Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi

IMMANUEL KANTIN AHLAK FELSEFES BALAMINDA TANRI KAVRAMININ EPSTEMOLOJK BR TAHLL efik Taylan AKMAN*
ki ey, zerlerine sk sk eilip srarla dnlrse, insann ruhsal yapsn hep yeni, hep artan b ir h a yra n lk ve korkun saygyla dolduruyor: zerim deki yldzl gk ve iim deki ahlak y a s a s 1.
1. Giri
Bu alm ann tem el am ac, Im m anuel K an tn ahlak felsefesinde en y ksek iyinin (sum m um bonum ) g erek letirileb ilm esi ba lam n d a b ir zo ru n lu lu k o lara k o rtay a ko n an T a n rn n v arl k av ram n n ve bu kav ram la olan ilikisi dolaysyla yine K a n tn ahlak felsefesinde nem li bir yer tutan din felsefesinin irdelenm esidir. B u alm a ile ayrca, K ant felsefesi ierisin d e T anr k av ram nn -o n to lo jik bir tah lilin d en ziyade ep istem o lo jik m ahiyetinin gz nne alnm as su re tiy le - genel o larak h a n g i a n la m la r k a p s a d ve K a n t ta ra fn d a n n a s l b ir y n te m e re v esin d e d e e rlen d irild i i aratrlm ak isten m ek ted ir. D o lay sy la insann sahip olduu bilginin kkeni, nitelii ve snrlar gibi konular ile akln b u n lara ilik in k u llan l b iim le ri b ilh assa K a n tn g elen ek sel m etafizie y n eltti i eletiriler esas alnarak d e e rlen d irilecek tir. Z ira K ant, gelitirdii ahlak felsefesi araclyla en yksek iyiye ulalabilm esi iin te o rik ak ln sorun o la ra k fa rk etti i ve o rta y a k o y d u u am a zem edii lm szlk, zgrlk ve Tanrnn varl gibi kavram lar, bu kez p ra tik akln y ard m y la ahlaksal b akm dan ele alarak aklam aya a lr. K an t, bu k av ram k o y u tlan d rarak (p o stu lat ederek) ahlak felsefesinin sorunlarn zm eyi hedefler. B u alm ada da asl olarak bu koyuttan biri olan Tanrnn varl kavram incelenecektir. K an tn eserlerinin ve alm alarnn kabaca iki ana dnem e ayrld kab u l e d ilirse T an rn n v arl n a ilik in g r lerin in de sz ko n u su dnem lere gre fark llat sylenebilir. G erekten ken d isin in eletirel ncesi dnem ine denk gelen T anrnn V arlnn K antlanm asnda T ek M m kn K an ttaki T anr an layyla eletirel dnem eserlerinden olan Ar. Gr., Hacettepe niversitesi Hukuk Fakltesi, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Anabilim Dal 1 KANT, Immanuel, Pratik Akln Eletirisi, (ev. Kuuradi, oanna / Gkberk, lker / Akatl, Fsun), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1994, s. 174.
Akman
S a f A kln E letirisindeki veya P ratik A kln E letirisindeki -d o a l o larak d i er eletirel dnem alm alar iin de g eerli olm ak z e re Tanr anlay, bu anlayna ilikin nitelendirm eleri ve kavram latrm alar arasn d a nem li fa rk llk lar -d e i im le r- sz k o nusudur. alm a, bu fa rk llk lar d a o rtay a k o y a b ile c e k b ir tarz d a K a n tn T an r ze rin e d n c e le rin i a m la m a y a m a la d n d a n , K a n tn e s e rle rin in ve d n c e le rin in in c e le n m e sin d e m m k n o ld u k a k ro n o lo jik sray a u y u lm ak iste n m itir. D o la y sy la K a n tn nce T an rn n V a rl n n K antlanm asnda T ek M m kn K ant , ardndan S af A kln E letirisi ve so n o la ra k P ra tik A k ln E le tir is i ile A h la k M e ta fiz i in in T em ellendirilm esi adl eserleri zerine younlalm tr. A yrca Tanrnn varl kavram balam nda ondan soyutlanam ayacak koyutlar dncesi, ahlak yasas, en yksek iyi kavram , din felsefesi ve am alar dzeni gibi K a n tn felsefesinde son derece nem tayan konular da ele alnm tr. A ncak incelem enin nitelii ve snrlar gz nne alndnda, bu konulara ilik in b ir o k no k ta z e rin d e d u ru lam am ; b ilh assa ilg ili k o n u larn sadece T anrnn varl ve din felsefesiyle b alantl olan ynlerinin n p lana karlarak deerlendirilm esiyle yetinilm itir.
2. Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda Tek Mmkn Kant2 ve Tanrnn Varlnn Kantlanmasna Ynelik lk almalar
K a n tn e le tire l d n em n c e si y a z d ve T a n ry m m k n o ld u u n ca o n to lo jik yn a r b asan b ir k an tlam a m cad elesi iine g ird i i bu k itab n d a ne srd g r ler ilerid e an latlacak eletirel d n em a lm a la rn d a n b ir o k n em li n o k tad a ay rlr. K a n t b u ra d a T anry, ahlaksal olann dnda konum landrarak onu bir ilk neden olarak nitelem ekte; ideal ilikilerin varolabilm esi iin zorunlu, m utlak bir varlk biim in d e tan m lam aktadr. B una ram en K a n tn ku llan d yntem in daha bu alm asn d a T anrnn v arl n k an tlam ay a dnk kendinden nceki m etafiziksel yntem lerden eitli fark llklar tad belirtilm elidir. B u eserin n em i, K a n tn e letire l d n em a lm alarn a giden yo ld a T anrnn v arl kon u su n d ak i d n celeri h ak k n d a ay d n latc fik irler verebilm esinde ve sistem i ile kendisindeki deiim i serim lem esindedir. 2
Cassirere gre, Kantn 1763 tarihli Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda Tek Mmkn Kant (Der einzig mgliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes) adl eserinin nemi, bilhassa Kantn daha sonraki dnsel geliimi asndan bakldnda ortaya kar. Sz konusu eserin, onun bundan nceki tm yazlarndan farkl olduu, bu farkn her eyden nce, onun ok daha yksek bir refleksiyon basamanda bulunmasnda ve bir eletirel kendini tanmann ortaya km olmasnda olduu grlr. Artk imdi Kant, nndeki konular zerine, kantlara dayal iddialar ileri srmekle yetinmemekte, tersine, ayn zamanda bunlarn mantksal kaynan, bunlarn zel doruluk karakterlerini de sorgulamaktadr. Bkz. CASSIRER, Ernst, K antn Yaam ve retisi, (ev. zlem, Doan), nklp Kitabevi, stanbul, 2007, s. 93.
1618
Immanuel Kant'n Ahlak Felsefesi Balamnda Tanr Kavramnn Epistemolojik Bir Tahlili
K a n t n T ek M m kn K a n t ta T a n r n n v a r l n n k an tlan m asn d ak i kalk noktas am pirik - rastlan tsal n esneler, eyler alannda deil, tersine zorunlu yasalar alannda; varolanlar alannda deil, tersin e sa f im k anlar a lan n d a d r3 . K an t bu alm asn d a h enz, eserin ism in d e n de a n lalac a zere T an rn n v arl n n fe lse fi k an tla rla g ste rilm e sin in m m kn o ld u u n a in an y o rd u 4 . L akin yine de K ant, T anrnn varlnn kantlanm as konusunda kendisine kadar gelen sre ierisinde bavurulan ve yetersiz olan yntem lerin dnda bir yntem ve bu yntem lerin ileri srdkleri kantlarn dnda bir kant ortaya koym ay am alyordu. B u am ala o, geleneksel anlam daki nesnelerin T anrya ahlaksal bam ll dncesinin yerine ahlaksal olann d n d a bir bam llk d n c e sin i k o n u m la m a k is te d i5 . K a n tlam alarn , sonlu bir ru h iin olduu kadar sonsuz bir ru h iin de sarslm az n orm lar olarak genel ve zorunlu balam ve ilikilere dayatm ay denedi. K ant, verilm i b ir dzen o la ra k n e sn e le r d z e n i nd en h a re k e t e tm ed i; te rs in e , t m id e a l dorular iin olduu kad ar, onlar dolaysyla tm gerek dorularn da varolularnn tasarm n salayan evrensel im knlara yaslanm ak istedi. B ylece K a n tn arad kant, tam am en a prio ri6 bir nitelie dnt. O, 3 Ibid., s. 87. 4 HEIMSOETH, Heinz, Immanuel K antn Felsefesi, (ev. Mengolu, Takiyettin), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1967, s. 29. Heimsoethe gre Kantn bu almasnda ne srd kant aslnda rasyonel teolojinin bir parasyd. Bu almas araclyla Kant, kendisinden nce Tanrnn varln kantlamaya dnk olarak ileri srlen iddialarn hepsini yetersiz bularak ykmay amalyordu. Keza kulland yntem ona, mmkn olan biricik ispat yolu olarak grnyordu. Burada Kant, gelenekle gelen metafizii bsbtn terk etmeden, dzeltmek istiyordu. Hlbuki sonralar, Saf Akln Eletirisi ile bu yeni kantlardan sz bile etmeden, kulland bu kantlama ynteminden vazgeecektir. Ibid., s. 30. 5 Kantn burada, Tanrnn varlna ilikin ahlaksal olann dnda bir kant aramasnn, eletirel dnem almalar gz nnde tutulduunda Tanrnn varln ahlaksal adan ele almasyla arasnda bir eliki yaratt dnlebilir. Ancak Kantn, Tek Mmkn Kantta ok farkl bir amac olduu, Tanrnn varlna ilikin a priori bir bilginin olanan aratrd, oysa ileride ayrntl olarak deinilecei zere eletirel dneminde buna ilikin bilgiyi aratrmay bir kenara brakt ve Tanrnn varlna ilikin sorunu ahlaksal/etik bir balamda deerlendirmeye yneldii gz ard edilmemelidir. 6 Deleuzea gre Kant, deneyimden bamsz, deneye dayanmayan manasndaki a priori kavramn daha farkl bir anlamda kullanmaktadr. Buna gre a priori, mmkn deneyimin koullardr (a priorinin, belli durumlarda, yalnzca deneyime uygulanabilir olmas mmkndr, yoksa deneyimden kmas mmkn deildir, nk tanm gerei her, daima, zorunlulukla szcklerine karlk olan hibir deneyim yoktur), yani ampirik yklemlere veya a posteriori yklemlere kart olarak evrensel yklemlerdir. Dolaysyla temel zellikleri tmellik ve zorunluluktur. Bkz. DELEUZE, Gilles, Kant
1619
Akman
ra s tla n ts a ln a la n n d a n u z a k la a b ild i i l d e , ad e ta m a te m atik sel k av ram lara e k av ram larn b alam ndan h arek etle, d eim ez, h er trl keyfilikten bam sz, sistem atik bir btn kurm ak istem ekteydi7 . K a n ta g re m u tla k b ir v a rlk y o k sa asla id e a l ili k ile r, s a f k a v ra m la r a ra sn d a u y u m ve k a r tlk la r o lm a z d . K a n tn am ac h erh an g i b ir e y in, y ani h erh an g i b ir ieri in k esin lik le v aro lm ak zo ru n d a old u u n u g sterm ek tir. nk h i lik d nm eye verilm i b ir ey d e ild ir, am a d n leb ilen h er ey m m kndr. D nm enin o rtadan k alk m asy la v erili alanda tm v aro lan lar ve d nm enin tm m ad d esi o rtad a n k alk m o lu r8 . K an t bu d u rum un im k n sz olduu kabulnden hareketle daha ksa bir uslam lam a yaparak Tanrnn varln k antlam aya, daha dorusu tm karm larnn sonularn Tanr k av ram ad altnda birletirm eye, kavram latrm aya ynelir. B una gre K ant, tm varoluu yadsm ada isel bakm dan m antksal bir eliki olm adn belirtir. A m a hakl olarak yaplam ayacak ey olana d o ru lam a k ve ayn zam an d a v aro la n b ir o la n a k zem in i o ld u u n u yadsm aktr; dolaysyla olanak kabul edilm ek zorundadr. nk insan d n m ek sizin onu y ad sy am a z; d n m ek ise rt k o la ra k o lan ak a la n n d o ru la m a k m a n a s n a g e lir 9 . B ir b a k a ifa d e y le o la n a k kavram ndan hareketle K ant, T anrnn varlna ilikin bir akl yrtm e g e r e k le tirir. B u n a g re ey lerin o la n a k ll z e m in in d en - e y le rin v a ro ld u u k a b u l n d e n - h a re k e t e d ild i in d e o lm a y a n b ir v a rl d n m en in im knsz olduu k an tlan m ak isten ir; tm ey lerin isel o lan ak ll b ir tak m v aro lu lar k o u l o lara k g erek tirm ek ted ir. Z ira y o k lu u n im k n ya da v a r o la b i lm e s i m m kn d e il d i r - d n le m e z d ir-. B y lece t m b u n la r z e rin d e n h a re k e t e d ile re k yaplan bir akl yrtm e ile K a n ta gre, T anrnn v arolduuna ilikin
zerine Drt Ders, (ev. Baker, Ulus), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2007, s. 16 - 20 ve DELEUZE, Gilles, K antn Eletirel Felsefesi - Yetiler retisi, (ev. Altu, Taylan), Payel Yaynevi, stanbul, 1995, s. 41 ve 49 - 51. 7 CASSIRER, 2007, s. 89. Eriirgile gre Kant bu dnemde kendinden nceki filozoflarn ispat- vacip (Tanrnn varln kantlama) iin ortaya koyduklar delillerin yetersizliini anlam, onlara inanmam, fakat dncesini tamamen farkl bir yne de evirememi, ksmen de olsa kendinden nceki gelenee bal kalmtr. Ancak Tanrnn varlnn kantlanmasnn o kadar kolay olmadnn da farkna varmtr. ERRGL, Mehmet Emin, Kant ve Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1997, s. 47. 8 CASSIRER, 2007, s. 90 - 91. 9 COPLESTON, Frederich, Kant, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2004, s. 19.
1620
k esin biim d e u y g u lan ab ilir b ir k an t ne srlm o lu r10. K ant yine biz b ir kez m utlak zorunlu varoluun kesinliini bildik m i, tm varln biricik ve basit, deim ez ve sonsuz olm ak zorunda olduunu, onun tm g erek li i k endi iinde kap sad n ve saf tinsel b ir doada olduunu, k saca s h er trl b elirlen im in ondan g eld i in i g stere b iliriz k i, tm b u n la r T a n r k a v ra m i in d e to p la m a y a a l r z 11 d iy e re k bu kantlam asn daha salam tem ellere oturtm aya alr. S onu o lara k K an t, sa f id eal im k n la, y ani sonsuz d o ru lu k sistem i ile b ir m utlak varln bu sistem in im kn koulu olarak zorunlu o ld u u n u g sterm ek zere ie b a la r 12. B ir b ak a ifadeyle T anrnn v aro lu u n a ilik in zo ru n lu lu k tan h a re k e t ed erek onun v ar o ld uunun z o ru n lu lu u n u k a n tla m a y a a l r. K e za b u ra d a C a s s ie re g re , gelecein tra n sa n d a n ta l y n tem in in zel bir hazrl d u rm aktadr 13. A m a ayn zam anda bu alm ada K a n tn T anrya atfettii birok nitelik ve onu k av ra y b i im i, d ah a n ce de b e lirtild i i ze re e le tire l d n em d ek i a lm a la ry la b irlik te g id ere k d e ie c e k ve b u ra d a sz konusu olan T anrnn ontolojik varoluunu kantlam aya ynelik u ra 14 n em li d n m lere u ra y p e p iste m o lo jik b ir a ra y la - y n te m le b irleerek ahlaki bir ierie doru evrilecektir.
3. Saf Akln Eletirisi ve Tanrnn Varl Sorunu 3.1. Saf Akln Eletirisinin Teorik Nitelii
K ant iin akl, a priori bilginin ilkelerini salayan b ir yetidir. S af akl ise bir eyin m utlak bir biim de a priori bilm e ilkelerini kapsam ay am alar. A ncak sa f akl sistem atik b ir b t n l k iinde ele alm ak pek m m kn d e ild ir15. nk genel o larak insann sahip olduu bilginin 10 LOGAN, Ian, Whatever Happened to Kants Ontological Argument?, Philosophy and Phenomenological Research, Vol. LXXIV, No. 2, March 2007, s. 346 ve 350 - 353. 11 CASSIRER, 2007, s. 91. Ayrca bkz. Ibid., s. 92 ve COPLESTON, 2004, s. 19 - 20. 12 CASSIRER, 2007, s. 92. 13 Idem . 14 Kantn Tanrnn varlna ilikin ontolojik kayglara dayanan kantlama amacndan eletirel dneminde bilhassa Saf Akln Eletirisinde neden vazgetiine ilikin ayrntl bir analiz iin bkz. LOGAN, 2007, passim. 15 Kanta gre saf akln organonu tm saf a priori bilgilerin kazanlabilmelerini ve edimsel olarak ortaya karlabilmelerini salayan ilkelerin bir toplam olacaktr. Byle bir organonun tam olarak uygulanmas saf akln bir sistemini salayacaktr. Ancak byle bir sistemin gerekletirilebilmesi olduka fazla ey istemek olacaktr. KANT, Immanuel, Ar Usun Eletirisi, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2008, s. 70.
1621
Akman
sa f akl aracl y la g en iletileb ilm esin in olana ve olan ak ly sa hangi durum larda bunun gerekletirilebilecei belirsizdir. D olaysyla K ant saf akln eletirisine y n elir16; bu eletiri insan aklnn belki genilem esini deil am a durulatrlm asn ve onun yanlglardan uzak tutulabilm esini m m kn k la r17. G erekten de S a f A kln E letirisinde o rtaya konan grler balam nda dnldnde akln teorik kullanl srf bilm e yetisinin nesneleriyle urayordu ve akln, bu kullanl bakm ndan bir eletirisi, aslnda yalnz saf b ilm e yetisiyle ilgiliydi. nk bu yeti, daha so n ra d o ru la n a n b ir k u k u y u , y a n i k o la y c a s n rla rn a a ra k u la la m a y a c a k n esn e le r ya da b irb iriy le e lie n k av ram lar arasn d a k e n d in i y itird i i k u k u s u n u u y a n d ry o rd u 18. Bu da sa f akln b ir s is t e m i n i n k u ru la b i lm e s in i n n nd e ki te m e l e n g e lle rd e n /im k n sz lk la rd a n b irin e n ed en o lm a k ta y d . D o la y sy la K a n tn bu en g e li/im k n sz l g rm esi n etice sin d e k ita b n n ism in i rn e in n ed en S a f A k ln S iste m i d e il de S a f A k ln E le tirisi koyduu im di daha anlam l hale gelm ektedir. nk saf akln eletirisi aracl y la K a n tn am ac a p rio ri b ilg in in tam o larak saflna -y a n i iinde am pirik h erh an g i b ir e tam am as d u ru m u n a - u laab ilm ek ti, yoksa sistem kurm aya ynelik b ir aray iinde bilginin genilem esinin o lan ak la rn aratrm ak d e ild i. B ir b ak a ifad e y le K a n t, k u llan d eletirel yntem araclyla, teorik ak ln 19 am pirik etkenler dolaysyla iin e d eb ilec e i h atala r a p rio ri b ilm en in ilk elerin i o n a salam ak suretiyle - m m kn o ld u k a - b erta raf etm eye/dzeltm eye alyordu.
16 Felsefenin teorik ve pratik olmak zere iki ana blme ayrlmasna karn saf akln eletirisi temel blmden oluur. Ayn zamanda her biri bir yetiye tekabl eden bu blm saf anlama yetisinin, saf yarg yetisinin ve saf akln eletirisi olarak adlandrrlar. Kant tarafndan her yeti de a priori yasamac olduklar iin saf olarak nitelendirilmilerdir. KANT, Immanuel, Yarg Yetisinin Eletirisi, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2006, s. 27. 17 KANT, 2008, s. 70 - 71. Kant saf akln eletirisi araclyla kitaplarn veya saf akl sistemlerinin bir eletirisinin amalanmadn belirtir. Kantn ilgilendii ey saf akl yetisinin kendisinin eletirisidir. Bu sayede ancak alanla ilgili eski ve yeni tm almalarn felsefi ieriklerini deerlendirebilecek bir denek tana sahip olunabilir. Ib id ., s. 72. 18 KANT, 1994, s. 16. Buna karn pratik kullanlnda ise akl, tasarmlarn karl olan nesneleri meydana getiren ya da kendini bu nesneleri meydana getirmek zere belirleyen, yani kendi nedenselliini belirleyen bir yeti olan istemenin belirlenme nedenleriyle urar. Idem. 19 zleme gre teorik akl, nesne ve olgulara ynelik olarak, bilen, seyreden, bant kuran akldr; pratik akl ise, tasarmlar yapan, amalar koyan, seim ve tercihlerde bulunan, koyduu amaca uygun aralar yapan ve tm bunlarla iliki ierisinde eylemi ynlendiren akldr. ZLEM, Doan, Etik -Ahlak Felsefesi-, nklp Kitabevi, stanbul, 2004, s. 14.
1622
S af A kln E letirisi b alam nda ele alnm as gereken nem li bir k av ram da tran san d an tal felsefedir. K ant, n esn eler ile olm aktan ok a priori olanakl olduu lde nesnelere ilikin bilgi tr ile ilgilenen tm bilgiyi transandantal ve buna dayanan k av ram lar sistem ini transandantal felsefe olarak adlandrr20. B urada insann duyularla alglad gereklik, k en d i t m ellik ve zo ru n lu lu k te m e lle rin i, b ir b ak a ifad ey le n esn el g e erlilik tem ellerin i, b ilen znede m evcut bilm e k o u llarn d a bulur. Y n tem sel b ir an lam a sahip olan tran sa n d an tal k av ram , b ilin e n d en ziyade b ilm e tarzn ne kartr21. T ransandantal felsefe, akln, m etafizik sistem lerde kendisinden gelen bir kanlm azlkla iine dt elim e ve h atal y o llarla ilg ili so ru n larla uram akta; ayn zam anda insan nasl u zlam azlk lara ve ekim elere gtrdn, k sacas m etafizik alanda akln kullanlm as im knlarn aratrm aktadr22. T ransandantal felsefeyi sa f akln tm ilk elerin in b ir sistem i o larak gren K an t iin sa f akln eletirisi, tran san d an tal felsefey i oluturan h er eyi k ap sam n a alr ve k en d isi tran sa n d an tal felsefen in tam id esid ir23. T ra n san d an tal felsefe n etice d e sa f te o rik akln b ir fe lse fe sid ir, d o lay sy la iin d e am pirik herhangi bir e bulunm ayp pratik akln dnda yer alr. K a n tn S a f A kln E le tirisi k ita b y la ilg ili b ir d i er nem li nokta onun genel olarak m etafizik kavram ile kurduu iliki balam nda o rta y a k a r. rn e in H e id e g g e rin K a n t y o ru m u n d a S a f A k ln E le tirisi , b ilim o lara k m e ta fiz i in , b y le lik le de g en el o lara k sa f
20 KANT, 2008, s. 71. Kanta gre transandantal felsefe saf akln eletirisinin bir idesidir. Ayrca btn bir tasar olarak saf akln eletirisinin, ilkelerden tasarlanmas ve bunu oluturacak tm paralarn tamamlanmlklarnn ve salamlklarnn tam bir gvencesi olmas gerekir. Saf akln eletirisinin kendisinin transandantal felsefe olmasnn yegne nedeni tam bir sistem olabilmek iin henz btn a priori insan bilgisinin ayrntl bir zmlemesini de kapsamas gerekmesidir. Ibid., s. 72. Ayrca bkz. AKARSU, Bedia, Immanuel K antn Ahlak Felsefesi, nklp Kitabevi, stanbul, 1999, s. 25 - 26. 21 ALTU, Taylan, nyaz - Yarg ve Bilin - Kantn zne Felsefesi zerine, DELEUZE, Gilles, K antn Eletirel Felsefesi - Yetiler retisi, (ev. Altu, Taylan), Payel Yaynevi, stanbul, 1995, s. 11 - 12. 22 HEIMSOETH, 1967, s. 62. 23 KANT, 2008, s. 72 - 73. Buna ramen saf akln eletirisi henz bu bilimin kendisi deildir, nk analizde yalnzca a priori sentetik bilginin tam bir yarglannn gerektirdii denli ileri gider. Ayrca Kanta gre byle bilimin blmleniinde ampirik nitelikli herhangi bir eyin ieri girmesine izin verilmemesi, a priori bilginin btnyle saf olmas da gerekmektedir. Buna gre, rnein ahlakn en yksek ve temel kavramlar, a priori kavramlar, bilgiler olmalarna karn, bunlar transandantal felsefeye ait deillerdir. nk bu kavramlar her ne kadar zorunlu olarak dev kavramna alnyorlarsa da ampirik nitelikleri dolaysyla transandantal felsefenin dndadrlar. Ibid., s. 73.
1623
Akman
felsefenin tem ellendirilm esi olarak kabul ed ilir24. S af A kln E letirisi aracl y la K ant, in san a, do an n v erdii m etafiz ik yap ve bu yap karsnda insan aklnn ald tavr gsterm eye alr. B ir baka ifadeyle m etafizi in b ir m etafiz i in i g erek letirm ey e a lr25. Bu balam da bir taraftan m etafizie ilikin geleneksel sorunlar ele alr ve onlar eletirir - so rg u lar, d i er ta ra fta n k en d i ele tire l y n tem i a racl y la ken d i m etafiziini yeniden kurgulam a - biim lendirm e giriim ine balar. G erekten de m etafizik kavram na ilikin sorunlar, gerek teorik akl g erek tran sa n d an tal felsefe b a lam n d a K an t iin b ir d i er tartm a zem inini oluturur. K ant, kendisinden nce gelen m etafizik gelenee her ne kad ar sert eletirilerde bulunsa da m etafizik sorularn gereksizliini, b ilim iinde m e ta fiz ik so ru lara y er k a lm ad n id d ia etm em ek ted ir. A ksine ona gre m etafizik, halen tem elini akln v arlk yapsnda bulur. M e ta f iz ik s o ru la r b a b o b ir b ilm e h r s n n z o r la m a s n d a n d o m am ak tad r; ak ln k en d isin d e n g e lm e k te d ir. nk d n ce n in , verilm i duyulur dnyasnn snrlar iinde kalm ayp derinlere gitm ek is te m e s i, d o ru d a n d o ru y a in sa n a k ln n v a rlk y a p s y la ilg ili b u lu n m ak tad r26. K endisinden nce gelen m etafiziin dogm atik yapsna dikkat eken K ant iin m etafiziin tem ellendirilm esi, onun i olanann g sterilm esi anlam na gelm ek ted ir. Y ani d ogm atik yapdaki felsefenin k arsna eletiriyi karm ak gerekm ektedir27. G erekten m etafizii akln doal b ir yatknl olarak gren K ant iin, eletirel yntem in dndaki b a k a y n te m v e y a a ra la r la m e ta fiz i in g e r e k le tirile b ilm e s i olanakszdr. K eza klasik anlam da m etafiziin dt hata ve yanlglar bu tr yanl seilm i yntem ve aralardan kaynaklanm tr. Y ine K a n ta
24 Heidegger, Martin, Phaenomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen Vernunft. Frankfurt am Main: Vittori Klostermann, 1977, s. 10dan aktaran TRKYILMAZ, etin, Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 2004, Cilt: 21, Say: 1, s. 171. 25 KTEM, lker, David Hume ve Immanuel Kantn Kesin Bilgi Anlay, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-C orafya Fakltesi Dergisi, Yl: 2004, Cilt: 44, Say: 2, s. 45. kteme gre Kant, bu eserinde, ilkin yarglar incelemi, bunlar analitik ve sentetik olmak zere ikiye ayrm, analitik yarglarn, karakterleri gerei hep a priori, sentetik yarglarn ise, hem a priori hem a posteriori olduklarn belirtmitir. Idem. 26 HEIMSOETH, 1967, s. 62 - 63. Kantn gerekletirmek istedii eletirel yntem bir bakma zne - nesne ilikisinin tersine evrilmesi olarak da grlebilir. Zira Kant ncesi metafizik, znenin dsal nesnenin kopyasn kardn iddia ederken, Kant nesneleri oluturan eyin znenin dsal dnyaya yanstt biim olduunu dnyordu. KARATANI, Kojin, Transkritik - Kant ve Marx zerine, (ev. nal, Erkal), Metis Yaynlar, stanbul, 2008, s. 55. 27 TRKYILMAZ, 2004, s. 173.
OA
1624
g re o la n a k l b t n b ilim le r a ra s n d a y a ln z m e ta fiz ik ta m l a eritirilebilir ve artk deim eyecei ve yeni bulularla genileyebilecei b ir m ahiyete sahip klnabilir. nk burada akl, bilgisinin kaynaklarn nesnelerde ve grde bulm az, kendinde tar ve yeti olarak ilkelerini tam ve her trl yanl anlam ay engelleyecek bir ekilde belirleyince, artk saf akln a prio ri b ilece i, h atta hakl o larak sorabilecei b ir ey k a lm az. Sonuta K ant iin klasik m etafiziin geerliliinden artk sz edilem ez ise de m etafizii (fakat sadece akln salam ve tam am lanm bir eletirisi araclyla biim lenecek olan bir m etafizik) tam am en gz ard etm ek hala m m kn g r n m em ek ted ir28.
3.2. Teorik Akl Balamnda Tanrnn Varl Sorunu

