn, el-Hcce, IV, 351. eybn, el-Hcce, III, 264-66.

267

kullanlmaktadr. Bu tavr Leys b. Sadda, eybnde ve fide grmek mmkndr. eybn eletirilerinde Mlik ve ashabn hedef aldn sylese de, Medinelileri tek bir grup veya halkadan ibaret telakki etmemekte ve Mlikin muasr olan dier Medineli alimlerin grlerine de itibar etmektedir. Bu alimlerin baz konularda Mlikten farkl dnmeleri, eybn iin Medinelileri (yani Mliki) eletirmeye imkan vermektedir. htilaflar zerinden yaplan eletirilerin asl hedefi, ihtilafn bizzat kendisi deil, Medinelilerin amele olan ballklar zerinden amelin hcciyetidir. Medinede birden fazla grn bulunmasn, amelin aslnda yeknesak ve btn ehre hakim olmadnn gstergesi olarak yorumlayan eybn, ortaya kt ehirde herkes iin geerli olmayan amelin, bakalar iin hibir ekilde delil olamayacan sylemektedir.1026 f. eybnnin belirledii Medine amelleri eybn Medinelilerle tartmalarnda birok delil kullanmtr. Ayetler, hadisler, sahbe veya tbinun uygulamas, Medinelilerin kendi ilerindeki muhalif grler, dier ehirlerin Medine aleyhindeki ayr ayr veya ortak uygulamalar gibi deliller, eybnnin eletirileri srasnda yeri geldike kullanlmtr. eybn kimi zaman baz grleri Medine ameli saymak suretiyle Medinelileri ikna etmeye almas, burada dikkat eken bir baka unsurdur. eybn yerine gre bir sahb veya tbiye ait bir uygulamay rnek gsterip bunun Medine ameli olmas gerektiine karar vermekte ve mezkur uygulamaya muhalif davranan Medinelileri eletirmektedir. eybnnin gznde, kendisinin rnek gsterdii delil, asl Medine ameli olmas gereken eydir. Ancak Medineliler bir sebeple onu terketmiler ve baka bir eyi amel saymlardr. Ne var ki, eybnye gre onlarn setikleri ey amel olmaya layk deildir.1027 eybnnin Medinelilere amel olarak teklif ettii eyler, yukarda sylendii gibi ou zaman sahbe veya tbina ait gr ve uygulamalardr. Bu ahslar ilm konumlar itibariyle Medinelilerin makbul saydklar ve birok defa grlerine bavurduklar kiilerdir. eybn aka ifade etmese de, mezkur ahslarn her sylediklerinin Medineliler iin amel olmas gerektii varsaymndan hareket etmi
1026 1027

Medinelilerin kendi aralarndaki ihtilaflara rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, IV, 133. eybn, el-Hcce, III, 82.

268

gibi grnmektedir. Yani ona gre bu ahslarn grlerini bazen alp bazen terk etmek tutarszlktr. Bu yzden, Medinelilerin onlara muhalif kararlar aldklar yerlerde hemen itiraz ederek Medine ameli vaz edebilecek kadar nemli olan bu ahslarn grlerinin terkedilmemesi gerektiini sylemekte ve bunlarn grlerini amel saymaktadr. g. eybnnin dilinde Medine ameline delalet eden tabirler eybn bazen Medinelilerin amellerini onlarn tabirleriyle nakletmekte, stelik bunlarn bazlarnda hibir yorum yapmamaktadr. Bu kabil rneklerde genellikle Medine ile Kfe ulemasnn ayn grte olduklar anlalmaktadr. Mesela Ebu Hanifeye gre gusl abdestinde gz kapaklarnn iine suyu ulatrmak gerekmemektedir. Medineliler de bn merin gz kapaklarnn iine su verdiini nakletmiler, ancak amelin buna uygun olmadn sylemilerdir. eybn Medinelilerin grlerini lafzen aktarmakla yetinmekte ve hibir yorum veya eletiri zikretmemektedir, nk bu konuda Medine ile Kfe ayn grtedir.1028 Ancak eybn ayn rnei, farkl bir balamda Medineliler aleyhinde delil olarak kullanmaktadr: Kiinin tenasl uzvuna dokunmasnn abdesti bozaca fikrini bn merin uygulamas olduu iin kabul eden Medinelileri, guslederken gz kapaklarnn iine su vermek gerektiini syleyen uygulama da bn mere ait ama onu kabul etmiyorsunuz diyerek eletirmektedir.1029 eybnnin Medine amelini Medinelilere ait lafzlarla nakletmesi ve baz durumlarda eletirmemesi, Medine amelini toptan reddetmedii anlamna gelmektedir. Anlald kadaryla onun itirazlar daha ok, temelinde bir eser bulunmayan, rey veya zan ile belirlenen hkmler zerine bina edilmi ameller hakkndadr. Ayrca eybn, bn merle ilgili rnekte olduu gibi, temelinde bir eser bulunsa bile, baz amellerin sebebi anlalmaz biimde terk edilmesine kar kmaktadr.

1028 1029

Bk. eybn, el-Hcce, I, 58. eybn, el-Hcce, I, 60. eybnnin Medinelilere ait tabirlerle Medine amelinden bahsetmesi hakknda daha fazla rnek iin bk. eybn, el-Hcce, I, 107, 138, 193; II, 278-79.

269

h. Kfe ve Medinenin ortak amelleri eybn baz durumlarda Medine

ve

Kfenin

ortak

icmndan

bahsetmektedir. el-Hccede Medine ve Kfenin ittifak ettikleri meseleler hakknda birok rnek vardr.1030 Bu ittifaklar bazen ehl-i Medine ve ehl-i Kfeyi kapsamaktadr.1031 Baz durumlardaysa, sz gelimi Ebu Hanife ve talebeleriyle Mlik ve talebeleri ayn gr paylarken, Medinedeki dier bir grup bunlara muhaliftir.1032 Bazen de ehl-i Medinenin gr Ebu Hanife ve eybnye muvafktr, ancak Ebu Hanifenin talebelerinden biri muhalif taraftadr.1033 eybn baz durumlarda hocas Ebu Hanifenin grn terketme pahasna ehl-i Medineye muvafakat etmektedir. nk byle durumlarda Ehl-i Medinenin amelini destekleyen bir hadis veya eser sz konusudur ve eybnnin gznde, amelin eser ile desteklenmesi nemlidir.1034 Birok rnekte grld zere, eybn Medinelilerin amel iddia ettikleri mevzularda ameli destekleyen bir hadis veya eser aktarmalarn istemekte,1035 eser rivayet edemedikleri durumlarda onlar iddetle eletirmektedir. Amelin eserle desteklenmesi onun iin bir prensip meselesidir ve byle rnekleri bulduunda Medinelilerin grlerini almaktan ekinmemektedir.1036

1030

Medine-Kfe muvafakatlarndan rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, I, 497; II, 276, 278-79, 347, 366, 443-44, 710, III, 24, 29, 30, 35, 90, 167, 186, 212, 231; III, 421; IV, 13, 67-8, 152, 155, 156, 157, 183, 226, 290, 308, 310-12, 365, 379, 415.

1031 1032 1033 1034 1035

eybn, el-Hcce, I, 497. (.) eybn, el-Hcce, III, 30. Bu rnekte muhalif grubun kim olduu aka sylenmemektedir. eybn, el-Hcce, III, 421. (Muhalif grn sahibi Ebu Yusuftur). eybn, el-Hcce, I, 222, 502 vd. eybn, el-Hcce, I, 222, 502; II, 137, 303, 514, 561, 568, 621-23, 640-41, 712, 720; III, 500; IV, 61-2, 177, 318. zen, eybndeki usl dncesinin bir yandan hocalar Ebu Hanife ve Ebu Yusufa gre daha mesafe katetmi olduunu, bir yandan da Medine ekolne yaknlamakta olduunu sylemektedir. Bk. zen, Aklleme, s. 321.

1036

270

2. Rivayetler Hakkndaki Eletirileri a. Kendi rivayetlerine muhalefet Medinelilerin pek ok durumda kendi rivayetlerine aykr hkmler vermeleri, eybnnin en fazla dikkat ektii meselelerden biridir. Bu durum, bir yandan hadis rivayetini ilgilendirirken, bir yandan da ameli ilgilendirmektedir. nk bylesi durumlarda rivayetin kar tarafnda bir amel yer almaktadr. eybnye gre Medineliler bir konuda amele istinaden hkm verirlerken, ou zaman o konuda varid olan ve kendi ehirlerinde bilinen rivayetleri gz ard etmektedirler.1037 Medinelilerin amelin rivayete stnln bir prensip haline getirmeleri, rivayetlerin her zaman amel kadar deerli olduunu kabul eden eybnnin tepkisine yol amaktadr. eybn aslnda, ehirlerini hadis ve snnet yurdu olarak tantan Medinelilerin, grlerini rivayetlerle destekledikleri eklindeki genel kabule tepki gstermektedir. Bu kabule uymayan rnekleri tespit etmek suretiyle eybn, Medinelilerin rivayetleri terk konusunda ne kadar rahat davranabildiklerini gstermeyi amalamaktadr. Kendilerini rivayet ehli olarak adlandran Medinelilerin rivayetleri kolayca gz ard edebilmeleri eybn iin alacak bir durumdur.1038 Amel olarak takdim edilen eyin meneinin ou zaman mphem olduunu dnmesi, eybnnin Medineliler hakkndaki eletirisinin nemli sebeplerinden biridir. eybnnin el-Hccedeki genel tavr, kayna mehul uygulamalar srdrmek yerine, kimden geldii bilinen rivayetleri esas alma eklindedir. Bu dnceye el-Hccede eitli vesilelerle iaret edilmektedir.1039 b. Rivayetler arasnda hiyerariye muhalefet Medinelilerin amele nem vermeleri yznden rivayetleri terk ettiklerini sylemek, belirli bir noktaya kadar dorudur. eybnnin eletirilerine baklacak olursa, hkmlerinde esas l olarak ameli kabul eden Medineliler iin, amele
1037

rnekler ve eybnnin eletirileri iin bk. eybn, el-Hcce, I, 32-34, 67-68, 222, 292, 344-5; II, 56, 201, 263, 649; III, 262-63, 305, 371, IV, 232-33, 242-43, 339. eybn, el-Hcce, I, 68. rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, I, 37-39, 67; II, 56. Medine amelini mulak bulup eletirenlerden biri de fidir. finin eletirisi ksmnda bu konu hakknda ayrntl bilgi bulunabilir.

1038 1039

271

nazaran geri planda kalan rivayetlerin meneinin fazla nem tamad anlalmaktadr. nk pek ok rnekte grld zere, Medineliler mevkuf hadisler lehine merfu hadisleri, yahut tbin grleri lehine mevkuf hadisleri reddetmektedirler. eybn ise, hadisleri deerlendirmede byle bir tasarrufta bulunmaktan yana deildir. Ona gre bir konudaki rivayetin terk edilebilmesi iin, ancak kendi dengi olan bir hadisin veya daha kuvvetli bir rivayetin tercih edilmesi gerekmektedir.1040 eybnnin bu gryle, sonradan finin dilinde formlletirilen merfu hadis varken baka delile ihtiya yoktur1041 prensibi arasndaki paralellik dikkat ekmektedir. eybnnin tutumuna, burada yle bir rnek verilebilir: Ebu Hanife ve eybnye gre burun kanamas, istifra etmek veya vcuttaki bir yaradan kan akmas abdesti bozmaktadr. Ehl-i Medineye gre ise bunlar abdesti bozan eyler deildir. eybn, Ehl-i Medinenin grlerine muhalif rivayetlerinden rnekler verdikten sonra, tercih ettiiniz (grler) bunlarn dengi deilken, imdi siz nasl oluyor da bu sr terkedebiliyorsunuz? diye sormaktadr.1042 eybn daha sonra ne artcdr ki baz insanlar, Medinelilerin rivayet ettikleri sr ile grlerini delillendirdiklerini zannederler. Oysa Medineliler rivayetlerini gz gre gre terkederler, hem de rivayetlere denk olmayan eyler uruna demektedir.1043 Medinelilerin, deliller arasndaki hiyerariye dikkat etmeme tavrnn bir baka yansmas, hakknda rivayet bulunan meselelerde rivayeti brakp kyasa bavurmalardr. Yukardakine benzer biimde eybn, byle durumlarda kyasa bavurmaya gerek kalmadn, varid olan eserin hkm belirlemekte yeterli olduunu sylemektedir.1044 c. Hem rivayetlere hem amele muhalefet Prensip olarak amelin rivayete stnln varsayan Medineliler, her durumda ameli esas alarak rivayetleri gzard etmemekte, zaman zaman amele de muhalefet etmektedirler. Bu rnekler daha ok, Medinede hakknda birden fazla
1040 1041 1042 1043 1044

eybn, el-Hcce, I, 67; II, 56. fi, el-mm, VII, 177, 181, 183, 186, 200, 201, 216 ve muhtelif yerler. eybn, el-Hcce, I, 67. eybn, el-Hcce, I, 68. eybn, el-Hcce, I, 204; II, 56.

272

amelin ve rivayetin bulunduu durumlarda ortaya kmaktadr. Byle durumlarda hadisi terkederek amellerden birini tercih eden veya sadece birer hadis ve amelin bulunduu durumlarda bunlarn ikisini de terk edip dier bir ahsi gr tercih eden Medineliler, bu tasarruflar yznden eybn tarafndan eletirilmektedirler. Hatta amele olan kr krne ballklarndan bylesi durumlarda vazgemi gibi grnmeleri, zaman zaman alay konusu yaplmalarna sebep olmaktadr. Medinelilerin kendi amellerini terketmelerine rnek olarak sabah namaznda kunut okuma meselesi zikredilebilir. Ebu Hanife ve eybnye gre sabah namaznda kunut okunmaz. Ehl-i Medine ise sabah namaznda rkdan sonra kunut okunmas gerektiini sylemektedir. Ancak Mlik bu konuda farkl bir hadis daha rivayet etmektedir. Bu hadise gre Urve b. Zbeyr sabah namaznn ikinci rekatnda rkdan sonra deil, nce kunut okumaktadr. stelik, yine Mlikin sylediine gre ilk devirde grlen bu uygulama, kendi zamanna kadar srdrlmtr.1045 Bu durum, kadm Medine ameline gre sabah namaznda kunutun rkdan nce okunmas gerektiini gstermektedir. Baka bir ifadeyle, ehl-i Medinenin kunut rkdan sonra okunmaldr hkm, kadm ameli gsteren rivayete aykrdr. eybn, kendi grn desteklemek zere bn merin uygulamasn nakletmektedir. Mlikten aktard bir rivayete gre bn mer sabah namaznda kunut okumad1046 gibi, byle bir eyi ne duymu ne de grmtr.1047 Demek ki Medineliler bir yandan kadmden beri sregelen bir uygulamaya, dier yandan bn mer gibi bir fakihe muhalefet etmektedirler. eybn bundan sonra iki soru sormaktadr: a) Medineliler nasl olur da bn mer gibi kendileri katnda makbul bir fakihin grn terkederler? b) Medineliler nasl olur da ilk devirden beri srdrlen bir uygulamaya muhalefet edebilirler?1048
1045 1046 1047 1048

eybn, el-Hcce, I, 98-9. eybn, el-Hcce, I, 99. eybn, el-Hcce, I, 102, 103. eybn, el-Hcce, I, 99. Burada dikkat eken dier mesele, Medinede ayn konuda birden fazla amelin bulunabilmesidir. Bu gerek, ehir iinde birka farkl anlayn ayn anda srdrldn gstermesi asndan nemlidir. bn merin yukardaki uygulamadan haberdar olmamas bunun delilidir. Fkh veya hadis tarihi aratrmalarnn younlamas gereken meselelerden birisi, amelin hem mahiyetini hem hcciyetini ilgilendiren bu konu

273

d. Hadis rivayeti hakkndaki prensiplerine muhalefet Hadis ilminin merkezi ve hadis ve snnetin beii olarak bilinen Medinede hadis rivayeti hakknda vaz edilmi birok prensip vardr. Mesela Medineli olmayan ravilerin rivayetlerine itibar etmeme eilimi, Medinelilerin ounda grlen bir tutumdur. Ancak Medineliler, kendilerini destekleyecek gr Medineden ok uzakta yaam bir ravinin rivayetinde bulduklarnda bu prensibi gzard edebilmektedirler. eybnye gre bu durum, Medinelilerin hadis rivayeti konusundaki prensiplerine yeterince riayet etmediklerini gstermektedir. Mesela drt gnden az sren yolculuklarda namazlarn ksaltlmas gerektiini syleyen Medineliler, bu gr Mlik At el-Horasni Said b. el-Mseyyeb vastasyla aktarmaktadrlar. Bu isnada bakan eybn, Medinelileri Atdan hadis rivayet ettikleri iin eletirmektedir. Ona gre Medineliler Kfelilerin hadislerini bile kabul etmezlerken, hadis ilmini Kfelilerden renmi olan At vastasyla gelen bir hadisi kabul edebilmilerdir. eybn bu szlerini Ataya tan etmek iin deil, Medinelilerin tutarszln gstermek iin sylediini ayrca ifade etmektedir.1049 nk onun prensiplerine gre gvenilir bir ravi olan Ata, sadece Medinelilerin prensiplerine gre ayn evsafta deildir ve eybnnin tepkisinin sebebi budur. e. Rivayetlerin bir ksmn alp bir ksmn terk etmek eybnye gre, bir hadisin yalnzca kendi grlerini destekleyen ksmn delil olarak kullanmalar, hadisin dier ksmnda aleyhlerine delil varsa bunu gz ard etmeleri, Medinelilerin hadisle ilgili prensiplerine muhalefetlerinin dier bir eklidir. eybn bu durumlarda Medinelileri tutarsz davranmakla ve ellerindeki bilgiyi iyice tahkik etmemekle sulamaktadr. u rnek durum bu meseleyi aklamaktadr: Ebu Hanifeye gre boanm bir kadn iddet sresini doldurmadan evlenirse, yeni evlendii kiiden ayrlmas, cima vaki ise mehrini almas ve ilk kocas sebebiyle beklemesi gereken iddeti doldurmas gerekmektedir. ddet dolduktan
olmaldr. nk hangi amellerin hangi gruplar tarafndan tercih edildiini tespit etmek, bu balamda daha nemlidir. Bu yaplmadka ikinci asrdaki amel zerine sylenenlerin eksik kalacan sylemek yanl olmaz.
1049

eybn, el-Hcce, I, 169.

