T.C.

ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TEFSR BLM DALI

KURNDA HSN KAVRAMI

(YKSEK LSANS TEZ)

Havva YILDIRIM

DANIMAN YARD. DO. DR. MUSTAFA BLGN

BURSA 2007

TEZ ONAY SAYFASI

ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE ........................................................................................................ Anabilim/Anasanat Dal, ............................................................................ Bilim Dalnda ...............................numaral .................. ..........................................nn hazrlad .......................................... ................................................................................................................................................... konulu ................................................. (Yksek Lisans/Doktora/Sanatta Yeterlik Tezi/almas) ile ilgili tez savunma snav, ...../...../ 20.... gn - ..saatleri arasnda yaplm, sorulan sorulara alnan cevaplar sonunda adayn tezinin/almasnn ..(baarl/baarsz) olduuna (oybirlii/oy okluu) ile karar verilmitir.

Snav Komisyonu Bakan Akademik Unvan, Ad Soyad niversitesi

ye (Tez Danman) Akademik Unvan, Ad Soyad niversitesi

ye Akademik Unvan, Ad Soyad niversitesi

ye Akademik Unvan, Ad Soyad niversitesi

ye Akademik Unvan, Ad Soyad niversitesi

Ana Bilim Dal Bakan Akademik Unvan, Ad Soyad ....../......./ 20..... Enstit Mdr Akademik Unvan, Ad Soyad

ZET Yazar niversite Anabilim Dal Bilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman(lar) : Havva Yldrm : Uluda niversitesi : Temel slm Bilimleri : Tefsir : Yksek Lisans Tezi : XIII + 253 : . /. / 2007 : Yard. Do. Dr. Mustafa BLGN KURNDA HSN KAVRAMI
Hsn kelimesi szlkte gzel olmak, iyi olmak anlamna gelir. Hoa giden, tatmin eden, gze ho gelen, hayranlk uyandran anlamnda da hsn kelimesi kullanlr. nsan vcudundaki organlarn birbirine uyum ve oranna, yaratlndaki dzgnle, yzndeki gzellie ve insann dier zelliklerinden gze ho gelen eylere gzel denir. nsanda var olan gzellik duygusundan dolay, tarihte btn toplumlar estetik ile yakndan ilgilenmitir. Bu durum, felsefede, estetik adnda bir disiplinin ortaya kmasn salamtr. slm da estetik karsnda kendi perspektifini oluturmutur. Gerek Kurn- Kerimde gerekse Hz. Peygamberin hayatnda gzelliin nemine dair pek ok rnek grebiliriz. Kendisine rabet edilen gzellik anlamna gelen hsn, Kurn- Kerimde hem ahlak gzellik hem de insan hislerine hitap eden estetik gzellik iin kullanlr. Kurn- Kerimde insann yaratlndan, din, ahlak ve sosyal hayatna kadar her trl hareket, tutum, davran ve dnceleri bu kavramla deerlendirilmektedir. Bu kkten treyen hasene isim olarak getii yerlerde, insana isabet eden nimet dolaysyla sevindii hereydir. Hasene ve oulu hasent bu anlamda nimet, rzk, bolluk, refah, mutluluk, galibiyet gibi anlamlara gelmektedir. Bazen de, sonu itibariyle bel ve musibetler de gzellik ile vasflanmtr. Yine bu kkten treyen ihsan kelimesi, bakalarna maddi ve manev iyilik etmek, iyi davranmak anlamna geldii gibi, bir eyi bir fiili en iyi, en mkemmel ekilde yapmak anlamna da gelir. nsana, nce Allah ve Raslne itaat etmesi, sonra da anne babasna, akrabaya, yoksullara, yetimlere ve yaknlk srasna gre dier insanlara maddi ve manevi olarak iyi davranmas, iyilikte bulunmas emredilmitir. nsanlar yaptklar fiillere nisbet edildiklerinden Allah Tel, ihsn sahiplerini muhsin olarak nitelendirmitir. Kurnda tanmlanan Gzel davrananlarn kapsamna, bata Peygamberler olmak zere, imn eden, ihlsl olan, Allah yolunda mal ve canyla mcadele eden, fakire ve ihtiya sahibine zekt veren, tasaddukta bulunan, namazn klan ve her trl salih ameli ileyen insanlar girmektedir.

Allah nsan

Anahtar Szckler Tefsir Kurn- Kerm

Hsn

iii

SUMMARY

Author University Main Discipline Bilim Dal Attributeof Thesis Page Count Graduation Date Thesis Supervisor

: Havva Yldrm : Uluda University : Basic Islamic Sciences : Tafsir (Commentary of the Quran) : Master of Arts : XIII+ 253 : . /. / 2007 : Assistant Prof. Dr. Mustafa BLGN THE CONSEPT OF HUSN IN QURAN

The word husn means being beautiful, being good in dictionary. Also the word husn is used for a situation which is satisfying or admiring. The biological harmony of human body, the beauty of its face and the things that looks cute are in the concept of beauty. Because of the sense of beauty, all societies in history interested in the sense of beauty, this situation creates the philosophy of esthetics. As a result Islam has its own perspective of esthetics. Both in Quran and in the life of Prophet Muhammed (s.a.v.) we can see the examples about the importance of beauty. The word husn that means admiring beauty is both used for the ethical and sensible parts of human. All of the behaviors, attitudes, moves, ideas of a person are evoluated with this concept in Quran. When the word hasene that comes from the root husn, is used as a noun in a sentence it means the thing which makes people happy. hasene and the plural form of it hasenat also means goodness, favour, welfare, happiness, conquering. And also sometimes this words are used for the good and happy endings of bad events or situations. The word ihsan also comes from the same root, explains the godness, helping other people, treating in a generous way and also doing something in a best way. Quran at first advices people, obeying the rules of Allah and respecting Prophet Muhammed (s.a.v.) and then treating their mothers, fathers and other people in a good way. People are entitled with the works that they did and Allah entitled the good people as muhsin in Quran. Person who believes in Allah, implements the rules of religion, spends for poor and people who need, struggles for Allahs way is defined as muhsin in Quran. Key Words Allah Human Quran Husn Comment

iv

NSZ
Bilme, kavrama ve estetik yetiye sahip olmasyla dier varlklardan ayrlan insan, eylemde bulunan, eylemlerini de belirli ilkelere gre yerine getirebilme yeteneine sahip olan bir varlktr. Bir takm ilkelere gre eylemde bulunabilmesi, gzeli irkinden, iyiyi ktden ayrabilmesi, akl sahibi olmasnn bir sonucudur. Allah Tel, en gzel srette yaratt insan, en gzel rzklarla beslemi, rnek alnacak peygamberleri vastasyla indirdii kitapta, hayr ve erri, doru ve yanl gstermi; imn, tevhid, tat, ibdet, kr, sabr, dua, adlet, ihls gibi meziyetleri insanlar iin znet klm; irk, kfr, nankrlk, fesad ve zulmden sakndrm ve onlar muhsin olmalar ynnde tevik ederek hirette de bu dnyada sahip olunamayacak derecedeki gzellikleri vad etmitir. nsanlar beden ynyle deil, kalplerindeki imn ve tevhidle deer kazanr; inkr, irk ve nankrlk gibi tat ve amellerle deer kaybederler. Sret ve ekilleri konusunda herhangi bir seme hakkna sahip deildirler. u milletten, rktan, anne- babadan, lkeden olma gibi bir istekte bulunamazlar. Ancak kalbi, irkinliklerden arndrp gzel hasletlerin yerlemesini salamak insann elindedir. nsan, akln kullanr ve kendi isteiyle gzellik veya irkinlii, iyilik veya ktl seer. almamza konu olan hsn kavram, insan varlna bal olan, insann varolmasyla beraber anlam kazanan bir kavramdr. nk akl sahibi ve dnen bir canl olan insan, varolana kar bir tutum iersine girerken snrlar belirlenmi bir zihinsel sreten gemekte, tam da bu noktada hsn yani gzellik ve bunun bilinmesini salayan gzellik duygusu bireyin tavrn belirlemede nemli bir rol oynamaktadr. Bu soyut ve kompleks iliki an yle aabiliriz: nsanlk tarihine, sujeyle objenin ilikisi olarak bakldnda, insann ortaya koyduu kltrel birikimin, onun, varlk karsndaki tavrlarnn toplam olduu grlr. Bu tavrlarn ortaya kma srecine dikkat ettiimizde insan aklnn aktif rol oynadn farkederiz. Bu ileyite, tarihi ina eden sonularn zuhurunda hsnn (gzelliin) yeri nedir sorusuna, bu srecin nce suje sonra da obje boyutunu ele alarak cevap bulabiliriz. Suje, gzellik duygusuna sahip olarak yaratlmtr. Dolaysyla bu duygu, insan doasnda deta bir lm arac olarak var klnm, bylece bu gzeli tanyabilme yetisiyle insann gzele ynelmesi ve gzellikler ortaya koymas salanmak istenmitir. Dier taraftan btnn br paras, pasif konumda bulunan ve lme konu olan obje de gzel veya irkin olarak, gzellik duygusuna sahip olan insann nne sunulmutur. Yani gzellik, her suje obje ilikisinde, ftratndaki bu duygu sayesinde insan tercihlerinde ynlendiren nemli bir unsur olmutur.

Bu almamzda, insann varlk karsndaki her tavrnda yer alan gzellik unsuru, zihindeki yansmas olan dilsel boyutuyla yani bunun lafz karl ve resmi olan hsn kelimesinin etimolojik ve semantik tahlili yaplarak ele alnmakla birlikte; insanlk tarihi boyunca gzellik, insan tarafndan hem fizik hem de metafizik lemde aranyor olmasndan ve kltrel anlamda btn bilimlerin ilgi duyduu ve ilgilendii bir kavram olmasndan dolay birinci blmde ldin ve din bilimlerde hsn kavram, ikinci blmde de kavramn zengin olan Kurn boyutu ayrntl bir biimde incelenmeye alld. Biim olarak bakldnda bir giri, iki blm ve sonutan oluan bu almann Giri blmnde konunun ilenii, metodu ve kaynaklar hakknda bilgi verilmi; Birinci Blmde Genel Olarak Hsn Kavram ad altnda kavramn etimolojik tahlili yaplmtr. Sonrasnda kavram, Ldin Bilimler bal altnda Felsefe ve Edebiyatta; slm Bilimleri bal altnda da Tefsir, Hadis, Fkh, Kelm ve Tasavvufta incelenmitir. almann arlk noktasn oluturan kinci Blmde ise, Kurnda Hsn Kavram bal altnda kavramn anlam alan belirlenmi ve Kurndaki kullanmlar alanlarna gre ele alnmtr. Bu alma esnasnda, deerli zamann ayrarak, desteini ve yardmlarn esirgemeyen ok deerli danman hocam Yrd. Do. Dr. Mustafa BLGN Beye derin kranlarm sunuyorum.

Havva YILDIRIM BURSA - 2007

vi

NDEKLER
TEZ ONAY SAYFASI ............................................................................................................................. ZET ........................................................................................................................................................ SUMMARY.............................................................................................................................................. V NSZ .......................................................................................................................................................V NDEKLER .......................................................................................................................................V KISALTMALAR ....................................................................................................................................X GR...........................................................................................................................................................1 A- ARATIRMANIN KAVRAMSAL EREVES ........................................................................... 1 B- ARATIRMANIN METODU VE KAYNAKLARI ........................................................................ 2 BRNC BLM GENEL OLARAK "HSN" KAVRAMI I- HSN KAVRAMININ TANIMI.................................................................................................. 4 A- Szlk Anlam....................................................................................................................................4 B- Terim Anlam ......................................................................................................................................8 II- LTERATRDE HSN KAVRAMI......................................................................................... 12 A- Ldin Bilimlerde Hsn Kavram ..................................................................................................12
1- Felsefede ............................................................................................................................................. 12 a- Hsn kavramnn tarihi boyutu .................................................................................................... 13 aa- Antikada............................................................................................................................... 13 ab- Ortaada................................................................................................................................. 16 ac- Yeniada ................................................................................................................................ 17 b- Hsn kavramnn problematik boyutu.......................................................................................... 21 ba- Hsn kavramnn alt kavramlar ............................................................................................ 22 1) Gzellik- beeni ilikisi ...................................................................................................... 22 2) Gzellik- irkinlik ilikisi ................................................................................................... 22 3) Gzellik- iyi, doru, faydal ilikisi .................................................................................... 23 bb- Hsn kavramnn alt alanlar.................................................................................................. 25 1) Ahlk hsn: etik (Ethique) ............................................................................................. 25 2) Bed hsn: estetik (Esthtique)....................................................................................... 26 3) Sun hsn: sanat (Art) .................................................................................................... 30 a) Sanatn douu sorunu.................................................................................................. 31 aa) Taklit kuram:......................................................................................................... 31 ab) Yaratma kuram:..................................................................................................... 32 ac) Oyun Kuram:......................................................................................................... 32 b) Sanatta gzellik sorunu ............................................................................................. 32 ba) Somut gzellik: hiss gzellik ................................................................................ 33 baa) nsanda........................................................................................................... 33 bab) lemde .......................................................................................................... 35 bb) Soyut gzellik: akl gzellik................................................................................... 36 2- Edebiyatta ........................................................................................................................................... 37

a- Edebiyatta hsn sorunu................................................................................................................ 37 b- Edeb sanatlar ve hsn ................................................................................................................. 39 ba- Edeb sanatlardaki hsn temas.............................................................................................. 40 bb- Hsn terimiyle kurulmu edeb sanatlar ................................................................................ 40 1) Hsn-i Tall ....................................................................................................................... 40 2) Hsn-i Matlab ..................................................................................................................... 41

B- slm Bilimlerinde Hsn Kavram .................................................................................................41

1- Tefsrde............................................................................................................................................... 42 a- Kurnda ........................................................................................................................................ 42 b- Genel olarak tefsrde ...................................................................................................................... 42 2- Hadste ................................................................................................................................................ 42 a- Hadslerde h.s.n maddesi ve trevleri .......................................................................................... 43 b- Hads uslnde hsn kavram ...................................................................................................... 50 3- Fkhta (stihsn) ............................................................................................................................ 51 a- Genel olarak fkh kltrnde hsn kavram................................................................................ 51 b- zel olarak fkh kltrnde istihsn kavram ............................................................................. 54 ba- stihsnn Tanm ..................................................................................................................... 55 bb- stihsnn Ortaya k ........................................................................................................... 56 bc- stihsnn eitleri .................................................................................................................... 57 bd- stihsnn delil oluu................................................................................................................ 59 4- Kelmda (hsn-kubh meselesi) ....................................................................................................... 61 a- Hsn-kubh meselesinin menei ve mahiyeti ................................................................................ 61 aa- Dini anlamada temel metotlar (akl-nakil meselesi) .............................................................. 62 ab- Dini anlamada hsn- kubh meselesi ...................................................................................... 65 b- Hsn- kubh eitleri..................................................................................................................... 66 ba- Hiss gzellik- irkinlik (hsn- kubh).................................................................................... 66 bb- Akl gzellik- irkinlik (hikmet- abes) .................................................................................. 67 bc- Fiili gzellik- irkinlik (hasene- seyyie) ................................................................................ 68 c- Hsn- kubh meselesi zerindeki tartmalar ................................................................................ 68 ca- Eariyye ................................................................................................................................... 68 cb- Mturdyye............................................................................................................................... 71 cc- Mutezile................................................................................................................................... 73 d- Hsn-kubh meselesinin fikri yansmalar..................................................................................... 77 da- Adlet-zulm ............................................................................................................................ 77 db- Hayr-err .................................................................................................................................. 77 dc- Salh-aslh ................................................................................................................................ 78 5- Tasavvufta........................................................................................................................................... 79 a- Hsnn tanm.............................................................................................................................. 80 b- Hsnn kavramsal alan............................................................................................................... 81 ba- Hsn- mahabbet ilikisi............................................................................................................. 81 bb- Hsn- tat ilikisi ...................................................................................................................... 84 bc- Hsn- sevab ilikisi ................................................................................................................... 85 c- Hsnn eitleri ........................................................................................................................... 85 ca- Madd hsn (Somut gzellik) ................................................................................................ 86 cb- Manev hsn (Soyut gzellik)................................................................................................ 87

III- HSN KAVRAMININ KLTREL ANATOMS................................................................. 88 A- Ldin Bilimler Perspektifiyle...........................................................................................................88 B- Din Bilimler Perspektifiyle ..............................................................................................................89

viii

KNC BLM KURNDA HSN KAVRAMI I- KURNDA HSN KAVRAMININ TANIMI ........................................................................ 90 A- Biim Ynyle Kurnda H.S.N. Maddesi ve Trevleri................................................................90 B- Anlam Ynyle Kurnda H.S.N. Maddesinin Semantik Kadrosu ..............................................98 II- KURNDA HSN KAVRAMININ TAHLL ..................................................................... 102 A- znesine Gre Hsn Kavram .....................................................................................................103
1- Allahn hsn ................................................................................................................................ 103 a- Ztnda ......................................................................................................................................... 103 b- Sfat ve isimlerinde........................................................................................................................ 104 c- Fiillerinde ...................................................................................................................................... 106 ca- Ahsenl-hads..................................................................................................................... 107 cb- Ahsenl-kasas .................................................................................................................... 108 2- nsann hsn.................................................................................................................................. 109 a- nsann varlk yapsna gre hsn............................................................................................... 109 aa- Hiss boyutta (madd gzellik: ceml, esthtique)............................................................ 109 ab- Ruh boyutta (manev gzellik: hikmet, philosophie)) ..................................................... 110 ac- Fiili boyutta (davran gzellii: ahlk, ethique).............................................................. 115 b- nsann fiillerine gre hsn ........................................................................................................ 115 ba- Bireysel hayatnda (i fiillerinde: edepli olmak) ..................................................................... 116 bb- Aile hayatnda ......................................................................................................................... 117 1) Anne- babayla ilikilerde .................................................................................................. 117 2) Eler arasndaki ilikilerde................................................................................................ 120 3) ocuklarla ilikilerde........................................................................................................ 122 bc- Toplumsal hayatta................................................................................................................... 124 1) Akraba ilikilerinde .......................................................................................................... 124 2) Komuluk ilikilerinde...................................................................................................... 125 3) Dier bireylerle ilikilerde ................................................................................................ 125 a) Selamlama (Teslm)............................................................................................... 125 b) Konuma (Teklm). ................................................................................................. 128 c) yilik yapma (hsn) ................................................................................................ 129 b) Sabretme (Sabr, musbere).................................................................................. 130 c) Affetme (Afv, Safh)............................................................................................. 131 f) Aray dzeltme (slhu ztil-beyn) ........................................................................ 132

B- Nesnesine Gre Hsn Kavram....................................................................................................133

1- Hsn nesnesinin trne gre........................................................................................................... 133 a- Madd hsn (Somut gzellik)..................................................................................................... 133 b- Manev hsn (Soyut gzellik).................................................................................................... 135 2- Hsn nesnesinin zaman ve meknna gre...................................................................................... 136 a- Dnyev hsn: Dnya ve nimetleri ............................................................................................ 136 aa- Hayat gzellii ........................................................................................................................ 136 ab- Mekn gzellii ...................................................................................................................... 136 ac- Rzk gzellii......................................................................................................................... 137 ad- Nesil gzellii ......................................................................................................................... 138 ae- Zafer gzellii......................................................................................................................... 139 b- Uhrev hsn: Cennet ve nimetleri .............................................................................................. 140 ba- Madd hsn ............................................................................................................................. 142 1) Hayat gzellii.................................................................................................................. 143 a) Bireysel hayat gzellii .............................................................................................. 144 b) Aile hayat gzellii.................................................................................................... 144 c) Toplumsal hayat gzellii........................................................................................... 146

ix

2) Zaman ve mekn gzellii ................................................................................................ 149 a) Zaman gzellii (Huld, Ebed) ............................................................................. 149 b) Mekn gzellii (Derect)....................................................................................... 151 3) Nimet gzellii: (Cenntn tecr min tahtihl-enhr)................................................... 152 bb- Manevi hsn ........................................................................................................................ 153 1) lve gzellik (Ziydet fil-hsn)................................................................................. 154 2) Allahn cemlinin grlmesi (Ruyetullah).................................................................. 154

C- Yklemine Gre Hsn Kavram ..................................................................................................154

1- Hsn kavramnn kavramsal alan................................................................................................... 155 a- Hsn kavramnn eanlamllar .................................................................................................. 155 aa- Madd hsn kavramlar ........................................................................................................... 155 1) Ceml................................................................................................................................ 155 2) Behcet ............................................................................................................................... 156 3) Haly (Tahliye)................................................................................................................... 157 4) Znet.................................................................................................................................. 158 5) Zuhruf ............................................................................................................................... 159 6) Tayyib............................................................................................................................... 160 ab- Manev hsn kavramlar.......................................................................................................... 162 1) Hayr .................................................................................................................................. 163 2) Birr.................................................................................................................................... 164 3) nm................................................................................................................................. 165 4) hsn ................................................................................................................................. 166 5) Kerem ............................................................................................................................... 166 b- Hsn kavramnn zt anlamllar................................................................................................. 167 ba- Madd kubh kavramlar ........................................................................................................... 167 1) Seyyie ............................................................................................................................... 168 2) Ubs.................................................................................................................................. 169 3) Hubs.................................................................................................................................. 169 4) Rics ................................................................................................................................... 170 5) Neces ................................................................................................................................ 170 bb- Kubh - hsn ilikisi ................................................................................................................. 171 bc- Manev kubh kavramlar ......................................................................................................... 175 1) Butln (Btl) .................................................................................................................... 176 2) Fesd................................................................................................................................. 177 3) Kfr .................................................................................................................................. 178 4) irk ................................................................................................................................... 179 5) Nifak ................................................................................................................................. 180 2- Hsn kavramnn eylemsel alan ..................................................................................................... 181 a- Nazar fiiller (Teorik eylemler)................................................................................................... 181 aa- mn ........................................................................................................................................ 181 ab- hls......................................................................................................................................... 186 ac- Takv ...................................................................................................................................... 189 ad- Dua.......................................................................................................................................... 194 ae- Zikir ........................................................................................................................................ 197 af- Sabr........................................................................................................................................ 198 ag- Adlet...................................................................................................................................... 202 b- Amel fiiller (Pratik eylemler) ................................................................................................... 204 ba- slm ....................................................................................................................................... 204 bb- bdet ...................................................................................................................................... 207 bc- tat ......................................................................................................................................... 209 bd- Slih amel ............................................................................................................................... 211

be- Namaz ..................................................................................................................................... 214 bf- Zekt ....................................................................................................................................... 220 bg- Cihd....................................................................................................................................... 224

III- KURNDA HSN KAVRAMININ HEDEFLER ............................................................... 230 A- Temel Hedefler ...............................................................................................................................230
1- Dnyev ve uhrev azaptan kurtarma.................................................................................................. 230 2- Dnyev ve uhrev mutlulua eritirme .............................................................................................. 231

B- Yan Hedefler ...................................................................................................................................232

1234nsan varlk yapsyla tanmlama....................................................................................................... 232 nsan varlk yapsyla yeniden ina etme........................................................................................... 232 nsan madd gzellik araclyla manev gzelliklere ykseltme ..................................................... 233 Gzelliki birey ve toplum iin bir dnya gr haline getirme ................................................. 234

SONU ....................................................................................................................................................237 BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................242 ZGEM ............................................................................................................................................254

xi

KISALTMALAR
a.g.e. a.g.m. a.g.md. a.g.mk. a.s. A...F. b. bkz. bs. c. ev. D.E.. D.E...F. D..B. E...F. h. haz. Hz. M...F. . s. s.a.v. S.D...F. : Ad geen eser : Ad geen mellif : Ad geen madde : Ad geen makale : Aleyhis-Selm : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi : bn : Baknz : Bask : Cilt : eviren : Dokuz Eyll niversitesi : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi : Diyanet leri Bakanl : Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi : Hicr : Hazrlayan : Hazreti : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi. : lm : Sayfa : Sallallahu Aleyhi ve Selem : Sleyman Demirel niversitesi lhiyat Fakltesi

S...F. S...F. sy. tah. T.D.V. ter. ts. U...F. vb. yy. y.y.

: Sakarya niversitesi lhiyat Fakltesi : Seluk niversitesi lhiyat Fakltesi : Say : Tahkik : Trkiye Diyanet Vakf : Tercme Eden : Tarihsiz : Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi : Ve benzeri : Yzyl : Yayn yeri yok

xiii

GR
AARATIRMANIN KAVRAMSAL EREVES Dinler, muhatap aldklar insanlara, kendilerine zg bir varlk tasavvuru ortaya koyarlar. ster ilhi, ister beeri kaynakl olsun, kendi teori ve deer sistemlerini benimsetmede az veya ok birbirleriyle farkllk arz etmektedirler. slm dini de, getirdii kapsaml varlk telakkisi nedeniyle, ele ald gzellik realitesini sadece madd lemle ilgili eylerle snrl tutmadan geni bir alanda incelemitir. Yaratl gerei var olan gzellik duygusu sayesinde, insann hem kendisinde hem de d lemde mevcut olan gzelliklere kaytsz kalmas dnlemez. Kendisini yaratanlarn en gzeli ve en gzel isimlerin sahibi olarak tantan, btn eya ve nesnelerin yaratlmasnda gzellii ilke kabul eden Allah Tel, bu dine muhatap kld insan da hem madd hem de manev ynden ahsen-i takvm suretinde yaratm; zne, gzellii ve gzeli alglama yeteneini bahetmitir. slm dini gzellik fenomenini madd alandan ahlk alana tayarak, insana hedef olarak gsterdii btn moral deerlerin bu karakterde olmasn telkin ve tavsiye etmek suretiyle bu konuya teolojik bir boyut kazandrmtr. nsanolunun yaad zaman, toplum, sosyal artlar, ekonomik koullar ve din inan ne olursa olsun, insan, her durum ve her artta gzele ve gzellie kaytsz kalamamtr. nsan medeni klan, dier varlklardan ayran yegne bir zellik olan gzele meyil, insan sufl bir lemden ulv bir leme tayarak madd ve tabi hayatn zorluk ve skntlarndan kurtulabilecei huzur dolu bir ortam aramaya yneltmi ve kalbin skn bulduu gzel sanatlarla tantrmtr. Bir defa bununla tanan insan artk her ortama, her zamana bu arzuyu yanstr olmutur.

Hsn kavramnn da dhil olduu pek ok kavram, konu veya hkm Kurn- Kermde farkl srelerde, farkl yetlerde yer almaktadr. Bir konu hakknda bilgi sahibi olmak isteyen birinin, Kurn- Kerme bavurduunda ayn anda, ayn yerde derli toplu bilgi elde etmesi imknszdr. Ayn hkm ieren yetler nzl artlar gerei ya farkl kiiler hakknda, ya da farkl sorular sebebiyle nzil olmutur. Kurn- Kermin kendine has tertibinden, ayn konuyla ilgili yetlerin farkl yerlerde bulunmasndan dolay konulu tefsr almalar zorunlu hle gelmitir. amzda slm limleri bu konunun nemine dikkat ekmiler, mstakil eserler kaleme almlardr. Gnmzde, bilimlerde ihtisaslamann gittike nem kazand grlmektedir. Tefsr ilmi de bu gelimelerden nasibini almtr. Biz de hsn kavramn, konulu tefsirlerde takip edilen metodu rnek alarak ilemeye gayret ettik. Kurn- Kermde kavramn getii yerleri tespit ederek, yetler arasndaki benzerlik ve farkllklar dikkate alarak incelemeye altk. BARATIRMANIN METODU VE KAYNAKLARI Aratrmamzn birinci blmne, hsn kavramnn szlk ve terim anlamlarn belirlemeye alarak baladk. Kavramn tanmnn yapld blmde, klasik Arapa kaynaklarndan bata bn Manzrun Lisnl-Arab, el-Cevhernin es-Shh, er-Rgb sfehnnin Mfredt, ez-Zemahernin Essl-Belas, el-Crcnnin et-Tarft, bnl-Esrin en-Nihyesi, ez-Zebdnin Tcl-Arsu ve et-Tahnevnin el-Kef olmak zere nemli saylan lgat kitaplarndan yararlanmaya altk. Tanmn yapld blm szlk tanm ve terim tanm olarak ikiye ayrdk. almamzn birinci blmnde yer alan ikinci ana balk Felsefede hsn kavramnda, felsefe biliminde hsn kavramnn tanm yaplarak balanm; antika, ortaa ve yenia olmak zere nemli baz filozoflarn bu konudaki grlerine de yer verilerek tarihi sre ierisinde geliimi anlatlmaya allmtr. Hsn kavram ile beeni, irkinlik, iyilik, doruluk ve faydallk kavramlar arasndaki ilikiye ksaca deinilmitir. Estetik ve sanatn tanmlar yaplm, estetik biliminin kim tarafndan ve ne zaman kurulduu hakknda bilgi verilmitir. Gzel sanatlardan biri olan Edebiyatta, edeb eserde aranan gzelliin ne olduu zerinde durulmu, edeb sanatlardan hsn kavram ile isimlendirilenlerin ksaca tanmlar yaplmtr.

Hadste, ncelikle, kavramn getii hadslere nemli hads kitaplarndan baklm ve anlamlarna gre gruplandrlm, sonrasnda da Hads uslnde hasen hads zerinde ksaca durulmutur. Fkh blmnde hkm verme yollarndan olan istihsnn tanm, ne zaman bir metod olarak kullanlmaya baland, eitleri, delil olma deeriyle birlikte kimlerin kabul edip, kimlerin kar olduu sebepleriyle anlatlmaya allmtr. Hsn kavramnn en ok tartld alanlardan biri Kelm ilmidir. Bu ilim alanna mensup limler bu kavram zerinde nemle durmulardr. En ok tartlan konu hsn ve kubhun akl veya dn olup olmaddr. Birinci blmn son ksmnda Tasavvufta hsn kavramna yer verdik. Mutasavvflarn gzellik hakkndaki grlerine, gzellik- sevgi balantsna deinmee altk. almamzn ikinci blmnde, hsn kavram, yetlerden tek tek taranm ve nemli grp ulaabildiimiz tefsir kaynaklarndan yararlanlmtr. yetlerin siyak sibak ilikisi gzard edilmemitir. Ayn konuda hkm veya yorum ifade eden yetler ayn balk altnda incelenmeye allm. Anlam alanlarna gre gruplandrlm, madd, manev ve ahlk yn tespit edilmeye allmtr. Gzelliin anlatld tek kavram hsn kavram deildir. Bu nedenle kavramn eanlaml ve zt anlaml kullanmlar olan baka kavramlar da tespit edilmi ve Yklemine Gre Hsn Kavram bal altnda ksaca tanmlanarak ve yetlerden rnek gsterilerek incelenmitir. Bu alanda bavurulan mfessirler unlardr: es-Sann, et-Taber, el-Mturd, elBegv, el-Kueyr, ez-Zemaher, Eb Hayyn, er-Rz, el-Beydv, en-Nesef, el-Bursev, eevkn, el-ls, Elmall, et-Tabtab. ada tefsrler de ihmal edilmemitir. Hsn konusunda yazlan makaleler, T.D.V. slm Ansiklopedisinde kavramla ilgili yaynlanan maddelerden de istifde edilmitir.

BRNC BLM GENEL OLARAK HSN KAVRAMI

IHSN KAVRAMININ TANIMI Hsn kavramnn eitli tanmlar yaplmtr. Kavrama, szlk anlamnn dnda, ilim dallarnn nesnelere ve olaylara bak asna gre farkl anlamlar yklenmitir. Bu kavramn bilimlerdeki karl ilenmeden nce szlk ve terim anlam zerinde durulacaktr. Baz kavramlar anlam deimesine urasa da, kavramlara yklenen anlamlar genellikle szlk anlam zerine bina edilmektedir. A1aSzlk Anlam

Fiil trevleri Slsi fiil

slsi beinci babdan veya birinci babdan gelir.1 ve eklinde iki eit mazi kullanm vardr. Her ikisinde de muzarisi , masdar eklinde gelir.2 irkin oldu anlamna gelen kubhun ( )zdddr.3 Cevheri bir ey gzel olduu zaman denildiini sylemitir. Dammenin hafifletilmesiyle eklinde kullanm vardr. Ancak damme haber olmasndan dolay ha harfine nakledilerek denmesinin caiz olmadn sylemitir. Sadece medh ve zemm manas tayorsa eklinde bir kullanmnn caiz olduunu da sylemitir.4 Bu anlamda Sehm b. Hanzale el-Ganevnin u beyiti rnek gsterilebilir: nsanlar, istediklerini onlara vermememe ramen istediimi benden

1 2 3 4

sm Efend, Ebl-Kemal Ahmed (. 1235/ 1819), el-kynsul-Best f Tercemetil-Kmsil-Muht, I-IV, sitne, stanbul, 1304, c. IV, s. 590 bn Manzr, Ebl-Fazl Cemlddn Muhammed b. Mkerrem b. Al b. Ahmed el-Ensr er-Rveyfi (. 711/ 1311), Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrt, ts., c. XII, s. 114 el-Cevher, Eb Nasr sml b. Hammd (. 400/ 1009), es-Shh Tacl-La ve Shhl-Arabiyye, I-VI, Drul-lmi lil-Melyn, Khire, 1399/ 1979, c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 114 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 114

men etmediler. Ne gzel edep! ( ) Yani bu edep olarak gzeldir. Hareke hafifletilmi ve nakledilmitir.5 bMezid fiil

Harf ilveli ekliyle kalpta gelir. fl, tefl ve istifl kalplarnda. bafl kalb

,ve edatlar ile iyilik yapmak, iyi davranmak anlamna gelir.6 veya denilir.7 Allah Tel Yusuf sresi 100. yette phesiz Rabbim beni hapisten karmakla bana iyi bakt. buyurmaktadr. Araplar birine iyilik yaptklar zaman derler.8 Bir eyi iyi yapmak anlam da vardr. Buna gre denilir.9 ir eyin b zerine oturmak anlamna da gelir.10 Kii Hasen denilen kum tepesine oturduunda denilir.11 bbTefl kalb

: ziynetlendirmek, gzelletirmek demektir.12 eklinde kullanm vardr.13 Allah onu gzelletirdi ( ) denilir.14 bcstifal kalb

Bir eyi gzel, uygun bulmak demektir.15 denilir.16 2sim Trevleri

a- :kelimesinin ouludur. Tefl kalbnda yaplan bir isimdir.17

5 6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17

bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115; ez-Zebd, es-Seyyid Muhammed Murtaz (. 893/ 1487), Tcul-Ars, I-X, Dru Sdr, Beyrt, 1306h., c. IX, s. 175 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 178 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 178 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099 ez-Zv, et-Thir Ahmed, Tertbul-Kms el-Muht al Tarkatil-Misbhil-Mnr ve Essil-Bela, I-IV, 2.bs., Isel-Bbil-Haleb, y.y., 1971, c. I, s. 643 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 590 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; ez-Zemaher, Ebl-Ksm Crullh Mahmd b. mer el-Havarizm (. 538/ 1143), Essl-Bela, I-II, 2.bs., Matbaat Drul-Ktb, y.y., 1972, c. I, s. 174; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., s. 115; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 178 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643 el-Cevher, a.g.e., c. V, s.2099; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; ez-Zv, a.g.e., c. I, s.s. 643 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177

b- : Gzelden daha gzel oldu demektir. ( 81) mennesi 91 oulu dir. Sbeveyh, mennesinin oulunun olduunu sylemitir. emmah bir beyitinde oul eklinde olarak zikretmitir. 20 c- : Erkek ismidir. den felen vezninde yaplmas uygundur. felnun vezninde yaplrsa bir eyi ldrme veya hissetme demek olur. Bu ekilde kullanm uygun deildir.21 Bu kelimenin felun veznindeki kltme ismi , felnn veznindeki kltme ismi dr.22 Baz nahivciler onun den feln vezninde olduunu sylemilerdir.23 d- :Erkek ismidir.24 Ben Sad kabilesine ait bir kum tepesinin ismidir.25 Bu tepede Eb Sahb Bistm b. Kays b. Hlid e-eybnnin ldrld26 ve bu tepenin yannda gml olduu27 sylenmitir. Onu sm b. Huleyfe es-Sabbiyyi ldrmtr.28 Ya da iki da veya kum tepesinden birinin addr.29 Mberred dedi ki: Tevveziyenin yle dediini iittim: ki dadan birine denilir. Veya .Kelbnin sylediine gre30 Tayy kabilesine mensup iki koldan birinin ismidir.31 Bir air Bistm b. Kays iin yazd bir mersiyede bu dadan bahsetmitir.32 Hasen, Endlste33 veya Yemamede bir kale34 veya kydr.35 Grn gzel bir aaca,36 dirsek kemiine verilen isimdir.37 e- Hasen gibi isimdir.38 Tayy kabilesinin teki koluna39 veya karlkl40 iki dadan dierine verilen isimdir.41 Her ikisi de isimlendirmede taks ile kullanlrlar.42 Bu iki
18 19 20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 el-Cevheri, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 117 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 116 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 117 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 117 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, 116; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 el-Cevher, a.g.e., c. V, s.2100; bnl-Esr, Ebs-Sadt Mecdddn el-Mbrek b. Esriddn Muhammed b. Muhammed e-eybn el-Cezer (. 606/ 1210), en-Nihye f Garbil-Hadis vel-Eser, I-IV, tah. Mahmd Muhammed et-Tanh, et-Thir Ahmed ez-Zv, Mektebetl-slmiyye, Khire, 1965, c. I, s. 385; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s.118 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bnl-Esr, a.g.e., c. I, s. 385; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643 ez-Zv, a.g.e., c.I, s. 643; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118

isim tesniye (ikil) yapldnda olur. Eb Hureyre: Biz karanlk bir gecede Hz. Peygamberle beraber idik. Onun yannda Hasan ve Hseyin vard. Fatmann o ikisine ve diye ardn iitti. Onlara: Annenize gidin dedi. 43 f- :Damme ile gzellie denir.44 Cemisi kural gayr- kyas zere dir.45 g- :nn zdddr.46 Gzellikte son noktadr.47 Cennet anlamna da gelir. Allah: Cenneti dorulad48 ve Gzel davrananlara cennet ve daha fazlas vardr.49 buyurmutur. bn Sde de burada cennet anlamna geldiini sylemitir.50 h- : Seyyienin zdddr.51 Allah Kim bir hasene ile gelirse ona on kat vardr. buyurmutur. oulu tr.52 Nimet anlamnda Kurnda gemektedir.53 Ayn zamanda kadn ismi olarak da kullanlmaktadr.54 Sad ve Assera arasnda bir dan ismidir.55 Przsz, yar olmayan bir dadr.56 Bir saatlik mesafedeki Hicaz ehli bununla isimlendirilmitir.57 i- : Bedene fayda veren bir yemek addr.58 j- :nin zdddr.59 Amellerdeki gzellie verilen isimdir. Allah bir yetinde Biz seni muhsinlerden gryoruz. buyurmutur. Yani zayflara yardm ediyor, mazlumu gzetiyor ve hastaya bakyorsun demektir. Bu da onun ihsn oluyor. Bu amellerde bulunanlara da muhsin denilir. Her kim yzn Allaha teslim ederse o, muhsindir. yetinde kastedilen Salebe gre Raslllaha itaat edendir.60 Bedenin gzel yerlerini ifade etmede de bir isimdir.61 Yzn gzelliini ifade etmede denilir.62

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62

el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100, bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 117; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 bnl-Esr, a.g.e., c. I, s. 385; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118 ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 590; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 590 el-Leyl, 92/ 6 Ynus, 10/ 26 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 116 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 116; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 116 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; ez-Zv, a.g.e., c.I, s. 644 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; ez-Zv, a.g.e., c.I, s. 644 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 118 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 119 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2100; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 115 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 116 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643 ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 643

k- : Dada oluan tmsek, knt demektir.63 oulu dir.64 l- : Hatice ve Cheyne gibi kadn ismidir.65 m- : Nukra madeni yaknlarnda bir kuyu,66 Hasan b. Sehlin saraynn ismidir.67 n- : Aden yaknlarnda bir liman ismidir.68 o- : Yapraklar ksa bir aacn ismidir.69 p- :Yemamede bir da ismidir.70 r- : Dammeli olduunda kurrlarn isimlerindendir.71 BTerim Anlam Hsn kavramnn geni bir anlam sahas vardr. Hoa giden, tatmin eden, gze ho gelen ve hayranlk uyandran her ey iin kullanlmaktadr.72 el-sfehn, kendine arzu duyulan her eyden ibaret olan hsnn ynden hoa gideceini sylemitir. Akl ynnden hoa giden, heva ynnden hoa giden ve his ynnden hoa giden.73 el-Crcn ise mutluluk gibi eyin tabiatna uygun olmas, ilim gibi keml sfatnn olmas ve ibadetler gibi medhe mteallk olmasdr eklinde tanmlamtr. Bir ey ya kendi nefsinde ya da bir baka ey vastasyla gzel olur. Kendi nefsinde gzellik bulundurana, Allaha imn ve Onun sfatlarn rnek gsterirken, baka bir ey vastasyla gzel olana cihad rnek gsterir. nk o, kendi dnda ortaya kan gzellikle muttasftr. Kendinde bir gzellik yoktur. Allahn lkelerini tahrip, kullarna eziyet etme ve onlar yok etmeyi ihtiva eder. Ancak cihad, kendisinde Allahn kelimesini yceltmek, dmanlarn ve kfirin kfrn yok etmek olduu zaman gzel olur.74 Hsn, genellikle halk dilinde gze ho gelen eyler iin kullanlr. Buna gre veya ve veya denilir. Ayn zamanda

63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74

sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 644 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 644 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 644 sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 644 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 644 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 644 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 177; sm Efend, a.g.e., c. IV, s. 591; ez-Zv, a.g.e., c. I, s. 644 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 178 Izutsu, Toshihiko, Kurnda Dini ve Ahlki Kavramlar, ev. Selahattin Ayaz, 3.bs., Pnar Yaynlar, stanbul, 1997, s. 291 er-Rb, Hseyn b. Muhammed el-sfehn (. 502/ 1108), el-Mfredt f arbil-Kurn, MektebetlMsriyye, y.y., 1970, s. 118 el-Crcn, Ebl-Hasen Al b. Muhammed b. Al es-Seyyid e-erf el-Hanef (. 816/ 1413), et-Tarift, tah. Muhammed Abdurrahman, Drun-Nefis, Beyrt, 1424/ 2003, s. 150- 151

olaylardaki gzellii ifade etme gibi soyut bir anlam da tar. Sfat ve isim olarak kullanldnda hasene de bunun gibidir.75 Hsn kavram Kurn- Kermde daha ok basiret ynnden gzel bulunan eyler iin kullanlr. Allah, Szn en gzelini iitirler de tbi olurlar. buyurmutur. Hasen, hsnden treyen bir sfattr.76 Sevince sebep olan ve arzu edilen herhangi bir eydir ki hsn, yani gzellik, onun kendisinde etkili olan zel bir haldir. Buna gre hsn aslnda ortada bulunan bir i olmakla beraber, deeri subjektif tesirleri itibariyledir.77 Hasene, insann nefsinde, bedeninde, durumunda elde ettii nimetten yana sevindii her eyle tbir edilir. Seyyie bunun zdddr. kisi mterek lfzlardr. Eer onlara bir iyilik isabet ederse, Bu Allah katndandr derler. yetindeki hasene bolluk genilik ve zafer gibi nimetlerdir. nsanlara gzel sz syleyin den maksat, faydal bir kelime syleyin demektir. Biz insana anne babasna iyilik etmesini vasiyet ettik Bizim iin iki gzellikten birini mi bekliyorsunuz? Dnen bir kavim iin Allahtan baka daha gzel kanun koyucu kimdir? Bu yet hakknda el-sfehn Eer Onun hkm hem dnen hem de dnmeyen kimse iin gzel olmasna ramen neden has klnd? denilirse, Bundan maksat, onun gzelliinin ortaya kmas ve hakknda bilgi vermektir. Bu, arnan ve Allahn hikmeti hakknda bilgi sahibi olan kimse iin ortaya kar. demitir.78 Elde edilmesi nedeniyle pek ok hasene ilk bata sevin duymaya sebep olsa da sonucu itibariyle felkete de sebep olabilir. Bu bakmdan asl hasene, akl ve basiret asndan gzel ve sonucu iyi olan hasenelerdir.79 Hsn ise gze ho gelen eylerde deil, olaylardaki gzellikler iin kullanlr.80 Hasen, hasene ve hsn arasndaki fark yledir: Hasen, hem zatlara hem de manalara sylenir. Hasene sfat olduu zaman ayn eylerde kullanlr ancak isim olduunda manev gzellikleri ifade etmede kullanlr. Hsn ise, sadece manev gzellikleri ifade etmede geerlidir.81

75 76 77 78 79 80 81

er-Rb, a.g.e., s. 119 et-Tahnev, Muhammed Al b. Al b. Muhammed el-Hanef (1158/ 1745), Kefu Istlhtil-Fnn, I-IV, tah. Ahmed Hasen, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1418/ 1998, c. I, s. 527 Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, I-X, Azim Datm, stanbul, ts. c. II, s. 59 er-Rb, a.g.e., s. 118 Yazr, a.g.e., c. II, s. 59 er-Rb, a.g.e., s. 119 Yazr, a.g.e., c. II, s. 59

Hsn kknden treyen ihsn, iki vecih zere anlamlandrlmtr. Bunlardan biri bakasna inamda bulunmak demektir. Filnca kiiye iyilik ettim denilir.82 Ancak inam kapsayan bir zellie sahiptir. namla aralarnda bir fark vardr. ihsn, kiinin hem kendisi hem de bakalar arasnda olandr. nam ise sadece kiiyle bakalar arasnda olur.83 Eer iyilik ederseniz kendinize iyilik edersiniz.84 phesiz Allah adleti ve ihsan emreder.85 Burada ihsn adletin zerindedir. Adlet, gerekeni vermek ve hakk olan almaktr. hsn, verilmesi gerekenden daha fazlasn vermek, (hakk olandan) daha azn almaktr. hsn, adlete bir ilvedir. Adletin aranmas (yerine getirilmesi) vacib, ihsnn aranmas mendub ve gnlllktr.86 kincisi de fiillerdeki ihsndr. Bu gzel bir bilile bilip, gzel bir yapla yaptnda olur. Mminlerin Emirinin nsanlar yaptklar gzel eylerin ocuklardr. sz buna dellet eder. Yani insanlar bildikleri ve yaptklar gzel fiillere nispet edilirler.87 Kim samimi olarak yzn Allaha teslim ederse muhsindir.88 yeti buna rnektir. Allah Tel kendi fiillerinin gzelliini ifade etmek iin Allah her eyi gzel yaratt. buyurmutur.89 hsn kavramna ihls da dhildir. mn hadisinde Hz. Peygambere ihsn nedir? diye sorulmu, 0 da: hsn: Onu gryormu gibi Allaha ibadet etmendir. demitir. burada kastedilen ihlstr. hls, imn ve islmn shhatinin bir artdr.90 Kelime-i ehdeti telaffuz edip ihlssz bir ekilde amel eden muhsin olarak isimlendirilemez, imn da sahih olmaz.91 Burada ihsnla murakabeye ve taatin gzeline bir iaret vardr. nk her kim Allah gzetirse (Allah korkusundan iyi davranrsa) ameli gzel olur.92 Hadisin devamnda gelen Sen Onu grmesen de O seni grr. ifadesi buna iaret etmektedir.93 Terim anlam dhilinde bu kavram Kelm ve Fkh limleri arasnda tartlan bir konudur. Kelm ilminde bu kavram zdd olan kubh kavramyla birlikte tartlmtr. Kelm ve fkh blmlerinde biraz daha ayrntl ele alacamz iin burada ksaca bahsetmekle yetineceiz.

82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93

er-Rb, a.g.e., s. 119 ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 el-sr, 17/ 7 en-Nahl, 16/ 90 er-Rb, a.g.e., s. 119; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 er-Rb, a.g.e., s. 119; ez-Zebd, a.g.e., c. IX, s. 176 en-Nis, 4/ 125 er-Rb, a.g.e., s. 119 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387; bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387; bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387 bnl Esr, a.g.e., c. I, s. 387

10

Bu kavram zerinde mezhep mensuplar gr ayrlna varmlardr.94 Hsn ve kubh manaya tlk edilir. 1- Tabiata uygun olana hsn, olmayana kubh denilir. Tatl gibi tabiata uygun olan gzel, ac gibi tabiata uygun olmayan irkindir. 2- Keml sfata sahip olana hsn, noksanlk sfatna sahip olana da kubh denilir. lim keml sfatna sahip olduu iin gzel, cehlet noksanlk sfatna sahip olduu iin irkindir. 3- Medhe mteallk olana gzel, zemme mteallk olana irkin denilir. Bunlarla ilgili olmayan bu ikisinin dndadr. Bu da Allahn fiillerini ihtiva eder. Hsn ve kubh kullarn fiillerine tahsis edilirse, dnyada medhe, hirette de sevaba gtren fiiller gzel, dnyada zemme, hirette de ikba gtren fiiller irkindir. Buna gre taat gzel, msiyet irkindir. Mbah, mekruh, deliler ve hayvanlar gibi mkellef olmayanlarn fiilleri bu ikisi arasndadr.95 Mutezile mezhebi eyay hsn ve kubh ynnden ksma tahsis eder. 1- Bir yalnzca Allahn emrettii, biztihi gzel olan eya. Bunlar emretmede hi kimse Ona denk deildir. Allaha, meleklerine, kitaplarna imn, namaz, oru ve hacdan oluan ibadetler gibi. 2- Ztnda irkinlik bulunan eya. Allah onlar yasaklamtr ve onlardan nehyetmitir. Onlar emretmesi caiz deildir. Kfr, fsk ve msiyet bunlardandr. 3- Gzellik ve irkinliin kendilerinde vrid olan eya. Bunlar Allahn emretmesi veya onlardan nehyetmesi caizdir. Emrettii zaman gzel olur, nehyettii zaman da irkin olurlar. Bu mezhebe gre ilk iki ksm akl, eriat gelmeden de idrak edebilir. Ancak nc ksm idrak edemez, onlarn gzellik ve irkinliini bilemez. Onlar rinin emretmesiyle gzel, nehyetmesiyle irkin olur.96 Mturdiyye mezhebi ilk iki ksmda Mutezile ile ittifak halindedir. Ancak akln eyadaki gzellik ve irkinlii idrak etse bile hkmedici olmadn syleyerek onlarla ihtilfa derler. Onlara gre eri emir olmadan ykmllk yoktur. Eariyye mezhebi limlerinin ou, eyann ztnda gzellik ve irkinliin olmadna dair ittifak halindedir. nk Allahn iradesi hkm koymada mutlaktr. Eyann gzellii ve irkinlii Onun iradesini snrlamaz. Gzellik ve irkinlik eraitle idrak edilir.
94 95 96

el-Crcn, a.g.e., s. 151 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 524- 525 el-Crcn, a.g.e., s. 152

11

Sdk, emanet, vefa gibi eyler zt itibariyle deil Allahn bildirmesiyle gzel olan eylerdir. Kizb, hynet gibi eyler de zt itibariyle deil Allahn nehyetmesiyle ktdr.97 II- LTERATRDE HSN KAVRAMI almamzn bu blmnde hsn kavram Ldin Bilimlerde hsn Kavram ve slm Bilimlerinde Hsn Kavram balklar altnda incelenmitir. Felsefe ve Edebiyat birinci baln alt balklarn olutururken, Tefsir, Hadis, Fkh, Kelm ve Tasavvuf ikinci baln alt balklarn oluturmaktadr. ALdin Bilimlerde Hsn Kavram Bu blmde felsefe ve edebiyatta hsn kavramna yklenen anlamlara deinilecektir. Felsefe tarihi boyunca bu kavram zerinde pek ok tartma yaplmtr. nsann ftratnda olan gzellik duygusuna filozoflar ilgisiz kalmam, gzelliin kaynan aratrmlardr. nsann duygularnn en gzel ifade yolu olan edebiyat, aslnda kendi bana bir gzellik olmasna ramen, edeb eserin nasl gzel olaca da tartlan konulardandr. 1Felsefede Gzellik, bir nesnenin, kiide, haz veya estetik beeni duygusu uyandran, grme ve iitme duyular aracl ile alglanan, nesnede hoa giden ve heyecan uyandran bir zelliidir. Gzel nedir sorusu ilk alardan itibaren sorulmu98 ve tarifi yaplagelmitir. Ancak dnce tarihi boyunca gzel iin ortak bir tanm yaplamamtr.99 Tarih boyunca estetik dnce sistemi ierisinde gzel, zdd olan irkinle zel bir yer alm, estetik bilimi gzel olann felsefesi haline gelmi; sanat, gzel olann yaratm olarak grlmtr.100 Gzellik kavram zaman ierisinde belli kltr ve medeniyet durumuna bal olarak deimitir.101 nsanlarn gzellik hakkndaki dnceleri kltr ve medeniyetin etkisinde kald gibi, tek tek her bireyin nesneye veya varla bak asyla da deiiklik gstermektedir.102

97 98 99 100 101 102

el-Crcn, a.g.e., s. 152 Mlayim, Seluk, Sanata Giri, 2.bs., Bilim Teknik Yaynevi, stanbul, 1994, s. 28 Yetkin, Suut Kemal, Estetik, Maarif Matbaas, stanbul, 1940, s. 65; Doan, Mehmet H., Estetik (100 soruda), Gerek Yaynevi, stanbul, 1975, s. 23 Kagan, Moissej, Gzellik Bilimi Olarak Estetik ve Sanat, ter. Aziz allar, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1982, s. 110 Doan, a.g.e., s. 23 Mlayim, a.g.e., s.122; Townsend, Dabney, Estetie Giri, ev. Sabri Bykdvenci, mge Kitabevi, Ankara, 2002, s. 23

12

Gzellik insandan insana deien greceli bir kavramdr. Bir eyi gzel bulmada kiinin kendi yargs yeterlidir. Bakasnn o nesne hakknda ne dedii o kadar da nemli deildir.103 Mesel bugnn insanna gzel gelen balta girmemi ormanlar, dev bitkilerle ssl ssz ller, byk ve azgn dalgalar, deniz kenarlarnda birdenbire ykselen dimdik kayalklar, ilk dnem insanlar iin korkulacak ve yenilmesi gereken eylerdir.104 Gn batm birine gzel gelirken bir bakasna irkin gelmektedir. Her ikisi de dorudur. Gzellik nesneyle deil, kiiyle ilgilidir.105 ncekilerden kalan estetiksel tasarmlarla dolu dnyann sanatsal mimarisini anlamaya, zmeye altmzda grlr ki, insanlar kendi idealleri ve algladklar nesne arasnda bir uygunluk olduunda o nesneyi gzel, olmadnda irkin bulmulardr.106 Hibir toplum; atalarnn yapt gzelliklerle yetinmemi, kendi isteklerine, gzellik grlerine gre hep yeni ve gzel eyler eklemiler, ama eski gzellikleri de reddetmemilerdir.107 aHsn kavramnn tarihi boyutu Felsefede gzellik anlay zamana gre deimitir. Gzellik insandan insana deien greceli bir kavram olarak kabul edilmitir. Hayat artlar, felsefi dnce tarz tanmlar da etkilemitir. Buna gre Felsefede gzellik konusunu ilerken alara gre ilemeyi uygun grdk. O dnemin filozoflarnn gzellik hakkndaki grlerine yer vedik. aa- Antikada Antikan estetik anlay objektivisttir. Antika'da gzel, insan istek, holanma, yaratma ve seyirden bamsz bir gstergedir. Bu dnemde gzel, iyi, doru, faydal gibi kavramlarla ayn anlama gelmektedir.108 Gzelle ilgili dnceler, ahlk ve siyaset ile birlikte ifade edilmektedir.109 Yine bu dnemde gzeli belirlemede matematikten yararlanlmaktadr.110 Gzellik, insanlar var olmadan ve onu grmeden de var olan eylerin sfat olarak kullanlmaktadr.111

103 104 105 106 107 108 109 110 111

Dabney, a.g.e., s.30 Doan, a.g.e., s.50 Dabney, a.g.e., s.23 Kagan, a.g.e., s.111 Doan, a.g.e., s. 21 Frenzel, Ivo, Gnmzde Felsefe Disiplinleri, ter. Doan zlem, Ara Yaynlar, stanbul, 1990, s. 363 Arat, Necla, Etik ve Estetik Deerler, Say Yaynlar, stanbul, 1983, s. 39; Ayvazolu, Beir, slm Estetii ve nsan, a Yaynlar, stanbul, 1989, s. 9 Tunal, smail, Grek Estetii, Remzi Kitabevi, stanbul, 1983, s. 56 Yetkin, Suut Kemal, Estetik Doktrinler, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1970, s. 39

13

Gzellik kavramn ilk kez ortaya koyan Platondur.112 Platona gre gzel, meydana gelmeyen, yok olmayan ve deimeyendir.113 O, gzelin asl kaynan arayp ncesiz, sonrasz ve tanrsal z yapsn ortaya karmak, gzelin doru ve iyi ile olan ilikisini de gstermek istemitir.114 Bu dnemde gzeli matematiksel olarak ele alan filozoflarn banda Heraklitos gelir. Harmoni sz bu dnemde gzelle e anlaml olarak kullanlmaktadr. matematikle aklamaya alanlardan biridir.
115

Platon da gzeli

Antika filozoflarndan Aristo, dram sanat ve tregedya hakknda Poetika adl eserinde bahsetmesine ramen estetik ve sanattan bahsetmemitir.116 Platinos da gzellikle ilgilenen filozoflardandr. Plotinos, duyulur gzellik, ahlksal gzellik, tanrsal gzellik gibi gzellik trleri saptam ve btn gzelliklerin tanrsal gzellikten geldiini savunmutur.117 Antika felsefesinde harmoni dncesini matematiksel olarak ele alp

temellendirenler Pythagoraslardr. Onlar kosmosu harmonik bir btn olarak kavrar. Bu harmoninin temelinde de aritmetik say bulunur. Evrenin uyumunu salayan bu saylar ve saylar aras orantdr. Bu dnemde insan gzellii de orantda aranmtr. nsan bedeninin gzellii simetriye dayandrlmtr.118 Aristo Estetiin kurucusu olarak kabul edilen Aristonun,119 Platon gibi estetik zerine yazlm bir eseri yoktur.120 rastlanmaktadr.
121

Onun estetik hakkndaki grlerine Poetika adl eserinde

Aristo, Platonun inceledii estetik konular incelemitir. Gzeli tanmlarken gzel iyidir tmcesiyle erdem ve gzeli birbirine kaynatrmtr.122 Bunu yaparken de zamannda Grek felsefesinde hakim olan gzel-iyi kavramlarnn ayn anlamda kullanlmasnn etkisi altnda kalmtr.123
112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123

Arat, a.g.e., s. 39; Erdem, Hsamettin, lka Felsefesi Tarihi, 4. bs., H-Er Yaynlar, Konya, 2000, s. 331 Frenzel, a.g.e., s. 363 Arat, a.g.e., s.40; Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1977, s. 269 Tunal, Grek Estetii, s. 58 Sena, Cemil, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1972, s. 11 Arat, a.g.e., s. 41 Tunal, a.g.e., s. 58 Sena, a.g.e., s.23 Yetkin, Suut Kemal, Estetik Dersleri, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Felsefe Enstits Neriyat, Ankara, 1972, s. 15; a.g.m., Estetik Doktrinler, s. 22 Sena, a.g.e., s. 23; Yetkin, Estetik Dersleri, s. 15 Yetkin, Estetik Doktrinler, s. 22 Arat, a.g.e., s. 52

14

Aristonun, Poetika ve Metafizikinde gzellikle ilgili yapt tanmlar, Platonun yallk dnemlerinde yapt gzellik tanmlaryla benzerlik gstermektedir. O da gzeli matematik olarak belirlemeye almtr. Aristo, idealarn kendi kendilerine var olduklarn dnmez. Bunlar soyutlayan dncelerimiz ve realite iinde bulunduumuz dnyadr. Realiteyi tanmak iin onun nedenlerini aratrmak gerekir. Nedensel aratrma da bir ilimdir.124 Bundan hareket eden Aristo gzelin hem obje, hem de suje ynnden incelenebileceini dnr.125 Gzel, obje ynnden incelenirsei, balca dzen, simetri ve snrllk zelliklerinin olduu grlr. matematik ilminin aratrma alanna girer. Paralardan meydana gelen varlk, dzen iinde olduu zaman gzeldir. Gzellikte keyfilik yoktur. Gzel dzene ve bykle dayanr.127 Bundan dolay kavraymz alglanamayacak kadar kk olann snrlarnda dald iin ne ok kk ey gzel olur, ne de bir defada kavranamayaca ve birlii bozduu iin ok byk bir ey gzel olabilir.128 Anlalyor ki, Aristoya gre gzel olann, kavrama gcn amamas gerekir. Aristonun bu teorisine gre ne kadar dzenli ve orantl olursa olsun, kk insanlara gzel denilemez. Tenasp bakmndan kusursuz olan bir cce veya cana yakn sevimli bir ocuk gzel saylmaz. Aristo burada gzelin olgunlukla da ilikili olduunu savunur. Byklkte ise, sonsuz gibi grnen bir l, deniz, dev gibi dalgalar gzel deil, ycedir.129 Aristoya gre sanat taklitten ibarettir. Sanat insana has olan gerei taklit yeteneinden ve hazdan ortaya kar.130 Aristo sanat tabiatn aynas olarak grr. 131 Sanat d grn deil, i grn, olmas gerekeni yanstr. Sanatn gzellii, tabiatta eksik kalan ynlerin tamamlanmasndaki baarda gizlidir.132 Aristoya gre en gzel sanat, duyularla birlikte zihne hitap eden sanattr. Bunlarn banda iir ve muski gelir.133
126

Bunlar da

124 125 126 127 128 129 130 131 132 133

Yetkin, a.g.e., s. 22 Yetkin, a.g.e., s. 22; a.g.m., Estetik Dersleri, s. 15 Yetkin, a.g.e., s. 15; Sena, a.g.e., s. 23; Hanerliolu, a.g.e., s. 269 Yetkin, Estetik Doktrinler, s. 22; Arat, a.g.e., s. 52; Tunal, smail, Estetik Beeni, Say Yaynlar, stanbul, 1983, s. 47; Huisman, Denis, Estetik, ev. Cem Muhtarolu, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 23 Arat, a.g.e., s. 53; Tunal, Grek Estetii, s. 41 Tunal, a.g.e., s. 41 Yetkin, Estetik Dersleri, s. 18; Sena, a.g.e., s. 23 Sena, a.g.e., s. 23 Yetkin, a.g.e., s. 18; Sena, a.g.e., s. 23 Sena, a.g.e., s. 23

15

Platinos Grek gzellik ve sanat felsefesinin son byk temsilcisidir.134 Platon ve Aristodan esinlendii dncelerle yeni gizemci idealist bir dnce sistemi kurmu, etkisi 18. yzyla kadar devam etmi hatta kulland baz kavramlar 18. yzylda yeniden canlandrlmtr.135 Platinos nce gzelin varlk alann belirlemeye alr. Ona gre grlen ve iitilen eylerde ve mzikte bir gzellik vardr. Ancak davran, erdem gibi eyler de gzel olarak nitelendirilir. O halde gzellik sadece grlen, iitilen madd eylerde deildir. Manev eylerde de mevcuttur. Gzellik madd olandan balayarak ruh-manev alanlara doru ykselme gsterir. Estetik, bir zevk verebilir. ab- Ortaada Ortaada gzel veya gzellik zerinde fazla durulmamtr. Bu dnemde yaam olan filozoflardan Saint-Augustin gzel hakknda bir eser yazmsa da kaybolmutur.136 Hereyin, teolojinin etkisinde kald Ortaada, estetik de bu etki altnda kalm ve dinin, kilisenin basks estetii de etkilemitir. Kanunlar din koymu, her ey dinin, teolojinin istedii ekilde gelimitir. Bu dnemde estetik pratikten ok teoriktir. Gzel ve gzellik zerinde konuulup, tartlmam, ancak din adna kilise iin yaplan resimlerde, heykellerde pratik olarak sergilenmitir. Aurelius Augustinus Aurelius Augustinusun dorudan doruya gzellik zerine yazlm bir kitab yoktur. tiraflarnda genlik yllarndan bahsederken yer yer bu konuya deinmitir. Filozof genliinde gzellii, bir eyin paralar arasndaki ahenkte bulmu ve farkl olarak paralar arasndaki o uyumlu oran, bir eyin kendi amacna uymas niteliinden ayrmtr. Ona gre en eksiksiz uyum birlik (vahdet)tir. O halde her trl gzelliin balca nedeni birliktedir. Ancak, birlik yalnz Tanrdadr, btn baka varlklar, cisimler, onun ancak izlerini, damgalarn tarlar. Btn sanatlarda hoa giden orantdr, bu oldu mu her ey gzeldir. Augustinusa gre, gzelin biimi daima birliktir. Grnen eyler, birlie yneldikleri iin gzeldirler ve gzellikleri de bu birlii tam olarak gerekletirdiklerine veya ondan uzaklatrdklarna gre ll. Ancak birlik ve birlikten az ok uzaklam olan oran say alanna girer. Bunun sonucu olarak da gzel eyler, say ile houmuza giderler, gzeldirler.
134 135 136

Tunal, a.g.e., s. 37; Arat, a.g.e., s. 27 Arat, a.g.e., s. 27 Sena, a.g.e., s. 12

16

Dzen, gzelliin zdr. Nerede, ksmlar arasndaki dzeni bir btn halinde birbirine balayarak veya onlar birlie yaklatrarak yneten say varsa, orada dzen ve sonucu olan gzellik vardr.137 acYeniada Francs Hutcheson Hutcheson, 18. yzylda gzellii znel bir metodla inceleyen, ngilterede olduu kadar Almanya ve Fransada da etkileri grlen138 ampirist bir filozoftur. Btn bilgilerimizin duyumlardan geldiini ve btn bilginin gerelerini duyumlarn verdiini kabul etmitir. Ona gre i ve d duyumlardan baka, insanlarda bir de gzellik duygusu vardr. Bir eyin gzel olduunu yekten hissederiz, onun ne iin gzel olduu ve ruhumuzun ne suretle etkilediini bilmeden ve anlamadan karsnda derin bir haz duyarz. Bu haz o eyin faydal olup olmamasyla ilikili deildir. O ey hakknda sonradan bilgi edinsek bile, onun gzelliine kar duygumuzu deitirmez. Hutcheson, gzelin yarar gstermeyen zellii zerinde srarla durmutur. Ona gre gzelliin uyandrd haz, bir kar karsnda duyulan sevinten tamamen farkldr. Gzelle ba baa kalmak iin ou zaman faydaly ve uygunu ihmal ederiz. Bir eyin uyandrd gzellik duygusu, o eyi elde etmekten duyduumuz hazdan ok daha bakadr. Eer kendimizde gzellik duygusu olmasayd, belki binalar, baheleri, giysileri, uygun, faydal, elverili veya scak bulurduk, ama onlara gzel demek asla aklmzdan gemezdi. Yine, Hutchesona gre; gzel evrenseldir, her insan gzel olan eyi, ahengi, simetriyi sever, onlardan zevk alr. Yine o gzellik duygusunun, alkanlktan, eitimden, taklitten geldiini kabul etmez. Ona gre insanda ftr bir gzellik duygusu vardr. Ve bu duygu dier duygulardan farkldr. 139 Hutcheson, salt diye adlandrd tabi gzellii, balantl (izafi) dedii taklit gzelliinden ayrt ettikten sonra, her iki gzelliin unsurlarn deiiklikle birliin ahenginde bulmutur. Yine ona gre gzellik; dzenli bir tepkidir. Gzellik, deikenliin birlikte olan

137 138 139

Yetkin, Estetik Doktrinler, s. 47 Yetkin, a.g.e., s. 89 Yetkin, a.g.e., s. 93

17

uygunluundan gelmektedir. Hutchesona gre gzellik algsnn ve heyecannn karsz oluu, tartlmaz bir hakikattir.140 Edmund Burke Burke, gzellii aklarken tm estetik sreci tutkuya indirgemi ve gzellii, insanln toplumsal ve igdsn aan ey yapmtr. O gzellii oran ve orantda bulan tm dnrlerin, gerekte dolaysz bir olgudan ok, usa dayandklarn grmtr. O gzellie toplumsal bir nitelik demitir. nk kadnlar ve erkekler, ayrca baka hayvanlar da, kendilerini seyrettiimiz zaman, bize bir haz ve nee duygusu verirler. Onlar bize, kendilerine kar sevecenlik ve sevgi esinlerler. Yaknmzda olmalarndan holanrz. Ona gre bu toplumsal-igd gzelliin trlerine karlk olacak ekilde alt blmlere ayrmtr. Ve bu blmlerin tane olduunu sylemitir. Duygudalk, tragedyadan duyduumuz hazz aklar. yknme, resim yontu ve iirden duyduumuz hazz temellendirir. Tutku ve yarma ise, yce bir ilgidir.141 mmanuel Kant Kant insan aklnn gcn ele alarak Salt Akln Eletirisi, Pratik akln eletirisi ve Yarg gcnn eletirisi olmak zere eser yazmtr.142 nc eserinde estetii ele alp incelemitir.143 Bu almasyla estetiin kesin snrlarnn izilmesi iini ilk yapan kiidir.144 Estetik yarg, gzelin ne olduundan nce geldii iin nce onu aratrmtr.145 Kant, yargy estetik yarg ve teolojik yarg olmak zere ikiye ayrm, u gzeldir denildiinde verilen yarg olan estetik yargy eletirerek onda drt zellik belirtmitir:146 1- Gzel, hibir yarar gzetmeden karsz haz veren eydir.147 Buna gre Kant, gzeli ho148 ve yararldan149 ayrmaktadr. Hotan duyulan haz kar ile ilgilidir.150 2- Gzel olan, hibir yarar gzetmeden haz veren eydir.151 Gzelin yararla hibir ilikisi yoktur.152 Kanta gre, gzellik hakknda verilen bir hkm eer en kk bir
140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151

Yetkin, a.g.e., s. 93 Arat, a.g.e., s. 157 en, Kadir, Felsefeye Giri, 2.bs., Asa Yaynlar, Bursa, 2001, s. 311 Tunal, Estetik Beeni, s. 74; en, a.g.e., s. 311 Tunal, a.g.e., s. 73 Tunal, a.g.e., s. 78 Sena, a.g.e., s. 31 Sena, a.g.e., s. 31 Yetkin, Estetik Dersleri, s. 101; Tunal, Estetik Doktrinler, s. 81; Altu, Taylan, Kantta Estetik Deneyimin zerklii, Seminer Dergisi, sy. 4, zmir, 1985, s. 255 Sena, a.g.e., s. 31; Tunal, a.g.e., s. 81; Altu, a.g.mk. s. 256 Altu, a.g.mk., s. 255 Turgut, hsan, Sanat Felsefesi, 2.bs., Bilgehan Matbaas, zmir, 1991, s. 49

18

faydalanma hissi tayorsa o hkm saf zevk hkm deildir. Estetik zevk hkm, bir eye, menfaat hissinden uzak olarak tamamen lakayt kalmay gerektirir.153nk yararl olana kar bir istek duyulur, onu elde etme istei uyanr. Oysa gzel iin byle bir istek yoktur. Mesel, gzel bir sanat eseri, bu istek duygusundan yoksun olarak izlenir. Hi kimse bir tablodaki elmay yemek istemez, sadece grnnn gzelliinden haz duymakla yetinir. Elmaya duyulan yeme arzusu estetik hazz bozmu olur. iek gzeldir yargs iein neye yaradn dndrmez, sadece zevk vermesi yeterlidir. Bu konuda verilen hkm enfsidir.154 3- Kant, gzeli iyiden ayrr. nk iyi, akl aracl ve ama kavramyla hoa giden eydir. yide nesneye ynelmeyi salayan bir ama vardr. Bir eye iyi demek iin o eyin olmas gerektii eyi bilmek gerekir. Gzel demek iin byle bir gereklilik yoktur. Gzel olarak tanmlanan nesne bilinli bir amacn nesnesi deildir. Kendisinden baka hibir amaca hizmet etmez. Gzel zgr bir doyuma sahiptir.155 4- Ho ve gzeli birbirinden ayran Kanta gre ho; bireysel zevklere, gzel, ortak, evrensel beeniye yol aar. Gzel, hoa indirgenemez.156 Ho yargs tek bir kiiyi ilgilendirirken gzel yargs herkesi ilgilendirir.157 Bir iek, sanat eseri, bina iin bu gzeldir dediimiz zaman bu yarg herkes iin geerlidir anlamna gelir. Herkesin bu yargya zorunlu olarak katlmas beklenir.158 Ancak bu hotur, dediimizde ise holuk sadece bizim iin geerlidir. Herkesin o nesneyi ho bulmas beklenmez. Herkesin kendine ait bir ho zevki vardr.159 Bu bakmdan bencil ve kiisel olan ho gzelden ayrlm olur. Yani Kanta gre birisinin bir nesne iin Bu, bana gre gzeldir cmlesiyle kendisine ho geleni gzel olarak adlandrp herkes adna konumas yanltr.160 Estetik holanma, iyiden duyulan holanmadan farkldr. yi, akl ve kavram ile anlalr. Bir eye iyi derken onun ne amala iyi olduu dnlr. Gzel derken amac dnlmez, iekler, gelii-gzel izilmi izgiler belirli herhangi bir kavrama bal olmadklar halde yine de hoa giderler.161 Kant, holanma duygusunun akl sahibi olmayan varlklara, gzelin sadece insanlara, iyinin ise akl sahibi varlklara ait olduunu dnr. Ho, bedensel; iyi, aklsal; gzel hem
152 153 154 155 156 157

158 159 160 161

en, a.g.e., s. 311 Yetkin, Estetik Dersleri, s. 101 Yetkin, a.g.e., s. 102 Altu, a.g.e., s. 256 en, a.g.e., s. 311 en, a.g.e., s. 311; Cuvillier, Armand, Felsefe Yazarlarndan Seilmi Metinler, ev. M. Mukadder Yakupolu, Doruk Yaynlar, stanbul, 2003, s. 419; Akarsu, Bedia, ada Felsefe, 4.bs., nklp Yaynlar, stanbul, 1994, s. 47 Tunal, Estetik Beeni, s. 90 Yetkin, a.g.e., s. 102 Cuviillier, a.g.e., s. 419 Tunal, a.g.e., s. 80- 81

19

aklsal bir gereksinmeyi yerine getirdii hem de hayvansal bir eye ihtiya duyduu iin holanma salar. Hotan duyulan haz salt bedensel, iyiden duyulan salt aklsal, gzelden duyulan salt aklsal fakat bedensel olarak kazanlm bir duygudur. Kanta gre hotan duyulan haz eitimle, gzelden duyulan haz yeleme, iyiden duyulan haz sayg ile balantldr. Tek zgr holanma, yelemeye gre olandr.162 Beeni yargs belirleyen holanma faydadan uzaktr. Fayda, objenin varlna duyulan ilgi ve istei gsterir. Estetik holanma, hibir karlk beklemeden duyulan hazdr.163 Estetik holanma ne ahlki,164 ne de materyal bir ilgiye dayanr.165 Estetik haz, konusunun realitesiyle ilgilenmez.166 Kanta gre kavram olmakszn hoa giden,167 zorunlu bir tatminin nesnesi gibi grlen ey
168

gzeldir. Gzellik beeni olarak znel,169 herkesin ayn dncede olmasn

gerektirmesi bakmndan zorunlu, bireyler aras iletiim kurma ba olmas asndan evrenseldir.170 Kant, bir kiiye zevk veren eyi ho; yaln ve saf olarak beenileni gzel; kii tarafndan takdir, sayg gren, nesnel bir deer atfettii eyi iyi olarak adlandrr. Ona gre sadece beeni duygusu yansz, bamsz ve tek bana tatmin edicidir. Gzel sz konusu olduunda ne duyular, ne akl ne de yarar beeniyi yok eder.171 Kantn nitelik, nicelik, iliki ve yn bakmdan ele ald gzellik tanmlamas ksaca 4 maddede zetlenmektedir: a) c) Nitelik bakmndan karsz hoa giden eydir, liki bakmndan kendi dnda hibir gerek olmadan hoa giden eydir,

b) Nicelik bakmndan herkesin houna giden eydir, d) Yn bakmndan zorunlu olarak hoa giden eydir.

162 163 164 165 166 167 168 169 170 171

Altu, a.g.e., s. 257 Tunal, a.g.e., s .80 Altu, a.g.e., s. 258 Turgut, a.g.e., s. 49 Turgut, a.g.e., s. 49 Frenzel, a.g.e., s. 365; Tunal, a.g.e., s. 91; Altu, a.g.e., s. 258 Cuvillier, a.g.e., s. 421; Tunal, a.g.e., s. 91 en, a.g.e., s. 312 en, a.g.e., s. 312 Cuvillier, a.g.e., s. 418

20

George Wilhelm Friedrich Hegel Hegel gzellik felsefesi kurmakla kalmam, gzellik idealini tarihsel geliimi ierisinde incelemitir.172 dealist estetik zirveye Hegelle ular. Ayn zamanda Hegel, Platonun gzellik felsefesini dorua ulatrr.173 Hegele gre gzel idedir.174 denin duyusal grndr.175 Var olan her ey idenin kendisini gstermesinden dolay vardr. Her ey doruluunu ideye borludur. Bununla Hegel ilkan gzellik doruluk dncesine dayanr.176 Gzel, dorudur, var olan eylerin trdr. Bu doru da duygusal biimlerle grnen dorudur.177 Hegele gre gzel sonsuzdur ve zgrdr.178 zgrlnn nedeni kural ve lnn olmamas deil, onu seyredenin kendini zgr hissetmesidir. Gzel kendisini seyredende istek uyandrmaz. Kendi kendine yeter.179 Hegele gre gzellik Tinin zgr alm sonucu insan aklnn yaratclndan ortaya kar.
180

Yani sanat eserleri tinsel varlktan doarlar ve tabiattan stndrler.181 nk tabiattaki

gzellik deann ilk grnmdr. Kendi bilincine sahip olmadndan sanata gre dtadr. Sadece kendisini gren iin gzeldir.182 Gerek gzellik doada deil, insan aklnn eseri olan sanattadr.183 nk sanat aklsaldr, ussal olan gerektir. Sanattaki gzellik zgrln almdr.184 Sanat taklit deildir.185 bHsn kavramnn problematik boyutu Bu blmde, bu kavramn tanmlanmasndaki problemlere deinilmitir. Alt kavramlar, bu kavramn ihtiva ettii alt alanlar hakknda ksaca bilgi verilmitir. Sanat sorununa deinilmi, tanm yaplm, sanatn douu ve ierdii somut ve soyut gzellik anlayna deinilmitir.

172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185

Yetkin, Estetik Doktrinler, s. 160 Tunal, Estetik, s. 160 Tunal, a.g.e., 152; Frenzel, a.g.e., s. 366 Tunal, a.g.e., s. 152; Turgut, a.g.e., s. 57 Frenzel, a.g.e., s. 366 Yetkin, a.g.e., s. 160 Yetkin, a.g.e., s. 160; Tunal, a.g.e., s. 152 Yetkin, a.g.e., s. 160 en, a.g.e., s. 312 Tunal, smail, Sanat Ontolojisi, nklp Yaynevi, stanbul, 2002, s. 166; Sena, a.g.e., s. 43, Turgut, a.g.e., s. 56; Doan, a.g.e., s. 98 Yetkin, a.g.e., s. 160 en, a.g.e., s. 312; Doan, a.g.e., s. 98 en, a.g.e., s. 312 Turgut, a.g.e., s. 57; Doan, a.g.e., s. 98

21

ba- Hsn kavramnn alt kavramlar lk alardan itibaren gzel kavram tanmlanrken baka kavramlarla ifade edilmeye allmtr. Bazen bu anlamlara geldii, bazen de aralarnda iliki veya farkllktan yararlanarak aklanmaya allmtr. Gzel kavram en ok beeni, iyi, doru ve fayadal kavramlaryla tanmlanm veya ilikilendirilmitir. irkinlik kavram da zdd olmas hasebiyle gzelliin tanmnda karmza kmaktadr. 1) Gzellik- beeni ilikisi Bir meyli tatmin eden her eye ho denir.186 Gzel ile ho arasnda yakn bir iliki vardr.187 Ho, bir takm estetik hazlara elik etmesine ramen gzelle ayn deildir.188 Her gzel ey hotur,189 ancak her ho olan gzel deildir.190 Gzel bir nesnenin seyredilmesi, veya iitilmesi hotur. Buna gre gzelin tanm yaplrken nesnenin yzde ve kulakta meydana getirdii duyum dikkate alnr.191 Ho olan, insan aa olana ynlendirirken, gzel olan, insan yksee ynlendirir ve yceltir. Ho, ihtiyaca cevap verir; gzel, ihtiyac karlamaz sadece estetik bir haz verir.192 Holanma duygusu hayvanlarda da insanlar kadar vardr. Ancak gzel duygusu zihinli bir varlk olan insana zgdr. Gzel gtr, gldr. Hota acizlik ve bamllk vardr. nsan, ho olan yemek, koklamak, kullanmak ister. Gzel ise, bakan kendine balar, kutsallatrr; ho tokluk duygusu verirken gzele doyulmaz.193 Acknca yemek yemek, yorulunca dinlenmek hotur, ancak gzel deildir.194 nsann yapmaktan holand her ey de gzel deildir.195 2) Gzellik- irkinlik ilikisi Genellikle irkin, gzelin zdd olarak tanmlanr. irkinlik ahenge aykrlk, beklenti ve olmas gereken bir durumun olmamasdr. Tabiat, tarafsz, gzellikle ilgisi olmayan varlk olarak kabul edenlere gre asl gzellik sanatta ve sanatn ifade ettii anlamdadr. Buna gre irkin, estetik gzellii olmayan eydir. Sanatta irkinin gzele doru ykseldii gr hkimdir. Sanat iin irkin yoktur. Sanatta her konu ilenebilir. Sanat irkin olan stn bir

186 187 188 189 190 191 192 193 194 195

Yetkin, a.g.e., s. 66 Sena, a.g.e., s. 202; en, a.g.e., s. 309 Sena, a.g.e., s. 202 Sena, a.g.e., s. 202; Yetkin, a.g.e., s. 308; en, a.g.e., s. 309 Sena, a.g.e., s. 202; en, a.g.e., s. 309 Yetkin, a.g.e., s. 66; Uyank, a.g.e., s. 248 en, a.g.e., s. 309; Sena, a.g.e., s. 202 Sena, a.g.e., s. 203 Yetkin, a.g.e., s. 67 Uyank, Mevlt, Felsefi Dnceye ar, Elis Yaynlar, Ankara, 2003, s. 248

22

yaratclkla gzel hale getirebilir.196 Bir dnem irkin kabul edilen tabiat varlklar da baz sanat akmlar sayesinde gzellemitir. Yunan, Fransz, Latin klasiklerinde dalar irkin eylerdi. Romantizm akm ile gzellik kazanmtr 3) Gzellik- iyi, doru, faydal ilikisi lka felsefecileri gzeli iyi ile zde ve benzer kabul etmilerdir. Gzeli iyi olarak tanmlayan filozof Xenophandr.197 Platona gre gzel ile iyi ayndr.198 Gzel olmayan iyi, iyi olmayan gzel dnlemez. Tanr hem gzel ve hem de iyi olduu iin Br olarak nitelenir.199 Platonun dncesi Shaftesburyde de grlmektedir. O gzel kavramna, iyi ve uyum, ahenk kavramn ilave eder. Gzelliin erdem ve iyilik olduunu syler. Nerede orant ve dzen varsa orada gzellik, gzelliin olduu yerde de iyi ve erdem vardr.200 Gzel ve iyi kavramlarn birbirinden ayran filozof Kanttr. Kanta gre gzellik estetiin, iyilik ahlk felsefesinin ilgi alanna girer. Ahlk felsefesinin kurallar vardr. Estetiin yoktur. Gzel zgr beeni ve holanmann rndr. Ahlki adan iyi olan gzel olmayabilir, gzel olan da ahlaki olmayabilir.201 yi, fayda gibi bir amaca baldr. yi, amacn bulan ve ona hizmet edendir. Gzelin ise amac yoktur. Gzellik seyredildiinde, amac, iyi ya da kt oluu dnlmez. yi, mukayese, akl yrtme ile bilinir. Gzel, akl yrtme ile deil sezgi ile bilinir. Gzellik, iyi ve faydal fikirlerinden nce gelir. Bir eserin iyiliinden nce gzellii fark edilir.202 yi, kanunlara baldr, gzel iin kanun ve bamllk yoktur.203 Gzel bireyseldir, bakasn ilgilendirmez, iyi toplumun dier204 fertlerini de ilgilendirir.205 Gzel, kendi bana bir toplum, hatta toplum stdr. Gzel, herkesindir. yi, bir dev, bir prensiptir. Gzel, ebedidir. Gzel, salt iyi olduu halde her iyi, gzel deildir. Gzel, ahlki deil, ahlk ddr. Toplumun ortak duygularndan kt halde, toplumun deerlerine ters debilir, ihanet edebilir. Gzel toplumun gidi ynn

196 197 198 199 200 201 202 203 204 205

Sena, a.g.e., s. 235- 236 Uyank, a.g.e., s. 247; Arat, a.g.e., s. 61 Uyank, a.g.e., s. 247; en, a.g.e., s. 308; Tunal, a.g.e., s. 133 Uyank, a.g.e., s. 247 Uyank, a.g.e., s. 247 en, a.g.e., s. 308- 309 Sena, a.g.e., s. 206; en, a.g.e., s. 308 Sena, a.g.e., s. 206 Uyank, a.g.e., s. 246 Sena, a.g.e., s. 208

23

belirten bir meale, iyi, bu meale etrafnda dnp duran, genellikle de onun uruna kendini feda eden bir pervanedir.206 Gzel ve iyinin arasnda bir iliki kurulmak istenmesinin amac, estetie ve sanata ahlki bir nitelik kazandrmaktr.207 Gzel-Doru (Hakikat) Gzellikle ayn kabul edilen kavramlardan biri de doruluktur. Ancak bu doruluktan anlalmas gereken bilgisel-mantksal bir deer deil, metafizik bir doruluktur.208 Filozoflar metafiziksel dorulukla, metafizik-estetik deer olan gzellik arasnda bir ba kurmulardr. Platona gre mutlak gzellik varln zdr. Varln z de doruluktur. Bu ekildeki metafizik gzellik ayn zamanda doruluktur. nk gzellikte varln z meydana kmakta ve kavranmaktadr.209 Hegele gre gzel, ayn zamanda dorudur. Gzellik deann grnnden ibarettir, idea da doruluk olduuna gre gzel doruluktur.210 Baumgarten ise mantksal anlamdaki dorulukla gzellik arasnda bir iliki olduunu dnr. Mantksal bilginin yetkinlii doruluk iken, duyusal (estetik) bilginin yetkinlii de doruluktur, ancak gzellik olarak adlandrlr. Bundan dolay gzellik ve doruluk ayn eylerdir.211 Shaftesbury doruluk ve gzellii ayn kabul eder,212 gzellii belirleyen en nemli faktr onun dorulukla olan ilikisidir. Hakikat ve doruluk evrenin uyum ve ahengini verdii iin gzeldir. Gzelliin ls olan uyum ve orant hakikat ve doruluun zellikleridir. O halde gzellik, hakikat ve doruluun kendisidir. 213 Doruluk, gzellik olmadan, gzellik, doruluk olmadan var olamaz. Dnyada en gzel doal gzellik, drstlk ve ahlaksal doruluktur. Doru ller uyum ve mziin gzelliini yaratt gibi, doru izgiler bir yz, doru orantlar da bir mimari yapy gzel klar. Shaftesburynin bahsettii doruluk, sadece kavramlarla bilinemeyen eydir.214 Gzel ve doru kavramlarn birbirinden ayran Kanttr.215 Ona gre doruluk ve gzellik arasnda bir iliki yoktur.216 Doru, akl ve yarg ile ilgilidir. Gzel duyu ve hisle ilgilidir. Gzelliin aklla kavranlmas beklenemez.

