Hanefi Mezhebi FIKIH - USULÜ'nde SÜNNET Anlayışı 125s Tez, Serkan - Demir

T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LHYAT ANABLM DALI
HADS BLM DALI

HANEF MEZHEB FIKIH USLNDE
SNNET ANLAYII

Yksek Lisans Tezi

SERKAN DEMR

stanbul, 2006
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LHYAT ANABLM DALI
HADS BLM DALI

HANEF MEZHEB FIKIH USLNDE
SNNET ANLAYII

Yksek Lisans Tezi

SERKAN DEMR

Danman: Prof. Dr. RAT KK

stanbul, 2006

NDEKLER
NDEKLER............................................................................................................... I
KISALTMALAR ......................................................................................................... III
GR
HANEF FIKIH USLNN GELM SEYR ve HCR V. ASRIN
NEML HANEF FAKHLER
I. FIKIH USLNN GELM SEYR ve HCR V. ASRA GENEL BR BAKI...1
II. HANEF FIKIH USLCLER VE ESERLER ......................................................4
A. DEBS............................................................................................................................ 4
B. SERAHS .......................................................................................................................... 7
C. PEZDEV ......................................................................................................................... 9
BRNC BLM
HANEF USLCLERE GRE SNNETN TARF ve MAHYET
I. HANEF FIKIH USL ESERLERNDE SNNETN TARF............................12
II. HZ. PEYGAMBERN FLLER ...........................................................................18
III. HANEF USLCLERN VAHY-SNNET LKSNE BAKILARI ...........27
IV. HZ. PEYGAMBERN CTHADLARI.................................................................32
A. HZ. PEYGAMBERN CTHADLARINDA REYN ROL............................... 35
B. HZ. PEYGAMBERN CTHADLARININ BALAYICILII............................ 40
KNC BLM
SNNETN TESPT ve HCCET DEER
I. HABER ve KISIMLARI ...........................................................................................46
A. MTEVTR HABER................................................................................................ 48
1. Mtevtirin Tarifi ................................................................................................................ 49
2. Mtevtirde Aranan artlar ............................................................................................... 52
B. MEHUR HABER........................................................................................................ 54
C. HABER- VHD........................................................................................................ 57
II
II. HABERLERN BLG DEER .............................................................................58
A. MTEVTR HABERN BLG DEER .............................................................. 60
1. Mtevtir Haberin lm-i Yakn fade Etmesi ................................................................. 61
2. Mtevtir haber zarr bilgi ifade ermesi ........................................................................ 63
B. MEHUR HABERN BLG DEER ...................................................................... 64
C. HABER- VHDN BLG DEER....................................................................... 69
1. Kitaptan Delil ....................................................................................................................... 71
2. Snnetten Delil..................................................................................................................... 72
3. cmadan Delil ....................................................................................................................... 73
4. Kyastan Delil ....................................................................................................................... 73
NC BLM
HABER- VHDDE ARANAN ARTLAR
I. RV LE LGL MESELELER...............................................................................77
A. HABERLER HCCET OLAN RVLER .............................................................. 77
1. Marf Rviler........................................................................................................................ 77
2. Mechl Rviler ..................................................................................................................... 82
B. RVDE ARANAN ARTLAR.................................................................................. 84
1. Akl ......................................................................................................................................... 84
2. Zabt ........................................................................................................................................ 84
3. Adalet..................................................................................................................................... 87
4. Mslman olmak:................................................................................................................ 88
II. HABER- VAHDDE NKITA ..............................................................................89
A. ZHR NKITA (MRSEL HADS) ...................................................................... 89
B. MANEV NKITA........................................................................................................ 93
1. Daha Kuvvetli Bir Delile Muaraza Sebebiyle nkta ...................................................... 94
2. Rviden Kaynaklanan Bir Kusur Sebebiyle Haberde Oluan nkta......................... 101
3. Rivayete Aykr Davranma............................................................................................... 102
SONU.......................................................................................................................105
BBLYOGRAFYA....................................................................................................108
KISALTMALAR
AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
b. : ibn, bin
bk. : baknz
ev. : eviren, tercme eden
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
HTD : Hadis Tetkikleri Dergisi
HFD : Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
Hz. : Hazreti
A : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi
kr. : karlatrnz
nr. : nereden, nere hazrlayan
s. : sayfa
s.a. : sallallhu aleyhi ve sellem
SAFD : Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
thk. : tahkik
ty. : tarihsiz, bask tarihi yok
UFD : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
v. : lm, vefat tarihi
vb. : ve benzeri
vd. : ve devam
vd. : ve dierleri
YFD : Yzncyl niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
yy. : yayn yeri yok

GR
HANEF FIKIH USLNN GELM SEYR ve
HCR V. ASRIN NEML HANEF FAKHLER

I. FIKIH USLNN GELM SEYR ve HCR V. ASRA
GENEL BR BAKI
Fkh ve itikad mezheplerin ou, kurucusu saylan kiilerin isimlerine nispetle
adlandrld ve ylece mehur olduu gibi, hicr ilk iki asrda Kfe merkezli olarak
Irak blgesinde tohumlar atlan ve daha sonra slm lemine yaylan Irak fkh, bu
fkhn metodoloji, doktrin ve sistematiinin olumasnda en byk paya sahip olan
mm- zam Eb Hanifeye (v. 150/767) nispetle Hanef mezhebi olarak adlandrlm,
bu mezhebe mensup olan kimselere de Hanef denilmitir.
1

Fkh usl tarihileri, fkh uslnn zellikle ilk dnemlerde kelmclar
metodu ve fakhler metodu olmak zere iki farkl metotla tedvin edildiini belirtirler.
Genelde fi ve ksmen de Mlik fakhlerin takip ettii kelmclar metodunda usl
kurallar mezhepte yerleik fkh gr ve zm rneklerinden bamsz olarak
mevcut deliller ve hukuk-mantk muhakeme nda tedvin edilmi, usl kurallar
bir bakma fura hkim olup ona yn vermitir. Fukaha veya Hanefiye metodu olarak
bilinen ikinci yntemin zellii ise mezhep imamlarnn ictihad ederken takip
ettiklerine kanaat getirilen usl kurallarnn tespit edilmesi, mezhepte mevcut fkh
gr ve zmlere uygun bir usln gelitirilmesi eklinde zetlenebilir.
2
Dolaysyla
Hanef fkh usl ilmi, fkh kurallarn oluturmay amalayan ileriye dnk bir
karakterden ok, mevcut fkh kurallarnn nasl ortaya ktn aklamay amalayan
geriye dnk bir karaktere sahip olarak olumutur.
3
Haneflerin bu yntemi
benimsemelerinin en nemli nedeni mezhebin ilk imamlarndan derli toplu bir usl
kurallar koleksiyonun sonraki nesillere ulamamas bunun yerine fura dair bir ok
eserin sonrakilere aktarlmasdr.

1
Ali Bardakolu, Hanef Mezhebi, DA, XVI, 1.
2
Bardakolu, Hanef Mezhebi, XVI, 12. Bu ayrm hakknda geni bilgi iin bk. Adem Ygn,
Fukah Metodu, s. 6-32.
3
Murteza Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet, s. 44-45. Fkh uslnn uygulanan furdan hareketle
oluturulmas nedeniyle Hanef mezhebinde fur, hem kronolojik olarak hem de usl belirleyen
faktr olmas nedeniyle kayda deer bir ncelie sahiptir. Bundan dolay Hanef fakhler zaman
zaman usl ile fur eserleri arasnda eliki grldnde fur eserlerinin esas alnmas gerektiini
savunmulardr (Bardakolu, Hanef Mezhebi, XVI, 12).
2
Hanef fkh uslnn geliimini ana devrede incelemek mmkndr.
a) Teekkl dnemi: Hicr IV. asr ncesi fkh almalarn kapsar.
b) Klasik dnem: Hicr IV. yzylla VI. yzyl aras devreyi kapsar.
c) Klasik sonras dnem: Hicr VI. yzyldan sonraki devrede ortaya konan
almalar kapsar.
4

Bu dnem ierisinden klasik dnem bizi dorudan ilgilendirmektedir. Sz
konusu dnemde Hanef usl Cesssn (v. 370/981) eseri ile birlikte hicr V. yzyln
ilk yarsnda tam olarak teekkl etmitir. Cesss eserinde zellikle s b. Ebn
(v.221/836) ile Kerhden (v.340/952) birok alnt yaparak ve bunlar deerlendirerek
kendinden sonraki melliflere, Hanef gelenei birikiminin ilk kapsaml fkh usl
eserini brakmtr. Cesssn bu eseri Hanef mezhebinin sistemletirilmesinde nemli
katks bulunan, Irak Haneflii izgisinin nde gelen uslcs ve ayn zamanda onun
hocas olan Kerh ile kendisinin mensubu olduu Irak geleneinin sonraki devirlere
aktarlmas noktasnda nemli bir rol stlenmitir.
5
Ayrca bu eser Debs kanalyla
Orta Asyaya da tanarak Hanef fkh usl eserleri ierisinde nemli bir yeri olan
Takvml-edillenin en nemli kayna olmutur. Debsnin bu eserinden nemli
lde etkilenen Serahs ve Pezdev ile birlikte ise artk Klasik usl gelenei
teekkln tamamlam zellikle Pezdevnin usl kendinden sonraki ou
almay konu, kapsam ve sistematik adan byk oranda etkilemitir.
almamza esas oluturan nemli usl mellifinin yaad asr olan hicr
V. asr, Hanef fkh doktrininin klasik ekil ve muhtevasn kazand dnem olarak
dikkat eker. Bu dnem fkh mezheplerinin yaylmasnn byk lde
tamamland, cami, klliye ve medrese gibi kurumlarda mezhep fkhlarnn dzenli
ekilde eitim ve retiminin yapld, mezhepler aras ilmi mnazara ve
mnakaalarn artt, mezheplerin fkh gr ve esaslaryla ilgili zengin bir kltr ve
telifatn biriktii bir zaman dilimi grnmndedir. Bu dnemde her blgede birok

4
Bu dnemlerle ilgili bk. Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet, s. 50-60.
5
Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet, s. 54.
3
fakhin yetitii, mezhep fkhyla ilgili ou gnmze kadar ulamam birok eserin
yazld bilinmektedir
6

Hicr V. asrdaki fkh almalar ile ilgili derli toplu bir alma kaleme alan
Baolunun verdii bilgiler nda bu asrn temel zelliklerini yle zetleyebiliriz:
Dnemin genel zelliklerinden biri nceki asrlardan devralnan ilm mirasn
her ynyle ayrntl olarak tartlmasdr. Bu tartmalarn semeresi olarak fkha dair
kaleme alnan usl ve fr eserlerinde eitli yenilikler gze arpmaktadr. Fkh
uslnde tm konular derinlemesine incelenmi, fr sahasnda mezhebin
kavillerinin bir araya getirilmesinden balanarak tam anlamyla yeniden
delillendirme, tahrc ve izah faaliyetine giriilmitir.
Devrin bir baka zellii, sk sk selefe ve selef-i slihne atflar yaplarak, ileri
srlen tezlere meruluk kazandrlmasdr. Bu durum fkh tasavvuru bakmndan
zellikle kyasn meruiyeti ve illeti tespit yollaryla ilgili tartmalarda bariz ekilde
grlebilir. Bu anlamda selef kavram iinde sahbe ve tabinin yan sra Eb Hanfe,
fi (v. 204/819), Mlik b. Enes (v. 179/795) ve Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) gibi doktrin
sahibi imamlar da bulunmaktadr.
Fukahnn bu devirde yaptklar telf almalar risale veya erhlerden ziyade
genellikle mstakil ve kapsaml eserler kaleme almak ve konular enine boyuna
tartmak eklinde tahlilci bir seyir takip etmitir. Bu anlamda Serahsde grlen
erhilik dahi, mezhebin grlerini toplama, tutarl bir ekilde delillendirip tahrc
yapma, izh etme ve mezhebe istikmet kazandrma amal mstakil bir almadr.
Hicr V. asr, fkha ve fkh almalara dair son derece youn faaliyetlere sahne
olmu, mezheplerin tedrs ve ilm retim bakmndan arlk merkezlerinde bir kayma
meydana gelmitir. rnein bu dnemden itibaren Hanef mezhebinde Irak
meyhna karlk, Mvernnehir ulemsnn grleri arlk kazanm, ayn
dnemde bir ksm mezhepler oluumlarn tamamlarken dierleri tarihe karm
veya devlet idaresi ve eitim kurumlarndaki etkileri ve mntesipleri azalp genel
kitleden soyutlanmlardr.

6
Bardakolu, Hanef Mezhebi, XVI, 10.
4
nceleme konusu olan dnemde mezhep, yalnzca bir hukuk mektebi olmann
tesinde bir anlam tamaktadr. Mezhebin bireylere sosyal kimlik veren bir
organizasyon olma zelliinin yan sra siys ve idr bir program anlamna
gelebilecek niteliklere sahip olduunu gsteren iaretler de vardr. Bir mezhep
ynetim tarafndan benimsendiinde, bu durum, tm kaza organnn, kadlklarn,
kadlarn emrindeki memuriyetlerin, eitim sistemi ve st brokrasinin o mezhep
mensuplarna almas anlamna geliyordu.
Dier bir bak asyla bu dnemde mevcut almalarn dorudan mezhep
anlayndan ve fkh ihtilaflardan kaynaklanmad, ancak ihtilaf eden taraflarn
kaynaklarda mensup olduklar mezheplerle beraber zikredilmelerinin yanltc olduu
ileri srlebilir. Her hlkrda bu konulardaki fiili durumun mezheple (itikad ve
fkh her iki adan) balants daha ayrntl olarak aratrlmas gereken bir konudur.
7

Biz almamzda Hanef fkh doktrininin klasik ekil ve muhtevasn kazand
dnem olarak dikkat eken Hicr V. asr merkez alarak bu devrin nde gelen Hanef
uslclerinden Debs, Serahs ve Pezdevnin usl eserlerindeki snnet bahislerinden
hareketle Hanef uslclerin snnet anlayn tespit etmeyi amaladmz iin bu
asr hakknda bu zet bilgilerle yetinip melliflerin hayatlar ve eserleri hakknda baz
bilgiler vermeye balayabiliriz.
II. HANEF FIKIH USLCLER VE ESERLER
A. DEBS
Fkh tarihinin ok ynl ahsiyetlerinden biri olan ve bugnk ifadesiyle
Mukayeseli slm Hukuku diyebileceimiz, Hilfiyt ilminin (lml-Hilf) kurucusu
kabul edilen Debsnin kaynaklarda belirtildiine gre tam ad Eb Zeyd Abdullah
(Ubeydullah) b. Muhammed b. mer b. sdr.
8

7
Tuncay Baolu, Hicr Beinci Asrda Fkh, LAM Aratrma Dergisi, stanbul 1998, III/ 2. s. 113-
141.
8
Zeheb, Siyer almin-nbel, XI, 115; Kehhle, Mucem'l-mellifn, II, 266-267; Messesetl
mam Sdk, Mevsatu tabaktil-fukaha, V, 199; Yusuf Ziya Kavak, Mvern-nehr Hukukular,
s. 33.
5
Semerkandn Debsiye
9
kynde dnyaya gelen Debsnin doum ve vefat
tarihiyle ilgili kaynaklarda farkl bilgilere yer verilmekle birlikte 367/978 tarihinde
domu olduuna ve 430/1039 tarihinde vefat ettiine dair bilgiler genellikle tercih
edilmitir.
10

stn zeks ve hukk meseleleri tartrken gsterdii baar sebebiyle Buhra
ve Semerkandda yaplan ilm mnazaralarda adndan oka bahsedilen Debs
kadlk grevinde bulunduu iin Kad Zeyd lakabyla mehr olmu ve Haneflerce
el kudts-seba (yedi kad) diye bilinen fakhler arasnda saylmtr.
11

ok ynl bir ilim adam olan Eb Zeydin eserlerinden, onun Hanef
mezhebini ok iyi kavrad gibi dier mezheplere de vakf olduu anlalmaktadr.
Mensubu olduu mezhebi dier mezhepler karsnda mdafaa iin hemen her
konuyu onlarla mukayese etmi ve kendi mezhebince benimsenen grlerin daha
salam esaslara bal olduunu ispat etmeye almtr. Bunun iin de ilm-i Hilfa
byk nem vermi ve bu ilmin kurucusu saylmtr
12

Debs eserleriyle gerek ark, gerekse garp ulemsn etkilemitir. Nitekim el-
Ebh ven-Nezir isimli eserin mellifi olan bn Nceymin (970/1563) byk lde
Debsden etkilenmi olduu grlmektedir. bn Nceymin bu eseri ise nemli
derecede Mecelleye kaynaklk etmitir.
13

Debsnin bizin iin en nemli zelliklerinden birisi de kendinden sonra gelen
Hanef uslcleri byk lde etkilemi olmasdr. Nitekim o kendinden nceki ilmi
mesaiyi sistemletirip bunlarn Serahs ve Pezdevye intikal etmesinde nemli bir
grev icra etmitir.

9
Ykut el-Hamev, Muceml-buldn, I, 499.
10
Kavak, Mvern-nehr Hukukular, s. 35.
11
Ahmed Akgndz, Karahanllarn Byk Hukukcusu Eb Zeyd Debbs ve Mezhebler Aras
Mukayeseli Hukuka Tesirleri, Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, II/2, 90.
12
Akgndz, Debs, DA, IX, 66; Hakk Aydn, Cesss ve Debsnin Usllerindeki Metodlar,
CFD, IV, 20.
13
Kavak, Mvern-nehr Hukukular, s. 34; Debs, Mukayeseli slm Hukuk Dncesinin
Temellendirilmesi, ev. Ferhat Koca, s. 68-72. (mtercimin Giri blmnden).
6
eitli mevzularda eserler vermi olan Debsnin adlar kaynaklarda zikredilip
yazma nshalarna henz sahip olamadmz baz eserleri unlardr:
1- el-Envr f uslil-fkh
14

2- Hiznetl-hd fil-fetv
15

3- erhul-Cmiil-kebr
16

4- Tecnsd-Debs
17

Debsnin bugn elimizde hem mahtt hem de matb nshalar bulunan
eserleri arasnda ise unlar sralayabiliriz
1- Takvml-edille fil-uslil-fkh: Usl-i fkha dair olan bu eser Serahs ve
Pezdev bata olmak zere btn Hanef uslclerin temel kayna durumundadr.
Dilinin sadelii, sisteminin mkemmellii ve mukayeseli metotla kaleme alnm
olmas nemli zelliklerindendir. Debsye isnat edilen el-Envr fi uslil-fkh adl
eser bunun muhtasardr.
18

Fukaha metodu ile yazlm ilk eserlerden biri olan Takvml-edillede sadece
Hanef mezhebinin grleriyle yetinilmemi bata filer olmak zere dier
mezheplerin grlerine de yer verilerek bunlarn deerlendirmeleri yaplmtr.
Eserde ou zaman baka mezheplerin grleri ile Hanef mezhebinin grnn
uyumad yerlerde ayet yle bir soru gelirse (_, ,) diyerek farkl grlere ve
Haneflere itirazlara yer verildikten sonra biz yle deriz (.) diyerek bunlara cevap
verilmitir.
2- Tessn-nazar fihtilfil-eimme: Debsnin, kendi zamanna kadar yazlan
ilm-i hilfa dair eserlerin metotsuzluunu sona erdirip nihayetsiz fkh meselelerinin
bir asla rci olduunu gsterdii, muhlif ve muvfk fakhlerce kabul gren usl ve
kaidelerle muhtelif meseleleri zikrederek ilm-i hilf sistemletirdii eseridir.
19

14
Ktib eleb, Kefz-zunn, I, 196.
15
16
17
18
Akgndz, Debs, IX, 66.
19
Bnyamin Korucu, Hanef Hukukularn Ruhsat Teorisi, s. 13.
7
Mellif bu eserinde Eb Hanfe, Eb Ysuf (v. 182/798), Muhammed b. Hasan e-
eybn (v. 189/805), fi, Mlik b. Enes gibi byk fakhler arasnda ihtilafl olan
doksandan fazla temel hukuk kaidesini sekiz ksma ayrarak mukayeseli bir ekilde
incelemektedir.
Sz konusu eser Ferhat Koca tarafndan Mukayeseli slm Hukuk Dncesinin
Temellendirilmesi adyla Trkeye kazandrlmtr (Ankara, 2002).
3- el-Esrr fil fr: Fr- fkhla ile ilgili sistematik bir eser olup delilleriyle
birlikte ele ald meseleleri mukayeseli bir ekilde incelemektedir. Hanef olan
Debs, mezhebine ait grlerin teferruatl bir ekilde izah yannda bata fi olmak
zere dier mezhep sahiplerinin gr ve delillerini de zikreder.
20

4- el-Emedl-aks: Tasavvuf ve ahlaka dair kaleme alnanan bu eserde Mellif,
amellerin kabuln engelleyen, insan istikamet zere olmaktan saptran, nefse ve
kalbe rahatszlk veren unsurlar incelemektedir. Bu erevede eserde zellikle ahlk,
hikmet ve tasavvuf konularndan bahsedilir.
21

B. SERAHS
Muhammed b. Eb Sehl es-Serahs, slm fakhlerinden ve Hanef hukukularn
en mehurlarndandr. emsl-eimme (imamlarn gnei) olarak tannan Serahs,
uslcl yannda Kelam ve Mnzara ilimleri sahalarnda da nemli bir limdir.
22

Serahs yaknlarnda 400/1009 tarihinde dnyaya gelen Serahsnin vefat tarihi ile ilgili
kaynaklarda verilen farkl tarihleri deerlendiren Hamidullah 482/1090 tarihini tercih
eder.
23

Kk yata ilimle megul olmaya balayan Serahs Buhrada ders veren byk
hukuku emsl-eimme Halvnden (452/1060) ilim tahsil etmitir. Parlak zekas ile
ksa zamanda temyz eden byk hukuku, hocasnn ilim okuturken kulland
post ile mkfatlandrldktan sonra emsl-eimme lakabn da hocasndan tevrs

20
Kavak, Mvern-nehr Hukukular, s. 36.
21
Debs, el-Emedl-aks, nr. Muhammed Abdlkadir At, Beyrut, 1985.
22
Kehhle, Muceml-mellifn, III, 52; Messesetl mam Sdk, Mevsuatu tabakatil-fukaha, V, 267-
268; Hudar, slm Hukuku Tarihi, ev. Haydar Hatipolu, s. 340.
23
Hamidullah, Serahs, A, X, 503.
8
eder. Serahs, felsefe ve mantkta zamannn en dh ahsiyeti durumuna gelmi,
kaleme ald esiz eserler ve yapt ilm mnazaralarla nm btn slm lemine
yaylmtr.
24

Serahs, hicr beinci asrn sonlarnda vefat etmi olan Fahrul-slm Pezdev ile
Debsden hemen sonra usl- fkh alannda ne kan simadan
biridir.
25
.Serahsnin Fkh ilmi yannda Matematik ve Cebir alannda da uzman
olduu, iirle ilgilendii kaynaklarda ifade edilmektedir.
26

Serahs gerek mahiyet gerekse hacim bakmndan en deerli eserlerini 466/1073-
480/1087 tarihleri arasnda kald zkent hapishanesindeyken on be yla yakn
srede iml ettirmitir. Kaynaklarda ve kendi eserlerindeki baz pasajlarda, bu sre
zarfnda Serahsnin, yannda defter-kitap bulunmad ve eserlerini rencilerine
ezberden yazdrd bildirilmektedir.
27

Serahsnin baz eserlerini yle sralayabiliriz:
1- Kitbl-mebst: Serahs, zkentteki bir zindanda tutukluyken talepler
zerine ders vermeyi kabul ederek bu ie mam Hasan e-eybnnin el-Asl isimli
eserinin hlss olan Merveznin (334/945) el-Muhtasar adl eserini erh ederek
balamtr.
28

Hanef fkhnda emsl-eimme denilince Serahs, el-Mebst denilince de
Serahsnin Mebstu anlalr.
29

24
Hamidullah, Muhammed, Serahsnin Devletler Umm Hukukundaki Hissesi, ev. Salih Tu,
Serahs Armaan, s. 16.
25
Hamidullah, Usl-i Fkhn Tarihi, ev. M. Fuat Sezgin, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, II/I, s.
12; mer Nash Bilmen, Hukuki slmiyye ve Istlht- Fkhiyye Kmusu, I, 362.
26
Hamidullah, Serahs Armaan, s.24.
27
Serahs, el-Mebst, I, 2, 4; Ktib eleb, Kefz-zunn, II, 1580; Kavak, Mvern-nehr
Hukukular, s. 58. Serahsnin hapis hayat sebebi ve bu dnemdeki faaliyetleri ile ilgili bk. Salih
Tu, Eserinde Rastlanan fadelerine Gre mam Serahsnin Hapis Hayat, Serahs Armaan, s.
43-60.
28
Serahs, Mebst, I, 3-4.
29
Ahmet zel, Hanef Fkh limleri, s. 42.
9
2- el-Usl: Serahs, el-Mebstu iml ettirdikten sonra bu kitaba bir mukaddime
olmak zere usl- fkha dair iki ciltlik bu eserini 479/1086 senesi evvl aynn son
gn zkent kalesinde bir zviyede iml ettirmeye balamtr.
30

3- erhus-Siyeril-kebr
4- erhu Ziydtiz-Ziydt (en-Nket)
5- erhu Muhtasarit-Tahv
6- ehul-Cmiis-sar
7- erhul-Cmiil-kebr
8- erhu Kitbil-kesb:
31

C. PEZDEV
Mvernnehirde yetien Hanef fkh limlerinden olan Pezdevnin tam ismi
Ebul Hasen Ali b. Muhammed b. Hseyn b. Abdilkerm b. Ms b. s b. Mchid
en-Nesef el-Pezdevdir.
32
Eserlerini ksa ve zl yazmasndan dolay eserlerine birok
erh ve haiye yazlm kendisine de Ebul-Usr denmitir.
Hicri 400/1009da Pezde/Bezde
33
de dnyaya gelen Pezdevnin vefat hakknda
farkl tarihler nakledilmi olmakla beraber en shhatli tarih olarak 482/1089 kabul
edilir.
34

Pezdev, Serahsnin musr olup Halvn (452/1060) tarafndan idare edilen
mektepte Serahsye arkadalk etmitir.
35
Pezdev, tefsir ve hadis alannda zamannn
nemli limlerinden birisiydi Kendisi ayrca hadis ilmini tahsl edip rivyette

30
Serahs, el-Usl, I, 9-10.
31
Serahsnin eserleri ve bunlarn yazmalarnn bulunduu yerler ile ilgili ayrntl bilgi iin bk.
Serahsnin Eserleri, Serahs Armaan, s. 67-80.
32
Kehhle, Mucem'l-mellifn, II, 501; Messesetl mam Sdk, Mevsuatu tabakatil-fukaha, V,
246-247.
33
Hamev, Muceml-buldn, I, 486.
34
Leknev, el-Fevid'l-behiyye, s.124-125.
35
Hamidullah, Usl-i Fkhn Tarihi, s. 12; Leknev, el-Fevid'l-behiyye, s. 125.
10
bulunmutur.
36
Ayrca kaynaklarda onun Buhrnin el-Camius-sahhine bir erhi
olduundan bahsedilir.
37

Birok alanda eser kaleme alan Pezdevnin en nemli eseri bizim de
almamza kaynaklk eden ve kendisinden sonra yazlan birok eserde izlerini
grmenin mmkn olduu usl- fkha dair kaleme ald kitaptr. Pezdevnin
kaynaklarda bahsedilen eserlerini yle sralayabiliriz.
1- Kenzl vusl il marifetil usl: Usl- Pezdev adyla bilinen ve usl-
fkhn muteber kaynaklarndan biri olup btn limler tarafndan itimd edilen bir
eserdir. Osmanllar devrinde ok nem verilen bu kitap, teferruatl ve iczn
mkemmel rneklerini ihtiva eden bir usl eseridir.
38

Pezdevnin uslne birok erh yazlmtr. Bunlar arasnda en kymetlisi ve
mehur olan Abdlaziz Ahmed b. Muhammed el-Buhrnin (v. 730/1330) Kefl-esrr
adl erhidir.
39

2- Kitbl-Mebst: On bir ciltlik bir fr- fkh kitabdr.
3- Risle f kretil-musall
4- erhul-Cmiis-Sar
5- Zelletl-kr
6- ez-Ziydt: Fahrul-slmn fr- fkha dair dier bir eseridir.
7- Ziydtz-Ziydt: Yukardaki eserin sonuna ilave edilmi halde mevcuttur.
8- erhul Hidye: el-Hidaye isimli fkh kitabnn nikh bahsine kadar olan
ksmnn erhini ieren bir eserdir.
40

36
Hamev, Muceml-buldn, I, 486.
37
38
Hamidullah, Usl-i Fkhn Tarihi, s. 12.
39
Pezdevnin uslne yazlan erhler iin bk. Abdulazz el-Buhr, Kef'l-esrr, thk. Muhammed
Mutasmbillah el-Badd, Beyrut, 1994, I, 10 (almamzda Kef'l-esrrn bu basksn sadece
giri blmnde kullanlmtr).
40
Bu eserler hakknda bilgi iin bk. Kavak, el-Bezdev Ebul-Usr Ali b. Muhammed, slam
Medeniyeti, s. 41.
BRNC BLM
HANEF USLCLERE GRE SNNETN TARF ve
MAHYET

I. HANEF FIKIH USL ESERLERNDE SNNETN TARF
Snnet kelimesinin mazi kk olan senne ) _.

( fiili szlkte, ekil vermek,
mzran ucunu sivriltmek, ba bilemek, mzran temreniyle birini drtmek,
dileriyle srmak, dileriyle birini yaralamak, nclk etmek, orijinal bir ey ortaya
koymak, iyi ynetmek, kanun koymak, bir eyi izah etmek, su dkmek, bir yola girmek
vb. mnlara gelir.
41
Masdar olarak ise snnet; iyi veya kt rf ve detlerin, hayat
tarzlarnn, davran biimlerinin her ikisine de ad olarak kullanlabilmektedir.
42

Lugatte yukarda zikrettiimiz mnlarda kullanlm olan snnet kelimesiyle
Cahiliye Araplar, zellikle atalarndan kendilerine intikal eden rnek davranlarla
eitli rf ve detleri kastetmilerdir.
43
slamn geliiyle birlikte birok kelimenin
anlamnda meydana gelen deiimler gibi snnet kelimesinin anlamnda da baz
deiiklikler olmutur. Bu srete giderek husus bir anlam kazanmaya balayan
kelime, tark (yol) ve sret (gidi) anlamlarn muhafaza etmi olmakla birlikte,
mcerred kullanldnda genellikle Hz. Peygamberin tark ve sretine has klnmtr.
Ayrca bu srete snnet dendiinde genellikle Hz. Peygamberin din ile alakal tark
ve sreti amalandndan, kelimenin lugatte grlen kt ve mezmm yol mns
stlh kullanmn yitirmitir.
44

Din ile ilgili hususlarda takip edilen yol ve yntem mnsna gelen snnet
kelimesiyle
45
fi literatrnde, mutlak mnda kullanldnda, sadece Hz.
Peygamberin izledii yol kastedilirken, Hanef literatrnde Hz. Peygamber ve
ashabnn takip ettii yol kastedilmitir. Debs, Serahs ve Pezdev eserlerinde snnet
kavramnn tarifini yaparken mam fi ile aralarndaki bu farka zellikle vurgu
yaparlar.
46
Bu mevzuda ncelikle finin grlerine yer veren Serahs, finin

41

bn Manzr, Lisnul-Arab, XIII, 224-226; Zebd, Tcul-ars, XVIII, 298-299; bn Abbd, Muht,
VIII, 249; sm Efendi, Kams Tercmesi, IV, 657.
42
Crcn, Tarft, s. 195.
43
Bnyamin Erul, Sahabenin Snnet Anlay, s. 59; rnek iin bk. bn Manzr, Lisnul-Arab, XII, 22.
44
Crcn, Tarft, s. 195. Talt Koyiit, Hadis Istlhlar, s. 401. Bu anlamlar (kt ve mezmm
yol) ifade etmek iin -her ne kadar bazen iyi snnetler iin hasene sfatyla birlikte kullanlsa da-
bidat kelimesi kullanlmaya balanmtr. (bk. Rahmi Yaran, Bidat, DA, VI, 129-130).
45
Debs, Takvm, s. 79; Serahs, Usl, I, 113; Pezdev, Usl, II, 622 (_. _ .. _L ,. . _ ).
46
Debs, Takvm, s. 79; Serahs, Usl, I. 114; Pezdev, Usl, II, 628.
13
snnet kelimesinin kapsamn sadece Hz. Peygamber ile snrlandrdn ve
sahbenin kendi kavli ile uygulamalarna her ne kadar belli bir nem atfetse de snnet
olarak isimlendirmediini belirtir.
47
almamzn bundan sonraki blmlerinde sk
sk atfta bulunulacak olan finin bu grlerini hicr ilk asrdaki snnet
anlaylar zerine yapt tezinde Aktepe u ekilde zetler:
mam fi, sadece Hz. Peygamberden gelen bilgilerin snnet olarak
deerlendirilebilecei kanaatindedir. Snnetin Hz. Peygambere zel olduu eklindeki
dncesinde yalnz olmadn zellikle belirtmek ister. Bir yerde bn Abbs ve
Dahhk b. Kays gibi sahbleri rnek gstererek, sahblerin, yalnzca Reslullahn
snnetini snnet olarak isimlendirdiklerini zikreder Ona gre Reslullahtan sahih
yolla gelen bilgi, en fazla nem tayan bilgidir. Reslullahtan aa derecedeki hi
kimsenin sz merf haber tarafndan aklanan konuda delil olamaz. Merf habere
muhlefet edenlerin say itibariyle birden fazla kii olmalar fark etmemektedir. Artk
anlan meselede kyas da delil olma deeri tamaz. Bunun tabii sonucu olarak,
Reslullahn snnetine (merf hadise) muhlif olan gr, kime ait olursa olsun kabul
edilemez.
48

finin snnetle ilgili bu grlerine deinen Serahs devamla snnet
kavramnn erevesi konusunda mam finin u grne de yer verir: Sahbenin
bazlarndan bu konuda snnet budur eklinde gelen rivayetlerde kastedilen snnet
Hz. Peygamberin snnetidir. Mesela fi, Sad b. Mseyyebden rivayet edilen
Kadnn diyetinin tam diyetin te birine ulancaya kadar erkekle eit olmas
snnettir.
49
sznde snnetten kastedilenin Reslullahn snneti olduuna vurgu
yapar.
50
Serahs bu konuda fiden: Nafakay salayamamak sebebiyle ayrl talep

47
Serahs, Usl, I. 114.
48
Aktepe, mam fide Snnet, s.1 80-181; kr. Serahs, Usl, I. 114; Pezdev, Usl, II, 627-630; ayrca
bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 627-630.
49
Abdrrezzk, Musannef, IX, 396; Nes, Kaseme 37; Darekutn, Snen, III, 91; rivyetin
deerlendirmesi iin bk. Zeyle, Nasbur-rye, IV, 420. slam hukukularnn byk ounluuna
gre kadnn diyeti erkein diyetinin yarsna tekabl etmektedir. Ancak bu hadise istinaden baz
slm limlerine gre yaralamalarda kadnn diyeti, tam diyetin te birini amad, bir ksm da
yirmide birini amad srece erkein diyetine eit olur. Bylece kadn lmle sonulanmayan
kk aptaki yaralanma ve sakatlanmalarda diyet konusunda erkekle eit olmaktadr (bk. Ali
Bardakolu, Diyet, DA, IX, 476).
50
fi, mm, VII, 510.
14
edebilme hakk snnettir. ve Hr bir kiinin kle sebebiyle ldrlmemesi snnettir.
eklindeki iki rnee daha yer verdikten sonra Haneflere gre kelimenin kullanm
alannn bundan farkl olduunu vurgular. nk onlara gre Hz. Peygamber, ahs
uygulamalar haricinde de baz uygulamalarna snnet adn vermi selef de buna
devam etmitir. Dolaysyla snnet kelimesinin anlamnda bir snrlamaya gitmek
doru olmaz.
51
Serahs bu grn temellendirmek iin hdis-i eriflerden ve selefin
uygulamalarndan da baz rnekler verir. Bu rneklerin birkan yle sralayabiliriz:
Reslullah:
- .,- ..,. ... _. _. ..,. _ ,, _.. _. - -- . ...- ... _. _.
,, _.. _. ..,. _
Her kim gzel bir davran ortaya koyarsa, ona hem onun sevab hem de
kymete kadar onu ileyenlerin sevb vardr. Ve her kim, kt bir det karrsa, ona
da hem onun vebli hem de kyamete kadar onu ileyenin gnah vardr
52
hadisinde
kendisinden baka bir kimsenin ortaya koyduu uygulamay da snnet olarak
adlandrmtr. Ayrca Reslullah baka bir hadisinde de;
,,. _..., ... _.. .- .-, _. .-., ,,. ..
Size gereken benim snnetime ve benden sonraki Hulef-yi Ridnin snnetine
smsk sarlmanzdr.
53
diyerek halifelerin uygulamalarna da snnet adn vermi
ayrca bunlara uymay tavsiye emitir.
Hanef uslcler snnet kelimesinin ifade ettii anlam geniliini gstermek iin
ayrca selefin Hz. Eb Bekir ve Hz. merin uygulamalarna snnet demelerini ve
bit snnet-i mereyn (Hz. Eb Bekir ve Hz. merin snneti) olarak
adlandrmalarn da delil olarak getirirler. Burada melliflerin dikkat ektii bir dier