274

sonra ikinci koca isterse kadnla yeniden evlenebilecektir. Ebu Hanife bu konuda Hz. Alinin bir szn esas almaktadr. Ehl-i Medine de bir fark dnda ayn fikirdedir: Onlara gre bu kiiler bir daha birbirleriyle evlenemezler. Ehl-i Medinenin delili Hz. merin bu konuda emsal tekil eden bir karardr. Ancak eybn burada Hz. merin daha sonra kararndan vazgemesini ve sz konusu kiilerin isterlerse tekrar evlenebileceklerini kabul etmesini gereke gsterip itiraz etmektedir. eybn Medinelileri Hz. merin konuyla ilgili kararnn yalnzca bir ksmn alp dierini ihmal etmekle sulamaktadr.1050 B. eybnnin Kfe Ameli Hakkndaki Kanaatleri Medinelilerin amel anlaylarn tenkit eden eybn, bunu yeri geldike kendi ehrindeki amelden bahsederek yapmaktadr. Mlikin Medine iin yapt gibi, o da Kfedeki ameli birtakm tabirlerden yararlanarak ifade etmektedir. eybnnin kulland tabirlerle Mlikin kulland tabirlerin zaman zaman ciddi benzerlikler tad grlmektedir.1051 Daha nce Kfe ameli konusunun ele alnd ksmda, eybnnin Kfe ameli hakkndaki kanaatlerine yer verilmiti. Burada ayn konu, baka bir adan ele alnacaktr. Kanaatimizce eybnnin Kfe amelinden bahsetmesi ve eserlerinde buna delalet edecek tabirler kullanmas, Kfe amelinin varln gstermesi asndan anlam ifade ettii kadar, Medinelilerin amel anlaylarna tenkit olmas asndan da nemlidir. nk bu durum, bir yandan eybnnin ameli Medineye has bir zellik gibi grmediini, bir yandan da Mlikin Muvattada kulland tabirleri sadece Medine ameline mahsus tabirler olarak alglamadn, bunlarn rahatlkla Kfe iin de kullanlabileceini dndn gstermektedir. Aada, eybnnin Kfe amelinden bahsettii rneklere yer verilecektir. Ehl-i Kfe ve Ehl-i Medine arasndaki nemli tartmalardan biri olan mess-i zekerin abdesti bozup bozmayaca meselesinde eybn kendi delillerini
1050 1051

eybn, el-Hcce, III, 185-93. Bu konudaki en nemli benzerlik, Mlikin bize gre zerinde icm edilen uygulama tabiri ile eybnnin bu, fukahmzn ummunun grdr tabiri arasndaki mtekbiliyettir. Bu meseleye Kfe ameli hakkndaki ksmda iaret edilmiti. Ayrca bk. Schacht, Origins, s. 85; zen, Aklleme, s. 310.

275

zikrederken

szne

bizde

hi

ihtilafa

konu

olmad

zere

diye

balamaktadr.1052 Bu tabir Mlikin Muvattanda pek ok defa tekrar edilen ve amel-i ehl-i Medineyi gsteren hakknda ihtilaf bulunmayan snnet/amel/emr tabiriyle neredeyse birebir rtmektedir. eybnnin bu tabiri kullanmas tesadfi deildir ve Kfede yaygn biimde kabul edilen bir telakkiyi gstermek maksadna matuftur. el-Hcceyi Medinede telif ettiini dikkate alnacak olursa, eybnnin Medinelilerin anlayaca bir dilde konumay tercih ettii sylenebilir. Baka bir rnek Hac suresindeki secde ayetlerinin says hakkndadr. Ebu Hanifeye gre bu surede bir tane secde ayeti vardr. Ehl-i Medine ise Hz. merin uygulamasn esas alarak Hac suresinde iki secde ayeti olduunu sylemektedir. eybn Hz. merden byle bir rivayetin geldiini kabul etmekle birlikte, bizde herkesin (mme) kabul buna gre deildir1053 diyerek itiraz etmektedir. Ona gre Kfe ameli, Hac suresinde tek secde olduunu gstermektedir. el-Hccenin muhakkiki Mehdi Hasan el-Kln de, eybnnin Kfe ameline iaret etmek istediini dndnden, bu cmlede geen mme kelimesinin aslnda amel olduunu ve yanllkla mme eklinde yazldn sylemektedir.1054 Ancak eybnnin dilinde mme kelimesi zaten Kfede herkesin kabul ettii uygulamalar gstermek iin kullanldndan, kanaatimizce bu izaha gerek yoktur.. Muvattan eybn rivayetinde buna dair birok rnek vardr.1055 Kfe amelini gsteren bir baka rnek, hyar- ryet meselesi hakkndadr. Ebu Hanifeye gre bir satc elindeki kataloa bakarak satmak istedii maln evsafn belirtir ve mteri bu evsafa gre mal satn alrsa sat caizdir. Ancak mteri mal grdnde beenmezse geri verme hakkna sahiptir. Ehl-i Medine maln katalogdaki evsafa uygun kmas durumunda mterinin geri verme hakk olmadn sylemektedir. Buna itiraz eden eybn Hz. Peygamberden nakledilen hyar- ryetle ilgili mehur hadisi1056 aktarmakta ve bugne kadar mslmanlar
1052 1053 1054 1055

eybn, el-Hcce, I, 60. (.) eybn, el-Hcce, I, 108. () eybn, el-Hcce, I, 108 (dipnot 4). Daha nce sylendii gibi bu tabir eybnnin Muvatta rivayetinde 150ye yakn yerde farkl versiyonlar halinde tekrarlanmaktadr. Kim grmedii bir mal satn alr da grdnde beenmezse, geri verme hakkna sahiptir. Hadis hakknda ayrntl bilgi ve tahri bilgileri iin bk. eybn, el-Hcce, II, 672-75 (dipnot).

1056

276

ilerini bu hadise gre yapmlardr demektedir.1057 Bu cmlede kullanlan lafzlar mslmanlarn ilk devirden beri takip ettikleri bir uygulamay gstermektedir. Bu uygulama Medineliler tarafndan kabul grmese bile Kfenin dahil olduu baka ehirlerde yrrlktedir. Vakf meselesi hakkndaki bir baka rnek daha dikkat ekicidir. eybnye gre kii, gelirinden dier insanlarn faydalanmas maksadyla maln (zellikle tanmaz maln) geri dn olmamak kaydyla vakfedebilir. Ancak kii kendi evladna maln vakfedemez. Dier yandan ehl-i Medineye gre bunun caiz olduu anlalmaktadr, nk eybn ehl-i Medineden kiinin maln evladna vakfedebileceini gsteren bir delil getirmelerini istemektedir. eybn ayrca kendi grn destekleyen rivayetlerden rnekler vermektedir. rnekleri bitirdikten sonra syledii cmle Kfe amelini gstermesi asndan nemlidir: te bizim ehirlerimizdeki fukahnn ve ilim adamlarnn takip ettii uygulama buna gredir. Fukah bu uygulamay eitli tariklerle rivayet etmitir.1058 Bu cmlelerin Kfe ameline delalet ettii ok aktr. Nitekim, el-Hccenin muhakkiki Mehdi Hasan el-Kln, eybnnin ehirlerimizdeki szyle Kfe ve Basra gibi Irak ehirlerini kastettiini sylemekte ve bu cmle ile Mlikin ehrimizdeki ulemann tatbikatnn byle olduunu grdk ifadesi arasndaki benzerlie dikkat ekmektedir.1059 Baka bir rnekte eybn amel terimini Kfeye aka nispet etmektedir. Rivayete gre Hz. mer bir Cuma hutbesinde secde ayeti okuyunca minberden inip cemaatle birlikte secde etmi, baka bir Cuma gn yine secde ayeti okumasna ramen secde etmemitir. Medineliler bizde amel Hz. merin ikinci tatbikatna gredir derken, eybn bizde amel Hz. merin birinci tatbikatna gredir1060 demektedir. Grld gibi hem Medineliler hem de Kfeliler kendi ehirlerine amel nispet etmektedirler.1061
1057 1058

eybn, el-Hcce, II, 671( .) Ayrca bk. II, 677 (.) eybn, el-Hcce, III, 65. ( .) Bu uygulamann Kad urayh zamannda bile Kfede bilindii hakknda bir rnek iin bk. bn Sad, Tabakt, VI, 95.

1059 1060 1061

eybn, el-Hcce, III, 65 (dipnot 2). eybn, el-Hcce, I, 288. (.) eybn, el-Hcce, I, 288.

277

eybnnin dilinde amel bazen kime ait olduu belli olmakszn, ancak yine de Medine dndaki bir yere nispet edilerek zikredilmektedir. Byle durumlarda eybn Medine dndaki ehirlerin amellerini delil gstererek Medinelileri eletirmektedir. Aadaki rnekler bununla ilgilidir: Ebu Hanifeye gre bir kiinin borcu olsa, ayn zamanda bu borcuna e deerde havaic-i asliyesine ait mal olsa ve bunun dnda bir miktar ticari mal olsa, borcunu ticari malndan der, bor dendikten sonra eer mal kendisine zekat decek kadar artm olursa zekatn verir. Bu ahs borcunu ticari maln kullanarak demelidir, nk bor havaic-i asliyeden denmez. Ehl-i Medine ise borcu olan kiinin hem bu borcuna e deerde havaic-i asliyesine ait mal hem de ayrca zekata konu olacak miktarda ticari mal varsa bu maln zekatn vermesi gerektiini sylemektedir. Yani Ehl-i Medine borcun havaic-i asliyeden karlanmas gerektiini ve dier maln dorudan zekata tabi saylacan sylemektedir. eybn havaic-i asliyenin bor demek iin kullanlmasna kar kmakta ve baz rnekler vermektedir. Daha sonra Medinelilere hitaben bu rneklerde grdnz zere (havaic-i asliyenin bor demek iin kullanlmas) doru deildir. stelik insanlarn ameli de bu ekilde deildir1062 demektedir. Baka bir rnek zekatn hesaplanmas hakkndadr. Ebu Hanifeye gre zekata tabi altn ve gme yenilerinin eklenmesi halinde zekat hesaplanrken bunlarn tamam bir arada ve tek yekun halinde hesap edilmelidir. Ehl-i Medine ise kiinin nce sahip olduu altn ve gm ile bunlara sonradan katlanlarn hesabnn ayr ayr yaplmas gerektiini sylemektedir. eybn bu hesab yapmann zorluuna iaret ederek, byle bir hesap iin herkesin muhasebeci tutmas gerektiini, baka trl iin iinden klamayacan sylemektedir. Ama ona gre bu hi kolay bir i deildir ve zaten insanlarn uygulamas da buna muvafk deildir.1063 Dier yandan, Mlik gibi eybn de amel ile ayn manada olmak zere emr terimini kullanmaktadr. Yukarda Medinelilerin kendi amellerine kr krne ballklar meselesi balamnda verilen rnekte eybn yle bir cmle
1062 1063

eybn, el-Hcce, I, 476. (.) eybn, el-Hcce, I, 492.

278

sarfetmektedir: Bir doruyu, bir gerei hibir ey deitiremez, ama Medineliler (gemite) birinin bir ey yaptn duyarsa o baka! Oysa bu i bize gre hakknda saknca bulunmayan eyler kabilindendir.1064 Bu cmlede kullanlan hakknda saknca bulunmayan ey1065 ifadesi yap olarak amel-i ehl-i Medine iin kullanlan el-emru inden tabirine benzemektedir. Ancak burada sz konusu olan Medine deil Kfenin amelidir. Aadaki rnek de emr teriminin stlahi anlamda kullanldn gstermektedir: Hayatta olan kiiler adna vekaleten hac yaplabileceini syleyen eybn, vekaleten hacc kabul etmeyen Medinelilere cevap verirken yle demektedir: Bu konuda birok sr varid olmutur. Bu mesele fukah arasnda ihtilafa konu olmayan, herkesin icm ile kabul ettii bir eydir. Buna ancak, sr gz ard edip kendi reyleri ile hkm verenler kar kar.1066 eybn burada herkesin icm ile kabul ettii ey derken, Muvattada sk sk karmza kan el-emrul-mctema aleyh tabirini kullanmaktadr. Ancak burada sz konusu olan Medine ameli deil, yine Kfe amelidir. Yani Medine iin kullanlan tabirler hibir deiiklie uramadan Kfe iin de kullanlabilmektedir.1067

1064 1065 1066

eybn, el-Hcce, III, 264-66. eybn, el-Hcce, III, 266. (.) eybn, el-Hcce, II, 236. ( .) zen, eybnnin bu tutumunu, rivayet varken, reye bavurmaktan holanmamak olarak anlamaktadr. Ancak kanaatimizce eybn burada aslen, ameli rivayet ile destekleme prensibini gzetmektedir.

1067

Emr terimi hakknda daha fazla rnek iin bk. eybn, el-Hcce, II, 300, 396. el-Hccede, Kfe iindeki gr birliklerini, yani herkesin ortak uygulamasn ifade eden buna benzer kullanmlara dair daha fazla rnekler bulmak mmkndr. Mesela bk. eybn, el-Hcce, I, 341 ( ;) ( 953 ,) III, 255 ( ;) IV, 155 (... ) ve ( ;) IV, 177-78 (.)

279

III. F VE AMEL- EHL- MEDNE A. finin Medinelilere Ynelik Eletirisine Dair Mlahazalar kinci asrdaki en nemli tartmalardan biri, fi ile Mlik ve onun temsil ettii Medineliler arasnda gemektedir. finin genlik alarnda bir mddet Medinede Mlikten ders almas1068 ve hayatnn son dneminde Msra yerleene kadar, ksa sreli Yemen ve Irak seyahatleri gzard edilecek olursa esasen Hicazda oturmas, bu tartmann deerini artrmaktadr. Medinelilerle ayn blgede yaamas hasebiyle fi pek ok konuda onlarn dnceleri hakknda ilk elden bilgi sahibidir. Hatta bu yaknlk ylesine ileri seviyededir ki, fi baz Mlikler tarafndan hayatnn son dnemlerine kadar kendilerinden biri gibi grlmtr.1069 Bu adan, finin grleri Mlik ve Medineliler hakknda ieriden bir eletiri saylabilir. finin Medineliler hakkndaki eletirilerinin belli bal odak noktalar vardr. Medinelilerin amel anlaylar hakknda konuurken bunu bir tr gr birlii olarak alglayan fi, aslnda amel iddia edilen yerlerde gr birlii bulunmadn,
1068

ehir

iindeki

ihtilaflardan

rnekler

vermek

suretiyle

fi on yandayken (yani 163 ylnda) Mlike gitmi ve baz rivayetlere gre Muvatta ezbere okumutur. Bk. bn Eb Htim, db, s. 27-8; bn Abdilber, el-ntik, s. 118; Zeheb, Trhul-slm, XXIV, 329. Ancak finin bedevilerle birlikte on yedi yl yaad ve daha sonra ilim renmeye balad da sylenmektedir. Bk. Yakut, Muceml-deb, XVII, 283. Medinede Muvatta Mlike bizzat okuyan finin, daha sonra ondan hadis rivayet ederken tabirini kulland sylenmektedir. bn Abdilber, el-ntik, s. 118.

1069

Muhammed b. Abdlhakem yle demitir: Fityn kendisini kkrtncaya kadar, fi her konuda Mlikin grlerini kabul ederdi. Mlike olan muhalefeti, onun herhangi bir talebesinin muhalefetinden fazla deildi. Fityn onu kkrtmasa fi kendisine sorulan sorulara mr boyunca stadn gr budur diye cevap verecekti. (stad ile kastedilen Mliktir.) Kad yz, Tertb, III, 179, 278, 280. finin Mlik hakkndaki en iddetli eletirileri bile, Mlikin ashabndan birinin Mlike muhalefeti menzilesinde grlmektedir. Bk. Zevv, Menkb, s. 75. Ad geen Fityn b. Ebis-Semh (125-232) Mlikin ashabnn byklerinden ve mutaassb birisidir. Babas Ebus-Semh da Mlikin ashabndandr. Fityan ile finin tartmalar hakknda daha fazla bilgi iin bk. bn Hacer, Tevlit-tess, s. 153-54, 182; Yakut, Muceml-deb, XVII, 322-23.

280

aklamaktadr. Bu, finin eletirilerinde en ok bavurduu yntemlerden biridir. Onun eletirisinin ikinci odak noktas, Medine icm meselesidir. fiye gre, muhatap ald Medinelilerin icm anlay btn islam mmetinin icm anlayndan farkldr ve yerel mahiyette olduu iin gerek bir icm deildir. Yine bunlar kadar nemli nc bir odak ise, hkm istinbatnda amel gibi ona gre mahiyeti mphem bir delile istinad etmek yerine, ok daha somut bir delil olan rivayetleri, ama zellikle merfu hadisleri kullanma arzusudur. 1. Eletirinin Arkaplan ve Sebebi finin Mlik eletirisinin sebebi ve tarihi hakknda tespit edebildiimiz kadaryla iki olaya iaret edilmektedir. Bunlardan birincisine gre fi Msrdayken, Endlsl Mliklerin Mlike sayg hususunda arya katklarndan ve onun sar gibi baz hususi eyalarn meclisin ortasna koyup bunlara bakarak hadis rivayet ettiklerinden haberdar olmu, neticede Mlike kudsiyet atfetmeye varacak bu uygulamann nne gemek ve Mlikin de bir insan olarak hata yapabileceini gstermek maksadyla htilfu Mlik ve-fiyi yazmtr.1070 Bu rivayetin tarihi gereklere ne kadar uygun olduunu tespit etmek mmkn deildir. Ancak ilmi meselelerle ilgili bylesine mufassal bir reddiyenin bu kadar basit bir sebeple kaleme alnm olma ihtimali zayftr. finin Mliklerden ayrlarak kendi bana bir ekol tesis etmesinin sebebini anlatan dier rivayete gre, fi Msra yerletii zaman, Mlikin mutaassp bir talebesi olan Fityn b. Ebis-Semh (. 232), onunla yapt bir tartmada, tartma dbna uymayarak hayli ileri gitmi ve finin sabrn fazlaca zorlam, sonra da onun aleyhinde bir kampanya balatmtr. Bu kampanyaya tepki gsteren fi, o gne kadar bir mensubu gibi davrand (yahut yle algland) Mlik anlayn terkederek kendi anlayn yaymaya balamtr.1071 Bu rivayetin de gerei ne kadar yanstt tartmaldr. nk hem finin bu tartmadan sonra ok fazla yaamad bilinmektedir,1072 hem onun bylesi mnferit vakalar yznden bir
1070 1071 1072

bn Hacer, Tevlit-tess, s. 147-48. Kad yz, Tertb, III, 179. Fityn ile yapt mehur mnazaradan sonra Mlikin ashabnn ikayeti zerine Msr valisi, fiye durumunu gzden geirmesi iin mhlet tanm, ama fi bu mddet sona ermeden lmtr. Ayrntl bilgi iin bk. Kad yz, Tertb, III, 279-280; bn Hacer, Tevlit-tess, s.