206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216

Tunal, Estetik, s. 133 Tunal, a.g.e., s. 137 Tunal, a.g.e., s. 137 Uyank, a.g.e., s. 245- 246 Tunal, a.g.e., s. 138; Uyank, a.g.e., s. 246 en, a.g.e., s. 307 Arat, a.g.e., s. 177; Uyank, a.g.e., s. 246 en, a.g.e., s. 307 Arat, a.g.e., s. 177 Tunal, a.g.e., s. 138; Uyank, a.g.e., s. 246; en, a.g.e., s. 307 en, a.g.e., s. 307; Uyank, a.g.e., s. 246

24

Gzellii dorulukla zdeletirmek doru kabul edilmemektedir. Gzellik estetik bir kavram, doru ise bilgi kavramdr. Doru, kabullenmeyi; gzel, ak, heyecan, cokuyu harekete geirir. Mesela, suyun 100 derecede kaynamas dorudur, ancak gzel deildir.217 Heyecan uyandrmaz. Doruluk soyuttur, aklla ilgilidir; gzellik somut, duyusal ve hayal gc ile ilgilidir.218 Gzel ve Faydal Duyumcular, gzeli faydal ile ayn kabul ederler. Bundaki amalar, sanata, gzelliin yan sra fayda amac vermektir. Gzeli faydal, faydaly gzel hale getirmektir. Fakat insanlara faydal olduu halde gzel olmayan, gzel olduu halde de fayda vermeyen pek ok nesne vardr. Nesnedeki gzellii grebilmek iin onu faydaldan ayrmak gerekir. Gzel ve fayda birbirine zttr. Faydada kar amac gizlidir. Oysa saf gzellik, kendisinden fayda ve kar dncesinin kartld gzelliktir. Fayda fikri bantldr, o, vasta ve ama arasndaki ilikiyi ifade eder. Amaca ulaldnda fayda ortadan kalkar. Kendi kendine var olan deildir. Oysa gzellik kendi bana vardr. Gzel olan, kendinden, ihtiyatan, kardan bamsz olarak vardr. Gzel, estetik bir duygu yaratr. Gzel olan, her yerde gzeldir. Faydal olan kullanlr, eskitilir. Ancak gzelin, gzelliinin kaybedilmesi istenmez.219 Sokrates ile Aristippos arasnda geen karlkl soru-cevapl konumada gzel, amacna uygun, faydal olan eklinde tanmlanr. Bir eye elverili olan gzeldir, olmayan ise irkindir. sterse altndan yaplsn. Platon da gzeli faydal olma ile aklamtr. Gzel ile faydalnn arasn ayrmaya alan Kanttr. Ona gre yararl (faydal) olmak objenin varl ile, gzel olmak da nesnenin tasavvuru ile ilgilidir. Faydal olma nesnenin gzelliine engeldir.220 bb- Hsn kavramnn alt alanlar Hsn etik, estetik ve sanat dallarnn yakndan ilgilendii bir kavramdr. Her bilim kendi ieriine gre gzel- irkin, iyi- kt tanm yapmtr. Bu alan insann i fiilerini, hislerini ve eylemlerini ifade etmektedir. Bunlar kendi metotlar erevesinde gzellik kavramyla ilgilenmilerdir. 1) Ahlk hsn: etik (Ethique) nsann yapp etmelerini zel bir problem alan olarak aratracak, bu alann varlk nitelikleri ile bu alan yneten ilkelerin, deerlerin varlk niteliklerini, insann yapp etmelerinin
217 218 219 220

Sena, a.g.e., s. 209 Sena, a.g.e., s. 209 Sena, a.g.e., s. 203- 204 Tunal, a.g.e., s. 139- 140

25

baml ya da bamsz olduklarn inceleyecek disipline etik ad verilmektedir.221 Etik, yunanca ethos szcnden gelir.222 Aristoteles, etii kuramsal felsefeden ayrp, kendi bana bir felsefe alan olarak ele alan ilk filozoftur. Platonun etik hakkndaki grleri, onun metafizik felsefesinden ayr deildir.223 nsan, akll bir varlk olmasnn yannda, onu dier canllardan ayran, dnme, tasarlama, plan yapma, bu plan uygulama, tercih ve seimde bulunmaya bal olarak eylem gerekletirme gibi zelliklere sahiptir.224 nsan teorik akl sayesinde dnr, olgular arasndaki dzeni kefeder, nesneler arasnda ilgiler kurup, onlar baz bakmlardan kavrar ya da bilir. Pratik akl sayesinde de kendi hayatn kurup dzenler, toplumsal hayatn gerei olarak letler yapar. nsana tercihlerde bulunma, yaay iin ama belirleme, belirledii ama ve tercihlere gre eylemde bulunma, doru ve salam karakter oluturma imkn salar.225 Kanta gre, eylemin gereklemesi iin onu harekete geirecek bir motiv gereklidir. Eer motiv baskdan kaynaklanyor ise eylemin zorunluluu hukuksal, manev iyilikten kaynaklanyor ise eylemin zorunluluu etikseldir. Etik bir zihniyet felsefesidir. zellikle iyi niyetin felsefesidir. Eer bir kii bir eylemi srf cezalandrma korkusu ile yapyorsa bu yasann doruluunu, manev iyilii nedeniyle yapyorsa bu ahlksaldr ve etiin doruluunu ierir.226 Etiin zmesi gereken temel konu olduu belirtilir. 1- mutluluk, 2- zgrlk, 3iyi ve kt. yi ve kt konusunda etik, bu kavramlarn ahlki nitelikleriyle ilgilenir.227 2) Bed hsn: estetik (Esthtique) Bugn ksaca gzellik bilimi veya gzel sanatlar bilimi olarak adlandrlan estetik, Yunanca oluum anlamna gelen aisthesis szcnden gelmektedir.228 Estetik, gzellii inceleyen bilim anlamnda kullanlmaktadr.229 Estetik terimi, 18. yy. ortalarndan beri kullanlmaya balanmtr.230 Bu terimi ilk kez sistemli bir ekilde kullanan ve bu bilime ismini

221 222 223 224 225 226 227 228 229 230

Mengolu, Takiyettin, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1988, s. 262 Pieper, Anne Marie, Etie Giri, ev. Veysel Atayman- Gnl Sezer, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999, s. 30; ilingir, Lokman, Ahlak Felsefesine Giri, Elis Yaynlar, Ankara, 2003, s. 12 Pieper, a.g.e., s. 29- 30 zlem, Doan, Etik- Ahlak Felsefesi, nklp Yaynlar, stanbul, 2004, s. 14 Cevizci, Ahmet, Etie Giri, Paradigma, Bursa, 2001, s. 2- 3 Kant, mmanuel, Etik zerine Dersler, ev. Ouz zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003, s. 85- 86 Pieper, a.g.e., s. 134 Tunal, Estetik, s. 13; Sena, a.g.e., s. 9; Kagan, a.g.e., s. 3; Frenzel, a.g.e., s. 361; Arat, a.g.e., s. 39; Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, 4.bs., Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s. 348 Hanerliolu, a.g.e., s. 81 Kagan, a.g.e., s. 3

26

veren Christian Wolffun rencisi Alexander Gotlieb Baumgarten (1714-1762)dr.231 Baumgarten, Aesthetica adl eserinde bu bilimin adn zikretmi
232

ve tanmn yapmtr.233

Baumgarten estetikle bir duyum bilgisi bilimini kastetmektedir.234 Baumgartenin estetik tanm: Estetik, zgr sanatlar teorisi, aa bilgi teorisi, gzel zerine dnme ve akla benzer bir yeti bilimidir. Bununla beraber estetik, zgr, gzel sanatlar ve duyusal bilginin bilimidir. eklindedir.235 Estetik, Alman dnr mmanuel Kant (1724- 1804)la nem kazanmtr.236 Croceye gre estetiin 3 dnemi vardr. Kant ncesi dnem, Kant sonras dnem ve pozitif dnem.237 Her ne kadar estetiin kurucusu Baumgarten olarak gese de estetiin temelini atanlar olarak Yunan filozoflar Sokrates, Platon ve Aristoteles kabul edilir. Bunlardan da Sokrates ncdr. Platon ve Aristoleles gzelliin savunucu olarak grlr. Sokratesin estetik alanda gelitirdii dnce sistemi zamannda, estetik kavram ortada yoktu. Rnesansa kadar, hatta gnmze kadar bile gelitirilen estetik dncenin temeli Platona dayanr.238 Ancak bu bilimin isim babas daha nce sylendii gibi Baumgartendir. Yunan felsefesi iinde estetik, politika, etik, triagedya sorunlaryla birlikte tartlmtr.239 Estetik, gzellii ve onun sanatta ve doada kendini ortaya koyu biimlerini anlamakla ilgilenen felsef almaya verilen isimdir.240 Estetikte iki trl nesne sz konusudur, doal nesne,- yapay nesne (sanat eseri).241 nsanlardaki holanma duygusunu, bu duygunun sanat eserleri zerindeki younlama tarzn estetik inceler.242 Estetik, gzellik nedir? Gzeli gzel yapan l ve deerler nelerdir? Bu l ve deerler nerede bulunur? gibi sorular sorar ve bunlara cevap arar.243 Gzel nedir sorusu en eski
231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243

Tunal, Estetik, s. 13; Sena, a.g.e., s. 9; Hanerliolu, a.g.e., s. 81; Kagan, a.g.e., 69; en, a.g.e., s. 292; Arat, a.g.e., s. 39; Erdem, Hsamettin, Din- Felsefe Mnasebeti, Sebat Ofset Matbaaclk, Konya, 1997, s. 140 en, a.g.e., s. 292 Tunal, Estetik Beeni, s. 70 Frenzel, a.g.e., s. 362; Uyank, a.g.e., s. 237 Tunal, Estetik, s. 14 Hanerliolu, a.g.e., s. 81; Gkberk, a.g.e., s. 348 Huisman, a.g.e., s. 52 Huisman, a.g.e., s. 10- 11 Mlayim, a.g.e., s. 28 Honer- Hunt- Okholm, Stanley M.- Thomas C.- Dennis L., Felsefeye ar, 2.bs., ev. Hasan nder, mge Kitabevi, Ankara, 2003, s. 345 Townsend, a.g.e., s. 44 Mlayim, a.g.e., s. 27 en, a.g.e., s. 293

27

alardan beri filozoflar, sanatlar tarafndan sorulan ve cevab aranan bir sorudur. Estetik, hem gzel olan hem de insanlar sanatla neyi kastediyor ve insan iin anlam nedir? Bu faaliyetlerin ls ve prensipleri nedir? Sanat, insan iin bir hobi mi, bilgi mi yoksa bir ihtiya mdr gibi sorulardan da hareketle sanat tartr.244 Bu nedenledir ki, estetik sanatn felsefesi olarak kabul edilmektedir.245 nk pek ok kii artk estetii ne gzelin ne de gzelliin bilimi olarak tanmlar.246 Estetik zerine tartmalar sadece tanm ve konusuyla snrl deildir. Ayn zamanda Estetik bal bana bir bilim midir, yoksa felsefenin veya dier bilimlerin ierisinde incelenecek bir konu mudur? Bu da tartlagelmitir. Bazlarna gre onu kendi bana bir bilim olarak kabul etmek zordur. nk nesnesi ve yntemi henz kesinlik kazanmamtr. Estetik sadece sanatla, sanat yaptlaryla ve sanat yaptlarndaki gzellik ve bu gzelliin tekniiyle, insanlarn yaratclyla m, yoksa doadaki gzellik ve bu gzelliin nitelikleriyle mi ilgilenecek? Birincisi denecek olursa, estetik, bir sanat bilimidir. kincisi denecek olursa, estetik bir sanat felsefesidir. Bugn estetik zerine dnenler onu sanat bilimi olarak tanmlamaya daha yakndr. Estetik, sanat bilimi olarak kabul edildiinde de bu sefer yntem sorunu ortaya kmaktadr. Toplum bilimsel, ruh bilimsel, deneysel, dilbilimsel gibi. Bunlardan hangisi ya da hangileri estetiin alma yntemi olmaldr.247 Estetiin yntemi deneysel olmaldr diyenler vardr.248 Ancak bu yntem bazlarna gre doru bilgi vermez. Deneysel estetik, deney yapar gibi nesneleri insanlarn nne koyup gzelliklerine gre tercih etmelerini istemek ve sonular matematiksel olarak deerlendirmektir. Bu yntem eletirilir. nk her nesnenin estetik yarg salayacan sylemek imknszdr. Ayrca, herkesin estetik gr de farkldr. Mesela; gzel bir nesne karsnda ocuklarn, iilerin, farkl kltrden insanlarn ayn estetik tepkiyi vermesi zordur.249 18. yy. sonlarna doru estetikten anlalan duygusal olgu kuram deil, gzellik felsefesi veya sanat felsefesi olmutur. lkadan beri felsefesinin iinde bir konu olarak tartlan estetik, artk kendi bana aratrma alan olmu bir bilimsel disiplin haline gelmitir.250

244 245 246 247 248 249 250

Mlayim, a.g.e., s. 27- 28 Huisman, a.g.e., s. 127 Doan, a.g.e., s. 54- 55 Doan, a.g.e., s. 17 Huisman, a.g.e., s. 129 Doan, a.g.e., s. 15 Kagan, a.g.e., s. 4

28

Gzel kelimesi deiik anlamlarda kullanlmaktadr. Mesela; gzel adam denilince saygn, iyi, cmert bir adam, gzel hava denildiinde, iyi, harika bir hava gzel yz denildiinde o yzn hoa gittii anlalmaktadr. Bu farkl anlamlandrmadan dolay estetikte gzel szcnn bilimsel bir terim olarak belirli bir anlamda kullanlmas gerekmektedir. Eer gzel szc ahlki zellikleri ifade etmek iin kullanlyorsa bu etiksel bir anlam kazanyor demektir ve bu kavramla etik urar. Eer gzel szcyle kelime anlam kastediliyorsa estetiksel bir anlam kazanyor demektir. Bununla da estetik urar. Bu durumda estetik biliminin birinci derecede aratrma konusu gzellik veya gzel olandr.251 Ancak sadece gzel olann bilimi deildir. nsann evresinde var olan, insann kendisinin yapt ve gereklii yanstan sanat ve sanattaki estetik deerleri de inceler.252 Estetiin gayesi, insan sanatnn byk ibdalarna, mahlukat ve eyann uyandrd hislere tevecch eden tecesss tatmin etmek veya tatmin etmeye almaktr.253 Estetik trde incelenmektedir 1- Genel Estetik: Bu estetik trnn konusu gzel fikrini, gzelin karakterini tespit etmek, gzelin baz kavramlarla olan ilikisini incelemek, gzelin insanda ve tabiattaki geliimini, sanat eserlerinde gerekleme artlarn, sanat, sanatn gayesini, sanatn baka dnce sistemleriyle olan ilikisini, sanatn meydana gelme koullarn, sanat meydana getiren insann becerisini, hnerini, yaratcln ve zevklerini aratrmaktr. 2- zel Estetik: Gzel sanatlar iin ortaya atlan teorileri, gzelin karakteriyle sanatn prensiplerini belirlemektir. Sanat trlerinin kendilerine ait zelliklerini, birbirleriyle benzerliklerini veya farkllklarn aratrmaktr. Bunlar snflandrmada onlarn hak ettikleri yeri belirlemektir.254 3- Sanat Tarihi: Sanat da dier bilimler gibi tarihi sre ierisinde deimelere uramtr. Gzel fikri insanln geirdii farkl dnemlerde farkl ekillerde anlamtr. Bu deimeleri de inceleyen sanat tarihidir.255 Yani sanat tarihi tarih koullarndan doan madd kltr eyasn inceleyen bir bilimdir eklinde tanmlanmaktadr. Bu bilim, bir sanat veya sanatlar arasndaki ilikiyi inceler. Sanat tarihi sadece gemi uygarlklarn sanat eserlerindeki gzellii arayp bulmak deildir. Bu eserlerdeki toplumsal, tarihsel deerleri yanstan zellikleri de belirtmektir. Tarihi sre ierisinde gzellik anlaylar deitii gibi, incelenen sanat
251 252 253 254 255

Kagan, a.g.e., s. 4- 5 Kagan, a.g.e., s. 5 Yetkin, Estetik, s. 17 Sena, a.g.e., s. 9 Sena, a.g.e., s. 10

29

eyasnn gzel veya irkinlii hakkndaki yarg da deimitir. Dnyadaki pek ok byk mzede klasik Yunan heykelleri ile Afrika yerlilerinin maskeleri sergilenmektedir ki, bunlarn bir arada oluu gzellik kavramnn hangi aamalardan getiini ak bir ekilde gstermektedir.256 Estetik Duygu: nsann doay, kendini ve kendi dndaki gereklikleri bir alglama biimidir.257 Estetik duygu batan beri insanda var olan ey deildir. Maddi gereksinimlerin karlanmas, almas abas iinde ortaya km kazanlm bir eydir. Gnmz insanna gzel gelen balta girmemi ormanlar, deniz kenarnda birden bire ykselen dimdik kayalar, dev bitkileriyle pssz bir l ilk alardaki insanlara gzel duygusu yerine korku vermektedir. Onlara gre doa gleri korkulacak ve yenilmesi gereken glerdir. Avlanan bir hayvann onlarda uyandrd duygu da o hayvandan korunulmas gerektiidir. O hayvann eviklii, gc, bedenindeki uyumlu gzellik, yabani grkem ancak o korkunun gemesinden sonra insanda etkisini gstermitir.258 Darwine gre estetik duygu sadece insanlara has deildir. Daha aa trlerde de mevcut bir duygudur. nk baz sesler ve renkler hem insanlara hem de hayvanlara zevk vermektedir. Dii kular, erkeklerinin parlak renkli tylerinden ve gzel seslerinden holanmaktadr. Darwinin bu gr, duygularn, akln, imgelemin yaratcln gzard etmesi anlamna gelmektedir. Estetik duygu insan hayvandan ayran tinsel bir gten ortaya kmaktadr.259 3) Sun hsn: sanat (Art) Sanat, insann beden, ruh, manev btn imkanlarn kullanarak gerekletirdii etkinlik; sanat, dnme yeteneini, el becerisini yaratcl ile birletirerek mevcut olandan yola karak yeni bir ey yapandr. Resim, iir, roman, heykel gibi ortaya kan rne de sanat eseri denir.260 Estetik etkinlik, bilme etkinlii olduundan sanat eseri, estetik suje (zne)nin estetik obje (nesne)yi alglayarak, kavrayarak, yaratcln kullanarak ifade etmesidir.261 Sanat, yaamsal ekil olan gzelliin, doann, nesnenin, insan gzelliinin yeniden yaratlmasdr.262 Arisitotalese gre sanat; doada tamamlanamam halde olan tamamlama abasdr.263

256 257 258 259 260 261 262 263

Mlayim, a.g.e., s. 34- 35 Doan, a.g.e., s. 30 Doan, a.g.e., s. 51- 52 Doan, a.g.e., s. 32-33 Uyank, a.g.e., s. 241 Uyank, a.g.e., s. 241 Kagan, a.g.e., s. 128 Frenzel, a.g.e., s. 363

30

Platon, sanat eserlerinin, doal nesnelerin sadece taklitleri olduunu syler.264 Hegele gre sanat, doann taklidi deildir. O, doal gzellii yadsmaz. Ancak o, sanat, yaratlm, artistik ve akln dourduu ikinci bir gzellik olmas bakmndan sanattaki gzellii doa gzelliinden daha stn bulur. Akl ve yarattklar, doann d grnnden ne derece stnse sanattaki gzellik de o derece stndr.265 Sanat yaptlar zgrce retilmi eylerdir, keyfilikten doarlar, akla dayanrlar. Sanat yapt doa rn gibi gzkse de ondan daha stndr. nk o, doann koyduu kurallara gre alan dehann rndr.266 Platinosa gre sanatn konusu, objelerin idelerini yanstmasdr. Sanat, kendi ierik ve z iinde bir meydana getirme ve gzel bir objenin nous ve idesiyle alarak bir eser ortaya koymasdr. Sanat, sanatnn yaratcl nedeniyle doadan daha stndr. Sanat, doay taklit etmekten ok, eksiklerini gidererek onu tamamlar, gzelletirir.267 Trkede sanat, pek ok olu ve nesnelere ilikin durumu ifade eder. Trk-slm dncesinde nemli yeri olan sanat; amel, i yapma anlamna gelir. Sanat, duygularn, igdlerin gzlemlenemeyen ve tarif edilemeyen her trl zenginliklerini kapsar. Yeni eyler de katar. Sanat insann duygularnn bir anlatm yolu, biimidir.268 a) Sanatn douu sorunu Doadaki gzellik her zaman insanlarn dikkatini ekmi ve hayranlk uyandrm. Bu gzellik insanlarn gnlk yaantlarnda kullandklar ev gerelerinden, ilk dnemlerde duvar resimlerine ardndan tablolara yansmtr. Gzellik karsnda duyduklar estetik zevk ve heyecan ifade etme yolunu aramlardr. Akl ve hayal glerinin yardmyla sanat eserleri meydana getirmilerdir. Felsefede bu sanat eserlerinin douu tartlmtr. aa) Taklit kuram: Doada grlen eylerin taklidi, yansma anlamna gelir. lk defa Platon tarafndan kullanlmtr.269 Platona gre sanat mkemmel ve deimez formun bir taklidi, yansmasdr. Sanat eserinin baars ve gzellii bu taklidin ne kadar baarl olduuna baldr. Taklitten ama ideale, iyi ve gzele erimektir. Aristotelese gre ise sanat, grnenin taklitinden te,

264 265 266 267 268 269

Honer, a.g.e., s. 351; Uyank, a.g.e., s. 239 Doan, a.g.e., s. 28 Frenzel, a.g.e., s. 365 Erdem, a.g.e., s. 332 Uyank, a.g.e, s. 238 Uyank, a.g.e., s. 239

31

doadaki yaratcln taklitidir.270 Sanat her eyin aynen kopya edilmesi deil, mutlak gzeli en gzel ve en usta biimde yanstmaktr.271 ab) Yaratma kuram: Tabiat olduu gibi taklit etmek sanatnn yaratcl nnde bir engeldir. Sanat nesneleri sanat eserine aktarrken duygularn, dncelerini, sezgilerini, hayal gcn yaratcln kullanarak aktarr. Bu da yaratclk kuramdr. Sanat eserini kendine has bir ifadeyle meydana getirir. Bu gzellik doa gzelliinden farkldr.272 Sanat yaratma olunca, sanatn konusunun sadece gzel olmas art deildir.273 Gzel bir nesnenin (mesela kadnn) resmi her zaman gzel olmayabilir. Tabiatta irkin grlen herhangi bir nesnenin resmi gayet gzel olabilir. te irkini gzel klan, sanatnn yaratcldr.274 Sanat, sadece gzel olann izilmesi deildir. irkin olan da izilebilir. Bundaki tek art gzel izilmesi, iziliinde gzellik olmasdr.275 bakadr, bir yz gzel izmek bakadr.276 ac) Oyun Kuram: Sanat oyun olarak gren Kanttr. Ona gre gzel, yetilerimizin bir oyunudur. nsan, oyun sayesinde gndelik hayatnn dna kar, hayal gc sayesinde gerek olmayan bir dnya kurarak gereklerden ve insan skan bunalmlardan kurtulur. Bunda faydalanma amac yoktur. Oyun eklinde tasarlanan sanat eseri de bizde gereklik duygusu uyandrr.277 Sanat eseri, sanatnn yaad dnemin toplumsal, kltrel ve dini artlarnn etkilerini tar. Sanat eserini gzel ve anlaml klan da bu balantlardr. Mesela eskia sanat evren merkezci iken, ortaa sanat Tanr merkezcidir. Bunun en gzel rnei slm gzel sanatlardr. Yenia sanat insan merkezcidir.278 b) Sanatta gzellik sorunu Gzelliin anlalmas ynndeki ilk abalar Pythagoras Yunan filozoflar tarafndan yaplmtr. Onlara gre gzellik, doann yapsnda olup, kendini madd olarak belli eden
270 271 272 273 274 275 276 277 278

Gzel bir yz izmek

Uyank, a.g.e., s. 239 Uyank, a.g.e., s. 240 Uyank, a.g.e., s. 240 Doan, a.g.e., s. 26 Uyank, a.g.e., s. 240 Kagan, a.g.e., s. 132 Kagan, a.g.e., s. 128 Uyank, a.g.e., s. 240- 241 Uyank, a.g.e., s. 242

32

eydir. Gzellik anlay o zamandan bu zamana eitli ekillerde tanmlanarak gelmitir. Bu zaman ierisinde gzellik, orant, l, smetri, uyum, okluklarn birlii gibi kavramlarla tanmlanmtr.279 Maddi dnyann gzellii zerinde fikir yrtlm, matematikle gzellik arasnda ba kurulmaya allmtr.280 Dnyadaki gzellii uyum,281 uyumu da saylar arasndaki orant olarak aklamlardr.282 Sanatta bir geometri kanunu aranm, sanat gzellik, gzellik ahenk, ahenk de orantnn gzetilmesinden doduuna gre deimez gzellik iin geometrik orant, gzelliin anahtar kabul edilmitir.283 Gzellik, sonsuzun sonlu olarak kendini gstermesidir. Bunu da sanatla yapar.284 Estetik salam olmayan dayanaklar zerinde durmaktadr. nk tarih boyunca her felsefi, kltrel, bilimsel etkilerle estetik gr deimitir. Bazen metafiziksel, bazen empirik, bazen betimleyici olmutur. Bugnn estetii ise sanat zerinedir. Artk doal gzellik, sanatsal gzellie gre ikinci plandadr.285 Sanat ile zanaat birbirinden ayrmak gerekir.286 Sanat eserinde olduu gibi zanaat insan eseridir. nsann yetenei, becerisiyle ortaya km eylerdir. Ancak insan davranlarnda olduu gibi, yapt eylerde de estetik bir gzellik aranr. rnein; Mhendis bir makine yapt zaman onun gzel olup olmadn dnmez. nemli olan makinenin faydal olmasdr. Sanat yaptnda ise estetik deer aranr, sanat eseri, gzellii vastasyla insana sevin vermelidir.287 ba) Somut gzellik: hiss gzellik Sanat, insann yeteneklerinin eseridir. nsan hem kendi gzelliine hem de tabiattaki gzellie kaytsz kalmamtr. Grd gzellikten etkilenerek resimler, heykeller, mimari yaplar, iirler ortaya koymutur. zellikle resimleri dikkate aldmzda insan gzellii ve tabiat gzelliinin en ok ilenen konular olduunu grrz. Konu insan ve tabiat olmasna ramen, zaman ierisinde farkl ynleriyle sanat eserlerine yanstlmlardr baa) nsanda

279 280 281 282 283 284 285 286 287

Kagan, a.g.e., s. 36 Kagan, a.g.e., s. 36 Mlayim, a.g.e., s. 122 Doan, a.g.e., s. 24 Doan, a.g.e., s. 22 Frenzel, a.g.e., s. 366 Frenzel, a.g.e., s. 361 Uyank, a.g.e., s. 242 Kagan, a.g.e., s. 129

33

nsann gzelliinden sz edildiinde sadece bedensel gzelliinden deil, ayn zamanda zihinsel ve davransal gzelliinde de sz edilmi olur.288 Gzellii sadece bedenle snrlayp tanmlayacak olursak bu bir biyoloji olmad kabul edilir. Biyolojinin deimez estetiksel normu yoktur. nk belli rk iin gzel olan baz izgiler, hatlar veya renkler baka rklarda irkin bulunabiliyor. Beyaz, Hristiyanlar iin melei temsil ederken, Afrikallar iin eytan temsil eder. Kzlderililer iin ise beyaz tenli kavram irkindir. Avrupallara gre sar benizli olmak gzel deildir, insann yzndeki gzn ekiklii, burnun biimi, yanaklar, dudaklarn ekli rktan rka deimektedir. Herkesin kabul edecei bir gzellik kalb yoktur.289 Yani insan gzellii grecelidir. nsann d gzellik biimi zamana, ulusa, rka ve insanlarn oluturduu toplumsal snflara gre deiir. Mesela bir kylnn, tccarn, aristokratn beendii, gzel bulduu kadn tipi farkldr. Tarih boyunca gzel kadn kavramnn tanmlamas da farkldr. Bu farkllk insanlarn kadndan ne anladyla ilgilidir. Bu dneme ait resim ve heykellere baktmzda koca bir karnl, geni kalal, dolgun gsl kadn figrleri o ada kadnn biyolojik ilevini, dourganln ve cinselliini simgelemektedir.290 Ataerkil toplumlarda tatan yaplm, idoller, maskeler, insanlarn yzlerini deiik ekillerde boyamalar bize vahi veya irkin gelebilir. Ancak onlar iin gzeldir.291 nsann gzellik tanm din ile de deimektedir. Mistik Hristiyanlk bu tanm deitirmitir. Antik Yunanllar insan vcudunun gzelliine, dengesine, uyumuna ve fiziksel yapsndaki skunete hayran olurken, Hristiyan ilekeleri insan vcuduyla ilgili her eyi gnah, baya ve irkin bulmutur. Onlara gre insan gzellii bedeniyle deil de, maneviyatyla, lml bedenden kurtularak teki dnya iin almasyla tanmlanr.292 Sosyalist toplumdaki gzel insan anlay ise tamamen bunlardan farkldr. Bunlardaki gzel insan figr tm ynleriyle uyumlu olarak gelimi, zihinsel ve bedensel olarak gl, sava ve yaratcdr.293 Sosyalist bir toplumda deiik gzellik anlaylar ortaya kmtr. Toplumcu estetiksel gr herkeste kendine zgdr. Meslek, cinsiyet, ya, kltr, karakter gibi farkllklar herkeste kendilerine ait gzel yaam idealini etkiledii gibi estetik deerlerini de etkileyecektir.294
288 289 290 291 292 293 294

Kagan, a.g.e., s. 112 Kagan, a.g.e., s. 113 Kagan, a.g.e., s. 114 Kagan, a.g.e., s. 115 Kagan, a.g.e., s. 116- 117 Kagan, a.g.e., s. 118 Kagan, a.g.e., s. 119

34

bab) lemde nsann ekil ve davranlarnda olduu gibi doada da gzellik ve irkinlik gerek ile ideal olann uyumudur.295 Doadaki canllar arasnda gzellik ve irkinlik bakmndan bir hakszlk yoktur. Onlar gzel veya irkin diye tanmlayan insandr. nsanda olduu gibi doada da insann idealine uygun olan gzel, olmayan irkindir. rnein: aslan insanlar tarafndan gzel bulunur. Ormanlarn kral ilan edilir, onda ideal insann nitelikleri olan gllk, eviklik, atlganlk vardr. Oysa fok bal irkindir, hantaldr, beceriksizdir, biimsizdir. Cesur bir insan iin aslan gibi benzetmesini kullandmz halde fok bal gibi benzetmesini kullanmayz. Fok balnn nitelikleri bizim idealimize uymaz. Oysa Eskimolar iin fok bal gzeldir ve hayati neme sahiptir. Geimleri ona baldr. Hristiyan misyonerlere Eskimolar, cennette fok balklarnn olup olmayacan sormular. nandrc bir cevap alamadklarnda fok balklarnn olmad cennet bizim iin gzel saylmaz demilerdir.296 Gerek olan ideal olan arasndaki uyum tarih boyunca doann gzelliinde ele alnmtr. lkel toplumlarda da geerlidir. Onlarn maara duvarlarna yaptklar resimlerde en nemli figrler hayvan figrleridir. Yeryz, gkyz, su, aa, imen yoktur. Avclkla geinen bir topluluk iin gzel yaam idealine hayvanlar uymaktadr. nk hayvanlar sadece beslenmede deil, ayn zamanda giyimde de insanlarn ihtiyalarn karlamaktadr. Avclktan tarma geite insanlar doann dier gzelliklerini de fark ettiler. Doa gleri tanrsallatrlmaya, bunun sonucunda da doayla ilgili estetik dnceler de gelimeye balamtr. Doadaki bitkiler, resimlerde, duvarlarda, dokumalarda ve vazo gibi eyalarda yer almaya balamtr.297 Tanr ile doann badatrlmas kilise babalarna dayanmaktadr. Doa Tanr tarafndan yaratlmtr. Bu nedenle irkin olamaz, mutlaka gzeldir.298 gryle dile getirmilerdir. Rnesans dneminde doaya yeni bir estetiksel dnceyle yer verilmitir. nsann mutluluu yeryznde aranmtr. Bu nedenle insanla doa arasnda bir ba kurulmutur. nsan doay sevin kayna olarak grmtr. nsan gzeldir, o halde doa da gzeldir. Artk resimlerde hep doa izilmeye balanmtr.299
295 296 297 298 299

Kagan, a.g.e., s. 120 Kagan, a.g.e., s. 121 Kagan, a.g.e., s. 122 Kagan, a.g.e., s. 123 Kagan, a.g.e., s. 123

35

bb) Soyut gzellik: akl gzellik lemdeki bu gzellik en gzel ekilde gzel sanatlar vastasyla ortaya konur. Renklerle, izgilerle, tavr ve namelerle ortaya konulan aslnda ruhun madde ierisindeki grntsnden ibarettir. Hangi sanat olursa olsun, gerek maddeye baml mimari veya heykel, gerekse maddeden bamsz olan iir ve msik gibi sanatlarda aslnda lemde var olan nizam ve hengin rnleridir. Bir resmi veya bir sanat dalna ait sanat eserini seyrederken insanda estetik zevki oluturan ruhlardaki henk melekesidir. Bu seyredi veya duyuta, insann gnlnde oluan heyecan ve ulvlik, aslnda ruhun manev bir aydnlk ierisinde dinlendirilmesi demektir.300 Bir tabiat manzaras veya o manzarann bir tobloda ifade edili tarz iin de gzel szcn kullanrz. Duygular ifade etmek iin kullanlan gzel szc bu iki durumda farkl bir eyi anlatmaktadr. Birinci durumdaki gzellik, insandan bamsz, ondan nce de var olan gerein gzelliini; ikinci durumda da, insan aklnn ve ellerinin yaratclnn gzelliini dile getirmektedir. Mesela doadaki bir iekle, ayn iein resmi iin de gzel denilir. Nesne ortaktr, fakat ayn kelime kullanlsa bile, ifade edilen gzellik farkldr.301 Bundan da anlalyor ki; biri sanatta biri tabiatta olmak zere iki eit gzellik vardr. Bu durumda gzeli aratran estetik hangi gzelden balamaldr? Gzellik sanattan nce tabiatta vardr. Ancak sanattaki gzellii anlamadan tabiattaki gzellii anlamak zordur. Sanattaki gzellii anlamak daha kolay ve zaruridir. nk tabiat gzellii, resim, peyzaj, edebiyat gibi sanatlar vastasyla tannmtr. Dalar, Yunan, Fransz ve Ltin klasiklerinde irkin ve manaszdr. Dalar gzelliine Romantizm akm ile kavumutur.302 Bu tablo gzeldir ifadesiyle sanat eserindeki unsur tamam olmu olur: Estetik suje (zne-sanatkr), estetik obje (tablo-nesne), estetik yarg.303 Estetik lye vurulan, yaptn deeridir. Onun ayn duygular bakalarna alglatmasdr. Her gn grdmz, yaadmz, tandmz, konutuumuz insanlarn bilmediimiz ynlerini anlatan bir hikye okuduumuzda sanat ne gzel anlatm dediimizde anlatmak istediimiz hikyenin estetik gzelliidir.304

300 301 302 303 304

Pala, skender, ina Gzeller, tken Yaynlar, stanbul, 1999, s. 47- 48 Doan, a.g.e., s. 27 Yetkin, a.g.e., s. 64- 65 Uyank, a.g.e., s. 242 Doan, a.g.e., s. 26

36

2-

Edebiyatta Edebiyat, bir corafya veya milletin, bir devrin, bir sanat veya edebiyat mektebinin

edeb rnlerinin tmne verilen isimdir. Batda gzel sanatlarla ilgili teorik konular gelitike edebiyat da bu sanatlardan biri olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte edebiyatn dier gzel sanatlarla ayn ortak deerleri paylat vurgulanmtr. Edebiyat hibir madd malzemeye, lete, mekna bal olmayan tamamiyle zihn bir faaliyettir. Gzel sanatlarda olduu gibi, eserin, kendi estetik deeri dnda bir hedefi olup olmayaca edebiyatta da tartlmtr.305 aEdebiyatta hsn sorunu Hsn kavram veya gzellik edebiyat iin de tartma konusu olmutur. Bir edebiyat eseri mutlak hsne sahip olabilir mi? Ya da edeb bir eserin gzel olabilmesi iin nasl olmas gerekir. Hsn iin yaplan tanmlardan bazlarn edebiyat eseri iin dile getirmekte herhangi bir saknca grlmemektedir. nk bal olduu kanuna uygun olarak yaplm bir eser iin, Bu eser gzeldir denildiinde, Bu eser maslahata veya tabiata uygundur anlamna gelmektedir ki, hsn iin yaplan tanmlardan biri de adalet ve tatllk gibi bir eyin menfaate, maslahata ve tabiata uygun gelene hsn denir ifadesidir. Edeb bir eser iin hsnn birinci manas olan: Bir eyin kemal sfatna sahip olmas hsndr ifadesi, edebi eser iin zt olduunda gzel ad verilmezken, eser kemle sahip olduunda, sfatn ismini sfatlanma kullanmak bbndan esere gzel denilebilir. Musa Kzm Efendi, edeb eserlerin de, Bir itibar edenin itibarna ve bir farz edenin varsaymna bal olmayarak, haddiztnda sabit ve gereklemi olan mutlak gzelliktir anlamna gelen hakiki mutlak hsne sahip olduklarn ve bu eserlerin ksma ayrldklarn sylemitir. Bunlardan birincisi: Eserin yazld zamandan bu yana kendi hakiki hsnlerini korumular ve daha ileriki zamanlara kadar da koruyacaklardr. Bunun en gzel rneklerinden biri de Sleyman elebi Dede (v.826/1422)nin Mevlid-i erifidir. kincisi: Eserin yazld asrda mutlak hsne sahip olmas, onu gnmze kadar koruyamamasdr. Bu eserler o dnemin yaygn ifade tarzna en gzel ekilde sahip eserlerdir. Mutlak hsnlerini koruyamamalarnn nedeni bu ifade tarznn deimi olmasdr.

305

Okay, M. Orhan, Edebiyat", T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1994, c. X, s. 395396

37

ncs: Gnmzde fasih ve beli edebiyatlar tarafndan yazlan, bu asrn dil kaidelerine uygun olduklar gibi, ina tarz ve ifadelerinin yaygnlklar da henz deiiklie uramam eserlerdir. Musa Kzm Efendi, Cenab ehabettinin dedii gibi mutlak hsn; her zaman, her yerde, her tabiata uygun gelen gzellik olarak kabul edilirse, gerekte bu manaya gre, mutlak hsne sahip herhangi bir edebiyat ve sanat eserini bulmak imknszdr grndedir.306 Bir sanat eserinin hem yararl hem de gzel olabilmesi iin baz zaruri olan sslere ihtiyac vardr. Sanat eserinde uygun bir ss, yararllk ve gzellik iin mecburi olduu gibi vermek istedii mesajn iletilmesi asndan da gereklidir. Geleneksel edebiyatn belgat vastas olan ssler sadece gzelletirmek amacyla kullanlmazlar. Ayn zamanda sanat eserinin konusunda gerektirdii konuyu ve eseri birbirinden ayrlmaz ekilde tamamlayan zorunlu ve tamamlayc olgulardr. Byle bir tarz dini metinlerde de kullanlr. Bu metinlerde ana fikrin verilebilmesi, gereklerin anlatlabilmesi iin iki dzen arasnda benzetmeler yapmak suretiyle meczi ifade tarz kullanlmaktadr. ekil ve mn birbirinden ayrlmaz biimde bir araya getirilmediinde, doru sembollerin yanl, derin manalarn az ya da hi anlalmaz hale gelmesine sebep olacaktr. Pek ok sanat yazd eserlerini, bilinli ve istedii etkiyi verecek ekilde ssler. Bu sslemede ortaya kan arlk sanatsal gnah olarak kabul edilir. Sanattan mmkn olduunca faydal bir ekilde yararlanmann ilkesi eserin kendisinden beklenen faydalar vermesine yarayacak lde sslenmesidir. Sslemede ll olmak, ssn zenginliinin mahkum edilmesi anlamna gelmemektedir. Aksine arln mahkm edilmesi demektir. Bir yazar, sanatn icra ederken eserin anlalmasn gletirecek ar ssl yazlardan, abartl edeb tekniklerden, srf belgat hevesi ile gzel yaz yazmaya almaktan ve ar hayal oyunlarndan saknmas gerekmektedir.307 Biz edeb bir eserin en gzel rneklerinden biri kabul edilen Hsn Ak eserini rnek gstererek ksaca bahsetmekle yetineceiz. Hsn Ak, eyh Galib tarafndan 1782 ylnda yazlm olan Dvan edebiyatnn tasavvuf mesnevsidir.308 Eserin sebeb-i telif blmnde yazma sebebini aklamtr. eyh
306 307

Kzm Efendi, Musa, Klliyt, haz. Ferhat Koca, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2002, s. 112- 115 Livingston, Ray, Geleneksel Edebiyat Teorisi, ter. Necat zdemirolu, nsan Yaynlar, stanbul, 1998, s. 137139

38

Galib kendisinin de bulunduu bir mecliste Nabinin Hayrbd vlm ve orada bulunanlar onun bir benzerinin daha yazlamayacan ileri srmlerdir. Ancak kendisinin iml bir dille Hayrbdn baz kusurlarnn olduunu sylemesi zerine daha iyisini kendisinin yazmasn istemilerdir. Bunun zerine yirmi alt yanda alt ay gibi ksa bir srede bu eseri telif etmitir.309 Hsn Ak 2041 beyitten meydana gelmektedir. Aruz lsnn mefl mefiln feln kalbyla yazlmtr.310 iir, tahmid, nat, mirciyye, Mevlna Celleddin Rmiye ve babas Mustafa Reid Efendiye methiye ve sebeb-i telif esere blmnden sonra balamaktadr. Zengin hayal gcyle yazlan bu eser Leyl - Mecnun, Ferhat irin, Yusuf Zleyha gibi madd ve gerek kahramanlara dayanmamaktadr. Tasavvuf mesnev bir eserdir. Eserde anlatlan kiiler, olaylar ve yer adlar tasavvuf birer semboldr. Hsn, hsn- mutlak olan Allah; Ak, slik, Shan, kmil mrid; Gayret, mcahede; smet, ihls, kalb kalesi, gnl; Hrb, nefistir. Kuyu, cad, gulyabani, harbe-i gam, derya-y ate ve dierleri slikin seyr-i slkte amas gereken engelleri temsil etmektedir.311 Hsn Ak hakkndaki ortak hkm, Mevlevi tasavvuf anlaynn allegorik bir hikyesidir.312 Onun iin devirlerin masal denmektedir.313 Kaynaklarda batl tetkikiler Hsn Ak hakknda: Nihayet bu manzume ile Osmanl Trkleri, ran edebiyatnn en parlak eserlerine eit bir eser yaratm oluyor. Ne Nizm, ne Sd, ne Cm, ne de byk ran airlerinden bir bakas bu derece bir iir gzelliine varabilmitir. Bu eser Osmanl airlerinde pek nadir olan yaratl orjinallii, Divina Komedyay andran ilhm, yksek hayalleri, dilinin gzellii ve nisb sadelii ile Osmanl mesnevisinin ne kendisinden nce ve ne de sonra henz eriemedii biricik mevki igal etmektedir. demektedirler. Bu mesnev, edebiyatmzn son mkemmel eseri olarak grlmektedir.314 bEdeb sanatlar ve hsn Belgat, szn fasih olmakla beraber ierdii hl ve duruma uygun olmasdr. Yani sz hem kusursuz olacak hem de bulunduu yere uygun olacak demektir. Belgat, men, bed
308 309 310 311 312 313 314

Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, I-II, Aka Yaynlar, Ankara, 1989, c. I, s. 241 Oku, Naci, Hsn Ak, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999, c. XIX, s. 29 Pala, a.g.e., s. 242; Oku, a.g.md., s. 29- 30 Oku, a.g.e., s. 50 Doan, Muhammed Nur, Hsn Ak, tken Yaynlar, stanbul, 2002, s. 13 Doan, a.g.e., s. 16 Cengiz, Halil Erdoan, Divan iiri Ontolojisi, Milliyet Yaynlar, yy., 1972, s. 631 - 632

39

ve beyn olarak e ayrlr. Bed, manaya delleti ak ve durumun gereine uygun olan lfz, ses ve man ynlerinden gzelletiren usl ve maharetlerden bahseden bir ilimdir. Lfz ve anlam sanatlarn inceleyen, szn d gzelliini konu edinen, szn sslenmesini reten bir disiplindir. Muallim Naci bed ilmini yle tanmlamtr: Kelmda iki trl gzellik aranr. Birincisi, kendiliinden gzellik dieri sonradan oluan gzellik. Men ve beyn kendiliinden olan gzellii karlarken, bed, sonradan olan gzellii karlar.315 ba- Edeb sanatlardaki hsn temas Bir edeb eseri gzel yapan pek ok unsur, edeb sanat vardr. Bunlardan bazlar mecaz- mrsel (benzetme amac gdlmeden yaplan bir ad aktarmas), tebih (sze canllk katmak iin aralarnda benzerlik ilgisi bulunan zayf olann glye benzetilmesi), kinye (szn hem gerek hemde meczi anlamda kullanlmas)dir. Bunlara ilveten telmih, techl-i rif, istifham, cinas, tensp, istire gibi sanatlar sayabiliriz. stire belgat limleri tarafndan yle tanmlanmtr: Bir kelime veya terkibin, tebihe mbalaa ve yorum gc salamak iin benzeme ilgisiyle ve bir karineye dayal olarak gerek anlam dnda kullanlmasdr.316 bb- Hsn terimiyle kurulmu edeb sanatlar Biz almamzn isminden hareketle edeb sanatlardan hsn-i talil, hsn-i matlab hakknca ksaca bilgi vermeyi uygun gryoruz. 1) Hsn-i Tall Gzel sebep gsterme anlamnda bir edebiyat terimidir. Bir olay, gerek sebebinden farkl, daha gzel ve ifade edilmek istenen fikre uygun bir sebeple oluyormu gibi gsterme sanatdr.317 Hsn-i tall sanatna hsn-i tevch de denilir.318 Hayal gcnn iir sanatndaki nemi dolaysyla hsn-i tall, bir olayn gerek sebebinin gz ard edilerek heyecan unsurunun n plana karlmasn salayarak ifadeyi glendirir. Olaylara o anki ruh halini katmak, hayat ve d dnyay kendine gre alglamak isteyen her airin bavurduu bir yntemdir.319 Hsn-i tall
315 316 317 318 319

Karata, Turan, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl, 2.bs., Aka Yaynlar, Ankara, 2004, s. 64- 65 Durmu- Pala, smail- skender, stiare, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001, s. 315 Durmu, smail, Hsn-i Tall, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999, c. XIX, s. 32 Pala, skender, Hsn-i Tall, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999, c. XIX, s. 33; Kleki, Numan, Aklamalar ve rneklerle Edebi Sanatlar, 2.bs., Aka Yaynlar, Ankara, 1999, s. 119 Pala, a.g.md., s. 33

40

baz durumlarda neden bildiren edatlarn yardmyla ifade bulur. Yani bazen sebep gsterme ak olur. Genellikle benzetme olgusunu iinde tar. Olayn veya durumun herkese bilinen gerek sebebini belirtmek bu sanatn dndadr.320 Arap, Fars ve Trk belatnda nemli bir edebi sanat olarak kabul edilir. Sebepten ziyade sonu bakmndan bir anlam zenginliine sahiptir. lk msrada anlatlan, ikinci msrada allmn dnda bir sebep izah edilmek suretiyle yaplr.321 Fuzlinin Su kasidesinde ki u beyit bu sanata en gzel rnektir: Hk-i pyine yeten der mrlerdir muttasl Ban dadan daa urup gezer zre su. Su mr boyunca senin (Hz. Peygamberin) ayann toprana erieyim diye ban tatan taa vurarak vre gezer dolar.322 Suyun gerek akma sebebi tabiat olaydr. Ancak sebep olarak Hz. Peygamberin ayann toprana yz srmek iin hasretle ban tatan taa vurup gezmesi gsterilmitir. 2) Hsn-i Matlab Manya gzellik veren edeb sanatlardandr. Bir vesileden sonra maksada gei ve talep lafzlarnn zenle seilen, kendisinden istekte bulunulan ahsa vg ve tazim belirten szlerden olmas eklinde tanmlanmtr. Hsn-i matlab ile hsn-i taleb, berat-i matlab, ahseni matlab, hsn-i tevessl, berat-i taleb ayn manaya gelmektedir. Hsn-i matlab sanatna ayetlerde de rastlanmaktadr. Ancak sana ibadet ederiz323 cmlesi hsn-i matlaba rnek gsterilmektedir. Ayrca e-uar, 26/ 69- 83 yetleri bu sanata rnek gsterilmektedir.324 Bslm Bilimlerinde Hsn Kavram Bu blm, Tefsr, Hads, Fkh, Kelm ve Tasavvuf ilimlerimde hsn kavramnn ilenmesinden olumaktadr. kinci blmde kavram daha ayrntl bir ekilde ilenecei iin Tefsr balnda ksaca bilgi verilmekle yetinilmitir. Hads blmnde ncelikle kavramn getii hadisler gruplandrlarak ilenmi, Hads Uslnde Hasen hadse deinilmitir. Fkh ilminde genel olarak hsn kavramnn ileniinden sonra istihsn kavramnn zerinde durulmutur. Kelm blmnde zd kavram olan kubh kavramyla birlikte ele alnm, bu
320 321 322 323 324

Sara, M. A. Yekta, Klasik Edebiyat Bilgisi Belgat, Bilimevi Yaynlar, stanbul, 2000, s. 209 Pala, a.g.md., s. 33 Kleki, a.g.e., s. 119 el-Fatiha 1/ 5 Durmu, smail, Hsn-i Matlab, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999, c. XIX, s. 31- 32

41

ayla varlk ve fiillere baklm ve mezheplerin bu konudaki grlerine yer verilmitir. Tasavvuf blmnde nce tanm yaplm, kavramsal alan ve eitleri ilenmitir. 1Tefsrde Hsn kavramnn getii yetleri nce tespit ettik. Bu yetlerin mfessirler tarafndan nasl yorumlandn, kavrama hangi mnlarn verildiini 40 ksr tefsirden aratrdk. Kendi ierisinde konularna gre gruplandrdk. almamzn ana blmn oluturduu iin ikinci blmde ilemeyi uygun grdk. Burada bu ksa bilgiyle yetiniyoruz. aKurnda h.s.n. kk Kurn- Kermde 51 srede, 176 yette ve 194 yerde gemektedir.325 Hsn kavramnn kullanm ekilleri, isim, masdar, emir, fiil, ism-i tafdl, ismi fil ve ism-i mefl eklindedir. Fiil olarak slsi kullanm beinci babdan ve mezd kullanmnn ifl bbndan geldii grlmektedir. bGenel olarak tefsrde Hsn kavramnn tefsirlerdeki yorumlarna bakldnda, kavramn, madd gzellikten ok, dnce ve fiillerde meydana gelen gzellikleri ifade etmede kullanld grlmektedir. Kavramn getii yerlerde, yetlerdeki siyak- sibk ilikisi dikkate alnmtr. kinci blmde bu konuyu ayrntl bir ekilde inceleyeceimiz iin burada bu ksa bilgiyle yetiniyoruz. 2Hadste Hads bal altnda bu kavram, iki balk altnda incelenmitir. lk balkta hsn kavramnn getii hadsler aratrlm, anlam alanlarna gre gruplandrlmtr. Hads usl ilminde bir hadis eidi olan hasen hads hakknda bilgi verilmitir. Hsn kavram hads literatnde eitli anlamlarda 100 akn yerde gemektedir. Kurn- Kermde getii gibi hadslerde de gzle grlen gzellikten ok akla hitap eden ahlk gzellik anlamnda kullanlmtr. Fiil, isim, masdar ve ism-i fil kalbnda gelmektedir. Yaklak 10 yerde hsn olarak gemektedir

325

Abdlbk, Muhammed Fud, el-Muceml-Mfehfes li Elfzil-Kurnil-Kerm, ar Yaynlar, stanbul, 1990/ 1411, s. 272- 275

42

a-

Hadslerde h.s.n maddesi ve trevleri h.s.n. maddesi hadslerde 100 akn yerde eitli anlamlara gelmektedir. Szlk

anlamlarn hadislerde de korumaktadr. Kurn- Kermde olduu gibi burada da somut gzellikten ok soyut gzellii ifade etmektedir. sim, fiil, masdar, ism-i fil kalplarnda kullanlmaktadr.326 yilik Yapmak Hz. Peygamber bir hadsi eriflerinde: Herkes iyilik yaparsa biz de iyilik yaparz, onlar hakszlk yaparsa biz de hakszlk yaparz diyen taklitilerden olmayn. Fakat kendinizi herkes iyilik yaparsa iyilik yapmaya, ayet ktlk yaparlarsa hakszlk yapmamaya hazrlayn.327 buyurmutur. Hz. Peygamber insanlar, karlk beklemeden iyilik yapmaya, iyi davranmaya tevik etmektedir. Bir adam Hz. Peygamberin yanna gelerek: Ya Raslllah iyilik ettiim zaman iyilik ettiimi, fenalk ettiim zaman fenalk ettiimi nasl bilebilirim? diye sordu. Hz. Peygamber: Senin (ne ettiini bilen) komularn iyilik ettin dedikleri zaman hakikaten iyilik etmisin ve onlar fenalk ettin dedikleri zaman hakikaten fenalk etmisin buyurdu.328 Allah Tel insanlardan sadece kendisine ibdet etmelerini isteyip yalnzca bunun karlnn verileceini bildirmemitir. yetlerde olduu gibi hadislerde de Hz. Peygamber insanlar birbirlerine iyilik yapmaya tevik etmi ve bu iyiliklerinin karlklarnn da kat kat olacan haber vermitir. Raslllah (s.a.v) Ademolunun her ameli katlanr. Bir iyilik on mislinden yediyz misline kadar katlanr buyurmutur.329 Yine Hz. Peygamberden rivayet edildiine gre Allah (cc) Meleklerine: Kulum bir ktlk yapmay gnlnden geirirse onu hemen aleyhine yazmayn. Eer o ktl yaparsa onu bir seyyie olarak yazn, ama bir iyilik yapmay gnlnden geirir de yapmazsa onu bir hasene olarak yazn, ayet o iyilii yaparsa onu on kat yazn buyurmutur.330 Bir bakasna iyilik etmek her zaman ona bir ey vermek deildir. Onlara zarar verecek eyleri onlardan uzak tutmak da bir iyiliktir. Bu konuda Hz. Peygamber (s.a.v):
326 327 328 329 330

Wensinck, A. J., el-Mucemul-Mfehres li el-Fzl-Hadsin-Nebev, I-VII, Matbaat Brll, Leiden, 1936, c. I, s. 466- 469 et-Tirmiz, Ebu sa Muhammed b. sa b. Sevre (. 279/ 892), es-Snen, I-II, Mektebett-Terbiyetil-Arabiyyi li Dvelil- Halic, Riyd, 1988, el-Birr 63 bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el- Kazvn, Snen- bn Mce, I-II, tah. Muhammed Fud Abdlbk, sal-Bb el-Haleb, y.y., ts., ez-Zhd 25 Mslim, Ebul-Hseyn Mslim b. el- Haccac el-Kueyr en-Nsbr (. 261), Sahih-u Mslim, tah. Muhammed Fud Abdlbki, I-V, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1413/ 1992, Kitabus-Syam 30 Mslim, el-mn 59; el-Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smil b. brhim el-Cuf (. 256/ 870), elCmius- Sahh, I-VII, Mektebetl- slmiyyi, y.y., 1979, et-Tevhid 35

43

mmetimin btn amelleri iyisi-kts bana arzolundu. yi amellerinin iinde eziyet verici eylerin yoldan atldn grdm buyurmutur.331 Bakalarn sevindirmek, mutlu etmek, onlar dnmek, onlara iyilik yapmak mmin olmann gerektirdii eylerdir. Hz. Peygamber: Her kim iyilii sevindiriyor ve ktl zyorsa ite o kimse mmindir.332 Sevap ve hirette karlk Raslllah (s.a.v) Kim arya girdii zaman Lailahe illellahu vehdehu l erike leh, lehl-mlk velehl-hamd yuhyi ve yumt ve hve hayyu l yemut derse Allah ona bir milyon sevap verir. buyurdu.333 Kfir hayr iledii vakit onun sebebiyle kendisine dnyadan bir nimet verilir. Mmine gelince Allah onun hasenatn ahirette biriktirir. Akabinde itatinden dolay dnyada da rzk verir.334 Sizden birisi tam olarak abdest alp sonra mescide kt zaman, sa ayan her kaldrdnda Allah ona bir hasene yazdrr.335 Her ne halde olursan ol, Allah hatrla. Gnahn arkasndan sevab ulatr ki, gnah silesin.336 Kyamet gnnde mmin Rabbine o derece yaklaacak ki, zerine Allah affn indirecek ve ona gnahlarn itiraf ettirecektir. Kendisine (filan gnahn) biliyor musun? diye soracak, mmin: Ey Rabbim biliyorum diyecek. Allah Tel: Onu ben sana dnyada rtbas etmitim. te bu gnde onu sana balyorum diyecek bunun zerine sevaplarnn sahifesi verilecektir.337 Bir hasene ondan yedi yz kat hasene ile, bir seyyie yalnz kendi misliyle karlanr.338

331 332 333 334 335 336 337 338

Mslim, el-Mescid 57 et-Tirmiz, el-Fiten 7 bn Mce, et-Ticret 41 Mslim, el-Mnfikn 57 Eb Dvud, Sleymn b el- Eas es- Sicistn el-Ezd (. 275/ 889), Snen- Eb Dvud, I-IV, Dru hyisSnnetin-Nebeviyyeti, y.y., ts., es-Salt 50 et-Tirmiz, el-Birr 54 Mslim, et-Tevbe 52; bn Mce, el-Mukaddime 13; el-Buhr, Hd Sresi Tefsri 11 el-Buhr, el-mn 31

44

Raslllah yle buyurdu: Biriniz her gn bin sevap kazanmaktan aciz midir? Kendisine beraberinde oturanlardan biri: Bizden birimiz bin sevab nasl kazanr? diye sordu. Yz kere tesbih eker ve kendisine bin sevap yazlr. Yahut zerinden bin gnah indirilir.339 Bir eyi iyi, tam yapmak slm dini en son din olmas sebebiyle btn zamanlar boyunca insanln ihtiyalarna cevap verecek niteliktedir. Onda herhangi bir eksiklik yoktur. Onda her ey en gzel ve en mkemmel ekilde mevcuttur. Allah Tel bu dinle, insanlara glerinin stnde bir sorumluluk yklememekle beraber, yaptklar eyleri glerinin yettii lde, ellerinden gelenin en iyi ekilde yapmalarn istemitir, bunun en gzel rnei Hz. Peygamberin kendisidir. Kendisi en gzelini yapmakla kalmam, insanlara tavsiyelerde bulunmu ve gerekli yerlerde de mdahale etmitir. Bu konuda Hz. Peygamber: Sizden biriniz, kardeinizin techiz ve tekfiniyle vazifelendirilirse, onun tekfinini (veya kefenini) gzel yapsn buyurdu.340 mam kefildir. Eer namaz iyi kldrrsa sevap hem onadr, hem de cemaatedir.341 phesiz ki, kle sahibine kar samimi olup, Allaha ibdetini gzel yaparsa, onun iin iki defa ecir vardr.342 Bir kul Mslman olur ve Mslmanl gzel olursa, Allah onun evvelce ilemi olduu her ktln rter.343 Bu da ancak kiinin hem d grn, hem de i grn ile Mslman olduunun belli olmasdr. Emirlerin birini yapp birini yapmamak, nehiylerden bazlarndan ekinmek bazlarndan ekinmemekle olmaz. Allaha imn ve ibdeti Rslllaha tati her konuda tam olmaldr. bdet ve muamelatnda Allahn emir ve nehiylerine, Raslllahn snnetine smsk sarlmakla olur. Kullara iyilik yapmak onlara efkat gstermek, anne-babaya itat, ticarette drstlk, Hz. Peygamberi rnek alp insanlara en yaknndan en uzaa gzel bir rnek olmak slm tam yapmak demektir. slm dininde ldrmek byk gnahlardan kabul edilmektedir. zellikle haksz yere bir insan ldrmek, btn insanlar ldrmekle344 ayn derecede su kabul edilmitir. Gnaha, sebepsiz yere hayvan ldrmede dhildir. Ancak baz durumlarda insanlarn yaamnn gerei baz hayvanlarn ldrlmeleri gerekmektedir. Bunu da en gzel ekilde yapmak gerekmektedir.

339 340 341 342 343 344

Mslim, ez-Zikr 37 en-Nes, Eb Abdirrahmn Ahmed b. uayb (. 303/ 915), Snenn-Nes, I-II, erket ve Mektebet Mustaf el- Bbil-Haleb, y.y., 1383/ 1964, el-Ceniz 37 bn Mce, el-kme 47 Mslim, el-Eymn 43; et-Tirmiz, Fezill-Cihd 13 el-Buhr, el-mn 31 el-Mide, 5/ 32

45

Bu da, hayvann ac ekmemesini salamakla olur. Bu konuda Hz. Peygamber yle buyurmutur: Allah her eyde gzel olan yapmay emretmitir. ldrrken gzel ldrn. Hayvan boazlarken gzel bir ekilde boazlayn. Kurbann ac ekmemesi iin ba bileyin.345 yi davranmak, geimini salamak, efkat gstermek ve merhamet etmek Urve b. Zbeyr Hz. Aienin yle dediini rivayet etmitir: Bir gn bir kadn yannda iki kzyla bana geldi. Benden bir ey istedi. Tek bir hurmadan baka yanmda bir ey yoktu. Onu verdim. Kalkp gittiklerinde Hz. Peygamber ieri girdi ve yle dedi. Her kim bu kz ocuklarndan herhangi bir eye (bakma, terbiyeye) velyet eder ve onlara iyilik edip gzel muamelelerde bulunursa o kz ocuklar kendisi iin cehennem ateinden koruyan bir perde olurlar.346 Cehennemin ou kadnlardan oluur. Kocalarna kfretmeleri nedeniyle iyilie kar kfranda bulunurlar. Onlardan birine ilelebet iyilik etsen, sonra senden bir ey grse hemen: Senden hibir hayr grmedim der.347 mran b. Husayndan rivayet edildiine gre bir kadn Hz. Peygambere gelerek: Ben zina yaptm dedi, hamileydi. Hz. Peygamber onu velisine teslim etti ve: Ona iyi bak ocuunu dourunca getir dedi.348 Kt bir fiil ilemi bir kadna bu durumda Hz. Peygamber iyi davranlmasn, ihtiyalarnn giderilmesini istemitir. Kadnlara iyi davranlmas konusunda Hz. Peygamber Veda Hutbesinde yle buyurmutur: Hanmlarnzn zerinizdeki hakk ise onlar giydirmek ve yedirmek hususunda onlara iyi davranmanzdr.349 Mslman toplumundaki evlerin en hayrls kendisine iyilik edilen bir yetimin bulunduu evdir.350 Gze ho gelen gzellik Ebu Hureyreden rivayet edildiine gre Hz. Peygamber yle buyurdu: brahim Peygamber Sre ile sefere gitti de onunla bir ehre girdi. Orada meliklerden bir melik veya

345 346 347 348 349 350

Mslim, es-Sayd 57; et-Tirmiz, Diyetler 14; en-Nes, ez-Zehya 22; bn Mce, ez-Zebih 3 el-Buhr, el-Edeb 18; Mslim, el-Birr 147; Eb Dvud, el-Edeb 121; bn Mce, el-Edeb 3 Mslim, Ksf Namaz 17; el-Buhr, el-mn 21 Mslim, el-Hudd 24; et-Tirmiz, el-Hudd 9; en-Nes, el-Ceniz 64; Eb Dvud, el-Hudd 64 bn Mce, en-Nikh 3 bn Mce, el-Edeb 6

46

cebbarlardan bir cebbar hkmdar vard. Bu zalim hkmdara: brahim kadnlarn en gzelinden olan bir kadnla bu ehre girdi denildi.351 Bir kadn Hz. Peygambere gelerek: Ben kzm evlendirdim. Ama bann salar dkld. Kocas onu beeniyor. (Gzel grnmesi iin) san ekliyeyim mi? Ya Raslllah demi. Hz. Peygamber kendisini bundan nehyetmitir.352 Hz. Peygamber d grnten ok, i gzellie nem vermitir. Evlenmek iin gzel kadnlar tercih edenler iin. Kadnlar srf gzellikleri iin nikhlamaynz. nk onlarn gzelliinin (bbrlenmek ve kibirlenmek yznden) onlar tehlikeye atmalar umulur, buyurmutur.353 Hz. Peygamber Allahm benim yaratlm (d grnm) gzel yaptn gibi, ahlakm da gzel eyle.354 eklinde dua etmitir. Misver dedi ki: Peygambere bir takm kaftanlar geldi. Babam bana haydi Peygambere gidelim, belki bize bir ey verir dedi. Babam kapda durarak konutu. Peygamber onun sesini tand. zerinde bir kaftanla kt. Onun gzelliklerini gstererek babama: Bunu senin iin sakladm buyurdu.355 Hz. Peygamber cennet ehlinin yz gzelliiyle ilgili yle buyurmutur. Hakikaten cennette bir ar vardr ki, ona her hafta gelirler. Derken imal rzgr eserek yzlerine ve elbiselerine vurur. Bu suretle gzellik ve cemlleri artar da ailelerinin yanna gzellik ve cemlleri artm olarak dnerler.356 Raslllah (s.a.v) bir gn ashabna: Kbenin Rabbine yemin ederim ki cennet, gzel, salam ve yksek saraylarda, yz parlakl ve mutluluk-refah iinde sonsuza dek devaml kalnacak, parlayan nur (rzgr esintisiyle) sallanp dalgalanan gzel kokulu yeillik, salam kk, akan nehir, olgunlam bol meyve (huyu) beenilen ve (eklen) gzel hanm ve ok giysiden ibarettir.357

351 352 353 354 355 356 357

el-Buhr, el-Buy 100 Mslim, el-Libs 116 bn Mce, en-Nikh 6 bn Hanbel, Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed e-eybn el-Mervez (. 241/ 855), el-Msned, I-VI, elMektebetl-slm, Dru Sdr, Beyrt, ts., c. I, s. 403 Mslim, ez-Zekt 44; el-Buhr, e-ehdet 11 Mslim, el-Cennet 13 bn Mce, ez-Zhd 39

47

Yetitirmek, eitmek Ebu Musadan rivayet edildiine gre Hz. Peygamber: Kimin bir cariyesi olur, onu gzel bir terbiyeyle terbiye eder ve eitimini gzel yapar, sonra onu hr brakr ve evlendirirse onun iin iki ecir vardr.358 D grn iin Allahn yaratt ekli bozup kendince gzel ekil verenler hakknda bn Mesuddan nakledilen rivyete gre Raslllah gzellik iin dvme yaptran, yznn kllarn yolduran ve n dilerini aralayan ve bu suretle Allahn yaratt tabi gzellii deitiren kadnlar lanetlemitir.359 Hayr ilemek Hz. Peygamber buyurdu ki: phesiz ki, Allah hibir mmine iledii hayr mkfatsz brakmaz. O hayr sebebiyle hem dnyada diledii verilir, hem de ahirette mkfatlandrlr. Kfire gelince dnyada Allah iin yapt hayrlar karlnda ona rzk verilir. Ahirete vardnda ise onun kendisi ile mkfatlandrlaca bir hayr yoktur.360 Balanma midi Cbirden rivyet edildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: Sakn sizden herhangi bir kimse Allah hakknda gzel zan (balama midi) beklemekten baka bir halde lmesin.361 Hoa gitmek, uygun bulmak Bir sahabi, Hz. Peygamberin kendisini gnderdii bir seriyyede yapt bir davran Raslllaha sylyor ve Raslllah yaptm eyi gzel grd diyor.362 Hz. Peygamber isim koymann nemine de deinmitir. Bazen uygun olmadn dndnde insanlarn isimlerini deitirmitir. Gzel isim koymann nemini en gzel ekilde Hz. Peygamber gstermitir. O, torunlarna hsnden treyen bir sfat olan Hasan ve kltme ismi olan Hseyni uygun grmtr. Hz.Peygamber: Muhakkak sizler kyamet gn isimlerinizle ve babalarnzn isimleriyle arlrsnz. O halde isimlerinizi gzel koyun.363
358 359 360 361 362 363

bn Mce, en-Nikh 42; el-Buhr, el-lm 31 el-Buhr, el-Libs 82, 84; Eb Dvud, et-Teraccel 5; bn Mce, en-Nikh 52 Mslim, el-Mnfikn 14; et-Tirmiz, el-mn 17 bn Mce, ez-Zhd 14; Eb Dvud, el-Ceniz 13, 18; Mslim, el-Cennet 81 Eb Dvud, el-Edeb 101 ed-Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fazl (. 255/ 869), Snend-Drm, I-II, Dru hyis-Snnetin-Nebeviyye, Beyrt, ts. el-stizn 59

48

smin gzel ve anlaml olmas btn mslmanlar iin nemlidir. Onlar ocuklarna sevdikleri, rnek aldklar ahsiyetlerin isimlerini vermektedirler. simlerin, insanlarn kiilik ve kimliklerinin bir iareti olduunu dnrler. Salih i, amel bn merden rivayet edildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: llerinizin (iyi) amellerini zikredin ktlerini rtn.364 Kyamet gn mmine iyiliklerinin sahifesi verilecek.365 Adamn biri: Ey Allahn Rasl! nsanlarn hangisi daha hayrldr diye sordu. Raslllah: mr uzun olan ve ameli gzel olan buyurdu.366 demolunun her ameli katlanr. Bir iyilik on mislinden yedi yz misline kadar katlanr.
367

Her kim slmda gzel bir r aarsa, o rn ecri ile kendisinden sonra o rla amel edenlerin ecirlerinden hibir ey noksan edilmemek artyla sevaplar kendine aittir.368 Allahtan korkmak Tvus dedi ki: Neb (s.a.v): nsanlardan hangisi Kurn en gzel sesle ve kraatle okur? diye soruldu. Oda: Kurn okurken, iittiinde, sana Allahtan korkuyor olarak grlen kimsedir buyurdu.369 Cihad Hz. Peygamber Huneyn gn kendisine bir haner getiren mm Sleyme: Ya mm Sleym, phesiz Allah kfi geldi ve iyi yapt buyurmutur.370 Hz. Peygamber Ekrem b. el-Cevne: Ya Ekrem: Kavminden baka kavimlerle beraber (kfirlerle) sava ki, huyun gzellesin.371 hls Hsn kavram en gzel ifadesini Hz. Peygamberden rivayet edilen Cibrl hadisinde bulmaktadr. Rivayete gre Cebril (a.s.) insan klnda gelerek Hz. Peygambere imn, islm
364 365 366 367 368 369 370 371

Eb Dvud, el-Edeb 49; et-Tirmiz, el-Ceniz 34 Mslim, et-Tevbe 52; el-Buhr, Hd Sresi Tefsri 4; bn Mce, el-Mukaddime 13 ed-Drim, er-Rikk 30; et-Tirmiz, ez-Zhd 21 Mslim, Kitbus-Sym 30 Mslim, ez-Zekt 69; en-Nes, ez-Zekt 64; bn Mce, el-Mukaddime 14 ed- Drim, Fezilul- Kurn 34 Mslim, el-Cihd 134 bn Mce, el-Cihd 25

49

ve ihsnn ne olduunu sormu, Hz.Peygamber de: hsn, Allah gryormu gibi ibadet etmendir. Sen Onu grmesende O seni gryor. buyurmutur.372 bHads uslnde hsn kavram Hasen hads: az ve illetten slim olarak, zabt ynnden sahih hads rvileri kadar mkemmel olmayan raviler tarafndan muttasl senedle rivayet edilen hadistir.373 Hasen hads sahih ve zayf hads arasnda yer alr, ancak sahih hadse daha yakndr.374 Sahih hadsin stnl ravisinin zabt bakmndan hasen hads ravisinden daha mkemmel olmasdr.375 Hasen hads, sahih hads gibi ravisi adlet artn yerine getiren, isnad Hz. Peygambere kadar kesiksiz olan, az olmayan, shhatini tehlikeye drecek herhangi bir illeti olmayan hadstir.376 Hasen, h.II. asrda kelime anlamnda kullanlrken h.III. asrda terim anlamnda kullanlmtr.377 Hasen hadisn tarifini ilk yapan ve en ok kullanann Tirmiz olduu rivyet edilmitir.378 Hasen hadis iki eittir: 1-L ztih hasen hads; zabt gevek olan dil rvinin muttasl bir senedle rivyet ettii, az ve illeti bulunmayan hadise denir.379 Hasen hads dendii zaman kastedilen lzatih hasendir. Hasen denmesinin sebebi kendisindeki gzelliin dardan gelmeyip ztnda oluudur.380 Bu eit hadsler benzer lafzl baka bir hadisle takviye edilirse sahih li gayrihi seviyesine kar.381 2-L gayrihi hasen hads; senedinde yalanclkla itham edilmeyen, ok hata yapacak kadar da dalgn olmayan ancak hads rivyetine ehil olup olmad anlalamayacak kadar kapal bir rvisi bulunan hadistir.382 Zayf hads kendisini takviye eden baka senedler yardmyla hasen li gayrihi seviyesine kar.383

372 373

374 375 376 377 378 379 380 381 382 383

el-Buhr, Lokmn Sresi Tefsri 2, el-mn 37; Mslim, el-mn 1; Eb Dvud, es-Snnet 16; bn Mce, elMukaddime 9 bn Salh, Ebu mer Osman b. Abdirrahman (. 643), Ulumul-Hadis, tah. Nurettin Itr, Drul-Fikr, Beyrut 1998, s. 32; es-Slih, Subhi, Hadis limleri ve Hadis Istlahlar, ev. M. Yaar Kandemir, M...F. Yaynlar, stanbul, 1996, s. 130; Koyiit, Talat, Hadis Usl, A...F., Yaynlar, Ankara, 1975, s. 94 Baaran - Snmez, Selman - M. Ali, Hadis Usl ve Tarihi, Uluda niversitesi Basmevi, Bursa, 1993, s. 116 es-Slih, Subhi, a.g.e., s.131; akan, . Ltfi, Hadis Usl, M...F., Yaynlar, stanbul, 1990, s. 128 Koyiit, a.g.e., s. 94 Ycel, Ahmet, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, M...F. Yaynlar, stanbul, 1996, s. 159 Ycel, Ahmet, a.g.e., s. 160; Koyiit, a.g.e., s. 94; es-Slih, a.g.e., s. 131; bn Salh, s. 38 Baaran - Snmez, a.g.e., s. 116 es-Slih, a.g.e., s. 130 Koyiit, a.g.e., s. 96; akan, a.g.e., s. 128; es-Salh, a.g.e., s. 133 es-Slih, a.g.e., s. 130-131; akan, a.g.e., s. 128; Koyiit, a.g.e., s. 96 Baaran - Snmez, a.g.e., s. 116; Koyiit, a.g.e., s. 96

50

Hasen hadsin hkm: Hasen hads btn fakihlerce delil olmas ve kendisiyle amel edilmesi asndan sahih hadis gibidir.384 Hasen hadsle ilgili baz terimler; hasen hads, hasen garb, hasen sahh garb, hasen sahh: Hadisin birden fazla senedle rivayet edilmi olduu anlamna gelir. Sened dikkate alndnda birinin hasen, dierinin sahih olduu anlalr.385 hasen garib: Hadis tek isnadla rivayet edilmi, sahih derecesine ulamam ve zayf olmayan hadistir.386 Gariplik hem senedde hem de metinde olabilir.387 hasen sahih garib: Hads birka senedle rivayet edilmi ve baz senedlerde gariblik varsa bu ad alr.388 Hasen Hads Yerine Kullanlan Terimler: Hicri II. ve III. asrda sahih ve hasen terimlerinin yerine ceyyid389 (iyi ve gzel), nebl390 (soylu asilzade), sahih,391 (dzgn, iyi ve yararl) mebbeh,392 mcevved, kav, mstahsen393 kelimeleri kullanlmtr. 3Fkhta (stihsn) Fkh ilminde hsn kavramnn yeri byktr. Bu kavram hkm verme, ictihatta bulunma ile yakndan ilikilidir. slm dini kolaylk dini olarak tanmlanmtr. Akla ve saduyuya hitap eden bir dindir. nsanlar iyi, doru ve gzele yneltmi, adletli olmaya tevik etmitir. Getirdii hkmler, emirler ve cezalar insanlarn hem hukuk hem de ahlki adan daima yararn gzetmitir. Buna gre biz de, nce Fkh ilminde genel olarak gzellii, sonra zel olarak ihtihsn kavramn ilemeyi uygun grdk. aGenel olarak fkh kltrnde hsn kavram slm Hukuku koyduu emir ve yasaklarla toplumun dzenini, mutluluunu salamay ama edinmitir. Gzel bir fert ve toplum hayatn temin etmek iin baz sulara baz cezalar
384 385 386 387 388 389 390 391 392 393

akan, a.g.e., s. 130; Baaran - Snmez, a.g.e., s. 117 Koyiit, a.g.e., s. 97; akan, a.g.e., s. 130; Baaran - Snmez, a.g.e., s. 118 Ycel, a.g.e., s. 161 akan, a.g.e., s. 130 Ycel, a.g.e., s. 161 Ycel, a.g.e., s. 162; es-Slih, a.g.e., s. 135 Ycel, a.g.e., s. 162 Baaran - Snmez, a.g.e., s. 117; Ycel, a.g.e., s. 163 Baaran - Snmez, a.g.e., s. 117 es-Slih, a.g.e., s. 135

51

uygulamay gerekli grmtr. lk bakta kt veya irkin gibi gzkse de, sonular ve salad faydalar dnldnde cezalarda da bir gzellik vardr. Suluya uygulanan ceza onun ahlkn gzelletirmek, onu uslandrmak ve bir daha su ilememesi iin slah etme gayesi tamaktadr. Genellikle slm hukukular tarafndan su, cinayet terimiyle ifade edilir. slm Hukuk terminolojisine gre cinayet eri hkmler tarafndan yasaklanm olan bir fiili ilemektir. Yaplan ister mala ister cana isterse baka bir eye tecavz olsun deimez.394 Toplumun huzuru ve refah iin bakasnn hakkna tecavzde bulunanlar cezalandrlr. Cezalandrmadan maksat, bakasnn o suu ilemesini nlemektir. Sadece fiilin yasaklanmas veya insanlar artk o suu ilemekten vazgemeleri yeterli deildir. Sua karlk ceza verilmesi emir ve yasaklara anlam kazandrmakta ve neticeyi de salama almaktadr.395 slm Ceza Hukukunda cezalandrma hakk devlet bakanna veya naibine aittir. ahsi bir cezalandrma sz konusu deildir. Bu hukuka gre, hakk olan ksas haddi olmadan kendisi yerine getirmeye kalksa tazir cezas ile cezalandrlmay hak eder.396 Her ne kadar slm, insanlar doru yola tevik etse, bu dnyada yaptklarnn karln hirette alacaklarn sylese de dnyev cezalar yine de gerekli olmaktadr. Ceza, mahiyeti itibariyle kt olsa da, slm, cezay toplumun faydasna vesile olduu ve menfaatini koruduu iin koymaktadr. Suta baz durumlarda fayda olmasna ramen slm, faydal olduu iin deil ktlklere sebep olduu iin yasaklamaktadr. Zina, iki, zekt vermeme, bakasnn maln alma gibi fiillerde ferdin geici menfaati olsa da Allah katnda hi bir deeri yoktur. Bunlar faydalarndan dolay deil, toplumun fesadna olan eylere sebep olduklar iin yasaklanmlardr.397 slama gre cezadan maksat, zulmetmek ve intikam almak deildir.398 slm, toplumun ahlki deerlerine olduka nem gsterir. Toplumu ayakta tutan deerler olarak kabul eder. Toplumun huzurunu, insanlarn can, mal vb. deerlerini koruduu gibi ahlk deerlerini de koruma altna alr. Bu nedenle ahlka zarar veren ve zedeleyen her trl fiile ceza verme yoluna gider. Din, gzel ahlk emreder, faziletli yaamaya tevik eder. Faydal, iyi ve drst bir toplum oluturmay hedefler.399
394 395 396 397 398 399

deh, Abdlkadir, slm Ceza Hukuku ve Beeri Hukuk, ter. Akif Nuri, hya Yaynlar, stanbul, 1976, s. 90 deh, a.g.e., s. 92 Akit, Mustafa Cevat, slm Ceza Hukuku ve nsani Esaslar, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1976, s. 35 deh, a.g.e., s. 92 Akit, a.g.e., s. 35 deh, a.g.e., s. 95

52

slmda baz sulara verilen cezalar ksaca rnekleyeceiz. Cezalarn en yaygn tasnifi, had, ksas ve tazir eklindedir. En ok tartlan ceza, lm cezasdr. lm cezas kasten adam ldrene uygulanan bir cezadr. Kasten adam ldrme slma gre en ar sulardandr. Bakasnn yaama hakkn elinden almak demektir. Kurnn tanmna gre bir kiiyi ldrmek btn insanlar ldrmek400 anlamna gelmekte, byk gnahlardan kabul edilmektedir.401 Dihlev, lm cezas ile kamu yarar arasnda balant kurar. Ona gre klli maslahatn gereklemesi iin lm cezas zaruri ise bu ceza uygulanabilir. Yoksa ldrmemek daha byk fitnelere yol aabilir.402 Haksz yere adam ldren, bu suu topluma kar ilemi demektir. Suluya acyp cezann uygulanmamas iin mazeret bulmak bakalarna da bu suun benzerini ilemede frsat vermek demektir. lm cezas suu ortadan kaldrmada en etkili yoldur. Ksas cezas bir intikam deildir. ntikam madur tarafn yaknlarnn tatbik ettii cezadr. Suluya ksasn uygulanmas madur yaknlarnn intikam duygularnn snmesinde etkilidir. Hakimin intikam almas sz konusu deildir. ntikamda arya gitme sz konusudur. Oysa ksasta eitlik vardr. Ksas huzur ve toplumsal fayda esasna dayanan bir yaptrmdr.403 Ksasla ilgili yette404 ksasta hayat olduu belirtilmitir. Toplumda bu ceza uygulanrsa ldrmeye niyetli olan kii bundan vazgemekle bir hayat, ldrmedii iin de kendisine ksas uygulanmayacandan ikinci bir hayat kurtulmu olmaktadr. slm dini her durumda ksas zorunlu tutmamtr. Taraflarn anlamalarn da dikkate alarak, af, sulh ve diyeti seenek olarak sunmutur. Bir baka cezaya rnek zina cezasdr. Zinann topluma olan zararlar olduka fazladr. Zinann cezalandrlmayp yaygnlk kazanmas toplumu tehlikeye srklemektedir. Toplumun temelini aile oluturmaktadr. Bu fiil, aile yapsn zedelemekte ve ailelerin yok olmasna sebep olmaktadr.405 Her ne kadar zina suu iki kii arasnda meydana gelse de zarar iki kiiyle snrl kalmamaktadr. Toplumun dier fertlerini de etkilemektedir.406 Neseplerin karmasna, ocuun terbiye ve bakmnn yaplamamasna, neslin kesilmesine, insanlar arasnda kargaaya, adam

400 401 402 403 404 405 406

el-Mide 5/ 32 el-Enm 6/ 151; el-sr 17/ 33 Koum, Adnan, slm Hukukunda lm Cezas, S.D...F. Dergisi, sy. 5, Isparta, 1998, s. 115 Koum, a.g.mk., s. 120 el-Bakara 2/ 178 Keskin, Yusuf Ziya, Recm Cezas yet ve Hads Tahlilleri-, Beyan Yaynlar, stanbul, ts. s. 43 Koum, a.g.mk., s. 124

53

ldrmeye ve kadnn saygnln kaybetmesine sebep olmaktadr.407 Hatta Kurnda adam ldrme ile zina birlikte zikredilmitir. Zinaya yaklamayn, zira o bir hayaszlktr. Hakl bir sebep olmadka Allahn muhterem kld bir cana kymayn.408 kisinin arasnda ortak bir nokta bulunmaktadr. Adam ldrmede bir kiiyi ldrme sz konusudur, zina da nesli ldrme nitelii tamaktadr. Adam ldrme bir kiiye ynelik bir su iken, zina erefli bir hayat arzulayan birok nefsi ldrme mahiyetindedir. Hem ahsa hem topluma kar ilenen bir sutur.409 slm zinay yasaklad gibi ona yaklatracak sz ve davranlar da yasaklamtr. nsan soyunun devam ve medeniyetin gelecei kadn erkek ilikisinin ve ailenin salam temeller zerine oturmasna baldr.410 Bunlara ilveten hrszlk cezas mal korumak, mlkiyet dzenini ve toplumun dzenini salamlatrmak iindir. Maln korunmas, cemiyet dzenini korumann bir gereidir. Mlkiyet hakk slmda mukaddes saylmtr. Kazif (zina iftiras) cezas, eref ve haysiyeti, rz ve namusu ve aile dzenini satamalardan korumak iindir. ki cezas akln ve bedenin saln korumak iindir.411 Bunun dnda burada sayamayacamz pek ok ceza toplumun huzuru ve gzel bir yaam iindir. Ceza kulaa ho gelmese bile akla, sonular bakmndan uygun ve gzeldir. Ondaki ama ac ektirmek deil oluacak aclarn, daha uygulanmadan sadece varlyla nne gemektir. bzel olarak fkh kltrnde istihsn kavram ncelikle istihsnn bu ilimdeki tanmn vereceiz. Bu kavramn bu ilimde nasl ve ne zaman, ilk defa kimin tarafndan kullanldn ve eitlerini, bu ilimdeki ana kaynaklardan istifade ederek incelemeye altk. Hkm vermede delil olma deerinin ne olduuna ve hangi limlerin delil olarak kabul ettiine de ksaca deineceiz.

407 408 409 410 411

Keskin, a.g.e., s. 43 el-sr 17/ 32- 33 Koum, a.g.mk., s. 124 Keskin, a.g.e., s. 45 Akit, a.g.e., s. 36- 37

54

ba- stihsnn tanm Arapa h.s.n. kelimesinden treyen istihsn, lgatte bir eyi iyi ve gzel grmek,412 gzel bulmak,413 tercih etmek anlamna gelir. Bir eyi kt ve irkin bulmak anlamna gelen istikbah onun zdddr.414 slm hukukular tarafndan kabul edilen stlhi anlam ise: Bir mctehidin bir mesele hakknda kyas gibi benzerlie dayanarak hareket ederek deil de, halkn menfaatine, kendi kanaatine415 gre, o meselenin benzerlerinde verdii hkmden vazgemesini gerektiren nass, icma, zaruret, gizli kyas, rf veya maslahat gibi bir delile binen o hkm brakp baka bir hkm vermesidir.416 Veya mctehidin, birbirine benzer meselelerden biri hakknda genel hkm brakp daha kuvvetli bir nedenden dolay ayr bir hkm vermesidir.417 stihsn: hafi kyas cel kyasa tercih etmek,418 istisnay gerektiren zel bir delile dayanarak czi bir hkm, kll bir hkmden veya genel bir kaideden istisna etmektir.419 Fkh limlerinden Ebul-Hasan el-Kerh, daha kuvvetli grlen bir sebepten dolay bir meselede benzerlerinin hkmnden baka bir hkme gemek420; Pezdev, bir kyastan daha kuvvetli baka bir kyasa dnmek421; Abdlaziz el-Buhar, kyasn daha kuvvetli bir delil ile tahsis edilmesidir.422 der. mam Serahs istihsn 4 trl tarif etmitir.423 1- Kyas terk edip insanlar iin en uygun olan ciheti almaktr. 2- ahs ve umumun mptela olduu eylerdeki hkmlerde kolayl istemedir. 3- Genilie gre hareket etmek ve kolaylk taleb etmektir.
412

413 414

415 416 417 418 419 420

421 422 423

et-Tahnev, a.g.e., s. 390; Bardakolu, Ali Tabi Hukuk Dncesi Asndan slm Hukukularnn stihsn ve stislh Gr, E...F. Dergisi, sy. 3, Kayseri, 1986, s. 127; Yavuz, Yunus Vehbi, Hanefi Mctehidlerinde stihsn Metodu, U...F. Dergisi, sy. 1, Bursa, 1986, s. 86 ez-Zuhayl, Vehbe, Fkh Usl, ter. Ahmet Efe, Risale Yaynlar, stanbul, 1996, s. 69 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 117; el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 2099; Bakkal, Ali, Eb Hanifenin stihsn Anlay, mm- Azam Ebu Hanife ve Dnce Sistemi Sempozyumu, I-II, Kurav Yaynlar, Bursa, 2005, c. I, s. 273; ener, Abdlkadir, Kyas, stihsn, stislh, D..B. Yaynlar, Ankara, 1971, s. 115; Yavuz, Yunus Vehbi, Hanef Mezhebinde ctihad Felsefesi, ret Yaynlar, stanbul, 1993, s. 177 ener, a.g.e., s. 117 ban, Zekyddin, slm Hukuk lminin Esaslar, ter. brahim Kfi Dnmez, T.D.V. Yaynlar, Ankara, 2000, s. 181; ener, Abdlkadir, slm Hukuk Dersleri, D.E.. Yaynlar, zmir, 1987, s. 87 Karakaya, Hasan, Fkh Usl, Buruc, Yaynlar, stanbul, 1998, s. 141 Hallf, Abdlvahhb, slm Hukuk Felsefesi, ev. Hseyin Atay, A...F. Yaynlar, Ankara, 1973, s. 227; Zeydan, Abdlkerim, slm Hukukuna Giri, ter. Ali afak, Srda Yaynlar, stanbul, 1976, s. 303 ez-Zuhayl, a.g.e., s. 69; Zeydan, a.g.e., s. 302 el-mid, Ebl-Hasen Seyfddn Al b. Muhammed b. Slim es-Saleb, el-hkm fi Usulil-Ahkm, I-IV, Messesetl-Haleb, Khire, 1967, c. I, s. 37; Koca, Ferhat, slm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, sam Yaynlar, stanbul, 1996, s. 248- 249 el-mid, a.g.e., c. IV, s. 137; Zeydan, Abdlkerim, Fkh Usl, 2.bs., ter. Ruhi zcan, Emek Matbaas, Erzurum, 1981, s. 302 el-mid, a.g.e., c. IV, s. 137; Koca, a.g.e., s. 249 ener, Kyas, stihsn, stislh, s. 117

55

4- Msamaha ve ruhsat esasna gre hareket etmektir ki, o da kolaylk iin zorluu terk etmektir.424 Serahsi kolayln dinde esas olduunu, Allahn insanlar iin kolayl isteyip zorluu istemediini kaydeder.425 stihsna en ok bavuranlar ve kullananlar Haneflerdir.426 Onlardan sonra Mlikler ve Hanbeller gelir. afiler, Muteziller, Caferler istihsn reddederler.427 Haneflerin istihsn bu kadar ok kullanmalarnda hsn-kubuh konusunda akla verdikleri deerin olduu dnlmektedir.428 mam Eb Hanifenin429 istihsna bavuruyorum dedii zaman kimsenin ona yetiemeyecei ve bu konuda rencilerinin byk hayranln kazand kaydedilir.430 Haneflerin istihsn bu kadar ok kullanmalarna ramen onlardan istihsnn tanmna dair herhangi bir rivyet bulunmamaktadr. stihsnn ilk tanm ona kar kan mam afi tarafndan yaplmtr.431 Ona gre istihsn kiinin delilsiz olarak kendi gr ile hkm vermesidir. Oysa hkm verme kitap, snnet, icma ve kyas ile olur.432 Haneflerden istihsnn ilk tanmn yapan, ayn zamanda Mturd mezhebinin kurucusu mam Mturddir. Ona gre stihsn, mctehidin iki vecihle karlamas durumunda kyas terk edip kalbine doan baskn tercihle ve zann galible hkm vermesidir.433 Hanefler istihsna kyas- hafi derler.434 bb- stihsnn Ortaya k stihsn h. II. yzylda slm Hukuk Usl'nde bir metod olarak kullanlmaya balanmtr. Bu kelimeyi ilk kullanan da Eb Hanife (. 150/ 767)dir.435 Sahab ve tbiler rey, kyas ve istihsn gibi terimlere nem vermezler, ancak Hz. Peygamberin iznine tabi kalarak ictihadda bulunuyorlard.436 stihsn ad altnda olmasa bile Hz. Peygamberin, sahabenin ve Hz. merin uygulamalarnda grlmektedir. Hz. Peygamberin Medine halknn, meyveleri iki- yl gibi selem uslne gre sattklarn grnce bunu tamamen yasaklamam, ihtiyalar dikkate alarak
424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436

es-Serahs, Eb Bekr Muhammed b. Eb Sahl (1009- 1090), Kitbul-Mebst, I-XXXI, 2.bs., Drul-Merif, Beyrt, ts. c. X, s. 145 es-Serahs, a.g.e., c. X, s. 145 ener, a.g.e., s. 122; Koca, a.g.e., s. 249; Yavuz, Hanefi Mctehidlerinde stihsan Metodu, U...F. Dergisi, sy. I, Bursa, 1986, s. 85 Bardakolu, a.g.mk., s. 131 ener, a.g.e., s. 122 Yavuz, a.g.e., s. 87 ener, a.g.e., s. 122 Bakkal, a.g.mk., s. 276 e-fi, Eb Abbs Muhammed b. dris (. 204/ 820), el-mm, Drul-Fikr, Beyrt, 1990, c. IV, s. 309- 310 Bakkal, a.g.mk., s. 277 ener, slm Hukuk Dersleri, s. 88 Bakkal, a.g.mk., s. 273; ener, a.g.e., s. 116 ener, Kyas, stihsn, stislh, s. 115

56

miktarn, yln, lsn belli kaytlara balayarak serbest brakmtr. Hz. mer de istihsn terimini kullanmadan maslahata dayanarak ictihadde bulunmutur. Onun istihsn tarzndaki ictihadna rnek; yetle zekt verilecek olan mellefe-i kulba Hz. Ebbekirin hilfeti dneminde kar kmas ve uygulamann kaldrlmasdr. Hz. mer yete dayanarak slm devleti glendikten sonra mellefe-i kulba zekt vermenin gereksiz olduunu dnmtr. Onun, bu uygulamasna istihsn demese bile istihsna uymaktadr. Haneflerin kulland istihsn da Hz. Peygamberin ve Hz. merin karar ve ictihadlarna uymaktadr.437 Hanefler, kyas zorlua yol at zaman yolunu deitirerek maslahata riyet eder ki, dinin kaidelerinden biri de zorluu kaldrmaktr. Yani onlara gre istihsn ihtiya duyulduunda dinin genel kaidelerine bakmaktr. Hanef istihsnndan anlalan, onlarn istihsn drt ana kaynaa mstakil bir kaynak eklemek deil, zaruret ve zorluu kaldrmak gayesiyle, kyasn ortaya kard zorluu amak iin kyasn aksi istikametine yn alan ve meru kyasn bir alt kolu olduudur.438 bc- stihsnn eitleri Her mezhep kendi istihsn tanmna gre istihsn eitlere ayrmtr. Ancak genel olarak sekiz eit altnda toplanr. 1- Nassa dayal istihsn: Kyasn gerektirdii hkmn, kitaptan bir delile dayandrlmak suretiyle terk edilerek yaplan istihsndr.439 (stihsnn-nass) rnein: malm sadakadr diyen kiinin malnn tasadduku iin kyas gereklidir. Ancak Onlarn malndan bir sadaka al yeti gereince zekt malyla bunun tahsisi gzel bulunmutur.440 2- Snnete dayal istihsn: Snnetten herhangi bir delile dayanlarak kyasn hkmnn terk edildii istihsndr.441 Bu istihsna rnek: Ramazanda yiyip-imenin orucu bozmasna ramen Hz. Peygamberin Seni Allah yedirdi ve iirdi442 szne binen unutarak yiyip-ien kimsenin orucunun bozulmayaca ve kaza etmemesi gerektii443 grdr.

