T.C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal

Doktora Tezi

OSMANLI MEDNES: XVI.YYDA MUKADDES BR EHRN DAR, SOSYAL VE EKONOMK YAPISI

Anam Mohamed Osman ELKABASHI 2502010184

Tez Danman Prof. Dr. Feridun M. Emecen

stanbul 2006

Z
XVI. yyda Portekiz donanmas Kzldeniz sahillerine gelmitir. Bu olayn akabinde Osmanllar, bat cephesinde benimsedikleri fetih siyaseti durdurarak Arap dnyasna ynelmitir. Bu durum Yavuz Sultan Selim dneminde gereklemitir. 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim Msr feth ettikten sonra, Osmanl idaresine ok sayda ehir ve blge eklenmitir. Bu ehirlerin arasnda Medine yer almaktayd. Osmanllar mukaddes bir ehir olarak Medineye byk nem verdiler. Buray madd ve manev bakmdan desteklediler. 1517 ylndan itibaren XVI. yzyln sonuna kadar Medinede Osmanl Devleti tarafndan idar, sosyal ve ekonomik deiikler dzenlenmitir.

ABSTRACT
The Portugal navy entered to the Red sea coasts in the beginning of XVI. century. After this event, The Ottomans stopped the method that has been accepted in the west side and turned to tha Arapic world. This position turned to be true in the period of Yavuz Sultan Selim. Yavuz Sultan Selim conquested Egypt in the 1517. After the conquest of Egypt they are alot of city and district be added to the Ottomans. The city of Medina was a one that have been become under the Ottomans administration. The coming of the Ottomans to the Arapic world saved the mentiond districts from the Portugal threat. Medina was given very important by the Ottomans for its especial relgious attitude. From 1517 up to the end of XVI. century they are alot of administrational, social and economical changed have been arranged by the Ottomans state in the city of Medina.

iii

NSZ

Hicaz blgesindeki Haremeyn-i erifeyn iki kutsal ehirden olumaktadr. Bunlardan birisi Mekke, dieri ise Medine ehridir. Medine, Mekke gibi XVI. yzyln ilk eyreinde Osmanl idaresini tanmtr. Medine, mukaddes bir ehir olduu iin tarihi sre iinde Abassiler dneminden itibaren Osmanl dnemine kadar muhtelif slam ve Trk devletlerinin hkmdarlar tarafndan byk bir nem verilmitir. Bu nem Abassiler dneminde balam, Osmanl Devleti zamannda daha da artmtr. Medinenin nemini birka ynden kazand grlmektedir. Bunlardan birincisi mslmanlarn ilk yurdu, ikincisi slam tarihinde kurulan ilk devletin merkezi olmasdr. ncs ise Hz. Peygamberin trbesinin bulunmasdr. Bundan dolay gerek mslman hkmdarlar gerekse genel halk nezdinde zikr edilen ehir byk sayg gryord. Osmanllar, mslmanlarn kutsal yerlerinden olan Medinenin kendi idaresine girmesinden sonra, ehir ile ilgili btn ileri ve sorunlar zmeye almlardr. Tarih boyunca Medinenin karlat en nemli sorunlardan biri madd skntyd. Bu sorunnun ortadan kaldrlmasnn Osmanl dneminde gerekletiini sylemek mmkndr. Bu dnemde Osmanl Devleti Medine ehri ve halkna hayli yardmlar

sunmutur. Bu yardmlar eitli alanlarda olmutur. Mesela bu dnemde szkonusu ehirde Osmanllar tarafndan ilm, sosyal ve din messesler kurulmutur. Bunun yansra Osmanllar nceki dnemlere ait muhtelif messesler de tamir etmilerdir. Bylece Medine slam ve Trk yaplaryla sslenmitir. Ayn zamanda Osmanllarn sunduklar yardmlar sayesinde bahis konusu ehrin halk yoksulluk ve fakirlikten kurtulmutur.

iv

Medine, zellikle din adan ok nemli bir ehir olmasna ramen, onun hakknda yaplan almalarn says olduka azdr. Bu almalarn ounun Mekkeden bahs edildikleri grlmektedir. Mslmanlarn kutsal yerleri olan Mekke ve Medine ile ilgili Osmanl arivlerine dayal ok az inceleme mevcuttur. Belirtilen bu husus erevesinde almamz giri, blm ve sonutan meydana gelmektedir. Birinci blmde Medinenin coraf durumu ve idar yap ele alndktan sonra ehrin kalesi, nfusu ve ilm, sosyal ile din faaliyetlerini yanstran messeseler zerinde durulmutur. kinci blmde Medine toplumunun snflarna yer verilmitir. nc blmde ise ehrin ekonomik kaynaklar hakknda bilgiler verilmitir. En sonunda tez ile ilgili baz belgelerin transkripsiyonu ile baz resimler koyulmutur. Tezin hazrlanmas esnasnda bana her zaman yardmc olan deerli hocam Prof. Dr. Feridun M. Emecene iten teekkr ederim. Ayrca alma esnasnda her trl yardm gsteren stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blmndeki hocalarma, Babakanlk Osmanl ile Topkap Saray Mzesi Arivleriyle Sleymaniye ve niversite ktphaneleri personeli ve stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne teekkr bir bor bilirim.

Anam Mohamed Osman ELKABASH Haziran 2006

NDEKLER
z (Abstract) ...................................................................................................... ii nsz ................................................................................................................. iii indekiler ........................................................................................................ .. v Ksaltmalar ....................................................................................................... vii Giri .................................................................................................................... 1 I. BLM MEDNE EHR A. Corafi Durumu .................................................................................... ........ 9 B. dar Yap ..................................................................................................... 10 1. Hz. Peygamberin Dneminde dare ......................................................13 2. Drt Halife Dneminde dare ...............................................................17 3. Emev Zamanndan Osmanl Dnemine Kadar dare ............................19 4. Osmanl Dneminde dare .....................................................................23 C. Osmanl Dneminde Medine ....................................................................... 28 1. ehrin Fiziki Yaps ve Nfusu ........................................................... 28 2. Fiziki Gelimenin Gstergesi olarak Din, lm ve Sosyal Messeseler33 a. Mescidler .......................................................................................... 35 b. Medreseler ........................................................................................ 45 c. Mektepler ......................................................................................... 49 d. maretler ........................................................................................... 52 e. Hastahane ......................................................................................... 55 f. Ribtlar ............................................................................................. 56 g. Dier Vakf Eserler .......................................................................... 71 h. Sebiller ............................................................................................. 74 i. eme ................................................................................................ 76 j. Hamamlar .......................................................................................... 76 k. Zaviyeler .......................................................................................... 77 D. el-Baki: Mezarlk .................................................................................... 78

vi

II. BLM DARECLER, ASKER VE HALK A. dareciler ...................................................................................................... 80 1. Medine Kads ....................................................................................... 80 2. eyhl-Harem ...................................................................................... 85 3. Medine Emiri ........................................................................................ 88 4. Medine Aas ....................................................................................... 89 B. Harem-i erifin Hizmetleri........................................................................... 91 1. dar Hizmetliler ................................................................................... 91 2. Din Hizmetliler .................................................................................... 94 C. Asker Kuvvetler ......................................................................................... 96 D. Medineliler ................................................................................................ 104 1. Fakirler ................................................................................................ 104 2. erifler ve Seyydler .......................................................................... 106 3. Utek ................................................................................................... 108 4. el-Cedd Cemati ................................................................................ 113 5. Alimler ............................................................................................... 115 6. Fakh Kadnlar..................................................................................... 117 7. Meslek Mensuplar.............................................................................. 118 E. Mucavirler ................................................................................................. 121 III. BLM EKONOMK KAYNAKLAR A. Su Kaynaklar ................................................................................................130 B. Tarm Faaliyetleri ...........................................................................................134 C. Hayvanclk .....................................................................................................137 D. Ticaret ............................................................................................................139 E. Hac................................................................................................................. 141 F. Surre.................................................................................................................141 1. Devlet Surresi ........................................................................................ 141 2. Baz Vakflardan Gnderilen Surre ....................................................... 146 vii

a. stanbul Vakflar................................................................................ 147 b. Edirne Vakflar.................................................................................. 151 c. Rumeli Vakflar ................................................................................ 151 d. Karesi Vakflar.................................................................................. 151 e. Hdvendigr Vakflar...................................................................... 152 f. Kastamoni Vakflar............................................................................ 152 g. Karaman Vakflar.............................................................................. 152 h. Kbrs Vakflar ...................................................................................153 i. Diyarbekir Vakflar ............................................................................153 j. Mardin Vakflar ................................................................................ 153 k. Cerbe Vakflar................................................................................... 154 l. am Vakflar ...................................................................................... 154 m. Halep Vakflar.................................................................................. 154 G. Deie ve Buday Sadakalar ........................................................................ 159 Sonu.................................................................................................................. 177 Bibliyografya...................................................................................................... 180 Ekler ................................................................................................................... 189 A- Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1216 numaral surre defterine gre 999/1590-1591 Ylnda Medine Ribatlarnda kalan Kiilerin Adlar ............... 190 B. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 4120 numaral surre defterine gre 992/1583-1584 Ylnda Harem-i Nebevnin Aalar ........................................ 222 C. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 4120 numaral surre defterine gre 992/1583-1584 Ylnda Medinede bulunan Blklerin Adlar ....................... 224 D. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1316 numaral surre defterine gre 998/1589-1590 Ylnda Medinede eitli asker gruplarna mensuplarn adlar226 E. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1 numaral surre defterine gre 1009/1600 Ylnda Medinede Fakh Kadnlarn adlar ....................................................... 239 F. Harita ............................................................................................................. 242 G. Resimler ........................................................................................................ 243

viii

KISALTMALAR

a. g. e. a. g. m. BK BOA ev. DA ed. h. A K KK M MAD MD MZD nr s SD SK ts. TSMA v. vs.

Ad geen eser Ad gaen makale Baknz Babakanlk Osmanl Arivi eviren Diyanet slam Ansiklopedisi Editr Hicri slam Ansiklopedisi stanbul niversitesi Ktphanesi Kamil kepeci Miladi Maliyeden Mudevver Defteri Mhimme Defteri Mhimme Zeyli Defteri numara Sayfa Surre Defteri Sleymanye Ktphanesi Tarihsiz Topkap Saray Mzesi Arivi Varak vesaire

ix

GR
Medine kelimesi, rmi dilinde nce mahkeme yeri sonra da ehir manasnda, brn dilinde ise, bir yneticinin nfuz alanna giren yer anlamnda kullanlmtr. Arapada ehre gelmek, ikamet etmek ve yerlemek manalarna gelmektedir. Bununla birlikte, kadn kleye Medne, erkek kleye medn denilir. Kelimenin oulu Medin, Mdn ve Mdndr1. Arapada, Al-Madna, ngilizcede Medina, Franszcada Mdine olarak yazld grlmektedir2. Terim olarak, Hicaz blgesindeki Haremeyn-i erifeyn veya Haremeyn-i Muhtaremeyn ad altnda bilinen iki kutsal ehirden biri olup, dieri ise Mekke-i Mkerremedir3. Medine-i Mnevvere Arap dnyasnda eski bir ehir olup, ne zaman ve kimler tarafndan tesis edildii malum deil ise de, eski zamanlarda yani Hz. Peygamberin hicretinden nceki dnemlerde muhtelif kavimler tarafndan kurulmutur. Bir rivayete gre, ad geen ehrin ilk sakininin Yesrib bin Kniye bin Mehlbl bin Arm bin bil bin Evs bin Arm bin Sam bin Nuhdur4. Medinenin tarihi hakkndaki ilk bilgiler, din metinlere dayal olarak ortaya kan rivayetlere dayanr. Arap tarihiler, eitli metinleri kullanarak Medinenin tarihi gemii hakknda bilgi vermilerdir. Aada, bu naif bilgilere ksaca temas edilmitir. bnn Neccra gre, Medinede ilk yerleen kavim, Sal ve Flic adlaryla bilinen kavimlerdir. Bu iki kavim, Hz. Nuh zamannda ortaya kan

2 3 4

Medine kelimesinin mana ve anlam iin bk. Eb Abdurrahman el-Hall bin Ahmed el-Farhid, Kitbl-Ayn, haz.e-eyh Muhammed Hasan Buky, Km, Muharrem 1414, s.758; Ebil-Fadl Cemleddin Muhammed bin Makram bin Manzr el-frk el-Msr, Lisnl-Arab, XII, Beyrut, Dar Sdr, ts, s.402-403; smail bin Hammd el-Cevher, es-Shh, VI, tahkk Ahmed Abdulafur Attr, Beyrut, Darl-ilm lil-Melayn, Drdnc bask, Ocak 1990, s.2201; es-Seyyid Muhammed Murtaza ez-Zebid, Tacl-Ars min Cevhiril-Kms, IX, ts., s.342. R.B. Winde Al-Madina, The Encyclopaedia of slam, V, Leiden, 1986, s. 994. Bu konu hakknda bk. Mustafa Sabri Kka, Hicaz, DA, XVII, stanbul, 1998, s.432-437; . Tufan Buzpnar, Mustafa Sabri Kka, Haremeyn, DA, XVI, stanbul, s.153-157. Ali bin Abdullah es-Semhd, Hlsatl-Vef f Ahbr Dril-Mustafa, K, nr. A. 2808, 61a; Abdurrahman bin Haldun, el-Mukeddime, I, Msr, ts, s.356.

tufandan sonra Medineye gelmilerdir. Yalnz zikredilen iki kavim nereden geldikleri yer bilinmemektedir5. Sal ve Flic kavimleri yok edildikten sonra, mlk veya mlk bin Lvuz bin Sam bin Nuhun oullarndan olan Amlka Medineye gelmi ve burada yerlemitir. Zikredilen Amlka bu tarafa gelmeden nce, Gazze, Askln, Akdeniz sahili ve Suriye ile Msr arasndaki blgelerde yayorlard6. Baz rivayetlere gre, Medine-i Mnevverede ilk yetitirilen aa ve ilk yaplan ev ile kale Amlikadr7. Amlikann szkonusu ehirde egemenlii Hz. Musa zamanna kadar devam etmitir. Hz. Musa Msr firavununa kar byk bir zafer kazandktan sonra ama doru gitmitir. Buraya ulatnda, taraftarlar olan Yahudilerden bir grup seip, Hicaz blgesindeki zulm mahade edilen Amlikay yok etmesi iin o tarafa gndermitir. Hz. Musa, Yahudilerden seilen bu gruptan, Amlika kavmine mensup olan btn yetikinlerin ldrlmesini istemitir8. Szkonusu Yahudiler bu emri aldktan sonra, amdan hareket etmiler ve Hicaz blgesindeki Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvereye ynelmilerdir. Yahudiler, zikredilen iki ehre vardktan sonra Amlikadan yetikin olanlar ldrmeye almlar ve bunlarn btnn yok etmilerdir. ldrlenlerin arasnda el-Arkm bin Ebil-Arkm adyla tannan Amlika kraldr. Dier yandan Hz. Musann taraftarlar olan Yahudiler zikredilen kraln bir olunu ldrmemiler ve onu Hz. Musaya teslim etmek iin ama kadar gtrmlerdir. Yalnz bunlar, ama ulamadan nce Hz. Musa lmt. Bu esnada amdaki Yahudiler, Hicaz blgesinden ldrlen Amlika kralnn oluyla gelen Yahudilerin ehre girmesine

5 6

7 8

bnn, Neccr,ed- Drretl-Semne f Ahbril-Medine, Beyrut, ts, s. 6. Bu husus iin bk. Ebl-Vefz Muhammed Emn el-Badad e-ehir bis-Suveyd, SebikuzZeheb f marifeti kebilil-Arab, Darl-kutubul-lmiyye, Beyrut, 1406/1986, s. 37; EblHasan Ali bin el-Hseyin bin Ali el-Mesdi (.346h), Murucz-Zeheb ve Madinl-Cevher, I, tahkik Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Muharrem 1384/Mays 1964, Msr, s. 42; EbilAbbas Ahmed bin Ali el-Kalkaend (.821/1418), Subhul-A f Sinaatil-n, IV, Kahire, 1383/1963, s. 158; en-Nehrevn, Tarihl-Medine, tahkik Ebi Abdullah Muhammed Hasan Muhammed Hasan smail, Beyrut, 1417/1997, s. 14. es-Semhd, a.g.e., v. 61b; Yakut el-Hamav, Muceml-Buldn, VII, Msr, 1324/1906, s. 426. en-Nehrevn, a.g.e., s. 15.

izin vermemilerdir. Bu yzden szkonusu Yahudiler tekrar Hicaz blgesi yani Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvereye dnmek zorunda kaldlar9. Yahudilerin Hicaz blgesine g etmeleri kesin olarak ne zaman olduu bilinmemektedir. Zikredilen rivayetin yannda baka rivayetler de vardr. Bunlardan szkonusu hicretin Yahudilerin Filistinden karlmasndan sonra, Suriyenin Yunanllar tarafndan veya Filistinin Romallar tarafndan istilasndan sonra olduu zikredilmektedir. Bununla birlikte Talmuda gre milad tarih ilk yzyllarda, Arap yarmadas ve zellikle kuzeyinde Yahudiler var idi10. Yahudiler bu taraflarda yerletikten sonra blgenin hemen hemen btn etrafna hakim olmulardr. Bu dnemde Hicaz blgesi aalk ve su okluu ile mehur idi. Medine-i Mnevvereye gelen Yahudiler iki gruba ayrlmtr. Birinci grup Kurayza ve Hazl adlaryla bilinen Yahudiler. Bunlar szkonusu ehirde bulunan Mahzur ovasnda yerlemitir. kinci grup ise, Medine ovalarndan olan Muzeynip ovasnda yerleen Ben en-Nadr Yahudileridir11. Medine-i Mnevverede yerleen Yahudilerin gruplar ksa zamanda glenmi ve daha abuk oalmlardr12. Bununla birlikte kuyu kazma, aa yetitirme ve ev ile tum13 ina etmekle megullerdi. Bildiimiz kadaryla Yahudiler zikredilen ehirde ok sayda kk kaleler tesis etmilerdir. Bunlarn says elli dokuzdur. Ayrca Yahudilerin Medinede baz kyleri ve pazarlar vard. Mesela ehrin bat ksmnda kaynuka adn tayan bir Pazar bulunmaktayd. Bu Pazar Yahudi cematlerinden olan Kaynuka kabilesi tarafndan kurulmutur14. Bu sebeple Araplardan baz gruplar buraya gelmi ve Yahudilerin yannda kalmaya balamlardr. Bunlardan Beni Arf ve bir rivayete gre bunlar Amlikadan kalan bir cemattir. Benil-Cezm cemati ise, Yemen Araplarndandr. Szkonusu Araplar Medine-i Mnevverede yerletikten sonra
9 10 11 12 13 14

bnn-Neccr, a.g.e., s. 27; en-Nehrevn, a.g.e., s. 15. F.R.Buhl, a.g.m., s. 60. en-Nehrevn, a.g.e., s. 15. Nebi Bozkurt-Mustafa Sabri Kka, a.g.m., s. 306. Talardan yaplan Hsn ve kk kale anlamna gelmektedir (Mecdddin Muhammed bin Yakub el-Feyruzbd (.817 h), el-Kmsul-Muht, II.bask, Beyrut, 1407/1987, s. 1390. Buhl, a.g.m., s. 460.

Yahudiler gibi, birka kk kale yapmlardr. Burada Araplar tarafndan kurulan btn kalelerin says on tanedir15. Yahudilerin Medine-i Mnevverede hakimiyeti Yemendeki marab barajnn yklmasna kadar devam etmitir. Zikredilen barajn ykldnda ve ayn zamanda ortaya kan Arm selinden sonra Hrise bin Amr bin Salebe bin mer bin mir oullar olan Evs16 ve Hazrec17 buradan kap Medineye g etmitir18. Bu esnada Medinede Yahudilerden Ben Kurayza, Ben en-Ndr, Ben Mehmehim, Ben Zafar, Ben Kaynuka, Ben Hacer, Ben Salebe, Ben Zahra, Ben Zabala, Ben Yesrib, Ben el-Kuseyis, Ben Maise, Ben Maska, Ben el-Kim, Ben Zeyd, Ben ikve ve Ben Marna bulunmaktayd19. Yemen blgesinden, Medineye yeni gelen Evs ve Hazrec kabileleri bahis konusu ehirdeki yaayan muhtelif Yahudi gruplaryla bir bar anlamas yapmlardr. Mesela Evs kabilesi Kurayza ve Benn-Nadr ile, Hazrec kabilesi de Ben Kaynuka ile ittifak kurdular. Bu anlamaya gre taraflarn her birisinin bar ve gven iinde yaamasnn hakk vard. Bu bar anlamas uzun zaman srmtr. Szkonusu anlama dneminde Evs ve Hazrec kabileleri hem say bakmndan hem de zenginlik asndan iyi bir hale gelmilerdir. Yahudilerin ise, bu durumu grdkleri zaman ad geen anlamay bozmaya almlar ve sonunda istedikleri olmutur. Bar anlamas bozulduktan sonra Evs ve Hazrec kabileleri Yahudilerin korkusu altnda kalmlardr. Bu nedenle onlar, evlerinde kalmay tercih etmilerdir20.

Evs ve Hazrec kabileleri, Yahudilerin korkusu altnda bir sre yaadktan sonra, kendilerini bu zulmden kurtarmak iin air olan er-Ramk bin Zeyd bin
15 16

en-Nehrevn, a.g.e., s. 15. Evs kabilesi iin bk. Hseyin Algl, Evs, DA, XI, stanbul, 1995, s. 541-542. 17 Hazrec kabilesi iin bk. Ahmet nkal, Hazrec, DA, XVII, stanbul, 1998, s. 143-144. 18 es-Samhd, a.g.e., 63a-64b; Eb Ubeyd el-Bekr, Kitabl-Meslik vel-Memlik, I, tahkik Edriyan Fan Liyofin ve Endri ker, ed-Darl-Arabiyye lil-Kutub, Tunus, 1992, s. 699; Nebi Bozkurt-Mustafa Sabri Kka, a.g.m., s. 306. 19 bnn-Neccr, a.g.e., s. 30. 20 bnn-Neccr, a.g.e., s. 31; el-Bekr, a.g.e., s. 699; Nebi Bozkurt-Mustafa Sabri Kka, a.g.m., s. 306.

Emrl-Keys bakanlyla amdaki ve bir rivayete gre, Hazrec kabilesine mensup kral Ebu Cubeyleye bir delegasyon gndermitir. Zikredilen er-Ramk ama ulatnda ve Ebu Cubeyle ile grtnde, Yahudilerin zulmn anlatm ve kendisinden yardm istemitir. Ebu Cubeyle ise, bu istei kabul ettikten sonra byk bir orduyla buradan hareket etmi ve Medineye doru ynelmitir. Bahis konusu kral, Medineye vardktan sonra Yahudilerin btn liderlerini ldrmtr. Bylece ehrin idaresi Yahudilerden kp Evs ve Hazrec kabilelerine gemi ve bunlar Medinenin her tarafnda yerlemeye balamtr. Evs ve Hazrec kabileleri tarafndan Medinede ina edilen tumlerin says yz yirmi yedidir. Ebu Cubeyle ise, Yahudilere kar bu byk zaferi kazandktan sonra tekrar ama dnmtr21. Grld gibi, Evs ve Hazrec kabileleri zellikle Ebu Cubeyle yardm sayesinde Yahudilere stnlk salamlar ve ehrin yeni idarecileri olmulard. Bir mddet sonra aralarnda uzun savalar kt. Bunlardan Sumeyr, Kab bin mr, Hdeyr ve Htb savalardr. Yalnz bunlarn en kanl sava Bus sava idi. Bir rivayete gre bu son sava Hz. Peygamberin hicretinden be yl nce vuku bulmu ve dier bir rivayete gre hicretten alt sene kadar nce olmutur. Szkonusu savata Hazrec kabilesi Evs kabilesine byk bir galibiyet kazand22. Bu devirde zikredilen iki kabile, arasndaki anlamazln zlmesine alyorlard. Bilindii gibi Hz. Peygamber her yl hac mevsiminde Arap yarmadasnn her yerlerinden Mekke-i Mkerremeye gelen muhtelif Arap kabilelerine slam dinini arz ederdi. Bu vesile ile bir ylda Mekke civarnda olan Akabe yerinde Evs ve Hazrec Kabilelerinden baz kiiler ile tanm ve onlar da slamiyeti kabul etmilerdir. bnn-Neccr bunlarn alt kiinin olduunu zikretmi ise de23, bn Hiam ve ez-Zuhr bu ylda Hz. Peygamber ile tanan Evsliler ve

21 22

23

bnn-Neccr, a.g.e., s. 31-32; en-Nehrevn, a.g.e., s. 17. Bu konu iin bkz. Ebi Muhammed Abdullah bin Hiam, es-Siretn-Nebeviyye, I, talik e-eyh Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Darl-Fikr, Beyrut, 1356/1937, s. 308; Ebil-Ferec Abdurrahman bin Ali bin Muhammed bnl-Cevzi (.597 h.), el-Mntezam fi tarihil-Mulk vel-Umam, II, tahkk Muhammed Abdlkdir At-Mustafa Abdlkdir At, Darl-Kutbullmiyye, Beyrut, 1412/1992, s. 386; bnn-Neccr, a.g.e., s. 32. bnn-Neccr, a.g.e., s. 34.

Hazreclilerin says on iki idi24. nmzdeki hac mevsiminde ve baka bir ifade ile ikinci Akabede Medinelilerden yetmi kii gelmitir25. Medineliler ikinci Akabede Hz. Peygamberin ve sahbilerinin Medineye gelmesini davet ettiler ve onlar her trl tehlikeden koruyacaklarna sz verdiler. Ayn zamanda Kurey basks Mekkedeki Mslmanlara arttnda Hz. Peygamber sahbileri Medineye gitmeye izin vermitir. Bylece Mekkeli olan Mslmanlar buradan Medineye g etmeye baladlar26. Hz. Peygamberin sahbilerinden Medine-i Mnevvereye ilk g eden kii Ebu Seleme bin Abdlesed bin Hilal bin Abdullah bin mer bin Mahzm adyla tannan sahbidir27. Sahbilerin byk ksm Medinede yerletikten sonra Hz. Peygamberin de on sene Mekkede kalmasndan sonra oraya hicret etti28 ve yannda onun vefatndan sonra halifesi olacak Hz. Ebubekr var idi29. Bir rivayete gre szkonusu hicretin tarihi 8 Rebilevvel sene 1/20 Eyll sene 622de, dier bir rivayete gre Safer aynn son gecesi 1 olmutur30. Hz. Peygamber Medineye girmeden nce, szkonusu ehir yaknnda ve ona iki mil
31

mesafede yer alan Kbda on drt gn32 ve baka bir rivayete gre be

gn33 kaldktan sonra Medine-i Mnevvereye gitmitir. 12 Rebilevvel Pazartesi

24

25 26 27 28 29

30

31 32

33

bn-i Hiam, es-Siretn-Nebeviyye, II, talk, e-eyh Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Darl-Fikr, Beyrut, 1356/1937, s. 51-52; Muhammed bin Saad bin Men ez-Zuhr (.230 h.), kitabut -Tabaktl-kebr, I, tahkk Ali Muhammed mer, Kahire, 1421/2001, s. 187. ez-Zuhr, a.g.e., s. 188. ez-Zuhr, a.g.e., s. 192. bn Hiam, a.g.e., s. 77. Ahmed bin Ali el-Makriz, Kitabus-Sulk Limarifatu eluvell-Mulk, I, tashih Muhammed Mustafa Ziyade, Kahire, 1956, s. 13. bnl-Cevz, a.g.e., III, s. 50; bn Hiam, a.g.e., s. 97; mdddin Ebil-Fid smail bin Ali bin Mahmud bin mer ahniah bin Eyyb (.732 h.), el-Muhtasar f Ahbaril-Beer, I, talk Mahmud Duyub, Darl-Kutubul-lmiyye, Beyrut, 1417/1997, s. 186; Zeyneddin mer bin elVerd (.749), Tetimmetl-Muhtasar f Ahbril Beer (Tarihu bnl-Verd), I, tahkk Ahmed Rifat el-Bedrv, Darul Marifa, Beyrut, 1389/1970, s. 173; emseddin es-Sehv (.902 h.), etTuhfatl-Latfa f tarihil-Medinet-erfe, I, Darul-Kutubul-lmiyye, Beyrut, 1414/1993, s. 13-14. Ebil-Bak Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin ed-Diy el-Mekk el-Hanef (.854 h.), Tarihu Mekketl-Merrefe vel Mescidl-Haram vel-Medinet-erife vel-kabrerif, tahkk Al brahim el-Azheri-Ayman Nasr el-Azheri, Darul-Kutubul-lmiyye, Beyrut, 1418/1997, s. 225. el-dris, a.g.e., s. 143. el-Hfiz bnl-Fid smail bin Kesr (701-774 h), el-Fusl f siretr-Resl, tahkk Muhammed el-Hatrv Muhyiddin Mustev, Daru bn Kesr, Beyrut-Dimak Mektebat Dart-Turs, elMedinetl Mnevvere, 1413/1992, s. 118. bnl-Fid, a.g.e., s. 186.

gn34 Medineye ulaan Hz. Peygamber, nce Hazrec kabilesine mensup olan Hz. Ebu Eyybl Ensr evinde misafir olarak kalm35 ve daha sonra da evleri yapldktan sonra oraya tanmtr. Hicretten sonra, Peygamber tarafndan, Medinede baz dzenlemeler yapld. Bunlarn en nemlisi o zamanda Medine ahalisinden saylan Yahudiler ile oldu. Bu dnemde Yahudilerden kabilenin bulunduu grlmektedir. Bunlar Ben Kaynuka, Benn-Nadr ve Ben Kurayzadr. Yahudiler ile yaplan bu yazl anlama, slam tarihinde ilk anlama olarak kabul edilebilir. nk Hz. Peygamber, Medineye gelmeden nce zellikle I.ve II. Akabede sahbler ile byle yazl bir anlamay yapmamtr36. Dier yandan Evs ve Hazrec kabileleri, eski dmanlklar unutturmak iin kendilerine ensar unvan verildi ve iyi bir ekilde yaamaya baladlar. Mekkeli olan Mslmanlara ise, Hz. Peygamber ile g ettikleri iin muhcirn unvan verildi. Hz. Peygamber Medinede son on yllar gemi ve burada vefat etmitir37. Bilindii gibi Medinenin bilinen en eski ad Yesrib idi. Bu adn bahis konusu ehrin ilk sakini olan Yesrib bin Mehlble nisbetle verildii grlmektedir38. Hicretten sonra slam muhtelif kaynaklarda Medineye Tbe, Taybe, Tayyibe, Brra, Birre, Miskne, Cbire, Mutayyaba, Azr, Mecbure, Ztl-Hcr, Tib, e-afiyye, en-Naciyye, Medinetrresl, Medinetnneb, el-Mehbbe, el-Muhabbebe, elMuhibbe, el-Mehbre, el-Mehrse, el-Merhme, es-Seyyide, Kubatlislam, el-karye, Karyetlensar, Karyetrresl, Zatlnehl, Darlimn, Darlhicre, Darsselam, Darlebrar, el-Harem, el-Cebbra, Ceziretlarab, el-Habbe, el-Beled, Beyturresl,

34

35

36 37

38

ihabddin Ebil-Felh Abdhhey bin Ahmed bin Muhammed el-Asker el-Hanbel ed-Dimak bnl md (1032-1089 h.), ezertz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, I, tahkk Muhammed elArnaut, Daru bn Kesr, Beyrut-Dimak, 1406/1986, s. 113; Ebi Cafer Muhammed bin Cerr etTabar, Tarihl-Umam vel Mulk, II, Msr, th., s. 254. emseddin Muhammed bin Ahmed bin Osman ez-Zeheb (.748/1374), Siyeru AlmnNubal, I, tahkk uyeb Arnaut, III.bask, Beyrut, 1405/1985, s. 402; bn kir el-Kutb, esSiretn-Nebeviyyet-erfe, tahkk Afif Naif Htm, Beyrut, 2001, s. 158. bn Kesir, a.g.e., s. 120. Hz. Peygamber Pazartesi gn 12 Rebilevvel sene 11h. vefat etmitir (Ahmed bin Yusuf elKaramn (.1019/1610), Ahbrd-Dvel ve srl-Uvel ft-Tarh, I, tahkk Fehmi Sad Ahmet Hatt, laml-kutub, Beyrut, 1412/1992, s. 269; Dier bir rivayete gre onun vefat 13 Rebillevvel sene 11 h. (el-Kalkaend, a.g.e., III, s. 263). el-Mesd, a.g.e., III, s. 148.

Ardullah, Ardulhicre, Darlehyr, Darssnne ve el-Mednetl-Mnevvere gibi adlarn verildii grlmektedir39. XIII.yzyln sonlarnda Bat Anadoluda Trk ve slami zellikleri tayan Osmanl Devletinin40 ortaya k, sadece Hristiyan dnyas deil slm dnyas iin de yeni gelimelere yol amakta gecikmedi. Bilhassa XVI. Yzyl balarnda izlenen etkili bir dou ve gney siyaseti, Osmanllar iin Arap dnyasna ynelik yeni bir hkimiyet anlayn da beraberinde getirdi. 1517de Portekizlilerin Kzldenize giriiyle, Mslmanlarn en kutsal yeri olan Haremeyn-i erifeyn onlarn tehdidi altnda kalmt41. Bu yzden Osmanllar gney ve doudaki Mslman blgeleri Portekizlilerden kurtarmak iin harekete getiler. Bu hususta Osmanllarn Suriye ve daha sonra da Msr blgesini ele geirmek iin ilk attklar adm, Dulkadir Beyliini idareleri altna almak olmutur.

I. Selim, iki byk savatan sonra Memlk Sultanlna son verip, Msrda kontrol saladktan sonra Mekke ve Medine Osmanl Devletine baland. Msrn
39

40 41

es-Semhd, a.g.e., 5b-9a; el-Bekr, a.g.e., s. 696; Eb Abdullah Ahmed bin Muhammed bin shk el-Hemezn el-Maruf bi bnl-Fakh, Kitabl-Buldn, tahkk Yusuf el-Hd, Alaml kutub, Beyrut, 1416/1996, s. 80; Tarih-i Medine Tercmesi, Sleymaniye Ktphanesi, azeli 117/I, 63b-65a; Maribi Mahmud bin Muhammed, Tarih Mekke vel-Medine ve Fezilihma, SK, Ayasofya K.3090, 142a; e-eyh el-mm ihabddin Ebi Abdullah Yakut bin Abdullah elHamev er-Rm el-Badd (.626 h.), Kitabu Mucaml-Buldn, VII, tashih Muhammed Emin el-Hnc, Msr, 1324/1906, s. 425. Bu hususta bk. Feridun M. Emecen, Kurulutan Kk Kaynarcaya Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, ed. Ekmeleddin hsanolu, IRCICA, stanbul, 1994, s. 11. Kzldenizde Portekiz faaliyeti iin bk. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti Habe Eyaleti, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1996, s. 1-30.

alnndan sonra aslnda bu devletin himayesinde olan Haremeynin durumunda nemli bir deime olmad. Mekke erifi Berekt olu Ebu-Nmeyi Kahirede bulunan I. Selime gndererek, Kbenin anahtarlaryla Emnat- Mbarekeyi kendisine verdi ve eski Memlk ballnn imdi Osmanlnn eline getiini teyid etmi oldu42.

42

Hicaz blgesinin Osmanl idaresine girii hakknda bk. F.M.Emecen, Hicazda Osmanl Hakimiyetinin Tesisi ve Ebu Nmey, Tarih Enstits Dergisi, XIV (1994), s. 87-120; C. Orhonlu, a.g.e.; smail Hakk Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emirleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1972.

I. BLM MEDNE EHR A-Corafi Durumu

Medine-i Mnevvere, Arap yarmadasnn batsndaki Hicaz blgesinin kuzeybatsnda Mekke-i Mkerremeye 350, Kzldenizde iskelesi olan Yenbua 200 km. mesafede yer almaktadr. 25. 20 enlem ve 37. 3 boylam zerinde olan ehrin ehrin taraf dalar ile kuatlmtr. Gney tarafnda ise, verimli bir ovann bulunduu grlmektedir43. Hicaz blgesinde hafif bir derecede kuzey doru meyilli bir ovada yer alan Medine, kuzeyinde Uhud da, gneyinde Ayr da ile evrilmitir. Dou ve batda Harra veya Laba denilen siyah bazalt talar ile snrlanr. Ancak douda bazalt talar daha azdr. Bu ksm kk siyah tepelerden ibarettir. Gneydeki ova, su kaynaklaryla mehurdur. Szkonusu ehrin btn sular bu ksmdan gelir44. Medinenin gney ksmlarna Aliya, kuzey ksmlarna Safila denilir45.

43

44 45

Medine-i Mnevverenin yeri hakknda bk. ihabuddin Ahmed bin Yahya bin Fadlullah el-mer (.749 h.), Meslikul-Ebsr f Memlikil-Emsr, Sleymaniye Ktphanesi, Bailar yazma, no. 2227, stanbul; v. 318; Ebi Abdullah Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin drs eldrs (.560 h), Unsul-Muha ve Ravzal-Ferec, Sleymaniye Ktphanesi, Hekimolu, nr. 688, stanbul, v. 95; Ebil-Ksm Ubeydullah bin Abdullah el-Maruf bi ibn Hurdazbe (.300 h. civarnda), el-Meslik vel-Memlik, Leiden, 1967, s.130-131; Ahmed bin Eb Yakub shak bin Cafer bin Vehb bin Vdh e-ehr bil yekub (.284 h), el-Buldan, haz. Muhammed Emin Dnv, Darl-kutubl-lmiyye, Beyrut, 1422/2002, s.152; Ebi Abdullah Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin dris el-Hamudi el-Hseyin el Maruf bi-erif el-dris (VI yzyln limlerindendir), kitabu Nuzhatl-Mutk f htirkil-fk, I, laml-kutub, Beyrut, 1989, s. 141; Ali Tevfik, Memlik-i Osmaniye Corafyas, III, stanbul, 1308, s. 386; Nebi Bozkurt Mustafa Sabri Kka, Medine, DA, XXVIII, stanbul, 2003, s.305; F. R. Buhl, Medine, A, VI, stanbul, 1988, s. 459; Muhammed Kmil bin Numan, Cezire-i Araba Dair Malumat, stanbul niversitesi Ktphanesi (K), nr. T.4432, 2a; Sylemez Olu Sleyman, Hicaz Seyahatnamesi, K, nr. T.4199, s.106; emseddin Sami, Kmsul-Alm, VI, stanbul, 1316, s. 4245. FR. Buhl, a.g.m., s. 459. Michael Lecker, Muslim, Jews and Pagans-Studies on Early Islamic Medina, Leiden, 1995, s.1. 10

Medinede baz ovalarn bulunduu grlmektedir. Bu ovalarn ehrin bat ve dou ksmlarnda yer almaktadr. Mesela batda Buthan, Ranun, ve Atk ovalar bulunmaktadr. Douda ise Mahzur, Muzeynib ve kanat ovalar vardr46. Medine topra kil, kum ve tuzlu topraklardan ibarettir. Genelde ehrin gney ksm verimli bir yer saylmaktadr. Kil topraklar gneyde veya baka bir ifade ile Aliyada bulunur. Kumlu topraklar ehrin batsnda bulunmaktadr. Bunun yansra kuzey bat ksm kumlu topraktan olumaktadr. Tuzlu toprak ise Medine kuzeyindedir47. Genelde Medine iklimi orak bir iklimdir. Yamurlar kn yaar. Bu yzden k mevsiminde havalar serin olur. Yaz ise scak ama ar deildir48.

B-dar Yap
Medinede ilk yerleen kavimler Amlka, Yahudiler ve Yemenli Araplardr. Bu muhtelif kavimler ile ilgili bilgiler ok snrl olduu iin, bu dnemde szkonusu ehirde uygulanan idar sistemin nasl olduunu sylemek olduka zordur. Bu dnemin tarihi kaynaklarnn hemen hemen tamam slamn ilk dnemine giri olmak zere eskiye atf yapmlardr. Dorudan kaynak zellii tamadklarndan bu eski devirde Medinede bulunan kavimlerin adlar, nereden geldikleri ve nasl ykldklar zerinde durmulardr. Yine de bunlardan elde edilen bilgi krntlar, konunun baz ynlerine k tutar. Mesela ehre ilk gelen kavim olan Amlkann, bir kral veya reislerinin bulunduu sylenebilir. Ancak bu idarecilerin hangi siyasi, idari ve sosyal artlara gre seildikleri bilinmemektedir. Byk bir ihtimal ile kabile aristokrasisine bal sosyal durum ve ekonomik artlar, bu faktrlerin temelini oluturur. Amlka krallarndan sadece son kral olan el-Arkm bin Ebil-Arkmn adn alr. Bunun dnda gnmze baka bir liste ulamamtr. Dier taraftan, Amlkann Medineye tek bir grup halinde geldii anlalmaktadr. Bu gruba

46

47 48

FR. Buhl, a.g.m., s. 460; Ak Mehmet bin mer Beyazd (. 1022/1613 ten sonra), Ahbar-i Mekkyye, SK., Pertevniyal blm, nr. 867, v. 252b-254a; Ayrca bk. Nasr bin Abdurrahman Ebul-Feth el- skenderan (. 1166/1752-1753), Kitab el-Emkine vel-Miyah vel- Cibal, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt, 1990, s. 59. M. evk, a.g.e., s. 14-15. M. evk, a. g.e., s. 9; Buhl, a.g.m., s. 460. 11

mensup kiiler, kabilenin kralna balyd. Bu durum, Amlkann bir merkeziyet iinde yaadn yanstmaktadr. Bilindii gibi Yahudiler Medineye grup halinde gelmilerdir. Hatta ehirde ayr ayr oturmulardr. Mesela Ben en-Nadr kabilesi Mezeynip ovasnda kalm iken, Kurayza ve Hazl kabileleri Mahzur ovasnda oturmay tercih etmilerdir. Bunlardan her birininin kendi iinde bamsz ve kabul ettii artlara veya kurallara gre hareket ettiini sylemek mmkndr. Bunun en belirgin rnei Hz. Peygamber Medineye geldiinde Yahudilere sadece idari bir bamsz olarak bakmamtr. Bunun iin Medinede bulunan Yahudi gruplarnn her birinin bakalarndan mstakil olarak siyasi bir nite tekil ettiini sylenebilir (bk ekil 1 ve 2).

ekil 1: Yahudiler Dneminde

Beni Kurayza Bamsz

Beni en-Nadr

Beni Kaynuka Medine

12

ekil 2: Yahudiler Dneminde

Beni Kurayza

Beni en- Nadr Egemenlik Bamsz

13

Beni Kaynuka

Evs

Hazrec Medine

Araplar, Medineye iki grup olarak g etmilerdir. Bu iki grubun her biri bir lider tarafndan ynetiliyordu. Szkonusu liderin, kabilenin ileri gelenleri tarafndan destek ald anlalmaktadr. Dier bir ifade ile bunlar, kabilenin eyhi veya liderinin yardmclarn tekil etmekteydi. Bu iki grubu oluturan Evs ve Hazrec kabileleri, Yahudiler karsnda byk bir galibiyet kazandktan sonra, aralarnda kanl savalar kmtr. Bu savalarn en nemli sebeplerinden biri Medinenin ikili bir ekilde idare edilmesiydi. Bu nedenle bahis konusu iki kabilenin her biri nemsiz eylere dayanarak sava ayordu. Evsliler ve Hazrecliler bu savalar durdurmak iin ciddi areler bulmaya almlard. Sonuta iki taraf, ehrin idaresinin birlemesine oy birliiyle karara varmt. Medinenin sadece tek bir kral tarafndan idare edilmesi gerekmekteydi. Bu kararn en nemli art tayin edilecek kraln szkonusu iki kabilenin iinden seilmesiydi. Bu nedenle Hazrec kabilesinin reisi olan Abdullah

bin bey bin Sell49 ehrin yeni kral olarak atanmtr. Ancak ad geen zt kral olmadan nce Hz. Peygamber Medineye gmen olarak gelmitir. Bu yzden Abdullah bin Sell hicri 2/624 ylnda olan Bedir gazvesinden sonra grnte slamiyeti kabul etmi ve aleyhte almtr. Zaten Hz. Peygamber Medineye geldikten sonra, Evsliler ve Hazrecliler bu kral meselesinden vazgemiler ve slam kabul etmilerdir.

ekil 3: Araplar Dneminde

Evs

Hazrec Egemenlik Bamsz

14

Beni Kurayza

Beni en-Nadr

Beni Kaynuka Medine

1- Hz. Peygamberin Dneminde dare

Hz. Peygamberin Medine ile ilikisi, kendisi oraya gitmeden nce balamtr. zellikle I.Akabada ehrin idarecileri saylan Evsliler ve Hazreclilerden on iki vakil semitir. Hz.Peygamberin bu admdaki en nemli amac, Medinedeki slam dinine yeni giren kiiler ile irtibtn srdrmekti. Bununla birlikte Mekkeli olan Musab bin
49

Abdullah bin bey bin Sell hakknda detayl bilgi almak iin bk. Talt Koyiit, Abdullah bin

Umeyri szkonusu ehre de gndermitir. Bu yzden ad geen Sahbi slam tarihi kaynaklarnda slamda ilk eli olarak vasflandrlmaktadr. Dier bir ifade ile zikredilen sahbinin Hz. Peygamberin Medinedeki ilk temsilcisi olduunu sylemek mmkndr. Musab bin Umeyrin vazifeleri arasnda, Medine mslmanlarna Kurn-i Kerimin okutulmas ve yeni dinin temel kurallarnn retilmesi bulunmaktadr50. Sahbilerin hemen hemen tamam Mekkeden Medineye g ettikten sonra, Hz. Peygamber Hz. Ebubekre gitmi ve Allahn ona Medineye g etmeyi emrettiini sylemitir.51 Onun akabinde bunlar bir yol gsterici ile buradan hareket edip Medineye hicret etmilerdir. 12 Rebilevvel 1/24 Eyll 622 tarihinde Hz. Peygamber ile yol arkada Hz. Ebubekr Medineye ulamlardr52. Hz. Peygamberin Medineye vardnda, onun tarafndan yaplan ilk dzenlemelerin en nemlisi, Medine vesikasnn hazrlanmasyd53. Bu vesikann ana amac vard. Bunlardan birincisi Evsliler ve Hazreclilerin slamn douundan nceki dnemde aralarnda olan dmanlklarnn kaldrlmasdr. kincisi ayn iki kabile (Ensar) ile Mekke mslmanlar (muhacirler) arasnda kardelik bann kurulmasdr. ncs ise Medine mslmanlar ile ayn ehirde yaayan Yahudiler arasnda ilikilerin dzeltilmesidir54. Bu vesikann sayesinde mslmanlar siyasi bir bakanln altnda olmulardr. Bu siyasi bakanln banda Hz. Peygamber bulunmaktadr. Bundan sonra vezirler nitelii tayan byk sahbiler yer almaktadrlar. Hz. Peygamber bu sahbilere siyasi meselelerinde, askeri ilerinde ve devletin d politikas gibi muhtelif konularda istiare ediyordu55. Ayn zamanda btn sahbiler her konuda
bey bin Sell, DA, I, stanbul, 1988, s.139-140. en-Nehravn, a.g.e., s.20; bnn-Neccr, a.g.e., s.34; bn Him, a.g.e., II, s.51-52. bn Him, a.g.e., II, s.97. bnl-md, a.g.e., s.113; Ebul-Fid, a.g.e., s.186. Medine vesikasi iin bk. Muhammed Hamidullah, Allahn elisi Hz. Muhammed (ev. lk Zeynep Babacan), Bayan Yaynlar, stanbul, 2001, s. 101-104; Mohammad Mahmoud Ghali, The Prophet Mohammad and the first Muslim State, Beirut, 1992, s. 24-25. N. Bozkurt-M. Sabri Kka, a.g.m., s.307; ayrca bk. Gullaume, The Life of Muhammed, University, Press Oxford, London, ts., s.231; Afzal Igbal, The prophets Diplomacy, Delhi, India, 1984, s.10; p.De.Lacy Johnstone, Muhammed and his power, Delhi, 1984, s.90. bn Him, a.g.e., II, s.253. 15

50 51 52 53

54

55

dncelerini syleyebilirdi. Mesela el-Habbb bin el-Mnzir bin el-Camh, Bedirde Mekke mrikleriyle olunacak savan kazanlabilmesi iin, mslman ordusunun savaa balamadan nce uygun bir yerde oturmas gerektiini Hz. Peygambere sylemitir. Hz. Peygamber de bu fikri kabul ederek orduyu sahbinin gsterdii yerde oturtmutur56. Hz. Peygamber Medinede olmad zaman ve zellikle gazveye ktnda yerine emr (vali) brakrd. Bu vali Hz. Peygamber dnnceye kadar ehrin btn ilerinden sorumluydu. Bunun yannda Hz. Peygamber ile kmayan sahbilere namaz kldryordu. Medinede Hz. Peygamber tarafndan ilk braklan vali Safer 2/Austos 623 tarihinde olmutur. Bu tarihte Hz. Peygamber Kureyi sava etmek iin el-Ebv57 adyla bilinen yere gitmi ve ehirde Sad bin Ubde vali olarak brakmtr58. Bu kuraln yukardaki belirtilen tarihten itibaren 17 Ramazan/13 Mart 624 tarihine kadar devam ettii grlmektedir. Bu son tarihte yani Bedir gazvesinde Hz. Peygamber tarafndan Medinede iki kii brakld. Bunlardan birincisi Medine idaresinden sorumlu olan valiydi. Bu makamda Ebu Lubbe bin Abdlmnzir tayin edilmitir. kincisi ise dini bir grev tayan imam idi. Bu vazifenin yerine getirebilmesi iin Umr bin Um Maktm grevlendirilmitir59. Baz rivayetlere gre Hz. Peygamberin btn gazvelerinde imamlk yapan kii Um bin Um maktm idi. Hicri 2/623 ylnda Ben Kaynuka gazvesinde Hz. Peygamberin Medineyi iki idari blge olarak bld grlmektedir. Bunun iin zikredilen blgelerden her birinin ilerinin yrtlebilmesi iin bir vali braklmtr. Birinci vali olan sm bin Ad el-Acln Medine yerlerinden olan el-Alye ahalisine tayin edilmitir. kinci vali Ber bin Abdlmnzir es-Svaykta grevlendirilmitir. Bunun yannda Umr bin Um Maktma namaz kldrmasn emretmitir60. Hz. Peygamberin Medineden gazvelere ktnda en ok brakt vali Numayla bin Abdullah el-Leysydi. ElLeys hicri 6/627-628 ylnda Z-girt gazvesinde ilk defa olarak vali tayin

56 57 58 59 60

bn Him, a. g.e., II, s.259. Baz rivayetlere gre el-Ebv, Medinenin kylerinden bir kydr. Bu kyde Hz. Peygamberin anas mine bint Vahbin trbesi bulunmaktadr. bn Him, a.g.e., II, s.223-224. bn Him, a.g.e., II, s.251. es-Sehv, a.g.e., s.47. 16

edilmitir61. Yalnz baz rivayetlere gre bu gazvede Medine valisi Ebuzar el-Gifr idi. Zilkade 6/Mart 628 tarihinde Hz. Peygamber mre yapmak iin Mekkeye gitmi ve yerine el-Leysyi brakmtr62. el-Leysnin en son yapt valilik Muharrem7/Mays 628 tarihinde Hayber gazvesinde olmutur63. Bilindii gibi Hz. Peygamber Mekkede iken her yl hac mevsiminde ehre gelen muhtelif kavimlere slam dinini arzederdi. Bu vastann sayesinde Evsliler ve Hazrecliler (Ensar) mslman olmulardr. Ancak bu usul Medine devleti dneminde deimitir. Hz. Peygamber bu dnemde eitli milletlere mektuplar gndermeye balamtr. Bu mektuplarn asl amac slam arzetmesiydi. Mesela hicri 6/627628 ylnda Hz. Peygamber Bizansllar, Msrllar ve Habelilere mektuplar gndermitir64. Hz. Peygamber vefat ettiinde, sahbiler zellikle byk olanlar Sakfeye65 gitmi ve orada toplanmlardr. Bu toplantda Hz. Peygamberden sonra mslmanlarn liderinin kimin olaca tartlmtr. Hz. Ebubekr Hz meri veya Hz. Ubeydeyi halife olarak semeyi teklif etmise de onlar kabul etmemi ve ona yemin ederiz ki sen varken biz kendimizi bu ie sokmayz, nk sen muhacirlerin en bysn. Hicret esnasnda Hz. Peygamber (s.a.v.) ile maarada yalnz kalan, hastalnda namaz iin ona veklet edensin, asl sen elini uzat, biz saba bat edelim demiler ve ilk defa Hz. mer, Hz. Ebubekre bat etmitir. Hz. merin batinden sonda dier sahbiler de bat etmeye balamlardr66. 2- Drt Halife Dneminde dare Hz. Ebubekr halife olduktan sonra, ona Hz. Peygamberin halifesi unvan verilmitir. Bu dnemde devletin ilk karlat sorun baz kiilerin slamdan kmasyd. Hz. Ebubekr bu fitneyi ortadan kaldrmak iin Medineye drt vali tayin etmitir. Bunlar Hz. Ali, Talha, ez-Zbeyr ve bn Mesd idi. Bunlarn grevleri
61 62 63 64 65 66

bn Him, a.g.e., III, s.333. bn Him, a.g.e., III, s.355. bn Him, a.g.e., III, s.378. Nadir zkuyumcu, Asr- Saadette Hristiyanlarla likiler, Btn ynleriyle Asr- Saadette slam, II, ed-Vecd Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 1994, s.395-399. Sakfe, Sad bin Ubdenin evinde glgeli bir yerdir. Hakk Dursun Yldz, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, II, a Yaynlar, stanbul, 1992, s.29. 17

arasnda Medinenin ve onun ahalisinin her trl tehlikeden korunmas bulunmaktayd. Bundan sonra Hz. Ebubekr slam terkeden bu kiiler ile savamak iin Medineden km ve yerine Usma bin Zeydi brakmtr67. Bu dnemde idare konusunda olan gelimelerin en nemlisi Hz. mer zamannda olmutur. Hatta slamda ilk kurulan devletin messeselerinin teekkl etmeye balamalar ve ortaya kmalarnn bu dnemde olduklarn sylemek mmkndr. Bunlarn banda kadlk messesesi gelmektedir. Muhtelif slam kaynaklarnda ilk kad Medinede Hz. mer tarafndan tayin edilmitir. Tayin edilen kadnn ad es-Sib bin Yezd idi68. Zikredilen kadnn tayin edilmesiyle halifenin baz yetkilerinin kendinden kt ve kadya intikal ettii ileri srlebilir. Ayn zamanda es-Sib bin Yezdin kadlk yannda hisbe ilerinden sorumlu olduu anlalmaktadr69. Bu noktadan hareketle hisbe tekilat Hz. mer dneminde balamtr70. Hz. mer dneminde takip edilen feth siyaseti sayesinde devletin snrlar genilemitir. Bunun en nemli sonucu halifenin sorumluluklarnn artmasyd. Byk bir ihtimal ile bu durum kadlk messesesinin ortaya kmasna gerek bir sebep olmutur. lkenin genilemesiyle idar ve kaza iler oalmtr. Bu nedenle Hz. mer sadece Medinede deil, Msr, Irak ve Suriye gibi blgelerde kadlar da tayin etmitir71. Mesela bunlardan Kfa kadlna reyh, Msr kadlna Kays bin Ebl-s, Basra kadlna Ebu Musa el-Ear bulunmaktaydlar72. Bu dnemde grlen gelimelerden biri sahbilerin adlarnn belli defterlere kaydedilmesiydi. Bu adlar, sahbilerin derecelerine gre yazlrd. Yani nce byk sahbilerin adlar yazlr ondan sonra dier adlar kaydedilirdi. Bunun yannda askere mensup kiilerin isimleri bu gibi defterlere kaydediliyordu. Bu vesile ile askerlerin saysnn ka olduunu ve onlara tahsis edilen parann miktarnn ne kadar olduu bu defterlerden renilebilir. Keza Hz. mer dneminde ortaya kan messeselerden

67 68 69 70 71 72

es-Sehv, a.g.e., s.47. es-Sehv, a.g.e., s.48. Cengiz Kallek, Hisbe, DA, XVIII, stanbul, 1998, s.135. Hseyin Arslan, Asr- Saadette Tketicinin Korumas, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, V, ed-Vecdi Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 1994, s.189. Fahrettin, Atar, Kad, DA, XXIV, stanbul, 2001, s.66. Fahrettin, Atar, Kaz, DA, XXV, Ankara, 2002, s.115. 18

biri Beytl-Ml messesesiydi. Yalnz baka bir rivayete gre Beytl-Ml messesesinin nceki dnemde yani Hz. Ebubekir zamannda ilk defa olarak zuhur ettii sylenmektedir. Bu rivayet, Hz. Ebubekr kendi evinde szkonusu messeseyi kurduunu, deve, atlar ile silahlar aldn ve unlar cihada verdiini, Fars kadifeleri satn aldn ve dul kadnlara dattn zikretmektedir. Buna gre Beytl-Ml messesesinin Hz. Ebubekr zamannda baladn ve Hz. mer dneminde son eklini aldn sylemek mmkndr. Hz. Ebubekr dneminde bahis konusu messese ile ilgili iler yazl olmadndan dolay Hz. mere mensup olmutur. nk bu dnemde btn ilerin yazl olmasnn yannda istatistik veriler de bulunmaktayd73. Hz. mer lmeden nce (Muharrem 24/Kasm 644) byk sahbilerden alt kii semi ve halifelik meselesini bunlara brakmtr74. Hz. Osmann ldrlmesi (18 zilhicce 35/17 Haziran 656) ilerdeki gnlerde meydana gelen olaylarn kmasna sebep olmutur. Bunlarn en nemlisi Suriye valisi ve ayn zamanda Emevlerin reisi olan Muviye bin Ebu Sfynn, Hz. Aliye biat etmemesidir. Bunun akabinde Cemelve Sffn savalarnda mslmanlar kar karya gelmilerdi. Ancak gelimelerin en tehlikelisi 661 ylnda Hz. Alinin ldrlmesiydi. Hz. Ali ldkten sonra ve olu Hasann halifelikten vazgemesiyle Muviye halife olmutur75. Hz. Osman zamannda Suriye genel valisi olan Muviye, Hz. Osmann ldrlmesine kadar Suriye valiliini yrtmtr76. Bunun iin Hz. Aliye kar ortaya kan isyan am blgesinden balamtr. Bu isyann slam tarihinde ilk isyann olduunu sylemek mmkndr.