281

anlay brakp dierine gemesinden ok, hayatnn bandan beri kendince bir usul olduunu1073 ve Msra yerletikten sonra bunu daha rahat aklama frsat bulduunu dnmek bize daha makul grnmektedir. Kanaatimizce Mlikin ashabnn bulunduu bir ortamda yaamas, finin eletirisinin ortaya kmasnn en makul sebebidir. nk Mlik hakkndaki en nemli eletirilerden biri olan eybnnin reddiyesi de, onun Medinede bulunduu dnemde yazlmtr. stelik o dnemden itibaren yaklak iki yzyl boyunca, farkl anlaylara mensup alimlerin birbirlerine reddiye yazma geleneinin ok canl olduu, bugn ou ancak isimleriyle bilinen eserlerin varlndan anlalmaktadr.1074
153-54. bn Hacere gre Mlikilerin fiyi ikayet etmesinin sebebi bu mnazara deil, finin Msrdayken yazd er-Redd alel-Mlikyye adl eserdir. Bu eser byk bir ihtimalle htilfu Mlik ve-fidir. Bk. bn Hacer, Tevlit-tess, s. 182.
1073

finin daha Msra yerlemeden nce bir usle sahip olduunun en bariz gstergesi ashbnn varldr. Ashb fiyi Hicazda ve seyahat ettii dier blgelerde yalnz brakmamaktadr. Mesela er-Reb b. Sleymann fi daha Hicazda iken kendisine talebe olduu bilinmektedir (bn Hacer, Tevlit-tess, s. 152). finin Badatta yaad srada yazd (bn Hacer, Tevlit-tess, s. 155) er-Red al Muhammed b. el-Hasen adl eserini ashabnn istei zerine kaleme ald da ayrca hatrlanmaldr. bn Hacer, Tevlit-tess, s. 147. (bn Hacere gre bu eserin ad el-Badd veya el-Hccedir. Ancak bu, byk ihtimalle bizim bugn er-Red al Muhammed b. el-Hasen adyla bildiimiz eserdir.)

1074

Tez zerinde alrken, ilk asrlar boyunca telif edilen ihtilaf literatrne ait kitap isimlerini bir kenara not etmitik. Aada bu listenin herhangi bir tasnife riayet edilmeksizin oluturulmu halini ksmen grmek mmkndr: 1) Kad smail: er-Red ala Muhammed b. el-Hasen (Kad Abdlvehhb, el-rf, I, 31, Kad yz, Tertib, IV, 280, 291; rz, Tabakt, s. 165). 2) Kad smailin yeeni brahim b. Hammad (. 323): ttifkul-Hasen ve Mlik (el-Habb b. Tahir, elrf mukaddimesi, s. 33). 3) Ebu Bekr el-Chm (. 329): er-Red ala Muhammed b. el-Hasen (el-Habb b. Tahir, el-rf mukaddimesi, s. 33-34). 4) Ebul-Hasen mer b. Yusuf (. 328): erRed al men enkera icma ehlil-Medine (Sayrafye reddiye, el-Habb b. Tahir, el-rf mukaddimesi, s. 34. Bu eser irz, Tabakt, s. 166da Ebul-Hseyn mer b. Muhammed b. Yusufa atfedilmektedir). 5) Kad smailin kardei Hammad b. shak: er-Red ale-fi (elHabb b. Tahir, el-rf mukaddimesi, s. 33). 6) Abdullah b. el-s es-Sad el-Kurtub: er-Red al men enkera al Mlik terkel-amel bi m ravhu (el-Habb b. Tahir, el-rf mukaddimesi, s. 57). 7) el-Hakem b. Abdurrahman, Zikrul-Mlikiyye min ehlil-Irak (Kad yz, Tertib, IV, 14). 8) Muhammed b. Abdullah b. Abdlhakem: er-Red ale-fi fima hlefe fihi el-kitab ves-snne, (Kad yz, Tertib, IV, 160; ayrca bk. bn Abdilber, el-ntik, s. 176). 9) A.mlf., er-

282

2. finin Maksad: Blgeler Aras htilaflar Gidermek finin Medinelileri eletirmekten maksad, amel-i ehl-i Medine gibi blgesel bir anlay hedef alarak onu zemmetmek veya geersiz hale getirmekten ok, bu tr anlaylarn yerine ikame edilmek zere, her yerde ve her zaman geerli olacak bir l veya merci belirlemektir. Bunun iin, deliller arasndaki hiyerariye riayet edilmesi gerektiine zellikle dikkat ekmektedir. fiye gre bu hiyeraride Kurandan sonra merfu hadisler gelmektedir ve bu nokta kendisinin en fazla vurgu yapt meselelerden biridir.1075 Bu sebeple, htilfu Mlik vefinin pek ok yerinde, merfu hadislere baka hibir delilin denk olamayaca, bir konu hakknda merfu hadis varken baka delile ihtiya duyulmayaca gibi prensipler ska tekrarlanmaktadr.1076 Yine fiye gre bir merfu hadisin amele konu olmas veya olmamas onun deerine olumlu veya olumsuz herhangi bir katk yapmaz,1077 nk bal bana bir delil olan merfu hadisin byle bir destee ihtiyac yoktur. Merfu hadis o kadar nemlidir ki, sika olmak kaydyla tek bir ravisi

Red al ehlil-Irak, (Kad yz, Tertib, IV, 160). 10) Muhammed b. Sahnn: er-Red ale-fi ve ala ehlil-Irak, (Kad yz, Tertib, IV, 207). 11) Ebul-Abbas b. rayh, et-Tevassut beyne Muhammed b. el-Hasen ve smail el-Kd (Kad yz, Tertib, IV, 289). 12) Ebu Yusuf: Kitabu htilafil-emsr ve er-Red ala Mlik b. Enes (bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 253). 13) Ebu Sevr el-Kelbi (. 240): htilafu Mlik ve-fi (bn Abdilber, el-ntik, s. 166). 14) Zekeriyya b. Yahya es-Sc: htilful-fukah (rz, Tabakt, s. 104). 15) Ali b. Musa el-Kumm: er-Redd ala ashbi-fii (rz, Tabakt, s. 141). 16) Tahvi: htilaful-ulema (bnn-Nedm, elFihrist, s. 257; rz, Tabakt, s. 142). 17) Ebu Muhammed b. ndek (veya Abdek veya Adiy): el-iktida bi-Ali ve bn Mesud (rz, Tabakt, s. 143). 18) Yusuf b. Yahya el-Mem, fi aleyhine on czlk bir reddiye (rz, Tabakt, s. 162). 19) Ebu Abdullah el-Mervezi, Kitb fm hlefe Ebu Hanife Aliyyen ve Abdallah, (rz, Tabakt, s. 107). 20) el-Kumm, Ktb fir-redd ala ashabi-fi, (rz, Tabakt, s. 141).
1075

Uygulamann yerine rivayetlerin koyulmas veya uygulamann rivayetlerle desteklenmesi eilimi finin ok vurgulad konulardan olsa da, kendisinden nce benzer grleri eybn gibi alimlerin dile getirdii unutulmamaldr.

1076 1077

rnek iin bk. fi, htilafu Mlik ve-fi, s. 204. fi, htilafu Mlik ve-fi, s. 179, 180, 186. fi, kendisiyle amel edilmemi hadislerin gzard edilmesine kar kmakta, Ebu Hanife gibi baz doulularn da kendisi gibi dndn sylemektedir. Bk. fi, htilafu Mlik ve-fi, VII, 186. Daha nce Kfe ameli bahislerinde, Kfe ameliyle Medine ameli arasndaki nemli farklardan biri olarak bu hususa iaret edilmiti.

283

bile olsa bu hadis mevkuf hadislere ve sonraki nesillerin buna muhalif uygulamasna tercih edilmelidir.1078 En nemli delili merfu hadis, en nemli prensibi de merfu hadise ncelik vermek eklinde belirleyen fi, bu prensibe uymayan tavrlar eletirmektedir. Amel-i ehl-i Medineye ncelikle bavurmak suretiyle merfu hadisleri ve genel anlamda rivayetleri ikinci plana iten ehl-i Medine, finin eletirilerine muhatap olanlarn banda gelmektedir. Ama ncelikle, finin zihnindeki ehl-i Medinenin kim olduu sorusuna cevap aranmaldr. B. fiye Gre Ehl-i Medine htilfu Mlik ve-fideki tartmada Mlik, er-Reb b. Sleyman tarafndan temsil edilmekte ve finin eletirilerine muhatap olmaktadr. Ancak finin eletirileri sadece Mlik ile snrl deildir. nk fi, tek tek isim vermeksizin ehl-i Medine olarak and bir grubu hedef almaktadr. Burada nemli olan udur: Acaba Ehl-i Medine tabiri, fi tarafndan sadece Mliki ve talebelerini ifade etmek iin mi kullanlmaktadr, yoksa onun gznde Medinede birden fazla grup ve anlay sz konusu mudur? Bu sorunun cevabn, finin Medineliler hakkndaki eletirilerini, ehir iindeki ihtilaflar zerinden yapmasna bakarak cevaplandrmak mmkndr. finin tartmadaki muhatab, Medine fukahsnn (hibir zaman) ihtilaf etmediini sylese de, fi iin bu iddiann geerlilii yoktur. Ona gre Medine iinde birok konuda gr ayrlklar mevcuttur ve tek bir anlaytan ya da o dnem iin btn Medineyi temsil eden bir halkadan bahsetmek mmkn deildir. Ayn dnemin dier byk ehirleri gibi Medinede de birden fazla anlayn temsilcileri bulunmaktadr. Mlikin akran olan ve Medine amelleri hakknda onun grlerine itiraz eden,1079 Halife Ebu Cafer el-Mansurun yannda Mlikten daha stn bir konuma sahip olan,1080 bir

1078

fi, htilafu Mlik ve-fi, s. 181. Bir rnek olay iin bk. fi, a.g.e., s. 183. Merfu hadisleri delillerin en stne yerletiren fi, Medinelileri eletirirken srekli olarak bu noktaya vurgu yaptndan, eletirileri genellikle birbirini andran ifadeleri ihtiva etmektedir.

1079 1080

Kad yz, Tertb, II, 76 Zeheb, Siyer, VII, 148

284

muvatta tasnif eden1081 ve stnl bizzat Mlik tarafndan kabul edilen1082 bn Eb Zib; Mliki iddetle eletirdii sylenen bn Ebiz-Zind,1083 tasnif ettii muvatta Mlik tarafndan eksik bulunan bnl-Mcin1084 gibi isimler, Mlikin hayatta olduu dnemde Medine iinde arl bulunan fakihlerdir. fi, Kitbulhcce al ehlil-Mednenin ismi yznden eybnyi eletirirken bu isimlerden bazlarn, Mlik dnda Medinenin ilmini temsil eden kiiler arasnda saymaktadr.1085 finin Medine icmn reddetme sadedinde srekli gndeme getirdii bu ihtilaflar,1086 onun gznde ehl-i Medinenin yeknesak bir btn olmadn gstermektedir. Ancak ehl-i Medine iindeki en nemli grubu Mlik ve ashabnn tekil etmesi yznden, finin en fazla bunlarn grlerine kar kmakta olduu da bir gerektir. Muhtemelen dier halkalarn gelecekte bir etkisinin kalmayaca daha o dnemde anlalan bir husustu.1087 fi, ehl-i Medineye delalet ettii varsaylan tabirlerin belirli bir standarda uygun olarak kullanlmas gerektiini sylemektedir. Medineli muarz, insanlar yle hkm verirlerdi gibi mulak ifadelerde geen insanlar tabirinden maksadn, Medinede sahbe ve tbin dnemlerinde yaam alimler olduunu syledii zaman fi, ayn ifadeler kullanld halde Medineliler tarafndan reddedilen rnekleri delil getirerek bu kabule kar kmaktadr.1088 Aada bahsedilecei zere, amelleri balayc saylan ahslarn kimliklerindeki belirsizlik, Medine ameli kavramnn fi tarafndan mulak bulunmasnn nemli sebeplerinden biridir. Baka bir ifadeyle, finin iddiasna gre, Medineliler tarafndan bir meselede bizde zerinde icm edilen gr

1081

Zeheb, Siyer, VII, 147. bn Eb Zibin Mlikten aa kalmadn gsteren rivayetler hakknda bk. irz, Tabakt, s. 68; Kad yz, Tertb, I, 160 irz, Tabakt, s. 67 fi, Cimul-ilm, s. 43-4. Kad yz, Tertb, II, 75 bn Eb Htim, db, s. 111-12. Medinedeki dahili ihtilaflardan baz rnekler iin bk. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 187; ayrca bk. eybn, el-Hcce, IV, 133. Mesela bn Eb Zib gibi nemli bir ismin sonradan unutulmasnn veya Mlik kadar kabul grmemesinin sebebi, az hadis rivayet etmesi olabilir. Bk. Zeheb, Siyer, VII, 145. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 202.

1082 1083 1084 1085 1086

1087

1088

285

udur, amel u ekildedir veya ncekiler yle amel etmilerdir gibi ifadelerde anlan kiilerin, yani Medine ameline kaynaklk edip onu ortaya karan ve srdren ve ncekiler olarak anlan amel ehlinin kimlikleri, ne Medineliler ne bakalar tarafndan tam olarak bilinmektedir. fi, Mlikin bizde zerinde icm edilen gr udur ( ) diyerek naklettii bir gr eletirirken, u icm edenlerin kim olduunu bir bilebilsek! u icm eden ad san duyulmam kiiler kimlerdir? Biz onlar (niin) tanmyoruz? tarznda, alayc saylabilecek bir slup kullanmaktadr.1089 C. finin Amel-i Ehl-i Medine Hakkndaki Eletirileri 1. Amel Kavramnn Mulakl Amelin mulakl meselesi, ehl-i Medinenin kimlii meselesiyle dorudan ilgili olan ve finin eletirilerinde nemli yer tutan bir baka konudur. Ona gre Medineliler tarafndan balayc bir delil saylmasna ramen, dier ehirlerin veya blgelerin hukukular asndan, bir kavram olarak amelin mahiyeti yeterince ak deildir. finin Medineli muhataplarna syledii szlerde bunu aka grmek mmkndr: Siz ameli esas alyorsunuz, ancak bu amelin ne olduunu imdiye kadar anlayamadmz gibi, bundan sonra anlayabileceimizi de zannetmiyorum.1090 fiye gre amelin mulakl sorunu, sadece Medine dnda yaayan fukah tarafndan deil, bizzat Medineliler tarafndan da hissedilmektedir. nk Medineliler, amele iaret etmek zere kullandklar kimi tabirlerin anlamn kendileri dahi bilmemektedir. Bu tabirlerin en nemlilerinden biri olan el-emru inden ifadesi, fiye aadaki eletiriyi yapma imkan vermektedir:

1089 1090

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 216. Baka bir rnek iin bk. a.g.e., s. 227-28. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 214-15. Medinelileri eletirirken birok konuda grleri finin grleriyle benzeen eybnnin mulaklk meselesine ok fazla deinmedii grlmektedir. Bunu, eybnye gre amelin kavram itibariyle mulak olmadna yormak mmkndr. nk Medinelilerin kendi amellerine ball gibi o da Kfenin ameline bal kalmaktadr. fide bu telakkinin bulunmamasn belki de mr boyunca bir yerde uzun sre kalamamasna (yani bir gelenee dierleri kadar sahip olmamasna) balamak gerekir.

286

Grlerinizi el-emru inden gibi tabirler ile tekid etmeye alyorsunuz. Eer bu sznz Medinedeki icma delalet ediyorsa, bilin ki bu konuda bile Medinelilere muhalefet ediyorsunuz, (yani icm sz konusu deildir). Eer bu sznzn gerekte bir karl yoksa ne diye kendinizi trl skntlara sokuyorsunuz? Daha nce sizden kimle grtysem bu szn anlamn bildiini grmedim. Eer gerekten bu sznzde iddia ettiiniz eyi kastediyorsanz, ne sylediinizi iyi bilmeniz ve ona gre konumanz gerekir.
1091

fi, Mlikin bu szyle neyi kastettiine dair aklamasndan haberdar deilmi gibi grnmektedir. Aksi halde, tabirin bir karl olmadn sylemez yahut onu icma delalet ediyormu gibi anlamazd. nk daha nce getii zere Mlik bu sz kulland yerlerde, hocalarnn grleri iinden seim yaptn ifade etmektedir. Dolaysyla burada bir icm iddias yoktur. En azndan Mlik byle bir ey iddia etmemitir. Yani finin szkonusu tabir hakkndaki itiraz ya bir yanl anlamadan kaynaklanmaktadr, yahut Mlikten baka birini muhatap almaktadr. Dier yandan, fi iin amel kavram mulak olmasna ramen, onun nazarnda amelin snnetten ayr bir ey olarak tannd anlalmaktadr. nk fi birok rnekte Medinelileri hem snnete hem amele ayr ayr muhalefet etmekle sulamaktadr.1092 2. Kadm Amel-Muahhar Amel Kadm ve muahhar amel ayrm finin zihninde de vardr.1093 nk kimi durumlarda her iki dnemdeki gr birliklerinden bahsetmektedir.1094 fi, Medinede sonradan ortaya kan baz amellerin, nceki devirlerde var olan amellerin yerine ikame edildiini iddia ederek Medinelileri eletirmektedir. Mesela bir konuda Hz. Ebu Bekr dneminden beri bilinen bir uygulama varken, sonradan bundan vazgeilmesine ve baka bir hkmn amel haline getirilmesine kar

1091 1092 1093 1094

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 249. rnekler iin bk. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 207, 210, 214. fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s. 297. fi, er-Risle, s. 599.