437 438 439 440 441 442 443

Yavuz, Hanefi Mctehidlerinde stihsan Metodu, s. 88- 90 ez-Zerka, Mustafa Ahmed, slm Hukuku, I-III, Tima Yaynlar, ter. Servet Armaan, stanbul, 1993, c. I, s. 93 es-Serahs, a.g.e., c. II, s. 206; ez-Zuhayl, a.g.e., s. 69; Yavuz, a.g.e., s. 177; Bakkal, a.g.mk., s. 282 el-mid, a.g.e., c. IV, s. 137 Yavuz, a.g.e., s. 179; Bakkal, a.g.mk., s. 283 el-Buhri, es-Savm 26 el-mid, a.g.e., c. IV, s. 137; Bakkal, a.g.mk., s. 283; ez-Zuhayl, a.g.e., s. 70

57

3- cmaa dayal istihsn: Bir meselede icmaa dayanlarak kyasn terk edilmesiyle olan istihsndr. Buna istihsn bil-icma denir.444 stisna (mal sipari etme) szlemesi buna rnektir. slm ticaret hukukunda mal henz ortada yokken satlmas caiz deildir. Ancak bu meselede byle bir sat sahabenin sknt annda verdii ictihada ve eskiden beri yaplageldiine dayanlarak istihsnen caiz grlmtr 4- Kyasa dayal istihsn; bir meselede kullanlan ak kyastan dier bir kyas ile dier bir hkme dnmektir. Hanef hukukular istihsnn bu eidini ok kullandklarndan bazlar onu gizli kyas olarak kabul eder.445 Kar-kocann beraber dinden dnmeleri halinde ayrlmalarna hkmedilir. Hz. Ebu Bekir dneminde dinden dnenler tvbe edip tekrar mslman olduklarnda ne Hz. Ebu Bekirden ne de sahabeden nikhlarn yenilemeleri ynnde onlara herhangi bir teklif gelmemitir.446 5- rf ve dete dayal istihsn: rf ve adetler sebebiyle kyasa aykr olarak yaplan istihsndr. Buna istihsn bil-rf denilir.447 cretli hamama girmek buna rnektir. Hamama girerken belli bir cret denir. Ancak ieride ne kadar kalnaca ne miktarda su harcanayaca belli deildir. Baz ynleri belli olmayan szlemeler kyasa gre caiz olmamasna ramen insanlarn bunu rf haline getirmelerinden dolay istihsnen caiz grlmtr.448 6- Zarurete dayal istihsn: Mctehidin karlat gl kaldrmak iin zaruret dolaysyla kyasn hkmnn terk edilmesiyle olan istihsndr, istihsn biz-zarure de denir.449 Pisliin giderilmesinin art ondan hibir ey kalmayacak ekilde temizlenmi olmasdr. Bu hkme gre bir kuyuya pislik dt zaman kuyunun btn suyunun boaltlmas gerekir. Ancak zaruretten dolay bu yaplamayacandan kuyunun bir miktar suyu boaltlnca suyun temizlenmi olduuna cevaz verilmitir.450 7- Maslahata dayal olan istihsn: Zarar defetmek, insanlarn faydasna olan eyleri almak iin kyasn hkmnn terk edilmesiyle olan istihsndr. stihsn bil-maslaha denilir.451 Veya bir meseleyi umumi bir esastan ve klli bir kaideden hari tutmay

444

445 446 447 448 449 450 451

es-Serahs, a.g.e., c. II, s. 203; ez-Zuhayl, a.g.e., s. 70; Zeydan, a.g.e., s. 306; Yazr, Elmall M. Hamdi, Alfabetik slm Hukuku ve Fkh Istlahlar Kmusu, I-IV, haz. Ayhan Yaln, Ensar Neriyat, sanbul, 1996, c. II, s. 32; Yavuz, a.g.e., s. 179; Bakkal, a.g.mk., s. 285; ener, slm Hukuk Dersleri, s. 88; a.g.m., Kyas, stihsn, stislh, s. 123 ez-Zerka, a.g.e., c. I, s. 69 Bakkal, a.g.mk., s. 285 el-mid, a.g.e., c. IV, s. 137; es-Serahs, a.g.e., c. II, s. 206; ez-Zuhayl, a.g.e., s. 70 ez-Zuhayl, a.g.e., s. 70; Yavuz, Hanefi Mctehidlerinde stihsn Metodu, s. 92 ez-Zuhayl, a.g.e., s. 71; Yazr, a.g.e., c. II, s. 32; Karakaya, a.g.e., s. 142 ez-Zuhayl, a.g.e., s. 71; Karakaya, a.g.e., s. 142 Yavuz, Hanefi Mezhebinde ctihad Felsefesi, s. 179

58

gerektiren bir maslahatn bulunmas halindeki istihsn olarak da tanmlanr.452 Sefih bir kimsenin maln balamas veya vakfetmesi kyasa gre geersizdir. Bu malnn zayi olmas demektir. Ancak maslahata dayal istihsna gre vakfedilen mal, zayi olmayaca ve satlamayacandan, bundan onun sevap kazanaca dncesiyle o kiinin maln vakfetmesi caiz grlmtr.453 8- Kyas- hafi olan istihsn: Kyas- hafi (daha kuvvetli olan gizli kyas)yi, kyas- celi (ak kyas)ye tercih etmek eklinde olan kyas.454 Kartal vb. yrtc kularn artklarnn temiz saylmas bu tr istihsn sonucudur. Genel kaideye gre aslan gibi yrtc hayvanlarn etleri yenmedii gibi artklar da yenmez, haramdr. Yrtc kularn artklarnn yenmeyecei cel kyastr. Ancak bunlarn gagalarnn temiz olduu, yedikleri eye salyalarn aktmadklar gz nne alnarak insanlarla kyaslanp artklarnn temiz olduuna hkmedilmitir.455 bd- stihsnn delil oluu Fkh limleri istihsnn delil olmas konusunda gruba ayrlmlardr. Hanefler, Mlikler istihsn delil olarak kabul ederken, afiler, Zeydler hari iler ve Mutezil kelmclarnn ou reddetmilerdir. mam Mlik, Ahmed b. Hanbel ve onlarn mezhebine mensup olanlarn ou baz durumlarda delil olarak kabul etmi, baz durumlarda etmemitir.456 stihsnn delil olduunu kabul edenlere gre, kyas ve genel hkmn her yerde uygulanamayacan, baz durumlarda insanlarn zarara uramalarna ve menfaatlerine olan eyi almamalarna sebep olmaktadr. Bunlar nlemek amacyla baz istisnalar gerekmektedir. Zaten Allah Tel baz durumlarda bu kolayl kullarna salamtr.457 Allah (cc) domuz etinin yenmesini yasaklad halde mecbur kalrsa (bakasna) saldrmadan ve snr amadan (bunlardan) yemesinde bir gnah yoktur458 buyurmutur. Hz. Peygamber de szleme annda mevcut olmayan maln satn yasaklad halde daha sonra insanlar arasnda yaygnln grnce selem akdine msaade etmitir.459

452 453 454 455 456 457 458 459

ez-Zuhayl, a.g.e., s. 71 ez-Zuhayl, a.g.e., s. 71; Karakaya, a.g.e., s. 142; Zeydan, slm Hukukuna Giri, s. 305; Hallf, a.g.e., s. 229 Zeydan, a.g.e., s. 303; ez-Zuhayl, a.g.e., s. 71; Karakaya, a.g.e., s. 141 Yavuz, a.g.e., s. 179 - 180; Karakaya, a.g.e., s. 141; Hallf, a.g.e., s. 228 ener, a.g.e., s. 129 ener, a.g.e., s. 129- 130 el-Bakara 2/ 173 ener, a.g.e., s. 130

59

stihsna en ok kar kan mam afidir. O istihsn keyfe gre ictihad etmek olarak kabul etmektedir.460 Ona gre hkm, kitap, snnet, icma ve kyasa gre verilir.461 Ona gre istihsn delil olamaz. nk istihsnda bulunan kii elinde delil olmadan houna giden eye gre hkm vermitir. Baka gerekesi ise Hz. Peygamberin byle bir eye bavurmamasdr. O herhangi bir konu hakknda heva ve hevesine gre hkm vermez. O konuda vahyin geliini beklerdi.462 stihsnda bulunan mctehidler bunu akla ve grlerine dayandryorlarsa, dini konuda ictihad ehli olmayanlar da kendi akl ve grlerine gre hkm verebilirler demektir. Mctehid istihsn yaparken zaten kitap ve snnete bavurmamaktadr.463 mam afi her ne kadar istihsna kar ksa da, kendi uygulamalarnda tek bir farkla istihsn yapt grlmtr. Sadece istihsn ediyorum veya gzel buluyorum ifadesinin yerine istihbb ediyorum (sevimli gryorum) szn kullanmtr.464 slm limleri istihsn terimini daha vicdan ve fasih olmas asndan, tabiatn meyletmesi olan istihbba tercih etmilerdir. Sdeddin Taftaznye gre ihtilaf kaynann sebebi, istihsndan ne kastedildiinin tam olarak anlalmamasdr.465 mam afi istihsn nefsi arzulara uyma olarak telakki etmitir.466 Oysa slm hukukularnn kabul ettikleri istihsn ya bir delile veya kolaylk iin zorluu kaldrma prensibine dayanmaktadr.467 mam Mturd istihsnn geerliliine, kazf (zina iftiras) suunun cezasn delil olarak gsterir. Allah zina iftirasnda bulunan kiiye hadd cezasn gerekli grm, ancak ne kadar ve ne ile vurulacana dair herhangi bir aklama yapmam, bunu kalplere gelen takdire brakmtr. 468 afinin, Haneflerin istihsnn doru anlad sylenemez. nk Haneflerin istihsn afinin dedii gibi dinde delilsiz keyfi hkm vermek deil, Kurn ve Snnete dayanarak bunlardan kardklar genel kaideler erevesinde kyasn baz durumlarda ortaya kard zorluklar gidermek amacyla hkm vermedir.469
460 461 462 463 464 465 466 467 468 469

Hallf, a.g.e., s. 230; Hassan, Ahmed, slm Hukukunun Douu ve Geliimi, ter. Ali Hakan avuolu Hseyin Esen, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 221 Krbaolu, M. Hayri, Snni Paradigmann Oluumunda afinin Rol, 2.bs., Kitbiyt Yaynlar, Ankara, 2003, s. 264; Hassan, a.g.e., s. 221 Hassan, a.g.e., s. 222 Karakaya, a.g.e., s. 143; ener, a.g.e., s. 133 Hassan, a.g.e., s. 225 Karakaya, a.g.e., s. 144 Zeydan, a.g.e., s. 305 ener, a.g.e., s. 135 Kutlu, Snmez, mam Mturd ve Mturdlik, Kitbiyt Yaynlar, Ankara, 2003, s. 230 Krbaolu, a.g.e., s. 264

60

4-

Kelmda (hsn-kubh meselesi) Hsn kavramnn gzel olmak anlamnda masdar, gzellik, rabet edilen, sevilen

ey

470

anlamnda isim olarak kullanldn daha nce grmtk. Hsn (gzellik) zdd olan

Kubh (irkinlik) ile birlikte Kelm ilminde zerinde oka konuulan bir konudur. Bu nedenle bu blmde biz de bu iki kavram birlikte ilemeyi uygun grdk. aHsn-kubh meselesinin menei ve mahiyeti Hsn ve kubuh kelam ilminde, iyilik ve ktln ilahi sfat ve fiillerle ilikisi bakmndan incelenmitir. Ayrca husun ve kubuh (iyilik-ktlk, gzellik-irkinlik) varla ait zti bir sfat mdr, deil midir? Aklla bilinebilir mi? Yoksa bilinmesi iin illa eri bir hkm m gereklidir. Eer eri bir hkm gelmeden bilinebiliyorsa insann bu durumdaki sorumluluu nedir? Varlktaki husun ve kubhun bilinmesinde akln ve eri hkmlerin vasta olarak nem ve ncelii nedir? gibi konular tartlmtr. Btn slm limleri tarafndan Allah yegne hkm koyucu olarak kabul edilmektedir. Burada herhangi bir ihtilaf sz konusu deildir. htilaf iki mesele zerindedir. Birincisi: akln herhangi bir eri hkm olmadan bu deerleri kavrayp kavrayamamas, ikincisi: kavramas durumunda insanlarn bunlarla sorumlu olup olmamas, buna bal olarak hirette sevap veya azap ile cezalandrlmann onlar iin sz konusu olup olmayacadr. Bu konudaki grleri grupta toplamak mmkndr: Eariyye, Mturdiyye, Mutezile. Ancak bu gruplarn grlerine gemeden nce husun ve kubuh kavramlar zerinde zet niteliinde bir aklamay uygun gryoruz. Kelm literatrnde hsn ve kubuh, ilhi vg veya yergiye, sevap veya cezalandrmaya gtren fiillerin niteliini belirten kavramlardr.471 Gzellik irkinlik, iyilik ktlk gibi manalara gelen husun ve kubhun be manas vardr.472 1- Gaye ve maksada uygun olana hsn (gzel), olmayana kubuh (irkin) denir. Buna gre adlet gibi maksada uygun olan gzel, zulm gibi maksada uygun olmayan

470 471

bn Manzr, a.g.e., c. II, s. 114 elebi, lyas, Hsn ve Kubuh, T.D.V.slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999, c. XIX, s. 59 et-Taftzn, Sadddn Mesud b.mer, erhul-Akid, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1991, s. 205; Rfat, Ahmet, Tasvr-i Ahlk, haz. Hseyin Algl, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul. ts., s. 107; Glck, erfettin, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, Kayhan Yaynlar, stanbul, 1977, s. 266; Bardakolu, Ali, Hsn ve Kubh Konusunda Akln Rol ve mam Mturd, E...F.Dergisi, Kayseri, 1987, c. IV, s. 60; Klavuz, A. Saim, slm Akidi ve Kelma Giri, 3.bs., Ensar Neriyat, stanbul, 1997, s. 121

472

61

irkindir.473 Yani kendisinde menfaat, yarar ve fayda olan adlet hsndr, zarara, fesada sebep olan zulm de irkindir. 2- nsan tabiatna uygun olana hsn (gzel), olmayana kubuh (irkin) denilir. Tatl eylerin gzel, ac eylerin irkin oluu gibi.474 3- Keml (olgunluk) sfat olana hsn (gzel), noksan (eksiklik) sfat olana kubuh (irkin) denir.475 Buna gre ilim gzel, cehalet irkindir. nk ilim, kendisiyle vasflanan kiiye olgunluk; cehalet, kendisiyle vasflanan kiiye noksanlk verir 4- Dnyada medhe (vlmeye),476 hirette sevaba477 vesile olana gzel; dnyada zemme (ktlenmeye),478 hirette cezaya vesile olana kubuh (irkin) denir.479 Cmertliin, insanlara yardm etmenin, doruyu sylemenin iyi gzel olup, insanlar tarafndan takdir edilmesi; cimriliin, yalan sylemenin kt kabul edilip yerilmesi gibi davranlar bu gruptandr. bdetler de hirette sevaba vesile olduu iin gzel; isyan, irk, kfr, nimete kretmeme gibi davranlar hirette ikaba sebep olduundan irkindir. lk madde zerinde ayn grte olan slm limleri dier maddelerde ihtilfa dmlerdir. htilfa dtkleri konu; hsn ve kubhun akli olup olmamas, akln bunlar tek bana idrak edip edememesidir. drak etmesi durumunda eri bir hkm olmadan insanlarn bunlarla mkellef tutulup tutulmayacadr. aa- Dini anlamada temel metotlar (akl-nakil meselesi) Akln szlk anlam, engelleme, balama, alkoyma,480 dnme, anlama, kavrama gc, hafza, bellektir.481 Saleb (.292): Asl, imtina (saknma)dr, deve yrmekten engellendiinde ( deve ksteklendi) denilir. demitir. el-Muhsibi (.243/ 858) de

473

474

475 476 477 478 479 480 481

et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 386; et-Taftzn, Sadddn Mesud b. mer, erhul-Meksd, I-IV, tah. Abdurrahmn Umeyr, lemul-Ktb, Beyrt, 1989, c. IV, s. 282; Aydn, A. Arslan, slm nanlar ve Felsefesi, D..B. Yaynlar, Ankara, 1964, s. 273; Baeci, Muhittin, Kelm lmine Giri, Netform Matbaaclk, Kayseri, 2000, s. 120 et-Tahnev, a.g.e., s. 386; er-Rz, Muhammed b. mer b. Hseyin Fahreddn (. 606/ 1210), el-Muhassal, ev. Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002 s. 221; Glck, a.g.e., s. 266; Bardakolu, a.g.mk., s. 60 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 386; et-Taftzn, a.g.e. c. IV, s. 282; er-Rz, a.g.e., s. 221; Glck, a.g.e., s. 266; Bardakolu, a.g.mk., s. 60; Aydn, a.g.e., s. 282; Baeci, a.g.e., s. 120; Klavuz, a.g.e., s. 121 Aydn, a.g.e., s. 273; Baeci, a.g.e., s. 120; Klavuz, a.g.e., s. 121 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 386; Aydn, a.g.e., s. 273; Baeci, a.g.e., s. 120; Klavuz, s. 121 Aydn, a.g.e., s. 273; Baeci, a.g.e., s. 120; Klavuz, a.g.e., s.121 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 389; er-Rz, a.g.e., s. 221; Aydn, a.g.e., s. 273; Baeci, a.g.e., s. 120; Klavuz, a.g.e., s. 121 er-Rb, a.g.e., s. 511 elebi, lyas, slm nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdlcebbar, Rabet Yaynlar, stanbul, 2002, s. 25

62

akl bu anlamda kullanmtr.482 Akl, maddeden ekilleri soyutlayarak kavram haline getiren, kavramlar arasnda iliki kurarak nermelerde bulunan, kyaslar yaparak varln hakikatini idrak etmeye, doruyu yanltan, iyiyi ktden, gzeli irkinden ayrmaya alan g veya cevherdir eklinde tanmlanmtr.483 el-Muhsibiye gre akl limlere gre anlama gelir: 1-Bir seciyyedir. 2-Bir idraktir. 3-Bir ngrdr (basiret).484 el-sfehn akln, kendisiyle bilgi edinmeye yarayan bir g ve bu g vastasyla renilen bilgi olduunu sylemitir. Bu anlama gelen akl, insann din, hukuk ve ahlk sorumluluklarnn temelidir. Akln olmay veya kusurlu oluu, insann ykml olmasn ya tamamen veya ksmen ortadan kaldrr.485 Akln yeri konusunda limler farkl dnmlerdir. e-fi, Akln yeri kalptir derken Eb Hanfe ve Ahmed b. Hanbel akln yerinin beyin olduunu sylemilerdir.486 mam Gazzl akl kelimesinin u anlamlara geldiini syler: 1- Akl insann teorik bilgiler edinmesini ve esitli sanatlar meydana getirmesini salar. Bu zellii ile insanlar dier canllardan ayrr. 2- nsann baz zaruri bilgileri anlamasna yardm eder. ki saysnn birden ok oluu ve insann ayn anda iki yerde bulunamayaca gibi. 3- Tecrbelerin, deien durumlar hakknda verdii bilgilerdir. 4- nsanda bulunan ftri gcn, ehvetleri engellemesi ve ilerin sonularn bilmeye ulamas demektir.487 el-Gazzl, akln baz zamanlarda, zellikle de duyulur lemde yanldn grnce aklla elde edilen bilgilerden phe etmi, duyulur lemde yanlan akla gayb lemi hakkndaki bilgilerinde gvenilemeyeceini savunmutur.488 Buna ramen yine de bn Abbastan gelen u rivyeti zikretmitir: Akl, mminlerin leti, insann biniti, dinin direi, ibdetlerin dayana, bidlerin davetisi, mctehidlerin sermayesi, hiret yurdunun tamircisi, mminlerin adrdr.489 brahim en-Nazzm (.231/ 845)a gre akl, hakikatin bilinmesini salayan bir kaynaktr.490 Kad Abdlcebbr (.415/ 1024)a gre akl, insann dnmesini ve yaptklarndan sorumlu olmasn salayan bilgilerin toplamdr.491
482 483 484 485 486 487 488 489 490 491

el-Muhsibi, Eb Abdillah Hris b. Esed (. 243/ 858), el-Akl veFehml-Kurn, ter. Veysel Akdoan, aret Yaynlar, stanbul, 2003, s. 149 elebi, a.g.e., s. 25 el-Muhsibi, a.g.e., s. 151 er-Rb, a.g.e., s. 511 el-Muhsibi, a.g.e., s. 149 el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmiddn, I-IV, ter. Ahmed Serdarolu, Bedir Yaynevi, stanbul, 1975, c. I, s. 215- 216 Uluda, Sleyman, Akl, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989, c. II, s. 247 el-Gazzl, a.g.e., c. IV, c. I, s. 215 elebi, a.g.e., s. 27 elebi, a.g.e., s. 27

63

Ehl-i snnet limlerine gre akl, naklin aklanmas ve tefsiri iin gereklidir. Ancak tek bana yeterli deildir. Snrl olmas nedeniyle hakikatleri tek bana anlayabilmekten acizdir. Eer akl ve nakil her hangi bir konuda eliirse nakli esas alrlar. Akl, duyulur lemde hata edip yanlabilir. Duyulur lemde yanlan akl, gayb lemi hakknda daha ok hata edebilir.492 Ebl- Hasan el-Er, Allahn varl ve btn dini hkmlerin ancak nakille anlalabileceini sylemitir. Akl bu konuda belirleyici bir etkiye sahip deildir.493 mam Mturd (.333/ 944), akl ve naklin dini bilmenin iki temel yolu olduunu syler.494 Duyulur lemdeki bilgileri, Allahn varln aklla biliriz. Akl naslar anlamada kendisine bavurulacak kaynaktr. Ancak akl snrldr, vahye muhtatr. Bu bakmdan dini anlamada akl naklin nne geemez.495 Baz eylerin meruluu veya fiillerin iyi veya ktl nakil yoluyla bildirilse de elde edilen nihai bilgi akl yoluyla gerekleir.496 Mutezileye gre iyi ve kt aklla bilinir. Akl fillerde olan gzel ve irkin ynleri kefeder. Fiili gzel ve kt klan ey, apak ve zorunlu bilgi ile bilinir.497 Sfiler ise dnya hayatnn ilerinin yrtlmesinde akln gerekli olduu grndedirler. Onlar akl duyulur lemde tutarak metafizik leme kartrmazlar. Allahn varl ve gayb lemi bilgisini kefe brakrlar.498 Akl Kurn- Kermde isim olarak gemez. Ancak bu kavramn fiil trevleri krk dokuz yerde geer.499 yetlerde akletme, doru dnme, ilhi hakikatleri anlama, eyann srlarn zme eylemi olarak tantlr. Hem bu dnya hem de teki dnya hayatyla ilgili konularda insann, hem kendisi hem ailesi hem de dier insanlarn mutluluu iin akln kullanmas ve doru dnmesi istenir. nsanlarn akletmeleri iin yetlerin gnderildii vurgulanr.500 Kurnda akl kavramna yklenilen manaya bakldnda, grnen grnmeyen, yaratlan ve yaratc arasndaki ilikiyi kefetme, anlama gibi insani ykmll ifade etmek iin kullanld grlr. Buna gre akl, duyularn algladklarn ileyen ve bu yolla bilgiye

492 493 494 495 496 497 498 499 500

Yavuz, Yusuf evki, Akl, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989, c. II, s. 242 Yavuz, a.g.md., s. 245 elebi, a.g.e., s. 94 Yavuz, a.g.md., s. 245 Koar, Musa, Mturdde Allah- lem likisi, tken Yaynlar, stanbul, 2004, s. 221 Koar, a.g.e., s. 221 Uluda, a.g.md., s. 247 Abdlbk, a.g.e., s. 468- 469 elebi, a.g.e., s. 24

64

ulaan bir yeti deil, ayn zamanda duyularn tesinde olan gayb lemiyle ilgili gerekleri anlayabilecek gtedir.501 Kurn, akln zdd olarak heva ve hevesi gsterir. Nefsi isteklerine uymamalarn isteyerek, akl ile hareket edenleri vp, heva ve hevesine gre davrananlar ktler.502 Onlara: Allahn indirdiine uyun! dense, Hayr, biz atalarmz zerinde bulduumuz (yol)a uyarz! derler. Peki ama, atalar bir ey dnmeyen, doru yolu bulamayan kimseler olsalar da m (atalarnn yoluna uyacaklar).503 Kurnn pek ok eyde akletmeye tevik etmesi, akla bu kadar nem vermesi ve vurgu yapmas, vahyin nemsenmedii veya ihmal edildii anlamna gelmez. Allahn ve Raslnn verdii herhangi bir hkmn akla ve geree aykr olduu sylenemez.504 Kurn ilevi olmayan akldan deil, fonksiyoner ve aktif akldan sz eder. nk ancak fonksiyoner akl dnce retir, hak ile btl birbirinden ayrr ve insan dier varlklardan stn klar.505 Her medeniyet kendine ait bir tanr, dnya, tabiat ve insan gr ortaya koyarak bir perspektif oluturmaya alr. Bu perspektif onlarn akletme biimini oluturur. Kurn da bu konularda zgn bir akletme biimi oluturmay hedeflemitir. Onun nazarnda akl tl deil, ilevsel olmaldr. Allaha gre edilgen nesne konumunda olan insan, akl sayesinde tabiat karsnda etken zne konumuna gelmektedir. Kurn insanlara bu zellii kazandrmak ve onlar ngrd hizmete motive etmek iin zikir, fikir gibi etkinlikleri tlemektedir.506 Akl, insann doruyu yanltan, gzeli irkinden, iyiyi ktden ayrmasna yardmc olan bir gtr. nsan bu gc belli ilke, esas ve deerler nda kullanr. Kurn, Araplara yeni bir hayat sunarken onlarn vicdan, gnl ve nefisleriyle beraber zihin yaplarna da hitap etmitir.507 ab- Dini anlamada hsn- kubh meselesi Dini anlamda hsn-kubh bir delil tekil eder mi? Hsn ve kubhun eyann ve fiillerin ztnda olduunu kabul edenlere gre, ibdet gibi fiiller hri hsn ve kubh dini anlayp sorumlu olmada delil deerindedir.
501 502 503 504 505 506 507

Gne, Abdlbki, Kurnda levsel Akla Verilen Deer, Ahenk Yaynlar, Van, 2003, s. 29 elebi, a.g.e., s. 73 el-Bakara 2/ 170 elebi, a.g.e., s. 75 Gne, a.g.e., s. 27 elebi, a.g.e., s. 67 elebi, a.g.e., s. 114- 115

65

Eari limlerinden olan Kad Eb Bekr el-Bkllniye gre fiillerde hsnkubuh olmad iin sevap veya ceza sz konusu deildir. nk fiillerdeki gzellik ve irkinlii Allah bildirmediinden dolay Ona itat olmayacandan, fiili ileyen iin sevap veya ceza sz konusu olmaz.508 eri bir hkm olmadan hsn-kubuhla insanlarn mkellef olmalar konusunda Mturdler ikiye ayrlmtr. Onlardan bir grup Eariler gibi dnrken, mam Mturdnin de dhil olduu grup akln, Allahn varl ve birliini kavrama gcne sahip olduundan fetret dneminde dahi insanlarn Allaha imndan sorumlu tutulaca grndedir.509 Kiiye peygamberin teblii ulamasa da Allaha imnla mkelleftir.510 Mturdlere gre fiillerdeki gzellik ve irkinlii akln idrak etmesi, Allahn hkmnn o dorultuda olmasn gerektirmez. Srf akln ulat hsn ve kubuhla teklif olmaz, sevap ve gnah terettp etmez. Sevap veya gnahla sorumlu tutulma ancak eri bir hkmn geliinden sonra olur.511 Mutezileye gre akln gzellik ve irkinliini kavrad eyler onun mkellef klmas ve yasaklamasyla vacip olur.512 Peygamber gnderilmemi veya tebliin ulamad insanlar da akln idrak ettii fiilleri yapmakla sorumludur. bHsn- kubh eitleri zellikle Allahn fiileri konusunda hsn-kubh eitlerini, hislerle idrak edilen gzellik, aklla bilinen gzellik ve fiillerdeki gzellik olmak zere bala ayrdk. ba- Hiss gzellik- irkinlik (hsn- kubh) Kinat, hislerin de idrak edebilecei ekilde muazzam bir henk ierisindedir. En kk parasndan en byk parasna kadar ilhi bir nizam ierisinde belli bir tertip ve dzene tbi olarak hareket eder. Her ey yaratld ve yer ald ilhi kanun dzeni ierisinde seyrini devam ettirir. lemdeki bu nizam insann estetik duygusuna hitap etmektedir. Ceml olan ve cemli seven bir ulhiyet anlayna ulatrmay gaye edinir. slm limleri Allahn adleti, cmertlii ve gzelliini aklarken lemin dzenine, gayesine, hikmetine ve gzelliine iaret etmektedirler.513
508 509 510 511 512 513

el-Bklln, Eb Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basr (. 403/ 1013), Kitbut-Temhd, Mektebetl-arkyye, Beyrt, 1957, s. 121; Glck, a.g.e., s. 268 Klavuz, a.g.e., s. 126; Bardakolu, a.g.mk., s. 72; Baeci, a.g.e., s. 122 Bardakolu, a.g.mk., s. 72; Baeci, a.g.e., s. 122 Bardakolu, a.g.mk., s. 72 Baeci, a.g.e., s. 121 Aydn, Mehmet S., Din Felsefesi, 8.bs., zmir lhiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir, 1999, s. 65, 70

66

Hislerle algnan bu gzellik Allahn varlna bir delil tekil eder. Her eyden nce bu gzellie dikkatleri eken yetler vardr. O, yedi g, birbiri zerinde tabaka tabaka yaratt, Rahmann yaratmasnda bir aykrlk, uygunsuzluk gremezsin. Gzn dndr de bak, bir bozukluk gryor musun? Sonra gzn iki kez daha dndr (bak). Gz (arad bozukluu bulmaktan) umudu keserek hor ve bitkin bir halde sana dner.514 Bu gzellik Sniin sanatnn gzelliine bir delildir. bb- Akl gzellik- irkinlik (hikmet- abes) Kurnn akla vurgu yapt bir konu da hikmet meselesidir. Sadece dnmeye tevik etmekle kalmaz, lemdeki nizamn bir gayeye uygun olduunu, hibir eyin bouna yaratlmadn, her eyin bir hikmete dayandn delillerle aklar.515 Kurnda zellikle sebeplere vurgu yaplm ve insanlar basmakalp dnmelerden kurtararak516 sebepler zerinde dnmeye tevik etmitir. Rabbimiz, onlara kendi ilerinden, senin yetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitab ve hikmeti retecek, onlar temizleyecek bir eli gnder. Her zaman stn gelen, her zaman yerli yerince yapan yalnz sensin.517 Onlar ayakta, oturarak ve yanlar zerine yatarken Allah anarlar, gklerin ve yerin yaratl zerinde dnrler: Rabbimiz (derler), bunu bo yere yaratmadn, sen ycesin bizi ate azabndan koru.518 Akl yerinde olan bir kimseye hikmete aykr davranlar sergilemesi yakmaz. Akln bir parasn oluturan evrenin anlamsz ve yararsz bir ekilde hikmete aykr yaratlmas dnlemez. lemin yoklua maruz braklmak zere yaratlmas hikmete aykrdr.519 Mutezile ve Mturd mezhebine gre Allahn fiilleri, zellikle de insanla ilgili olan fiilleri hikmet, maslahat, sebep ve illetten bamsz deildir. Allah abesle (bo ve anlamsz ilerle) itigal etmez. Fiillerdeki maksat, hikmet, illet, maslahat, gaye, sebep, Allahn eksik olup kendini tamamlamak istemesinden deil, onun kemlinden kaynaklanr.520 Allahn yaratt tabiatn ileyiine, ynetimine sebep olacak her hangi bir dengesizliin bulunmas muhaldir. Dengesizlik gibi grnen eyler aslnda insan aklnn idrak edememesi nedeniyledir. Akln, hikmetini anlamaktan aciz kald her ey hikmetten yoksun deildir.521

514 515 516 517 518 519 520 521

el-Mlk 67/ 3- 4 elebi, a.g.e., s. 72 elebi, a.g.e., s. 69 el-Bakara 2/ 129 l-i mrn 3/ 191 Koar, a.g.e., s. 220 Gler, lhami, Allahn Ahlkilii Sorunu, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 1998, s. 54 Koar, a.g.e., s. 224

67

Zarar ve fayda, elem ve lezzet veren eyleri yaratmak hikmetin gereidir. Bunlar yaratmadaki hikmet insanlarn nefislerinin holanmayaca ve kanmas gereken eyleri bilmesi, sorumlu tutulduklar konularda bundan rnek alarak yapp yapmayacaklar eyleri tespit etmeleri ve bu sayede yarar ve zarar bilincine ulamalardr.522 Hakm olan bir Tanrnn hikmete aykr bir ey yapmas dnlemez. Allah hikmetsiz fiil ilemekten mnezzehtir. Hikmet geree isabet etmedir. Hikmet her eyi yerli yerine koymak, hakk olana hakkn vermek ve kimsenin hakkn eksik brakmamaktr.523 bc- Fiili gzellik- irkinlik ( hasene- seyyie) Mutezileye gre Allahn fiilleri hasendir. nk O, insanlara herhangi bir ekilde ltufta bulunmutur. nsanlarn menfaatlerine olan eyleri yaratmtr. Bu dnyada ac ektirdii insanlara hirette, adil olmas sebebiyle ivaz demitir. Mriklerin ocuklarna gnah ilememeleri nedeniyle azap etmemitir. Eer Allah bunlarn zddn yapm olsayd kabih i yapm olurdu.524 mam Mturdye gre Allah gzel fiillerin yaratcs olduu gibi kt eylerin de yaratcsdr. Ancak bu, Allah habis olanlarn rabbi, kabih olanlarn ilh vb. eylerle nitelemenin doruluunu gstermez. Bu ekilde nitelendirme ulhiyete uygun deildir. Ona gre Allaha nispet edilecek herhangi bir fiil, isimlendirme asndan kubhu andrmayacak ekilde olmaldr.525 cHsn- kubh meselesi zerindeki tartmalar Kelm ilminde en ok tartlan konulardan biridir. Bu konu zerinde mezhepler arasnda gr ayrlklar vardr. Bu konudaki grleri, onlar birbirinden ayran en byk zelliklerden biridir. Bununla beraber ayn grte olduklar noktalar da yok deildir. caEariyye Hsn ve kubhun akli olmayp eri olduunu savunan Eariyye mezhebi, husn ve kubuh kavramlarna anlam vermektedirler 1- Sfat ynnden tam olana gzel, eksik olana irkin denir. 2- Maksada uygun olana gzel, olmayana irkin denir.

522 523 524 525

Koar, a.g.e., s. 235 Koar, a.g.e., s. 224- 225 Koar, a.g.e., s. 228 Koar, a.g.e., s. 229

68

3- Dnyada vlp, hirette sevab gerektirene gzel; dnyada ktlenip, hirette cezay gerektirene irkin denir526. Bu konudaki grlerinde Eariye mensubu limler uyum iindedir.527 Onlara gre fiillerin gzellii ve irkinlii eri bir hkmle bilinir.528 nsan akl vahiy gelmeden nce eya ve fiillerdeki gzellik ve irkinlii anlayamaz.529 Eya ve fiillerdeki gzellik irkinlik Allahn bildirmesiyle anlalr.530 Zaten eyin kendisinde hsn ve kubuh yoktur.531 Bu anlamda eya ve fiiller eittir.532 Allah bir eye gzel dedii iin gzel, irkin dedii iin irkindir.533 Hsn ve kubuh emrin mucebidir.534 Emir, emrolunan eylerin hsnn veya kubhunu cab ettirir.535 Hsn, rnin vcb, nedb ve bha eklinde tezahr eden izni, kubh ise hurmet ve kerhat eklinde olan yasaklamasyla olur.536 zin verilen gzel, yasaklanan irkindir.537 Namaz, oru,538 imn, adlet gibi ibdet ve ameller ri gzel dedii iin gzel; zina, hrszlk, kastsz cana kyma, yalan, irk ri irkin dedii ve onlardan nehyettii iin irkindir.539 Eer bu emir olmam olsayd bu fiiller ne gzel, ne de irkin olacaklard. Baka bir deyile vahiyden nce fiiller iin gzellik ve irkinlik sz konusu deildir.540 Eariye mezhebinin bu konudaki gerekeleri unlardr: Akl, eya ve fiillerin gzellik ve irkinliini bilmeye muktedir deildir. nk akl ou zaman fiillerin vasflanmasnda ihtilf iindedir. Bir eyin veya fiilin gzellik veya irkinlii kiiden kiiye gre deiir. Birinin gzel dediine bakas irkin diyebilir. stelik akl hkm verirken d etkilere aktr. Fiilin maksada uygunluunu, galip olma durumunu dikkate alr.541 Bu ller genelletirilemez. Bir durumda verilen hkmn tam tersi baka bir durumda sz konusu olabilir. Bu nedenle akln bir eyi gzel veya irkin bulduunda o eye sevap veya ceza verileceini sylemek imknsz
526 527 528

529

530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541

Glck, a.g.e., s. 266 Glck, a.g.e., s. 266; Glck Toprak, erafettin Sleyman, Kelm, S...F. Yaynlar, Konya, 1988, s. 217 et-Taftzni, a.g.e., s. 204; Glck, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, s. 266; Klavuz, a.g.e., s. 121; elebi, a.g.md., s. 61; Bardakolu, a.g.mk., s. 67; Baeci, a.g.e., s. 120; Aydn, slm nanlar ve Felsefesi, s. 273; Pekcan, Ali, slm Hukukunda Gaye Problemi, Rabet Yaynlar, stanbul, 2003, s. 41 et-Taftzn, a.g.e., s. 204; el-Cevziyye, bn Kayym Eb Abdillah emsddn Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb ez-Zra ed-Dmek el-Hanbel (. 751/ 1350), Medricus-Slikn, I- III, ev. Ali Ata - Adil Bebek v.dr., nsan Yaynlar, stanbul, 1990, c. III, s. 440 et-Taftzn, a.g.e., s. 204; el-Cevziyye, a.g.e., s. 440; Bardakolu, a.g.mk., s. 67; Glck, a.g.e., s. 267; elebi, a.g.md., s. 60; Baeci, a.g.e., s. 120; Pekcan, a.g.e., s. 41 erif, M. M., slm Dncesi Tarihi, I-IV, nsan Yaynlar, stanbul, 1990, c. I, s. 264; Bardakolu, a.g.mk., s. 67; Glck, a.g.e., s. 266; elebi, a.md., s. 60 Glck, a.g.e., s. 266; Glck, a.g.e., s. 266; Baeci, a.g.e., s. 120 et-Taftzn, a.g.e., s. 204; Bardakolu, a.g.mk., s. 68 et-Taftzn, a.g.e., s. 204; Baeci, a.g.e., s. 120 Bardakolu, a.g.mk., s. 67 Bardakolu, a.g.mk., s. 67 Bardakolu, a.g.mk., s. 67 Bardakolu, a.g.mk., s. 67; Kl, Recep, Ahlkn Dini Temeli, T.D.V. Yaynlar, Ankara, 1996, s. 105 Bardakolu, a.g.mk., s. 67; Pekcan, , a.g.e., s. 41 el-mid, a.g.e., c. I, s. 78; Bardakolu, a.g.mk., s. 68

69

olur.542 Fiiller iin Allahn verdii hkmn aynsn akln verebileceini sylemek imknszdr.543 Fiillerin ztnda gzellik ve irkinlik olmad iin adam ldrme veya yalan syleme gibi fiillerin her zaman irkin olduunu sylemek mmkn deildir. Yerine, zamanna, maksadna gre bu fiillerin gzellik ve irkinlii deiebilir.544 Bir insann hayatn kurtarmak iin sylenen yalan irkin olarak nitelendirilemez. Bu nedenle baz fiillerdeki gzellik ve irkinliin akl tarafndan zarur olarak bilinmesine imkn yoktur.545 Hsn ve kubuh emir ve nehyin gereidir.546 Eer ri hkmn aksini sylemi olsayd yani gzel dedii imn, adlet, namaz gibi ibdet ve fiillere irkin deseydi onlar irkin; zina, adam ldrme, yalan, irk gibi fiillere gzel deseydi onlar da gzel olacaklard. Earilere gre Allahn hkmnden bamsz olarak gzellik irkinlik, iyilik ktlk gibi herhangi bir deer yoktur. Eyaya olduu gibi ahlk davranlara da anlam kazandran Allahn hkmdr. nk onlara gre gzel fiilleri Allah yaratt gibi irkin fiilleri de yarattndan, fiillerin Allah asndan ahlk bir deeri yoktur.547 Bundan dolay Allahn fiillerine gzel irkin denilemez. Hsn kubuh, medh zemm lsnde deerlendirildii iin Allahn fiillerine nisbet edilemez.548 Hsn ve kubuh konusundaki deerlendirmeler insanolu iin farkl zaman ve meknlarda farkllk arz eder.549nk insanolu tabiat gerei tatl olan eylere meyleder, aclardan kanr. Bugn onlar iin tatl olan yarn ac olabilir, ac olan tatl olabilir. Bunun deimemesi, hep ayn kalmas iin herhangi bir garantileri de yoktur.550 Mutezilenin hsn ve kubhun aklla bilinebileceine dair delillerinden biri olan; dine, nakle sahip olan milletler hsn ve kubhu adaletin gzel, adam ldrmenin, yalann irkin olduunu semi yoluyla bilirken, herhangi bir eri hkme sahip olmayanlar da ayn eylerin gzellik ve irkinliklerinden haberdardr, tezine kar Bakllninin savunmas ise, onlarn bu ekilde bilip inanmalar onlarn o konuda bilgi sahibi olduklarn gstermez, eklindedir. Onlar zan, taklid ve eriat ehlinin yolu zeredirler. Bir kimsenin bir eye inanmas onun o ey hakknda bilgili olduunu gstermez.551 Earilere gre baz fiillerin gzellik ve irkinlii hakknda insanlarn ortak grte olmalarnn sebebi, daha nce o fiil hakknda eri bir hkmn
542 543 544 545 546 547 548 549 550 551

el-mid, a.g.e., s. 78; Bardakolu, a.g.mk., s. 68; Glck, a.g.e., s. 267- 268 Bardakolu, a.g.mk., s. 68 Bardakolu, a.g.mk., s. 68 Bardakolu, a.g.mk., s. 68 Bardakolu, a.g.mk., s. 68 Kl, a.g.e., s. 105 Bardakolu, a.g.mk., s. 69 Bardakolu, a.g.mk., s. 68 el-Bklln, a.g.e., s. 123; Glck, a.g.e., s. 270 el-Bklln, a.g.e., s. 123; Glck, a.g.e., s. 270

70

inmi olmas ve bu konuda eitilmi olmalardr.552 Ayrca Eariler bu konuya psikolojik adan da bakmaktadrlar.553 nsanlar zihinlerine doan motivlerin etkisiyle fiilleri ilediklerinden, onlarn meydana gelmesinde dorudan etkili deildirler. Bunda herhangi bir katklar yoktur, fiiller iradeleri dnda gerekleir. Bu nedenle fiillerinde gzellik ve irkinliin aranmas gereksizdir.554 Earilere gre nesh ayetleri de fiillerin zatnda gzellik ve irkinliin olmadn gsterir.555 Gzellik ve irkinlik eyann zatnda olmu olsayd, o fiil batan beri ya gzel veya irkin olurdu. Earilere gre bilgi, sz, fiil olarak mkelleflere vacip klnan her ne varsa ancak Allahn emri ile vacip klnm, yaplmas yasaklanan herey de Allahn yasaklamas (haram klmas) ile yasaklanmtr. Eer Allahtan emir ve nehiyler gelmemi olsayd, insanlara ne bir ey farz klnr, ne de haram edilirdi.556 Son dnem slm limlerinden Bedizzaman Said Nursi de Allah bir eyi emreder, o ey gzel olur, bir eyden nehyeder, o ey irkin olur. demitir. Gzellik emir ile irkinlik de yasaklamayla gerekleir. Fiillerde ve eyadaki gzelliin hakiki illeti emir ve nehiydir gryle Earilere katlr.557 Hsn ve kubuh, eri bir hkm olmadan insanlarn onlarla mkellef olmalarn gerektirir mi? Bunun sonucunda da hirette sevap veya ceza almalarna sebep olur mu? Earilerin bu konudaki gr; hsn ve kubhun sadece eri bir hkmle bilineceinden insanlarn mkellef olmayaca,558 mkellef olmann ancak vahiyle gerekleeceidir. Kuran- Kermden getirdikleri delilleri de Biz peygamber gndermedike asla azap etmeyiz559 yetidir.560 cb- Mturdiyye Mturdler hsn - kubuh konusunda Eariyye ve Mutezile arasnda orta bir yol tutmaktadr. Onlara hkim olan genel anlay, fiillerde ve eyadaki gzellik ve irkinliin aklen idrak edilebileceidir.561 Mturdler fiillerde hsn kubuh kavramna anlam verirler: 1- Sfat ynnden tam olan gzel, eksik olan irkindir (ilim-cehalet).
552 553 554 555 556 557 558 559 560 561

elebi, a.g.md., s. 61 Glck, a.g.e., s. 269 el-mid, a.g.e., c. I, s. 79; elebi, a.g.md., s. 61 elebi, a.g.md., s. 61 el-Badd, Eb Mansr Abdlkhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark beynel-Frak, Mektebetd-Drut-Trs, Khire, ts., s. 347 Harmanc, Abdlkadir, Said Nursinin Risalelerinde Kelm Felsefe Problemleri, Ay Kitaplar, stanbul, 1994, s. 53 Baeci, a.g.e., s. 120; Bardakolu, a.g.mk., s. 69 el-sr 17/ 15 et-Taftzn, a.g.e., s. 284; el-mid, a.g.e., s. 87 Glck, a.g.e., s. 265; Glck - Toprak, a.g.e., s. 216; Bardakolu, a.g.mk., s.71

71

2- Amaca uygun olan gzel, olmayan irkindir. 3- Dnyada vmeyle ilgili olup hirette sevab gerektiren gzel, dnyada ktlenip hirette cezay gerektiren irkindir.562 lk iki maddenin eriat ilgilendirmediini, aklla bilinebileceini kabul ederler. Mturdlere gre hsn emrin, kubuh nehyin mucebi deil medlldr.563 Emir emredilen eyin gzelliini, nehiy nehyedilenin eyin irkinliini gerektirmez.564 Emir ve nehiy ancak eyann ve fiilin gzellik veya irkinliine dellet eder. Hsn veya kubuh eya veya fiilin ztnda olduu iin emredilmi veya nehyedilmitir.565 Ancak bunu idrak ederek gzellik ve irkinlie hkmeden akl deil eriattr. Akl sadece bir vastadr.566 nk akl gzellik ve irkinlii idrak ettii gibi hiretteki karln ne olacan idrak edip, hkmedemez.567 Allah gzel olan yasaklayp irkin olan emretmez. Buraya kadar Mutezili gibi dnrler. Burada ayrlrlar. Mturdlere gre hasen olan emredip, kabih olan yasaklamak Allaha vacip deildir, sadece mnasiptir. Fiillerin hsn ve kubuhla vasflandrlmas Allahn buna uymasn gerektirmez.568 Mturdlere gre hsn kubuh ksmen akl, ksmen eridir. Ebu Mansur elMturd hsn ve kubhun fiillerin mahiyetine ilikin nitelikler olduu grndedir. Ona gre akl baz eylerin gzellik ve irkinliine hkmedebilir. nsan, tecrbeleri, bilgisi arttka, akl tahlilleri daha dikkatli yorumladka verdii kararlarda daha isabetli olur. Fakat bunda da bir snr vardr. Akl, vahiyden bamsz bir ekilde eya ve fiillerdeki gzellik ve irkinlii tam olarak bilemez. Akln yetersiz kald yerlerde peygamberler devreye girer.569 Mturdler hsn ve kubhun hem akl hem de er olduunu ileri srerken tecrbelerin de etkisiyle deiik zaman, mekn, sosyal evre ve artlarda yaayan insanlarn baz fiillerin gzellik ve irkinlikleri konusunda ortak bir kanaate varmalarndan yola karlar. Bu da onlarn hsn ve kubhun, fiillerin zti nitelikleri olduunu ve aklla bilinebilecei grn benimsemelerine vesile olur.570 Mturdler hsn ve kubhun kavranmasnda fiilleri grupta inceler: 1- Akln, herhangi bir muhakemeye ihtiya duymadan gzellik ve irkinliini anlayaca fiiller. Allahn varl ve birliini anlamak, inanmak, adlet, iyilik vb.
562 563 564 565 566 567 568 569 570

Glck -Toprak, a.g.e., s. 216 Aydn, a.g.e., s. 275; Pekcan, a.g.e., s. 42 Bardakolu, a.g.mk., s. 72; Aydn, a.g.e., s. 275; Pekcan, a.g.e., s. 42 Bardakolu, a.g.mk., s. 72; Aydn, a.g.e., s. 275, Pekcan, a.g.e., s. 42 Bardakolu, a.g.mk., s. 74 Aydn, a.g.e., s. 275 Bardakolu, a.g.mk., s. 72 elebi, a.g.md., s. 62 Klavuz, a.g.e., s. 126

72

2- Gzellik ve irkinlii muhakeme ve delile bavurularak bilinen fiiller.571 Birinin hayatn kurtarmak iin sylenen yalann irkin olmayp, gzel oluu gibi. 3- yilii ktl, gzellii irkinlii ancak vahyin aklamasyla anlalan fiiller. bdetlerin ekli ve saylar gibi. Akl bunlar vahiy olmadan kavrayamaz.572 lk iki madde mturdiyye mezhebine mensup Hanefi usulclerin hsn ve kubuh konusundaki tasnifleridir.573 mam Mturdye gre hsn ve kubhun kayna insan akl ve tabiatdr. Bu ikisinin gzel veya irkin grd eyler bazen uyuabilir bazen de eliebilir.574 nsan tabiat akldan biraz farkldr. Alkanlklarn ve terkin de etkisiyle akln gzel bulduunu tabiat irkin bulabilir. Her durum ve artta akla gzel gelen tabiata gzel gelmeyebilir.575 ccMutezile Mutezileye mensup slm limleri hsn ve kubhu akl olarak deerlendirmilerdir.576 Mutezileye gre eya ve fiillerin gzel ve irkin olarak nitelendirilmeleri zatlar gereidir. Gzellik ve irkinlik eya ve fiillerin ztnda mevcuttur. Bu akl olarak bilinebilir. Din gelmeden akl eya ve fiillerdeki hsn ve kubhu kavrayabilir.577 Akl sadece bir vasta deildir.578 Bir eyin emredilmi veya nehyedilmi olmas, eya ve fiillerin ztnda bulunan gzellik veya irkinlik nedeniyledir. Emir ve nehiy hsn ve kubhun mucebidir. Bu nedenle eya ve fiillerin gzel veya irkin olduklarna dair hkm veren akldr.579 Akl, eri bir hkm gelmeden nce fiilin ztnda veya sfatlarnda bulunan ve o fiili ileyeni medhe ve sevaba mstehak klacak bir gzellik veya zemme ve cezaya lyk klacak bir irkinlik ynnn olduunu anlayabilir. mnn gzel, kfrn irkin oluu gibi. Akln, gzellik ve irkinliini kavrad fiilleri akln mkellef tutmasyla yapmak veya ondan kanmak vacip olur.580 Eyann ve fiillerin ztnda veya sfatlarnda bulunan gzellik veya irkinlie hkmeden akl

571 572 573 574 575 576 577 578 579 580

el-Mturd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd (. 333/ 944), Kitbut-Tevhd, Mektebetlslmiyye, stanbul, 1979, s. 201; Bardakolu, a.g.mk., s. 70 Baeci, a.g.e., s. 121- 122 Bardakolu, a.g.mk., s. 73 el-Mturd, a.g.e., s. 170; Bardakolu, a.g.mk., s. 70 el-Mturd, a.g.e., s. 218- 224; Bardakolu, a.g.mk., s. 70 Bardakolu, a.g.mk., s. 62 Bardakolu, a.g.mk., s. 62; Klavuz, a.g.e., s. 124; Baeci, a.g.e., s. 121; Aydn, a.g.e., s. 274; Pekcan, a.g.e., s. 42; elebi, a.g.e., s. 274 Klavuz, a.g.e., s. 124 Baeci, a.g.e. s. 122; Aydn, a.g.e., s. 274 Baeci, a.g.e., s. 121; Bardakolu, a.g.mk., s. 64

73

olduundan, eriat hkm veren deil kefedip beyan edendir.581 Dinin getirdii emir ve nehiyler hsn ve kubhu spat ve ina etmez.582 Mutezileye gre her eyin ztnda veya sfatlarnda bulunan hsn veya kubuh ciheti: 1- Bazen herhangi bir fikir ve istidlle ihtiya duymadan akl tarafndan zaruri olarak bilinir. Faydal dorunun gzellii, zararl yalann irkinlii gibi. 2- Bazen de nazari olarak, teemml, tefekkr ve istidll yoluyla bilinir. Zararl dorunun irkinlii, faydal yalann gzellii gibi. 3- Bazen de ne nazari nede zaruri olarak bilinir. Baz fiillerdeki gzellik ve irkinlii eri bir hkm gelmeden nce akl tek bana bilemez. Ramazan aynn son gnnde oru tutmann gzellii, evval aynn ilk gnnde oru tutmann irkinlii gibi.583 Hsn ve kubhun akli olduuna dair Mutezilenin ileri srd delillere gelince: 1- Hsn ve kubuh hakikatte ve haddi ztnda eya ve fiilde olmayp, eriat geldikten sonra sabit olmu olsayd, eriatten nce namaz klmakla zina etmek,584 yalan sylemekle doru sylemek585 birbirine eit olurdu. eriatte bunlardan birini dierine tercih ederek birini emredip dierinden nehyetmesi abes olurdu. Bu da Allahn abesle itigal etmesi olurdu ki Allahn hikmetine aykrdr. 2- Gzellik ve irkinlik akli olmasayd insanlar baz eyleri yapmalar, bazlarn da yapmamalaryla mkellef tutmak, bundan dolay da hirette onlara sevap veya ceza vermek manasz olurdu. Bu byk hikmetler ieren dinin kaidelerine terstir. 3- Fiillerin gzellik ve irkinlii eri olmu olsayd, yalann kt, dorunun iyi, adletin gzel, zulmn irkin olmas gibi zelliklerde insanlarn her yer ve zamanda ittifak etmemelerini gerektirirdi. Oysa dinli dinsiz her topluluk bunlarda ittifak halindedir.586 4- Akl, fiilin tad fayda ve zarara bakarak fiilin gzel veya irkin oluuna hkmeder.587 Mutezili limler eya ve fiillerde zti olarak bulunan hsn ve kubhun akli olduunda ittifak halindedirler, sadece isimlendirmede farkllk vardr.588 lk dnem mutezili limlerden brahim en-Nazzam (. 231/845), Ebul-Huzeyl el-Allf (. 235/849) ve Muhammed el581 582 583 584 585 586 587 588

Aydn, a.g.e., s. 274 Bardakolu, a.g.mk., s. 63 Baeci, a.g.e., s. 121; Aydn, a.g.e., s. 274- 275; Bardakolu, a.g.mk., s. 66 et-Taftzn, erhul-Meksd tercmesinde ki dipnottan, s. 208 Klavuz, a.g.e., s. 125 Klavuz, a.g.e., s. 125 Bardakolu, a.g.mk., s. 63 Bardakolu, a.g.mk., s. 62

74

skafiye gre hsn - kubuh fiillere ait zti bir durumdur.589 Ebul-Ksm el-Belh el-Kab (. 319/931) ye gre fiillerin zt ve hakiki sfatlar ile ilgilidir.590 Kad Abdlcebbra ve Cbbi ekolne gre adalet zulm, ilim cehalet gibi fiillerin hsn ve kubhu ztlaryla deil, kendiliklerinden sabittir.591 Hsn ve kubuh baz fiillerde yn ve itibarlar sebebiyle ortaya kar. Bir durumda gzel olan bir fiil baka bir durumda irkin olabilir. Mesel secde fiili Allah iin yapldnda gzel, eytan iin yapldnda irkindir.592 Kad Abdlcebbra gre hsn kubuh konusunda sem fiillerin durumunu kefetmede etkilidir. Fiilin gzellik ve irkinliini aklmzla biliriz. Biz bilgimizle namazda byk bir fayda olduunu bildiimizde ve onu yaptmzda sevab hak ederiz. O fiilin vacip oluu da aklidir. Zinann fesada sebep olduu bilgisi de onun irkinlii bilgisinin akli olduunu gsterir. Bunun iin sem bir eyin gzellik ve irkinliini gerektirmez. Ancak akl gibi dellet yoluyla fiilin durumunu aar. nk bir eye dellet o eyin durumuna dellettir. Yoksa dellet sebebiyle yle olmaz. Ayn ekilde bir eyi bilme o eyin kendisine taalluk eder. Yoksa o ey bilme ile yle olmu deildir. Doru haber bunun gibidir. Akl ve sem bir eyi gzel veya irkin grr demek doru deildir. Ancak o ikisiyle o eyin gzellik ve irkinlie delleti kastediliyor ise o zaman doru olur.593 Kad Abdlcebbra gre onlarn Allah Tela onu vacip kld sznden maksat Allah bize vacibin vacip olduunu bildirdi veya delleti ile bizim vacibi tanmamza imkn verdi demektir.594 Mutezile akl eya ve fiillerdeki hsn ve kubhu ispat ve ina edici deil, onlarda bulunan hsn ve kubhu kefedici, ortaya karc ve idrak edici olarak kabul eder. Hkm de meczi anlamda akla nispet ederler. Din ise akln idrak ettii hkm tekid edicidir.595 Mutezile hsn ve kubhun akliliini savunurken nakli tamamen konunun dnda brakmaz. Bir fiili btn ynleriyle bilebilmek iin naklin de gerekli olduunu kabul eder. Bu nedenle hsn ve kubhu akli ve eri olmak zere ikiye ayrr:596
589 590 591

592 593 594 595 596

Bardakolu, a.g.mk., s. 62 Kad Abdlcebbr, Ebul-Hasen Kdil-Kudt Abdlcebbr b. Ahmed el-Hemedn (. 415/ 1025), erhulUsulil-Hamse, 2. bs., Mektebet Vehbe, Khire, 1988, s. 310; Bardakolu, a.g.mk., s. 62; elebi, a.g.e., s. 274 Kad Abdlcebbr, Ebul-Hasen Kdil-Kudt Abdlcebbr b. Ahmed el-Hemedn (. 415/ 1025), el-Mun f Ebvbit-Tevhd vel-Adl, I-XX, tah. Ahmed Fud el-Ehvni, el-Messesetl-Msriyyetl-mme, Msr, 1962, c. VI/1, s. 30- 31; Bardakolu, a.g.mk., s. 62- 63 Kad Abdlcebbr, erhul-Usulil-Hamse, s. 310; el-mid, a.g.e., c. I, s. 77; Bardakolu, a.g.mk., s. 63; elebi, a.g.e., s. 274 Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. VI/1, s. 64- 65 Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. VI/1, s. 65 Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. XI, s.101 elebi, a.g.e., s. 273

75

Akli hsn: Baka bir sebebe taalluku sebebiyle olmayp, zt itibariyle gzel olandr. hsn ve zarara gtrmeyen fayda gibi. Akli kabih: Baka bir eye taalluku sebebiyle deil de zt itibariyle irkin olandr. Zulm, yalan, kabihi irade, kabihi emir, cehl, teklif-i ma l yutak, nimeti inkr gibi.597 eri hasen: Gzelliini dinin bildirdii fiil. eri kabih: irkinliini dinin bildirdii fiil. Bunlarda hkm eriat tarafndan verilir. Akln gzel grdn din irkin, akln irkin grdn din gzel grebilir. Mutezileye gre din hkmn koyduktan sonra akl onunla uyuabilir.598 Kad Abdlcebbr haseni, gzellie ilave sfat olan ve olmayan olmak zere ikiye ayrr. Gzellie ilave sfat olan hasen medhi gerektirir. kincisi ise medhi gerektirmez, mbah olarak isimlendirilir. Medhe konu olan fiilleri kendi arasnda ikiye ayrr. Birincisi: nafile ibdetler gibi yapldnda medhi gerektirip, yaplmadnda zemmi gerektirmeyen fiiller. kincisi: farzlar gibi yapldnda medhi, yaplmadnda zemmi gerektiren fiiller.599 Kad Abdlcebbr kudret sahibi kiiden meydana gelen fiili ikiye ayrr: Varl zerine ziyade sfat olmayan fiil. Bu fiile ne gzel ne de irkin denilir. Uyuyan kimsenin fiili gibi. Varl zerine ziyade sfat olan fiil. Bu fiil medhe ve zemme lyk olmas asndan iki ksmdr. Fiil g sahibi failden meydana geldiinde fail ya vgye ya yergiye mstehak olur ya da bunlardan hibirine mstehak olmaz.600 Mutezileye gre nemli olan irkinin ktlenmeyi hak edii, gzelinde bu ktlenmeden uzak oluudur. Bu iki hkm fiil zerine zaid bir durumdur. Bu sfat olmadnda fiil ne gzel ne de irkin olur. Bu durumda fiil gzellik ve irkinlik ynnden birdir.601 Fiilin failini medhe veya zemme mstehak klmas asndan bakldnda bir kiiye nce irkin gelen bir sret daha sonra gzel geldii halde, yalan ve zulm kendilerinin irkinliklerinde ihtilaf olmad, onlar yapan zemme mstehak klan fiiller olduundan akln durumunda bunlar iin zamana gre herhangi bir deime sz konusu deildir. Akl her durumda bu fiilleri irkin bulur.602

597 598 599 600 601 602

Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. VI/1, s. 58 Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. VI/1, s. 68 Kad Abdlcebbr, erhul-Usulil-Hamse, s. 326- 327 Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. VI/1, s. 5 -7; elebi, a.g.e., s. 277 Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. VI/1, s. 9 Kad Abdlcebbr, el-Mun, c. VI/1, s. 20

76

d-

Hsn-kubh meselesinin fikri yansmalar Husun ve kubuh konusundaki tartmalar sadece fiillerdeki gzellik ve irkinliin akl

- din olup olmamasyla snrl deildir. nsann fiilleri tartlrken bu fiillerin yaratcsnn Allah veya insan olduu tartlm, bunun sonucunda da Allahn fiillerinin gzellik veya irkinlikle nitelenip nitelenmeyecei tartmas da kanlmaz olmutur. da- Adlet-zulm Mutezile zulm Allahtan nefyetmede ittifak halindedir. Ancak onu yapmadaki kudreti konusunda ihtilaf etmitir. Eb Huzeyl el-Allf Allahn zulme kadir olduunu ancak hikmeti ve rahmeti gerei onu yapmadn syler. Zulm noksanlk olduundan Allah iin caiz deildir.603 Allah bir iin irkinliini bildiinden onu semez.604 Allah kullarn fiilerinin yaratcs deildir. Bu nedenle zulmn yaratcs da olamaz. Eer kullarn fiillerinin yaratcs olsayd zalim olurdu. nk zulm kendisinde fayda olmayan, zarar def etmeyen her trl zarardr.605 Erinin gr; Allahn, zulm kendisi iin deil de bakas iin yarattndan dolay zalim olmaddr.606 Allah ehvetin yaratcs olmakla ehvetli olmuyorsa, zulm yaratmasyla da zalim olmaz. nk zulm insan iin yaratlmtr.607 db- Hayr-err slam limleri hayr Allahn yarattnda ittifak ederken errin yaratlmasnda farkl grtedirler. Ehl-i Snnete gre Allah hayrn da errin de yaratcsdr. Her ey Allah Telnn irade edip yaratmasyladr. Tasarruf hakk sadece ona aittir. Hayr, err, imn, kfr, inkr, ilim, hsran, azgnlk, doruluk, itat, isyan, irk hepsi onun yaratmasyladr. 608 Allah erri yaratandr, ancak ona rzas yoktur.609 Mutezile hayr Allaha nisbet ederken erri Ondan, dil olmas sebebiyle nehyeder. nk O erri irade edip yaratsa, kullar da bunlar yapmakla sorumlu tutsa, O, kullarna zulmedici olur. Oysa Allah zalim deildir.610 erri irade edip yaratmak irkindir. Ehl-i Snnete gre ise erri yaratmak deil, erri ilemek, onunla nitelenmek irkindir. Buna bir ressam tarafndan yaplan irkin resmi rnek verirler.
603 604 605 606 607 608 609 610

Carallah, Zhd, Mutezile, 6.bs., Messesetl-Arabiyye, Beyrt, 1410/ 1990, s. 106 Kad Abdlcebbr, erhu Usli Hamse, s. 302 Kad Abdlcebbr, erhu Usli Hamse, s. 345 Aydn, a.g.e., s. 281 Aydn, a.g.e., s. 282 el-Gazzl, a.g.e., s. 283 Klavuz, a.g.e., s. 114 Aydnl, Osman, slm Dncesinde Aklileme Sreci, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2001, s. 204; Carallah, a.g.e., s. 105

77

Resmi yaplan eyin irkin olmas, resmin irkin olmasn gerektirmedii gibi Allahn erri (irkini) yaratmas da Onun irkin olduunu gstermez.611 Mutezile, bir eyin err olmas iin onun kt veya ktye ileten bir ynnn olmas gerektiini dnr. yilie, faydaya ileten bir eye err demezler. yetteki cezalar, dnyadaki hadler err olarak nitelenemez. Bir maslahata dayanan hastalk ve fakirlik de er deildir. Kulun zararna olan eyleri yapmadka Allahn erri yarattn sylemek imknszdr.612 bn Arabnin bu konudaki gr varlk yokluk nazariyesi zerinedir. Ona gre varlk srf hayrdr, yokluk da srf erdir. Allahta mutlak varlk olduuna gre o srf hayrdr. Mutlak yokluk da kendisinde hibir ekilde hayrn bulunmad srf erdir. Allahtan ancak hayr zuhur eder. bn Arab erri insana nisbet eder. Bunu da Sana gelen iyilik Allahtandr. Bana gelen ktlk ise nefsindendir.613 yetiyle ktln yaratcs Allah olsa bile, Onun ktlkle vasflanamayacan syler.614 dc- Salh-aslh Szlkte fesadn kart olan salh, iyi ve faydal olma anlamndadr. Aslh da daha iyi ve daha faydal demektir.615 nsan iin en uygun ve en faydal olan eyleri yaratmak Allaha vacip midir? konusu salh-aslh meselesinin tartma alandr. Ehl-i Snnete gre bu Allaha vacip ve zaruri deilken, Mutezileye gre Allaha vaciptir.616 Buna vcb alellah denir.617 Ehl-i Snnete gre Allah hibir eyi yapmak zorunda deildir. O, fiillerinde fil-i muhtardr. Dilediini diledii gibi yapar.618 Eer kul iin aslh yaratmak Ona vacip olsayd, O, dnyada ve hirette azap gren fakir kfiri yaratmazd. Eer Ona vacip olsayd, kullar zerinde diledii gibi tasarruf etme hakkna sahip olmazd. Bu da kullarn Ona kar krn ve minnettarln gereksiz klard. Eer vacip olsayd Allahn Hz. Peygambere ve Ebu Cehile olan ltuf ve ihsn eit olurdu. Oysa yette619 Hz. Peygamberin zerine olan ltfunun byk olduu belirtilmitir. Kul iin aslh olan yapmak Allaha vacip olsayd, ya bunu terk etmesi mmkn olmazd ki bu durumda aciz olurdu ya da terk etmesi durumunda zemme ve ikba mstahak olurdu ki bu onun iin sylenmesi caiz olmayan eydir.620
611 612 613 614 615 616 617 618 619 620

Klavuz, a.g.e., s. 114 elebi, a.g.e., s. 272 en-Nis 4/ 79 Adam, Hdaverdi, Muhyiddin bnul-Arabi ve Kaza ve Kader, Deiim Yaynlar, Adapazar, 1998, s. 272- 273 bn Manzr, a.g.e., c. III, s. 348 er-Rz, a.g.e., s. 223; Klavuz, a.g.e., s. 118; Aydn, a.g.e., s. 277 Aydnl, a.g.e., s. 207 el-Gazzl, a.g.e., c. III, s. 287; Klavuz, a.g.e., s. 118; Aydn, a.g.e., s. 279 en-Nis 4/ 113 et-Taftzn, a.g.e., s. 243- 247; Klavuz, a.g.e., s. 119; Aydn, a.g.e., s. 282- 285

78

Mutezileye gre Allahn iyi ve faydal veya daha mkemmelini yapma zorunluluu vardr. Allah hikmetli i yapar.621 Kul iin aslh olan yaratmak Allaha vaciptir grnde ittifak622 halinde olan mutezile, bu aslhn dnya hayatnda m yoksa hirette mi veya her ikisinde de vacip olup olmayaca konusunda ihtilaf halindedir. 623 Mutezile limleri Allahn fiillerinin kula zarar verip vermemesi konusunda farkl dnrler. Bir ksmna gre kii Allahn fiilinden dolay ac ekip szlansa bile gerekte zarar grm saylmaz. Bir ksm da kiinin zarar grdn kabul eder, ancak fiilin hikmete dnmesi iin Allahn o zarar telafi etmesi gerektiini belirtir. nk Allah hi kimseye karlksz zarar vermez.624 Gazzliye gre Allaha, kul iin en uygun olan yaratmak vacip deildir. yle olsayd, O, kulu yarattktan sonra onun cennette kalmasna msaade ederdi. Oysa byle olmamtr.625 5Tasavvufta nsanlk tarihi boyunca gzellik hem fizik hem de metafizik lemde aranr olmutur. Gzel ya da gzellik nedir? sorusu sorulmu ve cevap aranmtr. Eyadaki gzellik dzen, uyum, orant, mkemmellikle karlanrken metafizik lemdeki gzellik z ve manada aranmtr. 17. yzyla kadar tabiatta aranan gzellik, bu dnemden sonra sanatta aranmtr. nsann iinde yaad sosyal, ekonomik, kltrel evre onun estetik anlayn etkilemitir. Sahip olduu gzellik anlay bu etkilerin yannda dini inanlardan da etkilenmi ve eitli alanlarda kendisini gstermitir. Gzel ve gzellik terimleri sadece d grnte kalmayan, her eyin iine, insanlarn duyu ve dncelerine kadar ileyen, etkisini gsteren bir kavramdr. Byle olunca slm corafyas iinde yaayan insanlar bu duyguya kaytsz kalamamtr. slm tasavvufunda estetik nemli bir yer tutmaktadr. slmn estetik gr tevhidle yakndan ilgilidir. Mutasavvflar gzellik kavramn ilahi gzellikle ilikilendirmekle beraber lemdeki gzellii de inkr etmemilerdir.

621 622 623 624 625

Aydn, a.g.e., s. 302 Koar, a.g.e., s. 227 Klavuz, a.g.e., s. 118; Aydn, a.g.e., s. 280- 281 Koar, a.g.e., s. 227 er-Rz, a.g.e., s. 223; Ormsby, Eric Lee, slm Dncesinde lhi Adalet Sorunu, ev. Metin zdemir, Kitbiyt Yaynlar, Ankara, 2001, s. 235

79

a-

Hsnn tanm Estetik bir deer olarak gzellik, insanlar tarafndan sevilen ve kendisine meyledilen

bir zellik olarak kabul edilir. Sadece duyu organlaryla idrak edilen bir zellik olmayan gzellik iki ksma ayrlmtr. 1- Hissi gzellik: Duyu organlar tarafndan alglanan gzelliktir. 2- Batn gzellik: Duyu organlar tarafndan alglanan eyann dnda mevcut olan gzelliktir.
626

lim, akl, iffet, ecaat, takv, cmertlik gibi hayrl sfatlar

bundandr.627 slm dncesi tarihinde slm estetiine kuramsal olarak ilk defa deinen Gazl,628 hyau ulmd-din adl eserinin, sevginin hakikati blmnde hsn ve cemal kavramlarnn anlamlar zerinde durmutur. Gazzl varlklarn d gzelliinin olduunu kabul etmekle beraber asl gzelliin gzle grlemeyeceini syler. nsanlarn gzellii sadece endam ve tensbten, ekil ve sret gzelliinden ibaret olduunu dndklerini kaydeder. ounlukla gzn gzel grd eylerde aranr. ahslarn, sret gzelliine iltifat ettiklerini, gzle grlmeyen, tahayyl edilemeyen, ekil ve rengi olmayan herhangi bir eyin gzel olmayacan dnmekle de hata ederler. Gazzl, gzelliin yalnzca gzn alglamasna, boy pos ve renge bal olmadn syler. Eer gzellik sadece gzde aranrsa u yaz gzeldir, u at gzeldir demenin hibir anlam kalmaz. Zira gz, gzel yazdan, kulak gzel sesten zevk alr. drak edilen her ey gzel veya irkin olduuna gre gzellik veya irkinliin mterek bir anlam olmaldr. Bu da Gazzlye gre: Her eyin gzellii, kendisinde bulunmas mmkn ve kemaline layk olan eylerin kendisinde bulunmas demektir.629 Varlk kendisinde bulunmas mmkn olan btn kemlt toplad vakit gzelliin zirvesinde demektir. Ne kadar bulunursa o nisbette gzel olur. Bu tanma gre gzelliin alameti kusursuzluktur. Gazzl bu tanm u rneklerle aklar: Gzel bir at, kendisinde bulunmas gereken heyet, ekil, renk, gzel burun, kama ve kaana ulama imkann; gzel bir yaz da yaz tekniinin gerektirdii harf uygunluu, muvazene, tertib, hsn intizam, nokta, cmle ve satrba gibi vasflar kendinde toplayandr. Her eyin gzellii kendisine layk olan kemldedir. At gzel klan zellikler insan gzelletirmez.630

626 627 628 629 630

Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991, s. 235 el-Acem, Refik, Mevst Mustalahtit-Tasavvufil-slm, Mektebet Lbnn, Beyrt, 1999, s. 250 Altnta, Ramazan, slm Dncesinde Tevhid ve Estetik likisi, Pnar Yaynlar, stanbul, 2002, s. 60 el-Gazzl, a.g.e., c. IV, s. 452 el-Gazzl, a.g.e., c. IV, s. 452

80

b-

Hsnn kavramsal alan Tasavvuf kltrnde gzellik ve sevgi nemli yer tutmaktadr. Hangisi olursa olsun

gzellik Allahn bir ltfu olarak grlmektedir. Bundan dolay Allaha kr gerektirir. Mutlak gzel olan sevilir ve itat edilir. Gzel olan sevilmeye, sevilen de itat edilmeye lyk olur. ba- Hsn- mahabbet ilikisi Mahabbet szlkte hubb kknden isim olup, buzun zdddr.631 Baz kaynaklarda muhabbet meyil manasnda632 Kiinin iyi olduunu bildii ve zannettii eyi istemesi anlamndadr. Mahabbet iradeden daha gl bir duygu olarak grlr. Kurn- Kermde 81 yerde hubb kknden isim, fiil ve masdar olarak geerken sadece 1 yette633 mahabbet olarak gemektedir. yetlerde sevgi hem Allah iin hem de insanlar634 iin kullanlmaktadr. Gzelliin sevgi ile irtibatlandrld slm dncesinde mahabbet, gzelin cemlini mahede delaletiyle gzele meyletme635 olarak kabul edilir. Gzellik sevginin nedeni636 olarak grlr. Allah gzeldir, gzeli sever637 kuds hadsi buna delil tekil eder, gzellik Allahn ezeli sfatdr. lk olarak kendi ztnda mahede etti ve sevdi. Sonra bu gzellii sergilemeyi tercih etti ve lemi yaratt, gzelliini lemde mahede etti.638 bn Arabye gre Allah sevmemizin sebebi onun gzel olmasdr. Btn varlklar da gzelliini Allahtan aldklar iin O da yaratt varlklar sever ki, bu gzeli sevmedir.639 Zira sevilen her ey gzeldir.640 Sevginin yetkinlie ulaabilmesi iin evrendeki gzelliin bilinli olarak alglanmas gerekir.641 Mahabbeti akn temeli642 olarak kabul eden sufiler h.II. yy. sonlarna doru Allah-kul arasndaki ilikide muhabbetten bahsetmeye balamlardr.643

631 632 633 634 635 636 637 638 639

640 641 642 643

bn Manzr, a.g.e., c. I, s. 289 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 68 Th 20/ 39 el-Mide 5/ 54 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 368 Grbz, Ahmet, Harabede Define, nsan Yaynlar, stanbul, 2003, s. 50 Mslim, el-mn 147; bn Mce, ed-Du 10 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 368 Affi, A.E., Muhyiddin bnl-Arabinin Tasavvuf Felsefesi, ter. Mehmet Da, A...F. Yaynlar, Ankara, 1975, s. 151- 152; ztrk, Yaar Nuri, slm Dncesinde Din ve Ftrat, 4.bs., Yeni Boyut Yaynlar, stanbul, 1997, s. 157 Mevlna, Celleddn Rm, Fihi M Fh, ev. Abdlbki Glpnarl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989, s. 61 Grbz, a.g.e., s. 58 Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, Ensar Neriyat, stanbul, 1994, s. 220 Uluda, Sleyman, Muhabbet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2004, c. XXX, s. 386

81

III. yzyldan itibaren de mahabbetin eitli tanmlarn yapmlardr. Bazlarna gre saf sevgi anlamna gelen hubb kknden gelmektedir.644 nk Araplar dilerdeki beyazl safl ifade etmek iin hubabul- esnn derler.645 Buna gre sevgi meveddetin ve dostluun saf ve hlis eklidir.646 iddetli yamur sebebiyle ykselen su stndeki kabarck ve damlacklara verilen isim olan hubab kelimesinden gelir.647 Mahabbet sevgilinin gzelliini grme heyecan ve susuzluu iinde648 bulunan kalbin galeyan etmesi ve comasdr.649 Topraa atlan tohum manasna gelen hibe650 kknden gelmektedir. Habbe bitkilerin tohumudur. Topraa atlnca ne kadar zaman geerse gesin onda herhangi bir deiiklik olmaz. Vakti gelince biter, iek ap, meyve verir. Kalbe ekilen sevgi de hayatn zdr. Bel, sknt, rahatlk, lezzet, ayrlk, visal onda deiiklik meydana getirmez.651 Mahabbet; sevenin, sevgilinin sfatlaryla sfatlanmas, sevgiliden gelen her zillete katlanmas, kalpte sevgiliden baka her ne varsa yok etmesi652 btn tercihlerin sevgili lehine yaplmas demektir.653 Mahabbet, sevenin seme yeteneinin kaybolmas, sadece sevdii ile megul olmasdr.654 Mahabbet, Allahn kullar iin sevdiini sevmek, sevmediini sevmemektir. el-Mekkye gre mahabbet rza ile beraberdir. nk raz olunan sevilir, sevilenden de raz olunur.655 Ak Allah iin caiz grmeyen Mutasavvflar muhabbeti yet ve hadislere dayanarak caiz grmlerdir.656 radeyi mahabbet olarak kabul etmeyen Kueyriye gre irade, Allaha yaklamak, Onu tazim etmek olarak anlalmaldr. Allahn kula olan muhabbeti ona nimet vermeyi, zel

644

645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656

el-Kueyr, Ebl-Ksm Zeynlislm Abdlkerm b. Hevzin b. Abdilmelik (. 465/ 1072), Kueyr Rislesi, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1978, s. 437; Hucvir, Al b. Osmn b. Eb Al Cllbi (. 470/ 1077), Hakikat Bilgisi, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1982, s. 444 el-Kueyr, a.g.e., s. 437 el-Kueyr, a.g.e., s. 437 el-Kueyr a.g.e., s. 437; Hucvir, a.g.e., s. 444 el-Kueyr, a.g.e., s. 437 el-Kueyr, a.g.e., s. 437; Hucvir, a.g.e., s. 444 Hucvir, a.g.e., s. 442; el-Kueyr, a.g.e., s. 437 Hucvir, a.g.e., s. 443 el-Kueyr, a.g.e., s. 438 el-Kueyr, a.g.e., s. 440; Kelbz, Eb Bekr Muhammed b. shk el-Buhr (. 380/ 990), Tasavvuf, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1979, s. 161 es-Slem, Eb Abdirrahman Muhammed b. el-Huseyn (. 412/ 1021), Tasavvufun Ana lkeleri, ter. Sleyman Ate, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1981, s. 31 Bardak, Mehmet Necmettin, Sosyo Kltrel Hayatta Tasavvuf, Faklte Kitabevi, Isparta, 2000, s. 97- 98 Hucvir, a.g.e., s. 442

82

haller bahetmeyi irade etmesidir.657 Kula medhu sena etmesi, zel ihsnda bulunmasdr.658 Kula rahmet etmesi, dnya ve hirette sevap vermesi gnahtan koruyup, cehennemden emin klmasdr.659 Kulun Allaha mahabbeti ise, kalbinde meydana gelen ibare ve ifade edilemeyecek kadar latif bir histir. Bu his kulu Allah tazime, Onun rzasn tercih etmeye, Ondan ayr kalnca sabrszlanmaya, Onsuz edememeye devaml Onu zikretmeye sevkeder.660 Cneyd Badadye gre mahabbet kalbin Allaha ve Ona ait olan eylere meyletmesidir. Mahabbet, kulun Allaha itatidir. Kulun Allah sevmesi, kalbinde Ona duyduu sayg hissidir. Ondan bakasna hrmet etmemesidir.661 Kulun Allaha olan mahabbeti, dier varlklara duyulan muhabbet trnden olmas caiz deildir. nk bu sevgi, ihata ve idrak suretiyle sevgiliyi idrak etmek manasna gelir. Bu da cisimlerin sfatnn hkm ve zelliidir.662 Kulun Allah sevmesi meyil, ihata, hudud gibi eyleri ihtiva etmez.663 Muhabbetin iki ekli vardr: krar, vecd. krar, hem halkta hem de havasta bulunur. Vecd, isabet yoluyla olandr. Tam vecd halinden oluan muhabbet halindeki kii, Allahtan ve Allah iin olan eyleri temaa iinde gark olmaktan, ne kendini, ne halk, ne sebepleri ne de halleri grr.664 Marifetnameye gre Allah sevmenin eitli sebepleri vardr. Baz sevgiler onun yaratc olmasndan ve ztndan, bazlar onun mkemmelliinden, bazlar fiillerinden, bazlar da Onun gzelliinin tezahr olan eserlerinden kaynaklanr. Muhabbet-i zt: Allahn ztna duyulan sevgidir. Gerek gzel sadece Allahtr. Dnyadaki varlklar Allahn gzelliini yanstmakta ve Onu sevmede sadece birer ara konumundadrlar. Her varlk kendi yetenei lsnde Onu mahede edebilir ve sevebilir. Bu sevgi gerek aktr. Muhabbet-i sfat: Sfatlarndan dolay Allaha duyulan sevgidir. Allah gizli bir hazine iken bilinmeyi istedi. Keml, cell ve cemlini (gzelliini) gstermek istedi. Allahn sfatlarnn okluundan isimleri ve varlklar oald. Fiilleri bakalklar ve tesirleri nedeniyle
657 658 659 660 661 662 663 664

el-Kueyr, a.g.e., s. 435 el-Kueyr, a.g.e., s. 436; Hucvir, a.g.e., s. 445 Hucvir, a.g.e., s. 445- 446 el-Kueyr, a.g.e., s. 436; Hucvir, a.g.e., s. 446 Kelbz, a.g.e., s. 61-162 Hucvir, a.g.e., s. 446- 447 el-Kueyr, a.g.e., s. 436 Kelbz, a.g.e., s. 62

83

bazen grld, bazen grlmedi. Her varlk ihtiyac orannda ona ak olmu, muhabbete ermitir. Hi kimse gz ile grmedike birini sevmez, k olmaz. Varlklar Hakk aynasna baktklarnda ancak yetenekleri nisbetinde Onun gzelliini grmler ve sevmilerdir. Muhabbet-i efl: Fiillerinden dolay Allaha duyulan sevgidir. Allah bu ekilde sevenlerin sevgileri nimet verildike artar, verilmedike eksilir. Menfaatlere dayal bir sevgidir. abuk yok olan trden bir sevgidir. Muhabbet-i asr: ki ksmdr. Birincisi, eserleri srf Onundur diye sevilir ki, bu sevgi muhabbet-i zttan bir paradr. kincisi ise, sadece eserleri sevilir, hor grlen bir sevgidir.665 bb- Hsn- tat ilikisi Mutlak gzel olan Allah, sevgiye tek lyk olandr. bdet edilmeye lyk tek varlk da yine Allahtr. Bunun iin tasavvuf ehli, hem farz ibdetlere hem de nafile ibdetlere nem vermilerdir. Onlar iin eriat ilm-i fkh iken hakikat de ilmi tasavvuftur. Bu ikisini birbirinden ayrlmaz bir btn olarak grmektedirler. Onlara gre hakikatsiz eriat makbul olmad gibi, eriatsz hakikat de btldr. eriat, peygamberler aracl ile Allah tarafndan konulan kanunlardr ve bunlara uymak zorunludur.666 eriat, ilim, amel ve ihlstan oluur. Bu gereklemedii srece eriat de gereklemi saylmaz. Sfilerin sembol ve imtiyaz almeti olan tarikat ve hakikat, eriatn nc paras olan ihls tamamlamak zere ona hizmeti olmaktadr. eriate aykr bir davran iin hakikatine ermemenin iaretidir. Baz sfiler, eriat hakikatin kabuu, hakikat eriatn zdr demilerdir. 667 mn ettikten sonra bu imnn gerei olarak islmn emrettii amelleri yerine getirmek gereklidir. Bunlardan ilki dinin direi olan namazdr. bdetlerin en stte olandr. Bu imn gibi bizzat kendisi hasen olan bir ameldir. Emredildii ekilde temizlendikten sonra, btn erknna uyarak, vakti geirmeden, tembellik etmeden klnmaldr. En iyi kul efendisinin emirlerini derhal yerine getirendir. Emri yerine getirmede tembellik ve itatsizlik edep azlndan ileri gelir. Ayn hassasiyet dier farz ibdetleri yerine getirmede de gsterilmelidir. Zekt, oru, hac ve dier farz ibdetler, fkh kitaplarna gre nasl ed edilmeleri gerekiyorsa yle yaplmaldr.

665 666 667

Altnta, Hayrani, Marifetnamede Tasavvuf, imtay Matbaas, stanbul, 1981, s. 71- 73 Uluda, a.g.e., s. 201- 202, 452 Karaman, Hayreddin, mm- Rabbn ve slm tasavvufu, z Yaynclk, stanbul, 2003, s. 179- 182

84

Farz olan namazlarn dnda teheccd namaz klmak, tasavvuf ehline gre sevilenin yolunda zaruri vazifelerdendir. Buna mmkn olduu nisbette kuluk namazn da eklerler. Bunlara ilveten gecenin bir yarsnda istifar etmek, tevbe etmek, Allaha iltica ve yalvarp yakarmak, eksik ve kusurlarn hatrlamak, hiret gnn dnmek de gereklidir.668 bdetlere zhir ve btn ynden iki anlam yklerler. Mesel namazn artlarn yerine getirmekle zhirde necasetten, btnda ehvet ve sufl arzulardan arnma vardr. Zhirde elbiseyi necasetten temizlemek, btnda bu elbiseyi hell yollardan temin etmek demektir. Zahirde ruhu, fetlerden ve hdis eylerden, btnda fesat ve gnahtan temizlemektir.669 Sfinin Allaha ynelmesi, Ondan baka her eye bir l gibi olmasdr. Ondan baka aran her eyden yz evirmesidir. nk sfi iin Allahtan baka herhangi matlb, mahbb ve maksd yoktur.670 bc- Hsn- sevab ilikisi bdetin en gzel karl sevaplardr. En byk dereceside hirette cennetle mkfatlandrlmaktr. Cennette mminleri bekleyen pek ok nimet vardr. Nimetlerin en stn Allahn cemlini grmektir. Sfilerden bazlar hirette Allahn grleceini kabul ederler. Allah, bu dnyada kendisine imn eden ve slih amel ileyen kullarna kendisini gsterecektir. Bunun delili de: yi i yapanlar iin (hirette) daha gzeli ve bir de ziyade vardr.671 yetidir. Buradaki ziyade Allahn grlmesidir. lhi didr ve cemlini temaa etmek Allahn mminlere bir ikramdr. Onu grmek mmkn olmasayd Hz. Musa: Bana gster, sana bakaym.672 demezdi. Sfiler Allahn dnyada grlemeyeceini kabul ederler. nk ruyet ltufkrln son snr ve nimetlerin en stndr. Byle bir ihsna da ancak makamlarn en by olan cennette eriilebilir. 673 cHsnn eitleri Tasavvuf ehli hem maddi hem de manevi gzellii kabul ederler. Maddi gzelliin bir tecelli olduunu sylerler. Asl gzellik Allaha mahsustur. nsanlarda makbul olan, sevilen gzellik btn gzelliktir.
668 669 670 671 672 673

Karaman, a.g.e., s. 79- 81 Hucvir, a.g.e., s. 436 Necmddin-i Kbra, Ebul- Cenb Ahmed b. mer b. Muhammed b. Abdullah (540/ 1145- 618/ 1221), Uslu Aere, Risle lel- Him Fevihul- Ceml, haz. Mustafa Kara, Dergh Yaynlar, stanbul, 1980, s. 62 Ynus 10/ 26 el-Arf 7/ 139 Kelbz, a.g.e., s. 70- 71

85

ca-

Madd hsn (Somut gzellik) Mutasavvflara gre eya ve nesnelerin aslnda ne gzellik ne de irkinlik vardr.

Onlardaki gzellik ve irkinlik izafidir.674 lk dnem zahidler lemi irkin kabul ederken vahdeti vcud grn benimseyen sfiler lemi gzel bulmulardr. lemdeki gzellik Allahn gzelliinin yansmasdr.675 Her varlk kendi yetenei nisbetinde bu gzellikten pay ald iin gzellikler derece derece olmutur.676 irkin olarak nitelendirilen varlklar bu gzellikten pay alamadklar iin irkindir.677 Mutasavvflara gre mutlak gzel Allahtr. lemde grlen gzellik de mutlak gzelliin tecellisidir.678 Bu bak as Hz. Peygamberden rivayet edilen Ben gizli bir hazine idim bilinmeyi istedim, lemi yarattm kuds hadisine dayanmaktadr. Tasavvuf kltrnde gzellik Allahn ezeli sfatdr. O, gzellii nce kendisinde mahede etti, sonra onu sergilemeyi istedi ve lemi yaratt, sonra gzellii lemde mahede etti. Tecelli ettii bu gzellikten de en ok nasibini alan insandr.679 Gzelliin tanmlarndan biri yap ve yaratln uyumlu ve dzgn olmasdr. Ancak bu tanma uyan her insanda gzellikten eser bulunmaz. Gzelliin yzde olduu, ho grntde, gzlerde olduu da sylenmitir. nsan gzellii gzel ve ekici bir yze, kanl-canl gzel cilde sahip olmakla elde edilecei sylenmitir. Bazen de gzelliin tarif edilemeyeceini, sadece vasf olarak insanlarda eseri grld kabul edilmitir. nsan gzelliinde Hz. Peygamber, gzelliin doruk noktas olarak kabul edilmitir. Raslllah, yaps ve ahlak durumuyla insanlarn en gzelidir. Hem i hem de d gzellie sahiptir. Yusuf (a.s) son derece gzel bir simaya sahipti. Bu nedenle kendisine ak olan Msr Kralnn kars Zleyha, Yusufa duyduu ak nedeniyle kendisini knayanlara Hz. Yusufu gstermitir.680 Fizik gzellik kalpleri etkileyen ho bir etkiye sahip olduundan, Allah Tel peygamberlerini hep d gzellie sahip insanlardan semitir.681 Gzel yzl olmayan peygamber yoktur. Lokman (a.s) hekim olup neb olmadndan dolay onun zenci olduu mutasavvflar tarafndan sylenmektedir.682
674 675 676 677 678 679 680 681

Bardak, a.g.e., s. 35; Ceyl, Abdlkerm, nsan- Kmil, I-II, ev. Abdlkadir Akiek, dal Neriyat, stanbul, 1974, c. I, s. 277 Bardak, a.g.e., s. 34 Grbz, a.g.e., s. 57 Kelbz, a.g.e., s. 82; Grbz, a.g.e., s. 57 Altnta, a.g.e., s. 78 Altnta, a.g.e., s. 78 el-Cevziyye, bn Kayym Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb ez-Zra ed-Dmek el-Hanbel (. 751/ 1350), Sevenlerin Bahesi, ev. brahim Dou, Ahsen Yaynlar, stanbul, 2001, s. 201- 203 el-Bursev, smail Hakk (. 1137/ 1725), Kitbun-Netce, I-II, haz. Ali Naml - mdat Yava, nsan Yaynlar, stanbul, 1997, c. II, s. 293

86

Allah Tel peygamberlere sadece d gzellik vermemi, onlarn gzel sesli ve gzel soylu olmalarn da uygun grmtr.683 irkinlik mezmun grlr. Tabiatlar irkinden kaar. Gzel yzn etkisi her eyde grlr. lerin yaplmasnda ihtiyalarn giderilmesinde gzel yz bir eit gtr. irkin yzn yaptramad ilere gzel yzn gc yeter.684 Bursevden bir beyit buna en gzel rnektir: Ey gzeli izhar eden ve irkini gizleyen Ameli irkin kulu o gzel yzyle bala.685 Yz gzellii, bakana Allah dndrr. Gz, gzeli temaa ederken kalp bu gzelin sahibine ynelir.686 D gzellik kmsenmeyecek bir neme sahiptir ki, Cebril (a.s) kendi gzelliini brakp Araplar arasnda gzellii ile mehur Dhyenin suretinde Hz. Peygamberin huzuruna gelmitir.687 Beerde bulunan melahat meleklerde yoktur. bn Kayyma gre d gzellik Allahn insanlara bahettii bir sstr. Kurnda belirtildii gibi O yaratmada diledii artrmay yapar688 yetindeki diledii arttrma gzel ses ve gzel ehredir. lhi ltuf olduundan d gzellik Allaha kr gerektirir. Eer kul takv ve dini konulardaki emirlere riayetle krederse d gzelliini arttrr.689 Denilir ki, gece namaz klann gndz yz, gecede yapt mnacat ile mutlak gzelden nr aldndan sabh ve nurn olur. O nurun eseri de grnr ekilde olur.690 Eer fizik gzellik Allaha masiyet ve itatsizlik yolunda kullanlrsa daha dnya hayatnda o gzellik baz irkinliklere dnr. Nefret uyandrr, insanlarn nazarnda sevimsiz bir hale gelir.691 cb- Manev hsn (Soyut gzellik) bn Kayyma gre i (batn) gzellik zt itibaryla sevilmeye layk olandr. gzellik ilim, akl, ecaat, cmertlik gibi zelliklere sahiptir. Bu gzellik d grntye gzellik katar. Kii her ne kadar d gzellikten yoksun olsa da bu meziyetler sahibine ekicilik,
682 683 684 685 686 687 688 689 690 691

el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 293 el-Cevziyye, a.g.e., s. 203 el-Cevziyye, a.g.e., s. 203 el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 292 Altnta, a.g.e., s. 183 el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 294 el-Ftr 35/ 11 el-Cevziyye, a.g.e., s. 203 el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 294 el-Cevziyye, a.g.e., s. 202

87

arballk gibi gzel hasletler kazandrr. Bu meziyetlere ne derece sahipse d gzellii de o derece artar. Gzel ahlk ve iyi amel sahibi bir insan fizik yaps itibaryla irkin olsa da tatl bir grntye sahiptir.692 Gazzlye gre gzellik sadece gzle grlen eylerle snrl deildir. Gzel ahlk, gzel ilim, gzel yaam denildiinde ilim, akl, iffet, cesaret, cmertlik, takv gibi be duyu ile bilinemeyen ancak basiret gz ile bilinen eylerdir. Bunlarn hepsi sevimli olduunda bunlara sahip olan insan da sevimlidir. nsanlarn grmedikleri halde, Peygamberleri, sahabeleri, mezhep imamlarn, uurlarnda servetlerini verecek kadar sevmeleri bu nedenledir.693 Gazzlye gre hsn ve ceml hem d hem de i grn iin nemlidir. III- HSN KAVRAMININ KLTREL ANATOMS Buraya kadarki blmlerde bu kavram din ve ldin bilimler nda incelenmitir. Hsn kavram kltrel anlamda btn bilimlerin ilgi duyduu ve ilgilendii bir kavramdr. ster bir dine mensup olsun isterse olmasn insann ftratnda gzellik duygusu vardr. Bu duygu tek bir zamana, kltre, rka mahsus deildir. Her ada, her fert ve toplumda kendini bir ekilde gstermitir. ALdin Bilimler Perspektifiyle Bu bilimler gzellii, madd lemdeki sretlerde aramtr. Gzellii, say, orant, matematik gibi bilimlerle aklama yoluna gitmitir. Felsefe biliminde gzellik en ok tartlan konulardan biri olmutur. Gzel nedir sorusu ilk alardan itibaren sorulmu ve tarifi yapla gelmitir. Ancak dnce tarihi boyunca gzel iin ortak bir tanm yaplamamtr. Tarih boyunca estetik dnce sistemi ierisinde gzellik dncesi zel bir yer alm, estetik bilimi gzel olann felsefesi haline gelmi, sanat gzel olann yaratm olarak grlmtr. Doann yapsnda aranan gzellii taklit etme veya yanstmaya alma abas sanatn douu sorununu ortaya karmtr. Bazlar sanat doal gzelliklerin taklidi eklinde tanmlarken bazlar yansmas olarak grm, hatta sanattaki gzellik, akln, hayal gcnn eseri olduu iin doadaki gzellikten stn tutulmutur. Her ey gibi, zaman ierisinde gzellik anlaynda da deiiklik olmutur. Bir dnem hayranlk uyandran nesneler artk sradan grlmeye balanmtr. Yaanan toplumun sosyal, ekonomik, kltr seviyesi, dindarlk durumu gzellik anlayn etkilemitir. Somuta dayanan gzellik anlay zamanla yerini soyuta dayanan gzellik anlayna brakmtr. Gzel bir
692 693

el-Cevziyye, a.g.e.,s. 203 el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, Kimy-y Sadet, I-II, ter. A. Faruk Meyan, Bedir Yaynevi, stanbul, 1975, c. II, s. 759; a.g.m., hy, c. IV, s. 453

88

kadnn resmedildii bir tablo kadar irkin bir insan sretinin resmedildii bir tablo da dikkatleri ekmitir. Bu sefer estetik duyguyu harekete geiren ilenen temann gzellii deil, ileniindeki gzellik olmutur. BDin Bilimler Perspektifiyle Gzellik konusuna her din mensubu farkl ekilde bakmtr. Bu farkl bak genellikle o din mensubunun kutsal kitaplarnn gzellie bakndan kaynaklanmaktadr. Baz dinlerde gzellik konusunun ilenmesi bile sakncal bulunmutur. Kinat lemi gzelliinden dolay sevilmekten yoksun braklmtr. nk gzellikle insann ehev gc arasnda bir ba kurulmutur. slm dininde ise ister kinat gzellii, isterse insann d grnnn gzellii olsun bunlar ktlenmemi hatta takdir grm ve sevilmitir. Grnen gzellikten Allahn gzelliine bir yol bulunmutur. Srf gzellik olan bir Tanrdan da irkin herhangi birey veya fiilin sdr olamayaca dncesi hkim olmutur. Bizim irkin dediimiz eyler, yaratl gayeleri dnldnde gzeldir. Grlen irkinlik, insann bak ve anlayndaki eksiklikten kaynaklanmaktadr. Gzellik fikri, insanlarn her trl hal ve hareketlerine, yaantsna, zevklerine, sanatna yansmtr.