51
Serahs, Usl, I, 114; ayrca bk. Pezdev, Usl, II, 628.
52
Abdrrezzk, Musannef, XI, 466; bn Eb eybe, Musannef, II, 350; Ahmed b. Hanbel, IV, 357, 359;
Drim, Mukaddime 44; Mslim, Zekt 69; bn Mce, Mukaddime 14; Nes, Zekt 64; bn
Huzeyme, Sahh, IV, 112; Tabern, el-Muceml-evsat, IX, 438.
53
Ahmed b. Hanbel, IV, 126-127; bn Mce, Mukaddime 6; Eb Dvd, Snne 5; Tirmiz, lim 16;
Tabern, el-Muceml-kebr, XVIII, 247; Hkim, el-Mstedrek, I, 175; Beyhak, Snenl-kbr, X,
114; hadis hakknda deerlendirme iin bk. Aynur Uraler, Snnete Ballk, s. 366-369.
15
husus da selefin bit almay Hz. Eb Bekir ve Hz. merin snneti olarak devam
ettirmeleridir.
54

Abdlazz el-Buhr, Pezdevnin eserinin Snnet Blmn erh ederken
mellifin snnet terimini semesinin sebebinin, snnet kelimesinin kapsamna Hz.
Peygamberin fiillerinin yan sra sahbenin uygulamalarnn da girdiini gstermek
olduunu sylemekte ve buna mellifin snnet ile ilgili bahislerin sonuna sahbe
kavilleri bahsini koymu olmasn delil getirmektedir.
55
Nitekim Pezdev gibi Serahs
de snnet ile ilgili bahislerden sonra sahbe kavillerini incelemitir.
Dikkat ekmemiz gereken baka bir nokta ise, Hanef uslclerin, benzer bir
mantkla sahbenin her hangi bir konuda biz bunu yapmakla emrolunduk veya biz
bunlar yapmaktan nehyolunduk eklindeki szlerinde emredenin veya nehyedenin
Hz. Peygamber haricinde birisi olabileceine vurgu yapmalardr. Onlara gre
sahbeye bir eyi emreden ya Hz. Peygamberdir; ya da Hz. Eb Bekir ve Hz. mer
gibi sahbenin nde gelenlerinden birisidir.
56
fi, bu hususta da Hanef uslclerden
farkl dnmektedir. Ona gre mutlak olarak kullanlan biz emrolunduk veya biz
nehyolunduk eklindeki ifadelerde mir konumundaki ahs Hz. Peygamberdir.
57

Serahs ise Allaha, Reslne ve sizden olan ulul-emre itaat edin.
58
yetini delil
getirerek emredenin bazen Cenb- Hak, bazen Reslullh, bazen ise yneticiler veya
limler olabileceini belirterek emir ve nehyin mutlak kullanmnda bunun en
azndan bu ksmdan en alt seviye olan ulul-emre aidiyetinin kesin olacan, daha
st seviyedekileri ifade etmek iinse zel bir kayda ihtiya duyulduunu syler.
59

Serahsnin bu konuda kulland bir baka delil ise sahbenin biz emredildik
veya nehyedildik diye bir ifade kullandnda ayet bununla filin Hz. Peygamber

54
Debs, Takvm, s. 79; Serahs, Usl, I, 114; Pezdev, Usl, II, 630.
55
Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, III, 679.
56
Serahs, Usl, I,115; II, 380.
57
Serahs, Usl, I,115; II, 380-381. Serahs, finin bu grlerine eserinde iki kez yer verir. Ancak bu
grlerden bahsettii ikinci yerde finin eski grnn bu dorultuda olduunu daha sonra ise
bu grnden ruc ettiini belirtmitir. Serahsnin aklamasna gre afinin bu grten
dnmesinde seleften bazlarnn ehirlerde uygulana gelen eylere de snnet demeleri etkili
olmutur (bk. Serahs, Usl, II, 380).
58
en-Nis (4), 59
59
Serahs, Usl, I, 380 ... ;ij \ ,,. \ _. .
16
olduunu kastediyorlarsa bunu aka belirtmi olmalardr. Mesela Ukbe b. mir
vakit vardr ki Reslullah o vakitlerde bize namaz klmay yasaklad.
60
Safvn b. Assl
ise Reslullah (a.s.) yolcu olduumuz zaman, bize mestlerimizi gn gece,
karmamamz emrederdi."
61
demitir. Nitekim bu rneklerde hem nehyeden hem de
emreden Hz. Muhammeddir ve bu zellikle belirtilmitir.
zetle unu belirtmek gerekir ki Hanef uslcler snnet kelimesinin tarifinde
filin kimliini belirlemede herhangi bir kstlamaya gitmeden gerek Hz.
Peygamberin, gerekse sahabilerin din ile ilgili konularda takip ettii yol mnsnda
snneti kullanmlardr. Ancak Haneflerin snnet kelimesini hem Hz. Peygamber'in
hem de sahbenin uygulamalar iin kullanmalar ikisine verilen deerin ayn olduu
eklinde anlalmamaldr. nk gerek Eb Hanife gerekse onun ekoln devam
ettirenler sahbe kavli ve uygulamalarn delil olarak grmekle birlikte bunu nc
dereceden bir delil olarak alglamlardr.
62
Ayrca Hanef uslclerin bu blmlerde
snnetin tarifi ve kapsam ile ilgili yaptklar deerlendirmeler kendi usl
prensiplerinin bir gerei olarak vakay tesbit amac gtmektedir. Zaten onlarn bu
konu ile ilgili getirdikleri rneklerde bu geree dikkat ekmee yneliktir.
Debs, Serahs ve Pezdev snnet kelimesinin tarifi ve erevesi ile ilgili bu
bilgileri verdikten sonra nafile ve tatavvuat terimleri hakknda baz bilgiler
verirler. Buna gre nfile kelimesinin szlk mns fazlalk -bir eye ek olarak gelen
ey-dir. Kelimenin lugattaki bu anlamndan dolay ganimete nefl denilmitir.
nk o cihadda aslolan Allah rzasna ek olarak filine fazladan bir kazantr.
Szlkte gnll olarak yaplan ey mnsna gelen tatavvu kelimesi ise yapan Allah
katnda yksek derecelere karan fiillerdir. tatavvu ve nafile ibadetler kiinin farz
ibadetler haricinde yaptklardr. leyenlere sevap kazandrrken terk edene ceza veya
knama gerektirmezler.
63

60
Abdrrezzk, Musannef, III, 525; Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 152; Mslim, Saltl-msfirn
293; Eb Dvd, Ceniz 52; Tirmiz, Ceniz 41; Nes, Mevkit 33; bn Mce, Ceniz 30.
61
Ahmed b. Hanbel, IV, 239-240; Tirmiz, Tahret 71, Daavt 99; Nes, Tahret 98; bn Mce,
Tahret 62.
62
bk. Aktepe, mam fide Snnet, s. 99.
63
Debs, Takvm, s. 79; Serahs, Usl, I, 115; Pezdev, Usl, II. 622.
17
Hanef uslcler yukarda verdiimiz bilgilere devamla gerek Reslullahn
gerekse onun ashabnn din ile ilgili konulardaki fiillerinde aslolann onlara ittiba
olduunu savunurlar.
64
Burada Serahs ve Pezdev kendini hemen u soruya cevap
vermek zorunda hissederler. Acaba din fiillerine ittibann gerektii Peygamberin her
tasarrufu ayn kategoride midir? Hepsi ayn derecede balayc ve herkesi kapsayc
mdr? Mellifimiz burada Mekhln (v. 112/730) grne yer verir. Buna gre
snnet iki genel balk altnda incelenebilir.
a) Snnet-i hd: Uyulmas hidayete vesile olurken terkinin kiiyi dalalete
gtrecei snnet; bayram namaz, ezan, kmet ve cemaatle namaz snnetin
bu ksmnda yer alr. ayet Mslmanlar bunlar terk ederse yaptklar ho
grlmez ve knanrlar. Eer bir belde halk da bu tr snnetleri terk eder ve
bunda srar ederlerse, bunlar eda etmeleri iin onlarla savalr.
65

b) Snnet-i zevid: Uyulmas iyi olmakla birlikte terk edilmesinde bir knama
olmayan snnet; Hz. Peygamberin oturup kalk tarz, giyini tarz bu ekil
snnetlerdendir. Bunlar Hz. Peygamber yapt iin yapanlar sevap
kazanmakla birlikte terk eden iin herhangi bir yaptrmdan sz edilmez.
66

Serahs, snnet ile ilgili bu ikili taksimi yaptktan sonra Peygamber (a.s.)in
ibadetlerle ilgili snnetine de tabi olunmas gerektiini vurgulayarak bu ekil
snnetleri balk altnda deerlendirir.
a) Terk edenin knanaca snnetler ) ,. . ( .
b) Terk edenin gnahkr olaca snnetler ) .,.. . . ( .

64
Serahs, Usl, I, 114.
65
Hanef limler snnetin bu ksmna byk nem vermiler ve bu nevi snnetleri terk edenler iin
yaptrm yoluna gitmilerdir. Melliflerimizden Serahs, el-Mebst, adl eserinde ezan ve kamet ile
ilgili bilgiler verirken snnet ile ilgili yukarda yaptmz taksimi tekrar ederek bunlar terk edenler
iin uygulanacak yaptrm hususunda u bilgileri verir:
mam Muhammed (rh.a.) dedi ki: ehir halk ezan ve kameti terk etmekte srar ederlerse,
kendilerine okumalar emredilir. Buna ramen okumazlarsa, farz ve vaciplerin terkinde srar
edilmesinde olduu gibi, onlarla silahl arpma yaplr.
Eb Yusuf (rh.a.) ise yle demitir: Silahl arpma farz ve vaciplerin terkinde olur. Snnetlerde
ise, terk etmeleri halinde onlarla savalmaz. Ancak te'dip edilirler. Ta ki vacip ile vacip olmayann
arasndaki fark ortaya ksn.
mam Muhammed (rh.a.) ise; Dinin alametlerinden olan bir eyi srarla terk etmek, dini hafife
almak demektir. Bu nedenle onlarla savalr, demitir (Serahs, el-Mebst, I, 133)
66
Serahs, Usl, I, 114; Pezdev, Usl, II, 630.
18
c) Uyanlarn sevab kazanaca ancak terk edenlerin gnahkr olmayaca
snnetler ) . .,.. . \ ..-. , ,.. ( .
67

Hanef usl eserlerinde bu bilgilerin devamnda snnetin tespit yollar konusu
ilenir. Biz bir sonraki blmmz bu konuya hasredeceimiz iin burada Hz.
Peygamber'in snneti ile birinci dereceden alakal grdmz efln-Nebi konusu
ve bunun vahiy ile ilgisi ve nihayet bu ilikinin Hz. Peygamber'in ictihadlarna
yansmasn ilenmenin uygun olaca kanaatindeyiz.
II. HZ. PEYGAMBERN FLLER
Hanef usl eserlerinde nsanolunun fiilleri din adan bir nitelik tayp
tamamasna gre u iki balk altnda incelenmektedir:
a) Kastsz Fiiller. Uyuyanlarn ve baygn haldeki ahslarn fiilleri buna rnek
olarak verilebilir. Bilin yerinde olmadan yaplan bu tr fiillerde sonucu asndan
din bir nitelik olarak hasen veya kabh diye bir snflandrmaya gidilmez.
b) Kastl Fiiller: nsanolunun bilinli olarak yapt fiiller bu kapsamdadr.
Ayrca bu fiiller hasen ve kabh diye iki balk altnda deerlendirilir. Bunlardan hasen
bal altna a) Vacip b) Mendup c) Mbah; kabh bal altnda ise a) Mahzur b)
Mekruh yer alr
68

Hanef uslcler bir beer olarak Hz. Muhammedin fiilerini de iki balk altnda
deerlendirirler:
a) Kastsz Fiiller: Debs bu balk altnda yalnz uyku ve baygnlk halinde
yaplan fiilleri incelerken Serahs ve Pezdev zelle yi de bu balk altnda
deerlendirir.
69

67
Serahs ve Pezdev bu bilgileri verdikten sonra ezan ile ilgili bahislerdeki durumun farkl olduunu
zellikle vurgularlar. nk bir snnet olan ezan cnp olarak okumak mekruh olduu
sylenmise de, -Haneflere gre- byle bir durum vki olduunda ezann iadesi gerekir. Oysa bu
konuda bir istisna olmasayd snnetin terki kazay gerektirmeyecekti. (bk. Serahs, Usl, I, 115;
Pezdev, Usl, II, 630. Bu konuda Hanef limlerin farkl grleri ve deerlendirmeleri iin bk.
Serahs, el-Mebst, I, 132.)
68
69
Debs, Takvm, s. 247; Serahs, Usl, II, 86; Pezdev, Usl, III, 919.
19
Szlkte ayak srmesi, ayan kaymas, dayanlan yerden kaymak, dil
srmesi
70
gibi anlamlara gelen zelle kelimesi; stlahta kiinin meru bir i zmnnda
gayri meru bir ey ilemesi,
71
meru bir fiili yapmaya niyetlenmiken gayri ihtiyari
ortaya kan ve meru olmayan fiiller mnsnda kullanlmtr.
72
Zelle olarak
deerlendirilen fiillerde fiilin sonucuna batan bir niyet/kast sz konusu deildir.
Nasl ki yolda yryen bir ahsn zerine bazen onun kast olmadan amur bularsa
73

zelle de aslnda mubah olan bir fiili yaparken filinin kast haricinde fiile birleir.
74

Zelle konusunda farkl aklamalara da eserlerinde yer veren uslclerin
hemfikir olduklar nemli bir nokta peygamberlerin yapt her hangi bir fiilin zelle
olduunun bilinmesi iin buna iaret eden bir aklamann mutlaka yaplm olmas
gerektiidir. Zira insanlara hareketleri ile rnek olan peygamberlerin fiillerinde
aslolan onlara uymaktr, ayet onlar tarafndan uyulmamas gereken bir fiil ortaya
konmusa bunun aklamasnn ya filin bizzat kendisi tarafndan
75
ya da Allah Tela
tarafndan
76
yaplmas gerekir.
b) Kastl Fiiller. Serahs ve Pezdev Hz. Peygamberin bir ama gderek yapt
fiilleri drt ksmda toplar:
ba) Mbah
bb) Mstehab

70
bn Manzr, Lisnul-Arab, XI, 306.
71
Mehmet Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, s. 492.
72
Serahs, Usl, II, 86; ayrca zelle, efdal (en stn) olan terk edip, fadl (stn) olan yapmaktr.
eklinde de izah edilmitir. Bu izaha gre, zelle bir kusur olmaz. Fakat peygamberlere yakan daima
en stn olan davranta bulunmak olduu iin, zelle ileyen peygamberin dikkati ekilir. (bk.
Nesef, Tefsir, IV, 365; Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, III, 920).
73
Mellifler kelimesinin bu mnya geldiini gstermek iin Arap dilinden u hidi kullanrlar:
_,L _ _- adam amura sapland, tkezledi (Serahs, Usl, II, 86; ayrca bk. bn Manzr,
Lisnul-Arab, XI, 306).
74
Serahs, Usl, II, 86; Pezdev Usl, III. 919.
75
Debs, Takvm, s. 247; Serahs, Usl, II, 86; Pezdev, Usl, III, 916 (Bu mevzuda mellif de el-
Kass (28) Suresi 15. yeti delil getirirler. Bu yette Cenb- Hak, Hz. Musann yumruuyla kbtyi
ldrmesinden sonra Bu eytann iidir. dediini bize haber vermitir.
76
Debs, Takvm, s. 247; Serahs, Usl, II, 86; Pezdev, Usl, III, 916; (Bu mevzuda mellif de Th
(20) Suresi 121. yeti delil getirirler burada Hz. Adem ile Havvann yasak meyveden yemelerini
Cenb- Hak dem Rabbine asi olup yolunu ard eklinde bize haber vererek bu fiili bir isyan
olarak nitelendirmitir.
20
bc) Vcib
bd) Farz
77

Debs ise Hz. Peygamberin fiillerini a) vcib (farz anlamnda)
78
; b) mstehab;
c) mubah d) zelle olarak sralar ve hemen ardndan zelleyi uyulmamas gereken fiiller
arasna koyar.
79
nk onun da Pezdev ve Serahs ile hem fikir olduu nokta zelle
olarak deerlendirilen fiilde her ne kadar bir kast varsa da bu kast dorudan, ortaya
kan fiile deildir.
Abdlazz el-Buhr, melliflerin bu farkl taksimine dikkat ektikten sonra
Debsnin taksiminin uslcler arasnda hem daha yaygn hem de daha tutarl
olduunu syler.
80
nk teklf hkmlerden birisi olan vcib kavramyla
fakhlerin ou aslnda farz kastederler. Hanef literatrnde ise vcib dendiinde
genellikle -dier karineler de dikkate alndnda- riin mkelleften yaplmasn
balayc tarzda istedii, fakat bu balaycln zann delil ile sabit olduu fiiller
kasdedilir.
81
Vcibin bu tarifini esas aldmzda Hz. Peygamberin ahs asndan
delilin zannlii bahsedilemeyecei iin vacip olan bir fiil de sz konusu olmayacaktr.
Dolaysyla Hz. Peygamberin fiillerinde onun ahs iin farz ve vcib ayrmna
gidilemez.
Abdlazz el-Buhr, Debs ile dier iki uslc arasnda grlen bu farklln
yzeysel olduunu ve ikisinin birletirilebileceini savunur.
82
Buna gre Hz.
Peygamberin fiilleri onun ahs asndan deerlendirecek olursa vacip sz konusu
olmayacak ve Peygamberin bir kast rn olan fiilleri balk altnda toplanacak;
ancak Hz. Peygamberin fiilleri mkellefler asndan bir taksime gidilirse her ne

77
Serahs, Usl, II, 86; Pezdev, Usl, III, 919; mellifler benzer bir taksime eserlerinin Emir
blmndeki emrin sonular bahislerinde de yer verirler (Mesela bk. Debs, Takvm, s. 36;
Serahs, Usl, I, 14-20).
78
79
Debs, Takvm, s. 247.
80
Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, III, 920. Cesssn taksimi de ldr (bk. Cesss, el-Fusl, III,
215).
81
Zekiyddn abn, slm Hukuk lminin Esaslar, ev. brahim Kfi Dnmez, s. 237.
82
21
kadar yaplmas balayc tarzda istense de subutu zann olanlar da olaca iin vcib
fiillerde mevzu bahis olacaktr. Bu taksimi bir tabloda gsterecek olursak:
Hz. Peygamberin Fiilleri
1) Farz
1) Vcib
2) Vcib
Hz. Peygamber Mkellef
2) Mstehab 3) Mstehab

3) Mbah 4) Mbah

Debsnin tasnifi Serahs ve Pezdevnin tasnifi
Byle bir tasnife gidilmesinin temeli hadisilerin hibir ayrma gitmeden Hz.
Peygamberle ilgili bulduklar her eyi aktarma arzularna dayanmaktayd. phesiz
onun hayatndan izler tayan her tr bilgi Mslmanlar iin byk bir neme haizdi
ve bunlarn sonraki nesillere aktarlmas iin kayd gerekiyordu. Ancak bu bilgilerin
hepsinin Mslmanlar iin uyulmas gereken eyler olup olmad; bunlarn
balayclk dereceleri ve bunlarda ayrma giderken nasl bir yol tespit edilmesi
gerektii slm limlerinin farkl dncelere sahip olduu ayr bir aland. Nitekim
Hanef uslcler Hz. Peygamberin yanlarak ya da bir insan olmasnn gerei yapt
fiilleri dndaki tasarruflarn mmete yansmalar zerinde farkl eilimlerden
bahsederler. Buna gre birinci grup bir delil buluncaya kadar sfat bilinmeyen fiillerde
tevakkufu esas alrken; ikinci grup aleyhine delil sabit oluncaya kadar ittibay uygun
bulmutur. Hanef uslclerin iinde yer ald nc grup ise bu iki grup arasnda
semeci bir yntem belirlemitir. Bu grleri delilleri ile aklamaya gemeden evvel
u bilgiyi nakletmemizde fayda vardr. Bir fiilin ed ve sfat olmak zere iki boyutu
vardr. Ed fiillin yaplp yaplmadn sfat ise o fiilin hangi amala yapldn veya
terk edildiyse terkinin herhangi bir sebebinin olup olmadn ifade eder.
Hz. Peygamberin fiillerinin mmete yansmalar zerindeki grleri - itirak
noktasndan- baz delilleri ile birlikte yle sralayabiliriz:
22
Peygamberin (a.s) sfat bilinmeyen fiillerinde tevakkufu esas alan birinci grup,
grlerini yle delillendirir.
Peygamberin fiilinin sfatn tayin mkil olursa o sfata uygunluk ynnden ittib
imknsz olur. nk burada fiilin sfatnn bilinmemesi ona muvafakat etmeye engel
tekil eder. rnein Peygamberin nafile olarak yapt baz fiilleri biz farz olarak
yapabiliriz ki bu durumda bir muvfakattan/uygunluktan deil bir munzattan/
ztlktan bahsedilir.
83

Serahs bu gre yer verdikten sonra bunun yanl bir gr olduunu belirtir
ve yle der:
ayet bu gr savunan, bu delilleri kullanarak bir ahs Hz. Peygamberin fiilini
yapmaktan men eder ve onu knarsa bu yolla Peygambere uymay engellemi olur ki
bu durumda yasaklk sfat sabit olur. Ya da Hz. Peygamberin fiilini yapana mani
olmaz ve onu knamazsa mubahlk sfat ortaya km olur ki her iki durumda da bu
grn (tevakkufun) hibir deeri kalmaz.
84

Debs bir delil buluncaya kadar sfat bilinmeyen fiillerde tevakkufu esas alan
bir gruptan bahsetmi olmakla beraber bunlarla ilgili herhangi bir deerlendirmede
bulunmamtr. Bununla birlikte onun eserinde emir bahislerinde yer verdii baz
deerlendirmeler konumuz iinde geerli olabilir. Debs, mutlak olarak emrin ne
ifade ettii konusunda farkl grlere yer verirken, emrin bazen cab, bazen ifhm
(kulun acziyetini gsterme), bazen ibhe, bazen ise nedb ifade ettiini savunarak
tevakkuf eden bir guruptan bahsederek bu grn kabul edilemez olduunu; ayet
byle bir ey sz konusu olursa, emirle nehyin ayn mnya geleceini dolaysyla
emir kullanmnn herhangi bir neminin kalmayacan syler.
85

83
84
Serahs, Usl, II, 87.
85
Debs, Takvm, s. 37.
23
kinci grup ise Hz. Peygambere uymann gerekliine vurgu yapan yetlere
86

dayanarak, uymaktan alkoyan bir delil sabit oluncaya kadar ona ittibay esas
almtr.
87

Serahs bu iki gre yer verdikten sonra bu konudaki Haneflerin grlerine
delilleriyle birlikte yer verir. Buna gre Hz. Peygamberin ortaya koyduu her fiil
mmeti balayc deildir. Serahs bu gr temellendirmek iin baz deliller getirir.
Bu deliller arasnda ilk olarak dikkatimizi eken aslnda Hz. Peygamberin fiillerinin
tamamna ittibnn gerektiine kanaat getirenlerin de kulland:
.. , _ . . ...-
phesiz Allah Reslnde sizin iin gzel rnek vardr
88
yetidir. Serahsye gre
bu yet Hz. Peygamberin her fiiline ittibann farz olduuna deil; bilakis ona
uymann tavsiye edilen bir ey olduuna delildir. nk bu yette kesin bir
balaycla dellet olsayd ,deil ,,. denilirdi.
89

Serahs bu grn delillendirmek iin Hz. Peygamberin hayatndan da baz
rnekler verir. Mesela bir namaz esnasnda Hz. Peygamberin ayakkabsn kardn
gren sahabilerin de ayakkablarn karmalar zerine, namazdan sonra Hz.
Peygamberin onlara niin ayakkablarn kardklarn sormas
90
ile Hz.
Peygamberin teravih namazn ashaba devaml olarak cemaatle kldrmak
istememesi
91
bunlardandr. nk Serahsye gre Hz. Peygamberin her yapt
balayc olsayd birinci rivayette onun Niin ayakkablarnz kardnz? sznn
bir anlam kalmazd. nk bu durumda bir fiilin illetine/sebebine bakmakszn o fiili
Peygamber yapt iin yapmak yeterli sebep olacak; Peygamber Efendimiz de onlara
byle bir sual sormayacakt. Teravih namazyla ilgili olan rivayette de benzer bir

86
Mesel bk.: li mrn (2), 31; en-Nr (24), 54; el-Ahzb (33), 21.
87
88
el-Ahzb (33), 21.
89
Serahs, Usl, II, 88. kr. Cesss; Ahkmul-Kurn, V, 204.
90
Ahmed b. Hanbel, III, 92; Darim, Snen, I, 370; bn Hzeyme, Sahih, II, 107; bn Hibbn, Sahih, V,
560.
91
Ahmed b. Hanbel V, 184; Buhar, Ezn 80; Mslim Salt 177; Eb Dvd, Ramazan 1; Nes,
Kymul-leyl 4; bn Hibbn, Sahih, I, 353.
24
yorum yapan Serahs orada Size farz klnmasndan korktum. szn delil olarak
kullanr.
92

Serahsnin Hz. Peygamberin her fiiline uyulmasnn vacip olmad hususunda
kulland baka bir delil ise udur:
ayet Hz. Peygamberin her fiiline uymak vacip olsayd ashabn gece gndz demeden
her daim onun yannda olmas ve her fiili onun yapt gibi yapmas gerekirdi. Ancak
tarihte byle bir durum vaki olmamtr.
93

Serahs bu aklamalardan sonra Hanefleri tevakkuf edenler ve aleyhine delil
olmadka ittibay savunan iki guruptan kendilerini ayran baz bilgiler verir. Ona
gre bir fiilin ed ve sfat olmak zere iki farkl boyutu vardr. Bunlardan ednn
keyfiyeti sz konusu fiilin yaplp yaplmad; sfatn mahiyeti ise yaplan bir fiilin
niin yapld terk edilen bir fiilin niin terk edildii ile alakaldr. Buna gre bir fiili
Hz. Peygamber yapmsa o fiil hakknda eda kesinlemi olur, sfat meselesine gelince
yaplan bu fiili Hz. Peygamberin yapm olmas o fiil hakknda en azndan mubahlk
sfatn dourur.
94
Bundan sonras ise -yani fiilin balayclk seviyesine ykselmesi-
ancak delille sabit olur. Serahs bu aklamay hem tevakkuf edenlere hem de kaytsz
artsz ittibay esas alanlara kar yapt anlalmaktadr. nk sfat bilinmeyen bir
davran mubah diye isimlendirmek o fiili yapp yapmama hususunda tevakkuf
ederek fiilin yaplmasnn mubahl hakknda dahi bir aklama yapmaktan
ekinenlerle, farz gibi telakki edip yaplmas iin srar edenler arasnda bir yer
belirlemektir.
Serahs bu deerlendirmelerden sonra Hz. Peygamberin fiillerini yaptklar
(.-) ve terk ettikleri (.) diye iki balk altnda ele alr. Buna gre Reslullah'n
yaptklar hakknda mmet iin -en az- mubahlk sfat sabit olur. Hz. Peygamber'in

92
93
94
Dikkat edilirse Serahsnin bu tavr mutlak emir konusunda tevakkuf edenlere ynelik Debsnin
tavrna benzemektedir. Orada Debs emredilen eyle nehyedilen ey arasnda bir fark olmas
gerektiine vurgu yaparak tevakkuf edenleri eletirirken Serahs burada dinle ilgili mevzularda en
yetkili merci olan Hz. Peygamberin yapt eylerin bir anlam olmas gerektiine vurgu yaparak
yaplan fiil hakknda en azndan mubahlk sfatnn sabit olacan savunur.
25
terk ettii eyler ise bir delil sabit olmad srece mmeti balayc olmayp
95

bunlarn zerine bir hkm de bina edilmez. Mesela Hz. Peygamber iki henz yasak
klnmadan nce de iki imemitir. Ashabdan bazlar ise onun (s.a.) iki imediini
bildikleri halde iki imeye devam etmitir.
96
Bu terkin balaycl ise ancak bu terki
destekleyen bir delilin gelmesi ile sabit olmutur.
97

Hz. Peygamberin fillerine balaycl konusunda Debs, Serahs ve Pezdev
biri Kerhye dieri ise Cesssa ait olmak zere iki farkl nakle yer verirler. Ancak bu
nakiller arasnda baz farklar vardr. Debs ve Pezdevnin aklamalarna gre Kerh,
sfat bilinsin ya da bilinmesin (ki ona gre Hz. Peygamber'in sfat bilinmeyen fiilleri
mubah kategorisindedir) Hz. Peygamberin fiillerinde aslolann hususiyet
98
olduunu
ve bu fiillerde mareketin
99
sabit olabilmesi iin ayr bir delile ihtiya duyulacan
savunur.
100
Serahsye gre ise Kerh Peygamberin bir fiilinin vcib, mendub veya
mubahlk nitelii bilinirse onu yine bu sfatlar erevesinde Mslmanlarn da

95
Aslnda mubah olduu halde, Hz. Peygamberin terk ettii hususlar birka ekilde
deerlendirilebilir:
a) Hz. Peygamberin tabiat icab insana tiksinti veren eyleri yememesi. Mesel, keler yemek
mubah olduu halde Hz. Peygamber yememitir.
b) Bakalarnn hukukuna sayg gstermek iin mubah olan bir eyi yapmaktan vazgemesi;
Hz. Peygamber'in mubah olduu halde melekleri rahatsz etmemek iin soan ve sarmsak
yememesi bu ksmda deerlendirilebilir.
c) Farz klnr endiesiyle baz fiilleri yapmaktan vazgemesi; teravih namazn cemaatle
klmaktan ekinmesi bu ksma rnektir.
d) Mslmanlar nasl olsa gnah deil dncesine kaplrlar da yasaklanm olan da yaparlar
endiesiyle bir fiili terk etmesi; nitekim kendi evinde ark syleyen cariyeleri dinlemek iin
yzn baka tarafa evirmitir
e) Daha faziletli olan yapmak iin mubah bir eyi terk etmesi: Mesel kendisine zehirli et
yedirmek isteyen kadn affetmesi
f) Ortaya karaca zarar faydasndan daha fazla olabilecek fiilleri terk etmesi; ashabn
ldryor dedikodusu yaylmasn diye mnafklar ldrmek isteyenlere mni olmas bu
ksmda deerlendirilebilir. (bk. Selman Baaran, Fiili Snnetin Delil Deeri, UFD, I, 1
s. 17-18.)
96
97
bk. el-Mide (5), 90.
98
Mellifler burada hussiyet ile: fiilin sadece Hz. Peygambere has olmas, mmet iin bunun
herhangi bir etkisinin olmamasn kastederler
99
Mellifler burada mreket ile Hz. Peygamberin mmetinin de yapmas iin ortaya koyduu
fiilleri kastederler.
100
Debs, Takvm, s. 247; Pezdev, Usl, III, 921-922.
26
yapmas gerektii kanaatindedir. Ayrca Serahsnin aktard bilgilere gre Kerh
Peygamberin fiilinin sfat bilinmemesi durumunda mubahln sabit olacan ve
sadece Hz. Peygamberin sfat bilinmeyen bu fiillerinde hususiliin anlalmas
gerektiini savunur.
101
Cesssn konuyla ilgili nakillerini de dikkate aldmzda
102

Kerhye atfedilen bu iki farkl grten birincisi daha isabetli grnmektedir. Zira
Serahsnin nakline gre Kerh sadece mubah olan fiiller hakknda hususilikten
bahsetmektedir ki bunun pek bir anlam olmaz.
Debs, Serahs ve Pezdevnin, Cesssn bu konudaki gr hakknda
naklettikleri bilgiler ise rtmektedir.
103
Buna gre Cesss, Hz. Peygamberin
fiillerinden sfat bilinmeyenler hakknda mubahla hkmetmiken sfat bilinenler
hususunda Hz. Peygamber o fiili hangi sfatla yapmsa Mslmanlarn da ayn sfatla
yapmas gerektiini dnr. nk Hz. Peygamberin yapt bir fiil ona hass ise bu
durum ya Allah Tela tarafndan ya da bizzat Peygamberimizin kendisi tarafndan
aklanmtr. Cesssn mareket ile ilgili bu gr onunla Kerh arasndaki ayrm
noktasn oluturmaktadr. nk Cesss aslolann mareket olmasndan hareketle
hususilik iin delil art koyarken; Kerh aslolann hususilik olduundan hareketle
mareket iin delili art komutur. Melliflerin de bu konuda Cesssn
grne itibar ederler.
104

Kerh, Hz. Peygamber'in fiillerinin hususilii fikrine tevakkuf edenlere benzer
bir akl yrtmeyle ulamtr. nk ona gre Peygamber Efendimizin mubah
olarak yapt fiilin hem kendine has olma ihtimali hem de mmetin bu meselede ona
mareket etme ihtimali vardr. Bu iki ihtimalin bir arada bulunmas ise bir karkl
beraberinde getirir. Bu durumda sz konusu fiilin mareket ifade edip etmediini
anlamamz iin delile ihtiya duyulur. Cesss ise Kurndaki Hz. Peygambere itibay
emreden yetleri delil getirerek onun (s.a.) fiillerinde aslolann ona ittiba olduunu
syleyerek bundan istisn edilen eyler iin delil getirilmesi gerektiini savunur.
105

101
102
Cesss, el-Fusl, III, 215.
103
Debs, Takvm, s. 247; Serahs, Usl, II, 87; Pezdev, Usl, III, 921-922; kr. Cesss, el-Fusl, III,
215-216.
104
Debs, Takvm, s. 247; Serahs, Usl, II, 87; Pezdev, Usl III, 922.
105
27
Mesel Cesss dncelerini kantlamak iin delil olarak Hz. Peygamberin, Zeydin
(r.a.) hanmyla evlenmesini emreden yeti ne srer. Mevzu bahis edilen yette,
Peygamber Efendimize evlatlnn
106
eski hanmyla evlenmesi emredilmitir.
107

Peygamberin, Hz. Zeynep ile evlenmesi sonucunda ise bu fiilin tm mmete caiz
olduu/mareketin hsl olduu anlalmtr.
Serahsnin aklamalarna gre Cesssn bir dier delili ise udur:
Ensardan bir kadn mm Selemeye gelip Orulu birisi hanmn pt
zaman orucu bozulur mu? diye sormu. mm Seleme de Hz. Peygamberin orulu
iken hanmn ptn haber vermiti. Bunun zerine soruyu soran kadn Biz
Peygamber gibi deiliz onun gemi ve gelecek gnahlar balanmtr diyerek o
fiilin Peygambere has olduunu zannetmiti. Durum mm Seleme tarafndan Hz.
Peygambere arz edilince, Ona benim orulu iken hanmm ptm syleseydin
ya demi. mm Seleme ise bu sz kadna sylediini ancak kadnn bu sz zerine
Biz Peygamber gibi deiliz dediini bildirince o (s.a.) Allahtan en ok korkannz
ve Allahn koyduu snrlar en iyi bileniniz olduumu mit ederim. buyurmutur.
108

Cesss ayrca ayet bir fiil Hz. Peygambere has ise bunun bir karine ile
bildirilmi olmas gerektii kanaatindedir. Mesela Peygamber Efendimizin mehirsiz
evlenmesi ile ilgili yette dier mminlere deil, srf sana mahsus
109
. ifadesi yer
almaktadr. Nitekim Hz. Peygamberin fiilleri sadece ona has olsayd bu yette byle
bir kayda gerek olmazd.
110

III. HANEF USLCLERN VAHY-SNNET LKSNE BAKILARI
Vahiy kelimesi lugatte, hzl iaret, yaz, risalet, mektup, ilham, gizlice sylenen
sz, bilgilendirmek iin bakasna verilen ey, kapal bir eyi anlalr klmak, insanlara

106
Evlatlk edinmenin slmla birlikte yasaklanmas hakknda bk. M. Akif Aydn, Evlad Edinme,
DA, XI, 527-529.
107
el-Ahzb (33) 36-40.
108
109
el-Ahzb (33) 50.
110
28
veya baka varlklara gelen harflerden arndrlm ses ve emir gibi mnlara gelir.
111