3- Emev Zamanndan Osmanl Dnemine Kadar dare

Hz. Alinin katledilmesiyle Medine idar ve siyas nemini kaybetmitir. nk Emevler halifelik makamna getikten sonra devletin baehri buradan ama intikal etmitir. te slam tarihinde yeni bir devrin baladn sylemek mmkndr. Muviye halife olduktan sonra Medineye vali olarak Mervn bin el-Hakem bin meyyeyi tayin etmitir. Kads ise Abdullah bin Nevel bin el-Haris idi. Baz
73 74 75

es-Seyyid, Mohamed Abdlhay el-Kettn el-dris el-Hasan el-Fs, et-Tertibl-dryye, Tahkik Abdullah el-Hlid, Beyrut, ts., s.200. en-Nehrvn, a.g.e., s.145; es-Sehv, a.g.e., s.48. Hakk Dursun Yldz, Abbsler DA, I, stanbul, 1988, s.31.

19

rivayetlere gre tbilerden Medine kadlna ilk tayin edilen kii bahis konusu bn el-Hristi. Muviye tarafndan Medinede tayin edilen valilerin en nemlilerinden ad geen Mervn, Sad bin el-s ve Abdlmelik bin Mervn idi. Emevilerin ilk devirlerinde Medinenin idaresinde en nemli gelime Yezd bin Muaviye (60/680) dneminde olmutur. Bu dnemde Amr bin Sad bin el-s adyla tannan bir Emevi Medine ve Mekkeye birlikte vali olmutur. Zikredilen vali, valilii Medineden srdrmtr77. lk defa slam tarihinde Medine ile Mekke beraber tek bir vali tarafndan idare edilmitir. slam devletinin snrlar Emevi dneminde genilettikten sonra, devlet merkezi, am blgesi dnda be byk eyalete blnmtr. Bu eyaletlerden biri Arabistan eyaletiydi. Medine ehri szkonusu eyaletin merkezi olarak seilmitir78. Dier bir ifade ile bu dnemde Arap yarmadasnn tamam Medineden idare ediliyordu. Bunun iin Medinenin geen dnemlerde kaybettii siyas ve idar zelliklerini yeniden kazanmaya baladn sylemek mmkndr. Emevi halifelerinden olan Him bin Abdlmelik zamannda (105/724125/743) Medine, Mekke ve Tif birlikte ad geen halife tarafndan tayin edilen vali ve ayn zamanda days olan brahim bin Him bin smail bin el-Veld tarafndan yrtlmtr. Bu gelenek Emevi devleti yklncaya kadar devam etmitir. Emevilerden Mekke, Medine ve Tife son tayin edilen valinin ad Abdlmelik bin Mohammed bin Atiyye es-Sad idi. 130/748 ylnda ehre tayin edilen esSadnin valilii 132/750 ylna kadar yani devletin ortadan kaldrlmasna kadar srmtr79. Abbs devletinin ilk dnemlerinden zaptedilen topraklar yirmi drt ana eyalete ayrlmtr. Bu eyaletlerin arasnda Hicaz eyaleti bulunmaktayd80. Medine, zikredilen eyaletin ehirlerinden biriydi. Abbslerin ilk halifesi olan Ebl-Abbas esSeffh (132/750-136/754) tarafndan Haremeyne (Mekke ve Medine) tayin edilen vali, onun amcas Davud bin Ali bin Abdullah bin el-Abbas idi. Buna gre ad geen Abbas, Abbslerin Medinede ilk valisi saylmaktadr. Onun lmesinden sonra yerine Ziyd bin Ubeydullah el-Hrs getirilmitir. Ayn zamanda Medineye
76 77 78 79

smail Yiit, Emevler, DA, XI, stanbul, 1995, s.88. es-Sehv, a.g.e., s.49. . Yiit, a.g.m., s.95. es-Sehv, a.g.e., s.52.

20

abdullah bin er-Reb tayin edilmitir. Eb Cafer el-Mansr halife olduktan sonra (136/754-158/775) er-Reb azletmi ve yerine Cafer bin Sleyman bin Ali bin Abdullah bin el-Abbas tayin etmitir. Bunun yannda el-Mansr zikredilen Cafere Mekkeyi de vermitir. 140/757-758 ylndan nce Mekke, Medine, Tif ve bir rivayete gre el-Yemma birlikte ad geen Ziyd el-Hrsye verilmitir81. Abbs halifesi olan el-Memun zamannda (198/813-218/833) Yemen blgesi, Mekke ve Medine ehirlerine eklenmi ve blgeye Sleyman bin Abdullah bin Sleyman bin Ali bin Abdullah bin Abbas adyla bilinen kii vali olarak tayin edilmitir82. Medinede erf hakimiyeti VI/XII.yy.da balamtr. Bunlardan ilk emir Hseyin bin Mahnayd. Onun soyu Hz. El-Hseyin bin Ali bin Ab Talibden gelmektedir83. Erf emirlii zamannda mehur Medine atei meydana gelmitir84. Bu atein snmesinden yl sonra, yani 657/1259 tarihinden itibaren erflarn arasnda emirlik mcadelesi balamtr. Aslnda bu mcadelenin 624/1227 ylnda Medine emiri Ksmn ldrlmesiyle baladn sylemek mmkndr. Ancak son zikredilen yldan itibaren 657/1259 ylna kadar Medine emirliinde fazla uygunsuzluk olmadndan dolay, szkonusu mcadelenin XIII.yzyln ikinci yarsnda youn bir ekilde ortaya ktn sylemek daha uygundur. Bu durum 782/1380 ylna kadar devam etmitir. Bu ylda Cumaz bin Hibe bin Cumaz Nedine emiri olmu ve 785/1383te kendisi ile babasnn amcasnn olu Muhammed bin Atiyye bin Masuru ortak emirlik yapmtr. Bu mterek emirliin, Medinede ilk mterek emirliin olduunu syleyebiliriz. Yalnz bu emirlik ok srmemitir. nk iki yl sonra ad geen Muhammed bin Atiyye Cumaz tarafndan azledilmitir. Bin Atiyye azledildikten sonra emirlik mcadelesi yeniden ortaya kmtr. Bu

80 81 82 83 84

H. Dursun Yldz, a.g.m., s.39. es-Sehv, a.g.e., s.52. es-Sehv, a.g.e., s.54. es-Sehv, a.g.e., s.56. 3 Cemziyelhir 654/28 Haziran 1256 tarihinde Medinede korkun bir grlt olmutur. Bunun akabinde byk bir deprem olmutur. Deprem olduktan sonra yeryznden kocaman bir ate kmtr. Atein k Medine ovalarnda ve clibn adyla bilinen bir ovada balamtr. Bu ova Medine merkezinden yarm gnlk mesafede yer almaktadr. Ate ktktan bir sre sonra ehrin tamam altnda kalmtr. Hatta onun Mekkeden grlmtr. Ancak bu meselede en ok dikkati eken hususiyet szkonusu atein ss yoktu. Bu nedenle herhangi bir hasar olmamtr. Zikredilen ate gn srmtr (en-Nehravn, a.g.e., s.100-103). 21

mcadele

883/1478 ylna kadar devam etmitir. nk bu ylda e-erf

Muhammed bin Berekt Medineye gelmi ve bahis konusu emirlik mcadelesine meydan vermemek iin ehrin iinde bir miktar asker braklmtr. Bunun yannda Cumaz ailesinden gelen Kuseytil bin Zher bin Sleyman emir olarak tayin etmitir. e-erf bin Berekt, Kuseytilin emirliinin resmi olabilmesi iin merkezi hkmete mektup gndermitir. Merkezden gelen cevaba gre Kuseytil Medinenin resmen emiri olmutur. Medinede Kuseytilin emirlii 887/1482 ylna kadar devam etmitir. Zikredilen ylda Medine emirlii Mekke emirine braklmtr. Dier bir ifade ile Medine emirliine tayin edilecek ztn seilmesi Mekke emiri tarafndan gereklemitir. Bu yzden szkonusu ylda e-erf Muhammed bin Berekt Medineliler ile istiare ederek Medine eski emirlerinden Zubeyryi tekrar emirlik makamna getirmitir. Bir sene sonra vefat eden zubeyr, onun yerine olu Hasan tayin etmitir. Emir Hasan yine Mekke emiri tarafndan da grevlendirilmitir. Ancak 901/1495-1496 ylnda zikredilen emir Hcre-i erfeye saldrm ve iinde bulunan para ve kandil ile birtakm eyler almtr. Ayn eyi babas emir olduu zaman da yapmtr. Emir Hasan yapt bu irkin davrantan sonra Medine emirliinden alnm ve yerine Fris bin aman bin Zuheyr bin Ziyn bin Mansur bin Cumaz atanmtr. Recep 901/Mart-Nisan 1496 Medineye ulaan Fris ileri bastrmtr. Bununla beraber bunlar tarafndan Medineden alnan paralarn tamamn iade etmitir. Ayn zamanda Ehl-i Snnete mensup kiilere byk bir sayg gsteren Fris Medine emirlerinin en iyi olanlarndan saylmaktadr85. XIII. yzyln zellikle ikinci yarsndan itibaren XVI.yzyln balarna kadar olan dnem, Medine idaresinin tarihinde emirlik mcadelesi dnemi olarak vasflandrlabilmektedir. Bu dnemde istikrar grmeyen Medineye birden fazla erflar tarafndan saldrlmtr. Hatta Mescid-i Nebev ve Hcre-i erfe bu saldrmalardan uzak olamamlardr. Medine Eyyb ve Memluk dnemlerinde Msra balanmasna, bu iki devletin merkezleri Msrda olmasna ve Msr Medineye yakn olmasna ramen, zikredilen devletin hkmdarlar Medinede meydana gelen bu gibi olaylar engellememilerdir. Byk bir ihtimal ile bunun en nemli sebebi gerek Eyyb sultanlar gerek de Memluklu hkmdarlar Medineyi
85

es-Sehv, a.g.e., s.57-58. 22

yrtebilmek iin belirli bir idare sistemi koymamakla beraber, ehir ile ilgili ileri erflara brakmlardr. Erflar i mezhebine mensup olduklar iin Medineyi gerei gibi korumamlar ve ok sayda irkin davranlarda bulunmulardr. ekil 4: slam Dneminde

Yerle me
ehirleme Safhas

ehir Devleti Devlet Bakenti Emirlik Dnemi 4- Osmanl Dneminde dare Osmanllar Yavuz Sultan Selim 22 Ocak 1517de Kahire yaknndaki Ridaniyede Memluk ordusuna kar byk bir zafer kazandktan sonra, Msra ve Memlklara ait topraklara hakim olmulardr. Bu topraklardan biri Haremeyn erifeyn yani Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere idi. Bunun yansra Osmanl padiahlar Mslmanlarn tek temsilcisi olma yolunda nemli bir adm atmlardr. Halife unvan ise, nceki dnemlerde Osmanl hkmdarlar tarafndan kullanlmtr86. Msr zaptedildikten sonra Mekke ve Medinenin Osmanl idaresine

86

Halil nandk, The Ottomans and the Caliphate, The Cambridge History of Islam, I, Cambridge, 1970, s.320-323. 23

giriiyle, Yavuz Sultan Selim Hdiml-Haremeyni erifeyn unvann kazanm ve iki kutsal ehrin ahalisine ihsn olarak 200.000 filori gndermitir87. Osmanllar, Osmanl idar sistemini Msrda saladktan sonra, bahis konusu iki kutsal ehri Msr eyaletine balamlardr. Bu ekilde Medinenin en nemli ilerinden saylan idar ve mal ileri Msr beylerbeyisine verilmitir88. Bu hususla ilgili Msr beylerbeyisine, kadsna ve defterdrna 17 Zilhicce 985/25 ubat 1578 tarihinde bir hkm gnderilmitir89. Genelde gerek Medine gerek Mekke ile ilgili iler Msr tarafna bildiriliyordu. 1582 civarnda bu hususta grlen baz kusurlar nedeniyle 26 Zilhicce 990/21 Ocak 1583 tarihiyle Msr beylerbeyisine bir hkm gnderilmitir90. Bu husus iin yukarda belirtilen ayn tarih ile Mekke kadsna ve eyhul-Hareme bir hkmn gnderildii grlmektedir. Gnderilen bu hkmn bir suretinin Medine kadsna ve eyhul-Hareme verildii anlalmaktadr91. Bazen

87 88 89

90

91

Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osmn, Matbaa- mire, stanbul, 1341, s.264; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, Trkiye Yaynlar, stanbul, 1971, s.43. Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI.Asrda Msr Eyaleti, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1990, s.265. Msr beylerbeyisine ve kadsna ve defterdrna hkm ki: Sen ki beylerbeyisin mektb gnderp mahrse-i Msrda ve tevbiinden Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere ve Cidde-i Mamre ve gayri yerlerde mme ve hssaya mteallik kall kesr vki olan beytl-ml mr in zabt olundukdan sonra shibleri gelp verset tarkiyle haklarn taleb etdkde sahih vrise olduklar nakl-i eriyye taleb olunup taallle mi amel olunsun yoksa hemen mteveffnun vrisleri olduu erle isbt eyledklerinden sonra verilsn emr-i erf ne vecihle olursa hkm irsl olunmasn arz etmisin. md elli bin akadan ziyde olan hussa sdde-i sadetime istim olunmak emr edp buyurdum ki: vusl buldukda mahrse-i Msrda ve sir tevbiinde mme ve hssa beytl-ml mr in zabt olundukdan sonra veft edenlern vrisleri size gelp dav hakk eyledklerinde elli bin akaya varnca vki olanlar nakl- ehde-i eriyye vsl hid ile keml-i dikkat ile anda istim eyleyp erle sbit olan haklarn alveresin (BOA, MD, nr.XXXIII, 240/492). Msr beylerbeyisine hkm ki: Mektb gnderp Haremeyn-i erfeyne mtealik husslar kadmden Msr cnibine ilm olnugelmi iken hl ol cnibe mrcaat olunmayup bildkleri zere arz etdkleri ecilden anbar hssadan ve Cidde mahslnden vazfe ve buday in kimesnelere ahkm- erfe verilp kll muzyaka vermilerdr dey bildrdn ecilden kadlara ve eyhl-haremlere ahkm- erfe yazlup sana gnderilmidr. Buyurdum ki: vardukda irsl olunan gemileri uladurup dahi anlara cnibinden sonra ilm olunan mevd sen dahi vech mnsib grdn zere Sdde-i sadetime arz eyleyesin (BOA, MD, nr.XLVIII, 257/725). Mekke Kadsna ve eyhl-Hareme hkm ki: Msr beylerbeyisi mektb gnderp kadmden Haremeyn-i erfeyne mteallik husslar ve Cidde mahslnden ba zlara ibtid ve terak arz olunmak lzm geldkde Msr beylerbeyisi olanlara ilm olunup onlar dahi vech mnsib grdkleri zere arz ederler iken hl ol cnibe mrcaat olunmayup Msr haznesinden ve Cidde mahslnden ibtid nice dirik ve terakk in ve anbr- hssadan buday in ahkm- erfe verilmekle kll muzyaka verirler dey bildrmein buyurdum ki, vusl buldukda anun gibi Haremeyn-i erfeyne mteallik olan husslardan sitane-i sadetime ilm lzm olan mevdd vuk zere Msr beylerbeyisine ilm edesin ki 24

Medinede grev alan yerli idareciler herhangi bir husus iin merkezi hkmeti bildirdikten sonra, hkmet tarafndan arz edilen iin zlmesi iin Msr beylerbeyisine hkm gnderiyordu92. Medine ile ilgili nemli ilerden biri, szkonusu ehre yollanan ihsanlar ve sadakalarn saklanmasyd. Bu sadakalarn gvenli bir yerde saklanmas iin 4 aban 973/24 ubat 1566 tarihiyle Msr beylerbeyisine bir hkm gnderilmitir. Hkmden anlald kadaryla, Msr beylerbeyisi Harem-i Nebevnin bir kesinde kule ina edilmesi ve onun korunmas iin Msr kullarndan elli kii ile bir aann buraya gnderilmesini emretmitir93. Zaten Medinede yaplm binalarn malzemeleri genelde Msrdan gtrlyordu. Bu yzden Msr beylerbeyisi bu konuda merkezi hkmet tarafndan muhataptr94. Arzedilen hususlarn halledilebilmesi iin gereken paralarn temin edilmesine bal olduu zaman, hkmler hem Msr beylerbeyisine hem de defterdarna gnderilmekte idi. Dolaysyla bu paralar genelde Msr hazinesinden temin edilirdi. Bu gibi hkmleri yeni ina edilecek binalar veya eski binalarn tamir edilmesinde grmekteyiz95.

92

93 94

95

ol dahi vech mnsib grd zere. Bir sreti Medine-i Mnevvere kadsna ve eyhl-hareme olana vech-i merh zere (BOA, MD, nr.XLVIII, 258/726) Msr beylerbeyisine hkm ki: Medine-i Mnevverede Nevbetler Aas olan Kdvetl-emcid vel-ekrim brhm zde mecdh Sdde-i Sadetime mektb gnderp, nevbetlerin sene-i erbaa ve sebn (ve) tisa mie evvl gurresinden dokuz yz yetmi be Ramazn gyetine gelince iki yllk cerye e alkleri gnderilmeyp mer-ol elinden ise tahsl mmkin olmayup ahvlleri mkedder oldun bildrmein buyurdum ki: Arz olundu zere cerye ve alklarn tehr itmeyp vakti ile gnderesin (BOA, MD, nr.VII, 359/1041, 11 Ramazan 975/10 Mart 1568). BOA, MD, nr.V, 408/1084. Msr beylerbeyisine hkm ki: Cidde mamre beyi Ahmed dme izzuhuya Mekke Mkerremede bin olunan ktbun hdmet emr olunup bi-hamdillahi tel itmma erip Medine-i Mnevvere dahi baz bin hdmet emr olunup ol bbda lzm olan kerestesini tedrk eyleyp gnderesin dey mukaddem hkm-i hmynum gnderilmidi. Hl ol emr-i erfim al mkn mukarrer olman buyurdum ki: varcak asl tehir tevakkuf etmeyp mrn-ileyhle haberlep emr olunan binya mteallik ne asl kereste ve sir nesne lzmsa muaccelen tedrk edp mahall-i memra gnderp mrn-ileyhe teslm edesin ve ne mikdr nesne tedrk edp gnderdn yazup bildresin, huss- mezbr mhimmtdandur, Ont mukayyed olup ihml ve musheleden hazer edesin (BOA, MD, nr.XXVIII, 76/180, 25 Recep 984/18 Ekim 1576). Msr beylerbeyisine ve defterdrna hkm ki: Mektb gnderp Medine kads ve eyhl-Harem size mektblar gnderp Mescid-i erf-i Nebev duvrlarnn cnib-i arkyesinde vki olan duvrnun nsf- uhr inhidma mil iyzem billahi tel b-kusr nice evler ve ribtlar harbe bis olduundan gayri nice Mslmanlarn helkine sebeb olup kll zarar olur dey drt bin filor tahmn olduun ve andan mad bender-i Yanbua vsl olan defe ve sadakat- buday konulu gelen vekle dahi shil-i deryda olduundan kesret-i matardan harp olup iine su girmekle budayun ekseri zyi olur. Zikr 25

Msr beylerbeylerinin Medine ile ilikilerinde dikkati eken en nemli husus, 1594 ylnda Harem-i Nebevdeki Ravza- Mutahharaya baz ihsn edenlerden tahsis edilen yedi bin filorinin eski Msr beylerbeyisi Ahmet Paa96 tarafndan alnmasdr. Ahmet Paann ald bu paray baz hususlarda harcad anlalmaktadr97. Aa yukar bu ilk defa Msr beylerbeylerinin gerek Msr hkmetine gerek merkezi hkmetine mensup olmayan ve halktan gelen baz kiiler tarafndan Medineye tahsis edilen paralarn bir miktarn aldklarn grmekteyiz. Ancak bu durum az rastlanr. Dolaysyla Medine ihtiyalar genel olarak Msr hazinesinden temin edilirdi. Ancak bu sefer durum tam deimitir. Ahmet Paa tarafndan meydana gelen bu olay, Msr eyaleti ile Medine arasndaki mal ilerin tek rneini tekil etmektedir. Bunun dnda baka bir rnein bulunmas zordur. Daha nce bahsedildii gibi Osmanllar Msr yklan Memlk devletinden aldktan sonra, Haremeyn-i erifeyni tekil eden Mekke ve Medine ile ilgili iler Msr valisine braklmtr. Buna gre Medine, Msr eyaletine bal idari bir birim olarak olmutur. ehrin ilerini yneten Msr beylerbeyisinin kendi merkezinde bulunmas nedeniyle, Osmanllar szkonusu ehrin iinde zikredilen beylerbeyisine baz yardmclar tayin etmilerdir. Bu yardmclarn en nemli vazifeleri ehrin ilerini yakndan takip etmesiydi. ler ar olduu zaman ad geen beylerbeyine haber verilir ve Msrdan gelen cevaba gre hareket edilirdi. Hatta bunlar stanbuldaki merkezi hkmete de bildirebilirlerdi. Bu yardmclarn banda kad ve eyhl-harem gelmektedir. Yavuz Sultan Selim Hdiml Haremeyni-erifeyn unvann kazandktan sonra, Mekke ve Medine ahalisi iin 200.000 filori sadaka olarak gndermitir. Bu sadakann beraberinde Msrn en iyi kadlarndan iki kad da yollamtr. Bu iki
olunan duvr ve vekle husslarna sbka Cidde beyi olan Ahmed dme izzhunun dahi vukfu vardur dey ilm etdklerin arz etmisin. mdi mrn-ileyh dergh- muallmda olup sul olundukda duvra iki bin be yz verile, bin be yz cmle drt bin filor kifyet eder dey cevb vermein buyurdum ki: vardukda zikr olunan duvr ve merhem drt bin filor ile istihkm zere bin etdrp filor Msr hazinesinden veresin amm isrfdan hazer edesin (BOA, MD, nr.XXXV, 296/748, 27 Recep 986/29 Eyll 1578). Ahmed Paa beylerbeyilii 998/1003 yllarn arasndayd. Bu yllar Msr eyaletinin reform dnemine mensup olmasna ramen, ayn zamanda fesd da mevcuttu. Bk. Seyyid Muhammed esSeyyid Mahmud, a.g.e., s.96-101. BOA, MD, nr.LXXIII, 12/29. 26

96

97

kadnn birinin Mekkeye dierinin de Medineye tayin edildii anlalmaktadr98. Bu iki kadnn gnderilmesiyle Medine ehri resmen Osmanl idaresine girmi olmaktadr. Bilindii gibi Osmanllarn kendilerine ait topraklarda belli bir idari sistemi uyguladklar grlmektedir. Bu sisteme gre tara tekilatta en kk idari birimi ky idi. En byk birimi ise eyaletti99. Ancak bu sistemin dnda zel stats olan baz yerler vard. Bunlarn arasnda Mekke ve Medine bulunmaktadr100. Hicaz blgesinin Osmanllar ile ilk irtibat Yavuz Sultan Selim dneminde gereklemitir. Bu dnemde Mekke erifi Berekt, olu Ebu Nmeyi Kahiredeki Osmanl Padiahna gndermitir. Ebu Nmey Yavuz Sultan Selim grtkten sonra, ad geen Padiah tarafndan erif Berekata berat ve hilat verilmitir. Buna gre erif Berekat kendi yerinde yani Mekke emiri olarak braklmtr. 1525 ylnda erif Berekat vefat etmitir. Bu yzden Kanun Sultan Sleyman Ebu Nmeye emirlik bert ve hilat vermitir101. Medine ise, eriflerin nfzu ortadan kaldrldktan sonra sadece iki memur tarafndan idare edilmeye balamtr. Bu yeni idar sistemin iinde Medinenin eski emirlerin yeri yoktur. Byk bir ihtimal ile Osmanllar emirlik sembol sadece Mekkede salamak istemilerdir. Medine-i Mnevvere bir kad ile eyhl-harem tarafndan idare edildii iin hem kaza sfat hem de eyhlik zelliini tamtr.

98 99

100 101

Hoca Sdeddin, Tct-Tevrih, II, stanbul, 1279-1280, s.372; Solakzade, Tarih, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, 1297, s.410. Yusuf Halaolu, XIV-XVII.yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve sosyal Yap, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1997, s.83. Ayrca bak. ;. Metin Kunt, Sancaktan eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl Umeras ve l daresi, stanbul, Boazii niversitesi Yaynlar, 1978. Mehmet pirli, Klasik Dnem Osmanl devlet Tekilt, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul, IRCICA, 1994, s.224. Bu husus iin bk. Feridun M. Emecen, Hicazda Osmanl Hakimiyeti Tesisi ve Ebu Nmey, Tarih Enstits Dergisi, Say 14, stanbul, 1994, s. 87-120. 27

ekil 5: XVI.yyda Medine dar Stats eyhl-Harem Kad

eyhlik

Kaza

Medine

eyhlik Kazas

Kaza eyhlii

Ortak Kaza ve eyhlik

C- Osmanl Dnemi Medinesi 1) ehrin Fiziki Yaps ve Nfusu

Medinenin fiziki yapsnda kale nemli bir yere sahiptir. Tespit edilebildii kadaryla ilk kale Abbasi halifelerinden olan et-Ti-lillh zamannda (363/974381/991) vezir Adudud-Devle tarafndan ina ettirilmitir. Ancak bu kale zamanla harabe olmutur. Bu nedenle 440/1048-1049 ylnda Medine ribtlarndan olan Acem ribtnn sahibi Cemaluddin Mehmed el-Asfahn tarafndan tamir edilmitir. Baz rivayetlere gre Memlk sultan Kaytbayn szkonusu kalenin baz ksmlarnn tamir ettii zikredilmektedir. Dier yandan Kanun Sultan Sleymann bahsedilen kalenin baz duvarlarn restore ettii sylenir. 750/1349 ylnda Medine emiri Sad bin Sbit kalenin baz taraflarnda bir ukur kazmaya balamtr. Yalnz onun vefat

28

etmesinden dolay bahis konusu ukur gereklememitir. Bu ukurun sonraki dnemler Medine emirleri tarafndan tamamland anlalmaktadr102. Kale zamanla yerleme yerleri ile evrili olarak fiziki yapnn bir paras olmutur. Osmanl dneminde kale etrafnn mesken olduu hatta duvarlarna bitiik evler yapld dikkati ekmektedir. Nitekim 13 Zilkade 975/10 Mays 1568 tarihinde Medine kadsna ve eyhul-Hareme gnderilen bir hkmden anlald kadaryla bu evlerin ina edilmesi sebebiyle, kale duvarlarnn yklma tehlikesi arzettii dikkat ekiciydi. Bu yzden bundan byle kale duvarlarna bitiik binalarn yaptrlmas yasaklanm etrafndaki yerleme yerlerinin temizlenmesi istenmitir. Fakat bunun gerekleip gereklemedii bilinemiyor103. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1316 numaral surre defterine gre, 998/1589/1590 ylnda Medine kalesinde yaayan baz kimselerin adlar da kaydedilmitir. Bunlarn bazlarnn isimlerini yle zikredebiliriz: yl-i Mehmed Aa Dezdr- Sbk Sade tbi-i Dezdr yl-i Kbil Abdullah yl-i Hseyin blk ba Zdl-Hayr atk-yi blk ba yl-i Mehmed blk ba Merna tab-i Hasan blk ba yl-i mer Halfe

102 103

el-Hanef Muhammed Ak, htisrl-Hulsa f Tarihil-Medine, K, nr.T.498, v.187a-188a. Medine-i Mnevvere kdsna ve eyhul-Hareme hkm ki: Mektp gnderp, Medine-i Mnevverede Kala dvrlarna ulak baz kimesneler evler ve havzlar bin idp ve binlarna kerpi kesmek in dvr diplerinden toprak kazmakla temeli buuk zirdan ziyde toprakdan tara kalup bu hli zre olursa ok zaman gemeyp dvrlarna zarar gelp diy bildrdnz ecilden buyurdum ki: Gresiz, kazyye arz olundu gibi olup anun gibi Kala dvrna muttasl evler ihds olup Kala zararlar olanlar defu ref idp bin-bad kalaya muttasl evler ihds itdrmeyesiz ve kala temeline karb yirde kerpi kesdrmeyp memnu olmayan yazup arzeyleyesiz. Huss- mezbr mhimdr, onat vechile mukayyd olasz (BOA, MD, nr.VII, 482/1390). Ayrca bk. BOA, MAD, nr.17928; s.37; BOA, MAD, nr.17937, s.9. 29

yl-i Ahmed Mahmud yl-i Mehmed nin Muharrem yl-i Mehmed bin Ahmed yl-i Mus bin Abdullah yl-i mer bin Osmn yl-i es-Seyyid Habb yl-i Hasan el Basr yl-i brahim bin Mehmed104 Dier yandan Evliya elebiye gre, kalenin iinde yzyirmi evin bulunduu kaydedilmitir105. Medinenin slm ehirlerine benzer ekilde mahallelere ayrld ve bu ekilde fiziki gelime iine girdii anlalmaktadr. Medinenin bilinen ve dier mahalle gruplarn kapsayan en nemli mahallesi, Harem mahallesidir. Ayn zamanda ehrin merkezini tekil eden mahallenin ilk ekirdei Hz. Peygamberin Medineye geldiinde tesis edilmitir. Harem-i Nebevnin kurulmasyla ortaya kan mahallenin ehrin en eski mahallelerinden olduunu sylemek de mmkndr. Medinede Harem ad, Hz. Peygamberin tarafndan izilen blge iin kullanlr106. Harem blgesinin snrlar Medinenin kuzeyindeki Sevr adyla bilinen dadan gneydeki Ayr dana kadar uzanmaktadr107. Baz rivayetler Medinede Sevr adyla bilinen bir dan olmadn zikretmi ise de, dier rivayetlerde Uhud dann arka tarafnda Sevr adnda kk bir dan olduunu sylemektedir108. Buna gre Uhud da Medine Haremi iinde kalr. Harem blgesinin doudan batya kadar snrlar ise Harret vkmdan balamakta ve Harretl-vebre ile bitmektedir.

104 105 106 107 108

TSMA, SD, nr.1316, v.17b. Evliya elebi, a. g. e., v.121a. Salim t, Harem, DA, XVI, stanbul, 1997, s.127. bnn-Neccr, a.g.e., s.51; S. t, a.g.m., s.131. en-Nehrevn, a.g.e., s.46-47. 30

Bylece Harem mahallesi yarap aa yukar 22 km.lik bir daireyi tekil etmektedir109. Medinenin nemini Harem mahallesinin bulunmasndan kazandn sylemek mmkndr. Ayn zamanda mahallenin zellii Harem-i Nebev ile Hz. Peygamberin trbesinin bulunmasndan gelmektedir. Bu yzden tarihi sre iinde Hz. Peygamberin zamanndan itibaren Osmanl dnemine kadar Mslmanlarn banda olan Halifeler ve hkmdarlar szkonusu blgeye byk bir nem vermilerdir. Bu nem mahallenin muhtelif yerlerinde mescidler, medreseler, mektepler, vakflar, zaviyeler, ribtlar ve sebiller gibi eitli ilmi, din ve sosyal messeselerin ina edilmesinde grlmektedir. es-Sehvnin zikrettii bilgilerden rendiimiz kadaryla bu messeselerin hemen hemen ou Harem-i erfin evresinde kurulmutur110. ehri sslenen bu messeselerin yannda ayn mahallede ve zellikle Mescid-i erifin etrafnda bir sr yaplmtr. Medinede ilk sr Abbs halifesi olan et-Ti-lillh bin el-Mut-lillhin (363/974-381/991) veziri Aduddevle bin Buveyh tarafndan kurulmutur111. Bu srun 363/974 ylnda veya baka bir rivayete gre 368/978-979 tarihinde ina edildii zikredilmitir. Ancak szkonusu sr zaman gittike viraneye dnmtr. Bu nedenle 554/1159 ylnda Eyybilerden Nureddin ehd Mahmudun veziri olan Cemaleddn Mohamed bin Mansur el-Cevd el-Esfahn yeni bir sr kurmutur. Rivayetlere gre bu sr mkemmel bir ekilde yaplmtr. Zikredilen srun yaplmasndan birka sene sonra ad geen Nureddn ehd Harem-i Nebev etrafnda baka bir sr yapmtr. Bahis konusu srun almalar 557/1162 ylnda balam ve 558/1163 tarihinde bitmitir112. Ancak bu son yaplan srun nceki kurulmu olan srun iinde veya zerinde yaplp yaplmadn sylemek pek zordur. Dolaysyla bu konu hakknda kaynaklar bilgi vermemitir. Harem mahallesindeki sr krk kadar kule ile drt kapdan ibarettir. Ykseklii ise otuz metredir. Medinenin en geni ve gzel caddeleri mahallenin
109 110 111 112

S. t, a.g.m., s.131. es-Sehv, a.g.e., s.36-37. es-Semhd, a.g.e., v.104a. Sylemez Olu Sleyman, a.g.e., s.189. 31

merkezi ve ehrin ortasnda yer alan Harem-i Nebevden kan caddelerdir. Srun dnda ve zellikle ehrin gney ve batsnda baheler ve hurma aalar bulunmaktadr113. Mahallenin en nemli yaplarndan biri pazar, slam tarihinde ilk defa olarak Hz. Peygamberin zamannda kurulmutur. Bu dnemde Hz. Peygamberin Medine sakinlerinden olan Ben Side adyla bilinen bir kavme gittii ve onlarn mezarlk olarak kendilerine tahsis ettikleri yeri istedii sylenmitir. Ben Side yeri Hz. Peygambere verdikten sonra, o da zikredilen yerde Mslmanlar iin bir pazar kurmutur114. Bu ekirdek mahalle birimi birok soka da ihtiva ediyor olmaldr. Osmanl dneminde ana yerleim bu mahalle erevesinde oluumunu srdrmtr. Szkonusu kesimde yaayan nfus birikimi hakknda ise fazla bir bilgi ve belge yoktur. Bilindii kadaryla Medinede ilk tahriri surre alanlar tesbit amacyla III. Murad dneminde (1574-1595) yaplmtr. Yalnz bu tahririn szkonusu padiahn saltanatnn hangi ylnda olduu bilinmemektedir. Zikredilen tahririn sonucuna gre ad geen ehirde oturan kimselerin says alt bin alt yz altm alt kiiydi115. Ancak bu rakam daha sonra belirtilecei rakamlara nazaran Medinenin ahalisinin hepsini deil, sadece onlardan surre alm olan kiilerin saylarn aksettirmektedir. Mesela 1004/1595-1596 ylnda Medineye gnderilen surreden en az alt bin drt yz yirmi yedi kiinin faydaland anlalmaktadr116. Bu kiilerin ehirdeki olan muhtelif yerlerde oturduklar grlmektedir. Mesela bunlardan drt bin yz elli bir kii evlerde, yedi yz altm dokuz kii ribtlarn eski odalarnda, alt yz doksan iki kii ribtlarn yeni odalarnda, otuz iki kii zaviyede ve on kii zaviye-i Hmyunda kalyorlard. Kalan be yz krk alt kiinin nerede oturduu yer zikredilmemitir. Bu yzden zikredilen ilk rakamn bahis konusu ehrin ahalisinin sadece bir blmn tekil ettiini sylemek mmkndr. Bunun en belirgin kant, XVI. yzyln seksenlerinde Medine halkna yollanan budaylar, ehirde sakin ve mucavirlerden sekiz binden fazla kiiye tahsis edilmitir. Bu durum 4 Zilhicce
113 114 115

emesddn Sam, a.g.e., s.4245. es-Semhd, a.g.e., v.139b. BOA, MD, nr. LXXXIX, 24/65.

32

987/22

Ocak

1580
117

tarihinde

Msr

beylerbeyisine

gnderilen

hkmden

anlalmaktadr

. Bu noktadan hareketle bu konuda zikredilen btn rakamlar

szkonusu ehrin nfusunu yanstmamaktadr. Bu rakamlar surreden sadece hisseleri olacak kiileri tekil etmektedir. Bu ekilde ehirde oturan kiilerin (ahaliden olsun mucavirlerden de olsun) nemli bir kesimi kaydedilmemitir. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 5716 numaral surre defterinde bulunan notlardan anladmz kadaryla, III. Murad dneminde ve zellikle 998/1589-1590 ylnda Medinede on bin adam olduu grlmektedir. Bin erdeb matbah- erfte fukarya orba pimek in alkonup bk kalann sls erf- Ben Hseyne verilp ve slseyn ahli-i Medne-i Mnevvereye ki on bin nefer admdr her ay birer vebe Buday verilp118 kayd buna iaret eder. Bu adamlarn ocuklar kaydedilirse, ehrin nfusu en az otuz krk bin kii aras olmaktadr. Bu rakam, Medine-i Mnevverenin byk bir ehir olduunu sylemek mmkndr. Baz aratrclarn bu fikri benimsedikleri grlmektedir119. Sonu olarak Medinenin fiziki yapsnn mahiyeti ve ierdii nfus kesafeti, Osmanl kaytlarnn yardmyla XVI.yzyln son eyreinde, gerek nitelik gerekse nicelik olarak nispeten aydnla kavuturulabilmektedir. 30-40 bin kiilik byk nfus kesafeti, dini bir merkez iin kozmopolit bir yapy ortaya koymak bakmndan da manidardr. Medine toplumu Osmanl dneminde, sadece imparatorluun muhtelif yerlerinden gelenler deil, randan Hindistana, Maribe kadar sosyal eitlilik oluturan gruplarla ilgin bir kompozisyona sahip olmutur. Yerlileri, dardan gelenleri, zenginleri, fakirleri, mucavirleri, mezhebi zmreleri, ulemas, fakihleri ile Osmanl Medinesi XVI.yzyl sonlarnda kazanm olduu sosyal yapsn, pek bir deiime uramakszn sonraki asrlarda da srdrecektir.

116 117

118 119

TSMA, SD, nr.1209/2, v.2b-3a Msr beylerbeyisine hkm ki mektup gnderp Medne-i Mnevverede ehl-i snnetten ve cemattan olan ulem ve suleh ve me-i fkara in Medne-i Mnevvereye her sl irsl olunan sadaka- budaylar Medne-i Mnevverede sekiz bin neferden ziyde mucavir ve skin olanlara mahss olur (MD. nr. XXXIX, 115/278). TSMA, SD, nr. 5716, v.1b. Suraiya Faroghi, Haclar ve Sultanlar Osmanl Dneminde Hac 1517-1638, stanbul, 1995, s. 93. 33

2) Fiziki Gelimenin Gstergesi Olarak Din, lm ve Sosyal Messeseler

Medinenin slm messeselerinin ilk nvesi olacak en nemli kuruluu, hi phesiz mesciddir. Dini ve sosyal yn ile bir messese olarak tanmlanabilecek fonksiyona sahip klnm, ilerideki gelimelere de bir bakma model olmutur. Bilindii gibi Hz. Peygamber hicri 1.ylda (622) Medineye girer girmez bir ibadet yeri / mescid kurulmasn emretmitir. Mescidler islamn ilk tarihlerinden itibaren Osmanl dnemine kadar, sadece dini bir yer deil ayn zamanda eitim ve retim yaplan, baz sosyal fonksiyonlar olan en nemli kurum olmutur. Ayrca mescidler, bu sre iinde islam tarihinde yer alan muhtelif devletlerde bir bakma ana idar merkezleri de tekil etmekteydi. Dier bir ifade ile ad geen messesede idari iler ve devleti ilgilendiren konular da grlp neticelendiriliyordu. Medinede Hz. Peygamber Mescidinin kurulmasndan hemen sonra, onun arka ksmnda mslmanlardan fakir olan kimseler iin oturma yerleri oluturulmutur. Bunlar da ileriki yllarda ortaya kacak Ribat Messesesinin ilk ekirdeini tekil etmitir. Bu ekilde Ribat messesesi, slam tarihinde ikinci messese olarak kabul edilir. Bu messese, Medinede ve sosyal hayatta nemli bir rol oynamtr. Hz. Peygamber ve drt halife dneminde Medinede bulunan messeselerin hemen hemen tamam din messeselerden ibarettir. Dier bir ifade ile zikredilen dnemde henz hayr messeseler belirgin bir ekilde teekkl etmemitir. nk Medine bu dnemde din, sosyal, kltrel, ekonomik ve siyas olarak yeni belirgin hale geliyordu. Bu nedenle bahsedilen dnemdeki messeselerin azln zikredilen hayatn muhtelif alanlarnda olan gelimelerin normal bir sonucu olarak kabul etmek mmkndr. Emev ve Abbas dnemlerinde hayr messeselerin kurulmasnda nemli bir deime olmamtr. Bilindii gibi Emev devleti, Hz. Osmann ehid edilmesinden sonra ve olayn akabinde meydana gelen siyas gelimelerden sonra ortaya kmtr. Bu siyas gelimelerin en nemli sonucu, devlet merkez Medineden Sama intikal etmi olmasdr. Emevlerin Medineye nem vermemeleri, burann slmi idare merkezi olma zelliini sona erdirmitir. 63/683 ylnda Medinelilerin Yezd bin Muaviyeye bat etmedikleri iin Muslim Bin Ukba, Emev askerleriyle Medineye

34

girerek ehrin g kazanp itaat altna alm, bu arada pek ok Medineli de hayatn kaybetmitir. Medineliler ayn muameleyi Abbas dneminde de grdler. Abbas halifelerinden olan El-Mustain-Billah dneminde ve zellikle 251/865 ylnda Medine-i Mnevvere, smail bin Yusuf bin brahim bin Musa bin Abdullah bin ElHasan tarafndan kuatlm, bunun neticesi ehir halknn byk bir ounluu alktan lmtr. Ayn ekilde Abbas halifesi olan Al-Mutemid- Alellah dneminde (256/870-278/891) Mehmed bin El- Hasan, Medine ahalisi zerinde basksn artrm, hatta ehirde kald sre ierisinde Mescid-i Nebevide bata Cuma namaz olmak zere hibir namazn klnmasna izin vermemitir.Bu durum Abbas halifesi olan Al-Muktedir Billah dnemine kadar (295/908-319/931) srmtr. 311/923-924 ylnda zikredilen halife, bu kutsal yerlere yeniden itibarn iade etmi ve Mekke ile Medine halkna 315.426 filori altn gndertmi, bylece surre eklinde anlacak uygulama da bir bakma balatlmtr. el-Muktedir Billah iki mukaddes ehrin ahalisine her yl 300000 dinar tahsis etmitir. Medine, Mekke ile birlikte nemli bir dini merkez olma zelliine bu dnemden itibaren daha kuvvetli vurgularla kavumu olmaldr. Ancak Medinede hayri messeselerin ciddi bir ekilde ina edilmesi Memlk idaresi dneminde balamtr. Bu dnemde szkonusu devletin sultanlar ok sayda messese ina etmilerdir. Bunlarn yannda zenginlerden baz kimselerin eitli messeseler bina edildikleri anlalmaktadr. bulunmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi, Medine-i Mnevvere zellikle Abbasiler zamanndan itibaren byk bir nem kazanmtr. Bu nem Memlk ara devresinin ardndan Osmanllar dneminde daha dzenli bir hale gelmitir. Bu sebeple Osmanl Devleti, dier Trk ve slam devletlerine nazaran ad geen ehirde en ok ilm, sosyal ve din messese ina eden devlet olmutur. Dier bir ifade ile Hz. Peygamberin zamanndan itibaren Osmanl dnemine kadar Medinede kurulan hayr messeselerin hem say bakmndan hem de eit asndan en nemli ksm Osmanl Devleti idaresine rastlar. Burada dikkati eken en mhim konu, bahis konusu ehirde bina edilen messeseler sadece Osmanl sultanlar tarafndan kurulmam Bunlarn arasnda medrese, mektep, hastahane ve ribat

35

bulunmasdr. Zira padiahlarn analar ve eleri ile sadrazamlar gibi devlet adamlar da muhtelif messeseler ina ettirmilerdir. Bunun en belirgin rnei Kanun Sultan Sleymann ei olan Hrrem Sultan ve Sadrazam Sokollu Mehmed Paadr. a- Mescidler

Kb
Bilindii gibi slam medeniyeti tarihinde ilk ina edilen messese mescid messesesi idi. Szkonusu messese byk bir ihtimalle mslmanlarn gnlk ibadetleri ile direkt ilgili olduu iin bu nemi kazanmtr. Tarihilere gre Hz. Peygamberin Mekkeden Medineye ettiinde yaptrd ilk mescid olup Medineye iki mil mesafede Kb adyla bilinen kyde bulunuyordu120. Zikredilen mescidin krk stunu ile kaps var idi121. Kb mescidi eski ekli ile Emev halifelerinden olan Hz. mer bin Abdlaziz zamanna kadar devam etmitir. Ancak bu dnemde ad geen mescid Hz. mer tarafndan geniletilmitir. Bunun yannda Hz. mer mescidin iinde birka stun daha yaptrm ve onlar mozaik ile sslenmitir. Dier yandan Hz. mer ayn mescid iin ilk defa olarak bir minare yaptrmtr. Yalnz Kb mescidi zaman gittike yine de yklmtr. Bir sreye kadar bu ekilde kalan mescid, Musul blgesinde Zengi emirlerin veziri olan Cemaleddin el-Esbahn tarafndan tamir edilmi ve geniletilmitir. Bu dnemde ad geen mescid kare biimindeydi. Boylamlar altm sekiz zira ve ykseklii yirmi zira idi. Ayn zamanda minaresinin uzunluu atsndan minarenin ucuna kadar yirmi iki zira idi. Minarenin stne uzunluu on zira kadar bir kubbe bina edilmitir. Szkonusu minarenin dou tarafndan enlemi on zira, bat tarafndan ise sadece sekiz zira idi. Bununla birlikte mescidin duvarlarnda otuz bir kck pencere vard122. 23 Zilkade 1003/30 Temmuz 1595 tarihinde Kubbe-i slam adyla da bilinen Kb mescidinin iinde hasr, mum ve kandil bulunmamaktayd. Bunun en nemli etkisi hac mevsiminde muhtelif slam blgelerinden Medineye gelen haclarn sz
120 121 122

bnn-Neccar, a.g.e., s.123. Katip Marak, a. g. e., s. 43. bnn-Necar, a.g.e., s. 125. 36

konusu mescidde ibadetleri yapamamalaryd123. Dier yandan Kb mescidinde alanlarn arasnda imam, hatib ve mid124 bulunmaktadr (Bk. Tablo 1). Kiinin Ad Mustafa bin Mehmed Yapt Grev

Mid
mam mam Hatb Hatb el-

Mehmed en Nr
Abdllatif Kad125 eyh Ahmed
127

bin
126

Mehmed Tablo 1: Kb mescidinde baz alanlar Harem-i erf

Hz. Peygamber Medineye ular ulamaz ehirde bulunan Mslmanlar ve dardan zellikle Mekkeden gelen muhacirler iin yeni bir cami daha ina edilmesini emretmitir. Bu mescid slam kaynaklarnda eitli adlar ile bilinmektedir. Bunlardan Harem-i Nebev, Harem-i Muhterem, Harem-i erf, Mescid-i Nebev gibi adlardr. Zikredilen mescid Rebilevvel 1/Eyll 622 tarihinde kurulmutur128. Kare eklinde olan mescidin boylar yetmi zira idi. Mescid-i Nebevnin kurulmasndan yedi sene sonra yani 7/628-629 ylnda Hz. Peygamber tarafndan da geniletilmitir129. 8/629-630 tarihinde zikredilen mescidin minberi yaplmtr. Bu ina edilen minberin boyu iki zira, eni ise bir zira idi130. Hz. mer dneminde Harem-i Nebevde byk bir geniletme yaplmtr. Bu geniletme sayesinde ad geen mescidin boylar yz krk, eni ise yz yirmi ziraa kmtr. Ayn zamanda kapy ihtiva eden mescide bir kap daha yaplmtr131. Bunlarn Cibril Kaps, Babn-Neb (Peygamber Kaps) adyla da bilinmektedir132. Babur123 124 125 126 127 128 129 130 131 132

BOA, MD, nr. LXXIII, 392/859. mid, nazr, mdr, mfetti gibi manalara gelmektedir (smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti tekilatna medhal, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s. 341. TSMA, SD, 1209/2, v. 48b. BOA, MD, nr.LXIII 352/774. BOA, KK, nr.211, s. 29. en-Nehrevn, a.g.e., s. 75. en-Nehrevn, a.g.e., s. 76-77; es-Sehv, a.g.e., s. 16. en-Nehrevn, a.g.e., s. 87. en-Nehrevn, a.g.e., s. 94-95. Eyyb Sabri Paa, Mirat- Medine, II, s. 867. 37

Rahme (Rahmet Kaps), tika bint Abdullah bin Yezd bin Muaviyenin evinin nnde yer ald iin bu adla anlmtr. Ayn zamanda zikredilen kapnn Medine pazarna almas iin Pazar kapsna da denilir133. Babus-selam, Mervan bin elHakemin evine ok yakn olduu iin Mervan Kaps adyla da bilinmektedir134. Babun-Nis (Kadnlar Kaps)135 ise, son kapdr ve baka bir ad yoktur. Anlald kadaryla bu drt kapnn her birinde bir bevvab (kapc) ve bazen mid oluyordu. Mesela 1316 numaral surre defterindeki kaytlara gre, 998/15891590 ylnda Harem-i Nebev kaplarndan olan Babus-Selm kapsnda kapc olarak alan bir kii var idi. Bu kiinin ad brahimdir136. Sz konusu kiinin bu grevde 1004/1595-1596 tarihine kadar alt grlmektedir137. Ayn tarihte onun yerine baka bir kii getirilmitir. Bu yeni tayin edilen kiinin ad Cafer idi138. Keza Hz. Osman dneminde bahis konusu mescidde byk bir geniletme yaplmtr. Bu devirde Harem-i erifin duvarlar tatan ina edilmitir. Boylar 160 zira ve enlemleri de 150 zira olmutur139. Hz. Ali zamannda eski ekliyle duran mescid-i Nebevnin, Emev halifelerinden olan el-Veld bin Abdlmelik tarafndan geniletildii grlmektedir. Bu dnemde zikredilen halifenin Medine valisi Hz. mer bin Abdlaziz idi. Bahis edilen geniletme sayesinde Harem-i erfin boylar 200 zira enlemleri mescidin n ksmnda 200, arka ksmndan 180 zira kmtr. Bu geniletmede de Hz. Peygamberin trbesi mescidin iine girilmitir140. Abbs dneminde ise, ad geen mescidde iki ve baz rivayetlere gre geniletme olmutur. Bunlardan birincisi Abbs halifelerinden olan el-Mehd tarafndan yaplmtr. Zikredilen el-Mehd, Zilhicce 158/ Ekim 775 tarihinde halife olduktan sonra, Medinede Mescid-i Nebev, Mekkede Mescid-i Harm ve Kudste Mescid-i
133 134 135 136 137 138 139 140

Eyyb Sabri Paa, a.g.e., s. 873-874. E. Sabri Paa, a.g.e., s. 876. ikarzade Ahmed, Mirat- Medine, v.3a, stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, nr. 5003. TSMA, SD, nr.1316, v. 15a. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 18b. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 33a. es-Sehv, a.g.e., s. 23; en-Nehrevn, a.g.e., s. 97. es-Sehv, a.g.e., s. 23; en-Nehrevn, a.g.e., s. 98. 38

Aksay geniletmeye balamtr. 180/777 ylnda onun tarafndan Cafer bin Sleyman bin Ali bin Abdullah bin Abbas adyla bilinen bir kii, Medineye vali olarak tayin edilmitir. el-Mehd, tayin ettii validen Harem-i Nebevnin geniletilmesini istemitir. Bu geniletme 162/779da balam ve 165/782 ylnda bitmitir. Bu geniletmenin zerine szkonusu mescide am tarafndan 100 zira eklenmitir. Bunun dnda mescidin dier taraflarnda baka bir deime olmad anlalmaktadr141. kincisi Abbs halifesi olan el-Mamun tarafndan olmutur. Ancak szkonusu son geniletmenin hakknda fazla bilgi yoktur. ncs ise, ayn slaleye mensup olan el-Mutevekkil Alal-lah tarafndan yaplmtr. Bu dnemde ad geen halife Harem-i Nebevnin tamir edilmesi iin Medineye baz iiler gndermitir142. XIII.yzylda Medinede meydana gelen byk bir depremin ardndan akabinde cbiln adyla bilinen ve Medineye yarm gnlk mesafede kalan bir ovada kan yangn ehre ulam ve yaylmtr. Hatta bu yangnn nn Mekkeden grld zikredilmitir. Medinede vaki olan bu yangnn en nemli sonularndan biri, 1 Ramazan 651/25 Ekim 1253 tarihinde Harem-i Nebevnin tamamen yanmasdr. Harem-i Muhteremin yeniden ina edilebilmesi iin Abbs halifesi olan el-Mutasma bavurulmu ve bunun zerine Haccc el-Vk adyla tannan bir kiinin refakatinde baz iiler ile malzemeler yollamtr. almalar szkonusu mescidde 655/1257 ylnda balamtr143. 655/1257de Hcre-i erife tavan yeniden yaplm, dou duvar Cibril kapsna kadar, bat ksmnda olan Ravza-i erfe ise minbere kadar tamir edilmitir. Tamir ii, 658/1260da tamamlanabilmitir. Harem-i Muhteremin drt minaresi mevcut bulunmaktayd. Bunlardan her minarede be mezzin grev yapard144. Ayn mescidde ibadet etmek isteyenler iin drt abdest ina edilmitir. Bunlardan en az iki tanesi Memluk devleti zamannda ina edilmitir. Bunlarn birincisi Babus Selmda, ikincisi mescidin bahsinde,