89

KNC BLM KURNDA HSN KAVRAMI

IKURNDA HSN KAVRAMININ TANIMI Bu blmde kavramn yaps ve anlam sahas ilenmitir. yetlerde hangi biimde yer alm, hangi anlamlarda kullanlm rnekler verilerek incelenmitir. ABiim Ynyle Kurnda H.S.N. Maddesi ve Trevleri Bir eyi kabule aran, davet eden, nefislerin kendisine rabet ettii, hiss ve manev gzellik hali olan, ztlarda, szlerde, fiillerde ve maneviyatta olan hsn ve trevleri Kur'n- Kerm'de 29u Mekk, 28i Meden olmak zere 51 srede 176 yerde 194 kez, isim, fiil, ism-i tafdil, ism-i fail kalplarnda gemektedir.1 Kur'n- Kerm'de Hsn maddesinin trevleri: Fiil trevleri: Hsn kelimesi, h.s.n. fiil kknden gelip mazi fiili slsi babdan 3 yerde gemektedir. ! ! !! ! ! !!!!! ! ! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !!!!! ! ! !! ! ! ! !! !!! ! ! ! !! !! !! !!! ! !!! ! !! ! ! ! !!! ! !! ! ! ! ! !! ! ! Onlar yle kimselerdir ki kendileri iin adn cennetleri vardr. Altlarndan rmaklar akar, orada altn bileziklerle bezenirler; ince ipekten yeil giysiler giyerek koltuklar zerine yaslanrlar. Ne gzel sevap ve ne gzel dayanacak.2 !! !!! ! !! !!! ! ! !! ! !! !! !!! ! ! ! !! Orada ebedi kalacaklardr. Ne gzel karargh ve ne gzel makamdr oras.3
1 2 3

Abdlbk, a.g.e., s. 272- 275 el-Kehf 18/ 31 el-Furkn 25/ 76

90

fl babndan mazi fiil olarak 17 yerde geer. ! ! !! ! ! ! !! ! !!! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! !! !! !! ! ! !!! ! ! ! ! !!!!! ! ! ! ! ! ! ! !! ! !!! ! ! !! ! ! Sonra iyilik edenlere (nimetimizi) tamamlamak, her eyi aklamak ve yola iletici ve rahmet olmak zere Musya kitab verdik ki, Rablerinin huzuruna varacaklarna inansnlar.4 ! !!!!! ! !!!! ! ! !! !! !!!!! ! ! !!!! !! ! ! !!! !! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! !! !! !! ! !!! !!! !! !!! ! ! ! !!! ! !!!! !!! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !! ! !! ! ! ! ! ! ! !!!!! ! ! ! !! !! !!! !! ! ! ! !! Allah odur ki arz size durulacak yer, g de bina yapt; sizi ekillendirdi, ekillerinizi de gzel yapt ve sizi gzel rzklarla besledi. te Rabbiniz Allah budur.5 !! !! ! !! ! !!!!!! !!!! ! !!!! !! ! !!!! ! ! ! !!!! !! !! ! !! ! !! !! !! ! !!! !! ! !!! ! ! ! !!! ! ! !! !!! ! ! !!! ! ! !! ! ! ! ! !!! !! ! ! ! ! !! !!! ! !!! ! ! ! ! Evinde bulunduu kadn (gnln ona kaptrp) ondan arzulad eyi elde etmek istedi ve kaplar kilitleyerek Haydi gelsene! dedi. O ise, Allaha snrm, nk o (kocan) benim efendimdir, bana iyi bakt. phesiz zalimler kurtulua eremezler. dedi.6 ! !!!! !!!!! ! ! !!!!! !! !! !!!!!!!!! ! !!! !!!!! ! ! ! ! !! ! !!!!! !!!! ! !! ! ! !!!!!! !!! !!!! ! !! !! !!! ! ! !!!! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !!! ! !!!! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! ! ! !! !! ! !! !!!! ! ! ! ! ! ! Allahn sana verdii eylerde hiret yurdunu ara. Dnyadan da nasibini unutma Allahn sana iyilik yapt gibi sen de iyilik yap ve yeryznde bozgunculuk isteme. nk Allah bozguncular sevmez.7 !! !!! ! !! ! ! !! !!! !! !!! ! ! !! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !!!!! !! ! ! ! !! O ki, yaratt her eyi gzel yapt. nsan yaratmaya da amurdan balad.8 !! !! !! !! !! ! !! ! !!! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !!! ! !!! ! !! !!! yilik ederseniz kendinize iyilik etmi olursunuz, ktlk yaparsanz yine kendinize yapm olursunuz.9 Muzari fiil

4 5 6 7 8 9

el-Enm 6/ 154 el-Mmin 40/ 64 Ysuf 12/ 23 el-Kasas 28/ 77 es-Secde 32/ 7 el-sr 17/ 7

91

Muzari fiil eklinde ifl babndan 2 yerde gemektedir. !! ! !! !! ! !! ! ! ! !! ! !! ! !!! ! ! !!!!! !!!!! !!!! ! ! !! ! !! ! !! !!!! !! ! !! ! !!! ! !!! ! ! ! ! ! !!! ! ! !!! !! ! ! ! ! ! ! ! !!!! ! (Ey Muhammed) De ki: Amelce en ok ziyana urayan; iyi i yaptklarn sandklar halde dnya hayatndaki abalar kaybolup giden kimseleri size haber verelim mi?10 !! !!! ! ! ! ! ! !! ! ! !! !!! ! !! !! ! !! ! !!!! !! !! ! !! !! ! !!! ! ! ! ! !! !! ! ! !! ! ! !! !! !! ! ! ! !! ! ! ! !! ! ! ! !! ! ! ! !! !! ! ! ! ! !! !! ! !! ! ! ! !! ! !! !! ! !! ! !! ! !! ! !!!! ! !! !! !!!!! !!! !!!! !!! !! !!! !! ! !! !! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! !! ! Ve eer bir kadn kocasnn huysuzluundan, yahut kendisinden yz evirmesinden korkarsa anlama ile aralarn dzeltmelerinde ikisine de gnah yoktur. Bar daima iyidir. Zaten nefisler cimrilie hazr duruma getirmitir. Eer gzel geinir, saknrsanz Allah yaptklarnz haber alr.11 Emir Emir eklinde de 2 yerde gemektedir. !!!! ! !!!! ! ! ! !!!!! !! !! !!!!!!!!! ! !!!! ! !!!!! ! ! ! ! !! ! !!!!! !!!! ! !! ! ! !!!!!! !!! !!!! ! !! !!!! !!!!! !!!!!! ! ! !!!! ! !! ! ! ! ! ! ! !!!! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! !! !!!! ! ! ! ! ! ! Allahn sana verdii bu servet iinde ahiret yurdunu ara, dnyadan da nasibini unutma, Allah sana nasl iyilik ettiyse sen de yle iyilik et, yeryznde bozgunculuk (etmeyi) isteme, nk Allah bozguncular sevmez.12 !! ! ! ! !!!! !!! !!!!! !! !! !! !!!!! !! ! !!!! !!!!! ! !!!!! !! !! !!! ! ! ! ! ! ! !!! ! !! ! ! !!! ! !!! ! ! ! !! !! !! ! (Mallarnz) Allah yolunda harcayn, kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayn, iyilik edin, dorusu Allah iyilik edenleri sever.13 sm-i tafdil kalbnda mzekker olarak 36 yerde, mennes olarak 17 yerde gemektedir. !! ! ! !! ! !!! ! !! !! ! ! !!!!! ! ! ! ! ! ! ! !!!! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! !! !!! ! ! ! ! Allahn boyas (ile boyan). Allahn boyasndan daha gzel boyas olan kimdir? Biz ancak Ona kulluk ederiz.14
10 11 12 13

el-Kehf 18/ 103- 104 en-Nis 4/ 128 el-Kasas 28/ 77 el-Bakara 2/ 195

92

! !!! !! !!! ! ! !!! !!!!! !!!!! ! ! ! ! ! !! !! !! ! !!!! !! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !!!!! ! !!! !!!!!! ! !!! !! !!! !!!!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !! !! ! ! !! ! ! ! !!! ! ! ! ! !!!! !! !! !!!! ! ! !! !! !! !! !! !!!! !!!! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! Ey inananlar, Allaha itaat edin, Eliye ve sizden olan buyruk sahibine itaat edin. Eer her hangi bir anlamazla derseniz, Allaha ve ahiret gnne gerekten inanyorsanz, onu Allaha ve Raslne arz edin. Bu, daha iyidir, sonu bakmndan da gzeldir.15 !! !! ! !! ! !!!! !!! !!! !! ! ! ! ! ! ! !!! !!! ! !!! !!!!! !! !! !!! !! ! !! ! ! !! !!! ! ! !! ! !!! ! !! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !!! ! ! ! !!! ! ! ! ! Erkek ve kadndan her kim inanm olarak iyi bir i yaparsa, onu (dnyada) ho bir hayatla yaatrz, onlarn cretini yaptklarnn en gzeli ile veririz.16 !! !!!!!!! ! ! ! !! !! !! !! !! !! !!!! ! ! !!!!! ! !!!! !! !! !!!! ! ! ! !! !! !!!!!!! ! !! ! ! ! !!! ! ! ! ! !!! ! !! ! ! !!! ! ! ! !! !!!!! ! !! ! ! Kullarma syle: En gzel sz sylesinler (puta tapanlara sert davranmasnlar). nk eytan aralarna girer (onlar tartmaya ve kavgaya drtkler) dorusu eytan insann apak dmandr.17 !! !! !! ! !!!! !!! !!! ! ! ! !!!! ! ! ! !! ! ! !! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !!! ! ! !!! ! ! ! ! !!!! ! ! ! ! !!! nsanlar Allaha aran, iyi i yapan ve Ben Mslmanlardanm diyenden daha gzel szl kim olabilir.18 ! ! !! ! !! ! !! !!! ! !! ! !!!! !! !!! ! ! ! ! ! ! !! ! !! ! ! !! !!!! !!! !! !!!! ! !!!!!!!! ! ! !! ! ! !!! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! !!!! !!! !!! ! !! ! ! !! !! ! ! ! ! !! ! ! !! !!! !!!! ! ! ! !!! ! !! !!! ! ! !! !! !! !! ! !! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! !!! !! !! ! Hor grlp ezilmekte olan kavmi (srailoullarn), topran bolluk ve bereket verdiimiz yerin dou ve bat taraflarna miras kldk. Rabbinin srailoullarna verdii gzel sz, onlarn sabretmeleri karlnda gerekleti. Firavun ve kavminin yaptklarn ve (zenle kurup) ykselttiklerini yerle bir ettik.19 ! ! !! ! !!!! !!! !!! !! ! ! ! !! !!! ! ! ! ! !!!! !!!!! ! ! ! !!! !! ! ! !! !! !! ! !!!! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! !! ! ! ! ! ! ! !!! ! !!!!!

14 15 16 17 18 19

el-Bakara 2/ 138 en-Nis 4/ 59 en-Nahl 16/ 97 el-sr 17/ 53 el-Fussilet 41/ 33 el-Arf 7/ 137

93

En gzel isimler Allahndr. Ona o gzel isimleriyle dua edin ve Onun isimleri hakknda gerei arptanlar brakn. Onlar yaptklarnn cezasna arptrlacaklardr.20 !! !! ! ! ! !!! !!! !!!! ! !! ! ! ! ! ! !!!!! ! !! !! ! !!!!!! ! !! ! ! !! ! !!!!!!!!! !!! !! ! !!! !! !!!! ! !!! ! ! !!!! !!! ! !!!! !!! !!! ! !! ! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! !! ! ! ! !! ! !! ! ! !! !!! ! !! ! ! !! ! !!!! !! !! ! !! ! !! ! !! Bir de zararl faaliyetlerde bulunmak, kfre yardm etmek, mminler arasna ayrlk sokmak iin ve teden beri Allah ve Raslne kar savaanlara s olsun diye bir mescit yapanlar vardr. Bunlar, Bizim iyilikten baka hibir kastmz yok diye de mutlaka yemin ederler. Ama Allah ahitlik eder ki bunlar mutlaka yalancdrlar.21 !! ! ! !! ! !!! !! ! !!! ! !! ! !! ! ! !! !! !!! ! ! ! !!! ! !!! !!! ! !! !!!! !!!! !!! !!! !!! !! !! ! !!!! ! !! !!! !! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! !! !! !! !! !!! !! !! ! !! ! !! ! ! ! !! !! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! !! Rablerinin emrine uyanlar iin mkfatn en gzeli vardr. Ona uymayanlar ise, yeryznde olan her ey ve Onun yannda bir kat daha kendilerinin olsa, kurtulmak iin hepsini kurtulu fidyesi olarak verirlerdi. te hesabn kts bunlar iindir. Varacaklar yer de cehennemdir. O ne kt yataktr!22 !! !! ! ! ! !! !!! !! !! !! ! !!!!!! !!! !!! !!! ! !!!! ! ! ! !!! !! ! ! ! !! ! ! phesiz kendileri iin tarafmzdan en gzel mkfat hazrlanm olanlar var ya; ite bunlar cehennemden uzaklatrlmlardr.23 !! ! ! ! !! !!!! !!!!! !!!! ! !!! ! ! !! ! ! !! !!! ! ! ! !! !! ! !! ! !! ! ! !!! ! ! ! !! !!!!! !!! ! !! !! ! ! !! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! !! ! ! !!! ! !! !! ! !! ! !! ! !!!! ! !!!! !! !! ! !!! ! !!!!! ! ! !!!! ! !! !!!!! !! ! !!! !!!! !!!! ! !! ! ! ! ! !! ! ! !!! ! ! ! ! ! !!! !!! ! ! ! ! Size ne oluyor da, Allah yolunda harcama yapmyorsunuz? Halbuki gklerin ve yerin miras Allahndr. inizden, fetihten (Mekke fethinden) nce harcayanlar ve savaanlar, (dierleri ile) bir deildir. Onlarn derecesi, sonradan harcayan ve savaanlardan daha yksektir. Bununla beraber Allah hepsine de en gzel olan (cenneti) vad etmitir. Allah btn yaptklarnzdan hakkyla haberdardr.24 sm-i Fil Mfred mzekker, cem-i mzekker ve mennes eklinde 39 yerde geer.
20 21 22 23 24

el-Arf 7/ 180 et-Tevbe 9/ 107 er-Rad 13/ 18 el-Enbiy 21/ 101 el-Hadd 57/ 10

94

!! !! ! !! ! !!! ! !! ! !! !! !! ! ! !! ! !! !! !!!! ! ! !!! ! ! !! ! ! !! ! ! ! !! !! ! ! !! !! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! !!!! ! !!! Hayr, kim iini gzel yaparak zn Allaha teslim ederse, onun mkfat Rabbinin yanndadr. Onlara korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir.25 ! ! ! ! !!! ! ! !! !!!!! ! ! ! ! !! ! ! ! !!! ! !!! ! ! !! !!! ! ! ! ! !! ! !!! !! ! !!!! ! ! ! ! ! !! ! !!! ! ! ! ! ! !! !!! ! ! !! ! ! Yeryz dzeltildikten sonra orada bozgunculuk yapmayn, korkarak ve umarak Ona dua edin. Muhakkak ki Allahn rahmeti iyilik edenlere yakndr.26 !! !! !! !!!! !!! ! !!!! ! ! ! !! ! !!! ! !!! ! !! ! !! ! !! ! !! !!!! ! ! ! ! ! ! !!!!! ! !! !!!!!!! ! ! !! ! !!!! ! !!!!! !! !! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! !! !! ! ! ! !!!! !!! !!!!! ! !! !! !! ! !! !! ! !!! ! !! !! !!! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! !! ! !!! ! ! !! Szlerini bozduklar iin onlar lanetledik ve kalplerini katlatrdk. Kelimeleri yerlerinden kaydryorlar. Kendilerine tlenen eyden pay almay unuttular. lerinden pek az hari daima onlardan hainlik grrsn. Yine de onlar affet, aldrma, nk Allah gzel davrananlar sever.27 !! ! ! !! !!!! !!!! !! !! ! ! ! ! ! !!! !!! !! ! ! !!!!! !!! ! ! !! ! !! ! ! ! !!!! !!!! !! ! ! !!!! !! !! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! !!! !!! ! ! ! ! ! !!! !!! !!! !!! !! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! !! ! ! !! !!!!! !!!!!!! ! ! ! ! !! ! !!!! ! !!! Onunla beraber iki gen daha zindana girdi. Onlardan biri dedi ki: Ben dmde arap sktm gryorum. teki de: Ben de gryorum ki, bamn stnde ekmek tayorum, kular ondan yiyor. Bunun yorumunu bize haber ver. Zira biz seni gzel davranan (iyi rya yoran)lardan gryoruz. dedi28 !! !! !!! ! ! ! ! !!! ! !! ! ! !!!!! !!! !!!!! !! !!! !! !! ! ! ! !! !!!!! ! !!! !!! !! ! ! !!! ! ! !! !!! !! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! Eer siz, Allah, Elisini ve ahiret yurdunu istiyorsanz, (biliniz ki) Allah sizden gzel hareket edenlere byk bir mkfat hazrlamtr.29 sim trevleri h.s.n. fiil kknden isim olan hasene, oulu hasent ile birlikte 31 yerde geer. !! !!!!!!! !! ! !!! !! !! ! ! ! !!! !! !! ! !!!! !!!! ! !!! !! !!!! ! !!! ! ! ! ! ! !!! ! !! ! ! ! ! !!!!!!!! ! ! !
25 26 27 28 29

el-Bakara 2/ 112 el-Arf 7/ 56 el-Mide 5/ 13 Ysuf 12/ 36 el-Ahzb 33/ 29

95

Onlardan, Rabbimiz! Bize dnyada da iyilik ver, ahirette de iyilik ver ve bizi ate azabndan koru diyenler de vardr.30 !! !! !! !! ! !! ! !!!! ! !!!!! ! ! !! ! ! !! !! ! ! ! !!! !!! !!!! !!! ! !!! !!! ! ! ! !!!! ! !! ! ! !!! !! ! ! !!! !! ! !! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! !!! ! !! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! Size bir iyilik dokunursa, bu onlar zer. Banza bir ktlk gelse, ona sevinirler. Eer siz sabrl olur, Allaha kar gelmekten saknrsanz onlarn hileleri size hibir zarar vermez. nk Allah onlarn ilediklerini kuatmtr.31 !!!!! ! !! ! !! !! ! ! !!!!! !! ! !! !! ! ! !! !!! ! !!! ! !! ! !!! !! !! !!! ! ! !!! !! !! ! ! ! !!! ! !!! !! ! !! ! !!! !! !! !!! ! ! !! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Kim gzel bir (ite) araclk ederse, ona o iin sevabndan bir pay vardr. Kim de kt bir (ite) araclk ederse ona da o ktlkten bir pay vardr. Allahn her eye gc yeter.32 !! !! ! ! !! !!! !! ! ! !!! !! ! ! ! !!! ! !! !! !! !! ! ! !!! ! ! ! ! !! !! !! ! !! !! !! ! ! ! ! ! ! !! !!! ! ! !!! ! !!! !!! ! ! ! ! !!! Kim bir iyilik yaparsa ona on kat vardr. Kim de bir ktlk yaparsa o da sadece o ktln misliyle cezalandrlr ve onlara zulmedilmez.33
! ! ! ! ! ! !!! !! ! ! !! !! !!!! !!! ! !! !! ! !!! !!!! ! !!!!!! !!! ! ! !! !!!! !!!! !!! !! !! !! !! !! ! !!!!! !!!! !! ! !!!!! !!! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Sonra ktln (sknt ve darln) yerine iyilii (bolluk ve genilii) getirdik. Nihayet oaldlar ve (nankrlk edip): Atalarmz da darla uram ve bollua kavumulard dediler. Biz de, farknda deillerken onlar anszn yakaladk.34 !! !!! !!! !!!!! ! ! ! !! !!!!! ! !!!! !! !!!!! ! ! !!! !! !! ! !!! !! ! !! ! ! !!!!! ! ! !! ! ! !!! !! !! !! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! Andolsun, Allahn Raslnde sizin iin; Allah ve ahiret gnne kavumay uman, Allah ok zikreden kimseler iin gzel bir rnek vardr.35 ! ! ! ! !!! ! !! !! !! !!! ! !!! ! !!! ! !!! !!! !! !! ! ! !! ! ! !! ! ! !! ! ! !! !!! ! ! ! !!! ! ! !!! ! !! ! ! ! ! !!! ! ! !! ! ! ! ! ! !!! ! ! !! ! !! ! Biz onlar yeryznde para para topluluklara ayrdk. Onlardan iyi kimseler vardr. lerinden yle olmayanlar da vard. Belki dn yaparlar diye de onlar iyilikler ve ktlklerle snadk.36
30 31 32 33 34 35 36

el-Bakara 2/ 201 l-i mrn 3/ 120 en-Nis 4/ 85 el-En'm 6/ 160 el-Arf 7/ 95 el-Ahzb 33/ 21 el-Arf 7/ 168

96

!! ! !! ! ! ! ! ! !! !!!! ! !! !!! ! !!!! !!!! ! ! !!!!! ! !!! !!!!! ! ! !!! ! !!!!! ! ! !! !!! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! (Ey Muhammed!) Gndzn iki tarafnda ve gecenin gndze yakn vakitlerinde namaz kl. nk iyilikler ktlkleri giderir. Bu, t alanlar iin bir ttr.37 Masdar kullanmlar !! !! ! ! ! !!!! !!! !!!! ! ! !! !! !!! ! ! ! !!!!! !!!! !! ! ! !!!!! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Allah da onlara hem dnya nimetini, hem de ahiretin gzel mkfatn verdi. Allah gzel davrananlar sever.38 !! ! !! !! ! !! !! !! ! ! ! !!!!! ! !! !!! !!! !! !! ! !!! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !! Ancak kim zulmeder de sonra (yapt) ktln yerine iyilik yaparsa bilsin ki phesiz ben ok balaycym, ok merhamet edenim.39 !! !! ! !! ! !!! !!! !!! ! !!! ! ! ! ! !! !!!!! ! ! !!!!! ! !!!! !!! !!!!! !! ! ! !! !! ! !! !! !!!! ! !! ! !! ! !!! ! ! ! ! ! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! !!! ! !! ! ! ! ! !!! ! ! !!!!!! ! Biz insana, ana-babasna iyilik etmesini emrettik. ayet onlar seni, hakknda hibir bilgin olmayan eyi bana ortak koman iin zorlarlarsa, bu takdirde onlara itaat etme. Dnnz ancak bana olacaktr ve ben yapmakta olduklarnz haber vereceim.40 !! !!! ! ! !! ! !! !! ! ! !!!! ! !! ! !! !!!! ! !! !!! !!!! ! !! ! ! !! ! ! !! !!! ! ! ! !! !!!! !! !! ! !!! !! !!! ! !!! ! !!!! !! ! ! ! ! !! ! ! !!!! !!! ! ! !!! ! !! ! ! !!!! ! ! !! ! ! Bundan sonra gzellikleri houna gitse bile, baka kadnlarla evlenmek, elerini boayp baka eler almak sana hell deildir. Ancak sahip olduun cariyeler baka. phesiz Allah her eyi gzetleyendir.41 fl babndan: !! ! ! ! ! ! !!! ! !! !!! ! ! !! !!!! !! !! !!! ! !! ! !!!!! !! ! !!! !! !! !!!! !!!!!! ! !! ! ! !!! ! !! ! !!!!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! !! ! ! ! ! !! ! !! phesiz Allah, adaleti, iyilik yapmay, yaknlara yardm etmeyi emreder; hayszl, fenalk ve azgnl yasaklar. O, dnp tutasnz diye size t veriyor.42

37 38 39 40 41 42

Hd 11/ 114 l-i mrn 3/ 248 en-Neml 27/ 11 el-Ankebt 29/ 8 el-Ahzb 33/ 52 en-Nahl 16/ 90

97

! !! !!! !! !!! ! ! !! !!!! !! !!! ! ! !! ! !!! ! ! ! !!!!!! ! ! !! !!!! ! ! !!!! ! !! !!! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! !!!! !! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! !!! !! !! ! ! ! ! ! ! !! !!! ! ! ! !! !!! ! !! !! ! ! !! !!! ! ! !!!!! ! ! !!! !! ! !! !!! ! !! !!!!!! !! !!! !! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! !!! ! !! ! ! ! !! ! ! ! Allaha ibdet edin ve Ona hibir eyi ortak komayn. Ana babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakn komuya, uzak komuya, yannzdaki arkadaa, yolcuya, elinizin altndakilere iyilik edin. phesiz, Allah kibirlenen ve vnen kimseleri sevmez.43 !! !! !!! !! ! ! ! ! !! !! !! !!! ! ! ! !! ! !! ! ! !!!!! ! !!! ! !!! ! ! !!! ! !!! !!! !!! !! !!! ! !!!! ! ! !! !!! ! !!!! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! !! !!!! ! !!!!! !!! ! ! ! !!! !! !! !!!!! !! ! !! ! ! !! !!!!! !! ! ! ! ! ! !! slm ilk kabul eden muhcirler ve ensar ile iyilikle onlara uyanlar var ya, Allah onlardan raz olmu; onlar da Ondan raz olmulardr. Allah onlara iinden rmaklar akan, iinde ebedi kalacaklar cennetler hazrlamtr. te bu byk baardr.44 BAnlam Ynyle Kurnda H.S.N. Maddesinin Semantik Kadrosu Cennet Hsn kavramnn, ism-i tafdilinin mennesi olan hsn cennet anlamna gelmektedir. Gzel davrananlara daha gzel karlk ve fazlas var. Onlarn yzlerine ne bir kara bular, ne de horluk. te onlar cennet halkdr. Orada ebedi kalacaklardr.45 Rablerinin buyruuna uyanlara en gzel karlk vardr. Ona uymayanlar ise, yeryznde bulunan her ey ve bunun bir misli daha kendilerinin olsa, (Allahn azabndan kurtulmak iin) onu fidye verirlerdi. Onlarn hesab ok ktdr. Varacaklar yer de cehennemdir, ne kt bir yataktr o.46 Orada ebedi kalacaklardr, ne gzel karargh ve ne gzel makamdr oras!47 Kim Allaha inanr faydal i yaparsa (Allah) onu, altlarndan rmaklar akan, iinde ebedi kalacaklar cennetlere sokar. Allah ona gerekten gzel rzk vermitir.48

43 44 45 46 47 48

en-Nis 4/ 36 et-Tevbe 9/ 100 Ynus 10/ 26 er-Rad 13/ 18 el-Furkn 25/ 76 et-Talk 65/ 11

98

te onlar iin ilerinden rmaklar akan Adn cennetleri vardr. Orada tahtlar zerine kurularak altn bileziklerle sslenecekler, ince ve kaln ipekten yeil giysiler giyeceklerdir. O ne gzel karlktr! Cennet de ne gzel bir yaslanacak yerdir!49 mn Kim bir iyilik yaparsa ona on kat vardr. Kim de bir ktlk yaparsa o da sadece o ktln misliyle cezalandrlr ve onlara zulmedilmez.50 Ancak tevbe edip de inanan ve salih amel ileyenler baka. Allah onlarn ktlklerini iyiliklere evirir. Allah ok balayandr, ok merhamet edendir.51 Her kim iyi amel getirirse ona ondan daha hayrls vardr. Onlar o gn korkudan emindirler.52 Biz, Rabbimizin bizi iyiler arasna katmasn umarken neden Allaha ve bize gelen geree inanmayalm? Bu szlerinden dolay Allah onlara, altlarndan rmaklar akan, iinde ebedi kalacaklar cennetler verdi. Gzel davrananlarn mkfat ite budur!53 Dnyada mekn, mal-mlk: Onlardan nce nice nesiller helak etti ki, onlar eyaca ve gsterie daha gzeldir.54 Tarz- uslp (Sen onlarn sana yapt) ktl en gzel eyle sav (ktle iyilikle karlk ver). Biz onlarn (seni ne kt sfatlarla) vasflandracaklarn biliyoruz.55 Gzellik, gzel olmak Kim Allaha ve Elisine itaat ederse, ite onlar, Allahn nimet verdii Peygamberler, sddklar, ehidler ve slihlerle beraberdir. Onlar ne gzel arkadatr.56 Bel, sknt: O gn onlar siz ldrmediniz, fakat Allah ldrd; (Ey Muhammed), attn zaman sen atmadn, fakat Allah att, mminleri gzel bir imtihanla snamak iin bunu yapt.57
49 50 51 52 53 54 55 56 57

el-Kehf 18/ 31 el-Enm 6/ 160 el-Furkn 25/ 70 en-Neml 27/ 89 el-Mide 5/ 84- 85 Meryem 19/ 74 el-Mminn 23/ 96 en-Nis 4/ 69 el-Enfl 8/ 17

99

Hayr, kim iini gzel yaparak zn Allaha teslim ederse, onun mkfat, Rabbinin yanndadr. Onlara korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir.58 Sabr: Allah insanlar bazen yardmla, bazen skntyla, bazen zaferle dener. Bu, insanlar arasndan inananlarn kimler olduunu ortaya karmada gzel bir yol, dncedir Sabret, nk Allah gzel davrananlarn iini zayi etmez.59 (Yusuf) Dedi: Sizler cahil iken Yusufa ve kardeine neler yaptnz bildiniz mi? A, yoksa sen, Yusuf musun? dediler. Ben Yusufum, bu da kardeimdir. dedi. Allah bize ltfetti (bizi korudu, yceltti), dorusu kim (Allahtan) korkar ve sabrederse, Allah iyilik edenlerin ecrini zayi etmez.60 Sabret, sabrn ancak Allah (n yardm) iledir. Onlara zlme kurduklar tuzaklardan da skntya dme. nk Allah korunanlarla ve iyilik edenlerle beraberdir.61 Onlara (Kurn) okunduu zaman: Ona inandk, o Rabbimizden gelen gerektir. Zaten biz ondan nce de mslmandk derler. te onlara sabretmelerinden tr mkfatlar iki kez verilir. Onlar ktl iyilikle savarlar ve kendilerine verdiimiz rzktan (hayr yoluna) harcarlar.62 Namaz Gndzn iki tarafnda (sabah, akam) ve geceye yakn saatlerde namaz kl; nk iyilikler, ktlkleri giderir.63 Bunlar, hikmet dolu Kitabn; iyilik yapanlara bir hidayet ve rahmet olarak indirilmi yetleridir. Onlar namaz dosdoru klan, zekt veren kimselerdir. Onlar ahirete de kesin olarak inanrlar.64 yilik etmek, yi davranmak Evinde bulunduu kadn (gnln ona kaptrp) ondan arzulad eyi elde etmek istedi ve kaplar kilitleyip: Haydi gelsene! dedi. (Yusuf): Allaha snrm dedi, efendim bana gzel bakt (iyilik etti). Zalimler iflah olmazlar!65
58 59 60 61 62 63 64

el-Bakara 2/ 112 Hd 11/ 115 Ysuf 12/ 89- 90 en-Nahl 16/ 127- 128 el-Kasas 28/ 53- 54 Hd 11/ 114 Lokmn 31/ 3- 4

100

(Yusuf): Babacm dedi, ite bu nceden (grdm) ryann yorumudur. Rabbim onu gerek yapt, bana iyilik etti, beni zindandan kard.66 Rabbin, yalnz kendisine tapmanz ve ana-babaya iyilik etmenizi emretti.67 Slih amel: Dnyada gzel i/ iyi amel yapanlara gzellik vardr, (onlar iin) ahiret yurdu ise daha hayrldr.68 Gklerde ve yerde bulunan her ey Allahndr ki ktlk edenleri, yaptklaryla cezalandrsn, gzel davrananlar gzellikle mkafatlandrsn.69 Gzel amel ileyenlere gzellik (cennet) ve fazlas vardr.70 hls: Kim gzel davranarak zn Allaha teslim ederse o, en salam kulpa yaplmtr. lerin sonu Allaha dner.71 Hangi insan, din ynnden, iyilik edici olarak yzn Allaha teslim edip dosdoru brahim dinine tabi olandan daha gzel olabilir? Allah, brahimi dost edinmiti.72 Bir eyi veya fiili en mkemmel ekilde yapmak: Biz insan en gzel ekilde yarattk.73 Odur ki, her eyin yaratln gzel yapt.74 lerinden zulmedenler hari kitap ehliyle ancak en gzel tarzda mcadele edin ve deyin ki: Bize indirilene de size indirilene de inandk.75 Allah yolunda mcadele: Bizim urumuzda cihad edenler var ya, biz onlar mutlaka yollarmza ileteceiz. phesiz Allah mutlaka iyilik yapanlarla beraberdir.76
65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

Ysuf 12/ 23 Ysuf 12/ 100 el-sr 17/ 23 en-Nahl 16/ 30 en-Necm 53/ 31 Ynus 10/ 26 Lokmn 31/ 22 en-Nis 4/ 125 et-Tn 95/ 4 es-Secde 32/ 7 el-Ankebt 29/ 46 el-Ankebt 29/ 69

101

(Ey Muhammed!) Artk Allah yolunda sava! Sen ancak kendinden sorumlusun! Mminleri de savaa tevik et. Umulur ki Allah inkr edenlerin gcn krar. Allahn gc daha stndr, cezas daha iddetlidir. Kim gzel bir (ite) araclk ederse, ona o iin sevabndan bir pay vardr. Kim de kt bir (ite) araclk ederse ona da o ktlkten bir pay vardr. Allahn her eye gc yeter.77 Haram ay haram aya karlktr. Hrmetler (sayg gsterilmesi gereken eyler) ksas kuralna tabidir. O halde kim size saldrrsa, size saldrd gibi siz de ona saldrn, (fakat ileri gitmeyin). Allaha kar gelmekten saknn ve bilin ki, Allah kendine kar gelmekten saknanlarla beraberdir. (Mallarnz) Allah yolunda harcayn. Kendi kendinizi tehlikeye atmayn. yilik edin. phesiz Allah iyilik edenleri sever.78 Medine halk ve onlarn evresinde bulunan bedevlere, Allahn Raslnden geri kalmak, kendi canlarn onun canndan stn tutmak yaramaz. nk onlarn, Allah yolunda ektikleri susuzluk, yorgunluk, alk, kfirleri fkelendirmek zere bir yere adm atmalar ve dmana kar her hangi bir baar kazanmalar gibi hibir olay yoktur ki karlnda kendilerine iyi bir amel (in sevab) yazlm olmasn. phesiz Allah iyilik yapanlarn mkfatn elbette zayi etmez.79 Zekt, sadaka, infak: Gzel davrananlara yol gsterici ve rahmet olarak (indirilmitir). Onlar ki namaz klar, zekt verirler ve ahirete de kesin olarak inanrlar.80 Sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadnlar ve Allaha gzel bor verenler, ite onlara, (verdikleri) kat kat yaplr ve onlar iin deerli bir mkfat da vardr.81 Kimdir o adam ki, Allaha gzel bir bor versin de, Allah da o borcu ona kat kat desin. Allah (rzk) ksar da, aar da. Hep Ona dndrleceksiniz.82 II- KURNDA HSN KAVRAMININ TAHLL Kurnda Hsn Kavramnn Tahlili Blmnde kavramn genilii nedeniyle znesi, Nesnesi ve Yklemine Gre ksmda ele alnm ve bu kavram btn ynleri ile sunulmaya allmtr. znesi Blm Allahn hsn ve nsann hsn eklinde;
77 78 79 80 81 82

en-Nis 4/ 84- 85 el-Bakara 2/ 194- 195 et-Tevbe 9/ 120 Lokmn 32/ 3- 4 el-Hadd 57/ 18 el-Bakara 2/ 245; dier yetler iin bkz. el-Mide 5/ 12; et-Tegbn 64/ 17; el-Mzemmil 73/ 20

102

Nesnesine Gre Hsn Kavram Blm Madd ve Manev Hsn eitleri Zaman ve Meknna gre ilenmitir. Yklemine Gre Hsn" Kavram Blmnde ise kavramn e ve zt kullanmlar ile hsn kavramnn anlam sahasna giren dier konulara deinilmitir.

A-

znesine Gre Hsn Kavram Bu balk Allahn hsn ve nsann hsn eklinde iki ksmdr. Bu konular da

kendi iinde tutarl bir ekilde ele alnmaya allm, eitlerine gre alt balklara ayrlmtr. 1Allahn hsn Btn gzelliklerin kayna olan Allah kendini bize Kurn vastasyla tantmaktadr. Zt itibariyle gzel olan yaratcy kendi haberleriyle tanmaktayz. Onu bize tantan kavramlar bazen isim bazen de sfat olarak nitelendirilmitir. Biz de Kelm kaynaklarnda geen zti, subti ve fiili sfatlardan hareketle yetler nda Allahn ztndaki gzellii, ycelii, eksiklik ve kusurlardan mnezzeh oluunu anlatmaya alacaz. aZtnda Her eyden nce Allah, varln bakasna borlu olmayan bir yaratcdr. Onun varl zorunludur. Yokluk Onun iin dnlemez. Varlnn balangc da yoktur. O, bir zaman yokken sonradan ortaya km bir varlk deildir. Onun iin yaratlmlk sz konusu deildir. Balangc olmad gibi sonu da yoktur. Onun varl sonsuz olarak ebediyen devam edecektir. Bu konuda yle buyurmaktadr: Evvel Odur, hir Odur, btn Odur. Her eyi hakkyla bilen Odur.83 Onun ztndan baka her ey yok olacaktr. Hkm Onundur ve siz ancak Ona dndrleceksiniz.84 Varl bakasna muhta olmayan Allahn hibir konuda eriki yoktur ve sonradan olan hibir eye benzemez. Onun benzeri hibir ey yoktur, O iitendir, grendir.85 Ey insanlar! Allaha muhta olan sizsiniz. Zengin ve vlmeye lyk olan ancak Odur.86 Ztnda, sfatlarnda, yaratmasnda, ibdet edilmede tektir. hls sresinin ilk iki yeti Allahn bir olduunu aka beyn eder. De ki: Allah birdir, Allah kimseye muhta deildir.87 Allah, kendisinden baka ilh olmadn sk sk vurgular. Baz yetlerde de eer baka ilhlar olsayd yeryz dzeninin bozulacan, fesada urayacan belirtir. nsanlar kinat dzeni zerinde dnmeye sevkederek vahdniyetini delil getirir. De ki: Eer
83 84 85 86 87

el-Hadd 57/ 13 el-Kasas 28/ 88 e-r 42/ 21 el-Ftr 35/ 10 el-hls 112/ 1- 2

103

syledikleri gibi Allah ile birlikte baka ilhlar da bulunsayd, o takdirde bu ilhlar, Arn sahibi olan Allaha ulamak iin areler arayacaklard. Allah onlarn syledikleri eylerden mnezzehtir.88 Eer yerde ve gkte Allahtan baka tanrlar bulunsayd, yer ve gk, kesinlikle bozulup gitmiti.89 bSfat ve isimlerinde Allah kendisini hayy, lim ve irade eden, irade ettiini de yaratmaya kdir olan, her eyi iiten, gren ve konuan bir varlk olarak tantmtr. O Allah ki kendisinden baka tanr yoktur, diri olan, kinat idare edendir.90 Allah diri ve canldr. Her eye can veren dirilten Odur. O, sonu ve balangc olmayan bir hayata sahiptir. lm Onun hakknda muhaldir. Her daim canl ve diri olan Allah her eyi de bilendir. Hibir ey Onun ilminin dnda deildir. Hi kimsenin ilmi de Onun ilmine benzemez. Kinatn en kk parasndan en byk parasna kadar var olan btn gzellik Onun ilminin eseridir. Gaybn anahtarlar Allahn yanndadr; onlar Ondan bakas bilmez. O, karada ve denizde ne varsa bilir; Onun ilmi dnda bir yaprak bile dmez. O yerin karanlklar iindeki tek bir taneyi dahi bilir. Ya ve kuru ne varsa hepsi apak bir kitaptadr.91 smin oulu olan esm lafz ile en gzel anlamna gelen hsn lafzndan oluan esm-i hsn terkibi Kurn- Kermde 4 yerde Allah iin kullanlmaktadr. Nuzl sras dikkate alndnda bu yetlerin ilki: En gzel isimler Allahndr. O halde Ona o (gzel isim)lerle dua edin ve Onun isimleri hakknda erilie sapanlar brakn: Onlar yaptklarnn cezasn ekeceklerdir.92 yetidir. yette en gzel isimler Allaha izafe edilmekte, Ona dua ederken bu isimlerle dua etme tavsiye edilmektedir. Onun isimlerinde ilhada denlere itibar etmemek gerektiini bildirmekte, inkra denlerin de cezalandrlacan haber vermektedir. Gzel manalara gelen isimler ondan bakasna olmakszn sadece Allaha has klnmaktadr. Bu gzel isimlerle, ister istek, isterse bir hacetin giderilmesi olsun bunlarla dua edilmesi emredilmektedir.93 kinci yet:

88 89 90 91 92 93

el-sr 17/ 42- 43 el-Enbiy 21/ 22 el-Bakara 2/ 255 el-Enm 6/ 59 el-raf 7/ 180 ez-Zuhayl, Vehbe, et-Tefsrul-Mnr fil-Akdeti ve-erati vel-Menh, I-XXXII, Drul-Fikr-i Musr, Beyrt, 1991, c. IX, s. 172- 173

104

O Allah ki Ondan baka Tanr yoktur. En gzel isimler Onun dur.94 Bu yette de gzel isimler Allaha izafe edilmekle birlikte bir nceki yet gibi tevhidi vurgulamaktadr. nceki yetlerde her eyin Allaha ait olduu ve gizli eyleri de bildii95 vurgulanmaktadr. nc yet: De ki: ster Allah diye arn, ister Rahman diye arn hangisiyle arrsanz en gzel isimler Onundur96. Rivyet edildiine gre Hz. Peygamber namaz ve dualarnda rahman ismini kullanyordu. Bunu duyan mrikler Hz. Peygamberin her zaman savunduu tevhide aykr davrandn dnmeye ve dile getirmeye balamlard. Bunun zerine bu yet nazil oldu.97 Bu yetle Allahn birden fazla ismi olduu vurgulanm, hangisiyle dua edilirse edilsin, tevhide aykr olmayaca anlatlmtr. Esm-i hsnnn zikredildii son yet: O yaratan var eden (varla getirdiklerine) biim veren Allahtr. En gzel isimler Onun dur. Gklerde ve yerde bulunanlarn hepsi Onun ululuunu anarlar. O aziz (mutlak galip) hakm (hkmdar, her eyi hikmetle yapan) dr.98 Bu yetten nce ki yetlerde99 lim, rahmn, rahm, melik, kudds, selm, mmin, mheymin, aziz, cebbr, mtekebbir gibi isimleri gemektedir. sim bir eyin kendisiyle tannd addr, bir eyin almeti ve belirtisidir.100 Ancak yetteki isim msemmdan (ismin ad olduu varlktan) bakadr. Allahn pek ok ismi olmasndan dolay yetteki esm kelimesi ouldur. Oysa Allah tektir. Allahn isimlerinin en gzel olarak isimlendirilmesinin nedeni bu isimlerin kulaklara ve kalplere gzel gelmesi nedeniyledir. simleri onun tevhidine, ltfu keremine, cmertliine, rahmetine, bol ihsnna dellet etmektedir. Allahn isimlerinin says konusunda bavurulan kaynaklar Kurn- Kerm ve Hadstir. Eb Hureyreden gelen bir rivyette Hz. Peygamber: Allahn 99 ismi vardr. Kim

94 95 96 97

98 99 100

Th 20/ 8 Th 20/ 6- 7 el-sr 17/ 110 et-Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (. 310), Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, I-XXVI, tah. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Trk, Drul-limil-Ktb, Riyd, 1424/ 2003, c. XV, s. 164; el-Cevziyye, bn Kayym Eb Abdillah emsddn Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb ez-Zra ed-Dmek el-Hanbel (426- 489), Bediut-Tefsr, I-V, Drul-bnil-Cevziyye, Riyd, 1993, c. III, s. 11; el-Mverd, Eb Hasen Al b. Muhammed b. Habb (. 450/ 1058), en-Nket vel-Uyn Tefsrul-Maverd, I-IV, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1992, c. III, s. 281; el-Cevz, Ebl-Ferec Cemluddn Abdirrahmn b. Al b. Muhammed (. 597/ 1201), Zdl-Mesr f lmit-Tefsr, I-IX, el-Mektebetl-slmiyye, Beyrt, 1987, c. V, s. 98 el-Har 59/ 24 el-Har 59/ 22- 23 en-Nahl 16/ 124

105

bunlar ezberleyip benimserse cennete girer.101 buyurmaktadr.102 Hadsin sonuna O tektir teki sever cmlesi baz yerlerde ilve edilmitir.103 Bu hadise dayanarak 99 says mslmanlar arasnda mehur olmutur. Baz limlere gre Allahn isimleri tevkfidir. Ona Kurnda ve Snnette olmayan baka isimler isnad edilemez.104 simlerinin says ne olursa olsun isimler Allah Telnn ztnn bilinmesi iin nemlidir. simler Yce varl nitelemekte ve Onu insan anlayna yaklatran kavramlar olmaktadr. Allaha ok fazla sayda isim nisbet edilmesi tevhid anlayna zarar vermedii gibi, ona nisbet edilen baz isim ve sfatlarn insanlar iin kullanlmas da Allahla insan arasnda bir benzerlik meydana getirmez.105 Allah Tel slih ameller ve gzel ilere sahiptir, kabih ve irkin olann ona nisbeti caiz deildir, btn gzel ve ho eyler Ona nisbet edilir bu nedenle en gzel isimler Onun dur.106 cFiillerinde Allah Tel zt, sfat ve isimlerinde gzel olduu gibi fiillerinde de gzeldir. ster yaratma ile ilgili fiileri olsun isterse yarattklarna rzk verme, onlara doruyu ve gzeli gsterecek, onlar hidyete erdirecek, dnya ve hiret mutluluuna ulatracak hkmleri emretme veya yasaklama olsun hepsi gzeldir. Kendisini yaratanlarn en gzeli olarak tantm ve sadece kendisine ibdet edilmesini emretmitir. O, her eyin yaratcsdr. Ve yaratt her eyde bir gzellik ve hikmet vardr. Sonra nutfeyi alakaya evirdik, alakay bir inemlik ete evirdik, bir inemlik eti kemiklere evirdik, kemiklere et giydirdik; sonra onu bambaka bir yaratk yaptk. Yaratanlarn en gzeli Allah, ne ycedir.107

101 102

103 104 105 106 107

el-Buhr, et-Tevhd 12; Mslim, ez- Zikr 5, 6; et-Tirmiz, ed-Daavt 82 es-Sellm, Eb Zekeriyy Yahy b. Sellm b. Eb Salebe et-Teym el-Basr el- Kayravn (. 200/ 815), Tefsru Yahy b. Sellm, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1425/ 2004, c. I, s. 253; et-Taber, a.g.e., c. XV, s. 165166; es-Semn, Mensr b.Muhammed b. Abdlcebbr b. Muzaffer (. 489), Tefsrul-Kurn, I-VI, DrulVatan, Riyd, 1997, c. II, s. 235; el-Begav, Eb Muhammed Muhyissnne el-Huseyn b. Mesd b. Muhammed el-Ferr (. 516), Melimut-Tenzl Tefsrul-Begav, I-IV, tah. Hlid Abdurrahmn Mervn Svr, DrulMarife, Beyrt, 1413/ 1992, c. II, s. 217; el-Merg, Ahmed Mustaf (1883- 1952), Tefsru Merg, I-XXX, 3.bs., Klliyet Dril-Ulmis-Sbka, y.y., 1974, c. IX, s. 17 el-Merg, a.g.e., c. IX, s. 117 ez-Zuhayl, a.g.e., c. VIII, s. 175 Topalolu, Bekir, Allah, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989, c. II, s. 483 el-Mturd, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud (. 333/ 944), Tevlt Ehlis-Snne, I-V, tah. Ftma Ysuf Haym, Messesetr-Risle, Beyrt, 2004, c. III, s. 204 el-Mminn 23/ 14

106

Bale yalvaryorsunuz da, yaratclarn en gzelini mi brakyorsunuz?108 Allah canl cansz btn yaratklarn Rabbidir. Hepsine kar sonsuz merhamet sahibidir. Onlar yaratp babo ve aresiz brakmamtr. Onlara en gzel rzklar vermi, doru yolu bulmalar iin hidyet rehberi bir kitap ve peygamberler gndererek onlarla konumutur. Allah, yaratc, rzk verici ve ihsn edicidir. O, kendi iradesiyle yaratt gibi kendi iradesiyle de rzklandrandr. Onlar ki gaybe inanp namazlarn klarlar ve kendilerine verdiimiz rzktan (Allah rzas iin) harcarlar.109 Rzk, Allahn canlya zevk ve faydalanma nasip ettii eydir. ster mlk olsun ister olmasn, yenilen, iilen ve dier ekillerde kullanlmasnda faydalanlan mallar iin uygun olduu gibi, oluk-ocuu, ei, abas ve ii, ilmi ve bilgisi de rzk tanmnn iine girer.110 Yeryznde yryen hibir canl yoktur ki rzkn vermek Allaha ait olmasn.111 Hurma aalarnn meyvelerinden ve zmlerden de sarholuk ve gzel rzk elde ederseniz.112 Allah yolunda g edip sonra ldrlen veya lenlere gelince, Allah onlar en gzel bir rzkla besleyecektir. Dorusu Allah rzk verenlerin en iyisidir.113 Ancak Allahn en byk nimetlerinden biri Kurn- Kermdir. O, Allahn insanlarla konuma fiilinin temsilidir. Biz sadece hsn kelimesinin getii yetleri Allahn konuma fiilinin gzelliine rnek vereceiz. caAhsenl-hads Allah szn en gzelini (Kurn yetlerini gzellikte) birbirine benzer, ikierli bir kitap halinde indirdi. Rablerinden korkanlarn, ondan derileri rperir, sonra derileri ve kalpleri Allahn zikrine yumuar. te bu (kitap) Allahn rehberidir. Dilediini bununla doru yola iletir. Ama Allah kimi sapklnda brakrsa artk ona yol gsteren olmaz.114 yette geen ahsenl-hadsten maksat, Kurn- Kermdir. Bu yet baz sahabilerin Hz. Peygamberden gzel szler sylemesini ve gemi milletlerden bahsetmesini istemeleri zerine nzil olmutur. Bundan maksat, Kurn- Kermden daha gzel ve daha doru hibir sz ve haberin olmaddr. yetten de anlald gibi onda herhangi bir eliki yoktur. yetler ve sreler
108 109 110 111 112 113 114

es-Safft 37/ 125 el-Bakara 2/ 3 Yazr, a.g.e., c. I, s. 179 Hd 11/ 6 en-Nahl 16/ 97 el-Hac 22/ 58 ez-Zmer 39/ 23

107

birbiri arasnda son derece henklidir. Dinleyenlerin kalplerini titretecek, ilerini ferahlatacak bir zellie sahiptir. Feshat ve belgat ynyle insan zerinde tesir gc byktr. Onlarn sana getirdii her misale (her btl soruya) kar mutlaka biz sana, (o btl yok edecek) gerei ve en gzel aklamay getiririz.115 cb- Ahsenl-kasas Biz, bu Kurn vahyetmekle sana kssalarn en gzelini anlatyoruz. Sen, ondan nce (bunlar) bilmeyenlerden idin.116 Ahsenl- kasastan maksat Ysuf (a.s.) ile ilgili kssadr. Kurn Kermde ahsen sfatyla nitelenen tek kssadr. Bu kssa hem anlatm sanatlaryla youn iliki ierisindedir hem de gerek ve t nitelii tamaktadr.117 Allahn ztnn, isimlerinin gzel oluu gibi insanlara, kitabnda anlatt ve hkmettii her ey, hem uslp hem de ierik bakmndan gzeldir. Bu kssann en gzel kssa olarak nitelenmesi hakknda grler unlardr: Ysuf (a.s.), srailoullarnn ocuklarnn en gzeli olduu ve nesebinin de en gzel neseplerden olduu iindir. Onda nbvvet erefi ile gnderilen nebinin, brahim, shak ve Ykup (a.s.)un olu olmann yannda, yz gzellii, rya ilmi, dnya riyseti, ktlkta ve dier skntl dnemlerde halk himaye etme gibi vazifeler toplanmtr. Onun, Beni mslman olarak vefat ettir ve sabradenlere ilhak et duas, Allaha lm ile kavumay temenni eden ilk dua olarak dualarn en gzelidir. Onun evlilii, evliliklerin en gzelidir. Onun evlilik kssasnda, firkat ve vuslat, sla ve gurbet, sert ve kat davranma, ak, k ve muk, hapsolma ve kurtulma, klelik ve hrriyet, tannma ve inkr, ynelme ve kama, iret ve beret, tabir ve tefsr, zorluk ve kolaylk vardr.118 Yusuf kssasnda, seven ve sevilenin zikrinin yannda, kardelerinin kendisine kar iledikleri suu affetmesi vardr.119 Baka hibir srede olmayan ibret, nasihat ve hkmler vardr. Sabretmenin en gzel rnei, peygamberlerin, slihlerin, meleklerin, eytanlarn, cinlerin, insanlarn, hayvanlarn, kularn, krallarn ve krallklarn tarihi, tccarlarn, limlerin, cahillerin, adamlarn, kadnlarn
115 116 117 118 119

el-Furkan 25/ 33 Ysuf 12/ 3 Say, Ali, Kurnda Kssa Kavram zerine, D.E...F. Dergisi, sy. 9, zmir, 1995, s. 180- 185 el-Bursev, sml Hakk (. 1137/ 1725), Tefsru Ruhul-Beyn, I-X, Dersadet, stanbul, 1330, c. IV, s. 209210 el-Kueyr, Ebl-Ksm Zeynlislm Abdlkerm b. Hevzin b. Abdilmelik (. 465/ 1072), Letiful-rt, IIII, Merkez Tahkkit-Trs, Msr, 1983, c. II, s. 127

108

ve onlarn hile ve tuzaklarnn zikri vardr.120 Allah Tel btn bunlar en edeb ve hayranlk verici uslp ile anlatmtr.121 2nsann hsn Allahn, gzel bir srette yaratt insan zne olmas bakmndan ele alacaz. ncelikle varlk yaps gerei hiss, rh ve fiili gzelliine ksaca deinilecektir. Hem kendisine hem de en yaknndan en uzana kadar insanlarla ilikilerindeki gzellik boyutu incelenecektir. ansann varlk yapsna gre hsn nsan, madd, rh sretten ve davranlardan mteekkildir. Kun da sadece insann sadece tek ynl gzellii zerinde durmuyor. Yaratlna verilen nem gibi manevytna ve da yansmas olan fiilerine de atfta bulunuyor. Gzelliin alanlarna, ayrntlarna girerek kapal, anlalmaz alan kalmayacak ekilde ak ve anlalr hale getiriyor. aa- Hiss boyutta (Madd gzellik: ceml, esthtique) nsann d grn pek ok gzellii barndran bir zellie sahiptir. Yznn holuu, sevimlilii, cildinin parlakl ve yumuakl, gzlerinin gzellii ve baklarndaki tatllk, yanaklarndaki gzellik, almllk, sann gzellii, vcudunun uygunluu, mkemmellii ilk bakta dikkat ekici zelliidir. Sahip olduu organlarnn da ayr ayr grevleri vardr. Organik yaps itibariyle yeryzndeki en stn varlk insandr. Sahip olduu organlarndan herhangi birisinin genel yapsna bakarak, ayrca, geometrik dzen ve mhedislik ilimleri asndan derinliine tahlil edildiinde karmza sreti en gzel ekilde yaratlan bir varlk olarak insann ktna tank oluruz.122 Allah, insann gzel yaratln evre evre anlatmaktadr. Rahimlerde sizi diledii gibi ekillendiren Odur.123 Sonra nutfeyi alaka (alanm yumurta) yaptk. Peinden, alakay, bir parack et haline soktuk; bu bir parack eti kemiklere

120 121

122 123

e-evkn, Muhammed b. Al b. Muhammed (. 1250/ 1854), Fethul-Kadr, I-V, Mektebet Mustaf el-Bb el-Haleb, Msr, 1964, c. III, s. 5 ez-Zemaher, Crullah Eb Ksm Muhammed b. mer el-Havrizm, el-Kef an Hakkit-Tenzl ve Uynil-Ekvl f Vuchit-Tevl, I-VI, tah. eyh Ahmed dil- eyh Al Muhammed Muavviz, MektebetlAbekn, Riyd, 1998, c. III, s. 250- 251; en-Nesef, Abdullah b. Ahmed b. Mahmd (. 710/ 1310)) MedriktTenzl ve Hakikut-Tevl, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1421/ 2001, c. I, s. 594 Altnta, a.g.e., s. 275 l-i mrn 3/ 6

109

evirdik; bu kemikleri etle kapladk. Sonra onu baka bir yaratlla insan haline getirdik. Yaratanlarn en gzeli olan Allah pek ycedir.124 Biz ona iki gz, bir dil ve iki dudak vermedik mi?125 Sizin krediyorsunuz. iin
126

iitme,

grme

ve

idrak

duygularn

yaratt.

Ne

kadar

az

Andolsun, cehennem iin de birok cin ve insan yarattk ki kalpleri var, fakat onlarla anlamazlar; gzleri var, fakat onlarla grmezler; kulaklar var, fakat onlarla iitmezler.127 abRuh boyutta (Manev gzellik: hikmet, philosophie) nsan gzel yapan zelliklerin en nemlisi ona verilen ilhi deerdir. Bu, Allahn eliyle yaratlmas, Allahn ona kendi ruhundan flemesi ve ona verilen ilim nedeniyle meleklerin ona secde etmekle emredilmi olmalardr. Onu dzenle(yip insan ekline koydu)um ve ona ruhumdan flediim zaman hemen ona secdeye kapann!128 (Rabbin ona dedi ki: Ey blis, iki elimle yarattma secde etmekten seni alkoyan nedir?129 nsann ruh yaps en gzel donanma sahiptir. Hidyet, fert ve toplum olmalar asndan insanlarn dnya ve hirette huzur ve mutluluklarn temin etmesi sebebiyle Allahn en byk ltfudur. Hibir canlya verilmeyen hidyeti seme zgrl ona bahedilmitir. Ksa ve doru yolu Allah gsterir. Ama o yoldan sapan da var. Allah dileseydi hepinizi doru yola iletirdi.130 Allah insana, zellikle ahlki alanda seme hrriyeti vermitir. Allahn izni olmadan hibir kii lmez. (lm) Belirli bir sreye gre yazlmtr. Kim dnya sevabn isterse, kendisine ondan veririz; kim hiret sevabn isterse, kendisine ondan veririz, kredenleri mkfatlandracaz.131 nsann, akl ile birlikte irade sahibi olmas, insann sorumlu bir varlk olmasn zorunlu klar. nsan, aklyla, alternatif inan ya da davranlar deerlendirme ve bunlar arasnda seim yapabilme yeteneine sahiptir. nsan, ruh ve bedenden oluan iki ynl bir varlktr. Bedeninin gdaya ihtiya duymas gibi, ruhunun da gdaya ihtiyac vardr.132

124 125 126 127 128 129 130 131

132

el-Mminn 23/ 14 el-Beled 90/ 8- 9 es-Secde 32 / 7- 9 Arf 7/ 179 el-Hicr 15/ 29 es-Sd 38/ 75 en-Nahl 16/ 9 l-i mrn 3/ 145

imek, M. Sait, Kurann Ana Konular, Beyan Yaynlar, stanbul, 1999, s. 145

110

nsana hikmeti vermitir. Hikmeti dilediine verir. Hikmet verilen kimseye ok hayr verilmitir. Bunu ancak saduyu sahipleri dnp anlarlar.133 Hikmet, h.k.m. ( )kknden tretilmitir. Ayn kkten, yargda bulunmak anlamna gelen hkm ve engellemek, alkoymak, gemlemek, salam olmak anlamna gelen ihkm masdarlaryla anlam bakmndan yakndr.134 Hkm ilim, fkh, adletle hkmetmek anlamna geldiinden insanlarn hakem olarak isimlendirilemeyecei, sadece Allah iin geerli olduu belirtilmitir. nsanlar iin muhkem ifadesi kullanlabilir. Araplar hakemt ve ahkemt gibi ifadeleri men ettim ve reddettim anlamnda kullanmlardr. Bunlar syleyen de, insanlar arasnda, zalimi zulmden men ettii iin hakm olarak adlandrlmtr.135 Hakm, ileri salam ve kusursuz yapan, bilgin, hkm sahibi anlamlarna gelir.136 Hikmet kelimesi, Allah iin kullanldnda, ilimlerin ve nesnelerin en stnn bilmek anlamndadr. Buna gre hikmet sahibi veya hkim olmak, sanatlarn inceliklerine iyice vakf olup, gereini en salam ve kusursuz ekilde yerine getirmek demektir. Araplar muhakkem kelimesini hikmetli, tecrbeli, olgun kimse anlamnda kullanmaktadr.137 Hikmet kelimesi bilmek (ilim) ve anlamak (fkh) anlamna geldiinde, hkm kelimesiyle ayn anlamdadr. Ona (Hz.Yahyaya) ocukken hkm verdik138 yetindeki hkm bilme ve anlama manasyla hikmet demek olur.139 Istlahta hikmet, el-Crcnnin tarifine gre Nesnelerin, varlk itibariyle naslsalar, ayn mahiyet zere olan hakikatlerini, beeri gcn elverdii lde aratran ilimdir. Bir baka tanmna gre hikmet, lim - amel btnl, gerei ifade eden her trl sz, gereksiz lafzlardan arndrlm akla uygun sz140 gibi anlamlara gelir. et-Tahnev Sz ve davran mkemmel klp salamlatrmak141 eklinde tanmlarken, el-sfehn, ilim ve akl ile hakk isabettir dedikten sonra, hem Allaha hem de insana nisbeti ierisinde iki tanmn daha yapar. Allah iin hikmet: Eyay bilmek ve onu kusursuz yaratmak, insan iin mevcudat bilip hayrlar

133 134 135 136 137 138 139 140 141

el-Bakara 2/ 269 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 1901-1902; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 140- 141 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 141 el-Cevher, a.g.e., c. V, s. 8 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 140 Meryem 19/ 12 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 140 el-Crcn, a.g.e., s. 155 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 506

111

ilemektir. Buna ilveten hikmeti, Kurn tefsiri, Kurn ilm ve nbvvet olarak da aklamtr.142 Hikmet, Kurn- Kermde 20 yerde143 gemektedir. el-Bakara 2/ 129 ve 269. yetlerin tefsirinde hikmet, Bilgisi ancak Hz. Peygamberin beyanyla idrak edilebilecek olan ilhi hkmleri bilmek, onlar ve delalet ettikleri benzeri hkmleri kavramaktr144 el-Bakara 2/ 269. yette geen hikmet, fkh, snnet, ilim ve hayettir.145 Hikmet kavramnda ilim ve amel arasnda iliki vardr. Buna gre hikmet, sadece bir eyin hakikatini kavramaktan ibaret deildir. Ayn zamanda idrak olunan, kavranlan eye gre nasl davranacan bilmek ve davranmaktr.146 Bu yetteki hikmet, ez-Zemaher tarafndan ilim ve amel uygunluudur eklinde tefsir edilmitir. Mfessire gre, Allah indinde Hakm, ilmiyle amel eden limdir. yetin sonundaki ll-elbbdan anlalmas gereken de hikmet sahipleri (yani ilmiyle ameli uygunluk iinde olanlar)dir.147 Bu anlamlara ilveten, Allahn size olan nimetini ve size t vermek iin kitap ve hikmetten size indirdiklerini dnn.148 yetinde hikmeti ise, Kitapta bulunmayan eyler hakknda Raslllahn dilinden Allahn muradn aklayan snnettir.149 eklinde tefsir etmilerdir. Hikmetin, sadece Peygamberlere verilmediini, onlarn dnda dier insanlara da verildii iin nbvvet olarak tefsir etmenin doru olmadn dnen mfessirler de vardr.150 nsana verilen en byk gzellik, onun akll bir varlk olarak seme ve tercihte bulunma kabiliyetine sahip olmasdr. Allah, insanlara hikmeti vermitir. Eyann hakikatini bilme ve gzel ve doru fiilleri ileme anlamna gelen hikmet, Allahn insanlara bir ltfudur.151 Ancak sadece vermek yeterli deildir. Hikmete ulamann balangc temiz bir akl ve kalp ile dnmedir. Akl ve iyi seim hikmetin art, dnme balangcdr. Hikmette iyilik elde etme manas vardr. Ktl gidermek, iyilii elde etmek nerede varsa orada hikmet vardr. Bir eyin iinde gizlenen, grnmeyen ancak sonucu itibariyle ortaya kan fayda ve iyilie hikmet
142 143

er-Rb, a.g.e., s. 181 Abdlbk, a.g.e., s. 213- 214 144 et-Taber, a.g.e., c. II, s. 577 145 et-Taber, a.g.e., c. V, s. 8 -11 146 Kutluer, lhan, lim ve Hikmetin Aydnlnda, z Yayclk, stanbul, 2001, s. 119 147 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 500 148 el-Bakara 2/ 231 149 el-Kurtub, Eb Adillah Muhammed b. Ahmed el-Ensr (. 671/ 1273), el-Cmi li Ahkmil-Kurn, I-XX, 3.bs., Drul-Kalem, Khire, 1966- 1967, c. III, s. 157 150 bn Kesr, Ebul-Fid mdddn sml b. ihbiddn mer b. Kesr el-Kays e-afi (. 774/ 1373), TefsrulKurnil-Azm, I-VIII, tah. Muhammed brhm el-Ben - Muhammed Ahmed r - Abdlaziz Ganm, Kahraman Yaynlar, stanbul, 1984, c. I, s. 322 151 Kutluer, a.g.e., 126

112

denilir.152 Bu anlamda Kurndaki ksas yeti sonu itibaryle pek ok hikmeti iinde barndrmaktadr. Ey inananlar, ldrmelerde ksas size farz klnd. Hre kar hr, kleye kar kle, kadna kar kadn. Ancak ldren kimse, kardei (ldrlenin vrisi, velisi) tarafndan affedilirse, akln ve dinin gereklerine uygun yol izlemek ve gzellikle diyet demek gerekir. Bu Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir. Bundan sonra tecavzde bulunana elem dolu bir azap vardr.153 Ksas bir iin mislini yapmak154 anlamna gelmektedir. Chiliyye dneminde Arap kavimleri kendilerini birbirlerinden stn gryorlard. Aralarnda bir ldrme sz konusu olduu zaman, stn olan taraf kar taraftan bir kiiye karlk daha fazla kiinin ldrlmesini talep etmekteydi. Kleye kar hr, kadna kar erkek, hr bir erkee kar da iki hr erkein ldrlmesini istiyorlard. Bu istekleriyle, kendilerinin stn olduklarn iddia edip vnmekteydiler. Allah Tel bu yeti indirerek insanlar ldrmede ar gitmekten menetmitir.155 yet her iki trl arlktan da menetmektedir. lm cezasn ortadan kaldranlara kar kmaktadr. nk toplum, insan hayatna gereken kutsall vermezse, katili korumaya alrsa bu sua prim vermi ve binlerce masum insann hayatn tehlikeye atm demektir.156 ldrlen kiiye karlk bir kiinin ldrlmesini emretmektedir. Ancak bunu, olmazsa olmaz bir art olarak ne srmemektedir. Hemen peinden kim kardei tarafndan affedilirse o zaman (affedenin, rfe gre) uygun olan yapmas, (uygun diyeti istemesi, affedilenin de) gzelce demesi gerekir buyurarak maktlun velisine affetme yetkisini, ktilin yaknlarna da diyeti deme artn getirerek baka bir seenek sunmaktadr. Bunu da insanlara bir rahmet ve hafifletme olarak nitelemektedir. Marufa tabi olma ve gzelce deme hem affedene hem de affedilene bir tavsiyedir.157 ldrenin velisine, diyeti derken kaba davranmamasn, iyilie tabi olmasn, deyene de ihsnla158 yani ertelemeden ve deerini drmeden159 demesini emretmektedir. Marufa tabi olup kaba davranmamak, kann diyeti iin haddinden fazlasn istememek, gzelce
152 153 154 155 156 157 158 159

Yazr, a.g.e., c. II, s. 204- 205 el-Bakara 2/ 178 Ate, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsri, I-XII, Yeni Ufuklar Neriyat, y.y., ts., c. I, s. 289 Ate, a.g.e., c. I, s. 290 Mevdd, Ebul-Al, Tefhml-Kurn, ev. Muhammed Han Kayan v.dr., I-VII, nsan Yaynlar, stanbul, 1986-1988, c. I, s. 143 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 332 et-Taber, a.g.e., c. V, s. 107; ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 332 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 333

113

demek de, deerinden daha azn dememek, bile bile geciktirmemektir. Bunlar dostluk erevesi ierisinde olmaldr ki, her iki tarafta alan yaralar tedavi edilsin, geri kalanlar tekrar kardelik balaryla birbirine balanabilsin.160 Diyet kabul edilip anlamaya varldktan sonra, maktlun ailesinin, vazgeip intikam almaya kalkmas caiz deildir. Bundan sonra intikam almaya kalkmas cahiliye Araplarnn da yapt gibi haddi tecavz etmesidir161 ve azab da acdr. Ey akl sahipleri ksasta sizin iin hayat vardr. Bylece korunursunuz.162 Ksas, adletin kanunlarndan biridir. Daha byk dmanl gidermek iin farz klnmtr.163 el-Bakara 2/178. yet ksas farz klmakla toplumun huzurunu temin etmeyi amalamaktadr. Haksz yere ldrlen kiinin katilinin ldrlmemesi, ldrlen kiinin ailesini ve yaknlarn isyana srkleyecek, kan davasnn srp gitmesine, her iki taraftan pek ok kiinin ldrlmesine ve toplum huzurunun bozulmasna neden olacaktr. Ktilin ldrlmesi, fkelerin yatmasna vesiledir.164 Bununla beraber ksas hkmnn sadece intikam ve kin duygularn dindirmek iin farz klnd sylenemez. Hayat iindir, ksasta hayat vardr. lk olarak caydrc bir etkiye sahiptir. Kiinin, ldrecei kimsenin hayatnn bedelini kendi hayatyla deyeceini dnmesi vazgemesine ilk sebeptir. Bu, birinci hayat kurtarmadr. Ksastaki ikinci hayat kurtarma, ldrme olmad iin ksas uygulanmayacandan ikinci bir ldrme olmayacaktr. Ktil ldrldnde, insanlarn ftratnda olan kin ve intikam duygular yatacak, baz durumlarda daha fazla kiinin lmesine sebep olacak kan davas gibi ldrmeler son bulacaktr. Ksasta, hem ncesi hem de sonras iin hayat kurtarma vardr.165 Toplum asndan bakld zaman, ferde kar ilenen su, topluma kar ilenmi saylmaktadr. Ferd, birinci derecede madursa, toplum ikinci derecede madur olmaktadr. Bu nedenle affetme, ksas ve diyeti ortadan kaldrmakta ancak cezay kaldrmamaktadr. Toplumun siyasi otoritesinin, davay kapatmadan, cezaly uygun bir ekilde cezalandrma hakk bulunmaktadr.166

160 161 162 163 164 165 166

Kutub, Seyyid, F Zillil- Kurn, I-XVI, ev. Bekir Karla v.dr., Hikmet Yaynlar, stanbul, ts., c. I, s. 342 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 333 el-Bakara 2/ 179 bnl-Arab, Eb Bekr Muhammed b. Abdillah b. Muhammed el-Mefir (. 543/1148), Ahkmul-Kurn, IIV, tah. Al Muhammed b. el- Becv, Matbat sal-Bbil-Haleb, y.y., 1973, c. I, s. 113 Ate, a.g.e., c. I, s. 291 Kutub, a.g.e., c. I, s. 344- 345 Dac, amil, Ksas, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), Ankara, 2002, c. XXV, s. 454

114

ac-

Fiili boyutta (Davran gzellii: ahlk, ethique) Allahn ceml ve musavvr sfatlarnn aynas olan, yaratlndaki gzellik ve

zellikleriyle lem-i sur olarak grlen insana, davranlarn mkemmel ve gzel yapmas der. indeki temizlikten, dndaki temizlie, giyimine, kuamna, madd ve manev hayatna yn veren inancna kadar her eyinde gzellik esas olmaldr. slm dini insann btn davranlarnda gzellik arar. Yapt ie deer verip severek, en iyisini, en gzelini yapmasn yapmasn ister. Gzel ahlk konusunda Allah Tel, Hz. Peygamberin ahlkn rnek gstermektedir. phesiz sen en byk ve en gzel ahlk zeresin.167 yet, bize btn hayatmz boyunca, her fiil ve davranta, ibdetlerde ve gnlk almalarmzda Hz. Peygamberi rnek almay tavsiye etmektedir. Ahlk davranlarn kapsamna, gzel tlerle nasihati olmak, insanlar incitmeden, gler yz ve ho szlerle karlayp uurlamak, zayflara destek vermek, yetimleri koruyup gzetmek ve doruluktan ayrlmamak gelir. Ahlk deerler, dinlerin olmazsa olmaz ynlerinden biridir. slm dininin de hedefi, ahlk deerleri pratikte yaayan bir toplum oluturmaktr. Kurn, estetii grmezlikten gelmemi, onu, kendi din ve ahlk hedeflerine ulamada yararland bir haline getirmitir. Kurn, insann amel hayatnn temelini oluturan imn bir sevgi ve gzellik meselesi haline getirmitir. Allah imn size sevdirdi, onu kalplerinizde gzelletirdi.168 yette geen habbebe ve zeyyene Kurnn ortaya koyduu gzellik olgusunun iki temel zelliidir. yet, ahlk eylemlerin zeminini oluturan imnn estetikle ilikisini ortaya koymaktadr. Gzellik ahlk ilikisi erevesinde anahtar kavram hsn kelimesidir. Bu kavram ve trevleri, ahlk eylemler balamnda, ktln kart iyilik manasnda kullanlmaktadr.169 kelimenin btn kullanmlar, insann hayat tarznn, kavramn ieriiyle irtibatl temel bir nitelie iaret etmektedir. O da, gzelliin veya estetik deerin, bireyler aras ahlk ilikilerde belirleyici bir nitelie sahip olmasdr.170 bnsann fiillerine gre hsn nsan, tek bana yaayan bir varlk deildir. Gzn, toplumu oluturan en kk grup olan ailede aar ve lmne kadar bu gurubun bir bireyi olur. Hayat boyunca, ailesine,
167

168 169 170

el-Kalem 68/ 4 el-Hucurt 49/ 7 bkz. en-Nis 4/ 79, 85; el-Arf 7/ 95; er-Rad 13/ 6; en-Neml 27/ 46; el-Kasas 28/54

Karsl, brahim Hilmi, Kurann Gzellik Fenomenine Yaklam, Marife, sy. 1, Konya, 2005, s. 72- 74

115

akrabalarna, arkadalarna ve karlat insanlara kar belli llerde davranma mecburiyeti vardr. Kurn insan hayatnn her noktasnda nasl davranmas gerektiini haber verir. ba- Bireysel hayatnda ( fiillerinde: edepli olmak) D grn itibariyle en gzel ekilde yaratlan insana, iini de yaratl gibi gzelletirmesi dmektedir. Tavr ve davranlarna yansyan, i fiillerinin gzelliidir. Bu konuda Kurn- Kermde pek ok yet ve rnekler sunulmaktadr. Ancak biz hsn kelimesinin getii yet nda Hz. Meryem rneiyle yetineceiz. Rabbi onu gzel bir ekilde kabul buyurdu; onu gzel bir bitki gibi yetitirdi ve Zekeriya da onun bakmn stlendi. Zekeriya onun yanna, mihraba her girdiinde yannda bir rzk bulurdu. Ey Meryem bu sana nereden derdi. (O da). Bu, Allah katndan derdi. Allah dilediine hesapsz rzk verir.
171

Hz. Meryemin annesi Hanne, hamileyken douraca

ocuu mabedin hizmetine adamtr: Bunu u szleriyle dile getirmektedir: Rabbim karnmdakini sana adadm172 Ancak kz ocuu dourduunda biraz endielenmitir. nk o zamanlar, mabedin hizmetine erkek ocuklar adanmaktadr. Verdii sz yerine getirememe endiesini Rabbim, ben onu kz dourdum, erkek, kz gibi deildir.173 szleriyle dile getirmitir. Hanne, Meryem dounca onu mescide gtrr. Meryemi, Harun (a.s.)un neslinden olan Beyt-i Makdisin hizmetkrlar olan limlerin yanna brakr. Meryem, reislerinin kz olduundan onu almak iin birbirleriyle yarrlar. Zekeriya, onun bakmn stlenmek ister, ancak dierleri kabul etmezler ve kura ekmeyi teklif ederler. Nehre gidip kalemlerini suya atarlar. Kimin kalemi suyun zerine karsa Meryemin bakmn o stlenecektir. Her seferinde Zekeriyann kalemi suyun zerine kar, dierlerininki batar. Bunun zerine Meryeme o kefil olur. Bu olay Kurn- Kermde gzel bir kabullenme eklinde tanmlanmtr.174 Annesi tarafndan samimiyetle ve eytandan korunmas iin dua ile adanan Meryem, Zekeriyann gzetiminde, ahlk ve edeb ynden gzel bir ekilde yetitirilmitir. Doruluk, iffet ve tat iinde175 en gzel terbiyeden176 gemitir. Bunun sonucunda da Rabbi ondan raz olmu177 ve Zekeriyann, yanna her girdiinde grd rzklarla nimetlendirmitir.
171 172 173 174 175

176 177

l-i mrn 3/ 37 l-i mrn 3/ 35 l-i mrn 3/ 36 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 552- 553 er-Rz, Eb Abdillah Fahruddin Mahmd b. mer b. Hseyn et-Taberistn (. 606/ 1210), Meftihul-ayb, I-XXXII, el-Matbaatl-Behiyye, Msr, 1934- 1938, c. VIII, s. 30; ed-Dmek, Eb Hafs mer b. Al b. dil el-Hanbel (. 880h.), el-Lbb f Ulmil-Kitb, I-XX, tah. dil Ahmed Abdlmevcd, Al Muhammed Muavvz, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1419/ 1998, c. V, s. 180 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 553 es-Semn, a.g.e., c. I, s. 313

116

Meryemin bu edeb gzellii Zekeriyay o kadar etkilemitir ki, yann ilerlemi olduuna bakmadan Allahtan kendisine temiz bir nesil (oul) vermesini istemitir ve yle bir duada bulunmutur:Orada Zekeriya, Rabbine dua etmi: Rabbim demiti, bana katndan temiz bir nesil ver. Sen duay iitensin.178 bb- Aile hayatnda nsann birlikte yaamaya balad ilk topluluk ailesidir. Allahtan sonra itat etmekle emredildii varlk anne ve babasdr. Aile hayatndaki ilikileri, kendisi bir aile kurduktan sonra da hem eine hem de ocuklarna kar devam edecektir. 1) Anne- babayla ilikilerde Nimet verene teekkr etmek aklen ver eran vacip ve insan olmann gereklerinden olan bir davran olarak kabul edilmektedir. Btn canllarn her an kretmek durumunda olduklar Allahtan sonra onlara, nimet veren, yetitiren ikinci derecedeki varlklar annebabalardr. Bu nedenle Allah Tel: Biz srailoullarndan yle sz almtk: Allahtan bakasna kulluk

etmeyeceksiniz, anne - babaya, yaknlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz. nsanlara gzel sz syleyin, namaz kln, zekt verin, sonra siz, pek aznz hari dndnz. Hl da yz evirip duruyorsunuz. 179 Allah kendisine ibdet emrinden sonra, yaknlk srasna gre nce anne - babaya, sonra yaknlara daha sonra muhtalk durumunu dikkate alarak yetimlere ve yoksullara iyilik yapmay emretmektedir. Bir baka yette de: De ki: Gelin, Rabbinizin size haram kld eyleri okuyaym. Ona hibir eyi ortak komayn, ana - babaya iyilik edin. Fakirlik korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin. Sizi de, onlar da biz besliyoruz. Fuhularn ana da kapalsna da yaklamayn ve haksz yere Allahn yasaklad cana kymayn. Dnesiniz diye Allah size bunlar tavsiye etti.180 buyurmutur. Allahn nimetine karlk yaplacak krn, bakalarnn iyiliklerine kar yaplacak teekkrden nce gelmesi gerektiinden,181 nce kendisine irk koulmadan ibdeti, bunun ardndan anne - babaya itati emretmektedir.182 nsann varolmasnn gerek sebebi Allah Teladr. Ondan sonra, varoluunun zhiri sebebi anne - baba olduundan,

178 179 180 181 182

l-i mrn 3/ 38 el-Bakara 2/ 83 el-Enm 6/ 151 el-Biki, Burhnddn Ebl-Hasen brhm b. mer (. 885/ 1480), Nazmud-Drer f Tensubil-yti vesSuver, I-VIII, tah. Abdrrezzak Glib el-Mehd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 2003, c. I, s. 180 er-Rz, a.g.e., c. III, s. 165

117

onlara ihsn ikinci mkellefiyet183 olarak tevhidle birlikte184 zikretmitir. Onlara itati kendisine itatten sonra zikretmesinin pek ok sebepleri vardr. Allah Tel, nasl ki kuluna verdii nimetlere karlk talepte bulunmayp sadece inm ediyorsa, insanlar arasnda da anne - baba ocuuna yapm olduklar iyiliklerden herhangi madd bir karlk ve mkfat beklememektedir. ster imn eden, ister imn etmeyen anne - baba olsun, bu hepsi iin geerlidir. Bu bakmdan da anne - babann evladna olan iyilikleri, Allahn nimetlendirmesine benzemektedir. Bir baka sebep, kul, hangi gnah ilerse ilesin, Allah, o kula nimetini esirgemedii gibi, ona nimet vermekten de bkp usanmaz. Ebeveyn de, ocuklar, kendilerine asi olsalar da, onlara kar ltuf ve ihsnlarn esirgemezler. efkat sahibi bir baba, evladnn malnn kr elde etmesini isteyerek, noksanlamasndan ve kalitesinin dmesinin korumak maksadyla tasarrufta bulunuyorsa Allah Telada kulunun tatnda tasarrufta bulunur, onu zay olmaktan korur, daimi olmayan mallarn ebediletirir. Btn bunlara gre stnlk Allah Telya aittir. Ebeveynin nimetleri Allahn nimetlerine gre ikinci derecede kabul edilmektedir.185 Rabbin yalnz kendisine tapmanz ve anne-babaya iyilik etmenizi emretti. kisinden birisi, yahut her ikisi senin yannda ihtiyarlk ana ularsa, sakn onlara f deme, onlar azarlama, onlara gzel sz syle.186 Anne - babaya iyilii emreden yetler iin tefsirlere bakldnda, genellikle birr ve ihsn lafzlar grlmektedir.187 Birr; iyilik ve ihsnda fazlalk (ziyadelik) mnsna gelmektedir. Hakka riyet etmek, sayg duymak anlamn da iermektedir. hsnla, szlerde ve fiillerdeki gzellik kastedilmektedir. Birr ve ihsn, isteyerek, samimiyetle onlara iyilik anlamn tamaktadr. hsn, kiinin kendisinden bakasna yapt fazl ve iyiliktir.188 Allahtan sonra insann zerinde en ok hakka sahip olanlar onlardr. Allah, hem szlerle hem de fiillerle onlara iyilii189 ve ikram190 emretmektedir. Onlara iyilik etmek, onlarn emir ve nehiylerine itat etmek,191 onlarn haklarn yerine getirmek ve iyiliklerini

183

184 185 186 187 188 189 190 191

er-Rz, a.g.e., c. XIII, s. 232; el-Beydv, Nsirddn Eb Sad (Eb Muhammed) Abdullah b. mer b. Muhammed (. 685/ 1286), Envrt-Tenzl ve Esrrut-Tevl, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1424/ 2003, c. I, s. 568; ed-Dmek, a.g.e., c. XII, s. 249; el-Biki, a.g.e., c. I, s. 180 el-Kurtub, a.g.e., c. II, s. 13 er-Rz, a.g.e., c. III, s. 165 el-sr 17/ 23 el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 238; el-Cevz, a.g.e., c. V, s. 22 el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 146 el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 238 el-Cevz, a.g.e., c. V, s. 22 e-evkn, a.g.e., c. II, s. 177

118

korumaya almaktr.192 Allah, haramlk zikretmese de, onlara, ihsn terk etmek haram olarak kabul edilmektedir.193 Onlara acmandan dolay, onlara alak gnlllk kanadn indir ve de ki: Rabbim, onlar beni kkken nasl terbiye ettilerse, sen de onlara yle rahmet et.194 Pepee gelen bu iki yette, Allah, anne - babaya nasl iyilik yaplacan belirtmitir. Onlar, salkl iken ocuklar zerine titremiler, onlar iin hibir fedakrlktan kanmamlardr. Salkl iken kendi ilerini kendileri grebiliyorken, onlara her trl iyilii emretmi, yalandklarnda da neler yaplacan anlatmtr. kisinden birisi yahut her ikisi senin yannda ihtiyarlk ana ularsa sakn onlara f deme ifadesiyle anne - babaya szle bile olsa, sknt ve eziyet vermekten menetmektedir.195 f, holanmama ve kzgnlk ifade eden bir szdr,196 svmek, kaba ve irkin szler anlamna geldii gibi, homurdanarak can skc ekilde davranmak anlamnda da kullanlmaktadr.197 Sen kkken, sende grlen; altna iemek ve bevl etmek gibi eyler, ihtiyarlklar sebebiyle onlarda grlrse, f demek suretiyle, onlarn pisliini ifade etmekten sakn! anlam kastedilmektedir.198 Onlardan gelenin pis bulunmamasn ve onlardan uzaklalmamasn emretmektedir.199 Onlar azarlamaifadesi, Onlar azarlayarak def etme, kaba sz syleme200 demektir. Allah, ocuun ebeveyne kar, hayr sen bilmiyorsun, yle deil, yalan sylyorsun, sus, konuma gibi szlerle yalanlamak ve geri evirmekle onlara kar kmay yasaklamtr.201 Onlara gzel sz syle: Onlara sayg ve hrmetini gsteren szler syle202 demektir. Onlarla anneciim, babacm gibi szlerle konumaktr.203 Ses tonuna veya sylenen kelimeye dikkat edilmesi gerektii gibi, mimiklere de dikkat ederek konumak gerekmektedir. Alak bir sesle ve sert bakmadan konumak da onlara gzel sz syle emrinin kapsamna girmektedir.204

192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204

el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 185 el-Mturd, a.g.e., c. II, s. 191; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 397 el-sr 17/ 24 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 188 sm Efendi, a.g.e., c. III, s. 518 el-Kurtub, a.g.e., c. X, s. 243 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 189 el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 147 el-Kurtub, a.g.e., c. X, s. 243 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 190 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 190 el-Kurtub, a.g.e., c. X, s. 243 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 190; el-Kurtub, c. X, s. 243

119

Onlara acmandan dolay alak gnlllk kanadn indir, Onlara kar duyulacak efkat ve merhameti, onlara gsterilecek alak gnlll anlatmak iin kullanlan bir istiaredir.205 2) Eler arasndaki ilikilerde Her eyde gzellii vurgulayan Allah Tel, kar-koca arasndaki ilikilerde de gzellie, gzel geime nem vermitir. Kadnlarda d gzellikten ok, aile iindeki gzel davranlarna nem verilmi, onlar muhsint olarak isimlendirilmitir. Ey Peygamber! Elerine syle: Eer siz dnya hayatn ve ssn istiyorsanz, gelin size mta (boanma bedeli) vereyim ve sizi gzellikle salaym. Eer siz, Allah, elisini ve ahiret yurdunu istiyorsanz (biliniz ki), Allah, sizden gzel hareket edenlere byk bir mkfat hazrlamtr.206 Hz. Peygamberin hanmlar, Ondan ss ve daha gzel geim istemilerdi. Asl gzel olann, Allah ve Raslne itat etmek olduu bildirilmi ve buna karlk, yette, Hz. Peygamberin yannda olan seen kadnlar gzel davranan,207 Allahn ve Raslnn emriyle amel eden,208 slih amel ileyenler209 eklinde tanmlanmtr. yet, Hz. Peygamberin hanmlarnn hakknda inse de, btn kadnlar iin geerlidir. Bu durumda muhsint, madd hayatn ssn, gzelliini aramayan, bulunduu duruma kanaat getiren, Allah ve Raslnn emir ve yasaklarna uyan, elerini glerinin yetmeyecei eyleri yapmaya zorlamayan kadnlardr denilebilir. nemli olan, davranlardaki gzelliktir ki, Allah Tel: Bundan sonra artk sana baka kadnlar (la evlenmek) gzellikleri ok houna giden kadnlar olsa da, bunlar baka elerle deitirmek hell deildir. Yalnz elinin altnda bulunan (cariye)ler bunun dndadr. Allah her eyi gzetleyicidir.210 buyurmutur. Baka bir kadn, ne kadar gzel olursa olsun, srf gzellii nedeniyle onlarla evlenmek iin, nikh altndaki eleri boamak hell klnmamtr.211 zellikle nikhl elerin, Allah ve Rasln ve onlardan gelen vuslat, ayrlk, noksanlk gibi her eyi tercih ettikten sonra boanmalar hell deildir.212 Aile hayatnda, kar - koca arasndaki her ey, her zaman gzel gitmeyebilir. Bazen elerden birinden, dierinin gzel bulmayaca, holanmayaca eyler meydana gelebilir. Bu durumda, Allah Tel, yine de gzel davranmay, iyilikte bulunmay emretmektedir. Bu
205 206 207 208 209 210 211 212

el-Kurtub, a.g.e., c. X, s. 244 el-Ahzb 33/ 28- 29 el-Mturd, a.g.e., c. IV, s. 113 et-Taber, a.g.e., c. XIX, s. 84 er-Rz, a.g.e., c. XXV, s. 206 el-Ahzb 33/ 52 er-Rz, a.g.e., c. XXV, s. 222; bkz. el-Mverd, a.g.e., c. IV, s. 417; el-Begav, a.g.e., c. III, s. 539; el-Merg, a.g.e., c. XXII, s. 26 er-Rz a.g.e., c. XXV, s. 222

120

durumla ilgili olarak: Ve eer bir kadn kocasnn huysuzluundan, yahut kendisinden yz evirmesinden korkarsa, anlama ile aralarn dzeltmelerinde ikisine de gnah yoktur. Bar daima iyidir. Zaten nefisler cimrilie hazr duruma getirilmitir (insann mayasnda cimrilik vardr). Eer gzel geinir, (ktlkten) saknrsanz, Allah yaptklarnz haber alr.213 buyurmutur. Yani bir ein, huyunda holanlmayan bir irkinlik214 ya da bir davran sz konusu olursa,215 onlar kerih gryor ve bakasn seviyorsanz,216 sabreder217 ve aray dzeltirseniz218 demektir. Eten holanmamaya ramen evlilii srdrmek,219 onlara zulm yapmaktan uzak durmak220 anlamna gelmektedir. Btn bunlara ramen, evlilik yrmeyip, boanmaya karar verseler bile, bunda dah gzellik esas alnmtr. Boama iki defadr. Bundan sonra kadn ya iyilikle tutmak, ya da gzelce salvermek (lazm)dr. Onlara verdiklerinizden bir ey geri almanz, size helal deildir.221 yetin, bir adamn, eini boamasna ramen, kadnn bakasyla evlenmesine izin vermeyerek, iddeti iinde ona dnmekle zarar vermek istemesi, kadnn da bunu ikayet etmesi zerine nzil olduu rivyet edilmektedir.222 yette geen tesrih bir eyi serbest brakmak223 salvermek224 anlamna gelmektedir. yilikle tutmak ise, kadna herhangi bir hakszlk etmeyip, zulmetmemek, haksz sz sylememek, boamann btl olmasyla,225 kocann kadna, onu islah etmek ve ona faydal olmak gayesiyle, beraber yaamaya dnmesidir.226 msak, ikinci boamadan sonra dn olduunda; tesrih, dn olmakszn boamaktr.227 Allah, boama sz konusu olduunda, kadnlara haklarn vermeyi ve haklarndan herhangi bir ey azaltmamay emretmektedir.228 Aile, karlkl sevgi, sayg ve efkate dayal bir kurumdur. Boanma sreci ierisinde, ikinci boamadan sonra onlara dnme sresi verilmi ve bu sre ierisinde, tekrar bir araya gelip gelmeyeceklerini dnp karar vermelerine frsat verilmitir. yetin devamnda gelen onlara verdiklerinizden bir ey geri almanz, size helal deildir ifadesi, kadna daha nce
213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228

en-Nis 4/ 128 et-Taber, a.g.e., c. VII, s. 566 et-Taber, a.g.e., c. VII, s. 566; el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 219 en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 286 et-Taber, a.g.e., c. VII, s. 566; el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 219; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 286 el-Begav, a.g.e., c. I, s. 487 er-Rz, a.g.e., c. I, s. 67 el-Kurtub, a.g.e., c. V, s. 407 el-Bakara 2/ 229 er-Rz, a.g.e., c. VI, s. 102; Ate, a.g.e., c. I, s. 401- 402 el-Kurtub, a.g.e., c. III, s. 127 er-Rz, a.g.e., c. VI, s. 104 el-Kurtub, a.g.e., c. III, s. 127 er-Rz, a.g.e., c. VI, s. 104 el-Begav, a.g.e., c. I, s. 206; er-Rz, a.g.e., c. VI, s. 104; Ate, a.g.e., c. I, s. 408 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 510