S a f A k ln E le tiris i b a lam n d a ele aln an T an rn n v arl so ru n u n u , b ir n cek i b l m d e b e lirtilen g r leri ve k av ram lar gz nne alm adan d e e rle n d ire b ilm e k m m kn d e ild ir. G erek ten sa f akln, onun eletirisin in , transandantal felsefenin ne olduuna, K a n tn sistem i ierisinde nasl b ir yer igal etti in e d ikkat etm eden, K a n tn, T anrnn v arl n a ilik in b ilg in in gen iletilem ey ece in e veya rnein d ah a g en e l o la ra k T a n rn n b iz a tih i v a rl n n n ed en te o rik ak lca k an tlan am ay aca n a ilikin grleri anlalr ve belirgin b ir m ahiyete k av u a m a z. Z ira S a f A k ln E le tiris i ve an cak o ra d a k u lla n la n y ntem in k av ran ab ilm esi sayesinde K a n tn T an rn n b ilg isin e ilikin d n ce le ri ay d n lan a b ilir. T p k k en d i fe lse fi sistem i gibi T an rn n varlna ilikin grleri de gelitirdii eletirel yntem araclyla artk ok farkl bir boyuta ulam , geleneksel felsefenin ve m etafiziin gr ve kuram larndan esasl olarak farkllam tr. K a n tn T anr an lay n d ak i bu d e iim -h e m k lasik anlam daki m e ta f iz ik T a n r a n la y n d a n h e m d e T a n r n n V a r l n n K antlanm asnda T ek M m kn K antta tartt Tanr k av ram ndan-, asl olarak S af A kln E letirisi ile kendini gsterir. A risto telesten K a n ta k ad ark i m etafizik gelenekte T anr anlay b ir m utlak z veya m utlak v arlk o lara k k ab u l ed iliy o rd u . B u an lay a g re, k en d i b a n a ve 28 KANT, Immanuel, Gelecekte Bilim O larak O rtaya kabilecek Her Metafizie Prolegomena, (ev. Kuuradi, oanna / rnek, Yusuf), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 2002 (b), s. 120 - 123. Bu balamda iddetle kar kt ve kimi yerlerde sradan okul metafizii diyerek eletirdii klasik -dogmatik- metafizik dnce ile kendisinin bir neri olarak getirdii eletirel yntem araclyla metafiziin gerekletirilmesi arasndaki farkllklar Kantn u benzetmesiyle ok ak bir biimde ortaya kar. Kanta gre eletiri ile sradan okul metafizii arasndaki ilgi, kimya ile simyann veya astronomi ile astrolojinin arasndaki ilgiye benzer. Sadece eletiri, bir btn olarak metafiziin gerekletirilebilmesinin tm aralarn kendinde tar. Ibid., s. 121. Burada Kantn metafizik kavramn tmden reddetmeyip, eletirel yntemi araclyla akl tarafndan yeniden biimlendirilmi bir biimde kurgulayarak korumaya almasnn, oluturduu ahlak felsefesiyle yakn ilgisi gzden karlmamaldr.
1625
Akman
k en d in d e bir z olm asayd, koullu ve b am l nesneler dnyas asla d n lem ez, tm g erek lik zden yoksun b ir g r n t y e d nrd. K eza K an t T ek M m kn K a n tta b y k oran d a y u k ard a b elirtilen Tanr anlayna sahipti. H atta K ant bu alm asnda, m utlak zorunlu zn, yalnzca gerek deil, tm m m kn varln tem eli, kavram sal ve ideal tm dorularn nedeni olduunu kantlam aya alm t. F akat S a f A kln E letirisi ile K ant bu anlaytan uzaklam tr. A rtk K ant, Tanr idesini bir m utlak z veya m utlak varlk olarak ele alm am akta29, tersine bu ide iinde deney im knnn zgl ilkesini tasarlam akta ve bylece am pirik a ra trm a n n g e n e l g re v le ri iin d o la y l b ir b a k u ru c u ilk e y e d a y a n ld n g s te rm e k te d ir30. G erekten de K a n tn tran san d an tal k a lk n o k ta s n d a n h a re k e t e d ild i in d e , g e n e llik le v a r l k n tm va rolanlarn tek ve biricik bir kavram sal yklem i olm ad, tersine varlk k avram nn b ir bilgi problem i olduu g r l r31. K eza K ant S af A kln E le tirisin d e, D e sc a rte sn T an rn n v arl n a ilik in o n to lo jik ynl kantlam alarn eletirirken varlk g erek bir yklem deildir diyerek bir bakm a tm ontolojik kantlam alara da kar km aya alr. K ant bu tr o n to lo jik k an tlam alard ak i hatan n , v arl n n esn elere y k len eb ilec ek gerek bir yklem olduu varsaym ndan kaynaklandn syler32. T anr, m etafizikte, her eye ngelen nelik, yani tm saf konum ve m kem m ellikleri kendinde tayan, tm olum suzluk ve eksiklikleri dta brakan bir ey olarak dnlr. Tanr, bu anlam da, her trl hilii dta b rak an bir m utlak v arlk k o n u m u n d ad r33. O ysa K ant artk bu Tanr alglam asn bir kenara brakarak, Tanr kavram na ykledii transandantal ierik ile o n u , tm y k lem lerin altn a g ird ik le ri d e il, tersin e bu y k le m le rin o n u n i in d e k a v ra n d k la r b ir k a v ra m o la ra k ele alm aktadr. K an ta gre akl, Tanr kavram na asla ideal bir z, bir m utlak v a rlk o la ra k ih tiy a d u y m az. n k ak l y a ln z c a b ir z id esin e g erek sin m e k ted ir. B ylece T anr k av ram , akl iin tm v aro la n larn im kn konusunda bir ilksel rnek idesi olm akta veya bir baka ifadeyle her eye ngelen z m anasnda b ir anlam tam aktadr. K oul olarak
29 Kanta kadar idealist anlamdaki ontoloji varlk, kendisinde hibir eliki tamayan byle bir z kavramnn tad kesin ve nihai niteliklerden hareketle, eksiksiz bir mantksal tamlk iinde gstermek istemitir. CASSIRER, 2007, s. 273. 30 Ibid., s. 272 - 273. 31 Ib id ., s. 273. 32 NAN, lhan, Kantn Varlk Kavram zerine, Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, s. 105 - 106. Ayrca bkz. URHAN, Veli, Kantn Bilgi Kuramnda Metafizik nermelerin Stats, Immanuel Kant: Mula niversitesi U luslararas K ant Sempozyumu B ildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 164 - 165. 33 CASSIRER, 2007, s. 277.
1626
h er eyin kendisine dayandrld bu T anr kavram , m etafiziin m utlak v arl o lm ak tan k p , b e lli b ir b ilg i k o y u tu h alin e g e lm e k te d ir34. B ylece K ant, T anrnn varlna ilikin ontolojik ynl kantlam alarn tah lilin e b alay a rak , in san n sahip o ld u u /o la b ile ce i T an ry a ilik in bilginin nitelii ve olanan aratrm aya koyulur. S af A kln E letirisinde, Tanrnn varoluuna ilikin grlerin ve b u n larn k an tlan ab ilm esi am acyla ne srlen fik irlerin ay rn tl b ir tahlilinin yaplm asnn altnda yatan neden de budur. Bu tahliller T anrnn v a rl s o ru n u n u n n e d e n te o rik a k lc a z m le n e m e d i in in v ey a z m len em ey ece in in ip u larn verir. lerid e ay rn tl o lara k analiz edilecek pratik akla, K a n tn, T anrnn varlnn kantlanm as iin neden bavurm ak durum unda kald ancak bu sayede aydnlatlabilecektir. K ant, teorik akln, Tanrnn varln kantlayabilm ek iin farkl yol - y n te m - k u llan d n b elirtir. A ncak bu y n tem lerin hi b irin in kesin olarak Tanrnn varln kantlam aya yetm ediini de ekler35. K lasik v ey a teo rik o lara k da ad lan d rlan b u y n tem ler T an rn n v arl n n k an tlan m asn d a dnceden ve b ilg id en h arek et ed iy o rlar, do lay sy la teo rik akl tem el h arek et no k tas olarak kab u l ediyorlard. O ysa K ant T an rn n v arl n sa f p ra tik akln b ir k o y u tu o lara k ko y m ak , ahlaki d e n e y im i36 ussal bir tem el zerine o turtm ak istiyordu. Bu nedenle de K ant, teorik akln k lasik kantlam a yntem ini eletirel b ir adan ele
34 Ibid., s. 277 - 279. zellikle varlk - yklem ilikisi balamnda ayrca bkz. NAN, 2005, passim . 35 Mutlak olarak zorunlu bir varlk kavram saf akl kavramdr, salt bir idedir ki nesnel olgusall akln ona gereksiniyor olmas olgusu tarafndan kantlanm olmaktan ok uzaktr. nk ide yalnzca eriilmesi olanaksz belli bir tamamlanmlk zerine ynergeler verir ve bylece gerekte anlama yetisi [verstand] yeni nesnelere doru geniletmekten ok onun snrlandrlmasna hizmet eder. Ama burada Kanta gre, tuhaf olduu denli de sama olan bir ey vardr. Genel olarak verili bir varolutan herhangi bir mutlak olarak zorunlu varoluun karsanmas kanlmaz ve doru grnyor olmasna karn, yine de anlama yetisinin tm koullar byle bir zorunluluk kavramn oluturmada btnyle insann karsnda dururlar. KANT, 2008, s. 569. Ayrca bkz. KANT, 2006, s. 332 - 333. 36 36 Bilginin ve deneyimin imkn konusu, Kantn yrtt temel soruturmalardan biridir. Kantn deneyimden anlad, dnce ve yarg verme yeterlilii ieren z-bilinli bir farkndalktr. Bilgiden anlad ise z-bilinli znenin kendi deneyimi hakknda sahip olduu ve yarglar ierisinde ifade edilebilen bir bilgi trdr. ALTU, 1995, s. 10. Kantn bilginin edinilmesi ve anlama yetisi zerine ilikin grlerinin eletirisi iin bkz. STEINER, Rudolf, Gerek ve Bilim zgrlk Felsefeye Giri, (ev. Kanat, Akn), lya zmir Yaynevi, zmir, 2008, s. 17 - 24.
'ZA
**
1627
Akman
a lm ay a y n e liy o rd u 37. B u y n tem lerd en ilk i o n to lo jik k an tlam ad r. O ntolojik (ontologische) kantlam ada tm deneyim soyutlanr ve yalnzca k av ram lard an en y k sek b ir n ed e n in v aro lu u n a a p rio ri k arsam a yaplr. kinci yntem kozm olojik (ko sm o lo g isch e) kantlam adr. B urada, y aln zca b elirsiz deneyim , herhangi bir varolu am pirik o larak tem el a ln r. S on y n tem o lan fiz ik s e l te o lo jik ( p h y s i k o t h e o l o g i s c h e ) k a n tla m a d a ise b e lirli b ir d en e y im d e n ve d u y u lu r e v ren in in onun yoluyla bilinen tikel yapsndan balanlr ve nedensellik yasalar ile uyum iinde ondan evren dndaki en yksek nedene -T a n ry a - trm anlr.38. K antn saf teorik akl araclyla Tanrnn varlnn kantlanm asnn neden m m kn olm adna ilikin grlerinin daha iyi anlalabilm esi iin yukarda isim leri zikredilen yntem in ksaca ele alnm as gerekir. Bu sayede, K a n tn T anrnn varlnn kantlanabilm esi iin pratik akln k lav u zlu u n a b av u rm a sn n altn d a yatan z o ru n lu lu k lar d ah a ko lay anlalabilecektir. O n to lo jik k an tla m a y n tem in d e b t n y le k ey fi b ir b iim d e ta sa rla n m o lan b ir id e d e n o n a k a r lk d e n n e sn e n in k e n d isi k a rsa n m a k iste n iy o rd u . K a n ta g re b y le b ir iste m d o a llk ta n b t n y le u zak ve sadece sk o lstik b ec eriy e y arar b ir n itelik tey d i. nk daha batan insan aklnn varoluun tem eli olarak zorunlu b ir eyi varsay m a g erek sin im i o lm am o lsay d - b u zo ru n lu lu u n k o u lsu z a p rio ri kesin olm as gerektii i in -, akl olanakl olduu yerde byle bir istem e doyum verebilecek ve bir varoluun btnyle a priori bilinm esini salayabilecek bir kavram aram aya zorlanm yor olsayd, hibir zam an byle b ir yola bavurm azd. O ysa byle bir kavram n en olgusal varlk id esin d e bu lu n d u u n a in an lm tr. B unun sonucunda sz kon u su ide, in san n b a k a n e d e n le rle v aro lm a s g e rek ti in e in a n d rlm o ld u u zo ru n lu v arl n daha b elirli b ir b ilg isi iin k u llan lm tr. A ncak bu sayede ortaya kan ontolojik kantlam a ne var ki K a n ta gre, kendisinde ne salam anlam a yetisi [ v e rsta n d ] iin ne de daha akadem ik bir kesin kantlam a iin doyurucu herhangi bir ey tar39. K ozm olojik k an tlam a yntem i ise herhangi bir varln nceden verili koulsuz zorunluluundan onun snrsz olgusalln karsar. B una g re, eer b ir ey v arsa, m u tlak o larak zo ru n lu b ir v arlk da vardr. rnein, en azndan ben v arm denebiliyorsa, m utlak o larak zorunlu
37 AYDIN, Mehmet S., K antta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr - Ahlak likisi, Umran Yaynlar, Ankara, 1981, s. 2. 38 KANT, 2008, s. 568. 39 Ibid., s. 577 - 578.
1628
b ir v a rlk iin de ayn ey s y len eb ilir4 0 . B u rad a k k n c l b ir deneyim i, b yk nerm e ise genel olarak b ir deneyim den zorunlunun varoluunu karsam ay kapsar. D eneyim e dayanm as -d en ey im d en genel o larak zorunlu b ir v arl n varo lu u n u k an tlam ak iin y a ra rla n m a s itibaryla ontolojik kantlam adan farkl olduunu gsterm ek ister. A ncak m u tla k v arl n ze llik lerin in n eler o lab ilece in e dair am p irik ncl gsterem ez; bylece akl, deneyim i btnyle b ir yana brakarak m utlak o la ra k zo ru n lu v arl n h an g i ze llik le rin in o lm as g e re k ti in i, tm o lan ak l eyler arasnda h an g isin in m utlak bir zo ru n lu lu k iin gerekli koullar kendi iinde kapsadn yalnzca kavram lardan bulm aya alr. D olaysyla deneyim e bavurm a tm yle szde k alr ve tpk ontolojik k antlam ada olduu gibi k av ram lara dayanm ak zorunda kalr41. Sonuta k o zm o lo jik k an tlam a, den ey im i - s z k o n u su d en ey im in b elirsiz b ir d eneyim olduu da gzden rak tu tu lm a m a ld r-, p roblem in zm ne k atm aya alsa da bu aba zm e som ut b ir k atk salayam az, keza k a v ra m lara day an an b ir z m lem ey e geri d n lm esin e n eden olur. O nto lo jik kan tlam an n b aarl olam am asna neden olan tm sebepler, kozm olojik kantlam ann da baarya ulaam am asnda ayn biim de ortaya karlar. T e o rik ak ln T a n rn n v a rl n n k a n tla n a b ilm e s in e y n e lik k u llan d son y n tem ise fiziksel teo lo jik kan tlam ad r. B u k an tlam a
40 Descartesn mehur Cogito, ergo sum szleri de bu balam iinde ele alnabilir. Dnme kavram, bir taraftan dnen kiinin var olduunun bir kant saylrken, dier taraftan ayn uslamlama yoluyla Tanrnn varlnn kantlanmasna dek izlenebilecek bir mantk silsilesi de balatabilmektedir. Bu kantlama ynteminde var olmas gereken mkemmel bir varlk kavramndan hareket edilerek, mantk yoluyla onun varl gerek bir varlk olarak ispat edilmeye allyordu. Ayrntl bilgi iin bkz. HEIMSOETH, 1967, s. 29. Kantn da ilk dnem eserlerinden olan Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda Tek Mmkn Kantta ne srd grlerin -ontolojik saikli abalarnn- Descartes ve Leibniz gelenei ile olan ilikisi hususunda ayrca bkz. LOGAN, 2007, s. 348 - 349. 41 KANT, 2008, s. 578 - 581. Gerekten kozmolojik kantlama bir deneyimi temel alsa da, bunun herhangi bir tikel zelliinden deil ama genel olarak ampirik bilin yoluyla verili bir varolu ile bant iinde saf akl ilkelerinden yola kar ve yalnzca saf kavramlara dayanabilmek iin bu yol gstericilii hemen bir yana atar. Ibid., s. 586. Kozmolojik delilin muzdarip olduu btn skntlar bu ekilde ortaya koyan ve kozmolojik delilin en az ontolojik delil kadar hatal olmakla kalmayp, fazladan bir de itensizlik veya drstlkten yoksun olduunu bildiren Kanta gre, sz konusu yeni kant sanki bizi yepyeni bir yoldan giderek salam ve gvenli bir sonuca ulatracakm gibi yapsa da, kk bir manevrann ardndan, adeta bir el abukluuyla bizi eski yola sokmaktadr. Hal byle olduunda, ontolojik delil doruysa eer, kozmolojik delile zaten gerek kalmaz; yok ontolojik delil yanlsa da, kozmolojik delilin doru olabilmesi hi mmkn deildir. CEVZC, Ahmet, Aydnlanma Felsefesi Tarihi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002, s. 244.
1629
Akman
yntem inde, kozm olojik kantlam a yntem inden farkl olarak belirsiz bir d en ey im yerine b elirli b ir d en ey im tem el h arek et zem in in i oluturur. V arolan evrenin eylerinin deneyim inin ve bunlarn yap ve dzenlerinin en y k sek v arl n v aro lu u n a ilik in g v en ilir b ir k an y a u lam ad a yardm edecei kabul edilir. Bu kantlam ada tem el sorun bir ideye uygun decek herhangi bir deneyim in nasl verilebileceiyle ilgilidir. K a n ta gre idenin zgnl hibir zam an deneyim in onunla akm am asnda yatar. Z orunlu ve kendine yeterli bir kk varla ilikin transandantal ide ylesine ezici bir byklktedir ve her zam an koullu olan tm am pirik eylerden ylesine yksektir ki bir yandan byle bir kavram doldurm ak iin hibir zam an deneyim de gere bulunam azken te yandan koulsuz h er zam an bo yere ko u llu n u n alannda aranr. K eza h ib ir am pirik sen tezin y asas onun b ir rn e in i ya da en k k b ir ip u cu n u dahi verem ez. Eer en yksek varlk bu koullar zincirinde duruyor olsayd, o zam an ken d isi dizinin b ir yesi olur ve dolaysyla nceledii daha alt yeler gibi kendisinin daha yksek zem ini iin daha te b ir aratrm ay da gerektirirdi42. O ysa en yksek varlk kavram iin bylesi yeni bir st v a rl a g e re k sin im d u y u lm as k a b u l ed ilem ez . D o la y sy la fiz ik se k teo lo jik y aklam n da tpk dier iki yaklam gibi tanrnn varlnn k an tlan m asn d a y etersiz kald o rtaya kar. G rld zere teorik akln her kantlam a yntem i de kesin bir sonuca -k a n tlam a im k n n au la a m a m ve T a n rn n v a rl n a ili k in te o rik a k ln b ilg is in i geniletem em itir. Tanrnn varlna ilikin sorunun zm artk pratik akln b ir m eselesi haline gelm i ve ileride de d einilecei zere K ant tarafndan sorun, pratik akln tanrnn varl kavram n koyutlandrarak zm esi suretiyle giderilm eye allm tr. M en g o lu na gre de K ant, T anrnn varl, zgrlk ve ruhun lm szl kavram larnn insan tarafndan gereksendiini gsterm eye a l r. F a k a t ay n z a m a n d a K a n t sz k o n u su k a v ra m la rn isp a t e d ile m e y e c e in i, n k b u k a v ra m la rn te o rik b ilg in in d n d a bulunduunu ve btn kantlarn insan anlam szla gtreceini de fark etm itir. A ncak insan bu kavram larn var olduunu yine de syleyebilir. Z ira Tanrnn varl, zgrlk ve lm szlk teorik akln birer idesi olup bu k av ram lar k ab u l ed ilm ed i i zam an in san , b ir o k fen o m en i izah edebilm ekten aciz k alr43. Bu durum u b erta raf edebilm ek iin ise insan
42 KANT, 2008, s. 590 - 591. Fiziksel teolojik kantlama yntemi de tpk kozmolojik kantlama ynteminde olduu gibi aslnda ontolojik ynteme srtn dayar. Gerekten Kanta gre fiziksel teolojik yntem bir en yksek varln varoluunu hibir zaman yalnz bana gsteremez; tersine, bu eksiklii gidermek iin her zaman kendisine ancak bir giri olarak hizmet ettii ontolojik kanta geri dnmek zorundadr. Ibid., s. 593. 43 MENGOLU, Takiyettin, Kant ve Schelerde nsan Problemi Felsefi Antropoloji in Tenkid Bir Hazrlk, stanbul niversitesi Edebiyat
1630
- p r a tik akla b av u rm a k s u re tiy le - o lu tu raca k o y u tla r a ra cl y la v a rlk la rn k a n tla y a m a d b u k a v ra m la rn a n la m la n d rlm a s n n olanaklarn arar. Sonu olarak K a n tn S af akln E letirisinde ulat netice gerek k e n d isin in e le tire l n ce si d n em in d en g erek se k e n d isin d e n n cek i m etafizik gelenekten nem li bir kopu noktasna tekabl eder. A rtk K ant iin Tanr kavram , geleneksel teolojinin kabul ettii m anada bir gereklik koyutu eklinde deil, akl tarafndan konulm u bir b ilgi koyutu, bir akl idesi o larak kab u l ed ilm ek tedir44. T anr kavram nn bu ekilde kabul K a n tn ilerideki alm alar iin de nem li b ir harek et noktas olacak; k eza aada ay rn tlarn a g irilece k ahlak y asasn n ve en y ksek iyi kavram larnn tem ellendirilm esinde nem li bir yer tutacaktr.
4. Saf Pratik Akln Koyutlar zerine