287

kmaktadr.1095 fiye gre kadm ameller deitirilecekse, bunun meru bir mazerete binaen yaplmas gerekmektedir. Ona gre, sonradan ihdas edilen ve kadm amelin yerine geecek olan hkmn meruiyeti iin ikna edici bir delil gsterilmemesi anlalmas zor bir tavrdr. Mesela sabah namazlarnda Bakara ve Yusuf sureleri gibi uzun sureleri okumak, Hz. Peygamber, Ebu Bekir, mer, Osman ve bn merden beri nakledilen bir uygulama olduu halde, Medine fukahs ad geen surelerin uzun oluu dnda bir gereke gstermeksizin bu ameli terk etmitir.1096 Bu deiiklii kabul etmeyen fi, bylesi rnekleri Medinelilerin kendilerine yaptklar en nemli itiraz ve muhalefetlerden saymaktadr. fi bir yandan sonradan ortaya kan amelleri reddederken, bir yandan da sonradan ortaya kan haber-i vahidler meselesini gndeme getirmektedir. Ona gre merfu hadisler amele nazaran daha stn bir konumda bulunduklarndan, belirli bir dneme kadar kendisiyle hi amel edilmemi bir hadisin varlnn anlalmas durumunda hadisin amele takdim edilmesi gerekmektedir.1097 finin bu dncesini ifade ederken, baz hadislerin sonradan bilinir hale gelmesi ihtimalini mmkn sayd anlalmaktadr. nk ona gre bir Peygamber snnetinin slam toplumundan tamamyla kaybolmas mmkn deildir.1098 Ayrca yine prensip olarak, merfu hadisi, Hz. Peygamber devrinden sonra kan

1095 1096 1097

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 192. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 192-93. fi, er-Risle, s. 423, 424-25. Ayrca bk. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 179, 180. fi, bn merin muhbere hakkndaki tutumunu, sahbenin sonradan duyduklar hadisler sebebiyle o gne kadar takip ettikleri ameli terketmelerine rnek gstermektedir. bn mer, Rfi gelip Hz. Peygamberin muhbereyi yasakladn syleyinceye kadar bizler muhberenin caiz olduunu dnr ve muhbere yapardk. Sonra bu uygulamay terkettik demitir. fi bn merin bu sz hakknda bn mer bu haberden sonra muhbereyi terketmitir. Kendisine Hz. Peygamberden bir haber geldikten sonra reyini kullanmaya devam etmemi ve bizim bu uygulamamz (muhbereyi) kimse ayplamamtr, biz bugne kadar byle uygulayageldik (yani bir hadis iin bu uygulamay brakmayz) eklinde konumamtr demektedir. Bk. fi, er-Risle, s. 445.

1098

fi, er-Risle, s. 471 vd.

288

uygulamalarn sahbe uygulamas dahil- tamamndan daha stn grd anlalmaktadr.1099 3. finin Belirledii Medine Amelleri finin zaman zaman Medinelilere amel tavsiye etmesi, eletirilerinin nemli bir vechesidir. Medineye hem ieriden hem dardan bakan ve Medinelilerin kendi ltlerini kullanan biri olarak fi, baz durumlarda hangi hadisin, uygulamann veya grn Medine ameli olmas gerektiine karar verebilmektedir. Daha ak ifade etmek gerekirse fi, Medinelilere ait baz prensipleri tatbik etmek suretiyle kimi durumlarda amelin nasl olmas gerektiini syleyebilmektedir. Bu durum aslnda, Medinelilerin usllerindeki tutarszln ve keyfiliin bir tezahrdr. Byle durumlarda, Medinelilerin tercih ettikleri grn aslnda amel vasf kazanmaya uygun olmadn eitli yollarla ispatlayan fi, onlarn tercih etmedikleri grn amel vasf kazanmaya daha layk olduunu sylemektedir. Medineliler byle durumlarda ya muhalif bir rivayet gstermeksizin bir hadise itiraz etmekte, ya da baka zaman grlerini hccet sayp amel makamna ykselttikleri ileri gelen kiilerin kararlarn grmezden gelmektedirler. fi bu tavr tutarsz bulmakta ve geersiz saylan grn keyfi bir tutumla gzard edildiini sylemektedir. Aada buna dair rnekler verilecektir: a) fi, Mlikten ve bakalarndan naklettii hadislere istinaden vekaleten haccn caiz olduunu sylemektedir. Reb kendi amellerinin bu ekilde olmadn iddia edince fi, Rebi ve dierlerini kendi rivayetlerine aykr davranmakla sulamaktadr. Ona gre asl Medine ameli olmas gereken, bata zikredilen grtr. nk bu gr hem Medinelilerin rivayetlerine (fi bu rivayetlerden rnekler verir), hem de eskiden beri Medinede fetva veren sahbe ve tbinun grlerine uygundur. stelik fiye gre Medine dnda yaayan btn fukah, yani Mekkeliler, Merk ahalisi ve Yemenliler, vekaleten haccn caiz olduunu sylemektedir.1100 Fakat Medineliler ok zaman olduu gibi yine keyfi davranmlar ve bn merden geldiini syledikleri bir rivayete istinaden, yukardaki btn rivayetlere muhalefet etmilerdir.

1099 1100

fi, er-Risle, s. 446. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 196.

289

b) Medineliler hacda deve ve srn ancak bir kii ve ailesi adna kurban edilebileceini kabul etmektedirler. Oysa fi yine Mlik vastasyla aktard bir rivayetle deve ve srn yedi kii adna kurban edilebildiini ispatlamaktadr. Ona gre Hz. Peygamberin ve 1400 sahbnin uygulamas olan bu durum, Medine ameli vasfn kazanmas gereken asl hkmdr.1101 c) Alveri akdinin balaycl konusundaki mehur hadisine dair bir tartmada Reb bizde bu konuda kesin bir snrlama ve mucebince amel ettiimiz bir uygulama yok demektedir. fi Rebin buradaki amel yok itirazn cevaplamak maksadyla, bn merin bu hadisle amel etmi olmak iin alveri yaptktan sonra temsili olarak birka adm yrdn ve bunun amel olduunu sylemektedir.1102 finin bu itiraz Medinelilere farknda olmadklar bir ameli gsterdii kadar, tek sahbnin uygulamasndan gemi bir hususun Medine ameli haline gelebileceine de iaret etmektedir. Yani ona gre amelin kkeninde birok kiinin ortak uygulamasnn bulunmas gerekmemektedir. d) Hrszlk haddi ve tazirle ilgili bir mesele de, Htb isimli bir zatn kleleri Mzeyne kabilesinden bir adamn devesini alp yemilerdir. Klelerin ellerinin kesilmesini emreden Hz. mer ayrca, klelerin efendisine onlar a brakt iin ar bir ceza vereceini sylemi ve devenin bedelinin iki kat kadar bir miktarn efendi tarafndan sahibine denmesini emretmitir. Mlik bu hadisle amel edilmediini, hkmn bu hadise gre verilemeyeceini sylemektedir. Reb de Mlik ile ayn grtedir. fi ise merin bu hkm Medinede birok sahbnin huzurunda verdiini, dolaysyla Medinelilerin bunu kabul etmeleri gerektiini sylemektedir. nk Medinelilere gre (genel anlamda) merin kararlar meveret ile alnm gibi mehur ve maruf olduklarndan snnet ve eser (ve amel) makamndadr. Bu durumda Mliklerin tutarl olmalar ve merin kararn kabul etmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde keyfi hkm verdikleri anlalacaktr.1103

1101

. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 198-9. Rad konusunda ve ayn ekildeki bir baka rnek iin bk. a.g.e., s. 208. hramlnn yzn rtmesi meselesi hakknda bir rnek iin bk. a.g.e., s. 224.

1102 1103

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 204. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 215.

290

e) fiye gre Medineliler Medinede icm makamnda olan hkmleri her zaman benimsememektedirler. Mesela Hz. mer muhacirler ve ensarn huzurunda bir akam namazn hi kraatsz kldrd halde bu namazn caiz olduunu sylemi, cemaat da bunu onaylam (yani bir icm gereklemi) iken Mlikler bu hadisle amel etmemektedirler.1104 fi burada Medinelilerin Hz. mer ve dier sahblerden kaynaklanan icm mesabesindeki bir uygulamay terk ettiklerini sylemektedir. Ancak bu rnein istisnai bir durum olduuna nedense dikkat etmemitir. Akam namaznn nasl klnmas gerektiine dair baka birok rnek bulunduu iin, Mlikilerin bu istisnai durumu dikkate almamalar gayet doaldr. Dolaysyla finin bu rnek zerinden Medinelileri eletirmesi ok isabetli grnmemektedir. 4. finin Dilinde Amele Delalet Eden Tabirler fi Medinelileri amele tabi olmalar yznden eletirmesine ramen, kendisi de zaman zaman amele delalet eden tabirleri kullanmaktadr. zellikle erRislede bir vesileyle zerinde icm edilen ve hakknda ihtilaf bulunmayan snnetten (=es-snnetl-mctema aleyh ellet l) bahsetmesi, onun da baz durumlarda Medine yahut Kfe ameline benzeyen bir delilden g aldn gstermektedir.1105 fi bu kabil snnetlerin Kuran ile edeer olduunu ve bunlara istinaden verilen hkmlerin zahirde ve batnda hak olduunu sylemektedir. Ona gre haber-i vahid formunda aktarlan snnetlerin zerinde icm edildii sylenemeyeceinden, ahad haberlere istinaden verilen hkmler iin ancak zahirde hak sfat kullanlabilir.1106 finin burada, Medine ameli olarak aktarlan eylerin icm konusu olan snnetlerden ok, ikinci grupta yer alan haber-i vahidlere dahil olduunu sylemeye alt anlalmaktadr. fi bir baka yerde ise, eybnye ait fukahmzn ummunun gr (=kavll-mme min
1104

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 220-21. afi Medinelilere icm olmas gereken eyleri gsterirken u tr ifadeler kullanr: Bylesine mehur haberler size gre amel derecesinde olmasna ramen siz buna muhalefet ediyorsunuz.; bu size gre icm konumunda bir haber olmasna ramen ona muhalefet ediyorsunuz u bahsettiiniz icm ve amel nerede bunu bir anlayabilsek! Bk. a.g.e., s. 238.

1105

fi, er-Risle, s. 599. Bu aslnda, fi gibi ikinci asr ulemasnn, baz eyleri teoride eletirip pratikte kullanmalar gereinin pek ok rneinden biridir. fi, er-Risle, s. 599.

1106

291

fukahin) tabirinin eanlamls olan kavl avmm-i fukahin tabirini kullanmaktadr.1107 Burada da eybnden bir etkilenme olduu ve finin kendi fukahs olarak kabul ettii kiilerin ortak grnden destek ald sylenebilir. D. finin Medine cm Hakkndaki Eletirileri fiye gre Medine icm denilince Medine ameli anlalmaldr. nk hem Medineliler iin icm Medine icmndan ibarettir,1108 hem de Mlik veya talebeleri tarafndan icm ifade etmek iin kullanlan tabirler, herhangi bir ayrm gzetilmeksizin ayn zamanda Medine amelini ifade etmek iin kullanlmaktadr.1109 Bu bakmdan, finin Medine icm hakkndaki eletirilerini amel-i ehl-i Medine hakkndaki eletirileri ile birlikte zikretmek bir zorunluluktur. cm btn mmetin icm ve sadece Medine ulemasnn icm olarak ikiye ayran fi, btn mmetin icm penceresinden bakarak Medine icm anlayn eletirmektedir.1110 Ona gre gerek icm, btn mmetin alimlerinin bir konu zerinde gr birliine varmalar ve hibir muhalifin bilinmemesidir. Medine icmn da muhalif gr olmakszn btn Medineli alimlerin ortak gr olarak anlayan fi, Medine iinde nesillerden beri sren gr birlikleri haricinde herhangi bir ey iin icm iddia edilemeyeceini sylemektedir.1111 fiye gre bir icmdan bahsedebilmek iin, sz konusu meseleyi, btn mslmanlarn hilafsz olarak kabul ettiklerini kesin olarak bilmek lazmdr.1112 Ksacas onun gznde Medine iindeki ulemann icm diye bir ey aslnda sz konusu deildir. zellikle Mlikin zerinde icm edilen amel (=el-emrul-mcma aleyh/elemrul-mctema aleyh) dedii yerlerde, Medine iinde ve dnda bir icm

1107 1108 1109 1110

fi, htilfu Ali ve bn Mesd, VII, 177. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 188, zellikle 243. Bir rnek iin bk. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 240. Hseyin el-Kerbisi fi gelmeden nce ne biz, ne de ncekiler Kitap nedir snnet nedir bilmezdik. fi geldi de bize Kitab, snnet ve icm nedir retti demektedir. bn Eb Htim, db, s. 57.

1111 1112

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 187, 231, 248. fi, er-Risle, s. 534.

292

bulunmadn ve aa yukar her durumda ihtilaf tespit etmenin mmkn olduunu iddia etmektedir.1113 fi Medine icmn teorik tartmalarla reddettii kadar, pratikte gereklemedii gerekesiyle de reddetmektedir. fi iin Medinede icmn pratikte yer almadn ispatlamann en kolay yolu, icm olduu sylenen konularda yine Medineli hocalara ait muhalif rivayetlere ve kar grlere iaret etmektir. Mesela, Kurandaki secde ayetlerinin says ve bulunduu sureler hakkndaki bir tartmada Reb bize gre insanlar Kuranda on bir tane secde ayeti olduunda ve Mufassal surelerde hi secde bulunmadnda icm etmilerdir deyince, fi hemen mer b. Abdlazizin ayn grte olmadn kendisinden gelen bir rivayetle ispatlamakta ve icm iddiasn reddetmektedir. Ona gre, grleriyle Medine halk iin hem ilim hem de amele esas tekil edebilecek kadar nemli bir isim olan mer b. Abdlazizin muhalif tarafta yer almas, byle bir icmn var olmadn gsteren en nemli kanttr.1114 fi bir yandan Medine icm iddialarn dahili ihtilaflar esas alarak reddederken, bir yandan da Medinelilere byle durumlarda icm iddia etmekten vazgemelerini tavsiye etmektedir. nk bu tr iddialar hem Medinelilerin hadisleri iyi muhafaza edemediklerinin dnlmesine yol aacaktr, (nk hemehrilerinin rivayetleri kendileri tarafndan gz ard edilmektedir), hem de dier ehir halklarnn, bu gibi durumlar genelletirmeleri sonucunda gerek Medine icmlarn bile inkar etmeleri tehlikesi sz konusudur.1115 finin gznde icm, btn islam dnyasn kapsamal ve aykr hibir gr bilinmemelidir. Bu yzden, Medinelilerin ancak kendi aralarnda ihtilaf olmad zaman icm iddialarnda hakl olacaklarn, nk bu durumlarda ayn zamanda Medine ile dier ehirler arasnda ihtilaf bulunmadn syler. Ona gre Medine iinde ihtilafa konu olan her durum, ayn zamanda Medine ile dier ehirler arasnda da ihtilaf mevzuudur.1116

1113 1114 1115 1116

fi, er-Risle, s. 535. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 188. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 187. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 188.

293

fiye gre dier ehir halklar Medine icmn reddederken bir bakma hakldr, nk Medineliler alim-cahil herkesin bilmesi gereken durumlarda bile ihtilafa dmektedirler ve bu durum onlarn icm iddialarndaki hakllklarna glge drmektedir. Mesela bayram namazlarndan nce veya sonra nafile namaz klnmas meselesinde Medineli ulemann birbirine muhalif hadisler rivayet etmesi, Medine icm hakknda phe uyandran bir durumdur. finin bu ihtilaf vesilesiyle Medinelilere sorduu soru hayli anlamldr: Bylesi bir konuda bile ihtilaf ettikten sonra sizin icmnzn ne kymeti kalr?1117 Medine icm aleyhinde bu derece iddetli eletiriler getiren fiye gre aslnda, Medinelilerin icmdan bahsettikleri yerlerde verdikleri rnekler bile, icmdan ok ihtilafa dairdir.1118 1. Delilsiz cm Belirleme (Tahakkm) fiye gre bir konuda icm iddia etmenin en temel art, konu hakknda hibir muhalif grn bulunmadn bilmek,1119 baka bir ifadeyle icmn tahakkuk ettiine dair kesin bilgiye sahip olmaktr.1120 Bunu renmenin asgari vastas, ilim ehliyle bir araya gelip onlara byle bir icmdan bahsederek onaylarn almak ya da en azndan bu konuda sizin iddia ettiiniz icma muhalif bir gr bilmiyorum dediklerini duymaktr.1121 Aksi takdirde icmdan bahsetmek doru deildir. Byle bir durumda yaplmas gereken, biz farkl grler iinden bu gr uygun buluyoruz1122 gibi tabirler kullanarak ihtilafa ve bir tercih yapldna iaret etmektir. fiye gre Mlik ve ashabnn Medinede yapt da aslnda birer tercihtir. Ancak kullandklar tabirler, farkl grler iinden tercih yaptklarn aka ortaya koymamaktadr.1123 finin muhatab olan Reb, Medinelilerin ihtilafl konularda bile icmdan bahsedebildiklerini gsteren yle bir soru sormaktadr: Ben de aslnda yukardaki
1117 1118 1119 1120 1121 1122 1123

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 231. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 236. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 188. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 231. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 187. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 188. finin, Mlik tarafndan aktarlan Medine icmlarn farkl grler iinden yaplan tercihler olarak anlamas nemlidir. zellikle Muvattadaki icma delalet eden tabirleri anlama balamnda bu grn dikkate alnmas gerekmektedir.