121

verilen mehr ve mallarn almn yasaklamtr. Aksi bir davranta bulunmak, verilen mal veya zneti geri almak, aralarnda geen onca zamann hatrna, gzellikle salvermenin ruhuna ters dmektedir.229 3) ocuklarla ilikilerde Kurn- Kermde yetimlerden bahsedilmektedir. Kelime olarak yetim, btn trevlerinde tek kalmak230 manasna gelmektedir. Tek kalmak, insanlarda babann kaybedilmesi; hayvanlarda ise, annenin kaybedilmesi ile meydana gelir.231 Araplarda kocasn kaybeden kadna,232 zayf ve korumaya muhta olan kimselere yetim denilir. Bu durum ortadan kalknca yetimlik de ortadan kalkar.233 Terim olarak ise, ocuun bulu andan nce babasn kaybetmesidir. ocuk bulu ana erince yetimlik ortadan kalkar.234 Kurn- Kerimde yetim kavram 23 yerde gemektedir.235 Anne - babas hayatta olan ocuklar, onlarn korumas altnda olduundan asl korunmaya, sevgi ve himayeye, adlete daha ok ihtiya duyan yetimlerin mallar zerindeki haklarnn korunmasna dikkat ekilmitir. Dnya ve ahiret hakknda (lehinize olan davranlar dnn ve ona gre hareket edin.) Sana yetimler hakknda soruyorlar. De ki: onlar iyi yetitirmek (yz st brakmaktan daha hayrldr. Eer onlarla birlikte yaarsanz, (unutmayn ki) onlar sizin kardelerinizdir. Allah, ileri bozanla dzelteni bilir. Eer Allah dileseydi, sizi de zahmet ve meakkate sokard. nk Allah gldr, hakmdir.236 Yetimin malna yaklamayn, ancak ergenlik ana eriinceye kadar en gzel bir tarzda (onun maln kullanp gelitirebilirsiniz). Ahdi yerine getirin. nk ahdden sorulacaktr.237 Mekkede inen bu yet ile Medinede inen Yetimin malna yaklamayn, yalnz ergenlik ana eriinceye kadar (onun malna) en gzel biimde (yaklaabilir, en uygun tarzda sarf edebilirsiniz)238 yetiyle, sahipsiz kalan yetimlerin haklarn korumaya almtr. Bu yetler inmeden nce cahiliye dneminde pek ok kimse yetimlerin mallarndan faydalanyordu. Bunun iin yetim kzlar kendilerine veya oullarna nikhlyorlard.239 Sahipsiz olduklarndan,

229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239

el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 219 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 645 er-Rb, a.g.e., s. 845; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 645 er-Rz, a.g.e., c. IX, s. 167 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 645 er-Rb, a.g.e., s. 845 Abdlbk, a.g.e., s. 770 el-Bakara 2/ 220 el-sr 17/ 34 el-Enm 6/ 152 er-Rz, a.g.e., c. VI, s. 53

122

yetimlerin malna sahip kyor, bakasna gitmemesi iin, bakalaryla evlenmelerine de engel oluyorlard. Yanlarnda tuttuklarna da iyi muamelede bulunmuyorlard.240 yetler indikten sonra da, mminler, yetimlerin mallarn kendi mallarna katmaktan ve onlarn ilerini dzene koymaktan vazgetiler. Bu durum yetimlerin lehine olmad. Yetimlerin durumu gittike ktleti. Mminler bu durumdan rahatsz oldular, ne yapacaklarn da bilemediler. Allahn tehdidinden korktuklarndan, yetimlerin mallaryla kendi mallarn birletirip bununla megul olamyorlard. Kendi hallerine braktklarnda da, yetimlerin mallar telef oluyor, geimleri iyice gleiyordu. Bu durumu Hz. Peygambere sormalar zerine zikredilen yet nazil oldu.241 Bu durumda, dzeltme amacyla durumlarna karp, mallarna el srmek, onlarn yararlarn, geleceklerini gzeterek ilerine bakp, onlar eitmek ve terbiye etmek ve mallarn artrmak, bunlardan kanmaktan daha iyidir.242 Yetimin malnn yenmesi, zayfn haklarna zulm, dmanlk ve onlarn ihtiyalarn ve kklklerini ktye kullanmadr.243 Yetimin gszl ve malnda gzetiminin az olmas nedeniyle o mal, arzulanan bir maldr.244 Yetimin byyp, maln geri alncaya kadar velisine veya vsisine o mal korumas245 emredilmitir. En gzel tarzdan maksat, velisinin ya da vsinin, yetimin maln ticaret yoluyla ileterek krlandrmasdr.246 Sadece fakirlik annda, o maldan faydalanmaya izin verilmi, zenginlikte yasaklanmtr.247 Ayrca yetimin ihtiyalar, zellikle de terbiyesi ve eitimi iin harcanmasnn en gzel tarz olduu da sylenmitir.248 Geriye eli ermez, gc yetmez ocuklar braktklar takdirde (halleri ne olur) diye korkacak olanlar (yetimlere hakszlk etmekten) korkup titresinler; Allahtan saknsnlar ve doru sz sylesinler.249 Senden kadnlar hakknda fetva istiyorlar. De ki, onlara ait hkm size Allah aklyor: Kitapta, kendileri iin yazlm (miras) vermeyip nikhlamak istediiniz yetim kadnlar, aresiz ocuklar ve yetimlere kar dil davranmanz hakknda size okunan yetler
240 241 242 243 244 245

246

247 248 249

Yazr, a.g.e., c. II, s. 93 er-Rz, a.g.e., c. VI, s. 53- 54 Yazr, a.g.e., c. II, s. 92 ez-Zuhayl, a.g.e., c. VIII, s. 104 el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 149 el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 155; el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 187; ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 412; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 397; el-Merg, a.g.e., c. VIII, s. 69; et-Tabtab, Seyyid Muhammed Hseyin (. 1401/ 1981), elMzn f Tefsril-Kurn, I-XX, 3.bs., Matbaat smailiyn, Beyrt, 1971- 1974, c. XIII, s. 91 es-Sellm, a.g.e., c. I, s. 142; et-Taber, a.g.e., c. IX, s. 662; el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 155; el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 241; es-Semn, a.g.e., c. III, s. 239; el-Begav, a.g.e., c. II, s. 141; ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 412; elCevz, a.g.e., c. III, s. 149; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 397; e-evkn, a.g.e., c. II, s. 177; ez-Zuhayl, a.g.e., c. VIII, s. 104 el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 187 el-Merg, a.g.e., c. VIII, s. 69 en-Nis 4/ 9

123

(Allahn hkmn apak ortaya koymaktadr). Hayrdan ne yaparsanz phesiz Allah onu bilmektedir.250 Kendi evinde bulunan yetim kzn, malna ve gzelliine kaplan velisi, dk bir mehir karlnda kendisine nikhlyor, nikhlaynca da onu, kendisine kar savunacak ve ktln ondan savuturacak kimse olmad iin, ona kt muamelede bulunuyordu. yet, bu gibi insanlar yetim kzlarla evlenmekten de menetmektedir.251 bc- Toplumsal hayatta Toplumsal hayattaki ilikeler, akrabalar, komular kapsar. En yakn kiilerden, en uzak kiilere kadar nasl davranlmas gerektii, Kurnda anlatlmaktadr. lk karlama anndan ayrlana kadar, selm verme eklinden, konuma tarzna kadar mslmanlara yol gstermektedir. 1) Akraba ilikilerinde Allaha kulluk edin, Ona hibir eyi ortak komayn, ana - babaya, akrabaya, kszlere, yoksullara, yakn komuya, yannzdaki arkadaa, yolcuya, ellerinizin altnda bulunanlara iyilik edin. Allah kurumlu, bbrlenen insanlar sevmez.252 yette anne - babadan sonra en yakn kan bana sahip olan akrabaya iyilik etmek emredilmektedir. Arapada, yakn anlamna gelen karb kelimesi bu mana ile beraber biriyle ayn soydan olan kimseyi ifade etmede kullanlmaktadr. oulu akriba olan kelime Trkede akraba eklinde yaygnlamtr. Kurn- Kermde ounlukla zl-kurb eklinde gemektedir.253 Allahn inanan ve iyi iler yapan kullarn mjdeledii (byk ltuf). De ki: Ben, buna karlk sizden bir cret istemiyorum. Ancak (Allaha) yaklamay arzu ediyorum. Kim bir iyilik yaparsa onun iyiliini artrrz. phesiz Allah balayan, (iyilie) karlk verendir.254 yetin, Hz. Eb Bekir hakknda indii rivyet edilmitir. yette, akrabalkta sevgi ifadesinin peinden iyilik lafznn zikredilmesinin nedeni, akrabalk sevgisini tekid etmektir.255

250 251 252 253 254 255

en-Nis 4/ 127 er-Rz, a.g.e., c. IX, s. 171 en-Nis 4/ 36 Akyz, Vecdi, Akraba, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989, c. II, s. 285 e-r 42/ 23 ez-Zemaher, a.g.e., c. V, s. 406

124

Akrabalk bu vasf tayanlara sorumluluk yklemektedir. Madd - manev yardmlama, onlarla olan ilikilerde sevgi ban koparmamak yetteki ihsnla kastedilene dhildir 2) Komuluk ilikilerinde Sosyal bir toplumda komuluk ilikilerinin iyi olmas kiilerin mutluluk ve saadetlerine olumlu ynden etki etmektedir.256 Toplum iinde yaayan kiinin, ruhen mutlu olmasnda, iyi ve kt gnlerini paylamasnda, kendisine destek olunmasnda, zntlerini paylamasnda komu, nemli bir mutluluk kayna olmaktadr.257 Salkl, mutlu, huzurlu bir toplumun olumas iin Allah Tel komulara ihsn emretmi, uzak ve yakn komuya ihsnda bulunun buyurmutur. Hz. Peygambere komunun hakk sorulmu o da: Senden isterse bor vermen, yardm isterse yardm etmen, ihtiyac olursa gidermen, hasta olursa onu ziyaret etmen, lrse cenazesine katlman, bir hayrdan dolay sevinirse onunla beraber sevinmen, bir belya urarsa zlp onu teselli etmen, piirdiinden ona da ikram etmen, onun izni olmadan binan ykselterek rzgrn kesmemen, aldn meyveden ona da vermen veya gizlice eve gtrmen, ocuklar grp istediklerinde onlara kzmaman, kendi ocuunu yiyecekle darya karmamandr. buyurmutur.258 3) Dier bireylerle ilikilerde

slm dini sadece ibdet etmeyi emreden, belli konularda haram ve hellleri tayin eden bir din deildir, ayn zamanda sosyal mnsebetleri dzenleyici kurallar koyan bir dindir. Allah ve insanlar arasndaki ilikiden, insanlarn birbirleriyle ilikilerinin her anna mdhildir. nsanlardan, birbirleri zerindeki hak ve hukuka riyet etmelerini iddetle tavsiye etmektedir. En kk tebessmn bile bu dinde byk bir nemi vardr. a) Selmlama (Teslm) Sosyal mnasebetlerde insanlar birbirine yaknlatran, yaknlamaya tanmaya, dostlua zemin hazrlayan baz esaslar vardr. Bu mnasebetlerin hazrlayc ilk adm selmlamadr. Size bir selm verildii zaman, ondan daha iyisiyle selm verin veya aynsyla mukabele edin. Allah her eyin hesabn gerei gibi yapandr.259

256 257 258 259

en-Nis 4/ 36 Duman, Zeki, Kurn- Kerimde Adb- Muaeret Grg Kurallar, 6.bs.,Tura Neriyat, stanbul, 1994, s. 231 el-Kurtub, a.g.e., c. V, s. 188 en-Nis 4/ 86

125

s.l.m. fiilinden masdar olarak gelen selm her trl ayp ve fenalklardan uzak olma
260

anlamna gelmektedir. yette geen tahiyye kelimesi hayatn uzun olmas anlamnda

duadr.261 Sizin iin dua edene size ettiinden daha gzeli ile dua edin veya selma karlk verin demektir.262 Buradaki tahiyye, selm anlamna gelmektedir.263 Eski Araplar karlatklar zaman Allah sana mrler versin,264 Allah mrn uzun etsin, bin yl yaa,265 Allah seni mlk sahibi yapsn veya mlknde daim klsn266 gibi anlamlara gelen szlerle selmlayorlard. Fakat bunlar, hayrl bir dua olarak kabul edilmemektedir. nk uzun mr, mal, hayat, mutlaka selmet, huzur ve mutluluu getirecektir anlamna gelmemektedir. mr felaket iinde de geebilmektedir. Bundan dolay, zikredilen selmlama ifadeleri noksan olarak kabul edilmektedir.267 Yukardaki temenniler hayatta kalmaktan teye gemeyen temenniler olmaktadr. Dnyay seven, eitli arzularn peinde koan insanlar iin nemli, gzel dilekler olabilirler, ancak inanan, babo olarak yaratlmayan bir insan iin, gnahnn sevabndan ok olduu uzun bir mr faydal deildir. Bunun iin cahiliyle detinde mevcut olan bu selmlama, slmla yeni bir boyut kazanm, iki dnya saadetini de kapsayan bir dua anlamna gelmitir. Bu anlamda es-selmu aleykm eklinde mslmanlarn tahiyyesi olmutur.268 Tahiyyenin selm olmasna delil olarak Allah Telnn Rablarna kavutuklar gn mminlerin tahiyyesi selmdr269 yeti kerimesidir. Her milletin veya din mensubunun kendine ait bir selm alp verme ekli vardr. Hristiyanlarn selm elini azna koymak, Yahudilerinki balarn eip kalalarn krmak, Mecusilerinki eilme, Araplarn ise birbirlerine hayykellah demeleridir.270 Mslmanlar iin, secde eder gibi yere kadar eilmek, el-etek pmek gibi hareketler hem anlamsz hem de insann, insan nnde eilmesinden dolay ideal bir selmlama olarak kabul edilmemektedir.271 Bu bakmdan Kurn- Kerm yukardaki yetle en gzel selmlama
260 261 262 263 264

265 266 267 268 269 270 271

sm Efendi, a.g.e., c. IV, s. 339 el-Mverd, a.g.e., c. I, s. 513; er-Rb, a.g.e., s. 199; el-Kurtub, a.g.e., c. V, s. 297; sm Efendi, a.g.e., c. IV, s. 936 Taber, a.g.e., c. VII, s. 273; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 458 el-Begav, a.g.e., c. I, s. 458; el-Kurtub, a.g.e., c. V. s. 297 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 209; el-Hzin, Ebul-Hasen Aluddn Al b. Muhammed b. brhm el-Badd (. 741/ 1341), Lbbt-Tevl f Menit-Tenzl, I-IV, Drul-Marife, Beyrt, c. I, s. 383; el- Bursev, a.g.e., c. II, s. 251; Yazr, a.g.e., c. III, s. 40 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 209; el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 251 Yazr, a.g.e., c. III, s. 40 Yazr, a.g.e., c. III, s. 40 Duman, a.g.e., s. 313 el-Ahzb 33/ 44 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 211; Yazr, a.g.e., c. III, s. 40 Duman, a.g.e., s. 315

126

biimi olan es-selmu aleykm lfz ile selmlama usuln belirtmitir. yet, mslmanlarn talim ve terbiyesi asndan mstakil bir yet olma nitelii tamaktadr. yet, mslmanlara selm, gzel sz, gzel ary telkin etmekte ve mslmanlara her iyi, gzel ve faydal olan iyilie, gzellie, daha gzeliyle karlk vermeyi vcib klmaktadr.272 En gzeli ile selmlamaya gelince: Bir mslman es-selmu aleykm dediinde ona rahmet lafzn da ekleyerek ve aleykm selm ve rahmetullhi denilir. Eer es-selmu aleykm ve rahmetullhi derse, berekt lafz eklenerek ve aleykm selm ve rahmetullhi ve berekth denilir. Selm veren, rahmet ve bereket lafzlarnn hepsini kullanarak selam verirse, ziyade yaplmadan aynsyla cevap verilir.273 nsanlar arasnda sevgi ve beraberlik balarn glendirmede, mminler arasnda sevgiyi oluturmada, endieyi, s zann yok etmede, dargnlklar aradan kaldrma, selm vermenin nemi olduka byktr. Tanmada, kalplerin birbirine snmasnda selm vermek veya almak nemli kabul edilmektedir. Karlamalarda yaplacaklarn ilkidir. Selma karlk vermede en gzelini emreden bir din, elbette selmlamada sralama da yapmtr. Buna gre bir topluluun yanna giren kimsenin selm vermesi274 dabn birinci esasdr. Bunun delili de, Ey imn edenler! kendi evlerinizden baka evlere girerken oradakilerle nsiyet kurup selm vermeden girmeyiniz.275 yetidir. Ayn ekilde topluluun yanndan ayrlan kimsenin selm vermesi gerekmektedir.276 Karlaan iki kimseden kk olann byk olana, az olan grubun ok olana, yryenin oturana, at zerinde bulunann yaya olana selm vermesi, selmn en gzel daplarndan kabul edilmektedir.277 Ayn ekilde, taraflarn yanl anlamamas iin, hem selm verenin hem de selm karlayann yksek sesle sylemesi selmn dabndan saylmaktadr.278 Selm vermenin snnet, karln vermenin de farz olduu kabul edilmektedir.279 en-Nis 4/ 85. yet baz mfessirler tarafndan cihda tevik etmek280 anlamnda yorumlansa da, peinden selmla ilgili yetin getirilmesi, slmn asl amacnn bar olduunu
272 273 274 275 276 277 278 279 280

Derveze, Muhammed Azze (1887- 1984), Tefsrul-Hads Tertbus-Suver Haseben-Nuzl, I-VIII, 3.bs., DrulArabil-slmiyye, Beyrt, 2000, c. VIII, s. 189 el-Begav, a.g.e., c. I, s. 489; el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 152; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 270; er-Rz, a.g.e., c. X, s. 212; el- Kurtub, a.g.e., c. II, s. 299; el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 251 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 211; el-Kurtub, a.g.e., c. V, s. 300 en-Nr 24/ 27 bn Kesr, a.g.e., c. III, s. 306 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 213; el-Kurtub, a.g.e., c. V, s. 296; el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 251 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 213; el-Kurtub, a.g.e., c. V, s. 303; el-Bursev, a.g.e., c. II, s. 253 es-Semn, a.g.e., c. I, s. 457; es-Sddk, Hasan Han (. 1307/ 1890), Fethul-Beyn f Meksidil-Kurn, I-X, Matbaatl-sme, Khire, 1965, c. II, s. 333 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 205; Rz, Muhammed Red, Tefsrul-Kurnil-Hakm: bi Tefsril-Menr, I-XII, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1426/ 2005, c. V, s. 260

127

gstermektedir.281 Allah (cc) yette mmin - kfir ayrm yapmadan selm veren herkese daha gzeliyle karlk vermeyi emretmektedir. Size herhangi birisi hayr duada bulunduu zaman siz ona daha gzeliyle karlk verin ki, birbirinizi daha ok sevip, aranzdaki sevgi balar daha ok glensin, dostluklara adm atlm olsun anlamna gelmektedir. b) Konuma (Teklm) Allah, mslmanlarn mriklere, putperestlere kar hitaplarnda en gzel sz sylemelerini emrederek yle buyurmutur: Kullarma syle, en gzel sz sylesinler (puta tapanlara sert davranmasnlar) nk eytan aralarna girer (onlar tartmaya ve kavgaya drtkler) Dorusu eytan, insann apak dmandr.282 yetin nuzl sebebi hakknda tefsirlerde iki gr nakledilmektedir: Bunlardan birincisi, mrikler, Mekkede Hz. Peygamberin ashabna sz ve fiille eziyet etmekteydiler. Mslmanlar bu durumu Hz. Peygambere ikyet ettiler283 ve Hz. Peygamberden, onlarla savamak iin izin istediler.284 Bunun zerine bu yet nazil olmutur. kinci gr de, Hz. mere kfirlerden birinin kfretmesi zerine, Hz. merin buna zlmesi285 veya Hz. merin onu ldrmek istemesi286 veya edeplendirme287 giriiminde bulunmasdr. Hz. Peygamber de ona balamasn ve affetmesini emretmitir.288 yetten anlalyor ki, hicretten nce mminler kendilerinin cennet, mriklerin cehennem ehli olmalarndan onlara sert davranyor, kaba szler sylyorlard. Bu durum mriklerin mslmanlara kar tahrik olmalarna, dmanlklarn artrmalarna, fitnede arya kamalarna, Raslllaha eziyet etmelerine ve getirdiine kar inat etmelerine sebep oluyordu. Allah Tel da Peygamberine, en gzel ve en uygun olan onlara sylemesini emretti.289 Kfirlere sylenecek en gzel sz, aralarna eytann girip dmanlklarn artrmayacak, onlar hidayete erdirecek, onlar korkutmayacak yumuak szdr.290 Bir kfire sylenecek en gzel sz, onlarn kt sz ve eziyetlerine ramen, onlar gibi olmadan, gzel bir edeple, sertlikten, svmeden uzak olarak291 yumuak bir ekilde,292 Allahn
281 282 283 284

285 286 287 288 289 290

Ate, a.g.e., c. II, s. 332 el-sr 17/ 53 es-Semn, a.g.e., c. III, s. 249; el-Cevz, a.g.e., c. V, s. 47; el-Begav, a.g.e., c. III, s. 119 et-Taber, a.g.e., c. XIV, s. 624; es-Semn, a.g.e., c. III, s. 249; et-Tabres, Eb Al Eminddn Fazl b. Hasen b. Fazl (. 548/ 1153), Mecmaul-Beyn f Tefsril-Kurn, I-VI, Dru Mektebetil-Hayat, Beyrt, 1390, c. IV, s. 60; Eb Hayyn, Muhammed b. Ysuf b. Al b. Ysuf el-Endels (. 754), Bahrul-Muht, I-VIII, 3.bs., DrulFikr, y.y., 1983, c. VI, s. 48; Derveze, a.g.e., c. III, s. 393 ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 325; el-Cevz, a.g.e., c. V, s. 47; el-Begav, a.g.e.,c. III, s. 119 es-Semn, a.g.e., c. III, s. 249 ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 524 es-Semn, a.g.e., c. III, s. 249 et-Tabtab, a.g.e., c. XIII, s. 118 en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 717

128

emrettiini emredip nehyettiinden de nehyetmektir.293 Onlar, yaptklar eitli eziyetlerden dolay affetmek ve balamak,294 Allahn onlara hidayet etmesini dilemektir.295 Hayrn, kendisine kfredene dnmesi296 en gzel eydir. Muhalif kimseyle konumada getirilecek delilin; knama, svp sayma gibi eylerden uzak olmas gerekir ki, aynsyla mukabelede bulunulup karlkl fkeler artp, nefret doruk noktasna ulamasn.297 Mslmanlarn birbirlerine syleyecekleri en gzel sz, birbirlerine Allahtan rahmet ve mafiret dilemeleri298 ve alak gnll davranmalardr.299 Allah Tel, Biz insanoullarndan yle sz almtk: Allahtan bakasna kulluk etmeyeceksiniz, ana - babaya yaknlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz. nsanlara gzel sz syleyin300 buyurmutur. nsanlar lafz mmin - kfir herkesi kapsamaktadr.301 Bu; ho, duygulu ve etkileyici sz302 sylemektir. Gzel szden maksat, nefislerin houna giden szler deildir. Kendisinden faydalanlan,303 Allahn emirlerini emredip nefislere uymaktan sakndran,304 doru305 szdr. c) yilik yapma (hsn) nsanlarn, Allah ve dier varlklarla ilikilerinde gzel olan yapma mecburiyetleri vardr. Yani ftratlarna uygun, Allahn tabiatlarna yerletirdii asli yatknla yarar bir ekilde davranmaya mecburdurlar.306 Allahn sana verdii (bu servet) iinde ahiret yurdunu ara, dnyadan da nasibini unutma. Allah sana nasl iyilik ettiyse sende yle iyilik et. Yeryznde bozgunculuk etmeyi

291 292 293 294 295

296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306

et-Tabtab, a.g.e., c. XIII, s. 118 ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 524 es-Sellm, a.g.e., c. I, s. 142; el- Mverd, a.g.e., c. II, s. 249; el-Kurtub, a.g.e., c. X, s. 277 el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 167 Hasen el-Basr, Eb Sad el-Hasen b. Yesr (. 110/ 728), Tefsrul-Hasen el-Basr, I-I, tah. Muhammed Abdurrahm, Drul-Hads, Khire, ts., c. II, s. 86- 87; es-Semn, a.g.e., c. III, s. 249; Eb Hayyn, a.g.e., c. VI, s. 49 el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 249 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 228- 229 et-Taber, a.g.e., c. XIV, s. 624; Eb Hayyn, a.g.e., c. VI, s. 49; es-Suyti, Cellddn Abdurrahman b. Eb Bekr (. 911), ed-Drrul-Mensr f Tefsril-Mesr, I-VIII, Drul-Fikr, Beyrt, 1409/ 1988. c. IV, s. 188 el-Kurtub, a.g.e., c. XIX, s. 277 el-Bakara 2/ 83 et-Tabres, a.g.e., c. I, s. 336 el-Biki, a.g.e., c. I, s. 180 er-Rz, a.g.e., c. III, s. 169 et-Taber, a.g.e., c. II, s. 197; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 90; et-Tabres, a.g.e., c. I, s. 336; el-Kurtub, a.g.e., c. II, s. 16; el-Biki, c. I, s. 180; el-c, a.g.e., c. I, s. 66 el-Mverd, a.g.e., c. I, s. 154 Chittick - Murata, William C.- Sachiko, slmn Vizyonu, ev. Turan Ko, nsan Yaynlar, stanbul, 2000, s. 380

129

isteme. nk Allah bozguncular sevmez.307 Allahn sana rzk olarak verdii mlkn en gzelinden infak et demektir.308 Bu davrann faydas Allaha deil, insanadr. Allah Tel insanlar cmertlie tevik ederken, orta yolu takip etmelerini, bakalarna iyilikte bulunaym derken, kendilerini muhta durumuna drmeyecek seviyede olmasn belirtmektedir. Malnz Allah yolunda harcayn. Kendinizi kendi ellerinizle tehlikeye atmayn. yilik ilemeye gayret edin. nk Allah iyilik ileyenleri sever.309 Toplum hayatnda, fertler arasndaki birlik ve beraberliin gstergesidir

yardmlamak. slm dini, karlk beklemden yardmlamaya tevik etmekte, karlnda da byk sevap kazanlacan belirtmektedir. b) Sabretme (Sabr, musbere) Sabr, insanlarn birbirleriyle olan ilikilerinde en nemli unsurdur. Toplum hayatnda baarnn anahtardr. nsanlarn kardelik duygusu ierisinde yaamalarnn gereklerinden biri de birbirlerine kar anlayl olmalardr. Bu sabrla mmkn olmaktadr. Hem iliki kurmada hem de kurulan ilikilerin salkl ve uzun mrl olmasnda sabrl olmann pay byktr. Karlkl gvenin bir ifadesidir. Hayatn getirdii zorluklara, musibetlere, insanlardan gelen eziyet ve dmanlklara sabretmek, kiiyi olgun, ideal ve faal, zorluklarla soukkanllkla baa kabilen ahsiyet sahibi yapar. Dayanma gc ve istediklerini gerekletirmede aba harcamay retir. Sabr, iradeyi kuvvetlendirir. Bu olumlu etkiler insanlar aras ilikilerde eyleme dklrse, fedakrlk, dayanma ve insan kazanmay beraberinde getirir. Kk veya byk eyler iin kavga etmek yerine anlaml bir sknet salar. Sabr Allahn vd mminlerin sfatlarndandr. Ve onlar Rablerinin yzn arzu ederek sabrederler, namaz klarlar, kendilerine verdiimiz rzktan gizli ve ak harcarlar, ktl iyilikle savarlar.310 Allahn rzasn kazanmann ve ktl savmann bir yoludur. Sabrl olan, zulme uradnda sabredip, misliyle karlk vermemekle, kendisinden kaynaklanan bir baka ktle engel olmaktadr. Allah, sabredenleri gzel davranmakla nitelendirip, davranlarnn karln vereceini vad etmektedir. Sabret, nk Allah gzel davrananlarn ecrini zayi etmez.311
307 308 309 310 311

el-Kasas 28/ 77 et-Taber, a.g.e., c. XVIII, s. 324- 325 el-Bakara 2/ 195 er-Rad 13/ 22 Hd 11/ 114

130

Bakasndan gelen ktlklere kar sabredilir, alaklklarna kzgnlkla, onlardan gelen zorbala ayn ekilde karlk verilmezse, bu sabrn sonucunda onlar da, kt huy ve davranlarndan vazgeeceklerdir. Dmanlk dostlua, kzgnlk sevgiye dnecektir.312 Ey imn edenler sabredin, sabr yar yapn. (Cihad iin) hazrlkl ve uyank olun ve Allaha kar gelmekten saknn ki kurtulua eresiniz.313 Allah, usl (inan) ve fr (ahkm)a dir btn db iine alan bu yetle sreyi bitirmitir. yle ki insann iki hali vardr: a) Srf kendisini ilgilendiren; b) Kendisi ile bakalar arasnda mterek olan eyler. Birincisinde sabrn bulunmas, ikincisinde de musbere (karlkl sabr ve tahamml gsterme)nin bulunmas gerekir. Musbere, kiinin kendisi ile bakas arasnda mterek olan skntlara katlanmaktan ibarettir. Bunun iine aile, komular ve akrabalardan kt ahlkl olanlara tahamml etme ve ktlk yapanlardan intikam almaya yeltenmeme girer. nsann bakasn kendi nefsine tercih etmesi, zulmedip hakszlk edenleri affetmesi, mrfu (iyi eyi) emir ve tavsiye edip, mnkeri (ktl) nehyetmesi de buna dahildir.314 c) Affetme (Afv, safh) Allahn yaratt varlklara kar efkatli olma, muhsinin nemli vazifelerinden biridir. hsnn en st mertebelerinden biri, insanlarn kabahatlerini affetme ve sularn balamadr. Grd ktle kar iinde meydana gelen kin ve fkeyi hazmetmek, kendine hkim olmak byk bir meziyettir.315 Onlar bollukta ve darlkta Allah iin harcarlar, fkelerini yutkunurlar, insanlar affederler. Allah da gzel davrananlar sever.316 fke, salkl dnmeye engeldir. Sonradan piman olunacak eyleri yapmaya sevkeder. Duygularn incinmesine, huzur ortamnn bozulmasna ve intikam duygularnn yeermesine sebeptir. Szlerini bozduklar iin onlar lnetledik ve kalplerini katlatrdk. Kelimeleri yerlerinden kaydryorlar. Kendilerine tlenen eyden pay almay unuttular. lerinden pek az hari, daima onlardan hainlik grrsn. Yine de onlar affet, aldrma. nk Allah gzel davrananlar sever.317

312

313 314
315 316 317

er-Rz, a.g.e., c. XXVII, s. 127 l-i mrn 3/ 200 er-Rz, a.g.e., c. IX, s. 155 Akseki, Ahmet Hamdi, Ahlk lmi ve slm Ahlk, 3.bs., Nur Yaynlar, Ankara, 1979, s. 341 l-i mrn 3/ 134 el-Mide 5/ 13

131

f)

Aray dzeltme (slhu ztil-beyn) Kim gzel bir (ie) destek olursa onun da o iten bir pay olur. Kim kt bir (ie)

destek olursa, onun da o iten bir pay olur. Allah her eyi gzetip karln verendir.318 ef insann kendisini, ihtiya sahibinin ihtiyacn giderme hususunda onunla ortak olacak ekilde adeta onun bir yars klmasdr.319 Allah Tel yette, insanlar arasnda yardmlamay tevik etmekte, yardm edene bu yardmn sevabndan pay vereceini bildirmektedir. Yani kim birisine mafiret ve rahmet duasnda ya da bedduada (lanet) bulunursa,320 o duada kendisinin de bir nasibi vardr. efaati hasene, iki kii arasnda olan ve kendisinde ikisinin de menfaati olan321 ameldir. nsanlarn arasn dzeltecek,322 hayra gtrecek sevap kazandracak gzel sz323 anlam da verilmektedir. Birbirine yardmc olmak, ancak, hayr324 iin olan eylerde geerlidir. Ktlkte yardm etmek yoktur. Allah Tel, hem gzellie tevik etmek hem de birinin ktlne uramaktan men etmek iin bu iki fiilde yardm edene veya sebep olana, o fiilden bir pay vereceini bildirmitir. Bakalar iin fesad ve intikam ieren davranlardan; sebep olana da bir gnah325 olduunu belirterek, hem zendirip hem de korkutarak insanlar arasnda gzel davranlarn sergilenmesine, insanlar arasndaki dmanlklara, dargnlklara kaytsz kalmamaya, birlik ve beraberlie tevik etmektedir. Eer efaati haseneyi aray dzeltmek iin sylenen sze hamledecek olursak; efaati seyyie de, aray bozucu, fitne ve fesada sebep olan iftira ve gybettir diyebiliriz. ez-Zemaher, bu yet hakknda yle demektedir: Gzel efaat mslmann hakkna riayet edilen, ondan bir ktl savan, ona hayr getiren, srf Allah rzas iin yaplan, rvet alnmayan efaattir. efaat, ancak caiz olan eylerde olur. Allahn koyduu cezalarn kaldrlmas iin efaat olmayaca gibi, bakasnn hakkna zarar verecek eylerde de efaat olmaz. Kt efaat ise bunun tersine olan eylerdir. Yani haksz, gnah olan ilere araclk yapmak, rvet almaktr. Mesrk, birisine araclk etmiti. Araclk yapt adam, kendisine bir cariye hediye etti. Kzarak hediye cariyeyi kabul etmeyen Mesrk: Yreindekini bilseydim, senin iinin olmas iin bir kelime dahi sylemezdim. Artk bundan sonra senin iin
318 319 320 321 322 323 324 325

en-Nis 4/ 85 er-Rz, a.g.e., c. X, s. 206 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 464; el-Mverd, a.g.e., c. I, s. 512 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 464 es-Semn, a.g.e., c. I, s. 455; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 457; el-Kurtub, a.g.e., c. V, s. 295; el-Hzin, a.g.e., c. I, s. 383 el-Begav, a.g.e., c. I. s. 457 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 464 es-Sddk, a.g.e., c. II, s. 322

132

hakknda hibir ey konumam dedi.326 O halde bakalar iin arabuluculuk (gzelliin) aslnda menfaat dncesi yoktur. BNesnesine Gre Hsn Kavram

Nesnesine gre hsn kavram, trne gre madd ve manev, zaman ve meknna gre dnyev ve uhrev alardan incelenmitir. Kurnda, dnya hayatna mahsus olan mimetlerin yansra, uhrev hayattaki nimetlerden de bahsedilmektedir. hirette de bu dnyadakine benzer bir hayatn olaca anlatlmaktadr. Orada da, bir aile ve toplum hayat sz konusudur ve yeme ime, elenme vardr. 1Hsn nesnesinin trne gre

Allahn yaratt en gzel varlk insandr. Somut ve soyut gzellik, en gzel biimde insanda tezahr etmektedir. nsann gzelliine, yaratlna deinen yetlerden en ok dikkati eken ahsen-i takvm ifadesinin getii yettir. Mfessirler, bu yeti, madd ve manev olmak zere iki boyutta ele alarak incelemilerdir. Biz de bu konudaki yorumlardan hareketle iki boyutta inceledik. aMadd hsn (Somut gzellik) Kurn- Kermde, insann sret gzelliini anlatan yetler bulunmakta, bu yetlerde tasvr kelimesi kullanlmaktadr. Allah Odur ki, arz size durulacak yer, g de bina yapt, sizi ekillendirdi, ekillerinizi de gzel yapt ve sizi gzel rzklarla besledi. te Rabbiniz Allah budur. Btn lemleri yaratan Allah ne ycedir.327 Gkleri ve yeri hak ile yaratt, sizi biimlendirdi, biimlerinizi de gzel yapt, dn Onadr.328 yetlerde, dikkatleri eken bir nokta Allah Telnn, yeri, g ve btn mahlkat nasl yarattndan bahsederken, savvera lafzn bunlar iin kullanmamasdr.329 Bu kelimeyi, sadece insann yaratlmasna has klmtr. Ahsene ile birlikte kullanlan savvera, Allahn, insann sretini dier varlklardan daha gzel yarattna delil olmaktadr. Bu kkten gelen musavvir de, Allahn gzel isimlerinden biridir.330

326 327 328 329 330

ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 118 el-Mmin 40/ 64 et-Tegbn 64/ 3 el-Kueyr, a.g.e., c. III, s. 314 Altnta, a.g.e., s.279

133

Allah Tela, insann sretini btn canllardan daha gzel331 ve daha ho332 yaratmtr. nsann dndaki btn varlklar, yzst srnrken, insann dimdik ayakta333 olmas bunun en gzel iaretidir. nsanlarn hem yzlerinde hem de bedenlerinde, benzer ynler olduu gibi, onlar birbirinden ayran farkl zellikler de mevcuttur. Sahip olduklar gzellik de, birbirinden farkllk arzetmektedir. slm limleri, insanlara gzel veya irkin diye bakmamaktadr. Onlara gre hepsi gzeldir. Baz gzellikler, gzle grlr biimde dierlerinden stn veya aadadr. Gzellik, derece derece olduundan, hepsi gzelliin snrlar dna kmamakta, ierisinde kalmaktadr.334 nsan, sahip olduu d gzellikle, dier btn varlklardan daha gzeldir. nk, grd pek ok deiik ekil ve srette varlk olmasna ramen, kendi ekil ve sretinin, onlar gibi olmasn temenni etmemektedir.335 Kurn- Kermde, insann yaratlndaki gzellii ifade etmede kullanlan kavramlardan biri de, takvm kavramdr. Biz insan en gzel biimde yarattk.336 Takvm, eriyi dorultmak, kvama, nizama koyma, kymet bimek ve kymetlendirmek anlamlarna gelmektedir.337 yetteki takvm ifadesi, tadil (dik durma ve dengeli olma) anlamn ihtiva etmektedir.338 slm limleri, bu yetteki takvm kavramnn, insann, madd veya manev yapsyla ilgili olup olmamas konusunda farkl grlere sahip olmulardr.339 Ahsen-i takvm, herhangi bir biimlendirmenin veya byk bir biimlendirmenin en gzeli demektir.340 Mfessirlerden bazlar, ahsen-i takvm ifadesini, insann genlii, kuvveti341 ve zahir (d) gzelliiyle tefsir etmilerdir. Bazlar da, ekil ve duygularnn gzellii, insann boyunun doruluu (dik duruu)yla tefsir etmitir. En gzel manann, btn bunlar kapsayacak ekilde, genel olmas kabul edilmektedir.342 Mfredtta, yetin, canllar arasnda insana ait akl, anlama ve iki ayak zerinde durabilme gibi zelliklerine iaret ettii vurgulanmaktadr. Allah, insan iki ayakl, organlar
331 332 333 334 335 336 337 338

339 340 341 342

el-Mturd, a.g.e., c. V, s. 144; ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 131; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 690 ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 131 el-Mturd, a.g.e., c. IV, s. 356; ez-Zemaher, a.g.e., c. V, s. 358; el-Kurtub, a.g.e., c. XX, s. 144; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 484; el-Bursev, a.g.e., c. X, s. 468 ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 131; el-Bursev, a.g.e., c. X, s. 468 ez-Zemaher, a.g.e., c. V, s. 131; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 690 et-Tn 95/ 4 Yazr, a.g.e., c. VIII, s. 311 el-Ferr, Eb Zekeriyy Yahy b. Ziyd b. Abdillah ed-Deylem (. 207/ 822), Meni-l Kurn, I-III, 5.bs., limul-Ktb, Beyrt, 1980, c. III, s. 276; el-Fruzbd, Eb Thir Muhammed b. Ykub (. 817/ 1415), Tenvrul-Mikbs min Tefsri bn Abbs, Matbaatl-Bbil-Haleb, Khire, 1951, s. 392 Altnta a.g.e., s. 279 Yazr, a.g.e., c. VIII, s. 311 el-Kurtub, a.g.e., c. XX, s. 314 Eb Hayyn, a.g.e., c. VIII, s. 490

134

birbiriyle uyumlu ve eklini gzel yaratmtr. Boyunun uzunluu ve dikey bir ekilde yaratlmas, vcudunun itidali onun gzelliklerindendir.343 Ba iindekilerle, gs topladklaryla, karn ihtiva ettikleriyle, en gzeli olduundan, filozoflar insan iin lem-i sura tabirini kullanmlardr.344 Kullanabilmesi iin mnasip oranlarda boy, el, ayak ve dier organlar verilmitir ki,345 insanolu, dier hayvanlarn aksine yemeini elleriyle tutarak yemektedir.346 nsann, organlar arasndaki birleim, eklemleri arasndaki dzen, damarlarnn dalm, Allahn bahettii hayret verici bir gzelliktedir.347 Fiziki gzellik insanlarn holand, kalpleri etkileyen bir zellie sahiptir. Allahn bir ltfu olarak kabul edilmelidir. Allah Telnn, gnderdii Peygamberlerin d gzellie sahip olmalar da, d grnn nemini ortaya koymaktadr.348 bManev hsn (Soyut gzellik) Biz insan en gzel biimde yarattk.349 Ahsen-i takvm ifadesini manev gzellik olarak ele alanlar, nsann akl, idrak ve iyiyi ktden ayrt etme gc ile sslenmesi350 olarak yorumlamtr. Allah Tel, batn olarak insan yaratklarn en gzeli klmtr. nk Allah, insan, canl, lim, kdir, irade eden, konuan, iiten, gren, hakm gibi ilhi sfatlarla sslemitir.351 Yazr, nsann, hem boyunun posunun doruluu ile gnden gne artan, grnen eklinin gzellii hem de aklnn, zihninin hak ve hayr yetlerini ve hatrlatlan gzellik ve ycelikleri idrak edebilecek kabiliyeti ve ilhi ahlk ve niteliklerle ahlklanp nitelenebilecek derecede gelime ve olgunlamaya elverili olan ahlk gzellii gibi madd ve manev her trl gzellii kapsar demektedir. Yazra gre asl gzellik, nsann, duygusuz olan ekil ve suretinde deil, duygusunda ve zellikle gzellik denilen manay anlamasnda ve o duygudan gzellerin gzeli, en gzel yaratcy ve onun mutlak gzellikle, en gzel olan kemal sfatlarn tanyp onun ahlkyla ahlklanm olmasndadr. nsann yaratlnn kvam ve aday olduu olgunlama budur, insan ilk douunda bu olgunlukta deil, fakat bu kvama, bu olgunlua, bu gzellie doru ilerleme kabiliyeti verilmek suretiyle en gzel biimde yaratlmasdr.352 Ayn

343 344 345 346 347 348 349 350 351 352

el-Bursev, a.g.e., c. X, s. 468 bnul-Arab, a.g.e., c. IV, s. 1953 Mevdd, a.g.e., c. VI, s. 341 el-Merg, a.g.e., c. XXX, s. 194 el-briz, es-eyh Abdlaziz Debba, eriat, Tarkat, Marifet, Hakikat, ter. Celal Yldrm, I-II, Demir Kitabevi, stanbul, 1997, s. 410 el-Cevziyye, a.g.e., s. 203 et-Tn 95/ 4 el-Kurtub, a.g.e., c. XX, s. 114; Eb Hayyn, a.g.e., c. VIII, s. 490 bnul-Arab, a.g.e., c. IV, s. 1952 Yazr, a.g.e., c. VIII, s. 312- 313

135

zamanda bu yet, manev gzellik ynnde, insann, erre meyilli olmayp,353 hayra meyilli olduuna354 delil gsterilmektedir. 2Hsn nesnesinin zaman ve meknna gre Gzellik, bu dnya hayatyla snrl deildir. lmden sonraki hayat ve ondaki her ey acsyla, tatlsyla haktr. Bu dnya hayatnda bahedilen gzelliklerin ok daha fazlas Allahn emirlerine uyup nehiylerinden saknanlara verilecektir. sim olarak benzerlik arzeden bu gzellikler hayal edilemeyecek kadar gzeldir aDnyev hsn: dnya ve nimetleri Dnya hayatnda insanlara pek ok gzellik verilmitir. Kendi gzellii, sonsuzluk arzusunun tatmini olan ocuk, hayatn idame iin ihtiya duyduu her trl yiyecek- iecek, iinde yaad evi, mal, mlk, her eyden nce hayat srmesi, dnyada sahip olduu gzelliklerin balcalardr. aa- Hayat gzellii Ve Rabbinizden mafiret dileyesiniz, sonra Ona tevbe edesiniz ki, sizi belirtilmi bir sreye kadar gzelce yaatsn ve her ltuf sahibine, ltfetsin, ve eer yz evirirseniz, ben sizin iin byk bir gnn azabndan korkarm.355 nsanlara, gemi gnahlarndan dolay, mafiret dileyip, tevbe etmeleri halinde lm vaktine kadar emniyet ve genilik iinde yaayacaklar bir mr verecek demektir.356 Gzel bir mr, gzel faydalar357 ve kolaylklardan memnun olunarak, zorluklara sabrederek358 hell olanlar yeterli bularak359 geirilen mrdr. ab- Mekn gzellii Onlara ak ak yetlerimiz okunduu zaman, inkr edenler, inananlar iin iki topluluktan hangisinin makam daha hayrl, meclisi (mevkii) daha gzeldir derler.360

353 354 355 356

357 358 359 360

Akseki, a.g.e., s. 11 Rza, a.g.e., c. III, s. 146- 147 Hd 11/ 3 el-Begav, a.g.e., c. II, s. 273; el-c, Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed b. Abdillah (. 905), CmiulBeyn f Tefsril-Kurn, I-IV, tah.Abdlhamid Henedv, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1424/ 2004, c. II, s. 162 en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 559 es-Semn, a.g.e., c. II, s. 412; el-Begav, a.g.e., c. II, s. 373 es-Semn, a.g.e., c. II, s. 412 Meryem 19/ 73

136

Allah Tel bu yetle, baz insanlarn, deliller ve burhan olan yetler yerine; zenginlik mal, mekn (menzil) ve durumlarn dnmeye ve bunlarla iftihar etmeye yneldiklerini haber vermektedir.361 yetteki nediyyen, meclis362 ve toplant yeri anlamna gelmektedir.363 Araplarn toplant yaptklar yerin ad olan derun-nedvenin bundan geldii sylenmektedir.364 Mrikler, fakir mminlere, kendi durumlarn gsteriyor ve Biz meclis bakmndan sizden daha stnz, mekn olarak, daha gzel, mal bakmndan da daha zenginiz.365 diyorlard. Bu stnlklerini, onlarn doru yolda, mminlerin ise, yanl yolda olmalarna, kendilerince delil getirmekteydiler. Diyorlard ki, Eer siz hak zere, biz de btl zere olsaydk, sizin bu dnyada ki haliniz, bizden daha gzel ve daha iyi olurdu. Fakat biz, durumu bunun tam tersi bulduk. Biz, mreffeh bir hayattan, bolluktan ve nimetten faydalanyoruz, siz zayflk, fakirlik, korku ve zillet iinde yayorsunuz. Bu, bizim hak, sizin btl olduunuza bir delildir.366 Dnyev gzellie sahip olmay inan ynnden doru olmakla irtibatlandryorlard. Allah Tel, onlarn bu szlerini reddetmi ve dnyev gzellie sahip olmann, hakl olmay gerektirmediini, yeri geldiinde, helak olmalarna engel olamayacan haber vermitir. Onlardan nce nice nesilleri helak ettik ki, onlar eyaca ve gsterie daha gzeldi.367 Kfirlerin vndkleri eyler; mal, mlk,368 ev eyalar369 ve elbiselerle370 tefsir edilmitir. Onlardan nce de, grn itibariyle, onlardan daha gzel olanlar vard.371 Ancak, onlar da, helak olmaktan kurtulamamtr. Bu, dnya nimetinin, gzelliinin, Allah sevgisine gtrmediine delil olmaktadr.372 acRzk gzellii Hurma aalarnn meyvelerinden ve zmlerden de sarholuk ve gzel rzk elde edersiniz.373 yette, Allah, insanlara rzk elde edebilecekleri meyvelerden, hurma ve zm zikretmitir. Bunlardan, ya sarholuk verenler ya da bunun dnda gzel yiyecek ve iecekler
361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373

en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 48- 49 et-Taber, a.g.e., c. XV, s. 610; el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 386; es-Semn, a.g.e., c. III, s. 309; el-Begav, a.g.e., c. III, s. 207; el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 76 es-Sellm, a.g.e., c. I, s. 239; el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 76 es-Semn, a.g.e., c. III, s. 309; el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 76 es-Semn, a.g.e., c. III, s. 309 el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 76- 77 Meryem 19/ 74 et-Taber, a.g.e., c. XV, s. 610; el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 386; el-Begav, a.g.e., c. III, s. 207 el-Kelb, Muhammed b. Ahmed b. Czey, Kitbt-Teshl li Ulmit-Tenzl, I-IV, 3.bs., Drul-Ktbil-Arab, Beyrt, 1393/ 1973, c. III, s. 7; el-c, a.g.e., c. II, s. 492; el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 76 el-Begav, a.g.e., c. III, s. 207; el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 76; el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 78 el-Merg, a.g.e., c. XVI, s. 77 en-Nahl 16/ 67

137

elde edilmektedir. Sekr: sarholuk veren iki374 gibi ieceklerden haram olanlardr.375 Rzk hasen ise, bedende ya da aklda, herhangi bir zarara sebep olmayan yiyecekler olarak tanmlanmaktadr. Bunlar, zarar vermedii gibi, kalbi nurlandran, akl genileten, hell376 ve temiz377 olan; sirke, reel, hurma, kuru zm378 gibi, hem tatl hem de faydal gdalardr. Nerede olursanz, salam kaleler iinde bulunsanz yine lm sizi bulur. Onlara bir iyilik eriirse: Bu Allah tarafndandr derler. Onlara bir ktlk eriirse: Bu, senin yzndendir derler. De ki: Hepsi Allah tarafndandr. Bu topluma ne oluyor ki, hemen hi sz anlamyorlar?379 Sana gelen her iyilik Allahtandr. Sana gelen her ktlk de kendi (gnahn yz)ndendir. Seni insanlara eli gsterdik. (Buna) ahit olarak Allah yeter.380 Yukarda saylan nimetler ve onlarn dndakiler de dnyev nimetlerin gzellikleridir. Bunlarn, ok, verimli ve bereketli olmas;381 ve bu bereketin sebeplerinden olan yamur,382 gzellik olarak kabul edilmektedir. Bunun zdd olan seyyie, ktlk383 anlamna gelmektedir. mn etmeyenler, ancak, dnyev hasene ile sevinir; seyyie ile zlr ve hemen isyan ederler. Hz.Peygamber Medineye hicret ettii zaman, orada ktlk grlm, Medinede yaayan Yahudiler ise Hz. Peygamberi, ktla sebep olmakla itham etmiler ve uursuz saymlar, sorumlu olarak da Hz. Peygamberi grmlerdir.384 ad- Nesil gzellii Kendilerinin holanmadklar eyi Allaha veriyorlar, stelik de dilleri. En gzel sonu, kendilerinin olacak diye yalan sylyor. Onlara mutlaka ate vardr ve onlar, ona srleceklerdir.385 yette, Kurey mrikleri knanmaktadr. nk onlardan birinin kz ocuu olduu zaman fkeden yz kapkara kesilecek kadar utan duyuyor, onu ldrp ldrmeme konusunda kararsz kalyor,386 erkek ocuklar tercih ediyorlard. Erkek ocuklarn
374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386

el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 198; ed-Dmek, a.g.e., c. XII, s. 108 et-Taber, a.g.e., c. XIV, s. 276; el-Biki, c. IV, s. 285; e-evkn, a.g.e., c. III, s. 176 Hasen el-Basr, a.g.e., c. II, s. 72; et-Taber, a.g.e., c. XIV, s. 276; el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 198; el-Biki, a.g.e., c. IV, s. 285; e-evkn, a.g.e., c. III, s. 176 el-Biki, a.g.e., c. IV, s. 285 el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 198; ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 450; el-Beydv, a.g.e., c. I, s. 549; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 687; ed-Dmek, a.g.e., c. XII, s. 108- 109 en-Nis 4/ 78 en-Nis 4/ 79 et-Taber, a.g.e., c. VII, s. 238; el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 458; es-Semn, a.g.e., c. I, s. 445; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 454; el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 137; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 267 el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 137 el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 137 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 458; es-Semn, a.g.e., c. I, s. 449; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 454 en-Nahl 16/ 62 en-Nahl 16/ 56- 59

138

savamalar, kzlarn ise savaamamas nedeniyle, onlar utan verici buluyorlard. Bu nedenle, holandklar erkek ocuklarn kendilerine ayryorlard. yette hsn ile ifade edilen erkek ocuklardr.387 aeZafer gzellii Kendilerine zulmedildikten sonra Allah urunda g edenleri dnyada gzelce yerletireceiz. Ahiret mkfat ise daha byktr. Keke bilseler..388 Zulme uradktan sonra izzete kavumak, skntdan kurtulup refaha ulamak ve dmanlarn zulmnden sonra galibiyet bir zaferdir.389 yette geen hasene, Medine ehri olarak tefsir edilmektedir.390 nk Mekkede, gsz olan mslmanlara zulmedilmi, onlar da, Allah yolunda vatanlarn, balarn, bahelerini, mlklerini, ailelerini brakarak Medine ehrine g etmilerdir. Buna karlk, Allah Tel, onlar orada salam bir ekilde yerletirerek devlet kurup umera olmalarna ve insanlara hkmetmelerine391 yardm ederek onlara zafer vermitir. Sana bir iyilik ulasa (bu), onlarn houna gitmez ve eer sana bir ktlk ulasa: Biz nceden (sefere katlmamakla) bamzn aresine bakmz derler, sevinerek dner (giderler).392 Bu yette kskan kiinin sfat anlatlm olmaktadr.393 Gzelliin meydana gelmesi onlarn houna gitmemektedir. Hasene ganimet ve zafer olarak aklanmaktadr.394 Bu ikisinin hsl olmas, insan sevindirmektedir.395 Hor grlp ezilmekte olan milleti de iini bereketlerle donattmz yerin, doularna ve batlarna miras kldk. Rabbinin srailoullarna verdii gzel sz, sabretmeleri yznden tam yerine geldi. Firavunun ve kavminin yapageldii eyleri ve ykseltmekte olduklar saraylar (ve baheleri)de yktk.396 yette Allahn srailoullarna vad ettii gzel sz, dmanlarna kar yardm,397 dmanlarn helak etme ve yeryznde

387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397

es-Sellm, a.g.e., c. I, s. 71; el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 196; es-Semn, a.g.e., c. II, s. 173; ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 445; el-Cevz, a.g.e., c. IV, s. 460 en-Nahl 16/ 41 el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 87 es-Semn, a.g.e., c. III, s. 173; el-Begav, a.g.e., c. III, s. 69; el-Cevz, a.g.e., c. IV, s. 448; el-Beydv, a.g.e., c. I, s. 544; es-Suyt, a.g.e., c. IV, s. 118; el-c, a.g.e., c. II, s. 339 el-c, a.g.e., c. II, s. 339 et-Tevbe 9/ 50 el-Kueyr, a.g.e., c. II, s. 33 et-Taber, a.g.e., c. XI, s. 494- 495; el-Mturd, a.g.e., c. II, s. 415; ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 52; el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 450; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 501; es-Suyt, a.g.e., c. III, s. 249; el-Merg, a.g.e., c. X, s. 134 el-Merg, a.g.e., c. X, s. 134 el-Arf 7/ 137 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 406

139

onlar halife klp398 gven iinde yaatma399 szdr. Zafer kazanmak, sevilen ve sevinilen bir durum olduundan hsn ile nitelendirilmitir.400 bUhrev hsn: cennet ve nimetleri Kurnda anlatlan hiret hayat dncesi, bu dnya hayatndan uzakta olan bir dnce deildir. Bu dnya hayatyla bamldr, ilikilidir. Cennet ve cehennem, dnya hayat zerinde, mkfat ve mczt yoluyla kontrol salamaktadr. nsanlarn davranlarnda, ahlk ynden, etkili ve ahlk deerlerin kayna olmaktadr. nsan, yaam boyunca, cenneti kazanmak ve cehennemden uzak durmak iin gereken hayat tarzn seer.401 Cennet, setr, rtmek, gizlemek402 anlamna gelen cenne, yecnn, cennen, cinnen403 fiilinin mastar bin merresidir.404 oulu cennt405 veya cinn406dr. Kurn- Kermde cennt407 eklinde gelmektedir. Cennetin eitli tanmlar yaplmaktadr. Bunlardan bazlarna gre cennet, ba, bahe ve bostan408 demektir. Glgeli ve sk aalardan oluan yerdir.409 Hurma aalarnn bulunduu bahedir.410 Hurma ve dier aalarn bulunduu yerdir.411 Araplara gre ise sadece hurma ve zm aalarnn bulunduu yere verilen isimdir, dier yerlere bahe denir.412 Dal ve yapraklarnn skl sebebiyle, tpk bir rt gibi zemini rterek glgeleyen meyveli ve meyvesiz tm aalara cennet denilmektedir.413 Cennet kelimesinin kendisinden tredii cenne, kk anlam itibariyle baka eylere de isim olmutur. Bu kkten treyen cin, herkese grnmeyen gizli yaratk,414 cinnet, akln kaybolmas,415 cen, kararmak, grlen eyann baktan gizlenmesi416 demektir.417 Cenin,
398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416

el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 253; ez-Zuhayl, a.g.e., c. IX, s. 72 el-Begav, a.g.e., c. II, s. 194 el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 254 Izutsu, Toshihiko, Kunda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Yeni Ufuklar Neriyat, ts., s. 109 er-Rb, a.g.e., s. 138; bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 92; Yazr, a.g.e., c. I, s. 240 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 92; Eb Hayyn, a.g.e., c. I, s. 109 Yazr, a.g.e., c. I, s. 240 Izutsu, a.g.e., s. 109 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 100 Abdlbk, a.g.e., s. 181- 182 el-ls, Ebul-Fadl ihbuddn Mahmd b. Abdillah b. Mahmd el-Hseyn (. 1270/ 1854), Ruhul-Men f Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesn, I-XXX, Dru hyit-Tursil-Arab, Beyrt, ts. c. I, s. 201- 202 Eb Hayyn, a.g.e., c. I, s. 109 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 100 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 229; bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 100 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 100 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 230; er-Rz, a.g.e., c. II, s. 128; bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 100; Yazr, a.g.e., c. I, s. 240 er-Rb, a.g.e., s. 139; bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 95 er-Rb, a.g.e., s. 139 er-Rb, a.g.e., s. 138; bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 92

140

ana rahminde sakl bulunan ocuk,418 micenne, cnne, insann, dmandan korunmak iin arkasna gizlendii nesneye419 denir. Btn bu isimlerde kk manann varl hissedilmektedir. Terim anlam olarak cennet, iine girilmeden grlmeyen, gizli, ok deerli balar ve baheleri olan yerdir. Ve bunlarn tmn ihtiva eden hiret yurdu, sevap evine denir.420 inde bir takm cennetleri ve bizim iin gayb olan nimetleri barndran sevap yurdudur.421 hirette nimet yurduna verilen isimdir.422 hirette mminlerin kalaca yerin bu isimle adlandrlmasnn nedeni genel grnmyle dnya bahelerine benzemesi veya esiz nimetlerinin insan idrakinden gizlenmesidir.423 Kurn- Kermde cennet 147 yerde424 gemektedir. Mana itibariyle ekilde gemektedir. Birincisi; lgat mns olan ba, bahe, ikincisi; terim anlam olan mminlerin kyamet sonras mkfat olarak girecekleri mekn, ncs; Hz. dem ile Havvann bir mddet iskn ettirilip sonra karldklar mekn.425 Cennet Kurn- Kermde pek ok isimle zikredilmitir. Bunlardan bazlar, cennetn-nam, mutluluk dolu cenneti ifade eder,426 10 yerde geer.427 Cennet adn, 11 yerde,428 Firdevs, 2 yerde,429 drus-selm, 2 yerde430 ve drul-mukme eklinde gelir.431 Bunlara ilveten bir isimde hsn kknden treyen hsndr. Kurn- Kermdeki cennet tasvirlerinde en ok dikkati eken unsurlar, nehirler, pnarlar, aalardr. (Gnahlardan) Korunanlara sz verilen cennetin durumu udur: inde bozulmayan su rmaklar, tad deimeyen st rmaklar, ienlere lezzet veren arap rmaklar ve szme bal rmaklar vardr ve onlar iin orada her eit meyve, Rablerinden de balama

417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431

Yazr, a.g.e., c. I, s. 240 er-Rb, a.g.e., s. 138; bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 93 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 94 Yazr, a.g.e., c. I, s. 239 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 230 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 92 ahin, M. Sreyya, Cennet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1993, c. VII, s. 374 Abdlbk, a.g.e., s. 179- 182 Kara, mer, Kurnda dem Cenneti, Ekev Akademi Dergisi, sy. 3, Van, 1998, c. I, s. 82 Topalolu, Bekir, Cennet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1993, c. VII, s. 376 el-Mide 5/ 65; Ynus 10/ 9; el-Hac 22/ 56; e-uar 26/ 85; Lokmn 31/ 8; el-Meric 70/ 38; es-Safft 37/ 43; et-Tr 52/ 17; el-Vka 56/ 12; el-Kalem 68/ 34 et-Tevbe 9/ 72; er-Rad 13/ 23; en-Nahl 16/ 31; el-Kehf 18/ 31; Meryem 19/ 61; Th 20/ 76; el-Ftr 35/ 33; esSd 38/ 50; el-Mmin 40/ 8; es-Saff 61/ 12; el-Beyyine 98/ 8 el-Kehf 18/ 107; el-Mminn 23/ 11 el-Enm 6/ 127; Ynus 10/ 25 Topalolu, a.g.md., s. 376- 377

141

vardr.432

Ktlkten
433

korunanlar

bahelerde,

glgelerde

ve

pnarlarn

banda

bulunacaklar.

Ba, bahe anlamna cennette aalardan da bahsedilmektedir. Onda meyveler ve salkml hurmalar var. Sapl ve yaprakl taneler ve ho kokulu bitkiler var.434 kisinde de meyve, hurma ve nar var.435 Cennetteki yiyecekler, iecekler ve giysiler son derece zevk verici zelliklere, temizlik ve zarafete sahiptir. Yayg, sergi gibi ev eyalar da olduka lkstr.436 (Onlar) Dikensiz kirazlar, (kknden tepesine kadar) meyve dizili muzlar, uzam glgeler, fkran sular, tkenmeyen ve yasaklanmayan pek ok meyve arasnda; ve ykseltilmi dekler stndedirler.437 Orada gne yakc bir scakla sahip deildir. Karanlk basmaz. Her zaman serin bir glgelik ve aydnlkta ebedi dinlenme yeridir. Ondaki yemiler dnyadaki gibi belli bir mevsime mahsus deildir.438 Cennet yiyecekleri arasnda et, ekmek, meyve, tatl, su, st, arap gibi yiyecek ve iecekler vardr. simlerinden baka dnyadakilerle benzerlikleri yoktur. yle ki arap, kadehler dolusu iildii halde sarholuk ve rahatszlk vermeyecektir.439 nlerinde, akan kaynaktan (doldurulmu) kadehler dolatrlr. Berrak, ienlere lezzet veren bir iki. Onda ne sersemletme var, ne de onunla sarho olurlar.440 ba- Madd hsn Kurn- Kermde cenneti anlatan szcklerden biri hsn kelimesidir. Gzel davrananlara daha gzel karlk ve fazlas var.441 Ve Rablerinin buyruuna uyanlara en gzel karlk vardr.442 yetlerinde dnyada amellerini iyi yapanlara,443 Allah ve Raslnn emir ve nehiylerine uyanlara444 mkfat olarak cennet445 vad edilmitir. Hsn araplar

432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444

Muhammed 47/ 15 el-Hicr 15/ 45 er-Rahmn 55/ 12 er-Rahmn 55/ 68 Topalolu, a.g.md., s. 381 el-Vka 56/ 28- 34 Yazr, a.g.e., c. V, s. 154 Topalolu, a.g.md., s. 377 es-Sfft 37/ 45- 47 Ynus 10/ 26 er-Rad 13/ 18 el-Begav, a.g.e., c. II, s. 351; el-Merg, a.g.e., c. XI, s. 95 et-Taber, a.g.e., c. XIII, s. 505; bn Kesr, a.g.e., c. IV, s. 371; el-ls, a.g.e., c. XI, s. 106; el-Merg, a.g.e., c. XIII, s. 90

142

tarafndan kendisine rabet edilen hasletler iin kullanlmaktadr.446 Bu durumda cennet kendisine rabet edilen olmaktadr. Asl varlacak gzel yer Allah katndadr.447 yetlerde cennetin estetik ynne olduka ok ilgi ekilmektedir. Dikkat ekilen zellikleri, insanlarn dnyadaki yaamlarndan tanyp bildikleri, bazlarnn sahip olduu, bazlarnn sahip olmay hayal ettii estetik ve sanatsal deeri yksek olan eyalardr. hiret hayatnda, dnyada iyi davranan herkese verilecei anlatlmakta, dnya hayatnn geicilii, hiret hayatnn ise kalcl vurgulanmaktadr. Elbiselerden taklara, dinlenecekleri, yatacaklar yerlerden oturacaklar koltuklara, kendilerine verilecek olan elere kadar cennetin her trl madd gzelliklerine temas edilmitir. Oradaki menziller, dnyadakilere kyaslandnda, dnyadaki mreffeh evlerinde olanlarn en gzeli, ve en ssls vardr. Oradaki nimetlerde dnyadaki gibi, leke (zr) veya rahatszlk verecek herhangi bir ey sz konusu deildir.448 Cennet gzellikleri bu eittendir veya bunlarla snrldr denilemez. Kurann cennet gzellii tasvirlerini huriler, yiyecekler, iecekler bitkiler, nehirler, taklar, giysilerin anlatld tarihsel ve yerel betimlemelerin oluturduu birinci boyuta, Kurnn her dneme hitap eden cennet betimlemelerini ikinci boyuta alp incelemek mmkndr. Mekk srelerde anlatlan cennet betimlemeleri o dnemin ilk muhataplarnn zevklerine gre anlatlmtr. Cenneti arzulanan her trl gzelliin sahip olunduu, sonsuz nimetleri ihtiva eden, ebedi mutluluk yurdu olarak dnmek mmkndr. Bunlarn zirvesinde de Allahn rzas ve honutluu yer almaktadr.449 1) Hayat gzellii Kurn- Kermde ve hadslerde cennet iin pek ok tasvirler yaplmtr. Kurn- Kermde cennet tasvir edilirken kolayca anlalabilmesi iin madd zevkler misal verilmitir. Tasvir edilen nimetler de insanlarn kolayca elde edemeyecei cinsten eylerdir. Bunlara nem verilmesinin sebebi insanlar faydal, gzel iler yapmaya tevik etmektir. Ayn zamanda cennette de cismani zevklerin bulunduunu ifade etmektir.450 Buna ilveten pek ok tasvirde insanlarn kendi ideal ve hayallerini yanstan zellikler mevcuttur. nk cennet hayat, insanlk
445

446 447 448 449 450

et-Taber, a.g.e., c. XII, s. 156; el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 107; es-Semn, a.g.e., c.II, s. 378; el-Cevz, a.g.e., c. IV, s. 23; el-Begav, a.g.e., c. II, s. 351; el-Kurtub, a.g.e., c. VIII, s. 330; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 536; edDmek, a.g.e., c. X, s. 306; el-c, a.g.e., c. II, s. 130; el-ls, a.g.e., c. XI, s. 106; el-Biki, a.g.e., c. IV, s. 144 el-Bursev, a.g.e., c. IV, s. 38 l-i mrn 3/ 14; bkz. er-Rad 13/ 29, es-Sd 38/ 25, 40, 49 el-Merg, a.g.e., c. XIX, s. 6 ztrk, Mustafa, Kurnn Cennet Betimlemelerinde Yerel ve Tarihsel Motifler, slmiyat, sy. 1, stanbul, 2001, c. IV, s. 161 Atay, Hseyin, Kurnda man Esaslar, Atay Yaynevi, Ankara, 1998, s. 131

143

tarihi boyunca dnyalk skntlar iinde kvranan, hayattan zevk alamayan, idealindeki mutluluu yaad dzen iinde bulamayan insanlarn zledii bir lem olmutur.451 a) Bireysel hayat gzellii Dediler ki: Bizden tasay gideren Allaha hamdolsun, dorusu Rabbimiz ok balayan, ok karlk verendir. O (Rab) ki ltfuyla bizi durulacak yurda kondurdu. Orada bize ne bir yorgunluk ve ne de orada bize bir usan dokunur.452 Onlara yorgunluk veren herhangi bir ey ve hasta dren bir yorgunluk isabet etmeyecektir. Cennette mminlere hastalk yoktur. Veya ondan daha nemsizi, alan ve bir ey yapann yorgunluu yoktur.453 Her ne isterlerse zahmetsiz, skntsz hemen meydana gelir.454 Ancak tevbe eden, inanan ve iyi iler yapanlar, cennete girecekler ve hakszla uratlmayacaklardr. Rahmann, kullarna gyaben vad ettii Adn cennetlerine girecekler. Onun vadi yerine gelecektir. Orada bo sz deil, yalnz selm iitirler.455 Onlarn orada duas: Allahm sen her trl eksiklikten uzaksn! birbirlerine salk dilekleri: selm dualarnn sonu da: lemlerin Rabbi Allaha hamdolsun! szleridir.456 Orada ne bo bir sz ve ne de gnaha sokan bir laf iitirler. Duyduklar sz, yalnz selm, selmdr.457 Onlar bo, manasz laf veya irkin lakrd iitmezler. Onlara orada gnah ilediniz de denilmez.458 Onlar yle kimselerdir ki altlarnda Adn cennetleri vardr. Altlarndan rmaklar akar, orada altn bileziklerle bezenirler, ince ipekten yeil giysiler giyerek, koltuklar zerine yaslanrlar. Ne gzel sevb, ne gzel dayanacak.459 Baka yetlerde de cennetin buna benzer tanmlar grlmektedir.460 b) Aile hayat gzellii Cinsellik insan hayatnda nemlidir. nsanlar evlenip hayatlarn birletirmekle hem beden hem de ruh tatmine ulamaktadrlar. Her trl arzu ve duyguya en estetik ekilde hitap eden cennet hayatnda da cinsel arzunun tatmini vardr. Cennette, cinsel arzu arya

451 452 453 454 455 456 457 458 459 460

Topalolu, a.g.md., s. 377 el-Ftr 35/ 34- 35 er-Rz, a.g.e., c. XXVI, s. 28 Yazr, a.g.e., c. V, s. 213 Meryem 19/ 60- 63 Ynus 10/ 10 el-Vka 56/ 25- 26 Yazr, a.g.e., c. VII, s. 398 el-Kehf 18/ 31 el-Hac 22/ 23; el-nsn 76/ 15, 21

144

kamayacak ekilde, estetik olarak vurgulanmtr. yetlerde, hem dnya kadnlarndan hem de hurilerden bahsedilmektedir.461 nanp yararl iler yapanlara, altlarndan rmaklar akan cennetlerin kendilerine ait olduunu mjdele. Onlardaki herhangi bir meyveden rzklandrldka: Bu daha nce de rzklandmz eydir, (dnyada iken de bu rzktan yemitik) derler. (Cennetteki bu rzk, onlara, o (dedikleri)ne benzer verilmitir. Onlar iin orada tertemiz eler de vardr ve onlar orada ebedi kalacaklardr.462 De ki: Bunlardan daha iyisini size syleyeyim mi? Korunanlar iin Rableri katnda altlarndan rmaklar akan, iinde srekli kalacaklar cennetler, tertemiz eler ve Allahn rzas vardr. Allah kullar grr.463 Ondaki elerde, dnyadaki gibi ne madd olan kir, hayz, nifas ve dierleri gibi tabi, cisman, ne de ahlakszlk, geimsizlik, biimsizlik, mnasebetsizlik vardr. Orada kocalar da pampak ve temizdir.464 Cennete giren mminlere uygulanacak beden ve ruh arndrma sonucunda, kadnlarn cinsi hayatlarna olumsuz etki yapan, mutluluklarn blen fizyolojik arzalar ve ruh depresyonlar tamamen giderilecektir. Cennette evlenmemi kimsenin kalmayaca rivyet edilmitir. Her erkee iki kadn verilecei, bunlarn ikisi de hri veya dnya kadn olabilecei gibi birinin hri, birinin de dnyal olmas muhtemel grlmektedir.465 nanp iyi iler yapanlar da altlarndan rmaklar akan cennetlere sokacaz, orada srekli kalacaklardr. Orada kendilerine tertemiz eler de vardr ve onlar (hi gne szmayan) esiz bir glgeye sokacaz.466 Yanlarnda da, yalnz kendilerine gz dikmi, iri gzl eler vardr. Sakl yumurta gibi bembeyaz eler.467 Kendileri ve eleri, glgelerde, koltuklara yaslanmlardr. Orada onlar iin meyveler ve istedikleri her ey vardr.468 Cennette gzelliine dikkat ekilen bir baka husus da hurilerdir. Onlarda da iyi huylu gzel kadnlar var.469 Cennetteki kadn ifade etmede huri szc kullanlmaktadr.
461 462 463 464 465 466 467 468 469

Topalolu, a.g.md., s. 382 el-Bakara 2/ 25 l-i mrn 3/ 15 Yazr, a.g.e., c. I, s. 241 Topalolu, a.g.md., s. 382 en-Nis 4/ 57 es-Sfft 37/ 48- 49 Ysin 36/ 56- 57 er-Rahmn 55/ 70

145

Huri; iri gzlerinin beyaz saf, siyah koyu gm gibi berrak, tenleri beyaz kzlar anlamna gelmektedir.470 yetlerde gzellikle nitelenen huriler Kurn- Kermin dier yetlerinde, iri kara gzl,471 gsleri yeni olumu,472 inciye,473 yakut ve mercana474 benzeyen, gn yz grmemi sakl yumurta gibi bembeyaz,475 sadece elerine bakan,476 onlara dkn, iffetli, yat,477 cennetteki elerinden nce kendilerine ne bir insann, ne de bir cinin dokunmad,478 bkire479 kzlar olarak anlatlmaktadr. c) Toplumsal hayat gzellii Cennet halknn zelliklerinden de bahsedilmektedir. Orada memnuniyet ve selmla karlanrlar. Dnyada onlara grnmeyen melekler ahirette onlara grnmeye balayacak, onlar koruyacak, hizmet edecek ve onlara esenlik dileyecekler, sakinletirici szler syleyeceklerdir.480 Biz dnya hayatnda da ahirette de sizin dostlarnzz. Canlarnz ne isterse, gnlnz ne dilerse burada sizin iin hazrdr. Btn bunlar, yarglayc ve esirgeyici Allahn bir ikramdr.481 Onlarn en byk zellii dnyada insanlarda grlen fizyolojik ve psikolojik kusurlardan arnm olmalardr. Rablerinin (azabndan) korunanlar da blk blk cennete sevk edilmilerdir. Kaplar daha nce alm bulunan cennete vardklarnda onun bekileri onlara: Selm size, ne hosunuz. Ebedi kalmak zere buraya girin! demilerdir. (Cennettekiler de:) Bize verdii sz yerine getiren ve bizi dilediimiz yerinde oturacamz bu cennet yurduna varis klan Allaha hamdolsun. Allah iin alanlarn creti ne gzeldir! demilerdir.482 Gslerinden kinden (tasadan) ne varsa hepsini karp atmzdr. Altlarndan rmaklar akmaktadr. Ltfedip bizi buraya getiren Allaha hamdolsun. Allah bizi getirmeseydi, biz bunu bulamazdk! Rabbimizin elileri, gerei getirmiler (syledikleri doruymu). dediler. Onlara: te size cennet, yaptklarnza karlk o size miras verildi diye

470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482

sm Efendi, a.g.e., c. II, s. 277 ed-Dhn 44/ 55; et-Tr 52/ 20; el-Vka 56/ 22 en-Nebe 78/ 33 el-Vka 56/ 23 er-Rahmn 55/ 58 es-Safft 37/ 49 es-Safft 37/ 48; er-Rahmn 55/ 56 el-Vka 56/ 37 er-Rahmn 55/ 56, 74 el-Vka 56/ 36 Topalolu, a.g.md., s. 380 el-Fussilet 41/ 30- 32 ez-Zmer 39/ 73- 74

146

seslenildi.483 Nez etmek bir eyi yerinden skp karmak demektir. Gill kelimesi kin manasnadr. Gill, ince ve ltif olduu iin kalbin t iine nfuz eden eydir. Hile ile ok sinsi gnahlara ulamak ve onlar yapmak manasna olan gull kelimesi de bu kktendir. Sklp atlmas konusunda iki gr ne srlmtr. Birincisi: karakterleri temizlemek, ondaki her trl vesveseleri kaldrmak ve onlarn yeniden kalbe girmesine mani olmak demektir. kincisi: Cennetliklerin dereceleri kemal ve noksanlklarna gre farkldr. Bundan dolay Allah onlarn kalplerinden hasedi silmi, atmtr. Dk dereceler yksek derecedekileri kskanmazlar. Byk nimetleri ve yksek dereceleri grp, kendilerinin onlara sahip olamamalarn ve onlardan mahrum olduklarn dnp nefisleri onlara meyletmez ve onlardan mahrum olmalar sebebiyle zlmezler.484 Cennet halknn ruhsal zellikleri hakknda en ok dikkat ekilen zellikleri, gnllerinde kin ve nefretin bulunmayacadr. Onlar manev bir arndrma operasyonuna tbi tutulacaklardr. Bundan dolay da cennette kusursuz bir ahlki hayat yaanacak, birbirleri arasnda anlamsz, gereksiz konumalar, sulamalar olmayacak, tam bir dostluk ve kardelik hayat hkm srecektir.485 (eytana uymaktan, kfr ve isyandan) korunanlar ise cennetlerde, pnar balarndadrlar. (Onlara) Oraya esenlikle, gven iinde girin! (denilir). Onlarn gslerindeki kini karp atmzdr; (hepsi) kardeler olarak divanlar zerinde kar karya oturur (sohbet eder)ler. Orada onlara hibir yorgunluk dokunmaz ve onlar oradan karlacak da deillerdir.486 Onlardan her birinin dnyada iken, dierine kar eer kin ve hasedi var ise Allah Tel bunu onlarn kalplerinden ve gslerinden karmtr. Onlarn oradaki kardelii nesebe dayal bir kardelik deil, sevgi ve ihls bakmndan olan din kardeliidir. Kardeler olarak zerinde oturduklar serir hakknda baz dil limleri; srr ve sevin iin hazrlanm, kymetli ve yksek oturma yeridir, demilerdir. Bu oturma yeri sevin meclisi olduu iin byle isimlendirilmitir. bn Abbasa gre Allah, bu tabir ile zeberced, inci ve yakut kakmal altn tahtlar kastetmitir. Onlarn yz yze oturduklar vurgulanmtr ki, srt srta oturmann zdddr ve beraber oturmann en gzel ve en kymetli eklidir. Onlara cennette bitkinlik, yorgunluk ve bkknlk dokunmaz. Bu yet hakknda slm filozoflar yle demitir: Onlarn gslerindeki kini karp atmzdr ifadesi ile, kuts ve ntk ruhlarn, ehev ve gazab kuvvetlerin tesirinden kurtulup, vehm ve hayallerden beri olmalarna bir iarettir. Kardeler olarak
483 484 485 486

el-Arf 7/ 43 er-Rz, a.g.e., c. XIV, s. 79- 80 Topalolu, a.g.md., s. 381 el-Hicr 15/ 45

147

ifadesinden maksat, o nefisler (ruhlar), madd lemin bulanklklarndan, hayal ve vehm ekimelerinden kurtulup, saflap, temiz hale gelip, zerlerine cell leminin nurlar vurup ta, o ruhlar o ilhi nurlarla parldayp, kendilerinde samediyyet klar aktnda, onlarn her birinde feyezn eden, taan her bir nur, tpk karlkl aynalarn birbirine yanstmas gibi, bir ruhtan dierine yansr. Bu ruhlarda bu sfatlar taynca bu yetle bu ekilde anlatlmtr.487 eytana uymaktan saknan, kfr ve isyana uymaktan korunan cennet ehlinin gnllerinde kin ve hile kalmaz. Kt bir niyet ve kin durmaz. slm takvsnn zelliinden biri kin tutmamaktr. Allah takvl kalplerde kin brakmaz. Gemite var olan kini de siler. Hibiri dierine srtn dnmeden yz yze birbirini severek yaarlar.488 te onlar iin belli bir rzk, meyveler vardr. Onlar ikram gren kimselerdir. Onlar Naim cennetlerindedirler. Koltuklar zerinde karlkl olarak otururlar.489 Onlarn yiyecekleri ihtiyalarn karlamak iin deil, zevk almak iindir. Onlar shhatlerini azklar ve yiyeceklerle korumazlar. Yedikleri her eyden haz alrlar. Onlarn birbirleriyle karlamalar ve konumalarnda onlar iin bir klfet yoktur.490 O gn korunanlar dnda, dostlar birbirine dmandr. (Onlara lemlerin Rabbi yle hitap eder:) Ey kullarm, bugn size korku yoktur ve siz zlmeyeceksiniz.491 Dostluklar gnah ve kfr zerine kurulursa, kyamet gnnde dmanla dnr. Ancak muttakilerin, birbirlerine kar dostluklarn imn ve takv temeli zerine bina eden muvahhidlerin dostluklar o gnde dmanla dnmez. Sevgi, bir takm hayr ve menfaatlerin elde edilip, bir takm zararlarn bertaraf edileceine inanldnda gerekleir. Byle bir inan bulununca dostluk olur. Sevgiye sebep olan iyi, gzel ve menfaatli eyler, devaml, ebedi ve deimez eyler olduunda, bu sevgi devaml olur, deimez.492 Onlar cennette elence iindedirler. O gn cennet halk, bir i iinde elenirler.493 nk onlarn herhangi bir elem ve kederi yoktur. Onlar mkemmel bir hal zeredirler.494 Hallerinden memnun olan cennet ehli, birbirleriyle sohbetlerinde hallerinden memnuniyetlerini dile getirirler, bundan dolay Allaha hamd ederler ve cehennem ehli hakknda birbirlerine grlerini belirtirler. Bunlar birbirlerine dnm soruyorlar: onlardan bir szc: Benim, dedi bir arkadam vard. Derdi ki: Sen dorulayanlardan msn? Biz lp toprak ve kemik olduumuz zaman m, biz mi (diriltilip yaptmz ilere gre)
487 488 489 490 491 492 493 494

er-Rz, a.g.e., c. XIX, s. 193- 194 Yazr, a.g.e., c. V, s. 212- 213 es-Sfft 37/ 41- 44 er-Rz, a.g.e., c. XXVI, s. 136- 137 ez-Zuhruf 43/ 67- 68 er-Rz, a.g.e., c. XXVII, s. 224 Ysin 36/ 55 er-Rz, a.g.e., c. XXVI, s. 91

148

cezalanacaz? (Sonra yanndakilere): Bakar msnz? dedi. Bakt, onu cehennemin ortasnda grd. Tallahi dedi; Sen az daha beni de alaltacaktn. Rabbimin nimeti olmasayd, imdi bende (oraya) getirilenlerden olurdum.495 2) Zaman ve mekn gzellii Kurn- Kerm insanlarn hayal dnyalarna seslenmekte, kavumak istedikleri grkemli ve zengin hayatn hirette olacana deinmektedir. Dnyadaki gzellikleri anlatrken byle zendirici bir tarz kullanmamakta, dnyadaki znet ve ssn aldatc olaca vurgulanmaktadr. Kadnlardan, oullardan kantarlarca ylm altn ve gmten, salma atlardan, davarlardan ve ekinlerden gelen zevklere ar dknlk insanlara ssl gsterildi. Bunlar sadece dnya hayatnn geimidir. Asl varlacak gzel yer Allahndr.496 a) Zaman gzellii (Huld, ebed) yetlerde cennetin ebediliini ifade eden huld ve ebed kelimeleridir. Huld kavram trevleriyle birlikte 33 yerde,497 ebed kelimesi 28498 yerde gemektedir. Huld kavram cennet ile beraber bir yerde kullanlmaktadr: De ki: Bu mu iyi, yoksa korunanlara vadedilen ebedi cennet mi?499 Baka yette mminlere esenlikle girmeleri emredildikten sonra Bu ebedilik gndr500 ifadesi kullanlmtr. Ayrca 9 yette Onlar orada ebedi kalacaklardr501 ifadesi, 20 yerde Orada ebediyen kalacaklar,502 8 yerde de ebeden kelimesiyle ifade edilmektedir. Ebed, uzun, ezel, blnmeyen zaman anlamna gelmektedir.503 Szlkte dehr ile e anlamldr.504 Ebed kelimesi mfessirlere gre Kurnda kesintisizlik ifade etmektedir. hirette sreklilik ve kesintisizlik ifade eden ebed kavramnda beeri hesaba ait lmler, sreleri ilgilendiren hususlar sz konusu olmadndan dnyev hayat byle bir planlanmaya msait deildir. Bu kavram uhrev hayata uygundur, nk orada kozmik lekler sz konusu deildir.505

495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505

es-Safft 37/ 50- 57 l-i mrn 3/ 14 Abdlbk, a.g.e., s. 236- 238 Abdlbk, a.g.e., s. 1 el-Furkn 25/ 15 Kaf 50/ 54 el-Bakara 2/ 25, 82; l-i mrn 3/ 107; el-Arf 7/ 42 l-i mrn 3/ 15, 136, 98; en-Nis 4/ 13; el-Kehf 18/ 108; el-Furkn 25/ 16 er-Rb, a.g.e., s. 6; bn Manzr, a.g.e., c. III, s. 68 bn Manzr, a.g.e., c. III, s. 68 Kaln, Faiz, Felsefe ve Bilimin Inda Kurnda Zaman Kavram, Rabet Yaynlar, stanbul, 2005, s. 262

149

Huld ve ebed kelimelerinin dnda cennetin ebediliini anlatan dier ifade de karlmamadr. Onlar oradan karlacaklar da deillerdir.506 Ve ebedilie engel olan lmn de cennette olmad belirtilmitir. Orada ilk lmden baka bir lm tatmazlar.507 Bunlara ilveten cennet meyvelerinin ve cennette dolaan genlerin de srekli ve ebediletirilmi olacaklar vurgulanmtr. Yemii de sreklidir, glgesi de.508 evrelerinde de lmsz genler dolar ki, onlar grsen, kendilerini salm inci sanrsn.509 O gn cennet halknn kalacaklar yer daha iyi, dinlenip sefa srecekleri yer daha gzeldir.510 Mstekar: cennette511 karargh, oturmak ve konumak iin kalnan yer512 demektir. Mekl: kle yeri,513 yani le uykusu, uyku yeri, kiinin kuluk uykusunu uyuduu, dinledii514 ei ile istirahat iin snd mekndr.515 Odalardan olutuu kabul edilen bu dinlenme meknlar ok gzeldir.516 Kaylule veya mekl Araplarn bildii bir eydir. Onlar, scakln iyice iddetlendii gndzn yarsnda istirahat ederlerdi. Bu istirahat yerlerine de mekl denmektedir.517 hirette gnn yarsna doru insanlarn hesaplar grldkten sonra Allah dostu cennetliklerin rahat, huzurlu bir ekilde uyuyup dinlenme vaktidir. Bundan dolay da en gzel vakittir.518 Cenneti ifade etmede kullanlan bir baka kelime de rzk- hasen dir. Allah yolunda g edip sonra ldrlen veya lenlere gelince Allah onlar en gzel rzkla besleyecektir.519 Rzk- hasen; cennet520 ve kesintiye uramayan ebedi rzk521 olarak tefsir edilmitir ki bu Allah yolunda vatanlarndan ailelerinden ayrlan, Allah rzas iin bunlar terk edenlere vad edilmitir.522

506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522

el-Hicr 15/ 48 ed-Duhn 44/ 56 er-Rad 13/ 35 el-nsn 76/ 19 el-Furkn 25/ 24 el-Mverd, a.g.e., c. IV, s. 141 Yazr, a.g.e., c. VI, s. 64 en-Nsbr, Eb Hasen Al b. Ahmed el-Vhd, el-Vast, f Tefsril-Kurnil-Mecd, I-IV, tah. dil Ahmed Abdlmecd vdr., Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1415/ 1994, c. III, s. 338 Yazr, a.g.e., c.VI, s. 64 en-Nesef, a.g.e.,II, s. 185 et-Taber, a.g.e., c. XVII, s. 434 en-Nsbr, a.g.e., c. III, s. 338 el-Mverd, a.g.e., c. IV, s. 141-142 el-Hac 22/ 58 et-Taber, a.g.e., c. XVI, s. 619; el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 382; el-Merg, a.g.e., c. XVII, s. 134; en-Nsbr, a.g.e., c. III, s. 338 en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 121 et-Taber, a.g.e., c. XVI, s. 619

150

b) Mekn gzellii (Derect) Cennetin derecelere ayrldn belirten pek ok yet vardr. yetlerde, kimlerin hangi cennete girecekleri, derecelerinin ne olaca mminlerin imn ve amelleri gz nne alnarak belirlenecektir. nsanlarn imnlarnda ve amellerindeki farkllk cennetteki ikametghlarna da yansyacaktr. Onlar Allah katnda derece derecedirler.523 Onlara Rableri katnda dereceler, balanma ve rzk vardr.524 Her birinin yaptklarna gre dereceleri vardr.525 Elbette ahiret dereceler bakmndan daha stndr.526 Allah, mminlerin hiretteki derecelerini ykseltmitir. hiretteki dereceleri bu dnyadakinden daha stndr. Orada inanan, hicret eden ve cihd edenlere en stn derece verilecektir. Slih amel ileyen mminlerin cennetteki dereceleri yksektir.527 Cennettekiler yeil yastklara ve gzel ilemeli deklere yaslanrlar.528 yette geen yeil refref asl, raf gibi ykseklik ifade eden reften tretilmitir. Perde, deme yapmada kullanlan yeil kuma, ince ve nazik kuma, deklerin, tahtlarn, karyolalarn, perdelerin sarkan etekleri, yere deen saaklar ve salkm st gibi dallar aaya doru sarkan ince ve nazik aalar, adrlarn etekleri, ayrlk, imenlik gibi eitli anlamlara gelmektedir. Yksek demeye ve pahal rtlere refref denildii de rivyet edilmektedir.529 Abkr iin ipek kuma, hal kilim, antika, deme gibi tanmlar yaplmtr.530 Abkr kelimesinin asl, vasfna hrsl bir ekilde rabet edilen her eye sfattr. Bunun esasnn da deme ve dier naklarn yapld yer olmasndan dolay her iyi ey abkra nisbet edilmektedir.531 O halde cennet her eyin en iyisin ve en gzelinin olduu, insanlarn byk bir hrsla rabet ettii ve arzuladklar yerdir. yette, cennette kullanlan, eyalar, rtler, ilemesinin gzelliine varncaya kadar insanlarn bildii ve holand eylere atf yaplarak anlatlmaktadr.