141 142 143 144

es-Sehv, a.g.e., s. 23; en-Nehrevn, a.g.e., s. 99-100. es-Sehv, a.g.e., s. 23. es-Sehv, a.g.e., s.56; en-Nehrevn, a.g.e., s. 100-101. es-Sehv, a.g.e., s. 27-28. 39

ncs mescidin dousunda, drdncs Kyitby ribtnda yer almaktadrlar. Bu son abdesthane zellikle bahis konusu ribtn iinde yaayanlar iin yaplmtr145. Hz. Peygamberin zamanndan itibaren Memlk Devleti dnemine kadar Mescidi Nebev ve gsterilen ilgi Osmanl dneminde de srmtr. Szkonusu mescidin bu dnemde ve zellikle Osmanl padiahlarndan olan Kanun Sleyman, II. Selim ve III. Murad taraflarndan birka defa tamir edildii anlalmaktadr. lk olarak 1530 ylnda Harem-i Nebevdeki Hcre-i erfenin bat duvar harap durumdayd. Kanun Sleyman tamir iin mhendisler ve iiler gndertmi, bunlar 1531de Medineye varmtr. Mhendisler ve iilerin Medineye ulamasndan sonra bahis konusu duvarda almalar balam ve mkemmel bir biimde tamir edilmitir146. Dier yandan 1534 ylnda hem Harem-i erf hepsi hem de iindeki Hcre-i erfe restore edilmitir. 1540ta zikredilen mescidin duvar Rahmet kapsndan eklyye adyla bilinen minareye kadar tamir grmtr. 1541 ylnda bahis konusu duvar Babun Nisdan mescidin sonuna kadar yenilenmitir. Bu yaplan almalardan dolay, zikredilen eklyye minaresinin yeni ad Sleymaniye minaresi olmutur. II. Selim dneminde ve zellikle 1566 ylnda szkonusu mescidin duvarnn Rahmet kapsndan Harem-i erfin sonuna kadar tamir edildii anlalmaktadr147. Ayn zikredilen padiahn zamannda Harem-i Nebevde bulunan Ravza-i Mutahharadaki Kubbe-i Mnevverenin svas dm ve tamire muhta olmutur. Bu tamirin yerine getirebilmesi iin 22 Rebilevvel 979 /14 Austos 1571 tarihli bir hkmle vezir Sinn Paaya gnderilmitir148. III. Murad dneminde ise, Mescid-i Nebevnin eitli yerlerinin birka defa tamir edildii grlmektedir. Bunun yannda ihtiya duyulan her trl malzemeler temin edilmeye allmtr. Mesela 1576da Harem-i aydnlatma ihtiyacn temin iin yeterli sayda mum Msrdan talep edilmitir149. Ayn ylda Harem-i

145 146 147 148 149

es-Sehv, a.g.e., s. 37. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s. 670. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s. 717-719. BOA, MD, nr.XII, 43/852. BOA, MZD, nr.III, 291/733. 40

Nebevdeki Hz. mer bin Abdlaziz tarafndan yenilenen duvar da Msr hazinesine yeterli miktarda ake gnderilerek tamir olunmutur150. III. Murad, Harem-i Nebevde vaki olan Ravza-i Mutahhara iin cevherler ile sslenmi bir kandil yollanmtr. Bu gnderilen kandilin Ravza-i Mutahharade uygun bir yere aslmasn Medinei Mnevvere kadsna emretmitir151. Yine kubbeler ile minberin rtleri ve Ravza-i Mutahhara hallar ve ihtiya duyulan her trl malzemelerin yeniden temini ve yollanmas iin Msr beylerbeyisine emir gnderilmitir152. Bahis konusu emrin sonucu olarak Ravza-i Mutahhara demesi iin elli para halnn geldii dikkat eker153. 2 Receb 986/4 Eyll 1578de III. Murad Harem-i Nebevdeki Ravza-i Mutahhara iin yeni bir altn kandil gndermitir. ki sene Ravza-i Mutahharaya yollanan kandil olduu yerden kaldrlarak bu yeni altn kandil konulmutur154. Keza 27 Receb 986/29 Eyll 1578de Mescid-i erf-i Nebevnin dou tarafnda bulunan duvarnn yars yklmak zereydi. Szkonusu duvarn kmemesi ve salam bir ekilde yeniden ina edilmesi iin Msr beylerbeyisine ve defterdarna emir gnderilmitir. Tamir iinin aciliyet kazand ve eer bu duvar yklrsa, Harem-i Nebev evresindeki evler ve ribtlarn harap olaca bildirilmitir. Gerekli olan parann miktar ise drt bin filori idi. Bu para Msr hazinesinden temin edilmitir155. Mescidin minberinin de bu dnemde elden geirilmi olduuna dair kaytlar vardr. Konuyla ilgili Msr beylerbeyisine yollanan hkmde, minberin yeniden ina edilebilmesi iin, Msr mimarbas olan Zeynzade grevlendirilmitir. Bu i iin Medineye gidecek Zeynzadenin refakatinde yeterli ruhm (mermer) gnderilmesi emredilmitir. Bu mermer Msrdan temin edilecekti156. Dier yandan III. Muradn dneminde Harem-i Nebevde bulunan Hz. Peygamberin trbesinin yannda yer alan hazine kubbesinin baz blmlerinde atlaklar olumu ve bunlarn da yeniden yaplmas kararlatrlmtr. zellikle szkonusu yerler Hz. Peygamberin trbesinin
150 151 152 153 154 155 156

BOA, MZD, nr. III, 319/821. BOA, MD, nr. XXVII, 385/921. BOA, MD, nr. XXVIII, 19/43 (19 Cemziyelevvel 984/14 Austos 1576). BOA, MD, nr. XXVIII, 30/71 (19 Cemziyelevvel 984/14 Austos 1576). BOA, MD, nr. XXXV, 196/489. BOA, MD, nr. XXXV, 296/748. BOA, MD, nr. XXXVI, 346/909. 41

tam yannda bulunduundan Osmanl idarecileri buna zel bir nem vermilerdir. Bahis konusu greve Msr emirlerinden olan Kul Mahmud tayin edilmitir. Kubbe yerleri iin ihtiya duyulan kerestenin Yenbudan salanp Medineye nakli iin Msr beylerbeyisine ferman gnderilmitir157. 3 Ramazan 993/6 Aralk 1585te, tarihli bir kayt mescidin tamiratnn srdne delalet eder. Bu kaytta Babn-Nisya kadar olan duvarn tamire ihtiyac olduu belirtilmektedir158. Harem-i Muhterem tamiri iin de 1587de mteferrikalarndan olan Mustafa nzr olarak tayin edilmitir. Szkonusu nzrn tayin edilmesinden nce zikredilen i iin Atullah adyla bilinen bir kii emin olarak grevlendirilmitir159. 1588de Mescid-i Nebev iin tahsis edilen mum adedinin yetersizliini belirten bir belge de bu durumun bilhassa hac mevsimi grld ifade edilmektedir. Bu kaytta tahsis olunan mum says da bulunmaktadr. Daha nce yaplan tahsisat Msrdan salanyor ve on kantar olarak tespit ediliyordu. htiyaca kifayet etmeyince mum says yine Msrdan temin edilmek zere, 195 olarak belirlenmitir. Bunun yansra otuz kadar da altn yaldzl amdan tahsis edilmitir. Ayn kaytta keza Ravza-i Mutahharaya daha nce tahsis edilen ve ulamayan otuz adet halnn da hemen gnderilmesi gerektii tenbih edilmitir. Yine de Ravza-i Merrefenin demesi iin de yz miktar Msr hasr tahsis olunmutur. Ancak bu deme ksa km ve tamamlanmas iin Medine kads ile eyhlharemine emir yollanmt160. Bu son tarihten iki sene sonraki kaytlar (1590-1591)161 mescidin tamir iinin devam ettiini ortaya koyar. 1594te Harem-i Nebev kaplarndan olan Babus-Selm yaknndaki milhhane (tuzluk) kaldrlm ve boalan yeri ve Darl-Hadis ina edilmesiyle ilgili karar alnmtr162. Bu durum mescidin yksek seviyede bir ilim messesesi haline getirilmesini de temin etmi olmaldr163. Mescid-i Nebev ina

157 158 159 160 161 162 163

BOA, MD, nr.XLIII, 70/143. BOA, MD, nr. LVIII, 278/708. BOA, MD, nr. LXIV, 4/14. BOA, MD, nr.LXVI, 57/109. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.726. BOA, MD, nr.LXXII, 394/862. es-Sehv, a.g.e., s. 36. 42

edildikten sonra burann idari bir merkez olarak ne kt bilinmektedir164. Yeni kurulan devletin idari, siyasi, askeri, kaza ve mal olan btn ileri burada arz edilir ve bunlarn zlmesine allrd. Bu bakmdan Mescid-i Nebeviyi hem idariaskeri-hukuki, hem de dini fonksiyonu olan bir yer olarak anabiliriz. Bu durumda idari ve dini iki balk altnda burann personel ve idaresini incelemek mmkndr. slmda ilk ordu Harem-i Nebevde kurulmu ve buradan savaa hareket etmitir165. Bu yzden Mescid-i Nebevnin, askeri iler iin bir karargh olduunu sylemek mmkndr. Zira askeri meseleler ve planlar mescidin iinde tartlrd. Mesela Uhud gazvesinden nce hazrlanan plan burada izilmitir. Hz. Peygamber orduya yeni bir kumandan tayin ettii zaman, tayin edilecek kiiyi mescide arr ve ona askeri adan takip edilmesi gereken yntemi bildirirdi. Bunun yansra Harem-i Nebev zaman zaman savan eitli oyunlar iin bir sahne olarak kullanlyordu. zellikle Habe blgesinden gelen erkek ocuklar burada harabeler ile yarmaktaydlar. Bu yarmay seyredenlerin arasnda Hz. Peygamber ve onun hanm Aie bulunmaktaydlar166. Keza Mescid-i Nebev dardan Medineye gelen muhtelif eliler (heyetler) iin bir karlama kona olarak da kullanlmtr. Bu eliler burada zel memurlar tarafndan karlanrd. Bu memurlar, Hz. Peygamber mescide gelinceye kadar gelen elilerin onu nasl selamlayacaklarn ve nasl davranmalar gerektiini retiyorlard. Ayn zamanda szkonusu elilerin ihtiyalar temin edebilmesi iin dier memurlar da vard. Bu memurlar misafirlerin yemeklerinin ve oturacak odalarnn hazrlanmasndan sorumluydu. Hz. Peygamber bu eliler ile grtkten sonra, Medineyi terk etmeden nce onlara baz hediyeler veriyordu. Hz. Peygamberin hediyelerin takdimine byk bir nem verdii grlmektedir. Bu hediyeler Hz. Peygamberin adna Hz. Bill tarafndan teslim edilirdi. Zikredilen

164

165 166

M. Ali Kapar, Hz. Muhammedin Mriklerle Siyasi ve Diplomatik Mnasebetleri, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slm, II, ed.Vecdi Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 1994, s.347. Ayrca bk. Nebi Bozkurt-Mustafa Sabri Kka, a. g. m., s. 309. Mustafa Arman, Devlet ve Siyaset Btn Ynleriyle Asr- Saadette slm , IV, ed.Vecdi Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 1994 s.31. Bu husus iin bk. M. Arman, a.g.e., s.187-189. 43

elilerin ou Hicri 9 ylda (630) Medineye gelmilerdi. Bu nedenle ad geen yla senetul-vufud (eliler yl) ad verilmitir167. Bunun yannda Medine devletinin kuruluundan sonra Mescid-i Nebevnin bir mahkeme dairesi olarak kullanld anlalmaktadr. Mesela sorunu olan veya bakalarna dava amak isteyen kimseler buraya gelip davalarn Hz. Peygambere arz ederdi. Hz. Peygamber de sunulan davaya bakar ve sonunda karar verirdi168. Ayn ekilde Harem-i Nebev Hz. Peygamberin zamannda ve sonraki dnemlerde bir hazine (vezne) dairesi olarak kullanlmtr. Mesela mslmanlarn verdikleri zekt ve gayr-i mslimlerden alnan hara mescidin iinde depo edilirdi. Keza Medine ahalisi tarafndan sffa cematine getirilen hurmalar da burada saklanrd. Bu gibi eyler burada toplandktan sonra muhta olan fakirlere datlrd. Hz. Bill bu ilk dnemde Mescid-i Nebevnin idar ve mal ilerinden sorumluydu169. Harem-i Nebevnin bir depo olarak kullanlmas Hz. Peygamberin zamannda balam ve Osmanl dnemine kadar devam etmitir. Onun iin de genelde fakirlere ait sadakalar ve onun gibi maddeler koyulmaktayd. Mesela 1566 ylnda Medineye gnderilen nzr ve sadakalarn saklanmas iin Harem-i Nebevnin bir kesinde kule yaplmas emredilmitir. Bunun yannda bunlarn muhafazas iin Msr kullarndan elli kii ile bir aa buraya tayin edilmitir. Bu durum 4 aban 973/24 ubat 1566 tarihinde Msr beylerbeyince gnderilen bir hkmden anlalmtr170. Hz. Ebubekr Mescidi Ayn- Zerknn yaknndaki Arzyye bahesinin ortasnda yer almaktadr171. 1004/1595-1596da szkonusu mescidde bir imam, bir mezzin, bir vekkd, bir ferr ve bir bevvb bulunmaktayd172. Zikredilen ylda Hz. Ebubekr mescidinde
167 168 169 170 171 172

M. Arman, a.g.e., s.190-195; Ayrca bk. es-Sehv, a.g.e., s.16. M. Arman, a.g.e., s.195. Ahmet Gner, a.g.e., IV, s.197-198. BOA, MD, nr.V, 408/1084. es-Sehv, a.g.e., s. 39. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 7a. 44

kii mezzinlik yapmtr. Bunlarn adlar Dervi Hasan er-Rm173, Dervi Hseyin ve Abdn-Neb idi174. Ayn ylda molla Abdlbk adyla bilinen kii bahsedilen mescidde imamlk yapmtr175. Hz. Ali Mescidi Hz. Ali mescidi, Arzyye bahesinin kuzeyinde bulunmaktayd. 881/1476 Memlklar tarafndan tamir edilmitir176. 1004/1595-1596 ylnda burada bir imam, bir mezzin, bir vekkd, bir ferrs ve bir bevvb bulunmaktayd177. Cuma Mescidi Medinede Hz. Peygamber tarafndan klnan ilk Cuma namaz bu mescidde gereklemitir. Bu nedenle szkonusu mescid Cuma Mescidi adyla bilinmitir178. el-Kbleteyn Mescidi Bu mescidde ve zellikle le namaznda kble, Kudsteki Mescid-i Aksadan Mekkedeki Mescid-i Harama transfer edilmitir. Bunun iin zikredilen mescide Kbleteyn (iki kble) ad verilmitir179.

b. Medreseler Sadrazam Rstem Paa Medresesi Osmanl belgelerine gre Medinede Osmanllar tarafndan ilk kurulan medrese Kanun Sultan Sleymann sadrazamlarndan olan Rstem Paa tarafndan ina ettirilmitir. Szkonusu belgenin tarihine gre bu medresenin Rstem Paann ikinci sadrazamlnda tesis edildii anlalmaktadr180.
173 174 175 176 177 178 179 180

TSMA, SD, nr.1209/2, v. 6a. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 20b. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 22a. es-Sehv, a.g.e., s.40. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 7b. es-Sehv, a.g.e., s. 39. es-Sehv, a.g.e., s. 41. Medine-i Mnevvere kadsna hkm ki: Hliy veziriazam Rstem Paa yssire Leh myrd Medine-i Muthharada bina ettii medresesinde tlebe skin olduu hcerata geldiklerinde dahl edb ihra eyleyp kendler skin olduklar istima olunmayup buyurdum ki vusul buldukta bu 45

Sadrazam Mehmed Paa Medresesi Sadrazam Rstem Paa medresesinin ina edilmesinden on drt yl sonra yani 15 Receb 981/10 Kasm 1573 tarihinde II. Selim dneminde Medinedeki Harem Muhteremde baka bir medresenin bulunduu grlmektedir. Zikredilen medresenin kurucusu Veziriazam Sokollu Mehmed Paadr. Bu durum Medine kadsna ve eyhl-Hareme gnderilen bir hkmden anlalmaktadr181. Hrrem Sultan Medresesi Medinede nc medrese, II.Selimin annesi ve Kanun Sultan

Sleymann ei olan Hrrem Sultan tarafndan ina ettirilmitir182. Ad geen medresenin 984 tarihinde harap olduu grlmektedir. III. Murad Medresesi Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1209/2 numaral ve 1004/1595-1596 tarihli surre defterinde kayt edilen bilgilerden anlald kadaryla III. Muradn szkonusu ehirde bir medresesinin bulunduunu grmekteyiz183. Zikredilen medresenin ne zaman tesis edildii bilinmiyor ise de, Ramazan 1011/ubat 1602 tarihine kadar retim faaliyetinde olduu anlalmaktadr184.

181

bbda dima mukayyed olup zikrolunan medresede Talebeden gayri kimesneyi onun gibi.. (BOA, MD, nr.III, 383/1136, 18 aban 967/5 ubat 1569). Medine-i Mnevvere kads ve eyhl-Hareme hkm ki: Dstr ekrem veziri azam Mehmed Paa edmallah tela icllehnun Medine-i Mnevverede Harem Muhteremde vki medresesinin mderrisi olan Muhyiddin adam gnderp her senede mh Ramazannda Kbe-i erfede erefeh Allah tela ziyretine varup Hac zamannda dein anda olup zerine lzm olan ders hizmetini Mekke-i Mkerremenin Harem erfinde ed eyleyp Hccc avdet edinceye dein anda ikmetine kimesne mni olmamak bbnda emr-i humayn talep eylemeyin buyurdum ki marn ileyhi her sene mh-i Ramaznda Kbe-i erfeye varup Hccc avdet eyleyinceye dein mucvir olup zerine lzm olan tedris-i lm- eriyye ve tefhm-i fnn meriyye hizmetini Mekke-i Mkerreme Harem erfinde... (BOA, MD, nr.XXIII, 135/274 ). Msr beylerbeyisine hkm ki: Merhm babam tbe serhnn vlidesi merhme Sultn tbe serhnn Medine-i Mnevverede olan medresesi hrab mrif olduu istima olunup tamir olunmak lzm olmayn buyurdum ki... (BOA, MD, nr. XXVIII, 80/188, 1Cemziyelhir 984/26 Austos 1576). TSMA, SD, nr.1209/2, v. 35a. At, Zeyl-i ekik, s. 566. 46

182

183 184

III. Mehmed Medresesi Konu ile ilgili tespit edebildiimiz Osmanl belgelerinde bahis konusu medresenin adnn gemedii grlmektedir. Bu medrese ilk defa evval 1006/Mays 1597-1598 tarihinde At tarafndan zikredilmitir185. Byk bir ihtimal ile szkonusu medresenin III. Mehmedin son yllarnda onun tarafndan ina ettirildii dnlebilir. Bu sebeple XVI.yzyla ait Osmanl belgelerinde gememitir. Bu medrese en yksek payeli medreselerden biri saylmaktadr186. Hz. Ebubekr Sddk Medresesi Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1212 numaral surre defterine gre, 1000/15191-1592 tarihinde yani III. Murad dneminde Medinede Hz. Ebubekr Sddkn adna bir medresesi bulunmakta idi187. Ancak ad geen medresenin ne zaman ina edildii ve kimin tarafndan kurulduu hakknda bir ey sylemek pek zordur. Mehmed Aa Medresesi XVI.yzylda Medine medreselerinden biri olan Mehmed Aa medresesi ilk defa 1003/1595-1596 ylnda zikredilmitir. Bu tarihte szkonusu medrese rencilerinden yedi renciye surre tahsis edildii bilinmektedir188. Ayn zamanda ad geen medresenin 1049/1639-1640 tarihine kadar grevini yerine getirdii grlmektedir. Bu durum Babakanlk Osmanl Arivindeki 10 numaral surre defterinde yazlan notlardan anlalmaktadr189. Resmyye Medresesi Resmyye medresesi ilk defa 1004/1595-1596 ylnda 1209/2 numaral surre defterinde zikredilmitir190. Ancak ne zaman ve kimin tarafndan tesis edildii bilinmemektedir. Ayn zamanda adndan hareketle onun bir hkmdar tarafndan kurulduunu sylemek mmkndr.
185 186 187 188 189

At, a.g.e., s. 509. Cahit Baltac, XV-XVI. YZYILLARDA Osmanl Medreseleri, I, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, nr.198, stanbul, 2005, s. 108. TSMA, SD, nr.1212, v.1b. TSMA, SD., nr.1214, v.8a. TSMA, SD., nr.10, v.13b.

47

Kubbe-i slm Medresesi Medine medreselerinden saylan kubbe-i slm medresesi, ilk defta Safer 1009/Austos 1600 tarihinde At tarafndan zikredilmitir191. Bunun dnda hakknda baka bir bilgi yoktur. Bu dnemde Medinedeki medreselerde on be mderris ile bir kapcnn altklar tespit edilmitir. Szkonusu on be mderristen sekiz mderrisin altklar medreseler zikredilmi ise de, dier mderrisler hakknda bilgi bulunamamtr (Bk.Tablo 2). Kiinin Ad Muhyiddin Veli Efendi Molla Behrm193 Osman bin Yahya194 Ahmed Efendi eyh Mehmed skp195 e-eyh Mehmed el-Maribi196 Mehmed Ali bin Mehmed197 Ali bin Mehmed198 Ahmed bin Yunus Yunus el-Benn Mehmed el-Benn199 Ahmed Efendi200 Marifetl-lah201 Mehmed202 Ali Hvb203
192

alt Medrese Sadrazam Mehmed Paa Resmyye Zikredilmemitir Resmyye III.Murad Resmyye Zikredilmemitir Zikredilmemitir Zikredilmemitir Zikredilmemitir Zikredilmemitir Zikredilmemitir III.Mehmed III.Mehmed Kubbe-i slm III.Murad

Yapt Grev
Mderris Mderris Mderris Kapc Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris Mderris

Tablo 2: Medine Mderrislerinin Adlar

190 191

TSMA, SD., nr.1209/2, v.19b. At, a.g.e., s.561. 192 BOA, MD, nr. XXIII, 269/466. 193 TSMA, SD., nr.1209/2, v.19b. 194 TSMA, SD., nr.1209/2, v.20a. 195 TSMA, SD., nr.1209/2, v.35a. 196 TSMA, SD., nr.1209/2, v.23a. 197 TSMA, SD., nr.1316, v.14b. 198 TSMA, SD., nr.1316, v.16a. 199 TSMA, SD., nr.1316, v.18a. 200 At, a.g.e., s. 444. 201 At, a.g.e., s. 509. 202 At, a.g.e., s. 561. 203 At, a.g.e., s. 566. 48

te yandan Medinede Memlk Devletinin dneminde en az sekiz medresenin bulunduu anlalmaktadr. Szkonusu medreselerin XV.yzyln son yllarndan XVI.yzyln ilk yllarna kadar ve zellikle 902/1496-1497 tarihine kadar devam etmelerine ramen, XVI.yzyla ait Osmanl belgelerinde onlardan bahis edilmemitir. Bu medreseleri yle zikredebiliriz. el-Erefyye; Bu medrese Memlklu Sultan el-Eeref tarafndan tesis ettirilmitir. el-Bstyye; Medrese 840/1436-1437 ylndan sonra ez-Zeyn Abdulbst adyla bilinen bir kii tarafndan kurulmutur. el-Cubnyye; O dnemlerde Medinede bulunan bir imaretin nazr olan e-ems bin ez-Zemen tarafndan ina edilmitir. ez-Zemenyye; Ayn el-Cubniyye kurucusu tarafndan tesis edilmitir. es-Sencryye; Memlklular dneminde tesis edilmitir. Ancak kimin tarafndan kurulduu tespit edilememitir. Bu medrese Harem-i Muhterem kaplarndan olan kadnlar kapsnn tam karsndayd.e,ehbyye; el-Muzeffer Gazi adyla tannan bir kimse tarafndan ina edilmitir. Szkonusu medresenin iinde saylamayacak kadar kitaplar vard. Yalnz bu kitaplar zaman gittike dalmtr. el-Kilercyye; Medrese Hindistandaki Kilerce blgesinin sahibi e-Sihb Ahmede mensuptu. el-Mezheryye. Bu son medrese ez-Zeyn adyla bilinen bir kii tarafndan kurulmutur204. Zikredilen medreselerin btnnn Medine ehrinin tam merkezinde ina edildii anlalmaktadr. Dier bir ifade ile bunlar Medinede Mescid-i Nebevnin etrafnda kurulmutur. c. Mektepler Osmanl Devletinde mektep, ocuklarn yetitirilmesi ve ilim tahsil etmesi iin ina edilen kurumdur. Bugnk ilkretim okulu anlamna gelir. Bu kurumda ocuklar, ilim alannda ilk admlar atyordu. Osmanllarda mektep eitli adlarla bilinmekteydi. Bunlardan Dart-talim, Darl-hfz, Dart-tedrs, mektep-i ibtida, sbyn mektebi, muallimhane ve ta mekteb gibi adlardr. Bildiimiz kadaryla bu

204

es-Sehv, a.g.e., s.36. 49

mekteplerde tahsil gren erkek ocuklarn yannda, kz ocuklar da vard. Bunun yannda her zmre iin yaplan mektepler de vard205. Osmanl belgelerinde Medine-i Mnevverede bulunan mektepler hakknda bize verilen ilk bilgi, XVI.yzyln ikinci yarsna aittir. Bu belgelere gre, szkonusu mekteplerin III. Murad dnemi sonlarna yani 1000/1591-1592 tarihine ait olduklar grlmektedir. Bu devirde, ad geen ehirde sekiz mektep olduu kaydedilmektedir. Bunlar yledir: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Ummus-seltn el-Hasekiyye brahim Defterdar lys Muhiyddn er-Rm Fakd Mehmed e-ukeyl Mehmed en-Ne Aa el-Hareml-Muhterem Molla Aleddn Hmyn

Yukarda zikredilen mekteplerin her birisi bir fakh ile saylar bilinmeyen kszleri ihtiva etmitir206. Listede yazlan ilk mektep, Osmanl padiahlarndan olan III. Muradn anas olan Safiye Sultana aitti207. Sonuncu sradakinin de padiahlardan birisi tarafndan tesis ettirilmi olmas gerekmektedir. 1003/1594-1595 tarihinde, Medine-i Mnevverede bulunan mekteplerin says ondur. Bunlardan drt tanesi ilk defa zikredilmitir. Kaytlarda ayn zamanda bu mekteplerin yedisinin nerede bulunduklar tespit edilmitir (Bk. Tablo 3).

205

206 207

Bk. Cahit Baltac, Mektep, DA, XXIX, Ankara, 2044, s. 6-7; Ekmeleddin hsanolu, Osmanl Eitim ve Kurum Yaplar, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, II, ed. Ekmeleddin hsanolu, IRCICA, stanbul, 1998, s.223-444; Mefail, Hzl, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klasik Dneminde lkretim ve Bursa Sbyan Mektepleri, Uluda niversitesi Basmevi, Bursa, 1999. TSMA, SD, nr.1212, v. 4a. M. aatay Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1980, s. 43. 50

Mektebin Ad 1. Hmyn 2. Hanef 3. Hanef (baka) 4. ukeyl 5. brahim Defterdar 6. lys ibn-i Muhyiddn 7. Vlide-i es-Seltin

Bulunduu Yer maret-i Hknda Sleymaniye minaras altnda Harem-i erfin arkasndaki Zhiriyye ribtnda Kerebiyye ribtnda Hu- Hamravda Hammmda ehirdeki onun ribtnda

Tablo 3: Baz Mektepler ve bulunduklar yerler Yukardaki tabloda bulunan 7 mektep dnda kalanlar unlardr: 1. 2. Malik, bu mektep daha fazla Mehmed el-Ensr mektebi ad ile bilinir. hirul-Harem

3. Molla leddn el-Lr Sleymaniye minaresi altndaki Hanefi mektebi muallim, halife, arif denilen grevli eitim kadrosunu ve elli ocuu ihtiva etmektedir. Dier yandan Harem-i erfin arkasndaki Zhiriyye ribtnda bulunan Hanefi mektebinde muallim ile arf ve altm ocuun bulunduu grlmektedir. Dier mektepler ise, bir muallim ile muhtelif sayda ocuklar ihtiva etmektedir. Ancak hirul-Harem mektebinde bir muallim ile baz yoksullarn olduu kaydedilmektedir208. Yine III. Muradn, ehirde bir mektep yaptrd bilgisine de sahibiz. Bu mektepte yllk olarak elli ocuk ilk tahsil grmekteydi. Zikredilen renciler ile muallimin elbise ve yemek gibi ihtiyalar temin edilip bunlarn ihtiyalar zamannda verilmekteydi209. Bunun 997/1588-1589da Medine-i Mnevverede bir muallimhane ina edilmesine dair belgede yazlan mektup olup olmad konusunda kesin bir ey sylenememektedir. Belgede bu muallimhanede grev yapacak

208 209

TSMA, SD, nr. 1214, T.1003/1594-1595, v. 8b-9b. Eyyub Sabri Paa, Mirat- Medine, I, stanbul, 1304, Bahriye Matbaas, s. 729. 51

kimseler de tayin edilmitir. Bunlar Hoca, Hlife, Ferr ve Saggdr. Bununla birlikte bu muallimhanede elli ocuk olaca zikredilmektedir210. d. maretler Bilindii gibi Osmanl Devletinde ilk imaret211 znikte Orhan Gazi tarafndan kurulmutur. Bu tesis edilen imaretlerin asl amac, fakirler, medrese rencileri, yolcular, kimsesiz ve garipler gibi muhtelif sosyal zmrelere cretsiz yemek datlmas idi212. Bu yzden halk olduka fakir olan Medine ehri, imaretlerin ina edilmesi iin iyi bir zemin salamtr. Grlecei gibi Osmanl padiahlarnn bazlar szkonusu ehirde birden fazla imaret tesis etmilerdir. Ancak bu zikredilen imaretlerin says bilinmemektedir. Dolaysyla bu husus iin ne Osmanl belgelerinde ne de dier kaynaklarda not dlmtr. XVI.yzylda Medinede Osmanllar tarafndan ina edilen imaretlerin u sraya gre zikredilmesi mmkndr. Kanun Sultan Sleyman mareti Tespit edebildiimiz kadaryla Medinede Osmanl padiahlar tarafndan ina edilen imaretlerin en eskisi, Kanun Sultan Sleyman tarafndan kurulmutur. Bu durum 28 Cemziyehir 990/20 Temmuz 1582 tarihinde Msr beylerbeyisine gnderilen bir belgeden anlalmaktadr213. Yalnz szkonusu imaretin Kanun saltanatnn hangi ylnda ina edildii bilinmemektedir. Hrrem Sultan mareti Medinede ikinci imaret, Kanun Sultan Sleymann ei olan Hrrem Sultan tarafndan kurulmutur214. Bu imaret szkonusu ehirde bulunan surun dnda ina edilmitir. maretin ortasnda minareli bir mescidin yapld anlalmaktadr. Bu
210

211 212 213 214

Hl Medine-i Mnevverede bina olunacak muallimhaneye ferman olanlardr. Hocaya yevm 10, hlfeye yevm 8, ferr 2 yevm 6, Sagg 2 yevm 6, elli nefer gulm tayin oluna... (BOA, KK, nr. 252, s. 65). Zeynep Tarm Ertu, maret, DA, XXII, stanbul, 2000, s. 219-220. Yusuf Halaolu, a. g. e., s.163. BOA, MD, nr.XLVII, 240/574. BOA, MD, nr.XX 76/184 (25 Ramazan 980/29 Ocak 1573) Ayrca bk.BOA, MD, nr.XXVII, 96/236. 52

mescidde ok sayda imam ve hizmeti gibi grevliler alyordu. Bahis konusu imaretin her gn fakirlere dee orbas ile ekmek verdii grlmektedir215. 17 Cemziyelevvel 983/23 Austos 1575 tarihli bir hkmde, szkonusu imarette kullanlan kazganlarn bazlarn tamire muhta olduklar anlalmaktadr. Ayn hkm Hrrem Sultan imaretinin iki kazgana daha ihtiya duyduunu gstermektedir216. Dier yandan 20 aban 983/24 Kasm 1575 tarihinde Msr beylerbeyisine ve kadsna gnderilen bir hkme gre, bahis konusu imaretin kazganlardan be aded ihtiyac olduu anlalmaktadr217. Bu kazganlar, Msr beylerbeyisine gnderilen baka bir hkmden anlald kadaryla stanbuldan Medineye yollanmt218. Kazganlarn bu tarihlerde istenmesi Medinede yaayan fakirlerin saysnn ykseldiini gstermektedir. zellikle ad geen ehrin ahalisinin ou fakirlerden olumaktadr.

III. Murad mareti 2 Receb 986/4 Eyll 1578 tarihinde Msr beylerbeyisine ve defterdarna gnderilen bir hkmde, III. Murad tarafndan Medinede bir imaret ina ettirildii kaytldr219. Bu imarette alan hizmetilere ve bulunan alara gnlk birer altn tahsis edilmitir. Bununla birlikte ayn alara da yllk olarak birer erdeb buday tayin edilmitir220. Yalnz bu imarette alanlarn says zikredilmediinden, imaretin ne kadar byk olduunu bilebilmek ok zordur. Zikredilen imaretlerde alanlardan tespit edebildiimiz yedi grevli idi. Bunlar iki eyh, iki bevvb ve imamd (Bk. Tablo 4).

215 216

Eyyub Sabri Paa, a. g. e, s. 891-892. BOA, MZD, nr. III, 334/861. 217 BOA, MD, nr. XXVIII, 386/1002. 218 BOA, MD, nr. XXIX, 110/268. 219 BOA, MD, nr. XXXV, 188/474. 220 Eyyub Sabri Paa, a. g.e, s. 723. 53

Kiinin Ad Ali bin Yunus eyh Ahmed Dede221 Molla Kdr222 Hamza Halfe223 Derv Ramazan224 eyh Mustafa225 Molla brahim226

alt maret Hasek Hasek Hmyn Hasek Hasek Hasek Hasek

Yapt Grev mam eyh eyh Bevvb Bevvb mam mam

Dier yandan 999/1590-1591 ylnda, III. Murad Medinede byk bir imaret ina ettirmitir. Szkonusu imaretin bir anbr, bir mutfa, birka deposu ve iinde deirmenleri ile frnlar da vard. Bununla birlikte eitli malzemelerin koyulabilmesi iin zel odalar tahsis edilmitir. Zikredilen imaret, her gn fakirlere ekmek datyordu, yalnz Cuma ve Pazartesi geceleri ekmek yannda tatl ile pilav vermekteydi. marette piirilen yemek, bahsettiimiz ehrin fakirlerine tahsis edilmitir. Ancak Cuma ve Pazartesi gecelerinde piirilen yemek sadece fakirler deil, Medine-i Mnevverenin btn ahalisine datlyordu. Bu imaret iin Msrda baz kyler ve tarlalar satn alnmtr. Bunlardan gelen gelirler, szkonusu imarete tamamen vakfedilmitir. Bu sebeple her yl Msrdan imarete yirmi be bin altn geliyordu. Msrda imaret iin vakfedilen kyler unlardr: Legl ve Zhiriyye, Buheyre nahiyesine baldr. Sebkl-Ehed ve ebrzinc, Menfiyye nahiyesine baldr. Tnn, Kefr Zerk, Th el-Meleke, Sed Tnn ve Sehr, Kelybyye nahiyesine baldr. Semdb menh Samnd ve Ebul-Hasan, Deheklyye nahiyesine baldr. Kumber el-vech el-Kibl, Behnesnvyye nahiyesinin iindedir.

221 222 223 224 225 226

TSMA, SD, nr.1209/2, v. 16a. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 19b. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 20a. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 21a. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 35a. TSMA, SD, nr.1209/2, v. 50b. 54

Eyyub Sabri Paa, bu imaretin dier Arap blgelerinde benzeri yok olduunu zikretmektedir227. III. Mehmed mareti III. Mehmedin Medinede bir imaret ina ettiini zikreden tek kaynak Evliya elebidir. Ancak medrese yaptrd bilgisi, bu imaret ile de rtmektedir. Hakknda fazla bilgi veya belge yoktur228. Hz. Peygamber mareti Tespit edebildiimiz kadaryla szkonusu ehirde Hz. Peygamberin adyla bir imaretin olduu grlmektedir. Ancak bu imaretin ne zaman va kimler tarafndan ina edildii bilinmemektedir. Zikredilen imaretin III. Murad dnemine kadar ve zellikle 987/1579 ylna kadar hizmette bulunduu anlalmaktadr229. e. Hastahane Osmanllar, hastahane iin deiik adlar kullanmtr. Bunlar Darsshha, ifhane, Bimarhne ve Tmarhane idi. Hastane, insan salyla direkt ilikisi olduu iin eski zamanlardan beri byk bir nem kazanmtr. Osmanl Devletinde, klasik dneminden itibaren ina edilmi olan hastahanelerin ilk ekirdei nceki dnemlerde ve zellikle Abbsiler devrinde ortaya kmaya balamtr. Osmanllarda ilk hastane, Bursada Yldrm Byezid tarafndan kurulmutur. Hatta bu dnemde zel hastahanelerin yapld grlmektedir. Mesela II. Murad Edirnenin bakent olmasndan sonra czzamllar iin bir czzamhane yaptrmtr230. Bylece hastahaneler Osmanl topraklarnda yaylmaya balamtr. XVI. yzyla gelince douda olsun batda olsun Osmanl Devletine tabi olan muhtelif
227 228

Eyyub Sabri Paa, a. g. e., s. 727-728. Evliya elebi, Seyahatname, IX, v. 121a, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Beir Aa, nr. 448/1452/2. 229 BOA, A. NT, nr. 1089, s. 81.

55

ehirlerde en az bir hastahanenin bulunduu grlmektedir. Bu ehirlerden biri de Medine ehridir. XVI. yy.da Medine-i Mnevverede bir hastane bulunmaktayd. Bu hastahanenin, 975/1567 ylna yani II. Selimin dnemine ait olduu grlmektedir231. Szkonusu hastahane bu devirde veya Kanuni Sultan Sleymann dneminde ina edilmitir. Ancak bahis konusu hastahane hakknda yeterli bilgi olmad iin hastahanede alan doktorlar ve cerrahlarn saylar bilinmemektedir. Yalnz zikredilen hastahanenin byk bir hastane olduu anlalmaktadr. nk szkonusu hastahane, hem bir salk messesesi hem de oturma yeri olarak kullanlmtr. Medine-i Mnevveredeki hastahanede sadece hasta olanlar deil, fakirler de oturuyordu. Bu noktadan hareketle zikredilen hastahane iki ksma ayrlmtr. Birinci ksm hastalarn tedavi grd yer, ikinci ksm ise fakirlerin oturduklar yerdir. Bu ekilde szkonusu hastahanenin iki fonksiyonu vard. f. Ribtlar Ribt messesesi, slm tarihinde tesis edilmi olan messeselerin en eskilerinden biri saylmaktadr. nk ribt, Medine-i Mnevverede Hz. Peygamberin emriyle kurulmu olan ve sonraki dnemlerde hatta imdiye kadar Mescid-i Nebev adyla bilinen caminin bitiinden hemen sonra ina edilmitir. Bu devirde, Hz. Peygamber, sahabelerinden fakir olan kimseler iin bahis konusu mescidin arka ksmn tahsis etmitir. Zikredilen sahabeler, mescidin bu kesimini oturma yeri olarak kullanmlard. Bunlarn ou hemen hemen ilim ile meguldler. Hatta bunlardan byk sahabeler de vard. Yemekleri ise, Medinenin zengin olan

230 231

Y. Halaolu, a.g.e., s.161-163; Arslan Terziolu, Bimristn, DA, VI, stanbul, 1992, s.163178. Medine-i Mnevvere kadsna hkm ki: Medine-i Mnevverede vki olan bimrhnede veft eyleyen kimesnelerin metrktn imdiye dein kimler zabtedp ve satldukda akasn ne makle sarfolunduu malm olmak lzm olman buyurdum ki: Vusl buldukda, anun gibi mezbr bmrhnede veft idenlern metrktn kim zabtedp ve bahlar ne asl yire sarfolunup ve ylda ne mikdr nesne hsl olduun malm idinp mufassal merh yazup arz eyleyesin. Huss- mezbr mhimdr; ihml olunmayup imdiye dek anun gibi metrkt zabtidenlerden defter taleb idp rd masraflarn grp vuk zre bildresin, (BOA, MD, VII, 365/1057, 4 Ramazan 975/3 Mart 1568). 56

ahalisi tarafndan temin edilmekteydi. Bu fakir sahabeler slm tarihi kaynaklarnda ehl-i Sffa adyla bilinmektedir232. te zikredilen mescidin arka ksm, sonraki dnemlere ait muhtelif slm devletlerinde ortaya kan ribt messesesinin ilk ekirdeini tekil etmitir. Yalnz ribtn parlak eklini, Osmanl Devletinde ald grlmektedir. nk bu dnemde grlecei zere, Osmanllar ribt messesesine byk bir nem vermitir. Hz. Peygamberin dneminden itibaren Osmanl Devleti zamanna kadar olan muhtelif slm devletleri tarafndan Medinede ok sayda ribt ina edilmitir. Bununla birlikte ribtlarn nemli bir kesimi halktan zengin olan baz kimseler tarafndan kurulmutur. Tesis edilen bu ribtlarn saylar bir yzyldan baka bir yzyla hatta bir yldan baka bir yla gre deitii grlmektedir. Mesela XV.yy.da Medinede ina edilen ribtlardan on bir tanesi tespit edilmitir. Bunlarn ou zengin kimseler tarafndan ina edilmitir. Szkonusu ribtlarn adlarn yle zikredebiliriz. 1. el-Esbahn233: Bu ribt Acem adyla bilinmektedir. 2. Ad geen dnemde Medinede el-eyh Ahmed e-erif el-Horasn adyla tannan bir kii Mescid-i Nebev yaknnda bir ribt ina etmitir234. 3. e-eyh Safiyuddn Ebubekr bin Ahmed es-Selm iki ribt ina edilmitir. Birincisi erkek ve kadnlarla vakfedilmi ise de, ikincisi sadece erkeklere vakfedilmitir235. 4. Sebl236

232

233 234 235 236

Mesela ehl-i sffadan Abdullah ibn-i Mesud, Bilal, Ebuzer, Amar ibn-i Yasir, Zeyd ibn el-Hattab, Salim, Muaz ibn el-Haris, Mesud ibn er-Reb, Kab ibn-i mr, Ebu sa, Ebu Lubabe, Huzeyfe ibn el-Yaman, Abdullah ibn-i Bedr, el-Haccac ibn-i mr, Sabit ibn ed-Dahhak, Salim ibn-i Ubeyde, Ebu Hureyre, Cesim ibn-i Masik ve Sabit ibn-i Vedie bulunmaktadr (en- Nehrevn, a. g. e., s. 93). bn Ferhn, a.g.e., s. 95. bn Ferhn, a.g.e., s. 101. bn Ferhn, a.g.e., s. 102. bn Ferhn, a.g.e., s. 108. 57

5. el-Fayym: Bu ribt Ahmed el-Fayym adyla tannan bir kii tarafndan ina edilmitir. 6. e-irz: Bu ribt byk bir ihtimalle o dnemde Medinede Ebubekir eirz adyla tannan byk bir lim tarafndan ina edilmitir237. 7. Mara: Bu ribt Sflerden fakir olan kimseler iin vakfedilmitir. Bu fakirlerin ou Fas blgesinden idi238. 8. Dakla239: Hz. Osman240 adyla da bilinen ribt iki ribttan ibarettir. Biri erkekler iin, dieri ise kadnlar iin ina edilmitir241. 9. el-Mun242 Yukarda zikredilen ribtlardan el-Esbahn, Dakla, Sebil, es-Selm ve Mara ribtlar XV.yzyln sonlarna ve XVI.yzyln balarna kadar devam ettikleri grlmektedir. Bunlarn yannda otuz ribtn daha olduu zikredilmitir. unlar yle sralayabiliriz. 1. el-Bedel: Bu ribtn Medine eski kalesinin yerinde ina edildii anlalmaktadr. Szkonusu kale, Medine emirleri tarafndan ikametgah olarak kullanlmtr. 2. el-Battln: Bu ribt Harem-i Nebevde alan Hddmlar iin tahsis edilmitir. 3. el-Badd 4. el-Bala

bn Ferhn, a.g.e., s. 163. bn Ferhn, a.g.e., s. 172. 239 bn Ferhn, a.g.e., s. 197. 240 Baz Sahabelerin adlarn tayan ribtlar Memlk dneminde ina edilmitir (es-Sehav, a. g. e, s. 37). 241 es-Sehv, a.g.e., s. 37. 242 bn Ferhn, a.g.e., s. 204.
238

237

58

5. el-Cebert: Aslnda iki ribttan ibarettir. Biri evli olmayanlar iin, dieri ise evli olanlar iin tahsis edilmitir. 6. el-Cyn 7. bn Humeydn 8. el-Helef: bn Albek adyla da bilinmektedir. 9. er-Revz 10. ez-Zeyl 11. ez-Zeyn 12. es-Semin 13. es-ems 14. es-Sdr vel-Vrd 15. ez-Zhir 16. el-Abd: ki ribttan ibarettir. 17. Arafa 18. Gerse 19. el-ra 20. el-Fdl 21. Kurey 22. Karbca: Ferralarn eyhlerinden biri tarafndan ina edilmitir. En-Nehle adyla da bilinir. Biri evli olanlar iin dieri kadnlar iin tahsis edilmitir. 23. el-Masasi

59

24. el-Mikrs 25. el-Hind 26. bn Vehbn 27. bn Lah243 Bu ribtlarn kaplar XVI.yzyln son yllarna kadar ve zellikle 992/15831584 tarihine kadar Medine fakirlerine, mucavirlerine, slih ve limlerine dardan gelen gariplere ak idi. Ancak ayn tarihte ribt says bunlardan daha da fazlayd. Bu tarihte krk alt ribtn daha olduu kaydedilir. Bunlar yle zikredebiliriz: 1. Hz. Halid: Hz. Halidin iki ribt vardr. Birincisi erkekler iin, ikincisi de kadnlar iin tahsis edilmitir. 2. Kytbay 3. et-Tekye 4. Hocagi zde 5. Ktibs-sr: Bu ribt sadece kadnlara mahsustu. 6. el-Cbnyye el Kubra 7. el-Rm: Rahmet kapsnn yannda bulunmaktayd244. 8. el-Cbnyye es-Sura 9. bnz-zemen 10. eyhl Harem 11. bn Yahya 12. el-Bstyye

60

13. Melke 14. el-Aara 15. e-ahbyye 16. es-Sancryye 17. Sandal245 18. el-Ansr 19. Fdla 20. el-Ansryye 21. el-Muzaffer 22. el-Cedd 23. Umeyr 24. Hav 25. el-Htnyye 26. er-Rm bin Revan 27. Tak246 28. Avad 29. Bedreddn 30. el-Mehl

243 244 245 246

es-Sehv, a.g.e., s. 37. TSMA, SD, nr.4120, v. 4b. TSMA, SD, nr.4120, v. 5a. TSMA, SD, nr.4120, v. 5b. 61

31. el-Fenr 32. es-Sellv 33. Sinan Aa 34. el-Munkatin 35. Beyt mr 36. Bilal Aa 37. Hamza 38. Anber Hazinedr 39. Osman Aa 40. ez-Zebid 41. Harun 42. es-Sadr 43. Hz. Cafer: ki ribt vardr. Biri evli olanlar iin, dieri sadece kadnlar iin tahsis edilmitir. 44. Mahdml-Melik247 992-1583-1584 ylnda ribtlarn says yetmi alt ribt olmu ise de, 1000/1591-1592 tarihinde seksen dokuza kadar kt grlmektedir. nk bu tarihte on ribt daha tespit edilmitir. Bunlarn en nemlisi III. Murad tarafndan ina edilen ribt idi. Dier ribtlar ise yle zikredebiliriz:

247

TSMA, SD, nr.4120, v. 6a. 62

1. Hz. Ebubekr 2. Hz. Ali 3. Kethuda Kadn248 4. Haseki Sultan249 5. Abdlkerm el-Acem 6. Abdlvehhab Efendi 7. brahim Aa 8. Buhryye250 9. Hzr Aa251 10. Ar Aa252 11. el-Bn253 12. mer Ribtlar genelde messesenin byk veya kk olmasna gre birtakm odalardan olumaktadrlar. Bu odalar, bir sur iinde oluyor ve her kii iin mstakil bir oda veriliyordu254. Bu ekilde, ribtlar hacim bakmndan ksma ayrmak mmkndr. Birinci ksm, kk ribtlardr. Bunlarn en belirgin rnei, eyhlslm, es-Sellv, el-Mehl, el-Fenr ve Sinn Aa gibi ribtlardr (Bk.Tablo 5)

248 249 250 251 252 253 254

TSMA, SD, nr.1212, v. 1b. TSMA, SD, nr.1212, v. 2a. TSMA, SD, nr.1212, v. 2b. TSMA, SD, nr.1212, v. 3a. TSMA, SD, nr.1212, v. 3b. TSMA, SD, nr.1212, v. 4a. TSMA, SD, 1216, v. 5b. 63

Ribtn Ad es-Sellv eyhl-slm Hz. Al el-Fenr el-Mehl Sinn Aa ez-Zebd es-Selm el-Cebert Fzla es-Sdr vel-Vrid Kurey Harn

Odalarnn Says 3 14 13 15 19 15 16 16 13 16 8 10 16

Tablo 5: Kk ribtlarn rnei kinci ksm orta ribtlardr. Bunlarn odalarnn saysnn birinci ksmdan daha fazla olduu grlmektedir. Orta ribtlar arasnda Abdulvehb Efendi, elEnsr, el-Ensryye, Merhm Hasekiyye, bn-i Zaman ve Aa Osman gibi ribtlar gelmektedir (Bk. Tablo 6).

Ribtn Ad Abdulvehhb Efendi

Abdulkerm el-Acem ahbyye Bhryye el-Ensr el-Ensryye Merhm Hasekyye bn-i Zaman Aa Osman r Aa Hzr Aa Kethda Kdn Cbniyye es-Sra

Odalarnn Says 30 33 35 35 41 32 44 55 43 43 47 30 40

Tablo 6: Orta ribtlarn rnei

64

nc ksm ise, byk ribtlardr. Bunlarn da dier ksmlar arasnda nemli bir yer ald grlmektedir. Bu ksmn en mehur ribtlar, Sultan Kaytby, Cbnyye el-Kbr, ez-Zeyn, el-Bsta ve el-Bedel ribtlardr (Bk. Tablo 7). Ribtn Ad Sultan Kaytby Hock Zde Cbnyye el-Kbr ez-Zeyn bn-i Yahy el-Bsta el-Bedel Bill Aa el-Fra el-Cedd mer Odalarnn Says 81 92 106 73 74 70 75 62 64 77 63

Es-Semn255 73 Tablo 7: Byk ribtlarn rnei Ribtlar, tip asndan ise, iki ana ksma ayrlabilir. Birinci ksm genel ribtlardr. kinci ksm ise zel ribtlardr. Genel ribtlar, Medine-i Mnevverenin en nl ribtlar saylmaktadr. nk szkonusu ehirde bulunan ribtlarn ou bu cinsten olumaktadr. Zikredilen ribtlarda, sadece erkeklerin deil kadnlarn da bulunduu grlmektedir. Fakat bahsedildii zere, Medinedeki ribtlarn her biri birka odadan olumaktadr. Bu yzden oturan kimselerden her kiiye mstakil bir oda tahsis edilmitir. Mesela 999/1590-1591 ylnda, yani III. Murad dneminde, Medine-i Mnevveredeki ahbyye ribtnda yedi odann bulunduu kaydedilmitir. Bu odalarda erkek ve drt kadn kalyordu. Ayn ylda, dokuz odal olan Meleke ribtnda erkek ile alt kadnn oturduu grlmektedir. Bylece, genel ribtlarn iinde hem erkekler hem de kadnlar vard256.

255 256

TSMA, SD, 1212, v. 1b-3a. TSMA, SD, 1216, v. 7a. 65

zel ribtlarn ise, belli bir sosyal zmre iin yapldklar grlmektedir. Bunlarda oturan kimseler, sadece o gruba mensuptu. Bunlarn Osmanl belgelerinde ilk defa 992/1583-1584 ylnda getikleri zikredilmitir. Bu tarihte, sadece kadnlar iin be ribtn bulunduu kaydedilmitir. Bunlar yle zikredebiliriz: 1. Hz. Osmn 2. Hz. Hlid 3. Hz. Cafer 4. Ktibus-sir 5. en-Nehle

Bununla beraber zikredilen ylda erkekler iin iki tane zel ribt vard. 1. Hz. Osmn 2. Hz. Hlid Ayrca evli olan kiiler iin iki tane ribt olduu grlmektedir. 1. Hz. Cafer 2. en-Nehle257. 999/1590-1591 ylnda evli olan kimseler iin ina edilen Hz. Cafer ribtnda yirmi kiinin kald grlmektedir. Bunlarn adlar da zikredilmektedir. 1. Hasan el-Mutahtah 2. eyh Ebul-Feth el-Yemn 3. Ebu Abdullh el-Acem 4. Tbezzamn 5. Abdurrahman el-kttn 6. Thir el-Tekrr 7. Ebubekr el-Mekdis 8. Seyyd Mehmed bin Al B Hureyre 9. es-Seyyd Thir 10. el-Hac Al Yemn
257

TSMA, SD, 4120, v. 4b-6a. 66

11. smal el-Mekrn 12. Mehmed el-Mesrh 13. Ahmed el-Hekm 14. erfe el-Acemyye 15. Fere el-erf 16. el-Hac Kamer el-Yemnyye 17. Abdullh el-Hind 18. Ftma Um el-Hicz 19. Aye bint-i eref 20. Ftma eybyye258 Ayn ylda Hz. Cafer adyla dul kadnlar iin bir ribtn olduu kaydedilmektedir. Ad geen kadnlar byk bir ihtimal ile yal kadnlardan ibaretti. Bu ribtta on iki dulun kald grlr ve bunlarn isimleri yle sralanabilir: 1. Hadce Um Hasan el-Yemnyye 2. Yes bint-i Zekerya 3. Ftma Um Ramzb 4. Hfcne Um Hasan 5. Beybey Unyye 6. Aye Um Sad 7. Aye bint-i Ahmed 8. Leyl Um Sliha 9. Zhire bint-i Ahmed 10. Ftma Um Al 11. Selme bint-i Al 12. Mercn Atke-i brahm259

258 259

TSMA, SD, 1216, v. 11a. TSMA, SD, 1216, v. 11b. 67

Szkonusu ylda Harem-i erf aalar iin Battln ad altnda bir ribtn olduu zikredilmitir. Bu ribtta aalardan on tane aann oturduu grlmektedir. Bunlarn adlar yledir: 1. Aa Sndl 2. Aa htiyr Cell 3. Aa smal er-Rm 4. Aa Rzvn Anber 5. Aa smal Tekrr 6. Aa Kbil Srr 7. Aa Fetth Naib 8. Aa Abdullh Tncer 9. Aa Mahmd Acem 10. Aa Hseyn tbiul-Hddm260 Ayrca 999/1590-1591 tarihinde yolda kalan ve garip olan kimseler iin bir ribt vard. Bu ribtta zikredilen zmreden on kiinin kald kaydedilmitir. Bunlarn dokuzu erkek, drd ise kadndr. 1. Seyyd Mehmed bin Seyyd Fereh 2. Ftma Tnusyye 3. Seyyd Ebu Fereh 4. el-Fakh Mehmed 5. Ahmed bin s 6. Sade 7. Selme 8. Seyyd Hasan el-Hind 9. Yahy bin Hbid 10. Ftma bint-i brahm 11. Gln Rmyye

68

12. Derv veled-i Ahmed Dede 13. Hasan bin Aleddn261 1004/1595-1596 ylnda Medine-i Mnevveredeki ribtlarda ribt eyhi, mid, Cebbd, kapc, sprc, Ferr ve ktib grev yapard. Ribt eyhi idareci olup ve ribt ile ilgili btn iler kendi nezaretindeydi. Mid, ribtn i ileriyle megul idi. Kapc ribta ve gelen giden kimselerden sorumluydu. Sprc ve Ferr ribtn temizliiyle ilgileniyordu. Katip ise ribtta kalan kimselerin kaytlarn tutard262. 999/1590-1591 tarihinde Medinede bulunan ribtlarn bazlarnn eyhlerinin isimleri kaydedilmitir (Bk. Tablo 8).