294

szmle (Medineliler icm etmitir szn kastediyor) Medineli ulema arasnda ihtilaf olduu zaman ilerinden beendiim bir gr setiimi kastediyorum dersem ne dersin? finin bu soruya cevab gayet aktr: Herkes sizin gibi yapacak olursa ayn anda birden fazla icm ortaya kar ki bu icm tarifine uygun deildir. Zira icm muhalif grn olmamas demektir.1124 Rebin bahsettii tercihin bir baka rnei yine finin bir eletirisi sayesinde dile getirilmektedir. Medinedeki fukah ile yneticilerin kararlar arasndaki atmalarn ele alnd bir rnek vesilesiyle fi, kendi dneminde yaayan Medinelilerin hem eski yneticilerin kararlarna hem de fakih sahblerin fetvalarna muhalif grleri tercih etmelerini eletirmektedir. fiye gre Medinelilerin tercihlerinde dardan baklnca grlen herhangi bir standart yoktur, yani bir keyfilik sz konusudur. Bu keyfilik karsnda hayrete den fi unlar sylemektedir: Sizin durumunuzu aklamak iin bulabildiim tek izah udur: Siz kendi grlerinizi amel ve icm sayp bu konuda amel udur, bu konuda icm yledir diyorsunuz. Amel ve icmdan bahsettiiniz yerlerde ben baka trl bir izah yapamyorum. nk sizin ve bakalarnn rivayetlerini karlatrnca grdmz tek ey, icm deil ihtilaftr. Medine ameli hakkndaki bu ciddi eletiriyi duyan er-Reb, finin karsnda Medinelileri temsil etmek zere bulunmasna ramen, eletirileri kabul etmekte ve finin szlerine itiraz etmemektedir.1125 fi, Rebin dedii gibi, Medinelilerin btn blgelerin deil, sadece Medinelilerin icmlarn tespit etmeyi hedeflemelerine de itiraz etmektedir. Ona gre byle bir icm tespiti imkanszdr. nk Medineliler makbul saydklar alimlerin icm ettiklerine dair bilgiye ancak haber-i vahidler yoluyla ulamaktadrlar. Bu durumda icm deil, haber-i vahid esas alnm olmaktadr. fiye gre Medineliler gerektiinde birok haber-i vahidi reddettiklerinden byle bir tespitin onlar nazarnda delil olmamas gerekmektedir. Eer haber-i vahidleri delil sayacaklarsa, Hz. Peygamberden gelen (ve Medine icmna muhalif) haber-i vahidlere itibar etmeleri daha doru olacaktr. Oysa Medineliler

1124 1125

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 188. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 240.

295

bahsettikleri fiye

icma gre

dair kendi

kendilerini grlerini

destekleyen amel

rivayetlerden koymak

rnek dnda,

vermemektedirler.1126 makamna Medinelilerin usullerindeki keyfiliin tezahr ettii baka alanlar da mevcuttur. Bu keyfilik muhalif ya da muvafk gr aktarmadan icmdan bahsetmek,1127 bir konuda rivayet varken baka hibir delil gstermeden onu terk etmek,1128 rivayetlerin bir ksmn kabul edip bir ksmn reddetmek,1129 rivayetler arasndaki hiyerariye dikkat etmeyip, tbina ait grleri mevkuf hadislere, mevkuf hadisleri merfu hadislere tercih etmek,1130 baz konularda herhangi bir mesnedi olmayan ller ve snrlar belirlemek ve bakalar adna kusur saydklar metotlar kullanmak1131 eklinde tezahr edebilmektedir.1132 Yukardaki konular iinde zellikle baz Medinelilerin kendi grlerini amel saymalar ve mesnetsiz icm iddia etmeleri hakknda syledikleri finin gznde Medine amelinin deerini gstermesi bakmndan nemlidir. Bu eletiriye hak vermeyi gerektirecek yeterince veri bulunduuna gre, Medine icm veya ameli olarak bilinen baz eylerin, aslnda bu makama ykseltilmi birer ahsi gr olduunu sylemek mmkndr. Baka bir ifadeyle, Medine ameli saylan eylerin bir ksmnn, aslnda Mlik ve halkasnn ortak kabulleri olduu anlalmaktadr. 2. Medinelilerin Tutarszl-Kfelilerin Tutarll fi, hem Hicaz hem de Irak fukahsn bizzat tanma frsat bulduu iin, fer meselelerden bahsederken yeri geldike iki tarafn uslleri arasnda mukayeseler yapmakta ve ou zaman Kfelileri hakl bularak, Medinelilerin usllerindeki tutarszlklara iaret etmektedir. fiye gre Medinelilerin hkmlerindeki keyfiliin gstergelerinden biri, zaman zaman iine dtkleri bu
1126

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 243. Daha nce eybnde grlen icm veya amel iddialarnn mervi desteinin bulunmas tavr burada da kendini gstermektedir. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 224. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 211, 214, 216, 218, 229, 239. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 220. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 200, 213, 236. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 215, 239, 240. Bu balklarn ounun eybnnin eletirilerine ne kadar benzediini tekrar hatrlatmakta fayda gryoruz.

1127 1128 1129 1130 1131 1132

296

tutarszlklardr. Medinelilerin kendi vaz ettikleri prensiplere muhalefet etmeleri, finin bahsettii tutarszln en fazla karlald alanlardan biridir. Mesela, bir konuda rivayet ettikleri bir hadisi sahih saydklar halde hkme esas almamalar ona gre Medine uslndeki belirgin bir tutarszlktr. fi byle bir tutarszla dmektense hadisi batan reddetmenin, yani Kfeliler gibi onu sahih saymamann daha doru olduunu ifade etmektedir. Aadaki rnek bunu gstermektedir: Medinelilere gre canl kpein satlmasn caiz deildir, ancak bir kii bakasnn kpeini ldrrse onu tazmin etmesi gerekir. fi, canl iken para etmeyen bir hayvann lsnn de para etmeyeceini sylemekte ve bu konuda Mlik vastasyla Hz. Peygamberden nakledilen, kpeklerin satlmasn yasaklayan hadisi delil gstermektedir. Dier yandan Irakllar, kpei bir mal olarak kabul ettikleri iin canl iken satlabilecei gibi, biri tarafndan ldrlmesi durumunda tazmin edileceini de sylemektedirler. fi bu konuda Kfelilerin tavrn Mliklerin tavrna gre daha tutarl bulmaktadr. nk Kfeliler kpein satn yasaklayan hadisi kendi llerine gre sahih kabul etmedikleri iin, onunla amel etmemekte ve baka bir gr tercih etmektedirler. Oysa Medineliler hem hadisi kabul ve rivayet etmekte hem de ona aykr hareket etmektedirler. fi onlarn tavrndaki tutarszla iaret etmek iin siz ne sylediinizin farknda deilsiniz1133 demekte ve Kfeliler hadise muhalefet etseler bile ne sylediklerini biliyorlar, siz ise bilmiyorsunuz. Eer bu konuda hadis olmasayd ben de Kfelilerle ayn grte olurdum diyerek tercihini ortaya koymaktadr.1134 fiye gre Medinelilerin tutarsz davrandklarn gsteren bir baka rnek udur: Medineliler yeri geldi mi bir sahbnin szn esas alarak merfu hadisi reddederler. Ancak daha sonra baka bir olayda bu sahbnin szn reddedip kendi grlerini esas alrlar. fiye gre bu durum Medine amelinin keyf biimde tayin edildiinin gstergesidir1135 ve o dnemde (finin yaad dnem) hi kimsenin byle bir selahiyete sahip olmas mmkn deildir. Ayn zamanda rivayetler arasndaki hiyerariye dikkat edilmediinin gstergesi olan

1133 1134 1135

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 205-6. Dier rnekler iin bk. a.g.e., s. 219, 225. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 225. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 213.

297

finin bu gr, o dnemde hi kimsenin farkl uygulamalar iinden ameli tayin etme yetkisinin kalmadn gstermesi bakmndan da nemlidir. 3. Medinelilerin Kendilerine Muhalefetleri Medine iindeki ihtilaflara iaret etmesi, finin Medinelileri eletirirken en ok kulland yntemlerden biridir. Medinedeki dahili anlamazlklar, icm ve ortak amel iddialarnn nndeki en byk engeldir ve fi Medineliler tarafndan icm iddia edilen konularn neredeyse tamamnda Medine iinden muhalif bir gr bulabilmektedir. finin itirazlarndan anlald kadaryla, Medine iindeki ihtilaflar ekilde tezahr etmektedir: a) Kendi rivayetlerine muhalefetleri, b) Medine ameline muhalefetleri, c) Medinelilerin vaz ettikleri baz prensiplere muhalefetleri. Medinelilerin kendi rivayetlerine muhalefet etmeleri, finin kanaatine gre, onlarn tevars ettikleri ilm mirasa sahip kmadklarnn ve hkmlerinde keyfi davrandklarnn iaretidir.1136 finin gznde bu tr muhalefetler aslnda Medinelilere yine Medineliler tarafndan yaplm en nemli itirazlardr1137 ve Medine icmnn gereklemediini de gstermektedir.1138 finin muhatap ald Medineliler, sadece rivayetlere deil, ayn zamanda amele de muhalefet edebilmektedirler. finin zaman zaman kulland aadakine benzer ifadelerden bunu anlamak mmkndr: Medinedeki snnete, amele ve eserlere muhalefet ediyorsunuz,1139 Hem snnet ve amele ayn anda tabi olduunuzu sylyorsunuz, hem de ikisine birden muhalefet ediyorsunuz.1140 finin Medinelileri terk etmekle sulad uygulamann, aslnda sadece kendi gznde amel olmas, bu rnekte snnet ve amelin ayr ayr zikredilmesi kadar nemlidir. Yani Medinelilere gre byle bir amel bulunmad halde, eybn gibi fi de Medinelilere neyin amel olmas gerektiini sylemektedir. finin bu tr tavsiyeleri ayr bir balk altnda daha nce ele alnmt.

1136 1137 1138 1139 1140

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 218, 221. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 192-3. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 240. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 207. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 210. Baka bir rnek iin bk. a.g.e, s. 214.

298

E. Rivayetler Hakkndaki Eletirileri 1. Hadislerin Shhatini Tespit Usl fi Medinelileri hadis uslyle alakal olarak vaz ettikleri baz teknik prensiplere aykr davranmakla da sulamaktadr. Bu prensiplerden bazlar hadis ve snnetin shhatini tespitle alakaldr. fiye gre Medineliler snnetin shhatini iki yolla belirlemektedir: Birincisi fukahnn ve snnet ulemasnn rivayet edilen hadise uygun gr belirtmeleri, ikincisi insanlarn hadiste belirtilen konu hakknda ihtilaf etmemeleri. Ancak Medinelilerin baz snnetleri tespit ederken her iki prensibe de aykr hareket ettiklerini syleyen fi, bu ihlaller hakknda birok rnek vermektedir.1141 2. Haber-i Vahidler fiye gre hadislerin shhatinin tespitinde en nemli ara, amel veya icm deil, isnaddr. Ona gre isnad Medinede yeterince kullanlmamaktadr.1142 finin nazarnda en salam delil, sika ravilerin yer ald isnadlarla aktarlan hadislerdir. Ravisi her tabakada sika olmak kaydyla aktarlan bir hadis, kendisiyle amel edilmemi olsa bile makbuldr ve amelden nce gelmelidir.1143 Hz. Peygamberden gelen bir hadis ile amel edilmi olmas onun kuvvetini artrmayaca gibi, bu hadisle hi amel edilmemi olmas da onun sahbe uygulamas veya mevkuf hadisler karsndaki deerini azaltmamaktadr. Ama Medineliler hadisleri isnadlaryla aktarmak yerine kayna mphem olan amele istinad etmektedir. finin yukardaki ifadeleri, onun isnada nem verdii kadar, hadislerin deerlendirilmesinde hiyerariye riayet edilmesi gerektii iddiasn da yanstmaktadr. nk fiye gre sahih olmas (sika raviler tarafndan rivayet edilmesi) kaydyla Hz. Peygambere kadar ulaan bir hadis karsnda mevkuf ve maktu rivayetlerin nemi yoktur. Baka bir ifadeyle bunlarn merfu rivayete olumlu

1141 1142

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 240-41. finin bu gr daha sonraki dnemlerde ok daha fazla taraftar bulacaktr. snadlarn sonradan kullanlmaya baladn syleyenlerin buradan destek bulduklarnda phe yoktur. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 179. Baka bir rnek iin bk. a.g.e., s. 180.

1143

299

ya da olumsuz bir etkileri olamayacaktr.1144 Merfu versiyon tek kii tarafndan aktarlm olsa bile sonu deimemektedir.1145 3. Gvenilir Olmayan Raviden Rivayet finin hadisler arasndaki hiyerariye dikkat edilmemesi ve shhati bilinmeyen hadislerin delil olarak kullanlmas gibi eletirileri1146 yannda, gvenilir olmayan ravilerden hadis rivayet edenler hakkndaki eletirileri de nemlidir. Ancak finin bu balamda yalnz Medinelileri deil ayn zamanda Irakllar da eletirdii grlmektedir. Ona gre hem Irakllar hem Medineliler, ihtiya duymalar halinde kendilerince makbul olmayan ravilerden hadis alabilmektedir. Mesela fi, bn Abbasn talebesi krimeyi tevsik etmeyen Mlikin bir rnekte onun hadisini delil olarak kullanmasn eletirmektedir.1147 Yine fi, kendi hadislerinin Medinelilerin hadislerinden daha salam olduunu iddia etmektedir. nk ona gre Medineliler hadis ehlinin salam saymad tariklerden, mesela Amr b. uayb gibi kiilerden rivayet edilen hadisleri yahut munkat rivayetleri delil olarak kullanmaktadr. Oysa fiye gre bylesi hadislerin ihticaca elverili olabilmesi iin muhakkak baka tariklerden desteklenmesi gerekmektedir.1148 Benzer bir durum Irakllar iin de geerlidir. nk Irakllar sahih olmadn bildikleri halde, imamn oturarak namaz kldrmas hakknda Cbir el-Cufden rivayet ettikleri bir hadisi delil olarak kullanmaktadrlar.1149 F. eybn ve finin Eletirilerindeki Ortak Noktalar finin eletirileri ile eybnnin Medineliler hakknda syledikleri arasnda nemli benzerlikler olduu grlmektedir. Bir sre eybnden ders alan finin Medineliler hakkndaki eletirilerini ifade ettii el-mm Msrda

1144 1145 1146 1147 1148 1149

fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 177. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 181. rnekler iin bk. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 185, 186, 202, 209, 211, 213, 216, 227. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 227. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 211. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 186.

300

iken,1150 yani Iraktan ayrldktan sonra yazm olmas, bu konudaki grlerinde eybnden etkilenmi olmas ihtimalini gndeme getirmektedir.1151 fi kendisini Mliklere yakn sayd dnemlerde, eybnye de talebelik etmitir. Rivayetler doruysa, Badata gitmek zorunda kald 184 ylnda bir soruturmaya tabi tutulmu ve sonuta halife tarafndan eybnnin gzetimine braklmtr.1152 Bu zorunlu ikamet dnemi fiye, eybnnin ahsnda Irakllar tanyp onlardan istifade etme frsatn vermi olmaldr. Bir Hicazl olmas ve henz kendisini Mlikin uslnden tamamen ayrlm saymamasnn1153 tabii bir sonucu olarak, fi ilk Irak seyahatinde Mlikin mdafii konumunda grlmektedir. Kendisi Irakta Hicaz fkhnn bir temsilcisi gibi karlanm ve Irakl alimlerle birok mnazaralar yapmtr. Btn bu tartmalar boyunca fi Medineli fukahnn grlerini savunma pozisyonundadr. finin azndan anlatlan u rnek vaka, iinde bulunduu konumu yeterince aklkla gstermektedir:
Fakih Muhammed b. el-Hasann derslerine devam ediyordum. Bir gn Medineden bahsederken ehl-i Medineyi zemmetmeye balad. Kendisinin ehl-i Medineye kar bir kitap yazdn,1154 bu kitapta yazd eylerin bir tanesini dahi reddedebilecek bir kiiyi tanmadn, yle birinin varln bilse, ne kadar uzakta yaadna bakmadan bu kiiyle grmeyi gze alacan syledi. Bunun zerine dedim ki: Ey Ebu Abdullah! Gryorum ki Medineyi zemmedip orada yaayanlar hakknda kt konuuyorsun. Eer maksadn gerekten Medine hakknda konumak ise bil ki oras Resulullahn haremi ve emniyet iinde yaad yerdir. Allah onu Tbe diye adlandrd. Hz. Peygamber orada yaratld ve oraya defnedildi. Eer bu szlerinle Ehl-i
1150 1151

bn Hacer, Tevlit-tess, s. 177. Ebu Zehre, finin amel-i ehl-i Medineyi iddetle eletiren ilk fakih olduunu sylemekte ve eybnnin eletirilerine dikkat ekmemektedir. Bk. Ebu Zehre, Mlik, s. 286. Bu olay hakknda ayrntl bilgi iin bk. bn Abdilber, el-ntik, s. 153-4, 155. Ayrca bk. Kevser, hkkul-hak, s. 26, 52. finin uzun bir sre boyunca kendisini ehl-i Medineye mensup saydn gsteren u szleri nemlidir: Eer dersem ehl-i Medineyi, eer dersem ehl-i Irak kastederim, bk. bn Eb Htim, db, s. 202.

1152

1153

1154

Buradan, el-Hccenin 184ten nce yazld anlalmaktatr.