523 524 525 526 527 528 529 530 531

l-i mrn 3/ 163 el-Enfl 8/ 4 el-Enm 6/ 132 el-sr 17/ 122 er-Rz, a.g.e., c. XI, s. 124 er-Rahmn 55/ 76 Yazr, a.g.e., c. VII, s. 388- 389 Yazr, a.g.e., c. VII, s. 391 Yazr, a.g.e., c. VII, s. 390

151

3)

Nimet gzellii: (Cenntn tecr min tahtihl-enhr) Cennet gzelliklerinin zikredildii yetlerde en ok dikkati eken ba, bahe ve

nehirlerdir. yetlerden meyveli - meyvesiz her eit aacn bulunduu anlalmaktadr. Baheler, balar.532 Her ikisinin de eitli aalar, meyveleri var.533 Onlar iin orada her eit meyve vardr.534 Gnllerinin ektii meyveler iindedirler.535 Beendikleri trl meyveler..537 Kurnda, cennette bulunan meyvelerin isimlerinden de bahsedilmektedir. En ok zikredilen meyveler, hurma, nar, kiraz, muz ve zmdr. Bu meyveler olgunlam ve yenmeye hazrdr. Cennet ehli bunlar yemek istediklerinde hi zahmet ekmeden elde edeceklerdir. Aalarn dallar aa doru eiktir. nsanlar oturduklar yerden, koltuklarna yaslanarak bunlardan yiyeceklerdir. stelik bu meyveler isimden baka tad bakmndan dnyadakilere benzemeyecektir. Dnyadaki gibi belli bir mevsimin meyvesi olmayacaklar, kesintisiz, srekli olarak aalar meyve verecektir. Her ikisinde de meyve, hurma ve nar var. 538 Meyveleri de aa edirildike edirilmitir.539 Devirmesi yakndr.540 Yumuak ve tomurcuklu gzel hurmalklar arasnda.541 Dikensiz kirazlar, meyve dizili muzlar. Tkenmeyen ve yasak olmayan pek ok meyve arasnda..542 yette geen talh kelimesi muz aac olarak tefsir edilmitir.543 Yemii sreklidir.544 yle ki cennetteki meyveler bitmek tkenmek bilmeyecektir. Yasaksz ekilde isteyen istedii meyveyi yiyebilecektir. Ayrca Kurnda bir yerde mahiyeti bilinmeyen sidre-i mnteha aacndan da bahsedilmektedir. Sidretl-Mnteh (uzak aa)n yannda oturulacak bahe vardr.545
532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545

536

trl

en-Nebe 78/ 32 er-Rahmn 55/ 48 Muhammed 47/ 15 el-Mrselt 77/ 42 el-Vka 56/ 20 es-Safft 37/ 42 er-Rahmn 55/ 68 el-nsn 76/ 14 el-Hakka 69/ 23 e-uar 26/ 148 el-Vka 56/ 28- 33 el-Kurtub, a.g.e., c. XVII, s. 208 er-Rad 13/ 35 en-Necm 53/ 14- 15

152

Tba cennette bir aa kabul edilmitir.546 te tba ve gzel gelecek, o inanp gzel iler yapanlarndr.547 Cennette, meyve dnda bir dier yiyecek ettir. Kurnda 2 yerde etten sz edilmektedir. Ve onlara canlarnn istedii meyveden ve etten bol bol vermiizdir.548 Canlarnn ektii ku etleri.549 Kurnda rmak, dere, akarsuyu ifade etmek iin nehr kelimesi kullanlr. Bir yerde mfred eklinde geerken 37 yerde oul ekliyle geer. Adn cennetine girerler, orada altlarndan nehirler akar.550 zel olarak su, st, bal ve iki nehirlerinden bahsedilmektedir. Cennetin iinde bozulmayan su rmaklar, tad deimeyen st rmaklar, ienlere lezzet veren arap rmaklar ve szme bal rmaklar vardr.551 Dnyada, bozulma, ekime, sarho etme, ba ars yapma, sal kaybettirme, kokma gibi olumsuz zellikler cennetteki nimetlerde yoktur. Onlara, mhrl, hlis bir araptan iirilir.552 Onda ne sersemletme var, ne de onunla sarho olurlar.553 Ondan ne balar artlr, ne de akllar giderilir.554 Cennetteki bir dier su kayna da pnarlardr. yilerde karm kafur olan bir kadehten ierler. Bir kaynak ki Allahn kullar ondan ierler, (istedikleri yere de) fkrtrlar.555 Onlara mhrl hlis bir araptan iirilir ki onun sonu misktir (iildikten sonra misk gibi kokar). Karm tesnmdendir. Bir pnar ki Allaha yaklatrlanlar ondan ierler.556 bb- Manev hsn Cennet gzellii sadece meyve, arap, bal, st, su, yeillik, tahtlar, koltuklar, meknlar veya hurilerden ibaret deildir. Bunlarn tesinde ziyade gzellikler vardr. Bu gzelliklerin en st mertebesini phesiz btn gzelliklerin kayna olan Allahn cemlinin grlmesi oluturur.

546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556

er-Rz, a.g.e., c. XIX, s. 52 er-Rad 13/ 29 et-Tr 52/ 22 el-Vaka 56/ 21 en-Nahl 16/ 31 Muhammed 47/ 15 el-Mutaffifn 83/ 25 es-Safft 37/ 47 el-Vka 56/ 19 el-nsn 76/ 17- 18 el-Mutaffifn 83/ 25- 27

153

1)

lve gzellik (Ziydet fil-hsn) Sizin yannzda bulunan (dnya mal) tkenir. Allahn yannda bulunan ise kalcdr.

Biz sabredenlerin karln yaptklarnn en gzeliyle vereceiz.557 Erkek ve kadndan her kim inanm olarak iyi bir i yaparsa, onu (dnyada) ho bir hayatla yaatrz, onlarn cretini yaptklarnn en gzeliyle veririz.558 Sabrlarna ve imnlarna karlk huzurlu bir yaam verir. hiretteki hayatlar dnyadakine kyasla daha gzeldir. hiretteki nimetlerde gzelliin nemli vasf olan sreklilik vardr. Dnya dakiler sonludur. 2) Allahn cemlinin grlmesi (Ruyetullah) Cennettekilerin tadaca en byk zevk Allahn cemlini grmektir. Bu, cennet nimetlerin manev yndr. Gzel davrananlara daha gzel karlk ve fazlas var. Onlarn yzlerine ne bir kara bular, ne de horluk. te onlar cennet halkdr, orada ebedi kalacaklardr.559 Hsn olarak nitelendirilen cennet, dnyada amelini en gzel ekilde yapanlara mkfat klnmtr. Bunun tesinde Allahn cemlini grme ilve edilmitir. Rivyete gre Hz. Peygamber bu yeti okudu ve yle dedi: Cennet ehli cennete, cehennem ehli cehenneme girdii zaman bir mndi seslenir: Ey cennet ehli. phesiz ki sizin iin Allah katnda bir vad vardr. Bu vad nedir? Tartmz hafifletilmedi mi, yzmz beyazlatrlmad m, cennete girdirilmedik mi, cehennemden kurtarlmadk m? dediler. rt kaldrld da Allahn yzne baktlar. Dedi ki: Onlara Ona bakmaktan daha sevimli bir ey verilmedi.560 CYklemine Gre Hsn Kavram Yklemine Gre Hsn Kavram Blm hsn kavramnn, kavramsal ve eylemsel alanyla yakndan ilgili madd ve manev eanlaml ve zt anlaml kullanmlarn iermektedir. Gzellik, her insan kendine eken bir zellie sahiptir. Subjektif bir zellik olduu iin herkes iin tek bir tanmnn yaplmas imknszdr. Ayrca tek bir kelime ile tanmlanmas mmkn deildir. Kurn- Kermde de insanlarn dikkatleri gzellik olgusuna ekilmektedir. Bu gzellikler farkl kavramlarla ifade edilmektedir. Her kavram bu almamzda ele almamz

557 558 559 560

en-Nahl 16/ 96 en-Nahl 16/ 97 Ynus 10/ 26 el-Begav, a.g.e., c. II, s. 351

154

imknlarmz dhilinde deildir. Balklarmza uygun birka kavram rnek vermekle yetineceiz. 1Hsn kavramnn kavramsal alan Bir kavram tanmlamada en faydal yollardan biri, eanlaml ve zt anlaml kavramlar tespit etmektir. Hsn kavram hem madd hem de manev anlama sahip olduundan biz de ilemeyi uygun grdmz kavramlar madd ve manev kavramlar olarak iki gruba ayrdk. aHsn kavramnn eanlamllar Bu blmde hsn kavramnn e anlamllarna deinilecektir. Bu kavramlar olduka fazladr. Hepsini tek tek burada incelememiz mmkn deildir. Kendi abamzla en yakn anlamllar semeye gayret ettik. Kavramlar ilk planda madd ve manev gzellikleri ifade etmeleri dikkate alnarak iki balk altnda snflandrmay uygun grdk. aa- Madd hsn kavramlar Madd gzellikleri anlatmak iin kullanlan pek ok kavram vardr. Bunlardan bazlar insanlarn d gzelliini anlatmada kullanlr. Bazlar tabiattaki gzellikleri ifade etmede kullanlr. Daha da ayrntya girilecek olursa, detaylar ifade etmede bile kullanlan kavramlar birbirinden farkldr. Ancak her kavram Kurnda gememektedir. Biz bu kavramlardan en nemli grdklerimizi zikretmekle yetineceiz. 1) Ceml Arapada gzellik anlamna gelen ceml ceml teriminin masdardr.561 Ceml iki ksma ayrlr. Birincisi insana zg olan beden ve davranlarnn gzellii, ikincisi insan eliyle, insandan baka insanlara ulatrlan eylemsel gzelliktir. Bu gzellik, hem sret ve ekilde hem de form ve manada bulunur.562 Ceml szc Kur'n- Kerm'de 11 yerde gemektedir.563 Bir yerde masdar, dier yerlerde sfat olarak geer. Bir yer hari dierlerinde canl varlklarn karakterini ifade etmede kullanlr. Hayvanlar da yaratt. Onlarda sizin iin snmanz salayan eyler ve daha birok yararlar vardr. Ve onlardan kimisini de yersiniz. Ve akamleyin meradan getirdiiniz,

561 562 563

bn Manzr, a.g.e., c. XI, s. 126 Altnta, a.g.e., s. 150 Abdlbk, a.g.e., s. 177

155

sabahleyin meraya gtrdnz zaman onlarda sizin iin bir gzellik de vardr. (Onlarn gidi gelileri size ayr bir gzellik ve zevk verir).564 yetteki takdim, tehire dikkat ekilmitir. Normal hayatta nce meraya gtrlr. Sonra akamleyin hayvanlar meradan eve getirilir. yette tam tersi zikredilmesinin sebebi estetik gzellie dikkat ekmek iindir. Bunu, mslman zooloji uzmanlar yle aklamtr: Hayvanlarn, yette ceml sfatyla aka vasfedilmeleri ve manzarann gzelliine vurgu yaplmas bouna deildir. Hayvanlarn sabahleyin otlaklara kmalarndan daha ok akamleyin otlaklardan eve dn sebebinin anlatmna ncelik verilmesi slamn estetie verdii nemi belirtir. nk hayvanlarn karnlar tok, stle dolu olarak otlaklardan dnleri, hele bir de yavrularyla karlap melemeleri ve yaylmaya giderken kouup oynamalar ne ho ve ne zevk verici bir olaydr. Bu havyanlar insanlarn gda bakmndan ihtiya duyduklar st vermeleri asndan iyi, grnm olarak da insanlar zerinde ho etki braktklar iin gzeldirler. Hayvanlarn geliinde yarar ve gzelliin bir arada bulunmas itibariyle, mal sahiplerinin zevki, gidilerinden daha ok olduu iin akamleyin eve dnlerinin Kur'n- Kerm'de anlatmnda metin ve mana olarak ne alnmasnn sebebi budur.565 2) Behcet Behcet, gzel olmak, sevinmek anlamna gelir.566 Behcetin asl srrdur. Behet, bir eyin parlakl ve renginin gzelliini de ifade eder.567 Kur'n- Kerm'de bitkilerin yeillii anlamnda kullanlmtr. Yeri de kurumu, lm grrsn. Fakat biz onun zerine suyu indirdiimiz zaman titreir, kabarr ve her gzel ifti bitirir.568 Yahut gkleri ve yeri kim yaratt. Size gkten su indirdi de onunla sizin bir aacn bile bitiremeyeceiniz gnl aan baheler bitirdik. Allah ile beraber baka bir tanr m var? Hayr, onlar (Haktan) sapan bir kavimdir.569 Arz nasl yaydk, ona salam dalar attk, onda her gzel ifti bitirdik.570

564 565 566 567 568 569 570

en-Nahl 16/ 6 Altnta, a.g.e., s. 285 er-Rb, a.g.e., s. 82; bn Manzr, a.g.e., c. II, s. 216 bn Manzr, a.g.e., c. II, s. 216 el-Hac 22/ 5 en-Neml 27/ 60 Kaf 50/ 7

156

3)

Haly Haly, altn, gm, elmas ve yakut cinsinden yaplan ss eyalar iin

kullanlmaktadr. Kelime hilye eklinde Kur'n- Kerm'de hak ile batln anlatmnda gemektedir. Gkten bir su indirdi de dereler kendi lsnce (o su ile) alayp akt. Sel ste kan kp tad. Ss, yahut eya yapmak iin atete yakp erittikleri madenlerde de bunun gibi bir kpk vardr. Allah, hak ile btl byle benzetmeyle anlatr. Kpk yok olup gider. nsanlara yararl olan ise yeryznde kalr. te Allah, byle gzel meseller verir.571 Hilye denizden elde edilen nimetler ve kz ocuu anlamnda da kullanlr. O, taze et yemeniz ve taknacanz ss eyas karmanz iin denizi sizin hizmetinize verendir. Gemilerin orada suyu yara yara gittiini grrsn. (Btn bunlar)onun ltfundan nasip aramanz ve kretmeniz iindir.572 ki deniz bir olmaz: u tatldr, susuzluu keser, iimi kolaydr: u da tuzlu, acdr. Hepsinden de taze et yersiniz ve takndnz (inci, sedef gibi) ss (eyas) karrsnz. (Allahn) ltfundan paynz arayp kretmeniz iin gemilerin, denizi yarp gittiini grrsn.573 Ss iinde yetitirilip, mcadelede ak alamayan (tartmay ve kavgay beceremeyeni) mi (Allahn ocuu yaptlar)?574 Huliyy eklinde ise srailoullarnn ss eyasndan yapp taptklar altn buza heykeli iin kullanlmaktadr. Msnn kavmi, onun (Tura gitmesinin) ardndan znet eyalarndan, brmesi olan bir buza heykeli (yaparak ilah) edindiler. Onun kendileriyle konumadn ve onlara hibir yol gstermediini grmediler mi? (Byle iken) onu (ilah) edindiler de zalim kimseler oldular.575 Haly kavram cennet ehlinin sslendii altn ve gm bilezikleri ifade etmek iin de kullanlmtr.

571 572 573 574 575

er-Rad 13/ 17 en-Nahl 16/ 14 el-Ftr 35/ 12 ez-Zuhruf 43/ 18 el-Arf 7/ 148

157

Onlar yle kimselerdir ki kendileri iin Adn cennetleri vardr. Altlarndan rmaklar akar. Orada altn bileziklerle bezenirler; ince ipekten yeil giysiler giyerek koltuklar zerine yaslanrlar. Ne gzel sevap ve ne gzel dayanacak koltuk.576 Allah inananan ve iyi iler yapanlar da altlarndan rmaklar akan cennetlere sokar. Orada altn bilezikler ve inciler taknrlar. Orada giysileri de ipektir.577 (Cennet ehlinin) stlerinde yeil ipekten ince ve kaln giysiler var. Gm bilezikler taknmlardr. Rableri onlara tertemiz bir iki iirmi (ve yle demi)tir: Bu sizin dlnzdr. almanzn karl verilmitir.578 Bu kavram Kurn- Kermde, hem dnyada insanlarn hangi amalarna hizmet ettiine bakmadan duyu organlaryla algladklar, el emeklerinin rnn ve tabiattaki ss eyalarn, hem de hiretteki gzellikleri ifade etmektedir. 4) Znet Znet kendisi ile sslenilen herhangi bir eyi ifade etmede isim olarak kullanlr. Zdd eyn (irkin) kelimesidir.579 el-sfehn zneti hibir durumda deimeyen ve artlara gre deien eklinde iki ksma, ifade ettii objelere gre de ksma ayrr: lim ve gzel itikat gibi manev znet (insanlara imnn gzel gsterilmesi580). Mal ve makam gibi dnya ile ilgili olan znet (Karunun ss ierisinde halknn nne kmas.581) Kuvvet gibi bedenle ilgili olan znet.582 Kur'n- Kerm'de znet, trevleriyle birlikte 45 yette gemektedir.583 Znet kelimesinin yer ald yevmuz-zne terkibi bayram gn manasna gelmektedir. Ms: Buluma zamanmz sizin bayram gnnzde, insanlarn topland kuluk vaktidir dedi.584 Yeryzndeki varlklar da znet olarak isimlendirilmitir. Biz yeryzndeki eyleri ona bir znet yaptk.585

576 577 578 579 580 581 582 583 584 585

el-Kehf 18/ 31 el-Hac 22/ 23 el-nsan 76/ 21- 22 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 201 el-Hucurt 49/ 7 el-Kasas 28/ 79 er-Rb, a.g.e., s. 319 Abdlbk, a.g.e., s. 336 Th 20/ 59 el-Kehf 18/ 7

158

Znet, Kur'n- Kerm'de mevsimlere bal olarak gerekleen doal ve bitkisel oluumlar iin de kullanlmaktadr: u yakn hayat, tpk gkten indirdiimiz bir suya benzer, insanlarn ve hayvanlarn yedii arz bitkisi o su ile kart: nihayet yer znetini taknp sslendii ve halk da onun rnn devirmeye kadir olduklarn zannettikleri srada birden buyruumuz ona gece veya gndz geldi; sanki dn o hi (bitkisiyle sslenip) enlenmemi gibi, onu biilmi yaptk (ssn, zengnliini bitik, yok ettik). te biz, dnen bir toplum iin yetleri byle geni geni aklarz.586 Bir baka yette dnya hayat ve nimetleri, ocuklar, kadn, binek hayvanlar, gkyz, bitki rts gibi anlamlarda kullanlmaktadr. Kadnlardan, oullardan, kantarlarca ylm altn ve gmten, salma atlardan, davarladan ve ekinlerden gelen zevklere ar dknlk, insanlara ssl gsterildi. Bunlar sadece dnya hayatnn geimidir. Asl varlacak gzel yer Allahn yanndadr.587 yette kadn ilk srada zynet olurken gzellemek iin kulland taklarda znet olarak isimlendirilmitir. nanan kadnlara da syle: Baz baklarn kssnlar, rzlarn korusunlar. Sslerini gstermesinler. Ancak kendiliinden grnenler hari.588 Evlenme arzusu kalmam, oturan (ihtiyar) kadnlarn kasden ss gstermee almadan, d rtlerini brakmalarnda kendileri iin bir gnah yoktur.589 5) Zuhruf Zuhruf kelimesi sslenen, gzelletirilen znet anlamna gelir. Szck aslnda altnla ilgili olan eylerde kullanlmaktayken daha sonra her znet zuhruf olarak isimlendirilmitir. Araplar ssl ev ve adam sslendi ifadelerinde zuhruf kelimesini kullanmaktadr.590 Kelime, kbeyi ssl gstermek zere kullanlan altn yaldzl nak ve tasvirler manasna da gelmektedir. 591 Kur'n- Kerm'de 43. srenin ismi de zuhruftur. Ayn surenin 35. yetinde, insana verildii varsaylan zuhruf, altn anlamna gelmektedir.

586 587 588 589 590 591

Ynus 10/ 24 l-i mrn 3/ 14 en-Nr 24/ 31 en-Nr 24/ 60 er-Rb, a.g.e., s. 311; bn Manzr, a.g.e., c. IX, s. 132 bn Manzr, a.g.e., c. IX, s. 132

159

Ve nice ssler verirdik, btn bunlar sadece dnya hayatnn geiminden ibarettir. Rabbinin katnda ahiret ise korunanlar iindir.592 Ey inananlar, hahamlardan ve rahiplerden birou, insanlarn mallarn hakszlkla yerler ve insanlar Allah yolundan evirirler. Altn ve gm ypta onlar Allah yolunda harcamayanlar var ya, ite onlara ac bir azab mjdele.593 Mriklerin Hz. Peygamberden mucize olarak getirmesini istedikleri arasnda altndan yaplm bir evde bulunmaktadr. (Dediler ki) Yahut altndan bir evin olmal, ya da ge kmalsn. Ama sen zerimize, okuyacamz bir kitap indirmedike senin sadece ge kmana da inanmayz. De ki: Rabbimin an ycedir. (Byle eyleri yapmak benim iim deildir.) Ben sadece eli olarak gnderilen bir insan deil miyim?594 Tabiat iin, bitkilerle sslenmesi, krmz, beyaz, sar vb. renkli ieklerle bezenmesi anlamnda da kullanlmaktadr. u yakn hayat, tpk gkten indirdiimiz bir suya benzer, insanlarn ve hayvanlarn yedii arz bitkisi o su ile kart: nihayet yer znetini taknp sslendii ve halk da onun rnn devirmeye kdir olduklarn zannettikleri srada birden buyruumuz ona gece veya gndz geldi; sanki dn o hi (bitkisiyle sslenip) enlenmemi gibi onu biilmi yaptk (ssn zenginliini bitik, yok ettik). te biz dnen bir toplum iin yetleri byle geni geni aklarz.595 6) Tayyib Szlkte t.y.b. ( )kknden gelir. Hdisin zdd olan tayyib, temiz, gzel, hoa giden koku, yemek veya manzara iin kullanlr.596 Tayyib, genel manada kendisinden lezzet duyulan ve hoa giden eydir. Temiz ve hell olan eyler tebih yolu zere tayyib kelimesiyle vasflandrlmtr. Haram olan eylerden lezzet alnmaz.597 Istlahta asl tayyib, nefsin ve duyu organlarnn varlndan haz duyduu eyler ve yenmesi helal olan yiyecekler tayyib olarak

592 593 594 595 596 597

ez-Zuhruf 43/ 35 et-Tevbe 9/ 34 el-sr 17/ 93 Ynus 10/ 24 bn Manzr, a.g.e., c. V, s. 563 er-Rz, a.g.e., c. V, s. 3

160

isimlendirilir.598 Ey imn edenler! Eer siz ancak Allaha kulluk ediyorsanz, size verdiimiz rzklarn iyi temizlerinden yiyin ve Allaha kredin.599 Tayyib insan, cehlet, fsk necasetinden ve kt amellerden arnan imn, ilim ve gzel amellerle sslenen insan demektir.600 Melekler iyi insanlar olarak canlarn ald kimselere de Selm size, yaptklarnza karlk cennete girin derler.601 yetinde kastedilen insanlar bunlardr. Tayyib kk ve trevleriyle Kurn- Kermde 50 yerde geer.602 ounlukla dnya hayatnda gzel, temiz ve hoa giden eyler iin kullanlr.603 Muktil b. Sleyman, Kurnda geen tayyib kelimesini manada tefsir etmitir.604 1- Hell olan eyler iin tayyib denilmitir. kszlere mallarn verin, temizi pis olanla deitirmeyin.605 2- Tayyible mmin kastedilir. Allah mminleri (u) zerinde bulunduumuz halde brakacak deildir, temizi pisten ayracaktr.606 3- Tayyib gzel sz anlamna gelir. Grmedin mi, Allah nasl bir benzetme yapt, gzel sz, kk (yerde) sabit, dallar gkte olan gzel bir aa gibidir. (O aa) Rabbinin izniyle her zaman yemiini verir. Allah t almalar iin insanlara byle benzetmeler yapar.607 Yeillik her zaman iin insanlarn en ok sevdii ve huzur bulduu eylerdir. Gzel bir manzara nce gze sonra ruha hitap ettii gibi gzel sz nce kulaa sonra kalbe, ruha hitab eder. Allah Tel bu yette madd ve manev gzellii bir arada misalle zikretmitir. yetten mminin kastedildiini sylemek mmkndr. Zira gzel sz syleme muttaki insann amelidir ve slih amelle irtibatlandrlmtr.608 Aac gzel klan eylerin banda kklerinin yerde salam olmas gelir. Ne kadar salam olursa heybeti, yeillii o derece gzel olduu gibi meyvesi de gzel ve tatl olur. Aa kuvvetini salam kklerinden alr. Szn gzel olmas iin salam delillere, dayanaklara dayanmas, bo olmamas, her zaman gzelliini doruluunu korumas gerekir. Aa gibi meyve vermesi,

598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608

er-Rb, a.g.e., s. 464 el-Bakara 2/ 172 er-Rb, a.g.e., s. 465 en-Nahl 16/ 32 Abdlbk, a.g.e., s. 432 el-Bakara 2/ 168; l-i mrn 3/ 38; en-Nis 4/ 4; el-Mide 5/ 88; el-Enfl 8/ 69; er-Rad 13/ 29; en-Nahl 16/ 97; en-Nr 24/ 26 Muktil b. Sleyman, Ebl- Hasen b.Beir el-Belhi el-Ezd (. 150/ 767), el-Ebah ven-Nezir fil-KurnilKerm, ev. M. Beir Eryarsoy, ret Yaynlar, stanbul, 2004, s. 159- 160 en-Nis 4/ 2 l-i mrn 3/ 179 brhm 14/ 24- 25 el-Ftr 35/ 10

161

insanlara faydal olmas, onlarn bir takm manev ihtiyalarn doyurmas demektir. Byle sze sahip olanlar da ancak mminlerdir.609 Dnyev gzelliklerden olan gdalarn tayyib olarak isimlendirilmesi iin o gdada bakasnn hakknn olmamas, hem yaratl hem de din bakmdan yasaklanm eylerden olmamas, helal yollardan kazanlm olmas gerekir.610 nsana yiyecek, iecek, belde, manzara kadar gzel eylerden biri ocuk, soydur. Zira insann lmszlk arzusuna cevap verir. Hz. Zekeriyy (as) Allaha dua ederken Bana katndan temiz bir nesil ver611 diye dua etmitir. yetteki tayyib kelimesi slih ve mbarek bir soy612 olarak tefsir edilmitir. Kurnda mer (hell) olmak artyla yiyecek, gzel elbise ve cinsel iliki tayyibattan kabul edilmitir: Ey inananlar Allahn size helal kld gzel ve temiz eyleri haram etmeyin, snr amayn.613 Hz. Ali de dhil olmak zere sahabeden bir grup insan bunlar kendilerine haram klmak istemelerine karlk Allah Tel bu yeti indirmitir.614 Kurn- Kermde tayyib kelimesi eitli sfatlarda gelmitir. Mesela; rh tayyibe615 gemiyi denizi dalgalandrmadan gtren rzgr, beled tayyib616 topra iyi ve mahsul bol lke meskin tayibe617 haz veren konutlar anlamnda kullanlmtr. Grlyor ki, tayyib kelimesi hem madd, hem manev, hem din, hem de ahlak anlamda gzellikleri ifade etmektedir. ab- Manev hsn kavramlar Madd gzellikler gibi manev gzellikler ve bunlar ifade eden kavramlar da olduka oktur. lediimiz kavramlara ilveten insanda ve tabiatta etik ve estetik arlkl pek ok kavram sayabiliriz. Onlardan bazlar unlardr: rza, itminn, sun, itkn, ihkm, sdk, sevb, bel, ysr, gna, hikmet ve ceza.

609 610 611 612 613 614 615 616 617

bn Kesr, a.g.e., c. II, s. 296 Yazr, a.g.e., c. I, s. 480 l-i mrn 3/ 38 el-Kurtub, a.g.e., c. IV, s. 72 el-Mide 5/ 87 Mukatil b. Sleyman, a.g.e., s. 156 Ynus 10/ 22 el-Arf 7/ 58 et-Tevbe 9/ 72

162

1)

Hayr h.y.r. ( )kknden gelir. Szlkte iyi olmak, iyilik etmek, stn olmak anlamlar

vardr. Masdar isim olan hayr iyi veya iyilik anlamnda errin zdddr. Cemisi huyr olarak gelir. sm-i tafdil olarak en iyisi, daha iyisi anlamndadr.618 Hayr; akl, adlet ve faydal ey gibi herkesin rabet ettii (arzulad) eydir.619 elsfehn hayr, hayr- mutlak ve hayr- mukayyed olarak ikiye ayrr. Hayr- mutlak, herkesin her durumda anlad hayrdr. Hayr mukayyed, birisi iin hayr olan bakas iin olmayandr.620 Bu kavram Kurn- Kermde trevleriyle birlikte 190 yerde geer.621 Hayr eklinde 176 yerde, oulu ahyr 2 yerde, hayrt 10 yerde hiyera eklinde 2 yerde geer. Hayr kavram Kurn- Kermde hem madd, hem de manev deer ve imknlar ifade etmektedir. Madd olanlar iin en ok mal, servet, bolluk iin kullanlmtr. ou yerde mal ile e anlamldr.622 Birinize lm geldii zaman, eer bir hayr (mal) brakacaksa623 yetinde olduu gibi Dorusu o hayr ok sever624 yetindeki hayr da mal olarak tefsir edilmitir. Az veya ok maln hayr olarak adlandrlmas iin hell yoldan kazanlm ve ayn ekilde Allahn hell kld eylere harcanm olmas gerekir.625 Sana (Allah yolunda) ne harcayacaklarn soruyorlar. De ki: Verdiiniz hayr, ana-baba, yaknlar, kszler, yoksullar ve yolda kalmlar iindir.626 Sadece hellinden kazanlan, sahip olunan mal hayr olarak nitelendirilmemekte, infak edilen, elden karlan mal da hayrla isimlendirilmektedir. Hayr, manev ynden nimet kabul edilen vahiy veya Kurn, slm,627 namaz628la tefsir edilmitir. Dnya hayatnda saadet ve refah hayr olarak adlandrmak mmkndr. Allah bu dnyadaki sevin ve kederi mmin ve kfirleri birbirinden ayrmada bir vasta klmaktadr. nsan hayr istemekten usanmaz.629 Biz sizi denemek iin erre ve hayra mbtela klyoruz.630 Hayr ve erri adlandrmada sadece grne bakp insann houna gidene hayr, gitmeyene err demek her zaman geerli olmayabilir. Zira bir ey gzel grnp hoa gitmesine

618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630

bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 264- 267 er-Rb, a.g.e., s. 231; el-Frzbd, Necmuddin Muhammed b. Yakub, Besiru Zevit-Temyz f LetifulKitbul-Azz, I-VI, Mektebetl-lmiyye, Beyrt, ts., c. II, s. 572 er-Rb, a.g.e., s. 231 Abdlbk, a.g.e., s. 249- 251 arc, Mustafa Hayr, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1998, c. XVII, s. 43 el-Bakara 2/180 el-diyt 100/8 nal, Ali, Kurnda Temel Kavramlar, Krkambar Yaynlar, stanbul, 1998, s. 245 el-Bakara 2/ 215 l-i mrn 3/ 104; et-Taber, a.g.e., c. V, s. 661 er-Rz, a.g.e., c. XXII, s. 218 el-Fussilet 41/ 49 el-Enbiy 21/ 35

163

ramen gtrd sonu asndan iyi olmayabilir. Hayr, bir eyin sebep olduu sonu asndan da nemlidir.631 Hayr btn slih amelleri kapsayan bir kavramdr: Namaz kln, zekt verin, kendiniz iin nden gnderdiiniz her hayr Allah katnda bulacaksnz.632 2) Birr Kurn- Kermde her trl iyilik, ihsn, itat, doruluk, gnahszlk gibi anlamlara633 gelen birr btn tatlar ve Allaha yaklatran hayrl amelleri iine alan bir isimdir.634 Birre doruluk manasda verilmitir.635 Sevdiiniz eylerden Allah yolunda harcamadka iyilie ulaamazsnz.636 yilik, iyi davran, asla evlere arkalarndan gelip girmeniz deildir. Ancak iyilik saknan ve ll giden kimsenin davrandr.637 Ey bilginler, sizler kitab okuduunuz, gerekleri bildiiniz halde, insanlara iyilii emredip kendinizi unutuyor musunuz?638 yilik ve (Allahn yasaklarndan) saknma zerinde yardmlan, gnah ve dmanlk zerinde yardmlamayn639 Btn bu yetlerden anlalyor ki kul asndan birr, iyilik, manev deerleri ve gzel ahlk kapsayan hayr, iyilii ve bu ikisinden kaynaklanan, kulun kendisi ile Allaha yaklat slih amellerin tmn ifade etmektedir. Allah katnda birr, sevap, rza ve ilahi sevgi demektir.640 Birr kavram hakknda en kapsaml yet: Yzlerinizi dou ve bat tarafna evirmeniz iyilik deildir. Asl iyilik, o (kimsenin iyilii) dir ki, Allaha, ahiret gnne, meleklere, kitaba ve peygamberlere inand; sevdii maln yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmlara dilencilere ve boyunduruk altnda bulunanlara verdi, namaz kld, zekt verdi. Andlama yaptklar zaman andlamalarn yerine getirenler, sknt, hastalk ve sava

631 632 633 634 635 636 637 638 639 640

Izutsu, a.g.e., s. 290 el-Bakara 2/ 110 Toksar, Ali, Birr, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1992, c. VI, s. 204 er-Rz, a.g.e., c V, s. 37 bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 51 l-i mrn 3/ 92 el-Bakara 2/ 189 el-Bakara 2/ 44 el-Mide 5/ 2 eltt, Mahmd, Bakara Sresinin Gerdanl: (Birr) yilik yetininTefsrri, ev. dris engl, Tasavvuf Dergisi, sy. 7, Ankara, 2001, s. 327

164

zamanlarnda sabredenler, ite doru olanlar onlardr. (Allahn azabndan) korunanlar da onlardr.641 yette inanta birrden be esas kastedilmitir. Allaha imn, hiret gnne, kitaplara, meleklere ve peygamberlere imn. Amelde birr sevdii maldan yaknlk ve ihtiya durumuna gre infak etmektir. Ahlkta birr verilen grevi yerine getirmedir ki, yette ki ahitletikleri zaman ahitlerini yerine getirmilerdir szyle kastedilendir. 3) nm Gzel ve parlak olmak, mreffeh ve rahat olmak anlamna gelen n.a.m. () kknden masdar olarak gelir.642 Bus kelimesinin zdddr.643 nm birine iyilik etmek, bir nimetten yararlandrmak, rahata kavuturmak gibi anlamlara gelmektedir. el-sfehn inm bakasna ihsnda bulunmak eklinde tanmlamtr.644 Nimet kelimesinden gelen inm Kur'n- Kerm'de 18 yerde geer.645 ounda nimet vermek eklinde yer alr. Fakat insan yledir. Rabbi ne zaman kendisini snayp ona ikramda bulunur, ona nimet verirse; Rabbim bana ikram etti. der.646 Kur'n- Kerm'de inm, Allahn insanlara dier varlklardan daha ileri derecede ltufata bulunduunu belirten bir slupla anlatlmaktadr. Allahn kuluna inm hayat, salk, geim imkn gibi deiik llerdedir. nsana nimet verdiimiz zaman yz evirip yan izer, ona bir zarar dokununca da umutsuzlua der.647 Nimetin devam etmesi iin insann bu nimete kar krn gstermesi gerekir. Bu byledir, nk bir millet kendilerinde bulunan (gzel meziyeti deitirmedike) Allah onlara verdii nimeti deitirmez. Allah iitendir, bilendir.648

641 642 643 644 645 646 647 648

el-Bakara 2/ 177 arc, Mustafa, nm , T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2000, c. XXII, s. 258 er-Rb, a.g.e., s. 761; bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 579 er-Rb, a.g.e., s. 761 Abdlbk, a.g.e., s. 707 el- Fecr 89/ 115 el-sr 17/ 83 el-Enfl 8/ 53

165

4)

hsn Gzel anlamna gelen h.s.n. kknden mastardr. Bakasna iyilik etmek ve bir eyi

iyi, gzel yapmak anlamna gelir. Bunu yapan da muhsin olarak adlandrlr. Yaptn gzel yapmak anlamnda aadaki yet en gzel rnektir. Odur ki, yaratt her eyi gzel yapt ve insan yaratmaya amurdan balad.649 kinci anlamyla ihsn kiinin anne babasndan balamak zere dier insanlara yapt iyilii ifade eder. Rabbin yalnz kendisine tapmanz ve anne babaya iyilik etmenizi emretti. kisinden birisi yahut her ikisi senin yanndan ihtiyarlk ana ularsa sakn onlara f deme. Onlar azarlama, onlara gzel sz syle.650 Allah Tel insanlara maddi yardmda bulunalarla, manev ynden balama ve fkeye hkim olma ve sabr gibi meziyetlere sahip olanlar da muhsin olarak adlandrr. Onlar bolukta ve darlkta Allah iin harcarlar. fkelerini yutkunurlar, insanlar affederler. Allah da gzel davrananlar sever.651 Szlerini bozduklar iin onlar lnetledik ve kalplerini katlatrdk. Kelimeleri yerlerinden kaydryorlar. Kendilerine tlenen eyden pay almay unuttular. lerinden pek az hari, daima onlardan hainlik grrsn. Yine de onlar affet, aldrma, nk Allah gzel davrananlar sever.652 Sabret, nk Allah gzel davrananlarn ecrini zayi etmez.653 5) Kerem k.r.m. ( )fiil kknden gelir. nsan iin kullanldnda cmert olmak, iyi, ahlkl, asil, deerli, erefli, ihsnda bulunan gibi anlamlara gelir.654 Bu kelimenin asl mns, karlk beklemeksizin vermek eklinde tanmlanmtr.655 Allah iin kullanldnda, tezhr eden ihsn ve iyiliinin, insan iin kullanldnda kendisinden ortaya kan ahlknn ve vlen fiillerinin ismi olur.656

649 650 651 652 653 654 655 656

es-Secde 32/ 7 el-sr 17/ 23 l-i mrn 3/ 134 el- Mide 5/ 13 Hd 11/ 115 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 510- 515 elik, Muhammed, Kurn Kurn- Tanmlyor, le Yaynlar, stanbul, 1998, s. 138 er-Rb, a.g.e., s. 646

166

unu unutmayn ki, Allahn nazarnda en deerli, en stn olannz iinizden takvda en ileri olannzdr.657 Andolsun, biz insanolunu erefli kldk. Onlar karada ve denizde tadk. Kendilerini en gzel ve temiz eylerden rzklandrdk ve onlar yarattklarmzn bir oundan stn kldk.658 er-Rz, insann izzetini yle aklamaktadr. nsann ruhu bu dnyadaki en kymetli ruh, bedeni de en kymetli maddedir. nsan ruhunun asl kuvveti vardr: yeme, reme, byme. Canllarn ruhlarnn da iki kuvveti vardr: hissetmeleri ve ihtiyari olarak hareket etmeleri. Bu be kuvvetin hepsi insan iin de geerlidir. Bunlara ilveten, eyann hakikatini olduu gibi idrak eden, anlayan akl kuvvetine sahiptir. Bu kuvvet kendisinde marifetullah nurunun tecelli ettii bir kuvvettir.659 sm-i tafdil olan el-ekrem mbla bildirir. Hibir kermin kendisiyle boy lemeyecei, kerem hususunda benzeri olamayaca, nihayetsiz derecede kerm olan zt ifade eder. el-Ekrem, keremin kemal mertebesinde kullarna saylamayacak kadar ok nimet ihsn eden, inkr ve nankrlklerine ramen cezalandrmakta acele etmeyen, tevbeleri kabul eden, keremine son olmayan demektir.660 bHsn kavramnn zt anlamllar irkinlik ifade eden zt anlaml kavramlar da madd ve manev iki balkta incelenmitir. Bu kavramlar da etik ve estetik deere sahiptir. Baz kavramlar bu almada incelememiz imknsz olduundan onlar da sadece zikretmekle yetineceiz. Bunlar: kerhat, err, kizb, hata, naks ve kusr, usr, fakr, haram ve kebiredir. ba- Madd kubh kavramlar Kubh, k.b.h. ( ) fiilinden gelir. Hsnn zdddr. irkin olmak, irkinlik ve nefret edilen ey anlamnda masdardr. oulu mekbih kelimesidir.661 el-sfehn kubhu gzn beenmedii madd eyler ve duygusal adan insan rahatsz eden davran ve haller eklinde tanmlamtr.662 Kurn- Kermde sadece bir yette geer. Bu dnya hayatnda biz onlarn ardna bir lnet taktk (daima lnetle anlacaklardr). Kyamet gn ise onlar irkinletirilenlerdendir.663
657 658 659 660 661 662 663

el-Hucrt 49/ 13 el-sr 17/ 70 er-Rz, a.g.e., c. XXI, s. 12 elik, a.g.e., s. 138 bn Manzr, a.g.e., c. II, s. 552- 553 er-Rb, a.g.e., s. 589 el-Kasas 28/ 42

167

Hadslerde 20ye yakn yerde gemektedir.664 Bu kavramla ilgili sadece bir hadsi rnek olarak zikretmekle yetineceiz. Hkimin babas, Muviye b. Heydeden yle rivyet etmitir. Bir adam Hz. Peygambere: Kadnn kocas zerindeki hakk nedir? diye sordu. Efendimiz. Kocasnn, yemek yedii zaman ona da yedirmesi ve elbise edindii zaman onu da giydirmesidir. Sakn (karsnn) yzne vurmasn, (onu) takbih etmesin ve ev ii (ayn yatakta yatmak) hari (onu) terk etmesin. buyurmutur.665 Takbih etmekten maksat irkin sz sylemektir. Senin yzn veya vcudun irkindir veya Allah seni irkin yaratt gibi szler buna dhildir. Bu tr szler duygusal adan kt etkiler brakacaktr. 1) Seyyie Kurnda kubuh kelimesinin karlnda su ve seyyie kelimeleri gemektedir. Nesnelerden ok, insan ilikilerindeki ahlk deerleri ifade etmek iin kullanlr. s.v.e. fiil kknden gelir. Kt sz ve fiile denir.666 ounlukla isim olarak kullanlr. Sfat eklinde u yette geer. Allaha yemin ederek, kendilerine bir ihtar sahibi (peygamber) gelecek olsa, her milletten daha ok doru yola gireceklerini sylediler. Ama onlara bir ihtar edici geldii zaman da, alabildiine ters bir yola sapp, bulunduklar yerde daha bir kendini beenmilik ile daha fazla ktlkler tasarlayarak fiiliyatta bulundular. Ama her bir kt tasar ancak onu dnenleri kuatr.667 Bu kkten treyen seyyie pek ok yette hasene ile birlikte zikredilir. Sana gelen her iyilik Allahtan, bana gelen her ktlk ise kendi nefsinden (kendi gnah ve kusurundan)dir.668 Baz yetlerde, kfr ve msiyet anlamnda kullanlr. Yemin ederim ki buzay (tanr) edinenler var ya, onlara Rablerinden gazab inecek ve dnya hayatnda da kk decekler. nk bizim iftira edenlere verdiimiz karlk budur. Ancak kt ameller ileyip de sonradan tevbe ve imn edenlere kar Rabbin balayan ve esirgeyendir.669 Btn bunlarn ktl Rabbiniz indinde irenilecek mahiyettedir.670 yetinin ncesinde saylan eyler unlardr: fakirlik korkusu ile kendi ocuunu ldrmek, zina, sebepsiz

664 665 666 667 668 669 670

Wensinck, a.g.e., c. V, s. 221- 222 bn Mce, en- Nikh 3 bn Manzr, a.g.e., c. I, s. 95- 96 el-Ftr 35/ 42- 43 en-Nis 4/ 79 el-Arf 7/ 152- 153 el-sr 17/ 38

168

ldrme, yetim maln yeme, ticarette hile, hakaret etme ve taciz edici hareketlerde bulunma, bbrlenme.671 2) Ubs Ubs, szlkte kalarn atmak, sert ve hiddetle bakmak anlamlarna gelir.672 Keder, neesizlik, skclk, kesvet, katlk, talihsizlik anlamlar da vardr. Hz. Peygamber, Kureyin gayr-i resm efi Ebu Cehilin amcas Velidi, davetini daha kolay yapmak amacyla slma davet ederken, henz slma yeni girmi, fakir, kr bir adam uygun zaman beklemeden Hz. Peygamber ile konumak iin israr edince Hz. Peygamber bu durumdan holanmadn yzn ekiterek belirtmitir. Hz. Peygaberin durumdan duyduu honutsuzluk, memnuniyetsizlik, tatszlk yzne yansmtr. Bunun zerine de Allah Tela u yeti indirmitir. Surat ast ve dnd. Kr geldi diye. Ne bilirsin belki o arnacak.673 3) Hubs Hubs, ister akl olsun isterse hiss, bir eyin dk, di, kirli, nefret edilir, zararl ve kt olmas gibi anlamlara gelir.674 Habset kknden gelen habs kelimesi baya oluu sebebiyle hoa gitmeyen somut veya soyut varlk, durum eklinde tarif edilmitir. Bundan hareketle kt insan, evlat, er, kfir, eytan, bozuk i, haram, kt kokulu yiecekler iin de kullanlmtr. Kurn- Kermde daha ok gzel, ho temiz gibi anlamlara gelen ve kart olan tayyib kelimesi ile birlikte yer alr. De ki, murdar ile temiz bir olmaz, murdarn okluu hoa gitse de. O halde ey saduyu sahipleri Allahtan korkun ki kurtulua eresiniz675 Kurn- Kermde kt fiil ileyenler iin habs keilmesi kullanlmaktadr. Kt kadnlar kt erkeklere; kt erkekler de kt kadnlara; temiz kadnlar temiz erkeklere; temiz erkekler de temiz kadnlara mahsustr. Bunlar, onlarn syledikleri eylerden uzaktrlar. Bunlara (Allah tarafndan) balama ve merte bir rzk vardr.676

671 672 673 674 675 676

el-sr 17/ 31- 37 bn Manzr, a.g.e., c. VI, s. 128 Abese 80/ 1- 3 el-Frzbd, a.g.e., c. II, s. 522 el-Mide 5/ 100 en-Nr 24/ 26

169

Habs kavram tayyib kavramyla birlikte Kur'n- Kerm'de ncelikle yiyecek ve iecekler iin kullanlmaktadr. Tayyib ile hell rzklar kastedilirken habs ile haram rzklar kastedilmektedir. 4) Rics Rics, kirli, pis olmak anlamna gelir.677 Arapada pis ve irkin kabul edilen amellere de rics denilir.678 irkinlikte doruk noktaya ulam ameller anlamna gelmi olur. el-sfehn ricsin drt trl olduunu syler. 1- Yaratltan 2- Akl ynnden 3- Din ynnden 4- Bunlarn hepsi ynnden679 irkin olanlar. Rics, Kur'n- Kerm'de 9 yerde geer.680 arap, kumar ve l hayvan eti Kur'n- Kerm'de rics olarak adlandrld gibi inkrclar iin de bu kelime kullanlmtr. De ki, bana vahyolunanda, (bu haram dediklerinizi) yiyen kimse iin haram edilmi bir ey bulamyorum. Ancak le, aktlm kan, yahut domuz eti ya da Allahtan bakas adna boazlanm bir fsk (murdar olmu hayvan) olursa baka (bunlar haramdr). Ama kim aresiz kalrsa, (bakasnn hakkna) saldrmamak ve snr amamak zere (bunlardan yiyebilir). nk Rabbin balayandr, esirgeyendir.681 Ey inanlar, arap, kumar, dikili talar, ans oklar eytan ii birer pisliktir. Bunlardan kann ki kurtulua eresiniz.682 te yle, kim Allahn yasaklarna sayg gsterirse, o (hareketi) Rabbinin yannda kendisi iin iyidir. Size okunanlar dndaki hayvanlar sizin iin helal klnmtr. Artk o pis putlardan ve yalan szlerden kann.683 5) Neces Neces, pis oldu, kirlendi anlamnda n.c.s. ( ) fiil kknden masdardr. Kazera (pisletti, kirletti) fiili gibidir. Neces insanlardan ve her eyden pis olan demektir. Araplarda kirli adam ve kirli kavim szckleri kullanlmaktadr.684
677 678 679 680 681 682 683

bn Manzr, a.g.e., c. VI, s. 94 bn Manzr, a.g.e., c. VI, s. 95 er-Rb, a.g.e., s. 274 Abdlbk, a.g.e., s. 301 el-Enm 6/ 145 el-Mide 5/ 90 el-Hac 22/ 30

170

Neces Kur'n- Kerm'de 1 yerde gemektedir.685 yette pislik olarak nitelenenler mriklerdir. Ey inanlar, (Allaha) ortak koanlar pisliktir, artk bu yllarndan sonra Mescid-i Harama yaklamasnlar. Eer (onlarn hacca gelmemeleri sonucu ekonominiz bozulup) yoksullua dmekten korkarsanz, biliniz ki Allah dilerse yaknda sizi kendi ltfundan zengin edecektir, phesiz Allah bilendir, hkm ve hikmet sahibidir.686 bb- Kubh - hsn ilikisi Baz eyler, haller, durumlar vardr ki, grnrde irkin gelirler fakat amalar veya sonular asndan gzeldirler. Yani duruma gre gzellik ve irkinlik arasnda bir iliki vardr. Bel, imtihan, musibet gibi eyler bunlardan birkadr. Bel, b.l.y. ( )fiil kknden gelir. Tecrbe etmek, denemek,687 eskimek688 anlamlar vardr. elbise eskidi anlamna gelir. Deneyerek eskitmek anlamn da iermektedir. Gam da vucudu eskittii iin bel olarak isimlendirilmitir.689 Araplar bel kavramn hem hayrla imtihan hem de erle imtihan iin kullanmlardr.690 Dinin emir ve yasaklar da u ynlerinden dolay bel kelimesi ile isimlendirilmitir. Bazlar bedene zorluk verir, bazlar insanlarn hayrllarn erlilerinden, temizlerini kirlilerinden, mminleri mnfklardan ayrmada bir denemedir. nsanlar kretsinler diye sevinlerle ve nimetlerle, sabretsinler diye de zorluklarla denenirler. Bu durumlar birer beldr.691 Bel, anszn baa gelen felket, kiiye sknt ve eza veren ya da yaratl gerei insann houna gitmeyen eydir.692 Kurnda bel kavram trevleriyle birlikte 37 yerde geer.693 6 yerde geen bel kelimesi, eskimek,
694

denemek,

snamak,

gam,

musibet,

darlk,

sknt

manalarnda

kullanlmtr.

Kelime, Kurnda hem hayrla hem erle deneme anlamn da iermektedir.

Allahn kendisini denedii kulun, bu denemeden baar ve yz ak ile kmas gzel bel

684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694

bn Manzr, a.g.e., c. VI, s. 226 Abdlbk, a.g.e., s. 568 et-Tevbe 9/ 28 bn Manzr, a.g.e., c. XIV, s. 83 er-Rb, a.g.e., s. 79 er-Rb, a.g.e., s. 79 bn Manzr, a.g.e., c. XIV, s. 83 er-Rb, a.g.e., s. 79 Keskin, Hasan, Kurnda Fitne Kavram, Rabet Yaynlar, stanbul, 2003, s. 175 Abdlbk, a.g.e., s. 135- 136 Uluda, Sleyman, Bel, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1992, c. V, s. 380

171

olarak tarif edilmitir. Bu manada Bedir sava ve sonucunda kazanlan zafer gzel bir bel yani baaryla verilmi bir imtihan olmaktadr.695 Kurnda insann hayr, er, mal, evlat, korku, alk, mal ve can noksanl ile denendii belirtilmitir. Sizi bir imtihan olarak hayr ve er ile de deniyoruz.696 (O gn) onlar siz ldrmediniz, fakat onlar Allah ldrd; (Ey Muhammed), attn zaman sen atmadn, fakat Allah att. Mminleri gzel bir imtihanla snamak iin bunu yapt. Dorusu Allah iitendir, bilendir. 697 Allah insan bir amaca gre yaratmtr. Babo bir ekilde brakmam, yaratma amacnn kendisine kulluk olduunu bildirmitir. Allah insanlarn kulluk grevlerini yapp yapmadklarn veya nasl yaptklarn snav ile ortaya karacaktr. nsan hibir zaman kendi bana braklmayacaktr. nsan babo braklp, kendi asl hviyetinden uzaklamaya baladnda kulluk bilincini kazanmas iin uyarlmas gerekmektedir. Yaratlndan beri kendisine verilen melekeleri ve ilhi hitaba muhatap klnmasyla devaml uyarlma ihtiyac iinde olmutur. yi ameller yapmas istenmi, Allaha kar sorumlu bir kul olduu hatrlatlmtr. nsann kulluk uurunu koruyup koruyamamas onun imtihandr.698 lemde yaratlan her ey onun imtihanna bir vesiledir.699 Kurnda bu aka ifade edilmektedir. Gkleri ve yeri alt gnde yaratan Odur. O zaman Ar su zerinde idi. (Bu kinat yaratt) ki hanginizin daha gzel i yaptnz denesin700 Allah yeryznde ki her eyi insanlarn kullanmna verdi. nsanlar da onlardaki madd - manev menfaat ve faydalardan yararlanmaya istekli kld ki hem kendisi hem de insanlar iin yaptklarnda hangisi Allahtan daha iyi saknacak,701 kim itatte daha iyi amel ileyecek ve Onun rzasn talep etmede daha istekli olacak ve haramlarndan daha ok saknacak.702 Allah ulv ve sufl lemi imtihan iin yaratt. mtihan kullarn sabrdr, hayrda ve erde, bollukta ve darlkta onlarn krdr. Nimetle imtihan ise zenginlik, afiyet ve muktedir olmadr.703

695 696 697 698 699 700 701 702 703

Uluda, a.g.md., s. 380 el-Enbiy 21/ 35 el-Enfl 8/ 17 Keskin, a.g.e., s. 165- 167 Hd 11/ 7 el-Mturd, a.g.e., c. II, s. 510 el-Merg, a.g.e., c. XII, s. 6 et-Taber, a.g.e., c. XII, s. 335; es-Semn, a.g.e., c. II, s. 415; ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 185; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 559 el-Cevziyye, a.g.e., c. II, s. 419

172

Allah lemi ve ondaki her eyi hikmet iin yaratt. Kullar iin bir mesken kld. Kullarn ondaki eitli nimetlerle nimetlendirdi. Ayn zamanda onlar kendisine itat etmek ve kendisine msiyetten saknmakla mkellef kld ki ameli en gzel olanlar da saknanlardr.704 Biz yeryzndeki eyleri, kendisine ss olsun diye yarattk ki onlarn hangisinin daha gzel i yaptn deneyelim.705 Gklerde ve yerde bulunan her ey Allahndr. (Bunlar yaratmtr) ki ktlk edenleri yaptklaryla cezalandrsn, gzel davrananlar da gzellikle mkfatlandrsn.706 nsanlarn dert ve musibetlerle karlamas kanlmazdr. Kiinin gerek ahsiyeti deneme (ibtil) halinde ortaya kar.707 Kurnda insanlarn bazen nimetlerle bazen de musibetlerle snanmaya tabi tutulduklar belirtilmektedir. nsan yaratl gerei yaantsn kolaylatran eyleri kendisi iin iyi, zorlatran eyleri de kendisi iin kt kabul eder. nsann ilerini kolaylatran, ihtiyalarn gideren, yaamn lezzetlerinden ve gzelliklerinden yararlanmasna imkn veren, makam, mevki, g ve otorite temininde kendisine yarar salayan eylerin tm genel olarak nimet kelimesiyle isimlendirilir.708 Gzel olan eylere meyil insann ftratnda vardr. nsanlar bunlar elde etmek iin urarlar. Kurn bu ftr olguya u ekilde deinir: Kadnlar ve oullar, yklerle altn ve gm ynlar, salma atlar, samal hayvanlar ve ekinlerden yana nefsin arzu duyduu eylerin sevgisi insanlara gzel gsterildi. Bunlar dnya hayatnn menfaatleridir.709 yette saylan insann ftri ihtiyalarna cevap verici nitelikteki eyler, insanlar tarafndan var oluun tek gayesi haline getirilmedikleri srece ktlenmez ve ktln sebebi olarak grlmezler. nsanlarn bunlara meru ekilde sahip olmasnda veya meru yollarda harcamasnda herhangi bir saknca yoktur. Allah insana nimet, gzellik verir ki, kr m edecekler yoksa nankrlkte mi bulunacaklar, kendilerine verilen akl, hr iradeyi hangi ynde kullanacaklar denemek istemitir.

704 705 706 707 708 709

ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 184 el-Kehf 18/ 7 en-Necm 53/ 31 Uluda, a.g.md., s. 380 Keskin, a.g.e., s. 171 l-i mrn 3/ 14

173

Sana gelen her iyilik Allahtan, bana gelen her ktlk ise kendi nefsinden (kendi gnah ve kusurundan)dir.710 nsann birtakm sorumluluklarn yerine getirmemesi skntya dmesine sebep olmaktadr. nsanlar yeryzne, kendilerini kantlamak, zlerini ortaya koymak iin

yerletirilmilerdir. Burada denenmelerinden sonra nihai olarak kalacaklar yer belli olacaktr.711 Onlar yeryznde topluluklara ayrdk. Onlardan kimi iyi kiilerdi, kimi de alak. Belki dnerler diye onlar iyiliklerle de, ktlklerle de snadk.712 Biz hangi lkeye bir peygamber gnderdiysek, onun halkn yalvarp yakarsnlar diye mutlaka yoksulluk ve darlkla skmzdr. Sonra ktl deitirip yerine iyilik getirdik de (insanlar) oaldlar ve: Atalarmza da darlk ve sevin dokunmutu. dediler (de olaylardan ibret alp kretmediler) Bizde onlar, hi farknda olmadklar bir srada anszn yakaladk.713 Andolsun biz Firavn ailesini tuttuk, t alsnlar diye yllarca ktlkla ve rnleri azaltmakla sktk. Onlara bir iyilik geldii zaman: Bu bizimdir (kendi becerimizle bunu elde ettik). derler, kendilerine bir ktlk ularsa, Musa ve onunla beraber olanlar uursuz sayarlard. yi bilin ki onlarn uursuzluu Allah katndadr, fakat oklar bilmezler.714 yetlerde geen hasene bolluk,715 bereket,716 esenlik,717 afiyet,718 shhat,719 nimet,720 zenginlik,721 mal,722 hayr723 ile tefsir edilirken, seyyie sknt,724 ktlk,725 kuraklk,726 hastalk,727 bel,728 err729 ile tefsir edilmitir.

710 711 712 713 714 715

716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729

en-Nis 4/ 79 Chittick - Murata, a.g.e., s. 186 el-Arf 7/ 168 el-Arf 7/ 94- 95 el-Arf 7/ 130- 131 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 329; el-Mturd, a.g.e., c. II, s. 302; el-Cevziyye, a.g.e., c. II, s. 263; el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 274; el-Begav, a.g.e., c. II, s. 210; ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 493; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 434; elCevz, a.g.e., c. III, s. 247; el-c, a.g.e., c. I, s. 645; ez-Zuhayl, a.g.e., c. IX, s. 58 el-Cevziyye, a.g.e., c. II, s. 263; el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 247 ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 493 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 376; el-Begav, a.g.e., c. II, s. 210; el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 370 el-Begav, a.g.e., c. II, s. 183; ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 477; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 434 el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 274; el-Begav, a.g.e., c. II, s. 183 ez-Zuhayl, a.g.e., c. IX, s. 15 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 329; el-c, a.g.e., c. I, s. 645 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 329; el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 242; el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 370 el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 247 el-Cevziyye, a.g.e., c. II, s. 263; el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 274; es-Semn, a.g.e., c. II, s. 227; el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 247 el-Mturd, a.g.e., c. II, s. 264 ez-Zuhayl, a.g.e., c. IX, s. 14 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 376 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 376; el-Mverd, a.g.e., c. II, s. 274; es-Semn, a.g.e., c. II, s. 227; el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 370

174

Kurna gre dnya kimin daha gzel i yaptn anlamak iin imtihan yeri olup, lm ve hayat imtihan iin yaratlmtr. O, hanginizin daha gzel i yapacanz denemek iin lm ve hayat yaratt. O stndr, O balayandr.730 Allah hayat ve lm imtihan iin yaratt. lm nefislerin holanmad ve kat eydir. Hayat ise nefislerin kendisinde lezzetlendii ve rabet ettiidir. Biri korkutma dieri tevik ile birer imtihan vesilesidir.731 Snavlar insanlar stn gayelere hazrlar. Ancak her snavn bir gl ve sknts vardr. Snavlardaki bu glk ve skntya kar insana yardm iin dua ve ibdet ltfedilmitir. hiret hayatnn gzellik ve irkinlii, mutluluk ve mutsuzluu bu dnyadaki snavla belirlenecektir. nsanlarn inanlarndaki samimiyet ve doruluun ortaya kmas bu imtihanlar vesilesiyledir. nananlarn tabi olduklar snavlarn hikmeti, hatalarndan tevbe etmeleri, musibetlerden ibret almalar ve nefislerini her trl olaya kar tecrbelerle donatarak hazr hale getirmeleridir.732 Bu durumda din ve ahlk adan her nimet bir bel, her bel da bir nimettir.733 Allah kullarn nimetlerle denedii gibi bir takm musibetlerle de dener. Bu musibetlerde pek ok hikmet vardr. Bu denemelerde, insanda, gvenin yerini korku, varln yerini yokluk, tokluun yerini alk, barn yerini sava, saln yerini hastalk, yaamn yerini lm, bolluun yerini darlk, neenin yerini hzn ve keder, genliin ve zindeliin yerini dknlk ve zafiyet alabilir. Bunlar bazen insann elinde olan nedenlerden bazen de olmayan nedenlerden kaynaklanr. Hangi sebeple olursa olsun, bu tr musibetlerin bir sonucu ve bizim zerimizde brakm olduu bir etkisi vardr. Bu sonular karsnda insann sabredici tavr ile isyan edici zellii kendisini gsterir.734 bc- Manev kubh kavramlar irkinlik de sadece gzle grlen madd sretlerde deildir. Hislere irkin grnen, rahatszlk veren eyler olduu gibi, manev adan da ho karlanmayan, rahatszlk veren irkinlikler vardr. Bu blmde bu kavramlardan btl, fesd, kfr, irk ve nifak kavramlarna ksaca deineceiz.

730 731 732 733 734

el-Mlk 67/ 2 el-Mturd, a.g.e., c. V, s. 188- 189 Keskin, a.g.e., s. 207- 209 Uluda, a.g.md., s. 380 Keskin, a.g.e., s. 211

175

1)

Butln (Btl) b.t.l. fiil kknden gelir. Boa gitmek, hkmsz olmak, yok olmak anlamndadr.

Btl da yok olan, hkmsz, bo, zarar veren anlamna gelir.735 Szlklerde Hakkn zdd anlamndadr.736 Btl, asl itibaryla yanl olan, bir ey ifade etmeyen,737 aratrldnda dayana olmayan eydir.738 Hibir hkm, hikmet, fayda ve maslahat terettp etmeyendir.739 Btl, trevleriyle birlikte Kurn- Kermde 36 yerde gemektedir. Btl eklinde 26 yerde mubtil 5 yerde, fiil olarak da 5 yerde geer.740 Btl Hakkn zdd olduundan geni anlam sahasna sahiptir. Genellikle Hakk, Allah iin kullanlrken btl Onun dnda kalan her ey iin kullanlr. Lebd b. Raba bir iirinde bunu yle anlatmtr: (Bdiye denilen yerin cinleri gibi, gen kalmakta direnen kimselerin karlarnda) onlarn iddialarn btl ve bo olanlarn yzlerine vurdum ve bence hak ne ise onu syledim. Karlkl vnmekte, onlarn en asil olanlar benim karmda cevap veremediler.741 Hakk ile btln birlikte kullanld en gzel, en anlaml, en aklayc olarak u yet gsterilir. Gkten bir su indirdi de dereler kendi llerince alayp akt. Sel ste kan kp tad. Ss ya da eya yapmak iin atete yakp erittikleri madenlerde de bunun gibi bir kpk vardr. Allah hak ile btl byle bir benzetmeyle anlatr. Kpk yok olup gider. nsanlara yararl olan ise yeryznde kalr. te Allah byle meseller verir.742 Yukardaki tarifleri de en gzel ekilde aklayan yettir. Btl, kpk misli bir an vardr, ondan sonra yoktur. Allah karsndaki varlklar da bir sreliine vardrlar. Ondan sonra onlar yok olup gidecekler ve sadece Allah kalacaktr. Kurn- Kermde geen yetlerde btl kelimesine Muktil b. Sleyman drt trl anlam vermitir. 1- Yalan, yalanlama manasndadr. Allahn emri geldii zaman hak yerine getirilir ve ite o zaman (Allahn yetlerini) boa karmaya uraanlar hsrana urarlar.743 Her ne kadar hiret gnn yalanlasalar da o gn haktr, gerektir. 2- Boa karmak anlamndadr: Ey imn edenler! nsanlara gsteri iin maln verip Allaha ve hiret gnne inanmayan adam gibi baa kakmak ve eziyet etmekle sadakalarnz boa karmayn.744
735 736 737 738 739 740 741 742 743

bn Manzr, a.g.e., c. XI, s. 57 er-Rb, a.g.e., s. 66; bn Manzr a.g.e., c. XI, s. 57 el-Tarft, a.g.e., s. 101 er-Rb, a.g.e., s. 66; el-Frzbd, a.g.e., c. II, s. 252 Abdlbk, a.g.e., s. 123- 124 Yazr, a.g.e., c. II, s. 488 elik, Ahmet, Kurn Semantii zerine, Ekev Yaynlar, Erzurum, 2002, s. 95- 96 er-Rad 13/ 17 el-Mmin 40/ 78

176

3- irk anlamndadr: Btla inanp Allaha kar nankrlk edenler, ite ziyana urayacaklar onlardr.745 4- Zulm anlamndadr.746 Mallarnz aranzda (btl) sebeplerle yemeyin.747 Mallar btl sebeplerle (hakszlkla) yemenin pek ok eitleri vardr. Hrszlk, kumar, faiz, fsid mubadeleler, israf ve meru olmayan her ey btl kapsamndadr.748 Bunlarn hepsi mal elde etme yollarndandr. Ama hibirinde emek sarfedilme olmad gibi ya bakasnn maln yeme, ya da kendi oluk ocuunun maln yedirme vardr. Kumar, faiz gibi alkanlklar haram bir kazan olmakla beraber tembellie sevkeden davranlardr. Hangi ynden baklrsa baklsn ahlk adan irkindir. 2) Fesd f.s.d. fiilinden masdar ve salh kavramnn zdddr.749 Bozulmak, rmek anlamlarna gelir. sim olarak zulm, karklk, dzensizlik, kuraklk, ktlk gibi anlamlara gelir.750 tidal izgisinden sapma anlamnda da kullanlmtr. efsede bozdu, ifsad etti, itidalden kard, kokuturdu demektir. Mfsid bozan, bozgunculuk yapan demektir. fsad bozma, kokuturma, hkmsz klma, geersiz duruma drme demektir.751 Kurn- Kermde fesad kavram 50 yerde trevleriyle birlikte geer. Bunlardan 11 yerde fesad olarak gemektedir.752 Genellikle yeryznde fitne uyandrp, insanlarn durumunu ve yaama yollarn doruluktan saptrp, din ve dnyev karlar zedelemek anlamnda kullanlr.753 Szlkte bakalarnn maln gasbetme754 olarak tanmlanan fesad u yette de buna yakn anlamda kullanlmtr. Dnp gitti mi, yeryznde bozgunculuk yapmaya, ekin ve nesli yok etmeye alr.755

744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755

el-Bakara 2/ 264 el-Ankebt 29/ 52 Muktil, b. Sleyman, a.g.e., s. 359 el-Bakara 2/ 188 Yazr, a.g.e., c. II, s. 551 bn Manzr, a.g.e. c. III, s. 335 er-Rb, a.g.e., s. 571 nal, a.g.e., s. 276 Abdlbk, a.g.e., s. 518- 519 nal, a.g.e., s. 276 ez-Zebd, a.g.e., c. II, s. 452 el-Bakara 2/ 205

177

3)

Kfr Kfr, k.f.r. ( ) fiil kknden masdardr. Szlkte rtmek, gizlemek, nankrlk

etmek anlamna gelir.756 Kknde mevcut olan rtmek anlamna gre tohumu topraa ekip, zerini toprakla rtt iin iftiye kffr, klc rtt iin knna, karanl rtt iin geceye ve denize kfir, meyve tomurcuuna kfur, kala etine kfire, baz ibdetlere de gnah rttkleri iin keffre denilmitir.757 slm stlahnda kfr, Allahn nimetlerini inkr etme anlamnda krn, Allah inkr etme anlamnda imnn zdddr.758 Kurn semantiinde kfr Allahn gnderdii hidayeti, hiretin varln kabul etmemek suretiyle Allaha kar nankrlk etmek anlamn alm ve imnn tam kart olmutur. mn, nasl ki peygamberin sylediklerini tasdikse, kfrde onun sylediklerini kabul etmemektir. Zor karsnda kalmadan diliyle inkr eden de kfirdir. Ancak zor karsnda iinden inanmak artyla dil ile inkr, insan imndan karmaz. Diliyle inkr etmedii halde Kurn kmsemek, onunla alay etmek de kfrdr.759 Kfr trevleriyle birlikte Kurn- Kermde 525 yerde gemektedir.760 Kurn- Kermde kfr hem Allahn nimetlerini inkr hem de Allah, peygamberlerini, indirdiklerini, hireti, melekleri inkr anlamnda kullanlmtr. Kurn, imna ykledii tanmlarn zdlarn kfre ykledii iin kfr negatif imn kabul edilmektedir.761 Kfr iin imn edilmesi gereken her eyi inkr art deildir. Birini veya bir ksmn inkr yeterlidir. Kfr muhataplarna gre iki ksma ayrlmtr. 1- Allaha kar kfr 2- nsanlara kar kfr.762 Kim Allah, meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve ahiret gnn inkr ederse, phesiz derin bir sapkla sapmtr.763

756 757 758 759 760 761 762 763

bn Manzr, a.g.e., c. V, s. 144 er-Rb, a.g.e., s. 653; bn Manzr, a.g.e., c. V, s. 147 bn Manzr, a.g.e., c. V, s. 144 Ate, a.g.e., c. I, s. 104 Abdlbk, a.g.e., s. 605- 613 ztrk, Yaar Nuri, Kurnn Temel Kavramlar, 20.bs., Yeni Boyut Yaynlar, stanbul, 2000, s. 333 Yazr, a.g.e., c. I, s. 208 en-Nis 4/ 136

178

slm limleri kfr drt ksmda incelemitir: 1- Kfr-i inkri: Kiinin Allah, Peygamberleri ve onlarn getirdiklerini kalbi ve diliyle inkr etmesidir. 2- Kfr-i chd: blis gibi, kiinin, kalbiyle bildiini diliyle inkr etmesidir. 3- Kfr-i ind: Eb Cehl ve onun benzerleri gibi, kiinin, kalbiyle Allah bilip, bazen diliyle ikrar etmesine ramen hased, hret gibi sebeplerle slm din olarak kabul etmemesidir. 4- Kfr-i nifk: Kiinin diliyle ikrar ettii halde kalbiyle inkr etmesi ve inanmamasdr.764 Kfr varlk ve olutaki gzellii, mkemmellii nimet ve ltfu grmeme, grmezlikten gelme illetidir, ftrat nankrldr. Bu durumda kfrn esas realiteyi arptmaktr.765 4) irk .r.k. ( )fiil kknden masdar olarak gelen irk, ganimete ortak olmak demektir.766 irket ortaklk anlamna gelir. Madd veya manev eylerde iki veya daha fazla kiinin ortaklklarna irket veya mreket denir.767 Fiilin ifal babndan gelen erake, ortak tanmak, ortak komak; bu babdan gelen ism-i fili mrik, ortak koan demektir.768 elsfehnye gre din anlamda insann irki iki trldr. 1- Byk irk: En byk kfr olan Allaha ortak komadr. Bu Allahn balamad irktir.769 2- Kk irk: Riya ve nifak gibi Allahn dnda baz eyleri fiile katarak Allahn dndakileri gzetmek (rzasn almak)tir.770 Kfr - irk birbirine yakn kavramlardr. Kfr, irki kapsayacak bir anlam sahasna sahiptir. Her irk kfrdr denilirken, her kfr irktir denilemez. irk ve trevleri Kurn- Kermde 168 yerde gemektedir.771 irk Kurnda Allaha ortak koma (isimlerinde) ondan bakasna ibdet etme ve riya eklinde gelir.

764 765 766 767 768 769 770 771

bn Manzr, a.g.e., c. V, s. 144 ztrk, a.g.e., s. 335 bn Manzr, a.g.e., c. X, s. 448 er-Rb, a.g.e., s. 380; bn Manzr, a.g.e., c. X, s. 448 bn Manzr, a.g.e., c. X, s. 449 er-Rb, a.g.e., s. 380 er-Rb, a.g.e., s. 381 Abdlbk, a.g.e., s. 379 - 381

179

5)

Nifak n.f.k. ( ) fiil kknden gelir. Gemek, tkenmek anlamndadr.772 Bu fiilden treyen

nifk, bir ucundan girilip dier ucundan klan yol, tnel demektir. Kurn- Kermde de bu anlamyla Eer onlarn yz evirmesi sana ar geldiyse, haydi (yapabilirsen) yerin iine (inebilecein) bir delik, ya da ge bir merdiven ara ki onlara bir mucize getiresin.773 yetinde gemektedir. Bu kelime asl itibaryla tarla faresinden alnmadr. Bu hayvann birine en-nfika dierine el-kasia denilen iki yuvas vardr. Eer, dman nfikadan gelirse kasiadan kar, kasiadan gelirse nfikadan kar. Mnfkta baz durumlarda aynen byle yapar. slma girer, sonra ondan kar.774 Maln elden kp gitmesi anlamndaki infak bu kkten gelmektedir. Nifak Kurn- Kermde 3 yerde geerken mnfk kelimesi oul eklinde 32 yerde geer. Allaha verdikleri sz tutmadklar ve yalan syledikleri iin O da kalplerine, kendisiyle karlaacaklar gne kadar (srecek) bir nifak soktu.775 yetinde nifak, ikiyzllk anlamna gelmektedir. zellikle Allah Tel Bedev Araplar ikiyzllkleriyle tantmaktadr.776 Nifak kavramnn getii dier iki yette mnfklar, kalplerinde hastalk olan kiiler olarak tanmlanmaktadr.777 kiyzllk yaptklarndan, ilerinde olann bilinmesinden korkarlar.778 Onlar birbirlerinin dostudur. Ktl emredip, iyilie engel olurlar ve cimrilik ederler.779 Yalancdrlar, imn ettiklerini sylerler ancak imn etmezler,780 arkadan konuur ancak yzyze gelince inkr ederler, stelik bir de yemin ederler.781 Allah, onlarla beraber bulunmay,782 onlara itati yasaklyor,783 onlara sert davranmay hatta cihad emrediyor.784 Onlar iin hirette ac bir azab haber veriyor.785 Allah mnfkln almeti olarak, namaza enme, gsteri ve Allah az zikretmeyi786 gsteriyor.

772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786

er-Rb, a.g.e., s. 765 el-Enm 6/ 35 bn Manzr, a.g.e., c. X, s. 359 et-Tevbe 9/ 77 et-Tevbe 9/ 97- 101 el-Enfl 8/ 49; el-Ahzb 33/ 12,60 et-Tevbe 9/ 64 et-Tevbe 9/ 67 el-Mnfikn 63/ 1 el-Mnfikn 63/ 7 en-Nis 4/ 140 el-Ahzb 33/ 8 et-Tevbe 9/ 73; et-Tahrm 66/ 9 en-Nis 4/ 138, 145; et-Tevbe 9/ 68; el-Ahzb 33/ 73; el-Fetih 48/ 6 en-Nis 4/ 142

180

2-

Hsn kavramnn eylemsel alan Bu kavramn insan eylemlerine dklm eklini iki balk halinde iledik. nce teori

boyutunu, sonra teorik eylemlerin fiiliyata dklm halini incelemeyi uygun grdk. Bu konular seerken hsn kavramyla yakndan ilikili olmasna dikkat ettik. ncelikle hsn kavramnn getii yetleri yklemlerine gre belirleyerek gruplandrdk. kinci aamada tefsir yorumlarndan faydalandk. Bu aratrmada ey imn edenlersaknanlarsabredenlernamaz klanlar vb. ifadelerin sonunda, ya bu fiiller ya da bu fiilleri ileyenler gzellikle irtibatlandrlmtr. aNazar fiiller (Teorik eylemler) Hsn kavramnn teoriye eylemlerinin ilendii bu blm, ilk nce kalb faaliyet olan imnla balayp, bundan sonra imnda samimiyet anlamn ihtiva eden ihls, bu ikisini takip eden hem gnahlardan (yaklamama anlamnda) hem de Allahtan saknma anlamna gelen takv, Allahla iletiim eitlerinden dua ve zikir, her eye sknetle karlk verme ekli sabr ve hepsini hakkyla yerine getirme ekli olan adletle tamamlanacaktr. aa- mn e.m.n. ( ) kknden ifal kalbnda bir masdardr.787 Szlkte mutlak tasdik788 anlamna gelir. Bir eye tereddtsz, pheye yer vermeden kesin bir ekilde inanmak, haber verilen bir eyi veya hkm tasdik etmek, onu haber verenin doru sylediine inanmak imn etmektir.789 Gven vermek, boyun emek, itat etmek, sayg gstermek, eriat kabul etmek anlamlar da vardr.790 Emin, mmin ve emnet kelimelerinin tredii kk ayndr. Emn, her trl korku ve pheden uzak olmak, btnyle mutmain olmak demektir.791 Araplar birini bir eyde doruladklarn ifade etmek iin derler. Bunun anlam; onu yalanlamaktan ve muhalefet etmekten emin kld demektir. Fiil, ikrar etti ve itiraf etti anlamlarn da tar. fiili emin, sknetli ve mutmain olmak anlamna gelir.792 nan ynnden imn anlamna gelmektedir.793

787 788 789 790 791 792 793

bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 23 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 26; et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 126 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 23 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 21- 27 er-Rb, a.g.e., s. 30 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 152; er-Rz, a.g.e., c. II, s. 23 bn Manzr, a.g.e., c. XIII, s. 24

181

Terim olarak imn, Allahtan alp, din adna tebli ettii kesinlik kazanan hususlarda peygamberleri tasdik etmek ve onlara inanmaktr. Buna inanana mmin denir.794 eri hkmlerde imn, Allaha, peygamberlerine, meleklerine, kitaplara, ldkten sonra dirilmeye, cennet ve cehenneme inanmaktr.795 mnn zd anlamlarndan biri de kfrdr. Hz. Peygamberin getirdii zaruri olarak bilinen her eyde onu tasdik eden herkes mmindir. Hepsinde veya bir ksmnda onu tasdik etmeyen kimse de kfirdir. Bu durumda kfr, Hz. Peygamberin getirdii zaruri olarak bilinen eylerin her hangi birinde onu tasdik etmemektir. Mesel, Allahn varln, Onun lim olduunu, her eye gc yettiini, irade ve ihtiyar sahibi olduunu, Onun btn noksanlklardan ve kusurlardan mnezzeh olduunu, Hz. Peygamberin peygamberliini, Kurnn doruluunu, namazn, zektn, orucun, haccn farziyetini, baz eylerin haramln inkr etmek kfrdr. Kfr, dinden olduu zaruri olarak bilinen eylerde Hz. Peygamberi terk etmek demektir.796 mn, kalp ile tasdik,797 dil ile ikrar798 ve amelden ibarettir.799 slm limlerinin bu konudaki grleri farkllk gstermektedir. Bazlarna gre imn, Allah bilgi ve ilimle tasdik etme, kabul etme ve Ona inanma demektir.800 Mutezile, Hriciler ve Zeydiler hepsini imnn esas sayarlar. Hricilere gre Allaha imn etmek, Allah tanmay ve Onun, kitap ve snnetten nakl ve akl delil vaz ettii her konuyu iine alr. ster byk olsun, ister kk olsun yaplmasn veya yaplmamasn emrettii her eyde Allaha itat etmek imnn gereidir. Bunlardan birini terk etmek kfrdr. Mutezileye gre imn; farz, mendup veya sz, fiil, itikad bakmndan her trl tat yerine getirmektir. Bununla beraber nafileler hari farzlar yerine getirmektir veya her trl kebirden kanmak imndr diyenler de vardr.801 mn, kalp ile tasdik, dil ile ikrardr diyenlerden biri mam Eb Hanfedir.802

794 795 796 797 798 799

800 801 802

Sinanolu, Mustafa, man, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2002, c. XXII, s. 212 et-Tabres, a.g.e., c. I, s. 80; Yazr, a.g.e., c. I, s. 170 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 37- 38 et-Tahnev, a.g.e., c. I, s. 126 et-Tahnev, a.g.e, c. I, s. 127 er-Rb, a.g.e., s. 30 ; et-Tahnev, a.g.e, c. I, s. 128; er- Rz, a.g.e., c. II, s. 24; et- Tabres, a.g.e., c. I, s. 82; Yazr, a.g.e., c. I, s. 172; el-Hafn, Abdlmnim, Mevsuatl-Kurnil- Azm, I-II, Mektebetu Medbl, Khire, 2004, c. I, s. 267 el-Bklln, a.g.e., s. 346- 347 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 24; et-Tabres, a.g.e., c. I, s. 82 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 24

182

mn, sadece kalp ile tasdiktir803 diyenlere gre bir kimse, kalbiyle Allah bilip diliyle inkr etse, hatta diliyle ikrar etmeden nce lse bile bu kii mmindir.804 Bazlarna gre de imn, sadece dilin ikrardr. Bu grte olanlara gre mnfk, d grn itibariyle mmin, i grn itibariyle kfirdir. Bunlara kar dnyev bakmdan mminlere, uhrev bakmdan kfirlere ait hkmler uygulanr.805 mn konusunda tartlan meselelerden biri de, imnn artmas veya eksilmesidir. Tasavvuf ehli bu konuda, imnn aslnn ve mahiyetinin eksilmeyeceini, imnn artmas veya eksilmesinin, zt ynnden deil, sfat ynnden olduunu, yani iyi, gzel ve kuvvetli olma ynnden arttn, mmindeki iyilik, gzellik ve kuvvet gibi sfatlarn azalmasyla da noksanlatn sylemilerdir.806 Ziyade ve noksanlk imnda deil, fertte ve ameldedir. Hakiki imn kulun btn vasflarnn Hakk talepte istirak halinde olmasdr. mn, gaybtan bildirileni kalbin tasdik etmesidir.807 Kurn- Kermde asl imn yeri olarak kalp gsterilmitir. Gebe Araplar: nandk dediler. De ki: nanmadnz, fakat slm olduk deyin. man, henz kalplerinize girmedi.808 mnn asli merkezi kalptir. mnn kabul kalpte ne kadar gl olursa bedenin azalar o oranda bundan nasibini alarak, buna gre grevlerini yerine getirir. mnn kalpte glenmesi de bedenin kendi grevini yapmas, tefekkr, zikir ve ibdetlerle mmkndr.809 tat anlamna gelen imn, tat eyleminin kalbi ynn, itat, kalbi ynle birlikte pratik yn ifade eder.810 Kurn- Kermde imn kavram 800den fazla yerde gemektedir.811 Hem imnn nasl olaca hem de imn eden insanlarn zelliklerine deinilmitir. Gerek mmin yani tam anlamyla gerek kul, Allaha kar hilm dorultusunda daha ileri gidip tevazu ve teslimiyete ulamal, bbrlenmek ve istinadan vazgeip tam teslimiyete erimelidir.812

803 804 805 806 807 808 809 810 811 812

Yazr, a.g.e., c. I, s. 172 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 25 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 25; Yazr, a.g.e., c. I, s. 172 Kelbz, a.g.e., s. 119 Hucvir, a.g.e., s. 424- 425 el-Hucurt 49/ 14 nal, a.g.e., s. 494 Arman, Cemal, Hz. Peygamberin Snnetinde taat, Ensar Neriyat, stanbul, 2004, s. 37 Abdlbk, a.g.e., s. 81- 93 Izutsu, Kurnda Allah ve nsan, s. 277

183

Tevbe edenler, ibdet edenler, hamdedenler, seyahat edenler, rk edenler, secde edenler, iyilii emredip ktlkten men edenler ve Allahn snrlarn koruyanlar. te o mminleri mjdele.813 yetlerde imn edenlerden hem muhsin olarak bahsedilmi hem de en gzel mkfatn onlara verilecei, cennet ehlinin mminlerden oluaca haber verilmitir. Onlar ki inandlar ve iyi iler yaptlar. Elbette biz gzel davrananlarn ecrini zayi etmeyiz.814 Eliye indirilen Kurn dinledikleri zaman tandklar gerekten dolay gzlerinin yala dolup tatn grrsn. Derler ki, Rabbimiz, inandk, bizi ahitlerle berber yaz. Biz, Rabbimizin bizi iyiler arasna katmasn umarken neden Allaha ve bize gelen geree inanmayalm? Bu gzel szlerinden dolay Allah onlara, altlarndan rmaklar akan, iinde ebedi kalacaklar cennetler verdi. Gzel davrananlarn mkfat budur.815 O mminler ki yaralandklar halde yine Allahn ve Elisinin arsna uydular. Onlardan gzel davrananlar ve korunanlar iin pek byk bir ecir vardr. Onlar ki halk kendilerine: Dman size kar ordu toplam, onlardan korkun! deyince (bu sz) onlarn imnn artrd. Allah bize yeter, O, ne gzel vekildir. dediler.816 nk muhsinler Allaha ve Raslne imn etmiler ve bel annda da imnlarndan dnmedikleri gibi imnlar da sahih olmutur.817 Erkek ve kadndan her kim inanm olarak iyi bir i yaparsa, onu (dnyada) ho bir hayatla yaatrz. Onlarn cretini yaptklarnn en gzeliyle veririz.818 slm dini imnn hayata yansmasn ister. mn da amele tesir edecek gtedir. Ameli hem kemiyet hem de keyfiyet ynnden daha iyi bir konuma getirdii gibi amel de imn kuvvetlendirecektir. mn - amel arasnda hem olumlu hem de olumsuz bir iliki sz konusudur.819 Allaha imn, ayn zamanda Onun emirlerini, imnn gerektirdii ibdetleri yerine getirmeye her daim hazr olmak demektir. bdetler imnn destekleyicisidir. bdet inanc srekli yaatr, yeniler ve inanlan eye ball hatrlatr.820

813 814 815 816 817 818 819 820

et-Tevbe 9/ 112 el-Kehf 18/ 30 el-Mide 5/ 83- 85 l-i mrn 3/ 172- 173 el-Merg, a.g.e., c. XXI, s. 116 en-Nahl 16/ 97 Sinanolu, a.g.md., s. 213 Kse, Ali, man, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2002, c. XXII, s. 215

184

Ancak tevbe edip inanan ve faydal i yapanlar, ite Allah onlarn ktlklerini iyiliklere deitirecektir.821 Allah onlarn irklerini imna evirecektir.822 yetteki hasene ile kastedilen imndr.823 (Kurn) Gzel davrananlara yol gsterici ve rahmet olarak indirilmitir.824 yetindeki muhsin, imn edenlerdir.825 nk ancak imnn hakikatine erenler muhsin olur ve cenneti hak ederler.826 mn, Allah ile kul arasnda cereyan eden vahiyle haberlemede, kulun gsterdii ilk olumlu tepkidir. nsandan szl veya szsz ilhi hitaba bir cevap vermesi beklenir. Kurna gre bu cevap iki ekilde olur: ya kabul veya red. yetlerin doruluunu kabul etmeye tasdik, sahte olduklarn kabul etmeye tekzb denir. Tekzb, kfrn temelini olutururken, tasdik, imn yolunda atlm ilk adm olmaktadr.827 nsandaki imn kabiliyeti, din mahiyet arz etmeyen bir dindarlk kabiliyeti ve yeteneidir. Bu eilime akln veya tecrbenin balangta bir mdahalesi yoktur. nsan bu kabiliyeti gelitirerek mmin olabilecei gibi, krelterek ve bask altna alarak inkrc olabilir.828 nsanlar inanlar gerei davran sergilerler. Bu eilim onlarda ftridir. Neye inanyorsa inand eye gre hareket etmeye alr. Ancak bazen inanc ile nefs istekleri arasnda kalabilir. Byle bir durumda bir tercihte bulunmasnda inancnn derinlii, samimiyeti veya zayfl etkili olacaktr.829 Gzellik insan inanmaya ynlendiren bir motivdir, zellikle Allaha imn etmeye. Kurn da, kinattaki gzellie dikkatleri ekerek, gzellikten etkilenen kalp ile Allah arasnda bir ba kurmay hedefler. Gkyznde gne, ay ve yldzlardan, yeryznde renk renk iekler ve eit eit varlklardan oluan lemdeki gzellik, her zaman insanlarn dikkatini ekmi ve hayranlk uyandrmtr. Allah da kendisini btn bunlarn en gzel yaratcs olarak tantmakta ve her eyi en gzel ekilde yarattn vurgulamaktadr. Buna insann yaratln da rnek vermektedir. Btn bunlar Allahn sanatnn yanstmaktadr. nsann ftratnda var olan,

821 822 823 824 825 826 827 828 829

el-Furkan 25/ 70 ez-Zemaher, a.g.e., c. IV, s. 372; er-Rz, a.g.e., c. XXIV, s. 112 ez-Zemaher, a.g.e., c. IV, s. 372 Lokmn 31/ 3 er-Rz, a.g.e., c. XXV, s. 140; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 421 er-Rz, a.g.e., c. XXV, s. 140 Izutsu, a.g.e., s. 172 Kasapolu, Abdurrahman, Kurnda man Psikolojisi, Yalnzkurt Yaynlar, stanbul, 1997, s. 20 Kasapolu, a.g.e., s. 89

185

gzellie ilgi duyma, gnlnn akmas, insan, bu gzellii yaratana ve Ona imna sevk etmektedir.830 Sonu olarak imn, blnmez bir ekilde, paralanm olan varlmzn kayna olan ilhi birlik ve hrriyete yeniden dnmesi ve gaye olarak ahenkli evrensel bir cemaati amalayan Kanuna katlmasdr.831 ab- hls h.l.s. ( )fiil kknden gelir. Semek, saflamak, arnmak anlamlar vardr.832 hls, bir eyi iine den eyden arndrmak, deerini dren bir eyden temizlemek anlamna da gelir.833 Terim anlam; ibdet ve iyilikleri riyadan ve kar kayglarndan arndrp sadece Allah iin yapmak demektir. slmi literatrde ihls, irk ve riyadan, btl inanlardan, kt duygulardan, kar hesaplarndan ve genel manada gsteri arzusundan kalbi temizlemeyi, her trl hayrl faaliyete, iyi niyete ynelmeyi ve her durumda yalnzca Allahn rzasn gzetmeyi ifade eder.834 hls, insanlarn hatr iin ameli terk etmek riya, onlar memnun etmek iin amel etmek irk, bu ikisini terk etmek ihlstr.835 eklinde de tanmlanmtr. hls, tat iin kullanldnda riyadan kurtulma anlamn iermektedir.836 h.l.s. ( ) fiili ve trevleri Kurn Kermde 31 yerde geer.837 10 yerde geen muhlisne lehd-dn ( ) ifadesindeki ihls: Yalnzca Allaha ynelip Ona kulluk etme, Ona gvenip Ondan dilekte bulunma, sadece Allahn dinini tanyp din konusunda kendini Allaha adama, tevhid inancnn safln btl iktidarlarla zedelemekten saknma, saf dindarlk eklinde hem irk hem riyaya zt anlam tar.838 De ki: Rabbim bana adleti emretti. Her mescidde yzlerinizi ona dorultun ve dini yalnz Allaha has klarak Ona yalvarn. lkin sizi yaratt iin yine Ona dneceksiniz.839 De ki: Ben dini Allaha hlis klarak Ona kulluk etmekle emrolundum.840 Haydi, kfirlerin houna gitmese de Allaha, Allah iin dindar ve muhlis olarak dua edin.
830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840

841

Kasapolu, a.g.e., s. 31- 34 Garaudy, Roger, slmn Vadettikleri, ev. Salih Akdemir, 5.bs., Pnar Yaynlar, stanbul, 1995, s. 55 bn Manzr, a.g.e., c. VII, s. 26- 29 er-Rb, a.g.e., s. 221; bn Manzr, a.g.e., c. VII, s. 28 Ate, Sleyman, hls, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2000, c. XXI, s. 536 el-Crcn, a.g.e., s. 8 bn Manzr, a.g.e., c. VII, s. 26 Abdlbk, a.g.e., s. 238 Ate, a.g.md., s. 536 Arf 7/ 29 ez-Zmer 39/ 11

186

Gemiye bindikleri zaman, dini yalnz Allaha hlis klarak Ona yalvarrlar. Fakat (Allah) onlar salimen karaya karnca, hemen (Ona) ortak koarlar.842 O diridir. Ondan baka tanr yoktur. Dini yalnz kendisine hlis klarak yalvarn. Hamd lemlerin Rabbine mahsustur.843 Ancak tevbe edenler, durumlarn dzeltenler, Allahn kitabna sarlanlar ve dinlerini Allaha has klanlar mstesnadr. Bunlar mminlerle beraberdir. Allah mminlere byk bir mkfat verecektir.844 Dini Allaha halis klmak, itat ederken yalnzca Onun rzasn gzetmek demektir.845 hls, imna elik eden bir duygu, Allaha imn ve itat konusunda saf bir samimiyet, riya ve her trl kusurdan arnm bir itenlik ifadesidir. Bu duygu sayesinde imn, btl dncelerden arnr. hls, Allah ile kul arasndaki sr, Allaha itatte sadece Onun rzasn gzetmedir.846 hls, kalpte doup gelien imn duygusunun niteliklerindendir. mn, samimiyet ve itenlikle balanma, riya ve ikiyzllk gibi samimiyete glge dren unsurlar bnyesinde barndrmayan bir duygudur.847 Syle onlara Allah bizim de sizin de Rabbiniz iken, Onun hakknda bizimle tartyor musunuz? Bizim yaptklarmz bize, sizin yaptklarnz size aittir. Biz Ona gnlden balananlarz.848 yette kastedilen ihls sahibi mminler, gnlden Allaha balanan, ibdetlerinde itenlikle Ona ynelen, Ondan baka hibir btl ilha samimiyet, sempati duymayan kimselerdir. Allahn rzasna uymayan konularda kimsenin hatrna, gnlne aldr etmeyenlerdir.849 (blis) Rabbim, dedi; Beni azdrmandan tr andolsun ki ben de yeryznde onlara (gnahlar) ssleyeceim ve onlarn hepsini azdracam. Ancak ilerinden kendilerine ihls verilen kullarn hari. Allah buyurdu ki: te bana varan doru yol budur.850 Bu yetin tefsirinde er-Rz yle demektedir: hls bir eyi baka bir eyin karmndan korumak, hlis, saf hale getirmektir. Buna gre bir amel ileyen ya onu srf Allah iin yapmtr ya da bakas
841 842 843 844 845 846 847 848 849 850

el-Mmin 40/ 14 el-Ankebt 29/ 65 el-Mmin 40/ 65 en-Nis 4/ 146 ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 168 Kasapolu, a.g.e., s. 84 Kasapolu, a.g.e., s. 83 el-Bakara 2/ 139 Yazr, a.g.e., c. I, s. 427 el-Hicr 15/ 39- 41