Ribtn Ad Mevln Fzl el-Hind Behl el-fara Rmyye bn-i lk Cedd Cbnyye el-Kbr ez-Zeyn Fzla e-erkyye Hz. Ebubekr Hz. Al el-Mehl Sinn Aa el-Ensryye Mehmed en-Ne el-Ensr

eyhinin Ad eyh Hms Al bin Yusuf Yahy bin Hasan Muhammed Muhammed bin mer Abdnneb Hasan bin Ahmed Muhammed bin Ahmed s Abdurrazzk Rid bin Sad Derv Mehmed Derv Mehmed Al bin Ksm Ahmed bin Yahy Ahmed bin Nure e-eyh Mehmed

260 261

TSMA, SD, 1216, v.12a. TSMA, SD, 1216, v. 14b. 262 TSMA, SD, 1209/2, v. 6b-9b. 69

Ribtn Ad es-Sdr eyh Abdullh el-Maltn Al el-Bn Hmde bint-i Cuma Harn eyhlerinin adlar

eyhinin Ad Abdullh Abdsselm Al smal Yusuf bin Harn263

Tablo 8: 999/1590-1591 ylnda Medine-i Mnevveredeki ribtlarn baz

Ribtlarn eyhlerinden baka, ribtlarda dier grev yapan memurlarn adlar hakknda fazla bilgimiz yoktur. Yalnz 1004/1595-1596 ylnda Medinedeki Kethud Kdn ribtnda Ahmed elebi adyla tannan kii ktiplik grevini yapmtr264. Grlecei zere Osmanllar Medine-i Mnevverede bulunan eitli ribtlara byk bir nem vermitir. Mesel 973/1565-1566 ylnda yani Kanuni Sultan Sleymann son aylarnda zikredilen ehirdeki hem eski ribtlarn tamirlerine hem de yeni ribtlarn ina edilmesine karar verilmitir. Bununla ilgili olarak Msr beylerbeyisinin devreye sokulmu olmas, bu mukaddes yerlerin Msr merkezli Osmanl idari tasavvufu altnda bulunduunun delili gibidir. Burada Msr beylerbeyi ve defterdarna yollanan hkmde, Medne-i Mnevverede bin ve tmr olunmak emr olunan ribtlarn bins Medne-i Mnevvere kads ile eyhl-Hareme emr edp mesrf in Hazne-i Msrdan bin sikke altun tyn edp ...265 cmleleri dikkat eker. III. Murad dneminde ve zellikle 993/1584-1585 ylnda Medinede bulunan ribtlarda altm nn tamirlerine karar verilmitir. Szkonusu ribtlarn tamiri iin tahmin edilen mebla otuz iki bin altndr. Bu para hem Msr hazinesinden hem de Cidde mahslundan temin edilecektir. Medne-i Mnevvere kadsne ve eyhl-Harem Mustafaya yollanan hkmde, Medne-i Mnevverede vki olan altm ded ribtn

263 264 265

TSMA, SD, 1216, v. 5b-13b TSMA, SD, 1209/2,v. 20b. BOA, MD, nr.VI, 46/92 (27 Muharrem 973/24 Austos 1565). 70

tarmm in otuz iki bin altn tahmn ve arz olundukta gh Hazne-i Msrdan gh Bender-i Cidde mhslundan verilmek ...266 kayd bu durumu gstermektedir. 3 Cemaziyelevvel 1001 tarihli Kb kynde fakirler iin krk odal bir ribt inasyla ilgili bir baka kaytta unlar belirtilir: Sadetl padih zllullh hazretlerinin hayrt- erfelerinden Medne-i Mnevverede mescid-i Kbda emri padih ile Mustafa Efend [nin] bin eyledii ribtn krk bb hcreleri olup ve her hcre bana surreden drder filor tayn edp ve sir hddm ribta dah on ikier filor tayn olunduundan gayr- Msr vakfndan hcre bana on beer filor ve sekizer erdeb budy arz edp minvl merh zere kimi surreden ve kimi evkf- Msrdan ve sir damymdan hcre bana ellier altna karb sadkt- padih zuhr bulmu iken hcert mezkre aniy eline dp ribttan ancak drt be adm firr edp sir hcrelerin muayyent [n] aniydan baz kimesneler ahz kabz edp, hcert- ribt hl [ve] muattal kalup, aniynn tama- hmlarndan fukar ve gurab hlleri diger-gne olup, ml-i vakf- erf ve sadkt-i padih bel ketm olunman, zikr olan ribta birka ake vazife ile bie eyh nasb olunursa (....) refhyet-i hllerine bis olup, evkt- hamselerin Mescid-i Kbda ed edp sadetl padiha dular olunup ol bbda sevb-i azm mterettib olmas muhakkak olman vech merh zere eyh tayn olunup zikr olan krk bb hcertn frd frd muayyent tetebbu olunup ve yerl yerinden hcertta skin olan fukar ve gurabya tahss ve tayn olunmas bbnda mekked hkm-i erf buyurumak in inyet rec olunur.267 Bu belgede III. Muratn hayratndan olan Mescid-i Kbda, padiahn emriyle Mustafa Efendi adl birinin ina ettirdii ribatn 40 odal olduu, her bir odaya belirli bir tahsisat ayrlm bulunduu, bu tahsisatn surre parasndan ve Msrdan ayrlan tahsisten karland anlalmaktadr. Burada problem, hak etmedikleri, zengin olduklar halde, fakirlere ayrlan bu odalara yerleenlerin bulunmas, bu gibi olumsuzluklarn nlenmesi iin ribata bir eyh yani idareci tayin edilmesi teklif olunmaktayd. Bu kayt ribatlarn fakirlere tahsis edilmi bir barnma yeri olduu keyfiyetini ortaya koyar.
266 267

BOA, MD, nr. LVIII, 277/706 (3 Ramazan 993/6 Aralk 1575). TSMA, SD, nr. 5634/1, v. 3a-3b; BOA, MD, nr. LXX, 20/33 (3 Cemziyelhir 1001/7 Mart 1578). 71

Bununla beraber bunlarn ayn zamanda bir retim messesesi olarak kullanldklarn da sylemek mmkndr. Bu messesede sakinlerin bir kesimi ders gryordu. Ribtlarda baz ders veren hocalarn adlar tespit edilmitir. Mesela 1004/1595-1596 ylnda Medinedeki ribtlardan olan Hz. Osman ribtnda yedi hocann ders verdikleri grlmektedir. Bunlarn adlar yler zikredebiliriz E- eyh ebul-Kasm bin Mehmed E- eyh Abdullah bin Ahmed Ahmed bin e-eyh Abdullah E-eyh Abuy E-eyh Rbih Sad el- Havs Ahmed el Ar268

g. Dier Vakf Eserler Vakf messesesi, tarih boyunca muhtelif slm devletlerinde byk bir nem arzetmitir. zellikle sosyal ve ekonomik hayat zerinde kanlmaz bir rol oynamtr. Bu sebeple sosyal messeselerin gemite ve gnmzde en nemlilerinden biri saylmaktadr. Bahis konusunun messesenin, kurulu dneminden itibaren Osmanl Devletinde nemli rol uynad grlmektedir269. slmda ilk vakf Hz. Peygamber tarafndan kurulmutur. O dnemde Medne-i Mnevverede kendisine ait yedi hurma bahesini vakfetmitir270. Hz. Peygamberin vakflar ile ilgili Osmanl belgelerine kadar ulaan bilgilerin mevcudiyeti ilgintir. Bunlar phesiz onun bizzat yapt vakflar deil, sonradan onun namna tahsis edilen vakflar olabilir. 23 Rebilevvel 982/12 Austos 1574 tarihli bir belgeye gre, Hz. Peygamberin Medne-i Mnevveredeki vakflar arasnda baz evler ve dkkanlar bulunmaktadr. Medine kadsna hitaben yollanan bir hkmde, Medine- Mnevvere eyhl-haremi Kodvetl-emcid vel-yn
268 269

TMSA, SD, nr. 1209/2, v. 47a. Bk. Bahaeddin Yediyldz, Vakf, A, XII/2, s.153-172; Yusuf Halaolu, a. g. e, s. 156. 270 Sofyal, Ali avu, Kanunnme, haz. Midhat Sertolu, stanbul, 1992, s.52. 72

Mehmed dme mecduh sdde-i sadetime kzy defteri verp bilfil Medne-i Mnevverede Hazret-i Rislet penh aleyhi efdlis-salt ves-selmn evkf- erfinde baz buyt ve dekkn murr zamnla hrbe mtevcih olup...271 kayd bu durumu gsterir. Demek ki Hz Peygambere atfedilen vakflar Osmanl dneminde Medinede halen fal bir hareketlilie sahipti. Osmanl padiahlarndan XVI. yy.da, Medne-i Mnevverede ilk vakf kuran Kanuni Sultan Sleymandr. 21 aban 989/20 Eyll 1581 tarihli bir belgeye gre zikredilen padiahn Medinede bir deie vakf vardr272. Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan 5716 numaral surre defterlerine gre, 998/1589-1590 yani III. Murad dneminde Medne-i Mnevverede on bir vakfn olduuna iaret edilmitir. Defterin kaydedildiine gre, zikredilen vakflar iki ksma ayrmak mmkndr. Birinci ksm, asl- vakflar ve bunlar be tanedir. kinci ksm ise, messest- hayriyye olup bunlar alt vakftr. Asl- Vakflar Asl- Vakflar, kendisinden direkt faydalanmayan vakflardr. Bu gurup, arazi, nakit para gibi vakflar ihtiva etmektedir. Bu vakflar tamamen Osmanl dnemine has bir gelimenin sonucudur. Para vakflar konusu slm fakihleri arasnda tartmal bir mevzudur. Ancak Osmanllarda yaygn bir uygulama sahas bulmu gzkmektedir. Osman h Vakf Asl paras be bin be yz altndr. Onu on bire kr olunup ve on ikier altn ile on be ded czleri ve beer altn ile elli nefer tesbh iin yz yetmi altn verilip, kalan para, vakfn mtevellisine ve dier alanlara tahsis olunur. lys Bey Vakf Asl paras bin altndr. Onu on bire kr olunup, kazantan gelen para onar altn on be ecz- hnna verilip, kalan para vakfn mtevellisine ve dier alanlara tayin olunur.
271

BOA, MD, nr.XXVI, 154/405.

73

Kemal Bey Vakf Asl paras alt yz altndr. Onu onbire kra verilip, krdan tahsis edilen mebl aded czleri okuyana, mtevellisine ve dier alanlara verilir. Kuds Kds Vakf Asl paras sekiz yz altndr. Meblan yzde onu olan seksen altn czlerine ve mtevellisine tahsis edilir. h Cevher Htn Vakf Asl paras yz altndr. Krdan gelen on otuz, czlerin okunmasna ve mtevellisine verilir. Messest- Hayryye Vakflar Messest- Hayryye Vakflar, kendisinden direkt faydalanlan vakflardr. Bunlarn en belirgin rnei medreseler, mektepler, imaretler, zaviyeleri, mescidler,hastahaneler gibi eitli messeselerdir. Kaytbay Vakf Bu vakf, baz odalar ile baz dkknlar ve tane baheden ibarettir. Bunlardan odalar ve dkknlar kiraya verilmitir. el-Fukra Vakf Baz odalar ve baheleri olup, bunlardan gelen para fakirlere verilmekteydi. Harem-i erf Aalar Vakf Bu vakf, baz evler ile odalar ve baheleri ihtiva eder ve gelen mebla tamirlere tahsis edilirdi. el-Marba Vakf Zikredilen vakfn, baz evleri, odalar ve baheleri vard.

272

BOA, MD, nr.XLVI, 100/189. Medine kadsna ve eski Budin defterdar olup Medinede eyhlharem olan Mustafaya yollanan hkm: 74

Davud Paa Vakf Bu vakf, birka depo ile baz dkknlar, bir bahe ve bir hamamdan ibarettir. Bunlar kiraya verilmitir. Kiradan gelen para, otuz ded ecz-i erfe tilvet eden kimselere altar altn ve yan, sebil, hamam ve Birke yolunda vaki olan yerlere vakfn nazr elinden tahsis olunur. Haseki Sultan Vakf Medne-i Mnevverede fakirler iin byk bir ribt yaptrmtr. Ribtta her oturan iin ylda drt altn ve gnde onun imaretinden bir tabak orba ile ikier ekmek tahsis edilmitir273. h. Sebller Osmanllarda, Medne-i Mnevverede bulunan sebllerle ilgili ilk bilgilere 1565 ylna ait kaytlarda rastlanr. Medne kdsna ve eyhlharemine yollanan bir hkmde Bb- rhmette Kaytby vakf olan mslmanlara sebl olup ...274 kayd dikkat eker. phesiz daha nce de sebiller mevcuttur. Ancak Osmanl kaytlar bu konuda daha ge bir tarihte younluk kazanr. II. Selimin dneminde, baz sebllerin vezirzam Sokullu Mehmed Paa tarafndan yaptrld anlalr. 28 Recep 975/28 Ocak 1568 tarihli olan ve Medine kadsna hitap eden bir hkmde Veziriazam Mehmet Paann getirttii su iin baz grevliler (su yolcu) ve burada oluturulan sebiller iin de sucu/su tayc (b-ker) gerektii zerinde durulur.275 1580de III. Murad tarafndan bir sebl ina edildiine dair bilgiler mevcuttur. Zikredilen sebilin yaplabilmesi iin tahmin edilen meblan miktar iki bin filoridir. Bu para, Msr hazinesinden temin edilecektir. Sebilde, iki sucu tayin edilecek ve bunlara gnde yedier ake tahsis olunacaktr. Bunlarn da paras Msr hazinesinden verilecektir276.

273 274 275 276

TSMA, SD. nr. 5716, T.998/1589-1590, v. 3a-3b. BOA, MD, nr.V, 633/1770 ( 23 Zilkade 973/11 Haziran 1566). BOA, MD, nr.VII, 274/774 (28 Receb 975/28 Ocak 1568). BOA, MD, nr.XLIII, 282/533 (29 aban 988/ 9 Ekim 1580); Eyyb Sabri Paa, a. g. e., s. 723. 75

993/1584-1585 tarihinde Mednede baka sebil yaptrld dikkati eker. Bahis konusu sebl iin deie parasndan dokuz yz on drt altn tahsis olunmutur. Daha nce de ad geen eyhlharem Mustafa Efendi, Medinede III.Murada ait hayrat kapsamnda yaptrlm olan sebil iin Msr deie malndan 914 altnn gerekli olduu bildirmitir277. Bu szkonusu sebilin nceki sebilden farkl olduu anlalmaktadr. 999/1590-1591 ylnda ise III. Mehmed tarafndan bir baka sebilin daha ina edildiine dair kitabi bilgilere rastlanr278. Bunun 3 Cemziyelhir 1001/7 Mart 1593 tarihinde bir sebl yaplmasna dair hkmde belirtilen sebil olma ihtimali byktr279. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 5716 numaral Surre Defterinde yer alan listede 1589-90da, Mednede sebil says dokuz olarak gsterilir. Bunlar u ekilde sralanabilir. 1. Sebil-i Hmyn. Bu III. Murat dneminde padiah adna atfe yaptrlan sebiller olduu aktr. 2. Merhm Davud Paa Sebilleri XVI. yzyl Osmanl vezirlerinden Davud Paann Mednede sebili olduu grlmektedir. Birincisi, Mednenin yaknnda, ikincisi Kbbe-i slm yolunda, ncs ise Mednede sur iindedir. 3. Lala Mustafa Paa Sebili 4. Msr Eski Defterdar brahim Bey Sebili Bu sebil, Mednenin iindedir. 5. eyhl-Harem Mustafa Bey Sebili Zikredilen sebilin musllnn yaknnda olduu grlmektedir. Bu sebilin 1584-85teki IV. Muradn emriyle oluturulduu anlalmaktadr. 6. Lala brahim Paa Sebili Szkonusu sebl kalenin yaknndadr.
277 278

BOA, MD, nr.LX, 279/643. Eyyb Sabri Paa, a. g. e., s.727.

76

7. Msr Eski Defterdar Kasm Bey Sebili Bu sebl mescid-i Skya ad altnda bilinen yerdedir280. i. eme Osmanl belgelerinde, Medne-i Mnevverede bulunan emeler281 ilk defa III. Murad dneminde ve zellikle 1580 ylnda zikredilmitir. Ancak bu zikredilen emenin daha nceki tarihlerde mevcut olduu anlalmaktadr. Szkonusu eme, muhtemelen yukarda belirtilen ylda harab halde olduundan, ayn ylda yeniden ina edilmesi gerekiyordu. 5 Cemziyelevvel 988/18 Haziran 1580 tarihinde Medne kdsna gnderilen bir hkmde, Ravz- Mnevverenin yaknnda ve zellikle Camii erfin nnde su olmad iin bir eme ina edilmesine karar verilmitir282. Gerekten bu esnada Mednede su sknts yaanyordu283. 3 Cemziyelhir 1001/7 Mart 1593 tarihinde, bahis konusu ehirde bir eme (Hanefyye) kurulmasyla ilgili karar alnmt284. j. Hamamlar Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan 5716 numaral Surre

Defterindeki notlardan 998/1589-1590 ylnda Medinede en az iki hamamn olduu ortaya kar. Bunlardan birincisi Davud Paa tarafndan ina ettirilmitir. kincisi ise Mehmet Paaya aitti285. Bu hamam Medinede bulunan kalenin iindeydi286.

279 280

BOA, MD, nr.LXX, 20/33. TSMA, SD, nr.5716, T.988/1589-1590, v. 3b. 281 Semavi Eyice, eme, DA, VII, stanbul, 1993, s.277-287. 282 BOA, MD, nr.XLIII, 84/171. 283 Eyyb Sabri Paa, a. g. e., s.723. 284 BOA, MD, nr.LXX, 20/33. 285 TSMA, SD, nr.5716, v. 3 b. 286 Evliya elebi, a. g. e, v. 121a.

77

k. Zaviyeler XVI.yy.da Mednede sekiz zaviyenin287 olduu grlmektedir. Bunlarn btn XVI.yzyln ikinci yarsna aittir. Bahis konusu zaviyelerin banda Zaviye-i Humyn gelir. Bu zaviye, Mednedeki Hz. Ebubekr Sddkin mescidinde bulunmaktayd288. Dier zaviyeler yle zikredilebilir: 1- Hrem Sultan zaviyesi289. 2. el-Eslf Zaviyesi 3. el-Maltn Zaviyesi 4. Abdlkdir Ceylni Zaviyesi290 5. eyh Muhiddn el-Arab Zaviyesi 6. Meri Zaviyesi 7. Mescid Zaviyesi Yukarda belirtildii gibi bu dnemde Mednede bulunan zaviyeler, oturma yeri olarak kullanlmtr. Bunun yannda, tasavvuf ile ilgili ilimlerin zikredilen zaviyelerde retildii grlmektedir291.

287 288 289 290 291

Osmanllarda zaviye hakknda genel olarak bk. A.Y. Ocak- S. Faruki, Zaviye, A, XIII, stanbul, 1986, s.468-476. TSMA, SD, nr.1212, v. 1b. BOA, KK, nr. 225. s. 218. TSMA, SD, nr.1212, v. 4a. TSMA, SD, nr.1214, v. 9b. 78

Messesenin Ad Says Medrese Mektep maret Hastahane Ribt Vakf Sebil eme Hamam Zaviye Mescid 17 12 6 1 89 13 12 3 2 10 6

Tablo 9: Medinedeki Messeseler ve Says D. El-Bak: Mezarlk Medine-i Mnevverenin nl mezarl olan El- Bak, ehrin dousunda ve sur dnda yer almaktadr292. Szkonusu mezarln enlemi 10, boylam ise 150 metredir. Burada l-arad aac byk bir miktar ile yetitiinden dolay- Bak elarad adyla da bilinir293. Bu mezarlkta Hz. Peygamberin, Hz. Hadice ve Hz. Maymuna dnda btn dier eleri defnedildi294. Dier yandan olu brahim ile kzlar Ftma ve Rkeyyenin mezarlar da burada bulunmaktadr295. Ayn zamanda sahblerin byk bir ksm Bak mezarlna gmld. Baz aratrclara gre burada defnedilen sahblerin saylar on bine kadar ulamaktadr296. Bunlardan Bak de gmlen ilk sahb ayn zamanda muhacrinden Medinede ilk vefat eden Osman bin Mazn idi297.
292

293 294 295 296 297

bn Havkal, a.g.e., s.30; Ktib Merk (hicri VI.yy.da yaamtr), Kitabl-stibsr f Acayipl-Amsr, vasfu Mekke vel-Medne ve Msr ve Bildl-Marib, Sad Zalul Abdlhamid, ed-Darl Beyd, 1985, 42; el-Kereh, a.g.e., s. 18; el-dris, a.g.e., s. 143; bn Fadll-lah el-meri (.749 h.), Meslikl-Ebsr f Memlikil Amsr, I, Fuad Sezgin, Almanya, 1408/1988, s. 93; bn Battuta, Tuhfetn Nuzzr f Garayip ve Acayipl-Asfr, tahkk Abdlhdi et-Tz, I, er-Ribt, 1417/1997, s. 360; el-Feyruzbd, a.g.e, s. 452; bn Cubeyr, a.g.e., s. 173. brahim Rifat Paa, a.g.e., s. 426. bnn-Neccr, a.g.e., s.165. brahim Rifat Paa, a.g.e., s. 426. brahim Rifat Paa, a.g.e., s. 425. bnn-Neccr, a.g.e., s. 167; el-Kalkaend, a.g.e., I, s. 435. 79

Sonu olarak XVI. yzyl sonlarna kadar Medinedeki hayri ve kamusal binalar olduka fazla bir yekun tutar. Osmanl hkmeti, buradaki dini ve ilmi yaplar, hayr eserlerini srekli olarak yenileme gayreti iinde olmu ve bunu ayrca slm dnyasndaki misyonlarnn bir paras/grnts eklinde alglamlardr. Btn slm memleketlerinden gelen haclarn Medinedeki ziyaretler srasnda onlara, ihtiyalarn karlamaya ynelik faaliyetler, phesiz Osmanllarn imaj asndan son derece dikkat ekicidir. Bunlarn dnda Osmanl idarecileri mukaddes bir ehir olan Medineyi imar etmeyi, ayrca dini bir vazife olarak da telakki etmiledir. zellikle hanedan mensuplarnn bu yoldaki faaliyetleri, bu durumun farkl bir cephesini oluturur. Bu durumun dini, sosyal altyaps, Osmanl idareci ve hanedan mensuplar iin daima nem verilen temel unsurlar olmutur. Nitekim Medine ehrinde yaayanlar da bu kudsi havaya dahil saylmlardr ve onlara gereken maddi yardm yapld gibi barnak temini de gerekletirilmitir. XVI. yzylda sergilenen bu tavr daha sonraki yzyllarda rnek tekil edecek bir temel salayarak srdrlmtr.

80

II. BLM DARECLER, ASKER VE HALK

Medine-i Mnevvere toplumunu, drt ana gruba ayrmak mmkndr. Bunlardan ilki, idareciler; ikincisi askerler, ncs muhtelif slam kaynaklarnda ehl-i Medine veya Medineliler adyla bilinen Medine ahalisidir. Bunlarn kkleri Hz. Peygamberin hicretinden nceki dneme aittir. Medineliler Medinede domular ve burada yetimilerdir. Drdncs ise, slamn muhtelif blgelerinden Medineye gelen eitli Mslman gruplardr. Bunlar buraya sadece ibadet etmek iin gelmilerdir. Bu nedenle szkonusu Mslmanlar Medinenin yerli halkndan ayn ekilde mucavirler adyla bilinir. Bunlar hayatlarnn bir ksmn Medinede geirmiler veya geirmi olmakla bu ayrd edici sfat benimsemilerdir. Dier bir deyimle Medinede oturan yabanclar simgeler. Daha nce bahsedildii gibi, Medine-i Mnevvere Osmanl idaresine girdikten sonra baz yerli idareciler tarafndan idare edilmeye balanmtr. Bu yerli idareciler, ehir ile ilgili ileri Msr beylerbeyisinin nezareti altnda yapmaktayd. Zikredilen idarecilerin en nemlilerinden biri Medine kadlna tayin edilen kiiydi.

A- dareciler 1- Medine Kads

Medine kads, Osmanl kaytlarnda Medine-i Mnevvere Kads olarak gemektedir298. Bazen kadnn adnn yazlmasndan nce, kendine ait elkab yazlr. Mesela 17 Cemziyel-hir 990/9 Temmuz 1582 tarihiyle Rodos beyine gnderilen bir hkmde Hl Medne-i Mnevvere kads olan Akz Kuztil-Mslimn Mevlna Mirza dmet fezilh ifadesi gemektedir299. Surre defterlerinde Medine kadsna Mevlna Kdl-Mednetl-Mnevvere300 veya Mevlna Efend-i Kd- Medine-i Mnevvere301 iaret edilir. Kadnn adnn yazlmasndan sonra zdet fezilh302 veya dmet fezilh303 dua ksm yer almaktadr.

298 299 300 301 302 303

BOA, MD, nr.XXVI, 154/405; MD, nr.XXVII, 174/397; MD, nr.III, 463/1381; MZD, nr.III, 225/578; MD, nr.LXIV, 4/14; MD, nr.XXIII, 394/862; MD, nr.LVIII, 278/709. BOA, MD, nr.XL, 279/637. TSMA, SD, nr.1316, v.7b. TSMA, SD, nr.1215, v.1b. BOA, MD, nr.XXX, 202/479; MD, nr.XXXVI, 346/909; MD, nr.XXVII, 166/381. BOA, MD, nr.VII, 736/2017; MZD, nr.III, 227/584. 80

Medine kadlnda grev alan kimse merkez tarafndan tayin edilirdi304. Ancak szkonusu ehir Msr eyaletine bal olduundan, tayin edilecek idarecilerin zerinde, zikrolunan eyaletin beylerbeyisinin yetkisinin olduunu sylemek mmkndr. XVI.yy.da Medine kadlna tayin edilen kiilerin bazlar tespit edilmitir. Bunlarn hemen hemen ounun bahis konusu yzyln ikinci yarsna ait olduklar grlmektedir. Bu dnemde Osmanl muhtelif belgelerinden anlald kadaryla Medineye ilk tayin edilen kad 971/1563-1564 ylndan nce grevlendirilmitir. Bu durum Ramazan 971/22 Nisan 1564 tarihiyle kan bir hkmden anlalmaktadr. Szkonusu hkme gre bu tarihte Medine eski kads olan Abdurrahman Halep kadlna tayin edilmitir305. Medine eski kads olan Abdurrahmandan sonra tespit edilen kadlarn says on sekizdi (Bk. Tablo 10).
Kadnn Ad Muslihuddin306 Muhyiddin307 Hseyin308 Sinan309 Hseyin310 Ahmed311 Abdulbk312 Mirz313 Hac Mehmed314 Abdlvehhab315 Abdlkerim316 Abdullah Kethuda Mustafa317 Abdulhalim318 Ahmed bin Hseyin319 Abdurrahim320 Abdlvehhab321 Sleyman322 Zeynl-bidn323
304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318

Grevde Bulunduu Yl 1564-1566 1568 1575-1577 1579 1579 1579 1580 1582 1583-1584 1587-1588 1593-1594 1594-1595 1595-1596 1596-1597 1597-1598 1599 1600 1601 1603

Tablo 10: Medine Kadlar

BOA, KK, nr.252, s.205; KK, nr.218, s.114; KK, nr.84, s.56. BOA, KK, nr.218, s.149. BOA, KK, nr.74, s.462; MD, nr.VI, 45/91. BOA, MD, nr.VII, 736/2017. BOA, KK, nr.230, s.48; MD, nr.XXVII, 174/397; MD, nr.XXX, 202/479. BOA, MD, nr.XXXVI, 295/782. BOA, MD, nr.XXXVI, 308/817. BOA, MD, nr.XXXVI, 346/909. At, Zeyl-i ekik, s.436. BOA, MD, nr.XLVI, 280/638. TSMA, SD, nr.4120, v.6b. BOA, MD, nr.LXXII, 96/212,; MD, nr.LXXIV, 18/51. At, a.g.e., s.510. At, a.g.e., s.414. At, a.g.e., s.406; Cahit Baltac, a. g. e. II, s. 664. 81

Yukardaki tablonun ihtiva ettii bilgilerden anlald kadaryla Medine kadlnda grev alan kadlarn sresi bir iki yl arasndayd. Bunun yannda baz yllarda birden fazla kadnn tayin edildii grlmektedir. Bunun en belirgin rnei 1579 yldr. Bu ylda eitli sebeplerden dolay kad tayin edilmitir. Muslhiddn, Hseyin ve Abdulbk dnda dier kadlar grevde bir sene kalmlardr. Bunun en nemli sebebi baz kadlarn tayin edildii ylda emekli olmalar veya azl edilmeleri veyahut baka bir yere nakledilmeleridir. Mesela Medine kadlarndan olan Zeynlbidn 1603te grevlendirilmi ve ayn ylda yz elli ake ile emekli olmutur324. Yine 1599da Medine kadlna Abdurrahim tayin edilmi, bahis konusu ylda Bostanzade Mustafa elebi yerine skdar kadlna naklolunmutur325. Medine kadlna tayin edilen baz kadlar, grev esnasnda vefat etmilerdir. Bunlardan iki kad tespit edilmitir. Bunlarn birincisi Abdlkerimdir. kincisi ise 1601 ylnda Medine kads olan Sleymandr. Dier yandan ayn kadlkta grevlendirilen baz kadlarn Medineye gitmek istemedikleri grlmektedir. Mesela 1595 ylnda Mustafa bin Hseyin bin Sinan Medine kadlna tayin edilmitir. Ancak onun oraya
326

gitmek

istememesinden

dolay

yerine

Abdulhalm

grevlendirilmitir

. Ayn olay 1601 ylnda tekrar ortaya kmtr. Dolaysyla

szkonusu ylda Medine kadln makamna Mustafa adyla biri tayin edilmi ise de, oraya gitmemitir327. Byk bir ihtimal ile bunlarn Medineye gitmemesinin en nemli sebebi, szkonusu ehrin merkezden uzak olmasdr. Dier yandan Medine kadlnda grev alan baz kadlarn sresi bittikten sonra, eyhul-Haremliin makamna tayin edildikleri grlmektedir. Bunlardan biri 1575-1577 yllar arasnda zikredilen ehrin kadlnda buluna kad Hseyin idi. Kad Hseyinin 1577de Medine kadln braktktan sonra Mekke-i Mkerremedeki Harem-i Muhtareme eyh olarak tayin edildii grlmektedir. Bu durum 13 Rebilevvel 985/31 Mays

319 320 321 322 323 324 325 326 327

TSMA, SD, nr.1215, v.14a. At, a.g.e., s.450. At, a.g.e., s.454. At, a.g.e., s.457. At, a.g.e., s.581. At, a.g.e., s.581. At, a.g.e., s.450. At, a.g.e., s.665. At, a.g.e., s.620. 82

1577 tarihiyle Mekke erifine gnderilen Nme-i Hmyn ve onun kadsna yollanan hkmden anlalmaktadr328. Medine kadlarnn masraflar Msr hazinesinden ve Cidde gelirinden karlanrd329. Bunun yannda zikredilen kadlara her yl Medineye tahsis edilen surreden bir miktarn tahsis edildii grlmektedir. Bu miktar bir yldan baka bir yla gre deimektedir. Mesela Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1316 numaral surre defterinin ihtiva ettii bilgilerden rendiimiz kadaryla 998/1589-1590 ylnda Medineye tahsis edilen surreden yetmi iki sikkenin szkonusu ehrin kadsna verildii anlalmaktadr330. Ayn ekilde 1006/1597-1598 ylnda Medine surresinden kadya bin iki yz elli sikke tayin edilmitir331. Ancak bahis konusu iki yln arasnda meydana gelen bu byk farklln hangi nedenlere dayand bilinmemektedir. Byk bir ihtimal ile Medine surresinden bahsettiimiz kadlara tahsis edilen mebla szkonusu ehre gnderilen parann miktarna bal idi. Dier bir ifade ile kadlarn hisseleri surrenin ok veya az olmasna gre deiebilirdi. Genelde Medine kads, dier Osmanl ehir ve kasabalarndaki meslekdalar gibi ehrin ve kaza alannn idar, hukuk, beled ilerinden sorumluydu. Bu ilerin banda Medinede yaplm olan muhtelif binalarn tamiri gelmekteydi. Medine kadsnn bu erevede incelendii zaman dneminde ne gibi hizmetleri yerine getirdii konusundaki hkmler, onun vazife ve salahiyetleri asndan dikkat ekicidir. Bunlarn bazlar yledir. 1574 ylnda Hz. Peygambere mensup baz

328 329

330 331

BOA, MD, nr.XXX, 219/504; 219/505. Cidde-i mamre emnine hkm ki: Cidde mamre nzr olup Darus-selm aas olan eftihrl-havs vel-mukarabn Mustafa Aa dme uluvvuh rikb- Hmyn kazya defterin sunup Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere kadlar ve eyhl-Haremleri ve bevvb Haremeyn-i Muhteremeyn huteb ve emmeden ve sir-i hadmenn vezifi, sir zevid hevarlarndan ehemm ve akdem olman bunlarun vazfleri bit-tamm verildkden sonra badeh Kabe-i Mkerreme errefeha Allah Tel muhimmti in olugelen meremmet ve ihrct lzme olan masraf verilp kann- zevidden bert- hmynumla vazfeye mutasarrf olan ulem ve sulehya alet-tertb verilp min-bad vech-i merh zere amel olunmak bbnda inyet rec etmein hatt- hmyn sadetmakrnumle bu vechile amel edp fermnm olmdur. Buyurdum ki vardukda min-bd mrn-ileyh arz eyled zere olan Haremeyn-i Muhteremeyn kadlar ve eyhl-Haremleri ve sir hademesinn vazifin verp badeh olugelen muretteb ve ihrct masrfn verdkden sonra kalan zevidden bert- hmynumla vazfeye mutasarrf olan ulem ve sulehya alettertb verp min-bad emr-i hmynum mugayir tecvuzdan ziyde hazer eyleyesin (BOA, MD, LXXXIII, 501/1094, 2 Zilhicce 1003); Ayrca bk. MD, nr.IX, 43/113. TSMA, SD, nr.1316, v.7b. TSMA, SD, nr.1215, v.1b. 83

vakflar332 zamanla harap olunca bu vakflarn durumu stanbula eyhl-Harem tarafndan bir kazy defterinin sunulmasyla bildirilmitir. Bunun akabinde bunlarn tamir edilebilmesi iin merkezden Medine kadsna bir hkm gnderilmitir. Bu hkmden anlald kadaryla szkonusu vakflarn mkemmel bir ekilde restore edilmesi bahis konusu kadya emredilmitir333. Ayn ekilde Medinedeki Harem-i Muhtarem binasnn tamamlanmas iin 23 Ramazan 983/26 aralk 1575 tarihinde Medine kadsna bir hkm gnderilmitir334. Dier yandan Hicaz blgesinin ehirlerinde vefat eden kiilerin emlk ve erzk gibi hukuk meselelerin tefti edilmesi iin, szkonusu blgedeki kadlara baz hkmlerin gnderildikleri grlmektedir. Bu gibi konulara Medine ve Mekke kadlar tarafndan baklmaktayd. Bu durum 8 Rebil-evvel 991/1 Nisan 1583 tarihiyle Medine ve Mekke kadlarna gnderilen hkmn ihtiva ettii bilgilerden anlalmaktadr335. Bununla beraber Medine kasnn bazen Hicaz blgesinin dnda baka blgelerde de tefti edildii grlmektedir. Mesela 1568 ylnda amdaki baz evkf ve emlk sahipleri eski vezir olan Mustafa Paay ikayet etmilerdir. Bu ikayetin sunulmasndan sonra szkonusu hususun aratrlabilmesi iin am kadsna bir hkmn gnderildii anlalmaktadr. Bunun yannda ayn grevi yerine

332 333 334

335

Bu vakflar, evler ve dkkanlardan ibarettir. BOA, MD, nr.XXVI, 154/405. Ayrca bk. MD, nr.XXI, 75/181. Medne-i Mnevvere kads olan Hseyine hkm ki: Mektb gnderp rz-y hmynum zere Harem-i Muhteremn bins itmma eridrlp ol bbda hsn-i muavenet ve mzharetin zuhra geldn bildirmisin dahi her ne demi isen mufassalan pye-i serr-i alya arz olunup ilm-i erfim muht ve mil olmudur, gyet makbl ve mvecceh olmudur, umr-i dn ve devlete mteallik hidemt- mebrrede senden umulan dahi bu makle dikkat ve ihtimm idi ki zuhra getirlmdr. Buyurdum ki vusl buldukda Haremeyn-i erfeyn imretine ve fukar ve ahlisinin refhiyet-i hllerine ve bil-cmle dn umrun husl ve icrsnda env-i ihtimmun vucda getresin ve Sveyden Ciddeye varan gemileri yoklandurup Hind cnibine bakr ve kurun ve demr alup gitmee ruhsat vermeyp gemilerde bulunur ise mr in Cidde emnine girift etdresin (BOA, MD, nr.XXVII, 174/397). Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere kadlarna hkm ki: Sulehdan Edirneli eyh Mrz Dede Sdde-i sadetime gelp olu olan Abdullah Ciddede veft edp cem-i emlk ve esbb ve evzk her kimse ise erle teft edp vekl-i er nasb itd Mevl Muslihddin ile emn slim mahmiye-i Msrda destr-i mkerrem vezrim brahim Paa edmallhu tel iclluhu ,rsl u isl olunmasn emr edp buyurdum ki hkm-i erfimle vardukda bu bbda gerei gibi mukayyed olup mteveff Abdullhun emlk ve esbb ve erzk erle her kimde metrkt sbit zhir olur ise asl taalll ve niza etdrmeyp b-kusr gnderd vekli ersine teslm edp marn-ileyhe emn slim irsl isl etmek bbnda ikdm ve ihtimmmz zuhra getrp ihml musheleden ziyde hazer eyleyesin (BOA, MD, nr.XLIX, 34/123). 84

getirilebilmesi iin 15 Rebil-evvel 976/7 Eyll 1568 tarihiyle Medine kadsna bir hkm yollanmtr336. Medine kadlarnn vazifeleri arasnda da Hz. Peygamberin trbesinde alan aalara muhtelif yerlerden gelen sadakalarn verilmesi ve bu ie baka bir kimsenin karmasna engel olunmasyd. Bu husus iin 8 zilkade 967/31 Temmuz 1560 tarihiyle Medine kadsna bir hkm gnderilmitir337.

2- eyhl-Harem
Medine eyhl-Haremi Osmanl kaytlarnda Medine-i Mnevvere eyhlHaremi338 veya sadece eyhl-Harem339 eklinde gemektedir. Hkmler bahis konusu ehrin kads ve eyhl-Haremine birlikte gnderildikleri zaman, nce kad sonra eyhl-Harem tabiri yazlrd. Medinenin idarecilerine hitaben yazlan baz hkmlerde, Medine-i Mnevvere kadsna ve eyhl-Hareme hkm ki... kayd bu durumu gsterir340. Bazen Medine-i Mnevvere kadsna ve eyhl-Haremine hkm ki341 eklinde gemektedir. Bazen de eyhl-Haremin adnn yazld grlmektedir. ehrin szkonusu iki idarecisine yazlan bir hkmde, Medine-i Mnevvere kadsna ve eyhl-Harem Mustafaya hkm ki342 kayd buna iaret eder. Muhtelif Osmanl belgelerindeki bilgilerden rendiimiz kadaryla Medine eyhl-Haremlerine ait elkab bulunmaktayd. Bunlardan tespit edebildiimiz elkab unlardr: Kudevetl-emcid vel-ayn343, sadece Kdvetl-emcid344, Alamil-Ulemil-Muhakkkn345 ve Kdvetl-emcid vel-ekbir346 dir. eyhl-Haremin adnn yazlmasndan sonra, dme mecduhu347 ve dme

336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347

BOA, MD, nr.VII, 742/2034. BOA, MD, nr.III, 463/1381. BOA, MD, nr.LXIII, 105/240. BOA, MD, nr.XXVII, 134/314. BOA, MD, nr.LXIV, 4/14; MD, nr.LXVI, 200/426. BOA, MD, nr.LXXIII, 394/862. BOA, MD, nr.LXIII, 278/709. BOA, MD, nr.XXVI, 154/405. BOA, MD, nr.XXVI, 154/406. BOA, MZD, nr.III, 289/729. BOA, MD, nr.LXIII, 13/32. BOA, MD, nr.VI, 45/91. 85

fazlhu348, zde mecdhu349, dme uluvvhu350, zdet sadethu351 ve zde tekvuhu352 gibi du ksm yer alr. Medine kadsnn tayininde olduu gibi, szkonusu ehrin eyhl Haremleri de merkez tarafndan tayin edilir353. XVI.yyda Medinedeki eyhl-Haremliin makamnda grev alan ilk tesbit edebildiimiz kii Mehmed adyla bilinen eyhlHarem idi. Zikredilen eyhl-Haremin ad, 5 Ramazan 963/13 Temmuz 1556 tarihiyle kan bir hkmn verdii bilgilere ortaya karlmtr. Ayn hkmden anlald kadaryla szkonusu eyhl-Harem grev yaparken vefat etmitir354. En son tespit edebildiimiz eyhl-Harem ise, 1006/1597-1598 ylnda Medine eyhl-Haremliin makamnda grev alan Hseyin Aa idi (Bk. Tablo 11). eyhl-Haremin Ad Mehmed355 Mehmed356 Mim357 Mehmed elebi358 Mehmed Men359 Yakub Halife360 Sinn361 Mustafa362 mer363 Seyyid Abdlkerim364 Hseyin Aa365 Grevde Bulunduu Yl 1555-1556 nce 1565-1566 1568 1571 1576 1577 1578-1579 1582-1585 1593-1595 1595-1596 1597-1598

Tablo 11: Medine eyhl-Haremler

348 349

BOA, MZD, nr.III, 227/584. BOA, MD, nr.XXIX, 113/275; MD, nr.XXX, 202/479. 350 BOA, MD, nr.XLII, 91/361;MD, nr.XLVI, 100/189. 351 BOA, A. DVN, dosya nr. 6, vesika nr. 63. 352 BOA, MD, nr.LXXIII, 13/32. 353 BOA, KK, nr.252, s.205; KK, nr.218, s.114; KK, nr.84, s.56. 354 BOA, MD, nr.II, 110/1121. 355 Byk bir ihtimal ile bu tarihten nce vefat etmitir. 356 BOA, MD, nr.VI, 45/91. 357 BOA, MD, nr.VII, 676/1877. 358 BOA, MD, nr.XV, 137/1188. 359 BOA, MD, nr.XXIX, 113/275; MD, nr.XXX, 202/479; KK, nr.231, s.49. 360 BOA, KK, nr.231, s.336. 361 BOA, MD, nr.XXXV, 196/489; MD, nr.XL, 182/403. 362 BOA, MD, nr.XLVI, 100/189; MD, XLVIII, 318/938; MD, nr.LIII, 150/430. 363 BOA, MD, nr.LXXII, 360/701; MD, nr.LXXIII, 562/1226. 364 BOA, A.DVN, Dosya no: 6, Vesika no: 63. 365 TSMA, SD, nr.1215, v.14a. 86

Yukardaki tabloda bulunan bilgilere gre Medine eyhl-Haremlerinin sresinin bir, iki ve bazen yla kadar devam ettii grlmektedir. Byk bir ihtimal ile bu sre eyhl-Haremliin makamnda bulunan kiinin gsterdii gayrete gre deiebilirdi. Buna gre bu makamda iki yl alanlarn ayn makamda bir yl grev alanlardan daha gayretli olduklarn sylemek mmkndr. Medine eyhl-Haremine gnlk tahsis edilen maan miktar iki yz ake idi. Bu ake Msr hazinesinden temin edilmi ise de, baz zamanlarda onun am hazinesinden verildii anlalmaktadr366. Ayn zamanda Mekkedeki Harem-i Mekk eyhine gnde yz ake tahsis edildii grlmektedir. bu yzden 1583te Medinedeki eyhl-Haremliin makamnda grev alan Mustafa, Mekke eyhlHaremine tayin edilen maan, kendine de verilmesi iin merkeze bir mektup gndermitir. Zikredilen mektubun akabinde 4 Rebilhir 991/27 Nisan 1583 tarihiyle vezir brahim Paaya bir hkm gnderilmitir. Hkm Medine eyhlHaremine gnlk yz ake tahsis edilmesini emretmitir367. Dier yandan Medine eyhl-Haremine, szkonusu ehre gnderilen surrenin bir miktarnn tahsis edildii grlmektedir. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1316 numaral surre defterinin verdii bilgilere gre 998/1589-1590 ylnda Medine eyhl-Haremine tayin edilen surrenin miktar krk sekiz sikke idi368. 1006/1597-1598 ylnda ise ayn idareciye sekiz yz yirmi sikke verilmitir369. eyhl-Harem birinci derecede Hz. Peygamberin Harem-i erifi ile ilgili btn ilerinden sorumluydu. Bu vazifenin yerine getirilebilmesi iin merkeze mracaat edebilirdi370. Ancak kadlarn eyhl-Haremlerine ait bu gibi ilere
366 367 368 369 370

BOA, MD, nr.XXIX, 91/219. BOA, MD, nr.XLIX, 28/105. TSMA, SD, nr.1316, v.7b. TSMA, SD, nr.1215, v.1b. Msr beylerbeyisine ve defterdrna hkm ki: Bil-fil Medine-i Mnevverede eyhl-Harem olan Kdvetl-emcid vel-ekrim mer zde mecdhu tarafndan Dergh- muallma arz-i hl sunulup Harem-i erfede meslih ve mhimmt- suleh ve fukarda ihtimm lzm olup bu cnibe gitmek mutaassir olman salynesi ve ceryesi terakkleriyle bu senede bit-tamm irsl olunmak bbnda inyet rec etmein irsl olunmak emr edp buyurdum ki vardukda mrn-ileyhin bert- hmynumla mustahikk olduu salyne ve ceryesin bit-tamm terakkleriyle gnderp evk u tehirden ihtiyt eyleyesin (BOA, MD, nr.LXXIII, 237/555, 14 Ramazan 1003/23 Mays 1595). Ayrca bk. BOA, MD, nr.XXVII, 134/314; MD, nr.XLVII, 236/559, MD, nr.LXV, 45/183; MZD, nr.III, 318/820; MD, nr.LXXIII, 237/255. 87

kartklar grlmektedir. Bu yzden 1593te Medine eyhl-Haremi kadnn kendi ilerine karmamas iin bir arzuhal sunmutur. nk eyhl-Harem bu ileri bamsz olarak idare ediyordu. Dier bir ifade ile szkonusu zt Medine kadsna mracaat etmeyerek ileri yrtyordu371. eyhl-Haremin en nemli vazifelerinden biri surre datlmasyd. Medineye yllk olarak tayin edilen surre eyhl-Harem vastasyla ehirdeki fakirlere verilirdi372. Surre datlmasnn yansra Msrdan Medineye gelen deie buday eyhl-Harem tarafndan da muhtalara veriliyordu. Harem-i Nebev ilerinde olduu gibi, kadlarn bu gibi hususlara da kartklar anlalmaktadr373. Harem-i Nebevde bir naib olduu grlmektedir. bu naib kaytlarda Nibl-Harem eklinde gemektedir374. eyhl-Harem yardmcs nitelii tayan Nibl-Haremin vazifesinin karsnda gnde yirmi be para alyordu. Bu para Msr hazinesinden temin ediliyordu. Bu konu hakknda kan hkmlerden anlald kadaryla Medinedeki Nibl-Haremliin meslei Mekkedeki Nibl-Haremlikten daha eskiydi375. Bu durum Medinenin idari bakmdan baz konularda Mekkeden daha ileride olduunu yanstmaktadr. Nibl-Hareme tahsis edilen bu parann yannda, kendine her ayda on iki erdeb cerye veriliyordu376. Ayn zamanda Medineye ulaan surreden bir hissesi vard. Mesela 999/1590-1591 ylnda Medine surresinden on sikke Nibl-Hareme verilmitir377.

3- Medine Emiri
Osmanl dneminden nce, Medine birinci derecede emirler tarafndan idare ediliyordu. Ancak szkonusu ehrin Osmanl hakimiyetine girmesinden sonra, zikredilen emirlerin nfzu azalmtr. Buna gre eriflerin nfzunun da azaldn sylemek mmkndr. Dolaysyla ehrin emirlerinin hemen hemen ou bu eriflerden seiliyordu. Bu yzden XVI.yzyldan itibaren Medine emirlerinin ellerinde herhangi bir yetki kalmamtr. Bu durum szkonusu dnemde merkezi hkmet tarafndan Medine ile ilgili ilerin zlmesi iin blgenin muhtelif
371 372 373 374 375 376 377

BOA, MD, nr.LXXII, 236/454. TSMA, SD, nr.1215, 14a. TSMA, SD, nr.5634/1, v.1b. TSMA, SD, nr.1216, v.22b; BOA, MD, nr.LXVIII, 39/82. BOA, MD, nr.LVIII, 314/801; MD, nr.LX, 124/299; MD, nr.LXII, 219/493. BOA, MD, nr.LXVIII, 39/82. TSMA, SD, nr.1216, v.22b. 88

idarecilerine gnderilen hkmlerden anlalmtr. Bu hkmlerin genelde, Msr beylerbeyisine ve Medine kads ile eyhl-Hareme gnderdikleri grlmektedir. bunun iin bu dnemde Medinede emirlik meselesinin sembolik bir anlam tamaya baladn sylemek mmkndr. Bu dnemde zayf durumda kalan Medine emirlerinden biri Hicz, onun ve ailesinin oturduklar evden Medine muhafazasna tayin edilen Ksm tarafndan kartlmtr. Bu durum bahis konusu dnemde Medine emirlerinin ne kadar gsz kaldklarn yanstmaktadr. Dnemin Mekke erifinin bu olay grnce merkeze bildirdii anlalmaktadr. Dolaysyla Medine emirleri genelde erif slalesine mensup olduklar iin Mekke erifi onlar savunmutur. Mekke erifinin merkeze gnderdii bu mektubun akabinde, merkezi hkmet meydana gelen bu olay ortadan kaldrmak iin 20 Receb 967/16 Nisan 1560 tarihiyle Medine kadsna bir hkm gndermitir378.

4- Medine Aas
Medine aas genelde Msr kullarndan tayin ediliyordu. Bu aa ve onun yanndaki askerlerin grevleri, Medinenin asayiini muhafaza etmek idi379. Bunlarn ulufeleri 1584 ylna kadar Cidde mahslnden temin edilirdi. Szkonusu yldan sonra eitli sebeplerden dolay Cidde mahsul yeterli olmad iin onlara tahsis edilen ulufelerin temin edilmesi iin Msr beylerbeyisine ve defterdarna bir hkm gnderilmitir380.

378 379

BOA, MD, nr.III, 335/977. BOA, MZD, nr.III, 35/92; MD, nr.IV, 55/580.

89

ekil 6 : XVI. yyda Medine darecileri

Msr Eyaleti

Medine daresi

Kad

Kul Aas

Emir

eyhlHarem

Asayi Dini Olmayan lere Baklmas Mterek ler

Dini Konulara Baklmas

ehir ile ilgili btn iler

380

BOA, MD, nr.LVIII, 343/877. 90

B- Harem-i erifin Hizmetlileri 1-dar Hizmetliler Haznedr Yukardaki belirtilen ifadelerden anladmz kadaryla, Harem-i Nebevde ilk tayin edilen haznedr Hz. Bill idi. Osmanl belgelerinde Harem-i erifin haznedrna ilk defa 976/1568de iaret verilmitir381. 3 Muharrem 980/16 Mays 1572 tarihinde Medine kadsna ve eyhul-Hareme gnderilen bir hkmden Mercn adyla bilinen bir kiinin Harem-i Muhtaremin haznedrlnda grev yapt anlalmaktadr382. 1020/1611 ylnda ise haznedrlna brahim Aa adyla tannan bir kii getirilmitir383. Ktib Harem-i Nebevde defterlerin yazlmas ve mektuplarn hazrlanmas gibi yazl ilerden bir ktibin bulunduu anlalmaktadr. Grdmz gibi bu ktibin unvan zellikle surre defterlerinde Ktibl-Haremin Nebev384 ve Ktibddeftiru min kibel eyhul-Harem385 eklinde gemektedir. Bu gibi ifadeler zikredilen ktibin dorudan doruya eyhul-Haremin emrinin altnda bulunduuna iaret eder. Tespit edebildiimiz kadaryla Osmanl dneminde Mescid-i Nebevnin ktibliinden ilk defa olarak 26 evval 963/2 Eyll 1556 tarihinde bahsedilmitir386. Bu kiinin 27 aban 973/19 Mart 1566 tarihine kadar ayn grevde olduunu grmekteyiz387. Kesinlikle bu ktibin yannda alan dier ktibler de vard. nk

381

382 383 384 385 386

387

Medne-i Mnevvere Kdsna hkm ki: Bundan akdem eyhul-Harem olan Mem haznedr iken merhm ve mafrun-leh babam hudvendigr tbe serh tarafndan Ravza- Mbarekede turmak in irsl olunan altun emdn yirinden kaldurup h Htnun ern koduu ilm olunman buyurdum ki: vusl buldukda, bu huss gresin; fil-vki zikr olunan emdan yirinden kaldurup mezkre htnun ern koduu vk mdur, nicedr, shhati ile malm idinp ketmeylemeyp vuk zre yazup bildiresin. 15 Safer 976/9 Austos 1568 (BOA, MD, nr.VII, 676/1877). BOA, MD, nr.XIX, 3/7; ayrca bk. MD, nr.XLIII, 70/143. BOA, SD, nr.IV, v. 4b. BOA, SD, nr.I, v. 2b. BOA, SD, nr.II, v. 4b; SD, nr.IV, v. 4b. Medne-i Mnevvere kds ve eyhul Harem mektup gnderp Msr gnlllerinden on be akesi olan Ktib Nizm mukaddemen Harem-i erf Nebevde ulefesi ve yevm be kadeh buday cirye ile ktib olup ... (BOA, MD, nr.II, 141/1372). BOA, MD, nr.V, 470/1265. 91

Harem-i Nebev gibi byk bir yerin muhtelif yazl ilerinin sadece tek bir ktib tarafndan yrtlmesi ok zordur. Bu noktadan hareketle bahsedilen ktibin dier ktiblerin ba olduunu sylemek mmkndr. Aalar Harem-i Nebevde alanlarn en nemlilerinden biride aalar saylmaktadr. Bunlar genellikle Anadolulu/Trklerden, Habeliler, Tekrrlular ve Hindlilerden seilirdi. 902/1496-1497 ylnda aalarn saylarnn krktan biraz fazla olduu grlmektedir388. Ancak bu say bir yldan dier bir yla gre deiiyordu. Mesela 992/1583-1584te bunlarn says krk drt olmu iken, 1004/1595-1596 tarihinde aalarn saylarnn sadece yirmi bee kadar indii grlmektedir (Bk. Tablo 12). Yl 992/1583-1584389 1004/1595-1596390 1006/1597-1598391 Aalarn Says 44 25 15

1012/1603392 23 Tablo 12: Harem-i Nebev Aalar Harem-i Nebevde aalarn vazifeleri arasnda mescidin korunmas, onun iinde yatlmas, kaplarnn kapanmas, kandillerin indirilmesi, tamir edilmesi, ykanmas, yaklmas ve aslmas, yats namazndan sonra kandillerin tanmasyla dolamas393, kaplarnn almas ve her Cuma gnnde Mescid-i Nebev, Ravza-i Mutahhara ve Hcre-i erifenin iyice sprlmesi bulunmaktadr394. Kennslar (Sprcler) Bunlarn adndan hareketle Harem-i Nebevnin gnlk sprlmesinden sorumluydular. 1209/2 numaral surre defterlerinden alnan bilgilere gre 1004/15951596 ylnda Mescid-i erfte sekiz kiinin sprc olarak alt grlmektedir. Bunlarn adlarn yle zikredebiliriz:

388 389 390 391 392 393 394

es-Sehv, a.g.e., s.34. TSMA, SD, nr.4120, v.11a-11b. TSMA, SD, nr.1209/2, v.18a. TSMA, SD, nr.1215, v.6b TSMA, SD, nr.2, v.26a-26b. Aalar yats namazndan sonra mescidde bir kimse bulurlarsa, onu burada yatmamak iin darya kartyorlard. es-Sehv, a.g.e., s.35-36. 92

eyh Mehmed Marib Nesim Halfe Rm Al eleb Sifr eleb Mehmed bin Ahmed Yedn Mahmud bin Ali Dede el-Meden Derv bin Ahmed Dede el-Meden Ksm bin mir395 Ferrlar XV.yzyl sonlarnda ve XVI.yzyl balarnda Harem-i erfde ferrlk mesleine mensup kimselerin says krka yakn idi396. Bunlarn vazifeleri Ravza-i Muhtahharann serilmesi, Hcre-i erfenin drt kapsna perdelerin taklmas, bayraklarn yerine koyulmas, her gece de mumlarn kartlmas ve kandillerin yaklmas iin lazm olan yan getirilmesiydi397. Ferrlarn banda bulunan kimseye eyhul-Ferrn (Ferrlarn eyhi) denilirdi. Ferrlarn eyhlerinden sadece iki eyh tespit edilmitir. Bu tespit edilen iki eyhin XVI.yzyln son eyreinde grev yapt grlmektedir. Bunlardan birincisi 1000/1591-1592 ylnda ferrlarn ba eyh Mehmed bin Ksm idi398. kincisi ise 1004/1595-1596da ferrlarn bakanlna getirilen eyh Abdullah bin Mehmed bin Ksm idi399. Grdmz gibi bunlarn adlarndan hareketle birinci eyhin, ikinci eyhin babasnn olduunu sylemek mmkndr. Bevvblar (Kapclar) Harem-i Nebevde bevvblk mesleinde alanlar da vard400. Bunlarn saylar bilinmemesine ramen, szkonusu mescidin drt kaps ile Hcre-i erfenin kapsnn bulunmas cihetiyle kapclardan en az be kiinin olduunu sylemek mmkndr.