301

Medineyi kastediyorsan bil ki onlar Resulullahn ashab, akrabalar ve yardmclardr. mana kucak amlar, vahyi hfzetmiler ve snnetleri cem etmilerdir. Eer maksadn sahbeden sonraki nesil hakknda konumak ise bil ki bunlar da sahbenin evlatlardr ve onlara en gzel biimde tabi olmulardr. Bu mmetin en hayrl nesli onlardr. Eer bir kiiyi muhatap alyorsan ki o da Mlik b. Enestir- o zaman sadece onun adn anman ve Medineyi diline dolamaman gerekir. Ben byle syleyince Muhammed Bu kitabmdaki muhatabm Mlik b. Enestir dedi. Bunun zerine ben de Ehl-i Medine aleyhinde yazdn kitabna baktm. Onda bir hata buldum dedim.1155

finin szleri Medine hakknda bir savunma olmas kadar, eybnnin elHccesinin muhtevasna dair ipular ihtiva etmesi bakmndan da nemlidir. Ayrca, yukardaki szleriyle Mliki ve Medinelileri savunan finin Msra gittikten sonra Mlik ve ashabn savunma pozisyonunu brakt, onlar hakknda yazd eletirilerinden anlalmaktadr. Medinelilere fi ve eybn tarafndan yneltilen eletirilerdeki ortak noktalarn varl bir tesadfle aklanabilir mi? Bunlar, herkes tarafndan fark edilmesi tabii olan hususlardan sayarak, her ikisinin de ayn eletirileri yapmasn normal karlamak mmkn mdr? Acaba fi, eybnden ders ald srada1156 Medineliler hakknda duyduklarn sonradan kendi gr gibi ifade etmi olabilir mi? Baz rivayetler1157 finin el-Hcceyi okumaya gerek duymadna iaret etse de, finin kitab daha sonra okumu olmas ihtimali her zaman mevcuttur. stelik finin, Irakta Hicazn bir temsilcisi olarak bulunup da kendi blgesinin imam aleyhine yazlm bir kitaba alakasz kalmas mmkn deildir.
1155 1156

bn Eb Htim, db, s. 164-67. fi, eybnden husus ders alacak kadar kendisine yakndr. Bk. rz, Tabakt, s. 73. fi ayrca eybnnin kitaplarna da vakftr. eitli rivayetlerde onun eybnden bir veya iki deve yk kitap ald sylenmektedir. Bk. bn Eb Htim, db, s. 32-33; Saymer, Ahbr, s. 123, 124; bn Abdilber, el-ntik, s. 119; Ebu Nuaym, Hilye, IX, 78; rz, Tabakt, s. 135; Ksm b. Kutluboa, Tcut-tercim, s. 54. fi bu eserleri okurken ayn zamanda, reddiye olmas amacyla her meselenin yanna bir de rivayet eklemekte ve metinleri zenginletirmektedir. Bk. bn Eb Htim, db, s. 34; Zeheb, Menkb, s. 51.

1157

finin, ismine bakp el-Hcceyi geri verdiini syleyen yukardaki rivayeti kastediyoruz.

302

fi ve eybnnin Medineliler hakkndaki eletirilerindeki en nemli ortak nokta, Medinelilerin usllerindeki keyfilik meselesiyle alakaldr.1158 Her iki imam da Medinelileri hkm vermede keyfi davranmakla sk sk sulamaktadr. Onlarn dilinde bu keyfiliin ad tahakkmdr.1159 Medinelilerin keyfi tutumlar, kendi grleri lehine mevkuf hadisleri, mevkuf hadisler lehine merfu hadisleri gz ard etmeleri,1160 bir konuda hadis rivayet ettikleri halde muhalif gr veya rivayet aktarmakszn bu hadisle ameli terk etmeleri,1161 hadislerin bir ksmn kabul edip bir ksmn reddetmeleri1162 gibi durumlarda ortaya kmaktadr. Snnetin beii Medine olmasna ramen, hem eybnnin hem finin Medinelileri snnet ve hadislere keyfi biimde aykr davranmakla sulamalar manidardr. finin Mlik ve Medineliler hakknda syledikleri zetlenecek olursa; icm ve amelle ilgili tartmalar esas itibariyle, amel kavramnn ve ameli ihdas eden kiilerin durumlarnn mulakl, icm iddia edilen durumlarda ihtilafn varl, amelin ortaya kt zaman, belirli bir dneme kadar var olmad halde eitli ihtiyalara binaen ihdas edilen ameller ve amel ihdas edenlerin hukuki bakmdan konumu gibi meselelerin etrafnda dnmektedir. Hadis rivayetiyle alakal konular arasnda, Mlikin sika saymad ravilerden hadis rivayet etmesi gibi teknik taraf ar basan meseleler yannda, zellikle Medinelilerin kendi rivayetlerine aykr hkm vermeleri, yahut makbul addettikleri bir hadisi hkme medar saymamalar gibi konular bulunmaktadr.

1158 1159

Bu konuda ayrca bk. Abd-Allh, Mliks Amal, s. 396 vd. Tahakkm sulamalarna dair rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, II, 303-4, 313, 514, 556-7, 563, 575, 620, 662, 697, 732; III, 206, 306, 435; IV, 115, 317-18; fi, htilfu Mlik vefi, s. 196, 200, 211, 213, 214, 215, 218, 220, 229, 236, 239, 240.

1160 1161 1162

eybn, el-Hcce, I, 67, 68; II, 56; fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 200. fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 214. eybn, el-Hcce, III, 185-93; fi, htilfu Mlik ve-fi, s. 220.

303

SONU Teekkl dneminde amel meselesi, mstakil ilim anlaylarnn temsil edildii merkezler olan emsrn ilm geleneklerinin oluumunda etkisi grlen asl unsurlardan biri saylabilir. Bugn iin tarih bir tartma konusu olarak kalmasna ramen, ikinci asrda hl varln srdren amelin, fukahl-emsrn temel telakkilerinin oluumuna ve karar alma srelerine tesir eden faktrlerden olduu anlalmaktadr. Amelin veya bu almada adlandrld ekliyle amell-emsrn nasl tanmlanaca meselesi, tanma esas alnacak unsurlarn deiiklik gstermesi sebebiyle, nih olarak zmlenebilecek bir mesele gibi grnmemektedir. Ancak ameli anahatlaryla, herhangi bir ilm evreye mensup fakihlerin belirli bir fur meselesinde takip ettikleri uygulamalar ve zellikle bu uygulamalarn ortaya kt sre eklinde ifade etmek mmkndr. Sreklilik ve yaygn olarak kabul grme unsurlar, amelin bu balamdaki en nemli iki zelliidir. nk sadece belirli bir sre iin geerli olup ksa srede unutulan veya ahsi grler sfatn tayarak, belirli bir fukaha grubunun yahut btn bir ehrin kabulne mazhar olmayan uygulamalar amel olarak adlandrmak isabetli grnmemektedir. Amel meselesinin, hem balaycl asndan hem eitli unsurlar itibariyle literatrde kendisine yer bulan bir tartma konusu olduu anlalmaktadr. Mlik mezhebi iinde delil deeri tannan bir unsur olarak amel-i ehl-i Medine, klasik ve modern literatr iin iyi bilinen bir tartma konusu olmasna ramen, ayn eyi Medine dndaki ehirlerin ameli iin sylemek, ancak belirli bir yere kadar mmkndr. nk Medine dndaki ehirlerin ameli konusunun, mahiyeti,

304

muhtevas, balaycl ve Medine ameline benzerlii gibi konular asndan klasik ve modern dnem literatrnde yeterince ele alnm olduu rahatlkla sylenemez. Ameli deerlendirme asndan, Cveyn, bn Rd, bn Teymiyye veya bn Haldun gibi, klasik telif gelenei iinde ayr bir yerde duran isimlerin varlna ramen, amel-i ehl-i Medinenin balaycln icm konusuyla balantl olarak ele alma eiliminin, btn mezheplerde karlalan ortak bir tavr olduu sylenebilir. Dier yandan, ameli icm balamnda ele alma konusunda az ok ittifak salanm olmasna ramen, amel-i ehl-i Medinenin farkl gruplar ve dereceleri itibariyle balaycl konularnda Mlik mezhebi iinde ya da dnda gr birliinin salanamam olmas, amel literatrnn iaret ettii nemli gereklerden biridir. Son dnemlere gelindiinde ise, Medine dndaki ehirlerin ameline yaplan vurgularn, zellikle Hanef geleneine mensup evrelerde eskisine nazaran artmas, Medine ameliyle dier ehirlerdeki benzer unsurlar arasnda paralellik arama giriimlerinin hakllk pay tadn gsteren bir durum olarak yorumlanabilir. lk iki asr boyunca emsrda grlen ilm gelimeler, esas itibariyle birbirine ok benzemektedir. Emsrdaki ilm geleneklerin oluum ve geliim seyirleri takip edildii zaman, sahbenin etkisinin btn emsrda benzer ekillerde kendisini gsterdii anlalmaktadr. Her ehirde mstakil birer ilm gelenein ortaya kmas, Hz. Peygamberin vefatndan sonra balayan sahbe gnn yol at en nemli sonulardan biridir. Amel telakkileri, szkonusu ilm geleneklerin surete brndkleri alanlarn dikkate deer rneklerindendir. Sahbe g belirli bir blgeyle snrl kalmad iin, amel telakkisinin yalnzca Medinede var olduunu iddia etmek, dier ehirlerdeki ilm gelimeleri gzard etmekle eanlaml olmaldr. Zira ikinci asrda fukahl-emsrn kulland baz tabirler, onlarn gznde amelin Medineyle snrl olmadn gstermektedir. lk dnemde fukahl-emsr, ameli ifade etmek zere birok tabir ve terim kullanmlardr. Onlarn, amel, amel-i mtevris, maruf snnet, mehur snnet, snnet-i mziye, eimmetl-hdnn ameli gibi tabir, terim ve terkiplerle andklar unsurlar z itibariyle hep ayn eye delalet etmektedir.

305

Szkonusu tabirlerin delalet ettii ey, nesilden nesile aktarlan ortak kanaatler btndr. Amel adyla andmz bu ortak kanaatlerin gerekte ne kadar ortak olduklar sorusunun klasik ve modern literatrde kendine her zaman yer bulmas vakas, amel konusunun dier bir vehesini gstermektedir. Farkl anlaylarn odakland merkezler arasndaki veya bir merkez iindeki ihtilaflar bu vehenin en dikkate deer unsurudur. lk dnemden itibaren, her bir ehirdeki hakim kanaate kar grlerini ifade eden dahil ve haric muhalefetin temel argman, amel kisvesine brnm ortak grlerin z itibariyle yeterince kalabalk bir grup tarafndan benimsenmedii iddias olmutur. kinci asrda Medinede en fazla ne kan ilm telakki, Mlikin dahil olduu gruba aittir. Medine amelini hem orada hem dier ehirlerde yrrle koymak isteyen Abbs halifesinden, amel konusunda tam destek alan Mlikin, bata scak bakmad halifenin teklifini zamanla benimsedii anlalmaktadr. Ancak Mlik yaad dnemde ne kendi ehrinde, ne baka ehirlerde Medine amelini istedii oranda uygulamaya muvaffak olabilmitir. Medine dndaki ehirlerde oralara mahsus hakim telakkileri yanstan ameller uygulanrken, Medine iinde Mlikin amel olarak belirlediklerine ciddi itirazlar yneltilmitir. Bu itirazlar sayesinde bir yandan amelin mahiyetini bir yandan Mlikin amel anlayn daha iyi belirlemek mmkn olmutur. Mlikin icm kelimesiyle yahut bunun trevlerini ihtiva eden tabirlerle Medine amelini aktarmas, amelin ou zaman icm olarak anlalmasna sebep olmu gibi grnmektedir. Amele icm penceresinden bakan klasik ve modern melliflerin aratrmalarnn, Mlikin bu kabil ifadelerle aktard amellerin her zaman btn Medine ulemasn kapsayan fikir birlikleri olmad dncesini teyit ettii sylenebilir. Bu gerek, ikinci asrda fukahnn kanaatlerini ifade ederken, esas itibariyle mensup olduklar evreyi dikkate aldklar dncesine arlk kazandrmaktadr. Fukahl-emsrn, kendi ehirlerindeki amele ballk gstermekle birlikte, bir ehirdeki amelin baka bir ehirde geerli olmayaca kanaatine sahip olduklar grlmektedir. nceleri dier fukah ile bu konuda ayn kanaati tayan Mlikin, sonradan gr deitirip Medine amelini her yerde uygulama fikrini

306

benimsemesinin, birok fakih tarafndan eletirilmesi, bu ortak kanaatin bir yansmas olarak yorumlanabilir. Ebu Hanife, ikinci asrda amele Mlik kadar nem veren bir baka isimdir. Ebu Hanifenin, bal bulunduu ilm gelenek iinde en fazla ne kan isim oluu, sonraki literatrde Kfe ameline tabi olan isimler saylrken kendisine zel nem atfedilmesine yol amtr. Yaad ehirdeki seleflerinin genel tutum ve telakkilerine bal kalma ve bunlar muhafaza edip sonrakilere aktarma eilimi, Ebu Hanifenin amel anlaynn en nemli zellii gibi tezahr etmektedir. Ebu Hanifenin, Ebu Yusuf ve eybn gibi talebelerine gelindiinde ise, Kfe ameli anlaynn mahiyeti ve snrlar sanki daha belirgin hale gelmitir. slam ilimlerin teekkl dneminde fukahl-emsr arasnda yaanan tartmalar sayesinde, o dnemle ilgili bugnk baz anlaylarn doruluunu test etmenin mmkn olduu anlalmaktadr. nk bu tartmalar sayesinde farkl taraflarn grlerini birden fazla kaynaktan renme ve grler arasnda mukayese yapma imkan bulunmaktadr. ehir iindeki veya ehirler arasndaki muhalefetlere veya ekimelere younlamak, ikinci asr veya genel anlamda slam ilimlerin teekkl dnemini anlamann temel artlarndan biri saylsa yeridir. Amel konusunun anlalmasnda da ihtilaflara younlamann nemli rol oynad ileri srlebilir. zellikle bir ehir iindeki farkl uygulamalardan hangisinin amel saylaca konusundaki tartmalar, ihtilaflarn neminin en iyi anlalabilecei alanlardan biri gibi kabul edilebilir. Bugnden geriye bakldnda, ikinci asrdaki ihtilaflarn ilk bakta dikkat ekmemesi ve her ehirde tek bir anlayn hakim olduunun zannedilmesi, bu balamda yanltc olmamaldr. Ehl-i Medine veya Ehl-i Kfe gibi tanmlamalarn yeknesak bir btn ifade etmedii gerei, ikinci asrdaki manzaray laykyla kavrama abasnda olanlar tarafndan dikkate alnmasnda fayda olan hususlardan biridir. Kime gre Ehl-i Medine? veya kime gre Ehl-i Kfe? gibi sorular, bu tabirlerle karlald durumlarda daima zihinde tutulmas gereken sorulardr. Emsrdaki amel anlaylar ortak unsurlar tamakla birlikte, baz alardan farkllklar da sz konusudur. Ameli meydana getiren muhtevann, her blgede deiik isimlerle anlmas, nemli farkllklardan biridir. Medinenin amel adyla

307

and muhteva, Kfeye gelindiinde mehur/maruf snnet, amda ise eimmetl-hdnn uygulamas gibi isimlerle tannmtr. zellikle Kfede odaklaan anlaya mensup fukahnn, ameli rivayetlerle destekleme eilimi, ehirlerin amel anlaylar arasndaki bir baka nemli fark olarak deerlendirilebilir. Amelin tahrifata gittike daha ak hale gelmesi, ameli rivayetlerle destekleme eiliminin zaman iinde arlk kazanmasnn sebeplerinden biri gibi grnmektedir. Amelin ismi her blgede farkl olmasna ramen, muhteva ve fonksiyon itibariyle amel anlaylarnn birbirine benzedii hususlar da szkonusudur. Her ehirde farkl bir isim tayan amelin, yerine gre btn delillerin nne geirilmesi, ahad haberlerle tearuz ettii durumlarda kendisine ncelik verilmesi, tek tek rivayetlerin deerlendirilmesi srecinde kriter olarak kullanlmas gibi hususlar, amell-emsrn ortak zelliklerinden saylabilir. kinci asrda varln ve etkisini srdren amelin, bir yandan zamanla asl hviyetini yitirip tahrifata maruz kalmas, bir yandan da istikrar kazandktan sonra szl veya yazl kaynaklara aktarlmak suretiyle fiil formundan kp farkl bir forma brnmesi, bugn iin tarih bir tartma olarak kalmasnn iki nemli sebebi gibi deerlendirilebilir. Anlald kadaryla, amelin kayda geirilmi hali demek olan hadisler daha fazla bilindike, fukahnn amele duyduu ihtiya azalm, bu da amelin zaman iinde geri planda kalmasna yol amtr. Amelin istikrar kazandktan sonra fiil formundan kp szl veya yazl forma girmesi ayn zamanda, ilk devirlerde bir yerden baka bir yere naklini de mmkn klmtr. Ancak, amelin tarih bir tartma unsuru olarak kalmas, onun zerinde yaplacak olan gelecekteki almalarn anlamsz veya faydasz olduu anlamna kesinlikle gelmemektedir. Tam tersine, teekkl dnemindeki farkl anlaylarn mahiyet ve muhtevasn laykyla anlayabilmek iin, amel konusu ve benzeri meseleler zerine daha ok aba sarfedilmesi gerektii aikrdr. zellikle emsra yerleen ve ilm telakkileri itibariyle nem tayan alim sahblerin her birinin ilm ve zihn yaplarn olabildiince ayrntl ekilde anlamak maksadyla yaplacak almalarn, bu alanda bir boluu dolduracanda phe yoktur. Ayrca, ilk iki asrda emsrda n plana kan halkalarn yannda, bunlar kadar mehur olmam, ancak varlklarn srdrdkleri dnemlerde etkileri hissedilen halkalarn

308

durumlarnn, hoca talebe ilikileri ve dier halkalarla etkileimleri erevesinde detayl olarak ele alnmas da, o dnem hakknda ufkumuzu aacak ve kanaatlerimizi gzden geirmemize vesile olacaktr. Benzer ekilde, slam ilimlerin teekkl dneminde grlen fikir ayrlklar, sebep ve sonular itibariyle ok daha kapsaml aratrmalara konu olmaya adaydr.