187

iin yapmtr veya her ikisi iin yapmtr. nc k dikkate alndnda Allahn rzas ya stn gelecek ya da bakasnn rzas Ona stn gelecek veya her ikisi birbirine eit olacaktr. nsann bir eyi herhangi bir gayesi olmakszn yapmas gibi drdnc bir k imknszdr. Btn bunlar arasndan geerli olan sadece Allah iin ihlsl olmaktr. nsan bir eyi yapmaya sevk eden, Allahn rzasn talep etmektir. Bu sebebe baka bir sebep kartrmam, baka eylerin karmasndan da korumu ve hlis klmtr. Doru yol olan ihls yolu da Allahn ikramna ve mkfatna sevk eden bir yol olmaktadr. hls kulluk yoludur.851 Sfilere gre ibdetin z ihlstr. Onlara gre hlis amel; amelin deerini yok edecek ucb, riya ve karlk bekleme gibi fetlerden arnm olandr.852 mam Gazzlye gre ihlsn zdd irktir. Ulhiyetteki irk, tevhiddeki ihlsn zdddr. Ona gre ihls iyi - kt demeden her eyde olabilir. nk niyet, iyiye de olsa, ktye de olsa, baka bir ey kartrmadan tek maksatla yaplan i hlistir. Ancak det zere sadece Allah rzasna niyet edilerek yaplan ilere hlis denmitir. Az olsun ok olsun, gnln meylettii ve nefsin haz duyduu dnyalktan her hangi bir ey amele kartrld zaman, amel karr, berrakln kaybeder.853 Hayr, kim iini gzel yaparak zn Allaha teslim ederse, onun mkfat Rabbinin yanndadr. Onlara korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir.854 Kim gzel davranarak zn Allaha teslim ederse o, en salam kulpa yapmtr. lerin sonu Allaha dner.855 Hangi insan, din ynnden, iyilik edici olarak yzn Allaha teslim edip, dosdoru brahim dinine tabi olandan daha gzel olabilir? Allah brahimi dost edinmiti.856 yetlerdeki zn Allaha teslim etmek, dinini gzel yapmak ifadeleri ihlsl olmak857 eklinde tefsir edilmitir. Yani kim dinini Allaha ihlsl klarsa demektir ki muhsin, amelinde Ona teslim olan,858 Ona itat eden859 kimsedir. irk olmadan860 kim kendisini Allaha adarsa ve kendisini eksiksiz olarak Onun klarsa, Ondan bakasn Rab ve mabud olarak bilmez ve tanmazsa o, iyiliklerin yapcs, ktlklerin terk edicisi olan muhsindir.861
851 852 853 854 855 856 857

858 859 860 861

er-Rz, a.g.e., c. XIX, s. 188- 189 Kelbz, a.g.e., s. 149 el-Gazzl, a.g.e., c. IV, s. 680- 682 el-Bakara 2/ 112 Lokmn 31/ 22 en-Nis 4/ 125 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 506; es-Slem, a.g.e., c. II, s. 133; el-Mverd, a.g.e., c. IV s. 343; es-Semn, a.g.e., c. I, s. 484; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 484; ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 153; el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 211; Eb Hayyn, a.g.e., c. I, s. 352; el-c, a.g.e., c. I, s. 411 el-Mverd, a.g.e., c. IV, s. 343 el-Mturd, a.g.e., c. IV, s. 73 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 506 ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 153

188

hlsn hakikati iki eyden, riya ve hevdan emin olmasdr. Bunlardan biri Allaha kar olan amellerimizde olursa o amel hlis olmaz. hls, tevhidin insani tecessmdr. Bu durum Kurn- Kermin 112. sresine neden hem ihls, hem de tevhid sresi dendiini anlamay kolaylatrr. De ki: O Allah birdir. Allah sameddir. Kendisi dourmamtr ve dourulmamtr. Hibir ey Onun dengi olmamtr.862 hlsn ne olduunu anlamada zt anlamllarn zikretmek daha faydaldr. Bunlardan birincisi, nifaktr. kiyzllk anlamna gelir. Kelime, satmak anlamna binen, kendisi gerekte yle olmad halde insanlar yle olduuna ikna etmeye alan kimse iin kullanlr. kincisi, grmek anlamnda bir kkten gelen, bir eyin sahte gsterisini yapmak ya da insann kendisini olduundan baka trl gstermesi anlamna gelen riyadr. Bu da, insanlarn eylemlerinin arkasndaki asl niyetin gizli kald, grnte iyi iler yaptklar izlenimini vermeleridir.863 Bir eyi olduundan baka trl gstermek, riya ile nifakn ortak noktalarndan biridir.864 hsn, Allah gryormu gibi hareket etmektir. Bu durumda kii hibir eyin Allaha gizli kalmayacan bilir. Ama sadece Allahn kendisinden yapmasn istedii eyi yapmak deildir. Bunun tesinde yaplan eyleri srf Allahn rzas iin yapmak demektir. Bunun fiiliyata dklm hali tevhiddir. hsn, insann, Allahn hzr ve nzr olduunun bilincinde olmasn ve ona gre hareket etmesini ve davranna gre dnmesini, hissetmesini ve niyet etmesini gerektirir. D etkinlik ve i etkinlik (dnce) birbiriyle uyumlu, dengeli olmas, dnce ile yaplan iler arasnda herhangi bir elikinin olmamasdr. nsann bu hengine de ihls denilir.865 acTakv Takv, v.k.y. fiilinden gelir. Bu fiilin, vakyen, vikyeten ve vkyeten eklinde masdarlar vardr. Bir eyden korumak anlamnda eklinde kullanm vardr.866 Korkmak, kanmak, saknmak, ekinmek manalarna da gelmektedir.867 Eziyet ve zarar verici eyden korunma demektir.868 ttik, korunmay kabul etmek, kuvvetli bir himayeye girip869

862 863 864 865 866 867 868 869

el-hls 112/ 1- 4 Chittick- Murata, a.g.e., s. 390- 391 Kasapolu, a.g.e., s. 237 Chittick- Murata, a.g.e., s. 389- 390 bn Manzr, a.g.e., c. XV, s. 401 Yazr, a.g.e., c. I, s. 161 er-Rb, a.g.e., s. 833 Yazr, a.g.e., c. I, s. 161

189

kendini iyice saknp korumak demektir.870 ttiknn ism-i faili olan muttaki, Araplarn, O, onu korudu, o da korundu sznden alnmtr.871 Takv, slmdan nceki dnemde de kullanlmtr. Ancak din bir anlam tamayan, madd bir anlam ihtiva eden takv veya ittik, Seninle (A) korktuun ey (B) arasna, seni, ondan (Bden) koruyacak bir engel (C) koymandr. eklinde tanmlanmtr. Yani bir ey vastasyla kendini savunman demektir.872 Cahiliye dneminde takv, ister hayvan, ister insan olsun, canl varln dardan gelecek ykc bir kuvvete kar kendini savunma davrandr.873 Kurnda, dini bir anlam kazanm olan ittik, insann ilhi azap ile kendisinin arasna, ruhunu azaptan koruyacak imn ve tati koymas demektir. Muttaki de ou kez, zhid mmin manasnda kullanlmtr.874 Takv; hayet, tazim ve saygdan kaynaklanan korkma manasn da iermektedir.875 Rablerinden gizli (dncelerinde bile) korku duyan korku sahipleri (mttakn) ki o saatten yana da hu iindedirler.876 slm bykleri takvnn eitli tariflerini yapmlardr. Hz. Ali: Takv, gnahlara devam etmeyi, yapt ibdetlerle aldanmay brakmaktr. demitir. Vkd: nsanlara kar d grnn sslediin gibi, Allaha kar srrn (gnln) sslemendir. Hasan Basri: Allahtan bakasn Allaha tercih etmemen ve btn ilerin Onun kudretinde olduunu bilmendir. demitir.877 Muttaki, dnya ilerinde, zellikle din ile ilgili konularda ibdetlerini yapan ve yasaklardan kanan, Hz. Peygamberin yoluna girip dnyay arkasna atan, nefsini ihls ve vefaya zorlayan, haram ve zulm terk eden kimsedir.878 Kurn Kerimde takv kavram 237 yette gemektedir.879 Bu kavram; mn: O zaman inkr edenler, kalplerine fke ve gayreti, o cahiliye (ann) fke ve gayretini koymulard, Allah da Elisine ve mminlere huzur ve gvenini indirdi; onlar takv kelimesine balad.880
870

871
872 873 874 875 876 877 878 879 880

er-Rz, a.g.e, c. II, s. 20; Yazr, a.g.e., c. I, s. 161 er-Rz, a.g.e, c. II, s. 20 Izutsu, a.g.e., s. 300 Izutsu, a.g.e., s. 25 Izutsu, a.g.e., s. 302- 303, 305 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 20 el-Enbiy 21/ 48- 49. er-Rz, a.g.e., c. II, s. 21 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 20- 21 Abdlbk, a.g.e., s. 848- 851 el-Fetih 48/ 26

190

Tat: Gklerde ve yerde ne varsa hepsi Onundur. Kulluun da yalnz Ona yaplmas lzmdr. Siz, Allahtan bakasndan m korkuyorsunuz?881 Tevbe: (O) lkelerin halk inanp korunsalard, elbette zerlerine gkten ve yerden bolluklar aardk; fakat yalanladlar, bizde onlar kazandklaryla yakaladk. 882 Gnah terk etmek: Sana doan aydan soruyorlar. De ki: Onlar, insanlar ve hac iin vakit lleridir. Evlere arkalarndan girmek iyilik deildir. yilik Allahtan korkann iyiliidir. Evlere kaplarndan girin ve Allahtan korkun ki, baarya eresiniz, umduunuzu bulasnz.883 hls: te kim byle Allahn nianlarna (hac ibdetlerine ve kurbanlara) sayg gsterirse, bu, kalplerin takvsndandr.884 anlamlarnda gelmektedir.885 Takv kavram pek ok yette hsn kavram ile birlikte kullanlmtr. Baz yetlerde muttakiler muhsin olarak nitelendirilirken, baz yetlerde muttakilere en gzel mkfatn verilecei belirtilmitir. De ki: Ey imn eden kullarm! Rabbinizden korkun. Bu dnya hayatnda gzel davrananlara gzellik vardr. Allahn yeri genitir.886 Allah mminlere, imnlarna takvy eklemelerini emrediyor. demektir. Allah Tel, mminlere ittiky emredince onlara, bu takvlarnn faydalarn da bildirerek Bu dnyada iyi hareket edenler iin, bir iyilik vardr. buyurmutur.887 nk Allah korunanlarla ve iyilik edenlerle (muhsin) beraberdir.888 Yani Allah gryormu gibi ibdet eden,889 amelde ve tevhidde ihsn sahibi olan,890 ktlklerden saknan tat amelini ileyen, yaptklarnda Ona snan,891 farzlarna riayet eden, hakkn yerine yetiren, emir ve nehiylerine itat etmede dikkat edenlerle beraberdir.892 Allahn buyruklarna sayg gstermek gnlden bir takvy gerektirir. Ona sayg gstermekte Ona ballktan ileri gelir. Gnlnde Allah korkusu ve sevgisi olmayan kimsede takv da olmaz. Allahn emirlerine sayg,

881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892

en-Nahl, 16/ 52; bkz. en-Nahl 16/ 2;el-Mminn 23/ 52 el-Arf 7/ 96 el-Bakara 2/ 189 el-Hac 22/ 32 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 20 ez-Zmer 39/ 10 er-Rz, a.g.e., c. XIX, s. 149 en-Nahl 16/ 128 el-Kueyr, a.g.e., c. II, s. 330 el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 132 en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 703 et-Taber, a.g.e., c. XIV, s. 409

191

kalbi korur ve ruhu temizler.893 Onlarn etleri ve kanlar Allaha ulamaz. Fakat sizin takvnz Ona ular. Allah onlar size byle boyun edirdi ki, sizi doru yola ilettii iin Onun bykln anasnz. (Ey Muhammed) gzel davrananlar mjdele.894 Takv, insann kendisini Allahn korumas altna koyarak hirette zarar ve ac verecek eylerden iyice korumas, gnahlardan saknmas ve iyiliklere sarlmasdr.895 Onlardan, Rabbimiz, bize dnyada hasene ver, hirette de hasene ver ve bizi ate azabndan koru diyen vardr.896 Takv, insann kendisini Allahn korumasna brakmas, bu korumay hak etmek iin de, hirette zarar verici eylerden uzaklap, sevaplara komasdr. Bu, tevhide sarlma, irkten uzaklama, Allahtan saknarak farzlar yerine getirme ve kalbini Allahtan baka her eyden uzak tutma, btn varlyla Allaha ynelme ile olur.897 Bize bu dnyada iyilik yaz, hirette de. Biz sana yneldik. (Allah) buyurdu ki: Azabma, dilediimi uratrm, rahmetim ise her eyi kaplamtr. Onu korunanlara, zekt verenlere ve yetlerimize inananlara yazacam.898 (Allahn azabndan) korunanlara da: Rabbiniz ne indirdi? dendi, Hayr (indirdi) dediler. Bu dnyada gzel i yapanlara gzellik vardr, (onlar iin) hiret yurdu ise daha hayrldr. Korunanlarn yurdu ne gzeldir.899 O (mmi)nler ki yaralandklar halde yine Allahn ve Elisinin arsna uydular, onlardan gzel davrananlar ve korunanlar iin pek byk ecir vardr.900 Bu, bir hatrlatmadr. Korunanlar iin gzel bir gelecek vardr.901 Doruyu getirene ve onu dorulayanlara gelince; ite korunanlar onlardr. Rablerinin yannda onlara, diledikleri her ey var. te gzel davrananlarn mkfat budur. (Byle olur) ki Allah onlarn yaptklarnn en ktlerini onlardan rtsn ve onlar, yaptklarnn en gzeliyle mkfatlandrsn.902

893 894 895 896 897 898 899 900 901 902

Ate, Sleyman, Kurn Ansiklopedisi, I-XXVII, Kurn Bilimleri Vakf, stanbul, 1997, c. XIX, s. 486 el-Hac 22/ 37 Yazr, a.g.e., c. I, s. 161 el-Bakara 2/ 201 nal, a.g.e., s. 468 el-Arf 7/ 56 en-Nahl 16/ 30 l-i mrn 3/ 172 es-Sd 38/ 49 ez-Zmer 39/ 33- 35

192

Korunanlar, cennetlerde, eme bandadrlar; Rablerinin, kendilerine verdiini alrlar. nk onlar bundan nce gzel davranrlard: geceleri pek az uyurlard, seherlerde istifar ederlerdi, mallarnda dilenci ve yoksul iin hak vard.903 Korunanlar ise glgeler altnda, eme bandadrlar. Gnllerinin ektii meyveler iindedirler. Yaptklarnza karlk afiyetle yiyin, iin. Biz, gzel davrananlar byle mkfatlandrrz.904 nanp iyi iler yapanlara bundan byle korunup inandklar ve iyi iler yaptklar, sonra korunup inandklar ve yine korunup iyilik ettikleri takdirde, (daha nce) yediklerinden tr bir gnah yoktur. Allah gzel davrananlar sever.905 yette Allah, gnahn bulunmayn iki kere takv ve imnn, nc defa da takv ve ihsnn bulunma artna balamtr.906 Birinci ittika: haramdan saknanlar, ikinci ittika: takvda ve imnda sebat edenler, nc ittika: isyandan saknmakta, amellerini en iyi ekilde yapmada veya insanlara iyilik yapmada sebat edenler demektir. nsanlar haramlardan sakndklar srece mmin ve muhsindirler.907 Takvnn defa zikri, eitli vecih ve mertebelere iarettir. lk olarak gemi, imdiki ve gelecek zamana iarettir. kinci olarak hle iarettir: birincisi, insann kendisiyle yine kendi nefsi ve vicdan arasnda takv ve imn, ikincisi, kendisiyle insanlar arasnda takv ve imn, ncs kendisiyle Allah arasnda takv ve imndr. Ayrca yette saknlacak eylerin derecelerine de iaret vardr ki, nce azaptan saknmak iin haram terk etmek, sonra harama dmemek iin pheleri terk etmek, sonra da nefsi noksandan korumak, tabiat ve alkanlk kirlerinden temizlemek iin baz mubah eyleri terk etmek gerekir.908 Takvnn en st mertebesi ihsna kap amaktadr. Bu mertebedeki takv, iyice giyilen, vcudu her bakmdan rten elbisedir. Bu elbiseye zarar verici her eyden kanma hali ihsn halidir. Takvya brnen insan her durumda, her sz ve davrann ilhi hkmlere gre ayarlar, Allah her yerde hisseder, her yerde grr. Bizzat Kendisini grmese de srekli Onun huzurunda bulunduu duygusuyla Onu gryormuasna hareket eder.909

903 904 905 906 907 908 909

ez-Zriyt 51/ 15- 19 el-Mrselt 77/ 41- 44 el-Mide 5/ 93 er-Rz, a.g.e., c. XII, s. 84 ez-Zemaher, a.g.e., c. II, s. 291- 292 Yazr, a.g.e., c. III, s. 336 nal, a.g.e., s. 472

193

ad- Dua Dua, davet gibi armak manasnda masdardr. Sonra, kkten bye, aadan yukarya meydana gelen talep ve niyaz manasna det olmu ve isim olarak kullanlmtr.910 Szlkte armak anlamna gelir. Duada, dua edilene bir tazim sz konusudur.911 Dini literatrde dua, Allahn ycelii karsnda kulun acziyetini itiraf etmesi, sevgi ve tazim duygular iinde Allahtan ltuf ve yardm dilemesidir. Arapada, kullanld edatlara gre dua, bir kimse iin hem hayr duada bulunmak hem de bedduada bulunmak anlamlarna gelir.912 Duann eitli tanmlar yaplmtr: Dua, kulluk derecesinin dkln, aa mertebelerde oluunu, rububiyet derecesinin izzetini ve yceliini bilmeyi ifade eder. Dua eden, duaya, kendisinin istedii eyi elde etmekten aciz olduunu, Allahn onun duasn iittiini, ihtiyacndan haberdar olduunu, ihtiyacn gidermeye kadir olduunu, rahim olduunu bildiinde ynelir. Bundan dolay dua byk bir ibdettir.913 Dua, kullarn Allahtan yardm, ltuf, ihsn ve inayet istemeleri, bunu yaparken kulluklarn gstermeleri, Allahn ilhi kudreti karsnda gszlklerini, aciz olduklarn idrak etmeleridir.914 Dua, sebep ne olursa olsun, kendi benliinden syrlan insann, olaanst bir durumda Allahla szl bir iliki balatmak istemesi ve bu ilikide dilsel iaretleri de kullanarak konumasdr.915 Allahn, olaanst bir durumda insanla konumas vahiy iken, insann Allahla konumas duadr. Vahiy yukardakinden aadakine, dua, aadakinden yukardakine olan konumadr. Her iki tarafta birbirleriyle konumalarnn sonucunda bir cevap bekler. Allah vahyine karlk insandan tasdik veya tekzb eklinde karlk vermesini beklerken, insanda duasna karlk Allahtan isticbe (cevap verme) bekler. nk insan arzusunun kabul edilmesi iin Allaha dua eder, yalvarr.916 Allah da yaplan duaya karlk vereceini haber vermitir: Rabbiniz, Bana dua edin, size cevap vereyim dedi.917

910 911 912 913 914 915 916 917

Yazr, a.g.e., c. II, s. 7 er-Rb, a.g.e., s. 244 Cilc, Osman, Dua, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1994, c. IX, s. 529 er-Rz, a.g.e., c. XIV, s. 129 Tun, Cihad, slm Dininde Zikir ve Dua, E...F. Dergisi, sy. 5, Kayseri, 1988, s. 37 Izutsu, a.g.e., s. 244- 245 Izutsu, a.g.e., s. 244- 248 el-Mmin 40/ 60

194

Duann temelinde gven ve yce bir inan vardr. Bu nedenle birey, gvendii, inand sonsuz merhamet ve efkat sahibi kutsal bir varln kendisine yardm edeceine inanr ve dua eder. Bu psikolojiyle dua ettiinde de iinde bir umut belirir. Dua, stres, kayg, keder, znt ve korku ile gnahkrlk duygusunu gidermede psikoterapik etkiye sahiptir. nk dua, kiiyle Allah arasnda kurulan derin, samimi ve mahrem bir iliki tarzdr.918 Dua, insann Allaha kar kulluk faaliyetinin esas unsurudur. Dua, kulun Allahtan bir ey istemesi, Onu yardma armas veya Onu istemesi, anmas demektir. Kul, ister srf Allah iin, isterse iinde bulunduu zor artlardan dolay Allaha ynelir. inde bulunduu durumdan kurtulmak, bir daha maruz kalmamak iin Allah hatrlar, acizliini, gszln, kusurlarn samimi olarak itiraf ederek Ondan yardm ister. Bu istekle gnah ve kusurlarndan pimanlk duyar, kalbini temizler ve Allahtan af diler.919 Nice Peygamber var ki, kendileriyle beraber birok erenler arptlar. Allah yolunda balarna gelelerden ylmadlar, zayflk gstermediler, boyun emediler. Allah sabredenleri sever. Sadece yle diyorlard: Rabbimiz, bizim gnahlarmz ve iimizde taknlmz bala, ayaklarmz (yolunda) salam tut, kfir topluma kar bize yardm eyle. Allah da onlara hem dnya karln hem de ahiret karlnn en gzelini verdi. nk Allah gzel davrananlar sever.920 Dua, ruhun madd olmayan bir leme ynelii, Allaha ykselii ve ak iinde tapnma halidir. Hayat yaratana, her eyin kendisinden gelene bir dn, mutlak g ve hayr sahibi her eyin yaratcsyla ilikiye geme ve Ona ynelmedir.921 Dua, sadece istekleri elde etme yolu deil akn da gstergesidir.922 Dua, sadece durumu arz etme, istekleri sralama deildir. Her eyin yaratcs ve sahibi olan Allaha sevginin, nimetlerine krn ve emirlerine tbi olmaya hazr olmann bir belirtisidir.923 Dua, sadece dua eden kul ile Allah arasnda olan bir ey deildir. Dua, insan bakalarn da dnmeye, onlarn iyiliini istemeye sevk etmekle insanlar arasndaki vurdumduymazlk, kskanlk ve ktlk duygularn yok eder.924
918 919 920 921 922 923 924

Ko, Mustafa, Ergenlik Dneminde Dua ve badet Alglarnn Ruh Salna Etkileri zerine Bir Alan Aratrmas, S...F. Dergisi, sy. 10, Sakarya, 2004, s. 118 Parladr, Selahattin, Dua, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1994, c. IX, s. 531 l-i mrn 3/ 146- 148 Carrel- eriati, Alexis- Ali, Dua, ev. Ali Eretin, 2.bs., Birleik Yaynclk, stanbul, 1999, s. 32 eriati, a.g.e., s. 59 Carrel, a.g.e., s. 36 Carrel, a.g.e., s. 44

195

slmi dua: Allaha hitap ve insann isteklerini aa vurma biiminde; dnyay, Allah, evreni ve insan en derin, en net, en latif yntemle bir tr tanma ve en gzel etkiyi brakma eklinde da yansr.925 Duann genellikle zikir saylmas, sayg unsurunu iermesinden kaynaklanmaktadr. Buna gre dua, biri zikir ve sayg, dieri istek ve dilek olmak zere iki unsuru barndrmaktadr.926 Dua, Kurn- Kermde 20, dua kelimesinin kendisinden tredii d-a-v trevleriyle birlikte 200 yerde gemektedir.927 Yeryz dzeltildikten sonra onda bozgunculuk yapmayn, korkarak ve umarak Ona dua edin. Muhakkak ki Allahn rahmeti muhsinlere yakndr.928 Bu ibdeti, haddinizi bilip Rabbinizi tanyarak istiv, yaratma ve emir, ycelik ve ululuk, btn hayr ve bereketin Onun ve Ona ait olduunu, kendinizin her zaman Ona muhta olduunuzu ve Onun hkm altnda bir varlk olduunuzu ve hibir zaman Ondan mstani olamayacanz, bununla birlikte herhangi bir ihtiyacnz veya arzunuzu Ona sunmaktan ve Ondan talep etmekten yasakl olmadnz, izinli hatta emredilmi olduunuzu bilerek yapn. nk Onun ihsnnda cimrilik yoktur. steklerinizde barp armadan, tazim iinde ve yalvararak, ihls ve gizli bir yalvarmayla isteyiniz. nk dua, kn bykten, cizin glden ihtiya ve arzusunu ciddi olarak istemesi demektir. Fiil, sz ve hal olarak yalvarmak, ihls ve ciddilik ve istenilen eyin hem isteyen hem de istenilenin hal ve artlarna uygun olmas duann tarifinde yer alan artlardandr.929 Duann kabul edilmesinin asl art btni edeptir. O da tevbe etmek, helllemek ve btn himmetini Allaha balamaktr.930 Allah Tel baka yetlerde de duann nasl yaplacan belirtmitir: En gzel isimler Allahndr. O halde Ona o gzel isimlerle dua edin ve Onun isimleri hakknda erilie sapanlar brakn. Onlar yaptklarnn cezasn ekeceklerdir.931 De ki: ster Allah diye arn, ister Rahman diye arn. Hangisiyle arrsanz en gzel isimler Onundur. Namaznda sesini pek ykseltme, ok da ksma, bu ikisinin arasnda bir yol tut.932 Onun gzel isimleri Ona duada bir yoldur.933 Dua edilmeye, kendisinden bir ey
925 926 927 928 929 930 931 932

eriati, a.g.e., s. 76 Parladr, a.g.md., s. 531 Abdlbk, a.g.e., s. 257- 260 el-Arf 7/ 5 Yazr, a.g.e., c. IV, s. 64 el-Gazzl, a.g.e., c. I, s. 887 el-Arf 7/ 180 el-sr 17/ 110

196

istenmeye en ok lyk olan Allahtr. Yaratclarn en gzelini brakp Bale mi yalvaryorsunuz.934 Dua, gnahlardan tevbe etmektir. Tevbe eden, tevbesi esnasnda Allaha dua etmektedir. Duasnn kabul olmas da tevbesinin kabul edilmesi anlamna gelmektedir.935 Dua, yaknlk vastas ve byk bir ibdettir.936 Bu konuda Hz. Peygamber Dua ibdettir. buyurmutur.937 Dua, maksud ve matlubu bilmede ve tanmada yaknlk salayan bir vastadr. nsanda dua etme eilimi ftridir. Dua, kinatn dehet verici sessizlii iinde, insanolunun kendisine bir cevap bulmak iin hissettii derin hasret ve itiyakn bir ifadesidir. Kinat hayatnda kendisinin farkna varr.938 aeZikir Szlkte zikir, bir eyi anma, hatrlama, telaffuz etme, hret, an,939 namaz, dua, niyaz, Kurn, Kurn tilveti, tesbih, kr, tat940 gibi anlamlara gelir. Zikir kavram Kurnda 292 yette gemektedir.941 Kurnda baz yetlerde dnmek anlamna gelmektedir. O (Allah) ki gkleri, yeri ve bunlar arasnda bulunanlar alt gnde yaratt, sonra Ara istiva etti. Sizin, Ondan baka bir dostunuz, efaatiniz yoktur. Dnp t almyormusunuz.942 Baz yetlerde de hatrlatmak, t vermek ve t almak anlamnda kullanlmtr. Allah adleti, ihsn, akrabaya vermeyi emreder, faha (edepsizlik)dan, mnker (fenalk)tan ve bay (azgnlk)den men eder. t almanz iin size byle t verir.943 Kurn, insanlarn t almalar iin peygamberlerinin diliyle indirilmitir.944 Onda geen eitli rnekler, srf insanlar t alsn diye anlatlm945 ve onun zerinde dnmek ve t almak tavsiye edilmi,946 Allah zikretmeye byk nem verilmitir. Hibir eyin Allah anmaktan alkoymad insanlara en gzel mkfatn verilecei belirtilmitir. Kendilerini ne
933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946

et-Tabtab, a.g.e., c. XIII, s. 223 es-Safft 37/ 125 er-Rz, a.g.e., c. V, s. 101 Yazr, a.g.e., c. II, s. 11 bn Mce, ed-Dua 1 kbal, Muhammed, slmda Dini Tefekkrn Yeniden Teekkl, ter. Sofi Huri, eltt Matbaaclk, stanbul, 1964, s. 105- 109 bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 308- 311 er-Rb, a.g.e., s. 259- 260 Abdlbk, a.g.e., s. 270- 275 es-Secde 32/ 4 en-Nahl 16/ 90; bkz. el-Enm 6/ 152 ed-Duhn 44/ 58 ez-Zmer 39/ 27 el-sr 17/ 41; en-Nr 24/ 1; el-Furkan 25/ 50

197

ticaretin ne de alveriin Allah anmaktan, namaz klmaktan, zekt vermekten alkoymad erkekler (onlar), yreklerin ve gzlerin (dehetten) ters dnecei gnden korkarlar. Ki Allah onlara yaptklarnn en gzel karln versin ve ltfundan onlara daha fazlasn da ihsn etsin.947 Allah zikretmek, mmini, nefsinin temizlenmesine ve saflna gtrmekte, gven ve dinginlii hissetmesini salamaktadr.948 Onlar inanmlardr ve kalpleri Allah anmakla yatr; iyi bilin ki ancak Allah anmakla kalpler yatr.949 Mslman Allahn zikrine devam ettiinde, kendisinin Allaha yakn, Onun himayesi ve gzetiminde olduunu hisseder. Bu durumda, nefsinde metnet ve gce bal bir uur ile gven ve dinginlik uyandrd iin yaamn tazyik ve tehlikelerinin nnde nefiste zayflk ve acizlik duyulduu, hibir gvence ve yardmc bulunmad zamanda, insann hissettii stresin ilac olmaktadr.950 afSabr s.b.r. ( )kelimesinin asl hapsetmektir.951 Engellemek, zorlamak, dayanmak, sebat etmek, cesaret etmek anlamna gelir.952 Bu anlamda Allah Tel: Onlar atee ne kadar dayankldr.953 buyurmutur. Nefsi, istedii bir eyi elde etmekten alkoyduunda nefsimi hapsettim denilir.954 Sabr, itidali muhafaza etmek, kolay vazgememek, tahamml gstermek anlamna da gelir. Semantik adan, balarna gelene itidal ile dayankllk gsteremeyen, kolaylkla fkeye kaplp iddete bavuranlarn zellii anlamna gelen cezeann zdddr. Bu, sabrn, ruhen belalar ve aclar karsnda itidali muhafaza ve her trl zorluun orta yerinde, kiinin, davasnn bayraktarln yapmakta sebat etmesi iin gerekli gce sahip olmas anlamn tadn ima etmektedir.955 slm limleri sabr: nsann alageldii tabiatna uygun hallere muhalif olan olaylar karsnda hibir mecburiyet hissetmeksizin mukavemet etmesidir. Sabr, Allah tarafndan

947 948 949 950 951 952 953 954 955

en-Nr 24/ 38 Necati, Osman, Kurn ve Psikoloji, Fecr Yaynevi, Ankara, 1998, s. 261 er-Rad 13/ 28 Necati, a.g.e., s. 262 bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 438 bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 438- 439 el-Bakara 2/ 175 bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 438 Izutsu, Kurnda Din ve Ahlki Kavramlar, s. 175

198

gelen hile ve bellara areler arayarak kar koymak ve tahamml etmektir. eklinde tanmlamlardr.956 Sabr kavram trevleriyle birlikte Kurn- Kermde 103 yette gemektedir.957 Dier btn gzel ve faydal eyler gibi sabretmekte Kurn- Kermde gzel bulunmu ve sabredenler gzel davranan kimseler olarak nitelendirilmi, sabrlarnn sonucunda da hesapsz ekilde mkfatlandrlacaklar vad edilmitir. Sabret, nk Allah gzel davrananlarn ecrini zayi etmez.958 Sabr, kiiye bel ve musibet isabet ettiinde tela ve feryat etmeden, gemesini bekleyerek, sknet ierisinde tahamml etmek demektir. Sabrn eidi olduu sylenmitir.959 Bunlardan biri musibetlere kar sabrdr.960 Kunda musibetlere kar sabredenler vlmekte, bu sabrn herkesin ulaamayaca byk bir olgunluk olduu vurgulanmaktadr. yilikle ktlk bir olmaz. (Sen ktl) en gzel olan eyle sav. O zaman birde bakarsn ki, seninle arasnda dmanlk bulunan kimse, sanki scak bir dosttur. Bu (ktl iyilikle savma olgunluu)na ancak sabredenler kavuturulur.961 nk her trl eziyete, yalanlamaya, dvlmeye, svlmeye Allah rzas iin sabrla katlanmak962 herkesin sahip olaca bir meziyet deildir. Bu tr eziyetlere maruz kalanlar arasnda Allahn elileri de vardr. Sabr gsterme konusunda insanlara rnek gsterilmilerdir. Nice Peygamber var ki, kendileriyle beraber birok erenler arptlar, Allah yolunda balarna gelenlerden ylmadlar, zayflk gstermediler, boyun emediler. Allah sabredenleri sever. Sadece yle diyorlard: Rabbimiz, bizim gnahlarmz ve iimizde taknlmz bala, ayaklarmz (yolunda) salam tut, kfir topluma kar bize yardm eyle. Allah da onlara hem dnya karlnn hem de ahiret karlnn en gzelini verdi. nk Allah gzel davrananlar sever.963 Bu Peygamberlerden biri de Hz. Yusuftur. (Yusuf) Dedi: Sizler cahil iken Yusufa ve kardeine neler yaptnz bildiniz mi? A, yoksa sen, Yusuf musun? dediler. Ben

956 957 958 959 960 961 962 963

Erdem, Hsameddin, Ahlk Felsefesi, 2.bs., H-er Yaynlar, Konya, 2003, s. 124- 125 Abdlbk, a.g.e., s. 491- 493 Hd 11/115 Bulad, Kerim, Kurnda Nankrlk Kavram, Pnar Yaynlar, stanbul, 2001, s. 102 er-Rb, a.g.e., s. 403 el-Fussilet 41/ 34- 35 nal, a.g.e., s. 443 l-i mrn 3/ 146- 248

199

Yusufum, bu da kardeimdir. dedi. Allah bize ltfetti (bizi korudu, yceltti), dorusu kim (Allahtan) korkar ve sabrederse, Allah iyilik edenlerin ecrini zayi etmez.964 Mminler sadece beden straplara tahamml etmek zorunda kalmazlar. Kfirlerin alay etmesi, onlar hakir grmesi, yalanlamas, hor grmesi birer musibet ve sabr gstermede imtihandr. Bu durumda sabr, Allaha imnn nemli bir cephesini oluturur. yle ki inan, bunu, olmayacak durumlarda bulunduu zaman ortaya koyar. Sabr, dmann bitmek bilmeyen taarruzlar karsnda gerek inanta sebat etme yolundaki bklmez kararlla atfta bulunmaktr. 965 Ancak sabr, insann, ktln elemini hissetmemesi, irkin grmemesi demek deildir. Sabr, nefsi, feryat ve fgan etmemeye hamletmektir. nsan, hznn iine atp, kendisini onun emarelerini da vurmaktan alkoyunca, her ne kadar o kimsenin gznde ya belirip, rengi deise de sabretmi olmaktadr.966 Gzel olan sabr, bely indirenin Allah olduunu bilip, Onun, her eyin sahibi olduunu anlamaktr. Ona kendi mlkndeki her hangi bir tasarrufundan dolay itiraz etmemektir. Gzel olan sabr, insann, belay indirenin cahil olmayan, her eyi bilen bir hkim ve hibir eyden gafil olmayan bir lim, hibir eyi unutmayan, hi kimseye zulmetmeyen bir rahm olduunu bilmesidir. Bunu bilince de Ondan gelen her ey hikmet ve doru olmu olur. nsann, bely verenin nurlarn mahedeye dalmas, onu, belya kar ikyet etmekten alkoyar.967 Sabr, melek, insan ve hayvant arasnda sadece insana mahsus bir zelliktir. Hayvanttaki eksiklik, meleklerdeki kmil olma zelliinden dolay onlar iin dnlemez. nsandaki ehvet arzusunu terk ettiren bir kuvvet ve ehvete kar dinin gsterdii yolda direnme, ehvete zorlayan kuvvet karsnda dinin icaplarn yerine getirmede gsterilen dayanmadan ibarettir.968 Sabret, sabrn ancak Allah (n yardm) iledir. Onlara zlme kurduklar tuzaklardan da skntya dme. nk Allah korunanlarla ve iyilik edenlerle beraberdir.969 Sabr acya katlanmak, onu geirmek iin dayanmak ve kar koymaktr. Baarl olmann da en byk artdr. Darln ve skntnn gemesi iin Allahn yardmn celbedecek sebeplerin banda
964 965 966 967 968 969

Ysuf 12/ 89- 90 Izutsu, a.g.e., s. 177 er-Rz, a.g.e., c. IV, s. 152 er-Rz, a.g.e., c. XVIII, s. 104 el-Gazzl, a.g.e., c. IV, s. 119- 120 en-Nahl 16/ 127- 128

200

gelir. Sabrszlk gsterenler darlk iinde kalmaya mahkmdur. Onlar dnyada meydana gelen olaylara kar dayankl deildir. Her eye kar istek duyar, elde etmek ister, her eyden rahatsz olurlar. Elindekinin kymetini bilmeden bakasnn elindeki mala gz koyar, onu elde etmek isterler. Kk bir yokluk karsnda da tahamml edemez duruma gelir, hemen mahvolurlar. Oysa dnyada deimeyen hibir ey yoktur. Darla denler, Allaha kalbini balayarak, darlk ve skntnn Allahn izniyle geeceine imn eder ve Allahn yardmn, mutluluk ve refah gnn temiz bir kalp ve olgun bir imn iinde beklerse sonu kurtulu olur. Hem de hibir ktle ve fenala dmeden.970 Sabrederek ve namaz klarak (Allahtan) yardm dileyin.971 Ve onlar Rablerinin yzn (rzasn) arzu ederek (nefsin gcne giden eylere) sabrederler: namaz klarlar, kendilerine verdiimiz rzktan gizli ve ak olarak (hayr yoluna) harcarlar ve ktl iyilikle savarlar. te u yurdun sonucu onlarndr: (Onlar) Adn cennetlerine girerler. Babalarndan, elerinden ve ocuklarndan iyi olanlar da kendileriyle beraber olur. Melekler de her kapdan yanlarna varrlar.972 Hor grlp ezilmekte olan milleti de iini bereketlerle donattmz yerin, doularna ve batlarna miras kldk. Rabbinin srailoullarna verdii gzel sz, sabretmeleri yznden tam yerine geldi. Firavun ve kavminin yaptklarn ve (zenle kurup) ykselttiklerini yerle bir ettik.973 srailoullar Allaha imnlar nedeniyle Firavun ve ordularnn pek ok eziyetlerine maruz kalmlard. Ancak onlar imnlarnda sebat edip sabretmeleri nedeniyle Allah onlara Firavuna kar yardm etti.974 Firavunu helk edip onun yerine srailoullarn geirdi.975 Sabrn ikinci eidi de Allaha itatte sebat etmektir.Ailene namaz emret, kendin de ona sebat ederek devam et. Biz senden bir rzk istemiyoruz. Seni Biz, rzklandrrz. Sonu takv erbbnndr.976 Allaha itat ve emirlerini yerine getirmede sabrl olup devamnda sebat etmek, haramlara kar sabrdan daha zor ve daha faziletli kabul edilmektedir.
977

En zor sabr eidi

970 971 972 973 974 975 976 977

Yazr, a.g.e., c. I, s. 289 el-Bakara 2/ 45 er-Rad 13/ 22- 23 el-Arf 7/ 137 et-Taber, a.g.e., c. X, s. 406; el-Merg, a.g.e., c. VIII, s. 48 el-Cevz, a.g.e., c. III, s. 253; ez-Zuhayl, a.g.e., c. IX, s. 72 Th 20/ 132 Cebeci, Ltfullah, Kurnda er Kavram, Aka Yaynlar, Ankara, 1985, s. 180

201

olarak grlmektedir. Bunun sebebi olarak da kulun tabiat gerei ibdet ve kulluktan holanmamas gsterilmektedir.978 Onlara Kurn okunduu zaman, Ona inandk, phesiz o Rabbimizden gelen gerektir. phesiz biz ondan nce de mslmandk derler. te onlarn, sabredip ktl iyilikle savmalar ve kendilerine rzk olarak verdiklerimizden Allah yolunda harcamalar karlnda, mkfatlar kendilerine iki kat verilecektir.979 Sabrn nc eidi de Allahn nehyettiklerine kar sabrdr.980 Sabr konusuna byk yer veren el-Gazzl sabrn iki trl olduunu sylemitir. Birincisi; bedeni sabrdr. Zorluklara tahamml etmektir. Bu zorluklar ya kiinin kendinden kaynaklanr ya da baka taraflardan insana musallat olur. kincisi; ruhan, manev sabrdr. Bu, nefsi, ehvetin iktizas olan eylerden alkoymaktr. Eer ktle katlanmak sabr olarak adlandrlrsa, sabrn hkim olduu ktle nisbetle sabr deiik ekillerde adlandrlr. Felkete tahamml dorudan sabr, zdd zntdr. Eer sabr sava alannda gsterilen metanette olursa buna ecat (cesaret), zddna cebnet (korkaklk) denir. Sabr hiddetini yenmekte olursa buna hilm (yumuaklk), zddna tezemmr (saldrganlk)denir. Eer sabr geim skntsna kar olursa buna zhd, zddna hrs denir.981 ag- Adlet a.d.l. ( )fiilinden tremitir.982 Szlkte denk olmak, eit olmak, farz,983 doruluk, dzgnlk, kararllk, iki kiinin arasn dzeltmek, Allaha ortak komak anlamlarna gelir.984 Kk adl ve dldr. Idl, devenin yanlarnda bulunan denklere denir.985 Adl, denklii basiretle idrak edileni, dl, denklii duyularla idrak edileni ifade eder.986 Adl, sevab ve gzeldir. Onun zdd cevr ve zulmdr.987 Kurnda trevleriyle beraber 28 yerde geer.988 Kst kelimesi de Kurnda adlet manasnda kullanlr.989 Kurnda, Allahn, insan eli, yz, gz, kula, aya, btn organlar ksaca vcudunu adlet zere yaratt haber verilmektedir. O seni yaratt, seni
978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989

el-Gazzl, a.g.e., c. IV, s. 131 el-Kasas 28/ 53- 54 Cebeci, a.g.e., s. 180 el-Gazzl, a.g.e., c. IV, s. 125- 126 bn Manzr, a.g.e., c. XI, s. 434 er-Rb, a.g.e, s. 487 bn Manzr, a.g.e., c. XI, s. 434 bn Manzr, a.g.e., c. XI, s. 432 nal, a.g.e., s. 254 el-Kueyr, a.g.e., c. II, s. 314 Abdlbk, a.g.e., s. 448- 449 er-Rb, a.g.e, s. 487

202

tesviye etti ve sana ll bir biim verdi.990 Burada, bir baka yette geen ahsen-i takvm ifadesiyle ortak nokta vardr. Her iki yerde de sylenmek istenen insann en gzel ekilde dengeli, dzgn yaratlddr. Bu ekilde yaratlan, yaratl dil olan insandan Allah, adletli olmasn, kendisiyle ve insanlarla olan ilikilerinde dil davranmasn istemektedir. Allah adleti, ihsn, akrabaya vermeyi emreder. Fahadan, mnkerden ve bayden men eder. yice dinleyip tutasnz diye size t verir.991 yette en stn ahlki zellie ar yaplrken en kt ey de yasaklanmaktadr. yetteki adlet ve ihsn birbirleriyle alkal ekilde tefsir edilmitir. Adlet fiillerde, ihsn szlerde olur denilmitir.992 Adlet, hem insanla Allah arasnda hem de insanlar arasnda olur.993 Adlet, kelime-i tevhid (l ilhe illellah)le994 tefsir edilmitir. Adlet kinatn nizmdr. Amel ve ibdetlerdeki vacipler gibi ahlk bir fazilettir. Btn haklarn stnde olan ilhlk hakkdr. Bu hakkn birinci srasnda da Allahn birliine inanmak gelir. Yni adlet, Allahtan baka ilh olmadna ehdet etmek, ortak ve benzerleri ortadan kaldrmak ve Allahn birliine imn etmektir.995 bn Abbas adleti, Allaha koulan ortaklar terk etmektir; ihsn, Allaha sanki Onu gryormu gibi ibdet etmek, nefsin iin istediini dier insanlar iinde istemek, bu insan mmin ise onun imnnn artmasn, kfir ise mslman olmasn istemektir eklinde tefsir etmitir.996 Bir baka rivyette de adlet tevhid, ihsn ise tevhidde ihlsl olmaktr.997 Buna paralel olarak adlet, kelime-i ehdet;998 ihsn, Allahn emir ve nehiylerine sabretmek, gizli ve ikr Allaha itat etmektir.999 Veya adlet, ihlstr.1000 hsn, farzlarn yerine getirilmesidir.1001 Hakk olana hakkn vermek olan adlet, Allaha hakk olan ulhiyeti ve ilhl teslim etmektir. nsanlarla iliki boyutundaki adlet ve ihsna gelince; adlet, insanlarla aradaki hukuku eit seviyeye getirmek,1002 zulm terk etmek, hak sahibi olan herkese hakkn vermektir.1003 hsn, ktlk edene iyilik etmeyi emretmek,1004 insanlar affetmektir.1005 hsnn en byk mertebesi ktle kar yine ihsnda bulunmaktr.1006
990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003

el-nfitr 82/ 7 en-Nahl 16/ 90 Eb Hayyn, a.g.e., c. V, s. 529 el-Kueyr, a.g.e., c. II, s. 314 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 101; Eb Hayyn, a.g.e., c. V, s. 529; e-evkn, a.g.e., c. III, s. 187 Yazr, a.g.e., c. V, s. 253 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 101; ed-Dmek, a.g.e., c. XII, s. 143 er-Rz, a.g.e., c. XX, s. 101; el-c, a.g.e., c. II, s. 359 el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 209; ed-Dmek, a.g.e., c. XII, s. 142 el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 209 el-Begav, a.g.e., c. III, s. 81 el-Mverd, a.g.e., c. III, s. 209; el-Begav, a.g.e., c. III, s. 81 en-Nesef,a.g.e., c. I, s. 693 en-Nesef,a.g.e., c. I, s. 693; Eb Hayyn, a.g.e., c. V, s. 529

203

b-

Amel fiiller (Pratik eylemler) Yukarda ksaca aklanan, itikad ynleri ar basan teorik eylemlerin fiiliyata

dklm hallerini pratik eylemler bal altnda ileyeceiz. Bunlar i fiillerin da yansmasdr. slm, ibdet, itat, slih amel, namaz, zekt ve cihad bizim ileyeceimiz konulardr. ba- slm slm kelimesinin kendisinden tredii silm veya selm, kurtulua ermek, teslim olmak, teslim etmek, boyun emek, slm dinine girmek, bar yapmak, selm vermek,1007 grnen, grnmeyen afetlerden uzak bulunmak anlamlarna gelir.1008 Selm veya selmetten treyip ifal kalbnda masdardr. Selmn, esenlikte olmak ve kurtulu anlamlar da vardr. Ebedi kurtulu yurdu olduu iin cennetin isimlerinden biride darus-selmdr.1009 Terim olarak islm, kalpteki inanc dil ile ifade edip fiillerle gereini yerine getirmek suretiyle Allaha, takdir ve hkmettii her hususta boyun eip teslimiyet gstermek eklinde tanmlanmtr.1010 slmn bir din olarak tarifinde, Allahn birlii ilkesiyle beraber Ona btn kukulardan arndrlm bir teslimiyetle balanma nemli yer tutmaktadr.1011 slm, kelimesi Kurn- Kermde 8 yerde gemektedir.1012 Szlk anlamnn yannda din ierik olarak temel anlamyla rten anlamlara da gelmektedir. En az anlam deimesine sahip bir kelime olmakla birlikte ierik olarak zel ve farkl bir anlam kazanmtr. Birbiriyle i ie, biri fiil teki isim olan iki tr kullanm vardr. Fiil olan esleme iki trl formlle gelmektedir. Birincisi: esleme vechehu lillh, ikincisi: eslem li rabbil-lemn dir.1013 Kim iini gzel yaparak zn Allaha teslim ederse, onun mkfat Rabbinin yanndadr. Onlara korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir.1014 Nefsi Allahn itatine teslim etmek demektir. Muhsinin yetteki manas da, Allaha kar ibdet ve tavazunun, kt bir fiille

1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014

en-Nesef,a.g.e., c. I, s. 693 es-Semn, a.g.e., c. III, s. 196 el-Merg, a.g.e., c. XIV, s. 132 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 289- 301 er-Rb, a.g.e., s. 350 bn Manzr, a.g.e., c. XII, s. 291 er-Rb, a.g.e., s. 351 Sinanolu, Mustafa, slam, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001, c. XXIII, s. 1 Abdlbk, a.g.e., s. 357 alkan, smail, Kurnda Din Kavram, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2002, s. 131- 132 el-Bakara 2/ 112

204

deil, gzel bir fiille olmasdr. 1015 ( ) tamamen balanp slma girmektir. Bu teslimiyetin zahiri tezahrleri olmas gerekir. slmn almeti, duygu ile hareketler, inan ile fiiller ve imn ile ihsn arasndaki birliktir.1016 Seninle tartmaya giriirlerse, de ki: Ben de zm Allaha teslim ettim bana uyanlar da. Kendilerine Kitap verilenlere ve mmilere de ki: Siz de slm oldunuz mu? Eer slm olurlarsa doru yolu bulmulardr. Yok, eer dnerlerse, sana den, sadece duyurmaktr. Allah kullarnn yaptklarn grmektedir.1017 Hangi insan, din ynnden, iyilik edici olarak yzn Allaha teslim edip dosdoru brahim dinine tabi olandan daha gzel olabilir? Allah, brahimi dost edinmiti.1018 Kim gzel davranarak zn Allaha teslim ederse o, en salam kulpa yapmtr. lerin sonu Allaha dner.1019 sim olarak, bu eylemi yapan birine ayn fiilin ism-i faili olan mslim denir. Bu ismi onlara veren de Allahtr.1020 Allah sizi hem daha nce, hem de bu Kurnda mslman diye isimlendirdi ki, Peygamber size ahit (rnek) olsun, siz de insanlara ahit (rnek) olasnz.1021 brahim ne yahudi, ne de hristiyand; dosdoru bir mslmand. Mriklerden de deildi.
1022

Kurnda slm, Allah katnda hak dinin karl ve zel ad olarak belirlenmitir. slmdan baka hibir dinin Allah tarafndan kabul edilmeyecei vurgulanmtr.1023 Allah katnda din slmdr.1024 Kim slmdan baka bir din ararsa, bilsin ki, (o din) ondan kabul edilmeyecek ve o, ahirette kaybedenlerden olacaktr.1025 Rabbi ona: slm ol! demiti, lemlerin Rabbine teslim oldum. dedi. brahim de bunu kendi oullarna vasiyet etti, Yakub da: Oullarm, Allah, sizin iin o dini seti, bundan dolay sadece mslmanlar olarak lnz.1026
1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025

er-Rz, a.g.e., c. IV, s. 4 Kutub, a.g.e., c. I, s. 219 l-i mrn 3/ 20 en-Nis 4/ 125 Lokmn 31/ 22 alkan, a.g.e., s. 132 el-Hac 22/ 78 l-i mrn 3/ 67 Sinanolu, a.g.md., s. 1 l-i mrn 3/ 19 l-i mrn 3/ 85

205

slm kavram, inan ve eylem bakmndan dinle ilgili btn kavramlarn en somut ve en ak ifadesidir. Szlk anlam olan kurtulu, madd - manev temizlik ve teslimiyet, dinsel anlamda insan her trl ktlkten uzaklatrarak kendini Allaha teslim etme ynnde bir boyut kazanmtr.1027 Allahn boyas ile boyan. Allahn boyasndan daha gzel boyas olan kimdir? Biz ancak Ona kulluk ederiz.1028 yette geen sbg Allahn dinidir,1029 slmdr.1030 Bu yet Hristiyanlarn ocuklarn sar bir suya batrarak vaftiz edip temizlendi1031 veya gerek bir Hristiyan oldu1032 demelerine bir reddiyedir. Kelime olarak sbg, elbisenin kendisiyle boyand eydir. Din boya olarak isimlendirilmitir. nk boyann eseri kumata nasl ortaya kyorsa, dinin ngrd ameller ve belirtiler de o dine mensup kimseler zerinde grnr.1033 Bu anlama gre slm, szlerde ve davranlarda grnendir. (nsanlar) Allaha aran, iyi i yapan ve Ben mslmanlardanm diyenden daha gzel szl kim olabilir.1034 Mslman, insanlar Allahn davetine icabet etmeye,1035 Allah tevhide ve Onun dinine aran1036 kimsedir. slm dininin ilk hedefi Allahtan baka tanr veya tanrlar edinmeyi kaldrp tevhid akidesini yerletirmek olmutur.1037 slm, Allah ile insanlar arasndaki araclar kaldrarak direkt bir iliki iln etmitir. Kurnda anlatlan Allah, insana kendisinden bile yakndr. Andolsun insan biz yarattk ve nefsinin ona ne fsldadn biliriz, nk biz ona ah damarndan daha yaknz.1038 Allah herkesle beraberdir. Onu seven herkesin en yakn dostudur. nsan kendine yakn grd iin de emir ve isteklerini en etkin ve ak ekilde bildirmitir.1039

1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039

el-Bakara 2/ 131- 132 alkan, a.g.e., s. 133 el-Bakara 2/ 138 et-Taber, a.g.e., c. II, s. 604; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 121; el-Mverd, a.g.e., c. I, s. 195; er-Rz, a.g.e., c. III, s. 86; en-Nesef, a.ge., c. I, s. 446; el-Kurtub, a.g.e., c II, s. 144 et-Taber, a.g.e., c. II, s. 606; er-Rz, a.g.e., c. III, s. 86 ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 335; el-c, a.g.e., c. I, s. 99 el-Begav, a.g.e., c. I, s. 121; ez-Zemaher, a.g.e., c. I, s. 335; er-Rz, a.g.e., c. III, s. 86 el-Kurtub, a.g.e., c. II, s. 144 el-Fussilet 41/ 33 et-Taber, a.g.e., c. XX, s. 429 el-Mturd, a.g.e., c. IV, s. 376 arc, Mustafa, slam, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001, c. XXIII, s. 11 Kaf 50/ 16 eriati, Ali, slm Nedir?, ter. Ali Seyyidolu, Bir Yaynclk, stanbul, 1987, s. 37

206

el-Cevz, islm kelimesi veya trevlerinin Kurnda 5 trl kullanm olduunu sylemitir.1040 Allahn ismi,1041 selm (tahiyye),1042 her trl emniyette (gvende) olma,1043 hayr1044 ve gzel vg.1045 slm dini, bu dnya hayatnn geici olduunu, mutlak gaye olmadn, bu dnya hayatnda hedeflenmesi gereken ebedi gayeler olduunu gsteren ve onu kazanma artlarn anlatan bir dindir.1046 bb- bdet Szlkte, boyun emek, alak gnlllk etmek, itat, kulluk, tapma anlamlarna gelen abd ( )kknden gelir. bdet ve ubdiyyet ayn kkten gelmektedir.1047 bdet ve ubdiyyet kulluk ve itat manasn da tar.1048 el-sfehn ibdeti; alak gnllln en st seviyesi, ubdiyeti; alak gnllln da vurulmas eklinde tanmlamtr. bdet iki ksmdr: biri zorunlu ibdet; evrendeki varlklarn Allahn yasalarna her zaman boyun emeleri, dieri iradeye bal ibdet; akl sahibi varlklarn hr iradeleriyle yapmas istenen, sorumlu tutulan, mkfat ve ceza gerektiren kulluktur.1049 Terim olarak ibdet, Allaha sayg, sevgi ve itatini gstermek, Onun honutluunu kazanmak niyetiyle ortaya koyduu belirli tutum ve gerekletirdii davranlardr. Ayn zamanda dn, duyu ve szleri de kapsar.1050 nsann, Allah iin yerine getirdii kulluk vazifesinde, Onun emirlerini yerine getirmekle yetinmez, ayn zamanda da rzsn kazanmak zere Ona mmkn olan en samimi sz ve davranlaryla sayg, sevgi ve ballk gsterir. te Allaha ynelen bu sz ve davranlara ibdet denilmitir.1051 Deiik zamanlarda ve dinlerdeki nsanlar, deiik dillerde ve biimlerde ibdet edegelmilerdir. Yceltme, sevgi, snma, korku, acziyet, dnyev menfaat elde etme, zarar ve skntlardan kanma ve kurtulua erme gibi duygu ve etkenlerle balangtan beri bir yce
1040

1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051

el-Cevz, Ebl-Ferec Cemlddn Abdurrahman b. Al b. Al b. Muhammed el-Badd (. 597/ 1201), Nzhetl-Ayun en-Nevzir f lmil-Vuch ven-Nezir, tah. Muhammed Abdlkerm Kzm er-Rz, 3.bs., Messetr-Risle, Beyrt, 1407/ 1987, s. 36- 38 el-Har 59/ 23 el-Enm 6/ 54 Hd 11/ 48; Hicr 14/ 46 Hd 11/ 69 es-Safft 37/ 181 Yazr, a.g.e., c. I, s. 163 bn Manzr, a.g.e., c. III, s. 270- 275 Hamdullh, Muhammed, Abd, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1988, c. I, s. 57 er-Rb, a.g.e., s. 1 Sinanolu, Mustafa, badet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999, c. XIX, s. 233 Hamdullh, a.g.md., s. 57

207

varla veya eitli varlklara inanma ve inandklarna uygun baz sz ve davranlarla kulluklarnn gerektirdiini yerine getirme yani ibdet etme davranlarnda bulunmulardr. Bu durumda, her din kltrn kendi literatrnde ibdet fenomenini ifade etmek zere setii kelimelere ait anlamlarn ortak noktasnn acziyet, snma, yceltme, sevgi ve korku gibi duygularla bir tanrya ya da tabiatst varlklara ynelmek, bu varlk veya varlklara sayg ifadesi olmak zere belli davranlar yerine getirmek olduu sylenebilir.1052 bdet kelimesi, trevleriyle birlikte Kurn Kerimde 250 ksr yerde gemektedir.1053 Allah sadece kendisine ibdet edilmesini emretmektedir. Siz Onu brakp ancak sizin ve atalarnzn tapt bir takm bo isimlere mi tapyorsunuz. Allah onlar (n gereklii) hakknda hibir delil indirmemi (onlara hibir g vermemi)tir. Hkm yalnz Allahndr. O, yalnz kendisine tapmanz buyurmutur. te doru din budur.1054 Rabbinin yannda olanlar, byklk taslayp Ona kulluktan geri kalmazlar, Onu tesbih ederler ve Ona secde ederler.1055 bdet, Allaha bir kul gibi, kulluun gerektirdii biimde hizmet etmek anlamna gelir. Allah rab, insan Onun klesi, abdidir. O halde kulun ilk ve en nemli grevi Rabbine, efendisine sadakatle hizmet etmek, her istediini yerine getirmek, Onun emirlerine gnlden uymaktr.1056 O, gklerin, yerin ve bunlar arasnda bulunan eylerin Rabbidir. O halde Ona ibdet et ve Ona ibdet etmee sabret.1057 Ey kavmim, dedi; ben sizin iin ak bir uyarcym. Allaha kulluk edin, Ondan korkun, bana da itat edin.1058 yetteki ibdet emri, kalb ve uzv tm vacib ve mendp olan amellerin hepsini kapsamaktadr.1059 Psikolojik adan ibdet, insanla Tanr arasndaki iliki veya iletiimin insana ait sz, beden duruu ve hareketler gibi sembolik eylemlerle ifadesidir. Dua, dini yin ve tren gibi tapnma ekillerini iine alan ibdet, ferdin kendisini Tanrya ok yakn hissettii, Onunla samimi mnasebetler iinde bulunduu hissi veren zel bir tecrbe ve bu tecrbeye dayal her
1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059

Sinanolu, a.g.md., s. 234. Abdlbk, a.g.e., s. 541- 546. Ysuf 12/ 40 el-Arf 7/ 206 Izutsu, a.g.e., s. 252 el-Ankebt 29/ 65 Nh 71/ 3 er-Rz, a.g.e., c. XXII, s. 144.

208

trl eylem ve ilemdir. Din inan ve deerlerin hayat bulduu ibdetin, insanlarn hayatna olumlu etkileri vardr. Dinin, dnya hayatyla ilgili prensipleri insan hayatna anlam ve ama kazandrr. bdetler kiilerin zihinsel problemlerini zmede yardmc olur. bdetler, cemaat hayatnn olumasnda ve kiiye cemaat ierisinde kimlik kazandrmada, cinsellik ve saldrganlk drtlerini kontrol altna almada, ruh saln korumada ve tedavide olduka etkilidir.1060 bc- tat t.v.a. ( )fiil kknden gelir. Ba emek, emredileni yapmak ve sz dinlemek anlamlar vardr. Bu fiilden treyen itat ve tat ayn manaya gelir.1061 tat kelimesi Kurnda gemez. Ancak 3 yette tat ismi geerken dier yerlerde isim ve fiil kalplarnda olmak zere 85 yerde geer.1062 Kurnda nce Allaha itat emredilmekte sonra peygamberlere, yneticilere, anne- babaya itat edilmesi istenmektedir. tatin zn Allaha itat oluturmaktadr. Canl cansz varlklar Allaha itatle emrolunmutur. Sonra duman (gaz) halinde bulunan ge yneldi, ona ve arza: steyerek veya istemeyerek buyruuma gelin. dedi. steyerek buyruuna geldik dediler.1063 tat etme konusunda varlklar arasnda sadece insana seme zgrl verilmi, itat etme ile etmeme arasnda serbest braklmtr. Eyvah bize! Keke Allaha itat etseydik, Eliye itat etseydik derler.1064 Kurnda Allaha itat, peygamberlere de emredilmektedir. De ki: Gkleri ve yeri yoktan var eden, besleyen, fakat kendisi beslenmeyen Allahtan baka dost mu tutaym? Bana slm olanlarn ilki olmam emredildi ve sakn ortak koanlardan olma (denildi).1065 tat, imn etmenin bir sonucu, gstergesidir. Sana ganimetlerden sorarlar: de ki: Ganimetler Allahn ve Elisinindir, siz, (gerekten) inananlar iseniz, Allahtan korkun, aranz dzeltin, Allaha ve Elisine itat edin.1066 O peygamber de kendisine Rabbinden indirilene imn etti, mminler de. (Onlardan) her biri, Allaha, Onun meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine inand. Senin peygamberlerinden hi birini, dierlerinden ayrmayz, dinledik, itat ettik. Affn dileriz ya

1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066

Hkelekli, Hayati, badet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999, c. XIX, s. 248 bn Manzr, a.g.e., c. VIII, s. 240- 243 Abdlbki, a.g.e., s. 429- 431 el-Fussilet 41/ 11 el-Ahzab 33/ 66 el-Enm 6/ 14 el-Enfl 8/ 1

209

Rabbi! Var ancak sanadr dediler.

1067

yette Allah Tel, bu mminlerin imnndan

bahsedince bundan sonra onlar dinledik, itat ettik demekle nitelemitir. Buna gre yetteki dinledik sznden maksad, zhir dinleme deildir. nk zhiren dinleme bir vgye lyk deildir. Bu ifadeden murad, biz onu akl kulaklarmzla dinledik yani, onu anladk ve doru olarak bildik; emredersiniz, kesin olarak meleklerin ve peygamberlerin lisan zere bize gelmi olan btn mkellefiyetlerin hak ve gerek olduunu, kabul edilmesinin vacib olduunu bildik manasna gelir.1068 En gzel karlk itat edenlere verilecektir. Eer itat ederseniz Allah size gzel bir mkfat verir.1069 Bunlar Allahn snrlardr. Kim Allaha ve Elisine itat ederse Allah onu, altlarndan rmaklar akan, iinde srekli kalacaklar cennetlere sokar. te byk baar budur. Kim de Allaha ve Elisine kar gelir, Onun snrlarn aarsa, Allah onu, srekli kalaca atee sokar. Onun iin alaltc bir azap vardr.1070 Pek ok yette Allaha itatten sonra Raslne itat emredilmektedir. De ki: Allaha itat edin, Eliye itat edin. Eer dnerseniz ona gereken, kendisine ykletilen (duyurma grevini yapmak), size gereken de size ykletilen (itat) grevini yapmaktr. Eer ona itat ederseniz, doru yolu bulursunuz.1071 De ki: Eer Allah seviyorsanz bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn. Allah balayandr, esirgeyendir.1072 Kim Eliye itat ederse Allaha itat etmi olur. Kim de yz evirirse (bil ki), biz seni onlarn zerine beki gndermedik.1073 Kurnda, peygamberlerin, kendilerine itat edilmesi iin gnderildikleri belirtilmitir. nsanlarn hidyeti ancak onlara uymakla mmkn olacaktr. Onlara itat etmek, onlarn ilhi vahye mazhar olmalarndan dolay zorunludur.1074 Kim Allaha ve Eliye itat ederse ite onlar, Allahn nimet verdii peygamberler, sddklar, ehitler ve slihlerle beraberdir. Onlar ne gzel arkadatr.1075 Kurnda Allah ve Raslne itatle birlikte mslman toplumun deerlerini paylaan yneticilere (ull-emr) itat emredilmitir. Ey inananlar, Allaha itat edin, Eliye ve sizden olan buyruk sahibine itat edin. Eer herhangi bir eyde anlamazla derseniz -Allaha ve ahiret gnne inanyorsanz- onu Allaha ve Eliye gtrn. Bu daha iyidir ve sonu
1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075

el-Bakara 2/ 285. er- Rz, a.g.e., c. IV, s. 408. el-Fetih 48/ 16 en-Nis 4/ 13- 14 en-Nr 24/ 54 l-i mrn 3/ 31 en-Nis 4/ 80 Alper, mer Mahir, taat, T.D.V.slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001, c. XXIII, s. 444 en-Nis 4/ 69

210

bakmndan da daha gzeldir.1076 Istlahta ull-emr, emir sahibi olan emirler, hulef-i ridn, askeriyedeki komutanlar, limler, devlet bakanlar gibi anlamlara gelir.1077 slm dini toplumun her kesiminde adleti tesis etmeyi amalayan, ynetilenler ve yneticiler arasndaki ilikiyi dzenleyen kurallar getirmitir. Ayn zamanda yneticilere itati, ynetilenler zerindeki en byk din grevlerden saymtr.1078 Yneticilere de halka adletle hkmetmeleri emredilmitir. Allah, size emanetleri ehline vermenizi, insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adletle hkmetmenizi emreder. Allah size bununla ne gzel t veriyor. Dorusu Allah, iitendir, grendir.1079 Toplumda oluacak fitne ve fesadn, anarinin, sosyal ve ekonomik dengesizliin nne geilmesi adletin uygulanmasna baldr. tat dzeninin yerli yerinde olmas adletin salanmasnda nemli bir faktrdr. Devlet bakan dnya ilerini dzene koymak ve dini korumak zere eri hkm koyan zta niyabet etmekten ibarettir. Dnya ilerinde, insanlarn yararna olan eylere riyet etmek neyi gerektiriyorsa ona gre hareket eder. nsanlk iin devlet bakanlnn varl ve ona itat zaruridir.1080 bd- Slih amel s.l.h. ( )fiili fesadn ( )zdddr.1081 Doru, salam olmak, dzelmek anlamlarna gelir. sm-i faili olan slih doru yolda olan, fsid olmayan demektir. Sulh ve salh eklinde gelen masdar da doruluk, uygunluk, dmanla son verme, bar anlamlarna gelir.1082 Amel, a.m.l. ( )fiil kknden gelir. , aba, fiil, alma anlamlar vardr.1083 Din literatrde amel, sz ve inanmay da iine alan, emir, tavsiye ve yasaklara konu olan, sonunda ceza veya mkfat bulunan tutum ve davran anlamna gelir. Ameller eri ilkelerle uyuup - uyumamalar bakmndan tat, msiyet ve mbah eklinde e ayrlr. Din kaynaklarda tat saylan ameller ounlukla slih amel olarak isimlendirilir. Slih ameller, dinin yaplmasn emir veya tavsiye ettii, iyi, doru, faydal ve sevap kazanmaya vesile olan ilerdir.1084

1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084

en-Nis 4/ 59 el-Kurtb, a.g.e., c. V, s. 262 Alper, a.g.md., s. 444 en-Nis 4/ 58 bn Haldun, Abdurrahman Eb Zeyd Veliyyddn el-Mlik el-Hadram (732/ 1332- 808/ 1406), Mukaddime, III, haz. Sleyman Uluda, 2.bs., Dergh Yaynlar, stanbul, 1988, c. I, s. 494- 495 er-Rb, a.g.e., s. 419; bn Manzr, a.g.e., c. II, s. 516 bn Manzr, a.g.e., c. II, s. 516- 517 er-Rb, a.g.e., s. 520 Uluda, Sleyman, Amel, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1991, c. III, s. 13

211

nanp iyi iler yapanlara bundan byle korunup inandklar ve iyi iler yaptklar, sonra korunup inandklar ve yine korunup iyilik ettikleri takdirde (daha nce) yediklerinden tr bir gnah yoktur. Allah gzel davrananlar sever.1085 nanp iyi iler yapanlarn mutlaka ktlklerini rteceiz ve onlar yaptklarnn en gzeliyle mkfatlandracaz.1086 nsanlarn iledikleri slih ameller bkidir, kaybolmaz, yitmez. Telef olan, yok olan anlamna gelen fsidin zdddr. Bir amelin bki olabilmesi iin, onun Allah rzas iin yaplmas gerekir ki bu da ancak slih ameldir. Gnahlarn balanmas ve amellerin en gzeliyle mkfatlandrlmasn Allah Tel slih amellerin ilenmesi artna balamtr. nk ameller imnn meyvesidir.1087 Onu dosdoru (bir kitap) olarak indirdi ki katndan gelecek iddetli azaba kar (insanlar) uyarsn ve iyi iler yapan mminlere de kendileri iin gzel mkfat bulunduunu mjdelesin.1088 Slih amel, kendisinde ktlk ve irkinlik olmayan ameldir1089 ve ileyenlere de, Allah ve Raslne imnlarndan dolay1090 vad edilen cennet1091 vardr. Allah Tel pek ok yette imn ve slih ameli pe pee zikretmitir. Slih amelin insanlara olan faydasn belirtmi, mslmanlar imn etmeye ve slih amel ilemeye tevik etmitir. te mutluluk ve gzel gelecek, inanp gzel iler yapanlarndr.1092 Allah, peygamberlerini imn eden ve slih amel ileyenleri karanlktan aydnla karmak iin gnderdiini belirtmitir. mn edip slih amel ileyenleri, karanlktan aydnla karmak iin size Allahn apak yetlerini okuyan bir peygamber gnderdi. Kim Allaha inanr ve slih amel ilerse Allah onu, iinden rmaklar akan, iinde ebedi kalacaklar cennetlere sokar. Allah gerekten ona gzel bir rzk vermitir.1093 Baz yetlerde slih kavram hsn kavram ile birletirilmitir

1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093

el-Mide 5/ 93 el-Ankebt 29/ 7 er-Rz, a.g.e., c. XXV, s. 33 el-Kehf 18/ 2 el-Mturd, a.g.e., c. III, s. 208 et-Taber, a.g.e., c. XV, s. 146 et-Taber, a.g.e., c. XV, s. 146; ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 565; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 3; e-evkn, a.g.e., c. III, s. 269 er-Rad 13/ 29 et-Talk 65/ 11

212

te bu Allahn, inanp slih ameller ileyen kullarna mjdeledii eydir. De ki: Ben buna (yaptm tebli grevine) karlk sizden, akrabalktan doan sevgiden baka bir cret istemiyorum. Kim gzel i yaparsa, onun iyiliini artrrz.1094 Her kim imn eder ve slih amel ilerse ona mkfat olarak daha gzeli vardr.1095 Gerek u ki imn edip iyi iler yapanlara gelince, elbette biz iyi iler yapanlarn ecrini zayi etmeyiz.1096 Erkek veya kadn, kim mmin olarak iyi i ilerse, elbette ona ho bir hayat yaatacaz ve onlarn mkfatn yapmakta olduklarnn en gzeli ile vereceiz.1097 Kurna gre imn sahibi olmak ve slih ameli ilemek cenneti hak etmeye vesile olur. Kurn, sulh; rahmet, cennet ve gzel olanla birletirirken, fesad; gazap, cehennem ve irkinle birletirir. Slih amel ileyenlere slihler veya ehl-i salh denilir. Eliye indirilen (Kurn) dinledikleri zaman, tandklar gerekten dolay gzlerinin yala dolup tatn grrsn. Derler ki: Rabbimiz, inandk, bizi ahitlerle beraber yaz. Biz Rabbimizin bizi iyiler arasna katmasn umarken neden Allaha ve bize gelen geree inanmayalm. Bu szlerinden dolay Allah onlara altlarndan rmaklar akan, iinde ebedi kalacaklar cennetler verdi. Gzel davrananlarn mkfat ite budur.1098 Kurnda, slihler, sddklar, nebiler ve ehitler Allahn nimet verdii kimseler arasnda zikredilir.1099 Slih i yapmak, insan eyleminin Bire ikmali ve tevhidi tesis etmektir. Kurnda bahsedilen slih amelden anlalan sadece yaplan iin deil ayn zamanda niyetinde doru olmas gerektiidir.1100 Kurna gre bozgunculuk yapanlar ve fesad karanlar kt insanlardr. Bunlarn en ktleri arasnda da slih iler yaptklarn iddia eden, ancak yaptklar, ilerindeki niyetleri tarafndan yalanlanan ikiyzllerdir.1101

1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101

e-r 42/ 23 el-Kehf 18/ 88 el-Kehf 18/ 30 en-Nahl 16/ 97 el-Mide 5/ 83- 85 en-Nis 4/ 69 Chittick- Murata, a.g.e., s. 404 Chittick- Murata, a.g.e., s. 407

213

nsanlardan inanmadklar halde Allaha ve ahiret gnne inandk diyenler de vardr. Bunlar Allah ve mminleri aldatmaya alrlar. Ama ancak kendilerini aldatrlar da farknda olmazlar. Kalplerinde mnafklktan kaynaklanan bir hastalk vardr. Allah da onlarn hastalklarn artrmtr. Syledikleri yalana karlk da onlara elem dolu bir azap vardr. Bunlara, Yeryznde fesat karmayn denildiinde, Biz ancak slah edicileriz! derler. yi bilin ki, onlar bozguncularn ta kendileridir. Fakat farknda deillerdir.1102 Ancak tevbe edip inanan ve slih amel ileyenler baka. Allah ite onlarn ktlklerini iyiliklere evirir. Allah ok balayan, ok merhamet edendir.1103 yette hatalardan dnenlerin ktlklerinin iyiliklere dndrlecei belirtilmektedir. Ktlklerin iyiliklere dndrlmesi iki anlama gelir. Daha nce gnah ileyen kimseler, dnp gzel iler yapmaa balarlar. Kt olan halleri ve ileri iyiye dner, halleri dzelir. Eskiden kt iken iyi insan oluverirler. Yani ktlk yapan kimseler, bu ktlklerden dner, durumlarn deitirirlerse Allah da onlara onlarn mnen kt olan durumlarn deitirir, gnah lekelerini ruhlarndan silip gzel ilerin nurlaryla ruhlarn aydnlatr. Ktlklerinin izlerini siler, iyiliklerinin nurlarn brakr. Gnah ile kararm olanlar tevbe ve ibdet ile aydnlanm olur.1104 Sulh ve gzellii tesis etmek insann Hakka olan tam teslimiyet ve ballna baldr. Gerekten slih olanlar, Allahn hem mkemmel kullar hem de mkemmel halifeleri olarak hareket edenlerdir.1105 be- Namaz bdetler her an Allahla ilgi kurma vastasdr. Bu vastalardan biri ve en merkezde olan namazdr. Namaz, ruh iin bir yenilenme, kt davranlardan korunma bu dnya hayat frtnasnn ortasnda kalan insanlar iin bir snmadr.1106 Kurnda namazn, insan, irkin fiillerden, akla ve saduyuya aykr olan her trl eyden alkoyduu1107 ifade edilmitir.1108 slm yeryznde hkmranlk atmosferini oluturmak kaygsyla her gn namaz klnmasn emreder. slm, hayat tamamyla kucaklayan bir btn oluturmak ve beeri faaliyet sahalarndan hi birine ilgisiz kalmamay amalar. Ayrca btn bu alanlar arasnda bir ibirliinin gerekletirilmesi gayesini gder. Bu merkeziletirme kaygs, ibdetlerin ayn anda
1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108

el-Bakara 2/ 8- 12 el-Furkan 25/ 70 Ate, a.g.e., c. XIX, s. 495 Chittick - Murata, a.g.e., s. 408 Nasr, Seyyid Hseyin, slmn Kalbi, Gelenek Yaynlar, stanbul, 2002, s. 86 el-Ankebt 29/ 45 Esed, Muhammad, Kurn Mesaj Meal-Tefsir, I-III, ev. Cahit Koytak- Ahmet Ertrk, 5.bs., aret Yaynlar, stanbul, 1999, c. II, s. 549

214

hem ruhun hem de bedenin iyiliini hedef almas sonucunu dourur. Bu bakmdan ilhi emirlere uygun dnyev davranlar her zaman kutsal ve ahlk bir nitelik tadklar gibi, ayn ekilde din ibdetler de madd bir yarar salar. Namaz da slmi dua eklidir. Namaz, Allaha ibdetin btn deiik ekillerinin bir birleimidir.1109 Kurn- Kermde namaz klanlar muhsin yani gzel davrananlar, gzel bir fiil ileyenler eklinde ifade edilmektedir. yetlerde geen hasene kavram da namaz olarak tefsir edilmitir. Pek ok yette namaz klanlara en gzel mkfat vad edilmitir. Allah Tel: Gzel davrananlara yol gsterici ve rahmet olarak (indirilmitir). Onlar ki namaz klarlar, zekt verirler ve onlar ahirete de kesin olarak inanrlar.1110 buyurmtur. yette bahsedilen muhsin, namaz klan ve zekt veren,1111 Allah tanyp sanki Onu gryormu gibi ibdetini yerine getirenlerdir.1112 Kendilerini ne ticaretin ne de alveriin Allah anmaktan, namaz klmaktan alkoymad erkekler (onlar), yreklerin ve gzlerin (dehetten) ters dnecei gnden korkarlar. Ki Allah onlara yaptklarnn en gzel karln versin ve ltfundan onlara daha fazlasn da ihsn etsin.1113 Ticaret ve alveri gibi dnyalk iler onlar, Allah zikretmekten, Ona ibdet etmekten alkoymaz. Onlar, her durum ve her artta namazlarn klar zektlarn verirler. Rablerine ibdet ederler, kyamet gn Onun azabndan korkarlar. Bunun karlnda Allah onlara dnyada yaptklar amellerin en gzel karln verir. Onlarn sevabn kat kat artrr.1114 nk onlar Allah zikretmek ve namaz klmakla meguldrler.1115 Kurn- Kermde namaz klmak dier herhangi bir etkinlikten daha fazla emredilir. Hz. Peygamber de namaz, bir adr, ortadan tek bana tutan ana diree benzeterek: Namaz dinin direidir buyurmutur.1116 Ve onlar Rablerinin yzn (rzasn) arzu ederek (nefsin gcne giden eylere) sabrederler, namaz klarlar, kendilerine verdiimiz rzktan gizli ve ak olarak (hayr yoluna) harcarlar ve ktl iyilikle savarlar. te u yurdun sonucu onlarndr: (onlar) Adn cennetlerine girerler. Babalarndan, elerinden ve ocuklarndan iyi olanlar da kendileriyle beraber olur. Melekler de her kapdan yanlarna varrlar1117 Namaz, sabr, Allah yolunda infak etmekle cenneti hak etmilerdir. Cehennem azab da onlardan uzak tutulmutur. nk
1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117

Hamidullah, Muhammed, slma Giri, ev. Cemal Aydn, T.D.V. Yaynlar, Ankara, 1996, s. 82- 86 Lokman 31/ 3- 4 ez-Zemaher, a.g.e., c.V. s. 5; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 315 el- Kueyr, a.g.e., c. III, s. 127 en-Nr 24/ 37- 38 et-Taber, a.g.e.,c. XVII, s. 325 en-Nsbr, a.g.e., c. IV, s. 388 Chittick - Murata, a.g.e., s. 6 er-Rad 13/ 22- 23

215

namaz pek ok ktlkten alkoyan bir ibdettir. Bu konuda Allah Tel: Muhakkak ki namaz, hayszlktan ve irkin eylerden insan nehyeder1118 buyurmutur. Bunlar yapmaktan nehyeden namaz, hirette insan cehennem azabndan da uzak tutmaktadr. Namazn Arapa karl olan salt, atee att, kzartt anlamna gelen sa-li-ye fiil kknden gelmektedir. Buna gre sa-li-ye fiili sall olduunda Allahn emrettii bir ibdet tryle atei gidermek anlamna gelmektedir. Yani salt (namaz), insan cehennemden kurtarc, atei giderici bir ibdet olmaktadr.1119 Namaz, dnya ile fazlaca megul olmaya engel olur, kalbe hu verir ve namaz sebebiyle Kurn okumak, ondaki vad ve vade, vaz u nasihatlere, gzel terbiyelere, hirete isteklendirme ve dnyadan rabeti kesmek iin, mahlukatn kimilerinin cennete, kimilerinin de cehenneme gittiklerine dair vukuf hsl olur. nsann riyaset iini brakmas, yaptklarndan ilgisini keserek, yaratann hizmetinin kblesine ynelmesi kolaylar. Namazda olma Allahn cell ve kahr, rahmet ve fazl ile megul olma demektir. Kii Allahn rahmetini hatrlad zaman Ona itate ynelir, Onun ikbn hatrlad zaman Ona isyan terk eder.1120 Salt, secde, rk, kunut, kraat, tilvet, zikir, tesbih, hamd, tekbir, dua gibi eitli tatlerden oluan zel bir ibdettir. Yerine getirildiinde kiiyi takvya ulatrp mnker ve fahdan uzaklatrarak cehennemden korumaktadr.1121 Ayn zamanda sall fiili hem Kurnda hem de Kurndan nceki dnem de birine iyilik dilemek anlamna da gelmektedir.1122 air, arabn zenle saklandn ifade etmek iin yle demektedir: (arap) onu kp iinde rzgra kar koydu, sonra kpne kar iyilikler diledi ve (Tanrdan) yardm istedi (ki arap ekiyip bozulmasn).1123 Yukarda geen anlamnn yannda, dua, lzum (gerekli olmak, ayrlmamak, smsk tutmak),1124 hamd, tebrik1125 gibi anlamlara da gelmektedir. Dua anlamnda Allah Tel: Onlara dua et, nk senin saltn onlar iin bir yattrmadr, sknettir buyurmutur.1126 nk namazda szl unsurlar da mevcuttur. Ancak bunlar bildiimiz duadan farkldr. Okunan kelimelerin din bir deeri vardr. Ayr bir ibdet olan duada, kiinin o anda veya herhangi bir anda hissettii kiisel duygu ve dnceleri mevcuttur. Kii, dua annda iinden geleni syler.
1118 1119 1120 1121 1122 1123 1124 1125 1126

el-Ankebt 29/45 nal, a.g.e., s. 455 er-Rz, a.g.e., c. III, s. 49 nal, a.g.e., s. 456 Izutsu, Kurnda Allah ve nsan, s. 187 er-Rz, a.g.e., c. II, s. 29; Izutsu, a.g.e., s. 187 er-Rz, a.g.e., c. III, s. 44 er-Rb, a.g.e., s. 421; nal, a.g.e., s. 455 et-Tevbe 9/ 103

216

Namazda da dua olmasna ramen okunanlar kiinin kendi kiisel dnceleri deildir. Alelde szler de deillerdir. nsandan Allaha olan szsz haberleme yoludur. nsann Allah ile dorudan temas kurduu bir ibdet eklidir.1127 Kulun, bedenen, kalben, zihnen Allaha olan kulluunu yerine getirmesidir. Btn organlarn yaratcnn huzurunda derli toplu olmasdr. Onun huzurunda derin bir huu ierisinde sayg ile durmas, dilin sadece Onun zikriyle megul olmasdr. Baka eylerden yz evirmesi, dilin sylediklerini; parmaklarn, ellerin, kollarn teyid etmesi, kalbin, dilin ve btn organlarn birbirlerini desteklemesidir. Allaha olan tatin en gzel ve en yarar biimde yaplmasdr.1128 Namaz, insandan ktlklerin giderilmesidir. irkini gzele, kty iyiye evirme vastasdr. Bunu da Allah u ekilde dile getirmektedir: Gndzn iki tarafnda (sabah-akam) ve yakn saatlerde namaz kl; nk iyilikler ktlkleri giderir. Bu ibret alanlara bir ttr.1129 yetteki hasent be vakit namazdr.1130 nk namaz, kul ile Allah arasnda bir ba ve bulumadr. Namaz kalbin kuvvet ald, ruhun Allaha balln hissettii, nefsin, dnya hayatnn deerlerinden daha stn deerler bulduu bir rabtadr. Hz. Peygamber zor bir ile karlat zaman namaza dururdu. Onun bu durumu, vahiy ve ilhamla Allaha bal olan kalbin yine Ona dnmesini tekil etmektedir.1131 Kurnda namazn yerine getirilmesi istenirken namaz (salt) ikame etme veya tasliye eklinde ifade edilir. ounlukla ikme eklinde gelir.1132 kme, szlkte kyam veya kvamdan treyip, kaldrp dikmek, dzeltip dorultmak, kymetlendirmek, devam ettirmek anlamlarna gelir.1133 Bu da namaz dorultmak, doru yapmak demektir. Yani namazn gerektirdii her trl artlar yerine getirerek, kyam, kraat, rk ve secdeyi dzgn yapmak demektir. Huu iinde namaz klmak da buna dhildir.1134 yette olduu gibi Hz. Peygamberden rivyet edilen hadslerde de namazn ktlkleri sileceine vurgu yaplmtr. Osman b. Affandan rivyet edildiine gre o, Hz. Peygamberin abdesti gibi abdest alm, sonra etrafndakilere yle demitir: Allahn Rasln

1127 1128 1129 1130 1131 1132 1133 1134

Izutsu, a.g.e., s. 186 ed-Dihlev, Ahmed Kutbuddn b. Abdirrahm b. Vechuddn el- Umer, Huccetullhil-Blia, I-II, ev. Mehmet Erdoan, 3.bs., z Yaynclk, stanbul, 2002, c. II, s. 16 Hd 11/ 114 el-Mturd, a.g.e., c. II, s. 558, el-Begav, a.g.e., c. II, s. 405; es-Semn, a.g.e., c. II, s. 466; ez-Zemaher, a.g.e., c. III, s. 243; el-Cevz, a.g.e., c. IV, s. 165; en-Nesef, a.g.e., c. I, s. 590 Kutub, a.g.e., c. I, s. 144 nal, a.g.e., s. 457 Yazr, a.g.e., c. I, s. 175 nal, a.g.e., s. 457

217

bylece abdest alrken grdm, buyurdular ki: Kim benim u abdestim gibi abdest alr da sonra kalkp le namazn klarsa, sabah namaz ile o namaz arsndakiler balanr. Sonra ikindi namazn klarsa, le namaz ile bu namaz arsndakiler balanr. Sonra akam namazn klarsa, ikindi namaz ile bu namaz arasndakiler balanr. Sonra yats namazn klarsa, akam namaz ile bu namaz arasndakiler balanr. Sonra geceler ve belki o gecesinde uyur. Sonra eer kalkar, abdest alr ve sabah namazn klarsa, yats namaz ile bu namaz arasndakiler balanr. te ktlkleri gideren iyilikler bunlardr.1135 Namazla ktlklerin silinmesi arasndaki iliki insann ftratnda gizlidir. nk bir hata ileyen kul, namazla Allahn huzuruna durunca hemen yapt hatay hatrlar, utanr, pimanlk duyar. Bu hatas onu dnceye sevk eder. Yanl yapmaktan vazgemesine vesile olur. nk namaz Allah zikretmenin en gl vesilesidir. Ancak bu sonuca gtren namaz bir ktl silebilir.1136 Hayatn asl amac zikir vesilesiyle insan uyandrmak ve nefsi slah etmektir. nsan ancak bilerek, Allahtan korkarak, krederek, rpererek, gnahlarna piman, tevbesinde samimi olarak ve buna da gerekten inanarak namaz kld takdirde bu namaz onun ktlklerini siler.1137 Hz. Peygamber, hadslerinde, namazn ktlkleri sildiini belirterek kiiyi pimanlk, tevbe ve balanma umuduyla namaza ynlendirmekte ve onlara gzel hasletler kazanma yolunu gstermektedir. Namaz ibdetinin, kiideki olumsuz davran veya eilimlerin giderilmesini kolaylatrmakta, vurgulanmaktadr. bn Mesuddan gelen bir rivyette yle denilmitir: Bir adam Hz. Peygambere gelerek: Ey Allahn Elisi, ben bir bahede bir kadn grdm. Onunla her eyi yaptm. Ancak cinsi temasta bulunmadm. Onu ptm, kucakladm. Bana dilediini yap dedi. Hz. Peygamber bir ey sylemedi. Adam gitti. Hz. mer: Allah bunu ona gizlemi. Keke oda kendi nefsinde gizleseydi dedi. Allahn Rasl peinden bakt, sonra: Onu bana getiriniz. buyurdu. Geri getirdiklerinde ona: Gndzn iki tarafnda geceye yakn saatlerde namaz kl, nk iyilikler ktlkleri giderir yetini okudu.1138
1135 1136 1137 1138

olumlu

duygu

ve

davranlar

gelitirmekte

nemli

rol

oynad

bn Kesr, a.g.e., c. IV, s. 285 Derveze, a.g.e., c. III, s. 550 Derveze, a.g.e., c. III, s. 550 bn Kesr. a.g.e., c. IV, s. 286

218

Namazn insana drt nemli kazanc vardr: 1- temizlik, 2- kalp kuvveti, 3- vakitlerin intizam, 4- toplumsal dzelmedir.1139 Kii her eyden nce Allahn huzuruna karken temizlenir, en gzel ve en temiz kyafetlerini giyer, gzel kokular srnr. Manev ynden zenginlik ve kuvvet kazanr. Zaman dzenli bir ekilde kullanmay renir. Cemaatle kld namazlar sayesinde toplum bilinci geliir. Sosyal dayanma ve yardmlama konularnda duyarl ve aktif olur. Namaz kibir ve gururu krar. nsan rhen hr klar, ykselme salar. Bu nedenle mminin mirac olarak isimlendirilir. Beer bir varl Allaha ait ara kartan bir merdiven grevi grr. Allahn huzurunda bulunmak, hazrlanmak, dnmek, istemek, defalarca kalkmak, bklmek, dmek, rahat edip oturmak sonunda da selm ve selmetle iini bitirmek, insan btn hayatn kademelerinden geirterek, varln srlarn, dnya ve hireti dndrerek Allaha kavuturur.1140 Bu anlamda namaz, bireysel dzeyi aan ilhi bir kaide, bireyin evrensele ulamasnn bir geididir.1141 Allahla szl olmayan ilhi haberlemenin insan tarafndaki karldr namaz. Aadakinden (insandan) yukardakine (Allaha) olan szsz haberlemedir. nsann Allahn huzurunda hissettii derin huuun ekli ifdesidir. nsann Allahtan pasif olarak ald Allahn kelimelerini ve yetlerini kendi duygularn da katarak, ayn duygular paylaan dier insanlarla, ortak hareketlerle ifade etmesidir.1142 Namaz iki varlktan, aciz olann, yce olana; yceliini, kudsiyetini, erefini, ululuunu ifade etme eklidir. Namaz klan kiinin, kld namazla, Allah, kusur ve eksikliklerden tenzih etmesidir. Ona istifar etmesi, Ondan rahmet dilemesi, Onu vmesidir. Namaz sayesinde de kendisinin cehennem ateinden korunmasdr.1143 Namaz insanla Allah arasndaki en gzel badr. nsandan Allaha kr ve ballk iken ayn zamanda, Allahtan insana doru imn edip namaz klan kii iin gnahlarn aff ve cehennemden kurtarmadr. Meleklerin namaz klan mminlere salt da onlar iin istifarda bulunmalardr.1144

1139 1140 1141 1142 1143 1144

Yazr, a.g.e., c. I, s. 176 Yazr, a.g.e., c. I, s. 177 Nasr, a.g.e., s. 86 Izutsu, a.g.e., s. 185 er-Rb, a.g.e., s. 421 bn Manzr, a.g.e., c. XIV, s. 464- 466; Yazr, a.g.e., c. VI, s. 324; nal, a.g.e., s. 456

219

Namaz sayg, sadakat ve Allahla sohbet halidir. Namazn barndrd nemli e; Allahn huzurunda kiinin kendisinin hiliini hissetmesi, buna uygun szlerle ilhi ycelii ve beeri hilii kabullenmesi ve gerekli sayg duruunu bedeni ve btn organlaryla onaylamasdr.1145 Namazn en nemli rkn, mminin nndeki bir eye alnn koymas demek olan secdenin en derin hayranln ifadesi olmasdr.1146 Kulun Allaha en yakn olduu andr. En derin tevzunun gstergesidir. Namaz her trl yeterliliin, sadece insann gc ve bilgisi ile yetinme iddiasnn aksine, Allaha kar balln bilincidir.1147 bfZekt Btn ibdetler eittir: Bedene ait ibdetler, mala ait ibdetler ve hem bedene hem de mala ait ibdetler. Namaz beden ibdetlerin en nemlisi olduu gibi, zektta mal ibdetlerin en nemlisidir. Bunlarn ilk yaptrm ve amel ile ilk gelimesidir.1148 bdetlerin bu ekilde eitli olmas Allahn insana verdii nimetlerin eitliliinden ve bu nimetlere olan krn de eitlilii gerektirmesinden kaynaklanmaktadr.1149 Nimetin kr de, onu verenin raz olaca yollarda mal sarfetmektir.1150 Zekt, szlkte, gelimek, artmak,1151 bymek, temizlemek, temizlenmek,1152 bereketli olmak, iyi ve dzgn olmak1153 anlamlarna gelir. Tanrnn verdii ihsn, fakir ve ihtiya iindekilerle paylaarak saflatrmann bir aracdr.1154 Kurn- Kermde 32 yette geen zekt, iki manada gelmektedir. Birincisi: temizlik manasnda: Ey inananlar eytann admlarn izlemeyin. Kim eytann admlarn izlerse, o ona, edepsizlii ve ktl emreder. Eer Allahn size ltfu ve rahmeti olmasayd sizden hibiriniz asla temizlenemezdi. Fakat Allah dilediini arndrr.1155 Yine yola koyuldular. Nihayet bir erkek ocukla karlatklarnda adam (hemen) onu ldrd. Msa,Bir cana