Kelime stlahta ise: Allah Telnn kullarna iletmek istedii buyruklarn onlar
arasndan setii peygamberlerine, insanlarn alk olmad gizli ve sratli bir yolla
bildirmesi
112
eklinde tarif edilmitir. Vahyin daha birok tarifi yaplm olmakla
birlikte bu tariflerin ortak noktasn, vahyin Allah'n bir emri veya hkm gizlice ve
sratli bir ekilde bildirmesi oluturmaktadr.
113

Vahiy kelimesi slm literatrde genellikle biri genel dieri de zel olmak zere
iki anlamda kullanlm; bunlardan genel ile tm canllara gelebilen; zel ile ise yalnz
peygamberlere mahsus olan vahiy kastedilmitir.
114
Fkh limlerinin bu konuya Hz.
Peygamberi ilgilendiren cepheden baktklar iin vahiy trleri ierisinden zel ile
ilgilenirler. Biz de bu blmde vahyin mahiyeti, peygamberlerin vahyi al ekilleri vb.
konulardaki tartmalara girmeden
115
almamzn snrlar ierisinde Hanef
uslclerin her birinin vahiy taksimine zel olarak yer vermeyi uygun buluyoruz.
Debs, vahyi vahy-i haf ve vahy-i cel olarak ikiye ayrdktan sonra vahy-i
hafi yi yle izah eder: vahy-i haf ilhamdr. Kendisine vahy-i cel gelen kimseye
vahy-i haf de gelir. lham; kiinin Allahtan geldiini kesin olarak bildii duyguyla
bir ii kesin olarak yapmaya karar vermesidir. Debs daha sonra ilhama rnek olarak
u hadisi verir:
Ruhul-Kuds (Cebril) hibir canlnn, rzkn tam olarak almadan lmeyeceini
benim kalbime vahyetti. yleyse Allahtan korkun ve Ondan isterken gzelce isteyin.
116

111
bn Manzr, Lisnul-Arab, XV, 379-382.
112
Zerkn, Menhil f ulmil-Kurn, I, 51.
113
Mustafa Gen, Snnet-Vahiy likisi, s. 20. Vahyin farkl tarifleri iin bk. Muhsin Demirci, Kurn
Tarihi, s. 21-23.
114
Demirci, Kurn Tarihi, s. 21.
115
Bu konular ile ilgili bk. Demirci, Kurn Tarihi, s. 24-43; Erdoan, Vahiy-Akl Dengesi Asndan
Snnet, s. 14-36.
116
Abdrrezzak, Musannef, XI, 125; bn Eb eybe, Musannef, VII, 79; Heysem, Mecmau-zevid, IV,
123.
29
Debs, vahy-i haf/ilham hakknda ksaca bu aklamalara yer verirken bu
blmde- vahy-i cel hakknda herhangi bir aklamada bulunmaz.
117
Onun vahiy ile
ilgili bir baka taksime de Nesh konusunda yer verdiini grmekteyiz. Mellif orada
vahyi; vahy-i metluv ve vahy-i gayri metluv olmak zere ikiye ayrr ve ekler:
Vahy-i gayri metluv her ne kadar zahirde Hz. Peygambere izafe edilse de hakikatte
Allaha izfe edilir. Debs vahy-i gayri metluv kapsamndaki Hz. Peygamberin
snnetlerinin Allaha izafe edilmesini Vak Suresinde anlatlan u duruma benzetir:
Syleyin; akttnz meniden insan yaratan siz misiniz, yoksa Biz mi
yaratmaktayz?
118

Debsye gre bu yette nasl insann dnyaya gelmesinde gzle grlenin
aksine asl filin Allah Tel olduu gereine dikkat ekiliyorsa, Hz. Peygamberin
er konulardaki fiilleri de ayn ekilde Allaha izfe edilir.
119

Debsnin, Peygamber Efendimizin ictihadlarnn vahiy ile ilikisini incelerken
bunun hadis ilmindeki takrri snnete olan benzerliine dikkat ekerek onun fiillerini
bir tr takrr vahye benzetmesi de onun snnet ile vahiy arasnda kurduu ilikiyi
gstermesi asndan olduka nemlidir. O, nasl sahbeden birinin Hz. Peygamberin
huzurunda din ile alakal bir fiil yaptnda veya bir sz sylediinde, Hz.
Peygamberin buna itirazda bulunmamasn takrr snnet olarak kabul ediliyorsa,
ayn ekilde, onun (s.a.) er bir konuda ictihad yapmasnn akabinde Allah Telnn
bir dzeltmede bulunmamasnn takrr vahiy gibi olduunu im eder. nk
kullarn her zaman gren ve gzeten Cenb- Hak herhangi bir dzeltmede
bulunmamsa bu Reslullahn ald kararn doru olduuna dellet eder.
120

Serahs, vahyi ilk aamada zhir ve btn olmak zere iki balk altnda ele alr:

117
118
el-Vka (56), 58-59.
119
Debs, Takvm, s. 244-245. Vahyin, vahy-i metlv ve vahy-i gayri metlv olarak yaplan ikili
taksimi ile ilgili geni bilgi iin bk. Gen, Snnet-Vahiy likisi, s. 32-43.
120
Debs, Takvm, s. 251-252.
30
a) Vahy-i zhir ikiye ayrlr.
aa) Peygamberin vahyi getirenin Melek olduunun kesin bilinmesinden
sonra melein lisanyla peygamberin kulana aktarlan vahiy: Kurn- Kerim vahyin
bu ksmna rnektir.
ab) Melein konumas olmadan (bir kelam/lafz sz konusu olmadan)
iaretle gelen vahiy: Mellifimiz burada Debsnin vahy-i hafi/ilham, iin verdii
rnee yer verir.
b) Vahy-i btn: Hz. Peygamberin kalbindeki ilh nur sayesinde bir hkm
verirken kalbinin hibir kuku, muhalefet ve ekince olmadan mutmain olmasdr.
Serahs vahyin bu ksmna rnek olarak
Allahn sana gsterdii ekilde insanlar arasnda hkmedesin diye
121
yetini
delil getirir.
Serahs bu taksiminin ardndan vahy-i btnn ibtil ile olutuunu syler. O
ibtily ise yle tarif eder: btil, Reslullahn kalbiyle, kastedileni anlamak iin
meselenin hakikatini dnmesidir. Vahy-i btn Hz. Peygambere hstr. Ancak
Allah Tel bununla baz kullarna bir lutufta bulunabilir. Bunlara da keramet
denir.
122

Serahs vahyi iki balk altnda inceledikten sonra yine vahiyle alakal olarak
vahye benzeyen/vahiy makamnda olan (_- .,. .) farkl bir ksmdan daha
bahseder. O, Hz. Peygamberin nasslara dayanarak yapt ictihadlar bu blmde
deerlendirir ve ekler: Bu tr ictihadlar Hz. Peygamberin hata zerinde srar
etmeyecei prensibinden hareketle mctehidlerin yaptklar ictihadlardan farkl olarak
vahiy gibi kesin bilgi ifade eder.
123

121
en-Nis (4), 105; Baz limler bu yeti naklettiimiz blmn ncesi ile birlikte (Kitap sana hak
olarak indirdik) Hz. Peygamberin sadece Kuran vahyi ile ictihad yapabileceine delil getirilmitir.
Serahs, Pezdev ve baz mfessirler ise yetin ini sebebini dikkate alarak yeti ilhama delil
getirmilerdir. (bk. bn Kesr, Hadislerle Kurn- Kerm Tefsiri, ev. Bekir Karlaa, Bedrettin
etiner, V, 1916-1921), Bu yetle ilgili baz farkl grler iin bk. mer, ctihdr-Resl, s. 51-53.
122
123
31
Serahs bu bilgileri Efl-i Resl konusuyla balantl olarak verir. Onun
eserinde vahiy taksimine yer verdii baka bir yer ise Debs gibi Nesh konusudur.
Mellif nesih konusunu ilerken:
O, kendiliinden konumamaktadr. Onun konumas ancak, bildirilen bir vahy
iledir.
124
yetini delil gstererek Hz. Peygamber'in her fiilinin bir ekilde vahiy ile
balantl olduunu syler ona gre bu vahiy bazen vahy-i metlv bazen ise vahy-i
gayri metlv eklinde olur. Onun burada vahy-i gayri metluv ile kastettii ey ise
snnettir.
125

Pezdev, ncelikle vahyi iki ksma ayrr. Devamla bunlardan ilk ksm vahy-i
zhir olarak adlandrarak ksmda inceler.
1. Peygamberin vahyi getirenin Melek olduunu kesin bilmesinden sonra
ondan lafz olarak ald vahiy (Kuran- Kerm).
2. Melein konuma eklinde bir aklamas olmadan (bir kelam/lafz sz
konusu olmadan) iaretle alnan vahiy. Pezdev vahy-i zhirin bu ksmna
rnek olarak, Debsnin vahy-i haf/ilham, Serahsnin ise vahy-i
zhirin bal altnda verdii rnee yer verir.
3. Hz. Peygamberin kalbinde hibir kuku ve ekinceye mahal olmadan,
Allahtan gelen bir ilhamla, ayan-beyan ortaya kan bilgidir. Pezdev
ilhama rnek olarak;
Allahn sana gsterdii ekilde insanlar arasnda hkmedesin diye
126
yetini
delil getirir. nk ona gre Allah Telnn, Hz. Peygambere kitab aklamak iin
gsterdii yntem ilhamdr.

124
en-Necm (53), 3-4.
125
Serahs, Usl, II, 72. Baz limler bu yetin Hz. Peygamberin fiilleri, szleri veya ictihadlar
hakknda kullanlmasna kar kmlardr. yetin Hz. Peygamberin uygulamalar hakknda
kullanmna kar kanlar siyak-sibk ilikisini dikkate alarak burada kastedilenin Kur'n olduunu
(bu dncede olanlarn delilleri iin bk. Sadk Kl, Kurnn Hz. Peygamberin Snnetine
Verdii Deer[deerlendirme yazs], Snnetin Dindeki Yeri, s. 85-87), yetin Hz Peygamber'in
fiillerine de amil olduunu savunanlar ise sebeb-i vurdun hususiliinin hkmn umumiliine
engel olmayaca prensibinden hareketle bu yeti delil olarak kullanrlar (bk. Mevlt Gngr,
Kurnn Hz. Peygamberin Snnetine Verdii Deer, Snnetin Dindeki Yeri, s. 112-113). Serahs
ve Pezdev yetin snnete de mil olduunu savunur. (Serahs, Usl, II, 72; Pezdev, Usl, III, 904),
Debs ise sz konusu yetten murdn sadece Kurn olduu kanaatindedir.(Debs, Takvm, s.
252).
126
en-Nis (4), 105; ayrca bkz 121 numaral dipnot.
32
Pezdev devamla vahyin ikinci trn vahy-i btn olarak adlandrr ve bunu
Nasla sabit olan hkmler zerinde dnerek herhangi bir problemin zm iin
ictihdla elde edilen bilgi olarak tarif eder.
127
Hz. Peygamber ve mmetin limleri her
ne kadar mahiyetinde baz farkllklar bulunsa da ictihad yapmada benzerlik gsterir.
slam dnce tarihi boyunca Hz. Muhammedin snnetinin bir ekilde vahiy
ile balantl olduu fikri genel kabul grmekle birlikte Kurnda aka kayna
bilinen uygulamalar haricindeki retilerinin kaynaklar ve vahiyle ne derecede
ilikili olduu konusunda farkl kanaatler var olagelmitir.
128
Henz Hz. Muhammed
hayattayken sahabiler zaman zaman ona uygulamalarnn kaynan sormular
aldklar cevaba gre bazen iittik ve itaat ettik demiler; bazen ise kendi fikirlerini
de deerlendirmeye tabi tutmas iin Hz. Peygambere arz etmilerdir.
129
Yukarda
Hanef uslclerin vahiy taksimi ile ilgili verdiimiz bilgiler de aka gstermektedir
ki her usl mellifi de bazen farkl isimler verseler de Hz. Peygamberin fiillerinin
bir ekilde vahiy ile balantl olduunu savunmaktadrlar. Debs, Serahs ve Pezdev
vahiy trleri ve bunlarn Nebi (s.a.) ile ilikisine yer verirken bir yandan da onun
ictihadlarnn kaynaklar hakknda slm mmeti ierisindeki farkl eilimlerden
bahsederek bunlar deerlendirmeye tabi tutarlar. Biz de burada Hanef uslclerin
aklamalar ve deerlendirmeleri dorultusunda nce bu konudaki farkl kanaatlere
daha sonra ise Hanef uslclerinin konu ile ilgili grlerine yer vereceiz.
IV. HZ. PEYGAMBERN CTHADLARI
Nassn lafz ve manasndan hareketle, nass bulunmadnda ise eitli istinbat
metodlar kullanarak, er hkm hakknda zann bilgiye ulama abas olarak tarif
edilen ictihad, fkh uslnn temel kavramlarndan biridir
130
. ctihad snrl say ve

127
Pezdev, Usl, III, 964.
128
Kuran-Snnet ilikisi iin bk. Rait Kk, Kurn-Snnet likisi ve Birliktelii, Snnetin Dindeki
Yeri, stanbul 1998, s. 121-162; Abdulgan Abdulhalk, Snnetin Delil Oluu, ev. Dilaver Selvi,
stanbul, 2003, s. 325-336; Mehmet Ali YARGI, Haneflerin Kurn ve Snnet Btnlne
Yaklam zerine, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), IV/1, 2006, s. 91-112.
129
Bu konudaki rnekler ve deerlendirmeler iin bk. Erul, Sahabenin Snnet Anlay, s. 121-150.
130
H. Yunus Apaydn, ctihad, DA, XXI, 432; ictihad kelimesinin lugat ve terim anlamlar hakknda
detayl bilgi iin bk. mer, ctihdr-Resl, s. 21-31.
33
kapsamdaki naslarn eitli yorumlara tabi tutularak yeni ve farkl olaylara
uygulanmas ynndeki fikr abay temsil ettiinden byle bir anlay ve faaliyetin
vahyin balangcyla birlikte yani bizzat Hz. Peygamber devrinde ve onun eliyle
balamas gayet tabidir.
Vahyin amac belli bir tekmlden sonra insanlarn kendi ayaklar zerinde
durmalarn ve belirtilen hedefe doru, izilen yolda, verilen usl ve ilkelerle yol
almalarn salamaktr. Vahiy bu gaye dorultusunda ou zaman temel esaslar
belirlemekte bunun hayata geirilmesini ise Reslullah ve mmetine brakmaktadr.
Naslarn snrl, olaylarn ise snrsz olmas karlalan problemlere nihayetsiz bir
kapasiteye sahip olan aklla zm retmeyi kanlmaz klmtr. Ancak akl her ne
kadar snrsz bir kapasiteye sahip olsa da ona zme ulama tekniini retecek bir
rehbere ihtiya duymaktadr. nsanlar babo brakmayan Allah Tel bu rehberlik
grevini de Hz. Peygambere vermitir.
131

Resl-i Ekremin ictihadlar, fkh ilminin tedvininden, usl-i fkh kitaplarnn
yazlmasndan hatta konuyla ilgili olabilecek yetlerin tefsir; hadislerin erh edilmeye
balamasndan itibaren srekli tartlagelen ve bir ok farkl grn serdedildii
geni bir alan iine almaktadr.
132
Onun (s.a.) yarglama, devlet ynetimi, ordunun
sevk ve idaresi gibi dorudan peygamberliin alanna girmeyen ve hurma aalarnn
alanmas rneinde olduu gibi dnyev konularda ilah bir bildirim/vahiy olmadan
kendi inisiyatifi ile bilgi ve tecrbelerine dayanarak karar verdiinde veya bir dier
tabir ile ictihatta bulunduunda slm limleri hemfikirdirler.
133

Hz. Peygamberin er konularda ictihad yapp yapmad veya ictihad yaptysa
bunu vahiy eksenli mi yoksa rey eksenli mi yapt ya da bu ikisinden ne derece
faydaland meselesi ise uslcleri fazlasyla megul etmi bir konudur.
134
Biz bu

131
bk. Erdoan, Vahiy-Akl Dengesi Asndan Snnet, s. 158-159.
132
Selahattin Kyc, Hz. Peygamberin ctihadlar, YFD, I,1 s. 2.
133
Debs, Takvm, s. 251; Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, III, 926; Muhammed Tantavi, el-ctihad
fil-ahkmi-eriyye, s. 36; mer, ctihd'r-Resl, s. 43.
134
H. Yunus Apaydn, ctihad, DA, XXI, 432. Selahattin Kykl Hz. Peygamberin ictihad yetkisi
hakknda slm limlerinin grlerini u balklar altnda inceler:
a) Peygamberin ictihadn aklen ve eran caiz grmeyenler.
b) Peygamberin ictihadn aklen caiz grp vukunu kabul etmeyenler veya tevakkuf edenler.
34
tartmalara sadece Hanef fkh uslclerinin eserlerinde yer verdikleri konular
erevesinde girip, onlarn bu konular ile ilgili aklamalar ve bunlarn
deerlendirmeleri ile yetinmeye alacaz. Zira bu konularn detaylarna girmek bu
almann snrlarn amaktadr.
Hz. Peygamberin ictihadnda reyini kullanp kullanmad tartmalarnn
temelinde yatan sebeplerin belki de en nemlisi, onun (s.a.) srekli vahye muhatap
olmas ve bunun sonucunda reye gerek kalmayaca iddiasdr. nk bu sayede ne
zaman bir problemle karlasa Cenb- Hak ona vahiy gnderecek ve problem
zme kavuacaktr. Ndiye erif el-mer, Hz. Peygamberin ictihadlar hakknda
yapt almasnda Allah Telnn Hz. Peygamberin karlat sorunlar karsnda
hemen vahiy indirmee kdir olduu gereini kabul etmekle birlikte onun reyi ile
ictihad yapmasn Hz. Muhammedin (s.a.) rnekliine balar. nk o bu sayede
mmetine dinde ictihad konusunun merutiyetini ve bunun nasl yaplacan
retmek istemitir ki buna da onu Cenb- Allah ynlendirmitir.
135

Hz. Peygamberin ictihadlarnda reyi ne kadar kulland Kurnn
yorumlanmasnda reye kap aralanmas bakmndan son derece nemli grlmtr.
Deiik boyutlaryla rey ictihadn ciz grenlere gre Hz. Peygamber rey yoluyla
gr aklamak suretiyle mmetine rneklik yapm ve naslar anlamada beer aklna
yer verileceini gstermitir. Nasslarn yorumlanmasnda reyin kullanlmasn ciz
grmeyenler iin ise Resl-i Ekremin bu aklamalarnn kaynann vahiy olmas
byk nem tamaktadr.
136
nk bunlara gre Kurn- Kermin
yorumlanmasnda Hz. Muhammed dahi reyi ile bir aklama yapmamsa
sonrakilerin bunu yapmaya hibir haklar yoktur.

c) Peygamberin ictihadn er meselelerde ciz grmeyip sava stratejilerinde ve dnya ilerinde
ciz grenler.
d) Peygamberin ictihadn aklen ve eran caiz grp vahyi beklemeyi art koanlar.
e) Peygamberin ictihadn aklen ve eran caiz grp vahyi beklemeyi art komayanlar. (bu grler
mntesipleri, delilleri ve deerlendirmeleri iin bk. (Selahaddin Kyc, Peygamberin
ctihadlar, YFD, I, 11-37).
135
mer, ctihd'r-Resl, s. 359.
136
Apaydn, ctihad, DA, XXI, 432.
35
A. HZ. PEYGAMBERN CTHADLARINDA REYN ROL
Serahs ve Pezdev, hakknda nass olmayan er meselelerde Reslullahn yapt
ictihadlarn kayna hakknda slm limleri arasnda iki farkl grn olduunu
syleyerek bunlar u ekilde sralar:
a) Hz. Peygamberin ictihadlar sadece vahiy kaynakldr.
b) Hz. Peygamberin ictihadlar bazen vahiy bazen rey kaynakldr.
137

Serahs ve Pezdev bu grlerin delillerine ve deerlendirmelerine gemeden
evvel ikincisini intizr kaydn ekleyerek tercih ettiklerini sylerler. Buna gre
Hanefler, Hz. Peygamberin, hakknda inmi bir vahiy (.. _-) olmayan konularda
hkm vermeden evvel bir sre beklemekle ykml olduunu ve bu sre ierisinde
vahiy gelmezse kendi reyi ile ictihad yapabileceini savunurlar. Ayrca Hanefler,
Reslullahn bu yolla bir ictihatta bulunmasndan sonra bunun zerinde karar
klmasnn o hkmn katiliine dellet ettiini sylerler.
138

Melliflerimizin eserlerinde yer verdikleri Hz. Peygamberin ictihadnn
kaynaklar hakkndaki farkl grleri, delilleriyle birlikte u ekilde sralayabiliriz:
1. Hz. Peygamberin ictihadlarnn vahiy kaynakl olduunu savunanlar
Hz. Peygamberin er konulardaki ictihadlarnn tamamen vahiy kaynakl
olduunu dnen birinci grup bu dncelerini desteklediini dndkleri
yetleri
139
sraladktan sonra yle bir akl yrtmede bulunurlar:
Bu yetlerden aka anlalan Hz. Peygamberin er konulardaki
hkmlerine muhalefet ciz deildir.
Rey de bulunan kim olursa olsun, onun hataya dme ihtimali vardr.
Rey ile bildirilen hkmlerde hata ihtimalinden dolay muhalefet caizdir.
O halde kendisine muhalefetin ciz olmad Peygamber er konularda
reyiyle hkm vermez.
140

137
Pezdev, Usl, III, 925; Serahs, Usl, II, 91. Debsnin snflandrmas da baz kk farklar dnda
bu tasnife benzer. bk. Debs, Takvm, s. 249.
138
139
Mesela bk. en-Necm (53), 3-4; Yuns (10), 15.
140
Serahs, Usl, II, 91; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 249.
36
Hz. Peygamberin rey ictihadn er meselelerde ciz grmeyen bu grup farkl
olarak onun sava stratejisiyle ilgili konularda ve dnya ilerinde reyiyle ictihad
ettiini kabul ederler. Ancak onlar bu meselelerde onun (s.a.) hata yapmasnn/
yanlmasnn ve kararndan vazgemesinin mmkn olduunu da sylerler.
Reslullahn Bedir Gn ordunun konaklayaca yeri deitirmesi,
141
Hendek
Savanda mriklere vermeyi dnd hurmalklardan vazgemi olmas,
142

Medinedeki hurmalklara a yaplmamas kararndaki deiiklii
143
hep bu
kabildendir. Bu grup bu tr rnekleri verdikten sonra er meseleler haricinde
Reslullahn reyi ile ictihad ettiini ve bu ictihadnda tpk mmetteki dier fertler
gibi her zaman hata ihtimalinin olduunu dolaysyla bu tr davranlara muhalefetin

141
Serahs, Usl, II 91; Bu olay zetle yle cereyan etmitir: Bedir Savann ncesinde muharebe
meydanna daha evvel gelen Mslmanlar Reslullahn emriyle Medineye en yakn kuyunun
bana gelerek orada konaklamaya karar vermilerdi. Bunun zerine Hubab b. Mnzir Ey Allahn
Resl eer buraya konaklamamzn gerekesi Allahn emri/vahiy ise bamzn stnde yeri var;
yok eer buraya konaklamak senin kararnsa bu kuyularda durmak sava stratejisi asndan pek
isabetli grnmyor demi. Hubbn tavsiyesini doru bulan Hz. Peygamberde ordunun yerini
deitirmitir (bk. Vkd, Kitbul-megz, I, 53).
142
Bu olay u ekilde vuku bulmutur: Hendek Sava srasnda Mslmanlar bir aya yakn muhasara
altnda kalnca skntya dmlerdi. Reslullah da bu sknty gidermek iin mriklerle ibirlii
yapan Gatafan kabilesine savatan ekilmelerine karlk Medine hurmalarnn te birini vermeyi
vad etti. Anlama maddeleri kabul edilip sra anlamay imzalamaya gelince Medine halknn nde
gelenlerinden Sad b. Muaz ve Sad b. Ubde duruma itiraz edip Peygamber Efendimize Ey
Allahn elisi bu ayet vahiyle belirlenmi bir konuysa bize dinlemek ve itaat etmek der; yok ayet
senin kararnsa ve sen bunu bize sadece bir tavsiye olarak sylyorsan onlara bizim kllarmzdan
baka verecek bir eyimiz yok demilerdir. (Debs, Takvm, s. 249; Serahs, Usl, II, 91-92)
143
Bu hadise zetle yle gereklemitir: Reslullah Medineye hicret edince Ensarn hurmalar
aladklarn grm ve bunu ho karlamayarak bu ii yapanlara bu ii yapmasanz daha iyi olur
buyurmutur. Ensar Reslullahn bu isteine uyarak o yl hurmalar alamaynca o ylki mahsl
verimli olmamtr. Reslullah hastalkl/clz hurmalar grnce sizin mahsulleriniz byle deildi
demi; ashap da rndeki kalite dklnn a yaplmamasndan kaynaklandn bunu da
Reslullahn tavsiyesi zerine yaptklarn sylemilerdir. Allah Reslu de bunun zerine siz
dnya iinizi daha iyi bilirsiniz. Ben dininizin iini daha iyi bilirim buyurmutur. (rivayet ve
deerlendirmesi iin bk. Abdullah Taha mamolu, Hurmalarn Alanmas, s. 30-71.
mamolu, bu konudaki hadiselerle ilgili yapt almasnn sonu blmnde tarih boyu bu konu
hakknda yaplan deerlendirmeleri zetledikten sonra unlar syler: Bu yorumlara ek olarak
yaplabilecek bir baka yorum da Hz Peygamberin bu hadiseyi tabiata basit bir mdahale olarak
alglad ynndedir. nk sunn olarak gerekletirilen bu ameliye ayn zamanda insanlarn
geim kayna olan hurma ile snrlyd. Lkin Reslullah burada sadece ashbn dikkatini ekmek
istemi ve onlara bu iin insanolunu ne denli tehlikeli boyutlara srkleyeceini de izah etmek
istemitir. Nitekim uan Dnyada yaanan gelimeler buna iaret etmektedir bk. mamolu,
Hurmalarn Alanmas s. 140. Hadisle ilgili farkl deerlendirmeler iin bk. Usmn, Snnetin
Balaycl, ev. brahim Kutluay, s. 66-69.
37
ciz olduunu savunur.
144

Reslullahn er konularda ictihadnn ciz olmadna dair getirilen baka bir
gereke de udur. O srekli vahiyle ili dldr, dolaysyla vahiy gibi kesin bir bilgi
varken reye bavurmann hibir gerekesi olmaz; bu tpk Kbenin karsnda olan
bir kiinin kbleyi aratrmas gibi abestir. Ksacas bu grup Hz. Peygamber'in kul ile
Allah arasndaki ilikileri tayin eden hkmlerde rey ile ictihadn ciz grmezken;
sava ve ibadetlerin dnda kalan alanlarda yaplan istiarelerde ictihad yaparken reyi
kullanmasn ciz grr.
145

2. Hz. Peygamberin reyi ile de ictihadda bulunduunu savunanlar:
Hz. Peygamberin er veya dnyev bir mesele hakknda; ister hukkullahdan
146

ister hukk-i ibddan
147
olsun bir hkm verirken hem vahiy hem de rey kaynakl
ictihadda bulunabileceini; hatta bulunduunu savunan ve Hanef uslclerin de
byk oranda fikirlerine katldklar ikinci gruba gelince bunlarn delil olarak
kullandklar yetlerden bazlar unlardr.
Ey akl sahipleri ibret aln.
148
Bu yette btn mminlere hitap edilmektedir.
Resl Ekremin (s.a.) akl ve basireti herkesten daha parlak ve daha fazladr.
Dolaysyla Reslullah da ibret alanlar arasndadr.
149
Bir eyden ibret alp onu daha
sonraki olaylara uygulamak ise ictihad ve kyas ile olur.
150
Delil olarak kullanlan bir
baka yet ise udur: Hlbuki o haberi Peygamber'e veya kendilerinden buyruk sahibi
olanlara gtrselerdi, onlardan sonu karmaya kadir olanlar (istinbta kadir olanlar)

144
Debs, Takvm, s. 249; Serahs, Usl, II, 92.
145
146
Hukkullah: man ve ibadet gibi yalnzca Allaha yneltilebilen, sadece onun layk olduu haklar ile
belli bir kii veya zmreyi deil kamu yarar ve dzenini ilgilendiren haklar (bk. Ali Bardakolu,
Hak, DA, XV, 142).
147
Hukk- ibd: Sonu itibaryla tm toplumu ilgilendirse bile ilk planda ferde ait bir menfaatin
korunmasn hedef alan ve ferdin sz hakknn bulunduu haklarn genel ad (bk. Bardakolu,
Hak, DA, XV, 143).
148
el-Har (59), 2.
149
Debs, Takvm, s. 250. Serahs, Usl, II, 93; Pezdev, Usl, III, 926.
150
Kyc, Hz. Peygamberin ctihadlar, I/1, 28.
38
onu bilirdi.
151
Bu yette istinbt yapanlar arasnda Hz. Peygamber de zikredilmitir.
Dolaysyla o da istinbt yapanlardandr.
152
stinbt ise bir tr ictihaddr.
Bu grubun delil olarak kulland yetlerden bir dieri ise hakknda onlara
dan
153
yetidir. Hanef uslclere gre mvere/danma ictihad yoluyla verilen
hkmler iindir. Vahiy yoluyla verilen hkmlerde ise ictihada gerek yoktur.
154

nk vahiy yoluyla belirlenmi bir meselede Mslmanlara den ashabn yapt
gibi iittik ve itaat ettik demektir.
er meselelerde de rey ile hkm vermenin ciz olduunu savunanlar, bunun
aksini savunanlara kar Hz. Peygamberin yapt istiareleri delil getirerek u ekilde
bir itirazda bulunurlar. Hz. Peygamber Bedir Savandan sonra esirlere ne yaplaca
ile ilgili Hz. Eb Bekir ve Hz. mer ile istiarede bulunmutur. Hz. mer esirlerin
ldrlmesi ynnde kanaat belirtirken, Hz. Eb Bekir fidye alnsn grn
beyan etmitir. Reslullah Hz. Eb Bekirin grne meyledince:
Yeryznde savarken, dman yere sermeden esir almak hibir Peygambere
yaramaz. Geici dnya maln istiyorsunuz. Oysa Allah Ahireti kazanmanz ister.
Allah gldr, hkimdir. Daha nceden Allah'tan verilmi bir hkm olmasayd,
aldklarnzdan tr size byk bir azab eriirdi.
155
yetiyle Hz. Peygamber
uyarlmtr. Eer bu esirlere uygulanacak hkm ictihad ile deil de vahiy ile olmu
olsa idi, Allah Tel, Reslullaha (s.a.) bir uyarda bulunmazd.
156

Hz. Peygamberin sadece dnyev meselelerde ictihadn mmkn grenler
sava dnya ileri arasnda deerlendirirken Hz. Peygamberin herhangi bir saha
ayrmna gitmeksizin rey ile ictihadda bulunduu grnde olan Hanef uslcleri
ise bunun Allah Tel ile kullar arasndaki fiilleri ilgilendiren er meseleler iinde
grrler. nk onlara gre Mslmanlar zerine farz- kifye olan savan asl

151
en-Nis (4), 83
152
153
l-i mrn (3), 159.
154
155
el-Enfl (8), 67-68.
156
39
yapl amac Hakk hkim klmaktr ki bu da slmn en ok nem verdii
esaslardan birisidir.
157

Hukkullah arasnda deerlendirilen ezan ile ilgili yaplan istiare de
melliflerimiz tarafndan er meselelerde rey ile ictihadn ciz olduuna delil
getirilmitir. Burada ezann nasl okunacana dair ashabla bir istiare yaplm daha
sonra karar klnan ekil Hz. Bilale retilmi, o da ezan okumutur. Hz. mer ezan
iitince Reslullahn yanna gelerek ayn ryay kendisinin de grdn Hz.
Peygambere syleyince; o ,,. .- , Allahu ekber imdi daha iyi oldu/kesinleti.
demitir. Serahs bu olay aktardktan sonra ayet ezann nasl okunaca vahiy ile
belirtilseydi Reslullahn byle bir sz sylemesine gerek kalmayacan syler.
nk vahy bilgi, hakknda hi phe olmayan kesin bilgidir ve bunun kesinliinin
pekimesi veya artmas diye bir ey sz konusu olamaz.
158

Reslullahn rey ile ictihad etmesini ciz grmeyenler er konulardaki
Reslullahn bu nevi istiarelerini ashabn gnln ho tutmak iin yaptn iddia
etmilerdir. Onlara gre Hz. Peygamber'in ashab ile yapt istiareler onun kararn
deitirmez. Zira o batan vahiy nda kararn vermitir.
159

Debs, Serahs ve Pezdev bu fikre kar karak bu iddiann hibir ilm
dayanann olmadn belirtirler. nk Reslullah hakknda ak bir vahyin
bulunduu mevzuda ashabyla istiarede bulunmamtr. Ayrca istiare ettii
konularda da bazen ashabn dediini yapyor bazen yapmyordu. Ashabn grleriyle
amel edilmeyen durumlarda gnllerini ho tutmak ise sz konusu olamaz. Bilakis bu
bir nevi istihzdr ve gnl kazanmaktan ok kalp krmaya sebebiyet verir. Kald ki
Reslullah (s.a.) hakknda byle bir zanda bulunmak da doru deildir.
160

Debs istiarenin vahiyle belirlenmi konularda olamayaca konusunda
unlar da syler: Vahyi insanlara aklamakla grevli olan Nebi (s.a.) vahyi

157
158
Serahs, Usl, II, 94; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 251.
159
160
Debs, Takvm, s. 250; Serahs, Usl, II, 94; Pezdev, Usl, 229.
40
gizlemekten men edilmitir.
161
Dolaysyla onun, vahiy varken bunu gizleyip
ashabyla istiare etmesi mmkn deildir.
Hanef uslcler istiarenin vahiyle belirlenmemi er meseleler hakknda da
vki olduu ynnde kanaatlerinin delillendirdikten sonra buradan Reslullahn da
bazen reyiyle hkm vermesinin ciz olduuna bir delil karrlar. nk Reslullah
her ne kadar sahbenin grlerine mracaat etmise de onun herhangi bir meseleyi
kavrama ve o meseleden yeni hkmler karabilme kabiliyeti dier tm insanlardan
daha stndr. O halde hakknda nass olmayan konularda ashabn grleriyle amel
etmek mmkn ve caiz oluyorsa, Reslullahn gr ile amel etmek pekl
mmkn ve ciz olur.
162

B. HZ. PEYGAMBERN CTHADLARININ BALAYICILII
Hanef uslclerin eserlerinde cevap aradklar nemli bir sul de udur. Hz.
Peygamberin ictihadlar balayc mdr ve bu ictihadlarla sradan bir mctehidin
yapt ictihad arasnda fark var mdr? Onlar bu soruya zetle u cevab verir: Bir
mctehidin ictihadnda isabetli olmas da hatal olmas da mmkndr. Bu durumda
onun hatada olup olmadn tespit etmek de bir ictihad iidir. Oysa Reslullahn
durumu farkldr. O bir meselede ictihad ettiinde ayet isabet etmise bunda karar
klar ki bu onun isabet ettiine delildir. ayet yanlmsa bu ictihadndan dner veya
uyarlr, asla o hata zere kalmaz.
163

Melliflerimiz Hz. Peygamberin ictihadlarnda yanld zaman uyarldn ve
hatasnda srar etmediini ispatlamak iin kulland delillerden biri udur:
Havle b. Slebe (r. anha), kocas kendisine zhar
164
yapnca durumunu Hz.
Peygambere arz etmi, Resl-i Ekrem ona Onun sana haram olduunu
dnyorum demitir. Hz. Havle bunun zerine Ben durumumu Allaha arz

161
162
163
Serahs, Usl, II, 68, 91; Pezdev, Usl, III, 928-929.
164
Zhar, bir insann, karsn neseb, st emme veya shriyet sebebiyle ebediyyen kendisine evlenmesi
haram olan bir kadnn kendisince baklmas caiz olmayan srt ve karn gibi bir uvzuna
benzetmesidir. Chiliye dneminde zhr bir tr talk saylmaktayd. slm bu tr talk men etmi
ve zecr iin zhr yapanlarn kefret vererek rucu etmelerini salamtr. (bk. Erdoan, Fkh ve
Hukuk Terimleri Szl, s. 494).
41
ediyorum diyerek zntsn dile getirmi, Cenb- Hak da yeni bir hkm
gndererek Reslullahn kararn deitirmitir. Hz. Havleye ve onun durumunda
olanlara bir k yolu gstermitir.
165

Reslullah bir hata yaptnda kesinlikle uyarld kanaatinde olan Serahsye
gre Reslullahn uyarlmas bazen bir itap ile birlikte olurken bazen de herhangi bir
knama olmakszn sadece ald karardan vazgemesi ynnde bir bildirimin
yaplmas eklinde gereklemitir. Serahs Uslnde bu konuyla ilgili baz rnekleri
serdettikten sonra Hanef uslclerin bu konudaki genel kanaatini ortaya koyan u
deerlendirmeyi yapar:
Tm bu deliller bize Reslullahn bazen reyi ile ictihadda bulunduunu ve sadece
doru uygulamalar zerinde karar kldn gsterir. Sonu olarak hibir Mslmann
kesin bilgi ifade eden bu konularda ona muhalefet etme gibi bir alternatifi yoktur.
166

Debs, Pezdev ve Serahsnin Hz. Peygamberin ictihadlarnn kaynaklarn
tarttklar blmlerde dikkat ektikleri bir dier nemli husus da Hz. Peygamberin
vahyi beklemekle snanmas (ibtil)dr. Serahs vahiy bekleme sresini, Peygamber
(a.s)n muhatap olduu meselenin doasyla alakal olarak, belirli bir sre
snrlamasna gitmenin mmkn olmayn, teyemmm alrken su arama ve sudan
mit kesmeye ilikin fkh hkmlere benzeterek aklamaya alr. Serahs bu
konuyu ana hatlaryla u ekilde deerlendirir: Nasl ki bir mctehid ictihadda
bulunmadan evvel Kurn ve Snnete bavuruyor ve ancak onlarda arad hkm
bulamadnda ictihad yapabiliyorsa, bunun gibi Hz. Muhammed de balangta
vahyi bekler ne zaman ki ondan midini keserse kiisel ictihadyla hareket edebilir. Bu
yolculuk esnasnda yannda su bulamayan kimsenin teyemmm yapmasna benzer.
Yolcu ayet su bulabilme midi varsa suyu aramadan teyemmm yapamaz. Ancak
yolcunun su bulabilme ihtimali yoksa su aramadan hemen teyemmm yapabilir.
Allah Reslnn durumu su bulma midi olan yolcuya benzer nk o vahiyle her
zaman muhatab olabilir. Bu nedenle vahiy olmayan bir konuda Resululllah hemen
reyine bavurmaz. Bir sre vahiy bekler ancak bu srenin kesin bir snr yoktur.