309

BBLYOGRAFYA Abd-Allh, Mliks Amal, Umar Faruq Abd-Allh, Mliks Concept of Amal in the Light of Mlik Legal Theory, (yaynlanmam doktora tezi), The University of Chicago, 1978. Abdullah b. Vehb, Kitbul-muhrebe, Abdullah b. Vehb, Kitbul-muhrebe minel-Muvatta, thk. Miklos Muranyi, Beyrut 2002 Abdlaziz el-Buhr, Kefl-esrr, Alddin Abdlaziz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhr, Kefl-esrr al Uslil-Pezdev, nr. Muhammed Mutasmbillah el-Badd, 3. bsk., Beyrut 1997. Abdrrezzak, Musannef, Abdrrezzak b. Hemmm es-Sann, el-Musannef, I-XI, thk. Habburrahman el-Azam, 2. bsk., Beyrut 1983. Acln, Kefl-haf, smail b. Muhammed el-Acln, Kefl-haf ve mzll-ilbs ammetehera minel-ehds al elsinetin-ns, 2. bsk., Beyrut 1351. el-Afgn, Ebul-Vef, el-Hcce (mukaddime), Beyrut, ts. (Haydarabad 1385/1965ten ofset) Ahmed b. Hanbel, lel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel e-eybn, el-lel ve marifetr-ricl, I-III, thk. Vasiyyullah Abbas, Beyrut 1988. Msned, Msned Ahmed b. Hanbel, I-VI, 2. bsk., stanbul 1992. Ahmad Hasan, Ijma, Ahmad Hasan, Ijm in the Early Schools, Islamic Studies, VI, sy. 2, (1967), s. 121-139. lk Dnem, lk Dnem slam Hukuk Biliminin Geliimi, ev. Haluk Songur, stanbul 1999.

310

 The Sunnah, The Sunnah-Its Early Concept and Development, Islamic Studies, VII, sy. 1, (1968), s. 47-69. Origins, Origins of the Early Schools of Law, Islamic Studies, IX, sy. 3, (1970), s. 255-269. All, Takrbl-medrik, Abdsselam b. Muhammed b. mer All, Takrbl-medrik bierhi risleteyil-Leys b. Sad vel-mm Mlik, Beyrut 1995. Ali b. el-Medn, lel, Ali b. el-Medn, el-lel, thk. Hsm Muhammed B Kurays, Kuveyt, 2002. Altnay, Ramazan, Emeviler Dneminde Gnlk Yaam, Ankara 2006. mid, el-hkm, Seyfddin Ebul-Hasen Ali b. Ebi Ali b. Muhammed el-mid, elhkm f uslil-ahkm, y.y., 1968. Mntehas-sl, Mntehas-sl f ilmil-usl, Msr 1320. Avc, Casim, Kufe, DA, XXVI, 339-342, Ankara 2002. Aydnl, Abdullah, Ehl-i Hadis, DA, X, 507-508, stanbul 1994. Azami, lk Devir Hadis Edebiyat, Muhammed Mustafa el-Azami, lk Devir Hadis Edebiyat, trc. Hulusi Yavuz, stanbul, 1993. On Schachts Origins of Muhammadan Jurisprudence, Riyad 1985. (Trkesi: slam Fkh ve Snnet-Oryantalist Joseph Schachta Eletiri, ev. Mustafa Ertrk, stanbul 1996). Bc, hkm, Ebul-Velid Sleyman b. Halef el-Bc, hkmul-fusl f ahkmil-usl, thk. Abdlmecid Trk, Beyrut 1986. el-Minhc, Kitbul-Minhc f tertbil-hicc, thk. Abdlmecid Trk, 2. bsk., Beyrut 1987.

311

 el-Mntek, el-Mntek I-VII, 1913. Bkr, Abdlhlik Halaolu, Yusuf, Basra, DA, V, 108-114, stanbul 1992 Beyhak, Snen, Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyn el-Beyhak, es-Snenl-kbr, I-X, Beyrut, ts. Buhr, Ebu Abdullah Muhammed b. smail, Sahhul-Buhr, I-VIII, 2. bsk., stanbul 1992. Tarih, et-Trhul-kebr, Haydarabad 1943. Bsk, Mesil, Muhammed el-Meden Bsk, el-Mesil ellet benhl-mm Mlik al ameli ehlil-Medine, Dubai 2000. Chz, Eb Osman Amr b. Bahr b. Mahbb el-Kinn el-Leys, el-Beyn vettebyn, 4. bsk., Kahire 1975. Crberd, es-Sircl-vehhc, Fahrddin Ahmed b. Hasan b. Yusuf el-Crberd, es-Sircl-vehhc f erhil-Minhc, thk. Ekrem b. Muhammed b. Hseyn Uzeykn, Riyad 1998. Cerraholu, smail, Abdullah b. Mesud, DA, I, 114-117, stanbul 1988. Cesss, el-Fusl, Ahmed b. Ali er-Rz el-Cesss, el-Fusl fil-usl, thk. Uceyl Csim enNeem, y.y., 1994. Cd, el-Urf vel-amel, mer b. Abdlkerim el-Cd, el-Urf vel-amel fil-mezhebil-Mlik, Marib 1984. el-Cbr, Abdullah Muhammed, Fkhul-mm el-Evz, I-II, Badat 1977. Cveyn, el-Burhn, mml-Haremeyn Abdlmelik b. Abdullah b. Yusuf el-Cveyn, elBurhn f uslil-fkh, thk. Abdlazim ed-Db, Katar 1399. Telhs,

312

Kitbut-Telhs f uslil-fkh, I-III, thk. Abdullah en-Nibali-ebbr Ahmed el-Umer, Beyrut 1996. avuolu, Irak Malik Ekol, Ali Hakan avuolu, Irak Malik Ekol (III.-V./IX.-XI. yy.), (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 2004. Davutolu, Ahmet, Fetih ve Medeniyet, (stanbul: ehir ve Medeniyet Sempozyumu iinde) stanbul 2004, s. 13-28. Dehlev, Hccetullah, ah Veliyyullah Ahmed b. Abdurrahim ed-Dehlev, Hccetullhilblia, nr. Muhammed erif Skker, Beyrut 1992. el-Msevv, el-Msevv I-II, Beyrut 1983. Demirci, bn Hazm, Ahmet Demirci, bn Hazm ve Zhirilik, Kayseri, 1996. brahim Kafi Dnmez, Amel-i Ehl-i Medine, DA, III, 21-25, stanbul 1991. Durmu, smail-Kutluer, lhan, bnl-Mukaffa, DA, XXI, 130-137, stanbul 2000. Dutton, Juridical Practice, Yasin Dutton, Juridical Practice and Madinan Amal: Qad in the Muwatta of Mlik, Journal of Islamic Studies, X, sy. 1, (1999), s. 1-21. Madinan Amal, Sunna, Hadth, and Madinan Amal, Journal of Islamic Studies, IV, sy. 1, (1993), s. 1-31. ed-Duveyh, Ali b. Sad b. Salih, Uslu mezhebil-imm el-Evz, Beyrut 2004 Ebu Davud Sleyman b. el-Eas es-Sicistn, Snen Ebu Dvd, I-V, 2. bsk., stanbul 1992. Ebu Gudde, Muvatta mukaddimesi, Abdlfettah Ebu Gudde, Muvatta- Muhammed mukaddimesi, thk. Takiyyddin en-Nedv, Bombay-Dmak, 1991-1992. Resil, Nemzic min resilil-eimmetis-selef ve edebihimil-ilm, Beyrut 1996. Eb Nuaym, Hilye,

313

Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah el-sfahan, Hilyetl-evliy ve tabaktul-asfiy, I-X, Kahire 1979. Ebu Yal, el-Udde, Ebu Yal Muhammed b. el-Hseyn el-Badd el-Ferr, el-Udde f uslil-fkh, thk. Ahmed b. Ali Seyr el-Mbrek, Riyad 1993. Ebu Yusuf, Kitbul-harc Ebu Yusuf Yakub b. brahim el-Ensr, Kitbul-harc, nr. Kusay Muhibbddin el-Hatib, Kahire 1397. htilfu Eb Hanife ve bn Eb Leyla, nr. Ebul-Vef el-Afgn, Haydarabad Dekken 1357. ............ Kitbur-Redd al Siyeril-Evz, nr. Ebul-Vef el-Afgn, Beyrut, ts. Ebu Zehre, Mlik, Muhammed Ebu Zehre, Mlik-Haytuh ve asruh-ruh ve fkhuh, Kahire, ts. Ebu Zra, Tarih, Ebu Zra ed-Dmak, Tarihu Eb Zra, thk. Halil el-Mansur, Beyrut 1996. el-Ebyr, cmu ehlil-Medine Ali b. smail el-Ebyr, cmu ehlil-Medine, nr. Muhammed b. elHseyn es-Sleymn, Beyrut 1996. Emir Padih, Teysr, Emir Padih Muhammed Emin el-Hanef, Teysrut-tahrr erh al kitabit-Tahrr, Msr 1351. el-Evz, Eb Amr Abdurrahman b. Amr, Snenl-Evz, nr. Mervan Muhammed e-ar, Beyrut 1993. Fazlurrahman, slam, Fazlurrahman, slam, ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, stanbul 1981. Methodology, Islamic Methodology in History, slamabad 1984. Metodoloji, Tarih Boyunca slami Metodoloji Sorunu, ev. Salih Akdemir, Ankara 1995.

314

Felmebn, Haberul-vhid, Hassn b. Muhammed Hseyn Felmebn, Haberul-vhid iz hlefe amele ehlil-medine, Dubai 2000. Fesev, Marife, Ebu Yusuf Yakub b. Sfyan el-Fesev, Kitbul-Marife vet-trh, thk. Ekrem Ziya el-Umeri, Medine, 1410 h. Gazzl, el-Mustasf, Hccetl-slm Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzl, elMustasf min ilmil-usl, nr. brahim Muhammed Ramazan, Beyrut, ts. Hamilton A.R. Gibb, Mohammedanism, Oxford University Press, New York 1982. Guraya, The Compilation, Muhammed Yusuf Guraya, Historical Background of the Compilation of the Muwatt of Mlik b. Anas, Islamic Studies, c. VII, sy. 3, (1968), s. 379-392 Islamic Jurisprudence, Islamic Jurisprudence in the Modern World, Lahore 1986. Snnetin Nelii, Snnetin Nelii Sorununa Metodik Bir Yaklam, ev. M. Emin zafar, Ankara 1999. Gler, Zekeriya, Muhammed b. Acln, DA, XXX, 494-495, stanbul 2005. el-Hacv, Muhammed b. el-Hasen b. Arabi es-Selib el-Fill, el-Fikrus-sm f trihil-fkhil-islm, Medine 1976. Hkim, el-Mstedrek, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Hkim en-Nsbr, elMstedrek alas-Sahhayn, Haydarabad 1334-1342. Hallaq, Wael B., From Regional to Personal Schools of Law? A Reevaluation, ILS, c. VIII, sy. 1, (2001), s. 1-26. (Trkesi: Blgesel Ekollerden Ferd Hukuk Mezheplerine? Bir Yeniden Deerlendirme, ev. Halit zkan, A...F.D., c. XLV, sy. 2 (2004), s. 327-353.) Hatib, Tarih,

315

Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-Hatb el-Badd, Trhu Badd, I-XIV, Beyrut, ts. Haydar Hasan Han, Hcciyyetl-amel, Haydar Hasan Han et-Tnk, Risle havle hcciyyetil-amelilmtevris, nr. Muhammed Abdrred en-Numn, (el-mm bn Mce ve kitbuhus-Snen iinde, nr. Abdlfettah Ebu Gudde, 6. bsk., Beyrut 1419). Hayyn, Mehnecl-istidll, El-Hseyn b. el-Hasan el-Hayyn, Mehnecl-istidll bis-snne filmezhebil-mlik, Dubai 2003. Heytem, Hayrtul-hisn, ihbddin Ahmed b. Hacer el-Heytem el-Mekk, el-Hayrtul-hisn fi menakbl-mamil-Azam Eb Hanfe en-Numn, thk. Halil el-Meys, Beyrut 1983. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, Ebu mer bn Abdilber en-Nemer, Cmiu beynil-ilm ve fazlih vema yenba f rivyetih ve hamlih, Beyrut 1978. htilfu akvli Mlik ve ashbih, thk. Miklos Muranyi-Hamid Lahmer, Beyrut 2003. el-ntik, el-ntik f fedilil-eimmetis-selsetil-fukah, nr. Abdlfettah Ebu Gudde, Halep 1997. et-Temhd, et-Temhd li m fil-Muvatta minel-men vel-esnd, I-XXVI, thk. Mustafa b. Ahmed el-Alev-Muhammed Abdlkebr el-Bekr-Said Ahmed Arb, Marib 1976-1992. bn Akl, el-Vzh, Ebul-Vef Ali b. Akl b. Muhammed, el-Vzh f uslil-fkh, thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Trk, Beyrut 1999. bn Askir, Kefl-muatt, Ebul-Kasm Ali b. el-Hseyn ed-Dmak bn Askir, Kefl-muatt f fadlil-Muvatta, nr. Muhammed Zahid el-Kevser, Msr 1946.

316

 Trhu Dmak, Trhu Medneti Dmak, thk. Muhibbddin Eb Said Amrevi, Beyrut 1998. bnl-Cevz, el-Muntazam, Ebl-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali bnl-Cevz, elMuntazam fi tarihil-mem vel-mlk, thk. Muhammed Abdlkadir Ata-Mustafa Abdlkadir At, Beyrut 1992. bn Czey, Takrb, Ebul-Ksm Muhammed b. Czey, Takrbl-vusl il ilmil-usl, thk. Abdullah Muhammed el-Cebr, Amman 2002. bn Eb Htim, db, Eb Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. dris bn Eb Htim erRz, dbu-fi ve menkbuh, thk. Abdlgani Abdlhlk, Halep, ts. el-Cerh vet-tadl, Haydarabad 1952. Mukaddime, Takdimetl-marife li Kitbil-Cerh vet-tadl, Haydarabad 1952. bnl-Fahhr, Mukaddimet Kitbil-ntisr, Ebu Abdullah Muhammed b. mer bnl-Fahhr el-Endels, Mukaddimet Kitbil-ntisr li ehlil-Medine, nr. Muhammed b. elHseyn es-Sleymn, Beyrut 1996. bn Ferhn, ed-Dbc, bn Ferhn el-Mlik, ed-Dbcul-mzheb fi marifeti ayni ulemailmezheb, I-III, thk. Muhammed el-Ahmedi Ebun-nur, Kahire 1972. bn Habb, Tarih, Abdlmelik b. Habb, Kitbut-trh, thk. Jorge Aguade, Madrid 1991. bn Hacer, Leys b. Sad, ihbddin Ebul-Fazl Ahmed b. Hacer el-Askalan, er-Rahmetlgaysiyye bit-tercemeti'l-Leysiyye, thk. Yusuf Abdurrahman Maral, Beyrut 1987. Lisn, Lisnl-mzn, 2. bsk., Beyrut 1986.

317

 Tehzb, Tehzbt-Tehzb, Beyrut 1991. Tevlit-tess, Tevlit-tess li-mel Muhammed b. drs, thk. Ebul-fida Abdullah elKd, Beyrut 1986. bnl-Hcib, Muhtasarul-Mnteh, Ebu Amr Cemaleddin Osman b. mer bnl-Hcib, Muhtasarul Mntehal-usl, nr. Fd Nasf-Trk Yahya, Beyrut 2000. bn Haldun, Mukaddime, Ebu Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed b. Hasen bn Haldun el-Hadram, Mukaddime-i bn Haldun, trc. Ahmed Cevdet Paa, stanbul 1277. bn Halef el-Cbeyr, Mukaddime, Ebu Ubeyd el-Kasm b. Halef el-Cbeyr el-Mlik, Mukaddime filusl, (et-Tevassut beyne Mlik ve bnl-Kasm fil-mesil ellet ihtelef fh min mesilil-Mdevveneden derleme), nr. Muhammed b. elHseyn es-Sleymn, Beyrut 1996. bn Hazm, el-hkm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed bn Hazm, el-hkm f uslil-ahkm, nr. Zekeriya Ali Yusuf, Kahire, ts. Muhall, el-Muhall, thk. Ahmed Muhammed akir, Kahire, ts. bn Hibbn, Mehr, Muhammed b. Hibban el-Bst, Mehru ulemil-emsr, nr. Manfred Fleischhammer, Wiesbaden 1959. .., es-Sikt, Kitbus-sikt, Haydarabad 1979. bnl-Hmm, et-Tahrr, Kemlddin Muhammed b. Abdlvahid b. Mesud bnl-Hmm, etTahrr f uslil-fkh, Msr 1351. bnl-md, ezertz-zeheb,

318

ihabddin Ebul-Felh Abdlhay b. Ahmed el-Hanbel bnl-md, ezertz-zeheb f ahbri men zeheb, thk. Mahmud el-Arnaut, Beyrut 1988. bnl-Kassr, el-Mukaddime, Ebul-Hseyn Ali b. mer bnl-Kassr, el-Mukaddime fil-usl, nr. Muhammed b. el-Hseyn es-Sleymn, Beyrut 1996. bnl-Kayyim, lmul-muvakkn, Eb Abdullah emsddin Muhammed bn Kayyim el-Cevziyye, 'lmu'l-muvakkn an rabbi'l-lemn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Kahire 1955. bn Kudme, Ravzatun-nzr, Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed bn Kudme, Ravzatun-nzr ve cennetl-menzr f uslil-fkh, thk. Abdlkerim b. Ali b. Muhammed en-Nemle, Riyad 1994. bn Mce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid bn Mce el-Kazvn, Snen bn Mce, I-II, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, stanbul 1992, 2. bsk. bnl-Mukaffa, Ebu Muhammed Abdullah, Risle fis-sahbe, Beyrut 1989. bn Mflih, Usll-fkh, emsddin Muhammed b. Mflih el-Makdis, Usll-fkh I-IV, thk. Fehd b. Muhammed b. es-Sadhn, Riyad 1999. bnn-Neccr, erhul-Kevkebil-mnr, Muhammed b. Ahmed b. Abdilaziz b. Ali bnn-Neccr, erhulKevkebil-mnr, I-IV, thk. Muhammed ez-Zhayl-Nezih Hammd, Dmak, 1980. bnn-Nedim, el-Fihrist, Ebul-Ferec Muhammed b. shak el-Varrk bnn-Nedm, el-Fihrist, nr. brahim Ramadan, Beyrut 1997. bn Rek, Mesele mersme, Ebu Ali el-Hseyn b. Atk b. Rek er-Rib el-Mlik, Mesele mersme f icm-i ehlil-Medine, nr. Muhammed b. el-Hseyn es-Sleymn, Beyrut 1996.