S a f A k ln E le tiris i n d e K a n tn o rta y a s rd g r le r erevesinde o rtaya kan sonu akln teo lo ji asndan salt teo rik b ir kullanm iin yaplan tm giriim lerin btnyle verim siz ve iyaplarna g re b ire r s fr ve h i o ld u u d u r. A y n z a m a n d a ak ln d o a in celem elerin d e k u llan m n n ilk eleri de ne olursa olsun in san h i b ir teolojiye gtrem ez. B una gre, eer ahlaksal yasalar tem el alnm az ya da yol gsterici olarak k u llanlm azlarsa, btnnde akln h ib ir teolojisi olam az. nk akln tm sentetik tem el ilkeleri ikin kullanm a aktr; am a b ir en y ksek v arl n b ilg isi b u n larn ak n sal b ir k u llan m n gerektirir ki, insann anlam a yetisi [ve rsta n d ] bu i iin k esinlikle uygun d e ild ir45. Tanrnn varlna ilikin sorunsaln zm nde teorik akln yetersiz k alm as ve ahlak yasasna bavurunun gereksinm esi beraberinde pratik akln bu sorunun zm ne ynelik etkinlie k atlm asn zorunlu klar. Bu noktada K an tn, Tanr kavram n nasl ele ald problem i belirginleir. G e r e k te n K a n t n T a n r n n v a r l z e r in e d n c e le r in in serim lenebilm esi, ncelikle T anr k av ram m niin ve nasl kullandnn a n lalm asn g erek tirir. D o lay sy la K a n tn ahlak y asas bu no k tad a incelem e alanna girer. K a n tn ahlak sistem i baz koyutlar zerine ina e d ilm i tir. B u n la r d ah a n ce e itli v e s ile le rle a d la r z ik re d ile n zg rl k , lm szlk ve aada ayrntl biim de incelenecek olan T anrnn v arl koyutlardr. Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1949, s. 29 - 30 ve 91 - 92. Mengoluna gre teorik akl ile pratik akl arasnda bir ballk ilikisi vardr, ancak bu ilikide pratik akl, teorik akla gre bir stnle sahiptir; zaten Kantn ahlaki/etik idealizmin temelleri de bu noktalarda aranmaldr. Mengolunun akln pratik ve teorik kullanyla ilgili daha ayrntl grleri iin bkz. Ibid., s: 31- 32. 44 CASSIRER, 2007, s. 279. 45 KANT, 2008, s. 602.
1631
Akman
K a n tn siste m in i bu k o y u tla r46 iy ice a n lalm ad an k av ram ak o ld u k a g t r. n celik le bu k o y u tlarn K an t iin m u tlak d o g m alar olm adn ve eitli zorunluluklardan kaynaklandn belirtm ek gerekir. G erekten de K a n ta gre tm bu koyutlar aslnda, bir ko y u t olm ayp bir yasa olan ahlakllk ilkesinden kar; akl, bu yasa araclyla dolaysz o larak istem ey i belirler; istem e d e, byle belirlenm i o lduundan, sa f istem e olarak, buyurtusunun bu zorunlu koullarnn yerine getirilm esini iste r. B u k o y u tla r te o rik d o g m alar d e il, p ra tik b ak m d an zo ru n lu k ab u llerd ir, d o lay sy la geri teo rik b ilg iy i g en iletm ezler, am a teorik akln id elerin e47 genel olarak (p ratik olana ilikileri araclyla) nesnel gereklik salarlar ve onlara, teorik akln aksi halde olanaklarn bile ne srm eye cesaret edem eyecei kavram lar olm a hakkn k azandrrlar48. H er k oyutun b irb irleriy le k arlatrlara k k saca in celen m esi, ileriki blm lerde Tanrnn varl konusunun am lanm as balam nda k o lay lk salayacaktr. lm szlk koyutu, srenin, ahlak yasasn tam o la ra k y e rin e g e tirm e y e u y g u n lu u n u n p ra tik z o ru n lu k o u lu n d a n k a r49; zg rl k k o y u tu 50, duyular dnyasndan b a m szl n ve b ir
46 Kant iin ahlak felsefesini olutururken var olan temel soru metafiziin olanakll ile ilgilidir. Bu balamda metafiziin temel sorunlar da Tanr, zgrlk ve lmszlk olarak ortaya kar. yle ki Kantn ahlak zerine yazdklarnda zgrlk, lmszlk ve Tanr koyutlar bilimsel olarak kantlanabilir ideler deil ama ahlak yasas imlemleri olarak getirilirler; ahlaksal ykmllk olgusunun tannmas bu gerekliklere ynelik pratik bir inanc gerektiriyor ya da koyutluyor grnr. Bunun sonucu olarak Kant yine duyular st bir alann varolduunu ileri srer, ama bunun anahtarn dogmatik metafizikte deil, ahlaksal deneyimde bulur. COPLESTON, 2004, s. 42 - 45. Pratik akln koyutlar balamnda ayrca bkz. AYDIN, 1981, s. 27 - 28. 47 Kanta gre ideler, kendilerine deneyimde hibir nesnenin uygunca verilemeyecei akl kavramlardr. Onlar ne grdrler (mekn ve zamannkiler gibi) ne de duygudurlar (mutluluk retisinin arad gibi), -bunlarn ikisi de duyarlla aittir-; oysa ideler, insann daima yaklat, ama tam olarak hibir zaman ulaamad bir yetkinliin kavramlardrlar. Yine Kanta gre idelerin objektif ama yalnz pratik bakmdan geerli gereklikleri vardr. Kanttan aktaran; NUTKU, Ulu, nsan Felsefesine Yol Gsterici Olarak Kantn Akn deler zmlemesi, Immanuel Kant: Mula niversitesi U luslararas K ant Sempozyumu B ild irileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 248 - 249. 48 KANT, 1994, s. 143. 49 Kanta gre sonsuzluk idesi, akl varl olarak kendimize koymu olduumuz grevin sona eremeyilii, bu grev altndaki kendi belirlenimimizin sonsuzluu dncesini, zamann sreklilii ve sonsuzluu formuna sokmu olmamzla meydana gelir. CASSIRER, 2007, s. 352. 50 Kant, insann, zgrl asla bilemeyeceini srarla vurgular. nsana zgrln gerekliine inanma hakk tanyansa, ahlaki deneyimi, ya da ahlaksallnn deneyimidir ki, bu ayn deneyim ona akln dier iki idesine, Tanrya ve lmszle inanma hakk da tanr; nk onlar olmadan, bu dnyada ahlakl varlklar olarak var
1632
varln istem esini dnlr bir dnyann yasasna, yani zgrle gre belirlem e yetisinin zorunlu kabulnden kar; son olarak T anrnn varl k o y u tu , en y k sek k en d i k en d in e y eter iy in in , yani T an rn n v arl k ab u l n n , b y le b ir d n l r dn y ad a en y ksek iyinin o lab ilm esi iin koul olm as zorunluluundan kar51. K ant bu koyutlar pratik akln koyutlar olarak kabul eder. B unlar teo rik akln sorunlar o larak o rtaya k o y ab ild i i52, am a z m lem esin i gerekletirem edii kavram lardr. P ratik akl bu koyutlar sayesinde teorik akln b u ld u u so ru n lar zm e k av u tu ru r; b y lece in san iin ayn zam anda ahlak yasasna sayg araclyla en yksek iyiye zorunlu olarak ynelm e ve ahlak y asasn n nesnel g erek li in in kabul o lan ak l hale g e lir53. T eorik akln o rtaya kard am a ancak p ratik akl tarafndan -k o y u tla r k ab u l etm ek s u re tiy le - zm g etirileb ilen bu so ru n lar grup altnda toplanr: 1. T e o r ik a k ln , z m n d e p a r a lo jiz m le r e ( l m s z l k para lo jizm lerin e) dm ekten baka bir ey yapam ad sorunlar: T eorik akln b y k o ran d a y an l n c llere d ay an m asn d an v ey a b ir bak a ifad ey le teo rik akln m m kn d eneyim in sn rlar am as n eticesin d e o rtay a kan bu so ru n lard a do al o larak teo rik akl b o zu k m antksal olmann olana yoktur. Bylece Tanr ve lmszlk kavramlar, summum bonumun (en yksek iyinin) nkoullar, insann inanla yannda tamas gereken, gerekliklerini koyutlamas gereken iki ide olarak Kant felsefesinde yer bulurlar. AKMAK, E. Efe, Kant: Filozof Kral, Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, s. 23 - 24. Kant iin zgrlk kavram her ne kadar bir koyut olsa da zgrle olan inancn Tanr ve lmszle olan inantan daha derin, daha gvenilir bir temele dayand ayrca belirtilmelidir. nk zgrlk olmadan genel olarak ahlakllk da olanaksz olurdu. AKARSU, 1999, s. 137. 51 KANT, 1994, s. 143 - 144. Sz konusu koyutla ilgili olarak ayrca bkz. COPLESTON, 2004, s. 187 - 194. 52 rnein Tanr, ruh gibi idelerin iaret ettikleri eylerin var olup olmadklar 52 bilinemez. nk bunlar deneyin dndadrlar. Ancak pratik aklda nesnel geerlilik kazanrlar, fakat bu yalnzca onlarn etik kullanm ile ilgilidir. Yoksa bu idelerin iaret ettikleri nesnelerin varl problematiktir; var olmas da olmamas da olas olan bir durumdur. rnein Tanrnn varl bu noktada ancak koyutlanabilir. Sebastian Gardner, Kant and Critique of Pure Reason, 1999, Routledge: London, s. 315 - 319dan aktaran DURSUN, Ycel, Bilme Bakmndan Kant znenin Snrlar, Immanuel Kant: Mula niversitesi U luslararas K ant Sempozyumu B ild irileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 52 - 53. lmszlk, zgrlk ve Tanr kavramlar balamnda dnldnde akln bu ideleri retmesi amasz deildir. Ama ahlaksallktr, yani insann ama olarak grld bir tarzda istemenin belirlenebilmesini olanakl klmaktr. KETENC, Takner, Eletiri ve Aydnlanma, Im m anuel Kant: Mula niversitesi U luslararas K ant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 469. 53 KANT, 1994, s. 144, ayrca bkz. Ibid., s. 3 - 4.
1633
Akman
so n u la ra u la m a k ta d r54. nk teo rik ak l, k en d i b ilin c in d e ru h a zorunlu olarak yklenen bir son znenin psikolojik kavram n bir tzn gerek tasarm na tam am lanm asn salayacak olan kalclk zelliini elde edem em itir; pratik akl ise bu zellii, kendisinin btn am ac olarak, en y k sek iyide ahlak y asa sn a u y g u n lu k iin gerek li olan sre koyutu araclyla salar55. 2. T eorik akln, zm nde a n tin o m i56 iine dt sorunlar: T eorik akl, antinom inin zm n sorunlu olarak dnebiliyor; lakin n esn el g erek li i b ak m n d an , k an tlan am ay a n ve b elirlen e m e y en b ir k a v ra m a d a y a n a ra k te m e lle n d iriy o rd u ; b u d a z g rl k k o y u tu araclyla, dnlr bir dnyann k ozm olojik idesi ve bu dnyadaki insann varoluunun bilinciydi. P ratik akl ise bu zgrln gerekliini ahlak y asasy la o rtay a k o y arak ve bu y asay la b irlik te , ayn zam anda teorik akln sadece iaret edebildii, am a kavram n belirleyem edii bir dnlr dnyann yasasn ortaya koym aktayd57. 54 Paralojizm kavramyla ilgili olarak bkz. HANERLOLU, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi - Kavramlar ve Akmlar Cilt 5 [ - R], Remzi Kitabevi, stanbul, 1978, s. 149 - 150 ve CEVZC, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000, s. 738 - 739. 55 KANT, 1994, s. 144. 56 Urhana gre Kant, saf teorik akln bilmeye alp da bilemedii, antinomilere dmekten kendini kurtaramad bu metafizik alan (inan ve deerler alann), dorulanabilirlikten uzak olduu iin, mantk pozitivistlerin yapt gibi, tmyle anlamsz saymamak ve onu akln teorik deil de pratik dnen yanyla temellendirmek iin Pratik Akln Eletirisini kaleme alr. Gerekten Kanta gre, metafizik idelerle balantlar olmadan temellendirilemeyecek olan din, ahlak ve estetik gibi deerler zerine saf teorik akln (bilim yapan akln) ne srecei her nermenin kart her zaman iin ne srlebilir. URHAN, 2006, s. 161. 57 KANT, 1994, s. 144. Mengolunun Kantn zgrlk antinomisi balamndaki grleri, konunun daha anlalr bir biimde ortaya konabilmesi iin faydal olacaktr. Mengoluna gre, zgrlk problemine bir temel bulmak gerekmektedir. Bu temel aranrken de kurgusal teorilere girip fenomenlerin zemini terk edilmemelidir. nsan paraland, bir yan ile doaya mal edildii srece byle bir temelin bulunmas olana yoktur. Bunun iin de Kantn nc antinomisi -zgrlk antinomisi- zlememitir. Kantn dual insan gr iinde kalnd srece de bu antinomi zlemez. Fakat insan somut, blnemez bir varlk btn olarak grld ve insann varlk btnlnden hareket edildii zaman zgrlk antinomisi zlebilir. Buna gre Mengolu Kantn zgrlk akln bir olaydr; zgrlk kantlanamaz; nk o bir olaydr; yadsnamaz, nk zgrlk bir olay olarak canmz, kanmz gibi bize verilmitir dncelerinin yle ifade edilmesi gerektiini belirtir: zgrlk akln deil, somut hayatn, paralanmayan, blnmeyen insann varlk btnnn bir olaydr. Bundan dolaydr ki, zgrlk ne yadsnabilir, ne de yok saylabilir. zgrln bu nitelii, onun aranan fenomen temelidir. MENGOLU, Takiyettin, n s a n Felsefesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1988, s. 134 - 135. Mengolunun bu konudaki grleri iin ayrca bkz. MENGOLU, 1949, s. 74 - 79.
1634
3. T anrnn v a r l sorunu: T eorik akln geri dnebildii am a yalnzca akn bir ideal olarak belirsiz brakm ak zorunda kald eye, teolojik ilk varlk kavram na, dnlr bir dnyada pratik akl, egem en olan ahlaksal yasa ko y m a aracl y la, en y ksek iyinin en st ilkesi olarak anlam kazandrr58. K a n tn bu k o y u t b a la m n d a z e rin d e en fa z la d u rd u u k avram n zgrlk olduunu ayrca b elirtm ek g erekir. G erekten K ant zgrle farkl b ir anlam ve nem verir. O na gre zgrlk, teorik akln btn ideleri ierisinde, dorudan doruya kavranm asa da olanakll a p rio ri o lara k b ilin e b ile n tek id ed ir; nk zg rl k ahlak y asasn n k o u lu d u r59. B ir baka ifadeyle zgrlk keyfilik deil, insann kendi k o y d u u y asay a k en d in i b a l k lm a sd r. V e in san ancak b y le b ir b alla kendini tbi kld srece h u m a n anlam nda in san d r60. Tanr ve l m s zl k ideleri ise ahlak y asasn n k o u llar d e il, bu yasann belirledii b ir istem enin zorunlu nesnesinin koullardr; bu yzden de bu idelerin gereklii yle dursun, olanakllnn bile bilindii ve dorudan d o ru y a k a v ra n d s y len em e z. A m a y ine de bu id e le r, a h lak a b elirlenm i istem enin, kendisine a priori verilm i nesnesine (en yksek iyiye) uygulanm asnn koullardr. D olaysyla, teorik olarak bilinm ese ve
58 KANT, 1994, s. 144. 59 Kant iin zgrlk problemi, isteme -irade- zgrlnn snrlar iinde kalan etik bir problemdir. zgrlk bir determinasyondur, fakat zgrlk nedensel determinasyon deildir; eer zgrlk bir determinasyon olarak grlecekse, o zaman buna istemenin nedensellii denebilir. Yani zgrlk istemenin, pratik akln kendi kendisini ynetmesi olarak anlalmaldr. nk zgrlk akln bir olaydr. Kanta gre olumlu ve olumsuz anlamda olmak zere iki trl zgrlk kavram vardr. Gerek zgrlk olan olumlu anlamda zgrlk bir art-determinasyondur; bu determinasyonu salayan pratik akldr. Olumsuz anlamdaki zgrlk ise doal koullardan bamsz olmaktr. Zira Kantn zgrlk anlay, onun insan hakkndaki epistemolojik grne dayanmaktadr. nsan bir yanyla doal varl dier yanyla akl varldr. nsan akl varl olarak akl yasalarnn ynetimi altndadr; akl yasalarnn ynetimi altnda olmak ya da akl yasalarna gre hareket etmek ise zgr olmak demektir. Oysa doal bir varlk olarak insan zgr deil, baldr. nk insan doal bir varlk olarak doal determinasyonun, doa yasalarnn etkisindedir. Doa yasalarnn denetimi altnda insan zgr deildir. Zorunlu doa yasalarna baldr. MENGOLU, 1988, s. 129 - 130. Ayrca bkz. ROSS, David, K ants Ethical Theory - A Commentary on the Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, Oxford University Press, Amen House, London E.C.4, s. 70 - 71. 60 ZLEM, Doan, Kant ve Yeni Kantlk, Kavram ve Dnce Tarihi almalar (Kavramlar ve Tarihleri II), nklp Kitabevi, stanbul, 2006, s. 181.
1635
Akman
dorudan doruya kavranm asa da, bu idelerin olanakll pratik adan k abul edilm elidir61. P ratik akl K a n ta g re, teo rik akln o rtay a k o y d u u so ru n lara b u ld u u z m le r a r a c l y la b ilg in in g e n i le m e s in i m m k n klm aktadr. Teorik akl iin akn olan, pratik akl iin am a yalnzca pratik bak m d an ikin hale d n m t r. F ak at b u y o lla ne in san ruhu n u n doal yapsnn, ne dnlr dnyann ne de en yksek varln kendi b a n a ne o ld u k la rn n b ilg isin e u la la b ilm e k te d ir. S ad ece o n larn kavram larn, insann istem esinin nesnesi olarak en yksek iyinin pratik k av ram nda b irletirm ek ted ir; bu da tam am en a p rio ri, sa f aklla am a yalnzca ahlak yasas araclyla, h em de srf bu yasann buyurduu nesne asn d an bu y asay la ilg i k u ru larak y ap lm ak tad r62. K urulan bu ilgi sayesinde insan, en yksek iyiye ulaabilm e olanan ya da pratik akln sz kon u su k o y u tlar sayesinde en y ksek iyiye u laab ilm e um udunu iin d e ta m a k ta ; a h lak y a sa sn n g e re k le ri d o ru ltu su n d a h a re k e t e d e b ilm e k te d ir. A a d a k i b l m le rd e en y k s e k iy iy e u la m a b a la m n d a T a n rn n v a rl k o y u tu n u n K a n t ta ra fn d a n n a sl b ir zo ru n lu lu k o larak sistem ile b t n letirild i i d ah a ay rn tl o larak ele alnacaktr.
5. Kantn Ahlak Yasas Balamnda Tanr Kavram 5.1. En Yksek yi Kavram ve Tanrnn znellii
K ant kendi ahlak felsefesini - e ti in i- gelitirirken, sistem ini salam ve greceli olm ayan evrensel ve zorunlu deerlere dayandrm ak istedi. O na gre ahlak olgusu b ilim kadar kesin, b ilim kadar evrensel olm alyd. B ylece sistem i ierisinde dev kavram n n plana kard. H atta K an tn ahlak sistem inin bu nedenle genel olarak b ir dev ahlak - y a da devler siste m i- olarak nitelendirildii de grlr63.
61 KANT, 1994, s. 4. 62 Ibid., s. 144 - 145. Gkberke gre ahlak dnyasnn yapsnda Kant, a priori olan arar. nk bu dnyada hem herkes iin geen, hem de kesin olan bir dzen vardr; yoksa ahlakta keyfilik hkm srerdi, varln bu alannn bir bilimi olamazd. GKBERK, Macit, Kant ve H erderin Tarih Anlaylar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1948, s. 6. 63 TMUN, Afar, Dnce Tarihi, II. Cilt, Gereki Dncenin Geliimi (Rnesanstan XIX. Yzyla), Bulut Yaynlar, stanbul, 2005, s. 352. Kant iin hakiki bir devler sistemi, insanln btnne kar sahip olduumuz eitli devler arasndaki ilikilerin belirlenmilii kadar, sistemin insanln btnne uygulanndaki tamamlanmlk iin de aba gstermelidir. Demek ki hakiki bir devler sistemi tm dev snflarnn tek bir temel ilkeden tretildii; ve bu dev snflar arasnda, sz konusu temel ilkeye dayanan ak bir hiyerarinin /.../ bulunduu; ilkesel ya da ideal olarak, tm insanlarn dier tm insanlar karsndaki devlerinin belirlendii bir
1636
K ant felsefesi balam nda dev, yasaya saygdan dolay yaplan e y le m in z o r u n lu lu u d u r 6 4 . B ir b ak a ifad ey le p ra tik y asay a sa f sa y g d a n g e le n e y le m in z o ru n lu lu u , d e v i o lu tu ra n e y d ir6 5 . D olaysyla dev kavram , nesnel olarak eylem in yasaya uygunluunu, znel o larak ise -y a n i m ak sim leri b a k m n d a n - y asay a saygy ister. d e v e u y g u n e y lem d e b u lu n m a ile d e v d e n d o la y ey lem d e b ulunm a arasndaki fark da bu ayrm a dayanr. lki, yasallk dolaysyla deve uygun davranm ay ierirken, devden dolay eylem de bulunm a ise (a h la k llk ), ey lem in y aln zca ve y aln zc a d ev d en d o lay , yani yasa u ru n a y a p lm a s n d a a r a n m a ld r 6 6 . K a n tn d ev e u y g u n ve devden dolay ayrm yaparak gsterm ek istedii, insanlarn eylem de b u lu n u r k e n devden d o l a y h a r e k e t e tm e s i g e r e k l i li i n i vurgulam aktr. G erekten de K ant bu iki eylem tipi arasndan, devden d o la y yap lan ey lem leri n p lan a k artp , onlar ahlaki b ir n itelik tayan eylem tipi olarak kabul etm ektedir. nk K a n ta gre deve u y g u n o la ra k y a p la n h e r e y le m in b ir a h la k ilik i e r i in in bulunm am asna karn devden dolay yaplan eylem lerin bir ahlakilik ierii vardr. B unun sonucu olarak devden d olay yaplan her eylem a y n z a m a n d a d e v e u y g u n o la b ilm e k te y k e n ; d e v e u y g u n ey lem lerin ancak b ir k sm -a h la k i n itelik ta y a n la r- ayn zam anda devden d olay yaplan eylem ler ierisine dhil olabilm ektedir. K a n ta g re a h la k n te m e lin i b ir ta ra fta n d e v k a v ra m olutururken dier taraftan bu tem el herkes iin ayn kalan, herkes iin deim eyen bir ey - s t n bir ilk e - de tekil etm eliydi. B u da iyiyi istem e veya en yksek iy i k av ram idi67. K ant iin en yksek iyiden sistemdir. GUYER, Paul, Kantn devler Sistemi, Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, s. 285 - 286. 64 KANT, Immanuel, Ahlak M etafiziinin Tem ellendirilm esi, (ev. Kuuradi, oanna), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 2002 (a), s. 15. 65 Ib id ., s. 19. 66 KANT, 1994, s. 89. Kant deve uygun ve devden dolay arasnda yapt ayrm mehur rneiyle u ekilde belirtir: Bir bakkaln deneyimsiz mterisini aldatmamas deve uygundur; ok alveriin yapld yerde, zeki tccar da bunu yapmaz, herkes iin deimez bir fiyat koyar, yle ki bir ocuk, baka herkes gibi, ondan alveri yapar. Dolaysyla insanlara drste hizmet edilir; ancak bu, tccarn bunu devden dolay ve drstlk ilkesinden dolay byle yaptna inanmamz iin pek yeterli deildir; kar gerektiriyordur bunu; ama ayrca sevgiden dolay, birini dierine fiyat konusunda yelemesi iin mterilere dorudan doruya bir eilimi olmas gerektii, burada dnlemez. Demek ki eylem devden dolay, ya da dorudan doruya eilimden dolay deil, srf bencil bir amala yaplmtr. KANT, 2002 (a), s. 12 - 13. 67 Burada belirtilmesi gereken bir husus Kantn iyiyi isteme veya (dnyadaki) en yksek iyi gibi ifadeleri kullanmasna karlk hibir yerde iyi kavramn tanmlamaya kalkmamasdr. ROSS, 1962, s. 9. Keza Kant iin dev kavram, bir taraftan kendi bana sayg gstermeye layk ve baka hibir ama olmakszn olan bir
1637
Akman
st n olan b ir ey ne bu dnyada ne de bak a b ir yerde v ardr. En y k sek iyi h i b ir k a y t ve arta b a l d e ild ir. A sl p ro b lem , insan tarafndan en yksek iyinin istenm esidir. H atta bu h edefin gereklem esi veya gereklem em esi dahi nem li d e ild ir68. nsann eylem lerinde ve davranlarnda en yksek iyiyi tem el alarak -is te y e r e k - h arek et etm esi asl nem li olan noktadr. D olaysyla K ant iin en yksek iyiyi istem e ve bu istem eye dayanarak eylem lerde bulunm a kendi bana bir deer ifade e d e r69.
iyi isteme kavramn iermekte, dier taraftan ise bu kavram gelitirmektedir. Geri dev kavram iyi isteme kavramna baz znel snrlamalar getirebilmektedir, ama bunlar onu saklamaktan ve tannmaz hale getirmekten ok uzaktr; tersine onu daha belirgin klarak glendirmektedir. KANT, 2002 (a), s. 12. 68 MENGOLU, 1988, s. 264 - 265. Kantn ahlak sisteminde en stn ilkenin niteliine ilikin Kersteinn snflandrmas da bu balamda nemlidir: Kersteine gre drd ahlak yasasnn en stn ilkesinin temel kavramlarn kapsamna alan, dier drd ise Kantn olaan ahlaki dnmeyi irdelemesi neticesinden gelitirdii toplam sekiz adet nitelik bulunmaktadr. Buna gre Kantn ahlak sisteminde en stn ilkesi (1) pratik, (2) mutlak olarak zorunlu, (3) tm akli varlklar zerinde balayc ve (4) eylemin ahlaki deerlendirmesi iin en stn norm olmaldr. Ayrca bu ilke, (5) ahlaki deer iermeyi gerektirdiinden, istencin her durumunun ona uygun olmas, (6) ilke etkilerinden deil saikinden geldii -kaynakland- iin istencin ilkeye uymasnn ahlaki deerinin olmas [ilkeye uygunluun ahlaki deerinin saikten gelmesi - deve uygun olmas], (7) ilkeyi bir yasa olarak -ki bu evrensel ve koulsuz balaycl olan bir ilkedir- temsil eden bir varln ona uymak iin yeterli tevike sahip olmas ve son olarak (8) mantki bir devler dizisinin (olaan rasyonel ahlaki kavraya gre) bu ilkeden karlabilmesi zorunludur. KERSTEIN, Samuel J., Kant's Search for the Supreme Principle of Morality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s. 94 ve 160 - 161. 69 Kuuradi, Kantn istemenin belirlenmesi ile ilgili en keskin bilgileri ortaya koyduunu belirtir. Kant, eylem alannda yasalarn olduunu kantlamaya abalam, akl ve arzulama yetisi olan bir varlk olarak insann istemesinin belirlenme olanaklarn ve sorunlarn aratrmtr. Buna dayanarak eylemin deerlendirilebilmesi iin bir l -eylemin ahlaksal deer tamas iin, neyi isteyen bir istemeye dayanmas gerektiiniortaya koymak istemitir. Bununla beraber Kuuradi, Kantn iyi istemesinin salt kendi bana yeterli olmad dncesindedir. Zira Kuuradiye gre kii ile kii ilikisinde gerekenin belirlenmesi, dolaysyla gerekenin yaplabilmesi, iyi istemeye bal olduu kadar doru deerlendirmeye de baldr; fakat Kant ilikiye bakmad iin, tek l olarak iyi istemeyi temel almaktayd. Bir baka ifadeyle bir eylemin ahlaksal deeri Kant tarafndan srf iyi istemeye balanyor; ama bunun sonucu, iyi bir istemeye dayanan yanl eylemleri de ahlaksal bakmdan deerli grmek gereklilii ortaya kyordu. Oysa kiileraras ilikilere bakldnda, bir eylemin deerli olmas iin yalnz iyi istemeye dayanmas yetmemekte ve Kantn dedii, ancak iyi istemeye dayanan baz eylemler iin doru olmaktayd. nk Kuuradiye gre iyi istemesine ramen yanl bir eylem yapan kii, o durumda tam istediine ters den bir eyi kendi gerekletirmi oluyordu. Dolaysyla kii, eylemlerinin zorunlu sonularndan da sorumlu olmak durumundadr. KUURAD, oanna, Etik, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1999, s. 62 - 74.