165
Debs, Takvm, s. 250; Serahs, Usl, II, 95. konuyla ilgili inen yet iin bk. el-Mcdele (58), 1.
166
42
Bunun iin Hz. Peygamber'in kendisinin vahyin gelmesinden mit kesmi olmas
yeterlidir.
167
Serahs bu balamda Hz. Muhammedin ibtiden hkm koymay
gerektiren alanlarda duraksad ve bir bekleyie koyulduunu oysa furua ait
meseleler de ve hkm vahiyle ibtiden belirlenmi olan konularda daha serbest
davrand, vahiy gelmeden de ictihadda bulunulabilecei kanaatindedir. Mellifimiz
devamla Hz. Peygamber ile onun haricindeki mctehidlerin durumunu ayrr. nk
onlarn vahiy alma gibi bir durumu olmadndan ictihad iin -Kurn ve Snnet
zerinde yeterince dndkten sonra- beklemelerine gerek yoktur.
168

Hz. Peygamberin snnetinin bir ekilde vahiy ile ilikili olduu slm
limlerinin ounun mutbk olduu bir husustur. Hanef fkh uslcleri de dinin en
nemli kayna olan Kuran ve snnetin ayn kaynaktan neet ettiini yani her
ikisinin de neticede vahiy ekseni etrafnda deerlendirilmesi gerektiini kabul
etmilerdir. Bunun bir sonucu olarak da yaptklar vahiy taksimlerinde mutlaka
snnete de yer vermilerdir. Onlar tarafndan bazen snnetin bir ksm dorudan
vahiy ile balantl olarak ele alnm, bazen ise Hz. Muhammedin vahiy olmadan
ictihadyla da hareket etmi olabileceini ancak onun bu kararnda karar klmasnn
Allah Tel tarafndan onayland (takrr vahiy) anlamna geleceini
savunmulardr.
Debs, Resulullhn ictihadlarn vahy-i haf, Pezdev ise vahy-i btn
olarak adlandrrken Serahs, onlar dorudan vahiy olarak isimlendirmeyip ibhl-
vahy (vahiy benzeri,) diye adlandrmay uygun bulmutur. Serahsnin Hz.
Peygamber'in ictihadlar iin kulland bu adlandrmay Reslullah'n ictihadlarnn
vahiy ile alakasn daha bandan deil de sonunu esas alarak kurmas itibaryla her
fiillin vahiy neticesinde ortaya konmadn gstermesi asndan olduka nemli
grmekteyiz.
Biz uslclerimizin en azndan sonucu itibariyle snnetin vahiy ile balantl
olduu grne katlmaktayz. Nitekim Hz. Peygamber'in hata yapm olduunu
kabul etmek nasl onun bir insan olduunu kabul etmenin doal bir sonucu ise onun

167
Serahs, Usl, II, 96; Pezdev, Usl, III, 931.
168
Serahs, Usl, II, 92; Erdoan, Vahiy-Akl Dengesi Asndan Snnet, s. 142.
43
bir hata yapmas halinde ilah ikaza muhatap olacan ve bunun zerinde srar
etmeyeceini kabul etmek de onun peygamberliine inancn bir gereidir. Zira onun
din konularda hatalaryla yzst brakldn dnmek bize dinin baz
yanllklarla ulatn dnmekle ayn seviyededir. Dolaysyla snnetin bir ekilde
vahiy ile alakasn kabul etmek bir gereklilik gibi grnmektedir. Ayrca yetlerden ve
sahh hadislerden vahyin sadece iki kapak arasnda olan Yce Kitab olmad da net
bir ekilde anlalmaktadr.
169

169
Bizzat Kurnda, Kurn haricinde de vahiyler olduuna dair birok yet vardr. Bunlar bazlar iin
bk. iin bk. Mevlt Gngr, Kurnn Hz. Peygamberin Snnetine Verdii Deer, Snnetin
Dindeki Yeri, s. 55-60.
KNC BLM
SNNETN TESPT ve HCCET DEER

Hz. Peygamberin snnetleri gerek hayatnda gerek vefatndan sonra
Mslmanlar tarafndan hccet kabul edilmitir. Bununla birlikte snnet olarak
aktarlan bilgilerin Hz. Peygambere ait olup olmad ynndeki farkl grler slm
limlerini zamanla kendi mensubu olduklar ilm disiplinleri ierisinde snnet olarak
kabul edecekleri haberlerin vasflarn belirlemek iin bir haber teorisi gelitirmeye
sevk etmitir. Biz almamzn bu blmnde Hanef fkh usl eserlerinde zerinde
titizlikle durulan haber konularn eksene alp bazen farkl dncelere de yer vererek
Hanef uslclerin grlerini tespit etmeye alacaz. Konumuza Hanef usl
eserlerinde haberin yerinin ve neminin belirlenmesi iin onun hccet deerini bir
ema ile gstererek balayacaz.

Eb Zeyd ed-Debs emada da grld zere
170
hccetleri/delilleri akli ve
er olmak zere ikiye ayrarak bunlar kendi ierisinde mcibe (kesin bilgi ifade eden
aksi caiz olmayan) ve mucevvize (kesin bilgi ifade etmeyen) diye iki balk altnda
inceler. Debs devamla ilmi gerektiren er delilleri:

170
ema iin bk. Bedir, Fkh, Mezheb ve Snnet, s. 155; kr. Debs, Takvm, s. 18; Serahs, Usl, I, 278.
HCCET
Akl er
lmi gerektiren lmi mmkn klan
lmi gerektiren lmi mmkn klan
Muhkem yet
Dorudan duyulan Resl sz
Mtevtir haber
cma
Mevvel yet
Muhassas amm
Ahd haber
Kyas
46
a) Kitb (Muhkem yet)
b) Reslden bizzat duyulanlar
c) Reslden tevtrle nakledilenler
d) cm
olmak zere drt balk altnda inceler ve ardndan tm bu delillerin aslnda
Reslullahn haberine indirgenebileceini syler. nk bu drt delil ierisinde
Kitabullah bize ulatran odur. cmn ise Hz. Peygamber'in bizlere tebli ettii
Kurna ve snnetine muhalif olmas sz konusu olamaz. Debs deliller
hiyerarisinde Reslullahn snnetine verilen nemin gerekesi olarak ise onun
masumluunu gsterir.
171

Dorudan kendisinden duyulan Resl sz, mtevtir ve hd haberler
almamzn temel konularn tekil etmektedir. slm ilimler ierisinde haber
bahsinin konumu hakkndaki bu ksa bilgilerden sonra haber konusunu ilemeye
balayabiliriz.
I. HABER ve KISIMLARI
Herhangi bir olay, nesne veya konuya dair elde edilen bilgilerin genel ad olarak
tanmlayabileceimiz haberin
172
bilgi deeri, din bilgilerin byk ounluunun bu

171
Debs, Takvm, s. 19, 205.
172
Kelm ve fkh limleri genellikle haberi doru veya yalana ihtimali bulunan sz diye tarif
etmilerdir. Abdulaziz el-Buhr, Allah ve Reslnn kelamlarnn deil yalan; yalan olma
ihtimalleri dahi dnlemeyeceinden bu tarifleri kabul etmeyerek u haber tarifini yapar: Haber
hrici bir aklamaya gerek duymadan tam olarak anlalabilen terkiptir. (Farkl haber tarifleri ve
deerlendirmeleri iin bk. Abdlaziz el-Buhr, Kefl-esrr, II, 680). Hadis limleri ise haberi ou
zaman hadisle e anlaml olarak kullanmlardr. Bununla birlikte hadisi sadece Hz. Peygamberden,
haberi ise bakalarndan da nakledilen szler olarak deerlendirenler de vardr. Bu ikinci ksmdaki
deerlendirmeye gre her hadis ayn zamanda bir haberdir. Ancak her haber hadis deildir. (bk. bn
Hacer el-Askalani, Hadis Istlahlar Hakknda Nuhbet'l-fiker erhi ev. Talt Koyiit, s. 22; Tahir
el-Cezri, Tevcih'n-nazar il usli'l-eser, s. 3) Subh es-Slih haber ile hadisin ou zaman e
anlaml olarak kullanld fikrini beyan ederken hadis iin haber teriminin kullanlmasnn hadis
ile snnetin ayn anlamda kullanlmasndan daha yaygn olduunu syler. nk Reslullahn
hadisi dendiinde bundan maksat Reslullaha kadar ulaan haberdir. (bk. Subh es-Slih, Ulmul-
hads, Beyrut, 2002, s. 10).
47
yolla sonraki nesillere aktarlmasndan dolay, slm limleri tarafndan detayl bir
ekilde incelenmitir.
Usl eserlerinde haber konusu incelenirken bu ilmin teorik ve rasyonel
yapsnn bir gerei olarak, Hz. Peygamberle ilgili aktarlan din bilgilerin din
olmayan bilgilerle karlatrlmas ve genel bir haber teorisi oluturulmas
hedeflenmitir. Bu genel ereve, argmanlarn rasyonel bir kurguya oturtma
dncesinde olan kelm ve fkh ilminin bilimsel syleminin bir gerei telakki
edilmekteydi. Bylelikle bu ilimler, Hz. Peygamberden aktarlan bilgileri daha genel
geer bir zemine oturtmay amalamaktaydlar.
173
Hanef fkh uslcleri de bu ama
dorultusunda eserlerinde haber konusunu incelerken ister din, ister gayri din olsun
bir haberin kabul edilmeye elverili olmasn konu edinirler. Mesela Debs ve Serahs
herhangi bir haberin doruluu ile ilgili u ihtimallerden bahsederler:
a) Doruluu kesin bilinen haberler: Yalan sylemekten korunduklar iin
mucize ile peygamberlii ispatlanm peygamberlerin haberleri.
b) Yalan olduu kesin bilinen haberler: Firavunun, sonradan dnyaya geldii
bilindii halde ilahlk iddiasnda bulunmas; kfirlerin cansz olduu halde
putlar kendi ilahlar kabul etmeleri; Mseylemenin bir mucize
gstermedii halde peygamberlik iddiasnda bulunmas bu nevi
haberlerdendir.
c) Doru ve yalan olma ihtimali olmakla birlikte bunlardan birinin tercihinde
zorlanlan haber: Fasn verdii/naklettii haberler bu ksmdandr.
174

d) Doru ve yalan olma ihtimalini iinde barndrmakla birlikte bunlarn
birinin tercih edilebildii haberler. dil bir kimsenin -aklnn nefsine galib
gelmesinden hareketle- getirdii/naklettii haberin doru olma ihtimalinin
tercih edilmesi bu ksmda deerlendirilir.
175

173
Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, s.
156-157; Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet, s. 97; Hseyin Hansu, Mutezile ve Hadis, s. 103.
174
Debs fasn verdii haberlerin tamamn bu balk altnda incelerken, Serahs fasn sadece din
ile ilgili konularda verdii haberleri bu balk altnda deerlendirir. Serahsye gre fask bir
kimsenin dinine ve aklna kyasla verdii haberin doru olma ihtimali varken, taatine kyasla ise
yalan olma ihtimali vardr. Her iki mellifimizin de bu konuda hem fikir olduklar husus el-
Hucurt Suresi (49) 6. yetteki Size bir fask bir haber getirdiinde onu aratrn emrinden
hareketle bu haberlerde aratrma ile bir sonuca ulamadan evvel tevakkuf edileceidir.
175
Debs, Takvm, s. 205-206; Serahs, Usl, I, 374-375.
48
Burada bizim asl aratrma konumuzu Reslullahtan aktarlan haberler
oluturmaktadr. Ancak Hz. Peygamberin sylediklerini ondan duymam olanlar
iin (c) ve (d) klar da sz konusu olduundan, uslclerimiz eserlerinde haber-i
Resl mevzusunu ilerken bu balklar da ele alp incelemitir. almamzda biz de
usl limlerinin yntem ve sralamalarn esas almak suretiyle haberin ksmlarn
inceleyeceiz.
A. MTEVTR HABER
Mtevtir, slmn temelini ve kklerini ispat iin Mslman limlerin
kendisine bavurduklar en hayat kavramlardandr. Nitekim daha balangcndan
itibaren yazl bir metin olarak rivayet edilmesine ramen Kurn bile doruluk
deerini byk lde mtevtir olarak rivayet edilmesinden almaktadr. Kurnn
shhat ynnden deerini mtevtir olarak nakledilmesinden almasnn bata
garipsenebileceine dikkat eken Bedir, aslnda Kurnn yazya geirildii zamanki
yazm tekniklerinin bugn elimizdeki mushaflarda bulunan mkemmellikten yoksun
olduu, noktalama ile dier ayralarn ve iaretlerin mevcut olmad, dolaysyla bir
szcn birden fazla ekilde okunabilme olaslnn bulunduunun gz nne
alnmas durumunda bunun ok rahat bir ekilde anlalabileceine dikkat ekerek
Mslman limlerin niin bu kavrama bu derece nem verdiklerini aklamaya
alr.
176

Tekine, bugn elimizdeki mevcut kaynaklara gre mtevtirin ilk tanmnn
Chz tarafndan yapldn savunur.
177
Chz mtevtir yerine bu kavram ifade
etmek iin icm kavramn kullanr. Chza gre Hz. Eb Bekirin Nebi (s.a.) ile
birlikte Hira Maarasnda bulunduu gibi tarihsel haberlerle, namaz ve zekat gibi

176
Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet, s. 131. Kurann imlasnn bu gnk hale ulama serveni ile ilgili
geni bilgi iin bk. Mehmet Emin Maal, Kurann metin yaps: Mushaf tarihi ve imlas, Ankara,
2004.
177
Tekinee gre mtevtir kavramnn slm dncesi ierisinde yer almas tercme faaliyetlerinin
de etkisiyle Mutezil kelamclar kanalyla olmutur. Mutezili kelmclar buna sevk eden amil ise
nbvveti kabul etmeyen baz frkalarn haberler kesin bilgi ifade etmez eklindeki itirazlarna
cevap verme dncesiydi. Ayrca onlarn haberler hakknda bu ekilde bir tasnife gitmesinin bir
dier sebebi ise haber-i hddan kaynaklanan Mslmanlar arasnda ihtilaflar engellemek
istemeleridir. Bu olaylar yaklak hicr ikinci yzyln ikinci yarsna tekabl etmektedir (bk. Ayhan
Tekine, Bilgi Kayna Olarak Hadis, s. 38).
49
ibadetler sahih icm ile sabittir. Bunu inkr edenin ise ya aklndan phe edilir veya o
kfirdir.
178

slam dncesinin bir terim olarak mtevtir kavramyla tanmas kelm ve
fkh ilminin nclnde olmutur. Muhaddislerin mtevtir kavramyla ilgilenmesi
ise kelm ve fkh limlerine nazaran hayli ge olmutur. Zira asl amalar hadisin
isnad zincirini shhat ynnden deerlendirmek ve bu zincirin rvi halkalarnn
adalet ve zabt ynnden olduu kadar, birbirleriyle balantlar ynnden de salam
ve gvenilir olup olmadklarn tespit etmek olan hadisilerin
179
Hz. Peygambere
aidiyeti hakknda herhangi bir phe olmayan mtevtir haberler hakknda -
balangta- herhangi bir aba gstermemeleri onlarn ilm eilimlerinin bir gerei
olarak telakk ediliyordu. Nitekim erken dnem hadis usl yazarlar ierisinde
mtevtir kavramna yer veren tek hadis limi Hatib el-Badadinin bu konulara yer
vermesi
180
ise onun uslclerin metodunu kullanmasna balanmtr.
181

Muhaddislerin daha sonra mtevtir hadisler ile ilgili yaptklar almalar ise -
yine ilm yntemleri dorultusunda- mtevtir rivayetlerin bulunup bulunmad
yahut bulunsa bile saylarnn ok az olduu yolundaki farkl grlere bir cevap
olmak zere mtevtir olarak rivayet edilen hadisleri bir araya getirmek eklinde
olmutur.
182

1. Mtevtirin Tarifi
Tevtr szlkte; yalnz, ferd, ift olmayan; her ne kadar araya baz faslalar
girse de birbirini takip ederek birbirinin pei sra gelen manalarna gelir.
183
Kelimenin
stlh mnasn ise Crcn yle vermitir:
Mtevtir, adaletleri veya saylarnn okluu sebebiyle yalan zerine birlemeleri
dnlmeyen bir topluluktan rivayet edilip insanlarn dillerinde sabit olan haberdir.

178
Chz, el-Osmniyye, s. 43-44.
179
Talt Koyiit, Hadis Istlahlar, s.347.
180
Hatib el-Badad, el-Kifye fi marifeti uslu ilmir-rivye, I, 88-89.
181
bk. bn Salh, Mukaddime, s. 281.
182
Muhaddislerin mtevtir hadisler ile ilgili yazdklar baz eserler iin bk. Kettn, Hadis Literatr,
ev. Yusuf zbek, stanbul, 1994, s. 399; Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, s. 217.
183
bn Manzr, Lisnul-Arab, V, 273. (v-t-r, md.); Serahs, Usl; I, 282.
50
Bu durumda rivayet edilen haber hakknda lafz ve mana birbirini tutuyorsa buna,
lafz mtevtir; Eer bunlarn arasnda mana mterek olmakla beraber lafzlar
arasnda ihtilf bulunuyorsa manev mtevtir denir.
184

Hanef uslclerinin mtevtir tanmlar byk lde birbirine benzese de
muhteva bakmndan aralarnda baz farklar vardr. Biz bu farkllklara dikkat ekmek
iin mellifimizin de mtevtir tariflerini ayr ayr zikredip bunlarn
deerlendirmelerine yer vereceiz.
Debs, Sahih Haberin Ksmlar bal altnda haberleri mehur ve garip
diye iki ksma ayrr. Mehuru da mtevtir derecesine ulaan ve ulamayan olmak
zere yine iki ksma ayrarak mtevtiri yle tarif eder:
Bir kimse hakkndaki haberin, o sz ilk syleyenden kulanla iitmi gibi hibir phe
duymayacan ekilde sana aktarlmasdr. Bu ise hem saylarnn okluu hem
meknlarnn farkl olmas itibariyle yalan zerine birleme ihtimalleri deten imknsz
olan bir topluluun yine kendileri gibi bir topluluktan rivayet ettikleri haber ile olur.
Ayrca bu haberi rivayet eden her tabakann ayn zelliklere sahip olmas gerekir.
185

Serahs mtevtir haberi yle tarif eder:
Reslullaha ulancaya kadar, saylarnn okluu ve meknlarnn farkl olmas
nedeniyle yalan zerine birleme ihtimalleri dnlemeyen bir topluluun yine
kendileri gibi bir topluluktan rivayet ettikleri haberdir. Ayrca bu haberi rivayet eden
her tabakann ayn zelliklere sahip olmas gerekir. Be vakit namaz, bunlarn rekt
saylar, zekt ve diyet miktarlar bu ekildeki haberlerdendir
186

Pezdev ise Debs ve Serahsnin mtevtir haber iin yaptklar tarifleri kabul
etmekle birlikte bunlara ek olarak rvilerin dil olmasn art komutur. Pezdevnin
yapt mtevtir tarifi yledir:

184
Crcn, Tarft, s. 279-280. Crcninin mtevtir iin rvilerin dil olmasn art komas, ou
lim tarafndan kabul edilmemitir.
185
186
Serahs, Usl, I, 282-283.
51
Sana Reslullahtan hibir pheye mahal brakmayacak bir ekilde, sanki gzle grm
kulakla iitmisin gibi kesin bir ekilde aktarlan haberdir. Bu ise saylarnn okluu,
meknlarnn farkll ve adaletleri sebebiyle yalan zerine birlemeleri ihtimali
mmkn grnmeyen bir topluluun yine kendi vasflarna sahip bir topluluktan
rivayet ettikleri haberle olur. Haberin her tabakada bu zellii tamas gerekir.
Kurnn bize nakli, be vakit namaz ve bunlarn rektlarnn says ile zekt miktarlar
bize bu yolla gelen rivayetlerdir.
187

Grld gibi Hanef uslclerin mtevtir tarifleri, ilerinde tadklar baz
kk farklarla birlikte byk lde benzerlik gsterir. Burada hadis limlerinin
mtevtir tarifleri ile almamza esas aldmz melliflerin tarifleri arasndaki u
farka dikkat ekmek istiyoruz. Bilindii gibi hadis limleri mtevtirden bahsederken
onu lafz mtevtir ve manev mtevtir olmak zere iki balk altnda incelerler.
Oysa her uslcnn de tariflerinde byle bir ayrma gitmedikleri grlyor.
Melliflerin bu konu ile ilgili verdikleri rnekleri gz nne aldmzda onlarn
mtevtir haber ile kastettiklerinin hadis limlerinin manev mtevtir dedikleri
blme daha yakn olduunu ancak ikisi arasnda yine de baz farklarn bulunduunu
grmekteyiz. Nitekim Murteza Bedir, Haneflerin mtevtir ile kastettiklerinin
manev mtevtirle de tam rtmedii ynndeki kanaatini u ekilde ifade eder:
uslclerin (hadis uslcleri) manevi mtevtirden kastettikleri ey tam olarak
teknik bir usl terimi olan mtevtire tekabl etmemektedir. Onlarn (hadis
uslclerinin) manevi mtevtirden anladklar tek tek hd haberlerin oluturduu
ortak manadr. Hlbuki uslde mtevtir, temelde topluluklarn nesiller aras
devrettikleri mirastr.
188

Melliflerimizden Serahsnin el-Mebst adl eserinde imamn namazda kraatini
ne zaman sesli, ne zaman sessiz yapacan anlatrken verdii u bilgiler Haneflerin
tevtr ile ilgili dnceleri hakknda bilgi vermesi, mtevtiri bir hadisin
rivayetinden ok gelenekle ilikilendirmeleri ve bununla tevrs arasnda kurduklar
ilikiyi gstermesi asndan nemlidir:

187
Pezdev, Usl, III, 670-671.
188
Murteza Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet, s. 132.
52
(imam) "teehhd" de gizli syler. nk Reslullah (s.a.v.)'n teehhd aktan
okuduu nakledilmemitir. Reslullah (s.a.v.)'dan gnmze kadar da insanlar
teehhd gizli okumay tevrs edegelmilerdir. Tevrs (nesiller aras aktarlan bilgi)
ise tevtr gibidir (.. .).
189

2. Mtevtirde Aranan artlar
Mtevtir haber ile ilgili Debs, Serahs ve Pezdevnin tariflerindeki benzerlik
ve farklar u ekilde sralayabiliriz.
a. zerinde ittifak edilen artlar
Debs, Serahs ve Pezdevnin tariflerindeki ortak artlar unlardr.
aa. Yeter ounluk
Mtevtir bir haberin "yalan zerine birlemelerini akln mmkn grmeyecei
bir topluluk tarafndan rivayet edilmesi" gerek melliflerin gerekse bu konu hakknda
gr beyan edenlerin ounun ittifakla kabul ettikleri bir arttr. Bununla birlikte
akln yalan zerine birlemelerini mmkn grmeyecei yeter saynn ka kii olduu
ile ilgili farkl aklamalar yaplmtr. Mesela Abdlazz el-Buhrnin aktardna
gre, bu konuda drt, be, on iki, krk ve yetmi gibi saylar art koanlar olmutur.
190

Ancak melliflerimiz bu saynn ka olduu veya olabilecei hususunda herhangi bir
kayda yer vermemektedirler. Onlar ksaca mtevtir haberi rivayet edenlerin yalan
zere birlemeleri mmkn grlmeyecek derecede kalabalk olmasn art
komulardr. Koyiit bu art yle izah etmitir: Haberi yle bir kalabalk rivayet
ediyor ki, bu kalabal tekil eden ferdlerin bir araya gelerek o haberi uydurup yaymak
hususunda sz birlii etmelerini akl kabul etmez.
191

189
Serahs, el-Mebst, I, 32.
190
Abdlazz el-Buhr, Kefl-esrr, III, 671; Subh es-Slih, eserinde mtevtir iin art koulan
saylara ve bunlara delil olarak getirilen yetlere yer verdikten sonra btn bu istidlallerin doru
olmadklarn syler. nk bu konuya delil olarak getirilen yetler genellikle husus bir hadise ile
alakaldr (Subh es-Salih, Ulmul-hads, Beyrut 2002, s. 147-148). bn Hacer de mtevtir ile ilgili
bilgiler verirken herhangi bir say kaydna gitmenin doru olmayacan syler (bn Hacer el-
Askaln, Hadis Istlahlar Hakknda Nuhbet'l-fiker erhi, ev. Talt Koyiit, Ankara, 1971, s. 23).
Ayrca tevatr iin belli say art arayanlar, delilleri ve deerlendirmeleri hakknda bk. Bilal Saklan,
Mtevtir ve Meseleleri, s. 15-17.
191
Koyiit, Hadis Istlahlar, s. 345; ayrca bk. bnu'l-Esr, Cami'l-usl, I, 67-68.
53
ab. Meknlarnn farkll
Mtevtir haberi nakleden topluluklarn ayn yerden olmalar haberin shhatine
leke drebilecek bir zellik olarak grlebilir. Ancak her ne kadar mellifimiz bu
kayd tariflerine eklemilerse de onlarn bu art olmazsa olmaz bir art olarak
grdkleri kanaatinde deiliz. Nitekim Hz. Peygamber'den mtevtir olarak gelen
rivayetlerde byle bir art aranmamaktadr. Abdlaziz el-Buhri de cumhrun
byle bir art ileri srmediini belirterek u rnei verir:
Haclar hacda meydana gelmi bir olay anlatsa veya bir cmi cemaati namazda
meydana gelen bir olaydan bize haber verse bu kesin bilgi ifade eder.
192

ac. Her tabakann bu artlar tamas
Bir haberin kesin bilgi ifade etmesi iin Hanef uslclerin aradklar nemli
artlardan birisi de mtevtir haberi rivayet eden ilk neslin tamamnn ayn
zelliklere sahip olmasdr. Sz konusu nesilde aranan bu ounluk bulunduktan
sonra nesiller arasnda rvilerin saysndaki kk deiikliklerin fazla nemi
olmamakla birlikte btn tabakalarda saynn tevtr iin art koulann altna
inmemesi gerekir. Nitekim ileride ayrntl olarak ele alacamz Yahudi, Hristiyan ve
Mecuslerden rivayet edilen haberlerin mtevtir olarak kabul edilmemesinin en
nemli nedeni olarak rivayet edildii her devrede bu artlarn tahakkuk etmemesi
gsterilmitir.
193

b. zerinde ihtilf edilen artlar
Uslclerin mtevtir iin yaptklar tariflerde u farklar grmekteyiz.
ba. Haberin Reslullaha ulamas
Serahs ve Pezdev tariflerinde mtevtir haberleri sadece Reslullah'tan gelen
haberlere hasrederler. Debs ise daha geni bir mtevtir tarifi yaparak haberi
verenin kimliinin nemli olmadn, mtevtir iin aranan artlar tayan her
haberin ilk syleyenine baklmakszn mtevtir olabileceini belirtir. Ancak Serahs
ve Pezdev her ne kadar mtevtir haberin tarifine Reslullah kaydn eklemi
olsalar da bu balk altnda verdikleri rneklere baktmzda, Reslullah'tan gelmeyen

192
Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 681.
193
54
haberleri de mtevtir kapsamnda incelemeleri onlarn da bir habere mtevtir
denmesi iin Hz. Peygambere ait olmasn art komadklarn gstermektedir.
bb. Adalet
Serahs ve Debs mtevtir tariflerinde haberi rivayet edenlerde adalet art
aramazken, Pezdev mtevtirin artlarndan birisi olarak adalet artna da yer verir.
Rvide aranan bir art olmas cihetiyle bir hadis usl terimi olan adaletle bu ilimde
en genel manasyla rvinin Mslman olmas kastedilir. Oysa Pezdevnin Yahudi ve
Hristiyanlarn mtevtir olarak rivayet ettikleri sylenen haberlerini eletirirken
buna sebep olarak rvilerin Mslman olmamalarn veya gnahkr olmalarn deil
de ilk tabakalarnda mtevtir iin aranan arta ulamamalarn gstermesi, onun bu
kayd mtevtirin olmazsa olmaz artlarndan birisi olarak deil, olmas halinde daha
iyi olacak bir art olarak grd anlalmaktadr.
194
Nitekim Mslman
olmayanlardan gelen mtevtir haberlerin de kabul edilecei ynnde Abdlazz el-
Buhr u rnei verir:
ayet Konstantin halk meliklerinin ldn bize haber verseler bu onlarn kfir ve
fcir olmalarna ramen kesin ilim ifade eder.
195

Hanef uslclerin mtevtir haberin tarifi erevesinde yaptklar bu
aklamalarla yetinip onlar iin neredeyse mtevtir kadar nemli olan mehur haber
konusuna geebiliriz.
196

B. MEHUR HABER
Szlkte, birini, bir eyi tantmak, ortaya koymak, yaymak gibi anlamlara gelen
-h-r (,.) kknden treyen mehr, insanlar arasnda tannan, bilinen demektir.
197

Kelime slm ilimleri ierisinde Hz. Peygamberin snnetinin sonraki nesillere intikal
biimlerinden birini ifade etmek iin eitli ekillerde tarif edilmitir. Biz gerek

194
Pezdev, Usl, II, 685.
195
Abdlazz el-Buhr, Kefl-esrr, II, 681.
196
Mtevtir ile ilgili aranan dier artlar ve deerlendirmeleri iin bk. mid, hkm, s. 18-27; Bilal
Saklan, Mtevtir ve Meseleleri, s. 15-23; Hasan Hseyin Tunbilek, Bilgi Kayna olarak Haber-i
Sadk, HFD, V, 112-116.
197
bn Manzr, Lisn'l-Arab, IV, 431.
55
konumuz gerekse bu terimle ilgili yaplan tanmlarn byk lde benzerlikler
gstermesinden dolay burada melliflerimizin tariflerini aktarmakla iktifa edeceiz.
Debs, mtevtir tarifinde de yer verdiimiz gibi sahih haberleri balangta
mehur ve garib diye ikiye ayrm, ardndan da mehuru mtevtir derecesine
ulaan ve ulamayan balklar altnda incelemitir. O, mtevtir derecesine olmayan
mehuru yle tarif eder:
lk tabakas haber-i vhid zellii tamasna ramen ikinci ve nc tabakalarnda
mtevtir derecesine ykselmi haberlerdir.
198

Serahs, fakhlerin hayyizit-tevtr veya mehur diye isimlendirdiklerini
syledii haber trn u ekilde tarif etmitir:
Hz. Peygamberden yalan zerine ittifak etmeleri vehmi oluabilecek bir topluluun
nakletmesine ramen limlerin kabul edip amel ettikleri, balangc itibaryla hd olup
devam itibaryla mtevtir olan haberdir.
199

Pezdev ise Reslullaha ittisalinde sreten (grnte) bir kuku tayor olsa
da gerekte bir kuku iermeyen haber
200
eklinde formle ettii mehur haberi yle
tarif etmitir:
Asl hd olup sahbeden sonraki iki nesilde yalan zere ittifak etmeleri
dnlemeyen topluluklar tarafndan nakledilen haberdir.
201

Melliflerin tariflerinde tbin ve etbaut-tbiun dnemine zel bir nem
atfedildii grlmektedir. Onlara gre bu devirlerde yaam limler gvenilir
kiilerdir dolaysyla onlarn ahitlii ve ameli ile mehur haber deer kazanm
bylece mtevtir derecesine yaklamtr.
202

198
199
200
201
202
Serahs, Usl, I, 293; Pezdev, Usl, II, 688.
56
Bir haberin yaygn ekilde kullanlmas ve bu sayede mehur olmas ile Hanef
doktrinindeki mehur snnet kavramn ayrmak gerekir. Serahs bu geree dikkat
ekmek iin olsa gerek mehur hadisin mehurluunu limlerin kabulne mazhar
olmasna ve onunla amel etmelerine balar.
203
Bu yaklam aslnda fakhlere olan
gvenin habere yansm halidir.
Hanef uslclere gre bir haberin mehur olabilmesi iin zellikle ilk
nesildeki limlerin kabulne mazhar olmas ve onlarn devrinde yaygnlk kazanmas
ok byk bir neme sahiptir. Ancak burada nemli bir noktaya dikkat eken Yarg,
unlar syler:
Aratrmamz neticesinde tespit edebildiimiz kadaryla Haneflerin, hadisin mehur
olma zamanyla ilgili grlerinin belirtildii yerlerde bazen kullanlan asr veya nesil
(qarn, qurn) ile sahbe ve tbindan en son fert kalncaya kadar geen zaman dilimi
deil; onlarn birlikte youn olarak yaad dnemi kastettikleri anlalmaktadr.
204

Haneflerin bir haberin daha sonraki asrlarda mehur olmasna ise pek itibar
etmedikleri grlmektedir. Bunda ise nc nesilden sonra birok haber-i vhidin
mehur olarak rivayet edilmeye balamasnn byk etkisi vardr. Bu geree dikkat
eken Abdlazz el-Buhr daha sonraki asrlarda namazda fatihay okumay ve
abdeste besmele ile balanmay bildiren haberler gibi haber-i vhidlerin genelinin
mehur olduunu ancak Haneflerin bunlar mehur haberler arasnda
deerlendirmediklerini syler.
205

Haneflerin mehuru ifade etmek iin kullandklar bir dier terim ise,
ounlukla mehur ile ayn anlamda kullandklar mstefizdir.
206

203
Serahs, Usl, I, 292 (., _.- ,., .- ....) .
204
Yarg, Mehur Snnet, s. 36-37.
205
Abdlazz el-Buhr, Kefl-esrr, II, 688.
206
Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 688 (Bu kelimenin kullanmndaki baz incelikler iin, bk.
Yarg, Mehur Snnet, s. 76-78).
57
C. HABER- VHD
Bir anlamna gelen .- kelimesinin
207
haber kelimesiyle izafet yaplmas
sonucu tek kiinin verdii haber anlamna gelen haber-i vhid terimi, slm
literatrde, mtevtir olmayan hadislerin deeri zerindeki tartmalar nedeniyle
mahiyet ve kapsam bakmndan tarih ierisinde birka defa anlam deiikliine
uramtr. Bu terim, balangta szlk manasna da yakn olarak tek kiinin rivyet
ettii haber anlamnda kullanlrken Mtevtir kavramnn literatrde bir terim
olarak kullanlmasndan sonra bu kavramn kapsamna girmeyen her tr haberi ifade
etmeye balamtr.
208
Zamanla zellikle Hanef uslclerin -her ne kadar kayna
itibariyle haber-i vhid olsa da- mehur habere, haber taksimi ierisinde ayrca yer
vermeleri haber-i vhidin mtevtir ve mehur haricinde kalan haberler iin
kullanlmasna zemin hazrlamtr.
Pezdev, haber-i vhidi; mtevtir ve mehur haber dndaki, bir veya birka
rviden rivyet edilen, hem eklen hem de mnen Reslullaha nispetinde phe
bulunup ilm-i yakn ifade etmeyen ancak ameli gerektiren haber olarak tarif eder.
209

Burada haber-i vhidde eklen phe ile Reslullaha ulamasnn kesin olmamas;
mana ynnden phe ile ise mmetin geneli tarafndan kabul grmeyip kendisiyle
amel edilmemesi kastedilmitir.
210

Pezdevnin bu tarifinde, eklen oluan phe ile bu haberleri mtevtirden ayrt
ettiini, mnen pheyle ise mmetin kabulne mazhar olmakla mehur olan haber-i
vhidleri, tarif dnda tuttuunu grmekteyiz.