319

 Lbbl-mahsl fi ilmil-usl, thk. Muhammed Gazzl Eb Cb, Dubai 2001. bn Rd, Bidyetl-mctehid, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed bn Rd el-Kurtub, Bidyetl-mctehid ve nihyetl-muktesd, thk. Abdlmecid Haleb, Beyrut 1997. bn Sad, Tabakt, Muhammed b. Sad, Kitbut-tabakt el-kebr, thk. Edward Sachau, Leiden 1912. bn ebbe, Tarih, Ebu Zeyd mer b. ebbe en-Nemr el-Basr, Trhul-MedinetilMnevvere, I-IV, thk. Fehim Muhammed eltut, Cidde 1399. bn Teymiye, el-Msevvede, lu Teymiye (Mecdddin Ebl-berekt Abdsselam b. Abdullah, ihbddin Ebl-mehsin Abdlhalim b. Abdisselam, Takiyyddin Ebl-Abbs Ahmed b. Abdlhalim bn Teymiye), el-Msevvede f uslil-fkh, nr. Ebl-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdlgan, Kahire 1983. bn Teymiye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, Takiyyddin Ebl-Abbs Ahmed b. Abdlhalim bn Teymiye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, (Mecmu fetv iinde), thk. Abdurrahman b. Muhammed sm, Riyad 1991. bn Zeyd el-Hanbel, Mehsin, ihabddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr bn Zeyd el-Hanbel, Mehsinl-mes fi menkbil-imm Eb Amr el-Evz, thk. Abdullah mer el-Brd, y.y., 1985. el-c, erhul-Adud, Adudddin Abdurrahman b. Ahmed el-c, erhul-Adud, nr. Fd Nasf-Trk Yahya, Beyrut 2000. Jacob de Haas (ed.), Minhag, The Encyclopedia of Jewish Knowledge, New York 1946. Kad Abdlvehhb, cmu ehlil-Medine,

320

Kd Abdlvehhb b. Ali b. Nasr el-Badd, cmu ehlil-Medine, nr. Muhammed b. el-Hseyn es-Sleymn, Beyrut 1996. el-rf, el-rf al nketi mesilil-hilf, I-II, thk. el-Habb b. Thir, Beyrut 1999. (el-Habb b. Thirin mukaddimesi). Kitbul-Mane, thk. Humey Abdlhak, Mekke 1995. Mesil, Mesil fi uslil-fkh mstahrece min kitabil-Mane al mezhebi limil-Medine, nr. Muhammed b. el-Hseyn es-Sleymn, Beyrut 1996. Kad yz, Tertb, Kd yz b. Musa el-Yahsub es-Sebt, Tertbl-medrik ve takrblmeslik li marifeti almi mezhebi Mlik, thk. Ahmed Bkeyr Mahmud, Trablus 1967. Kalac, Muhammed Ravvs, Mevsat fkhi Abdurrahman el-Evz, Kuveyt 2003. Mevsat fkhi brhim en-Neha, Beyrut 1986. Mevsat fkhil-Leys b. Sad, Kuveyt 2002. Kallek, Cengiz, Fukah-i Seba, DA, XIII, 214, stanbul 1996. Karf, Nefisl-usl, ihbuddin Ebul-Abbas Ahmed b. dris el-Karf, Nefisl-usl, thk. Adil Ahmed Abdlmevcd-Ali Muhammed Muavviz, Riyad 1997, 2. bsk. Ksm b. Kutluboa, Tcut-tercim, Zeynddin Kasm b. Kutluboa, Tcut-tercim fi tabaktil-hanefiyye, Badat 1962. Kaya, Fkh stidll, Eyyp Said Kaya, Mezheblerin Teekklnden Sonra Fkh stidll, (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 2001. Mlik Mezhebi, DA, XXVII, 519-535, Ankara 2003. Mekhl b. Eb Mslim, DA, XXVIII, 552-553, Ankara 2003. el-Muhtasar, DA, XXXI, 71-74, stanbul 2006.

321

Kelvezn, et-Temhd, Ebul-Hattb Mahfuz b. Ahmed el-Kelvezn, et-Temhd f uslil-fkh, thk. Muhammed b. Ali b. brahim, Cidde 1985. Kerder, Menkb, Hafzuddin b. Muhammed el-Kerder, Menkbu Eb Hanife, Beyrut 1981. Kemr, Feyzul-br, Muhammed Enver ah el-Kemr, Feyzul-br al Sahhil-Buhr, nr. Muhammed Bedr lem el-Mireth, Hindistan, ts. Kevser, Akveml-meslik, Muhammed Zhid el-Kevser, Akveml-meslik f bahsi rivyeti Mlik an Eb Hanfe ve rivyeti Eb Hanfe an Mlik, Karai 1988, 2. bsk. Hsnt-tekz, Hsnt-tekz f sretil-imm Eb Yusuf el-Kd, nr. Rtib Hkim, Humus 1968. Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, thk. Abdlfettah Ebu Gudde, Beyrut 1970. hkkul-hak bi ibtlil-btl f Musil-halk, 2. bsk., Karai 1988. Makaltul-Kevser, Humus 1968. Tenb, Tenbl-Hatb al m skah f tercemeti Eb Hanfe minel-ekzb, Beyrut 1981. Kler, M. Esat, Ehl-i Rey, DA, X, 520-524, stanbul 1994. el-Krnev, Habb Ahmed, Kavid f ulmil-fkh, Karai, ts. (Mukaddimet lis-snen ile birlikte). Koyiit, Hadis Tarihi, Talat Koyiit, Hadis Tarihi, Ankara 1988, Ankara 1997. Kse, Saffet, bn Eb Leyl, DA, XIX, 436-437, stanbul 1999. Kure, Muhyiddin Ebu Muhammed Abdlkadir b. Muhammed, el-Cevhirulmudiyye f tabaktil-hanefiyye, nr. Abdlfettah Muhammed el-Hulv, Kahire 1993. Leknev, Mukaddime,

322

Muhammed b. Abdlhay el-Leknev, et-Talkul-mmecced al Muvattai Muhammed, (Muvatta- Muhammed ile birlikte), thk. Takiyyddin en-Nedv, Bombay-Dmak 1991-92, (Leknevnin mukaddimesi). Ref, er-Ref vet-tekml fil-cerh vet-tadl, thk. Abdlfettah Ebu Gudde, Beyrut 1987. Mlik b. Enes, el-Muvatta, I-II, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, 2. bsk., stanbul 1992. Muvatta, (eybn Rivayeti), I-III, thk. Takiyyddin en-Nedv, Bombay-Dmak, 1991-92. (Leknevnin et-Talki ile birlikte) Muvatta, (Kaneb rivayeti), thk. Abdlmecid Trk, Beyrut 1999. (Abdlmecid Trknin nsz). Makdisi, Ortaada Yksek retim, George Makdisi, Ortaada Yksek retim, ev. Ali Hakan avuolu-Hasan Tuncay Baolu, stanbul 2004. Mellh, Evz, Hseyn Muhammed el-Mellh, el-mml-Evz muhaddisen hafzan, Beyrut 1993. Mekk, Menkb, el-Muvaffak b. Ahmed el-Mekk, Menkbu Eb Hanife, Beyrut 1981. Mizz, Tehzbl-keml, Ebl-Haccac Cemaleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf el-Mizz, Tehzbl-Keml f esmir-ricl, thk. Ber Avvad Maruf, Beyrut 1983. Moshe David Herr-Menachem Elon, Minhag, Encyclopaedia Judaica, XII, 326, Jerusalem, ts. Musa smail, Amel ehlil-Medine, Musa smail, Amelu ehlil-Medine ve eseruh fil-fkhil-islm, Beyrut 2004. Musa, Muhammed Yusuf, mam Mlik ile Leys b. Sad Arasndaki htilaf ve Yazma, ev. Abdlkadir ener, AFD, XVI, (1968), s. 131-154.

323

Mslim, Ebul-Hseyn Mslim b. Haccc el-Kueyr, Sahihu Mslim, I-V, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, stanbul 1992, 2. bsk. en-Nedv, Seyyid Sleyman, Tahkku manas-snne ve beynl-hce ileyh, 3. bsk., Mekke 1399. en-Nes, Ebu Abdurrahman Ahmed b. uayb, Snenn-Nes, I-VIII, 2. bsk., stanbul 1992. en-Numn, Muhammed Abdrreid, el-mm bn Mce ve kitbuhus-Snen, nr. Abdlfettah Ebu Gudde, 6. bsk., Beyrut 1419. .., Kitbul-sr mukaddimesi, ev. Mehmet zenel, S...F.D., sy. 1 (1996), s. 233-251. ... Meknetl-mm Eb Hanfe fil-hads, nr. Abdlfettah Ebu Gudde, 4. bsk., Halep 1416, Nurseyf, Amelu ehlil-Medine, Ahmed Muhammed Nurseyf, Amelu ehlil-Medine beyne mustalaht Mlik ve ril-usliyyn, 2. bsk., Dubai 2000. t, Salim, Ehl-i Hadis, DA, X, 508-512, stanbul 1994. zafar, Mehmet Emin, Hadisi Yeniden Dnmek, Ankara 1998. zel, Ahmet, Mlik b. Enes, DA, XXVII, 506-513, Ankara 2003. zen, Aklleme, kr zen, slam Hukuk Dncesinin Aklleme Sreci: Balangtan Hicr 4. Asrn Ortalarna Kadar, (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 1995. bn brme, DA, XX, 379-381, stanbul 1999. zkan, Halit, Takrr Snnet ve Sahih-i Buhrdeki Takrrler, (yaynlanmam yksek lisans tezi), MSBE, stanbul 2000. The Common Link and Its Relation to the Madr, ILS, c. XI, sy. 1, (2004), s. 42-77. zenel, eybn, Mehmet zenel, Snnet ve Hadisi Deerlendirme ve Anlamada Ehl-i Rey ve Ehl-i Hadis Yaklamlar ve mm eybn, (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 1999. Pezdev, Usl,

324

Fahrulislam Ali b. Muhammed el-Pezdev, Usll-Pezdev, nr. Muhammed Mutasmbillah el-Badd, 3. bsk., Beyrut 1997. Rz, el-Mahsl, Fahrddin Muhammed b. mer er-Rz, el-Mahsl f ilm-i uslil-fkh, thk. Taha Cabir el-Alvn, Beyrut 1992. Rfat Fevzi Abdlmuttalib, Tevskus-snne, Rfat Fevzi Abdlmuttalib, Tevskus-snne fil-karnis-sn el-hicr, Msr 1981. Sahnn, el-Mdevvene, Eb Abdullah Muhammed b. Abdsselam b. Said bn Sahnn, elMdevvenetl-kbr, Beyrut 1905 (ofset). Sayl, Aydn, Ortaa slam Dnyasnda Yksek retim ve Medrese, ev. Recep Duran, y.y., ts. Saymer, Ahbr, Ebu Abdullah Hseyn b. Ali es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe ve ashbih, nr. Ebul-Vef el-Afgani, Haydarabad 1974. Schacht, Joseph, slam Hukukuna Giri, trc. Mehmet Da-Abdlkadir ener, Ankara 1977. Origins, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford 1950. Serahs, Usl, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed es-Serahs, Usls-Serhs, thk. Ebul-Vef el-Afgn, stanbul 1984. Sylemez, Mahfuz, Bedevlikten Hadarlie Kufe, Ankara 2001. ..., Eitim ve retim Faaliyetleri, Emevler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat iinde, haz. rfan Aycan, Ankara 2003, s. 53-88. Suyt, Trhul-hulef, Celalddin Abdurrahman es-Suyt, Trhul-hulef, thk. Muhyiddin Abdlhamid, Msr 1952. Tenvrul-havlik, Beyrut, ts. Tezyn, Tezynl-memlik bi-menkbil-mm Mlik, y.y., 1325.

325

Sbk, el-bhc, Tcddin Abdlvehhb b. Ali es-Sbk, el-bhc fi erhil-Minhc IVII, thk. Ahmed Cemal ez-Zemzem-Nuruddin Abdlcabbr Sar, Dubai 2004. .......... Tabakt, Tabaktu-afiiyyetil-kbr, thk. Mahmud Muhammed et-TanhAbdlfettah Muhammed Hulv, Msr 1964. e-ar, Mervn Muhammed, el-Evz imms-selef, Beyrut 1992. fi, Cimul-ilm, Muhammed b. dris e-fi, Cimul-ilm, thk. Muhammed Ahmed Abdlaziz, Beyrut, ts. htilfu Ali ve bn Mesd, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri en-Neccr, Beyrut 1973. htilful-hadis, thk. mir Ahmed Haydar, Beyrut 1985. htilafu Mlik ve-fi, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri en-Neccr, Beyrut 1973. er-Red al Muhammed b. el-Hasen, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri en-Neccr, Beyrut 1973. er-Risle, thk. Ahmed Muhammed kir, 2. bsk., Kahire 1979. Kitbu Siyeril-Evz, (el-mm ile birlikte), nr. Muhammed Zhri enNeccr, Beyrut 1973. evkn, rd, Muhammed b. Ali b. Muhammed e-evkn, rdl-fuhl il tahkki ilmil-usl, thk. Eb Musab Muhammed Sad el-Bedr, Beyrut 1992. eybn, el-Hcce, Muhammed b. el-Hasen e-eybn, Kitbul-hcce al ehlil-Medne, thk. Mehdi Hasan el-Kln, Beyrut, ts. (Haydarabad 1385/1965ten ofset) eyho, Hdr Mahmud, Bezll-mes f cemi m ravhul-imm el-Evz, Beyrut 1993. rz, erhul-Lma

326

Ebu shak brahim b. Ali b. Yusuf e-rz, erhul-Lma, thk. Abdlmecid et-Trk, Beyrut 1988. Tabakt, Tabaktul-fukah, thk. hsan Abbas, 2. bsk., Beyrut 1981. et-Tebsra, et-Tebsra f uslil-fkh, thk. Muhammed Hasan Heyto, Dmak 1983. Taber, Tarih, Muhammed b. Cerr et-Taber, Tarhur-rusl vel-mlk, nr. Muhammed Ebul-Fazl, Kahire 1960-70. Tirmiz, Ebu sa Muhammed b. sa et-Tirmiz, el-Cmi, I-V, thk. Ahmed Muhammed akir, 2. bsk., stanbul 1992. Tehnev, Ebu Hanife Zafer Ahmed el-Osmn et-Tehnev, Eb Hanife ve ashbuhulmuhaddisn, thk. Abdlfettah Ebu Gudde, Karai, ts. (Mukaddimet lis-snen ile birlikte). Kavid, Kavid f ulmil-hads, thk. Abdlfettah Ebu Gudde, Karai, ts. (Mukaddimet lis-snen ile birlikte). Trk, Abdlmecid, Mnzart f usli-eratil-islmiyye beyne bn Hazm vel-Bc, thk. Abdussabr hin, Beyrut 1986. Uzunpostalc, Mustafa, Ebu Hanife, DA, X, 131-138, stanbul 1994. nal, smail Hakk, Ebu Hanifenin Hadis Anlay ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara 2001. Fazlurrahmann Snnet Anlay ve Yaayan Snnet Kavram zerine, slami Aratrmalar, c. IV, sy. 4, (1990), s. 285-294. rmev, el-Hsl minel-Mahsl, Tacuddin el-rmev, el-Hsl minel-Mahsl I-II, thk. Abdsselam Mahmud Ebu Naci, Bingazi 1994. Vek, Ahbr, Muhammed b. Halef b. Hayyan Vek, Ahbrul-kudt, I-III, Beyrut, ts. Veliyyddin el-Ferfr, el-Mzheb,

327

Veliyyddin Muhammed Salih Ferfur, el-Mzheb f usulil-mezheb alel-mntehab, Dmak 1999. Yahya b. Man, Tarih, Ebu Zekeriyya Yahya b. Man, et-Trh, I-IV, thk. Ahmed Muhammed Nurseyf, Mekke 1979. Yakut, Mucem, Yakut el-Hamev, Muceml-deb, Beyrut, ts. Yaman, Abdullah b. Mesd, Ahmet Yaman, Abdullah b. Mesdun Hanefi Mezhebinin Oluumundaki Rol, Marife, c. IV, sy. 2, (2004), s. 7-26. Yarg, Mehmet Ali, Hanefi Fkh Doktrininde Mehur Snnetin Yeri, (yaynlanmam doktora tezi), MSBE, stanbul 2003. Zeheb, Menkb, emsddin Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb, Menakbul-imm Ebi Hanife ve shibeyhi Ebu Yusuf ve Muhammed b. el-Hasen, thk. Muhammed Zahid el-Kevseri-Ebul-Vef el-Afgn, Msr, ts. Mznl-itidl, Mznl-itidl f nakdir-ricl, thk. Ali Muhammed Muavviz-Adil Ahmed Abdlmevcud, Beyrut 1995. Siyer, Siyeru almin-nbel, thk. uayb el-Arnaut vd., Beyrut 1983. Tarihul-slam, Tarihul-slam, thk. mer Abdsselam Tedmri, Beyrut 1988. Tezkiretl-huffz, tsh. Abdurrahman b. Yahya el-Muallim, 3. bsk., Haydarabad-Dekken 1956dan Beyrut, ts. Zerke, el-Bahrul-muht, Bedrddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah ez-Zerke, el-Bahrulmuht f uslil-fkh, nr. mer Sleyman el-Ekar, Kahire 1988. Zevv, Menkb, sa b. Mesud b. Mansur ez-Zevv, Menkbu seyyidin el-mm Mlik, y.y., 1325. Zrkn, erh,

328

Muhammed b. Abdlbaki b. Yusuf ez-Zrkn, erhu Muvattail-mam Mlik, I-V, Kahire 1961.

329