1638
K an tn ahlak yasasnda en yksek iyinin70 ilk ve balca blm n a h la k ll n z o ru n lu y e tk in li i (g e r e k le m e si) o lu tu ru y o rd u 71 . A hlaklln zorunlu yetkinlii K an tn ahlak yasasnda, duyusal gdlerin h ib ir k atk s olm ayan, y aln zca sa f akln buy u rd u u p ra tik b ir sorun olarak kabul ediliyordu. K ant bu sorunun zm nn ancak sonsuzlukta tam o la ra k m m k n o ld u u n u b e lirtip , y u k a rd a d a b a h s e d ile n l m s z l k k o y u tu n a u la y o rd u .72 B ir baka ifadeyle pratik olarak en yksek iyi, ncelikle ruhun lm szl varsaym yla olanakldr; bu varsaym da aslnda ahlak yasasna ayrlm az bir biim de bal olan, saf p ratik akln bir koyutunu oluturm aktadr73. A yn zam anda sz konusu ahlak yasas, en yksek iyinin ikinci esin in o la n a n a d a, y an i o a h la k ll a u y g u n o lan m u t l u l u a g t rm e lid ir74. O halde ahlakllk ve m utluluk en yksek iyinin iki ayr esid irler75. K a n ta gre m utluluk, akl sahibi bir varln varoluunun 70 Kanta gre en yksek iyiyi gerekletirmek, ahlak yasas tarafndan belirlenebilen bir istemin zorunlu nesnesidir. Byle bir istemede ise, niyetlerin ahlak yasasna tam uygunluu, en yksek iyinin en st kouludur. KANT, 1994, s. 132. Dolaysyla yalnzca ahlak yasas, en yksek iyinin gerekletirilebilmesini veya gelitirilebilmesini saf istemenin nesnesi yapan neden olarak grlmelidir; hatta en yksek iyiyi yalnzca saf istemenin nesnesi deil, ama ayn zamanda onun kavram olduu da gz nne alnmaldr. Ibid., s. 119 - 120. 71 Kant, ahlaksal bakmdan en eksiksiz istencin en yksek kutsanmlkla birlikte alndnda, dnyadaki tm mutluluun nedeni olarak ieren byle bir anlama yetisinin [Intelligenz] idesini -mutluluk ahlakllk ile san bir iliki iinde duruyor olduu srece- en yksek iyi ideali olarak adlandrr. Kanta gre ancak en yksek kkensel iyi idealindedir ki saf akl en yksek trevsel iyinin her iki esinin pratik olarak zorunlu balantlarnn zeminini bulabilir. KANT, 2008, s. 731. 72 KANT, 1994, s. 134 - 135. Ayrca bkz. Ibid., s. 132 - 133. 73 Ibid., s. 133. Kanta gre bu anlamda bir koyut, teorik bir nerme olmasna karn, a priori koulsuz olarak geerli olan pratik yasaya ayrlmaz biimde baldr, ayn zamanda teorik bir nerme olarak kantlanamaz bir nermedir. Idem. 74 Ibid., s. 135. Kanta gre ahlak, kendinde bir dizge olutururken, buna kar mutluluk, ahlak ile san bir orant iinde paylatrlmad srece, byle bir ey oluturamaz. Bu ancak anlalr dnyada bilge bir yaratc ve ynetici altnda olanakldr. Akl byle bir yneticiyi, gelecek bir dnya olarak grmemiz gereken bir dnyadaki yaam ile birlikte varsaymak zorundadr, yoksa ahlaksal yasalar beynin bo uydurmalar olarak grecek, nk ayn akln bu yasalarla balad zorunlu sonu o varsaym olmakszn kanlmaz olarak ortadan kalkacaktr. KANT, 2008, s. 732. 75 Ayrca bkz. KTEM, lker, Kant Ahlak, http://dergiler.ankara.edu.tr/ dergiler/34/922/11498.pdf , 25/07/2009. Timuine gre de en yksek iyiye ulama abasnda erdem ya da ahlaki yetkinlik ile yetkin mutluluk ya da en yksek mutluluk zorunlu bir birlik iindedir. Bu birlie ulaan kii kutsaln snrlarndan girmi, bir tr azizlik kazanmtr. Bylesi bir yetkin erdeme, bir tr azizlie ulamak ahlakn en yksek amacdr. Ancak Kant iin en stn ahlaki yetkinlie ulamaktan ziyade -hatta bu
1639
Akman
b t n iin d e her eyin ken d i arzu ve istem esine uygun olup bittii dnyadaki durum udur; dolay sy la m utluluk, doayla bu varln btn am acn n ve istem esin in en tem el b elirlen m e n ed en in in u y u m asn a d a y a n r76. A ncak burada, dnyada en yksek iyiyi gerekletirm ek ve gelitirm ek iin yrtlecek alm ada, yeni bir sorunla karlalr -te o rik ak ln so ru n u fa rk etm ek le b e ra b e r z m n p ra tik akla b ra k t , d n y a d a en y k s e k iy in in o la b ilm e s i i in T a n rn n v a ro lm a s zo ru n lu lu u -; bu sorunun yaratt zorunluluk da insan akln en yksek b ir akl sahibi v arl [ in te llig e n z ] - T a n r y - v arsay m ay a g t r r77. D o la y s y la ilk k o y u tu n - l m s z l k k o y u tu n u n - b e lirle n m e sin d e o ld u u g ib i, b u ra d a da so ru n u n z le b ilm e si iin tam u y g u n b ir ned en in varsay m gerek m ek ted ir; yani T an rn n v a rl , en yksek iy in in o lan a n n zo ru n lu b ir ko y u tu o larak o rtay a k o n m ald r78. B ir baka ifadeyle en yksek iyi iin varsaylm as gereken, doann en st nedeni, anlam a yetisi ve istem e araclyla doann nedeni (bunun sonucu
yetkinlie insan hibir zaman ulaamayabilir- nemli olan o yetkinlii istemek onun gerekleebilmesi iin almaktr. TMUN, 2005, s. 254. 76 KANT, 1994, s. 135. Burada nemli bir parantez aarak Kantn mutluluk retisi ile ahlak retisi arasnda bir ayrma dayanarak iliki kurduunu belirtmek gerekir. nk Kanta gre mutluluk retisinin temelinin tm deneysel ilkelere dayanmaktadr; oysa ahlak retisinin iine en kk bir deneysel e dahi karmamtr, dolaysyla pratik akln bu iki retiyi mutlaka ayrt edebilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte bu zorunlu ayrt edilme, ikisinin kar karya konduu anlamnda ele alnmamaldr. nk saf pratik akln istedii, kiinin mutluluk isteminden vazgemesi deildir, yalnzca dev sz konusu olduu zaman onu hesaba katmamasdr. Lakin dier taraftan kiinin mutluluu iin uramas da dev olabilir; nk ksmen mutluluk devi yerine getirmenin (beceriyi, sal, zenginlii de kapsayan) aralarn tar, ksmen de bunlarn eksiklii (rnein yoksulluk) kiiyi ayartp devini inemesine yol aabilir. Yine de Kanta gre, mutluluu gelitirme insan iin, dolaysz olarak hibir zaman dev veya devin ilkesi olamaz. Ibid., s. 101 - 102. 77 Ibid., s. 136. Ayrca bkz. Ibid., s. 144. Akarsuya gre Kantn Saf Akln Eletirisinde Tanry sisteminden kovmasna karlk Pratik Akln Eletirisi ile onu yeniden sisteminin iine soktuuna ynelik eletiriler tam olarak gerei yanstmamaktadr. nk Kant Saf Akln Eletirisinde, yalnzca Tanr idesine gerek bir Tanrln karlk olduunun kuramsal bakmdan kantlanamayacan ortaya koymutur. Tanrnn varln ancak olanakl olarak kabul edilebileceini belirtmitir, bu olanak ise sadece akl inanc ile pekitirilebilirdi, bunu da Pratik Akln Eletirisinde gstermeye almtr. AKARSU, 1999, s. 153. 78 KANT, 1994, s. 135. Kant dnyann salt doal aknda ahlaksal deere tam uygun bir mutluluk beklenemeyeceini ve bunun olanaksz olduunu, dolaysyla da bu ynden en yksek iyinin olanakllnn, ancak ahlaksal bir dnya-yaratcs varsaymna dayanarak kabul edilebileceini syler. Ibid., s. 157.
1640
olarak da b alatcs) olan b ir v arlk yani T a n r d r 79. G erekten en yksek tretilm i iyinin yani en iyi dnyann olanann koyutu, ancak en yksek asli bir iyinin gerekliine baldr; bunun iin de Tanrnn varl koyutunun kabul edilm esi gerekir. En yksek iyi sadece Tanrnn varoluu kouluyla m m kndr, bunun varsaylm as ayn zam anda devle de ayrlm az b ir biim de baldr, yani K an ta gre Tanrnn varln kabul etm ek , ah lak sal b ak m d an zo ru n lu d u r80. S onuta in san n , k en d isin in nne ahlaksal yasa ile uyum iinde bir son am a koyabilm esi iin bir ahlaksal dnya nedenini -T a n r y - kabul etm esi gerekir; byle b ir son am a ne denli zo ru n lu ise, b ir dnya y aratcsn n , yani b ir T anrnn olduu da o denli zorunlu olarak kabul edilm elidir81. T anrnn v arl n kab u l etm eye ilikin zorunluluun kayna en yksek iyiyi gelitirm eye ynelik zorunluluun bir uzantsdr. En yksek iyiyi g elitirm e buyruu, nesnel olarak p ratik aklda, bunun olana da ayn ekilde buna syleyecek sz olm ayan teorik aklda tem ellenm itir. 79 CASSIRER, 2007, s. 351. Mmkn olan her eyin ilk nedenleri hakknda, dnyada fiilen mevcut olan amalar kmesi iinde, yargda bulunmak istenilirse Tanrnn varln varsaymak zorunda olunduu rahatlkla sylenebilir. nsan sadece yargda bulunmay istediinde deil, fakat yargda bulunmak zorunda olduu iin Tanrnn varln varsaymak zorundadr. Akln saf pratik kullanm ahlak yasasnn dsturlarna dayanr. Ne var ki bunlarn tm, ancak zgrlk sayesinde mmkn olduu lde dnyada mmkn en yksek iyi fikrine -ahlaka- gtrr; ayrca bu dsturlar, sadece ilkine gre taksim edildii kadaryla insan zgrlne deil, fakat ayn zamanda doaya da dayanan eye gtrr ki bu en byk mutluluktur. Akl byle bir baml yksek uruna, en yksek bamsz iyi olarak stn bir akl kabul etme ihtiyac duyar. Bu kabul sayesinde daha ok en yksek iyi kavramna nesnel gereklik kazandrmak amalanr. KANT, Immanuel, Kiinin Dnerek Ynn Tayin Etmesi Ne Anlama Gelir, KANT / SCHOPENHAUER / HEIDEGGER, Dncenin ars, (ev. Aydoan, Ahmet), Say Yaynlar, stanbul, 2008, s. 91 - 92. 80 KANT, 1994, s. 136. Kant her ne kadar Tanrnn varln kabul etmenin 80 ahlaki adan bir zorunluluk olduunu belirtiyorsa da rnein hemen ardndan Tanrya inanmayan bir kiinin de ahlak yasasna uymakla ykml olduunu ekler. Keza Aydna gre Kantn felsefesinde insan, Tanrnn varlna inanmadan da ahlaki devin ne olduunu bilir. Fakat bu devi kararllk iinde yerine getirebilmesi, ahlaki mitsizlie dmemesi, her trl fedakrl ve tehlikeyi gze alarak ahlak yolunda yryebilmesi iin Tanrnn varlna ve ruhun lmszlne inanmas ahlaken gereklidir. AYDIN, 1981, s. 36. 81 KANT, 2006, s. 345. Fakat Kant ahlaksal uslamlamann Tanrnn varoluuna ilikin nesnel bir kant salayamayacann ve inancnda kukulu birine, bir Tanrnn olduuna inandramayacann farkndadr. Kantn amac, insann ahlaksal olarak tutarl bir yolda dnmeyi istemesi halinde, ona pratik aklnn normlar altnda bu nermenin varsaylmasn kabul etmek zorunda olduunu gsterebilmektir. Buna gre uslamlama, ahlakilik iin tm akli varlklarn mutluluunu ahlaklar ile greli olarak kabul etmenin zorunlu olduunu deil, ama ahlak yoluyla zorunlu olduunu syler. Dolaysyla bu, ahlaksal varlklar iin yeterli znel bir uslamlamadr. Ibid., s. 345 - 346.
1641
Akman
A n c ak bu o lan a n in san ta ra fn d a n n asl ta sa rm la n m a s g erek ti i konusunda akl (bir yaratcnn kabul edilip edilm eyeceine gre) nesnel o lara k k arar v erem em ek ted ir. te b u rad a akln zn el b ir k o u lu , en yksek iyinin olanann koulu olarak ahlak alanyla doa alannn tam uyum unu kavram ann teorik olarak tek olanakl yolu, ayn zam anda akln nesnel yasalar altnda bulunan ahlakllk iin elverili olan tek yol araya girer. En y ksek iyinin g elitirilm esi ve onun olanann varsaylm as n e sn e l b a k m d a n z o ru n lu o ld u u n d a n , am a b u n u o la n a k l o la ra k dnm e yolu, dnyann bilge bir yapcsnn kabul iin saf pratik akln z g r b ir ilg is in in k a ra r v e rd i i in s a n n k e n d i s e im in e b a l b u lu n duundan; b u rad a insann y arg sn , znel b akm dan gerek sin im olarak, am a ayn zam anda nesnel ynden (p ratik adan) zorunlu olan gelitirm enin arac olarak belirleyen ilke, ahlaksal am ala b ir eyi doru d iy e k a b u l etm e m a k sim in in te m e lid ir, y an i s a f p ra tik ak ln b ir i n a n c d r 8 2 . B u in an K a n t iin b u y u ru lm u b ir in an d e ild ir; yargm zn, bu varoluu kabul etm ek ve onu akln ileriki kullanlnn tem eline koym ak hakkndaki serbest bir karar olarak, ahlaksal bakm dan (b u y u ru lm u ) am aca g t ren ve ay rc a ak ln te o rik g e re k sin im iy le uyuan b ir inan olarak ahlaksal niyetin kendisinden kar83. T an rn n v a rl so ru n u n u n b ir d i er b o y u tu , onun v ar k ab u l ed ilm esiy le b a lan tl o larak zo ru n lu lu k ilik ileri erev esin d e o rtay a kar. K a n ta gre, insan iin b ir T anr ve im di grlem ez am a um ut edilebilir bir dnya olm akszn grkem li ahlak ideleri gerekten de onay ve h ay ran lk n esn elerid irler, am a am a ve eylem gd leri d e ild irler. nk her akli varlk iin doal olan ve ayn sa f akl tarafndan a priori b e lir le n e r e k z o r u n lu k ln a n e r e i b t n l i in d e y e rin e g e tire m e z le r84. D o lay sy la b ir ahlak sistem inin o lu tu ru lab ilm esin d e, T anrnn varln kabul etm eyi ahlaksal bakm dan bir zorunluluk olarak gren K ant iin sz konusu zo runluluun nitelii asl d ik k at edilm esi gereken noktay oluturur. K a n ta gre T anrnn varln kabul etm eye ilik in ah lak sal z o ru n lu lu k znel b ir n iteli e h aizd ir, g erek sin m e d ir, dolaysyla da nesnel deildir; kendisi dev olm ayp yalnzca akln teorik k u lla n ln ilg ile n d irir85. B ir baka ifadeyle en yksek bir akl sahibi varl kabul etm ek kendisi dev olm am akla birlikte, devim izin bilincine baldr; burada deve ilikin olan -a y n zam anda ahlak yasasnn da dev olarak verdii b ir nesne o la n - dnyada en yksek iyiyi gerekletirm ek ve g e litirm e k iin a lm a d r86. O halde K an t, T an ry , sonsuz tz 82 83 84 85 86 KANT, 1994, s. 157 - 158. Ibid., s. 158. KANT, 2008, s. 733. KANT, 1994, s. 136. Ibid., s. 136 - 137.
1642
m anasnda m etafiziksel anlam yla ele alm am akta; onu, insann kendisine ve k e n d i is te n c in e d a y a l o la ra k b e lirle n e b ile n b ir k a v ra m a ile alglam aktadr. T anr kav ram , insann dnlr ahlaksal devinin ve onun ilerleyen am pirik u y gulaym nn altnda dnlebilen som ut bir fo rm d u r87. B urada dikkat edilm esi gereken husus Tanrnn varln kabul etm enin b izatih i dev olm addr; devle ilg ili olan en y ksek iyiyi gerekletirm ek iin yaplan abadr. D olaysyla T anrnn varl devle ancak dolayl olarak ilikili olup, devin yerine getirilebilm esinde bir ara olarak ilevsellik arz etm ektedir. K a n ta g re in san , d ev in i k av ra y a b ilm e k - a n la y a b ilm e k - ve ey lem e g e e b ilm e k iin k e n d isin in d n d a st n b ir v arl a -y a n i T a n ry a - ihtiya duym az. B yle b ir eye ihtiya duym as veya byle bir eyi istem esi in san n ken d i k ab ah ati olup bu durum un aresin i insan, k e n d isi d n d a b ir yerde b u lam az; zira in san n k en d i iin d en veya zgrlnden gelm eyen herhangi bir ey ahlakllnn isteklerini yerine g etirem ez. D o lay sy la K an t iin S a f A kln S n rla r in d e D in in nsznde de belirttii zere bir ahlak sistem inin -a h la k ll n - znde dine ihtiyac bulunm am aktadr88. T a n rn n v a rl ve b u v a rl n n ite li i h a k k n d a t m bu aklam alardan ortaya kan, K ant asndan T anrnn, kendisinin eletirel fe ls e fe s i d o ru ltu s u n d a b ir d o g m a o lm a k ta n k t d r. T a n rn n m e ta f iz ik s e l -o n to lo jik a n la m d a v a r l a rtk K a n t ilgilendirm em ektedir; onun asl ilgisi ahlak yasasnn buyruklarnn yerine getirilebilm esinde ve en yksek iyinin gerekletirilebilm esinde znel bir zo ru n lu lu k o larak T anrnn v arl n bir k o y u t o larak dzenlem eye ve bylece sistem ini a priori ilkelerle salam latrm aya ynelm itir. T anr kavram ndan dogm alarn arndrlm as sayesinde sz konusu k a v ra m n i e ri in d e a rtk z g rl k d n c e si ve a h lak y a sa sn n geerlili i iinde b u lunandan baka h ib ir yeni ve salam tem el verili deildir. T anr kavram na, kendine yasa koym a idesinin geerliliinin en y k se k m e ta fiz ik s e l g e r e k lik te n t re tilm e s in i sa la m a k am a c y la b av u ru lm am ak tad r; tersin e, ken d in e y asa ko y m a id esin in am pirik fenom enal g erek lik st n e k u llan la b ilirli in i dile getirm ek am acyla bavurulm aktadr89. K an tn ulat bu yeni Tanr anlayna ilikin olarak W im m er, bundan byle T anrnn, kendi iradesinin izlenm esi dnda hibir eyle o n u rlan d rlm ak ve sevilm ek isten m ed i in i b elirtip T an rn n bu
87 CASSIRER, 2007, s. 352. 88 KANT, Immanuel, Religion Within The Limits of Reason Alone, (ing. gev. Grene, Theodore M. / Hudson, Hoyt H.), Harper Torchbooks / The Cloister Library, New York, 1960, s. 3. 89 CASSIRER, 2007, s. 349.
1643
Akman
iradesinin de ahlaka dayal akl yasasyla zdeletiini ekler90. K a n tn bu noktadan sonra u lat yer ahlaksal tem elde kurulan bir dini inan siste m i v e y a h u t din fe ls e fe s id ir91 . A h lak i b a lam d a en y k sek iyi kavram na odaklanan bu dnce, ileriki blm lerde daha ayrntl olarak ele alnaca zere ibadete dayanan din anlaynn yerine akla ynlenen bir din felsefesinin ikam e edilm esiyle neticelenecektir.
5.2. Yeni Bir. Din Felsefesine Doru Epikourosuluk ve Stoacln Ahlak retileri
K ant kendi ahlak yasasnn tem ellerini olutururken dncelerini g elitirm ek ve tem ellendirm ek iin en yksek iyi kavram n erdem ve m u tlu lu k b a la m n d a ele alm o la n ik i E sk i Y u n a n o k u lu n u n g r le rin d e n h a r e k e t e d e r. B y le c e k e n d i e le tire l s is te m in in farkllklarn ve tem el zelliklerini ortaya koym aya alr. K a n ta gre Eski Y unan okullarndan yalnzca E pikourosuluk ile S toaclk en yksek iyi kavram nn belirlenm esinde, erdem ile m utluluu en yksek iyinin iki ayr esi olarak grm em ekle, iki ilkenin birliini z d e lik k u ra ln a gre a ram ak la, ayn y n tem i izlem i o lu y o rlard . A ra la rn d a k i fa rk , ik i k a v ra m a ra sn d a n h a n g isin in tem el k av ram o laca n a dair y ap tk lar seim deydi. E p ik o u ro su m u tlu lu a gtren m a k sim in b ilin c in d e o lm a k e rd e m d ir d e rk e n , S to a c ise e rd em in b ilin c in d e o lm ak m u tlu lu k tu r d iy o rd u 92. L akin K ant yine de h er iki o k u lu n tem el p ro b le m e , y an i en y k sek iy in in p ra tik o la n a k ll sorununun zm ne b ir cevap retem edii dncesindedir; nk bu 90 Reiner Wimmer; Kants kritische Religionsphilosophie, Walter de Gruyter. Berlin-New York, 1990, (s.173)den aktaran ZBEK, Sinan, Kantn Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise Kavram, Cogito - iddet, Say: 6 - 7, K - Bahar 1996, s. 498. 91 Kantn bir din felsefesine ya da inancn varlna ihtiya duymas ayn zamanda nemli bir zorunluluktan kaynaklanmaktadr. Zira Karataniye gre Kantn Pratik Akln Eletirisinde bulmaya alt ey, ampirik verilere dayal genel ahlaki bir dzene kart olarak evrensel bir etik yasas oluturmak iin nceden gerekli olan koullard. Kant bu yaklam benimseyerek dinin hakikat iddiasn reddetmi, ama onu dzenleyici bir fikir olarak kabul etmiti. Evrensel etik yasasna sk skya bal kalarak yaamay tercih eden kii, hi phesiz trajik bir hayat srecekti aslnda. Ebedi hayat ve Tanrnn nihai hkm olmasa, yle bir hayat amansz bir ekilde samalkla sonulanrd. Bunun sonucu olarak Kant inanc dzenleyici bir fikir olarak kabul etmek durumunda kalrken, ayn zamanda onu teorik olarak kantlamaya ynelik her trl abay da reddetmiti: Yani, metafiziin bu ynn reddetmiti. KARATANI, 2008, s. 82. 92 KANT, 1994, s. 121. Bir baka ifadeyle Stoal, erdemin en yksek iyinin tm, mutluluun da, znenin durumuna ilikin bir ey olarak, yalnzca erdeme sahip olma bilinci olduunu ileri sryordu. Epikurosu, mutluluun en yksek iyinin tm, erdemin ise yalnzca, mutluluu elde etmedeki maksimin biimi olduunu, yani mutlulua gtren aralarn akllca kullanlmasnda bulunduunu ne sryordu. Ibid., s. 122.
1644
o k u llarn y ap t , in san n istem esin in , zg rln k u llan m a k u raln , k en d i dncelerine gre T anrnn varlna gereksinm e duym adan, bu o lan ak ll n tek ve k en d i b an a y eterli tem eli h alin e g etirm ek ti9 3 . K sacas K ant bu okullarn, bilhassa etik - ahlak problem leri balam nda genel olarak T anrnn varl sorununu gz ard etm eleri sebebiyle (daha n ced e b e lirtild i i ze re K a n t, p ra tik akl b a la m n d a sz k o n u su p ro b lem i T anrnn v arl n b ir k o y u t o larak o rtaya ko y m ak suretiyle g id e r m e y e a l m t ) , en y k s e k iy in in g erek a n la m d a belirlenebilm esinde yetersiz kaldklarn belirtm ektedir. rnein E pikourosular, yukarda da b elirtild i i zere ahlakn en st retisi olarak m utluluk ilkesini kabul etm ilerdi; dolaysyla K a n ta gre E pikourosular herkesin kendi eilim ine gre gerekleen, keyfi bir se im in m a k sim in i b ir y a sa y e rin e k o y a ra k o k y a n l b ir ilk e b elirle m ile rd i. F ak at en y k sek iyi d ed ik leri ey i, ilk elerin in aa d zeyiyle o ran tl o larak deerden d rd k leri ve insann b asiretiy le yani insann kendini tutm as ve eilim lerinde ll olm asyla kazanlacak olandan daha byk bir m utluluk beklem edikleri iin de kendi ilerinde tutarl b ir grnm sunm ulard94. S to a c a h lak re tisi ile K a n tn a h lak siste m i ara sn d a ise E p ik o u ro su re tiy e nazaran d ah a fa zla d ik k at eken b ir y ak n lk o ld u u b e lirtilm e lid ir. H e r ne k a d a r K a n tn ah la k z e rin e o lan grlerini sadece S toacln bir devam eklinde alglam ak ok yanlsa da K ant ile S toaclk arasndaki ilikiyi tam am en gz ard etm ek de doru d e ild ir. G e r e k te n K a n t iin S to a c lk re tisi - r e tin in e itli grlerini benim sem ediini aka belirttii yerler bulunsa d a - , nem li bir h areket zem ini oluturur. S toac dnce b alam nda erdem in tem eli d dnyada deildir. B irey ahlakl b ir insan olab ilm ek iin k endi iindeki yasann farknda o lm aldr; gnll olarak onun buyru u n a gireb ilm eli ve ona m dahil o lara k e y ley e b ilm elid ir. H angi du ru m d a o lu rsa olsun b irey in alaca kararlar b elirli yasalar tarafndan zaten nceden b elirlenm itir ve bireyin bu yasalarn kurallarna uyarak hareket etm ekten baka bir devi yoktur. K a n tn siste m i b a la m n d a d n ld n d e d e, K a n tn o lm as
93 Ibid. s. 137. Mengoluna gre Kantn Eski Yunan felsefesine ilikin bir nemli tespiti de tam bu noktada ortaya kar. Zira Eski Yunan felsefesinde daima eudaimoniadan (mutluluktan) konuulmutur, ona nasl eriilebilecei aklanmak istenmitir. nsann abasnn mutlu olmak zerinde topland retilmeye allmtr. lk defa Kant, antik felsefenin bu hatasn fark etmitir. Kant, insann mutluluun peinde komasyla, ona erimeye abalamasyla, onu elde edemeyeceini gstermitir. nk Kanta gre insan ancak yaad hayatla, yaptklaryla, ettikleriyle, iledikleriyle mutlu olmaya layk olabilir. MENGOLU, 1988, s. 58 - 59. 94 KANT, 1994, s. 137.
1645
Akman
gereken insan ile S toaclarn b ilg esinin yapm as gereken, yle ya da byle zaten insan aklnda verili olan belirli yasalarn farkna varm ak ve bunlar iselletirm ektir. Y ani h em K an tn erdem li kiisi hem Stoaclarn bilgesi, tarih veya toplum ca koullandrlm yasalara bal olarak yaam al ve ey lem d e b u lu n m a ld r95. G rld gibi K ant ile S toac dnce arasnda nem li yaknlklar vardr. A ncak K ant, aada belirtilecei zere bilhassa S toaclarn m utlulua ilikin yaklam lar ve erdem lilie ulam a zerine dnceleri d olaysyla onlar, biro k ynden de eletiriye tabi tutm utur. K a n ta gre Stoaclar, en yksek pratik ilkelerini, yani erdem i, en y ksek iy in in k oulu o larak ok d oru sem ilerd i, am a erdem in sa f y asa s iin g e re k li olan erd em d erece sin e bu y aam d a tam o lara k u laab ilec e in i tasarm lam ak la , b ir yan d an b ilg e diye ad lan d rd k lar in san n ah lak sa l g c n , d o al y a p sn n b t n sn rla rn n tesin e kardlar ve insana ilikin btn bilgilerle elien bir eyi kabul ettiler; d i er y an d a n sa, en y k sek iy in in b e lli b al ik in ci esin i de, yani m u tlu lu u , in san n arzulam a y etisin in zel b ir nesnesi o larak grm ek istem ed iler, tersine b ilg elerin i, T anrsal bir varlk gibi, k endi kiisinin y e tk in li in in b ilin c i i in d e , (b ilg e n in m em n u n o lm as b a k m n d an ) doadan btnyle bam sz kldlar: bilgeyi geri yaam n ktlkleriyle k ar k ary a g etiriy o rlard , am a bu k t l k lere b a m l k lm y o rlard (ktden de bam sz olarak sunuyorlard bilgeyi), bylece de gerekten en yksek iyinin ikinci esini, yani kiinin kendi m utluluunu b ir yana itiy o r, en yksek iyiyi y aln zca eylem de ve insann k iisel deerinden duyduu m utlu lu k ta b u lu y o rlard 96, d olaysyla onu, ahlaksal dnm e biim inin bilincine kapsyorlard, oysa bu konuda kendi doal yaplarnn sesi onlara yeterince kar km olabilirdi97.
5.3. Kantn Ahlak Sistemi Balamnda Din Felsefesi