207
bn Manzr, Lisnul-Arab, III, 446.
208
Mustafa Ertrk, Haber-i Vhid, DA, XIV, 350; Bkilln, haber-i vhidi yle tarif eder: Bu
tamlamann szlk anlam aslnda tek kiinin verdii haberdir. Rvisi bir tanedir, iki veya daha fazla
deildir. u kadar var ki fakhler ve kelmclar ilim ifade etmeyen btn haberleri [mtevtir
olmayan haberleri] ister rvisi bir tane olsun isterse birden fazla olsun had haber diye
isimlendirmilerdir. Bu haber ilim ifade etmez. Fakat rvisi adil ise ve kendisinden zt daha salam
bir rivyet yoksa bizim mezhebimize gre bununla amel edilir. (Bklln, Temhid, s. 386); Gazl de
tevtr derecesine ulamayan rivyetleri, be veya alt kii tarafndan rivyet edilmi olsa bile had
haber olarak tarif ederek bunlarn ilim ifade etmediini syler. Ayrca Gazl haber-i vhidin kesin
bilgi ifade etmemesinden hareketle peygamber szne bu adn verilmesini uygun bulmaz (Gazl,
slm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi (el-Mustasf), ev. Yunus Apaydn, I, 218). Ayrca
bk. Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, s. 166.
209
Pezdev, Usl, II, 680, 690.
210
bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 690.
58
Serahs, haber-i vhidi, iinde phe barndrmasna ramen eitli sebeplerle
amel edilmesi gereken, ancak amel etmeyenin gnahkr olmayaca haber eklinde
tarif eder.
211
Debsnin tarifi de bu ekildedir ancak o, haber-i vhidi dorudan tarif
etmeyip, onu, mehur olmayan haberler ierisinde makbul olanlar ksmnda ele
almtr.
212

Hanef uslclerin eserlerinde haber-i vhid ile yakndan ilgili grdmz baz
terimleri yle aklayabiliriz.
az terimi uslcler tarafndan genellikle mehur hadisle rtmeyen ondan
farkl bir hkm bildirmesinden dolay amel edilmeyen
213
ve mehur olmas gerektii
halde mehur olmayan
214
haberler iin kullanlmtr. Serahs ve Pezdev bazen bu
manada garib terimini de kullanrlar.
215
Ancak Debs garibi mehur haberler
dndaki haber trlerinin genel ad olarak haber-i vhid iin kullanr. O garip haberi
mehur seviyesine ulamayan ama kabul gren (garip-makbl) ve mehur seviyesine
ulamayp inkar edilen (garib-mstenker) olmak zere iki ksma ayrr.
Hanef uslcler hadis rivayetinde mehul olan rvinin rivayet ettii selef
arasnda bilinen ama amel edilmeyen hadisi ise mstenker olarak isimlendirerek
onunla amel edilmeyeceini sylemilerdir.
216

II. HABERLERN BLG DEER
Usl eserlerimizde haberlerin bilgi deerleri tartlrken, elde edilen bilginin
mahiyeti ve oluum ekli hakknda baz terimlere yer verildiini grmekteyiz. Biz
ilerleyen sayfalarda ska atfta bulunacamz bu terimlerle ilgili ksaca bilgi verdikten
sonra her bir haber trnn ifade ettii bilgi deerine ayr ayr yer vereceiz.

211
212
Debs, Takvm, s. 207, 213.
213
Mesela bk. Serahs, Usl, II, 252.
214
Mesela bk. Serahs, Usl, I, 364.
215
Mesela bk. Serahs, Usl, I, 364, 366, 368.
216
Debs, Takvm, s. 213 Serahs, Usl, I, 293; Pezdev II, 707.
59
lm-i Yakn: Ksaca doruluu hakknda kesin kanaatin hsl olduu bilgi
eklinde tarif edebileceimiz ilm-i yakni Crcni yle tarif eder:
Bir eyin ne ise yle olduuna, aksinin olmasnn imkn dhilinde olmadna ve
vakann da o ekilde olduuna kesin inanmaktr.
217

lm-i Tmanne: Aksinin imkn dhilinde olduunu kabul etmekle birlikte
kalbin bir eyin doru olduuna kanaat getirmesidir.
218
Debs ve Serahs eserlerinde
ilmi tmanne iin verilen rnei u ekilde ifade edebiliriz.
A ahs B ahs ile pazartesi gn grse; sal gn A ahs B ahsn
grmek iin evine ziyarete gitse ancak evden alama sesleri duysa, evde bir matem
havas olsa, ayrca B ahsnn akrabalar A ahsna B nin vefat ettiini syleyerek
Aya taziyede bulunup taziye kabul etseler, A ahsnda B nin ldne dair
oluan bu bilgi kesin bilgi deildir. nk btn bu yaplanlar bir hile de olabilir. O
kiinin ldn syleyenler yalan sylemi veya onun ldn zannetmi de
olabilirler. Ayrca bu haberi aktaranlar yalan sylemek iin bir araya gelmi de
olabilirler.
219

Bu bilginin kesin olmadna dair bir baka delil ise verilen rnekte kendisinde
ilm-i tmanne oluan ahsa (A) kendisine aka yapld sylenince, bilgisinde bir
phenin oluabilmesidir. Zira bu ahsta ilm-i yakn olumu olsayd, aka yapld
haberini aldnda iinde hibir phe duymazd.
220

Kalbin birine meyletmeksizin iki husus arasndaki tevakkufu, kararsz duruunu
ifade etmek iin ekk szc kullanlr.
221
Kalbin bunlardan birini tercih eder, fakat
dierini de zihninden atmamas iin ise zann, kullanlr. Zann ayrca %50 ile %99
arasnda kalan bilgilerin genel ad olarak da kullanlr.
222

217
218
219
Debs, Takvm, s. 207; Serahs, Usl, I, 284.
220
Benzer bir deerlendirme iin bk. Debs, Takvm, s. 207.
221
222
Crcn, Tarft, s. 203, 219.
60
Yukarda ksaca tariflerini verdiimiz terimler elde edilen bilginin mahiyeti
hakknda bilgi verirken aada aklayacamz iki terim ise haberin elde edili
yntemi ile ilgili olarak kullanlr.
Zarr Bilgi: Hibir fikr aba, faaliyet ve gayret gstermeden, herhangi bir
delile bavurmadan insann irade ve kudretinin dnda, kendiliinden ve kanlmaz
olarak meydana gelen bilgidir.
223

Kesb Bilgi: nsann sebeplerine yapmak sretiyle iradesi ve gayreti
neticesinde Allahn onda meydana getirdii bilgidir. Bu bilgi; delil getirme akl
yrtme ve delillere dayanarak bilinenlerden bilinmeyenleri elde etmeyi ifade eden
istidll ve nazar bilgiyi de iine alr.
224
Zarr bilgi onu iiten herkes elde ederken
kesb bilgilere o sahada ehliyeti olanlarn gayretleri sonucu ulalr.
225

A. MTEVTR HABERN BLG DEER
Tevtren nakledilmi bir haberin bilgi deeri hakknda hemen btn insanlar
hem fikirdirler. Ancak Serahs mutlak olarak hibir haberin kesin bilgi ifade
etmeyecei ve haberlere itibar edilmemesi gerektiini savunan bir gruptan
bahsetmekte ve bunlar aklszlkla itham etmektedir.
226
slm limleri arasnda
mtevtir haberin nemli bir bilgi deerinin olduu kabul edilmekle birlikte, onun
ifade ettii bilginin mahiyeti hakknda baz farkl grler vardr. Usl
melliflerimizin mtevtir haberlerin bilgi deeri ile ilgili grlerini konuyla ilgili
tartmalar da dikkate alarak iki balk altnda inceleyebiliriz.

223
bk. Bklln, Temhid, s. 53; Crcn, Tarft, s. 234; Bekir Topalolu, Kelm lmine Giri, stanbul,
1981, s. 70-71; Hasan Hseyin Tunbilek, Bilgi Kayna olarak Haber-i Sadk, HFD, anlurfa
1999, V, 92.
224
bk. Crcn, Tarft, s. 234; Refik el-Acem, Mevstu mustalahtu usll-fkh indel-mslimn, I,
1032; Bekir Topalolu, Kelm lmine Giri, s. 71; Hasan Hseyin Tunbilek, Bilgi Kayna olarak
Haber-i Sadk, V, 93.
225
bn Hacer, Nuhbet'l-fiker erhi, s. 24.
226
.- _- .,.. , - .... \ .. \ ,. \ .. \ , _.. _. . ,- _. L.. .,. ; ;
.-. _. _,,. -.-\ \...\ Bunlar kendi benliini, din ve dnyasn ana ve babasn bilmeyen
sefih/aklsz bir adamn szleridir. Bu iddia tpk gzle grdklerini inkar eden sofistlerin iddiasna
benzer. Serahs devamla tevtren rivayet edilen haberlerin istidlal ile elde edilen bilgilerden daha
kesin olduunu, dolays ile bu ekil bir iddiada bulunanlarla tartmann dahi gereksiz olacan
ima eder (Serahs, Usl, I, 283).
61
1. Mtevtir Haberin lm-i Yakn fade Etmesi
Debs, Serahs ve Pezdev tevtren nakledilen haberin atfedildii kiiye aitlii
kesindir. Her mellif de bu konuda kendi kanaatlerine yer vermeden evvel
tevtren rivayet edilmi bir haberin insan kalbinde ilm-i yakn deil de ilm-i
tmanne oluturduunu dnen bir grubun grlerine delilleriyle birlikte yer
verirler. Buna gre bu grup balca u gerekeden dolay mtevtirin ilm-i
tmanne ifade ettiini savunmaktadr.
Mtevtir haber her ne kadar birok kiinin ayn eyi rivayeti olsa da bu
rivayetler ayr ayr dnldnde her biri haber-i vhiddir. Haber-i vhid
ise zan ifade eder. Zan ifade eden ayr ayr unsurlarn bir araya gelmesinden
ise ilm-i yakn olumaz.
ayet mtevtir kesin bilgi ifade etseydi Hrstiyan, Yahudi ve Mecuslerden
mtevtir olarak gelen haberlerin de bu zellie sahip olmas gerekirdi.
Mtevtir artlar arasnda zikredilen yalan zere birlememe artndan
bahsetmek mmkn deildir. Zira insanlar ne kadar fazla olurlarsa olsunlar
yalan zere birleebilirler.
Serahs bu gerekelerden ilkini savunanlar haberlerin tamamn inkr edenler
gibi grr ve bu gr doru bulmaz. Ona gre bu gr savunan Allaha ve
Reslne gerek manada iman etmiyordur.
227
nsanlarn tevtr yoluyla rendikleri
bilgiler ile gzle grerek elde ettikleri bilgiler arasnda kesinlik asndan bir fark
yoktur. Mesela nasl bir insan kendi yaad ehrin varln gzle grerek kesin
biliyorsa, Mekke ve Badat gibi ehirlerin Dnyada var olduunu da pheye mahal
brakmayacak bir netlikte kesin olarak bilir.
228

Serahs daha sonra bu bilgileri de teker teker insanlarn bir araya gelmesi ile
olumu mtevtir nakillerle rendiimizi ama hibir kimsenin Dnyada Mekke
yoktur demediini, nk bunun kesin bir bilgi olduunu syleyerek birinci iddiaya
cevap verir.

227
Serahs, imann pheyi kabul etmeyecei prensibinden hareketle mtevtir haberi kabul etmeyen
kimsenin gerek Mslman olmayacan savunur. Zira mtevtir bir haberi phe ile karlayan
kimse Hz. Peygamber'in tebli ettikleri bir yana onun yaadndan dahi phe edilmesi gerektiini
savunacaktr.
228
Serahs, Usl, I, 285; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 207-208.
62
Yahudi, Hristiyan ve Zerdtlerden mtevtir olarak geldii iddia edilen
haberlerin bilgi deerleri ise her mellifin zerinde fikir beyan ettikleri nemli ve
geni bir konudur. Belki de mtevtir ve mehur ayrmna slam limlerini gtren en
nemli gereke bu tr haberlerin varl ve bilgi deerleri hakkndaki tartmalardr.
Haneflere gre mtevtir haberin Mslmanlar tarafndan aktarlmas art
yoktur. Byle olunca dier dinlerin mntesiplerinden gelen bu nevi haberlerin de
ilm-i yakn ifade etmesi gerekir. Uslclerin bu noktada gayr-i Mslimlerden
tevtren gelen haberlerin de kesin bilgi ifade edecei ile ilgili herhangi bir itirazlar
bulunmamaktadr. Ancak onlar burada sz konusu olan rivayetlerin mtevtir olarak
nitelenmesinin doru olmayaca kanaatindedirler. nk bu haberler mtevtir iin
vazgeilmez bir art olan her tabakada yeterli ounluk tarafndan rivayet edilme
artn bnyesinde bulundurmamaktadr. Mesela Hristiyan ve Yahudilerin Hz.
sann armha gerildii ynndeki haberleri, ilk nakledenlerin mtevtir iin aranan
say artnn altnda olmas nedeniyle mtevtir olarak kabul edilmemitir. Serahsnin
belirttiine gre bu haberi rivayet eden toplam drt kii idi ve bunlarn yalan zere
birlemeleri mmkndr.
229
Ayrca Serahsnin dikkat ektii bir dier nokta ise
Yahudilerin Hz. say tanmadklar, Hristiyanlarn ise armh hadisesini uzaktan
seyrettikleri dolaysyla orada armha gerilenin sa (a.s) olduunu zan ile
syledikleridir. Serahs ayet burada bir mtevtirden bahsedilecekse bunun sadece
armha birinin gerildii rivayeti olacan ancak armha gerilenin kim olduu
hakknda herhangi bir mtevtir nakilden bahsedilemeyeceini belirtir.
230

Netice olarak Hz. sann armha gerildii ynndeki nakiller asl itibariyle
mtevtir seviyesinde olmayp daha sonraki nesillerde mtevtir zellii kazanm
mehur haberlerdir. Bu tr haberler ise ilm-i tmanne ifade eder. Ancak Debs ve
Serahs bu bilgilerin ilm-i tmanne de ifade etmedii kanaatindedir. Bunun
gerekesi ise ilm ynden daha gl bir delilin bunu geersiz klmasdr. nk Allah
Tel Kurn- Kermde srailoullarnn Hz. say kesinlikle ldrmediklerini

229
Bu konuda detayl bilgi iin bk. Mahmut Aydn, Tarihsel sa: mann Mesihinden Tarihin sasna,
Ankara, 2002; Halil Kalyoncu, Harputlu shak Efendinin eserlerinde Hz. sann armha gerilme
meselesi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Elaz, 2005.
230
Serahs, Usl, I, 286; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 210.
63
buyurmutur.
231
Hal byle olunca kendisi ile kalbi tatmin eden ilmin sabit olduu
hccete kar ondan daha kuvvetli bir delil ortaya ktnda bu hccetin meydana
getirdii kalbi tatmin eden ilim ortadan kalkar ve kalbe skn verdii sanlan bilginin
yanl olduu anlalr.
232

Melliflerimiz, Mecuslerin; Zerdt ile ilgili aktardklar bilgileri de mtevtir
kabul etmeyerek bunlar illzyonistlerin gz boyamalarna benzetmilerdir. Bu
rivayetlerin mtevtir saylmamasnn bir dier sebebi ise her tabaka iin ayr ayr
aranan yeter ounluk artnn bulunmamasdr. Mesela kraln atnn ayaklarn
karnna sokup kard halde atn lmemesi ynnde Mecuslerden gelen bir rivayet
ile ilgili Serahs u deerlendirmeleri yapar: Bu olay kraln yakn dostlar arasnda
gemitir. Bunlarn da yalan zere birlemeleri mmkn olduundan naklettikleri
habere mtevtir denmez. Ayrca bu haberlerin daha sonra insanlar arasnda
yaylmas da kraln adamlarnn insanlar kl zoruyla bunlar kabul etmeye mecbur
brakmas suretinde olmutur. Kl tehdidi altndaki bir topluluun yalan rivayette
bulunmas da mmkndr.
233

nsanlarn saylar ne kadar ok olursa olsun yalan zere birleebilecekleri
iddiasna gelince, Debs insann ftrat olarak srlar if etmeye meyilli olduunu
ancak tevtren rivayet edilen haberlerde bu kadar yl gemesine ramen kimsenin bu
nevi bir aklamada bulunmadn syleyerek bu iddiay reddeder.
234

2. Mtevtir haber zarr bilgi ifade ermesi
Serahs mtevtirin zarr bilgi ifade ettii ynndeki Hanef limlerinin
kanaatini yle ifade eder:
Bize (Haneflere) gre mtevtir ile sabit olan ey gzle grlen eyler gibi zarr bilgi
ifade eder. Ancak fi limleri mucizeyi grdkten sonra nbvvete olan inan gibi, bu
nevi rivayetlerin ilm-i yakn ifade etmekle birlikte zarr deil, kesb ilim ifade ettii
kanaatindedirler. Onlarn bu konuda ileri srdkleri delil ise u ekildedir: ayet

231
bk. en-Nis (4), 157.
232
233
Serahs, Usl, I, 287; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 211; Pezdev, Usl, II, 685.
234
64
mtevtir haber zaruri bilgi ifade etseydi, insanlarn onu kabul etmemesi sz konusu
olmazd. nsanlarn arasnda bu bilginin kesinlii hakknda baz phelerin olmas
mtevtirin ilm-i yakn ifade etmekle birlikte mkteseb bir bilgi ifade ettiini gsterir.
Serahs devamla filerin bu grn kabul etmeyerek fi limlerin
grlerine kar u itirazlarda bulunur:
ayet mtevtir mkteseb bir bilgi olsayd onu ancak bu bilgiyi elde etmek iin bir aba
ierisine girenler elde edebilirdi. Oysa kk bir ocuun anne babasnn kim olduu
ynndeki bilgisi gibi bu ilim iin herhangi bir aba sarf etmeyenlerde de biz bu
bilginin meydana geldiini grmekteyiz.
235

Serahs kk ocuun ebeveynini bilme bilgisini delil getirerek bu bilginin
zarr bilgi ifade ettii yndeki kanaatini delillendirmek istemitir. nk meydana
gelen bu ilmin zarr deil de mkteseb olduu savunulursa henz doru ile yanl
bir birinden ayrt edemeyen ocuun bu bilgiyi edinmesi mmkn olmazd.
B. MEHUR HABERN BLG DEER
Mehur haberin gerektirdii ilmi, ilm-i yakn olarak grmeyen Hanef limleri
bunun sadece Hz. Peygamberden bizzat duyulan ve ondan mtevtir olarak rivayet
edilen haberler iin sz konusu olaca kanaatindedirler. Onlara gre Reslullahn
vefatndan sonra nakledilen herhangi bir bilginin ona aitliinin kesinlik kazanmas
ancak sahbe dneminden balayarak yalan zere birlemelerini akln alamayaca
topluluklarn birbirlerinden rivayet etmeleri ile mmkn olur. Oysa mehur hadiste
rviler zincirinin ilk halkasndaki kusur olarak kabul edilebilecek olan baz eksiklikler
haberin ilm-i yakn ifade etmesinin nnde bir engel tekil etmektedir.
Melliflerden evvel mehur hadislerdeki bu noktaya dikkat eken Cesssa gre
mehur haberdeki bu kusur onun ilm-i yakn ifade etmesine engel oluturmaktadr.
Ona gre mehur haberler zerinde zihin yoranlar balangta bu tr haberlerin bilgi
deeri ile ilgili baz pheler duysalar da bu phe aratrmann ilerleyen safhalarnda

235
Serahs, Usl, I, 291; ayrca bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 687-688.
65
ortadan kalkar. Ancak bu rivayetler zerinde dnme sonucunda kesin bilgiye
ulalaca iin bunlar mtevtirden farkl olarak mkteseb bilgilerdir.
236

Cesssn, afilerin mtevtir haber ile ilgili dncelerini mehur haberler iin
kullanmasn Debs, Serahs ve Pezdev kabul etmezler. Onlara gre mehur haber
balangcndaki kusurdan dolay ilm-i yakn deil, ilm-i tmanne ifade eder.
237

Debs bu grn yle izah eder.
Mtevtir zerinde ne kadar dnlrse onun zaruri olarak getirdii ilmin kesinlii o
derece artar. Buna ramen insann kalbinde bu bilgi ile ilgili bir phe oluursa bu
vesvese trnden bir phedir. Nitekim insan bazen duyu organlar ile elde ettii baz
bilgiler hakknda dahi vesvese duyabilir. Mehur haberlerin durumu ise bundan
farkldr. Bu haberler zerinde yeterince dnlmezse mtevtir gibi ilm-i yakn ifade
ettii sanlr. Ancak mehur haberleri iyice dnp aratran bir kimse onun kaynaa
yakn yerinde baz pheler olduunu grr. Bu sebeple orada meydana gelen bilgi,
duyann gnlnn suknundan ibarettir. Bundan dolay bu tr haberlerle elde edilen
bilgileri ilm-i tmanne diye isimlendirmeyi uygun bulduk.
238

Debsnin mehur haberin bilgi deeri hakknda verdii bu bilgiler ile Cesssn
bu konu hakknda beyan ettiklerini karlatrdmzda Cesssn mehur rivayetler
zerinde yaplacak bir aratrma sonucunda ondan phenin kalkacan, Debsnin
bunun aksini savunduunu grmekteyiz. Muhtemelen Cesss konuya sahbe
ekseninden yaklap onlarn adaletlerini de dikkate alarak bu tabakaya ulam bir
bilginin shhatinden phe edilmemesi gerektiini dnrken, Debs ise haberi
nakleden ilk tabakann kimliine bakmakszn rivayetleri sadece ittisal keyfiyeti
balamnda ele alarak bu deerlendirmelerde bulunmutur.
239

Hanef uslclerin mehur haberin ilm-i yakn deil ilm-i tmanne
gerektirdiini sylemelerinin uygulamada pek bir fark dourmad kanaatindeyiz.
Nitekim Hanefler bir fkih olarak hkm verdiklerinde amel edilebilme asndan bir

236
Cesssn bu konu ile ilgili deerlendirmeleri iin bk. Cesss, Fusl, III, 48-69.
237
238
Debs, Takvm, s. 213. Serahsnin benzer grleri iin bk. Serahs, Usl, I, 292, 329.
239
Benzer bir deerlendirme iin bk. Yarg, Mehur Snnet, s. 144.
66
haberin mehur veya mtevtir rivayet edilmesi arasnda herhangi bir fark
gzetmemilerdir. Debsnin mtevtir ile mehur haber tariflerinde yer verdiimiz
gibi o bu geree vurgu yaparcasna her iki kavram da mehur bal altnda
deerlendirmitir. Debs muhtemelen ilk Hanef imamlarnn eserlerinde yer alan ve
ok defa ayn anlamlarda kullanlan maruf snnet ve mehur snnet tabirlerinin daha
sonraki dnemlerde kazand terim anlamyla hem mtevtir hem mehur haberi
iine alacak ekilde kullanldn dnerek byle bir tasnife gitmitir. Buna karlk
Serahs ve Pezdevnin mtevtir ve mehuru ayr balklar altnda inceleme
dncelerinin arka plannda ise bir anlatm kolayl salamann yan sra her bir
ksmda yer alan haberlerin epistemolojik deerleri arasndaki fark daha ak biimde
gsterme ve sistematik tutarl srdrme gayretinin varl dnlebilir.
240
Her iki
kullanmyla fkh ilminde mehur haber ile mtevtir haber amel edilmeye elverili
olmas asndan hemen hemen ayn seviyede grlmtr. Nitekim mehur haberin
ou zaman mtevtir derecesinde sayldna mehur haber iin yer yer Pezdevnin
bi menziletil-mtevtir
241
, Serahsnin ise f hayyizit-tevtr
242
ifadelerini
kullanmalar bu kanaatimizi pekitirmektedir.

Ayrca uslcler her ne kadar mehur haberin ifade ettii ilmi ilmi tmanne
diye isimlendirmi ve bunu ilm-i yaknin altnda kabul etmilerse de onlarn nemine
binen zaman zaman bu ekilde rivayet edilen haberleri Kurn ile ayn konumda
deerlendirmeleri de bu grmz desteklemektedir. Mesela Debs mehur
haberin ifade ettii ilmi de iine alan u deerlendirmeleri yapar: Tevatr, istifza
(mehur) ve icma ile sabit olmu snnet ifade ettii ilim bakmndan kitab gibidir.
243

Serahs ise bazen mtevtir konumunda grd mehur hadisin ifade ettii ilmi u
ekilde aklar: Snnetin mtevtir, mstefiz, ve zerinde icma edileni kendisiyle ilm-i
yaknin sabit olmas bakmndan Kitab gibidir.
244

Burada yle bir soru akla gelebilir: Madem mehur ile mtevtir arasnda
ifade ettikleri ilim asndan pratikte bir fark gzetilmemitir. Bu ayrma neden gerek

240
Apaydn, Mehur, DA, XXIX, 368-369.
241
242
Serahs, Usl, I, 291; Serahs, el-Mebst, I, 98; XIX, 433.
243
244
67
duyulmutur? Melliflerin eserlerinde bu konular ileyi tarzlarndan dier din
mensuplar ve mezheplere kar daha tutarl olma dncesinin bu ayrmda nemli
bir etkisi olduu anlalmaktadr. Nitekim henz haber bahislerinin banda onlar bu
meselelere daha genel bir yaklamla balamay tercih etmiler ve sadece Hz.
Peygamberden aktarlan rivayetleri deil farkl haberleri de materyal olarak
kullanmlardr. Onlarn mtevtir konusunu ilerken rnek verdikleri Yahudi,
Hristiyan ve Zerdtlerle ilgili nakillerin ve deerlendirmelerin hep bu balamda
dnlmesi gerektii kanaatindeyiz.
Mehmet Ali Yarg, Haneflerin dier dinlerin mntesiplerinden gelen rivayetleri
mtevtir derecesinde grmeyip, mehur rivayet olduklar temel gerekesiyle kabul
etmemelerinin mezhep anlaylar ierisinde -grnrde- baz tezatlara sebep
olabilecei ynnde u deerlendirmelere eserinde yer verir:
Bu aklama aslnda Haneflerin mehur snnet ile Kurnn neshedilecei anlayna
ters der gibi grnmektedir. yle ki Kurn, gerektirdii ilim itibariyle mehur
snnetten daha kuvvetlidir. Kurn, kiide ilm-i yakn meydana getirir. Kurn ile ilgili
en ufak bir phe dahi yoktur. Mehur snnet ise bir ksm Haneflerin ileri srdne
gre ilm-i tmanne icap eder. Bu durumda Hz. sann kssasyla ilgili yaplan yoruma
kyasla ilm-i yakn gerektiren yetlerin yannda ilm-i tmannenin bir kymet ifade
etmemesi gerekirdi. te Haneflerin yukarda aklamaya altmz zere mehur
snnete er ynden kuvvet verecek icma, ilm ve sosyal hayatta var olan tatbikat;
bunlarn ilgili snnetin/hadisin Kurn yetleriyle veya ondan sonra vrid olduunun
bir delil olduunu yani tahsisi ve neshi gndeme getirerek veya bunlar inkar etmenin
tekfir gerektirmediini syleyerek byle bir elikiye dmeye altklar
grlmektedir. Mehur snnetler ile Kurn arasnda bir ztlk ve eliki de sz konusu
deildir. Nesh konusunda Kurn mehur snnetten sonra geldii zaman o da zaten
snneti neshetmi olur. Bu durumda Haneflerin bir elikisi yoktur. Ayrca yukardaki
kssa ile ilgili [Yahudi ve Hristiyanlardan gelen bilgiler] Kurnn verdii bilgi kssann
ortaya kndan sonra olduu iin onun esas alnmas daha dorudur. Haberlerde bir
nesih sz konusu olamaz.
245

245
Yarg, Mehur Snnet, s. 146-147.
68
Hanef uslclerin mtevtir ve mehur haber ayrmlarnn en nemli
sonularndan birisi bu nakilleri inkr edenlerin kfre girip girmeyecekleri
meselesidir. slm limleri genellikle mtevtir gelen rivayetin Hz. Peygambere
aidiyeti kesin olduu iin veya bir dier ifadeyle ilm-i yakn ifade ettii iin bu
nakilleri kabul etmeyenin dorudan Reslullahn getirdiklerini kabul etmemi
olacandan hareketle dinden kaca kanaatindedirler.
246
Mehur haberi kabul
etmeyenin durumu ise farkldr. Bu rivayetleri kabul etmeyenler Reslullah deil,
rivayette zayf halkada bulunan rvilerin grlerini kabul etmemekle itham edilirler.
Bu zayf halkay ise grlerine itibar edilmesi gereken sahbe veya ilk devir limleri
oluturduundan bu kii dallete, gnaha ve hataya dmekle itham edilir.
247

Mtevtirin tarifinde de yer verdiimiz bir haberin mtevtir saylabilmesi iin
aranan artlarn farkllk arz etmesi ve mtevtir haberlerin saylar ile ilgili farkl
rakamlardan bahsedilmesi hangi mtevtiri inkr edenin dinden kaca gibi
sbjektif bir alan ortaya karmtr. Ancak mtevtir haber olarak Hanef
uslclerimizin verdikleri rnekleri dikkate aldmz da onlarn manevi mtevtire
benzeyen mtevtir kavramlarnn kapsamna giren snnetlerin slm dnyas
ierisinde hemen hemen aykr seslerin kmad bir alan olarak grebiliriz. Ayrca
Hz. Muhammedin peygamber olduuna dair bize nakledilen bilgilerin de mtevtir
olduunu bu erevede dnrsek Haneflerin bu blmlerde mtevtiri kabul
etmeyenlerin niin dinden ktn veya daha teye gidersek niin Mslman
olamayacan savunduklar daha iyi anlalacaktr.
Melliflerin haber-i vhid konusundaki grlerine gemeden evvel unu da
belirtmemizde fayda vardr. Bir haberin mtevtir veya mehur olarak rivayet
edilmesi ile onun balayc olmas arasnda kesin bir balantdan sz etmek mmkn
deildir. Bir haberin Reslullahtan mtevtir veya mehur bir rivayetle gelmesi o
naklin ona aitliini kesinletirir veya kuvvetlendirir. Haberin balaycl ise bundan
farkl bir alandr. Nitekim slam limleri balangtan itibaren bu farklla dikkat
ekmi, snneti balaycl asndan farkl ksmlara ayrmlardr. Teblii
zedeleyecek eylerden ve gnah ilemekten korunmu olan bir peygamberin hayatnn

246
247
69
her safhasnda rnek alnabilecek eyler bulmak mmkndr. Ancak rnek oluun
mutlaka vacip, snnet ve mendubluk anlamna gelebilecek bir hkm ifade etmesi
gerekmez.
248

C. HABER- VHDN BLG DEER
Haber-i vhidin ne tr bir ilim ifade ettii, dinde hangi alanlarda ve ne derece
delil olaca, haberi kabul edilecek kiinin hangi vasflara sahip olmas gerektii,
verilen haberin uymas gereken kstaslarn ne olduu, gerek hadis, gerek kelm
gerekse fkh usl limlerince kendi ilmi disiplinleri ierisinde detayl bir ekilde
incelenmitir. Biz almamzn bu ksmnda Hanef fkh uslclerinin bu konular
ileyi tarzlarn merkeze alarak, ilgili konular srasyla inceleyeceiz.
Hz. Muhammedden mtevtir veya mehur yolla gelen bir rivyetin ilim
249

ifade ettii hakknda Hanef uslcler hemfikirdirler. Ancak Hz. Peygamberden bu
yolla nakledilmemi bilgilerin deeri tartmal bir konudur. Hanef uslclerin bu tr
haberlerle ilgili yorum yapmadan evvel ilim-amel ayrmna gittiklerini grmekteyiz.
Onlar mtevtir ve mehur haberlerin ilim deerlerini tartrken; haber-i vhid
bal altnda ise hd haberlerin amele elverililiini konu edinerek bununla ilgili
farkl grlerden bahsederler. Buna gre haber-i vhidin kabul ve onunla amel
hakknda slm limleri arasnda farkl gr bulunmaktadr. Bunlar yle
sralayabiliriz:
Haber-i vhid dinle ilgili hibir konuda delil nitelii tamaz.
Haber-i vhid ilm-i yakn ifade eder.
Haber-i vhid ayet adil rviler tarafndan nakledilmise -her ne kadar ilm-i
yakn ifade etmese de- amel iin elverilidir.
250

Hanef uslcler devamla bu gruplar delilleri ile birlikte deerlendirmeye tabi
tutarlar. Onlar ncelikle haber-i vhidin din konularda hibir zaman delil
olmayacan iddia eden birinci grubun delillerine yer verirler. Bu grup ancak masum

248
Rait Kk, Hz. Peygamber ve rnekliinin Mahiyeti, slamn Anlalmasnda Snnetin Yeri ve
Deeri, s. 295.
249
Hanef uslclerin bu blmlerde ilim ile kastettikleri genellikle ilm-i yakin ve ilm-i
tmannedir bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 690.
250
Debs, Takvm, s. 170; Serahs, Usl, I, 321; Pezdev, Usl, II, 690-691.
70
olmas halinde tek kiinin haberinin kesin bilgi ifade edeceini iddia etmektedir. Zira
onlara gre bunun aksini savunmak haberine gvenilecek kiiyi peygamber
konumuna ykseltmekle ayndr.
251
Bu grup haber-i vhidin ilim ifade etmediini u
yetler ve bunlara yaptklar aadaki yorumlarla delillendirmeye alrlar:
Hakknda bilgin olmayan eyin peine dme
252
yeti ilim ifade etmeyen haber-i
vhide uymann ve onunla amel etmenin caiz olmadn gsterir.
Allah hakknda, gerekten bakasn sylemeyin
253
yeti haber-i vhidin
yalandan ve hatadan uzak olmas mmkn olmadndan dinle ilgili alanlarda
kullanlmasnn doru olmadna delildir.
Bu grup, insanlar aras ilikilerde ise haber-i vhidin delil olarak kabul
edileceini savunurlar. nk insanlarn srekli deien ve yenilenen hayatlarnda
karlatklar her meselede ilm-i yakn ifade edecek bir delil gstermeleri ve bir
anlamazlk esnasnda pheyi ortadan kaldracak yeterli sayda ahit getirmeleri
mmkn deildir.
254

Haber-i vhidin ilm-i yakn ifade ettiini savunanlara gelince, Serahs ve Pezdev
bu kimselerin Ehl-i Hadis ierisinden olduklarn ve kiminin haberin ilm-i yakn ifade
etmesi iin iki; kiminin ise drt kiiden nakledilmesini art kotuklarn belirtirler.
255

Hanef uslcler kendilerini ise nc gruba dhil ederler ve haber-i vhidin
ilim ifade etmese de ameli gerektireceini savunurlar. Onlarn bu nevi haberlerin
kesin bilgi ifade etmeyecei ynndeki kanaatlerinde, birinci grubun delil aldklar
yetlerin etkisi grlmektedir. Ancak haber-i vhidin kesin bilgi ifade etmemesi
onunla amel edilmemesi anlamna gelmez. Burada lim ifade etmez szyle
kastedilen, bu haberin nefsi tatmin eden bir kanaati gerektirmeyip sadece zann ifade

251
bk. Serahs, Usl, I, 322.
252
el-sr (17), 36
253
en-Nis (4), 171.
254
255
Serahs, Usl, I, 321; Pezdev, Usl, II, 692. Abdlazz el-Buhr, Ahmed b. Hanbel ve Dvd ez-
Zhirnin bu grte olduklarn ve bu tr haberlerin istidlal ilim ifade ettiini savunduklarn
syler (bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 692). Debs ise say art arayanlarn kim olduklar
hakknda bir bilgi vermez (bk. Debs, Takvm, s. 170).
71
etmesidir. Bundan dolay bu tr haberleri duyanlarda oluacak kuku, gnah olarak
kabul edilmemitir.
256
Haber-i vhid amel ifade eder sznn anlam ise, bu haberin
ibadet ve hukk ilikiler konusunda ifade ettii fkh hkmn, yerine getirilmesinin
gerektiidir.
257
Zan ifade ettii halde, amelin gerekmesi ise Kitab, Snnet, icm ve
kyasta, bu haberlerin amele elverili olduuna dair birok delilin bulunmasndandr.
Bunlar yle sralayabiliriz:
1. Kitaptan Delil
Uslcler haber-i vhidin ameli gerektirdii ile ilgili u yetleri delil getirmitir:
ndirdiimiz ak delilleri ve kitapta insanlara apak gsterdiimiz hidayet
yolunu gizleyenlere hem Allah (c.c.), hem de btn lanet ediciler lanet eder.
258