395 396 397 398 399 400

TSMA, SD, nr.1209/2, v.4b. es-Sehv, a.g.e., s.33. es-Sehv, a.g.e., s.34. TSMA, SD, nr.1150, v.45b. TSMA, SD, nr.1209/2, v.15b. TSMA, SD, nr.1209/2, v.5b; BOA, SD, nr.2, v.11b. 93

2. Dini Hizmetliler mamlar Harem-i Mutahharada imamlk mesleine mensup olanlar da mevcuttu. Bunlardan birincisinin imamnn genelde fi mezhebine mensup olduu anlalmaktadr401. Bu ekilde mescidde namazlarn fi meshebinin usullerine gre klndn sylemek mmkndr. Bu gelenek XVI.yzyl balarna kadar devam etmitir. Osmanl dneminde ise Harem-i erfin birinci imamnn Hanef mezhebinden seilmeye baland grlmektedir402. 1020/1611 ylnda 4 numaral surre defterinde imamlardan imamn olduu kaydedilmitir403. Byk bir ihtimal ile bunlar dier mezheplere mensuptur. Buna gre her bir mezhebin mensuplar iin bir imam vard. Dier bir ifade ile imamlardan her biri slmda bilinen drt fkh mezhebi temsil ediyorlard. Mezzinler Harem-i erfte mezzinlik meslei altnda alanlar da vard. Bunlarn says yirmidir. Bu mescidin drt minaresinin her birinde be mezzin grev yapmaktayd404. Mezzinlerin gnlk ileri, reisul-mezzinn (mezzinlerin ba) tarafndan yrtlyordu. Osmanl belgelerinde ilk rastladmz mezzinlerin ba 1000/1591-1592 ylna aitti. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1150 numaral surre defterinde zikredilen ylda brahim bin Ahmed adyla bilinen bir kiinin mezzinlerin ba olduu kaydedilmitir405. Hatipler Harem-i Nebevde hatib mesleinde olanlar vazife grmekteydi. Abidler Msr ile Hicaz ele geirdikten sonra Hz. Peygamberin mescidinde hatiblik meslei, Sinn bin Abdulvehhb bin Numeyle e-erf el-Hseyn hanedan kontrol altnda olmutur. Bu hanedann i mezhebinden olduu bilinmektedir. Bu durum 682/1283 ylna kadar devam etmitir. Szkonusu ylda hatiblik Sinn hanedanndan alnm ve ehl-i snnete verilmitir. Bunun en nemli nedeni Abbs halifelerinin Hicaz blgesini kendi idarelerine almalaryd. Bu dnemde Harem-i erifte ehl-i snnetten
401 402 403 404 405

es-Sehv, a.g.e., s.28. TSMA, SD, nr.1209/2, v.5b; BOA, SD, nr.2, v.7b; BOA, SD, nr.4, v.7b. BOA, SD, nr.4, v.10b. es-Sehv, a.g.e., s.28. TSMA, SD, nr.1150, v.37a. 94

ilk tayin edilen hatib es-Serrc mer bin Ahmed bin el Hzr el-Ensr ed-Demenhr e-fi idi406. Grdmz gibi Harem-i Nebevye ilk tayin edilen hatib f mezhebine mensuptu. Ancak bu durum sonraki dnemlerde ve zellikle Osmanl dneminde deimitir. Osmanllar zamannda Harem-i Muhteremde bulunan hatiblerden sadece Hanef mezhebine mensup olan hatibden bahsedildii grlmektedir407. Byk bir ihtimal ile imamlk mesleinde olduu gibi hatiblik mesleinde de grev yapan kimselerin Hanef mezhebinden seilmesi tercih edilirdi. Mkebbirler Harem-i Nebevde mkebbirlik408 meslei altnda alanlar da vard. Surre defterlerinin verdikleri bilgilere gre mkebbirler sadece Hanef ve fi mezheplerine mensuptu. Mesela 1006/1597-1598 ylnda Hanef mkebbirlerini dokuz kiiydi. Ayn ylda fi mezhebine mensup mkebbirlerin says on mkebbir idi409. Kurr Hz. Peygamberin mescidinde kurr (okuyucu) mesleine mensup kimseler de bulunmaktayd. Bunlarn vazifesi gerek Harem-i Nebevde gerek Ravza- Mutahharada Kuran- Kermin okunmasyd. Okuyucularn banda bulunan kimseye eyhul-Kurr (okuyucularn eyhi) denilir. Bu eyhlerden sadece tek bir eyh tespit edilmitir. Bu tespit edilen eyh 1000/1591-1592 ylnda okuyucularn eyhi brahim el-Hacendydi410. Bunlardan baka Mescid-i Nebevde grev yapan dier kimseler de mevcuttu. Bunlarn arasnda Buhrcular (ttscler) grubu gelmektedir411. 1573
406 407 408 409 410 411

es-Sehv, a.g.e., s.28. TSMA, SD, nr.1209/2, v.5b; BOA, SD, nr.2, v.7b. Mkebbir: Allahu ekber syleyen kimsedir. (Sir James W. Readhouse, Turkish and English Lexicon, ar Yaynlar, stanbul, 1992, s.1953. TSMA, SD, nr.1215, v.1b. TSMA, SD, nr.1150, v.66a. Msr beylerbeyine hkm ki: Medine-i Mnevverede Reslullh sallallh ve sellem hazretlerinn Ravza-i Mutahharalarnda Buhrc Sleymn bin Bah haste olup kend bi-nefsih varup ed-i hizmet itmeye iktidr olmadu ecilden kend yirinde kalup Ravza-i Mutahhara in iledi iki sanduk bin altm aded buhr sana irsl olunmutur. Buyurdum ki: 95

ylnda Hcre-i erfede ttsclerin says on bir kiiydi. Ayn ylda buhrcularn ba Sleymn bin Bahnn olduu anlalmaktadr412. Bu gruba mensup kimselerin vazifesi Hcre-i erife ve belki Harem-i Nebevnin ttslemesiydi.413 C- Askeri Kuvvetler XVI.yy.da Medinede bulunan askeri kuvvetler hakknda elde edebildiimiz ilk bilgiler, szkonusu yzyln son eyreine aittir. Bu bilgilere gre eitli askeri snflara mensup olanlar arasnda blkller414, tfekiler, gnlller, erkesler, nevbetiyn- kadim (mteferrika) ve mstahfzlar yer almaktadrlar. Bu gruplarn saylar bir gruptan dier bir gruba gre farkllamaktadr. Mesela zikredilen gruplardan en by, blkller grubu idi. Bunlarn says otuz dokuz kiiydi. En kk grup ise, mstahfzlar grubuydu. Bu dnemde mstahfzlar on bir kiiden olumaktaydlar. Grlecei gibi, bu muhtelif asker snflarna her ylda Medineye gnderilen surrelerden belli bir miktar tahsis ediliyordu. Tayin edilen bu parann miktar, bir snftan dier bir snfa gre deil, bir kiiden dier bir kiiye gre deiiyordu. Byk bir ihtimal ile bunun en nemli sebebi zikredilen kiilerin sosyal ve ekonomik durumlarna gre szkonusu miktarn verilmesiydi. Blkller Askeri kuvvetlerin banda blkller gelmektedirler. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 4120 numaral surre defterine gre 992/1583-1584 ylnda Medinede be blk vard. Bu blklerin her biri ahs adyla kaytl idi. Bahis konusu kii genelde bln ba reisi idi. Zikredilen be bln en by, Ahmed es-Sbn adyla bilinen blkt. Bu blkte dokuz kiinin grev ald grlmektedir. Blklerin en kkleri ise, Mehmed bin Csim ve Hseyin bin Abdullah blkleridir. Bu iki bln her birinde yedi kii bulunmaktayd. Dier yandan
Vusl buldukda, tehr u terh eylemeyp zikr olunan buhrlar mevsimi ile Ravza-i Mutahharaya irsl u irsl eyleyesin (BOA, MD, nr.VII, 334/959, 3 Ramazan 975/2 Mart 1568) BOA, MD, nr.XXII, 123/248. Harem-i Nebev ana blmden ibarettir. Bunlardan birincisi ibadet yerini tekil eden mesciddir. kincisi Hz. Peygamberin trbesini ihtiva eden Hcre-i erifedir. ncs ise Hz. Peygamberin trbesi ile minberinin arasnda yer alan Ravza- Mutahharadr. Genel olarak Osmanllarda blk anlam hakknda bk. Abdlkadir zcan, Blk, DA, VI, stanbul, 1992, s.324-325. 96

btn blmlerini

412 413

414

Mustafa bin brahim ve Hasan es-Syi adlaryla bilinen dier iki blk de sekizer kiiden olumaktayd. 992/1583-1584 tarihinde Medine blklerinde grev alan kiilere surrelerden tahsis edilen parann miktar yz alt sikke idi. Bu sikkenin zikredilen be ble eit olarak verilmedii grlmektedir. Mesela Mehmed bin Csim blne onsekiz sikke tayin edilmi ise de, Hseyin bin Abdullah blne ondokuz sikkenin tahsis edildii anlalmaktadr. Yine de Mustafa bin brahim blne yirmi iki sikke tayin edildii zaman, Hasan es-Syi blne sadece on sekiz sikke verilmitir. Halbuki ilk iki bln her biri yedi kiiden, son iki bln her biri ise, sekiz kiiden olumaktayd. Ayn zamanda dokuz kiiden oluan blklerin en by olan Ahmed es-Sbn blne yirmi dokuz sikke tahsis edilmiti415.

Bln Ad Mehmed bin Csim Ahmed es-Sbn Mustafa bin brahim Hasan es-Syi Toplam

Kiinin says 7 9 8 8

Tahsis Edilen Sikkenin Miktar 18 29 19 22 18

Hseyin bin Abdullah 7

39 106 Tablo 13: 992/1583-1584 ylnda Medine blkleri

Szkonusu arivde bulunan 1316 numaral surre defterinde de 998/1589-1590 ylnda Medinede be bln varl sryordu. Ancak zikredilen bu be blkte alanlarn saysnn, 992/1583-1584 ylna gre daha fazla idi. Bahis konusu surre defterinde, bu be blkte elli bir kiinin grev ald grlr. Bu blklerden birinin on bir kiiden olutuu dikkati eker. Dier drt bln ise, her biri on kiiden ibarettir. Bu tarihte zikredilen blklere surrelerden tahsis edilen parann miktar iki yz yirmi bir sikke idi. Bu mebladan en ok alan blk, Ahmed bin Mehmed adyla bilinen blktr. Ahmed bin Mehmed blne tayin edilen parann miktar elli bir

415

TSMA, SD, nr. 4120, v. 14a-15a. 97

sikke idi. En az alan sikke ise, Mehmed bin Ahmed erkes bldr. Bu ble otuz dokuz sikkenin tahsis edildii kaytldr. Bln Ad Kiinin says Tahsis Edilen Sikkenin Miktar 47 39 51 40 44 221

Mehmed bin Hseyin 10 Mehmed bin Ahmed 10 erkes 10 Ahmed bin Mehmed 10 Mustafa bin brahim Ali bin Abdullah Toplam 51 11

Tablo 14: 998/1589-1590 ylnda Medine blkleri Hemen hemen btn blklerde alanlara tahsis edilen sikkenin miktar bir kiiden dier bir kiiye gre deiiyordu. Mesela Mehmed bin Hseyin blnde grev alanlardan olan brahim bin Mehmede on iki sikke tayin edilmi ise de, ayn blne mensup olan Abd bin Aliye sadece iki sikke verilmitir. Keza szkonusu blklerden Mehmed bin Ahmed erkes adyla tannan blkte grev alan Mehmed Derv bin brahime on iki sikke tahsis edildii zaman, zikredilen blkte alm olan Abdullah bin Aliye sadece iki sikkenin tayin edildii grlmektedir. Genel olarak bu durumu dier kalan blkte de grmekteyiz416. 1000/1591-1592 ylnda da Medinede bulunan blklerin says

deimemitir. Deiiklik, genelde bu blklere mensup olan personel saysnda veya bunlara tahsis edilen sikkenin miktarndadr. Zikredilen bu be blkte elli iki kiinin grev ald tespit edilmitir. Blklerden nn, onar kiiden olutuu grlmektedir. Dier kalan iki bln her biri ise, on bir kiiden ibarettir. Bahis konusu ylda zikredilen bu blklere tahsis edilen meblan miktar yz doksan iki sikke idi. Bu blklere tahsis edilen sikkenin miktarnn eit bir ekilde verildii grlmektedir. Mesela on birer kiiden oluan iki bln her birine krk iki sikke verilmitir. Ayn zamanda onar kiiden ibaret olan bln ikisinin her birine otuz dokuz sikke tahsis edilmitir. Bunlardan ncs ise, adsz olarak kaydedilmitir. Dier bir ifade ile ad geen bln bann ad zikredilmemitir. Bu yzden bahis
416

TSMA, SD, nr. 1316, v. 16a-17a. 98

konusu bln bana tayin edilen parann miktar da zikredilmemi ve buna bal olarak bu son ble sadece otuz sikkenin verildii grlmektedir. 1000/15911592de Medinedeki blklerin balarnn herbirine dokuz sikke tahsis ediliyordu. Blklerde grev alan her kiiye sikkenin tayin edildii anlalmaktadr417. Grld gibi 992/1583-1584, 998/1589-1590, 1000/1591-1592 ve 1015/1606 yllarnda Medinede bulunan blklerin says ayn kalmtr. Ancak nbetli blklerin sreklilii szkonusu deildir. 998/1589-1590 ylnn blklerinden olan Mehmed bin Hseyin ve Ahmed bin Ahmed blklerinin 1000/1591-1592 ylndaki blklerin arasnda bir yer aldklar halde dierlerinin ya reisleri ya da reisleri ile birlikte personeli de deitirilmi olmaldr. Bln Ad Kiinin says Mehmed bin Hseyin 10 Nash bin brahim 10 Ahmed bin Mehmed 11 Dervi bin Mehmed bin 11 brahim 10 Zikredilmemitir. Toplam 52 Tahsis Edilen Sikkenin Miktar 39 39 42 42 30 192

Tablo 15: 1000/1591-1592 ylnda Medine blkleri

Bln Ad Abdullah Mehmed Abdullah Osman Behrm Hamza Abdullah Mehmed Pr Mustafa Abdullah418

Kiilerin Says 11 10 11 11 11

Tahsis Edilen Sikkenin Miktar 94 81 89 89 89

Tablo 16: 1015/1606 Ylnda Medine Blkleri Tfekiler 992/1583-1584te szkonusu surre defterine gre Medinede tfekilerden otuz bir kiinin bulunduu anlalmaktadr. Bunlar da geimi salamak iin surrelerden
417

BOA, MAD, nr. 7091, s. 63-65.

99

sikkeler tahsis edilmitir. Zikredilen tarihte tfekilere tayin edilen sikkenin miktar yz yetmi sekiz idi. 998/1589-1590 ylnda ise tfekilerin saysnn on ikiye kadar indii grlmektedir. Bu on iki tfekiye yz on iki sikke verilmitir. Tfekilerin arasnda en ok sikke alan Ali bin Mehmed adyla tannan tfekiydi. Bu tfekiye tayin edilen sikkenin miktar on sekiz idi. En az sikke alan, mer bin Bl idi. Tfeki mer bin Blya tahsis edilmi olan miktar sadece be sikkeydi419. Gnll Askerler Bu dnemde Medinede askeri kuvvetlerin arasnda gnll askerler yer almaktaydlar. 992/1583-1584 ylnda 4120 numaral surre defterindeki kaytlardan rendiimiz kadaryla gnll askerlerin says yirmi dokuz asker idi. Bunlara yz yirmi be sikkenin tahsis edildii grlmektedir. 1316 numaral surre defteri, 998/1589-1590 ylnda Medinede bulunan gnll askerlerin saysnn yirmi olduunu gstermektedir. Yani bunlarn saysnn, 992/1583-1584 ylndaki saysna nazaran 9 nefer azald anlalmaktadr. Bu gnll askerlere tahsis edilen sikkenin miktar iki yz idi. Gnll askerlerden en ok alan sikke Hsrev bin Abdullah adyla tannan gnllyd. Ona verilen meblan miktar altm sikke idi. Bu ekilde szkonusu kiiye tahsis edilen bu parann miktar, sadece gnll askerlerin arasnda deil, Medinede muhtelif askeri kuvvetlere mensup olan kiilere tayin edilen miktarn en byn tekil etmektedir. Gnll askerlerden en az sikke alan ise, iki kiiydi. Bunlarn adlar Hasan bin Abdullah tabi Yakub Aa ve Mahmud tabi eyh Mercndr. Bu iki kiiye er sikkenin verildii grlmektedir420. Mstahfzlar 992/1583-1584 ylnda Medinede mstahfzlar grubu on bir kiiden olumaktayd. Bunlara tahsis edilen meblan miktar otuz be sikke idi. 998/1891590 ylnda mstahfzlarn says hemen hemen bir kat ykselmitir. Bunlarn saysnn zikredilen ylda yirmi olduu grlmektedir. Bu tarihte mstahfzlar grubuna mensup olan kiilere tahsis edilen sikkenin miktar yz otuz alt sikke idi. Bunlarn arasnda en ok sikke alan Hasan bin Abdn-Neb adyla tannan mstahfzdr. Szkonusu kiiye tayin edilen parann miktar on be sikke idi. Bu

418 419

BOA, MAD, nr.5936, s.57-59. TSMA, SD, nr. 4120, v. 12b-13b. 420 TSMA, SD, nr. 4120, v. 13a-13b. 100

gruptan en az sikke alan ise, sekiz kiiydi. Bunlarn er sikke aldklar grlmektedir421. erkesler Bunlar eski Memlk askeri grubu olmaldr. Osmanllar zamannda gerek Msr ve gerekse Mekke ve Medinede tekilatlarn srdrmlerdir. 992/1583-1584 tarihinde bahis konusu ehirde erkeslerden on kiininn bulunduu kaydedilmitir. Bunlar iin de surreden bir miktar tahsis edilmitir. Zikredilen tarihte erkeslere tayin edilen parann miktar altm sikke idi. 998/1589-1590 ylnda erkeslerin says on ten yirmi drde kadar kmtr. Buna bal olarak onlara tahsis edilen parann miktarnn sadece altm sikkeden yz altm yedi sikkeye kt grlmektedir. erkeslerin arasnda bu mebladan en ok alan kii Mehmed bin Ahmeddir. Bu kiiye on dokuz sikkenin verildii kaydedilmitir. Ayn zamanda erkeslerden en az sikke alan kii, Bl bin Abdullahtr. Bl bin Abdullaha verilen meblan miktar sadece sikke idi422. Nevbetiyn- Kadm Mteferrika 992/1583-1584 ylnda 4120 surre defterine gre Nevbetiyn- Kadm grubuna mensup olan kiilerin says on kii idi. Bu kiilere yetmi dokuz sikkenin tahsis edildii grlmektedir. 998/1589-1590 senesinde Nevbetiyn- Kadm mensuplarnn says on dokuz kiiye kadar kmtr. Bu on dokuz kiiye iki yz seksen sekiz sikke verilmitir. Bu gruba mensup olan s bin Mehmed, grubun dier mensuplarna nazaran en ok sikke alan kiiydi. Szkonusu kiiye tayin edilen meblan miktar yirmi bir sikke idi. Ayn gruptan en az sikke alan kii, Cvir Abdullah adyla tannan nbetiydi. Buna sadece sikke verilmitir. 998/1589-1590 ylnda da Medinede Nevbetiyn Cedd Mteferrika adyla askeri bir snfn ortaya kt anlalmaktadr. Bu grupta yedi kiinin grev ald grlmektedir. Bunlara da dier askeri gruplar gibi surreden belli bir miktar tahsis edilmitir. Szkonusu snfa mensup olan kiilere verilen parann miktar yetmi dokuz sikke idi423.

421 422

TSMA, SD, nr. 4120, v. 13a-14a. TSMA, SD, nr. 4120, v. 13a-13b. 423 TSMA, SD, nr. 4120, v. 12b. 101

Hsryye 992/1583-1584 ylnda hsryye mesleine mensup olanlarn says on bir kiiydi424. Bu saynn alt yl boyunca deimedii grlmektedir. Dolaysyla bunlarn says 998/1589-1590 ylnda on bir kiiden ibarettir. Bunlara verilen sikkenin mikdar doksan sikkeydi425. Asker Grubuna Eklenenler Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1316 numaral surre defterindeki notlardan anlald gibi, 998/1589-1590 ylnda Medine halkndan bir ksm szkonusu ehirdeki askerlere eklenmitir. Bu eklenenlerin arasnda baz kiilerin ocuklar ve baz kadnlar da yer almaktadr. Byk bir ihtimal ile bunlarn ailelerinden en az bir veya daha fazla kii askeri kuvvetlerin birinde grev yapmakta idi. Bu nedenle grev yapan kiilerin aileleri de askerlere eklenmitir. Asker grubuna eklenen ailelerin ocuklarnn says otuz drt idi. Bununla beraber ayn grupta on yedi kadnn bulunduu grlmektedir. Bu eklenenlerin says doksan bir kiiydi. Bunlara tahsis edilen sikkenin miktar be yz altm yedi sikke idi426.

Grubun Ad Blkller Tfekiler Gnlller erkesler Nevbetiyan-i Kadm Mustahfzlar Hsaryye Toplam

Says 39 31 29 13 13 11 11 147

Tablo 17: 992/1583-1584 ylnda Medine askerleri

424 425

TSMA, SD, nr. 4120, v. 14a. TSMA, SD, nr. 1316, v. 16b.

102

Grubun Ad Blkller erkesler Mustahfzlar Gnlller Nevbetiyan-i Kadm Tfekiler Hsaryye Toplam

Says 51 24 23 20 19

12 11 160

Tablo 18: 998/1589-1590 ylnda Medine askerleri Yukardaki iki tablodan anlald gibi 992/1583-1584 ve 998/1589-1590 yllarnda askeri kuvvetlerin en by blkllerdir. Zikedilen iki ylda bu gruba mensup olanlarn says doksan kiiydi. En kk grup ise hsaryye grubudur. Bunlarn saylar yirmi ikiydi. Dier yandan baz gruplarn saysnda ikinci ylda artm olmu ise de, dierlerinin saysnn olduke indii grlmektedir. D. Medineliler Yerli ahaliyi oluturan grubun kkleri Hz. Peygamberin hicretinden nce Yemen blgesinden Medineye g eden Evs ve Hazrec kabilelerine iner. Yani Medineliler Ensr soyundan gelen nesillerden olumaktadr. Bunlar hemen hemen ehirdeki sakinlerin ounluunu tekil ederler. Bu grup da birka balk altnda toplanmtr. 1. Fakirler Medine-i Mnevvere nceleri zellikle iktisad bakmdan zengin bir ehir durumunda deildi. Bu nedenle ehirde kalan kimselerin bazlar zor artlar altnda yayorlard. Bunun en belirgin rnei, szkonusu dnemde baz Medineli fakirlerin
426

TSMA, SD, nr. 1316, v. 16a-16b. 103

barnacak evlerinin bulunmamasdr. Bu nedenle bunlarn bir blmnn sokaklarda, yollarda yatmak zorunda kaldklar belirtilir. Osmanl Devleti de bu konuya byk nem vermi ve zikredilen zmreye iskn edilmek zere yeni bir bina ina edilmesi emrini vermitir. Szkonusu kararn uygulanmas iin Msr beylerbeyisine bir hkm gnderilmitir427. Aslnda bu gibi sorunlarn Osmanllarn nceki dnemlerinde ortaya kmaya balad grlmektedir. Mesela VIII/XIV.yy.da Memlk Devleti dneminde Medinede baz fakirlerin evsiz yaadklarn grmekteyiz. Bunun iin, Medine zenginlerinden ve Musul yaknndaki es-Selmiye kynden olan Safiyddin Ebubekr bin Ahmed es Selm zikredilen fakirlere bir dr (ev) vakfetmitir428. Bu ev fakirlerden sadece evsiz olan kimselere tahsis edilmitir. Bu dnemde fakirlerin ikinci karlatklar problem, kendilerine hkmet tarafndan tahsis edilen buday idi. Bilindii gibi Osmanllar her yl ve dzenli bir ekilde bahsedilen ehre gnderilen budaydan bir miktarn ayn ehrin fakirlerine ayryordu. Ancak bu budayn zaman zaman Medinede kalan fakirlere verilmeyip, Medine dnda olan baz cematlere eitli sebeplerden dolay verildii grlmektedir. Bu yzden fakirler, zaman zaman zikredilen budaydan mahrum kalmlardr. Ad geen meselenin zm iin Medine Kadsna ve eyhlHareme bir hkm gnderilmitir. Szkonusu hkmden anlald kadaryla Medine fakirlerine tayin edilen budayn, sadece ayn zmreye mensup olan kimselere verilmesi emredilmitir429. Buna karlk baz kimseler, hisselerini aldktan sonra fazlasn da almaktaydlar. Bunun iin merkezi hkmetin blgenin idarecilerine birka defa hkm gnderdii anlalmaktadr430. Zikredilen hkmler, her kimsenin hissesinden fazla buday almamasn emretmitir. Dier bir ifade ile her bir kiinin budaydan iki defa deil, bir defa almas gerekmektedir. Yine bu dnemde, Medine cesetlerinin sokakta kalmasnn nemli bir salk problemine yol aabilecek boyutta olduu dikkati ekiyor. Zira kimsesiz olanlarn cesetleri yol zerinde kalyor, bunlar zaman zaman kpeklere de yem olabiliyordu. Bir dier mesele de vefat eden kiilerin eyalarnn kayt altna alnmamasyd. Bu iki
427 428 429

BOA, MD, nr. XXXVI, 295/782. bn Ferhn, Tarihl-Medinetil-Mnevvere, tahkik Hseyin Muhammed Ali kri, Beyrut, Darl-Arkm, 1416, s. 102. BOA, MD, nr. XL, 291/668.

104

problemin halledilmesi iin 27 Ramazan 990/25 Ekim 1582 tarihinde Medine Kadsna ve eyhl-Hareme bir hkm gnderildii grlmektedir. Bu hkm, fakirlerden her bir kiinin lm halinde geciktirilmeksizin hemen techizi ve defnini emrediyordu. Bunun ciddi bir salk tehdidi olduu imas da yaplyordu. Ayrca lenlerden herhangi bir kiinin eyalar var ise deftere yazlmas ve zikredilen defterin mahkeme vastasyla muhafaza altna alnp saklanmas istenmiti431. 2. erfler ve Seyydler Hz. Peygamberin kz Ftma ile ei Hz. Ali oullarndan gelenler erf ve seyyid adlaryla bilinir. Bu noktadan hareketle Hz. Alinin olu Hasandan gelenlere erf, dier olu Hseyinden gelenlere Seyyid denilir432. Bunlar tarih boyunca srekli olarak kendilerine hrmet gsterilen ayrcalkl bir zmre oluturmulardr. Bu vasflar Osmanl idaresi dneminde daha da ne karlm ve merkezi idare tarafndan byk bir tazimle anlmlardr. Osmanl Medinesinde de baz erfler ve seyyidlerin nemli bir sosyal zmreyi tekil ettikleri anlatlmaktadr433. Bu erfler ve seyyidler uref-i ben Hseyin veya erf- ben Hseyin veya sadece el-Erf adyla anlrd434. Osmanl padiahlar Hz. Peygamberin soyundan gelen erflere ve seyyidlere byk bir sayg gstermilerdir. Hatta bunlarn refah iinde yaamas iin Medine-i Mnevvereye gnderilen deielerin te birinin onlara tahsis edildii grlr ve bu husus iin zel emirler yolland malumdur435. Aslnda erf ve Seyyid ailelerinin bulunduklar yerde zellikle bir manev nfza sahip olmakla birlikte nemli bir blmnn geinme sknts ektikleri de grlr436. Bunun en belirgin rnei 984/1576 ylnda Nkbl-erf makamnda olan Seyyd Ahmed idi. Zikredilen zt szkonusu ylda fakirlerden saylmakta idi. Bunun iin 28 Rebilhir 984/25 Temmuz 1576 tarihinde Medine-i Mnevvere
430 431 432 433 434 435 436

BOA, MD, nr. XL, 291/667. BOA, MD, nr. XLVI, 24/46. Mesela bk. C. Van Arendonk, erf, A, XI, stanbul, 1979, s. 435-442; T. W. Haig, Seyyd, A, X, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1988, s. 543; .H. Uzunarl, a. g. e., s. 9-13. BOA, KK, nr. 74, s. 43. TSMA, SD, nr. 1216, v. 9b; BOA, MD, nr. XLVI, 100/189; BOA, MAD, nr. 17937, s. 57. BOA, MD, nr. XLVI, 100/189. C.V. Arendonk, a.g.m., s. 441. 105

kadsna, Mekke-i Mkerreme kads ile surre eminine ve katibine birer hkm gnderilmitir437. Ona Mekke surre mahlllerinden krk sikke filori, Medine budaylarndan on be erdeb tayin edilmitir. Nakibl-erf makamnda olan kimse, erfler ve seyyidler ile ilgili btn ilerden sorumluydu. Bunlarn banda bu snfa mensup olan btn kiilerin isimleri inceleyerek kaydetmekte idi438. 999/1590-1591 ylnda Medine-i Mnevverede Ben Hseyin erflerinden on alt hnedn/aile bulunduu grlmektedir. Bu durum Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1216 numaral surre defterindeki kaytlardan anlalmaktadr. On dokuz kii ile et-Tamr adyla bilinen hnedn, hnednlarn en byn tekil etmektedir. Bunlarn arasnda en kk hnedn ise, Rahb ve yne adlaryla biliniyordu. Bu iki hnednn her biri kiiden olumaktadr. Szkonusu hnednlarn kii says toplam olarak yz elli sekiz idi (Bk. Tablo 19)439. Ailenin Ad Et-Tamra el-Mansr el-Hamzn Nar Musa Cebbr er-Remhe Seyyid Ahmed bin Sad et-Tfeyl Cemn ef Kor Budr el-Hud Rabb yne baz ailelerin adlar

Kiilerin Says
19 15 15 14 13 12 12 10 10 7 7 7 6 5 3 3

Tablo 19: XVI.yy.da Medine-i Mnevverede Ben Hseyin erflerine mensup

437 438 439

BOA, MAD, nr. 17937, s. 57. BOA, MD, nr. XXVIII, 119/287. TSMA, SD, nr. 1216, v. 9b. 106

Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan surre defterlerinden bu dnemde Medinede Hz. Peygamberin soyundan gelen baz kimselerin isimleri tespit edilmitir. Grlecei gibi bunlarn says bir yldan dier bir yla gre deiiyordu. Mesela 992/1583-1584 ylnda seyyidlerden sadece bir kiinin tespit edildii grlmektedir. Bu tespit edilen kimsenin tam ad es-Seyyid Habbdir440. Bununla birlikte 998/1589-1590 senesinde ad geen es-Seyyid Habb yansra iki kii daha zikredilmitir. Bunlarn adlar es-Seyyd Mehmed ve es-Seyyd Abdullahtr441. 999/1590-1591 tarihinde 1216 numaral surre defterindeki kaytlardan rendiimiz kadaryla Hz. Peygamberin soyundan gelen seyyidler ve eriflerin says otuz ikiye kadar kmtr. Bunlar on dokuz erkek ve on kadn idi. szkonusu deftere gre erkeklerin adlarn yle zikredebiliriz: Ancak 1004/1595-1596 ylnda seyyidlerin saysnn tekrar kiiye kadar indii grlmektedir. Bu kii sadece erkeklerden ibarettir. Bunlar es-Seyyid ali elCemv442, es-Seyyid Mehmed es-Sevkn443 ve dnem flerinin hatibi olan esSeyyid ali es-Semhddir444. 3. Utek Osmanl kaytlar, Medinede eitli yerlerde yaayan kle445 meneli ahslarn ayr bir grup oluturduklarna iaret eder. Bunlar iki grup halinde ele alnabilir. lki 1003/1594-1595 ylndan nceki dnemde klelik iinde yaayan erkeklerdir. Bu gruba mensup olan kimselerin says 28 kii idi446. kincisi ise, ayn dnemde, 24 kiiden oluan kadn grubu idi447. Anlald kadaryla bu iki grup dier ahaliden ayr ekilde zel bir cemat oluturmu durumdaydlar. Bunlar aslnda klelikten kurtulmu hr kimselerdi, ama bu stat deiiklii yeni olduundan kendileri zde denilen grup ierisinde belirtilmilerdir. Bu meselede en nemli nokta, zikredilen bu eski klelerin Medine toplumunda zde grubu adyla
440 441

TSMA, SD, nr.4120,v. 15a. TSMA, SD, nr.1316, v. 16b. 442 TSMA, SD, nr.1209/2, v. 21a. 443 TSMA, SD, nr.1209/2, v. 25a. 444 TSMA, SD, nr.1209/2, v. 50a. 445 Bu mtaklar iin bk. Feridun M. Emecen, Sosyal tarih kayna olarak Osmanl tahrir defterleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri,Edebiyet Fakltesi Basmevi, stanbul, 1991, s. 143-156. 446 TSMA, SD, nr. 1214, v. 31a. 447 TSMA, SD, nr. 1214, v. 37a. 107

hususi bir balk altnda belirtilmi bulunmasdr. Ancak say bakmndan bunlar byk bir grup tekil etmemilerdir. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1316 numaral surre defterindeki kaytlardan anlald kadaryla 998/1589-1590 ylnda Medinede azatllarn says 22 idi. Bunlarn ounun azatl kadnlardan olduklar grlmektedir. Bu durum, nceki dnemlerde szkonusu ehirde yaam olan cariyelerin saysnn klelerin saysndan daha fazla olduunu yanstmaktadr. nk grlecei gibi bu stnlk nmzdeki yl da devam edecektir. Zikredilen ylda azatl kadnlarn says 13 iken azatl erkeklerin says 9 idi. Bahis konusu azatl kimselerin klelikten kurtuluunun, elde edindiimiz bilgilere gre nceki dnemde balad grlmektedir. Mesela XV.yzyl sonlarnda ve XVI.yzyl balarnda Medinede yaayan baz kleler ve cariyeler yukarda zikredilen es-Selm tarafndan klelikten kurtarlmtr. 998/1589-1590 tarihinde kleleri ve cariyeleri azat eden kimselerin says 18 idi. Bunlardan bazlarnn birden fazla kle ve cariye azat ettii grlmektedir. Mesela el-Hn adyla bilinen bir kimse, bir kle ile bir cariye azat etmitir. Ayn ekilde Mustafa bin Mehmed iki cariye, el-Yazc iki kle ile bir cariye ve maret eyhinin bir kle ile bir cariye azat ettiklerini grmekteyiz. te yandan baz kimseler, sadece bir kle veya bir cariyeyi klelikten kurtarmlardr. Bunlarn arasnda el-Hakm, Bin Yahya ve Dede adlaryla bilinen kimseler bulunmaktadr. Mesela el-Hakm ile Bin Yahya birer cariye azat ederken, Dedenin sadece bir kleyi azat ettii grlmektedir (Bk.Tablo 20 ve Tablo 21).

108

Azatl Kadnn Ad Saide Mza Bahte Fyde Fyde Kz Rmmanye Bahte Gazal Zdl-Hayr Zdl-Hayr Fyde Sade Gler

Azat Eden Kimsenin Ad El-Hn maret eyhi El-Hakm Mustafa bin Mehmed Mustafa bin Mehmed Bin Yahya Turgut Ali el-Yazc Blk ba Hesrev Cebeci Cavu Ramazan Nizam elebi

Tablo 20: 998/1589-1590 Ylnda Azatl Kadnlar

Azatl Erkein Ad Ferec Bilal Mbarek Bilal Reyhn Bilal Mbarek Bahit Mbarek

Azat Eden Kimsenin Ad El-Hn Mustafa maret eyhi Hesrev Dede Ali-el-Yazc Ali el-Yazc smail El-Emr Bahtiyr

Tablo 21: 998/1589-1590 Ylnda Azatl Erkekler

109

Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan 1216 numaral surre defterindeki bilgilere gre 999/1590-1591 ylnda Medinede azatl olan kimselerin says 35 kiiye kadar kmtr. Bu rakam, azatllarn saysnn nceki seneye nazaran 13 kiiye ykseldiini aksettirmektedir. Dier bir ifade ile azatllarn art oran %59 idi. Bu bilgilerden anlald kadaryla azatllarn says yldan yla deiiyordu. Byk bir ihtimal ile bunun en nemli nedeni szkonusu 13 azatlnn 999/1590-1591 ylnda klelikten kurtulmas idi veya bunlar daha nce azat edilmi olduklarndan artk normal statde saylp azat grubu iine bir daha alnmamt. Bu durum dier Osmanl ehirlerinde tahrir kaytlarnda da grlr. Bu tahrirde mtak/azadl yazl ahs dier tahrirde artk hr insanlar kategorisindedir ve normal sivil halk arasnda kaytldr*. 999/1590-1591 ylnda ad geen surre defterindeki kaytlardan rendiimiz kadaryla sadece erkekler deil, azat eden kadnlar da var idi. Bunlardan iki kadn tespit edilmitir. Bunlar muhtemelen ehrin varlkl, nde gelen ailelerine mensup hanmlar olmaldr. Bu tespit edilen iki kadnn her birisinin iki cariyesinin var olduu grlmektedir. Bunlardan birincisi Ftma bint Irak adyla bilinen kadndr. Bu kadnn zikredilen tarihte veya daha nceki tarihlerde iki cariye azat ettii anlalmaktadr. Bu azat edilen iki cariyenin adlar Mkble ve Reyhn idi. Dier kadn ise, sadece e-erfe adyla tannan kadn idi. e-erfe de iki cariye azat etmitir. Bunlarn isimleri Bahte ve Hlv idi. Tespit edildii gibi 999/1590-1591 ylnda Medinede azatllarn says 35 kii idi. Bunlarn ou kadnlardan olumaktayd. Bu tarihte klelikten kurtulan cariyelerin says yirmi cariye idi. Bu azatl kadnlar szkonusu ylda azatl kimselerin toplam 1.65,7sini tekil etmekte idi (bk.Tablo 4). Azatl erkeklerin says ise, on iki kii idi. Bunlar, azatllarn toplam %34.3sini tekil etmekteydi (Bk. Tablo 22).

110

Azatl Kadnn Ad Gazal

Azat Eden Kimsenin Ad El-Mlik Abdullah Seyyid Mehmed Ftma bint Irak Mehmed Ftma bint Irak El-Mennv e-erfe Yunus Molla Es-Seyyid Nash Kad Ahmed e-erfe el-Brr Cez brahim Cevher Aa Aa Marf Hanbel Mslihuddin Aa Osman Hazinedar eyh Yakt

Mercne
Zaynep

Makble
Selimyye Reyhn Kemde Bahte Mr Zadl-Hayr Suad Rdye Hlv Eml-Hayr Makble Mercne Heyrnyye Bahte Bahte Tffah Tbe Reyhn Mercne

Tablo 22: 999/1590-1591 Ylnda Azatl Kadnlar

111

Azatl Kadnn Ad Anber Necb

Azat Eden Kimsenin Ad e-eyh Abdurrahm lys Bilal Seyyid Hasan Tacuddn brahim Tancarv El-Bn emseddin Hazinedar Hazinedar Hazinedar

Fere
Mbarek Salahuddn Mercn

Hzr
Cuma Fereh Nurs-Sabah Makbul Abdullah

Tablo 23: 999/1590-1591 Ylnda Azatl Erkekler

4- el-Cedd Cemati Medine toplumunun gruplarndan birini el-Cedd veya el-Cudd (yeni olanlar) adyla kaytl olanlar tekil eder. Bunlar muhtemelen ehre sonradan gelip yerleenleri gsteriyor olmaldr. Yahut daha nceki dnemlerde adlarna rastlanmayan, yeni geldikleri iin defterde bu durumlarna iaret eden tabirle anlan kimseleri gsteriyordu. Grup ile ilgili elde edebildiimiz ilk bilgiler 1006/1597-1598 ylna aittir. Anlald kadaryla bu ylda zikredilen gruptan yirmi be kii vard448. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1 numaral surre defterinin verdii bilgilerden rendiimiz kadaryla bunlarn saysnn 1009/1600 ylnda yirmi be kiinin olduu grlmektedir. Bunlarn adlar incelendiinde, nemli dini gruplara mensup tannm kimseler olduklar dikkati eker. Adlarnn taklar, bunlarn Anadolulu (Rm), Yemenli, Erhenli gibi geldikleri yere iaret eder. Ayrca Hanefi, Hanbeli, Nakbendi gibi mezheplere tarikat atflar yannda mderris olarak kaydedilenler de vardr. phesiz bu lakaplar, mesleki formasyonlar onlarn nde gelen nfuzlu gruplara

112

mensup bulunduklarn ispatlar. Bu grubun daimi mi yoksa geici bir sre iin mi Medinede bulunduklar tam olarak anlalamamaktadr. 1009/1600 ylnda Medinede el-Cedd grubuna mensup kiilerin adlar Evld- Derv Ahmed bin Ramazan Abdullh bin Hasan Fahrddn Evld- Ahmed bin smail Halme Hatn hem ehri-i el-Hc Safer er-Rm Aye Hatn bintuel-Hc Safer er-Rm Evld- e-eyh ihabuddn el-Hanefi Abdurrazzk bin es-Seyyid Yahya Mehmed bin Sddk Evld- e-eyh Abdlhall (Abdlcell) Yusf er-Rm md-i Babur-Rahma Ahmed Halfe en-Nakbend Mahmd Dede bin Abdullh er-Rm Mehmed bin Yusf Rm tbi Beyzde el-Hc Al er-Rm mrd-i brahim Efendi brahim bin Harem mid-i Babus-selam Muslih Ribtl Efendi Abdlvehhb es-Seyyd Hasan Damad e-eyh Muhyiddn el-Mderris Ftma binti Seyyd Al el-Yemen Cemluddn bin Mehmed el-Hanbel Evld- es-Seyyd Ebubekr el-Ezher Evld- emseddn el-Krd Mehmed bin Musa Alaeddn Mderris-i Medrese-i Rstem Paa bka
448

TSMA, SD, nr.1215, v.11b. 113

Mr Mehmed el-Buhr Hatb-i Medne-i Mnevvere Ahmed bin Abdullh tbi brahim el-Hzindr 5- Alimler XVI. yyda Medinede baz alimlerin yetitirdii grmektedir. Bu alimlerin genelde eitli ilim alanlarnda renim grmdkleri anlalmaktadr. Bu alanlarn banda dini ilimler gelmektedir. Dini ilimlerin en belirgin rnei tefsir, hadis ve fkhtr. Bunun yannda dil ve iir gibi alanlarda baz alimler de vard. Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed Msrldr. 4 evval 866da (2 Temmuz 1462) Medinede dodu. Burada yetimitir. Ebul-Ferec el-Mer, babas ve es-Seyyid es-Semhd gibi alimlerden eitli ilimler tahsil etti. el-mam es-Sehvden iczet ald. 895/1489-1490 tarihinde Kahireye gitti. 901/1495-1496 ylnda el-Burhan bin Ebi-erifden etTaftaznnin et-Telhis eserini okudu. ez-Zeyn Zekeriyadan fkh tahsil etti. Ayn zamanda Hadis, Hisap ve Feriz gibi birok alanda renim grd. 922/1516 ylnda Kuds ziyaret ederken yolda vefat etti449. Ahmed bin Musa bin Muhammed bin Ebibekr en-Nebtt 889/1484 ylnda Medineye gelen en-Nebtt, el-Fadl binl-mam ed-Dimak ve Ahmed el-Marb gibi alimlerden ders grd. Medinede olan el-Erefiyye medresesinin ribatnda bevvblk yapmtr. Burada evlenmi ve birka erkek ve kz babas olmutur. aramba gecesi 8 Cemazilevvel 937de (28 Aralk 1530) vefat etmi ve Bakde defn edilmitir450. Muhammed bin el-Hseyin es-Semerkand Be dil biliyordu. Bunlar Arapa, Farsa, Rumca, Hinte ve Habeistancadr. ok eser yazmtr. Rivayetlere gre yazd eserlerin says 1090dr. Bunun yannda ok iir yazmtr. 996/1587-1588 ylnda Medinede vefat etmitir451.

449 450

es-Sehv, a.g.e., I, s. 134. es-Sehv, a.g.e., I, s. 157.

114

bn rak Tam ad Muhammed bin Ali bin Abdurrahman ed-Dimakidir. Medinede 878/1473 tarihinde dnyaya geldi. e-eyh mer ed-Drnden Kuran- Kerm okudu. erkes emirlerinden olan bn rakn 895/1489-1490 ylnda babas lm ve ayn ylda kendisi de evlenmitir. Evlendikten sonra Beyruta gitmitir. Beyrutta be yl kalan bn rak e-eyh Muhammed en-Nnci, el-Fadl bin el-mam ve e-eyh ihabeddin bin Mekkyye en-Nabksden tefsir, hadis ve fkh tahsil etmitir. beyan, Men, Nahv ve Usl ilimleri ise, baka alimlerden renmitir. 905/1499-1500 ylnda Msra gitmitir. Burada es-Suyt ve ed-Dinyt gibi alimler ile grmtr. Beyrut, Dimak ve Msr gibi yerlerde dolaan bn rak 924/1518 tarihinde Medineye dnmtr. Medineye dndkten sonra irad ve terbiye faaliyetlerinde bulunan bn rak, 933/1526-1527de Mekkede vefat etmitir. Dnemin Mekke emiri de cenaze trenine katlanlarn arasndayd452. El-Mikns Ad Abdlaziz bin Abdlvhid bin Muhammed el-Marbdir. Alim, edip ve air bir zt idi. eitli ilimlerde iir yazmtr. Medinede Kurr (okuyucular) eyhi idi. 951/1544 ylnda Kuds ve Dimaka gitmitir. Medineye dndkten sonra 964/1556-1557de vefat etmitir453. Muhammed bin Halil Aslnda XVI.yy.da Adana kadlarndan idi. Byk bir alim olan Muhammed bin Halil 928/1521-1522de Mekkeye gitmeden nce Medinede vefat etmitir454. 6- Fakh Kadnlar Medine toplumunda dikkati eken gruplardan biri fakh kadnlar adyla bilinen grup idi. Fakh kadnlar, surre defterlerindeki notlardan anlald gibi ayr bir grup olarak tasnif edildi. Bu durum szkonusu kadnlarn Medine toplumunda byk bir grup olduklarn yanstmaktadr. Bu da bunlarn dini ilimlerde ve zellikle fkh alannda yeterince ders grdklerini gstermektedir. Bu noktadan hareketle

451 452 453 454

M.B Fakih, a.g.e., s. 446. Muhammed bin Hasan bin Ukeyl Musa, el-Muhtr el-Masn min Alm el-Krun, I, Cidde, Drl-Endelus, 1415/1995, s. 667-672. M.Ukeyl Musa, a.g.e., s. 784-785. e-eyh Necmuddin el-Gazz, el-Kevakbs Sire b Ayn el-Mi el-re, Beyrut,1945,tahkik Ceprail cepur, s. 24. 115

Medinelilerin kadn renimine byk bir nem verdikleri anlalmaktadr. Bu ihtimmn sayesinde baz Medineli kadnlar ilmi tahsilini tamamlam ve fakh derecesine kadar kmtr. Zikredilen kadnlar fkh derslerini bitirdikten sonra yeni renciler (zellikle kzlar) yetitirmeye baladklarn sylemek mmkndr. Dier bir ifade ile bu fakh kadnlar, fkh alannda onlardan daha nce ders gren ve tahsilini tamamlayan kadnlar tarafndan yetitirilmilerdir. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1 numaral ve 1009/1600 tarihli surre defterinin ihtiva ettii bilgilerden rendiimiz kadaryla, szkonusu ylda Medinede fakh kadnlardan seksen alt kii olduu anlalmaktadr455. Bunlarn tamam fkh alannda yetitirilmilerdir. Ancak bu fakh kadnlarn fetva verip vermedikleri hakknda hibir bilgimiz yoktur. Yalnz bunlarn zellikle kadnlar ile ilgili dini ve sosyal meselelerin zlmesinde rol oynadklarn sylemek mmkndr. 7- Meslek Mensuplar

Tarm le lgili Meslekler

Bu konu hakknda elde edebildiimiz ilk bilgiler 992/1583-1584 ylna aittir. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 4120 numaral surre defterinin verdii bilgilere gre bahis konusu ylda Medinede tarm ile ilgili drt meslek tespit edilmitir. Bunlar frnc, tc, tatlc ve oduncudur456. Bu dnemde bunlardan birer tane zikredilmitir. Bu mesleklerin oduncu hari ziraatle ilikisinin direkt olduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla bunlarn tamam hububata dayanmaktadr. Dier bir ifade ile hububat olmazsa bu gibi mesleklerin ortaya k mmkn deildir. Odunculuk meslei ise daha uzun ve hububat olmayan aalara baldr. Bu yzden odunculuk mesleinin hem tarm hem de ormanclkla ilikisi vardr. 998/1589-1590 ylnda ad geen mesleklerin orannda byk bir artn olduu grlmektedir. Mesela tatlc birden ikiye, frnc birden bee, oduncu birden drde ve tc birden bee ykselmitir. Bunun sebebi bilinmemi ise de, belki 992/1583-1584 ylndan 998/1589-1590 ylna kadar olan dnemde Medinede tarm
455 456

BOA, SD, nr.1, vr 4b. TSMA, SD, nr.4120. 116

faaliyetleri genilemitir. Bu mesleklerin yannda yeni iki meslek ortaya kmtr. Bunlar marangozluk ve ldr. Bilindii gibi marangozluk iinin yerine getirilebilmesi iin yeterli tahtalar temin edilmesi gerekmektedir. Bunun iin tarm ve orman olmayan yerlerde marangozluk mesleinin bulunmas olduka zordur. Bu dnemde Medinede marangozluk meslei altnda alanlarn szkonusu ehrin evlerinin temel ihtiyalar olan kaplar, pencereler ve tavanlar yaptklarn sylemek mmkndr. Bunun yannda evlerin baz i malzemelerinin burada yapld tahmin edilebilir. l meslei ise hububat ve hurma lmesiyle ilgili bir meslektir. Bu yzden ad geen meslein Medinede bulunmas normal saylmaktadr457. ki yl sonra yani 1000/1591-1592 ylnda frnclk mesleine mensup olanlarn saysnn beten altya kt grlmektedir. Buna kar baz mesleklerde bir d olmutur. Mesela tc beten ikiye ve oduncu drtten ikiye inmitir. Ayn zamanda l mesleinde hibir deimenin olmad anlalmaktadr458. 1004/1595-1596 ylnda tarm ile ilgili mesleklerden sadece meslein zikredildii grlmektedir. Bunlar tc, tatlc ve frncdr. Bu dnemde tclerden sekiz, tatlclardan alt ve frnclardan iki kii kaydedilmitir459.

Meslein Ad Frnclk tclk Odunculuk Tatlclk l Marangozluk

Says 14 13 10 9 2 1

Tablo 24: XVI.yy.da Medinede Tarm le lgili Meslekler

457 458 459

TSMA, SD, nr.1316. TSMA, SD, nr.1212. TSMA, SD, nr.1209/2. 117

Hayvanclk le lgili Meslekler Bu dnemde zikredilen ehirde hayvanclkla ilgili mesleklerin says tarm faaliyetine bal mesleklere nazaran olduka azdr. Mesela 992/1583/1584 ylnda hayvancla bal mesleklerden sadece bir meslein zikredildii grlmektedir. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 4120 numaral surre defterinde kaydedilen meslek, yaclk mesleidir. Bu ylda yaclk yapanlarn says yediydi. 998/15891590 ylnda yaclarn saysnn %100 artt grlmektedir. Dier bir ifade ile yaclk mesleine mensuplarn says yediden on drde kmtr. Ayn ylda sepicilik meslei ilk olarak ortaya kmtr. Ancak bu dnemde zikredilen meslein altnda sadece bir kiinin alt tespit edilmitir. 1000/1591-1592 ylnda yaclarn saysnn dokuz kiiye indii

grlmektedir. Ayn ylda kasaplk mesleine mensup bir kii tespit edilmitir. 1004/1595-1596 ylnda ise yaclk meslei altnda on sekiz kiinin alt grlmektedir. Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan surre defterlerinin verdikleri bilgilere gre yaclk mesleinde byk bir istikrarszlk oluyordu. Bu istikrarszln gerek sebebi bilinmemi ise de, byk bir ihtimal ile bu durum Medine ve evresinde bulunan hayvanlarn zellikle koyunlar ve keilerin mevsim hareketlerine baldr. Bu yzden szkonusu meslekte hayli farkllklar gze arpmaktadr.