K an t, k en d i ahlak y asasn g e litirirk e n E sk i Y unan o k u llarn inceledikten sonra b ir dier alm a sahas olarak H ristiy an l n ahlak 95 ELK, Sinan Kadir, Kant Etiinin Stoik Temelleri, Immanuel Kant: Mula niversitesi U luslararas K ant Sempozyumu B ild irileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 372. 96 Coplestona gre erdem ile mutluluk arasndaki balant, erdemin mutluluk retmesi gerektiinin kabul edilmesi anlamnda, pratik olarak zorunludur. Ancak mutluluk istei erdemi aramann gds olmamaldr. nk bunu sylemek dev uruna (devden dolay) davranma dncesi ile btnyle eliecek ve istencin zerklii yerine zerksizliini geirecektir. Erdem, mutluluun etkili nedeni olarak kabul edilmelidir. nk ahlaksal yasa, Kanta gre bireye summum bonumu (en yksek iyiyi) gelitirme buyruu verir ki bunda erdem ve mutluluk birbirleri ile koullar ve koullu, neden ve etki gibi ilikidedir. COPLESTON, 2004, s. 190. 97 KANT, 1994, s. 137 - 138.
1646
y a sa sn ve bu b a la m d a d in in fo n k siy o n u m e se le sin i a ra trm a y a k o y u lu r. K a n tn bu k o n u d ak i g r lerin e gem ed en , n celik le onun Stoa okulu ile H ristiyanln ahlak sistem i arasnda net b ir ayrm yaptn belirtm ek gerekir. K a n ta gre Stoac ahlak yasasnn tem eli olan erdem , in san n hayvansal do asn n zerin e y k selen , k en d i k en d in e yeten, bak a la rn a d ev ler veren am a ken d isi o nlarn stnde olan ve ahlak y a sa sn n i n en m e sin e yo l a a b ile c e k h ib ir ay a rtm ay a k an m ay a n bilgenin bir tr kah ram an l y d 98. Bu ynyle yukarda da belirtildii zere bilge olarak adlandrlan kiin in o lanakll - e itli k oyutlar da ortaya koyam adklar i in - im knsz hale gelm i ve Stoac ahlak yasas, bu d n y ad a in san n g e r e k le tire b ile c e i m m kn o lan ak larn d n a ve stne km tr. B una kar H ristiyan ahlak kendi kurallarn -d z e n in i- saf ve gz yum m az b ir biim de dzen lem itir. H er ne k ad ar ilk b ata H ristiyan ahlak insann bu yaam da tam olarak bu ahlaka uygun olm a gvenini k ry o r gibi g r n se d e, bu g v en i in san a, gcnn y etti i k ad ar iyi ey lem d e b u lu n u rsa , g c n n y etm e d i i ey in k e n d isin e b a k a b ir taraftan salanaca um udunu vererek yeniden kazandryordu. B unu da H ristiy an re tisi, p ra tik akln en sk istem in i yerine getiren b ir en y k sek iyi y an i T a n rn n k ra ll k a v ra m n v e re re k sa ly o rd u 9 9 . G erekten S toac ahlak retisinin en nem li eksiklii olan en yksek iy in in ik in ci k a n lm az esi o lara k m u tlu lu u zo ru n lu lu u n d n a karm asn, H ristiyan ahlak retisi, akl sahibi varlklarn kendilerini btn ru h lary la ahlak yasasna adam olduklar dnyay, T anrnn b ir krall olarak sunm akla giderir; bu krallk, doa ve ahlakn, tretilm i en yksek iyiyi olanakl klan kutsal b ir yaratcs araclyla, kendileri iin yabanc olan bir uyum iine girdikleri y erd ir 100. D ier taraftan K a n ta g re H ris tiy a n l n a h lak ilk e sin in k e n d isi te o lo jik (d o la y s y la
98 Ibid., s. 138. 99 Ibid., s. 138 - 139. Kanta gre Tanrya bal insanlar toplumu manasndaki gerek grnr kilise, insan araclyla oluabilecei oranda, Tanrnn dnya zerindeki imparatorluudur; bir baka ifadeyle Tanrnn kralldr. Byle bir Tanrnn krallnn oluabilmesi iin Kantn ngrd Kilisenin gerekleri ve nitelikleri drt balk altnda toplanabilir. A) Genellik: Tesadfi grlerin varlna karn, ilkesel grlerde birlik. Bu ilkesel grler, gerekli ve genel birliin bir kilise iinde olumasna ynelmi olmaldr. Yani mezheplerin olmad bir birlik. B) Nitelik: Sz konusu topluluk, ahlak gdlerinden baka hibir eyin oluturmad bir niteliktedir. C) Bant: zgrlk ilkesi altnda, zgr bir devlette hem yelerin, unsurlarn kendi aralarndaki balants ve hem de d balant olarak kilisenin devletle olan balar. D) Kiplik: Kilisenin yapsnn, kuruluunun deimezlii ama sadece zaman ve koullarn farkllam olmas kaydyla idari kurallarn deiebilecei olgusu. Bu deiim iin kesin ilke, kilise tarafndan bir a priori olarak grlmelidir. Bkz. ZBEK, 1996, s. 497. 100 KANT, 1994, s. 139 - 140.
1647
Akman
yaderklik) deil, tersine kendi bana saf pratik akln zerkliidir; nk H ristiy an ahlak, T an rn n ve onun istem esin in b ilg isin i bu y asalarn tem eli d e il, b u n lara u y u lm as k o u lu y la, y aln zc a en y k sek iyiye u lam ann tem eli yapar. B u ahlak, yasalara uym ann asl gdsn bile, bunu arzu edilen sonularnda deil, y aln zca dev tasarm n d a grr; n itek im bu so n u lara u lam ay a ly k olm a, devi sadk b ir b iim d e gzetm ek ten bak a b ir ey d e ild ir 101. Bu durum , K a n tn ele ald biim iyle H ristiy an l , akli ve ahlaki esaslara dayanan doal b ir din e k lin d e k i te m e lle n d irm e i in e so k ar. D o la y sy la d in in d o g m atik k a ra k te ri d a rd a b ra k lm a y a a llr. K a n t, n c ilin re tile riy le kendisinin kabul ettii deve dayal ahlak arasnda bir benzerlik kurarak H ristiy an l n k abul ettii ahlakla p ra tik akln ortaya koyduu erdem yasalar arasndaki uyum u gn na karm ak iste r102. K sacas K a n tn ahlak yasas, insana, bu dnyada olanakl en yksek iyiyi, kendisinin her t rl d a v r a n n n en son n e s n e s i y a p m a s n b u y u ru r; b u n u n gerekleebilm esi olanan da K ant, ancak insann istem esinin, kutsal ve iy ilik li b ir d n y a -y a ra tc sn n istem esiy le u yum as h alin d e m m kn g r r. K a n ta gre ahlak yasas bu ekilde, sa f p ratik akln nesnesi ve son erei olarak en yksek iyi kavram araclyla dine gtrr; yani btn devlerin T anrsal b u y ru k lar olarak b ilg isin e, y ap trm lar olarak deil, yani yabanc bir istem enin k eyf ve kendileri iin rastlantsal olan talim atlar olarak deil, h er b ir zgr istem enin kendisi iin olan, asl y asa la r o larak b ilg isin e g t r r 103. L akin ahlak, insan her ne kadar dine gtryorsa da, tem elde dinin nkoulu deildir; bir baka ifadeyle in san n d ev in i kab u l ed eb ilm esi iin T anr d n cesin e gerek sin im i yoktur; ahlaksal eylem in en son gds devden dolay devdir, yoksa salt T anrnn b uyruklarna bir boyun ei d e ild ir104. G rld zere K a n t b ir y n y le d in e y a s la n r k e n , a h la k , s a d e c e d in ile tem ellendirm ekten kanarak onu ayn zam anda dev ile tem ellendirm eyi de ihm al etm em ektedir. D in ahlaklln nedeninden ziyade b ir sonucu, u la la n m erh a lesid ir; salt ara o lara k n itelen d irilem ezse de b izatih i kendinde bir am a da deildir. K ant ken d i din felsefesin i veya genel o larak teo lo jisin i, felsefi sistem ine uygun olarak dzenlenm eyi tercih etm itir. D olaysyla K ant iin asl belirleyici olan felsefi sistem idir, keza teolojik m eselelerle ilgili ta rtm a la rd a n ce lik le fe lse fen in sesine k u lak v erilm esi g erek ti in i
101 102 103 104
Ibid. , s. 140. ERRGL, 1997, s. 357 - 358. KANT, 1994, s. 140. COPLESTON, 2004, s. 197.
1648
b e lirtm e k te d ir105. Bu balam da ele alndnda K a n tn sistem inde din felsefesi otonom iye sahip bir sistem h alkas ve bam sz tasarm lar altnda y r t le c e k b ir in c e le m e a la n v ey a t r d e ild ir. K a n tn din felsefesinden anlad ey, sz konusu felsefesinin kendi etik sistem inin ieri in e y n elik b ir h ak lla trm a s ve b a llak l -m te n a s ip li io lm a sd r106. S a f akln snrlar iinde kalnd srece, din, hibir an (vahiy) kavram tanm az ve byle bir kavram tanm aya ihtiyac ve izni yoktur. V e ite bu anlam da din, sa f ahlak ierii olm aktan baka hibir nem e sahip deildir. O lsa olsa, din, saf ahlak ieriini, yalnzca bir baka bak noktas altnda ve belli b ir sim gesel k lf iinde serim ler. yle ki K ant iin din kendi devlerim izi Tanr buyruklar olarak tanm aktr 107. u halde K ant felsefesi ierisinde ahlaklln veya b ir ahlaki sistem in k e n d i v a ro lu u n u sa la y a b ilm e si a sn d a n dine ih tiy a c o lm a d , ahlakllk iin saf pratik akln yeterli olduu sylenebilir108. K eza K an tn eserlerine bakldnda, dinden ve dinsel deerlerden sz ederek din ile ahlak arasn d a ilik i k u rd u u b l m lerd e dahi dini d o ru d an ahlaka b alam aya alt gzden kam az. G erekten de K a n tn dine ilikin h ib ir eseri yoktur ki kendi ahlak sistem ini aklam aya ve geniletm eye dnk o lm asn. Z aten K a n tn o rtaya att dinsel deerler -d in e ilikin d n c e le r-, aslnda onun ahlaksal deerlere bak asnn dikkatli bir biim de gzden geirilm esi ve d eerlendirilm esinden baka b ir ey de d e ild ir109. K a n tn s a f p ra tik ak l b a la m n d a a n lam lan d rm a y a a lt a h lak sal d ev , ele tire l fe lse fe sin in o lu m asn a k a d a r, T an ry a itaat 105 FIRESTONE, Chris L., Making Sense Out of Tradition: Theology and Conflict in Kants Philosophy of Religion, Firestone, Chris L. / Palmquist, Stephen R. (edi.), Kant and the New Philosophy of Religion, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2006, s. 151. 106 CASSIRER, 2007, s. 499. 107 Ibid., s. 499 - 500. Cassirerin de belirttii zere transandantal eletirinin btnl iinde dine bamsz bir yer vermek olduka gtr. erii bakmndan din, akl dini olarak saf etikten ayrlmamal, etikten yalnzca kendi formu bakmndan, yani kiiletirme yoluyla ayrlmaldr. Ama bu kiiletirme formu bile zel olarak dine ait deildir; tersine o bilincin temel ilevlerinden birine, estetik ileve aittir. Bu nedenle Kant anlamda dinsellik, zel ve kendi yasasna sahip bir bilin alan deildir. Yalnzca nitelikleri daha nce belirlenmi ve birbirleri karsnda snrlar izilmi olan ve yetilerin birbirlerine gemelerinden ortaya kan yeni bir iliki olarak grnmektedir. Ib id ., s. 501. 108 KANT, 1960, s. 3 - 4. 109 SILBER, John R., The Ethical Significance of Kants Religion, Kant, Immanuel, Religion Within The Limits of Reason Alone, (ng. ev. Grene, Theodore M. / Hudson, Hoyt H.), Harper Torchbooks / The Cloister Library, New York, 1960, s. LXXX.
1649
Akman
edilm esiyle orantl olarak kendisine deer atfedilen bir kavram d. B tn d in le r T a n ry , o n a k a r in sa n n h er t rl y k m l l n y erin e getirm esi gereken b ir yasa koyucu olarak grm ve bu tem el zerinden sistem lerini oluturm ulard. B una gre dine uygun edim lerde T anrya itaat etm ek can alc noktayd. A m a K a n ta gre T anrsal y asa koyucu irade, ya salt tze / k u rallara uygun olarak ya da salt ahlak yasas araclyla hkm etm ektedir. K eza salt ahlaksal veheden bakldnda, her b ir in sa n k e n d i a k ly la , T a n rn n d in in i te m e lle n d ire n ira d e y i belirleyebilir. nk T anrsallk kavram bu yasalarn bilincinden ve akln g erektirdiklerinden k a y n a k la n r110. K a n tn din felsefesin e y n elik g r lerin in n em li b ir boyutu onun zgrlk kavram ile ilikisi incelendiinde ortaya kar. A kl sahibi varlk olm a ile dorudan ilikilendirilen zgrlk k avram , din felsefesi b a lam n d a da -d in in dogm atizm e kay ab ilen n iteli i n e d e n iy le - K ant tarafndan farkl bir ihtim am la deerlendirilm itir. D olaysyla zgrlk k av ram , genel o lara k K an t fe lse fesin in b t n n d e olduu zere din felsefesinde de kendisine zg bir anlam a -m a h iy e te - sahiptir. K a n ta gre zg rl k , in san n - b i r e y in - akl k a n u n larn a gre h arek et etm esidir. Z ira ancak akl kanunlarna, ahlaki kanuna, koulsuz buyrua (kategorik im peratif) gre hareket eden insan zgrdr; o halde in sa n n zg r o la b ilm e si ira d e n in - p r a tik a k ln - k e n d i k e n d isin i b e lirle m e si d e m e k tir111. G erekten din retisinin h er yerinde K ant iin zgrlk kavram nn bir zel yn ve zel am lanm as (yorum u) sz konusudur. zgrlk; heteronom i ve otonom i kartl, duyulur dnya ve dnlr dnya k artl , tm dinsel retilerin rtk ve sim gesel b ir fo rm iinde iare t ettik le ri k k en sel olgudur. K a n tn din felsefesin in y n tem i, bu b a lam ak k lm a y a y n e lik tir 1 12 . En y k sek iyiye u la a b ilm e y e y n e lik a l m a d a o ld u u g ib i z g r l n g erek letirileb ilm e si asndan da K a n tn d inin ve d in selli in farkl 110 ZBEK, 1996, s. 498. Kant, salt ahlaki olandan deil de, tze uygun yasalardan hareket edilir ve bizim de Tanrya boyun ememizin merkezine din koyulursa, din bilgisinin kendimizin salt aklyla deil, sadece vahiyle (Offenbarung) olanakl olacan vurgular. Bu vahiy, insanlar arasnda gelenek veya yaz araclyla dinin yaygnlatrlmas iin, yine insanlara gizli ya da aka verilmi olabilir. Yine bu, salt akl inanc deil tarihsel bir inan olur. Kendi bana grevlendirilen deil ama aksine vahiy klnm Tanrsal irade olarak saptanabilen tzksel / dzenlemeci Tanrsal yasalardan yola kldnda, ahlak yasas bildirimi (Gesetzgebung) -Tanr iradesinin en temelde yreimize yazlma arac- yalnzca btn gerek dinlerin olmazsa olmaz koulu deil, ayn zamanda bu ahlak yasas bildirimi kendi kendini tanmlayan edir de. Bundan dolay da tzksel dzenlemeci olan yasa, sadece ve sadece kendini destekleme ve yaylma arac olabilir. Idem. 111 MENGOLU, 1949, s. 193. 112 CASSIRER, 2007, s. 509.
1650
ilev lerin d en y ararlan m a yo lu n a g itti i g r l r. D o g m atik d in selli in aksine zgrlk kavram , artk dinsel olann iinde kaybolm am akta, dinsel olan zgrln hizm etine koulm aktadr. B ylece en yksek zgrlk olana, dinselliin de gcnden -o la n a k la rn d a n - yararlanlarak yeni bir ereveye oturtulm aktadr. B u rad a b ir p a ra n te z a ara k K a n tn siste m i i e risin d e , d in in ahlaksal anlam ile dinin d o gm alarda113 ve ritellerde yansyan h er trl d g r n b i im le rin in b irb irin d e n n et o lara k ay rlm as g erek ti i b elirtilm elidir. K ant dindarln kurum sallam asna ve m ekaniklem esine iddetle k ard r; bu ynyle ah lak sal d in sellik ile T an rn n g zne girm eye ynelik kayrlm ac dinsellik arasna net bir kartlk koyar. O na gre bir ara olarak ibadet veya T anrnn gzne girm eye ynelik dier her trl eylem aslnda kiinin kendi ahlaksal yaam n bozar ve T anrya d o al yo ld an u lam a k o n u su n d ak i iste in in y o k o lm asn a seb eb iy et v e rir114. K a n ta gre T anry, Tanr diye yakaranlar deil, Tanr iradesini y erine g etire n le r y c e ltm e k te d ir115. K ant bu k onudaki dncelerinin,