Allah (c.c.), kendilerine kitap verilenlerden Onu mutlaka insanlara
aklayacaksnz, Onu gizlemeyeceksiniz diyerek sz almt.
259

Bu yet-i kermelerde Allah (c.c.), hidayet yolunu ve aklanmas gereken
hususlar gizleyenleri azap ile tehdit etmitir. Burada tehdidin tm toplulua
yaplmas fertlerin her birinin bu emre muhatap olmamas anlamna gelmez. Cenb-
Hakk, dinin esasn tekil eden bir konuda sz ald iin her ne kadar bu hitaplar,
toplulua ynelik olsa da, o topluluun her bir ferdine mil olur.
260

Hanef uslcler;
nananlar toptan savaa kmamaldr. Her topluluktan ( _. _ . ) bir grubun
(...i), dini iyi renmek ve milletlerini geri dndklerinde uyarmak zere geri
kalmalar gerekli olmaz m? Ki bylece belki yanl hareketlerden ekinirler.
261
yet-i
kerimesinde geen frka/. ve tife/...i kelimelerinin de bu konuda sz

256
bk. Serahs, Usl, I, 294, 334.
257
bk. Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, s. 166; Serahs itikad konulardaki amelin ise kalbin
haber verilen eye inanmas eklinde olacan savunur (bk. Serahs, Usl, I, 229-230).
258
el-Bakara, (2), 159.
259
l-i mrn, (3), 187.
260
bk. Salim t, Haber-i Vhidin Kaynak Deeri, s. 25-27.
261
et-Tevbe, (9), 122.
72
edilen gr destekledii kanaatindedirler. nk tife, frkadan ayrlan ve
ondan daha kk bir gruptur. Bu ise kiiden oluabilen, frkann bir
blmdr. Buna gre bir veya iki kii anlamna gelir. Nitekim Eer mminlerden iki
topluluk birbirleriyle savarlarsa aralarn dzeltiniz.
262
yet-i kermesinde geen iki
gruptan kastedilenin, iki kii olduu, ayn yette geen ve tesniye/ikil iin kullanlan
zamirden (.-) ve bir sonraki yetteki iki kardeinizin arasn dzeltin
263

ifadelerinden de anlalabilir.
Her mellif de bu yeti tek kiinin verdii haberin amele elverili olduunun
nemli bir delili olarak grrler. Zira haber-i vhid ameli gerektirmeseydi, Allah
Tel toplumdaki bir veya birka kiinin savatan dnen kavmini uyarmas iin fkh
(din ilimleri) renmelerini emretmezdi.
264

Debs ve Serahs lim renen bir kiiye den, duyurmaktr ama duyanlar
buna itibar etmek zorunda deillerdir. eklinde gelebilecek bir itiraza ise, ayet bu
kiinin ilettii bilgi fayda salamayacaksa iletmesinin bir anlamnn kalmayaca
gerekesi ile kar karlar.
265

2. Snnetten Delil
Btn insanla teblide bulunmakla grevli olan Hz. Peygamber (s.a.)in btn
insanlara bizzat kendisinin ulamasnn mmkn olmamas sebebiyle bu grevi eliler
ve mektuplar aracl ile yapm olmas, hanmlarna aktard bilgilerin onlar
araclyla dier Mslman hanmlara aktarlmas, veda hutbesinde burada
bulunanlar bulunmayanlara aktarsn buyurmas haber-i vhidlerin ameli
gerektirdiine delildir.
266

Haber-i vhidin delil olarak kullanldyla ilgili Hz. Peygamber'in hayatndan
ve ashabn uygulamalarndan yukarda saydmz rnekler haricinde birok misal

262
el-Hucurt, (49), 9.
263
el-Hucurt, (49), 10.
264
Debs, Takvm, s. 171; Serahs, Usl, I, 322, 324; Pezdev, Usl, II, 692.
265
266
73
getiren Abdlazz el-Buhr; haber-i vhidin, haber-i vhidlerle savunulmasnn bir
ksr dng olmadn zellikle vurgular. nk bu haberler her ne kadar haber-i
vhid gibi grnse de tek kiinin haberine nem vermek manasnda manev
mtevtir derecesine ulamlardr.
267

3. cmadan Delil
Melliflerimiz Sahbe ve sonraki neslin haber-i vhidi delil olarak kullandna
dair birok rnek olduuna vurgu yaparlar ve bu konuda mam Muhammedin bir
kitap telif ettiine dikkat ekmeyi yeterli grrler.
268

4. Kyastan Delil
Haberin yalan ve doruya ihtimali olan bir sz olduunu syleyen Pezdev,
haber-i vhidi adil bir kimsenin rivyet etmesi durumunda haberin doru olma
ihtimalinin ar basacan, dolays ile kabul edilmesi gerektiini savunur. Ayrca
uslcler, hkimin, hitlerin kesin bilgi (ilm-i yakn) saylmayan ehadetini kabul
ederek hkmetmek zorunda olmasn da buna delil getirirler.
269

Haber-i vhidin amele elverili olduuna dair burada sraladmz deliller
haricinde de baz delillere yer veren Debs, bu konuyu u tespitle balamaktadr:
Gerek Hz. Peygamber (s.a.)in, gerek ashabnn haber-i vhidle hkm verdiklerine ve
amel ettiklerine dair rivyetler, saylamayacak kadar oktur. Selef limleri de ayn yolu
izlemilerdir.
270

Debsnin bu aklamalarn da dikkate aldmzda Hanef uslclerin tek
kiinin haberiyle amel edilebilecei fikrine ulamalarnda selefin bu tr rivyetlerle
amel etmelerinin byk bir pay olduunu grmekteyiz. Onlar mehur haberi
neredeyse mtevtir seviyesine karrken buna gereke olarak selefin o haberleri

267
268
Debs, Takvm, s. 173-174; Serahs, Usl, I, 332; Pezdev, Usl, II, 694-695; Bu konuda getirilen
baz rnekler iin bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 694-695.
269
270
74
kabul ve amelini nemli bir lt olarak grdkleri gibi burada da haber-i vhidlerin
amele elverili olduu tezlerine kaynak olarak selefin uygulamalarn grmektedirler.
nk haber-i vhidin delil olduuna dair onlar her ne kadar Kurn kaynak
gsterseler de bunun aksini savunanlar da Kurndan delil getirmektedirler. Hz.
Peygamberin risleti ile ilgili getirilen rneklerse onun Allahn elisi olmas ve
mucize ile desteklenmesinden dolay farkl bir alan olarak grlp sadece onun
hayatta olduu zaman ile snrl tutulabilir. Oysa Haneflerce bir nevi icma olarak
telakki edilen bu konudaki selef uygulamalar itiraz kabul etmeyecek derecede oktur.
Haneflerin selef uygulamalarna verdikleri nem ise bilinmektedir.
271

Haber-i vhidin deeri ile ilgili yaplan bu aklamalarn tek kii etrafnda
dnmesi bir eksiklik olarak grlebilir. Zira uslclerin tariflerinde de yer verdikleri
gibi onlar mehur olmayan her haberi had haberler safna koymulard. Dolaysyla
haberin had olmas demek onu tek kiinin aktarmas manasna gelmiyordu. Ancak
kanaatimizce uslclerin burada tek kiinin haberlerinin deerini ispatlama abalar
dier had haberlerin de deerini artrmaya yneliktir. Nitekim tek kiinin verdii
haberin deeri ispatlannca evveliyet tarkiyle dier haberlerin de deeri
ispatlanacaktr. Aksi halde ise ayn eyden sz etmek pek mmkn grnmemektedir.

271
Cbir, haberlerin hccet deerlerinin belirlenmesinde en nemli merciin icm olduunu savunur.
Ona gre, icm, nasl mtevtir habere ilim ifade etme ve kendisiyle amel edilme otoritesi vermise,
had haberlere de gereiyle amel etme zorunluluu kazandrmtr. (bk. Cbir, Arap slam
Kltrnn Akl Yaps, s. 167).
NC BLM
HABER- VHDDE ARANAN ARTLAR

Reslullah ve ashb, tek kiinin kendilerine verdii haberlere itimad etmilerdir.
Nebi'nin (s.a.) vefatndan sonra ise, Muhammed b. Srnin ifadesiyle fitne hdisesine
kadar birka mnferit olay haricinde, tek kiinin verdii haberin kabulne ilikin
herhangi bir tartma olmamtr.
272
Bu devirde genel tavr, rivyeti getirenin doru ve
gvenilir bir kii olmas, naklettii haberde bir hata yaptna veya vehmettiine dair
karine bulunmamas, haberin sbt ve dellet bakmndan kendisine tercih
edilebilecek bir baka nassa ters dmemesi artyla haberin kabul edilmesidir.
273

Ancak fitne hadisesinden sonra uydurma rivyetlerin artmas, nakl bilgiyi ncelikli
kaynak olarak kullanan slm disiplinleri, kabul edecekleri haberler ile ilgili baz
temel prensipler gelitirmeye sevk etmitir. Hadis limleri bu problem karsnda
ncelikle isnad sistemini oluturarak sened merkezli bir shhat tespit sistemi
gelitirmilerdir. Fakhler ise tamamen isnaddan bamsz kalmamakla birlikte metin
eksenli bir shhat tespit sistemi ortaya koymulardr.
274

Hadis ve fkh usl limleri douraca din ve siyas sonularndan dolay
had haberin tespitine byk nem vermilerdir. nk yalan zere birlemeleri
mmkn olmayan kimselerden aktarlan haberler din hayatn her sahasn
kapsayacak yeterlilikte deildi. Hayatn Hz. Peygamberin ngrd tarzda
dzenlemek isteyen Mslmanlar birok alanda had haberlere ihtiya duymaktayd.
Hadis uydurma faaliyetlerinin ortaya kmas ve bunun zamanla artmas ise haber-i
vhidlerin tespitinde baz kurallarn konulmasn gerekli klyordu. Din yaantya
byk lde yn verecek olan bu haberler ile ilgili kurallar usl eserlerinde detayl
bir ekilde ele alnmtr. Biz de bu sebeple haber-i vhid ile ilgili artlar ayr bir
blmde incelemeyi uygun bulduk.

272
Ramhrmz, el-Muhaddis'l-fsl, s. 208-209; Fitnenin hangi olay olduu ile ilgili yorumlar ve
isnadn yaygn ekilde kullanlmas hakknda bk. Selahattin Polat, Hadis Aratrmalar, s. 24-32;
Emin kkutlu, Ricl Tenkdi, s. 45-50.
273
bk. Mustafa Ertrk, Haber-i Vhid, DA, XIV, 350.
274
Fakhlerin isnad zerinde fazla aratrma yapmamalarnda bunun hadisiler tarafndan yeterince
yaplmasnn etkilerinin olduunu dnmekteyiz. Onlarn isnad zerine yaptklar almalar ilgili
blmde de inceleyeceimiz zere ya hadisilerin eksik braktklar yerleri tamamlamak ya da, bu
sistemdeki yanl olarak grdkleri yerleri dzeltme abalar eklinde olmutur.
77
I. RV LE LGL MESELELER
Hanef uslcler Hz. Peygamberden rivayet edilen haberleri aktaranlarda Hadis
usl limlerinin rvilerde aradklar artlar incelemeden nce, sahbe eksenli bir
rvi tasnifine giderler. Bu ayn zamanda Hanef uslclerin Hadis usl limlerinden
ayrld nemli noktalardan birisini oluturur. Hadis usl limleri sahbenin
adaleti prensibinden hareketle onlar cerh ve tadil kapsam dnda grrken,
275

Hanef uslcler rviler konusundaki deerlendirmelerine sahbe ile balayarak bu
balamda onlarla dier rviler arasnda bir fark grmezler.
A. HABERLER HCCET OLAN RVLER
Hanef uslcler haberleri hccet olan rvileri sahbeyi merkeze alarak
incelerler. Buna gre bir rvi olmas asndan sahbe u ekilde bir tasnife tabi
tutulur.

1. Marf Rviler
Hanef uslcler marf rvileri (sahbeyi) fkh ve ictihadyla tannan sahbe ile
fakh olmayan ancak adalet, hfz ve hsn-i zabt ile tannan sahbeler olmak zere iki
ksma ayrmaktadr.

275
Bu konuyla ilgili bk. kkutlu, Ricl Tenkdi, s. 39-45; Enbiya Yldrm, Hadis Problemleri, s. 35-62.
RV
(SAHABE)
MARF MECHL
Fkih olan rviler Fkih olmayan rviler
78
Birinci gruptaki sahabler, Hulef-i Ridn, abdile,
276
Zeyd b. Sbit, Muaz b.
Cebel, Eb Musa el-Eri, Hz. Aie ile fkh ve reyiyle mehur olmu dier
sahablerdir. Bunlarn hadisleri kyasa
277
uygun olsun veya olmasn alnr ve amel
edilir. Bu hadisler kyasa muvafksa, kyas haberi teyid etmi olur, kyasa aykr olmas
durumunda ise kyas braklr, hadis tercih edilir.
Serahsnin aklamalarna gre mam Mlik sahbenin fakh olmasn dikkate
almadan kyasn haber-i vhide tercih edilmesi gerektiini savunur.
278
Oysa Serahs
amel edilebilirlik konusunda, rvisi fakh olan haber-i vhidin kyas karsnda tercih
edilmesi gerektii kanaatindedir. O, kyas karsnda haber-i vhidin tercih sebebini
yle izah eder:
Reslullahtan aktarlan sz, asl itibariyle kesinlik tar ondaki phe, naklinden
kaynaklanr. Kyasta ise phe balangtan itibaren vardr Asl itibariyle pheli olan
kyas aslen kesin bilgi ifade edip nakli esnasnda kendisine baz pheler arz olan
haber-i vhidden daha aa bir seviyededir Zayf olanla hkmedip kuvvetli olan
terk etmek ise ciz deildir.
279

Marf rvilerin ikinci ksmn Eb Hureyre ve Enes b. Mlik gibi Hz.
Peygamber ile uzun sre birlikte kalp ondan hadis rivyet eden ancak fkh bilgisi az
olan sahabler oluturmaktadr. Bu rvilerin rivyeti kyasa uygunsa onunla amel
edilir. Rivyetin kyasa muhalif olmas durumunda ise iki durum sz konusudur.
ayet mmet kyasa aykr olduu halde bu rivyeti kabul etmise onunla amel edilir.

276
Serahs, abdileyi mutlak kullanrken, Debs, el-abdilets-selse terimini kullanr. Pezdev ise bu
sahabilerin isimlerini verir. Bunlar Abdullah b Abbs, Abdullah b. Mesd ve Abdullah b. merdir.
(Abdile ile ilgili bilgi iin bk. Rait Kk, Abdile, DA, I, 7.) Ancak, smail Hakk nal ve
Musa Bac, el-abdilets-selsenin ierisinde Pezdevyi kaynak gstererek Abdullah b. meri
yerine Abdullah b. Amr zikretmilerdir. (nal, Eb Hanife, s. 190; Bac, Sahabenin Kavrama ve
Nakletme Sorunu, s. 203).
277
Kyas, fkh uslnde genel anlamyla, hakknda ak hkm bulunmayan bir meselenin hkmn,
aralarndaki ortak zellie ve benzerlie dayanarak hkm aka belirtilen meseleye gre
belirlemeye denir. Ancak Hanef uslcler haber-i vhid konusunu incelerken kyas ou zaman
tme varm yntemi ile ulalm genel kural anlamnda kullanrlar. (Kyasn tarifi iin bk.
Apaydn, Kyas, DA, XXV, s. 529 )
278
Serahs, Usl, I, 339; ayrca bk. Pezdev, Usl, II, 698.
279
Serahs, Usl, I, 339; ayrntl bilgi iin bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 698-699
79
mmetin kabulne mazhar olmamas durumunda ise, bu rivyet rey kapsn
kapatyorsa sahih kyas, haber-i vhide tercih edilir.
280

Hanef uslclerin, Eb Hureyre (r.a.) gibi fkhyla marf olmayan
281

sahabilerden gelen, kyasa aykr rivyetleri kabul etmemelerinin arka plannda
ashabdan nakledilen mehur rivyetlerin byk etkisi vardr. Zira onlar bu
kanaatlerinde yalnz olmadklarn gstermek iin sahbenin birok uygulamasn
naklederler. Serahs bu konuda kendilerinin Eb Hureyreyi kk grme gibi bir
dncelerinin olmadn zellikle vurgular. O kendisinden evvel Cesss tarafndan
yaplan Eb Hureyrenin zabt ile ilgili eletirilere
282
cevap verir bir tarzda onun
sahbe ierisinde zabt ve hfz bakmndan nemli bir yere sahip olduunu syler. Eb
Hureyreden gelen baz rivyetlere ynelik itirazlarnn sebeplerini ise yle izah eder:
Sahbe zamannda mnen rivyet yaygn bir durumdu. Mna ile rivyet edenler ise
Reslullah'n veciz szlerinde kastettii mny tam olarak aktaramam olabiliyorlard.
Hz. Peygamberin (s.a.) Bana cevmiul kelm verildi szleriyle de iaret ettii gibi o
(s.a), bakalarnda olmayan ksa ve zl szler syleme zelliine sahipti. Oysa mna ile
rivyet eden, ancak sylenenden kendi anladn nakleder ki burada rivyeti iitenin
anlayndaki eksiklik kastedilen mnnn bir ksmnn kaybolmasna yol aabilir.
Rvinin fakh olmas durumunda ise rvi hadisi doru anlayacandan mns ile
rivyet etse bile aslna yakn bir ekilde aktaracak ve bu problem ortadan kalkacaktr.
Serahs devamla bu konudaki grlerinin sebeplerini yle zetler:
Habere konu olan hususta, ictihad kaps kapanm ve zaruret ortaya kmsa, haber-i
vhidin sahih kyasa muhalif olmas nedeniyle, fakh olmayan rvinin rivyeti terk

280
Debs, Takvm, s. 180; Serahs, Usl, I, 239-241; Pezdev, Usl, II, 699.
281
Eb Hureyrenin fkh bilgisi ile ilgili baz deerlendirmeler iin bk. Abdlazz el-Buhr, Kef'l-
esrr, II, 703; Osman Gner, Eb Hureyreye Yneltilen Eletiriler, s. 119-124.
282
Cesssn Eb Hureyre (r. a.) ile ilgili deerlendirmeleri iin bk. Cesss, Fusl, III, 130 vd.; Cesssn
grlerinin deerlendirmesi iin bk. Bedir, Fkh Mezheb ve Snnet, s. 139.
80
edilir. nk sahih kyas, Kitap, Snnet ve icm ile sabit olduu iin buna muhalif olan
haber de deta Kitap, mehur Snnet ve icmya aykr olacaktr.
283

Serahs daha sonra ashab arasnda Eb Hureyreye ynelik baz eletirileri
sralayarak grlerini desteklemeye alr.
284
Serahsnin bu deerlendirmeleri byk
lde Debs ile rtmektedir.
285
Pezdev ise mecbur kalnmadka bu tr
rivyetlerin terk edilmemesi gerektii kanaatindedir. Ona gre de rvinin fakh
olmamas durumunda mnen rivyetlerde baz problemler yaanabilmektedir.
286
O,
eserinin bir baka yerinde ise rvinin fakh olmasn tercih sebebi olarak zikreder.
287

Hanef Uslcler tarafndan hadis rvisinde aranan fkih olma artnn niinlii
ve mahiyeti hakknda farkl grler ortaya konmutur. Abdlazz el-Buhrnin
rvinin fakh olmas ile ilgili yapt u aklamalar meselenin mahiyeti ve tarihi seyri
hakknda bilgi vermesi asndan nemlidir:
Haberin kyasa tercih edilmesi ile ilgili akladmz bu artlar s b. Ebn ve
kendisinden sonra onu takip eden birok muteahhirnin grdr. Eb Hasan el-
Kerh ve mezhebimizden ona tabi olanlar ise rvinin fkih olmasn, haberinin kyasa
tercih edilmesi iin bir art olarak grmezler. Bilakis adalet ve zabt sahibi her rvinin
rivyeti, Kitap ve mehur snnete muhalif olmadka kabul edilir ve kyasa tercih edilir.
Abdlazz el-Buhrye gre, dil ve zbt bir rvinin duyduunu deitirerek
rivyet etmesi ynndeki endieler, bir vehimden ibarettir. Sahbe ve onlardan sonra
gelen rviler adil ve zbt olmalar durumunda rivyeti deitirmezler, herhangi bir

283
284
Serahs, Usl, I, 340-342
285
286
287
Pezdev, Usl, II, 717. Tercih sebebi olmakla, kabul edilme sebebi arasnda yle bir fark vardr.
ayet rvinin fakh olmas tercih sebebi olarak kabul edilirse ihtilafl gzken iki rivayetten birini
tercih sz konusu olacaktr. Ancak rvinin fakhlii kabul sebebi olarak grlrse kyas karsnda
muhalif grnen haber red edilecektir. Yani birinde sonuta yine bir hadise itibar edilirken
dierinde kyas esas alnmaktadr.
81
lafz deiiklikleri yapacak olsalar dahi manay bozacak bir hata yapmazlar. nk
onlar ana dilleri Arapaya vukufiyetleri olan kimselerdir.
Abdlazz el-Buhr bu artn sonradan ortaya ktna Eb Hanifenin Allah
ve Reslnden gelenin bamzn zerinde yeri vardr.
288
szn ve selefin bu art
aramamasn delil getirir. Ayrca kyasa aykr olduu halde delil olarak kullanlan baz
haber-i vhidleri de rnek veren
289
el-Buhri, rvisi fakh olduu gerekesi ile kabul
edilmedii sanlan rivyetlerin kabul edilmemesinin asl sebebini ise rvinin fakh
olmamasna deil, sz konusu olan haberin Kitab veya mehur snnet gibi kendinden
daha kuvvetli bir delile muhalif olmasna balar.
290
Zaten byle bir haber-i vhid,
rvisi fakh olsun veya olmasn kabul edilmez. rnein, Musarrat hadisi olarak
mehur olan memesinde st biriktirilerek satlm bir hayvan satn alan kiinin, onu
geri verme hakkna sahip olduunu, ancak geri verirken hayvanla birlikte sad ste
karlk bir sa hurma vermesi gerektiini
291
ifade eden rivyetin kabul edilmeme
sebebi, Eb Hureyre tarafndan rivyet edilmesi deil, Kitab, mehur snnet ve icma
aykr olmasdr.
292

Leknev de bu konuyla ilgili, Haneflerin rivyetin kabul iin rvinin fakh
olmasn art komadklarn ancak Hanef usl eserlerinin fakh rvinin rivyetinin
fakh olmayann rivyetine tercih edildiini gsteren rneklerle dolu olduunu syler.
Buna sebep olarak da sahbe dneminde mnen rivyetin yaygn olmasna dikkat
eken Leknev, netice olarak fakhin rivyetinin fakh olmayann rivyetine tercih

288
Eb Hanfe, lim, s. 33.
289
290
291

Buhr, Buy 64-65; Mslim, Buy 23-28; Eb Dvud, Buy 46; Tirmiz, Buy 29; Nes, Buy
14; bn Mce, Ticrt 42.
292
Serahs, Usl, I, 341; Pezdev, Usl, II, 700. Haneflerin (bk. Aktepe, mam fide Snnet, s. 73-74)
ve mam Mlikin (bn ur, Hukuk Felsefesi, ev. Vecdi Akyz ve Mehmet Erdoan, s. 42) bu
hadisi kll kaidelere arz ederek amele elverili bulmad da ifade edilmitir.
82
edilmesinin ancak zabt ve adalet gibi shhat artlarnda eitlik sz konusu olduunda
mmkn olacan savunur.
293

Hanef fakhlerin, fkhyla marf olmayan rvileri anlatrken zellikle Eb
Hureyre ile ilgili rivyetlere yer vermelerinin bizce en nemli sebebi Eb Hureyreden
gelen rivyetlerin fazla olmas ve zaman zaman sahbenin ierisinde de Eb
Hureyreye rivyetleri sebebiyle itirazlarn olmasdr. Yalnz buradan Haneflerin Eb
Hureyreden gelen haberlere muhalif bir tavr ierisinde olduklar anlalmamaldr.
Zira Hanef limlerinin pek ok fkh kitabnda Eb Hureyrenin hadisleri ile hem de
rvisinin o olduunu syleyerek amel ettiklerine ahit olmaktayz.
294

2. Mechl Rviler
Serahs ve Pezdevye gre mechl rvi, Hz. Peygamberle birlikte uzun sre
bulunmayan ve ondan sadece birka rivyeti olan sahabdir.
295
Debs ise mechlu
sadece rivyeti bilinen ve rivyetinden baka hakknda bilgi olmayan rvi olarak
tanmlar.
296
Hanefler mechl kavramyla her ne kadar sadece rivyeti az olan sahabyi

293
Leknevnin bu konu ile ilgili deerlendirmeleri iin bk. Leknev, el-Ecvibet'l-fazle, s. 210-213
294
Mesela Serahs, el-Mebstunda Haneflerin fkh uygulamalarnn gerekelerini sylerken Eb
Hureyreden birok rivyete yer vermesi onlarn Eb Hureyreden gelen rivyetlere n yarg ile
yaklamadn gstermektedir. Sz konusu eserin birinci cildindeki Eb Hureyreden rivyet edilen
hadisleri incelediimizde bunlarn kullanld yerler ve hakknda yaplan deerlendirmeleri yle
sralayabiliriz:
a) ou zaman deerlendirmeye gitmeden rivyetleriyle amel edilmitir. (mesela bk.: I, 25, 26, 32,
48, 51, 89, 111, 141, 144, 145, 146, 157, 163, 189, 206, 210, 219).
b) Bazen afinin kulland ama Haneflerin verdii hkmle elien rivyetleri tevil edilmitir.
(mesela bk.: I, 34,51,77).
c) ayet rivyeti kabul etmeyecekse bunu sahbeden birinin deerlendirmesi ile yapmtr. (mesela
bk. I, 80, 82)
d) Bazense ona atfedilen rivyetin tarihi bilgilere uymad iin kabul edilmedii olmutur. (mesela
bk. I, 171).
295
Serahs, Usl, I, 342; Pezdev, Usl, II, 704. Hadisiler ise mechlu farkl ekilde tarif ederek iki
balk altnda deerlendirirler. a) Mechll-ayn: hadis renimi ve rivyetince mehur olmayan,
limlerce byle bir hreti bilinmeyen ve kendisinden yalnzca bir kiinin hadis naklettii kimsedir.
b) Mechll-hl: kendisinden iki veya daha fazla kimse hadis rivyet etmiken, hakknda cerh ve
tadille ilgili geni bilgi verilmedii iin dil olup olmad mehul kalm rvidir. (bk. Emin
kkutlu, Ricl Tenkdi, s. 125-129)
296
83
kastetseler de
297
bu mefhumun zamanla genileyerek tabin ve tebe-i tabin
tabakalarn da iine ald anlalmaktadr.
298

Hanef uslcler mechl rvileri ve rivyetlerini u balklar altnda incelerler:
1. Fakhlerin rivyeti kabul etmesi ve o hadisi rivyet etmesi ile mehur
olanlar
2. Fakhlerin rivyetin mehur olmasndan sonra rivyetin aleyhine bir
yorum yapmamalar
3. Fakhlerin eletiride ihtilf etmeleri
4. Fakhlerin ittifakla mechln rivyetine itirazda bulunmalar
5. Mechlun rivyetinin selef arasnda bilinmemesi ve dolaysyla
eletirilmemesi
lk ksmdaki rivyetler selefin tamamnn veya bir ksmnn hsn-i
ehadeti ile marf rvilerin rivyetlerinin konumuna ykselir. Drdnc ksmdaki
rivyetler ise fakhlerin (zelliklede seleften olan fakhlerin) Reslullah'n szne kar
gelmeleri dnlemeyecei iin reddedilir. Beinci gruptaki rivyetlerle Serahs ve
Pezdevye gre art olmamakla birlikte ilk asrlarda rvilerin gvenilir olmasndan
hareketle amel caiz grlmtr.
299

297
Abdlazz el-Buhr, sahbenin mechl olarak adlandrlmasna kar kar. O sahbenin adaletinin
Allah Telnn kelam ve Reslullahn szleri yannda, tarihin ehadetiyle de sabit olduunu
syler. Ancak ona gre kimlere sahab denilecei ile ilgili slm limleri arasnda baz tartmalar
vardr. Hadisiler genellikle bir kiiye sahbe denmesi iin onun Hz. Muhammed (s.a.s.) ile
Mslman olduu halde bir an bulunmasn yeterli grrken, uslcler, Mslman iken Hz.
Peygamberin sohbetinde uzun sre bulunmay art koarlar. el-Buhr devamla uslclerin bu
tarifi esas alndnda sahbe iin mechl olmann sz konusu olmayacan savunur. (Abdlazz
el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 804-805)
298
nal, Eb Hanife, s. 192.
299
Serahs, Usl, I, 342-343; Pezdev, Usl, II, 704-711.
84
B. RVDE ARANAN ARTLAR
Bir haberin shhati onu rivyet edenlerin her bakmdan gvenilir olmalarna
baldr. Rvinin gvenilirlii ise onda baz vasflarn bulunmasyla anlalr. Hanef
uslcleri Hz. Peygamber'in snnetini aktaranlarn gvenilirliini tespit iin onlarda
hadis uslclerinin arad artlara benzer baz artlar ararlar. Burada Haneflerin
fark zellikle zabtn mahiyetinde grlr. Bu artlar yle sralayabiliriz:
1. Akl
Haber belirli anlamlar olan dzenli bir sz olduundan onu nakledenin,
sylediklerinin bir deer kazanabilmesi iin, akl sahibi olmas gerekir.
300
Akl, kmil
ve noksan olmak zere ikiye ayrlr.
Kmil Akl: Akli melekesinde problem bulunmayan yetikin kimsenin akldr.
Dier artlar da tayorsa, bu kimsenin rivyetine itibar edilir
Noksan Akl: Zararna ve faydasna olan eyi ayrt edebildii halde henz akil
bali olmam kimselerle, math
301
kimsenin akldr. Din, ocuklar dnyev ilerde
veli klmadndan bundan daha nemli olan dini konularda naklettikleri haberlerde
hccet deildir.
302

Rvide akl artnn aranmas tahamml (hadisi renme) annda deil; ed
(hadisi aktarma) esnasndadr. Bunun en nemli delillerinden birisi henz akl-bali
olmam bir ocuun hadis meclislerinde tahamml iin bulunabilmesi ve akl-bali
olduktan sonra bu hadisleri rivyet edebilecei ile ilgili limlerin ittifak etmeleridir
303

2. Zabt
Hanef uslclerin zabtla ilgili anlaylar ekl olmaktan ziyade, muhtevaya
yneliktir. Mesela Serahsnin zabt tanm yledir:

300
Serahs, Usl, I, 345; Debs, Takvm, s. 174.
301
Matuh: drak ve temyiz kudretinden mahrum bulunan akl zayf kimse (bk. aban slm Hukuk
lminin Esaslar, s. 299).
302
Debs, Takvm, s. 175; Serahs, Usl, I, 346-347; Pezdev, Usl, II, 714-715
303
Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 716
85
Zabt, bir eyi kesin olarak almaktan ibarettir. Haberler iin kullanldnda ise, hakkyla
iitmek, kastedilen eyi iyice anlamak ve bakasna nakledinceye kadar onu, ieriine
riayet edip anlamn gzeterek tekrarlamak suretiyle muhafaza etmektir. nk iitme
olmakszn anlama (fehm) tasavvur edilemez. ittikten sonra szn manas
anlalmadnda bu mutlak anlamda bir iitme olmaz. Bilakis bu, haber anlamndaki
sz (kelam) iitmek deil, herhangi bir ses iitmektir. Tahamml ancak mna
anlaldktan sonra tamamlanm olur. Bu ise, tahamml edildii gibi nakledilmesini
gerektirir. Bu da ancak rivyeti nakledinceye (ed) kadar rvinin hfz ve gvenilirliiyle
elde edilir.
304

Pezdevnin zabt tarifi yledir:
Zabt, sz hakkyla iitmek, sonra onu iyice anlamaktr. Bu btn gayretini sarf ederek
haberi hfz etmek, onu muhafazada sebat etmek ve rivyet ederken pheye dmemek
iin sk sk mzakere yaparak kontrol etmekle salanr.
305

Debs ise zabt ile ezberlenen haberin manasn iyi anlamay kasteder.
306
Hanef
uslcler zabt, zhir ve btn olmak zere iki ksma ayrrlar. Serahsnin bu konudaki
aklamas ise yledir:
Zabt, zhir ve btn olmak zere iki ksmdr. Zhir zabt, iitilen eyin sigasn (ifade
ekli, lafzlar) bilmek, lugat bakmndan anlamn kavramaktr. Btn zabt ise, er
hkmlerin zerine bina edildii bu lafzlarn anlamn kavramaktr. Bu ise fkh
sayesinde tecrbe ve eri hkmlerin usl ve lugav manalarnn bilinmesinden sonra
yaplacak derin dnce neticesinde gerekletirilebilir. Bundan dolay, gerek yaratl,
gerek geveklii ve genelleme yapmas nedeniyle gafleti ok olan kimsenin rivyeti
zhir zabt onda olmadndan kabul edilemez. Selef, btin zabt olmadndan dolay
fkhyla marf olmayan kimsenin rivyetini fkh ile marf olan kimsenin rivyetine
murz kabul etmemilerdir.
307

304
Serahs, Usl, I, 348; kr.: Bac, Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu, s. 61.
305
306
307
Serahs, Usl, I, 347; kr.: Bac, Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu, s. 62-63.
86
Hanef uslcler, rvide btn zabt zerinde zellikle durmalarna sebep olarak,
selef zamannda mnen rivyetin yaygn olmasn gsterirler.
308
Ayrca onlarn
Kurn- Kermin naklinde byle bir art aramamalarnn geri plannda da bu sebebin
olduu anlalmaktadr.
309
nk onun rivyetinin mnen yaplmas sz konusu
deildir, o halde lafza riyet edilerek yaplacak bir nakilde bu problem
yaanmayacaktr.
Uslclere gre selef dneminde de btin zabta zellikle dikkat edilmi ve
bunun sonucu olarak onlar fazla hadis rivyet etmemeye almlar, ok hadis rivyet
eden Eb Hureyre gibi sahableri ise eletirmilerdir.
310
Serahs, devrinin en nemli
muhaddislerinden olduunu syledii Eb Hanifenin az hadis rivyet etmi olmasn
da bu gerekeyle aklamaya alr.
311

Uslclerin hadislerin yazl metinden aktarlmas ile ilgili grlerini de bu
balk altnda deerlendirebiliriz. nk burada da grlecei zere yazl metne
deer kazandracak olan unsur da aslnda kiinin zabtdr. Haneflere gre kitbet iki
ksmdr. Tezkire, kendisine baknca hafzadaki bilgilerin hatrland yazl kattr.
Bu tr belgeler/notlar, ister kiinin kendisine ait olsun, ister bakasnn yazd bir
belge/not olsun bu belgeden rivyette bulunmak caizdir. mme, kiinin hafzasnda
olmayan bir eyi rivyet etmek iin esas ald nshadr. Eb Hanife, tezkireden
naklin caiz olduunu savunurken, mmeden rivyeti ciz grmez, mam
Muhammed ve Eb Yusufa bu konuda atfedilen grler farllk arz etmekle birlikte
onlarn mmetin maslahat iin bu tr rivyetlere izin verdikleri grlmektedir.
Serahs
312
iki imamn grn tercih ederken Debsnin Eb Hanifenin grn

308
309
Debs, Takvm, s. 187; Serahs, Usl, 349-350.
310
Debs, Takvm, s. 188; Serahs, Usl, 349-350.
311
Serahs, Usl, I, 350. Zabt ile ilgili Hanef uslcleri ile Hadis uslcleri arasndaki farkllklar iin
bk.: Bac, Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu, 63-64..
312
bk. Serahs, Usl, I, 295-297; ayrca bk. Pezdev, Usl, III, 773.
87
tercih ettii grlmektedir.
313
Serahs ve Pezdev kiinin immelerden yapt
rivyetlerde, bunu zellikle belirtmelerinin gerektiini savunurlar.
314

Eb Hanifenin imameye kar kmasnn temel nedenlerinden biri onun hadis
rivyetinin hafzadan yaplmas gerektii kanaatinde olmasdr. Zamanla yazm
tekniklerinin ilerlemesi ve yazl metinlere gvenin artmas sonraki nesillerin
imamelere olan gvenini artrmtr.
3. Adalet
Adalet; doruluk, drstlk, istikamet, dzenli ve dengeli davranma, demektir.
dil kimse dendiinde, adaletle hkm verip, doru bir ahlaka sahip kimse
kastedilir.
315

Serahs adaleti de zabt gibi zhir ve btn olmak zere ikiye ayrr:
Zhir Adalet: Din ve aklla sabit olur. Akl-bli olan her Mslmanda vardr.
Btin Adalet: Kiinin din fiilleri yapmaktaki titizlii ve dikkati ile sabit olur.
nsanlarn takva dereceleri, farkl olduundan btin adaletin st noktasn tayin
etmek imkanszdr. Bunun alt snr ise kiinin byk gnahlardan kanmas ve
kk gnahlarda srar etmemesidir. Byle birinin dil olduu kabul edilir.
316

Pezdevnin adalet taksimi ise Serahs ile byk benzerlikler gsterir ancak o
farkl olarak zhir adalet yerine noksan adalet; btin adalet yerine ise kmil adalet
isimlerini kullanr.
317

Fasn ve adaleti hakknda bilgi olmayan kimsenin (mestur) haberinin delil
olarak kullanlmayacan savunan Serahs
318
ve Pezdev
319
ilk devirdeki limlere

313
314
Serahs, Usl, II, 297; Pezdev, Usl, III, 773; bu konuyla ilgili aklamalar iin bk. Abdlazz el-
Buhr, Kef'l-esrr, III, 773
315
316
Serahs, Usl, I, 350-351; kr. Debs, Takvm, s. 186.
317
318
319
88
olan gvenlerinin bir neticesi olarak, bu devirlerde yaam mehul bir rvinin
rivyetinin gerekli artlar tad zaman kullanlabileceini syler.
4. Mslman olmak:
Mslman olmayanlarn slma zarar vermek iin Hz. Peygamberin
sylemedii baz eyleri ona nispet etmeleri mmkndr. Bu sebeple bir rvinin
hadisinin kabul edilmesi iin onun Mslman olmas art koulmutur. Bu art da
kendisinden evvelki iki art gibi zhir ve btn olmak zere iki balk altnda
incelenmitir. Zhir, kiinin Mslmanlar arasnda doup bymesi ve
evresindekilerin onun Mslman olduunu ikrar etmesi ile ortaya kar. Btn ise
kiinin kendi tasdik ve ikrar ile bilinir.
320

Hanef uslcler Nebev snneti nakledenlerde yukarda saydmz artlar
haricinde kadn-erkek, kle-hr, am-gren ayrmna gerek duyulmadn
sylerler.
321

Hanef uslclerin rvide aradklar artlar byk lde hadis uslclerinin
aradklar artlarla rtmektedir. Onlarn burada ek olarak aradklar en nemli
husus rvinin zabt ile ilgili yaptklar almlardr. Onlar burada mnen rivyetin
ortaya karabilecei problemlerin nne gemek iin, zellikle ihtilfl rivayetlerde
bir tercih sebebi olarak rvinin fakh olmasn art komulardr. Aslnda bu art
hadisilerinde aradn grmekteyiz. Onlar da mna ile ilgili rivyete izin verirken
rvinin dili iyi bilmesini art koarlar. nk dile vukfiyeti olan adil bir ahsn hadis
metninde deiiklie gideceini dnmek aslnda ona olan gveni zedeleyecek bir
unsurdur. Nitekim rvinin adaleti, duyduu haberi, gc nispetinde aynen
aktarmasn gerektirir.