Meslein Ad Yaclk Sepicilik Kasaplk

Says 48 1 1

Tablo 25: XVI.yy.da Medinede Hayvanclk le lgili Meslekler

118

Ticaret le lgili Meslekler XVI.yy.da Medinede zellikle d ticaret ile ilgili meslekler de bulunaktayd. Ancak bunlar sadece iki meslekten ibarettir. Bunlardan birincisi ipekilik mesleidir. kincisi ise kuyumculuktur. Daha nce bahsedildii gibi Medineye gelen ipekler Trkiye, Msr ve Hindistan blgelerinden gnderiliyordu. Bu meslekte 9921/1583-1584 ylnda iki, 998/1589-1590 ylnda drt, 1000/15911592 ylnda alt ve 1004/1595-1596 ylnda sadece bir ipeki tespit edilmitir. Medinede kuyumculuk mesleinin varl Hz. Peygamberin dnemine aittir. nk bu dnemde kuyumcular iin bir ar vardr. Bu arda altn ve gm satlyordu460. Ancak altn ve gm gibi deerli madenlerin nereden getirildikleri bilinmemektedir Hatta bunlarn Medinede olup olmad bilgisi yoktur. 998/15891590 ylnda Medinede kuyumculuk mesleine mensuplarn says sekiz kiidir. Bunun dnda Osmanl belgelerinin kuyumculardan bahsetmedikleri grlmektedir. Meslein Ad pekilik Kuyumculuk Says 13 8

Tablo 26: XVI.yy.da Medinede Ticaret le lgili Meslekler

E- Mucavirler
Mucavir kelimesinin Arapa ve Osmanlca szlklerinde eitli manalar vardr. Bunlardan Medinede ikamet etmek, camide kalmak, bir byk trbenin yannda ibadet etmektir461. Ancak kelimenin terimindeki halinde kullanl, yurdunu terk edip ibadet amacyla Medine-i Mnevvereye g edenleri ifade eder. Mucavirlerin Medine-i Mnevvereye ilk ne zaman geldiklerini tespit etmek zordur. Yalnz bunlarn Hz. Peygamberin hicretinden sonra ad geen ehre gelmeye baladklarn sylemek mmkndr. zellikle 9/630-631 ylnda muhtelif yerlerden Medineye eitli kavimlerin geldikleri grlmektedir462. VI/XII.yy.da bahis konusu
460 461

462

es-Seyyid Muhammed el-Fs, a.g.e., II, s.28. Mecddin Muhammed bin Yakub el-Firozabd (.817 h.), el-Kmsl Muht, Darur-Rayyn, II.Bask, Beyrut, 1407/1987, s.471; emseddin Sami, Kms- Trk, VII.bask, ar Yaynlar, stanbul, 1996, s.1290. es-Sehv, a.g.e., I, s.16. 119

ehirde mucavirler adyla bilinen bir grup var idi463. Bu durum sonraki dnemlerde ve zellikle Osmanllar zamannda belirgin bir ekilde ortaya kmtr. nk Osmanl Devleti sadece Medine asl ahalisine deil, ayn zamanda oradaki mucavirlere byk bir nem vermitir. XVI.yy.da mucavirler Medine-i Mnevvere toplumunda nemli bir yer almaktayd. Bunlarn hakknda deerli bilgiler kaydedilmitir. Bu durum surre defterlerindeki kaytlardan anlalmaktadr. Mesela 1003/1594-1595 tarihinde zikredilen ehirde mucavirlerin grup says oniki idi464. Bu grup mucavirlerin geldikleri yerlere gre tasnif edildii grlmektedir. Bu durum Medine-i Mnevverede yaayan btn mucavirlerin sadece bir grup iinde yaamadklarn yanstmaktadr. Dier bir ifade ile her bir mucavir kendi geldii blgesinin adn tayan gruba girmekte idi. Bunun iin Yemen blgesinden gelen mucavir Yemn adyla bilinen gruba, Anadoludan gelen mucavir Rm adyla bilinen gruba, Acem diyarndan gelen mucavir Acem adyla bilinen gruba, Msr diyarndan gelen mucavir Msrllar adyla bilinen gruba, Hindistan blgesinden gelen mucavir Hund adyla bilinen gruba, Medine batsndan gelen mucavir ehl-iGarb adyla bilinen gruba, Kuds, am, Halep, Badadtan gelen mucavir Kuds, am, Halep, Badad adyla bilinen gruba, Cebert diyarndan gelen mucavir Cebert adyla bilinen gruba, Ekrad diyarndan gelen mucavir Ekrd adyla bilinen gruba ve en son bat Afrikadan gelen mucavir Tekrr adyla bilinen gruba eklenmekte idi (Bk. Tablo 27). Grubun Ad Rm Yemn Hund Acem Msrllar ehl-i Garb Kuds, am, Halep, Badadllar Cebert Ekrd Tekrr Toplam Says 150 99 52 38 37 19 14 10 6 5 430

Tablo 27: 1003/1594-1595 Ylnda Medine-i Mnevverede Mucavirler

463 464

Mesela bk. bn. Farhn, Tarihl-Medinetl-Mnevvere, Tahkk Hseyin Muhammed Ali kr, Davul-Arkm, Beyrut, 1416, s. 86, vd. TSMA, SD, nr.1214, v. 23a-36a. 120

Yukardaki tablodaki bilgilerden anlaldna gre 1003/1594-1595 tarihinde szkonusu ehirde yaayan mucavirlerin en byk grubu, Anadolu meeli mucavirler tekil etmektedir. Kadn ve erkek (70+80) toplam 150 kii ile (Rum ve Nisa-i Erum/Rum) bu iki grubun Anadoludan geldikleri aktr. Onlar Yemenliler izlemektedir. Anadoludan gelenler gibi Hindistan meneli olanlarn da kad ve erkek olarak iki grupta kayt edilmeleri ilgintir. Dier gruplarda bu grlmez. En kk grup ise 5 kii ile Tekrr adyla bilinen mucavirler grubu gelmekte idi. Bunlar zikredilen ehirde oturan mucavirlerin toplam %1.16sn tekil etmekteydi (Bk. ekil 7).

%3,26

%2,33

%1,40

%1,16

%4,72 %23,02

%4,88

%7,21

%8,60 %18,60

%8,84 %16,28

Yemen Mcavirleri Rm Mcavirleri Nis-i Ervm Mcavirleri Acem Mcavirleri Msrllar Mcavirleri Hund Mcavirleri Nis-i Hund Mcavirleri Ehl-i Garb Mcavirleri Kuds, am, Halp, Badadllar Mcavirleri Ceberti Mcavirleri Ekrd Mcavirleri Tekrr Mcavirleri

121

Yemen Mcavirleri Rm Mcavirleri Nis-i Ervm Mcavirleri Acem Mcavirleri Msrllar Mcavirleri Hund Mcavirleri Nis-i Hund Mcavirleri Ehl-i Garb Mcavirleri Kuds, am, Halp, Badadllar Mcavirleri Ceberti Mcavirleri Ekrd Mcavirleri Tekrr Mcavirleri ekil 7

%23,02 %18,60 %16,28 %8,84 %8,60 %7,21 %4,88 %4,72 %3,26 %2,33 %1,40 %1,16

1209/2 numaral ve 1004/1595-1596 tarihi surre defterindeki bilgilere dayanarak Medine-i Mnevverede yaayan mucavir gruplar arasnda ok farkllklar olmamtr. Dier bir deyimle yine de mucavirlerin on iki gruptan oluturduklar grlmektedir465. Bu ylda dikkati eken nemli husus baz gruplara mensup olan kimselerin saylarnn azalm olmasdr. Yalnz bu azallar o kadar byk deildi. Mesela 1003/1594-1595 ylnda 99 kiiden oluan Yemen mucavirleri 1004/1595-1596 senesinde 96 kiiye inmilerdir. Yani szkonusu gruptan kii kaydedilmemitir. Bu durum, defterde kaydedilmeyen mucavirlerin bu ylda ldkleri veya geldikleri blgelere tekrar dndkleri ihtimalini akla getirmektedir. Ayn ekilde Rm mucavirleri 80den 73e, Acem mucavirleri 38den 37ye, Msr mucavirleri 37den 36ya, Kuds, am, Halep, Badadllar mucavirleri 14ten 12ye ve Ekrd mucavirlerinin 6dan 5 kiiye indikleri grlmektedir. Buna karlk Nis-i Ervm mucavirleri 70 kiiden 72 kiiye kmtr. te yandan Hund, Nis-i Hund, ehl-i Garb, Cebert ve Tekrr mucavirlerinin gruplarnda hibir deiiklik olmadklar kaydedilmitir. Yani ad geen mucavirler gruplarna mensup kimselerin says iki sene de ayn idi (Bk. Tablo 28).

465

TSMA, SD, nr.1209/2, v. 21a-34a. 122

Grubun Ad Rm Yemn Hund Acem Msrllar ehl-i Garb Kuds, am, Halep, Badadllar Cebert Ekrd Tekrr Toplam

Says 145 96 52 37 36 19 12 10 5 5 417

Tablo 28: 1004/1595-1596 Ylnda Medine-i Mnevverede Mucavirler

1004/1595-1596 ylnda mucavirlerin eitli gruplarna mensup olan baz kimselerin Medine-i Mnevveredeki muhtelif messeselerde grevlendirildikleri grlmektedir. Bu husus, mucavirlerin bu dnemde bahis konusu ehrin sosyal, ilmi ve din hayatnda etkin bir ekilde rol oynamaya baladklarn aksettirmektedir. Bu da mucavirlerin bu devirde sadece ibadetle megul olmadklarn teyit etmektedir. Ayn zamanda onlarn hayat ileriyle uratklarn da izah etmektedir. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1209/2 numaral ve 1004/1595-1596 tarihli surre defterinden rendiimize gre mucavirlerin eitli gruplarndan en az 30-35 kii Medine-i Mnevvere messeselerinde alyordu466. Bu kiilerin hangi mesleklere mensup olduklarn ve nerede altklarn yle zikredebiliriz.

466

TSMA, SD, nr.1209/2, v. 19b-33a. 123

Rm mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad eyh Ahmed Dede eyh Ahmed elebi eyh brahim eyh Ali elebi Veli Efendi Moll Behrm Moll Kdr Dervi Ahmed bin Ramazan Hamze Halife Osman bin Yahy Dervi Hseyin Ahmed elebi Yusuf bin Hzr Ali Dervi Ramazan Meslei eyh eyh Eski imam Mde rris Mderris Mderris eyh Eski katip Bevvb Bevvb Mezzin Katip Eski nazr Hallk Bevvb alt Yer Haseki imareti Hmyn zaviyesi Haseki Resmiyye Medresesi Hmyn imareti Kale Haseki Resmiyye Medresesi Hz.Ebubekr Mescidi Kethuda Kadn Ribat el-Ayn Haseki

Kuds, am, Halep, Badad mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad e-eyh Yusuf el-Ensr Meslei Fakih alt Yer -

Acem mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad Moll Abdlbk Meslei mam alt Yer Hz. Ebubekr Mescidi

124

Ekrd mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad Moll Hseyin Meslei Ferr alt Yer -

ehl-i Garb mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad eyh Mehmed eyh s Mehmed en-Nevn Meslei Mderris Fakh eyh alt Yer Behle ribt

Msr mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad eyh Nreddin bin Seb Abdurrahman Haci brahim Abducevd ihabeddin Hac Ali bin Ahmed Mehmed Meslei Mezzin Mezzin Bevvb Ferr Hayyt Neccr Delll alt Yer Sleymaniye Haseki Babus-selm -

Yemen mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad Ebubekr bin Ali Mustafa bin Mehmed Ksm Meslei Fakh Mid Hayyt alt Yer Bir mektepte Kub -

125

Nis-i Ervm mucavirlerinden alanlar Mucavirin Ad eyh Nureddin el-Azhar Yusuf el-Ensr Cafer467 Ftma Meslei Medibl-etfl Fakh Mid Delll alt Yer Bir mektepte Babs-sem Sebil ribt

ekil 8: XVI.yyda Medine Toplumunun Unsurlar

Toplum

darecil er

Ahali

Mucavirler

Kad eyhl-Harem Emir Aa Askerler Hizmetliler

Fakirler erifler Utek Alimler Meslek mensuplar

Anadolular Araplar Hindistanllar Tekrrlar Krtler Cebertiler Acem

467

Zikredildii gibi Anadoludan gelen mucavirler iki grup halinde gelmilerdir. Bunlardan birincisi ailece olarak gelenler, ikincisi ise, evli olmayan veya baka bir sebepten dolay ei olmayan kadnlardr. Bu kadnlarn Medineye tek bana geldikleri anlalmaktadr. Ancak bunlarn Medinede yerletikten sonra szkonusu ehrin ahalisiyle evlenmeye baladklarn sylemek mmkn dr. Bu evlilikten gelen ocuklar kendi analarnn mensup olduklar gruba ait olurlar. Bu yzden Anadolulu kadnlarn grubu baz erkekleri ihtiva etmektedir. Bu gibi erkeklerin analar Rm, babalarnn Medine ahalisinden olduklarn ileri srebiliriz. 126

Topkap Saray Mzesi ve Babakanlk Osmanl Arivlerinde bulunan surre defterlerinde kaydedilen baz notlardan rendiimiz kadaryla, Medinede oturan ahali ile mucavirlerin mensup olduklar mezhepler hakknda bilgiler bulunmaktadr. Bu durum Medinede mezheplere gre bir sosyal gruplama olduunu hatra getirmektedir. Yani Medine toplumunda mezhep gruplar birer sosyal olgu durumundadr. Defterden elde edilen bilgilere gre drt mezhebe mensup kiiler szkonusu ehirde bulunmaktayd. Topkap Saray Arivindeki 1209/2 numaral surre defterde 1004/1595-1596 ylnda Medinede en ok f mezhebine olanlarn ikamet ettii grlr. Zikredilen mezhebe mensup olan kimselerin says iki yz on kiiydi. Bunlarn tamam Medine asl ahalisinden idi. En az yaygn mezhep ise, Hanbel mezhebiydi. Bu mezhebe mensup olan kiilerin says sadece dokuz idi468 (Bk. Tablo I0). Bu defterlerin ihtiva ettikleri bilgilerden anlald gibi, her mezhep iin bir kad tayin ediliyordu. Bahis konusu kad, o mezhebe mensup olan kiilerin arasnda kan davalara bakard469. Mezhebin Ad Mensuplarn Says fi Hanef Mlik Hanbel 210 98 36 9

Tablo 29: Mezhepler 1004/1595-1596 ylnda Medinede on bir grup halinde bulunduklarna temas ettiimiz mucavirlerinden mezhepleri bir gruptan dier bir gruba gre deiiyordu. Bu deiiklik onlarn geldikleri yerlere balyd. Bunlarn en belirgin rnei olarak Anadolu blgesinden gelen mucavirler Hanef, Marib blgesinden gelen mucavirler Mlik, Msr diyarndan gelen mucavirler fi mezheplerine mensuptu. Szkonusu

468 469

TMSA, SD, nr.1209/2, v. 16a-17b. BOA, SD, nr.4, v. 7a. 127

 mezhebin gnmze kadar ayn yerlerde yaygn olduklar bilinmektedir (Bk. Tablo 30). Grubun Ad Rm Ehl-i Kdus, am, Haleb ve Badad Acem Ekrd ehl-i Garb Tekrr Msr Yemen Cebert Hund Nis-i Ervm Tablo 30: Mucavirlerin Mezhepleri Mensup Olduu Mezhebin Ad Hanef fi Hanef fi Mlik Mlik fi fi fi Hanef Hanef

128

III. BLM EKONOMK KAYNAKLAR

Elde edebildiimiz bilgilerden anlald kadaryla bu dnemde yani XVI. yy.da Medine ekonomisinin iki ana faktre dayandn sylemek mmkndr. Bu faktrlerin birincisi dorudan doruya szkonusu ehrin kendi imkanlarndan ibarettir. Bu faktr su kaynaklar, tarm ve ticaret faaliyetleri ile hayvanclk ve hac mevsiminde haclardan gelen paralar gibi kaynaklar kapsamaktadr. Bu tr kaynaklar i kaynaklar olarak vasflandrmak mmkndr. Dolaysyla bunlar Medine dnda deil, iinde gerekletiriliyordu. kincisi ise, dardan ehre gelen yardmlardr. Bunlar surre ve deieden olumaktadr. Bunun iin bunlara d kaynaklar olarak iaret edebiliriz. Medinede ncelikle su kaynaklar, ekonomik hayatn deimez bir paras olmutur. Medinede gerek insanlarn ihtiyac, gerekse tarm iin bu kaynaklar ok nemli bir yere sahiptir. Bu bakmdan burada ekonomik hayatn belirleyicisi olmas dolaysyla su kaynaklarn ncelikle izah edeceiz.

A-Su Kaynaklar
Hicaz blgesinin orak bir blgenin olduu bilinmektedir. Bu blgede hibir akan nehir yoktur470. Buna ramen Medine, su varl bakmndan Mekkeden daha iyidir471, sular oktur472. Medinenin sular, ehrin iinde ve etrafnda bulunan kuyulardan temin edilir. bu kuyularn, sularn en nemli kayna olduklarn sylemek mmkndr. Genelde zikredilen kuyulardan gelen sular hem insan ihtiyalar hem de tarm faaliyetleri iin kullanlmaktayd. Bu kuyularn bazlarnn Hz. Peygamberin dnemine ait olduklar anlalmaktadr. Osmanllar dneminde bu kuyularn tamamndan istifade edilmekteydi. Bu dnemdeki balca kuyular unlardr: H Kuyu: H kuyu kk bir bahenin ortasnda yer almaktayd. Bak mezarlna yaknd. Surun kuzeyinde bulunan H kuyusu baz Medine ahalisine

470 471 472

el-Kalkaend, a.g.e., IV, s.246. Suraiya Faroghr, a.g.e., s.82. ikarzade Ahmed, a. g. e., v, 56b; Yakut el-Hamev, a.g.e., VII, s.424.

130

aitti. Sular tatlyd. Kuyunun boyu yirmi zira, eni zira473 olup bunun on bir buuk zira su idi. Ers Kuyu: Bu kuyu Hz. Hseyin bin Ali bin Ebi Tlibe mensup olan eriflerin en byk bahesinde bulunmaktadr. Kub mescidinin batsnda yer alan bu bahe eski bir Utmun altndayd. 714/1314 ylnda Ers kuyuna e-eyh Safyeddn Ebubekr bin Ahmed es-Selm tarafndan bir merdiven yaptrlmtr. Kuyunun sular tatlyd. Boyu on drt eni be ziradir. Su miktar iki buuk zira kadardr474.Buda Kuyu: H kuyunun batsnda ve Surun kuzeyinde yer alan bir bahenin iinde bulunmaktayd. Szkonusu kuyu, Hazrec kavmine mensup olan Ben Saideye aitti. Budaa bir erkein ad, dier bir rivayete gre bir kadnn adyd. Bahis konusu kuyunun sular tatlyd. Boyu on bir zira,eni ise alt ziradr475 bunlardan iki zira sudur. Gars Kuyu: Gars kuyu, Kub mescidinin dousunda bulunmaktadr. Sular yeil renkli olmasna ramen tatlydr. Boyu yedi zira, bunlardan iki zira sudur. Eni ise on ziradr476.El-Bussa Kuyu: Byk bir bahenin iinde yer alan el-Bussa kuyu, Bak mezarlna yakndr. Zikredilen bahe 697/1297-1298 ylndan iki sene nce aalarn eyhi Azizd Devle Reyhn elBedr tarafndan fakirler ve Hz. Peygamberin ziyaretine gelenler iin vakfedilmitir. Sular tatlydr. Boyu on bir zira, bunlardan iki zira sudur. Eni ise dokuz ziradr477. Ruma Kuyu: Ruma kuyu, Ben Gifr kabilesine mensup bir kiiye aittir. Ondan sonra Hz. Osman bu kuyuyu otuz be bin dirhem ile satn almtr. Bahis konusu kuyu Kbleteyn mescidinin kuzeyinde bulunmaktadr. Etraflarnda ok tarla vard. Sular tatlydr. Boyu on sekiz zira, bunlardan iki zira sudur. Eni ise sekiz ziradr478. Aynul-Ezrak Pnar: Medinenin en nemlisi su kayna saylmaktadr. Medine halk arasnda Aynul-Zerka adyla bilinmektedir. Bu pnar 42/662-663 ylnda Medineye vali olarak tayin edilen Mervan bin el-Hakem tarafndan yaptrlmtr. Pnarn ad szkonusu Mervann mavi gzl oldumasndan kaynaklanmaktadr. Eyyub
473 474

475 476 477 478

en-Nehrevn, a.g.e., s.51; el-mam Ebil-Bka el-Mekk, a.g.e., s.243. bnn-Neccar, a.g.e., s.59-60; en-Nehrevn, a.g.e., s.51; e-eyh Ebi Mohammed Afifuddin Abdullah bin Abdlmelik el-Mercn (T.770h), Bahcetn-Nfus vel-Esrr f Tarih Dar Hicretin-Neb el-Muhtr, Tahkik Mohammed Abdlvehhab Fadl, Beyrut, ts, s.304-307. bnn-Neccar, a.g.e., s.60-61; en-Nehrevn, a.g.e., s.52-53; el-Mercn, a.g.e., s.308-311. bnn-Neccar, a.g.e., s.61-62; en-Nehrevn, a.g.e., s.53; el-Mercn, a.g.e., s.312. bnn-Neccar, a.g.e., s.62; en-Nehrevn, a.g.e., s.54; el-Mercn, a.g.e., s.313-314. bnn-Neccar, a.g.e., s.63; en-Nehrevn, a.g.e., s.55; el-Mercn, a.g.e., s.317.

131

dneminde Aynul-Zerkadan Harem-i Nebevnin kaplarndan olan es-Selam kapsna kadar bir dere ayrlmtr. Burada bir sebil ina ettirilmitir. Medine ahalisi bu sebilden su iiyordu479. Aynul-Zerka ok byk bir pnar olduundan dolay, baz yazarlar tarafndan nehir olarak vasflandrlmtr480. Medinenin en nemli su kayna saylan Aynul-zerkada alanlar da vard. Bu alanlar Osmanl kaynaklarnda Aynul-Zerka Kullar olarak gemektedir481. Bu kullarn says Topkap Saray Mzesi Arivindeki surre defterlerinin ihtiva ettikleri bilgilerden rendiimiz kadaryla bir yldan dier bir yla gre deimektedir. Mesela 998/1589-1590 ylnda Aynul-Zerka kullarnn says on iki kii olmu iken482, 1004/15895-1596 ylnda yirmi hizmetiye kmtr483. Byk bir ihtimal ile bu farklln en nemli sebebi, Aynul-Zerkann sularnn ok veya az oluuydu. Dolaysyla sular ok olduu zaman, bunlarn her pislikten temizlenebilmesi iin ve planlanan yolun iinde akabilmesi iin daha fazla hizmetiye ihtiya olmaktadr. Durum tam ters olduu zaman, szkonusu pnarn zerinde sadece gereken olanlar alr. Aynul-Zerka kullarnn banda bir nzr bulunmaktadr. Bu nzr Osmanl kaynaklarnda nzrl-Ayn (Aynul-Zerkann nzr) ad altnda bilinmektedir. XVI.yyda bu nzrlardan sadece bir kii tespit edilmitir. Tespit edilen nzrn ad Yusuf bin Hzr idi. ncelediimiz defterin verdii bilgiye gre bahis konusu kiinin 1004/1595-1596 ylndan nce Aynul-Zerkada nzrlk yapt anlalmaktadr. Dier yandan ayn defterin, Yusuf bin Hzr Rm mucavirlerine mensup olduunu zikretmitir484. Aynul-Zerka kullarna, her ylda Medineye yollanan surrelerden bir miktarn tahsis edildii grlmektedir. Mesela 998/1595-1596da zikredilen hizmetilere tayin edilen meblan miktar altm drt sikke idi. Ancak bu parann
479 480 481 482 483

el-Mercn, a.g.e., s.322-323. Ayrca bk. brahim Rifat Paa, Miratul-Haremeyn, I, Kahire, Darul-Kutubul-Msriyye, 1314/1925, s.430. Ahmet Rifat Efendi, Lugat- Tarihiye ve Corafiye, VI, stanbul, Mahud Bey Matbaas, 1300, s.228. TSMA, SD, nr.4120, v.15a. TSMA, SD, nr.1316, v.17b-18b. TSMA, SD, nr.1209/2, v.10a.

132

Aynul-Zerka alanlarna eit bir ekilde verilmedii grlmektedir. Baz kiilere ok para tahsis edilmi iken, dier kiilere de az miktar tayin edilmitir. Bu kiilerden en ok para alan kii Rid bin eref adyla bilinen hizmetiydi. En az alan para ise drt kiiydi. Bunlarn adlar Baht Ahmed, yl- Cafer, Mbarek Atk-i elYazc ve Ksm tabi Mehmeddir. Dier kullarn herbirinin ald para 3-8 sikke arasndayd485. Aynul-Zerka kullarna tahsis edilen surre datlmasnda gsterilen byk farklln nedeni bilinmemekle beraber, byk bir ihtimal ile zikredilen ylda onlardan en ok para alan Rid bin erefin hizmetilerin ba olmas veya en azndan kendine verilen vazifenin dier vazifelerden daha ar olmasyd. Bunun yannda Medinede bulunan su yolu alanlarna Msrdan gelen zahreden bir miktar veriliyordu. Mesela 1567de Medine su yolcusu olan Cemaleddne Msr zahresinden gnlk olarak bir kadeh budayn verilmesi emr edilmitir. Bu husus 28 Receb 975/28 Ocak 1568 tarihiyle Medine-i Mnevvere kadsna ve eyhul-Hareme gnderilen bir hkmden anlalmaktadr486. Kanuni Sultan Sleymann Medinede mkemmel bir su yolu yaptrd bilinmektedir. na edilen su yolu sayesinde szkonusu ehrin tarm faaliyetlerinin artrlmasna bir sebep olmutur487. II. Selim dneminde ve zellikle 1572 ylnda Aynul-Zerka su yolu temizlenmi ve kendine Medinenin dier kuyularnn sular da eklenmitir. Bu vesile ile szkonusu pnarn sular oalmtr488. III.Murad dneminde Medineye urayan bir sel nedeniyle Aynul-Zerka harabe olmutur. Bunun iin 999/1590-1591 ylnda zikredilen padiah tarafndan tamir ettirilmitir. Bu tamirat sayesinde szkonusu pnarn sular ok artmtr489. 1577 ylnda Medinede su yolu hizmetinde alanlarn grevlerini yerine getirmedikleri iin bahis konusu su yolu zarar grmtr. Medine kadsnn bu zarar grnce merkezi hkmete bildirdii anlalmaktadr. Merkezi hkmet bu bildirmenin akabinde zikredilen ehrin su yolu nzr Mustafaya 1 aban 985/14
484 485 486 487 488 489

TSMA, SD, nr.1209/2, v.21a. TSMA, SD, nr.1316, v.17b-18b. BOA, MD, nr.VII, 273/771. emeddin Sami, Kamusl-Alm, VI, stanbul, Mahran Matbaas, 1318, s.4245. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.720. brahim Rifat Paa, a.g.e., s.433.

133

Ekim 1577490 ve 1 Ramazan 985/12 kasm 1577491 tarihleriyle iki hkm gndermitir. Gnderilen hkmlerden rendiimiz kadaryla su nzrl makamnda bulunan Mustafay, kendine bal alanlara szkonusu su yoluna gereken eylerin yaplmasnn emredildii anlalmaktadr. Yl 991/1582-1583 998/1589-1590 1004/1595-1596 Aynul-Zerka kullarnn says 17 12 20

Tablo 31: Aynul-Zerkada alanlarn says

B-Tarm Faaliyetleri
Daha nce belirtildii gibi Medinede su varl Mekkeye nazaran daha iyi olduundan su kaynaklarnn mevcudiyeti szkonusu ehirde tarm faaliyetlerinin zuhuruna sebep olmutur. Bu faaliyetlerden en nemlisi phesiz hurma aalarnn yetitirilmesiydi. Medinede hurma aalarnn yetitirilmesinin eski zamanlara ait olduu grlr. Baz rivayetlere gre bu faaliyete ilk balayan kavim ayn zamanda zikredilen ehre yerleen Amlikadr492. Amlika zamanndan itibaren gnmze kadar slm dnyasnda hret kazanan Medine hurmalar ehrin hemen hemen her tarafnda yetitiriliyordu493. Ahmed Rifat Efendi, Medine hurmasnn tadnn ok lezzetli ve gzel olduunu sylemektedir494. Baz kaynaklarn, hurmalarn baz tipleri zikrettikleri grlmektedir. Mesela bu cinslerden Acva, Hlya, Garisa ve Zehra adlaryla bilinen Medine hurmalar bulunmaktayd495. Bununla birlikte dier kaynaklar Medine hurmalarndan yz yetmi iki eidin olduunu zikretmektedir496. Bahis konusu kaynaklarn verdikleri bilgilerden anlaldna gre Medine hurmalarnn hacim, ekil ve tad asndan birbirlerinden farkl olduklarn ileri srebiliriz. Medinede yetitirilen

490 491 492 493 494 495 496

BOA, MD, nr.XXXI, 385/856. BOA, MD, nr.XXXIII, 62/127. es-Semhd, a.g.e., v.61a; Yakut el-Hamev, a.g.e., VII, s.426. bn Cubeyr, a.g.e., s.174. Ahmed Rifat Efendi, a.g.e., s.228. karzade, a.g.e., v.56b. brahim Rifat Paa, a.g.e., s.441.

134

hurma aalarnn ok olduu zikredilmi ise de497, bu aalarn saysnn tam olarak ka tane olduu hakknda bilgi bulunmamaktadr. Bu durumun sonraki dnemlerde ve zellikle Osmanl dnemine kadar devam ettii grlmektedir. Bunun en nemli sebebi Osmanllarn, gerek Mekke gerek Medineyi kendi idaresi altna almalarndan itibaren hibir tahrir yapmamlardr. Zaten bilindii gibi Osmanllar zikredilen iki ehre ekonomik amalarla gitmemilerdir. Bu yzden bunlar Medinenin kendi i kaynaklarna byk bir nem vermemilerdir. Dier bir ifade ile Osmanllarn Medinenin ekonomik sisteminde yer alan tarm, hayvanclk ve ticaret gibi eitli faaliyetlerden faydalanmadklar anlalmaktadr. Bunun en belirgin rnei gerek Medine ahalisine gerek kendilerine ait emlk, tarla ve hayvanlara Osmanl Devleti tarafndan hibir vergi getirilmemitir. ehrin btn sakinleri vergiden muaf tutulmutur. Ayn zamanda bunlarn geimleri devlet hazinesinden veya Osmanl topraklarnda yaylan eitli vakflarn gelirlerinden karlanmtr498. Hurmalarn ok olmasndan dolay, onlara Medinede zel bir ar kurulmutur. Bu ar sadece hurma alnmas ve satlmasna ait bir ardr. Hurma arsnda birka dkkann bulunduu anlalmaktadr. Bu dkkanlar barakadan ibarettir499. Hurma aalarna Medinenin muhtelif yerlerinde bulunan kuyulardan su veriliyordu500. Hurma aalar yannda Medinede dier meyvelerin yetitirildii de grlmektedir. Bunlarn arasnda muz, karpuz, kavun, zm, eftali ve portakal gibi meyveler bulunmaktayd. Sebzelerden bamya, patlcan, domates vs. de yetitiriliyordu. Bunun yannda Medinede yetitirilenlerin arasnda buday, arpa ve bakla gibi hububatlar da yer almaktayd. Bunlar genelde szkonusu ehrin gney batsnda yetitirilirdi501.

497 498 499 500 501

bn Havkal, a.g.e., s.30. Suraiya Faroghi, a.g.e., s.139; . Tufan Buzpnar Mustafa S. Kka, a.g.m., s.154. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.903. el-Karah, a.g.e., s.18. brahim Rifat Paa, a.g.e., s.441.

135

Medinede sebzecilere ait zel bir pazarn olduu zikredilmitir. Bu pazarda sebzecilerin kendi retimlerini (sebze ve meyve) ehrin ahalisine sattn ileri srebiliriz. Ancak sebzelerin ve meyvelerin ahaliye nasl satld bilinmemektedir. Dier bir ifade ile bunlarn hangi l birimine gre lldikleri hakknda elde edebildiimiz bilgi yoktur. Bunun yannda ot, odun ve kmrn satn alnmas iin zel bir pazar vard502. zellikle kmr ve odunun byle bir pazarda bulunmas, Medinede byk hacimli aalarn yetitirildiini gstermektedir. nk bunlarn bir yerde temin edilmesi iin, o yerde byk aalarn yetimesi gerekir. ekil 9: Tarm Faaliyetleri Tarmsal retim

Hubub t Meyve

Sebze

Buday Arpa Bakla

Hurma Muz Karpuz Kavun zm eftali Portakal

Bamya Patlcan Domates

136

C-Hayvanclk Arap yarmadas eski zamanlardan beri atlar ve develerle mehurdur. Bu blgenin en nemli ehirlerinden biri saylan Medine ehrinde gerek bykba gerek kkba hayvanlar vard. Bunlar arasnda atlar bulunmaktayd. Burada bulunan atlar, dnyann en iyi atlarndan saylmaktadr503. Bunun yannda develer504 ve koyunlar ile keiler yer almaktayd505. Medinede bu hayvanlar ile ilgili iki pazarn olduu anlalmaktadr. Bunlarn birincisi muhtelif hayvanlarn satlmas ile ilgili pazardr506. kincisi ise, iinde zellikle koyun etinin satld pazardr. Zikredilen ehrin tarmsal retimlerinde olduu gibi, burada bulunan hayvanlarn says bilinmemektedir. Daha nce belirtildii gibi bunun en nemli sebebi Medine ahalisine Osmanllar tarafndan vergi koyulmamasyd. Ancak ehirde oturanlarn saylarna baklacak olursa zellikle byk hayvanlardan yani atlar ve develerden on bin hayvann olduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla bunlar eski devirlerden bu dneme kadar yolcu aralar saylmaktadr. Bunun yansra muhtelif eyler ve ihtiyalar zellikle develerle tanyordu. Mesela elebi Sultan Mehmet dneminden itibaren 1864 ylna kadar stanbuldan Medineye tahsis edilen surre develerle gnderiliyordu. Ayn zamanda Msr budaylar Yenbua ulatnda oradan Medineye yine de develer vastasyla naklediliyordu. Bu noktadan hareketle Medinede bu dnemde bahis konusu hayvanlardan byk bir miktarn olduu ileri srlebilir. Dier hayvanlar ise yani atlar, koyunlar ve keilerin saylarnn olduke ok olduklarn sylemek mmkndr. Dolaysyla bunlara yem verilmesi iin Medinede zel bir pazarn olduu grlmektedir. Bu pazarda sadece yonca satlyordu. Bu yzden ad geen pazar yonca pazar adyla bilinmekteydi507. Medinede yaayan
502 503 504 505 506 507

Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.904. Muhammed Kamin bin Numan, a.g.e., v.4a. M.K. Numan, a.g.e., v.4b. M.K. Numan, a.g.e., v.10b. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.903. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.904.

137

hayvanlarn fiziksel zelliklerine baklacak olursa bu pazardan en ok faydalanan hayvanlar atlar, koyunlar ve keilerdir. Develer ise yonca kabilinden ufak bitkilere dayanmamaktadr. Bu hayvanlarn hayatlarn srdrebilmesi iin yaadklar blge veya yerde uzun aalarn bulunmas gerekmektedir. Bu durum develerin fiziksel zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Bunun iin Medinede develerin bulunmas ayn zamanda uzun aalarn varlna bir kant saylmaktadr. ekil 10: Hayvanlarn ana fonksiyonlar

Koyunlar ve Keiler

Develer

Atlar

1. St 2. Et 3. Yn 4. Deri

1. Mal Tamas 2. nsan Tamas 3. St 1. nsan Tamas

D-Ticaret slmn domasndan nce Medinede ticaret faarliyetleri Mekkeye nazaran biraz snrlyd. Bu dnemde ehrin halk genelde ziraat ve hayvanclkla geiniyordu. Bunun yannda baz kabileler zellikle yahudi kabileler Ben Kaynuka gibi kuyumculuk ve silh imalt ile meguld. Bu yzden bu kabile dier Arap ve yahudi kabilelerinden ekonomik adan olduka glyd. Hatta ehrin batsnda bunlara ait bir ar bulunuyordu. Medinede ticari faaliyetlerin zellikle mslmanlarn Mekkeden szkonusu ehre g etmesinden sonra baladklarn sylemek mmkndr. Dolaysyla buraya gelen yeni sakinler ticaret konusunda byk tecrbe kazanmlardr. Bu durum Medinenin ticari hviyetini ortaya kartmaya balad. Ayn zamanda yeni g

138

edenler buraya yerletikten sonra, eski zamanlardan beri kendi tandklar meslek yani ticareti yapmaya balamlard. Mslmanlarn Medinede dier kabileler ve zellikle yahudi kabilelerin kurduklar arlarna dayanmamas iin Hz. Peygamber tarafndan bir ar ina ettirilmitir. Ancak bu arda hibir bina yaplmamtr. Szkonusu arda ilk yaplan binalar Emev halifelerinden Him bin Abdlmelik zamannda (65/684-87/705) gereklemitir. Hz. mer zamannda youn bir ekilde takip edilen fetih siyaseti sayesinde Medineye ok ganimet getirilmitir. Getirilen bu ganimetler ehrin ticari faaliyetlerinin canlanmasna sebep olmutur. Ancak Emev dneminde devletin merkezinin buradan ama nakledilmesinden sonra Medinenin ekonomik durumu zellikle ticari ilem son derecede etkilenmitir508. XVI.yy.da Medinede ticari faaliyetlerin yeniden ortaya kt

grlmektedir. Bu dnemden itibaren muhtelif blgelerden itibaren szkonusu ehre baz tacirlerin geldikleri anlalmaktadr. Bunun yansra zellikle am blgesinden Medineye ticati kervanlar gelmeye balamtr. Buna bir kant olarak, Evliya elebi, Medine ahalisinin ounun ticaretle uratn zikretmitir509. Bu dnemden itibarem Medinenin i ticareti atlar, develer ve koyunlar gibi hayvanlardan ile bitki rlerinden saylan hurma, peynir ve yadan ibarettir. Bunun yannda baz ticari mallar dardan geliyordu. Bunlar arasnda hububat, elbise, hal ve bakr bulunmaktayd. Mesela hububtlarn ounun Msrdan geldii grlmektedir. Keza bakr Msrdan Medineye ihracat ediliyordu. pek ve pamuk, yn elbiseleri Anadolu510, Msr ve Hindistan blgelerinden gnderiliyordu. Hallar ise ran511 ve Anadoludan temin edilirdi512.

508 509 510

511

512

Bu husus iin bk. Nebi Bozkurt Mustafa Sabri Kka, a.g.m., s.309-310. Evliya elebi, a.g.e., v.121a. Bilindii gibi XVI.yy.da Anadoluda ipek, yn ve pamuk gibi dokuma rnleri ok yaylmtr. Bu alanlarda Anadolu ehirlerinden Ankara, Bursa, stanbul, Manisa ve Denizli yer almaktayd. Bu konu hakknda bk. Mbahat Ktkolu, Sanayi, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, IRCICA I, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994, s. 625-637. randan hallarn yannda kadifeler de getiriliyordu. Bu blgeden Medineye kadifelerin getirilmesi byk bir ihtimal ile Hz. Peygamberin dnemine ait bir olaydr. Dolaysyla Hz. Ebubekr randan Medineye gelen kadifeleri satn alp ve Medine dul kadnlarna hediye olarak veriyordu (bk. Es-Seyyid Muhammed el-Fs, a.g.e., I, s.222). brahim Rifat Paa, a.g.e., s.440.

139

Medine insan kendi oturduu blgede bulunan hayvanlardan eitli eyler temin etmitir. Bunlarn hemen hemen ounun insan hayatn dorudan doruya balad grlmektedir (Bk.ekil 10). E-Hac Bildiimiz gibi hac dini bir ibadettir. Ancak bunun yannda, onun siyasi ve ekonomik boyutlar da vard. Burada konumuz ile ilgili ekonomik boyutu hakknda durulmaktadr slmn douundan zellikle hac ibadetinin farz edilmesinden sonra, slmn yayld blgelerden mukaddes olan iki ehir yani Mekke ve Medineye muhtelif insanlar gelmeye balamlardr. Bu insanlarn ana amac hac farizasn yerine getirmesiydi. Hac artlarnn tamam Mekkede yaplmasna ramen, buraya gelen haclarn hemen hemen ounun Medineye geldikleri grlmektedir. Bunlarn Medineye gelmesinin sebebi Hz. Peygamberin trbesinin ziyaret edilmesiydi. Bu yzden haclarn Medineye gelii, Medine ahalisi iin nemli bir gelir kayna olmutur. Dolaysyla zikredilen haclar Medine ahalisinden olmadndan veya baka bir ifade ile yabanclardan olutuklar iin Medinede kaldklar srede aa yukar temel ihtiyalarn kendi paralarndan temin etmek zorundaydlar. Medine ahalisi, kendisine ait evleri yabanc haclara kiralamaktayd. Bunun yannda mukaddes yerlerde szkonusu haclara rehberlik ederdi. Bundan baka onlara dini konularda bilgi verirlerdi. Bu grevlerin sayesinde yabanc haclardan Medine ahalisine kmsenemeyecek kadar nemli bir gelir temin edildiini sylemek mmkndr. Ancak bu gelir hakknda bilgi bulunmamaktadr513.

F-Surre
1- Devlet Surresi Mekke ve Medineye surre gnderilmesinin Abbasiler zamannda balad bilinmektedir. Bu dnemde Abbasi halifesi el-Muktedir Billh 311/923-924 ylnda szkonusu iki ehre 315.426 filori altn gndermitir514. Bu gelenein Ftmler ve
513 514

Bu husus iin bk. F.R. Buhl, a.g.m., s.468. Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Ankara Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 1991, s.4; brahim Atei Osmanllar Zamannda Mekke ve Medineye Gnderilen Para ve Hediyeler, Vakflar Dergisi, XIII, Ankara, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, 1981, s.116.

140

Memlkler dnemlerinde devam ettii grlmektedir. Osmanl dneminde surre gnderilmesi elebi Sultan Mehmet zamannda balamtr. Zikredilen hkmdarn 816/1413 ylnda Hicaz blgesine 14.000 altn gnderdii bilinmektedir515. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 4120 numaral surre defterinin verdii bilgilerden rendiimiz kadaryla 992/1583-1584 ylnda merkezi hazinesinden Medine ahalisine iki bin sekiz yz on dokuz sikkenin gnderildii, bu sikkenin miktarnn eit bir ekilde verilmedii grlmektedir. Byk bir ihtimal ile surre miktar surreden alacak kiinin ekonomik durumuna gre ayarlanmaktayd516. Yine de III. Murad dneminde ve zellikle 996/1587-1588 ylnda stanbuldan Medine ahalisine tayin edilen surrenin miktar yz doksan alt kese517 ile iki yz yirmi be kuru idi518. Dier bir ifade ile zikredilen ylda Medineye gnderilen parann miktar doksan sekiz bin iki yz yirmi be kurutur. Ayn ylda Msr hazinesinden Medine ahalisine on drt bin drt yz elli sikke gnderilmitir519. Msr hazinesinden gnderilen bu sikkenin sekiz yz altm yedi bin ake yapt grlmektedir. Bu konuda dikkati eken husus 996/1587-1588 ylnda Msr hazinesinden Medineye gnderilen surre, stanbuldan szkonusu ehrin ahalisine tahsis edilen surrenin miktarndan daha fazlayd. Bahis konusu arivdeki 1216 numaral surre defterinde bulunan notlardan anlald gibi 999/1590-1591 ylnda Medine ahalisine bin dokuz yz seksen iki sikke gnderilmitir520. Bu miktarn sonraki ylda yani 1000/1591-1592 tarihinde be bin sekiz yz elli iki sikkeye kt grlmektedir521. 1003/1594-1595 ylnda stanbuldan Medine ahalisine gnderilen parann miktar yedi bin yz otuz dokuz sikkeydi522.

515 516 517 518 519 520 521 522

M. Atalar, a.g.e., s.5. TSMA, SD, nr.4120. Kese: Be yz kurutan ibaret mebla (emseddin Sami, Kams- Trk, stanbul, ar Yaynlar, 1996, s.1225. TSMA,Belge, nr. E. 347/2. TSMA, E. 347/1. TSMA, SD, nr.1216. TSMA, SD., nr.1212. TSMA, SD, nr.1214.

141

IIII. Muradn son yl yani 1004/1595-1596 ylnda merkezi hazinesinden Medineye tahsis edilen surrenin miktarnn ok yksek olduu grlmektedir. Bu miktarn III. Muradn dier yllarna nazaran olduka byk olduunu sylemek mmkndr. Zikredilen ylda Medineye yollanan sikkenin miktar yirmi bin sekiz yz altm be idi523. XVI.yyda stanbuldan Medine ahalisine tahsis edilen en yksek surre III. Mehmet (1595-1603) dneminde olmutur. Bu demde zellikle 1006/1597-1598 ylnda merkezi hazinesinden Medine ahalisi iin seksen sekiz bin be yz yetmi bir sikkenin gnderildii grlmektedir524. Yl 992/1583-1584 996/1587-1588 999/1590-1591 1000/1591-1592 1003/1594-1595 1004/1595-1596 1006/1597-1598 Gnderildii parann miktar 2819 sikke 98225 kuru 3982 sikke 5852 sikke 7339 sikke 23865 sikke 88571 sikke

Tablo 32: stanbuldan Medineye gnderilen surrenin miktar Yukardaki tablodan anlald kadaryla bu dnemde merkezi hazineden Medineye tahsis edilen surrenin miktar bir yldan dier bir yla gre deiiyordu. Bunun sebebi bilinmemi ise de byk bir ihtimal ile merkezi hazineye bal bir durum idi. Muhtelif Osmanl belgelerinin ihtiva ettikleri bilgilere gre bu dnemde Medinede yaayan baz insanlarn fakir dtkleri zaman, durumlar Medine ana idarecileri eyhul-Harem ve kad525 tarafndan merkeze bildirilirdi. Bu bildirmenin akabinde szkonusu kiinin sosyal stats ve ekonomik durumuna gre ona surre tahsis edilirdi. Bu surre genelde mahll hisselerden olurdu. Mesela 29
523 524 525

TSMA, SD, nr.1209/2. TSMA, SD, nr.1215. BOA, KK., nr.215, s.108.

142

Cemziyelevvel 961/2 Mays 1554 tarihinde Medine ahalisinden ve Mansr adyla bilinen bir kiiye alt sikke verilmesiyle ilgili bir karar kmtr526. Kanun Sultan Sleyman dneminde Medineye dokuz kii gelmitir. Bu kiilerin byk bir ihtimal ile mucavirlik yoluyla bahis konusu ehirde kaldklar anlalmaktadr. Bunlarn adlar da zikredilmitir. Ali b. Receb Ahmed b. Ali Aa Anber Reyhn Marib Ali Abdulkdir Cafer Ahmed bin Kemal Ber Muhammed el-Ganim Bu yeni gelenlerin surreleri olmadklar iin kendilerine mahlllerden hisseler tahsis edilmitir. Bu husus iin 2 Ramazan 963/10 Temmuz 1556 tarihiyle bir hkm kmtr527. Ancak bunlara surrelerden ka sikke tayin edilip edilmedii bilinmemektedir. II. Selim dneminde ve zellikle 1571 ylnda veya daha nce Medine asl ahalisinden olan mer bin Abdlaziz, Ali bin Abdullah, Ali bin Mercn ve brahim bin Mehmed fakir zmresine dahil edilmek istenmilerdir. Bunun iin bunlarn kendi durumlarn merkezi hkmete yanstmak amacyla stanbula geldikleri anlalmaktadr. Bunun sonucu olarak onlara hkmet tarafndan onar sikke tahsis edilmitir. Bu miktarn zikredilen fakirlere verilmesi iin 27 Reblhir 979/18 Eyll 1571 tarihiyle bir hkm kmtr528. Kez 10 Cemziyelhir 982/27

526 527 528

BOA, KK., nr.212, s.9. BOA, KK., nr.215, s.64. BOA, MD, nr.XV, 114/990.

143

Eyll 1574 tarihinde Medine mucavirlerinden eyh Ahmed Zeydye surre mahlllerinden on be sikke tayin edilmitir529. III. Murad dneminde Medine sakinlerinden Mansr Meden kendi ekonomik durumunu merkezi hkmete bildirmek iin stanbula gelmitir. Bu kiinin knyesinden hareketle, onun Medine asl ahalisinden olduunu sylemek mmkndr. Hkmet tarafndan onun durumu dinlendikten sonra kendisine surre mahlllerinden yirmi altn tahsis edilmitir. Bu kararn yerine getirilmesi iin Medine kadsna ve surre emini ile katibine evst eval 983/evst Ocak 1576 tarihiyle bir hkm gnderilmitir530. 2 Receb 988/13 Austos 1580 tarihiyle hkmetten Medine kadsna ve surre emini ile katibine bir hkm gnderilmitir. Zikredilen hkmn muhtevasna gre bahis konusu ehrin mucavirlerinden ve Halfe adyla tannan bir kii fakir olmutur. Bu kii sefalet iinde yaad iin kendine surre mahlllerinden yirmi be sikke tahsis edilmitir531. 18 Receb 989/18 Austos 1581 tarihiyle kan bir hkmn verdii bilgilere gre Medine sakinlerinden Mehmed olu Abdulmut adyla bilinen bir kii ok fakir olduu iin kendine surre mahlllerinden yirmi filori tahsis edildii grlmektedir. Bunun yannda ayn kiiye ayda bir erdeb buday da verilmitir532. Bununla beraber 1561 ylnda Msr hazinesinden Medine fakirleri iin iki bin altn tahsis edilmitir. Bu durum 5 aban 968/21 Nisan 1561 tarihiyle kan bir karardaki notlardan anlalmtr533. Bilindii gibi Hicaz blgesinin Osmanl idaresine girmesinden nce, bu blgeye Hac farizasn yerine getirebilmesi iin Kahire ve stanbuldan iki kervan gnderiliyordu. Bu iki kervann her biri iin bir grevli tayin edilirdi. Zikredilen grevli emirl-Hac (Hac emiri) adyla bilinmektedir. Ancak bu makam Msr ve onun akabinde Hicaz blgesi Osmanl lkesine Yavuz Sultan Selim tarafndan eklendikten sonra surre eminliine transfer edilmitir. Bu dnemde tayin edilen ilk
529 530 531 532 533

BOA, MD, nr.XLII, 406/1428. BOA, A.NT., nr.1083, s.629. BOA, A.NT., nr.1089, s.21. BOA, MD, nr.XLV, 125/1474. BOA, MD, nr.IV, 207/2175.

144

surre emini Emir Muslihuddndir. Bu kiinin 923/1517 ylnda surre eminliine getirildii anlalmaktadr. Genelde surre eminlerinin zengin kiilerden seildii grlmektedir. Bunun en nemli sebebi bunlarn surre paralarndan hibir miktar almamas idi. Bunun yannda surre eminliine getirilecek kiiler vcut ve shhat bakmndan kuvvetli kiiler olmaldr534. Surre eminlerinin yannda dier grevliler de vard. Bu grevliler surre eminlii makamnda bulunan kiinin yardmclar saylmaktadr. Bunlarn arasnda surre katibi yer almaktayd. Surre katibinin grevi, surre ile ilgili defterlerin hazrlanmasyd. Dier bir ifade ile surreden alacak kiilerin adlar ve bunlara tahsis edilen sikkenin miktar onun tarafndan yazlyordu535. 2- Baz Vakflardan Gnderilen Surre Osmanl belgelerinden rendiimiz kadaryla, baz vakflarn Medineye surre gnderdikleri anlalmaktadr. Bu vakflarn Osmanllara ait muhtelif blgelerde bulunduklar grlmektedir. Bu durum Osmanl topraklarnda yaayan eitli mslmanlarn gerek Mekkede gerek Medinede oturan ahali ve mucavirleri sevdiklerini gstermektedir. Bu sevginin sebebi, zikredilen ahali ve mucavirlerin, mslmanlarla kutsal ehirlerden saylan Mekke ve Medinede yaamas idi. Bu vakflarn bir blmnn Osmanl padiahlarna ait olduklar

grlmektedir. Bunun yannda Osmanl hanedanna mensup baz kimselerin zellikle padiahlarn ana ve kzlarna ait vakflar da vard. Vakflarn son blm ise, devlet adamlarna aittir. Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan Maliyeden Mdevver Defterler Kataloundaki 1806 numaral defterin verdii bilgilere dayanarak Medineye para gnderen baz vakflar tespit edilmitir. Bunlar yle zikredebiliriz:

534 535

Bu husus iin bk. M. Atalar, a.g.e., s.171-182. M. Atalar, a.g.e., s.201.

145

a- stanbul Vakflar
Mahmud Paa Vakflar Mahmud Paa vakflar, stanbulda kendine ait imaretten ibarettir. Zikredilen kii Medine fakirleri iin her ylda bin bir sikke tayin etmitir. Bu vakflardan 997/1588-1589 ylnda altm bin altm ake tahsil edilmitir. Bu noktadan hareketle bir sikkenin altm ake yaptn sylemek mmkndr. Bunun yannda ad geen yl nceki yllardan kalan yirmi alt bin sekiz yz yirmi drt ake de tahsil edilmitir. Bu ekilde szkonusu vakftan toplanan parann miktar seksen alt bin sekiz yz seksen drt ake idi. Ali Paa Vakflar Bu vakflar, zikredilen vakfn stanbulda bulunan imaretinden olumaktadr. Ali Paann kendi vakflarndan her ylda Medine fakirlerine yz krk sikke tayin ettii grlmektedir. Bu sikkelerin kime tahsis edildii zikredilmitir (bk. Tablo 33 ).

Alan Kiilerin Ad Harem Nzr Harem-i Nebev Hatib Hanef mm Ravza- Mutahhara Mezzinleri Ravza- Mutahhara Hizmetileri Ferrlar Mucavirler Harem-i Nebev Kapclar Su veren Toplam

Sikkenin Miktar 10 10 10 10 20 20 40 5 5 130

Tablo 33: Ali Paa vakflarndan Medineye tahsis edilen para

146

Yukardaki tablodan anlald kadaryla 997/1588-1589 ylnda Medineye tahsis edilen yz krk sikkeden on sikkenin kime verildii zikredilmemitir. Ayn defterden rendiimiz kadaryla, Medineye tayin edilen meblan eksiksiz bir ekilde verildii anlalmaktadr536. Mustafa Paa Vakflar Bu vakflar zikredilen Mustafa Paaya ait imaretten ibarettir. Bu vakf her ylda Medine fakirleri iin yz sikke tayin etmitir. Deftere gre her sikke elli ake olarak hesaplanmtr. Buna gre bahis konusu yz sikke onbe bin ake olur. Bu vakftan 997/1588-1589 ylnda on be bin akenin tahsil edildii anlalmaktadr. Bu durum szkonusu vakfn eski borlarnn olmadn yanstmaktadr. Davud Paa Vakflar Davud Paa vakflar, stanbulda kendine ait imaretten olumaktadr. Bu vakflardan 997/1588-1589 ylnda Haremeyne tayin edilen sikkenin miktar ikiyz on bir sikke idi. Defterdeki notlardan anlald kadaryla her sikke elli dokuz ake yapard. Bu hesaba gre iki yz on bir sikke, on iki bin drt yz krk dokuz ake olur. Yalnz bu mebladan Medineye tahsis edilen miktarn zikredilmedii grlmektedir. Dier yandan szkonusu vakf 992/1583-1584 ylndan itibaren 996/1587-1588 ylna kadar borlar bulunmaktayd. Bu borlarn miktar elli alt bin be yz krk drt akeydi. Bunlarn da 997/1588-1589 ylnn miktar ile beraber tahsil edildikleri anlalmaktadr537. Yahya Paa Vakflar Bu vakflarn bir imaretten ibaret olduklar anlalmaktadr. Zikredilen vakf Medine fakirleri iin her ylda iki yz sikke tayin etmitir. Defterdeki notlardan rendiimiz kadaryla her sikke elli ake4 yapmakta idi. Buna gre zikredilen iki yz sikke, on bin ake olur. Bu miktarn 997/1588-1589 ylnda tam tamna tahsil edildii grlmektedir.
536 537

BOA, MAD, nr.1806, s.6. BOA, MAD, nr.1806, s.7.

147

Ah eleb Vakflar Bu vakflar, stanbulda Ah elebye ait cami vakflarndan ibarettir. Bahis konusu vakflarn ihracatndan sonra, kalan paralar eksiksiz olarak Medine fakirlerine gnderiliyordu. 997/1588-1589 ylnda zikredilen vakflarn muhasebesi yapldktan sonra, seksen bin drt yz elli alt idi. Bu meblan ne olduu (sikke veya ake) zikredilmemi ise de, byk bir ihtimal ile akedir. Bunun nedeni meblan byk olduundan kaynaklanmaktadr538. Bekt Halfe Vakflar Bahsedilen defterde bu vakflarn ne olduklar zikredilmemitir. Ancak zikredilen vakfn, vakflarn ihracatndan sonra kalan parann te birinin Medine fakirleri iin tahsis ettiini renmekteyiz. 997/1588-1589 ylnda tahsil edilen parann miktar iki bin yz elli dokuz ake idi. Ayn zamanda 992/1583-1584 ylndan 996/1587-1588 ylna kadar borlarn tahsil edildikleri de grlmektedir. Bu borlarn miktar be bin beyz akeydi. Hoca Aydn Vakflar Hoca Aydn stanbulda kendine ait vakflarnn mahsulnden Haremeyn fakirlerine bin ake tayin ettii grlmektedir. Bu akenin her yl dzenli bir ekilde gnderildii anlalmaktadr. Bu vakflardan 997/1588-1589 ve 998/1589/1590 yllarnda alt bin ake tahsil edilmitir. Ancak bu tahsil edilen paralardan Medinenin hissesinin ka olduu kaydedilmemitir539. III. Muradn Anas Vakflar III.Muradn anas olan Safiye Sultan vakflar, skdarda kendine ait cami ve imaretten ibarettir. 998/1589-1590 ylnda Safiye Sultann Haremeyne tahsis ettii parann miktar bin sikkedir. Bunlardan be yz sikkesi Mekke ve be yz

538 539

BOA, MAD, nr.1806, s.8. BOA, MAD, nr.1806, s.19.