* 113 1 Kant 3zellikle Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant adl yazsnda insanlar esir alan bu dogmalar zerinde durur. Dogma ve kurallarn, bilhassa dini dogmalarn insanlarn akllarn kullanarak erginlemelerinin -aydnlanmalarnn- nndeki en byk engel olduunu belirtir. Dolaysyla bu tr dogmalara ve tabi ki dogmalara dayanan kurumsallam bir dinsellie ve onun kuramlarna kar kar. nsanln geliebilmesi ve ayn zamanda insann en yksek iyiyi gerekletirmeye dnk bir ahlaksall salayabilmesi iin de bu tr dinsellik ve inanlardan uzaklamas gerektiini dnr. Kanta gre birok insan kendi akln kullanma bakmndan gerekten de yetersizdir; nk onun byle bir deneyi gerekletirmesine asla izin verilmemitir, o akln kullanmay denemeye hibir zaman braklmamtr. Dogmalar ve kurallar, insann doal yetilerinin akla uygun kullanlnn ya da daha doru bir deyile, ktye kullanlmasnn bu mekanik aralar, erginleme ve olgunlama iin srekli bir ayak ba olurlar. zellikle din bakmndan ergin olmay her eyden daha ok tehlikeli, zararl ve onur krcdr. KANT, Immanuel, Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant, Seilmi Yazlar, (ev. Bozkurt, Nejat), Remzi Kitabevi, stanbul, 1984, s. 214 ve s. 220. 114 CASSIRER, 2007, s. 35 - 37. Kantn 28 Mart 1776 tarihli Wolkeye yazd mektup din konusundaki grlerini de iermesi balamnda dikkat ekicidir: nsan Tanrya doal yoldan ulamaya almaldr; o olgunlatka ve kavray gelitike buna derece derece yaklaabilir; ama insan buna asla dualar ve ibadetle eriemez. Hatta tersine insan u hususu grp anladktan sonra bu yola daha ok yaklar: Bunlarn (dua ve ibadetlerin -.n.-) tm ancak etkili bir Tanr korkusunu canl tutmak ve Tanr buyruklar olarak gsterilen grevlerin yerine getirilmesinde bir zen ve alkanlk salamak bakmndan birer ara olma deerine sahiptirler. Ama din bu durumda Tanrnn gzne girerek bir kurtulu umma ve ona ho grnme tarzndan baka bir ey olmaz. lgili mektubu aktaran Ibid., s. 37. 115 ZBEK, 1996, s. 498. Kantn gerek dinsel yobazla gerekse ahlaksal olan yobazla kar, bu durum Tanr sevgisiyle ilikilendirildiinde dahi, ak bir kart tavr ald ve bu tr yobazlklarn nne geilmesi gerektiini dndn ayrca belirtmek gerekir. KANT, 1994, s. 93.
1651
Akman
k antlanm asna ihtiya bile olm adn u szlerle ok ak b ir biim de ifade ed e r: n san n y k sek bir ahlaki hayat srm ek d n d a T anry m em nun etm ek am acyla yapaca her ey ancak dinsel b ir yanlsam adr, T anrya sahte bir ib ad ettir 116. K ant, m utluluk yaratan bir inancn iten gelen bir ahlakla tem ellenm esi (fides ingenua) gerektiini belirtir. B una k arlk ibadetsel bir dinin inanc, ahlaki b ir deeri olm ayan edim lerde (cultus) aranr. Bu edim lerin arka plannda da korku ve um ut etm e vardr. Bu davran biim ini, aslnda kt olan bir insan da seebilir 117. K sacas K ant, ahlakn inanca deil fakat inancn ahlaka dayandn gsterm ek ister. B yle b ir durum da -a h la k a d a y a n a n - inan, ne kadar zay f olursa olsun, daha doru ve saftr. Bu tr inan, kiisel kar kazanan ve tevecch arayan - k a y r lm a c - b ir dinde v ey a d in sellik te d e il, ancak iyi b ir d av ran d in in d e b u lu n a b ilir118. K eza g elen e k sel d in lerin d ay an a vicdan ve ahlaki yasa olm aldr, b unlarla uyum gsterebilm elidir. H atta K a n ta gre gerekten dini saylabilecek bir im ann ls ancak ahlak olabilir; dini b ir im an da ancak bu lte gre deer k a z a n a b ilir119. G rld zere ahlaksal ierikten yoksun bir dindarln K a n tn ahlak sistem i ierisinde en y ksek iyiyi gerekletirm eye d nk ilkenin yok say lm as an lam n a g eld i i aik rd r. D o lay sy la K a n tn sistem ati i balam nda dnldnde kara bal bu tr bir dinselliin, dinin asl ilev in i p aralam aya y neldii aka o rtay a kar ve bylece K a n tn kara dayanan bu tr bir dinsellie niin kar kt daha net olarak anlalabilir. K a n t a s n d a n d in in b ir d i e r n e m li i le v i m u tlu lu u gerekletirm ede ya da en azndan m utluluun gerekletirilebilm esine y nelik um ut verm ede oynad roldr. O na gre ahlak sadece insann k endisini nasl m utlu k laca retisi deildir, ayn zam anda m utlulua nasl ly k olunm as g erek ti in in retisid ir. A ncak din de iin iine k a tld n d a , in san n m u tlu lu a ly k o lm am a d u ru m u n a d m ek ten saknd lde gnn birinde m utluluktan pay alm as um udu d o ar120.
116 KANT, 1960, s. 158. 117 ZBEK, 1996, s. 503. 118 KANT, Immanuel, Btn Felsefi Teodise Denemelerinin Baarszl zerine, (ev. Akba, Muhsin), Dou Bat, Yl: 4, Say: 14, ubat, Mart, Nisan 2001, s. 205. 119 ERRGL, 1997, s. 359 - 360. 120 KANT, 1994, s. 141, Kanta gre ahlak kendi bana hibir zaman 120 mutluluk retisi, yani mutluluktan pay alabilmek iin bir talimat olarak ele alnmamaldr, nk ahlak yalnzca mutluluun akl kouluyla (conditio sine qua non olanla) ilgilidir, onu elde etmenin aralaryla deil. Ama (karc isteklere yol amayp yalnzca devler ykleyen) bu ahlak, bir kere tam olarak ortaya konunca, bir yasa zerinde temellenen, en yksek iyiyi gelitirmeye (Tanr kralln bize getirmeye)
1652
Bu balam da T anr da, bir anlay k abiliyeti ve istem e eklinde, evrenin b tnn idare etm esi; m utlulua layk olm a ve m utluluu birletirm esi bakm ndan bir koyut olarak var kabul ed ilm elidir121. M u tlu lu a ly k o lm a 122 ayn zam anda akl sahibi v arlk larn ah la k l n n da k o u lu n u o lu tu ru r. n k K a n ta g re T a n rn n dnyay yaratm asndaki son am acnn ne olduu sorulacak olursa, bunun, dnyadaki akl sahibi varlklarn m utluluu deil, en yksek iyi olduu yant v erilm elid ir 123. D ier taraftan insanlarn, bilge b ir yaratc eliyle pay alm ay u m ab ild ik le ri m utlu lu u n l t n de y aln zca ah lak llk ierir. nk b ilg elik , teo rik o larak ele aln d n d a en y ksek iyinin b ilg isi, p ra tik o lara k ele a ln d n d a ise istem en in en y k sek iyiye u y g u n lu u an lam n a g e ld i in d e n , en y k sek b a m sz b ir b ilg e li e , y a ln z c a iy ilik lilik z e rin d e te m e lle n e n b ir am a y k le n e m e z 124. K a n ta gre yaratm ann am acn Tanrnn onurlandrlm asnda grenler en uygun ifadeyi kullanm lardr. nk insanlarn, dnyada en deerli ey olan, T anr buyruuna sayg gsterm eleri ve T anr yasasnn kendilerine ykledii kutsal devi gzetm elerinden baka hibir ey T anry daha ok o n u rlan d ra m az. B u n o k tad a m u tlu lu k la tala n d rm a T an ry a y n elik sev g iy i d o u ru rk en , b u y ru k la rn a sayg du y m a da onu b ir tap n m a konusu haline g e tirir125. G rld zere K ant gerek T anrya ynelik sev g iy i gerekse T anrya y n elik in an c ve tap n m ay ahlak y asasy la ilik ilen d irirk en insann istem esinin en y ksek iyiye u ygunluunu gz nne alr. A y rca b u rad a T anr - in san ilik isi b a lam n d a in san n k en d in d e am a o lara k v arl ko n u su b ir d i er nem li husus o larak o rtay a kar. n sa n n , k en d in d e am a olm as lsnde sahip olduu deeri de yine K a n tn ahlak felsefesinin tem el unsurlarndan biri olarak bu konunun incelenm esi srasnda ele alnacaktr. ynelik -daha nce hibir karc ruhta doamam olan- ahlaksal istek uyandrldktan ve bu istek uruna dine doru adm atldktan sonra, ancak o zaman bu ahlak retisine mutluluk retisi ad da verilebilir, nk mutluluk umudu ilkin ancak dinle balayabilir. Idem . 121 HEIMSOETH, 1967, s. 152. Tanr idesi insann ahlak bilgisi bakmndan olan bir gerekliktir. Ahlak bilgisi bakmndan gerekli olma, insann iinden gelen belirsiz bir ihtiyatan deil, berrak bir akl bilgisinden gelen bir gerekliliktir. nk yapmann gerekmesi, yapabilmeyi gerektirir. Ibid., s. 153. 122 Cassirere gre Kantn retisinde mutluluk ile mutlulua layk olma 122 arasnda nihai bir uyum gerekleecekse, bu yalnzca doann ahlak yasasna uygun bir nedensellii de olduunun kabul edilmesiyle mmkn olabilir. CASSIRER, 2007, s. 350. 123 KANT, 1994, s. 141 - 142. 124 Ibid., s. 142. 125 Ib id ., s. 142 - 143.
1653
Akman
6. Bir Ahlak Kavram Olarak Tanrya likin Bilginin Epistemolojik Adan ncelenmesi 6.1. nsan Bilgisinin Snrlar inde Tanr
T an r k a v ra m d a h a n ce de b e lirtild i i z e re z g rl k ve lm szlk k o yutlarna b en zer bir biim de sa f akl iin sorun arz eden b ir nitelie haizdi. B urada T a n rya ait bilginin niteliine ve akln farkl kategorilerinin onu alglam asna ilikin bir problem ortaya kyordu. S af akl iin salt d n leb ilir olan bu k av ram larn p ra tik akl tarafndan g erek ten o la b ile c e k le rin in ve n esn e le ri b u lu n d u u n u n k a n tlan m as gerekiyordu, bir baka ifadeyle T anr kavram na -a y n zam anda zgrlk ve lm szlk k a v ram larn a- nesnel gereklik verilm esi gerekiyordu. Bu da kavram larn farkl akl kategorilerince nasl alglandnn ele alnm asn gerektiriyor ve dolaysyla K ant bu kavram larn epistem olojisi126 zerine yo u n lay o rd u . G e r e k te n K a n ta g re s a f b ir b ilg in in p r a tik a d a n geniletilebilm esi iin a priori olarak verilm i bir am acnn olm as gerekir. B u am a ahlak felsefesi b alam nda en yksek iyidir; en yksek iyiye u lalab ilm esi iinse yukarda b elirtilen T anr, lm szlk ve zgrlk k o y u tlarn a ihtiya v ardr. En yksek iyinin varoluunu buyuran pratik yasa araclyla, saf teorik akl iin bu nesnelerinin olanakll ve teorik ak ln onlara salayam ad nesnel gereklikler koyut olarak ortaya konur. B ylece saf akl iin nceden sorunlu olan bu kavram lar, im di onaylayc b ir biim de gerekten nesnelere k av u u r, nk p ra tik akl en yksek iy in in o lan ak ll iin , b u k av ram larn v aro lu u n a zo ru n lu lu k duyar; teorik akln bu kavram larn varolduuna ilikin varsaym da bu sayede d o ru k a r127. A yn zam an d a b u d u ru m te o rik akln b ilg isin in de g e n ile m e sin i sa lar. A n c ak bu g e n ile m e , teo rid e - te o r ik b ilg in in
126 Akarsuya gre Kantn yntemi ruhbilimsel bir yntem olmad gibi, -nk Kantn erei insan ruhunu deneye bavurarak gzleme ve bundan deneysel bir bilgi sistemi kurmak deil, deneyi de eletirmektir-, ontolojik bir yntem de deildir -nk Kantn inceledii konu her eyden nce bilgidir, varlk deil. Onun sorunu bilgi yetilerimizin aracl ile kavradmz gerekliin kendi bana m var olduunu, yoksa bizim iin mi var olduunu aratrmak deil, deneyin her trl gere ve yardmdan yoksun kaldnda akl ile ne dereceye kadar i grebileceini ortaya karmaktr. AKARSU, 1999, s. 19. Kantn felsefesinin temel gr, Mengoluna gre dalist bir nitelik tar. Ancak bu dalist nitelik ontolojik bir mahiyette olmayp, varlk hakkndaki bilginin tahlilinden doan epistemolojik bir karaktere sahiptir. MENGOLU, 1949, s. 17. 127 Kanta gre saf akln teorik kullanlndaki bir gereksinim, yalnzca varsaymlara, saf pratik aklnki ise koyutlara gtrr. Tanr, zgrlk ve lmszlk saf akln teorik kullanl bakmndan ancak varsaylabilir, ancak kantlanamaz, lakin kantlanamad iin ret de edilmemelidir. Bkz. KANT, 1994, s. 153 - 154.
1654
Immanuel Kant'n Ahlak Felsefesi Balamnda Tanr Kavramnn Epistemolojik Bir Tahlili m ah iy etin d e- bir genilem e olm ayp bu kavram larn teorik am al p o zitif bir kullanln salayam az128. K ant iin pratik akl araclyla baarlan, bu kavram larn gerek o ld u k la rn n ve g e r e k te n o la b ile c e k n e s n e le rin in b u lu n d u u n u g sterm ek ten te b ir ey d e ild ir. L akin bu durum , yani sz konusu k a v ra m la rn g e r e k li in in k a b u l ed ilm e si h i b ir se n te tik n erm ey i olanakl k lm az. nk h er ne kad ar bu k av ram larn nesneleri olduu belirtiliyorsa da, kavram n bir nesneye nasl baland gsterilem ez, yani nesnelerin bilgisi sz konusu deildir. K ant asndan nem li olan teorik ak ln p ra tik a d a n b u g e n i le m e s in i g re b ilm e k ve n e s n e le rin varolduunu -la k in herh an g i b ir biim de bu nesneler hakkndaki b ilgi g en ilem em ek te d ir- kabul etm e g ereklilii/zorunluluudur.129 nsan bilgisinin snrlar m eselesi de bu noktada dier nem li bir sorun olarak ortaya kar. Z ira K ant iin bilgi m m kn d en ey im ile snrlanm tr. Y ani b ilg i d u y u -d e n ey im in in dnyasyla snrlanm tr. B una gre in san , den ey im in i aam az, d eneyim alann aan b ir eyin bilgisine sahip olam az; eylerin b izatihi kendilerini veya onlarn bilinci etk ilem e tarz larn d an b a m sz v aro lu larn b ile m e z .130 O ysa K ant, m atem atik ve bilim deki gibi kesin ve salam bilgi btnlerini benzer bir b i im d e g z d e n g e ir ilm i b ir te o lo ji v e m e ta f iz ik i in de g erek letireb ilm ek istem iti. A ncak bunu fiilen gerek letireb ilm en in im k n sz o ld u u n u g rm ve in san b ilg isin in b u k o n u la ra ilik in b ilg isin in m m k n d en e y im in s n rla rn a a m a d n fa rk etm iti. D o lay sy la T anr ve ruh h ak k n d ak i so ru lara tatm in edici cev ap larn v e r ile m e y e c e in i d e - k e s i n v e s a la m b ilg i b t n le r in in b u lu n a m a y a c a n - an la m tr. B u n u n so n u cu n d a K a n t, in a n la rn , m m kn bilg iy le deil de, salam tem elleri olm ayan im anla ilg ili b ir konu olduu konusunda tam b ir k esin lik iindedir. O , insann yalnzca ahlaki kan aat ve dini inanlara m ecbur olduunu sylem ekle kalm ayp ayn zam anda bu tr inanlarn kanlm az olarak insan, T anr ve ruhla ilg ili zd e a m p irik o lm a y a n m e ta fiz ik se l re tile re g t rd n sa v u n u r131. G r ld ze re T an r k av ram n n n esn el g e rek li in in kab u l edilm esine ilikin ahlaki zorunluluk ile T anr kavram kabul edildiinde nesneye ba lan an b ir k av ram o larak n esnenin iin in d o ld u ru lm as ve
128 Ib id ., s. 145 - 146. 129 Ib id ., s. 146 - 148. 130 CEVZC, 2002, s. 234. 131 MAGEE, Bryan, Byk Filozoflar - Platondan W ittgensteina Bat Felsefesi, (ev. Cevizci, Ahmet), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000, s. 184 186.
1655
Akman
gerekten teorik anlam da T anrnn varoluuna ilikin bilginin genileyip g en ilem ed i i b u rad a b ir sorun o larak , T anr b ilg isin in ep istem o lo jik adan tahliline giriildii iin ortaya kar. T anrnn bilgisi saf akl iin te o rik a d a n g e n ile m e m e k le b e ra b e r s a f ak ln p ra tik k u lla n l b akm dan, en y ksek iyiye ulalab ilm esin in olanann salanabilm esi v e h esin d e g e n ile m e k te d ir. A n cak bu g en ilem e T an r k av ram n n nesn esin in ieri in e ilik in olm ayp b ir inan m eselesi o larak -a h la k yasasnn gerekleri dorultusunda ve bu gereklerin gerekletirilebilm esi b a lam n d a- Tanrnn varlna inanlm as gerektii ynndeki bir bilgiye sahip o lunm as zelinde b ir b ilg i g en ilem esid ir. D o lay sy la aknsal - tr a n s a n d a n ta l- b ir n ite li i b u lu n m a y p sad e ce p ra tik b ir an lam bulunm aktadr. B u vesileyle K ant, T anrnn varlna ilikin ontolojik bir kantlam a abasna hi girim eden, ahlak yasas dorultusunda en yksek iyinin gerek letirileb ilm esi iin bir gereklik bilin cin e ynelm ektedir. P ra tik ad an T an r k av ra m n n b ir n e sn e sin in v ar k a b u l ed ilm esi gerektiini -f a k a t h ib ir biim de nesneye ilikin teorik bir bilginin var o la m a y a c a n v e b u b ilg iy e d a y a n a ra k s e n te tik y a r g la r d a bu lunulam ayacan- belirtm ektedir. K sacas pratik akln T anrya ynelik b ilg isi sadece p ratik adan ilevsel olup -a h la k yasasnn gereklerinin g erek lee b ilm esi z e lin d e - o n to lo jik adan b ir nem e -a y r c a l a sahip deildir. K eza h ib ir biim de T anrnn varlna ilikin kesin ve salam b ir b ilgi de elde edilem em ektedir. Bu ynyle Tanrnn varlna ilik in b ilg in in m ah iy eti sorunu ile ep istem o lo jik aratrm a yntem ine duyulan ihtiya konusu da tartm al bir zem ine kaym aktadr.
6.2. Tanr Kavramnn Aidiyeti ve Tanrya likin Bilginin Mahiyeti Sorunu