320
Ayrntl bilgi iin bk. Debs, Takvm, s. 188-189; Serahs, Usl, I, 352-354; Pezdev, Usl, II, 721-
723; Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr, II, 721-723.
321
Debs, Takvm, s. 190; Serahs, Usl, I, 354-355; Pezdev, Usl, II, 724
89
II. HABER- VAHDDE NKITA
Serahs ve Pezdev, hadislerde biri madd (zhir), dieri manev (btn) olmak
zere iki eit inktann varlndan bahsederler. Burada zhir inkta ile kastedilen
isnaddaki kopukluktur. Bunu da mrsel hadisler oluturur. Manevi inkta ise ya
eklen muttasl grnen bir rivyettin rvisinde gizli bir kusur bulunmas ya da
haberin kendisinden daha gl bir delile aykr olmasdr. Debs ise eserinde zahir
inkta konusuna yer vermez. Dier iki mellifin manev inkta bal altnda
inceledii konulardan ise farkl adlarla bahseder. Bunlara aada yeri geldike
deineceiz.
A. ZHR NKITA (MRSEL HADS)
Bir hadis usl stlah olarak mrsel: Tbinin sz, fiil ve takrr olarak sahbi
rvisini zikretmeden Reslullahtan (s.a.) naklettii hadistir.
322
Hanefler ise mrsel ile
senedinin neresinde olursa olsun inkta olan haberi kastederler. Bu, en genel mnda
sahabiden bakasnn Reslullahtan naklettii haberdir.
323

Haneflerin tarifinde mrsel, mutlak olarak muttasl olmayan hadis anlamnda
kullanlr. Senedi muttasl olmayan her trl hadis bu tarifin ierisine girmektedir.
Dolaysyla hadis uslnde munkat, mudal, mdelles, muallk, olarak isimlendirilen
hadis eitleri bu tarife gre mrsel saylmaktadr. Hatta bu tarife gre senedi
tamamen hazfedilmi hadisler dahi hangi asrda rivayet edilirse edilsin mrsel olarak
isimlendirilebilmektedir.
324

Hanef uslcler mrseli drt ksmda deerlendirir:
1. Sahbenin mrseli: Bu haberler icm ile makbuldr.

322
bn Salh, Mukaddime, s. 85; Mahmd et-Tahhn, Yeni Hadis Usl, ev. Cemal Arman, s. 70;
Mrselin lugat manalar ve muhaddislerin yaptklar farkl mrsel tarifleri iin bk. Betit,
Hucciyyet'l-mrsel, s. 73-82.; Mcteb Uur, Hadis Terimleri Szl, s. 302-306.
323
Mahmd et-Tahhn, Yeni Hadis Usl, s. 70; Muhammed Hasan Heyto, el-Hadis'l-mrsel, Beyrut,
1989, s. 9-10; Betit, Hucciyyet'l-mrsel, s. 83-88.
324
Ayrntl bilgi iin bk. Polat, Mrsel Hadisler, Ankara, 1985, s. 51-56.
90
2. kinci ve nc neslin mrseli: Haneflere ve mam Malike gre hccettir.
fi ise byle bir haberin baka bir tarikten ittisali sabit olmadka veya yet,
mehur snnet ya da selefin uygulamalar ile teyid edilmedike hccet
olmayacan savunur.
325

3. nc asrdan sonrakilerin mrseli: Serahs bu konuda Hanefler ierisinde
farkl kanaatlerden bahsetmekle birlikte Cesssn grn tercih eder.
Cesssn bu konudaki gr yledir:
Rvi, dil ve gvenilir olmayan kimseden rivayeti ile tannm biri olmadka ilk
asrdakilerin mrseli hccettir. Ondan sonrakilere gelince ancak dil ve sika kimselerin
dndakilerden rivayet almamakla mehur olmu kimselerin mrseli kabul edilir.
nk Peygamber (s.a.) ilk neslin hayr ve doruluuna, ondan sonraki nesillerde ise
yalann artacana ehdet etmitir.
326

4. Bir ynyle muttasl bir yn ile mrsel rivayetler: Serahs bu blmde bir
tarikten msned, bir baka tarikten ise mrsel gelen rivayetleri ele alr. Bu
konuda muhaddislerin farkl kanaatleri olduunu syleyen Serahsye gre
bir rivayetin bir tarikten mrsel bir tarikten msned gelmesinin pek fazla
fark yoktur ve bu ikisi arasnda bir muarazadan sz edilemez.
327

Sahbenin mrselini bir an iin bu tarifin dna aldmz dnrsek mrsel
hadis, hadis limlerine gre aslnda zayf hadis eitlerinden biridir. Oysa Hanefler
ou zaman mrsel haberleri msnedlerle ayn snfta deerlendirmektedirler.
Nitekim Debs mrsel ve msned rivayetler arasnsa bir ayrm gzetmedii iin
byle bir bal amaya dahi gerek duymam manev inkta ile ilgili bahislerin bana
Reslullahtan Msned veya Mrsel Olarak Geldii Sabit Olan Haber-i Vhidin
Deerlendirmesi baln koymutur.

325
finin mrsel rivayetlere bak ve hccet olmas iin arad artlar iin bk. Aktepe, mam fide
Snnet, s. 203-204.
326
Cesss, Fusl, III, 145; Serahs, Usl, I, 363; ayrca bk. Abdlazz el-Buhr, Kefl-esrr, III, 727.
327
Serahs, Usl, I, 359-364, Pezdev, Usl, III, 722-727.
91
Haneflerin mrsel ve msned rivayetler arasnda fazla bir fark grmemelerinde
hadis tercihinde rvilerin fakh olmasna gsterdikleri nemin etkisi byktr.
Serahsnin el-Mebstta bir hadisi tercih sebebi olarak zikrettii u bilgiler bu adan
nemlidir:
Bu hadis mrsel bir hadis olsa bile Mekhl
328
(v.112) fakh ve gvenilir bir rvidir. Bu
zellikleri tayan birisinin rivayet ettii mrsel hadis ise makbuldr.
329

Haneflere gre mrsel haber hccettir, hatta s b. Ebnn ifade ettiine gre
hccet olma bakmndan msnedlerden daha kuvvetlidir.
330
Kitap ve snnetten haber-
i vhidin kabul iin getirilen her delil ayn zamanda mrselin kabuln de iine
alr.
331
Hanef uslclerin mrsel hadisleri amele elverili bulmalarnn nemli bir
sebebi de ilk asrda bu ekilde rivayetlerin yaygn olmasdr.
332
el-Mebstta, Serahs
bu nemli noktay yle ifade eder:
Bu hadis, mam Muhammedin naklettii yolla mrsel bir hadistir. Ancak bize gre
mrsel hadisler, msned hadisler gibi veya bundan daha kuvvetli bir ekilde delil
saylr. nk bir rvinin tek bir kiiden hadis dinlemesi durumunda onun ismini
hatrlamas ok zor olmaz ve hadisi msned olarak rivayet edebilir. Ama birok kiiden
hadis dinlemesi durumunda bu kiilerin ismini iyice renmesi zor olur ve hadisi
mrsel olarak rivayet eder. Bu bakmdan tannm bir rvinin hadisi mrsel olarak
nakletmesi o hadisin mehur olduunu gsterir.
333

Mrsel haberle ilgili verdiimiz bu bilgiler, Haneflerin rvinin dil ve fakh
olmas artyla zahir inkt diye adlandrdklar seneddeki kopuklua pek nem
vermediklerini gstermektedir. Bu ise olarn hadis uslcleri ile aralarndaki nemli

328
Eb Abdullah Mekhl b. Eb Mslim e-m, tbin dneminin nde gelen fakherinden birisidir.
Hayat hakknda bilgi iin bk. Eyp Said Kaya, Mekhl b. Eb Mslim, DA, Ankara, 2003,
XXVIII, 552-553.
329
Serahs, el-Mebst, XIV, 57.
330
331
Serahs, Usl, II, 360; ayrca bk. Pezdev, Usl, III, 723.
332
Hicri ilk asrlarda isnad kullanmnn keyfiyeti ve irsalin yaygn oluu ile ilgili baz rnekler iin bk.
James Robson, bn shakn snad Kullan, ev. Talt Koyiit, AFD, X, 117-126.
333
Serahs, el-Mebst, XXVII, 143.
92
farklardan birini oluturmaktadr. nk daha nce belirttiimiz gibi sahbe
haricindeki kimselerin mrsel rivayeti hadis limleri tarafndan zayf grlr. Bu
nedenle hadis limleri zellikle msned rivayetler elde etmek iin meakkatli
yolculuklar yapmlar senedlerinde inkta bulunan rivayetleri tespit etmek iin byk
gayret sarf etmilerdir. Mrsel hadisi hccet kabul etmek ise bu emei grmezden
gelmek gibi anlalabilir.
334
te bu aamada Hanefler iki nemli noktaya dikkat
ekerek niin mrsele bu denli deer verdiklerini aklamaya almlardr.
Bunlardan birincisi mrsel hadisleri selefin ska rivayet etmeleri ve bunu hccet
olarak kullanmalar,
335
ikincisi ise hicr beinci asrdaki Hanef uslclerinin fikir
dnyalarnda nemli bir yeri olan Cesssn zellikle ilk devirlerde isnadn, rvinin
rivayetinde tereddt ettii durumlarda kulland ynndeki deerlendirmeleridir.
Cesssn belirttiine gre ilk devirlerde rav, haber ile ilgili bir phe tamas halinde
isnada yer veriyor, aksi durumda ise irsal yaparak rivayette bulunuyordu.
336

Mrsel rivyetlerin okluu ve Haneflerin zaman zaman mrseli msned
haberden stn tutmalar karsnda kendilerine yneltilebilecek mehur haberle
neshin ciz olmas gerekir. eklindeki bir itiraza ise Serahs yle cevap vermektedir:

334
Serahs nasl hadisin eitli tariklerini bir araya getirmenin haber-i vhidin hccet olmad
manasna gelmiyorsa isnadla itigal ve bu konuda gayret sarf etmenin de mrselin hccet
olmayaca anlamna gelmediini syler. (bk. Serahs, Usl, I, 323; Pezdev, Usl, III, 767)
335
Hicri ilk iki asrda mrsel hadislerle amel edildiine dair Eb Dvud Mekkelilere yazd mektupta
unlar syler. Sfyan es-Sevr, Mlik b. Enes ve Evz gibilerinin yaad dnemdeki limler
mrsel hadislerle amel ederlerdi. Bu anlay fiye kadar srd. O, mrsel hadisleri delil olarak
kullanma konusunda belli artlar ileri srd. Ahmed b. Hanbel ve bakalar bu konuda finin
grlerini benimsemilerdir (Eb Dvd, Snen-i Eb Dvd Tercme ve erhi, haz. Necati
Yeniel, Hseyin Kayapnar, stanbul 1987, I. cilt, s. XXXII.). Ycel, Eb Dvdun, mrsel hadisin
delil oluu ile ilgili tartmalarn afi ile balad, eklinde verdii bilginin bu hususta en ok
faaliyet gsteren mam afidir. diye anlalmasnn daha doru olaca kanaatindedir. Zira
kaynaklarda mam afiden evvel de baz limlerin mrseli delil olarak kullanmadklarna dair
bilgiler bulunmaktadr. (bk. Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, s. 165 [699. numaral
dipnot]). Mrselin hccet olarak kullanlmamas mam fi ile ister balam isterse yaygnlam
olsun hadis rivayetinde nemli bir devreyi oluturan ilk iki asrda mrsel hadislerin uzunca bir
dnem hccet olarak kullanldn gstermesi asndan olduka nemlidir.
336
Cesss bu grn birok rnekle desteklemeye alr. bk. Cesss, Fusl, III, 145-157. Ayrca
Haneflerde mrsel haberlere verilen deer ve sebepleri iin bk. Bedir, Fkh Mezhep ve Snnet, s.
142-149.
93
Bu, ciz deildir. nk mrsel bir haberin kuvveti, kyasla sbit olmu bir eyin
kuvvetine benzer. Bununla da nesih ciz olmaz
337
.
Haneflerin zhir inktay eserlerinde zikredi sebeplerinin de hadis
uslclerinden farkl olduu grlmektedir. Hadis uslcleri zhir inkta konusunu
zayf hadisleri tespit iin konu edinirken, Hanef uslcler bu inktann hadisin zayf
olmasna sebep olmadn ispatlamak iin eserlerinde konu edinmilerdir.
Hanef uslclere gre hadisin shhatine zarar verecek olan asl inkta ise
manev inktadr. imdi bu konuyu incelemeye balayabiliriz.
B. MANEV NKITA
Hanef uslcler haber-i vhidin kendisinden daha kuvvetli bir delile muarz
olmas, rvisinde rivayetine zarar verecek bir kusur olmas ve ilk nesillerde kendisiyle
amelin terk edilmesi halinde manen munkat saylacan ve bu haberin delil olarak
kullanlamayacan savunmulardr.
Hadislerin bu nevi bir inkta sebebiyle zayf saylmas Hanef kkenli olmakla
birlikte mam Mlikin, Medine ehlinin ameline uymayan hadisleri kabul
etmemesinin arka plannda benzer bir hukuk mantnn yatt sylenebilir. Ayrca,
baz hadis imamlarnn, rvileri gvenilir olduu halde zaman zaman baz rivayetleri
amele elverili bulmamalar da bu mantkla byk benzerlikler gstermektedir.
338

Serahsnin Manev nkta
339
bal altnda inceledii aadaki konular
Pezdev Btn nkta;
340
Debs ise Reslullahtan Msned veya Mrsel Olarak
Geldii Sabit Olan Haber-i Vhidin Deerlendirmesi
341
bal altnda ele almtr.
Biz almamzn bu ksmnda haberin shhatini zedeleyen inkta konularn
Hanef uslclerin yntemini takip ederek genel balk altnda inceleyeceiz.

337
338
Apaydn, Manev nkta, s. 160.
339
340
341
Debs, Takvm, s. 196 (;.. .... ;. .,. . _. ..,. .-, .- ,- ... _ .).
94
1. Daha Kuvvetli Bir Delile Muaraza Sebebiyle nkta
Hanef fkh uslclerine gre haber-i vhid kendinden daha kuvvetli bir delile
muarz olmas durumunda manen munkat saylr ve hkmden der. Bu ise u
durumlarda sz konusu olur;
1. Haberin Kitaba muhalif olmas.
2. Haberin mehur snnete muhalif olmas.
3. Ummul-belvda varid olan bir olayn haber-i vhid olarak gelmesi.
4. htiya duyulduu anda sahbenin bu haberle ihticc ve amel etmemi olmas.
Debs ve Serahs haberin ilk iki durumda reddedilmesini izah ederken, tpk bir
beldedeki rayi parann, baka bir beldedeki kendinden daha stn bir para karsnda
mzeyyef (dk deerli) saylmas gibi, haber-i vhidin de kendinden stn deliller
karsnda mzeyyef saylacan syler. Son iki durumda ise, haber-i vhid rvisinin
kasten veya gafleten yalan thmeti varsaymyla mzeyyef saylacan
sylemektedir.
342

a. Haberin Kitaba muhalif olmas
Kitab ve Snnetin ayn kaynaktan neet ettiini dolays ile bu ikisinin birbirine
muhalif olamayacan savunan Hanef uslcler, eer bu ikisi arasnda bir ihtilf
varsa bunun subtu zann olan hadisten kaynaklanm olabileceini savunurlar.
Bir hadisin Kurna muarz olmas onun Kurnda hkm aka belirlenmi
bir konuda farkl bir hkm bildirmesiyle olur. Ayrca bir muarazadan
bahsedilebilmesi iin buna mesned tekil edecek olan hadisin sahh olmas gerekir.
Sahh olmayan bir hadisin muarazaya konu olmas zaten dnlemez. Nitekim
Debsnin bu konuya Reslullahtan Msned veya Mrsel Olarak Gedii Sabit Olan
Haber-i Vhidin Deerlendirilmesi baln koymasnn da bu gerekten
kaynaklandn dnmekteyiz.
Haneflerin Kitaba muhalif haberlerin reddedilecei fikirlerinin temelinde
Kurnn sbtunda hi bir phe yokken haber-i vhidin Hz. Peygambere ittisali ile

342
95
ilgili baz phelerin olmas bulunmaktadr. Bu phenin bulunmad (mtevtir)
veya eitli sebeplerle ortadan kalkt (mehur) rivayetlerde ise byle bir muarazay
kabul etmezler. Hanefler bu konuda Kitabn hss, amm, nass ve zhiri arasnda
hibir ayrm gzetmezler. Dolaysyla onlara gre bunlarn hi birisi haber-i vhidle
deitirilemez.
343

Haber-i vhidin Kitba arz edileceine dair baz rivayetlere yer veren
Haneflerin bu konu ile ilgili zellikle kullandklar iki hadis vardr. Bunlardan
birincisi:
Allahn Kitabnda olmayan (ona uymayan) her art batldr. Allahn Kitab
uyulmaya en layktr.
344
hadisidir. Serahs ve Debsnin bu hadis ile ilgili yaptklar
deerlendirmelerden onlarn buradaki arttan Kurnn temel prensiplerini
anladklar anlalmaktadr. Yoksa bu artn bizzat kendisinin Kurnda yazl olmas
gerekmemektedir. Nitekim Serahs bu hadis ile ilgili u deerlendirmede bulunur:
Burada maksat Allahn Kitabnda bizzat bulunmayan deil, ona muhalif olan
artlardr. Aksi takdirde bu hadisin kendisi de Kurnda bulunmamaktadr. Nitekim
Kurnda olmad halde haber-i vhid ve kyas ile sabit olduu icm ile kabul edilen
birok hkm vardr. Binaenaleyh bu hadiste zikredilen arttan maksat, Allahn
kitabna muhalif olmaktr. Bylece biz Kurna aykr olan herhangi bir hadisin
merdd olduunu biliriz.
345

Hanef uslclerin eserlerinde haber-i vhidin Kurna arz edilmesi gerektiine
dair kullandklar ikincisi rivayet ise Ehl-i Hadis ile Hanefler arasnda shhati
hakknda tartmalar olan:
Benden sonra hadisler oalacaktr. O zaman size benden bir hadis rivayet
edilirse onu Allahn Kitabna arz edin uyuyorsa kabul edin ve bilin ki o bendendir.

343
Pezdev, Usl, III, 728.
344
Ahmed b. Hanbel, VI, 81; Buhr, Salt 70, Mkteb 3; Eb Dvd, tk 2.
345
Serahs, Usl, I, 364-365; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 196.
96
Allahn Kitabna uymuyorsa bilin ki o benden deildir.
346
rivyetidir. Hadis
limlerinin birou bu hadisin uydurma olduunu savunurken uslcmz de bu
haberi hadisin Kurna arz hususunda delil olarak kullanmtr. Sz konusu hadis
hakkndaki tartmalardan haberdar olan Serahs bu rivayete eserinde delil olarak
birka kez yer verir. Bunlarn bir ksmnda hadisin shhati ile ilgili her hangi bir
deerlendirmede bulunmazken
347
bir yerde, sz konusu hadisin shhati hakknda baz
tartmalarn olduunu ancak bu tartmalarn hadisi yanl anlamaktan
kaynaklandn savunur.
348

Abdlazz el-Buhrnin mezkur hadis hakkndaki deerlendirmeleri Haneflerle
Hadisilerin hadis shhat tespit sistemlerinin farklln gstermesi asndan olduka
nemlidir. O bu hadis hakknda nce Hadis limlerinin dncelerine yer verir daha
sonra ise hadisin sahh olduu ynndeki kendi kanaatlerini sralar:
Hadis ehlinin bu hadisi tan ettikleri noktalar unlardr;
a) Bu hadisi, Yezid b. Rebia, Ebl-Eas kanalyla Sevbandan rivayet etmitir.
Yezid b. Rebia mechldr ve EbI-Eastan sem bilinmemektedir. Bu sebeple hadis
munkatdr (Haneflere gre mrsel) ve ihticaca uygun deildir.
b) Yahya b. Man, Bu hadisi zndklar uydurdu demitir.
c) Bu hadisin kendisi Kurna aykrdr. nk Kitbda Peygamber size ne
verdiyse alnz
349
buyurulmaktadr.
Bu tenkitlere Hanefler ise yle cevap vermilerdir;
a) Hadis ilminin en nemli limlerinden biri olan Buhar (Muhammed b.
smail), bu hadisi kitabna almtr. Bu da, hadisin shhatini gstermeye yeter.
350

346
Bu anlamda aktarlan rivayetler, delilleri ve deerlendirmeleri iin bk. Ahmet Kele, Hadislerin
Kurna Arz, s. 72-91; Tekine, Hadisin Bilgi Deeri, s. 73-76; Dmeyn, Hadiste Metin Tenkidi,
ev. lyas elebi, Adil Bebek, Ahmet Ycel, s. 248-251.
347
Serahs, Usl, I, 365; II, 68.
348
349
el-Har (59), 7.
97
b) Bu hadisi destekleyen baka hadisler vardr.
c) Bu hadis Kitba aykr deildir. nk yette kastedilen, tabi olma eylemi
Hz. Peygamberden bizzat duyulan ve ona ait olduu kesin bilinen, mtevtir iindir.
Oysa burada sz konusu edilen ise Hz. Peygambere ait olduu tereddtl olan
rivayetlerdir. Ayrca delil olarak getirilen, yet bu hususla ilgili deil, ganimetlerle
ilgilidir.
351

Bu deerlendirmeler iki farkl usln/anlayn rndr. Bu anlay farkll,
bir ictihad olan hadisin shhatini tespite karar verme, noktasnda farkl ictihadlara
sebep olmutur. Hadisiler genellikle sahbeden bakasnn mrselini zayf olarak
grdklerinden bu rivayetin sahh olmadn delillendirmek iin munkat olmasn
bile yeterli grrken, Hanefler ise -ilgili blmde de akladmz gibi- bir haberin
fakh bir rvi tarafndan mrsel rivayet edilmesini ve selef tarafndan kullanlmasn
352

onun shhati iin yeterli bir delil olarak grmlerdir. Ayrca onlara gre bu haberin
Kurna aykr olmas da sz konusu deildir.
Haneflerin Kurna arz anlaylarnn temelini bu hadislerin oluturduu
anlalmamaldr. Onlar meseleye daha ok akl adan yaklam ve Hz. Peygamber'in
szlerinin Kurnla muhalif olmas durumunda reddedilmesini akl bir gereklilik

350
Abdlazz el-Buhrnin burada mutlak olarak Muhammed b. smail el-Buharnin bu hadisi eserine
ald aklamas baz aratrmaclarca yle deerlendirilmitir. Bu hadisin Buhrnin Sahihinde
olduu zikredilmekle beraber elimizdeki Buhr nshasnda bu hadis mevcut deildir. (bk.
Apaydn, Manev nkta, s. 166.) Ancak burada Abdlazz el-Buhrnin mutlak olarak kulland
Buhr bu hadisi kitabna almtr. Sznden el-Cmius-sahhi anlalarak bu yorum yaplmtr.
Oysa anladmz kadaryla burada Abdlazz el-Buhrnin kast Muhammed b. smail el-
Buhrnin Tarihidir. Nitekim bu rivayet orada bulunmaktadr. (bk. Buhr, Trih, III, 332), Ancak
Abdlazz el-Buhrnin buna dikkat ekmemesi bir eksikliktir. Dmeyn Abdlazz el-Buhrnin
bu deerlendirmelerini sert bir dille eletirerek unlar syler: Abdlazz el-Buhrnin bizzat bu
nakli tahkike muhtatr. Her eyden nce Buhrnin bu hadise yer verdii kitabnn ad nedir? el-
Cmius-sahih mi? Eer mellif bu eseri kastediyorsa, hadis onun neresinde bulunmaktadr? Benim
bildiime gre sz konusu hadis el-Cmius-shihte deildir. Ayrca imdiye kadar hibir lim
Buhrnin bu hadisi rivayet ettiini sylememitir. Sonra Buhr hadisi mnker dedii bir kimsenin
rivayetini eserine nasl alabilir? Bu asla mmkn deildir. kinci olarak eer Buhrnin bu hadisi
Tarihinde zikrettii kastediliyorsa, onun bu eserinde yer verdii her hadis sahih deildir. Zira
mellif bu kitabnda hem sahih ve hem de zayf hadisleri rivayet etmitir. nk o, tarihle ilgili
rivayetlere msamahal davranmaktadr. (bk. Dmeyn, Hadiste Metin Tenkidi, s. 248-249)
351
352
Mesela bk. Eb Ysuf, Red, s. 24-25.
98
olarak grmlerdir. Onlar bu nevi arz anlayna iten baka bir sebep ise sahbe
dneminden itibaren bu uygulamann bilinmesi ve kullanlmasdr.
353
Dolaysyla
onlar bu hadisleri, kendi grlerini destekleyen nakl delillerin de mevcut olduunu
gstermek iin kullanmlardr.
354

Sahbe dnemindeki baz uygulamalar, selefin bu yntemi uygulamalar ve
nemli hadis musanniflerinin eserlerinde konuyla ilgili yetlere de yer vermeleri ister
hadisin shhatini tespit ister hadisin daha iyi anlalmas isterse ondaki ihtilfl
manalarn nne gemek iin olsun hadisin Kurna arz ynteminin slm
limlerince sk sk kullanldn gstermektedir. Ayrca bu konuda gelen rivayetlerin
sahh olmamas arz faaliyetinin caiz olmad manasna gelmez. Kurn ve snnetin
ayn kaynaktan neet ettiini ve ikisi arasnda asla bir ihtilf olamayacana inanan
her Mslman zmnen de olsa Kurna arz kabul etmi durumdadr.
355

b. Mehur snnete arz
Debs bu konu iin Sabit Snnete Arz baln kullanrken,
356
Serahs ve
Pezdev Mehur Snnete Muhalefet baln kullanr.
357

Haneflere gre mehur snnet haber-i vhidden daha stn bir konumda
olduu iin ikisi arasndaki ihtilf tearuzunu gerektirmez. Bilakis had, mehura arz
edilir. Haber-i vhidin kendisinden daha kuvvetli olan bir snnetle elimesi ise onda
manevi inkta sebebidir ve byle bir rivayet sahh kabul edilmez. Serahs ve Debs,
haber-i vhidin mehur snnete arz edilmesinin sebebini, onun Kurna arz edilmesi
ile ayn akl gerekeye balayarak yle aklarlar:
Bidat ve sapklklar, haber-i vhidi Kitab ve mehur snnete arz etmemekten
kmtr. nk baz kimseler, Reslullahtan sdr olduuna dair tad pheye ve
kesin bilgi ifade etmemesine ramen, haber-i vhidi bir asl olarak telakki etmilerdir.

353
Bu konuda getirilen rnekler iin bk. Debs, Takvm, s. 196-197; Serahs, Usl, I, 366-366; Pezdev,
Usl, III, 731-732.
354
Yarg, Mehur Snnet, s. 213.
355
Bu uygulamann baz mahsurlar iin bk. Polat, Hadis Aratrmalar, s. 239-246; bu konuda rnek
getirilen baz haberler ve deerlendirmeleri iin bk. Dmeyn, Hadiste Metin Tenkidi, s. 245 vd.
356
357
Serahs, Usl, I, 366-367; Pezdev, Usl, III, 733-737.
99
Bu kimseler, Kitap ve sahih snneti, haber-i vhide gre tevil etmek suretiyle kendisine
tbi olunmas gerekeni, tbi olana evirmiler Bylece onlar, kesin olmayan asl haline
getirerek sapklk ve bidat iine dmlerdir
Bu noktada Hanef limlerinin usl en dorusudur ki, Kitab ve sahih snneti asl
yapp doruluu konusunda phe ieren ve mehur dzeyine ulamam haber-i
vhidleri onlara arz etmilerdir. Bylece Kitap ve mehur snnete uygun olan ve
onlarda bahsi gemeyen konulardaki haber-i vhidleri kabul etmiler, Kitap ve mehur
snnete muhlif olan haber-i vhidleri ise reddetmilerdir. nk onlara gre Kitap ve
mehur snnet ile amel etmek garib bir haberle amel etmekten daha dorudur. Ne
zaman haberlerde bir bilgi bulunmazsa o zaman ihtiyacn karlanmas iin kyasa
bavurulur
358
.
Serahs ve Pezdev her ne kadar burada mehur snnete muhalefet baln
kullanmlarsa da onlarn mtevtiri de bu baln ierisinde deerlendirdikleri
anlalmaktadr. Nitekim mtevtir ve mehur kavramlarn anlatrken de
vurguladmz gibi Hanefler bazen herhangi bir ayrma gitmeden bu iki haber nevini
Kurn ile ayn mesbede grrler. Dolaysyla zan ifade eden haber-i vhidin ilm-i
tmanne veya ilm-i yakn ifade eden mehur ve mtevtir haberle elimesi
durumunda daha gl olann tercih edilmesi gerekmektedir.
c. Ummul-belvda olan bir haberin had yolla gelmesi
Ummul-belvnn ifade ettii manalar iki ksmda mteala etmek
mmkndr. Bunlardan birincisi daha ok fkh kitaplarnda kullanlan toplumun
genelinin yapmak veya yapmamak zorunda kald ve kanmann neredeyse
imknsz olduu durumlardr.
359

Ummul-belvnn ikinci ksm ise yle tarif edilmitir:

358

Serahs, Usl, I, 367-368; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 197
359
Yarg, Mehur Snnet, s. 375; Serahsnin el-Mebstunda bu kullanmn birok rneiyle
karlamak mmkndr. Mesela bk. Serahs, el-Mebst, I, 46, 49, 61, 87, 151.
100
Gerek toplumsal bir olay olmasndan ve gerekse oka tekrarlanmasndan ve dinin
mutlaka bilinmesi veya yaplmas gereken bir emri olmasndan dolay avm ve havs
toplumun her kesiminin bilmesi veya bilip amel etmesi gereken konular.
360

Hanefler kalabalk bir topluluun nnde meydana gelen bir olayn gizli
kalmasn veya tek kii tarafndan rivyet edilmesini pek mmkn grmezler. Ayn
durum toplumun her kesimini ilgilendiren bir konuyu az bir kesimin bilmesi iin de
geerlidir. Bunun gerekesini Serahs eserinde u ekilde zetler:
Hz. Peygamber insanlara ihtiya duyduklar eyleri aklamakla grevlidir. O ashabna
da daha sonra gelenlerin ihtiya duyacaklar eyleri aktarmalarn emretmitir. Eer bir
problem insanlarn ounun karlaaca bir eyse Hz. Peygamberin bu meseleyi
insanlara aklayp retmemesi, ashabn da bunu insanlara nakletmede gayret
gstermemeleri mmkn deildir. yleyse bir haber onlardan mehur olarak rivayet
edilmemise biz onun ya bir yanlma olduuna (sehv) ya da nesholduuna
hkmederiz..
361

Haneflerin toplumun genelini ilgilendiren bir konuda herhangi bir ahsa zel
bir uygulama varsa bunun da birok kii tarafndan rivayet edilmesi gerektii
kanaatinde olduklar anlalmaktadr. Zira bu birok kii tarafndan rivayet edilmezse
onun umum olduu zann oluabilir. Mesela haber-i vhidin delil oluunu
ispatlamak iin Hz. Peygamber'in hayatndan baz rneklere yer veren Serahs
bunlarn o ahslara ve Hz. Peygamber'in hayatta olduu zamana hass olduu eklinde
gelebilecek bir itiraza kar ayet byle bir zel durum sz konusu olsayd bunun Nebi
(s.a.) tarafndan bildirilmi olaca itirazyla karlk verir. Ayrca Serahs sahbeden
baz ahslara zel olan uygulamalarn birok kanaldan sonraki nesillere ulamasn da
burada delil olarak kullanr. Mesela Hz. Hanzalay meleklerin ykad, Hz. Caferin
ehit olduktan sonra iki kanad olup cennete utuu rneklerinde olduu gibi tek kii
hakkndaki haberler mehur olarak nakledilmitir.
362

360
Yarg, Mehur Snnet, s. 376.
361
Serahs, Usl, I, 368; ayrca bk. Debs, Takvm, s. 199; Pezdev, Usl, III, 737.
362
Serahs, Usl, I, 325; Haneflerin ummul-belv ile ilgili grleri ve rnekler iin bk. Yarg,
Mehur Snnet, 374-401.
101
d. Sahbenin ihtiya duyulduu halde ihticacda kullanmamas
Hanef uslclere gre din bir meselede bir ihtilfn vaki olmas halinde
sahbenin delil getirmedii hadis zayftr. nk dinin nakledilmesinde asl olan
onlardr ve onlar byle bir haberi gizlemekle dahi itham edilemezler. Ayrca sahh bir
haberin olduu yerde rey hccet olamayacana gre onlarn sahh bir haberi brakp
bunun karsnda delil olarak duramayacak olan kyas tercih etmeleri de
dnlemez.
363

Sahabe szlerine ve uygulamalarna byk nem veren Hanefler
364
bir hadisin
amel etmeye elverili olup olmad ile ilgili olarak da ashabn tavrna byk nem
verir. Mesela onlar ashabn nde gelenlerinin bir hadise aykr hareket etmesini o
hadisin delil olarak kullanlmayacana delil getirirler. nk onlarn Reslullahn
bir uygulamasna ters dmeleri dnlemez. ayet bir rivayet varsa ve sahabenin
nde gelenlerinin buna muhalif davrand biliniyorsa burada iki durum sz konusu
olur: Ya o hkm nesh edilmitir veya bu hkm balayc deildir.
365

2. Rviden Kaynaklanan Bir Kusur Sebebiyle Haberde Oluan nkta
Hanef uslcler akl yeterliliinden ve yaantsndan hareketle baz rvilerin
rivayetlerinin kabul edilmeyeceini bazlarnn rivayetine ise ihtiyatla yaklalmas
gerektii kanaatindedirler. Serahs ve Pezdevnin verdikleri bilgiler nda bu
rvileri ve haberlerinin deerlerini yle sralayabiliriz:
1. Kfirin Haberi: Kfirin din konularda verdii haberler hccet deildir.
2. Fasn Haberi: dil kimselerin okluu ve rivayet ettikleri hadislerin
yeterlilii bunlarn haberine gerek brakmamtr.
3. Mestrun Haberi: Eb Hanifenin bu kimselerin haberleriyle -mslman
olmay adil olmak iin yeterli grdnden- amel ettiini; mam
Muhammedin ise bu gruptakilerin rivayetlerini fasn verdii haberle ayn
safta grdn aktaran Serahs ve Pezdev ikinci gre meylederler.

363
bk. Debs, Takvm, s. 199-200; Serahs, Usl, I, 369; Pezdev, Usl, III, 738.
364
bk. Debs, Takvm, s. 206-209; Serahs, Usl, 105-114.
365
Serahs, Usl, II, 7; Pezdev, Usl, III, 786-787.
102
nk Eb Hanifenin vefatndan sonra insanlar arasnda yalan
yaygnlamtr.
4. ocuun Haberi: Bunlar dini emirlere muhatap olmadklarndan verdikleri
haberler hccet deildir. Mtuhun verdii haberde bu grupta deerlendirilir.
5. Gafilin Haberi: Ar derecede gafil olmamak kaydyla bu kimselerin
haberine itimat edilir.
6. Mshilin Haberi: Msahil gelii gzel davranan yapt iin sonunu
dnmeyen kimse demektir. Bunlarn verdii haberler gafil kimsenin
verdii haber gibidir.
7. Hev Sahibinin Haberi: Haneflerin sahibul-hevdan kastlar ia ve
Havric gibi itikd ve siyas frkalardr.
366
Hanef uslclere gre ehl-i bidat
ve ehl-i hevdan olanlarn rivayeti kendi frkalarnn diliini yapmadka
kabul edilir.
367

3. Rivayete Aykr Davranma
Hadisle ameli nemli bir unsur olarak gren Hanef uslcler eserlerinde eitli
gerekelerle bunu sk sk vurgularlar. Onlarn buna vurgu yaptklar bir yerde ravinin
veya rivayetten haberdar olan birinin rivayete aykr davranmasdr. Hanef uslcler
byle bir durumda ya hadisin shhati hakknda bir phe olduunu veya o hadisi
rivayet edenin gvenilirliinin zedelenecei kanaatindedirler. Usl eserlerinde bu
konu ile ilgili verilen bilgileri yle zetleyebiliriz:
Ravisinin inkar ettii haber: Hanef uslcler bu balk altnda genellikle
rvisinin unuttuu hadisi konu edinirler. Onlar hadis rivayeti gibi nemli bir konuda
ravinin kendi rivayetini unutmasn mazur grmezler. Burada hadis rvilerini asl
(sahabe) ve fer (sahabe haricindekiler) olmak zere iki ksma ayran uslcler asln

366
nal, Eb Hanife, s. 186.
367
Serahs, Usl, I, 370-374; Pezdev, Usl, III, 740-747.
103
inkar halinde her halkarda ferin inkar halinde ise onun sika birisi olmas kaydyla
rivayeti amel etmeye elverili grmezler.
368

Ravisinin Muhalif kald haber: Bir ravinin verdii habere muhalif davranmas
balk altnda incelenir:
Ravinin rivayetinden nceki muhalefeti: bu durum hadisin delil olmasna bir
engel tekil etmez.
Muhalefetin rivayetten nce mi yoksa sonra m olduunun bilinmemesi: Bu
durumda muhalefetin nce rivayetin sora olduu kabul edlilerek bu rivayetle amel
edilir.
Rivayetinden sonra muhalif davranmas: bu durumda hadis delil olmaktan
kar. nk ravinin rivayetine aykr fetva vermesi ve amel etmesi hadisin mnkat
olduunun en ak delillerindendir.
369

Ravinin rivayetle ameli terk etmesi: bu ravinin bir rivayete muhalif hareket
etmesi ile ayndr. Serahs bu konu ile ilgili unlar syler:
Sahh bir hadisle ameli terk etmek, sahh bir hadise aykr amel etmek gibi haramdr.
370

Rarvinin hadis yorumunun rivayetin anlalmasna etkisi: ravinin hadisin
zahiriyle deil de onu tevil edip farkl anlamas Haneflere gre baka karineler yoksa
hadisin zahiri ile amel etmeye engel tekil etmez. Ayn durum farkl manalara
gelebilecek rivayetler iin de geerlidir. Ravinin bu ihtimalerden birini tercihi onu o
ekilde anlamay zorunlu klmaz.
371

Grld gibi Hanefler ravinin rivayetine aykr davranmasn veya fetva
vermesini nemli grmlerdir. Serahs bunun gerekelerini zetle yle sralar.
Hakikatte ravi sz konusu haberi, rivayet etmemitir

368
Ayrntl bilgi ve rnekler iin bk. Debs, Takvm, s. 201-202; Serahs, Usl, II, 3-5, Pezdev, Usl,
III, 780-782.
369
Debs, Takvm, s. 202-204; Serahs, Usl, II, 6; Pezdev, Usl, III, 782-784.
370
Serahs, Usl, II, 7.
371
Serahs, Usl, II, 6-7; Pezdev, Usl, III, 785.
104
Rivayet ile amel etmemesi gevek davranmas onu fask klar, bu kimselerin
rivayetleri kabul edilmez.
Ravi rivayetini unutmusa hadis gibi nemli bir konuyu unutan gafilin
rivayeti makbul deildir.
Ravi rivayetin neshedildiini biliyordur ki bu ravi hakkndaki en gzel
zandr.
372

372
Serahs, Usl, II, 6.

SONU
Eb Hanifenin snnet anlayna ynelik itirazlar vefatndan sonra -zellikle
mam fi ile birlikte- hz kaybetmeden onun ahsnda, tm Hanef limlere ynelik
devam etmitir. Haneflerin kimi zaman sahh hadisle amel etmedikleri ynndeki
iddialar ve bu balamda onlara yneltilen ar eletiriler onlar sistemleri ierisinde
kabul ettikleri hadisleri kabul, reddettikleri hadisleri ise red gerekeleri hakknda
aklamalarda bulunacaklar bir usl gelitirmeye sevk etmitir. Onlarn bu konulara
bak as fukah metodunun tabi bir sonucu olarak, bu usln nasl olmas
gerektiinden ok seleflerinin sz konusu mevzularda nasl bir usl tkip ettiklerini
tespit amac gtmektedir.
zerinde aratrma yaptmz eserler birok konuda benzerlik gstermekte
bazen ayn konuyu anlatrken seilen lafzlar ve rnekler dahi bir birinin tekrar gibi
grnmektedir. Bununla birlikte bu eserlerin tek dze ve birbirinin bir tekrar
olmad; ayn ekolu temsil eden mellifin fkh uslnn geliim seyrine paralel
olarak bir ilerleme kaydettii grlmtr. Bu balamda Debs ile genel erevesi
oluturulan haber bahislerinin Serahs ile gerek muhteva gerekse kapsam olarak
kemle erdii, Pezdev ile ise sistematik bir hal ald mhede edilmitir.
Hanef uslcler eserlerinde haber bahislerinde snnetin deerinden ziyade
snnet olarak aktarlan bilginin deerini ispatlamaya almlardr. Snnetin deeri
ile ilgili ilenen konular ise onun vahiy ile ilikisini ispatlamaya/ortaya koymaya
yneliktir.
106
Uslcler din konularda takip edilen yol ve yntem olarak tarif ettikleri
snnetin kapsamna, hem Hz. Peygamberin hem de onu takip eden ilk nesillerin
uygulamalarn koymulardr. Onlar bu bahislerde fukah metodunun bir sonucu
olarak Hz. Peygamber'in uygulamalar haricinde selefin takip ettii yola da snnet
denilebileceini deil, snnet dendiini ispatlamaya almlardr.
Mellifler, Hz. Peygamber'in fiilleri konusunu incelerken ncelikle Hz.
Peygamber'in bir insan olmasndan te bir rnek olarak yapt fiilleri esas aldklarn
belirtmilerdir. Hz. Peygamber'in fiillerinin balayclnn mmete yansmas
zerinde farkl eilimlerden bahseden mellifler, burada mutedil bir yol izleyerek, bir
fiilin onun tarafndan edsnn o fiilin mubahlna dellet edeceini, fiilin vcip veya
farz olmasnn ise ancak hrici bir karne ile bilinebileceini savunmulardr.
Hanef uslcler Hz. Peygamber'in zelle kabilinden olan bir takm davranlarn
nasl onun bir beer olmasnn doal bir sonucu olarak grmlerse, din alanlarda bir
hata yaptnda hatasyla yzst braklmayacan ise onun peygamberliinin bir
gerei olarak telakki etmilerdir. Hanef uslcler bylece snnetin bir ekilde vahyin
kontrolnden getiini vurgulamaya alarak onu bir nevi takrr vahiy olarak
grmlerdir.
Debs, selefinin yntemini takip ederek haberi iki ana balk altnda incelerken
(mehur-garib) Serahs ve Pezdev, Hanef mezhebinin haber teorisini daha sistematik
bir hale getirerek haberi balk altnda incelemitir (mtevtir-mehur-hd).
Mtevtir ve mehur haberle ilgili verilen bilgiler hd haberlerin ilendii ksmlara
nazaran fazla bir yer almamaktadr. Amele elverili olduuna kanaat getirilen bu
haberlerin bilgi deeri tartlarak mtevtirin kesin bilgi ifade ettii, mehurun ise
kesine yakn (ilm-i tmanne) bir bilgi ifade ettii savunulmutur. Haber-i vhid ile
ilgili konularda ise onun kesin bilgi deeri tamad kabul edildikten sonra niin
amele elverili olduu delillendirilmeye allmtr.
Hanef fkh uslclerinin mtevtir tarifleri, hadis uslclerinin mtevtir
tarifinden farkldr. Hanefler mtevtiri daha ok nesiller aras aktarlan ortak bilgi
olarak grerek bu nevi haberleri aktaranlarn Mslman olup-olmamas arasnda bir
fark gzetmemilerdir.
107
Mehur haber ile ilk rv halkasnda hd olmakla birlikte daha sonra tevtren
rivayet edilmeye balayan haberleri kasteden Hanefler, bir haberin mehur
olabilmesini ilk nesilde Mslman limler arasnda mehur olup amel edilmesine
balamlar daha sonraki devirlerde yaygn olarak kullanlan rivayetlerin ise mehur
kabul edilmesine kar kmlardr.
Sahh bir haber-i vhidin ilim gerektirmedii halde ameli gerektirecei
kanaatinde olan Hanef uslcler, eserlerinde hd haberlerin shhatinin tespit
yntemlerine byk nem vermilerdir. Amel edilecek olan haber-i vhidin, hadis
uslnn sahh hadis kriterlerinin tesinde bir takm zelliklere sahip olmas
gerektiine vurgu yapan Hanef uslclerin haber-i vhidde aradklar artlar sahabeyi
merkeze alarak incelemeleri asndan daha bandan hadis usl limlerinin
sistemleriyle farkllk gstermitir. Onlarn zabt konusunu ilerken rvnin fakhliine
byk nem vermeleri ve bu konudaki almlar ise hadis limleri ile aralarndaki bir
dier fark oluturmutur.
Eserlerinde haber-i vhidde inkta konusuna nemli bir yer veren mellifler
inktay zhir ve manev olmak zere iki balk altnda ele almlardr. Zhir inkta
olarak adlandrdklar mrsel haberler ile ilgili blmlerde bu inktann tek bana
hadisin shhatine zarar vermeyeceini ispatlamaya almlardr.
Hanef uslcler snnet anlaylarnda nemli bir yere sahip olan manev
inktay ise eserlerinde asl inkta olarak grmlerdir. Onlar hd haberin kendinden
daha kuvvetli bir delile murz olmas halinde kabul edilmeyeceini savunmulardr.
Sonu olarak hadis usl limlerinin de vurgulad gibi hadisin shhatinin
tespiti bir ictihaddr. Hanef uslcler de bu konularla ilgili yaptklar ictihadlarnda
uyguladklar kurallar ve takip ettikleri yntemleri gstermek iin eserlerinde snnet
konusuna byk nem vermilerdir. Hanef uslclerin eserlerindeki haber/snnet
bahislerinde bu konu ile ilgili anlaylarn ortaya koyarken bir hadis usl inas
yannda, kendilerine yneltilen eletirilere cevap verme ve sistemde yanl olarak
grdkleri kurallar dzeltme dncesinin izlerini grmek hemen her zaman
mmkndr.
BBLYOGRAFYA
Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meli
zek, Ali v.dr, Medine, 1422/2001.
Abdulgan Abdulhalk, Snnetin Delil Oluu
Abdulgan Abdulhalk, Snnetin Delil Oluu, ev. Dilaver Selvi, stanbul,
2003.
Abdlazz el-Buhr, Kef'l-esrr
Aladdin Abdlaziz b. Ahmed b. Muhammed Abdlaziz el-Buhr,
Kef'l-esrr ala Usli'l-Pezdev, I-IV, (gzden geiren: Hasan Hilmi Rizev)
stanbul, 1307.
Abdrrezzk, Musannef
Abdurrezzak b. Hemmm es-Sann, el-Musannef, I-XII,
thk. Habburrahmn el-Azam, Beyrut, 1983.
Ahmed b. Hanbel
Ahmed b. Hanbel, Msned, I-VIII, nr. Muhammed Selim brahim Semre
vd., Beyrut, 1993.
Akgndz, Debbs ve Mezhebler Aras Mukayeseli Hukuka Tesirleri
Ahmed Akgndz, Karahanllarn Byk Hukukcusu Eb Zeyd Debbs ve
Mezhebler Aras Mukayeseli Hukuka Tesirleri, Seluk niversitesi Hukuk
Fakltesi Dergisi, II/2, 89-108.
______ , Debs
Ahmet Akgndz, Debs, DA, stanbul, 1994, IX, 66-67.
Aktepe, mam fide Snnet
shak Emin Aktepe, fi ncesinde ve mam fide Snnet,
(Yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2005.
mid, hkm
Eb'l-Hasan Seyfeddin Ali b. Muhammed b. Slim mid, el-hkm fi usli'l-
ahkm y.y, 1968.
Apaydn, ctihad
H. Yunus Apaydn, ctihad, DA, stanbul, 2000, XXI, 432-445.
109
______ , Kyas
Kyas, DA, Ankara, 2002, XXV, 529-539.
______ , Manevi nkta
Hanef Hukukularnn Hadis Karsndaki Tavrlarnn Bir Gstergesi
Olarak Manev nkita Anlay, Erciyes nivarsitesi lhiyat Fakltesi
Dergisi, VIII, s. 159-193.
______ , Mehur
Yunus Apaydn, Mehur, DA, Ankara, 2004, XXIX, 368-371
sm Efendi, Kams Tercmesi
Ahmed sm el-Ayntb, el-Okyns'l-bast f tercmeti kams'l-muht,
stanbul, 1305.
kkutlu, Ricl Tenkdi
Emin kkutlu, Hadiste Ricl Tenkdi (Cerh ve Tadl lmi), stanbul, 1997.
Aydn, Cesss ve Debsnin Usllerindeki Metodlar
Hakk Aydn, Cassas ve Debsnin Usllerindeki Metodlar, CFD, Sivas,
2000, IV, 11-27.
Aydn, Evlad Edinme
M. Akif Aydn, Evlad Edinme, DA, XI, 527-529.
Aydn, Tarihsel sa
Mahmut Aydn, Tarihsel sa: mann Mesihinden Tarihin sasna, Ankara,
2002.
Bac, Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu
H. Musa Bac, Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu, Ankara, 2004.
Bklln, Temhd
Eb Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed Basr el-Bklln, Kitbu
Temhdil-Evil ve Telhsid-Delil, thk. mdddn Ahmed Haydar, Beyrut,
1986.
Bardakolu, Diyet
Ali Bardakolu, Diyet, DA, stanbul, 1994, IX, 473-478.
______ , Hak
Hak, DA, stanbul, 1997, XV, 139-151.
110
______ , Hanef Mezhebi
Hanef Mezhebi, DA, stanbul, 1997, XVI.
Baaran, Fiili Snnetin Delil Deeri
Selman Baaran, Fiili Snnetin Delil Deeri, UFD, Bursa, 1986; I, 1 s. 17-
18.
Baolu, Hicr Beinci Asrda Fkh
Tuncay Baolu, Hicr Beinci Asrda Fkh, LAM Aratrma Dergisi,
stanbul, 1998, III/ 2. s. 113-141.
Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet
Murteza Bedir, Fkh, Mezhep ve Snnet (Hanef Fkh Teorisinde
Peygamberin Otoritesi), stanbul, 2004.
Betit, Hucciyyet'l-mrsel
Fevzi Muhammed Abdlkadir Betit, Hucciyyet'l-mrsel inde'l-muhaddisn
ve'l-usliyyn ve'l-fukaha, y.y.,1982.
Beyhak, Snenl-kbr
Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyin el- Beyhak, es-Snenl-kbr, I-XI, Beyrut,
1992.
Bilmen, Hukuki slmiyye ve Istlht- Fkhiyye Kmusu
mer Nash Bilmen, Hukuki slmiyye ve Istlht- Fkhiyye Kmusu,
stanbul, 1967.
Buhr
Eb Abdullah Muhammed b. smail el-Buhr, el-Cmius-sahh,
(el-Ktbs-sitte ierisinde) Riyad, 2000.
______ , Trih
et-Trhul-kebr, I-XII, Drul-Fikr, ts.
Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps
Muhammed Abid el-Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps : Arap-slam
Kltrndeki Bilgi Sistemimlerinin Eletirel Bir Analizi, ev. Burhan Krolu,
Hasan Hacak ve Ekrem Demirli, stanbul, 2001.
Chiz, el-Osmaniyye
Eb Osman Amr b. Bahr el-Chiz, el-Osmniyye,
(nr. Abdsselm Muhammed Hrun), Kahire, 1955.
111
Cesss, Ahkmul-Kurn
Ahmed b. Ali er-Rz el-Cesss, Ahkmul-Kurn, I-III,
thk. Sdk Muhammed Ceml, Beyrut,1993.
______ , el-Fusl
Ahmed b. Ali er-Rz el-Cesss, el-Fusl fil-usl, I-IV,
thk. Csim en-Neem, Kuveyt, 1994.
Cezri, Tevcih'n-nazar
Tahir el-Cezri, Tevcih'n-nazar il usli'l-eser, Beyrut, t.y.
Crcn, Tarft
Eb'l-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali el-Crcn,
Kitbut-Tarft, thk. Muhammed Abdurrahman el-Maral, Beyrut, 2003.
Drekutn, Snen
Ali b. mer ed-Drekutn, Snend-Drekutn, I-II, thk., Abdullah Him
Yemn el-Meden, Khire, 1966.
Drim
Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman ed-Drim, Snend-Drim,
I-II, thk. Mustafa Db Bu, Dmek, 1991.
Debs, el-Emedl-aks
Eb Zeyd Ubeydullah mer b. s ed-Debs, el-Emedl-aks,
nr. Muhammed Abdlkadir At, Beyrut, 1985.
_____ , Mukayeseli slm Hukuk Dncesinin Temellendirilmesi,
Mukayeseli slm Hukuk Dncesinin Temellendirilmesi,
(Tessn-nazar fihtilfil-eimme) ev. Ferhat Koca, Ankara 2002.
______ , Usl,
Takvmul-edille f uslil-fkh, thk. Halil Muhyiddin el-Hseyn, Beyrut, 2001.
Demirci, Kurn Tarihi
Muhsin Demirci, Kurn Tarihi, stanbul 2005.
Dmeyn, Hadiste Metin Tenkidi
Misfir b. Gurmullah ed-Dmeyn, Hadiste Metin Tenkidi Metodlar,
ev. lyas elebi, Adil Bebek, Ahmet Ycel, stanbul, 1997.
Eb Dvd
Eb Dvud Sleyman b. Eas es-Sicistn, es-Snen,
(el-Ktbs-sitte ierisinde) Riyad, 2000.
112
______ , Snen-i Eb Dvd Tercme ve erhi
Snen-i Eb Dvd Tercme ve erhi, haz. Necati Yeniel, Hseyin Kayapnar,
stanbul 1987, I.
Eb Hanfe, lim,
Eb Hanfe Numn b. Sbit, el-lim vel-muteallim, (mam zamn Be
Eseri ierisinde), stanbul, 1992.
Eb Ysuf, Red
Eb Ysuf Yakub b. brahim, er-Red ala Siyeril-Evz,
thk. Ebul-Vef el-Efgn, Haydarabad, nr. Lecnetu hyil-Marif
en-Numniyye, ts.
Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl
Mehmet Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, stanbul, 1998. .
______ , Vahiy-Akl Dengesi Asndan Snnet
Vahiy-Akl Dengesi Asndan Snnet, stanbul, 2001.
Ertrk, Haber-i Vhid
Mustafa Ertrk, Haber-i Vhid, DA, stanbul, 1996, XIV, 349-352.
Erul, Sahabenin Snnet Anlay
Bnyamin Erul, Sahabenin Snnet Anlay, Ankara 2005.
Gazl, slm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi
Eb Hmid el-Gazl, slm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi (el-
Mustasf), ev. Yunus Apaydn, Kayseri, 1994.
Gen, Snnet-Vahiy likisi
Mustafa Gen, Snnet-Vahiy likisi, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Konya,
2005.
Gner, Eb Hureyreye Yneltilen Eletiriler
Osman Gner, Eb Hureyreye Yneltilen Eletiriler, stanbul, 2001.
Gngr, Kurnn Hz. Peygamberin Snnetine Verdii Deer
Mevlt Gngr, Kurnn Hz. Peygamberin Snnetine Verdii Deer,
Snnetin Dindeki Yeri, stanbul, 2002, s. 51-75.
Hkim, el-Mstedrek
Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah Hkim en-Nsbr,
el-Mstedrek ales-Sahhayn, I-IV, thk. Mustafa Abdulkdir At, Beyrut, 1990.
113
Hamev, Muceml-Buldn
Ykut el-Hamev, Muceml-Buldn, (thk. Ferid Abdulaziz el-Cnd),
Beyrut, ty.
Hamidullah, Serahsnin Devletler Umm Hukukundaki Hissesi
Muhammed Hamidullah, Serahsnin Devletler Umm Hukukundaki
Hissesi, ev. Salih Tu, Serahsi Armaan, Ankara 1965, s.15-25.
______ , Serahs
Serahs, A, stanbul, 1966, X, 503-508.
______ , Usl-i Fkhn Tarihi
Usl-i Fkhn Tarihi, ev. M. Fuat Sezgin, slam Tetkikleri Enstits
Dergisi, stanbul 1957, s. 1-18.
Hansu, Mutezile ve Hadis
Hseyin Hansu, Mutezile ve Hadis, Ankara, 2004.
Hatib, el-Kifye
Eb Bekr el-Hatib Ahmed b. Ali el-Badad, el-Kifye fi marifeti uslu ilmir-
rivye, I-II, thk. Eb shak brahim b. Mustafa Al-i Bahbah ed-Dimyt, y.y.
2003.
Heysem, Mecmau-zevid
Nreddin Ali b. Ebi Bekr el-Heysem, Mecmauz-zevid ve menbaul-fevid,
I-X, Kahire, 1987.
Hudar, slm Hukuku Tarihi
Muhammed el-Hudar, slm Hukuku Tarihi, ev. Haydar Hatipolu,
stanbul, 1974.
bn Abbd, Muht
bn Abbd, smail, el-Muht fil-lua, I-XI, thk. Muhammed b. Hasan
l Ysin, Beyrut, 1994.
bn ur, Hukuk Felsefesi
Muhammed Thir b. ur, slm Hukuk Felsefesi: Gaye Problemi,
ev. Vecdi Akyz-Mehmet Erdoan, stanbul, 1996.
bn Eb eybe, Musannef
bn Eb eybe, Eb Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kf, el-Kitbul-
Musannef fil-ehdsi vel-sr, I-VII, thk. Kemal Ysuf el-Ht, Beyrut, 1989.
114
bn Hacer, Hadis Istlahlar Hakknda Nuhbet'l-fiker erhi
bn Hacer el-Askalani, Hadis Istlahlar Hakknda Nuhbet'l-fiker erhi,
ev. Talat Koyiit, Ankara, 1971.
bn Huzeyme, Sahh
bn Huzeyme, Eb Bekr Muhammed b. shak en-Nsbr, Sahihu bn
Huzeyme, I-IV, thk. Muhammed Mustafa el-Azam, Beyrut, 1992.
bn Kesr, Hadislerle Kurn- Kerm Tefsiri
Ebul-Fid sml bn Kesr, Hadislerle Kurn- Kerm Tefsiri, ev. Bekir
Karlaa, Bedrettin etiner, stanbul, 1991.
bn Mce
bn Mce Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn, es-Snen, (el-
Ktbs-sitte ierisinde), Riyad, 2000.
bn Manzr, Lisnul-Arab
bn Manzr Ebul-Fadl Cemluddin Muhammed b. Mkrim b. Manzr el-
frik, Lisnul-Arab, I-XV, Beyrut: Drul-Fikr, ts.
bn Salh, Mukaddime
Eb Amr Takyyddin Osman b. Abdurrahman bn's-Salh, Mukaddimetu
bni's-Salah, Beyrut, t.y.
bnu'l-Esr, Cmi'l-usl
Eb's-Saadat Mecdddin Mbarek b. Muhammed bnu'l-Esr,
Cmi'l-usul min ehdsi'r-resl, thk. Abdlkadir Arnaut, Beyrut,1970.
mamolu, Hurmalarn Alanmas
mamolu, Abdullah Taha, Hurmalarn Alanmas/Dllenmesi -le lgili
Rivyetin Tetkik, Tahlil ve Tenkidi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi) stanbul
2005.
Kalyoncu, Hz. sann armha Gerilme Meselesi
Halil Kalyoncu, Harputlu shak Efendinin Eserlerinde Hz. sann armha
Gerilme Meselesi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Elaz, 2005.
Ktib eleb, Kefz-zunn
Ktib eleb, Kefz-zunn an esmil-ktb vel Funn, nr. Kilisli Muallim
Rfat-erefeddin Yaltkaya Ankara 1941.
Kavak, el-Bezdev Ebul-Usr Ali b. Muhammed
Yusuf Ziya Kavak, el-Bezdev Ebul-Usr Ali b. Muhammed, slam
Medeniyeti, ubat, 1973.
115
______ , Mvern-nehr Hukukular
Yusuf Ziya Kavak, XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mver-
nehr Hukukular, Ankara 1976.
Kaya, Mekhl b. Eb Mslim
Eyp Said Kaya, Mekhl b. Eb Mslim, DA, Ankara, 2003, XXVIII, 552-
553.
Kehhle, Mucem'l-mellifn
mer Rza Kehhle, Mucem'l-mellifn: tercimu musannifi'l-ktbi'l-
arabiyye, Beyrut 1993.
Kele, Hadislerin Kurna Arz
Ahmet Kele, Hadislerin Kurana Arz, stanbul 2003.
Kettn, Hadis Literatr
Muhammed b. Cafer el-Kettn, Hadis Litertr (er-Risletl-mustatrafe),
dipnot ve ilaveleri ile tercme eden: Yusuf zbek, stanbul, 1994
Kl, Kurnn Hz. Peygamberin Snnetine Verdii Deer
Sadk Kl, Kurnn Hz. Peygamberin Snnetine Verdii
Deer[deerlendirme yazs], Snnetin Dindeki Yeri, stanbul,1998, s. 76-
102.
Kyc, Hz. Peygamberin ctihadlar
Selahattin Kyc, Hz. Peygamberin ctihadlar, YFD, Van, 1994, I,1 s.
11-37.
Koyiit, Hadis Istlhlar
Talat Koyiit, Hadis Istlhlar, Ankara, 1980.
Korucu, Hanef Hukukularn Ruhsat Teorisi
Bnyamin Korucu, Beinci (M. XI.) Asr Hanef Hukukularn Ruhsat
Teorisi, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2005,.
Kk, Abdile
Rait Kk, Abdile, DA, stanbul, 1988, I, 7.
______ , Hz. Peygamber ve rnekliinin Mahiyeti
Rait Kk, Hz. Peygamber ve rnekliinin Mahiyeti, slamn
Anlalmasnda Snnetin Yeri ve Deeri, stanbul, 2002, s. 281-301.
116
______ , Kurn-Snnet likisi ve Birliktelii
Rait Kk, Kurn-Snnet likisi ve Birliktelii, Snnetin Dindeki Yeri,
stanbul 1998, s. 121-162.
Leknev, el-Ecvibet'l-fazle
Eb'l-Hasenat Muhammed Abdlhay b. Muhammed Leknev, el-Ecvibet'l-
fazle li'l-es'ileti'l-aereti'l-kmile, thk. Abdlfettah Eb Gudde, Haleb, 1964.
______ , el-Fevid'l-behiyye
Eb'l-Hasent Muhammed Abdlhay b. Muhammed el-Leknev, el-Fevid'l-
behiyye fi tercimi'l-Hanefyye; et-Ta'lkt's-seniyye ale'l-Fevidi'l-behiyye,
Beyrut 1906.
Maal, Kurann Metin Yaps
Mehmet Emin Maal, Kurann Metin Yaps: Mushaf Tarihi ve mlas,
Ankara, 2004.
Muhammed Hasan Heyto, el-Hads'l-mrsel
Muhammed Hasan Heyto, el-Hads'l-mrsel huciyyetu ve eseruhu fi'l-fkhi'l-
slm, Beyrut, 1989.
Messesetl mam Sdk (Heyet), Mevsatu tabaktil-fukaha,
Beyrut, 1999.
Mslim
Ebul-Hseyn Mslim b. Haccc en-Nsbr, el-Msneds-sahh
(el-Ktbs-sitte ierisinde), Riyad 2000.
Nes
Eb Abdirrahmn Ahmed b. uayb en-Nes, es-Snen
(el-Ktbs-sitte ierisinde), Riyad, 2000.
Nesef, Tefsir
Ebu'l-Berekt Abdullh b. Ahmed b. Mahmud en-Nesef, Medrik't-tenzl ve
hakiku't-tevl, Beyrut 1999.
t, Haber-i Vhidin Kaynak Deeri
Salim t, Haber-i Vhidin Kaynak Deeri, stanbul, 2003.
mer, ctihd'r-Resl
Ndiye erf el-mer, ctihd'r-Resl, Beyrut, 1985.
zel, Hanef Fkh limleri
Ahmet zel, Hanef Fkh limleri, Ankara, 1990.
117
Pezdev, Usl
Ebul Hasen Ali b. Muhammed b. Hseyn b. el-Pezdev, Usll Pezdev
(Kenzul vusul il Marifetil-Usl), (Kef'l-esrrn hamiinde), stanbul,
1307.
Polat, Mrsel Hadis
Selahattin Polat, Mrsel Hadisler ve Delil Olma Ynnden Deeri, Ankara
1985.
Hadis Aratrmalar, yy, ty.
Ramhrmz, el-Muhaddis'l-fasl
Eb Muhammed b. Hallad Hasan b. Abdurrahman Ramhrmz, el-
Muhaddis'l-fasl beyne'r-ravi ve'l-vai, thk. Muhammed Accc Hatib, Beyrut,
1971.
Refik el-Acem, Mevstu mustalahtu usll-fkh indel-mslimn
Beyrut, 1998.
Robson, bn shakn snad Kullan
James Robson, bn shakn snad Kullan, ev. Talat Koyiit, AFD,
Ankara, 1962, X. 117-126.
Saklan, Mtevtir ve Meseleleri
Bilal Saklan, Mtevtir Hadisler ve Meseleleri, stanbul, 1986.
Serahs, el-Mebst
Eb Bekr Muhammed b. Ahmed es-Serahs, Kitbl-mebst, I-XXX, Beyrut,
1993.
______ , Usl,
Usls-Serahs, I-II, thk. Ebul-Vef el-Efgn, Kahire, 1954.
Subh es-Slih, Ulmul-hads
Subh es-Slih, Ulmul-hads ve mustalhuhu, Beyrut, 2002.
aban, slm Hukuk lminin Esaslar
Zekiyyddin aban slm Hukuk lminin Esaslar: Usl'l-Fkh, ev. brahim
Kafi Dnmez, Ankara, 2001.
fi, mm
Muhammed b. dris e-fi, el-mm, I-XV, thk. Ahmed Bedruddin Hassn,
yy., 1996.
118
Tabern, el-Muceml-kebr
Ebul-Kasm Sleyman b. Ahmed et-Tabern el-Muceml-kebr, I-XXV,
thk. Hamdi Abdulmecd es-Silef, ts.
______ , el-Muceml evsat,
el-Muceml-evsat, I-XI, thk. Mahmd et-Tahhn, Riyad, 1985.
Tahhn, Hadis Usl
Mahmd et-Tahhn, Yeni Hadis Usl, ev. Cemal Arman, Sivas, 1999.
Tantv, el-ctihad
Muhammed Tantv, el-ctihad fil-ahkami-eriyye, Kahire, 1999.
Tekine, Bilgi Kayna Olarak Hadis
Ayhan Tekine, Bilgi Kayna Olarak Hadis, zmir, 2005.
Tirmiz
Eb s Muhammed b. s et-Tirmiz es-Snen (el-Ktbs-sitte ierisinde),
Riyad: Drus-Selm, 2000.
Topalolu, Kelm lmi
Bekir Topalolu, Kelm lmine Giri, stanbul, 1981.
Tu, Serahsnin Hapis Hayat
Salih Tu, Eserinde Rastlanan fadelerine gre mam Serahsnin Hapis
Hayat, Serahs Armaan, Ankara, 1965, s. 43-60.
Tunbilek, Bilgi Kayna Olarak Haber-i Sadk
Hasan Hseyin Tunbilek, Bilgi Kayna Olarak Haber-i Sadk, HFD,
anlurfa, 1999, V, 83-140.
Uur, Hadis limleri Edebiyat
Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, Ankara, 1996.
______ , Hadis Terimleri Szl
Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, Ankara, 1993.
Uraler, Snnete Ballk
Aynur Uraler, Sahbe Uygulamas Olarak Snnete Ballk, stanbul, 2000.
Usmn, Snnetin Balaycl
Muhammed Taqi Usmn, Snnetin Balaycl, ev. brahim Kutluay,
stanbul 2005
119
nal, Eb Hanife
smail Hakk nal, Eb Hanifenin Hadis Anlay, Ankara, 1994.
Vkd, Kitbul-megz
Muhammed b. mer b. Vakd el-Eslem Vkd, Kitbul-mez, I-III, thk.
Marsden Jones, Beyrut, 1984.
Yaran, Bidat
Rahmi Yaran, Bidat, DA, stanbul, 1992, VI, 129-130.
Yarg, Haneflerin Kurn ve Snnet Btnlne Yaklam
Mehmet Ali Yarg, Haneflerin Kurn ve Snnet Btnlne Yaklam
zerine, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), IV/1, 2006, s. 91-112.
______ , Mehur Snnet
Mehmet Ali Yarg, Hanef Fkh Doktrininde Mehur Snnetin Yeri,
(Yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul 2003.
Ygn, Fukah Metodu
Adem Ygn, Fukah Metoduna Gre Yazlan Fkh Uslu Eserlerinin Temel
zellikleri, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2004.
Yldrm, Hadis Problemleri
Enbiya Yldrm, Hadis Problemleri, stanbul, 2001.
Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi
Ahmet Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, stanbul 1996
Zebd, Tcul-ars
Muhibbuddin Eb Feyz Muhammed Murtaz ez-Zebd, Tcul-ars min
cevhril-Kms, thk. Ali r, Beyrut: Drul-Fikr, 1994.
Zeheb, Siyer almin-nbel
Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman et-Trkmn ez-Zeheb,
Siyer almin-nbel, thk. uayb el-Arnavut, Beyrut 1990.
Zerkn, Menhil f, ulmil-Kurn
Muhammed Abdlazim ez-Zerkn, Menhil'l-irfn f ulmil-Kurn,
Beyrut, ty., I,51.
Zeyle, Nasbur-rye,
Eb Muhammed Abdullah b. Ysuf ez-Zeyle, Nasbur-rye li ehdsil-
Hidye, I-IV, Kahire, 1357).

Hanefi Mezhebi FIKIH - USULÜ'nde SÜNNET Anlayışı 125s Tez, Serkan - Demir

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hanefi Mezhebi FIKIH - USULÜ'nde SÜNNET Anlayışı 125s Tez, Serkan - Demir

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

You might also like