148

sikkesi de Medine fakirleri iin tahsis edilmitir. Defterin verdii bilgilere gre zikredilen meblan eksiksiz bir ekilde tahsil edildii grlmektedir540.

Vakfn Ad Ah eleb Mahmud Paa Safiye Sultan Mustafa Paa Yahya Paa Ali Paa Davud Paa Bekt Halfe Hoca Aydn Toplam

Gnderilen Parann Miktar (sikke) 1669 1001 500 300 200 140 105.5 43 30 3988.5

Tablo 34: stanbul vakflarndan Medineye tahsis edilen para Yukardaki tabloda kaydedildii gibi, Medineye gnderilen parann miktar bir vakftan dier bir vakfa gre deiiyordu. Byk bir ihtimal ile bu deime her vakfn ekonomik durumuna gre oluyordu. Bu ekilde en ok para gnderen vakflarn gelirlerinin en az para gnderen vakflarn gelirlerinden daha fazla olduunu sylemek mmkndr. b- Edirne Vakflar Edirnede baz dkkanlarn ve hanelerin kiralar ile baz kylerin mahsulnn ihracat yapldktan sonra, kalan paralar Mekke ve Medine fakirlerine gnderiliyordu. Bunun yannda zikredilen ehirde bulunan Rakks Sinan Beye ait vakflarn mahsulnden te birinin Medine fakirleri iin tayin edildii grlmektedir. 998/1589-1590 ylnda Rakks Sinan Beyin vakflarndan tahsil edilen para miktar altm iki bin alt yz seksen ake idi541.
540 541

BOA, MAD, nr.1806, s.4. BOA, MAD, nr.1806, s.10.

149

c- Rumeli Vakflar III.Murad tarafndan harem aas Mehmed Aaya Rumelide Tuna yalsnda smail Geedi542 adyla bilinen bir yer verilmitir. Bu yerin mahsulnn bete biri Kuds-i erif, kalan miktarn yars Mekke ve yars da Medine fakirlerine tahsis edilmitir. 997/1588-1589 ylnda bu mahsulden Medineye verilen sikkenin miktar on alt idi. Bu sikkenin ayn ylda szkonusu vakftan tahsil edildii anlalmaktadr543. d- Karesi Vakflar Karesi sancandaki Karnca Tuzla kazasna tbi olan Babaderesi ve Dore Kuyu adyla bilinen iki kyn Haremeyn-i erifeyn vakflarndan olup, brahim adyla tannan bir kiiye yla yetmi bin akeye iltizama verilmitir. Zikredilen mebladan 995/1586-1587 ve 996/1587-1588 yllarnda otuz be bin be yz seksen alt ake tahsil edilmitir. Ancak tahsil edilen paralardan Medineye gnderilen miktar bilinmemektedir. Dier vakflara baklacak olursa Medineye yollanan miktarn tahsil edilen parann yars olmasdr. Buna gre karesi vakflarndan szkonusu yllarda Medineye on yedi bin yedi yz doksan akenin gnderildiini sylemek mmkndr544. e- Hdvendigr Vakflar Babakanlk Osmanl Arivindeki 1806 numaral Maliyeden Mdevvere Defterinin verdii bilgilerden anlald kadaryla XVI.yy.da Hdvendigr livsnda Medine vakflar bulunmaktayd. Bu vakflar zikredilen Livya tbi olan Bigpazar kazasnda bulunan Ydkr kynden ibarettir. Bahis konusu defterde kaydedildii gibi bu kyn yars Medineye vakfedilmitir. Ad geen ky nce Bayezid Paa adyla bilinen bir kiiye satn alnmtr. Bayezid Paa vefat ettikten sonra olu s Bey Medineye vakfetmi ve Hasan adyla tannan bir kiiye yla krk be bin akeye iltizama verilmitir. 995/1586-1587 ylnda zikredilen kyden tahsil edilen parann miktar on bin dokuz yz altm sekiz ake idi. Ayn ylda
542 543

Bk. Feridun M. Emecen, smil, DA, XXIII, stanbul, 2001, s. 82-84. BOA, MAD, nr.1806, s.11.

150

geen yllardan kalan miktarlardan sekiz bin dokuz yz seksen akenin tahsil edildii anlalmaktadr. f- Kastamoni Vakflar Kastamonu sancandaki Mustafa Paa vakflar Medine vakflarndan saylmaktadr. Bu vakflar Ramazan adyla bilinen bir kiiye yla yz yetmi drt bin akeye iltizama verilmitir. Bu vakflardan 997/1588-1589 ylnda on alt bin alt yz yirmi be ake tahsil edilmitir545. g- Karaman Vakflar Medine vakflar, karaman vilayetine tbi Erikli kazasnda bulunmaktadr. Bu vakflar nce Seyyid Sefer adyla tannan bir kiiye yla iltizama verilmitir. ki yl getikten sonra ve zellikle 996/1587-1588 ylnda zikredilen kii, Dergh- l kapclarndan Mustafa, Ahmed, Ali ve Osmana bir vech emnet zapt ettirmitir. Bu vakflardan 997/1588-1589 ylnda tahsil edilen akenin miktar yle zikredilmek mmkndr. - Geen yllardan kalan paralardan tahsil edilen miktar otuz be bin krk be akedir. - 996/1587-1588 ylndan tahsil edilen parann miktar iki yz altm dokuz bin yz doksan akedir. - 997/1588-1589 ylndan tahsil edilen parann miktar iki yz yirmi sekiz bin yirmi be akedir546. Bu ekilde Karaman vakflarnn be yz otuz iki bin drt yz altm akenin tahsil edildii anlalmaktadr. Dier yandan 997/1588-1589 ylnda stanbulda baz vakflara baklacak olursa bir sikkenin elli dokuz ake ile hesapland grlmektedir. Bu noktadan hareketle szkonusu ylda Karaman vilayetinden dokuz bin yirmi be sikkenin tahsil edildiini sylemek mmkndr.

544 545 546

BOA, MAD, nr.1806, s.13. BOA, MAD, nr.1806, s.15. BOA, MAD, nr.1806, s.16.

151

h- Kbrs Vakflar ncelediimiz defterdeki kaytlardan rendiimiz kadaryla Kbrs adas mahsulnden drt yz yirmi bin ake Medine fakirleri iin her yl tahsil edilirdi. Bu adadan 996/1587-1588 ylnda yz yirmi bin ake, 997/1588-1589 drt yz yirmi bin akenin tahsil edildii anlalmaktadr547. i- Diyarbekir Vakflar 947/1540 ylnda Diyarbekirde bulunan baz dkkanlarn gelirleri Mekke ve Medine ahalisine tahsis edilmitir. Bu gelirlerin miktar 9583 akeydi548. 962/1564 ylnda zikr edilen yerde krk yedi depo ve be evin kira gelirleri ayn blgeye tayin edilmitir. Bu kirann miktar 7908 ake idi.. j- Mardin Vakflar 962/1564 ylnda Mardin vakflarndan Mekke ve Medineye tahsis edilen parann miktar 7400 ake idi. Bu mebla ehirdeki otuz iki dkkann kira gelerinden ibarettir549. k- Cerbe550 Vakflar Cerbe adasnda hayr seven baz insanlar tarafndan dkkanlar ina edilmi ve bu dkkanlarn mahsul Medine fakirlerine vakfedilmitir. Bu vakflardan 997/15881589 ylndan drt bin ake tahsil edilmitir551. l- am Vakflar Topkap Saray Mzesi Arivindeki 5716 numaral surre defterinin ihtiva ettii bilgilerden rendiimiz kadaryla 998/1589-1590 ylnda amda bulunan Medine vakflarndan bin be yz altn Medineye gnderilmitir. Bunun yannda

547 548

BOA, MAD, nr.1806, s.18. Mustafa Gler, Osmanl Devletinde Haremeyn Vakflar (XVI-XVII yxyllar), Tarih ve Tabiat vakf, stanbul, 2002, s. 169. 549 M. Gler, a. g. e. s. 170. 550 Cerbe iin bk. Abdlkadir zcan, Cerbe, DA, VII, stanbul, 1993, s. 391-392. 551 BOA, MAD, nr.1806, s.19.

152

amdaki Lala Mustafa Paa vakfndan yedi bin altnn szkonusu ehre yolland anlalmaktadr.

m- Halep Vakflar
Zikredilen defterde kaydedildii gibi 998/1589-1590 ylnda Halepdeki Medine vakflarndan Medineye bin drt yz altn yollanmtr. Ayn ehirde bulunan Sadrazam Mehmed Paa vakflarndan iki yz altn da gnderilmitir552. Gerek Babakanlk Osmanl Arivi gerek Topkap Saray Mzesi Arivindeki muhtelif defterlerde bulunan notlardan anlald kadaryla baz vakflar eitli amalarla Medineye surre gnderiyordu. Bu amalar iki gruba ayrmak mmkndr. Bunlardan biricisi din amalardr. kincisi ise din olmayan artlardr. Zikredilen defterlerden tespit edildii kadaryla din amalar Hatm-i erf, Salvt-i erfe ve Kurn- Kerimin baz surelerinin ve ayetlerinin akunmasndan ibarettir. Daha nce belirtildii gibi, surre gndermenin sebeplerinden birisi len bir kiinin ruhu iin Hatm-i erf okunmasdr. Dier bir ifade ile Kurn- Kerimin birinci suresinden sonuncu suresine kadar okunmasdr. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 1209/2 numaral surre defterinin verdii bilgilere gre 1004/1595-1596 ylnda Fatih sultan Mehmed Hann rhu iin stanbulda bulunan Ayasofya-i Kebr vakflarndan Medinede her gn bir Hatm-i erf okunmak iin drt yz sikke tayin edilmitir553. Ancak bu Hatm-i erfin yerine getirilebilmesi iin ka kii hazrland bilinmemektedir. Kurn- Kerimin czlerine baklacak olursa, bunlar otuz czdr. Bu noktadan hareketle okuyanlarn says en az otuz kiinin olduunu sylemek mmkndr. Bu ekilde zikredilen vakflardan Medineye gnderilen paralardan her okuyucunun hissesi 13.3 sikke olur. Bunun yansra II. Selim Edirnede vki olan Cmi-i erf vakflarndan Medinede bulunan Ravza- Mutahharada her gn bir Hatm-i erf okumak iin drt yz sikke tahsis edilmitir. Keza Bayezid Hann kz Ftma Sultan stanbulda mevcut olan vakflarndan

552 553

TSMA, SD, nr.5716, v.4b. TSMA, SD, nr.1209/2, v.4b.

153

Ravza- Mutahharada her ylda alt Hatm-i erf okunmak zere ylda alt sikke tahsis etmitir. Yani her Hatm-i erfin karlnda bir sikke verilirdi. Bu defterden rendiimiz kadaryla zikredilen sikkeler baz yllarda eitli sebeplerden dolay gnderilmemitir. Mesela son bahsettiimiz vakf 1003/1594-1595 ylnda Medineye hibir sikke gndermemitir. Buna gre Ravza- Mutahharada Hatm-i erfin okunmadn sylemek mmkndr. Dolaysyla bu alanda alanlarn geiminin byk bir ksm bu iten temin ediliyordu. Bunu iin szkonusu iin olmad zaman yani paralar gnderilmedikleri zaman bu gibi okuyucularn hayatlarn srdrebilmeleri iin baka eylerle megul olmaya altklarn sylemek mmkndr. 1003/1594-1595 ylnda Medineye gnderilmeyen paralar 1004/1595-1596 ylnn hissesiyle beraber yolland anlalmaktadr. Dier bir ifade ile 1004/1595-1596 ylnda Bayezid Hann kz Ftma Sultan vakflarndan Medineye on iki sikke gnderilmitir. Bunlarn alt sikkesi geen yln hissesi ve dier alt sikkesi de 1004/1595-1596 ylnn hissesiydi554. Daha nce zikredildii gibi din amalardan biri Kurn- Kerimden baz surelerin veya ayetlerin okunmasdr. Mesela 1000/1591-1592 ylnda am yenieri eski aas olan Sinan Aa vakfndan Medineye 5040 altn gnderilmitir. Vakfn artlarna gre bu meblan bir ksm dindar ve Kurn- Kerimi ezbere bilen kiiye verilir. Bunun karlnda szkonusu kii her gn sabah namazndan sonra AyetelKrs ve Tn suresi, ikindi namazndan sonra en-Neba suresi, yats namazndan sonra Tebareke, hls, Mauzateyn, Fatiha sureleri ile el-Bakarann ilk ayetlerini okumaldr555. Keza Seyyid mer bin Tacddivan vakfndan Medine ahalisinden drt kiiye 360 altn gnderilmitir. Vakfn vakfiyesine gre bu drt kii her gn Harem-i erfdeki Ravza- Mutahharada ve Minberde er hls ve Mauzateyn sureleri sonra Fatiha suresi ile el-Bakarann ilk ayetleri tilvet ederdi556. Ayn ekilde Ahmed eleb bin Sinan Halfe vakfnn mahsulnden bir ksm Medine sakinlerinden dindar bir kiiye tahsis edilmitir. Bu meblan karlna zikredilen kii her sabah Ravza- Mutahhara ve Minber arasndaki mesafede hls, Mauzateyn

554 555 556

TSMA, SD, nr.1209/2, v.5a. TSMA, SD, nr.1150, v.51b. TSMA, SD, nr.1150, v.55a.

154

ve Fatiha sureleri ile el-Bakarann ilk ayetleri ve Salavt- erfe okurdu557. Bununla birlikte baz vakflarn gnderdikleri para Medinedeki belli zmrelere tahsis edildii grlmektedir. Bu gibi vakflar arasndan Bayezid Hann Amasyadaki vakf bulunmaktayd. Bayezid Hann Amasyada bulunan imareti vakflarndan Medineye her ylda yz sikke tahsis edilmitir. Ancak 1209/2 numaral surre defterinin verdii bilgilerden anlald kadaryla Medine fakirlerine deil Harem-i erfin hizmetlilerine tayin edilmitir. Keza Cafer Paa Kbrs adasnda bulunan vakflarndan szkonusu hizmetlilere yllk olarak yz otuz drt sikkenin tahsis edildii grlmektedir558. Bu bilgilerden rendiimiz kadaryla 1004/1595-1596 ylnda Harem-i erfin hizmetlilerine gnderilen parann miktar alt yz otuz drt sikke idi. Ayn ekilde Ali Paann stanbulda vki olan imareti vakflarndan her ylda Medineye yz krk sikkenin tahsis edildii grlmektedir. Bu vakflardan tayin edilen sikkenin kimlere verildii zikredilmitir (bk. Tablo).

Yararlananlarn Adlar Anadolu mucavirleri (40 kii) Harem-i erfin Nzr Harem-i erfin Aalar Harem-i erf Ferrlar Hanefi Hatib Hanefi mmi Ravza- Mutahharann Mkebbirleri Harem-i erfin Kapclar Hacda Su Verenler Toplam

Parann Miktar 40 20 20 20 10 10 10 5 5 140

Tablo 35: 1004/1595-1596 ylnda Ali Paann vakfndan faydalananlarn adlar

557 558

TSMA, SD, nr.1150, v.62a. TSMA, SD, nr.1209/2, v.5a.

155

ncelediimiz defterde kaydedildii gibi tablodaki belirtilen krk kiinin her birisine birer sikke verilmitir. Bunlarn Anadolu mucavirlerinden suleh olanlardan seildii anlalmaktadr. Dier yandan Hac mevsiminde su verilmek iin tahsis edilen be sikkenin Harem-i erfin eyhine teslim edildii grlmektedir559. Ancak bu be sikkenin ka kiiye datlaca bilinmemektedir. Dier bir ifade ile defter, Hac mevsiminde su verenlerin says hakknda bilgi vermemitir. Baz vakflarn hem din amalar iin hem de din olmayan artlardan dolay surre gnderdikleri grlmektedir. Bu tr vakflarn arasnda brahim Paa olu Mahmud elebi vakf bulunmaktayd. Szkonusu deftere gre zikredilen kii znikte baz vakflarnn olduklar anlalmaktadr. Bu vakflardan 1004/1595-1596 ylnda Medineye otuz sekiz sikke tahsis edilmitir. Bu para iki ana amacn yerine getirilebilmesi iin yollanmtr. Bunlardan birincisi ve ayn zamanda din sebeplerden en nemlisi Kurn- Kerimin okumasyd. kincisi ise su verilmesiydi560. bilinmemektedir. 1000/1591-1592 ylnda akmak vakfndan Medineye bin iki yz sikke tahsis edilmitir. Vakfn artlarna gre her ylda Harem-i erf iin altm yedi okka ya temin edilmelidir. Bunu yannda kendi vakfnn mahsulnden yine de yllk olarak bir evvl buday Kurn- Kerimi okuyan bir kii iin hazrlanmakta idi561. Keza zikredilen ylda Hazm Paa vakfndan Medineye drt bin dokuz yz otuz drt sikkenin gnderildii grlmektedir. Bu parann te biri Hz. Peygamberin Hcre-i erfesindeki hizmetlilere tahsis edilmitir. Kalan miktar ise szkonusu ehirde yaayan fakirler ve garipler/yabanclar iin verilmitir562. am, Gazze, Nablus ve Trablus blgelerinden Medineye gnderilen surreler iin (Bk. Tablo 36). Ancak bu iki amacn her birine ka sikke tayin edildii

559 560 561 562

TSMA, SD, nr.1209/2, v.5b-6b. TSMA, SD, nr.1209/2, v.7a. TSMA, SD, nr.1150, v.54a. TSMA, SD, nr.1150, v.58b.

156

Vakfn Ad
brahim bin Mancek el-Ksm Fere d Bey Alaeddn bin Sbn bn Kamer bin d Bey emseddn el-Bik el-Kd Siraceddn el-Kd Teccivn Yahya bin Divn Fris et-Temm Zahireddn Silyn el-Kfili eyh Kutubuddn bin Sultan el-Hanef Mehmed el-Mamdod El-Melk el-Emced smail bin el-Ekrem El-Kfil Burhaneddn bin Muflih el-Haleb brahim Aa Abdurrahman bin el-Ekrem ihabeddin bin Ahmed lys Kethuda s el-Kv Mustafa bin skender Paa emseddin Mehmed d Bey bin Abdullah es-Seyf Burhneddn bin Eb erf Mus el-Kattn Bin Muzhim Mehmed eleb el-Karamn Derv Paa ihabeddin bin Abdulvehhb Hseyin Kethuda brahim bin d Bey

Tahsis Ettii Parann Miktar(ake)

3756 6996 1800 250 200 4500 300 1000 240 1967 1440 912 500 300 135 200 2797 80 4571 200 150 1920 1040 2116 2090 2400 540 844 960 800 22320 3200 400 43280

Toplam

114204

Tablo 36: am, Gazza, Nablus ve Trablus vakflarndan Medineye gnderilen paralar 157

G- Deie ve Buday Sadakalar Aslnda deie Arap yarmadasnda mehur bir yemein addr. Bu yemein esas hububat/budaydr. Ancak bu buday sadece tek bana deil, ona et veya hurma eklenerek piiriliyordu. Yemein asl ad cee ise, halk dilinde deie eklinde kullanlmtr. Deie yemei Hz. Peygamberin zamanna kadar mensup bir sosyal gelenei saylmaktadr. Baz rivayetlerde Hz. Peygamberin sahabeyi deie yemeine davet ettii, bazen de sahabenin Hz. Peygambere deie piirdii zikredilir. Hz. Peygamberin dneminde hazrlanan bu yemek deie-i Reslullah adyla bilinmekteydi. Deie buday Haremeyn blgesi yani Mekke ve Medineye ilk olarak ne zaman ve kimin tarafndan yolland bilinmemi ise de, 311/923-924 ylnda Abbasi halifesi el-Muktedir. Billh tarafndan szkonusu blgeye gnderilen ilk surre ierisinde buday da bulunmaktayd. Bu itibaryla deie buday Medineye gnderilmesinin zikredilen halifenin dneminden itibaren baladn sylemek mmkndr. Memlk devleti zamannda, Mekke ve Medineye gnderilen deie budayna byk nem verilmitir. Hatta Memlk sultanlar, kendilerine ait topraklarda zellikle Msr, am ve Halepte ok sayda ky zikredilen iki ehrin fakirlerine vakfetmilerdir. Bunlarn amalar bahis konusu kylerin hububatnn Haremeyn yoksullarna gnderilmesiydi. Memlk sultanlar tarafndan gnderilen bu hububat zahire adyla yollanyordu. Mekke ve Medine fakirlerine deie piirmek iin vakfedilen kyler ayn fakirlere vakfedilen dier kylerden ayrmak iin deie kylerine veya deie vakf kylerine denilmitir. Yavuz Sultan Selim Msr Osmanl idaresine ekledikten sonra, Msrda hakimiyeti kaybeden Memlk sultanlarna ait deie budaylarna dokunmamtr. Bunlarn eski haliyle brakld grlmektedir. Bu durum Osmanl padiahlarnn zellikle Mekke ve Medine fakirleri ile ilgili hayri ilerine karmadklarn gstermektedir. Yavuz Sultan Selim Memlk devletinden kalan bu deie budaylar yannda yeni hububat sadakas da tahsis etmitir. Dier yandan Kanun Sultan Sleyman Haremeyn fakirlerine Msrda baz kylerin mahsuln vakfetmitir. Bu kylerden bazlarnn sadece deie piirmek 158

iin vakfedildikleri anlalmaktadr. Bunlar Sultan Sleyman deiesi adyla bilinmekteydi563. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 7232 numaral surre defterinin verdii bilgilere gre Kanuni sultan Sleyman dneminde Medine halk iin Msrda vakfedilen kylerden alt kyn ad tespit edilmitir. Szkonusu defter, bu kylerin mahsulnn iki ylda ka olduunu kaydetmitir. Mesela 956/1549 ylnda Gerbiye nahiyesine bal abs Sunker kynn mahsul doksan bin yz para olmu iken, ayn kyn mahsulnn 957/1550 ylnda doksan bir bin yz paraya kt grlmektedir. Behnesa nahiyesine bal Ab adyla bilinen bir kyn mahsulnde zikredilen iki ylda hibir deime olmamtr. Ad geen kyn mahsuln 956/1549 ve 957/1550 yllarnda bin be yz paradr. Defterde dier kalan drt kyn sadece 957/1550 ylna ait mahsulnn miktarn verdii grlmektedir. Dolaysyla 956/1549 ylnda bahis konusu kylerin mahsulnden bahsedilmemitir. Bu kylerden bazlarnn mahsulnn ok olduu anlalmaktadr. Ayn zamanda baz kylerin mahsul olduka dktr. Mesela Gerbiye Sandd kynn mahsul otuz dokuz bin sekiz yz para olmu iken, Behnesada bulunan Baskann kynn mahsul sadece bin alt yz doksan sekiz paradan ibarettir564 (Tablo:37 )

Kyn Ad abs Sunker Ab ans Sunker Ab Ssa Sandd Mahalle-i Deb Baskann

Bulunduu Nahiye Gerbiye Behnesa Gerbiye Behnesa Gerbiye Gerbiye Gerbiye Behnesa

Yl 956/1549 956/1549 957/1550 957/1550 957/1550 957/1550 957/1550 957/1550

Mahsuln Miktar (para) 90300 3500 91300 3500 13146 39800 38720 3698

Tablo 37: 1549 ylnda Msrda Medine halk iin vakfedilen iki kyn mahsulnn miktar

563 564

Seyyid Muhammed es-Seyyid, Deie, DA, IX, stanbul, 1994, s.214. TSMA, SD, nr.7232, v.2a.

159

Kyn Ad ans Sunker Ab Ssa Sandd Mahalle-i Deb Baskann Tablo 38:

Bulunduu Nahiye Gerbiye Behnesa Gerbiye Gerbiye Gerbiye Behnesa

Yl 957/1550 957/1550 957/1550 957/1550 957/1550 957/1550

Mahsuln Miktar (para) 91300 3500 13146 39800 38720 3698

1550 ylnda Msrda Medine halk iin vakfedilen kylerin mahsulnn miktar

III. Muradn Msrn muhtelif nahiyelerinde birka kyn mahsuln Mekke ve Medine deiesine vakfettii grlmektedir. Mesela bu nahiyelerin arasnda Buhayre, Menfiye, Kalybye, Dekahliye, Behnesa ve Sad bulunmaktadr. Bu yerlerde on beten fazla kyn vakfedildii tespit edilmitir. Vakfedilen bu kylerin mahsul zikredilen padiahn Medinede yaptrd imareti iin tahsis edildii anlalmaktadr565. Deie iin bu kylerden kan mahsule ed-DeietlMuradiyye ad verilmitir566. Nahiyenin Ad Buhayre Menfiye Kalybiye Dekahliye Behnesa ve Sad Vakfedilen Kylerin Says 2 2 5 4 4

Tablo 39: III. Murad dneminde Medine fakirlerine vakfedilen deie kylerinin says Dier yandan III. Mehmed tarafndan Msrn baz yerlerinde birka kyn vakfedildii bilinmektedir. Bu dnemde vakfedilen kylerin says III.Muradn vakfettii kylerin saysndan daha fazla olduu grlmektedir. III. Mehmedin bu

565 566

Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.728. S. Muhammed es-Seyyid, a.g.m., s.215.

160

kylerin

mahsulnn
567

Medine

fakirlerine

datlmas

iin

vakfettii

anlalmaktadr

. Vakfedilen Kylerin Says 3 3 2 1 4 14

Nahiyenin Ad Menfiye Gerbiye erkiye Dekahliye Feyym Behnesa ve Sad kylerinin says

Tablo 40: III. Murad dneminde Medine fakirlerine vakfedilen deie

XVI.yyda deieye vakfedilen kylerin says ok olunca bunlarn idare edilmesi iin bir nzr tayin edilmitir. Bu nzr Osmanl belgelerinde deie nzr adyla bilinmektedir568. Deie nzrnn grevleri arasnda vakflarn muhafaza edilmesi, srekli bir ekilde bakm yaplmas ve budayn eksiksiz olarak gnderilmesi bulunmaktadr. Dier bir ifade ile szkonusu nzr Msr, am ve Halepte deie iin vakfedilen kylerden sorumluydu. Deie nzrlnn ne zaman ortaya kt bilinmemektedir. Ancak onun XVI.yzyln ikinci yarsnda olduunu sylemek mmkndr. Mesela 1586 ylnda deie nzr olan Mustafa Bey, bu grevi balamadan nce Msr Emirul- Hac idi. Bu durum 24 aban 994/10Austos 1586 tarihiyle kendine gnderilen hkmden anlalmaktadr569. Genelde deie nzr Mekke ve Medine ile ilgili ilerinde tecrbe kazanm olanlardan seilirdi. Bunlar Msr emrl-hacc, Mekke ve Medine eyhulHaremleri ile Msr beylerinden olumaktadr. Szkonusu nzrn yannda birka yardmc bulunmaktayd. Bu yardmclarn en nemlileri kethda, ktip ve hazinedardr. am ve Halepte bulunan deie kylerine eminler tayin edilirdi. Bu eminler zikredilen kylerden kan mahsullerin tam zamannda Msra gtrrd. Msrdaki deie nzrna kad vastasyla verirlerdi. Bundan sonra am ve Halepten gelen deie budaylar Msrda toplanan budaylar ile birlikte Svey limanna

567 568 569

E. Sabri Paa, a.g.e., s.732. BOA, MD, nr.XXVI, 154/406; MD, nr.LVIII, 258/653. BOA, MD, nr.LXI, 106/262.

161

gnderilirdi. Burada Msr beylerbeyi ve kadsnn huzurunda gemi reislerine teslim edilirdi. Daha sonra Mekkeye tahsis edilen deie budaylar Ciddeye yollanrd. Medine deiesi ise, ehrin iskelesi saylan Yenbua gnderilmekteydi570. Deie budaylar Yenbua ulatnda, buradan Medineye develer vastasyla nakledilirdi571. Msrdan Medineye deie yolu

IR KAHR Svey

MISI

Yenbu Medin SUUD

XVI.yy.da Msrdan Medineye her yl ve dzenli olarak gnderilen deie budaylarnn miktarnda byk bir deime olmad grlmektedir. Byk bir ihtimal ile bunun en nemli nedeni Msrdaki deie iin vakfedilen kylerin mahsulnn yerinde durmasdr. Buna ilaveten Medinedeki nfus younluunda ciddi bir artn olmadn sylemek mmkndr. Bu iki sebepten dolay szkonusu yzyln birka ylnda deie miktarlar hemen hemen ayn veya birbirine yakndr.
570

S. Muhammed es-Seyyid, a.g.e., s.215.

162

Osmanl dneminde Msrdan Medineye gnderilen deie budaylarnn miktar hakknda bize bilgi veren ilk belgenin Kanun Sultan Sleyman dnemine ait olduu grlmektedir. Bu belgeye gre 1559 ylnda Medine fakirlerine on drt bin erdebden572 fazla buday tahsis edilmitir. Bu durum 26 Safer 967/17 Kasm 1559 tarihiyle merkezi hkmetten Msr beylerbeyisine gnderilen bir hkmden anlalmtr573. 7 Ramazan 978/2 ubat 1571 tarihiyle Msr beylerbeyisine ve nzrul-emvle gnderilen bir hkmden rendiimiz kadaryla II. Selimin tahta ktnda Mekke ve Medine fakirlerine yedi bin erdeb budayn gnderilmesini emretmitir574. Ancak bu miktardan Medineye ka bin erdebin yolland bilinmemektedir. III. Murad dneminde ve zellikle 11 Safer 991/6 Mart 1583 tarihiyle Msr beylerbeyisine gnderilen bir hkmde kaydedildii gibi, 1583te Msrdan Medine ahalisine yollanan deie budaylarnn miktarnn on alt bin erdebe kadar kt grlmektedir. Szkonusu hkmn ihtiva ettii bilgilerden anlald kadaryla zikredilen miktardan on bin erdebin eski padiahlarn vakflarna ait olduklar kaydedilmitir. Dier kalan alt bin erdeb ise, III.Muradn vakfettii deie budaylarndandr575. Topkap Saray Mzesi Arivindeki 5716 numaral surre defterinin verdii bilgilere gre 998/1589-1590 ylnda Msrdan Medineye gelen Hmyn sadakasnn miktarnn alt bin erdeb buday olduu renilmitir. Ayn defterde zikredilen tarihte Memlk sultanlarndan Kaytbay ve akmak vakflarndan Medineye her yl olarak alt bin erdeb budayn gnderildii anlalmaktadr576.

571 572

E. Sabri Paa, a.g.e., s.728. Bir erdeb doksan alt kadeh yapmaktadr (Walther Hnz, slamda l Sistemleri, ev. Acar Sevim, Marmara niversitesi yaynlar, nr. 487, Edebiyet Fakltesi Basmevi, stanbul, 1990, s. 48) 573 BOA, MD, nr.III, 194/542. 574 BOA, MD, nr.XIV/2, 766/1103. 575 BOA, MD, nr.XLVIII, 318/938. 576 TSMA, SD, nr.5716, v.1b-2a.

163

Yl 1559 1571 1583 1585 1587 1589

Medineye gnderilen deie budaylarnn miktar (erdeb) 14.000den fazla 7.000577 16.000 16.000 16.000 17.900

Tablo 41: XVI.yyda Medineye gnderilen deie budaylarnn miktar Zikredilen defter 998/1589-1590da Msrdan Medineye yollanan Humyn deiesinin kime verildii bilgileri de sunmaktadr. Dier bir ifade ile III. Murad deiesinden fayda gren Medinedeki hayri messese veya sosyal snfn ad szkonusu defterde zikredilmitir. Yukarda belirtilen ylda Medineye gelen alt bin erdeb budaylarnn yle datldklar anlalmaktadr. 1000 erdeb Medinedeki Hz. Peygamberin imareti iin tahsis edilmitir. Bunlarn szkonusu imarette piirilmesinden sonra ehrin fakirlerine orba olarak verildii grlr. Dier kalan 5000 erdeb ise, te biri Medine ahalisinden Erf Ben Hseyine, te ikisinin ehrin dier ahalisine tahsis edildii anlalmaktadr. Grdmz gibi Hmyn deie budaylarndan Erf Ben Hseyine tahsis edilen hissenin miktar Medinenin dier ahalisinin hissesine nazaran biraz yksektir. Byk bir ihtimal ile bunun en nemli sebebi eriflerin mnev nfzudur. eriflerin Medinede idar egemenlii Osmanl dneminde olduka azalm ise de, bunlarn Hz. Peygamberin soyundan geldikleri iin Osmanllarda ve zellikle Osmanl padiahlarnn yreklerinde zel bir yer aldklarn sylemek mmkndr. Dier yandan Osmanl padiahlarnn bahis konusu gruba mensup kiilere ehrin dier sosyal snflarna mensup kiilerden ayrlarak baktklarn ileri srebilir. kinci ihtimal ise, bu dnemde Medinede yaayan eriflerin says oktu. Bunun iin

577

Zikredildii gibi, bu deie sadece Medineye deil Mekke ile beraber gnderilmitir.

164

bunlara fazla hisse verilmitir. Ancak bu dnemde eriflerin zikredilen ehirde saylar hakknda elde edebildiimiz bilgilerin eksik olmasndan dolay, bu konuda bir ey sylemek biraz zordur. 5716 numaral surre defterindeki kaytlardan rendiimiz kadaryla Medinei Mnevverenin eitli sosyal snflarna drt bin drt yz erdebin de cerye olarak 998/1589-1590 ylnda gnderildikleri anlalmaktadr. Bu erdeblerin gruba verildikleri grlmektedir. Bunlardan birincisi Nevbetiyn- Cedd taifesidir. Bu taifeye ylda tahsis edilen budayn miktar iki bin be yz elli erdeb idi. Bu miktardan aaya iki yz ve kethdaya doksan alt erdeb tayin edilmitir. Zikredilen defter kalan miktardan bahsetmemi ise de, byk bir ihtimal ile bu miktar szkonusu grup mensuplarna tahsis edilmitir. Bu verilen budaylarn datlmas bakmndan en dikkati eken hususiyet dier askeri gruplarndan sz edilmemesidir. kincisi Medinedeki kalenin dizdr, kethdas, altm be kii ve kalenin kszlerinden on be kiiyi kapsamaktayd. Bunlara ylda drt yz elli erdeb tahsis edilmitir. Ayn defterde kalenin mensuplarnn bazlar iin gnde be, bazlar ve bazlar da iki kadeh tayin edilmi ise de, halkn ounun gnlk olarak birer kadeh ald anlalmaktadr. ncs ise Medine kads, eyhl-Harem, Harem-i erif aalar, Harem-i erif mkebbirleri, Aynul-Zerka kullar ve mucavir olarak ehirde kalan alim ile slih olanlar kapsayan gruptur. Szkonusu defterdeki notlardan rendiimiz kadaryla, ad geen gruba mensup limler ve slihlerin gece gndz Osmanl Devleti ve onun tahtnda oturan padiah iin dua etmesiyle megul olduklar anlalmaktadr. Bu son grup iin ylda tahsis edilen budayn miktar bin drt yz erdeb idi. Bunlardan iki yz erdeb kadlara ve iki yz elli erden eyhl-Haremlere verilmitir578. Ancak incelediimiz defterin kalan miktardan bahsetmedii grlmektedir. Dier bir ifade ile bu gruba mensup baka zmrelerin herbirinin hissesine deinilmemitir. Dier yandan 5716 numaral surre defteri her yl Msrdan Medinedeki Kanuni Sultan Sleymann ei olan Hrrem Sultanun imareti iin bin be yz erdeb budaynn geldiini zikretmektedir. Bu miktardan iki buuk erdeb her gn
578

TSMA, SD, nr.5716, v.2a-2b.

165

zikredilen imarette yaplan orba ve ekmek iin sarfedilirdi. Bu ekilde imaretin budaylardan aylk ihtiyalar yetmi be erdebdir. Yllk ihtiyalar ise dokuz yz erdebdir. Asl gnderilen budaydan kalan alt yz erdebin bahis konusu imaretin alanlarna cerye olarak verildii anlalmaktadr579. Bu durum Osmanllarn Medine ahalisine ve fakirlerine tahsis ettikleri budayn miktarnn yeterli olduunu yanstmaktadr. Grdmz gibi 998/1589-1590 ylnda Haseki Sultann imareti iin budaylardan tayin edilen miktarn sadece %60 imarette piirilen yemee alnyordu. Dier kalan miktar imarette grev alan kimselere verilmitir. Zikredildii gibi 998/1589-1590 tarihiyle surre defterlerinin verdii bilgilere gre her ylda Memlk sultanlarndan Kaytbay ve akmak Msrdaki vakflarndan alt bin erdeb buday gnderiliyordu. Ancak bahis konusu defter bu budaylarn kimlere verildiine deinmemitir. ekil 12: 998/1589-1590 ylnda Medineye tahsis edilen Hmyn sadakasnn miktar ve datlmas Mikdar (Erdeb) 6000 Datlmas

1000

1666.7

3333.3

Hz. Peygamberin mareti

erifler

Ahli

579

TSMA, SD, nr.5716, v.3b.

166

ekil 13: 998/1589-1590 ylnda Hrrem Sultann imareti iin tayin edilen budayn miktar ve datlmas Mikdar (Erdeb)

1500 Datlmas

900

600

Yemek

Cerye

Msrdan Medineye tahsis edilen deie budaylarnn en nemli sorunlarndan biri, budayn szkonusu ehre eksik bir ekilde gnderilmesi idi. Bu problemin ilk olarak 1568 ylnda ortaya kt anlalmaktadr. Bu husus hakknda 19 aban 975/18 ubat 1568 tarihiyle Msr beylerbeyisine gnderilen bir hkmden rendiimiz kadaryla Medine budaylarnn eksik yollanmasnn sebebi bilinmemektedir. Ancak bunun sebebi tahmin edilebilir. Mesela en gl sebeplerden biri, Msrdaki Medine budaylarna vakfedilen kylerin mahsulnn eitli sebeplerden dolay az olmas veya deie ileri ile ilgili kiilerin, bahis konusu ehre gnderilecek budayn bir ksmn kendilerine almalaryd. Bu ekilde Medineye tayin edilen budaylar eksiliyordu. Kez zikredilen hkmden anlald kadaryla deie budaylarnn karlatklar ikinci sorun, budaylarn gemilere yklenmesi idi. Bu problemin nedeni deienin baz gemilerin zarar grmesiydi. nk baz gemilere budaylardan 167

fazla miktar yklenmitir. Bu yzden ayn hkmde deie gemilerine fazla buday yklenmemesi emredilmitir580. Ayn ekilde bu dnemde gemilere fazla budaylarn yklenmesi sebebi bilinmemi ise de, byk bir ihtimal ile problem, gemilerin saysnn az olmasndan ortaya kmtr. Osmanl belgelerinin verdikleri bilgilere gre, bu sorunun ikinci defa olarak III.Murad dneminde ve zellikle 1585 ylnda tekrar ortaya kt grlmektedir. szkonusu soruna bir are bulmas iin Medinede eyhul-Harem tarafndan merkeze bir mektup gnderilmitir. Merkezi hkmet durumu bildirdikten sonra 9 Ramazan 993/4 Eyll 1585 tarihiyle Msr beylerbeyisine hkm gndermitir. Hkmden rendiimiz kadaryla Msrdan Medineye gelen deie budaylar her yl eksik bir biimde gnderiliyordu581. Deie budaylarnn eksik olarak gnderilmesi durumunun sadece yukardaki belirtilen ylda deil, ondan nceki yllarda da olduu yanstlmaktadr. Bu eksiin birka ylda ve dzenli bir ekilde devam ettii iin zikredilen Medine idarecisi tarafndan merkeze haber verilmitir. Buna ramen bahsedilen problemin kesin bir ekilde zlmedii grlmektedir. bu geree 2 Recep 994/19 Haziran 1586 tarihiyle Msr beylerbeyisine yollanan bir hkmden varlmtr. Bahis konusu hkmdeki kaytlardan anlald kadaryla, Medine fakirlerine vakfedilen deie budaylarnn baz menzillerde kaybolduklar zikredilmitir. Ancak bu budaylar Medineye ulamadan nce nasl kaybolduuna deinilmemitir. Budaylarn bir ksm kaybolduu iin Medineye varan blmn ok az olduu anlalmaktadr. Ayn hkmn verdii bilgilere gre zikredilen budayn Medinedeki eyhul-Harem vastasyla llmesi emredilmitir. Byk bir ihtimal ile bunun en nemli nedeni budaylardan Medineye ulaan ksmn ka erdeb olduunun bilinmesiydi. Bu lme ilemi sonunda kan miktarn deftere azlmas da emredilmitir582. Ancak Medine budaylarnn bir ksmnn baz yerlerde kaybolmasnn nedenleri zikredilmedii iin, bu konu hakknda sylemek zordur.

580 581 582

BOA, MD, nr.VII, 312/891. BOA, MD, nr.LVIII, 258/653. BOA, MD, nr.LX, 295/682.

168

XVI.yy.da Medineye tahsis edilen budaylarn gnderilmemesi, deie ile ilgili en byk problemlerinden saylmaktadr. Dolaysyla deie budaylar bu dnemde ehrin ekonomik sisteminde nemli bir rol oynamaya balamtr. Bu rol Memlk Devleti zamannda balam ise de, Osmanllarn dneminde mull bir ekilde olmutur. Bunun iin gnderilmesinde bir sorunun kmas, ekonomik sistemin bozulmas demektir. Bu yzden Osmanllar Msrdan Medineye tayin edilen budaylarn zamannda gnderilmesi iin gayret gstermilerdir. Bu gayret merkezi hkmet tarafndan blgenin muhtelif idarecilerine yollanan hkmlerden anlalr. Bu hkmlerden biri 11 Zilkade 975/8 Mays 1568 tarihiyle Msr beylerbeyisine gnderilen hkmdr. Zikredilen hkm deie budaylarnn Medineye ulamamasnn sebebinin ne olduunu sormaktadr583. Bu durum bize merkez budaylarn gnderilmemesinin mantkl bir sebebi olmadn ispat eder. Buna gre deie budaylar ile ilgili bu gibi sorunlarn Msr idarecilerine bal olduklarn sylemek mmkndr. 1575 ylnda Osmanl Devleti, deie budaylar ile ilgili sorunlarn ortadan kaldrlmas iin, Msrdan Medine fakirlerine ve mucavirlerine gnderilen deieye ait irsliye defterinin ehrin ileri gelenleri ve yoksullarnnn huzurunda okunmasn emretmitir. Bu kararn yerine getirilebilmesi iin 19 aban 983/23 Kasm 1575 tarihiyle Medine kadsna ve eyhul-Hareme bir hkm gnderilmitir. Ayn hkmde bahis konusu defterin yksek sesle okunmasnn istendii grlmektedir. bu kararn amac, zikredilen fakirlerin ve mucavirlerin herbirinin kendi hissesini eksiksiz bir ekilde almas idi584. Bu defterlerin sadece deie ile ilgili ilerin tanzim edilmesi iin hazrlandn sylemek mmkndr. Bu ekilde defterler nce Medinede hazrlanp zerine ehrin deiesinden hissesi olan kiilerin adlar ve alacaklar kaydedildikten sonra, szkonusu defterler Msra gnderilir veya Medinede fakirlerin adlar ve hisseleri sadece bir liste halinde yazlr ve bu listeye gre defterler Msrda hazrlanrd.

583 584

BOA, MD, nr.VII, 478/1378. Ayrca bk. BOA, MD, nr.XLVIII, 297/873. BOA, MD, nr.XXVII, 108/258.

169

Hkmet tarafndan yaplan bu tedbirlere ramen deie sorunlarnn bitmedii grlmektedir. mesela Topkap Saray Mzesi Arivindeki 5634/1 numaral surre defterinin verdii bilgilerden anlald kadaryla 1001/1592-1593 ylnda yani III.Murad dneminde Msrdan Medine fakirlerine tahsis edilen deie ve Hmyn sadakas budaylar, zaman gemeden nce baz kimselere verilmitir. Yalnz bu budaylar veren sorumlunun kim olduu zikredilmemitir. Ayn zamanda deie budaylarn alan kiilerin fakir zmresinden olup olmadna da iaret edilmemitir. Bahis konusu defterin ihtiva ettii bilgilere gre Msrdan gelen bu budaylarn Medine fakirlerine aylk olarak verildikleri anlalmaktadr585. Dier yandan III.Murad Msrdaki anbr- hssadan Medine fakirlerine her yl gnderilen alt bin erdeb budayn grevlilerin hilesi sebebiyle her sene zikredilen ehre eksik ulat grlmektedir. Bunun yannda gnderilen budaylarn toz ve toprak ile kark olduu grevlilerin bu usulszlkleri nedeniyle Medinedeki fakirlerin durumu fenalat da sklkla ikayet edilmitir. Bu durum ehrin fakirlerinin yaaylarn idame ettirebilmek Msrdan gelen budaya muhta olduklarn gsterir. Ayn zamanda gerek deie budaylarnn gerek dier budaylarn ehrin ekonomik temel faktrlerinden birini tekil ettiklerini sylemek mmkndr. Bu gibi problemlerin ortaya tekrar kmamas iin Msrdan Hmyn sadakas budaylar gnderildii zaman, Msrdan drst ve gvenilir kiiler seilirdi. Bu kiilerin grevi, budaylar Medine eyhul-Haremine teslim etmekti. Mesela bu grevin yerine getirilebilmesi iin Msr muhafazasnda olan Ahmet Paa ve Msr kadsna bir mektubun yazlmas emredilmitir586.

585 586

TSMA, SD, nr.5634/1, v.1b. TSMA, SD, nr.5634/1, v.3b.

170

ekil 14: 1585 Ylnda Msrdan Gelen Hmyn Sadakas ve Datlmas Mikdar (Erdeb) 6000 Datlmas

1000

1000

4000

maret

Hacdan Kalanlar

Ahli

Daha nce bahsedildii gibi 1583te III.Murad tarafndan Medineye gnderilen budaylarn miktar alt bin erdeb idi. Ayn miktarn iki yl sonra yani 1585te zikredilen ehrin ahalisine tayin edildii grlmektedir. Bu ylda III.Murad deiesinden faydalanan gruplarn says idi. Bunlardan birincisi imarettir. marete tahsis edilen miktar bin erdeb idi. Bu miktarn szkonusu imarette piirilecek deie yemeinde kullanlaca anlalmaktadr. kincisi Medinede ve onun iskelesi olan Yenbuda Hacdan kalan kimselerdi. Bunlara bin erden de verilmitir. ncs ise Medine ahalisiydi. Zikredilen ahaliye drt bin erdeb tahsis edilmitir. Dier bir ifade ile deienin te ikisi Medine halk iin ayrlmtr. ncelediimiz hkmdeki kaytlardan rendiimiz kadaryla, Medine ahalisinden olmayan kimselere Hmyn budaylarndan verilmemek emredilmitir. Dolaysyla ehrin ahalisinden olmayanlara buday verildii zaman, Medinede kalan fakirler zarar gryordu. Fakirlerin zarar grmemesi ve Msrdan gnderilen Hmyn budaylarnn gerektii gibi datlmas iin 9 Ramazan 933/4 Eyll 1585 tarihiyle Msr beylerbeyisine ve defterdrna bir hkm gnderilmitir587.

587

BOA, MD, nr.LVIII, 258/654.

171

Aslnda Hacdan kalanlara budaylarn bir miktarnn tahsisi ilk olarak 1574 ylnda ortaya kmtr. Bu ylda Yenbuda Hacdan kalan baz kiilerin mevcut olduklar anlalmaktadr. Ancak bu kalanlarn says bilinmemektedir. Devlet, bunlarn herhangi bir skntya dmemesi iin kendilerine budaylardan bir miktar tayin etmitir. Tayin edilen budayn miktar be yz erdeb idi. Bu buday byk bir ihtimal ile Medineye tahsis edilirken budaylardan alnmtr. Dolaysyla ad geen kalanlarn tek amac, Hz. Peygamberin trbesini ziyaret etmekti. Zikredilen buday Yenbu iskelesine ulamasna ramen bunlara verilmemitir. Bu buday vermeyen kii, ayn zamanda deie ilerinden sorumlu olan eyhl-Harem idi. Ancak eyhul-Haremin yapt bu davranla, hangi sebeplere dayandn bilmemekteyiz. Merkezi hkmet bu durumu rendikten sonra 26 Muharrem 982/18 Mays 1574 tarihiyle Medinenin iki temel idarecisi olan kad ve eyhul-Hareme bir hkm gndermitir588. Bu hkmde Yenbuda bulunanlara tahsis edilen buday verilmesi ve zenginlere veya muhta olmayanlara budaylardan hibir miktar teslim edilmemesi emredilmitir. Bu durum, eyhul-Harem veya deie ilerinden sorumlu dier kiilerin zaman zaman kendilerine yakn olanlara Medine fakirlerine tayin edilen budayn bir ksmn verdiklerini gstermektedir. 27 Rebilhir 982/16 Austos 1574 tarihiyle Msr beylerbeyisine, kadsna ve defterdrna gnderilen hkmden rendiimiz kadaryla deie eski nzr olan Hamza ve kiflerin zimmetinde Medine fakirlerinin budaylarndan sekiz bin erdeb kald anlalmaktadr. Bu miktarn olduka byk olmas bir ylda deil birka yllk birikimin sonucu olmaldr. Dolaysyla Medineye yllk olarak gnderilen budaylarn miktarna baklacak olursa, eski deie nzr ve kiflerin ellerinde kalan miktarn, bir ylda Medineye tahsis edilen budaylarn miktarnn yarsn tekil ettii anlalmaktadr. Yukarda bahsettiimiz gibi, Medineye her ylda hemen hemen on alt bin erdeb tahsis edilirdi. Bundan dolay bu on alt bin erdeb deie sorumlularndan alnacak miktarnn iki kat idi. Szkonusu hkmde kalan bu sekiz bin erdebin bu ylda yani 1574te Medine fakirlerine gnderilecek buday ile birlikte gemilere yklenmesinin emredildii grlmektedir. Bununla beraber zikredilen

588

BOA, MD, nr.XXIV, 240/636.

172

budaylar tam zamannda fakirler iin istenmitir589. Gerek deie budaylar gerek de genel budaylarn Msrdan Medineye tam olarak ne zaman gnderildikleri bilinmemi ise de, bunlar byk bir ihtimal ile Hac mevsiminden birka ay nce yollanmtr. Grdmz gibi Hacdan kalan kimselere budaylardan bir miktar veriliyordu. Bu durum budaylarn Hac merasimi balamadan nce Medinede bulunduklarn gsterir. Osmanl belgelerindeki notlardan anlald kadaryla, Msrdan Medineye tayin edilen deie ve sadaka budaylar, Yenbua ulatnda zel ambarlarda saklanmaktayd. Bu ambarlarn szkonusu belgelerde vekle590 adyla zikredildii grlmektedir. 27 Receb 986/29 Eyll 1578 tarihiyle Msr beylerbeyisine gnderilen hkmden rendiimiz kadaryla, Yenbuda bulunan vekle 1578 ylndan nce ina edilmitir591. Bildiimiz kadaryla 1576 ylnda Msrdan III.Murad adyla gelen budayn saklanmas iin Yenbuda bir ambar kurulmutu. Bu ambarn ina edilmesinin sebebi, budayn urban saldrsndan korunmasyd592. 17 Ramazan 993/12 Eyll 1585 tarihiyle Msr kadsna, beylerbeyisine ve defterdrna gnderilen hkmn ihtiva ettii bilgilere gre Medine fakirlerine tayin edilen deie budaylar ve Hasek sultan vakflarndan tahsis edilen sadakasnn tam tamna verilmedii anlalmaktadr. Bu durum uzun zamandan beri srmtr. Zikredilen hkmden rendiimiz kadaryla, szkonusu budayn ounun Yemene ve dier yerlere karlyordu593. Hkmde buday Yemene ve dier blgeye karanlarn kim olduklarna iaret edilmemi ise de, bunlar byk bir ihtimal ile deie ileriyle ilgilenen kiiler idi.

589 590

591 592 593

BOA, MD, nr.XXVI, 154/406. Vekle genel olarak ambar anlamnda kullanlmaktadr (Terence Walz, Trade Between Egypy and Bild As-Sdn 1700-1820, Institute Franais Darcheologie Orientale du Caire, Cairo, 1978, s.253. BOA, MD, nr.XXXV, 297/752. Eyyub Sabri Paa, a.g.e., s.723. BOA, MD, nr.LVIII, 302/767.

173

Surre ile Deie Arasndaki Mukayese Surre Gndere stanbuldaki devlet n Yer hazinesinden Deie Msrdaki gerek Memlk sultanlar gerek Osmanl padiahlar tarafndan vakfedilen eitli kylerin mahslnden Gnderme Zaman Cins lerden sorumlu kii Fayda kiiler gren Fakirler, ileri gelenler, erifler, idareciler vs. Dier bir ifade ile ehrin hemen hemen btn sakinleri ekil 15: ehrin Ekonomik Kaynaklar Kaynaklar Genelde fakirler Hac mevsiminden nce ve zellikle Receb aynda Para/altn Surre emini Hububat/Buday Deie nzr Genelde Hacdan nce

Sular

Tarm clk

Hayvan

Ticaret

Hac

D Kaynaklar

Surre

Deie

174

Sonu

Osmanllarn, beylik dneminden itibaren XVI. yzyln son yllarna kadar sistemli bir ekilde fetih siyaseti takip ettikleri grlmektedir. Bu siyasetin sayesinde Osmanl devletine ok toprak eklenmitir. Bu topraklarn bir blm Avrupadaki ve zellikle Balkan Yarmadasndaki muhtelif blgelerden olumaktadr. Dier blm ise Arap dnyasnda bulunan Msr, am, Yemen, Habe ve Haremeyn gibi blgelerden ibarettir. Osmanlnn Arap lkelerindeki hakimiyetleri Yavuz Sultan Selim dneminde balamakla birlikte ilikilerin daha nceki dnemlere indiini ve zellikle Mehmet elebi zamannda baladn sylemek mmkndr. Dolaysyla bu dnemde szkonusu padiah tarafndan Mekke ve Medineye surre gnderilmitir. Bu surre, Osmanl tarihinde zikredilen iki ehrin halkna ilk gnderilen surre saylmaktadr. Osmanllar, Mekke ve Medine kendi idaresine girmeden nce oralarn ahalisiyle bir ilikileri kurmulardr. Erken dnemlerde kurulan bu irtibatlarn sonraki dnemlerde ve zellikle Haremeyn blgesi Osmanl devleti egemenlii altnda kaldktan sonra nemli bir rol oynad anlalmaktadr. Dier bir ifade ile, bu eski irtibatlar Mekke ve Medine Osmanl idaresine girmek iin nemli bir zemin salamtr. Bildiimiz gibi XVI. yzyln ilk yllarna kadar Avrupa ktas Osmanllarn benimsedikleri fetih siyaseti iin nemli bir saha tekil etmekteydi. Ancak bu siyasetin Yavuz Sultan Selimin tahta kyla birlikte eitli stratejik sebeplerden dolay deitii grlmektedir. Bu sebeplerden birincisi zikredilen dnemde Anadoluda Safevlerin nfuzunu artrmasyd. kincisi ise Portekiz donanmasnn Kzldeniz sularna girmesi idi. Kzldenizdeki Portekizlilerin yaptklar askeri faaliyetleri, hem Hindistan baharat yolunu hem de szkonusu denize bakan muhtelif slam blgelerini tehdit etmitir. Bu blgelerin banda Haremeyn-i erifeyn, yani Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere gelmektedir.