1145 1146 1147 1148 1149 1150 1151 1152 1153 1154 1155

ed-Dihlev, a.g.e., c. II, s. 15- 16 Izutsu, a.g.e., s. 187 Garaudy, a.g.e., s. 54 Yazr, a.g.e., c. I, s. 182 Demirci, Muhsin, Kurnn Temel Konular, FAV. Yaynlar, stanbul, 2000, s. 237 Yavuz, Yunus Vehbi, slmda Zekt Messesesi, 2.bs., Trdav Yaynlar, stanbul, 1975, s. 82 el-Kardavi, Yusuf, slm Hukukunda Zekt, I-II, ter. brahim Sarm, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1984, c. I, s. 51 er-Rz, a.g.e., c. III, s. 44 elik, a.g.e., s. 68 Nasr, a.g.e., s. 88 en-Nr 24/ 21

220

karlk olmakszn temiz (susuz) birini mi ldrdn? Andolsun ok kt bir i yaptn! dedi.1156 Altlarndan rmaklar akan Adn cennetlerinde srekli kalrlar. te arnanlarn mkfat budur.1157 kincisi: zekt verin emriyle kastedilendir.1158 Namaz kln, zekt verin, rk edenlerle beraber eilin.1159 Burada kastedilen terim anlam olarak zekt, Allahn, Kurnda zikredilen snflara verilmek zere farz kld, dince zengin saylan kiilerin mallarndan belirli pay demektir.1160 Allahn mescitlerini, ancak Allaha ve ahiret gnne inanan, namaz klan, zekt veren ve Allahtan baka kimseden korkmayanlar enlendirirler. Onlarn, doru yolu bulanlardan olacaklar umulur.1161 Zektn verilecei yerler u yette sralanmtr. Sadakalar (zektlar), Allahtan bir farz olarak ancak fakirler, dknler, zekt toplayan memurlar, kalpleri slma sndrlacak olanlarla (zgrlne kavuturulacak) kleler, borlular, Allah yolunda cihad edenler ve yolda kalm yolcular iindir. Allah hakkyla bilendir, hkm ve hikmet sahibidir.1162 htiya sahiplerinin zenginlerin mallarnda ki hakkdr. Zenginleri fakirleri gzetmeye sevk eder. Allaha olan borlarn demek iin en yaknlarnda ki insanlardan balamak suretiyle dier insanlarn durumlaryla ilgilenmelerini ve kimlerin ihtiya iinde olduunu kefetmelerini salar. Onlarn mallarndan, onlar (gnahlardan) temizleyecein ve mallarn

bereketlendirecein bir sadaka al.1163 Nitekim kendi iinizden, size yetlerimizi okuyan, sizi temizleyen, size kitab, hikmeti ve bilmediklerinizi reten bir eli gnderdik.1164 Btn bu yetlerde geen zekt szlk anlamn iinde barndrmakla beraber, madd, manev ynde bir anlam genilemesine de sahip olmutur.1165 Manev anlamda bir arnma sz konusudur. nk zektn temelindeki ana fikir, insanlarn servetlerinden Allah iin
1156 1157 1158 1159 1160 1161 1162 1163 1164 1165

el-Kehf 18/ 74 Th 20/ 76 bkz. el-Bakara 2/ 83, 110, 177, 277; en-Nis 4/ 77, 162; el-Mide 5/ 12, 55; Meryem 19/ 55; el-Enbiy 21/ 73 el-Bakara 2/ 43 Demirci, a.g.e., s. 236 et-Tevbe 9/ 18 et-Tevbe 9/ 60 et-Tevbe 9/ 103 el-Bakara 2/ 151 elik, a.g.e., s. 69

221

belli bir pay ayrmak suretiyle o mal temizlemektir. Abdest bedeni, namaz ruhu temizledii gibi zektta mal temizler ve onu Allahn raz olaca bir ey haline getirir.1166 Maln krkta birini vermek, geriye kalan mallar bereketlendirerek artrd iin zektla isimlendirilmitir. nk Allah, geride kalan mal ve paradan, bu tasadduk sebebiyle bellar kaldrr. Grnrde mal eksiliyormu gibi olsa da, manev anlamda bir artma vardr. Ayn zamanda zekt, vereni de gnahlardan temizlemektedir.1167 Btn bunlarn yannda, zektn pek ok faydalar vardr. Zekt, bir eit mal islahdr. htiras zincirini krarak kalbin katlamasn nler, fakirlere efkat duygusunu gelitirir. Mslman mal disipline sokarak sorumluluk sahibi olmasn salar. Fakirlerin zenginlere kar kskanlk duygularn yok eder ve onlar iin sosyal gvenlik ve sigorta kurumunu ifade eder.1168 Zekt, ekonomik hayat ruhsal hayata balayarak sosyal dayanmann imna olan balln gsterir.1169 Kurn- Kermde zekt verenler de muhsinlerden saylm ve bu dnyada verdiklerinin kat kat fazlasyla hirette mkfatlandrlacaklar haber verilmitir. Gzel davrananlara yol gsterici ve rahmet olarak (indirilmitir). Onlar ki namaz klar, zekt verirler ve onlar ahirete de kesin olarak inanrlar.1170 Kendilerini ne ticaretin, ne de alveriin Allah anmaktan, namaz klmaktan, zekt vermekten alkoymad erkekler (onlar), yreklerin ve gzlerin (dehetten) ters dnecei gnden korkarlar. Allah onlara yaptklarnn en gzel karln versin. Allah dilediini hesapsz rzklandrr.1171 Kurn- Kermde bahsedilen insanlar aras mal yardmlama ekillerinden biri de bor vermedir. Bu karz- hasen deyimiyle ifade edilir. Kimdir o adam ki, Allaha gzel bir bor versin de, Allah da ona kat kat fazlasyla (verdiini) desin. Allah (rzk) ksar da, aar da, hep Ona dndrleceksiniz.1172 Karz, szlkte kesmek,1173 kesip koparmak1174 anlamna gelmektedir. eyden bir cz ve para demektir. (Karln almak zere) malndan bir para kesti demek1175 olduundan
1166 1167 1168 1169 1170 1171 1172 1173 1174

Chittick - Murata, a.g.e., s. 68 er-Rz, a.g.e., c. III, s. 44- 45 Yavuz, a.g.e., s. 34- 35 Garaudy, a.g.e., s. 54 Lokmn 31/ 3- 4 en-Nr 24/ 37- 38 el-Bakara 2/ 245 el-Mturd, a.g.e., c. V, s. 153; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 225; er-Rz, a.g.e., c. II, s. 245 el-Mturd, a.g.e., c. V, s. 306

222

insann karln almak iin verdii her eyin ismi1176 olduu da sylenmektedir. Yani karz dn olarak verilen mal olarak tanmlanabilir. mer Nasuhi Bilmen karz: Bir kimsenin nakit ya da lekli bir maln daha sonra geri almak zere bir ahsa vermesine karz denilir1177 eklinde tanmlamaktadr. Allahn, karlnda kendilerine sevap vereceini umduklar iin mminin ameli de meczen karz olarak isimlendirilmitir.1178 Rivyet edildiine gre Allah Tel bu yeti indirdiinde Yahudiler cahillie dmlerdir. Onlar Allah bizden bor istiyor, biz zenginiz, o fakir diyerek cahillik etmilerdir.1179 yetlerde geen karz- hasen baz mfessirler tarafndan zekt1180 olarak yorumlanmtr. Allah srailoullarndan sz almt ve ilerinden on iki bakan gndermitik. Allah demiti ki: Ben sizinle beraberim, eer namaz klar, zekt verirseniz, elilerime inanr, onlara yardm eder ve Allaha gzel bor verirseniz, elbette sizin gnahlarnz rterim ve sizi altlarndan rmaklar akan cennetlere sokarm. Bundan sonra sizden kim nankrlk ederse, dz yoldan sapm olur.1181 Karz- hasen, Sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadnlar ve Allaha gzel bor verenler. te onlara (verdikleri) kat kat yaplr ve onlar iin deerli bir mkfatta vardr.1182 yetinde sadaka verenlerden sonra zikredilmitir. Allaha gzel bir bor vermek zekt ve sadakann dnda,1183 Allah yolunda infak etmek1184 demektir. Allah Tel ihtiya sahibi kullarnn gzetilmesini tevik etmi, onlara vermenin sanki kendisine vermek olduunu beyan etmitir. Bor verecek olan, verilecek olanda kuldur. Bunun karlnda da veren kiilere kat kat fazlasn vereceini vad etmitir. Karzn gzel olmas iin: helal maldan,1185 maln en iyisinden,1186 ihlsl bir ekilde,1187 sevab sadece Allahtan umularak,1188 onun rzasn gzeterek,1189 sahih bir niyetle,1190 ihtiya sahibine,1191 faydal olann1192 verilmesi
1175 1176 1177 1178 1179 1180 1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 1188 1189

et-Taber, c. IV, s. 428; el-Begav, a.g.e., c. I, s. 225 el-Begav, a.g.e., c. I, s. 225 Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk Istlahati Fkhiyye Kamusu, I-VIII, Bilmen Basmevi, stanbul, 1970, c. VI, s. 13 el-Begav, a.g.e., c. I, s. 225; el-Biki, a.g.e., c. I, s. 468 el-Mverd, a.g.e., c. I, s. 313 et-Taber, a.g.e., c. XXIII, s. 398; es-Semn, a.g.e., c. II, s. 21; el- Begav, a.g.e., c. II, s. 21; el-Cevz, a.g.e., c. II, s. 312 el-Mide 5/ 12 el-Hadd 57/ 18 et-Taber, a.g.e., c. XXIII, s. 398; ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 247; er-Rz, a.g.e., c. XXX, s. 188; el-c a.g.e., c. IV, s. 400 et-Taber, a.g.e., c. VII, s. 245; et-Tabres, a.g.e., c. II, s.50; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 647; el-c, a.g.e., c. I, s. 177 et-Tabres, a.g.e., c. II, s. 50; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 774; el-Bursev, a.g.e., c. IX, s. 367 ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 49; el-Cevz, a.g.e., c. I, s. 29; er-Rz, a.g.e., c.XXX, s. 188; en- Nesef a.g.e., c. II, s. 649 el-Cevz, a.g.e., c. I, s. 290; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 693; el-Bursev, a.g.e., c. IX, s. 967 el-Cevz, a.g.e., c. I, s. 290 ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 247; er-Rz, a.g.e., c. XXX, s. 188

223

gerekmektedir. Yaplan hayrn gzel olmasnn gereklerinden biri de baa kakarak, kiinin onurunu zedeleyecek davranlardan uzak olmaktr. mam Mturd bu yetlerde Allah Telnn keremi ve cmertliine dikkatleri ekmektedir. Hi kimsenin kendi cannda, malnda, zenginliinde hakk yoktur, gerek hak sahibi Allah Teldr. nsanlar, gz nne alndnda, kendi maln bakasndan bor isteyecek hi kimse yoktur. Burada, Allahn, cmertliine ve keremine uygun olan muamelesi aka grlmektedir. Allah, insanlara verdiinden, fakir ve ihtiya sahibi insanlar iin istemektedir.1193 Toplumsal eitlii salamada fakirlere infak etmenin nemi byktr. nsanlar birbirine duyarl olmaya tevik etmekle beraber, fakirlerin bu yaknlktan fayda grmesini salamaktadr. Mal, fakirlii def etmede nemlidir.1194 Ho olmayan ve kt sonular dourmaya elverili olan fakirlik bu yardmlama sayesinde yerini gzellie brakmaktadr. nsanlar, birbirlerinden aldnn karln verirken, Allah kullarna yaplan iyiliin karln kat kat vermeyi vad etmektedir. Kimdir o, Allaha gzel bir bor verecek olan ki, Allah da onun verdiini kat kat artrsn ve onun iin deerli bir mkfatta versin. 1195 Eer Allaha gzel bor verirseniz, Allah onu sizin iin kat kat yapar ve sizi balar. Allah karlk verendir, halimdir.1196 bg- Cihd Kurnda zikredilen hasene ve muhsin kavramlarnn anlam alanna cihd ve cihad edenler de girmektedir. Cihd, Arapa cehd kknden tremitir.1197 G ve gayret sarf etmek anlamlarna gelir.1198 Mchede de bu kkten gelir. slm limleri mchedenin trl olduunu sylemilerdir: zahiri dmana kar mchede, eytana kar mchede ve nefse kar mchede.1199 slmi literatrde cihd, din emirleri renip ona gre yaamak ve bakalarna retmek, iyilii emredip ktlkten sakndrmaya almak, slm tebli, nefse ve d dmanlara kar mcdele vermek eklinde tanmlanmtr.1200

1190 1191 1192 1193 1194 1195 1196 1197 1198 1199 1200

ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 49; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 693; el-Bursev, a.g.e., c. IX, s. 367 el-Mturd, a.g.e., c. V, s. 153; es-Semn, a.g.e., c. II, s. 21; el-Begav, a.g.e., c. II, s. 21; ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 247; er-Rz, a.g.e., c. XXX, s. 188; el-Bursev, a.g.e., c. IX, s. 367 ez-Zemaher, a.g.e., c. VI, s. 247; er-Rz, a.g.e., c. XXX, s. 188 el-Mturd, a.g.e., c. V, s. 42 el-Mturd, a.g.e., c. V, s. 306 el-Hadd 57/ 11 et-Tegbn 64/ 17 bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 133 er-Rb, a.g.e., s. 142; bn Manzr, a.g.e., c. IV, s. 133 er-Rb, a.g.e., s. 142 zel, Ahmet, Cihad, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1993, c. VII, s. 527

224

Kurn- Kermde trevleriyle 41 yerde gemektedir. ounlukla Allah yolunda mal ve canla mcadele kastedilmitir.1201 nanan, hicret eden ve Allah yolunda mallaryla, canlaryla savaanlarn, Allah katnda dereceleri daha byktr. te kurtulua erenler onlardr.1202 Her insanda kymetli ey vardr. Ruh, beden ve mal. Ruh, insandan kfr gidip imn gerekleince, kendisine uygun sadet derecelerine ulam olur. Beden ve mal, insann hicreti ile noksanlar. nsann cihdla megul olmas sebebiyle bunlar, helak ve yok olula yz yze gelirler. nsann maln ve cann sevdiinden phe edilmez. nsan sevdii eyden ancak daha mkemmel bir sevgiliye kavuaca zaman yz evirir, vazgeer. Byle kimselere gre, Allahn rzasn talep etmek, can ve mallarndan daha sevgili olmasayd, bunlar hireti can ve mala tercih etmezlerdi. Allahn rzasn kazanmak iin can ve mallarnn heder edilmesine raz olmazlard.1203 Eer kendilerine bir mucize gelirse ona mutlaka inanacaklarna olanca gleriyle Allaha yemin ettiler.1204 Sadakalar hususunda gnlden veren mminleri ekitirenler ve chdlerinden (glerinin, takatlarnn yettiinden) bakasn bulamayanlarla alay edenler; Allah onlar maskaraya evirmitir. Onlar iin ac bir azap vardr.1205 Allaha ve Elisine inanrsnz, Allah yolunda mallarnzla ve canlarnzla cihd edersiniz. Eer bilirseniz, bu sizin iin ok daha hayrldr.1206 Bizim urumuzda cihd edenler var ya, biz onlar mutlaka yollarmza ileteceiz. phesiz Allah mutlaka iyilik yapanlarla beraberdir.1207 Allah muhsinlerle beraberdir. Onun kullarna iyilikte bulunanlarla, irk ehli ile mcadele eden, Raslnn Allah katndan getirdiini tasdik eden, yardm ve destekle Onun dmanlaryla cihd edenlerle beraberdir.1208 Kendi urunda mcadele eden mminlerle, dnyada, zafer ve yardmla beraber iken, hirette de sevap ve balama ile onlarladr.1209 Allah yolunda cihd ile mslmann amac Ona kulluk vazifesini yerine getirmek, Onun rzasn kazanmak bu uurda islm renme ve retme, yaama ve yaatmak iin uurlu mcadele vermektir.1210 yette geen muhsin iyilik eden,
1201 1202 1203 1204 1205 1206 1207 1208 1209 1210

Abdlbk, a.g.e., s. 182- 183 et-Tevbe 9/ 20 er-Rz, a.g.e., c. XVI, s. 13 el-Enm 6/ 109 et-Tevbe 9/ 79 es-Saff 61/ 11 el-Ankebt 29/ 69 et-Taber, a.g.e., c. XVIII, s. 444 el-Begav, a.g.e., c. III, s. 475; en-Nesef, a.g.e., c. II, s. 299 zel, a.g.md., s. 531

225

Allahn kullarna, kendisinden baka insanlara iyilikte bulunan demektir.1211 O halde cihd, bir baka mslmann veya her hangi dinden bir insann yardmna can ve mal ortaya koyarak komaktr. Mslmanlarn btn hayat gayesi Allahn honut olaca gzel fiiller ileyerek Onun rzasn kazanmaktan ibarettir. Mcdele de bu yollardan sadece biridir. Allah urunda hakkyla cihad edin. O sizi seti ve dinde zerinize hibir glk yklemedi.1212 stil, smr ve ganimet gibi Allah rzas dnda yaplan savalar, mslman olan kimseler tarafndan yaplm olsa bile cihd deildir. slm dini, savaa ancak, mslmanlarn cann, maln korumak, hrriyetlerini salamak, onlara ynelik saldrlara engel olmak maksadyla izin verir. Allah Tel, mslmanlar gerekli olan yerde cihd etmeye tevik etmi, bu konuda ve Raslne itat edenleri vm, onlarn bu davranlarn karlksz brakmayacan vad etmitir. (Ey Muhammed!) Artk Allah yolunda sava! Sen ancak kendinden sorumlusun! Mminleri de savaa tevik et. Umulur ki Allah inkr edenlerin gcn krar. Allahn gc daha stndr, cezas daha iddetlidir. Kim gzel bir (ite) araclk ederse, ona o iin sevabndan bir pay vardr. Kim de kt bir (ite) araclk ederse ona da o ktlkten bir pay vardr. Allahn her eye gc yeter.1213 Bakasna yardm ettii iyi bir ite kiinin pay alaca gibi, kt bir ie yardm etmesi veya destek olmas durumunda da o iten de bir pay vardr. yetteki yardmlamadan maksat, sava gibi kamu dzeni ve yarar ile ilgili eylerde yardmlamadr.1214 Bu yardm bizzat savaa katlmakla olabildii gibi, madd destekle de olabilir. Ordunun ihtiyacn gidermek iin harcanan para bu yardmn kapsamna girmektedir. Haram ay haram aya karlktr. Hrmetler (sayg gsterilmesi gereken eyler) ksas kuralna tabidir. O halde kim size saldrrsa, size saldrd gibi siz de ona saldrn, (fakat ileri gitmeyin). Allaha kar gelmekten saknn ve bilin ki, Allah kendine gelmekten saknanlarla beraberdir. (Mallarnz) Allah yolunda harcayn. Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayn. yilik edin. phesiz Allah iyilik edenleri sever.1215 yet bu alandaki yardmlamaya en byk teviktir. yette geen hurumt hurmet kelimesinin ouludur. Saygnl ayaklar altna alnmas yasak olan, sayg gsterilmesi gereken eydir. Haram ay, harem blgesinin ve Mescid-i Haramn dokunulmazldr. Allah Tel mminlere, mrikler haram ayda sava balatmak
1211 1212 1213 1214 1215

el-Merg, a.g.e., c. XXI, s. 24 el-Hac 22/ 78 en-Nis 4/ 84- 85 Ate, a.g.e., c. XIX, s. 287 el-Bakara 2/ 194- 195

226

suretiyle bu aylarn saygnln ayaklar altna aldklarnda savama izni vermitir. yetten anlalmas gereken; Allahn, haram aylarla ilgili olarak karlkl ksas hkmn ngrmesinin sebebi, Onun tm dokunulmazlklar konusunda ksas hkmn yasalatrmasdr. Saldrya misliyle karlk verilmesini caiz klmtr.1216 slmda savatan maksat, mslmanlarn emniyet iinde olmalar, din ve dnya ilerini yrtmeye frsat bulmalardr.1217 slm dini savata belirli kaideler ortaya koymutur. En nemlisi her hangi bir savata masum insanlarn hayatlarnn ykma uratlmamasdr. Hz. Peygamber de, savata kadnlara ve ocuklara saldrlmasn hatta hayvanlarn ldrlmesini ve aalarn tahrip edilmesini yasaklamtr.1218 Allah, saldrlara karlk vermeyi caiz grm, saldr konusunda ihtiyat elden brakmamalarn mminlere tavsiye etmitir. Saldrda iddet, baskn el koyma gibi taknla ve sapmaya yol aacak etkenlere bavurulur. yetin sonunda: Allaha kar gelmekten saknn ve bilin ki, Allah kendine gelmekten saknanlarla beraberdir buyurulmutur. Allahn nce saldr emri verip, ardndan saldrganlar sevmediini belirtmesi, slma gre saldrnn bir saldrya karlk olmad srece kt olmasndandr. yetteki infaktan maksat, Allah yolunda yrtlen savaa destek maksadyla yaplan madd harcamadr. Ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayn. Sava zamannda cimrilik etmek ve madd harcamadan kanmakla kuvvetin dalmasna, caydrc gcn etkisiz kalmasna yol amayn demektir.1219 Allah konuyu ihsn niteliine iaret ederek noktalamtr: yilik edin. phesiz Allah iyilik edenleri sever. yetteki ihsndan maksat, savamaktan vazgemek ya da insancl damarlarn kabarmasndan dolay din dmanlarn ldrmemeye kyamamak, onlara acmak veya benzeri bir ey demek deildir. hsn, bir eyi en gzel ekilde yapmak anlamn tamaktadr. Savamak gerektii yerde savamak, barmak veya atekes gerektii yerde barmak ve atekesi uygulamaktr. iddet gerektii yerde iddete bavurmak, balamann uygun olduu yerde de dman balamaktr ihsn.1220 Muhsin kelimesi hsn masdarndan tretilmitir. Buna gre kelime, ihsnda bulunmann (iyilik yapmann) biztihi gzel olmas bakmndan gzel bir fayda ile bakasna
1216 1217 1218 1219 1220

et-Tabtab, a.g.e., c. II, s. 63 zel, a.g.md., s. 530 Nasr, a.g.e., s. 161 et-Tabtab, a.g.e., c. II, s. 63 et-Tabtab, a.g.e., c. II, s. 64

227

yararl olan kiiler hakknda kullanlmtr. Buna dayanarak vurmak ve ldrmek gzel olduu zaman bunlar yapan muhsin olmu olur. Veya ihsn masdarndan tremitir ki, fiili hem gzel hem de ihsn (iyilik) dolu, gzel olan eyi yapan kimse demek olur.1221 Allah kendi yolunda cihd eden muhsinleri vm ve onlar mkfatlandracan vad etmitir. nk onlarn bu zor ite karlatklar susuzluk, alk, yorgunluk veya zaferleri karlksz kalmayacaktr. Onlar kendilerinden ok Allah ve Rasln dnmlerdir. Allah u yetle bundan haber vermektedir: Medine halk ve onlarn evresinde bulunan bedevlere, Allahn Rasulnden geri kalmak, kendi canlarn onun canndan stn tutmak yaramaz. nk onlarn, Allah yolunda ektikleri susuzluk, yorgunluk, alk, kfirleri fkelendirmek zere bir yere adm atmalar ve dmana kar her hangi bir baar kazanmalar gibi hibir olay yoktur ki karlnda kendilerine iyi bir amel (in sevab) yazlm olmasn. phesiz Allah iyilik yapanlarn mkfatn elbette zayi etmez.1222 Bedevilerin (savatan) geri braklanlarna de ki: Siz, gl kuvvetli bir kavme kar teslim oluncaya kadar savamaya arlacaksnz. Eer itat ederseniz Allah size gzel bir mkfat verir. Ama nceden dndnz gibi yine dnerseniz, Allah sizi elem dolu bir azaba uratr.1223 Eer itat ederseniz (Allahn emrine icbet ederek mcdele eder ve zerinize farz klnanlar yerine getirirseniz) Allah size gzel bir ecir verir.1224 O mminler ki yaralandklar halde Allahn ve peygamberinin davetine uyan kimselerdir. Onlardan gzel davranp iyilik edenlere ve Allaha kar gelmekten saknanlara byk mkfat vardr. Onlar yle kimselerdir ki, halk kendilerine, nsanlar size kar ordu toplamlar onlardan korkun dediklerinde, bu sz onlarn imnn artrd ve Allah bize yeter, O ne gzel bir vekildir! dediler.1225 yle ki muhsin kendisine bir yara isabet ettikten sonra bile Allah ve Raslne itat ve onunla birlikte savaa katlmaya icbet etmede1226 geri durmaz. Allah cihd edenlerle birlikte hicret edenlere de byk bir mkfat vad etmitir. Hicret kelimesinin kendisinden tredii hecr insann ister bedenen, ister kalp veya ister dille bakasndan ayrlmas demektir. Hicret, ayrma, ayrlma, terk etme, kfr yurdundan islm yurduna g etme anlamna gelir.1227

1221 1222 1223 1224 1225 1226 1227

er-Rz, a.g.e., c. V, s. 138 et-Tevbe 9/ 120 el-Fetih 48/ 16 et-Taber, a.g.e., c. XXI, s. 269 el-Bakara 2/ 172- 173 el-Mturd, a.g.e., c. I, s. 332 nal, a.g.e., s. 481

228

Rableri onlara karlk verdi: Ben, sizden erkek kadn, hibir alann iini zayi etmeyeceim. Hep birbirinizdensiniz. G edenler, yurtlarndan karlanlar, yolumda ikence edilenler, vuruanlar ve ldrlenler. Elbette onlarn ktlklerini rteceim ve onlar, altlarndan rmaklar akan cennetlere sokacam. (Yaptklarna) Allah katndan bir karlk olarak (onlara bu nimetleri vereceim). Karlklarn en gzeli Allah katndadr.1228 Allah yolunda g edip sonra ldrlen veya lenlere gelince, Allah onlar en gzel bir rzkla besleyecektir. Dorusu Allah rzk verenlerin en iyisidir.1229 Allah her eyde insana kolaylk salamtr. Bu kolaylk cihd etmede de geerlidir. Gc yetmeyeni, imkn olmayan bu sevaptan mahrum etmemi, onlara gleri nisbetinde mcadele yollarn gstermitir. Zira cihd sadece klca mahsus deildir. Zayflara, hastalara, harcayacak bir ey bulamayanlara, Allah ve Elisi iin altklar (t verip, grevlerini yaptklar) takdirde (sefere katlmamalarndan tr) bir gnah yoktur. yilik edenlerin aleyhine bir yol yoktur (onlar knanmazlar). Allah, balayandr, esirgeyendir.1230 nananlardan zrsz olarak yerlerinde oturanlar ile mallaryla, canlaryla Allah yolunda cihd edenler bir olmaz. Allah mallaryla ve canlaryla cihd edenleri, derece bakmndan oturanlardan stn klmtr. Geri Allah hepsine de gzellik vad etmitir, ama mchidleri oturanlardan daha ok ecirle stn klmtr.1231 Cihd tanmlarken, cihd teriminin toplumsal ve kltrel kullanm ile kati teolojik ve hukuki anlamn kartrmamak gerekir. slm balamnda ve mslmanlarn uygulamalarnda en uygun ne anlama geldiini anlamak iin kavramn Tanr yolunda gayret ve aba olan kk anlamna dnmek gerekmektedir. Buna gre, btn hayat, Allahn iradesi dorultusunda yaamak, iyi olan yapmak, kt olandan kanmak iin srekli bir gayret olduundan cihddr. nk Allaha teslimiyete, Onun buyruklarn takip etmeye dayal dengeli bir hayat yaamak srekli bir cihd ihtiva eder. Sabah besmele ekerek uyanmak, namaz klmak, gn boyu doru ve dil davranmak, insanlara ve btn mahlkata kar nazik ve cmert olmak, iini en iyi ekilde yapmak, aileye ve sala dikkat etmek, gndelik hayat Allahn emirlerine ve slm ahlkna uygun ekilde yaamak srekli bir cihddr.1232

1228 1229 1230 1231 1232

l-i mrn 3/ 195 el-Hac 22/ 58 et-Tevbe 9/ 91 en-Nis 4/ 95 Nasr, a.g.e., s. 156

229

Cihd, Allaha giden yolda nefsin perdelerini aralamak, bu yoldaki engelleri ap ruhla zdelemek ve Allaha ulamak iin g nisbetinde uramak, didinmek demektir. Bu uran iine salt ve sabr girdii gibi, haramlar ilememek ve Allahn emirlerini yerine getirmek iin nefisle mcdele girer.1233 Asl cihd, nefsi, kusurlardan arndrmak, gaflet, ihmal ve ktle eilimlerden kurtarmak ve her an Allah hatrlamaktr.1234 III- KURNDA HSN KAVRAMININ HEDEFLER Kurn, insan hayatnn btn alanlarnda uyulmas gereken ilke ve kurallara bal kalnmasn ister. Kurnn tebli ettii din, disiplin dinidir. Bu din, ncelikle tevhid inanc zerine bina edilir. Bu inan sisteminde, lem ve insan deer kazanr. Kurn duyulur lemi, gayb leminin varlna delil getirir. lem bir gzellie sahiptir ve insan bu gzellii idrak edebilecek kabiliyette yaratlmtr. nsanda birisi grnen gzellii, dieri grnmeyen gzellii idrakte devreye giren alg kalplar vardr. Akl ve duygularla alglanan bu gzellikler lim ve hakm olan bir yaratcnn varlna delildir. Varlk dnyas ilhi bir sanattr.1235 ATemel Hedefler Muhsin bir mmin, aslnda islmn oluturmak istedii rnek kiiliktir. Muhsin, dnya ve hiret azaptan kurtulmu ve dnya ve hirette mutlulua ermi kimsedir. 1Dnyev ve uhrev azaptan kurtarma Ktlk yapanlara gelince, ktln cezas misli iledir. Onlar zillet kaplayacaktr. Onlar Allaha kar koruyacak hi kimse yoktur. Onlarn yzleri sanki karanlk geceden bir paraya brnmtr. te onlar da cehennem ehlidir. Onlar orada ebedi kalacaklardr.1236 Bir nceki yette, gzel davrananlarn hiretteki mkfatlarnn cennet; bunun tam aksine ktlk yapanlarn hiretteki karlklarnn da cehennem olaca haber verilmitir. Bu dnya hayatnda bir baka insan veya topluluk tarafndan eziyetlere, hakaretlere maruz kalan, her eye ramen imn etmekten, sabrdan ve iyi davranmaktan vazgemeyen kullarna Allahn yardm mutlaka yetiecektir. hirette onlar byk bir mkfat bekledii gibi bu dnyada da, onlar yalnz brakmayacak, azaptan kurtaracaktr. Bunu u yetlerle haber
1233 1234

1235
1236

nal, a.g.e., s. 482 Nasr, a.g.e., s. 157 Altnta, a.g.e., s. 235- 236 Ynus, 10/ 27

230

vermektedir: Kendilerine zulmedildikten sonra Allah urunda g edenleri dnyada gzelce yerletireceiz. hirette mkfat ise daha byktr.1237 phesiz kendileri iin tarafmzdan en gzel mkfat hazrlanm olanlar var ya; ite bunlar cehennemden uzaklatrlmlardr.1238 2Dnyev ve uhrev mutlulua eritirme hsn iki ksmdr: Biri bu dnya hayatndaki ihsn, teki de bu dnya hayatnda ihsnn gereini yapanlara hirette verilecek olandr. Gzel davrananlara daha gzel karlk, bir de fazlas vardr. Onlarn yzlerine ne bir kara bular ne de bir horluk (gelir). te onlar cennet halkdr. Orada ebedi kalacaklardr.1239 Dnyev sknt ve zorluklar, eer sabredilip, isyan edilmez, imndan dnmeye sebep olmazsa, Allah, bu skntlar, dnya hayatnda, bu dnyada olmazsa hiret hayatnda gzellik ve mutlulua dntrecektir. Bunu en gzel rnei Hz. Yusufun bana gelenlerdir. O, daha kk yata kardelerinin ihanetine uram, babasndan ve yurdundan ayr kalm, hr bir insan iken bir anda kendini kle pazarnda satlr bulmu, iftiraya uram ve hapse dmtr. Buna ramen, ne iffetinden ne gzel ahlkndan ne de Allaha olan inancndan vazgememi, taviz vermemitir. Onun bu ihsnna karlk olarak Allah ona, hem dnyada zenginlik ve byk bir makam vermi hem de hiret hayatnda ona byk bir mkfat vad etmitir. Kral dedi ki: Onu bana getirin, onu kendime zel danman edineyim. Onunla konuunca: Bugn sen yanmzda yksek makam sahibi ve gvenilir birisin dedi. Beni lkenin hazinelerine tayin et! nk ben (onlar) ok iyi korurum ve bu ii bilirim. dedi. Ve bylece Yusufa orada diledii gibi hareket etmek zere lke iinde yetki verdik. Biz dilediimiz kimseye rahmetimizi eritiririz. Gzel davrananlarn mkfatn zayi etmeyiz.1240 Hz. Yusufun bu ihsn onu, Msrn zirvesine tarken, kardelerinin durumu tam tersine dnm, geimleri ktlemitir. Ancak yine muhsin oluunun gerei, onlar yaptklarndan tr balamtr. Onlarn szleri, sadece yle demekten ibaretti: Ey Rabbimiz! Gnahlarmz ve iimizdeki taknlmz bala; ayaklarmz (yolunda) sabit kl; kfirler topluluuna kar bize yardm eyle! Allah da onlara hem dnya karln hem de hiret karlnn en gzelini verdi. nk Allah, gzel davrananlar sever.1241

1237 1238 1239 1240 1241

en-Nahl 16/ 41 el-Enbiy 21/ 101 Ynus, 10/ 26 Ysuf 12/ 88- 90 l- mrn 3/ 147- 148

231

ki dnya hayatnn mutluluunu elde etmek iin yaplmas gereken, her eyi Allahn bizi grd bilinciyle yapmak, rzasn ve sevgisini talep etmektir BYan Hedefler Gzelliin insanla sunduu temel hedeflerinin yannda gzettii yan hedefler de vardr. Bu yan hedefler asl amaca ulamada byk nem tamaktadr. Asl amaca ulamada somut gzellii yeniden tanmlanarak, maddi gzellikten manevi gzellie geite bir basamak olarak sunulmutur. 1nsan varlk yapsyla tanmlama Varlk dnyasnda esiz bir konuma sahip olan tek canl, insandr. nsan hibir varln sahip olmad bir gzellie sahiptir. Btn yaratklar ierisinde ayakta durma zelliine sahip tek varlktr. Baklara ho gelen bir yze, bir endama sahiptir. Topraktan yaratlan insann btn yaratl evreleri anlatlarak, kendi yaratl gzleri nne serilmektedir. Ka, gz, az, burnu, eli, aya her eyiyle yeniden tanmlanmtr. Bu tanmlama, insann anne karnndaki evrelerinden balamaktadr. Rahimlerde sizi diledii gibi ekillendiren Odur.1242 Allah, anne karnnda iken insana sret verdiini ve geirdii merhaleleri haber vermektedir. Sonra nutfeyi alaka (alanm yumurta) yaptk. Peinden, alakay, bir parack et haline soktuk; bu bir parack eti kemiklere (iskelete) evirdik; bu kemikleri etle kapladk. Sonra onu baka bir yaratlla insan haline getirdik. Yapp - yaratanlarn en gzeli olan Allah pek ycedir.1243 Sizi annelerinizin karnlarnda karanlk iinde yaratmadan yaratmaya (nutfeden alakaya, alakadan et giydirilmi kemiklere) geirerek yaratmaktadr. te Rabbimiz Allah budur. Mlk Onundur. Ondan baka tanr yoktur. Nasl (Ona kullukta irke) evriliyorsunuz?1244 Kurn, insann btn yaratl evrelerini anlatarak varlk yapsn, gzelliini en gzel tarzda yeniden tanmlar. Gnlk hayatnda dikatinden kaan yaratl gayesini, kendisini batan tanmlayarak hatrlatr. 2nsan varlk yapsyla yeniden ina etme Btn varlk yapsyla tanmlanan insan bundan sonra yaratndaki gzellie uygun ekilde yeniden in etme amac gtmtr. nce kendi i fiillerinde gzel ahlak sahibi olmas

1242 1243 1244

l-i mrn 3/ 6 el-Mminn 23/ 14 ez-Zmer 39/ 6

232

ynnden tevik edilmitir. Gemi peygamberlerden ve onlarn yaknlarndan en gzel edep timsali kiileri rnek gstermitir. imdi, yzst srnerek yryen mi daha ok hidayete erer, yoksa dosdoru yol zerinde dmdz yrmekte olan m?1245 nsann ayakst yryecek ekilde yaratlmas sembolik bir anlam ifade etmektedir. nsan dz ve dik bir boya sahiptir. Yzst srnen bir varlk deildir. Bu yaratlnda insan ince bir mesaj verilmektedir. Boyunda grlen dik olma zelliinin, bedeninin btn mazharlarnda tecelli etmesi gerekir. nsann sanat, dncesi boyu gibi dik olmaldr. Din inanlar da dikine bir meseledir, sadece bu dnyalk zevlerden ibret deildir.1246 3nsan madd gzellik araclyla manev gzelliklere ykseltme Allah kendisini lemdeki her eyin tek yaratcs olarak tantmaktadr. stelik yarattklarnn ei, benzeri ve daha nce mevcut olan bir rnei de yoktur. Yaratt her eyi bir amaca ve hikmete dayal olarak yarattn belirtmektedir. Hibir eyde herhangi bir dzensizlik, bozukluk ve irkinlik yoktur. Her ey en gzel ekilde dizayn edilmitir. te insann dikkatleri de grebildii bu gzelliklere ekilerek, bata imn ve tevhd olmak zere manev gzelliklere davet edilmektedir. Tabiattaki varlklara bakld zaman byk ve mkemmel dzenin, Yce bir yaratcnn eseri olduunu dnmek kanlmazdr. Bunlarn tesadfen meydana geldiini dnmek imknszdr. O ki, yaratt her eyi gzel yapt. nsan yaratmayada amurdan balad. Sonra onun neslini bir z sudan, deersiz bir sudan yaratt. Sonra onu ekillendirip ona ruhundan fledi. Sizin iin iitme, grme ve idrak duygularn yaratt. Ne kadar az krediyorsunuz.1247 Kurnda, madd gzellikler zikredilerek, insanlarn, bunlarn karlnda, yaratana kretmeleri gerektii vurgulanmaktadr. Allah brakp baka eylere tapanlar da knanmaktadr. Yaratclarn en gzelini brakp Bale mi yalvaryorsunuz.1248 nsan sadece dnyaya ait ve dnyev ihtiyalarla snrl bir varlk deildir. lhi bir zellik tayan bir varlktr. nsan, varlk dnyasnn en mkemmeli ve en gzelidir. Dier varlklar ve yaratl gayelerini anlayabilecek bir kabiliyete sahiptir. Ona verilen organlarn hepsinin ayr ayr grevi, hizmeti ve ubdiyeti vardr. Gz, eyadaki gzellii temaa eder, vazifesi de, ibret nazar ile; somuttan soyutun bilgisine giderek Snii Mutlaka krederek Ona
1245 1246
1247 1248

el-Mlk 67/ 22 Altnta, a.g.e., s. 271 es-Secde 32 / 7- 9 es-Safft 37/ 125

233

takdir hislerini belirtmektir.1249 itme organ kulan baka bir grevi, elin, ayaklarn baka bir grevi vardr. nsana den grev, bata kendine verilen gzellik olmak zere, lemdeki gzelliin yaratcsna kretmek, kulluk bilinci ierisinde, varlk vazifesinin farkna varp, kulluunu en gzel ekilde yerine getirmesidir. Gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca gelip gidiinde akl- selim sahipleri iin gerekten ak ibretler vardr. Onlar, ayakta dururken, otururken, yanlar zerine yatarken (her vakit) Allah anarlar, gklerin ve yerin yaratl hakknda derin derin dnrler (ve yle derler:) Rabbimiz! Sen bunu bouna yaratmadn. Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabndan koru!1250 4Gzelliki birey ve toplum iin bir dnya gr haline getirme Beer hayatn amac, iyilik ve erdemle ruhu gzelletirmek ve onu Ceml olan Tanrya layk klmaktr. hsna sahip olanlar, ihsan vastasyla dnr, ihsanla davranr ve yaratr. Dnceleri gzelliin hlesi ve lts olduu eyin hakikatine dayanr; yarattklar ey de nesnenin yzeyine Tanr tarafndan yazlm gzelliini ve sanatnn ruhunun gzelliini yanstr. hsana sahip olmak, lh Rahmet ile Merhamete ak olmak ve tekilere kar merhametli olmaktr. Tanry ve Onda Yaradn sevmektir. erideki ve dardaki lemlerle denge ve uyum iinde olarak, kiinin Merkezinde huzur iinde yaamasdr. Btn tezahrleriyle gzellikte tazammun olunmaktr; bu, kiiyi dnyev varoluun tehditlerinden zgrletirir.1251 Kurn ihsn insann asl vazifesi olarak grr. Allah insanlara nasl ihsnda bulunduysa, insanlardan da bu nimetlerle dier insanlara ihsn etmesini ister. Allah sana nasl ihsn ettiyse sen de ihsn et.1252 buyurulmutur. Hem aile hayatnda hem de toplum hayatnda bazen g problemlerle karlalabilir. Bunlarn kayna ou zaman insanlarn birbirlerine kar syledikleri ve yaptklardr. Dnmeden konumak ve hareket etmek anlamazlklara sebep olmaktadr. Kurn, bylesi durumlarn meydana gelmemesi iin gzel sz sylemeyi ve affedici olmay tavsiye temektedir. Kullarma syle, en gzel sz ne ise onu sylesinler. nk eytan aralarna fesat sokar. Zira eytan, insanlar iin apak bir dmandr.1253
1249
1250 1251 1252 1253

Altnta, a.g.e., s. 272 l-i mrn 3/ 190- 191 Nasr, a.g.e., s. 143, 144. el-Kasas 28/ 77 el-sr 17/ 53

234

slm, her zaman ve artlarda hayrl bir toplum oluturmay amalamtr. Toplum, bireylerin bir arada yaamsyla oluur. Toplum yapsnn salam ve salkl temeller zerine oturmas, ncelikle toplumun en kk mihenk ta olan bireyin kiiliinin salam ve karakterinin gzel olmasyla mmkndr. Gzellik fenomeninde deeri hkmn vakaya uygun dmesi anlamnda hak ve varln ontolojik dzeninde grlen hayr kavramlar oluturur. Bu deerler gzellikte ama bakmndan sreklidir ve birbirinden ayrlmaz ekildedir. Gzellik hak ve hayrn olduu yerde vardr. slm dinine ve akla uygun iyilii emretmek hayrdr.1254 Hayrl bir toplumun olumas, iyilii emreden ve ktlkten meneden, dinamik toplum alt yapsn gerektirir. Allah Tel: Siz, insanlar iin karlm en hayrl bir mmet oldunuz. yilii emreder, ktlkten sakndrrsnz ve Allaha inanrsnz.1255 Hayrl, gzel bir toplum olmann art toplumda iyilii emredip ktlkten sakndrmakla ifade edilen toplumda birlik ve beraberlik bilincini ayakta tutma, sorumluluk duygusunu gelitirme, fertlerin toplum iinde meydana gelen olaylara kar duyarlln gelitirmektir. Bunda da dikkat edilmesi gereken bakasnn zel hayatna, mahremiyetine haksz ve irkin bir mdahalede bulunmadan, haddi amadan, kiinin sadece zerine den uyarma grevini en gzel tarzda yapmasdr. Davet edepli bir ekilde, kabalk etmeden, gnle hitap ediyorsa iyilik olur. Bu, toplumda istenen etkiyi vermede daha kuvvetli, sonuca daha yakn ve gzelliin kendisidir.1256. Kurnn, hem bireye hem de topluma mesaj hayrdr: Allaha kar sorumluluk duygusu tayanlara: Rabbiniz ne indirdi? denildiinde, Hayr (indirdi) derler. Bu dnyada gzel davrananlara gzellik vardr.1257 slm dini kiiyi bakalarn da dnmeye tevik eder. Kardelii, kana bal kardeliin zerine kararak, din kardeliini insann bilincine yerletirir. Her trl hal ve hareketlerde buna uygun ekilde davranlmasn ister. Kurnda, nce kiinin yaratlndaki gzellie dikkat ekilir. nsann fiziki gzelliine vurgu yaplarak bu gzellii yaratan en gzel yaratc hatrlatlr. Zaten ihsn, gzel olan yapmak demektir. Kurn da sk sk gzel olan yapan anlamna gelen muhsin kelimesini kullanr. Allah, insann yaratln gzel yapmsa, insandan da hemKendisine kar olan fiillerinde hem de insanlarn birbirleriyle olan ilikilerinde gzel olan yapmalarn ister.

1254 1255 1256 1257

Altnta, a.g.e., s. 71- 72 l- mrn 3/ 110 Altnta, a.g.e., s. 72 en-Nahl 16/ 30

235

Hadste ihsn, Allah gryormu gibi Ona ibdet etmendir. Sen Onu grmesen de Oseni grr. eklinde tanmlanmt. badet etmendir cmlesi iki ksm ameli kapsamaktadr. Herkesin tek tek yerine getirmesi gereken farzlar, toplumun yerine getirmesi gereken farzlar. Herkesin yapmas gereken farzlar madd ve ahlk zelliklerle balantldr. Bunlar ncelikle kiide nefis tezkiyesini salamaktadr. ster bireye farz olsun, isterse topluma farz olsun, ibdet, sanat, zanaat veya her ne olursa olsun yaplan i ihsn bilincinde yaplmaldr. Btn ilerin hakk ile yerine getirilmesi ihsnn ta kendisidir. Allah, insan ayp ve kusurlardan noksan yaratt gibi kulunun, her eyi ayp ve kusurlardan arnm olarak yapmasndan holanr. hsn, sradan bir ilim ve amel deil, eyann kendisiyle tamam olduu, gzellik ve saflyla zenginletii bir hedeftir. slm dini, yaplan bir eylemin amacna ulamas iin gzel olmasn tavsiye etmektedir.

236

SONU
Gzelliin, insanlk tarihi boyunca var olduu kukusuzdur. nsanolu, bu lemde eya ile yzletii andan itibaren, estetik ile ok yakndan ilgilenmeye balam, ne olduu hakknda fikirler ileri srmtr. Zaman ierisinde, estetik zevkler deimi olsa bile, gzellie duyulan ilgi deimemitir. Gzellik, farkl ekillerde, farkl tanmlar altnda varln srdrmtr. nsan, eyaya estetik bir gzle bakma ihtiyacn her zaman hissetmi, bununla beraber gzellik olgusunu, dnce tarihi boyunca felsefenin bir konusu haline getirmitir. Buna bal olarak gzellik, pratik hayatta, deiik medeniyet ve kltr evrelerinde, farkl rnlerle kendini ortaya koymutur. nsann, madd lemde el emei ile ortaya koyduu sanat eserlerinin yannda, felsef planda bu konunun derinlemesine irdelenmesi, gzellik duygusunun insan bir yn olduunu ortaya karmtr. Hsn, szlklerde, insana mutluluk ve huzur veren, insanlar tarafndan arzulanan her eyi ifade etmede kullanld gemektedir. Gzel olarak kabul edilenin, sret gzelliinden ok manev gzellik olduu da vurgulanmtr. Hsn, hem gze ho gelen, hem akl hem de nefsan ynden zevk alnan estetik gzellii tanmlamaktadr. Felsefe alannda Gzellik nedir? sorusuna srekli cevap aranmtr. Estetik alanda yaplan ilk tanmlar antika filozoflarna dayanmaktadr. Yunanca bir szck olan estetik duyum ve alglama anlamna gelmektedir. Bu dnemde, gzelliin kayna tabiat olarak grlm, gzellik, henk, uyum, orant ve matematikle aklanmaya allmtr. Gzellikle, iyilik- doruluk- faydallk arasnda iliki kurulmu, gzel olana, menfaat salama grevi yklenmitir. 18. yzyldan itibaren, gzellik bilimi iin estetik kavram kullanlmaya balanmtr. Alexander Gotlieb Baumgartenn isim babaln yapt bu bilim, mmanuel Kantla zirveye ulamtr. Gnmzde, estetik, sanatla ilikilendirilmi, sanat felsefesi haline gelmitir.

237

Gzellik

konusuyla

slm

mutasavvf

ve

mtekellimleri

de

ilgilenmitir.

Mutasavvflar, Allah gzeldir, gzeli sever szn rehber edinerek, gzellii, tabiatta, gzle grlr eylerde aramak yerine, maneviyatta aramaya ynelmilerdir. Gerek manada gzel olann Allah olduu, d lemde irkin hibireyin olmadn, lemdeki gzelliin, Allahn gzelliinin yansmas olduunu savunmulardr. lem, mutlak gzellii yanstmada bir ayna grevi grmektedir. slm dnyasnda estetik bilimi ilm-i ceml ve ilm-i hsn olarak adlandrlmtr. Mslman dnr ve sanatlar, insan vcudunun gzelliini inkr etmemelerine ramen, bu gzellii, hibir zaman sanatn merkezi haline getirip, putlatrc bir eyleme ynelmemilerdir. slm kelmclar, hsn ve kubh konusunda farkl dncelere sahip olmulardr. Kelmn sistematik problemleri arasnda yer alan hsn- kubh meselesi, estetik bir deer tamasna ramen, bu ilim dalnda ahlkilik boyutunda ele alnmtr. Kelm tarihinde, hsn- kubh problemi tartlm dini anlamadaki nemi zerinde dnceler belirtilmitir. Bir eyin gzel veya irkin olduunu anlamada, lnn ne olaca konusundaki dncelerde farkllklar ortaya kmtr. Mutezile, hsn ve kubhu anlamada mutlak l olarak akl ne srerken; Eariyye, eyada ve fiillerde gzellik ve irkinliin bulunmadn savunmutur. Mturdiyye ise, her iki gr arasnda bir uzlamaya gitmi, eya ve fiillerdeki gzellik ve irkinlii belirlemede akla kefetme grevini vermi, ancak din olmadan akln tek bana hkm veremeyeceini savunmutur. Gzellik konusu iin Kurn- Kerme bakmak yeterli olacaktr. nk onda, varln zne gzellik nitelii yerletirildiine iaret eden yetler mevcuttur. yetler nda bu kavram zerinde dnldnde, herhangi bir nesne veya insan davrann gzel olarak nitelemek iin, gzel yapan almetleri tanmak gerektiinin vurguland anlalmaktadr. Kurnda, hem bu dnya hem de uhrev dnyadaki madd- manev gzelliklere dikkat ekilmitir. Bu lemin gzellik almeti; sahip olduu nizam, ahenk, kusursuzluk ve yaratl hikmetidir. Bu gzellikler, insan mutlak gzele ulatran bir delil niteliindedir. Gzelliin, sret ve mana olarak yaratlnn ayrlmaz paras olan insan, gzel ve irkini idrak edebilecek, imn veya kfr, tat veya isyan seebilecek yetenek ve kabiliyette yaratlmtr. nsan, hibir varla verilmeyen irade etme ayrcalna ve gzelliine sahiptir. Ftratna yerletirilen estetik tecrbe sayesinde imna, ibdete yol bulabilmektedir. nk gzellik, imna ynlendiren bir motivdir.

238

Ancak imn, tek bana yeterli deildir. bdetlerle desteklenmesi gerekmektedir. nsann, Allah iin yerine getirdii kulluk vazifesinde, Onun emirlerini yerine getirmekle yetinmez, ayn zamanda da rzsn kazanmak zere Ona mmkn olan en samimi sz ve davranlaryla sayg, sevgi ve ballk gsterir. te Allaha ynelen bu sz ve davranlara ibdet denilmitir. Allahn rzasn kazanmak amacyla yaplan ibdetlerin, Allah gryormu gibi ibdet etmek olan ihsn derecesine ulamas iin, ibdet ve iyilikleri riyadan ve kar kayglarndan arndrp, sadece Allah iin yapmak, irk ve riyadan, btl inanlardan, kt duygulardan, kar hesaplarndan ve genel manada gsteri arzusundan kalbi temizlemeyi, her trl hayrl faaliyete, iyi niyete ynelmeyi ve her durumda yalnzca Allahn rzasn gzetmeyi ifade eden ihlsa sahip olmas gerekmektedir. Kurnda takva ile gzellik arasnda yakn bir ilgi kurulmu, pek ok yette muttaki, muhsin ismiyle nitelendirilmitir. Amelde ve tevhidde ihsn sahibi olma, ktlklerden saknma, tat amelini ileme, Allaha snma ve farzlarna riayet etme, Onun hakkn yerine yetirme, emir ve nehiylerine itat etmede dikkat etme anlamlarn ihtiva eden takvnn en st mertebesi ihsna kap amaktadr. Bu mertebedeki takv, iyice giyilen, vcudu her bakmdan rten elbisedir. Bu elbiseye zarar verici her eyden kanma hali ihsn halidir. Takvya brnen insan her durumda, her sz ve davrann ilhi hkmlere gre ayarlar, Allah her yerde hisseder, her yerde grr. Bizzat Kendisini grmese de srekli Onun huzurunda bulunduu duygusuyla, Onu gryormuasna hareket eder. Mutlak gzellik sahibi olan Allah, insanlara verdii gzelliklere ilveten, kendisiyle konuma, iletiime geme imkn da vermitir. Bu anlamda dua, zikir ve namaz gibi ibdetler en byk gzellik olmaktadr. Dua, sebep ne olursa olsun, kendi benliinden syrlan insann, olaanst bir durumda Allahla szl bir iliki balatmak istemesi ve bu ilikide dilsel iaretleri de kullanarak konumasdr. Namaz, insandan Allaha olan szsz haberleme yolu, insann Allah ile dorudan temas kurduu bir ibdet ekli; kulun, bedenen, kalben, zihnen Allaha olan kulluunu yerine getirmesidir. Allah, insanlara, ihsnda bulunduunu hatrlatarak, onlarnda birbirlerine kar muamelelerinde ihsnda bulunmalarn emretmektedir. Gelimek, artmak, bymek, temizlemek, temizlenmek, bereketli olmak, iyi ve dzgn olmak anlamlarna gelen zekt; Allahn verdii ihsn, fakir ve ihtiya sahipleriyle paylama yoludur. Ayn zamanda geride kalan maln temizlenmesi ve bereketlenmesidir.

239

Gzellii ifade etmede kullanlan hsn kavramnn yannda; ceml, ziynet, zuhruf, tayyib gibi kavramlarla madd - manev gzelliklere vurgu yaplrken, ihsn, inm, hayr, birr gibi ahlk kavramlara da yer verilmitir. Kurn- Kermde en ok yer verilen gzellik alan ahlktr. slm dnce sistemi ierisinde insan gzel davranan olarak nitelendirebilmek iin meydana gelen fiili veya ahlk, neyin gzel kldn bilmek gerekmektedir. Kurnda, gzellik ahlk ilikisi erevesinde anahtar terim hsn kelimesidir. Kelime deiik balamlarda kullanlmakta, hayatn ve lmn gerek amacnn en gzel ameli ilemek olduu vurgulanmaktadr. nsanlarn dnya hayatndaki hal ve hareketleri hsn kavram erevesinde Allahn kendilerine olan muamelesiyle ilikilendirilmekte, onlarn da cinslerine ve btn varla kar byle bir davran ierisinde bulunmalar istenmektedir. Btn varlk lemi bu ereveye dhil edilmi ve Allah, sana nasl ihsnda bulunduysa, sen de bakalarna ihsnda bulun yetiyle desteklenmitir. Allah Tel kendisini, isimlerini ve fiillerini gzellikle nitelemitir. Kendisine imndan sonra anne- babaya, akrabaya, yoksullara ve yaknlk derecesine gre dier insanlara nasl davranlacan belirterek db- mueret kurallarn izmitir. Bu dnya hayatnda gzellie tabi olan muhsinler, hiret hayatnda da gzellikten mahrum braklmayacaktr. Kurnda anlatlan hiret hayat dncesi, bu dnya hayatndan uzakta olan bir dnce deildir. Bu dnya hayatyla bamldr, ilikilidir. Cennet ve cehennem, dnya hayat zerinde, mkfat ve mczt yoluyla kontrol salamaktadr. nsanlarn davranlarnda, ahlk ynden, etkili ve ahlk deerlerin kayna olmaktadr. nsan, yaam boyunca, cenneti kazanmak ve cehennemden uzak durmak iin gereken hayat tarzn semektedir. Allahn emrettikleri yapma, nehyettiklerinden de uzak durma yolunu seen muhsinlere, Allah, bu dnya hayatnn gzellikleri olan hayat srme, rzk elde etme, mal-mlk, e ve ocuk sahibi olma gibi gzellikleri vermi, onlara ihsnda bulunmu, zorluklara kar onlara yardm etmi, muzaffer klm, nimetlendirmi ve onlar yeryznn en gzel yerlerine yerletirerek orann vrisleri klmtr. Bunlara karlk, asl gzellik yurdu olarak hireti gstermi, hiret mutluluunu onlara mkfat olarak vereceini haber vermitir. Saysz, bitip tkenmek bilmeyen, eitleri ve tatlar tahayyl edilemeyen nimetlerle rzklandracan, en gzel meknlarda yaatacan, cehennemin korkun azabndan da kurtaracan bildirmitir. Muhsinler o gn, cennetlerde pnar balarnda, tahtlar stndedirler ve onlar hibir yorgunluk ve zahmet duymazlar. Onlar oradan hibir zaman karlmayacaktr. Madd ve manev irkinliklerden arnm eleriyle mutlu bir hayat srecekler ve kinden, kskanlktan, fkeden arndrlm, mutmain bir kalp ile karlkl sohbet edeceklerdir.

240

Asl nitelii hidayet kayna olan Kurn, mutlak gzele ve mutlak iyiye erdirme amac tamaktadr. Yaratl gerei ftratta var olan gzele ynelme eilimini Kurn, en gzel ve en etkili slpla imna ulatrma ve hidayeti gerekletirmede bir ara olarak kullanmaktadr. Kurn, herhangi bir eyi anlatmada estetik objeleri dorudan gzler nne sermektedir.

241

BBLYOGRAFYA
Abdlbk, el-Acem, Adam, Affi, Arman, Akarsu, Akseki, Akit, Akyz, Alper, Altnta, Altnta, Atay, Altu, el-ls, Muhammed Fud, Muceml-Mfehres li-Elfzl-Kurnil-Kerm, ar Yaynlar,
stanbul, 1990/ 1411

Refik, Mevst Mustalahtit-Tasavvufil-slm, Mektebet Lbnn, Beyrt, 1999. Hdaverdi, Muhyiddin bnul-Arabi ve Kaza ve Kader, Deiim Yaynlar, Adapazar, 1998. A. E., Muhyiddin bnl-Arabinin Tasavvuf Felsefesi, ter. Mehmet Da, A...F. Yaynlar, Ankara, 1975. Cemal, Hz. Peygamberin Snnetinde taat, Ensar Neriyat, stanbul, 2004. Bedia, ada Felsefe, 4.bs., nklp Yaynlar, stanbul, 1994. Ahmet Hamdi, Ahlk lmi ve slm Ahlk, 3.bs., Nur Yaynlar, Ankara, 1979. Mustafa Cevat, slm Ceza Hukuku ve nsani Esaslar, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1976. Vecdi, Akraba, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989. mer Mahir, taat, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001. Hayrani, Marifetnamede Tasavvuf, imtay Matbaas, stanbul, 1981. Ramazan, slm Dncesinde Tevhid ve Estetik likisi, Pnar Yaynlar, stanbul, 2002. Hseyin, Kurnda man Esaslar, Atay Yaynevi, Ankara, 1998. Taylan, Kantta Estetik Deneyimin zerklii, Seminer Dergisi, zmir, 1985. Ebul-Fadl ihbuddn Mahmd b. Abdillah b. Mahmd el-Hseyn (. 1270/ 1854), Ruhul-Men f Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesn, I-XXX, Dru hyitTursil-Arab, Beyrt, ts.

el-mid, Ansay, Arat,

Ebl-Hasen Seyfddn Al b. Muhammed b. Slim es-Saleb, el-hkm fi UsulilAhkm, I-III, Messesetl-Haleb, Khire, 1967. Sabri kir, Hukuk Tarihinde slm Hukuku, 3.bs., A...F. Yaynlar, Ankara, 1958. Necla, Etik ve Estetik Deerler, Say Yaynlar, stanbul, 1983.

242

sm Efend, Ate,

Ebl-Kemal Ahmed (. 1235/ 1819), el-kynsul-Best f Tercemetil-KmsilMuht, I-IV, sitne, stanbul, 1304. Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsri, I-XII, Yeni Ufuklar Neriyat, y.y., ts. , Kurn Ansiklopedisi, I-XXVI, Kurn Aratrmalar Messesesi, stanbul, ts. , hlas, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2000.

Aydn, Aydn, Aydnl, Ayvazolu, Baeci, el-Badd, el-Bklln, Bakkal, Bardak, Bardakolu,

A. Arslan, slm nanlar ve Felsefesi, D..B. yaynlar, Ankara, 1964. Mehmet S., Din Felsefesi, 8.bs., zmir lhiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir, 1999. Osman, slm Dncesinde Aklileme Sreci, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2001. Beir, slm Estetii ve nsan, a Yaynlar, stanbul, 1989. Muhittin, Kelm lmine Giri, Netform Matbaaclk, Kayseri, 2000. Eb Mansur Abdlkhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark beynel-Frak, Mektebetd-Drut-Trs, Khire, ts.
Eb Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basr (. 403/ 1013), Kitbut-Temhd,

Mektebetl- arkyye, Beyrt, 1957. Ali, Eb Hanifenin stihsan Anlay, mm- Azam Ebu Hanife ve Dnce Sistemi Sempozyumu, I-II, Kurav Yaynlar, Bursa, 2005. Mehmet Necmettin, Sosyo - Kltrel Hayatta Tasavvuf, Faklte Kitabevi, Isparta, 2000. Ali, Tabi Hukuk Dncesi Asndan slm Hukukularnn stihsn ve stislah Gr, E...F. Dergisi, Kayseri, 1986. , Hsn ve Kubh Konusunda Akln Rol ve mam Mturd, E...F. Dergisi, Kayseri, 1987. Baaran - Snmez, el-Begav, Selman - M. Ali, Hadis Usl ve Tarihi, Uluda niversitesi Basmevi, Bursa, 1993. Eb Muhammed Muhyissnne el-Huseyn b. Mesd b. Muhammed el-Ferr (. 516), Melimut-Tenzl Tefsrul-Begav, I-IV, tah. Hlid Abdurrahmn Mervn Svr, Drul-Marife, Beyrt, 1413/ 1992. el-Beydv, el-Biki, Nsiruddn Eb Said Abdullah b. mer b. Muhammed (. 685/ 1286), EnvrutTenzl ve Esrrut-Tevl, I-II, Dersadet Yaynlar, stanbul, ts. Burhnddn Eb Hasen brhm b. mer (. 885/ 1480), Nazmud-Drer f Tensbil-yti ves-Suver, I-VIII, tah., Abdrrezzk Glib el-Mehd, DrulKtbil-lmiyye, Beyrt, 2003. Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk Istlahati Fkhiyye Kamusu, I-VIII, Bilmen Basmevi, stanbul, 1970.

243

el-Buhr, Bulad, el-Bursev,

Eb Abdillah Muhammed b. smil b. brhim el-Cuf (. 256/ 870), el-CmiusSahh, I-VII, Mektebetl-slm, y.y., 1979. Kerim, Kurnda Nankrlk Kavram, Pnar Yaynlar, stanbul, 2001. sml Hakk (. 1137/ 1725), Tefsru Ruhul-Beyn, I-X, Dersadet, stanbul, 1330. , Kitbun- Netce, I-II, haz. Ali Naml - mdat Yava, nsan Yaynlar, stanbul, 1997.

Carrel- eriati, Crallah, Cebeci, Cengiz, el-Cevher, Cevizci, el-Cevziyye,

Alexis- Ali, Dua, ev. Ali Eretin, 2.bs., Birleik Yaynclk, stanbul, 1999. Zhd, Mutezile, 6.bs., Messesetl-Arabiyye, Beyrt, 1410/ 1990. Ltfullah, Kurnda er Kavram, Aka Yaynlar, Ankara, 1985. Halil Erdoan, Divan iiri Ontolojisi, Milliyet Yaynlar, 1972. Eb Nasr smil b. Hammd (. 400), es-Shh Tcl-Lga ve Shhl-Arabiyye, I-VI, tah. Ahmed Abdlgafr Attr, Drl-lmi lil-Melyin, Beyrt, 1979. Ahmet, Etie Giri, Paradigma, Bursa, 2001. bn Kayym Eb Abdillah emsddn Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb ez-Zra ed-Dmek el-Hanbel (426- 489), Sevenlerin Bahesi, ev. brahim Dou, Ahsen Yaynlar, stanbul, 2001. , Bediut- Tefsr, I-V, Drul-bnil-Cevziyye, Riyd, 1993. , Medricus- Slikn, I-III, ev. Ali Ata - Adil Bebek v.dr., nsan Yaynlar, stanbul, 1990.

el-Cevz,

Ebl- Ferec Cemlddn Abdurrahman b. Al b. Al b. Muhammed el-Badd (.597/ 1201), Nzhetl-Ayn en-Nevzr f lmil-Vuch ven-Nezir, tah. Muhammed Abdlkerm Kzm er-Rzi, Messesetr- Risle, Beyrt, 1405/ 1975. , Zdl- Mesr f lmit-Tefsr, I-IX, el-Mektebetl-slmiyye, Beyrt, 1987.

Ceyl, Chittick - Murata, Cilc, Cuvillier, el-Crcn, arc,

Abdlkerm, nsan- Kmil, I-II, ev. Abdlkadir Akiek, dal Neriyat, stanbul, 1974. William C. - Sachiko, slmn Vizyonu, ev. Turan Ko, nsan Yaynlar, stanbul, 2000. Osman, Dua, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1994. Armand, Felsefe Yazarlarndan Seilmi Metinler, ev. M. Mukadder Yakupolu, Doruk Yaynlar, stanbul, 2003. Ebl-Hasen Al b. Muhammed b. Al es-Seyyid e-erf el-Hanef (. 816/ 1413), et-Tarift, tah. Muhammed Abdurrahman, Drun-Nefis, Beyrt, 1424/ 2003 Mustafa, Hayr, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1998. , nam, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), Ankara, 2000. , slam, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001.

akan,

. Ltfi, Hadis Usl, M...F., Yaynlar, stanbul, 1990.

244

alkan, elebi,

smail, Kurnda Din Kavram, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2002. lyas, Hsn ve Kubuh, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999. , slm nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdlcebbar, Rabet Yaynlar, stanbul, 2002.

elik, elik, ilingir, en, Dac, ed-Drim, Demirci, Derveze, ed-Dmek, ed-Dihlev, Doan, Doan, Duman, Durmu- Pala,

Ahmet, Kurn Semantii zerine, Ekev Yaynlar, Erzurum, 2002. Muhammed, Kurn Kurn- Tanmlyor, le Yaynlar, stanbul, 1998. Lokman, Ahlak Felsefesine Giri, Elis Yaynlar, Ankara, 2003. Kadir, Felsefeye Giri, 2.bs., Asa Yaynlar, Bursa, 2001. amil, Ksas, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), Ankara, 2002. Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fazl (. 255/ 869), SnendDrm, I-II, Dru hyis-Snnetin-Nebeviyye, Beyrt, ts. Muhsin, Kurnn Temel Konular, FAV. Yaynlar, stanbul, 2000. Muhammed Azze, Tefsrul-Hads Tertbus-Suver Haseben-Nuzl, I-VIII, 3.bs., Drul-Arabil-slmiyye, Beyrt, 2000. Eb Hafs mer b. Al b. dil el-Hanbel (. 880), el-Lbb f Ulmil-Kitb, I-XX, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1998. Ahmed Kutbuddn b. Abdirrahm b. Vechuddn el- Umer, Huccetullhil-Blia, III, ev. Mehmet Erdoan, 3.bs., z Yaynclk, stanbul, 2002. Mehmet H., Estetik (100 soruda), Gerek Yaynevi, stanbul, 1975. Muhammed Nur, Hsn Ak, tken Yaynlar, stanbul, 2002. Zeki, Kurn- Kerimde Adb- Muaeret Grg Kurallar, 6.bs.,Tura Neriyat, stanbul, 1994 smail- skender, stiare, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001. , Hsn-i Matlab, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (davam ediyor), stanbul, 1999. , Hsn-i Tall, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999.

Eb Dvud, Eb Hayyn, Erdem,

Sleymn b el- Eas es-Sicistn el-Ezd (. 275/ 889), Snen- Eb Dvud, I-IV, Dru hyis-Snnetin-Nebeviyyeti, y.y., ts. Muhammed Ysuf b. Al b. Ysuf b. Hayyn el-Endels (. 754), Bahrul-Muht, I-VIII, 3.bs., Drul-Fikr, y.y., 1983. Hsameddin, Ahlk Felsefesi, 2.bs., H-Er Yaynlar, Konya, 2003. , lka Felsefesi Tarihi, 4. bs., H-Er Yaynlar, Konya, 2000. , Din- Felsefe Mnasebeti, Sebat Ofset Matbaaclk, Konya, 1997.

245

Esed, el-Ferr, el-Frzbd,

Muhammed, Kurn Mesaj Meal-Tefsir, I-III, ev. Cahit Koytak- Ahmet Ertrk, 5.bs., aret Yaynlar, stanbul, 1999. Eb Zekeriyy Yahy b. Ziyd b. Abdillah ed-Deylem (. 207/ 822), Meni-l Kurn, I-III, 5.bs., limul-Ktb, Beyrt, 1980. Eb Thir Mecdddn Muhammed b. Ykub b. Muhammed (. 817/ 1415), Tenvrul-Mikbs min Tefsri bn Abbs, Matbaatl-Bbil-Haleb, Khire, 1951. , Besiru Zevit-Temyz f Letiful-Kitbul-Azz, I-VI, Mektebetl-lmiyye, Beyrt, ts.

Garaudy, el-Gazzl,

Roger, slmn Vadettikleri, ev. Salih Akdemir, 5.bs., Pnar Yaynlar, stanbul, 1995. Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-dn, I-IV, ter. Ahmed Serdarolu, Bedir Yaynlar, stanbul, 1975. , Kimy-y Sadet, I-II, ter. A. Faruk Meyan, Bedir Yaynevi, stanbul, 1975.

Gkberk, Glck, Glck - Toprak, Gler, Gne, Grbz, el-Hafn, Hallf, Hamdullh,

Macit, Felsefe Tarihi, 4.bs., Remzi Kitabevi, stanbul, 1999. erafettin, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, Kayhan Yaynlar, stanbul, 1977. erafettin - Sleyman, Kelm, S...F. Yaynlar, Konya, 1988. lhami, Allahn Ahlkilii Sorunu, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 1998. Abdlbki, Kurnda levsel Akla Verilen Deer, Ahenk Yaynlar, Van, 2003. Ahmet, Harabede Define, nsan Yaynlar, stanbul, 2003. Abdlmnim, Mevsuatl-Kurnil- Azm, I-II, Mektebetu Medbl, Khire, 2004. Abdlvahhb, slm Hukuk Felsefesi, ev. Hseyin Atay, A...F. Yaynlar, Ankara, 1973. Muhammed, Abd, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1988. , slma Giri, ev. Cemal Aydn, T.D.V. Yaynlar, Ankara, 1996.

Hanerliolu, Harmanc, Hasen el-Basr, Hassan, el-Hzin,

Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1977. Abdlkadir, Said Nursinin Risalelerinde Kelm - Felsefe Problemleri, Ay Kitaplar, stanbul, 1994. Eb Sad el-Hasen b. Yesr (. 110/ 728), Tefsrul-Hasen el-Basr, I-II, tah. Muhammed Abdurrahm, Drul-Hads, Khire, ts. Ahmed, slm Hukukunun Douu ve Geliimi, ter. Ali Hakan avuolu - Hseyin Esen, z Yaynclk, stanbul, 1999. Ebul-Hasen Aluddn Al b. Muhammed b. brhm el-Badd (. 741/ 1341), Lbbt-Tevl f Menit-Tenzl, I-IV, Drul-Marife, Beyrt, ts.

Honer- Hunt- Okholm, Stanley M.- Thomas C.- Dennis L., Felsefeye ar, 2.bs., ev. Hasan nder, mge Kitabevi, Ankara, 2003.

246

Hkelekli, Hucvir, Huisman, Izutsu,

Hayati, badet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999. Al b. Osmn b. Eb Al Cllbi (. 470/ 1077), Hakikat Bilgisi, haz. Sleyman Uluda, 2.bs., Dergh Yaynlar, stanbul, 1996. Denis, Estetik, ev. Cem Muhtarolu, letiim Yaynlar, stanbul, 1992. Toshihiko, Kurnda Din ve Ahlki Kavramlar, ev. Selahattin Ayaz, 3.bs., Pnar Yaynlar, stanbul, 1997. , Kurnda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, ts.

el-briz, el-c,

es-eyh Abdlaziz Debba, eriat, Tarkat, Marifet, Hakikat, ter. Celal Yldrm, III, Demir Kitabevi, stanbul, 1997. Muhammed b. Abdirrahmn b. Muhammed b. Abdillah (. 905), Cmiul-Beyn f Tefsril-Kurn, I-IV, tah. Abdlhamd Henedv, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1424/ 2004.

bn Haldun, bn Hanbel, bn Kesr,

Abdurrahman Eb Zeyd Veliyyddn el-Mlik el-Hadram (732/ 1332- 808/ 1406), Mukaddime, I-II, haz. Sleyman Uluda, 2.bs., Dergh Yaynlar, stanbul, 1988. Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed e-eybn el-Mervez (. 241/ 855), elMsned, I-VI, el-Mektebetl-slm, Dru Sdr, Beyrt, ts. Ebul-Fid mdddn sml b. ihbiddn mer b. Kesr el-Kays e-afi (. 774/ 1373), Tefsrul-Kurnil-Azm, I-VIII, tah. Muhammed brhm el-Ben, Muhammed Ahmed r, Abdlaziz Ganm, Kahraman Yaynlar, stanbul, 1984.

bn Mce, bn Manzr, bn Salh, bnl-Arab,

Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn (. 273/ 887), Snen- bn Mce, I-II, tah. Muhammed Fud Abdlbki, sal-Bb el-Haleb, y.y., ts. Ebul-Fadl Cemluddn Muhammed b. Mkerrem el-Ifrk (. 711/ 1311), LisnlArab, I-XV, Dru Sdr, Beyrt, ts. Ebu mer Osman b. Abdirrahman, Ulumul-Hadis, tah. Nurettin Itr, Drul-Fikr, Beyrut, 1998. Eb Bekr Muhammed b. Abdillah b. Muhammed el-Mefir, Ahkmul-Kurn (. 543/ 1148), I-IV, tah. Al Muhammed b. el- Becv, Matbat sel-Bbil-Haleb, y.y., 1973.

bnl-Esr,

Ebs-Sadt Mecdddn el-Mbrek b. Esriddn Muhammed b. Muhammed eeybn el-Cezer (. 606/ 1210), en-Nihye f Garbil-Hadis vel-Eser, I-IV, tah. Mahmd Muhammed et-Tanh, et-Thir Ahmed ez-Zv, Mektebetl-slmiyye, Khire, 1965.

kbal,

Muhammed, slmda Din Tefekkrn Yeniden Teekkl, ter. Sofi Huri, eltt Matbaaclk, stanbul, 1964. erhul-Usulil-Hamse, 2. bs., Mektebet Vehbe, Khire, 1988.

Kad Abdlcebbr, Ebul-Hasen Kdil-Kudt Abdlcebbr b. Ahmed el-Hemedn (. 415/ 1025),

247

, el-Mun f Ebvbit-Tevhd vel-Adl, I-XX, tah. Ahmed Fud el-Ehvni, elMessesetl-Msriyyetl- mme, Msr, 1962. Kagan, Kaln, Kant, Kara, Karakaya, Karaman, Karata, el-Kardavi, Karsl, Kasapolu, Kzm Efendi, Kelbz, el-Kelb, Keskin, Klavuz, Kl, Krbaolu, Koca, Ko, Koar, Koyiit, Koum, Kse, Moissej, Gzellik Bilimi Olarak Estetik ve Sanat, ter. Aziz allar, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1982. Faiz, Felsefe ve Bilimin Inda Kurnda Zaman Kavram, Rabet Yaynlar, stanbul, 2005. mmanuel, Etik zerine Dersler, ev. Ouz zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003. mer, Kurnda dem Cenneti, Ekev Akademi Dergisi, sy. 3, Van, 1998. Hasan, Fkh Usl, Buruc, yaynlar, stanbul, 1998. Hayreddin, mm- Rabbn ve slm tasavvufu, z Yaynclk, stanbul, 2003. Turan, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl, 2.bs., Aka Yaynlar, Ankara, 2004. Yusuf, slm Hukukunda Zekt, I-II, ter. brahim Sarm, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1984. brahim Hilmi, Kurann Gzellik Fenomenine Yaklam, Marife, sy. 1, Konya, 2005. Abdurrahman, Kurnda man Psikolojisi, Yalnzkurt Yaynlar, stanbul, 1997. Musa, Klliyt, haz. Ferhat Koca, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2002. Eb Bekr Muhammed b. shk el-Buhr (. 380/ 990), Tasavvuf, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1979. Muhammed b. Ahmed b. Czey, Kitbt-Teshl li Ulmit-Tenzl, I-IV, 3.bs., Drul-Ktbil-Arab, Beyrt, 1393/ 1973. Yusuf Ziya, Recm Cezas yet ve Hads Tahlilleri-, Beyan Yaynlar, stanbul, ts. A. Saim, slm Akidi ve Kelma Giri, 3.bs., Ensar Neriyat, stanbul, 1997. Recep, Ahlkn Dini Temeli, T.D.V. Yaynlar, Ankara, 1996. M. Hayri, Snni Paradigmann Oluumunda afinin Rol, 2.bs., Kitbiyt Yaynlar, Ankara, 2003. Ferhat, slm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, sam Yaynlar, stanbul, 1996. Mustafa, Ergenlik Dneminde Dua ve bdet Alglarnn Ruh Salna Etkileri zerine Bir Alan Aratrmas, S...F. Dergisi, sy. 10, Sakarya, 2004. Musa, Mturdde Allah- lem likisi, tken Yaynlar, stanbul, 2004. Talat, Hadis Usl, A...F., Yaynlar, Ankara, 1975. Adnan, slm Hukukunda lm Cezas, S.D...F. Dergisi, sy. 5, Isparta, 1998. Ali, man, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2002.

248

el-Kurtub, el-Kueyr,

Eb Adillah Muhammed b. Ahmed el-Ensr (. 671/ 1273), el-Cmi li AhkmilKurn, I-XX, 3.bs., Drul-Kalem, Khire, 1966- 1967. Ebul- Ksm Abdlkerm b. Havzin b. Abdilmelik (. 465/ 1072), Letiful-rt, I-III, Merkez Tahkkit-Trs, Msr, 1983. , Kueyr Rislesi, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1978.

Kutlu, Kutluer, Kutub, Kleki, Livingston, el-Mturd,

Snmez, mam Maturidi ve Maturidilik, Kitbiyt Yaynlar, Ankara, 2003. lhan, lim ve Hikmetin Aydnlnda, z Yayclk, stanbul, 2001. Seyyid, F Zillil- Kurn, I-XVI, ev. Bekir Karla, M. Emin Sara, . Hakk engler, Hikmet Yaynlar, stanbul, ts. Numan, Aklamalar ve rneklerle Edebi Sanatlar, 2.bs., Aka Yaynlar, Ankara, 1999. Ray, Geleneksel Edebiyat Teorisi, ter. Necat zdemirolu, nsan Yaynlar, stanbul, 1998. Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmd (. 333), Kitbut-Tevhid, Mektebetl-slmiyye, stanbul, 1979. , Tevlt Ehlis-Snne, I-V, tah. Ftma Ysuf Hayme, Messesetr-Risle, Beyrt, 2004.

el-Mverd, el-Mekk, Mengolu, el-Merg, Mevddi, Mevlna, el-Muhsibi,

Eb Hasen Al b. Muhammed b. Habb (. 450/ 1058), en-Nket vel-Uyn Tefsrul-Maverd, I-IV, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992. Eb Tlib Muhammed b. Al b. Atiyye el-Acem (. 386/ 996), Kutl-Kulb, I-III, Mektebetu Drut-Trs, Khire, 2001/ 1422. Takiyettin, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1988. Ahmed Mustaf (1883- 1952), Tefsru Merg, I-XXX, 3.bs., Klliyet DrilUlmisSbka, y.y., 1974. Ebul-Al, Tefhml-Kurn, ev. Muhammed Han Kayan v.dr., I-VII, nsan Yaynlar, stanbul, 1986-1988. Celleddn er-Rm, Fihi M Fh, ev. Abdlbki Glpnarl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989.
Eb Abdillah Hris b. Esed (. 243/ 858), el-Akl veFehml-Kurn, ter. Veysel

Akdoan, aret Yaynlar, stanbul, 2003. Muktil b. Sleyman, Ebl- Hasen b.Beir el-Belhi el-Ezd (. 150/ 767), el-Ebah ven-Nezir filKurnil-Kerm, ev. M. Beir Eryarsoy, ret Yaynlar, stanbul, 2004. Mlayim, Mslim, Seluk, Sanata Giri, 2.bs., Bilim Teknik Yaynevi, stanbul, 1994. Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccac el-Kueyr en-Nsbr (. 261), Sahih-u Mslim, tah. Muhammed Fud Abdlbk, I-V, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1413/ 1992. Nasr, Seyyid Hseyin, slmn Kalbi, Gelenek Yaynlar, stanbul, 2002.

249

Necati,

Osman, Kurn ve Psikoloji, ter. Hayati Aydn, Fecr Yaynevi, Ankara, 1998.

Necmddin-i Kbra, Ebul- Cenb Ahmed b. mer b. Muhammed b. Abdullah (540/ 1145- 618/ 1221), Uslu Aere, Risle lel- Him Fevihul- Ceml, haz. Mustafa Kara, Dergh Yaynlar, stanbul, 1980. en-Nes, en-Nesef, en-Nsbr, Okay, Oku, Ormsby, zel, zlem, ztrk, ztrk, Eb Abdirrahmn Ahmed b. uayb (. 303/ 915), Snenn-Nes, I-II, erket ve Mektebet Mustaf el- Bbil-Haleb, y.y., 1383/ 1964. Abdullah b. Ahmed b. Mahmd (.710/ 1310), Medrikt-Tenzl ve HakikutTevl, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1421/ 2001. Eb Hasen Al b. Ahmed el-Vhdi, el-Vast, f Tefsril-Kurnil-Mecd, I-IV, tah. dil Ahmed Abdlmecd v.dr., Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1415/ 1994. M. Orhan, Edebiyat", T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1994. Naci, Hsn Ak, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999. Eric Lee, slm Dncesinde lhi Adalet Sorunu, ev. Metin zdemir, Kitbiyat Yaynlar, Ankara, 2001. Ahmet, Cihad, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1993. Doan, Etik- Ahlak Felsefesi, nklp Yaynlar, stanbul, 2004. Mustafa, Kurnn Cennet Betimlemelerinde Yerel ve Tarihsel Motifler, slmiyat, stanbul, 2001. Yaar Nuri, slm Dncesinde Din ve Ftrat, 4.bs., Yeni Boyut Yaynlar, stanbul, 1997. , Kurnn Temel Kavramlar, 20.bs., Yeni Boyut Yaynlar, stanbul, 2000. Pala, Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, I-II, Aka Yaynlar, Ankara, 1989. skender, ina Gzeller, tken Yaynlar, stanbul, 1999. , Hsn-i Tall, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999. Parladr, Pekcan, Pieper, er-Rb, er-Rz, Selahattin, Dua, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1994. Ali, slm Hukukunda Gaye Problemi, Rabet Yaynlar, stanbul, 2003. Anne Marie, Etie Giri, ev. Veysel Atayman - Gnl Sezer, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999. Hseyn b. Muhammed el-sfehn (. 502/ 1108), el-Mfredt f arbil-Kurn, Mektebetl-Msriyye, y.y., 1970. Eb Abdillah Fahruddn Mahmd b. mer b. Hseyn et-Taberistn (.606/ 1210), Meftihul-Gayb, I-XXXII, Matbaatl-Behiyye, Khire, ts. , Kelma Giri, ev. Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002.

250

Rfat, Rz, es-Slih, Sara, Say, es- Sellm,

Ahmet, Tasvr-i Ahlk, haz. Hseyin Algl, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul. ts. Muhammed Red (1865- 1925), Tefsrul-Kurnil-Hakm: bi Tefsril-Menr, IXII, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1426/ 2005. Subhi, Hadis limleri ve Hadis Istlahlar, ev. M.Yaar Kandemir, M...F., Yaynlar, stanbul, 1996. M. A. Yekta, Klasik Edebiyat Bilgisi Belgat, Bilimevi Yaynlar, stanbul, 2000. Ali, Kurnda Kssa Kavram zerine, D.E...F. Dergisi, zmir, 1995. Eb Zekeriyy Yahy b. Sellm b. Eb Salebe et-Teym el-Basr el- Kayravn (. 200/ 815), Tefsru Yahy b. Sellm, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1425/ 2004.

es-Semni, Sena,
es-Serahs,

Mensr b.Muhammed b. Abdlcebbr b. Muzaffer (426- 489), Tefsrul-Kurn, IVI, Drul-Vatan, Riyd, 1997. Cemil, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1972.
Eb Bekr Muhammed b. Eb Sahl (1009- 1090), Kitbul-Mebst, I-XXXI, 2.bs. DrulMerif, Beyrt, ts.

es-Sddk,

Hasan Han Ebt-Tayyib Muhammed (. 1307/ 1890), Fethl-Beyn f MeksdilKurn, I-XV, haz. Abdullah b. brhm el-Ensr, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrt, 1412/ 1992.

Sinanolu,

Mustafa, badet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1999. , man, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2002. , slam, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2001.

es-Suyti, es-Slem, ban, e-fi, ahin, eltt, ener,

Cellddn Abdurrahman b. Eb Bekr es-Suyt, ed-Drrul-Mensr f TefsrilMesr (v. 911), I-VIII, Drul-Fikr, Beyrt, 1409/ 1988. Eb Abdirrahman Muhammed b. el-Huseyn (. 412/ 1021), Tasavvufun Ana lkeleri, ter. Sleyman Ate, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1981. Zekyddin, slm Hukuk lminin Esaslar, ter. brahim Kfi Dnmez, T.D.V. Yaynlar, Ankara, 2000. Eb Abbs Muhammed b. dris (. 204/ 820), el-mm, Drul-Fikr, Beyrt, 1990. M. Sreyya, Cennet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1993. Mahmd, Bakara Sresinin Gerdanl: (Birr) yilik yetininTefsri, ev. dris engl, Tasavvuf Dergisi, Ankara, 2001. Abdlkadir, slm Hukuk Dersleri, D.E.. Yaynlar, zmir, 1987. , Kyas, stihsn, stislah, D..B. Yaynlar, Ankara, 1971.

eriati, erif,

Ali, slm Nedir?, ter. Ali Seyyidolu, Bir Yaynclk, stanbul, 1987. M. M., slm Dncesi Tarihi, I-IV, nsan Yaynlar, stanbul, 1990.

251

e-evkn, imek, et-Tabtab, et-Taber,

Muhammed b. Al b. Muhammed (. 1250/ 1854), Fethul-Kadr, I-V, Mektebet Mustaf el-Bb el-Haleb, Msr, 1964. M. Sait, Kurann Ana Konular, Beyan Yaynlar, stanbul, 1999. Seyyid Muhammed Hseyin (. 1401/ 1981), el-Mzn f Tefsril-Kurn, I-XX, 3.bs., Matbaat smailiyn, Beyrt, 1971-1974. Eb Cafer Muhammed b. Cerr (. 310), Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, I-XXVI, tah. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Trk, Drul-limil-Ktb, Riyd, 1424/ 2003. Eb Al el-Fadl b. el-Hasen (. 548/ 1153), Mecmaul-Beyn f Tefsril-Kurn, IVI, Dru Mektebetil-Hayat, Beyrt, 1390. Sadddn Mesud b. mer (. 793/ 1390), erhul-Akid, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1991. , erhul-Meksd, I-IV, tah. Abdurrahmn Umeyr, lemul-Ktb, Beyrt, 1989.

et-Tabres, et-Taftzn,

et-Tahnev, et-Tirmiz, Toksar, Topalolu,

Muhammed Al b. Al b. Muhammed el-Hanef (. 1158/ 1745), Kefu IstlhtilFnn, I-IV, tah. Ahmed Hasen, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt, 1418/ 1998. Ebu sa Muhammed b. sa, es-Snen (. 279/ 892), I-II, Mektebett-TerbiyetilArabiyyi li Dvelil- Halic, Riyd, 1988. Ali, Birr, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1992. Bekir, Allah, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989. , Cennet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1993.

Townsend, Tunal,

Dabney, Estetie Giri, ev. Sabri Bykdvenci, mge Kitabevi, Ankara, 2002. smail, Grek Estetii, Remzi Kitabevi, stanbul, 1983. , Sanat Ontolojisi, nklp Yaynevi, stanbul, 2002. , Estetik Beeni, Say Yaynlar, stanbul, 1983.

Tun, Uluda,

Cihad, slm Dininde Zikir ve Dua, E...F. Dergisi, sy. 5, Kayseri, 1988. Sleyman, Akl, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989. , Amel, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1991. , Muhabbet, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 2004. , Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991.

Uyank, deh, nal, Wensinck,

Mevlt, Felsefi Dnceye ar, Elis Yaynlar, Ankara, 2003. Abdlkadir, slm Ceza Hukuku ve Beeri Hukuk, ter. Akif Nuri, hya Yaynlar, stanbul, 1976. Ali, Kurnda Temel Kavramlar, Krkambar Yaynlar, stanbul, 1998. A. J., el-Mucemul-Mfehres li el-Fzl-Hadsin-Nebev, I-VII, Matbaat Brll, Leiden, 1936.

252

Yavuz,

Yunus Vehbi, Hanefi Mctehidlerinde stihsan Metodu, U...F. Dergisi, Bursa, 1986. , Hanef Mezhebinde ctihad Felsefesi, ret Yaynlar, stanbul, 1993. , slmda Zekt Messesesi, 2.bs., Trdav Yaynlar, stanbul, 1975.

Yavuz, Yazr,

Yusuf evki, Akl, T.D.V. slm Ansiklopedisi, I-XXXI (devam ediyor), stanbul, 1989. Elmall M. Hamdi, Alfabetik slm Hukuku ve Fkh Istlahlar Kmusu, I-IV, haz. Ayhan Yaln, Ensar Neriyat, sanbul, 1996. , Hak Dini Kurn Dili, I-X, Azim Datm, stanbul, ts.

Yetkin,

Suut Kemal, Estetik, Maarif Matbaas, stanbul, 1940. , Estetik Doktrinler, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1970. , Estetik Dersleri, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Felsefe Enstits Neriyat, Ankara, 1972.

Ycel, ez-Zv, ez-Zebd, ez-Zemaher,

Ahmet, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, M...F. Yaynlar, stanbul, 1996. et-Thir Ahmed, Tertbul-Kms el-Muht al Tarkatil-Misbhil-Mnr ve Essil-Bela, I-IV, 2.bs., Isel-Bbil-Haleb, y.y., 1971. es-Seyyid Muhammed Murtaz (. 893/ 1487), Tcul-Ars, I-X, Dru Sdr, Beyrt, 1306h. Crullah Eb Ksm Muhammed b. mer el-Havrizm (. 538/ 1143), el-Kef an Hakkit-Tenzl ve Uynil-Ekvl f Vuchit-Tevl, I-VI, tah. eyh Ahmed dil- eyh Al Muhammed Muavviz, Mektebetl-Abekn, Riyd, 1998. , Essl-Bela, I-II, 2.bs., Matbaat Drul-Ktb, y.y., 1972.

ez-Zerka, Zeydan, Zeydan, ez-Zuhayl,

Mustafa Ahmed, slm Hukuku, I-III, Tima yaynlar, ter. Servet Armaan, stanbul, 1993. Abdlkerim, Fkh Usl, 2. bs., ter. Ruhi zcan, Emek Matbaas, Erzurum, 1981. Abdlkerim, slm Hukukuna Giri, ter. Ali afak, Srda Yaynlar, stanbul, 1976. Vehbe, et-Tefsrul-Mnr fil-Akdeti ve-erati vel-Menh, I-XXXII, DrulFikr-i Musr, Beyrt, 1991. , Fkh Usl, ter. Ahmet Efe, Risale Yaynlar, stanbul, 1996.

253

ZGEM
Doum Yeri ve Yl: r.Grd Kurumlar : Lise : Lisans : Yksek Lisans : Doktora : Medeni Durum : Bildii Yabanc Diller ve Dzeyi : alt Kurum (lar) : Bekar ngilizce, Arapa Balama ve Ayrlma Tarihleri allan Kurumun Ad Trabzon - 1975 Balama Yl 1990 1996 2003 Bitirme Yl 1994 2001 Kurum Ad Glck mam Hatip Lisesi Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Yurtd Grevleri: Kulland Burslar: Ald dller : ye Olduu Bilimsel ve Mesleki Topluluklar : Editr veya Yayn Kurulu yelikleri : Yurt i ve Yurt Dnda katld Projeler : Katld Yurt i ve Yurt D Bilimsel Toplantlar : Yaymlanan almalar: Dier: Tarih-mza HavvaYldrm renim Kredisi, Diyanet leri Bakanl Bursu

254