K an tn eletirel dnem alm alarna bakldnda Tanr kavram nn aidiyeti sorunu onun fizie veyahut m etafizie ait bir kavram m yoksa ah lak a ait b ir k av ram m old u u n o k tasn d a b e lirg in lik k azan r. B u ynyle kavram n K a n tn sistem i ierisindeki epistem olojik kullanl ve nereye yerletirilecei byk nem tar. K a n ta gre Tanr kavram nn pratik akl araclyla saf teorik akl iin a n la la b ilir k ln m a s y an i o n a v e rile n y k le m le rle d ah a da b e lirg in letirilm e si, T anr id esin in d u y u sallatrld (an tro p o m o rfizm yapld) veya duyular st bir nesne olarak onun akn bilgisinin elde e d ild i i m a n a sn d a d n lm e m e lid ir132. Z ira y u k ard a ele alnan, K a n tn, T an rn n g erek li in in k ab u l ed ilm esi g erek lili i y nndeki m lahazas ile Tanr b ilgisinin nesnesine ait teorik bilgiye yine de sahip olunam ayacana ilikin uyarlarnn tam da bu balam da yeniden anlam kazan d s y len eb ilir. K a n tn b elirtti i zere du y u lar st b ir nesne olarak Tanrnn akn bilgisine burada ulalam am aktadr, ancak pratik akl 132 KANT, 1994, s. 148.
1656
iin ihtiya duyulan nesnenin bilgisine ahlak yasasnn gereklerini yerine getirebilm ek iin sahip olunm aktadr. K a n tn , T a n rn n v a rl n a ilik in ne s r len a n tro p o m o rfik grlere k ar k n n som ut bir rnei H um e eletirilerin d e o rtay a k a r133. H u m eun teizm i eletirirken kulland tem el yntem lerden biri o la ra k a n tro p o m o rfiz m i - H u m e u n sk e p tiz m b a la m n d a T a n rn n v a rl n /te iz m i a n tro p o m o rfik k a n tla m a la ra b a v u rm a k s u re tiy le tartm aya a m a sn -, K ant son derece tehlikeli b u lu r134. nk K a n ta gre H um e, antropom orfizm i teizm e ayrlm azcasna bal klarak teizm in e li ik li in i g ste rm e y e a l rk e n a sln d a b ir t r d eizm e n ed en olm aktadr. D eizm in K ant iin tem el sakncas ise, m ahiyeti itibaryla din ile ah lak n te m e lle n d irilm e sin d e k u lla n la m a y a c a k o lm a sn d a d r135. D eizm den kendi ahlak felsefesinin yapsna olan uygunsuzluu sebebiyle z e n le u za k k a lm a y a a la n K a n t iin T a n rn n v a rl n a ilik in antropom orfik kan tlam alar veya eletirilerin tem el sorunu, sz konusu antropom orfik yaklam larn teorik akln b ilgisine ynelm eye altklar lde elik ilere dm elerinde ve d o lay sy la ahlak yasasnn ihtiya duyduu belirlilii bulanklatrm alarndadr. P ratik b ir balam iinde kalan Tanr bilgisi, her ne kadar insan onu teo rik b ir ba lam a yaym aya alsa da gerek anlam da teorik bilginin kaynan oluturam az. K eza eldeki pratik T anr bilgisi de duyular st 133 Kant her ne kadar Humea ynelik eletirilerde bulunuyorsa da kendisini dogmatik uykudan uyandran -bilhassa teodise balamnda- kiinin Hume olduu da unutulmamaldr. Ancak Hume sayesinde Kant, Tanrsal bilgeliin var olan dnyadan hareket edilerek kuramsal olarak uslamlanabilecei veya savunulabilecei varsaymndan phe etmeye balamtr. GALBRAITH, Elizabeth C., Kant and A Theodicy of Protest , Firestone, Chris L. / Palmquist, Stephen R. (edi.), Kant and the New Philosophy of Religion, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2006, s. 182. Bir baka ifadeyle Hume, insann btn usavurmalarnn hibir mantksal temeli olmadn, bunlarn sadece alkanlktan doma bir inanca dayandklarn gstermek suretiyle Kant dogmatik uykusundan uyandrmtr. KTEM, 2004, s. 36. 134 Kantn genel olarak antropomorfizme mesafeli olduunu ve ona tamamen 134 dayanmay ok tehlikeli bulduunu, ancak belirli durumlarda ve ok snrl olarak antropomorfizmden yararlanma yoluna gittiini belirtmek gerekir. Konuyla ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. AYDIN, 1981, s. 40 - 41. 135 KANT, 2002 (b), s. 110 - 111. Kanta gre deistler transandantal teolojiyi kabul ederler; bir kk varln varoluunun yalnzca akl yoluyla bilinebilecei grndedirler. Ama ona ilikin kavramn yalnzca transandantal olacanda, tm olgusalla sahip olmasna karn daha tam olarak belirlenemeyen bir varln kavram olacanda diretirler. Doal teolojiyi kabul eden teistler ise akln nesnesini doa ile andrm yoluyla daha tam olarak, bir baka ifadeyle, anlama yetisi [verstand] ve zgrlk yoluyla tm baka eylerin kk zeminlerini kendi iinde kapsayan bir varlk olarak belirleme yeteneinde olduunu ileri srerler. Bylece deistler bu varlk ile yalnzca bir evren nedenini, teistler ise evren yaratcsn tasarmlarlar. KANT, 2008, s. 598.
1657
Akman
v arl a ilikin b ir teoride k u llan lam az. D o lay sy la sz kon u su p ratik T anr bilgisinin kullanl ancak ahlak yasasnn -a h la k a belirlenm i bir istem enin nesnesinin (en yksek iyinin) kavram nn ve onunla b irlik te onun o lanakllnn k o u lla rn n - gerekletirilm esiyle snrl olarak bir anlam ifade e d e r136. nsan, doadaki dzenlem eleri ve bunlarn deim esini aklarken K a n ta gre h er eyin yaratcs olarak T anrya snrsa, aklam as en azndan fiziksel b ir aklam a olm az, stelik bu felsefesin in de sonuna g e ld i in in itir a f o lu r; n k g z le ri n n d e d u ra n b ir e y in o lan ak ll n n b ir k av ram n k u rab ilm ek iin , kav ram n a bak a h ib ir yoldan sahip olm ad b ir eyi kabul etm ek zorunda k a lr 137. K a n tn dncesi balam nda m etafiziin yntem lerine ve iddialarna dayanp bu d nyann b ilg isin d en h arek et ed erek T anr k av ram n a ve bu k avram a ilikin kesin karm lara u laab ilm ek m m kn deildir. K eza T anrnn varoluunun kantna ulaabilm ek de ayn derecede im knszdr. nk insann Tanrnn varln kantlayabilm esi iin bu dnyann olabilecek en yetkin btn olduunu b ilm esi, do lay sy la o lab ilecek btn dnyalar tan m as, k saca s h er eyi b iliy o r olm as g erek ird i. A ncak b y le b ir b ilgiye sahip olduu zam an insan, dnya bir T anr araclyla olabildi diyebilir. S onuta T anrnn varolduu, srf kavram lardan harek et etm ek suretiyle tam olarak bilinem eyecektir. Z ira her varolu nerm esi, sentetik b ir n erm ed ir, yani yle b ir n erm ed ir k i, insan onun aracl y la o kavram n dna kar ve kavram hakknda, kavram da dnlm olandan daha fazla bir ey s y ler138. B yle bir kabul ise T anrya ynelik insann sahip olduu b ilg in in yanl ku llan lm as ve am acndan sap trlm asn a neden olur. P ratik b ir g ereklik olarak insann sahip olduu bilgi, Tanr k avram na yklenm ek istenen fiz i e 139 ynelik bir aidiyet iinde, olm as
136 KANT, 1994, s. 148 - 150. Kant elde edilen pratik bilginin hibir teorik bilginin temellendirilmesinde kullanlamayacan kendi ironik slubuyla u ekilde belirtir: Bu sonuncusu [Tanrya ilikin pratik bilginin teorik bir bilgiyi temellendiremeyecei ve sz konusu pratik bilginin kullannn ahlak yasasnn gerekletirilmesiyle snrl olduu gerei] ylesine aka grlyor ki ve eylemle ylesine ak bir biimde kantlanabilir ki, insan kendinden emin olarak, btn szm ona doal Tanr bilginlerinden (adn garipliine bakn) nesnelerin -sz gelii anlama yetisinin veya istemenin- belirleyici bir tek bile zelliini sylemelerini isteyebilir; yle bir zellik ki, ondan antropomorfik olan her ey karlnca, elde szckten te bir ey kalmadn, bu szc de, teorik bilginin genileyecei umudunu verecek bir ekilde herhangi bir kavram balanamayacan, elimeye dmeden gsteremesin. Ib id ., s. 149. 137 Ibid., s. 150. 138 Idem . 139 Bu aidiyet ayn zamanda fiziin yalnzca saf a priori ilkelerini genel anlamda tayan metafizie ynelik bir aidiyet olarak da okunabilir. Bkz. Idem. Kant
1658
gereken balam ndan tm yle uzaklap m etafiziin b elirsizlik leri iine gm l p k alr. O ysa K an t k av ram ah lak la ilik ile n d ire re k , h em en yksek iyinin g erek letirileb ilm esi iin zorunluluklardan b irin i am ay h e d e fle m e k te h em de m e ta fiz i in T a n ry a y n e lik ak n a n lam lar y k le y e n y a k la m n n -te o rik a n la m d a T an r b ilg is in in sa lan a m ay ac a n g sterm ek s u re tiy le - iine d t y an l g zler nne serm ektedir. K a n t T an r k a v ra m n a ilik in o lara k ; k a v ra m a p ra tik ak ln nesnesine gre bakm ak istediim de, grrm ki, ahlak ilkesi bu kavram a ancak en yksek yetkinlie sahip bir dnya yaratcs varsaym yla olanakl bir k avram olarak izin verir. O her eyi bilir olm ald r ki, davranm , n iy etim in en d erin in e k a d a r, b t n o lab ilece k d u ru m lard a ve b t n gelecek iin bilsin; tam gl olm aldr ki, d avranm a uygun sonular versin; ayn ekilde her yerde hazr, n cesiz-so n ra sz vb. o lm ald r 140 der. A hlak yasasnn, saf bir p ratik akln nesnesi olarak en yksek iyi kavram araclyla, en yksek varlk olarak ilk varln ya da bir baka ifadeyle T anrnn kavram n b elirled i in i g sterm eye alr. O na gre fizik ya d a m etafiz ik bu b iim d e b ir T anr k av ram n hibir zam an b e lirle y e m e m i tir; d o la y s y la T a n r , te o rik a k l i in -b e lirle n e b ilir/a n la la b ilir- bir k avram olarak deil, ahlaka ait -p ra tik ak l ta ra fn d a n b e lirle n e b ilir/a n la la b ilir- b ir k a v ra m o la ra k k ab u l ed ilm e lid ir141. K a n tn, T anrnn varolm as gerekliliine ilikin m lahazasnn bir dier boyutu, - rn e in en yksek iyinin gerekleebilm esi iin Tanrnn varlnn zorunlu bir n art olarak kabul edilm esi gerektii ynndeki dncesinin y a n n d a - insann bilhassa psikolojik bakm dan ona ihtiya duym as erevesinde ortaya kar. nk K a n ta gre insan, zorunlu bir v arl n v aroluu olm akszn yapam az; insan aklnn doal iley ii bu yndedir. A kl, nce kendini zorunlu bir varln bulunuuna inandrr. B u rad a k o u lsu z b ir varo lu u tanr. S onra tm k o u llard an b am sz olann kav ram n arar ve onu, k en d isi b ak a her eyin y eterli koulu o lan d a, tm o lg u sall k ap sa y an d a b u lu r. B ylece akl tm eylerin kkensel zem ininde bulunan en yksek varln, m utlak olarak zorunlu iin metafizik ayn zamanda ve sadece a priori yarglar iermelidir. Bu yarglar geldikleri kaynaklar veya mantksal biimler bakmndan analitik ve sentetik olmak zere iki tre ayrlabilirler. Analitik yarglar sahip olduklar ierik sayesinde srf aklayclardr ve dolaysyla bilginin ieriine bir ey eklemezler; sentetik yarglar ise geniletici olup eldeki bilgiyi arttrrlar. Bkz. KANT, 2002 (b), s. 14. Ayrca bkz. DELEUZE, 2007, s. 29 - 32. 140 KANT, 1994, s. 151. 141 Ib id ., s. 151 - 152.
1659
Akman
b ir yolda varolduu karsam asn y ap a r142. G eri K a n ta gre T anrlar (dem onlar) ilkin korku yaratm olsa da, T anr kavram n ahlaksal ilkeler araclyla retebilen yine akl olm utur. nsann varoluunun i ahlaksal am a belirlenim i, doa bilgisinde eksik olan eyi tam am lar, nk insan, tm eylerin varoluunun son erei iin - e tik bir ilkeden baka h ib ir eyin akl asndan doyurucu olm ad bu am a i in -, en yksek nedeni - T a n r y - d n m ey e y n e ltir143. K a n tn, insann ken d i stnde b ir varla, ilk nedene ihtiya duym as balam nda da deerlendirilebilecek bu grleri aslnda insan aklnn ileyiine ilikin nem li ipular verir. n san ak ln n ve d o la y sy la in san n b ir g erek sin m e si o lara k T anr k av ram n n zihinde ilk b iim le n m esi, ayn zam anda o andan itibaren T a n r n n te o r ik a k l ta r a f n d a n k a v r a m la tr lm a s n a y n e lik u ra la r/ab a la r da b erab erin d e g etirm itir. A ncak n iteli i itib a ry la teo rik akl tara fn d an b ilg isi g erek an lam d a g en iletilem ey en T anr k av ram h ep sorunlu k alm tr. Z aten T anrnn varl kavram bunun son u cu n d a K an t tarafn d an k o y u tlan d rlarak b ir p ra tik akl m eselesi haline g etirilm itir. B ylece -in s a n n k arlanm as gereken b ir ihtiyac o la ra k - teorik ak lca zlem eyen b ir sorun, p ratik akln ku llan lm as suretiyle, onun araclyla ortadan kaldrlm ak istenm itir. K ant T anrya ilikin tm bu zm lem elerle, O nu yllardr kendi tek elin d e tu tan m etafizi in ya da tm o n to lo jik ynl k an tlam alarn dnda bir b ilgi problem i olarak etiin ilgi alan iine sokm aya alr. A ncak daha nce de b elirtild i i zere, bu b ilg i problem iyle ilgili asl n em li o la n n o k ta sz k o n u su p ro b le m in in h i b ir b iim d e T an r k a v ra m n n n esn e sin e ilik in b ir b ilg iy e sahip o lu n m as m an asn d a
i
142 KANT, 2008, s. 565 - 566. Kanta gre insan eer gzel bir doa tarafndan kuatl olarak varoluunun dingin ve keyifli bir durumunda bulunuyorsa, kendi iinde bu yzden herhangi birine minnettar olmak iin bir gereksinim duyar. Ya da, bir baka zaman, ancak gnll bir zveri yoluyla yeterli olarak yerine getirebilecei ve getirmeyi istedii devlerin basks altnda iken kendini ayn ansal durumda bulursa, yine kendi iinde bylelikle bir buyruu yerine getirmi ve bir efendiye boyun emi olma gereksinimi duyar. Ya da yine, biraz dncesiz bir yolda, devini bolam ama bu yzden insanlara hesap verme durumuna dmemise, gene de iinden sert bir z-knama ona sanki kendisine hesap vermesi gereken bir yargcn sesiymi gibi seslenecektir. Tek bir szckle, varoluunun erei ve bu erek ile uyum iinde kendisinin ve dnyann nedeni olabilecek bir Varln olabilmesi iin, ahlaksal bir anla [Intelligenz] gereksinir. ahlaksal duygusunu geniletmeye doru eilimli olan anlk [Gemt] burada yalnzca dnyada olmayan bir nesneyi gnll olarak dnr, yle ki, nerede olanaklysa, byle bir nesne karsnda da devini tantlayabilsin. [dolaysyla] dnyann dndan ahlaksal olarak yasa veren bir Varl kuramsal tantlar, zellikle bencil karlar hibir biimde dikkate almakszn, tm yabanc etkilerden zgr (bylece hi kukusuz znel) ar ahlaksal zeminlerden, salt kendi iin yasa veren bir ar klgsal usun yalnzca salk vermesi zerine varsaymak [olanakldr]. KANT, 2006, s. 339 - 340. 143 Ibid., s. 341.
A'y
1660
T anrnn varln kantlam aya dnk bir ierie sahip bulunm am asdr. D olaysyla T anrnn varln kabul etm eye ilikin yneli sahip olunan zel bir bilgiden kaynaklanm am akta, salt bir inanca, daha ziyade ahlaksal i e rik li - e t i k - b ir in a n c a d a y a n d rlm a k ta d r. B u y n y le T an rn n v arl n a ilik in d nm e sreci b e lli b ir aam ad an sonra o n to lo jik o ld u u k a d a r e p is te m o lo jik v e h e d e de so ru n o la ra k b ir k e n a ra b raklm akta ve salt ahlakn/etiin konusu -u r a s - haline gelm ektedir. B ir baka ifadeyle K ant T anrya ynelik b ilgi sorununu -e p iste m o lo jik ta h lili- bir yerde sonlandrm akta ve onu ahlak yasasyla ilgisi orannda bir inan m eselesi haline getirm ektedir. D olaysyla K a n tn felsefi sistem i, o n to lo jik k ay g larn b ask sy la d e il aksine e tik n ed e n le rle T an rn n varlna ihtiya duyar ve kantlam alarn tam am en bunlara, ahlak yasasna day an d rr; b ir ih tiy a ve bu ih tiy a cn g id erileb ilm esi veh esin d e b ir zo ru n lu lu k biim inde T anr k av ram m o rtaya atar. A hlak y asas ve bu y asa b a lam n d a en y ksek iy in in g erek letirileb ilm esi iin T anrnn v arolm as b ir zo ru n lu lu k o larak doar. nk eer T anr yoksa K ant sistem atii iinde olm as gereken ahlak yasasnn ve en y ksek iyinin o la n a k ll d a ayn b iim d e im k n sz d r. O y sa en y k se k iy in in gerek letirileb ilm esi iin zg rl k ve lm szln yannda T anrnn varlnn da kabul gerekm ekteydi. Bu kabul Tanrnn varolm asna ilikin b ir zorunluluu ayn zam anda kendi iinde barndrdndan artk K ant i in sz k o n u su z o ru n lu lu k d a T a n rn n v a rl n n b ir k a n tn oluturm aktadr. D olaysyla Tanr var kabul edilm eli -a h la k sal am alarn g e r e k le tirile b ilm e s i b a la m n d a b ir in a n m e se le si o la ra k o n a in a n lm a l- ve bu k ab u l n d ay a n a sadece ah lak y asa sn n iin d e aranm al; daha tesinde T anrnn varlna ilikin her trl akln pratik kullanlnn dnda kalan bilgi genilem esi bir kenara braklm aldr. S onu o larak K a n tn eletire l d n em ahlak felsefesi ierisin d e T anrnn, salt ahlak olanla snrl bir yer igal ettii ve her trl ontolojik tartm alarn dnda tutulm aya alld grlr. E pistem olojik adan K ant etiinin zgrlk ve lm szlkle beraber n dorularndan kabul edilen T anrnn varl, bylece -A y d n lan m a dncesinin de e tk isiy le e s k i m e ta f iz ik s e l k k e n le r in d e n t m y le u z a k la m ; a d e ta d n y e v ile m itir. la h b ir m u tla k v a rlk o lm ak tan k a ra k in san n dnebilm e yetenei ierisinde kavranabilir bir varlk -d n c e - haline gelm itir. K a n tn dncesinde T anr artk duyular st evrenin insann anlayabilm e yeteneinin ok stnde olan akn m utlak sahibi veya ilk varl - s e b e b i- olm ann tesinde, duyulur dnyann bir uzants olarak insann iindeki ahlak yasasnn T anrsna dnm tr. D olaysyla Tanr k a v ra m e p is te m o lo jik b ir y n tem le ta h lil ed ilm e k su re tiy le n ce ontolojinin alanndan, daha sonra k av ramn nesnesinin b ilgisinin gerek a n la m d a g e n i le m e d i in in g s te rilm e s i s u re tiy le e p is te m o lo jin in sahasndan kartlarak tam olarak ahlakn bir konusuna dnm tr.
1661
Akman
7. Sonu Yerine: Tanr - nsan likisi ve Bu Balamda Kantn Amalar Dzeni inde nsann Deeri
K ant tarafndan insan, ahlakn ve zgrln taycs olan zerk b ir varlk eklinde d e erlen d irilir144. K a n tn am alar dzeninde insann kendi bana am a olduu, Tanr da dhil olm ak zere herhangi bir kim se tarafndan ayn zam anda ken d isi am a olm akszn yalnzca ara olarak kullanlam ayaca, buna gre de insann kendi kiisinde insanln kutsal o lm as g e re k ti i o rtay a k ar; n k in san ah lak y asa sn n zn esi, dolaysyla kendi bana kutsal olann zn esid ir145. G erekten K ant iin insan kendisini T anr iin dahi olsa ara olarak k u llan m am aldr. nk bu o n u n , k en d i b an a b ir g a y e tek il etm esin e, ze rk b ir v arlk o lab ilm e sin e en g e l o lu r146. Z aten ancak bu su rette ken d i istem esin i 144 MENGOLU, 1949, s. 1. nsann zerk bir varlk olmas onun akl yasalarna bal olmasndan kaynaklanr. Keza Mengoluna gre, Kantn tasarmnda insan, dual bir varlktr. Bir yanyla doal bir varlktr; doal varlk yan ile insan, zaman - mekan iinde bulunan btn doal eyler gibi doa yasalarna baldr. Doal yasalarna ballk ayn zamanda insann heteronom olmas demektir. nsann dier yan ise akl varl olmasna dayanr. Bu da, insan olmak, zgr olmak, zerk olmak, kendi kendine yasa koymak demektir. Fakat burada belirtilmesi gereken nemli bir husus Kantn sz konusu ayrm ontolojik nedenlerle (ontik bakmdan / varlk bakmndan) yapmad, Kantn bu ayrm tamamen epistemolojik kayglarla gerekletirdiidir (Mengoluna gre bu ayrm ayn zamanda antropolojik nedenlere de dayanmaktadr). MENGOLU, 1988, s. 42. 145 KANT, 1994, s. 143. Kanta gre insan, sadece kendi bana bir ama olmayp ayn zamanda doann da bir son amacdr. nk insan, amalar dzeninde, kendi ideasndan daha te hibir koula bal deildir. nsann nedensellii teleolojik ve amalara yneliktir. Ayn zamanda insann amac, kendisi iin ona gre belirlemek zorunda olduu yasa, koulsuz olarak ve doa koullarndan bamsz olarak ama kendinde zorunlu olarak tasarmlanr. Ancak insanda, kendi yaps yannda duyulur st bir yeti (zgrlk) ve dahas bu yetinin kendi nne en yksek ama olarak (dnyadaki en yksek iyi olarak) koyabilecei nesnesi ile birlikte nedensellik yasas tannabilir. Ahlaksal bir varlk olarak insann varoluu en yksek amacn kendisini kendi iinde kapsar ki, ona, elinden geldii lde, tm doay alt gdml klabilir. Dnyann eyleri, varolularna gre baml varlklar olarak, amalara gre eylemde bulunan bir en yksek nedene gereksiniyorlarsa, o zaman insan yaradln en son ereidir; nk onsuz birbirlerine alt gdml amalar zinciri tam olarak temellendirilmi olmayacaktr. Yalnzca insanda, ama ayrca ahlakn znesi olarak onda, amalar asndan koulsuz yasama ile karlalr ki, yleyse yalnzca bu yasama insan btn doann teleolojik bakmdan ona altgdml olduu bir son ama olmaya yetenekli klar. KANT, 2006, s. 326 - 327. 146 MENGOLU, 1949, s. 92. te bu noktada Mengoluna gre Kant ile Hristiyanln ve genel olarak dinlerin insan telakkisi arasndaki fark kendini belli eder. nk Kant, insann zerkliini her eyin stnde grr. Geri insan, bir tarafyla akli bir varlk olarak tanrsal varlk alanna itirak eder; fakat hareketleri onun tarafndan idare edilmez; insann hareket ve fiilleri kendi akl tarafndan idare edilir. Yalnz insan,