175

Zikredilen blgelerin Portekizlilerin tehdidi altnda kalmas, Osmanl stratejik fetih siyasetinin deimesine bir sebep olmutur. Osmanllarn Portekizlilerin tehdidini ortadan kaldrmak iin atklar ilk adm Avrupadaki fetih siyaseti durdurmasyd. Bunun akabinde Yavuz Sultan Selim baakanlnda Osmanl ordusu Msra kadar gitmitir. Dnemin zayflayan Memlk Devletinin ortadan kaldrlmas, kendine ait topraklarn mslmanlarn yeni lideri Osmanllara intikal etmitir. phesiz bu topraklarn en nemlilerinden biri Mekke ve Medine idi. Mekke ve Medinenin Osmanl idaresine girii ile Blgenin idari, sosyal ve ekonomik alanlarnda hayli deiiklikler olmutur. Bu deiikliker Medinede daha fazla ve netti. Mesela bunlardan biri idare konusunda yeni bir sistem ortaya kmasdr. Bu sistemin iki ana grevliye dayand grlmektedir. Bunlardan birincisi Medine kads idi. kincisi ise eyhl-Harem idi. Bu dnemde Medine-i Mnevvere sadece bu iki idareci tarafndan yneltiliyordu. nk Osmanllardan nceki dnemlerde nfuz sahibi Medine emirleri Osmanl idaresinde yer almamtr. Dier bir ifade ile Medine Osmanllara katlmas ile bahis konusu emirlerin nfuzu ortadan kaldrlmtr. Mekkede ise durum Medineden biraz farklyd. Dolaysyla Mekke eriflerinin nfuzu, szkonusu ehrin Osmanl idaresine girii ile etkilenmemitir. Hatta Osmanllar bu emirler ile bir irtibat kurmulardr. Bu irtibata gre Mekke emirlerine Osmanl Padiahlar tarafndan berat verilmitir. ki idareci tarafndan yneltilen Medine ehri Mekke gibi direkt merkeze balanmamtr. ehrin idar, sosyal, mal, beled ve din gibi btn ileri Msr beylerbeyisi nezaretinde yaplrd. Bu noktadan hareketle ehrin idar bakmndan Msr eyaletine bal olduunu sylemek mmkndr. Ancak Medinenin yerli idarecileri baz meselelerde direkt merkeze bildirebilmekteydi. Merkezi hkmet tarafndan da bunlara ok sayda hkmler gnderiliyordu. Topkap Saray Mzesi Arivndeki surre defterlerinin verdikleri bilgilere dayanarak Medinenin nfsu 30-40 bin kiiydi. Bu rakam szkonusu ehrin ne kadar byk bir ehir olduunu yanstmaktadr. Bu kiilerin ou Medine ahalisinden 176

ibaret ise de, bunlarn nemli bir ksm Medine dndan veya baka bir ifade ile slamn muhtelif blgelerinden mteekkildir. Bu yzden bunlara ehrin asl ahalisi ayrlmak iin mucavirler ad verilmitir. badet amayla gelen bu mucavirler, Medinede yerletikten sonra sosyal hayatta ve ekonomik faaliyette nemli bir rol oynamlardr. Bu mucavirlerin deiik blgelerden geldikleri ve asl ahaliden zellikle hayat tarz ve kltrel birikimi asndan farkl olduklar iin ehrin hemen hemen btn alanlarnda bir zenginlik salanmtr. Bu zenginliin sayesinde Medine btn mslmanlar iin kk bir yurt olmutur. Bu dnemde szkonusu ehrin kendi ekonomik imkanlarnn yetersiz olduklarn sylemek mmkndr. Bu yzden Osmanllar ok nfs sahibi olan Medinenin ihtiyalar temin etmeye almlardr. Bu ihtiyalar iki vesile ile temin edilmitir. Bunlardan birincisi surre, ikincisi ise deiedir. Surre genelde merkezi hkmet tarafndan gnderilen paralardan olmu ise de, deie Msrdaki Padiahlarn vakflarndan Medine ahalisine tahsis edilen budaydan ibarettir. Dier bir ifade ile Osmanllar, gerek Medine idarecileri gerek genel halka madd ve ayn yardmlar sunmulardr. Bu yardmlarn sayesinde ehrin sakinlerinin hayatlarn iyi bir ekilde srdrdn sylemek mmkndr.

177

BBLYOGRAFYA
A- Ariv Vesikalar 1-Babakanlk Osmanl Arivi Kamil Kepeci, nr. 74, 84, 211, 212, 215, 218, 225, 230, 231, 252. Maliyeden Mdevver Defterleri, nr. 1806, 5936, 7091, 17928, 17937. Mhimme Defterleri nr. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 12, 14/2, 15, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 33, 35, 36, 39, 40, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 53, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 70, 72, 73, 74, 83, 89. Mhimme Zeyli Defterleri nr. 3. Surre Defterleri nr. 1, 2, 4, 10. Dier Tasnifler A. NT. nr. 1083, 1089. A. DVN. Dosya nr.6, Vesika nr. 36. 2- Topkap Saray Mzesi Arivi Surre Defterleri nr. 1150, 1209/2, 1212, 1214, 1215, 1216, 1316, 4120, 5634/1, 5716, 7232. Belgeler nr. E. 347/1, E. 347/2.

178

B-Kaynak Eserler ve ncelemeler Arman, Mustafa: Devlet ve Siyaset Btn Ynleriyle Asr- Saadette slm , IV, ed.Vecdi Akyz, stanbul, 1994. Algl, Hseyin: Evs, DA, XI, stanbul, 1995, s. 541-542. Arendonk, C. Van: erf, A, XI, stanbul, 1979, s. 435-442. Arslan, Hseyin: Asr- Saadette Tketicinin Korumas, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, V, ed-Vecdi Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 1994. Ak Mehmet bin mer: Ahbar-i Mekkyye, SK., Pertevniyal blm, nr. 867. Atalar, Mnir: Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Ankara, 1991. Atar, Fahrettin: Kad, DA, XXIV, stanbul, 2001, s.66-69. ___________: Kaz, DA, XXV, Ankara, 2002, s.113-117. At: Zeyl-i ekik, tahkik Abdlkadir zcan, 1989. Ate, brahim: Osmanllar Zamannda Mekke ve Medineye Gnderilen Para ve Hediyeler, Vakflar Dergisi, XIII, Ankara, 1981, s.113-170. Baltac, Cahit: Mektep, DA, XXIX, Ankara, 2044, s. 6-7. ___________: XV-XVI. YZYILLARDA Osmanl Medreseleri, I, stanbul, 2005. ___________: XV-XVI. YZYILLARDA Osmanl Medreseleri, II, stanbul, 2005. Bozkurt, Nebi- Kka, Mustafa Sabri: Medine, DA, XXVIII, stanbul, 2003, s.305-318. Buhl, F. R.: Medine, A, VI, stanbul, 1988, s.459-471. Buzpnar, . Tufan- Kka, Mustafa Sabri: Haremeyn, DA, XVI, stanbul, 1997, s. 153-157. elebi, Evliya: Seyahatname, IX.

179

Danimend, smail Hami: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, Trkiye Yaynlar, stanbul, 1971.

Ebil-Fid, mdddin smail bin Ali bin Mahmud bin mer ahniah bin Eyyb: elMuhtasar f Ahbaril-Beer, I, talk Mahmud Duyub, DarlBeyrut, Kutubul-lmiyye, 1417/1997. el-Bekr, Eb Ubeyd: Kitabl-Meslik vel-Memlik, I, tahkik Edriyan Fan Liyofin ve Endri ker, ed-Darl-Arabiyye lil-Kutub, Tunus, 1992. el-Cevher, smail bin Hammd: es-Shh, VI, tahkk Ahmed Abdulafur Attr, Beyrut, Darl-ilm lil-Melayn, Drdnc bask, Ocak 1990. el-Farhid, Eb Abdurrahman el-Hall bin Ahmed: Kitbl-Ayn, haz.e-eyh Muhammed Hasan Buky, Km, Muharrem 1414. el-Fs, es-Seyyid, Mohamed Abdlhay el-Kettn el-dris el-Hasan: et-Tertibldryye, Tahkik Abdullah el-Hlid, Beyrut, ts. el-Feyruzbd, Mecdddin Muhammed bin Yakub: el-Kmsul-Muht, Beyrut, 1407/1987. el-Firozabd, Mecddin Muhammed bin Yakub: el-Kmsl Muht, Beyrut, 1407/1987. el-Gazz, e-eyh Necmuddin: el-Kevakbs Sire b Ayn el-Mi el-re, tahkik Ceprail cepur, Beyrut,1945. el-Hamav, Yakut: Muceml-Buldn, VII, Msr, 1324/1906. el-Hanef, Muhammed Ak: htisarl-Hulasa f Tarihil-Medinei, K, nr.T.498

180

el-drs, Ebi Abdullah Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin drs: UnsulMuha Sleymaniye ve Ravzal-Ferec, Ktphanesi,

Hekimolu, nr. 688, stanbul. ________________________: kitabu Nuzhatl-Mutk f htirkil-fk, I,

laml-kutub, Beyrut, 1989. el- skenderan, Nasr bin Abdurrhman Ebul-Feth: Kitab el-Emkine vel-Miyah velCibal, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt, 1990. el-Kalkaend, Ebil-Abbas Ahmed bin Ali: Subhul-A f Sinaatil-n, IV, Kahire, 1383/1963. el-Karamn, Ahmed bin Yusuf: Ahbrd-Dvel ve srl-Uvel ft-Tarh, I, tahkk Fehmi Sad Ahmet Hatt, laml-kutub, Beyrut, 1412/1992. el-Kutb, bn kir: es-Siretn-Nebeviyyet-erfe, tahkk Afif Naif Htm, Beyrut, 2001. el-Makriz, Ahmed bin Ali: Kitabus-Sulk Limarifatu eluvell-Mulk, I, tashih Muhammed Mustafa Ziyade, Kahire, 1956. el-Mercn,e-eyh Ebi Mohammed Afifuddin Abdullah bin Abdlmelik:

Bahcetn-Nfus vel-Esrr f Tarih Dar HicretinNeb el-Muhtr, Tahkik Mohammed Abdlvehhab Fadl, Beyrut, ts. el-Mesd, Ebl-Hasan Ali bin el-Hseyin bin Ali: Murucz-Zeheb ve Madinl-Cevher, I, tahkik Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Msr, Muharrem 1384/Mays 1964. el-Msr, Ebil-Fadl Cemleddin Muhammed bin Makram bin Manzr el-frk: Lisnl-Arab, XII, Beyrut, Dar Sdr, ts.

181

el-meri, bn Fadll-lah: Meslikl-Ebsr f Memlikil Amsr, I, Fuad Sezgin, Almanya, 1408/1988. el-mer, ihabuddin Ahmed bin Yahya bin Fadlullah: Meslikul-Ebsr f Memlikil-Emsr, Sleymaniye Ktphanesi, Bailar yazma, nr. 2227, stanbul. el-Yekub, Ahmed bin Eb Yakub shak bin Cafer bin Vehb bin Vdh: el-Buldan, haz. Muhammed Emin Dnv, Darl-kutubllmiyye, Beyrut, 1422/2002. Emecen, M. Feridun: Kurulutan Kk Kaynarcaya Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, ed. Ekmeleddin hsanolu, IRCICA, stanbul, 1994, s.5-64. ___________________: Hicazda Osmanl Hakimiyeti Tesisi ve Ebu Nmey, Tarih Enstits Dergisi, Say 14, stanbul, 1994, s. 87-120. ___________________: Sosyal tarih kayna olarak Osmanl tahrir defterleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri,Edebiyet Fakltesi Basmevi, stanbul, 1991, s.143-156. ___________________: smil, DA, XXIII, stanbul, 2001, s.82-84. en-Nehrevn, el-mam Kutubuddn Mohamed bin Alauddn Ali bin Ahmed: Tarihl-Medine, tahkik Ebi Abdullah Muhammed Hasan Muhammed Hasan smail, Beyrut, 1417/1997. Ertu, Zeynep Tarm: maret, DA, XXII, stanbul, 2000, s. 219-220. es-Sehv, el-mam emseddin: et-Tuhfatl-Latfa f tarihil-Medinet-erfe, I, Darul-Kutubul-lmiyye, Beyrut, 1414/1993. es-Semhd, Ali bin Abdullah: Hlsatl-Vef f Ahbr Dril-Mustafa, K, nr. A. 2808. es-Seyyid Mahmud, Seyyid Muhammed: XVI.Asrda Msr Eyaleti, stanbul, 1990. ________________________________: Deie, DA, IX, stanbul, 1994, s.214215.

182

es-Suueyd, Ebl-Vefz Muhammed Emn el-Badad: Sebikuz-Zeheb f marifeti kebilil-Arab, Darl-kutubul-lmiyye, Beyrut, 1406/1986. Eyice, Semavi: eme, DA, VII, stanbul, 1993, s.277-287. ez-Zebid, es-Seyyid Muhammed Murtaza: Tacl-Ars min Cevhiril-Kms, IX, ts. ez-Zeheb, emseddin Muhammed bin Ahmed bin Osman: Siyeru AlmnNubal, I, tahkk uyeb Arnaut, III.bask, Beyrut, 1405/1985 ez-Zuhr, Muhammed bin Saad bin Men: kitabut -Tabaktl-kebr, I, tahkk Ali Muhammed mer, Kahire, 1421/2001. Faroqhi, Suraiya: Haclar ve Sultanlar Osmanl Dneminde Hac 1517-1638, stanbul, 1995. Ghali, Mohammad Mahmoud: The Prophet Mohammad and the first Muslim State, Beirut, 1992. Gullaume: The Life of Muhammed, University, Press Oxford, London, ts. Gler, Mustafa: Osmanl Devletinde Haremeyn Vakflar (XVI-XVII yxyllar), stanbul, 2002. Haig, T. W.: Seyyd, A, X, stanbul, 1988, s.543. Halaolu, Yusuf: XIV-XVII.yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve sosyal Yap, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1997. Hamidullah, Muhammed: Allahn elisi Hz. Muhammed (ev. lk Zeynep Babacan), stanbul, 2001. Hnz, Walther: slamda l Sistemleri, ev. Acar Sevim, stanbul, 1990,

183

Hzl, Mefail: Mahkame Sicillerine Gre Osmanl Klasik Dneminde lkretim ve Bursa Sbyan Mektepleri, Bursa, 1999. Igbal, Afzal: The prophets Diplomacy, Delhi, India, 1984. bn Battuta: Tuhfetn Nuzzr f Garayip ve Acayipl-Asfr, tahkk Abdlhdi etTz, I, er-Ribt, 1417/1997. bn Cerr et-Tabar, Eb Cafer Muhammed: Tarihl-Umam vel Mulk, II, Msr, th. bn Ferhn: Tarihl-Medinetil-Mnevvere, tahkik Hseyin Muhammed Ali kri, Beyrut, 1416. bn Haldun, Abdurrahman: el-Mukeddime, I, Msr, ts. bn Hiam, Eb Muhammed Abdullah: es-Siretn-Nebeviyye, I, talik e-eyh Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut, 1356/1937. _________________________________: es-Siretn-Nebeviyye, II, talk, e-eyh Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut, 1356/1937. _________________________________: es-Siretn-Nebeviyye, III, talk, e-eyh Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut, 1356/1937. bn Hurdazbe, Ebil-Ksm Ubeydullah bin Abdullah: el-Meslik vel-Memlik, Leiden, 1967. bn Kesr, el-Hfiz bnl-Fid smail: el-Fusl f siretr-Resl, tahkk Muhammed el-Hatrv Muhyiddin Mustev, Daru bn Kesr, Beyrut-Dimak Mektebat DartTurs, el-Medinetl Mnevvere, 1413/1992. bn Numan, Muhammed Kmil: Cezire-i Araba Dair Malumat, stanbul niversitesi Ktphanesi (K), nr. T.4432.

184

bnud-Diy, Ebil-Bak Muhammed bin Ahmed bin Muhammed el-Mekk elHanef: Tarihu Mekketl-Merrefe vel Mescidl-Haram Azheri-Ayman Nasr vel-Medinet-erife el-Azheri, Darulvel-kabr-erif, tahkk Al brahim elKutubul-lmiyye, Beyrut, 1418/1997. bn Ukeyl, Muhammed bin Hasan Musa: el-Muhtr el-Masn min Alm elKrun, I, Cidde, 1415/1995. bnl-Cevz, Ebil-Ferec Abdurrahman bin Ali bin Muhammed: el-Mntezam fi tarihil-Mulk Muhammed Abdlkdir At, vel-Umam, Abdlkdir II, tahkk At-Mustafa

Darl-Kutbul-lmiyye,

Beyrut, 1412/1992. bnl-Fakh, Eb Abdullah Ahmed bin Muhammed bin shk el-Hemezn: Kitabl-Buldn, tahkk Yusuf el-Hd, Alaml kutub, Beyrut, 1416/1996. bnl md, ihabddin Ebil-Felh Abdhhey bin Ahmed bin Muhammed elAsker el-Hanbel ed-Dimak: ezertzZeheb f Ahbri men Zeheb, I, tahkk Muhammed el-Arnaut, Daru bn Kesr, BeyrutDimak, 1406/1986. bnl-Verd, Zeyneddin mer: Tetimmetl-Muhtasar f Ahbril Beer (Tarihu bnl-Verd), I, tahkk Ahmed Rifat el-Bedrv, Darul Marifa, Beyrut, 1389/1970. bnn-Neccr, el-mam el- Hafz Eb Abdullah Mohamed bin Mahmud: edDrretl-Semne f Ahbril-Medine, Beyrut, ts. hsanolu, Ekmeleddin: Osmanl Eitim ve Kurum Yaplar, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, II, ed. Ekmeleddin hsanolu, IRCICA, stanbul, 1998, s.223-444.

185

nalck, Halil: The Ottomans and the Caliphate, The Cambridge History of Islam, I, Cambridge, 1970, s.320-323. pirli, Mehmet: Klasik Dnem Osmanl devlet Tekilt, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul, IRCICA, 1994. Johnstone, p.De.Lacy: Muhammed and his power, Delhi, 1984. Kallek, Cengiz: Hisbe, DA, XVIII, stanbul, 1998, s.133-143. Kapar, M. Ali: Hz. Muhammedin Mriklerle Siyasi ve Diplomatik Mnasebetleri, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slm, II, ed.Vecdi Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 1994 Koyiit, Talt: Abdullah bin bey bin Sell, DA, I, stanbul, 1988, s.139-140. Kunt, Metin: Sancaktan eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl Umeras ve l daresi, stanbul, Boazii niversitesi Yaynlar, 1978. Kka, Mustafa Sabri: Hicaz, DA, XVII, stanbul, 1998, s.432-437. Ktkolu, Mbahat: Sanayi, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, I, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994, s. 625-637. Lecker, Michael: Muslim, Jews and Pagans-Studies on Early Islamic Medina, Leiden, 1995. Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osmn, Matbaa- mire, stanbul, 1341. Maribi, Mahmud bin Muhammed: Tarih Mekke vel-Medine ve Fezilihma, SK, Ayasofya K.3090. Mekk, Mohamed evk bin brahim: Atlasul-Medinetil- Mnevvere, Riyad, 1405/1985. Merk, Ktib: Kitabl-stibsr f Acayipl-Amsr, vasfu Mekke vel-Medne ve Msr ve Bildl-Marib, Sad Zalul Abdlhamid, ed-Darl Beyd, 1985. 186

Ocak, A.Y. Faruki, S.: Zaviye, A, XIII, stanbul, 1986, s.468-476. Orhonlu, Cengiz: Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti Habe Eyaleti, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1996. t, Salim: Harem, DA, XVI, stanbul, 1997, s.127. nkal, Ahmet: Hazrec, DA, XVII, stanbul, 1998, s. 143-144. zcan, Abdlkadir: Cerbe, DA; VII, stanbul, 1993, s.391-392. _______________: Blk, DA, VI, stanbul, 1992, s.324-325. zkuyumcu, Nadir: Asr- Saadette Hristiyanlarla likiler, Btn ynleriyle Asr- Saadette slam, II, ed-Vecd Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 1994. Readhouse, Sir James W.: Turkish and English Lexicon, stanbul, 1992. Rifat Efendi, Ahmet: Lugat- Tarihiye ve Corafiye, VI, stanbul, 1300. Rifat Paa, brahim: Miratul-Haremeyn, I, Kahire, 1314/1925. Sabri Paa, Eyyub: Mirat- Medine, I, stanbul, 1304. _______________: Mirat- Medine, II, stanbul, 1304 Sdeddin, Hoca: Tct-Tevrih, II, stanbul, 1279-1280. Sami, emseddin: Kmsul-Alm, VI, stanbul, 1316. ______________: Kms- Trk, stanbul, 1996. Sofyal, Ali avu: Kanunnme, haz. Midhat Sertolu, stanbul, 1992. Solakzade: Tarih, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, 1297. Sleyman, Sylemez Olu: Hicaz Seyahatnamesi, K, nr. T.4199. ikarzade, Ahmed: Mirat- Medine, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, nr. 5003. Tarih-i Medine Tercmesi, Sleymaniye Ktphanesi, azeli 117/I. Terziolu, Arslan: Bimristn, DA, VI, stanbul, 1992, s.163-178. Tevfik, Ali: Memlik-i Osmaniye Corafyas, III, stanbul, 1308. 187

Uluay, M. aatay: Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara, 1980. Uzunarl, smail Hakk: Mekke-i Mkerreme Emirleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1972. ______________________: Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1988. Walz, Terence: trade between Egypt and Bild As-Sdn 1700-1820, Cairo, 1978. Winder, R. B.: Al-Madina, The Encyclopaedia of slam, V, Leiden, 1986. s. 9941007. Yediyldz, Bahaeddin: Vakf, A, XIII, stanbul, 1986, s.153-172. Yldz, Hakk Dursun: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, II, stanbul, 1992. __________________: Abbsler DA, I, stanbul, 1988, 31-48. Yiit, smail: Emevler, DA, XI, stanbul, 1995, s.87-104.

188

EKLER

189

Topkap Saray Mzesi Arivindaki 1216 numaral surre defterine gre 999/15901591 Ylnda Medine Ribtlarnda kalan Kiilerin Adlar

1. Mevln el-Efend el-Azem Hcre 30 eyh Hams eyh-i Ribt bd el Hadrem tabi Cneydi Molla Mehmed el-Mucellid Hoc Mehmed h Mehmed el-Buhr el-Hc Yunus el-Cebbl Abd el-Azher el-Kenns Abdllatf Abdlkdir ez-Zerend es-Seyyd Mehmed Molla At Mbrek s Hfz mm Filib Abdllatf tabi Seyyd Mehmed Hfz Molla Keml es-Semerkend e-eyh Ahmed Ukeyb Ahmed bin Mehmed es-Safr Ahmed Fakh Haznedr Ebul-Feth bin Mehmed el-Mev eyh Sad el-Haff Abdlazz Veled Mehmed Kurey Al bin Abdlazm

190

Anber Atk e-eyh Abdurrehm Ebul Ksm bin Abdullh el-Mensr Ahmed bin Aff el-Beks Necb Atk lys Cneyd el-Maltn Mbarek bin Adam Hc Mus el-Berr Bhir el-Harem Mehmed bin Mrid 2. Hz. Osmn e-eyh Seyyd Sd 3. Hz. Hlid drt nefer brahm Hayr Ferec Atk Bill Thir Yemn Keshn bi Bb-i Ribt 4. Sebl On nefer Ebrek Sinn Um Al er-Rmyye barek e-hnyye Um Mehmed el-Habeyye Um Ftma er-Rmyye Ftma bint Hasan Mbarek Tencervyye 191

Amine Bevvbe Meryem Msryye Ahmed Cz eyh-i Ribt 5. Fzl ki nefer Al bin Yusuf eyh-i Ribt eyh Mehmed 6. el-Hind bi Hav el-Hasan nefer Yahy bin Hasan eyh-i Ribt e-erfe emsyye bint el-Acelt Ftma bint el-Akkm 7. es-Salm nefer eyh-i Ribt smal bin Abdlkdir Ahmed bin Adam 8. Behl Alt nefer e-erfe bint Sad Meryem bint Ebul-Ksm Ftma bint Mehmed Hav bint Mehmed Ftma bint Abdullah eyh-i Ribt Mehmed 192

9. Zhiryye nefer Um Sadeddn bin Mehmed Gazl Atke-i el-Mlikyye Mbarek Atk Seyyd Hasan 10. el-Fre nefer Mehmed bin mer eyh-i Ribt Atyye bin Seyyd Ahmed bin Sleymn el-Merdf 11. Esfahn Be nefer es-Seyyd Mehmed Semerkend Molla Mehmed irvn Molla Habb Kurn Molla Hseyin Bavurd Mercn Habe 12. ehbyye Hcre yedi Ahmed Maer Ftma ve Umul-Fereh Ftma bint Abdlkdir Slim er-Riveyn Sade bint Abdlkdir Hsnyye bint Abdlkdr 193

Yahy bin smal 13. Aere Hcre bir Abdullh eyh-i Ribt

14. Mer Hcre eyh Mehmed el-Hazrem Mehmed Hazrem Dier Nesm 15. Melke Dokuz nefer Ahmed bin Muavez eyh Hseyin el-Yemn Halme bint Mehmed Mercne Atke-i Abdullh Zeynep Atke-i Seyyd Mehmed Ftma Um Ahmed ez-Zeyle Hc Halfe bin Ridvn Sade bint Abdlazz Sade bint Mehmed 16. Rmyye nefer Ftma bint Slih Meryem bint Abdullh 194

Abdnneb eyh-i Ribt 17. Bin Yahy Be nefer eyh Seyyd Zeyn Abdullh bin Abdulhay Mualim Salhddn Atk Tacddn Aye bint smal Aye Um emseddn 18. bn Alk Drt nefer Meryem Hindyye Hasan bin Mehmed Sade bint Ahmed eyh-i Ribt Hasan bin Ahmed 19. Cedd On nefer Acev bint Ebbekr Gazle yl-i Abdullh e-erfe Um Zeynep Hadce Taybyye Mehmed bin Abdullh Kbil bin Abdullh Hadce Acemyye Meryem Safryye Emedellh Hayryye 195

Mehmed bin Ahmed el-Ferr eyh-i Ribt 20. Umeyr Sekiz nefer Hseyn bin Meryem Ftma bint Abdullh Sade bint Fereh Bintlkl Mercne Um Abdullh Umeyye bint Ahmed Mbarek bint Mus Ftma el-Fakh 21. Cubnyye el-Kbr Sekiz nefer s eyh-i Ribt erfe Aye bint Ahmed Reyhn el-Ahmed Al bin Thir el-Yemen Mehmed Kure Devlet Sinden Ftma bint Al Ahmed Cnvr 22. Kytby ki nefer Slih el-Yemn Abdurrahman 196

23. Kerebcyye Bir nefer (Ad zikredilmemi) 24. Cubnyye es-Sgr ki nefer Ahmed bin Adil Ebul Fadl keyl 25. Rmyye Bi Bbilrahman ki nefer Ftma bint Mehmed Al bin Mehmed eyh-i Ribt 26. ez-Zeyn ki nefer Sade bint Mehmed eyh-i Ribt Abdurrazzk 27. bn Zemn nefer eyh-i Ribt Mehmed bin Hamze Mercan bin Abdullh Fereh Haccr 28. mr Drt nefer Ftma bint Mercn Halme bint Al Makble Atke-i Ftma Hidye bint Mehmed 197

29. Ebul-Ksm el-Fenr ki nefer Ahmed bin Hamze Mehmed Yemn 30. Mahdmul-Melik nefer B Adcn Htn Aye bint Hasan Abdlkdir bin Mehmed 31. Harun nefer Mercn Atke-i brhim Selmyye Atke-i Mehmed Ftma bint Abdullh Sind 32. Osmn Aa nefer mne bint Al Aye bint Abdullh Rkeyye el-Cebertyye 33. Avd Bir nefer Hseyin bint brahm 34. Ar Bir nefer

198

Dmessrr Cebertyye 35. Fzle e-erkyye Hcre on Rid bin Sad eyh-i Ribt Seyf bin Al Al bin Revn Ravza bint Al Aye bint Rid Ftma bint Mrid Al bin Raid Ftma bint Mehmed Kelsm bint Al Hammd bin Nafi 36. Hz. Ebbekr es-Siddk Hcre yirmi bir Derv Mehmed eyh-i Ribt Abdlbk Nekebend Mustafa bin Yahy er-Rm Abdnneb bin Yunus Derv Ahmed Hasan bin Nash Mehmed bin Yusuf Mustafa bin Mahmd Sefer bin Ferhd Meyyed bin Mehmed 199

Mustafa Keyym Derv Sad Derv Ahmed Derv brahm Seyyd Al Derv Mahmd Derv Masla Abdullh Semerkend Derv Mehmed Buhr Derv Cafer Seyyd Al

37. Hz. Al Hcre on drt Derv Mehmed eyh-i Ribt Mustafa bin Sinn Masla bin Ahmed Al bin Abdullh Al bin Ahmed Mustafa bin Abdullh Dier Al Mehmed bin Sinn Ahmed Derv Mevlev Behrm Abdullh Mustafa Filibev 200

Mehmed bin Nash Bill bin Abdullh Hseyin Krd 38. el-Mehl Hcre on alt Al bin Ksm eyh-i Ribt Sleymn bin Al Mercn id Badr Al bin Berkt Mehmed bin Al Abdulhk Ab Slih Al B Cvers Yahy B Habkn Atyye Abdulhafz Abdullh Bahr Abdulhafz bin Abdullh mer bin Abdullh Nsr bin Abdulhafz Al bin brahim 39. Sinn Aa Hcre on be Ahmed bin Yahy eyh-i Ribt Mehmed bin Hasan Kdir bin Grn 201

Mbarek bin Abdullh Ahmed bin Keml Mehmed bin Reyhn Seyyd Yahy bin Mehmed Mehmed Ebul-Hayr eyh Al bin Mehmed el-Yemn Abdurrahman Halfe Yusuf bin Ahmed Hzr bin Mutk Abdlkev bin Ahmed Mehmed el-Hayran brahm Bill 40. el-Ansryye Hcre yirmi Ahmed bin Mure eyh Mure Reyhn Atke-i Ftma bint rk Mehmed bin Al el-Mereb Cbir bin Nafi Zdl-Hayr el-Beryye Azz el-Mereb Uht Keml el-Mereb Sad bin Abdullh Meryem el-Yemnyye Halme el-Yemnyye Selme bint Ber 202

Kemde Atke-i el-Minv Meryem bint brahm Aye bint brahm e-erf Bahte Atke-i e-erfe Selme el-t lillh Hedye el-Mlkiyye Hadice Birevhi smal Aye bint Ahmed Hayf bint 41. Cafer (Sadece evli olanlar iin) Hcre yirmi Hasan el-Metehteh eyh-i Ribt eyh Ebul-Feth el-yemn Ebu Abdullh el-cm Tbezzamn Abdurrahman el-Kttn Thir et-Tekrr Ebubekr el-Mekdis Seyyd Mehmed bin Al B Hureyre es-Seyyd Thir el-Hc Al Yemn smal el-Mekrn Mehmed el-Mesrh Ahmed el-Hikm erfe el-cemyye 203

Fere e-erf El-Hc Kmer el-Yemnyye Abdullh el-Hind Ftma Um el-Hicz Aye bint eref Ftma eybyye 42. Cafer (Sadece dul kadnlar iin) Hcre on iki Hadce Um Hasn el-yemnyye Yes bint Zekerye Ftma Um Ramazn Hefcne bint Hasan B B Unyye Aye Um Sad Aye bint Ahmed Leyl Um Slih Zhire bint Ahmed Ftma Um Al Selme bint Al Mercn Atk brahm 43. Mehmed en-Ne el-Ansr Hcre yirmi drt e-eyh Mehmed eyh-i R,bt eyh Abdlazz Al bin Ahmed 204

Ahmed bin Abdullh Zeynep bint Hac Al es-Seyyd Sleymn bin Abdurrahman el-Mereb el-Hc Ahmed el-Vd el-Hc Mbrek el-Gzil Abdlkerm Hasan bin Osmn Mbrek es-Sib brahm el-Gsil Abdullh bin Mehmed Hac Ahmed el-Merk Ftma bint Seyyd el-Hcce Kums bint Sad Cevhere bint Abdullh Henyye bint Ahmed Mansre bint lecb el-Merebyye Hizme bint Fetth Ftma bint Mehmed Tnusyye Ksm bin Ahmed el-Fakh Ftma bint Al Ftma Tekrryye 44. es-Sdr Hcre on sekiz Abdullh eyh-i Ribt Cafer el-Hind 205

Abdullh bin Seyyd smail el-Hind Yakup Hind Abdlazz Hind Habb Hind Seyyd Mehmed bin Al Hc Mehmed Hind Receb Hind Abdullh Hind Brhn Hind smal Hayyt Hind Mehmed Dd Hind Medr Hind Yusuf Hind Abdlkerm Hind Abdlgan Hind 45. Battln (Sadece Harem-i erf Aalar iin) Hcre on Aa Sandal eyh-i Ribt Aa htiyr Cell Aa smal er-Rm Aa Rzvn nber Aa smal Tekrr Aa Kbil Srr Aa Fetth Nayb 206

Aa Abdullh Tncer Aa Mahmd Acem Aa Hseyn tbi-Hddm 46. Hzr Aa (Ser avn Dergh l) Hcre otuz Nrullh bin Seb eyh-i Ribt Zeynep bint Mehmed Muceme bint Yusuf Ftma el-Maltniyye el-Fakhe Meryem bint Al e-erfe Hann Mr Atke-i Yusuf Umeyye bint Mesev Zadl-Hayr Atke-i Molla Hadice e-erfe Mteh el-Fazle Hzr Um Abdullh Sud Atke-i Seyyd Nash e-erfe Ftma Safyye bint Molla Sabh bint Al e-erfe Aye e-erfe Meryem Ftma Mrt Ykt Ftma Um Hasan 207

e-erfe Zahire e-erfe Meryem bint Makbl erfe Mteh er-Rmyye bide bint Hisrev Rziyye Atke-i Kd Ahmed Hadice bint Hasan Hil Atke-i e-erfe Hamde el-yemnyye Ftma el-Meddh Zhre el-Arabyye Zeyydetl ehl bint Ahmed Umul Hayr Atke-i el-Berr 47. Bill Aa Hcre yirmi drt eyh-i Ribt Abd Slih el-yemn Mkble Atke-i Cez Zeynep bint Al Mride bint Mehmed Al bin Mehmed er-Revz Hzr Atke-i Tncerv Mehmed Tekrr Mehmed el-Kure Thir bin Sleymn Avde el-Kure s bin Yakup 208

Mehmed el-Hrr El-Fakh Ahmed bin Fzl Hadice bint Abdurrahman Klyye bint Ahmed el-Hicz Yakup bin s Ftma bint Eb yd Ahmed bin Al Yemn es-Seyyd evf Meri el-Kure Mercne Atke-i brahm Rkeyye bint Hsn Aye bint Hzr Ftma Vesbyye 48. eyh Abdullh el-Maltn Hcre on be Abdsselm eyh-i Ribt Nh bin Ceml eyh hn Lh Abdullh bin Hdd Mus Maltn Yusuf Hind Dery el-Yemen eyh Slih Maltn Sleymn Maltn Nuh Maltn 209

Ahmed el-Maltn Mehmed el-Maltn smal bin Abdullh Ceml bin Yusuf (Son kii zikredilmemitir) 49. mir Hcre on drt Rid bin Ukeyl Nfi Abdullh Abdurrahman en-Nesm smal bin Mehmed Mre bint Mehmed brahm en-Nesm Ftma bint Cuma Sebte bint Abdullh Ravza bint Nsr Al bin Rib Red bint Ceml Ftma bint Ceml Sad bint Abdullh Dre bint Sbh 50. Al el-Bn Hcre on drt Al eyh-i Ribt Seyyd Mehmed 210

Abdullh bin Slhddn Abdullh el-Kleyip Yahy ed-Derr el-Yemn Mehmed el-Yemn Yusuf el-Yemn Ubeyid el-Hazrem Seyyd Mehmed B Hseyn Ebubekr dn Ahmed Hazrem Ahmed bin Ar Abdullh Sfr Cume Atk el-Bn 51. Hamde bint Cuma Hcre on bir smal eyh-i Ribt Mehmed bin Abdullh Esm bint Mehmed Merzke bint Sda Sad bin Sad Cafer bin Ksm Ftma bint Rid Ftma bint Al Umeyye bint Ahmed Ftma bint Reis Nfike bint Slime 211

52. Hrn Hcre dokuz Yusuf bin Hrn eyh-i Ribt Abdullh Hrn Hrn bin Ms Ftma bint Yunus Aye bint brahm Rbyye bint Hrn Meryem bint Mus Aye bint Ahmed Heyf bint Mehmed 53. Tek Hcre yirmi drt Mehmed bin Ahmed eyh-i Ribt el-Fakh Slih Hzr bin Al Ahmed bin Sad Ebubekr bin mer Sleymn bin Sad Ebubekr bin mer Ayzen Al bin smal Ahmed bin Mahmd s bin Mehmed smal bin Siddk mer el-Msr 212

Mehmed es-Sagr Brn Mehmed Sab bin Yahy Al bin Hseyn Al bin Hlevi Anber bin Ahmed Ahmed bin Sir Ebul-Feth bin mir Ahmed bin Abdlkdir Ahmed bin Mehmed Harb Ahmed bin el-Fakh Mehmed bin Abdlkdir 54. Abdlkerm el-cem Hcre yirmi sekiz eyh-i Ribt eyh Mbrek bin Hzr ueyb el-Yemn eyh smal el-Yemn Abdullh bin Sddk Mustafa bin Habb Yemn Mehmed B Havres Hazrem Moll Hiddind el-Acem Fellh Yemn Thir Yemn Mehmed bin Arefe 213

Mehmed Hind Mehmed bin Abdlvehb Ahmed el-Haf Abdullh Yemn ihbuddn Gez es-Seyyd Ebubekr B lev Hams el-Hazrem eyh Alle Ahmed el-Bahhr Mehmed el-Verz Abdurrahman Abdunneb Habbz Ahmed B Hsn el-Hazrem Seyyd Ahmed B lev eyh Abdurrahman el-Msr Seyyd Abdullh B lev Yakt Hicz 55. el-Munktin Hcre on Seyyd Mehmed bin Seyyd Ferec Ftma Tunsyye Seyyd Ebu Ferec El-Fakh Mehmed Ahmed bin s Sade 214

Selme Seyyd Hasan el-Hind Yahy bin Hbid Ftma bint brahm Gln Rmyye Derv veled-i Ahmed Dede Hasan bin Aluddn 56. Sinn eleb ( Eski eyhl-Harem) Hcre on Yusuf bin Yakb Mustafa Tokt Hseyn Rm Mehmed stanbul Al Ketev Sleymn bin Abdullh eyh Bedreddin Habe Ahmed Dede Derv Mehmed Hseyn Halfe mer Halfe Hanf Sf Derv Mehmed Bursav 57. Sandal Ag Hcre on sekiz Mehmed es-Safr 215

Mehmed bin Ahmed Ebl-Fere el-Hazrem Mehmed Mareb Ebubekr en-Nahhs Mehmed Kurey Hseyn Sind Slim el-Mers Seyyd Vech eyh Al Yemn Hayrnyye Atke-i Cevher Aa Necemddn el-Yemn Hasan el-Acem Mehmed er-Rm Hseyn Yemn Al Hazrem eyh Sad el-Yemn Ahmed bin Mehmed 58. Kurey Hcre on bir Mehmed el-Acem eyh-i Ribt mer Ziyd Mehmed Acem Ubeyd bin Abdullatf E-erfe Mkme Yahy et-Tahhn 216

erkyye bint Arrb Bahte Atke-i Hanbel Ahmed Hanbel Sebl Tahhn 59. Bedreddn el-Msr Hcre yirmi Veled-i eyh mer Bedreddn Al Mareb Ahmed bin Nfi el-Yemn Al sel Mareb Abdullatf Mareb Nsr el-Msr Mehmed Tvl Cbir el-dn Al Tncer Slih Yemn Mehmed Tekrr Fezze Mbrek erf brahm erf Ebubekr Tekrr Receb el-Hicz Ubeyd bin Fereh mer Tekrr Slih el-Vesb Ms bin Al el-Yemn 217

Yusuf bin Hamdn drs Msr Mehmed Msr mir bin Mansr 60. Avd Hcre on Abdurrahman bin Ebubekr eyh-i Ribt Nr bint Abdullh mer bin Ahmed Kurey Aye bint Mehmed Leyl bint Al Ahmed bin Thir emma bint Mehmed Um Yahy Halme bint Yusuf Sitelkl Ftma bint Sad 61. Osmn Aa Cebert Hcre yirmi iki Ferdevs bint Nh Zehre bint Dvd Rehm bint Mifth Zehr bint Reid Nrussabh bint Abdullh Fereh Atke-i emseddn Ftma bint Ebubekr 218

Abdullh bin Fetth Meryem bint Receb brahm bin Abdullh Ftma bint Mehmed Hasn el-Hayryye nba bint Mehmed Tuffha Atke-i Muslihuddn Mbreke bint Hasan Kelsm bin Yusuf Taba Atke-i Aa Osmn Ftma bint brahm Zeynep bint mer Ftma bint Al Utem bint Mehmed e-eyh Ksm bin Ahmed el-Harb 62. brahm ez-zebd Hcre yedi Dvd smal eyh-i Ribt Reyhna Ftma Cevhere Matara bint Mehmed Haa bint Al Amine bint zziddn

219

63. es-Sillv Hcre , eyh bir Hasan bin Mehmed eyh-i Ribt Mehmed bin mer Hadce bint mer Sad bin Abdullh 64. Ebul-Ksm el-Fenr Hcre on yedi maa e-eyh Abdsselm eyh-i Ribt eyh Mehmed Msr Abdullh bin Cneyd Al bin Mehmed Hseyn Abdullh Mehmed er-Re Mehmed et-Tavl Ahmed ueyb Mehmed el-Bekr Al el Leheh Al el-Yemn Slih bin Res Sddk Yemn Ahmed el-Ased Asel Osmn Yemn Sahl bin Slih el-Bevvb Mehmed Yemn 220

65. Eski Haznedr Hcre on alt Sadn tbi Haznedr Osmn s Haznedr Nrusb Atk Haznedr Bbun-Ned Mercne Atk eyh Ykt Nezun-Ned Adam el-Hind Mkbl Atk Haznedr emme Hind Hadce el-Uganyye Abdullh Atk Haznedr Ahmed bin Yusuf Reyhna Atke-i Haznedr Mehmed el-Mirlv Meryem et-Tekrr Fereh tbi Abbs Aa 66. Haznedr brahm Hlv yirmi be eyh-i Ribt Ahmed bin Abdullh Mahrebe bint Abdullh Ftma bint s Fayde bint Abdullh Zdl-Hayr 221

Mbreke Tekrryye Gazl tbi Aa smal Sade bint Mehmed Amine bint Al et-Tez yn bint Abdullh Abdurrahman bin mer tbi Sinn Halfe Mercn bin Abdullh Aye yl- Mehmed Hall Mbreke tbi Ahmed Ftma bint Mehmed tbi s Bill bin Abdullh Sad bin Abdullh mer bin Sad tbi Hddm Ahmed Fakh el-Hddm Tetimme Seyyd Al tbi eyh Hadn Baht tbi Aa Bill Nakb Fereh tbi Sleymn Abdulkdir bin Mahmd el-Hind eyh Mehmed Mareb nber Kebr tbi Nib-i Harem

222

Topkap Saray Mzesi Arivindaki 4120 numaral surre defterine gre 992/1583-1584 Ylnda Harem-i Nebevnin Aalar Ber Aa Firuz Aa lms Mehmed Cevher Nakk Envr Bengl Mansr Anber Hamza Cvi Ahmed Cvi Mansr Cvi Reyhan Cvi Bill Zint Yakt Tekrr Bill Tekrr Selm Aa drs Tekrr Musa Tekrr Ferhd Cvi Mercn Abdulkf Bill Cvi Snbl Cvi Sleyman Muchid Selman Rstem

223

Yakub Bengl brahim Firuz brahim Bertev Srr Nayb smail saf Osman Cebert htiyr Cell erf Cell Rht Cell Sandal Cell Reyhn Ksm Mifth erf Slih Cebert Abbs Anber dam Cebert Rdvn Anber Anber Sinn smail Tekrr smail c Snbl Mars Slih

224

Topkap Saray Mzesi Arivindaki 4120 numaral surre defterine gre 992/1583-1584 ylnda Medinede bulunan blkllerin adlar

Blkler 1. Mehmed bin Csim Bl Mehmed bin Csim Ramazan bin Mehmed bin Csim mer Bostnc Mehmed Hasan el-Besr Mehmed bin Mustafa Derv bin skender

2. Ahmed es-Sbn Bl Mehmed bin Ali brahim bin Mehmed Mustafa bin Abdnneb Mehmed bin Muharrem brahim Derv Mehmed Hasan bin smail mer Bl Bekir

225

3. Hseyin bin Abdullah Bl Hseyin bin Abdullah Mehmed bin Ahmed Karal Al bin Abdullah Mehmed bin Yusuf Mehmed bin Vel Mehmed bin Nash Mus bin Abdullah

4. Mustafa bin brahim Bl el-Mezkr Mehmed bin Ahmed ed-Dvd Hasan bin Refiddin Mehmed bin Mustafa Vel Mehmed bin Mustafa ed-Derb Hasan bin Abdullah Mehmed bin Abdnneb

5. Hasan es-Syi Bl Bill bin Abdullah Derv bin Hasan Bekir bin abdullah Hasan bin Hseyin es-Seyyid Habb Mehmed bin Hseyin 226

Yusuf Al

Topkap Saray Mzesi Arivindaki 1316 numaral surre defterine gre 998/1589-1590 ylnda Medinede eitli askr gruplarna mensuplarn adlar

Nevbetyn- Kadm Cemat Mehmed bin Mustafa Ahmed bin Mustafa brahim bin Hseyin Mehmed Sinn Sefer avu el-Mimr s bin Mehmed Ahmed erkes Mehmed Yahy Biyle bin Abdullah Revs Mehmed Vel Mehmed bin Naff Mehmed bin Abdullah brahim bin Abdullah Hvir Abdullah Hzr bin Yusuf Hasan bin abdullah Kvn Abdullah 227

Gnlller Hsrev bin Abdullah Sleyman bin Abdullah Ahmed bin Mirz Hidberdi Mehmed Ali bin Mehmed Cafer bin abdullah

Tfekiler Mustafa Mehmed Yusuf bin s

erkesler Hasan bin Abdullah Ali bin Mehmed Hzr Ramazan bin Ksm Mehm Bsna Mehmed bin Ahmed erkes Mustafa bin Mehmed Sinn Suheyl bin Abdullah Muzeffer bin Abdullah Sleyman abdullah

228

Mustahfzlar Ali bin Abdullah mer bin Osman Mehmed el-Msr

Nevbetiyen-i Cedd Ahmed avu Hasan erkes Mustafa bin Abdurrahman Mustafa Hamza bin Mehmed Ahmed bin Abdullah Mehmed bin Abdullah

Gnlller Mehmed bin brahim brahim bin Abdullah Fereh bin Abdullah ys bin Abdullah Al bin Abdullah avu brahim Hasan Ahmed bin Mahmd Hasan bin Abdullah Ebul-Ferec Mus Mahmd 229

Berviz bin Abdullah Yusuf bin Abdullah Uru bin Mem

Tfekiler Al bin Mehmed Abdurrahman Mehmed Hseyin bin Ahmed Kvn bin Abdullah Hasan bin Abdullah brahim Abdullah Ksm bin Bl Davud bin Abdullah Sleyman Abdullah Hasan bin Refiuddin Yusuf bin Abd el-Yemen

erkesler Bekir bin Abdullah Mustafa bin Receb Mehmed bin Mustafa Behram bin Mem Rdvn bin Abdullah Mem bin Abdullah Cl bin Abdullah 230

Mustahfzlar Bl bin Hasan Mehmed bin Vel Mehmed bin Abdullah abn bin Abdullah Mehmed bin Hseyin Hasan bin Abdnneb Yusuf bin Abdullah Mehmed bin Hasan el-Beytr Al bin brahim Ahmed bin Yusuf Ahmed Al Mus bin l Arap Ahmed Kecek Sleymn bin Abdullah Salh bin Abdulazm Ksm bin Abdullah el-Heccr Yusuf bin Vel yl- Ramazan Mehmed bin Abdullah Mehmed bin ys

Hsariyye yl- bn Abdullah es-Sbi Aavt- Icale 231

smail avu Hasan bin Abdullah Mehmed bin Al el-Mslmn Mehmed el-Habbz el-Hadd Muzaffer bin Abdullah Mehmed Muhyiddin Mehmed Abdullah Hasan Ali Osman

Blkler 1. Mehmed bin Hseyin Bl Mehmed Abdnneb el-Mezkr Yakt bin Abdullah Mehmed Mehmed bin Mustafa Derv bin skender Abdnneb bin Al Yakt bin Yahy Abd bin Al brahim bin Mehmed

232

2. Mehmed bin Ahmed erkes Bl el-Mezkr Suheyl bin Abdullah Mehmed bin Abdullah Mustafa bin Abdnneb Mehmed bin Sleyman Mehmed Derv bin brahim Hasan bin smail Abdlbk bin Mehmed Yakt bin Abdullah Abdullah bin Al

3. Ahmed bin Mehmed Bl el-Mezkr Mehmed bin Yusuf Hseyin bin ... Mehmed bin Mehmed Azv Mehmed bin Nash Mus bin Abdullah Ahmed bin Hseyin Al bin Ahmed Mehmed bin Mehmed el-Hamm Yusuf bin Abdullah

233

4. Mustafa bin brahim Bl el-Mezkr Mehmed bin Mustafa Yusuf bin Ferhd mer bin Nsr Ahmed bin Mehmed el-Msr Hidvedr Derv bin Karagr Rdvn bin Abdullah Mustafa Mahmd bin Ahmed

5. Al bin Abdullah Bl el-Mezkr Hseyin bin Abdullah Mehmed bin Al Bill Abdullah Bekr bin Abdullah Derv bin Hasan Al bin Bervne Hamad bin ahmed Mehmed bin Abdullah Osman bin Abdullah Al bin Hasan

234

Askeriye Eklenenler yl- Mehmed Aa yl- ahmed Kethuda Sade yl- Kbil Abdullah yl- Hseyin Zdl-Hayr Snbl yl- Necb Hebc Zdl-Hayr Fyde yl- Mehmed Aye Ber Tuhfe yl- mer Halfe yl- Karagz Mercne Hadce el-Medbye Hayrullah Ftma Mercn Hskye el-Meribye Sade yl- Ahmed Mahmd Sliha bint-i Al 235

Ftma bint-i Al yl- Mehmed bin Muharrem yl- Mehmed bin Ahmed yl- Mus bin Abdullah Ftma yl- mer bin Osman yl- es-Seyyid Habb yl- Hasan el-Beser yl- brahim bin Mehmed Sadddin el-Acem Bill er-Rm Mehmed el-Hamdn Abdurrahman Abduukur brahim Hasan Kmer Mehmed Behrm el-Hayyt Kelerc Ahmed el-Yemen Mehmed bin Abdullah Seyyid Sddk el-Yemen Al ed-Duru Hamza bin Cafer Kurey bin Ebis-Sud Ahmed el-Akkm Ebu Al Al 236

Bahita yl- Ahmed et-Tabbh Al bin Biyle Abdullah yl- lys Muhyiddin yl- Mehmed el-Msr yl- Al el-Halvn Gazl yl- Hasan Nizm yl- Bill Yusuf el-Havnk el-Meczub mer el-Hnk yl- Suheyl Hebc yl- Hasan el-sil yl- Hasan brahim yl- Halil bin Abdullah Fereh Mehmed ez-Zeml yl- Mehmed el-Bitr Mbareke yl- Hseyin Utek- Mehmed avu Sade bint-i Abdlazm Bill Yusuf el-Hnk Reyhn 237

el-Hac Al es-Sagg Evld- Fahrddin el-Badd yl- Ftma es-Seyyid Mehmed Slh bin Atiyye yl- brahim Mehmed Hasan bin Al es-Sayis el-Msr Sleyman bin Behrm es-Seyyid Habb Al bin Ahmed Mehmed bin Muhyiddin el-Acem Hamid el-Hind es-Seyyid Abdullah Molla Mehmed Cubrn Sm yl- Mezbr

Aa Mus Aa- Nevbetyn- Cedd yl- Cafer yl- Yusuf el-Yemen yl- Mustafa Drz yl- Sleyman bin Abdullah yl- Muhyiddin Umml-Heyr yl- Hasan el-Abbs Mcr es-Syi 238

Sleyman es-Syi Abdulkdir el-Veml yl- Abdullah en-Nib Vlideh mer bin Bl Al el-Kurey Sade yl- Yakt Muze yl- Ahmed Uru Ferec yl- Al bin Abdullah Umahta es-Saidye Bahte Fyde Rmnye brhm Hamze el-Mekk yl- Cafer yl- Mustafa yl- Nash bin Abdullah ihabeddin Rbin yl- Cafer yl- Edhem yl- Yetmr El-Hacce Asl 239

Ftma yl- el-Krd Mehmed el-Cem yl- el-Hc Mehmed el-Hris Slih bint-i Al el-Msr Mustafa bin lys Hdice er-Rmye yl- Yakt Yakt bin Abdullah Halme Receb e-m Hasan er-Rm Fakih evld- s bin Mahmd Hasan bin Ahmed

240

Babakanlk Osmanl Arivindaki 1 numaral surre defterine gre 1009/1600 ylnda Medinede fakh kadnlarn adlar Sadet bint el-kd Cell el-Hanef Ftma bint e-eyh Mehmed bin rk Sadet bint Fahrddn el-Ayn Ftma bint Osman Annba bint Ebul-Fere el-Yemen e-erfe meryem bint es-Seyyid Hseyin Umhn bint Ahmed el-Haccr el-Amr Vesme bint Ksm Ftma bint Ebus-Sade el-Kzrn Hadce bint Mehmed Yusf el-Ansr Ftma Abdulvehhb el-Hanef Umul Fere bint Al e-erfe Thire bint es-Seyyd Bayazd e-erfe Amatul-lh bint el-Hekm e-erfe Rkeyye zevce-i Mehmed el-Kzrn Ftma ve Fzla bent-i el-Molla Aladdn Azze bint Um id et-Tst Sit bint Salahddn Ftma ve Umul-Fere bent-i e-eyh el-Hasd Ftma bint e-eyh Mahmd Umul-Hseyin bint Ahmed Meryem bint Abdullh en-Nr Sade ve Ftma bent-i Abdurahmn bin Subh 241

Zeynep bint Abdlkdr bin Ksm Aye bint Mehmed bin Al Sade bint Mehmed el-Hnk Zeynep bint ahmed bin Mehmed eyhl-Ferrn Seleme bint Meryem es-Ssa Umul-Fereh Um Mustafa bin Mehmed Sliha bint Ahmed Zeynep bint Osman Aye er-Rmyye Ayn Htn Zevce-i Sinn Halfe er-Rm Sliha bint Ebul-Fere bin Hamidn Aye Zevce-i Mustafa Ziyde Htn Sh Ekbel el-Hindyye mstevlide-i es-Seyyid Hasan es-Semerkandi Sn Harem-i Mid-Harem Sbika Dell bint Abdssamed Mslim Sade bint Abdssamed bin Mslim Amina bint Al et-Taiz Umul-Hayr bint Abdullh el-Vebr Meayih bint Osmn Ftma bint Safa-i Medine Zeynep bint Mehmed el-Yemen Nyye ve Zeynep bent-i ebubekr en-Neccr Amna bint myye Rahma bint Ebul-Yevm 242

e-erfe Rmyye bint el-Habbz Ftma bint Abdlazz e-erfe Um Mansr e-miyye Ftma ve Fzla bent-i Hadce Simsime Zevce-i Hasan Tbuz-zaman mstevlide-i Tuhuruddn Mavre mstevlide-i e-eyh Hams Ftma bint Abdullh el-lt Gazl vlide-i Ahmed bin Al el-Yzc Rahma bint Al er-Reyn ve Htn bint brhm el-Hind Ayda bint Mehmed Al el-Hemezn Ulem bint ... Hadce bint Yusf Ftma er-Rkyna zevce-i Mehmed en-Nr Ftma bint Mehmed bin lm Hadce bint Muhyiddin el-Mderris Aye bint Yusf tbi Mehmed Ta Azze bint Sleymn er-Rm Hirre Zevce-i e-eyh Ebul-Ksm Meryem el-Krdyye Sliha Zevce-i Sleymn bin Mehmed Ftma bint Mehmed bin Bill Ftma ve Fzla bent-i Mehmed bin Yahy Rkeyye Zevce-i Molla Hasan es-Semerkend e-erfe Ftma el-Alevyye Ums-Seyyd Mahrs Umul-Hasan bint Mehmed 243