1662
zgr olarak belirleyebilir ve en yksek iyiye kendiliinden ynelebilir. L akin burada da K ant iin nem li olan deve u y g u n olm aktan ziyade d e v d e n d o la y b u iy iy e y n e lm e k tir, y a n i a h la k y a s a s n a z o ru n lu lu k la u y ab ilm e nem arz e tm e k te d ir147. N itekim K a n ta gre ahlak y asa s, zg r b ir istem e o lara k in san n istem esin in zerk li i zerinde tem ellenir; bu istem e, boyun em esi gereken istem eye, kendi g en el y asa la rn a g re, ayn zam an d a zo ru n lu lu k la u y a b ilm e lid ir 148. B unun yan sra en sradan insan aklnn dahi dolayszca onay verm ek zorunda olduu tem el b ir ilke v ardr. O da, eer genel olarak akln a priori salam as gereken bir son am a -n ih a i am a (E n d zw ec k)- olacaksa, bu a h la k sa l y a sa la r a ltn d a k i in sa n d a n b a k a b ir ey o la m a z 149. D olaysyla K a n tn sistem i balam nda dnldnde ahlak yasas ile insann kendi bana am a olm as arasnda b irbirlerinden ayrlam ayacak b ir iliki vardr. A slnda K an tn ahlak sistem inin sacayaklarndan b irinin insann srf ara olarak g r lm ey erek ona h ak ettii g erek deerinin -in sa n n salt insan olm asndan kaynaklanan d e e rin in - verilebilm esi iin k en d isin d e b ir am a olduunun kab u l ilk esi o luturduunu sylem ek yanl olm ayacaktr. K a n t g r ld z e re , in sa n la rn k e n d ile rin e ve d i er b t n insanlara hibir zam an srf ara olarak davranm am alar, her defasnda ayn z a m a n d a k e n d i b a la rn a am a o la ra k d a v ra n m a la r g e re k ti in i btnlyle bir akl varl olmad iin, onun zgrl, Tanrnn zgrl kadar geni ve mutlak deildir. nk insann duyulur dnyaya ait olmas, onun balln ifade eder, hlbuki btnlyle akli bir varlk olan Tanrda byle bir ballk yoktur. Idem . 147 Guyer, Kantn verdii eitli rneklerden hareket ederek drt farkl dev snf tespit eder. Guyere gre bu rnekler, insanl asla bir ara olarak deil ama her zaman kendi bana bir ama olarak grme devinin kapsaml bir yorumunu sunarlar. Bu devler, (1) zgr seimde bulunan failler olarak insanlara zarar vermeme, (2) seme ve eyleme zgrlklerini kullanma olanaklarn engellememe, (3) zgrce seilen amalar baaryla izlemeyi kolaylatracak genel yetileri gelitirme ve (4) koullar elverdiince, zgrce seilen tikel amalar gerekletirmeyi kolaylatracak tikel eylemlerde bulunmadr. GUYER, 2005, s. 298. 148 KANT, 1994, s. 143. 149 KANT, 2006, s. 343. Deleuzea gre nihai ama, gerekte iki eyi belirtir: o, kendilerinde ama olarak dnlmesi gereken ve te yandan da duyulur dnyaya gerekletirilecek bir son ama veren varlklara uygulanr. Bu bakmdan nihai ama, zorunlu olarak, pratik akln veya yksek biimi ierisinde arzulama yetisinin kavramdr: yalnzca ahlak yasas, aklsal varl kendinde ama olarak belirler; nk ahlak yasas, zgrln kullanmnda bir nihai ama oluturur, fakat ayn zamanda o, bu amac duyulur dnyann son amac olarak belirler; nk ahlak yasas, tmel (evrensel) mutluluu ahlakilik ile birletirmek suretiyle duyustn gerekletirmemizi buyurur. DELEUZE, 1 9 9 5 , s. 84.
1663
Akman
d n r 150 ve b u d n c e le rin i ay n za m a n d a ah la k y a s a sy la ilik ilen d irerek btnle k av u tu ru r151. B unu da insan ve genel olarak her akl sahibi varlk, u veya bu istem e iin rasgele kullanlacak srf bir ara olarak deil, kendisi am a olarak vardr ve gerek kendine gerekse baka akl sahibi varlklara ynelen btn eylem lerinde hep ayn zam anda am a olarak g r lm elid ir 152 diyerek ifade eder. K a n ta gre akl sahibi bir varln, yani insann am a olabilm esini salayan tek koul ahlakllktr, nk ancak ahlak llk sayesinde bu varlk am alar k r a ll n d a 153 yasa k o y u c u b ir y e o la b ilir . A h la k llk v e in s a n lk a y n e y i salayabildiklerine gre, deerli olan tek ey d irler154. K ant bu konudaki p ra tik b u y ru u n u ise yle b elirler; h er d efasn d a in san l a, ken d i kiinde olduu kadar baka herkesin kiisinde de, srf ara olarak deil, ayn zam anda am a olarak davranacak biim de eylem de bu lu n 155.
150 KANT, 2002 (a), s. 51. 151 Kantn sz konusu ilikilendirmesi Pratik Akln Eletirisi iinde yer alan u ifadelerde kendini ok ak bir biimde gsterir: Ahlak yasas kutsal (inenemez)dr. Geri insan pek de kutsal deildir, ama onun kiisinde insanlk onun iin kutsal olmaldr. Yaratlm dnyada her eyi insan, isterse ve elindeyse, srf ara olarak kullanabilir; yalnzca insan ve onunla birlikte her akl sahibi yaratk, kendi bana amatr. Yani o, zgrln zerklii sayesinde, kutsal olan ahlak yasasnn znesidir. te bunun iin her isteme, hatta her kiinin, kendisine ynelmi kendi istemesi bile, akl sahibi varln zerkliiyle uyumann u kouluyla snrlanmtr: bu varl, etkilenen znenin istemesinin kendisinden kabilecek bir yasaya gre olanakl olmayan hibir amaca baml klmamak; yani bu varl hibir zaman yalnzca ara olarak kullanmamak, ayn zamanda kendisini ama olarak kullanmak. Bu koulu, hakl olarak, kendi yaratklar olarak dnyadaki akl sahibi varlklar bakmndan, Tanrnn istemesine bile koyabiliriz; nk bu koul, bu varlklar kendi balarna ama klan kiiliklerine dayanr. KANT, 1994, s. 96. 152 KANT, 2002 (a), s. 45. 153 Kant, kendini genel yasa koyucu olarak grmesi gereken akl sahibi varlk kavramndan Amalar Krall kavramna gider. Bununla da akl sahibi varlklarn ortak yasalar araclyla bir sistematik birliini ifade eder. Bylece bireysel etikten sosyal etie gei yapar. Burada ortak, birbirine balanm tm amalar kapsayan bir amalar krall sz konusudur. Buna amalar krall ad verilmesinin sebebi; akl sahibi varlklarn, hibir zaman kendilerine ve dier akl sahibi varlklara srf ara olarak deil, her seferinde ayn zamanda kendilerinin ama olarak davranmalar gerekliliine ilikin yasaya bal olmalarndan kaynaklanr. Ancak Kant bunun yalnzca bir ideal olduunun farkndadr. OKTAY, Aye Sdka, Kantta Evrensel Ahlak Yasalar ve Global Etike Katklar , Im m anuel K ant: M ula niversitesi U lu slararas K ant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 396. Amalar krall kavram ile ilgili olarak ayrca bkz. KANT, 2002 (a), s. 51 52. 154 Ib id ., s. 52. 155 Ib id ., s. 46.
1664
B u rad a b elirtilm e si g erek en b ir d i er nem li husus da K a n tn am a lar d ze n i b a la m n d a in sa n k o n u m la n d rd y erd ir; K a n tta insann bal bana b ir am a olarak kabul edilm esi gnm zde bilhassa insan haklar zelinde ayr bir nem e sahiptir. K a n tn insann kendisini ve bakasn yalnzca ara olarak deil, ayn zam anda am a olarak grm e d n c e s i e tik ilk e le r o la ra k in sa n h a k la r n n te m e lin d e k i an a d n celerd en b irid ir156. K eza K ant, rnein srekli ordularn zam anla ortadan kalkm as gerektiini belirtirken insanlarn -a s k e rle rin - birilerinin elinde lm ek ya da ld rm ek iin m ak in eler veya aralar k o num una in d irgenm esine k ar k arak bunun insann k en d i k iili in d e bulunan in s a n lk h a k k y la b a d a m a d n v u r g u la r 157. n k K a n t iin in san lara sevgi du y m ak g ib i in san h a k la rn a sayg du y m ak d a b ir d ev d ir; am a in sa n la ra sev g i du y m ak k o u la b a l b ir d ev , insan h a k la rn a say g d u y m ak ise m u tla k ve z o ru n lu b ir d e v d ir 158. D olaysyla insanlarn salt birilerini ldrm ek iin baka birileri tarafndan arasallatrlm as h er ekilde deve aykr olan ve insann deerini ortadan kaldrm aya dnk davran biim leridir. S onu olarak K a n tn insann v arl n b izatih i bir am a o larak k abul etm ek suretiyle -h a tta T anr tarafndan dahi arasallatrlm am as gerektii dncesinin evleviyetle devleti ve onun uzantlarn da kapsad d n ld n d e - g n m z in san h a k la r p ro b le m le ri k a p sa m n d a o ld u k a n em e sah ip te m e l z o ru n lu lu k la rd a n b irin e i a re t e tti i sylenebilir. K eza bir deer olarak insann varl -in sa n n tem el h a k ve zg rl k leri de gz nne a ln d n d a - ancak bir am a, ken d i b an a d e e rlilik tay an b ir am a o ld u u k ab u l ed ilirse g e r e k an lam n b ulabilir. G erek K a n tn am alad -u s la m la d - etik sistem in gerekse te m e l h a k ve z g r l k le re d a y a l b ir h u k u k d e v le tin in esa s z o ru n lu lu u n u n b u b a lam d a - y a n i in san n asl am a o lara k kab u l edildii ve dier tm kurum sal yaplarn salt insanlarn kendilerini ve bir arada olu tu rd u k lar toplum sall g elitireb ilm elerin i salam aya dnk b ir a ra sa ll a in d irg e n d i i b ir siste m i e r is in d e - d e e rle n d irile re k anlam landrlm as gerekm ektedir.
156 KUURAD, oanna, Kant, Etik ve Ahlak zerine - oanna Kuuradiyle Sylei - E. Efe akmak, Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, s. 237. 157 KANT, Immanuel, Srekli (Ebedi) Bar stne Felsefi Bir Deneme, Seilmi Yazlar, (ev. Bozkurt, Nejat), Remzi Kitabevi, stanbul, 1984, s. 228. 158 Ibid., s. 265.
1665
Akman
Yararlanlan Kaynaklar Akarsu, Bedia, Immanuel Kantn Ahlak Felsefesi, nklp Kitabevi, stanbul, 1999. Altu, Taylan, nyaz - Yarg ve Bilin - Kantn zne Felsefesi zerine , DELEUZE, Gilles, Kantn Eletirel Felsefesi - Yetiler retisi, (ev. Altu, Taylan), Payel Yaynevi, stanbul, 1995, (s. 9 - 24). Aydn, Mehmet S., K antta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr - Ahlak likisi, Umran Yaynlar, Ankara, 1981. Cassirer, Ernst, K antn Yaam ve retisi, (ev. zlem, Doan), nklp Kitabevi, stanbul, 2007. Cevizci, Ahmet, Aydnlanma Felsefesi Tarihi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002. Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000. Copleston, Frederich, Kant, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2004. akmak, E. Efe, Kant: Filozof Kral , Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, (s. 8 - 29). elik, Sinan Kadir, Kant Etiinin Stoik Temelleri , Immanuel Kant: Mula niversitesi Uluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, (s. 370 - 377). Deleuze, Gilles, Kant zerine Drt Ders, (ev. Baker, Ulus), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2007. Deleuze, G illes, Kantn Eletirel Felsefesi - Yetiler retisi, (ev. Altu, Taylan), Payel Yaynevi, stanbul, 1995. Dursun, Ycel, Bilme Bakmndan Kant znenin Snrlar , Immanuel Kant: Mula niversitesi Uluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, (s. 50 - 55). Erigil, Mehmet Emin, Kant ve Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1997. Firestone, Chris L., Making Sense Out of Tradition: Theology and Conflict in Kants Philosophy of Religion, Firestone, Chris L. / Palmquist, Stephen R. (edi.), Kant and the New Philosophy of Religion, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2006, (s. 141 - 156). Galbraith, Elizabeth C., Kant and A Theodicy o f Protest" , Firestone, Chris L. / Palmquist, Stephen R. (edi.), Kant and the New Philosophy of Religion, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2006, (s. 179 - 189).
1666
Gkberk, Macit, Kant ve Herderin Tarih Anlaylar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1948. Guyer, Paul, Kantn devler Sistemi , Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, (s. 277 - 338). Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi - Kavramlar ve Akmlar Cilt 5 [ - R], Remzi Kitabevi, stanbul, 1978. Heimsoeth, Heinz, Immanuel Kantn Felsefesi, (ev. Mengolu, Takiyettin), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1967. nan, lhan, Kantn Varlk Kavram zerine , Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, (s. 105 - 119). Kant, Immanuel, Ahlak M etafiziinin Temellendirilmesi, (ev. Kuuradi, oanna), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 2002 (a). Kant, Immanuel, Ar Usun Eletirisi, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2008. Kant, Immanuel, Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant , Seilmi Yazlar, (ev. Bozkurt, Nejat), Remzi Kitabevi, stanbul, 1984, (s. 211 - 221). Kant, Immanuel, Btn Felsefi Teodise Denemelerinin Baarszl zerine , (ev. Akba, Muhsin), Dou Bat, Yl: 4, Say: 14, ubat, Mart, Nisan 2001, (s. 195 - 208). Kant, Immanuel, Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegomena, (ev. Kuuradi, oanna / rnek, Yusuf), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 2002 (b). Kant, Immanuel, Kiinin Dnerek Ynn Tayin Etmesi Ne Anlama Gelir, KANT / SCHOPENHAUER / HEIDEGGER, Dncenin ars, (ev. Aydoan, Ahmet), Say Yaynlar, stanbul, 2008, (s. 81 - 103). Kant, Immanuel, Pratik Akln Eletirisi, (ev. Kuuradi, oanna / Gkberk, lker / Akatl, Fsun), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1994. Kant, Immanuel, Religion Within The Limits of Reason Alone, (ng. ev. Grene, Theodore M. / Hudson, Hoyt H.), Harper Torchbooks / The Cloister Library, New York, 1960. Kant, Immanuel, Srekli (Ebedi) Bar stne Felsefi Bir Deneme , Seilmi Yazlar, (ev. Bozkurt, Nejat), Remzi Kitabevi, stanbul, 1984, (s. 223 266). K ant, Immanuel, Yarg Yetisinin Eletirisi, (ev. Yardml, Aziz), dea Yaynevi, stanbul, 2006. Karatani, Kojin, Transkritik - Kant ve Marx zerine, (ev. nal, Erkal), Metis Yaynlar, stanbul, 2008.
1667
Akman
Kerstein, Samuel J., Kant's Search for the Supreme Principle of Morality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002. K etenci, T akn er, Eletiri ve A ydnlanm a , Immanuel Kant: M ula niversitesi Uluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, (s. 466 - 473). Kuuradi, oanna, Etik, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1999. Kuuradi, oanna, Kant, Etik ve Ahlak zerine - oanna Kuuradiyle Sylei - E. Efe akmak , Cogito - Sonsuzluun Snrnda: Immanuel Kant, Say: 41 - 42, K 2005, (s. 235 - 239). Logan Ian, Whatever Happened to Kants Ontological Argument?, Philosophy and Phenomenological Research, Vol. LXXIV, No. 2, March 2007, (s. 346 - 363). Magee, Bryan, Byk Filozoflar - Platondan Wittgensteina Bat Felsefesi, (ev. Cevizci, Ahmet), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000. Mengolu, Takiyettin, nsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1988. M engolu, T ak iyettin , Kant ve Schelerde nsan Problemi - Felsefi Antropoloji in Tenkid Bir Hazrlk, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1949. Nutku, Ulu, nsan Felsefesine Yol Gsterici Olarak Kantn Akn deler zmlemesi , Immanuel Kant: Mula niversitesi Uluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, (s. 246 - 250). Oktay, Aye Sdka, K antta Evrensel Ahlak Yasalar ve Global E tike K atklar , Immanuel Kant: M ula niversitesi Uluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, (s. 392 - 400). ktem, lker, David Hume ve Immanuel K antn Kesin Bilgi Anlay , Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Yl: 2004, Cilt: 44, Say: 2, (s. 29 - 55). k tem , lk er, K ant A hlak, h ttp ://d e rg ile r.a n k a ra .e d u .tr/d e rg ile r/ 34/922/11498.pdf , 25/07/2009. zbek, S in a n , K antn Din Felsefesinde Ortak Ahlak Sistemi ve Kilise Kavram , Cogito - iddet, Say: 6 - 7, K - Bahar 1996, (s. 491 510). zlem, Doan, Etik -A hlak Felsefesi-, nklp Kitabevi, stanbul, 2004.
1668
zlem , D oan, Kant ve Yeni Kantlk , Kavram ve Dnce Tarihi almalar (Kavramlar ve Tarihleri II), nklp Kitabevi, stanbul, 2006, (s. 177 - 219). Ross David, Kants Ethical Theory - A Commentary on the Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, Oxford University Press, Amen House, London E.C.4, 1962. Silber, John R., The Ethical Significance of K ants Religion , Kant, Immanuel, Religion Within The Limits of Reason Alone, (ng. ev. Grene, Theodore M. / Hudson, Hoyt H.), Harper Torchbooks / The Cloister Library, New York, 1960, (s. LXXIX - CXXXIV). Steiner, Rudolf, Gerek ve Bilim - zgrlk Felsefeye Giri, (ev. Kanat, Akn), lya zmir Yaynevi, zmir, 2008. Tim uin, A far, Dnce Tarihi, II. Cilt, Gereki Dncenin Geliimi (Rnesanstan XIX. Yzyla), Bulut Yaynlar, stanbul, 2005. Trkylmaz, etin, Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 2004, Cilt: 21, Say: 1, (s. 165 - 181). Urhan, V eli, K antn Bilgi Kuramnda M etafizik nermelerin Stats , Immanuel Kant: Mula niversitesi Uluslararas Kant Sempozyumu Bildirileri, (edi. Reyhani, Nebil), Vadi Yaynlar, Ankara, 2006, (s. 159 167).
1669

Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IMMANUEL KANTIN AHLAK FELSEFES BALAMINDA TANRI KAVRAMININ EPSTEMOLOJK BR TAHLL efik Taylan AKMAN*

3.2. Teorik Akl Balamnda Tanrnn Varl Sorunu

4. Saf Pratik Akln Koyutlar zerine

5.3. Kantn Ahlak Sistemi Balamnda Din Felsefesi

101 102 103 104

6.2. Tanr Kavramnn Aidiyeti ve Tanrya likin Bilginin Mahiyeti Sorunu

You might also like

Immanuel Kant&#39;ın Ahlak Felsefesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Immanuel Kant&#39;ın Ahlak Felsefesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IMMANUEL KANTIN AHLAK FELSEFES BALAMINDA TANRI KAVRAMININ EPSTEMOLOJK BR TAHLL efik Taylan AKMAN*

3.2. Teorik Akl Balamnda Tanrnn Varl Sorunu

4. Saf Pratik Akln Koyutlar zerine

5.3. Kantn Ahlak Sistemi Balamnda Din Felsefesi

101 102 103 104

6.2. Tanr Kavramnn Aidiyeti ve Tanrya likin Bilginin Mahiyeti Sorunu

You might also like

Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi

Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi