FEN BLMLER ENSTTS

Mimarlk Mimari Tasarm Yksek Lisans Program

2007-2008 Gz Yaryl

FAT 001 PROJE 1 DERS

MEKANLARI TKETMEK VE TKETM MEKANLARI RETM NSANIN VE ALIVER MERKEZLERNN ARASALLATIRILMASI

r. yesi: Yard. Do. Dr. Hakk YIRTICI

r : 0609361035 Osman EN Mimar (.K..)

ZET

Feodalizmden kapitalist sisteme gei her eyde olduu gibi toplumun en ok kltr eleri zerinden ilerlik bulmu olup, ekonomi politii stratejisi gdm zerinden yeniden tariflenerek okunur duruma gelmitir. 19. yzyl ortalarndan, 20. yzyln ikinci yarsna kadar olan srete rgtlenen kapitalizm, retim dzenini de sistematize ederek retim aaralarndaki organizasyon pratiini insan zerine de kaydrarak bireyi de karlarna bir ara konumuna indirgemitir. Bu sistemde retimin zaman ve mekanla saniye saniye planlanmas, sisteme hizmet eden bireyinde kontrol altna alnmas ve koordine edilmesi anlamna gelmektedir. Ama ve sonu bireyin baboluunu tesadflere brakmamak, birbaka deyile, arasallatrmann baarsn arttrmdr. Yani birey kendini bir demir kafes ierisinde yeniden tarif bulmu, herey sistematize ile bylenmiesine ilerken, birey iinde adeta d dnyann bys bpzulmutur modern dnemde. 20. Yzyln ikinci yarsna kadar olan moder dnemin bys bozulmu olan dnyasn yeniden byleme ii bu dneme kart postmodern dnemin neon kafesi ile son bulmutur. Bu dnemde modern dnyann katlklarna yer yok gibi grnse de, arasal aklc dnce yine kapitalist sistemle birlikte iler ve bu tahlilde de dnecek olan retim ilikilerinin yanna tketim rgtlenmesi de katlverir. reten bir ara olarak grlen insan artk bu yaftayla da kalmayp retim iin tketen bir ara haline dntrlmtr. Artk bu yeni sreteki birey tipi tketim edimi ile kendine yeni hazlar kefedip yine yeni bir dnya dzenine adm atarak, yaad neon kafeste tekrardan bylenmesinin pratiini grr. Bu pratiin gerekletii mekanlarda, mekanlar tketmek yoluyla oluan tketim kltrndeki popler kltr esi bir olgu haline gelen tketim merkezleridir. Burada yaratlan eitli enstalasyon ve simlasyonlarla birey yeniden bylenir. Bu almann ana anlat eksenini 20. ikinci yars ve 21. yy. ilk yarsndaki dnemin deien retim tketim ilikileri alannda alveri merkezlerinin anlamsal ve mekansal dnm hicvinin incelenmesi ve irdelenmesi oluturur. Bu incelemenin amac son yzylda kapitalizmin dntrd retim tkeim ilikileri ile insan ve toplum yaamna sunulan yeni olgularn zmzan mekan ve yer kavramlar ile yeni kentsel mekanlar zerinde nasl bir dnm gsterdii ve eletrel getirilen sorgulama fikriyatdr. Giri ksmn ieriinde anahtar kelimeler olarak konuyu anlatabilecek olan kelimeler insann, mekann, zamann rgtlenme ve arasallatrlmas, mekanize edilmesi, kontrol altna alnmas ve kimliksel kavramlarna getirilen eletirel bakn tahlili olmutur. Birinci blmde kapitalist sistem ierisinde retim tketim ilikilerinin kuramsal geliimi, bu balamda tasarma yansyan kriterlerin neler olduu grlecek ve bunlarn nasl ekillendirecek olduu kulanm ve kullanc ilikilerindeki yansmalardan okunacaktr. kinci blmde ise insan standardizasyonu ve yaamn rgtlenmesi ele alnacaktr. nc blmde bu rgtlenmenin deien tketim alkanlklar-alveri merkezleri mekan zerinden okunmas blm tartmas ile drdnc blmde, alveri merkezleri rneklemesi ile somutlamas yaplacaktr. almann son blmnde ise yukardaki kriterler bal altnda lkemizdeki rneklerden sunu ile elde edilen bulgular alveri merkezleri rneklemlerinde deerlendirilecektir. GR Yirminci yzylda tarm toplumundan endstri toplumuna gei srecinde yaanan hzl dnm ekonomik ve toplumsal yapy etkilemitir. Gndelik yaamn koullar, yaam
2

biimleri, deer yarglar deimitir. Yaanan deiimin sonular dier alanlar ile birlikte mimarlk alann da etkisi altna almtr. Tketim kltr, hzl tketip yeniden retmek zerine kurgulanm sistemin gelitirdii bir olgudur. Bu alma endstrilemenin etkisiyle deien ekonomik sisteme paralel olarak toplumsal yapnn da deitii dncesini benimsemektedir. te yandan gnn ekonomik yapsnn gelitirdii tketim kltrnn dourduu tketilebilmek iin sesini ykseltmek ve tketiciye ulaabilmek zorunluluu mimarl da etkisi altna almtr. retici-mimar, tketici-iveren arasndaki iletiimi glendirmek iin marka kavramda desteklenerek devreye alnmtr. Tketim olgusunun ayrntl irdelenmesinde ve mimarlk alannda karmlar yapmak zere yntem oluturmakta, Baudrillardn tketim toplumu isimli almas balca eser olarak benimsenmektedir. Jean Baudrillard (2004) tketimi yle tanmlamaktadr: Tketimin (sadece nesnelerle deil, kollektivite ve dnyayla) etkin bir iliki biimi, zerinde tm kltrel sistemimizin kurulduu bir sistemli etkinlik ve global bir yant biimi olduunu daha batan aka ortaya koymak gerekir. Baudrillard, tketimin sadece doal ihtiyalarn tatmin edilmesi olarak nitelendirilemeyecei zerinde duruyor. Tketim salt doal ihtiyacn karlanmas deilse o halde nasl tariflenebilir? Modern tketim; doallktan ve kullanm deerinden uzaklaarak, kazanlan, renilen, insanlarn arzu duymalar iin toplumsal olarak eitildikleri bir olgu olarak kabul edilebilir sanrm [Baudrillard, 2004]. Ayrca Joy ve Wollendrof (1995) tketim kltrnde zaman iinde yaanan deiimi u ekilde aklamaktadr: [Uztu,1999] Tketici kltrnn gelimesinde ilk deiim, retimin evin dna kmasdr. Bylece i ve oyunun, zel ve kamusaln, retim ve tketimin ayrlma sreci balamtr. kinci deiim, hem fiziksel hem toplumsal yaplardaki uyarlanma srecidir. Bu sre tketim faaliyetlerinde daha dnyevi bir deiimi ynlendirmitir. Bu dnemde tketim, kadnlar tarafndan gerekletirilmektedir. Ve tketim, retim faaliyetlerinden ayrlmtr. Gelimekte olan endstri sektrleri, kolonileme ile birlikte zengin hammadde olanana kavumutur. Kolonileme ayn zamanda Birinci ve nc dnya arasnda toplumsal ve ekonomik ilikilerin de gelimesine yol amtr. Birinci dnyada ve kolonilerde 19. yzylda endstri retiminin ktlar- rnleri dolama girmi ve pazarlar yeni bir biim almaya balamtr. retim teknolojilerindeki gelimelerin yan sra iletiim teknolojisindeki gelimeler de tketimin toplumsal yaamda kltrel bir nitelik kazandrlmasnda, tketim ideolojisinin yaratlmasnda nemli rol oynamtr. Kitle iletiim aralar bu deerlendirmenin merkezinde yer almaktadr. Ondokuzuncu yzylda, kentli nfusun
3

artmasna kout olarak okur yazar oran ykselmesi yazl basnn gelimesine ve yaygn bir okur kitlesine ulamasna neden olmutur. Bu srete toplum, birey ve mekan kavram da deien gndelik hayat balamnda sorgulanmaya ak hale gelmi, gndelik hayatn farkl ynleri ile bireyi reten ve tketen bir ara haline getirirken; gndelik hayatn iinde getii mekanlar zelikle tketim mekanlarn retilen ve tketilen aralar haline getirmitir. almamda ekonomik alanda deien retim ve tketim rntlerinin, mekann oluturulduu retim srecinde ve kullanld tketim srecindeki etkilerin tartlmas hedeflenmitir. Bu tartmadaki hedef rnekler ise son blmdeki kendi lkemizden alveri merkezleri/tketim peyzajlar zerinden anlamsal ve mekansal olarak dnecektir.

1. KAPTALST SSTEM ERSNDE RETM TKETM LKLERNN

KURAMSAL GELM

Kapaitalist sistem herey gibi karlln arttrmak iin retimdeki montaj hattna kltr de katm, retilen bu yeni imge ile de yine nce bireyi ve ardnda toplumlar etkisi altna almay
4

baarmtr kresel bir lekte. Kresel lekte ileyen bu sistemin geerliliini anlamak iin eitli uzman grlerin dedii gibi bu sistemi ekonomik bir sistem olarak alglalamak yetecektir herhalde. Dolaysiyle retim-tketim ilikileri rgtlenmesi ve dnmleri boyunca bir deiim zerine kurgulu olduu grlm; bu rgtlenmenin ise yeni yaam biimleri dourduunun syleyeni olmuuz.

1. SSTEMN SRELER

Kapitalizmin geliim sreleri genel olarak iki ayr dneme ayrlabilir. Bunlar 19. yzyl dnemi banda ortaya k ve geliim dnemleri ile 20. yzyl balarndaki asketik protestan inancndan ileri gelen gr tarzlardr. Tm bu sreler 18. yzyldaki teklnolojin geliimi ile parelel halde seyrini ve ivmesini arttrarak sregelmitir. Yeni retim aralar, el tezgahlarnda yaplan usta ii zanaatvari retim faaliyetlerini ortadan kaldracak, seri imalatn bir montaj bandna balanacak olduu fabrika dzeneinde alacaktr artk. Bu dzenekte alacak igc de krdan kente g yolu ile salanacak olan yeni kentli fabrika iilerini yaratacaktr. Dolaysyla bu kitlelerin kendini ifade edebilecei yeni kltrler de uyuduu yerden uyanm, yeni kentlilerle beraber ortaya kendilerini tatmin edebilecekleri hedonik ve sembolik tketim kavramlar da anahtar bir kavram olarak ortaya kmtr. Bununla birlikte yeni bir tketim odakl sistem anlayn da beraberinde getirmitir. Ortaya kan bu yeni sosyal ve toplumsal anlay dahilinde, kapitalist sistem tanmn sadece basit retim-tketim ilikilerindeki yaanan tariflerelere bal kurgusal rgtlenme hareketi ile deil, toplumun dier ynleri olan; politik, ekonomik ve toplumsal pek ok dnmde de etkileyerek gitike artan bir hzla dntrme pratii iindedir.

1.1.

KAPTALZMN 19. YZYILLA BALAYAN GELM

19. Yzylla balayan bu srecin ilk olrak ingiltere iinde olmak zere, Kuzeybat Avrupa ile Kuzeydou Amerikada gelien kapitalizmi ekonomik hareketin rasyonel bir hali olarak grmtr Weber. Rasyonel kelimesi ile Weber, kapitalist iletmelerde artk verimsiz geleneksel yntemler yerine, teknik olarak verimli retim aralarnn ve bilimsel iletme yntemlerinin
5

kullanlmasn ifade eder (Bocock, 1997: 46). Dahas Webere gre tm bu kavramlarn kapitalist sistemin k geliimi ve bir gr olarak yaylmas yeterince kafi olmyp, bunun antitezinin ise bir kltr kopuundan ileri gelen bir gereklilik olduunu sav etmitir. Bu alma sistemi ile bir takm insanlarn bir takm insanlar altrarak edilen sermaye birikimleri ve ekonomik-maddi edimlerinin yine ayn srete ayn hedefin yatrmlar olarak kullanmsan desteklemeyi ngrr. Weberin Protestan etii ve kapitalizmin arasndaki ilikiyi aklayan hipotezine gre, kapitalizmin gelimesi iin gerekli olan rasyonel deerdeki kltrel deerler dizisini, ilk kapitalistlere Asketik Protestanln dini ahlaki kurallar salamt. (Weber, 2002: 133). Tm bunlar sonularn kapitalizmin gelimesi ile gstermitir bile 17. ve 18. yzyllarda. Tek bana bu sistemin bir dinamosu grevini balangta gremeyecei kesinliktir. Bunun yannda toplumdaki birok adan gelien ve deien deerler yargs yannda, siyasal ve ekonomik deerler ile gelien bilim ortam yanndaki teknoloji faktr de bu srecin katalizrleri olmuturlar adeta. Bu sistemdeki aklc karclk yntemi ile dntrlen ve deitirilen rgtlenme dzeneklerinin yannda, (fabrika ortam retim biimleri gibi vs.) gndelik hayatn ekillendirildii grne de yer verilecek olduundan sistemin yaama kltr balamndaki, gnmz yazarlarnnda dedii gibi tarz- hayattan lifestyle adl kitabndaki benzetme ile etkilenim ve etkileimlerinden birer sonular abidesi olan, sistemin ruhunun aklanmas ve etkilerinin ortaya konulmas balca faydal ana balklar olarak grlmtr. Bu nedenle de sonraki blm olan Weberin Asketik Protestan gr sistemi ile bu sistemin iinde yaad ve yaatt kapitalizmin benlii arasnda ne gibi iletiimsel kurgularn yaand vurgulanacaktr.

1.2.

KAPTALST SSTEMN ASKETK GR ERSNDEK GELM

PROTESTANLIK

Protestanln Asketik boyutu Weberin dnm ile zellikle dinde ruhun kurtuluunu dnya nimetlerinden uzaklaarak, kendini uhrevi bir yola adamasna verilen grye verilen ad olarak tanlanr. Bu tanlama 4 tehis iinde de yorumlanr :
1) 2) 3) 4)

Ana haliye 17. yzyldaki Bat Avrupada yaanan Kalvinizm, Pietizm, Methodizm, Babsist hareket.

Bu dncelerin aslnda drd de birbirine ok yakn grlerdir. Temelde bunlar birbirinden ayrmak da mmkn deildir. Bu nedenle bu drt grn anlats temelde Asketik Protestanlk olarak gemektedir. Webere gre zenginlik rahatlk tehlikesini beraberinde getirdii iin pheyle karlanmtr. nk Asketik Protestanla gre azizlerin ebedi ruhu br dnyadadr. Ama yine de Tanrnn kendilerini kutsamasn garanti edebilmek iin insanlar bu dnyada gndz olduu srece onlar gnderenin (yani Tanrnn) ilerini yapacaklardr. Tanrnn kendi ann artrma ile ilgili buyruuna, zevk iinde geen bo zamanlarla deil, sadece alma ile hizmet edilir; dolaysyla zaman boa harcama btn gnahlar iinde ilk ve en ar olandr. nsann kendi mesleini gerekletirebillecei zaman sresi okksa ve deerlidir. Bu dnce sisteminde toplumsal yaam iinde zaman kayb, bo konuma, lks, salk iin yeterli olanndan fazla uyku, alt en fazla sekiz saate kadar, ahlaki adan mutlak itiraz edilecek konulardr. nki zaman sonsuz
6

derecede deerlidir ve kaybedilen her saat Tanrnn ann artrma hizmetindeki almadan alnmtr (Weber, 2002: 122). Bu dncelerde srekli tekrar edilen zor ve srekli bir iin vurgusudur; , bu balamda her zaman iin kabul grm asketik bir aratr. Pritanizm gndelik hayat iinde insan batan karacak btn saldrlara kar nemli bir korunma aracdr. Hatta dini phelere kar mesleinde var gcnle al reetesi verilir. yaamn Tanr tarafndan yazlm kendi iinde amacdr. Bunu bilen inanl Hristiyanlar da Tanrnn bu arsna uyarak, bu frsat deerlendirirler. (Weber, 1976: 162). Bu dnce sisteminde grld zere, mesleki adan ok alma ve dine hizmet iin zenginlie ahlaki olarak ta izin verilir. U grler nda ilerleyen ilk Pritanist apitalistler ok almlardr. zellikle de Bat Avrupalalar Bu inan eliinde ok alm ve yeni yatrmlar yaparak ilerini daha da gelitirmek iin bu gr kullanmlar, ancak bu ahlaki sistem ierisinde lkse az para sarf ederek bir hayat srdrmlerdir. Asketik Protestanl benimsemi olanlarn bu dnya grleri ve yaam biimleri Webere gre kapitalist ruh olarak adlandrlan durumun ortaya kmasnda en nemli etkenlerden biri olmutur. Asketik dnce ile birlikte tketimin snrlandrlmas ve kazan peinde komann sonucunda tasarruf ve biriken sermaye fazlal ortaya kmtr. Kazanlm olann tketilerek kullnlmasna kar konulan ahlaki engeller, biriken sermayenin retim iin yeni yatrmlar amacyla kullanlmasn salamtr (Weber, 20002: 134). Bu grler kapitalizmin ana fikirleridir tezini sav eden Weber ile birlikte bu anlay 17. yzyldan sonra dinsel inlarn zayflamasyla yerini aklc biimsellii n plana karan bir sistem halini almtr.

2. RETM BMLERNDEK DEM 2.1.

TAYLORZM

Taylora gre retimin daha sistematik bir halde dzenlenmesi iin bilimsel bir yntemin kabul gerekte geerlilik bulmutur. bu gereki geerlilie gre de baz artlarn olumas gerekmektedir. Yine Taylora gre de bu artlar aada ylece sralanmtr:
1. inin bireysel yargsnn yerine bilimin gemesi, 2. ilerin kendilerini rasgele alanlarda gelitirmeleri yerine, alanlarn tek tek bilimsel

olarak seilip gelitirilmesi, yani incelenip, eitilip yetitirilmesi,

3. Ynetimin alanlarla ibirlii iinde olmalar. 7

Bu artlarn salanmas ile birlikte, problemin tamamen iilerin ellerine braklmas yerine, gelitirilmi bilimsel kurallara uygun beraber alma salanabilecektir. O dnem iin retim alannda bir yenilik olarak kabul edilen Taylorun bilimsel ynteminin uygulanmas ile birlikte, ii ve yneticilerin gnlk ileri verimli bir ekilde paylamas da salanabilecektir (Taylor, 203: 78). Bu sisteme gre kabaca hedeflenen retimin her aamasnn planlanmasyla hibir olumsal harekete izin verilmeyip, tamamen sistemin sistematikletirlimesi ve kronometrik olarak denetlenmesi ile alanlarn yalnzca i gren birer makine gibi grlmeleri ile retim ruhunun manevi olarak ta dikte edildii bir sistem anlaydr. 1.2.2. FORDZM Yeni gelien teknolojik imkanlarn varl daha da sistemetikleen retim biimlerindeki aklc arasalln aslnda temelde Taylorizmden farkll bulunmamaktadr. Fordizm 1914 ylna gelindiinde Henri Fordun otomotiv sektrndeki montaj hattn kurmasyla balamtr. Bu sistemin ana karakteristii de bu montaj hatt gibi bir hat zerinde sreklilik ve arasal rgtlenmenin aklcl zerinde kayarak ilerlik salar. Taylorizmde planlanan seri retim mantnda montaj hattnn iiler tarafndan oluturulmas ile alanlarn planlanan montaj hattndaki iletimi kendilerinin yapmas edimi mekann almas balamnda zamann ve igcnn kullanlmasnda bir sarfiyat, yani kayp igc yaanmas sorununun Fordist sistemde makinelerin bir montaj hatt ile yanyana getirileriek birletirlmesi ile oluan sistemde elemanlarn yapm oduum iletimsel adan yaan kopukluk ve durgunluk son bulunmutur. te ikisinin ayramasndaki en byk ve nemli nans fark bu montaj hattn makinelemesidir. Yani insan faktrnn yerini giderek makinann almas yeniden tariflenen bir makinalama olgusu sistematii ierisindedir. Fordizmi Taylorizmden ayran en byk ikinci nemli gr ise toplumu da yeni gelien bu sistemin devamll iin kendi ekonomik gr ierisindeki mantnda retim aktivitesini tketime dntrecek toplumsal yeni tr ve ekillerdeki psikolojik basksn arttrmak eilimi olmutur.

1930 lu yllar izleyen sava dnemi seferberlii srasnda, iiler montaj hatt retimine kar direnie gemi olsa ve kapitalistler de merkezi denetimle ilgili olarak kayglansalar bile, bu dnem geni lekli planlama ve emek srecinin tam rasyonalizasyonu anlamna gelmitir. nk sava iin hereyin seferber edildii bir ortamda bu sistemi reddetmek ne iiler, ne de kapitalistler iin kolay deildir (Harvey, 1197: 149). Sava sonrasnn fordizmi, yalnzca kitle retiminin rasyonelletirilmesi zerine kurulmu, ekonomik hayat etkileyen sistem deildir. Yukarda da belirtildii zere, daha ok btnsel bir yaam tarz olarak kendini gstermitir. Kitle retiminin beraberinde getirdii standartlama, ayn zamanda yepyeni bir estetii ve kltrde bir metalamay da dourmutur (Harvey, 1997: 159). 1960lardan sonra fordizme ynelik tepkiler ba gstermi, tepkilerin ana eksenini de youn standartlamann yaand skclk ortam oluturmutur. Buna mukabil fordizm kar yeni bir
8

eilim olan post fordist sistemin ayak sesleri 3. dnya lkeleri dahil olamak zere fordist sistemin kt bata Amerika olam zere btn dnya lkelerinde hissdilmitir. Fordizmin 1973 ylnda son bulduu kat sistemine karlk bata kapitalizmin bakentleri olamak zere Afrika lkelerinden Asyaya kadar alanlarn ii ve sendikal haklarndaki iyileme yannda topluma refah dzeyinde de bir ykselme getirdii grlmtr.

2.2.

POSTFORDST STEM

Fordist sistemin zellikle ikinci dnya savandan sonra savan etkileri ile de ald youn eletrilere ynelik kat retim ve tketim odakl anlayndan 1970lere gelindiinde kart bir tepki olarak kan esnek birikime dayal bir sistemdir post-fordizm. Post-fordist istemdeki retim rgtlenmesi zellikle kinci Dnya savandan sonra sanayi, ekonomi, teknoloji ve politika alannda pek ok deiimin yaanmas ile birlikte karmak bir srele tanmlanr ahle gelmitir. Post-fordizmde fordizmden farkl olarak, iinin iblm iblm srecindeki herhangi bir retim aamasn baaryla tamamlamas yeterli deildir; iinin iyerinde deien retim koullarnn gereklerini salayabilmek iin ok ynl becerilerle donatlmas gerekmektedir. inin ok ynl olarak kullanlmasna tanyan uygun teknoloji biimi ise, bilgisayarlarn kullanlmasdr. Bilgisayarlarn gelimesi ile birlikte az insan ve az hatayla birlikte her tr parann retilmesi mmkn olmutur. Ancak, iinin ok ynl olarak alma kapasitesinin arttrlmas beraberinde yeni kontrol sorunlarn da getirmitir. Bu dnemde bilgisayar ve otomasyon teknolojilerinin gelimi olmas dolaysyla, bu kontroln operatrn iiyi gzlemleyerek kontol yada retim srecine elle mdahale etmesi yerine, video kameralar ev saysal otomasyon sistemleri ile igcnn dijital ortamda kontrol salanmtr (Belek, 1999: 69).

Post-fordizm artk sadece igren bir igcinn birikimi ile yetinmeyip, retimde alan elemann daha kalifiye olmas sisteminden yola karak, igc pazarlarn ynetmekte ve ynlendirmekte bir esnek aray gr iinde yaplanma oluturur. gc piyasalarndaki bu yapsal dnme paralel olarak, sanayi rgtlenmelerinde de benzer bir dnm yaanmtr. Byk lekli, iinde hizmet, ynetim, uygulama gibi pek ok uzmanlam dal barndran hantal sanayi yaplanmalar yerlerini, konularnda zellemi taeronlarla ilerini yrten, merkezden ancak ynetim ve organizasyon ilerinin yrtld daha kk lekli yaplanmalara brakmlardr. Bunun sonucu olarak ise, sermaye gcn ellerinde bulunduran gelimi lkeler yalnzca servis hizmetlerini verirken; iilerin hak ve zgrlklerinin ok tarifli olmad gelimekte olan lkeler dierlerinin retim ve sanayi merkezleri haline gelmeye balamlardr (Harvey, 1997:176).
9

Swyngedwna gre Fordizm ve esnek birikimin karlatrmal analizi (Harvey, 1997:202-205) Fordist retim
retim Sreci

Post-Fordist retim

10

3. RETLEN TKETM OLGUSU

Ondokuzuncu yzylda yaanan endstri devrimi, ve tarm toplumundan makine toplumuna gei sreci yzyllardr kullanlagelen ekonomik sistemin, dnmesine neden olmutur. Bu dnm ekonomik yapya kout olarak toplumsal yapy da derinden etkilemitir.
11

Deien pazar ilikileri, retimi, dolaysyla tketimi artrmaya ynelik bir politika izlerken; burjuva ideolojisi de tm toplumsal yaam yeniden rgtlemeye, dntrmeye balamtr. Tketim olgusu gnmz toplumlarnn sosyo kltrel ve sosyo ekonomik yapsnn odanda yeralmaktadr. Gndelik yaam iinde gerekleen davran biimleri ou zaman tketim kltr ile aklanmaktadr. Tketim kltr zaman iinde deiiklikler gstermitir.

3.1.1. TKETM KLTRNN DEM

Joy ve Wollendrof (1995) tketim kltrnde zaman iinde yaanan deiimi u ekilde aklamaktadr: [Uztu,1999] Tketici kltrnn gelimesinde ilk deiim, retimin evin dna kmasdr. Bylece i ve oyunun, zel ve kamusaln, retim ve tketimin ayrlma sreci balamtr. kinci deiim, hem fiziksel hem toplumsal yaplardaki uyarlanma srecidir. Bu sre tketim faaliyetlerinde daha dnyevi bir deiimi ynlendirmitir. Bu dnemde tketim, kadnlar tarafndan gerekletirilmektedir. Ve tketim, retim faaliyetlerinden ayrlmtr. Gelimekte olan endstri sektrleri, kolonileme ile birlikte zengin hammadde olanana kavumutur. Kolonileme ayn zamanda Birinci ve nc dnya arasnda toplumsal ve ekonomik ilikilerin de gelimesine yol amtr. Birinci dnyada ve kolonilerde 19. yzylda endstri retiminin ktlar- rnleri dolama girmi ve pazarlar yeni bir biim almaya balamtr. retim teknolojilerindeki gelimelerin yan sra iletiim teknolojisindeki gelimeler de tketimin toplumsal yaamda kltrel bir nitelik kazandrlmasnda, tketim ideolojisinin yaratlmasnda nemli rol oynamtr. Kitle iletiim aralar bu deerlendirmenin merkezinde yer almaktadr. Ondokuzuncu yzylda, kentli nfusun artmasna kout olarak okur yazar oran ykselmesi yazl basnn gelimesine ve yaygn bir okur kitlesine ulamasna neden olmutur.

Hal Foster (2002) ise; 20 yzylda, kltr sanayisinin aamadan getiini dile getirmektedir: lki 1920lerde radyonun yaygnlat, sesli sinemann doduu, mekanik reprodksiyonun hakimiyet kazand dnem; ikincisi ikinci dnya sava sonras dnemin tketim toplumunun retim tarzyla, Andy Warholun v.s yanstt, metalardan, yldzlardan oluan imge dnyasyla tanmlanan dnem; ncs de iinde bulunduumuz, dijital devrimin ve internetkapitalizminin damgasn tayan dnem. Btn aralarn deitii, her eyin batan renildii bir dnem [Foster, 2002].

12

Bununla beraber yollarn, ulam aralarnn artmas ve gelimesiyle birlikte insanlararas haberleme alarnda da yerellikten evrensellie gei salanmtr. ncelikle retilen mallarn eitlenmesi rekabeti artrmtr. Bu aamada yaanan rekabet sonucunda ortaya reklam kavram kmtr. Kitle iletiim aralar rnlerin reklamnn yaplmas ve daha geni kitlelere ulaabilmesine olanak salamtr. Kltr endstrisinin desteklenme biimi deitike retici ve tketici arasndaki iletiim modlar da deimektedir. inde yaadmz nc dnemde de tketim kltr yeni davran modeli gelitirmitir. Bu dnemde kitle iletiiminin, tketim kltr zerinde youn etkisi olmutur. Tketim kltr; kitle iletiimi ile tketici davran balamnda deiimlere sebep olmutur. Mimar da bu dnemde yeni davran modeli gelitirmitir.

3.2.

TKETM KLTRNN YARATTII YEN NSAN MODEL

19.yzylda endstrilemeyle birlikte ekonomik sistemin ve bunun beraberinde bireyin anlamnn da deitii zerinde durulmutu. Endstri ncesi dnemlerde birey sisteme tasarruflarn ve emeini yatrarak dahil olmaktayd. Ama yaratlan yeni sistemde birey, daha ok sistemin rnlerini tketerek sistemin paras olmaktadr. Daha nce de zerinde durulduu gibi, sistem iin artk bireyin en nemli zellii tketici olmasdr. Bir kez daha Tketim Toplumundan yararlanarak yeni insan modelinin tariflenmesi yerinde olacaktr. Baudrillard (2004), endstri ncesi ve sonras bireyleri u ekilde karlatrmaktadr: Priten kendi kendisine deer bier, kendi kiiliini en byk tanr zaferi adna verimli klnacak bir iletme olarak dnrd. retimleriyle hayatn geirdii kiisel nitelikleri, karakteri priten iin tam zamannda yatrm yaplacak, vurgunculuk ve savurganlk yapmadan ynetilecek bir sermayeydi. Tam tersine ama ayn tarzda tketici_insan kendisini haz almak zorunda olan ey olarak bir haz ve tatmin iletmesi olarak grr. Mutlu, ak, vgye boan/vgye boulan, batan kartan/batan karlan, katlmc, keyifli ve dinamik olmak zorunda olarak. Bu; temaslarn, ilikilerin oaltlmasyla, gstergelerin, nesnelerin youn kullanmyla, btn haz potansiyellerinin sistemli olarak smrlmesiyle var olmann azamiletirilmesi ilkesidir (Baudrillard, 2004). zetle, endstri devrimiyle birlikte retim hzlanmtr. Bu hzl retimin, tketilmedii srece yerine yenilerini koymas mmkn deildir. Bu nedenle, tketim kendi kltrn oluturmutur: ncelikle ekonomik ve toplumsal sistem, bireye deer verdii bildirisini yaynlayarak insanlar etkisi altna almaktadr. Daha sonra z kimliklerini ellerinden alarak yalnzlatrr ve kendini gvende hissetmesi iin sisteme dahil olmasn salamaktadr. En son da kendi eliyle yok ettii kimlik kavramn endstriyel olarak reterek srekli tketilmesini hedeflemektedir. retilen kimlikler de artk z kimlikle balar kalmayan sadece idealize edilmi birer gsterge haline gelmektedir.

13

3.3.

TKETM KLTRNDE MMARLIIN ROL

Kltrn yaylmasnda en nemli aralardan biri iletiim olarak deerlendirilmektedir. Mimarlk da kltrel iletiim biimi olarak benimsenmektedir. Mimarln toplum yapsyla olan ilikisinin aklanmasnda yle aklamaktadr: Mimarlk, yapld dnemlerin tarihini yazar ve onlara isimlerini verir. Yani mimarlk, yapld dneme baldr (Sharp, 2001). Tarihin eitli dnemlerine bakldnda mimarlk disiplininin ve mimari rnlerin iktidar sahiplerine, onlarn ideolojilerini eitli ekillerde topluma yayarak hizmet ettikleri grlmektedir. Bu nedenle, gnn egemen ideolojisi sonucunda ortaya kan tketim kltr ve mimarln tketim toplumundaki yerinin irdelenmesinde ideoloji ve erk kavramlar nem kazanmaktadr.

4. BLM SONUCU

Kapitalizm temelleri ve sreleri ile birlikte yaplanmasndaki etken faktrlerden olan Asketik Protestan grn nasl ekillendii ve ekilverdii incelenmitir. Grlen bulgularda bu ekillenmenin sistemin aklc dnm ierisinde insann arasallatrlmasndaki edimin yalnzca retimdeki makinalama ile snrl kalmayp toplumsal ve psikolojik yaantsndaki retim-tketim ilikilerini de nasl dntrd saptanmtr. almann bundan sonraki blm ise bu gndelik hayatta bireyin nasl retmek iin tketen bir varlk konumuna indirgendiinin tartlmas yaplacaktr.

2. NSAN STANDARDZASYONU VE YAAMIN RGTLENMES

19. Yzyl ve 20. yzylda retimde gelinen ekilleni tarzlar ile birlikte geleneksel dei toku tarzlar ve el sanatlar ile yaplan zaanatsal imalat tarznn deiimi ile somut olan sistem anlay yerini gnmz soyut sistematik retim alarna brakmtr. Yaanan bu deiim ayn zamanda toplumun dier ynlerinde de etkin olmu ve yeni bir anlay getirmitir. Arasal aklc dncenin hakimiyeti ile dnmn yaand ve insanlrn tek dze bir standardizasyona tabi tututulduu gnmz kapitalist anlay blmn ierik konusu olacaktr.
1. GNDELK HAYATIN RGTLENMES 14

Teknolojinin geliimi, retim sisteminin deiimi; gelimi kapitalist lkelerin byyen pazar alarnda glerini gelien teknoloji yardm ile gelimemi lke pazarlarna kaydrmas, buradaki pazar metalarnn ileyerek dier ihtiya lkelere datmas sayesinde pazarlanabilmesi ve ulam alannda yaanan tm bu deiim-geliim ikileminin yardm ile kapitalist sistem dnya zerindeki geni alanlarda yank bulmutur. Kapitalist sistemi yukarda yazl yalnzca retim tketim srelerinin deiimi ve dntrlmeleri olgular ile aaklamak mmkn deildir. Sistem kresel lekte dnyevive uhrevi olan birok yaam tarzn da deiimine tabi klmtr. Kltrden sosyal hayata, ekonomiden kamusalla kadar birok alan da bu olgu yadsnmtr. Kapitalizmin yaylm 18. yzyldan 20. yzyln ilk yarsna ve bu dnemden de gnmze kadar gelen bu iki dnemin btnsellii ile oluum gstermitir. Kapitalizm bu alma kapsamnda tabii olarak snrl gede baz boyutlar ile deerlendirmeye tabi tutulmutur. Gemi blmde kapitalist sistem ve Asketik Protestan etii ile ilgilenilen blmde deinildii zere, yazn kapsamnda sistem ierisinde akln arasallatrlmas ve buna ikin olarak retim-tketim sistemlerindeki deiikliklerin, birey-toplum-mekan arasndaki ilikileri de yeniden tarifledii hipotezi zerinde durulmaktadr. Kapitalizmin kltrel mantnn gndelik hayata etkilerini anlayabilmek iin kkleri aydnlanma dncesiyle balayan, ancak kapitalizmin kendine has gelitirdii mantk erevesinde gndelik hayat etkileyen, arasal aklc dnceden bahsedilebilir. almann bu ve bundan sonraki blmleri arasal aklclk olarak adlandrlan bu dnce sisteminin gndelik hayatn rgtlenmesi, insann ve mekann arasallatrlmas zerindeki etkileri ile tariflenecektir.

Metropolis filmindeki insann arsallatrm sahnesi

15

2. NSANIN ARALATIRILMASI

Teknolojinin getirdii bir takm serbesite maksatlardan tr yaamn baz alanlarnda bu gelimeye adeta birer tepkime niteliinde sorunlar ortaya kmtr. Makinelerin ve tm bunlarla alan baz sistemlerin ara olarak kullanlmas hedeflenmi, ama ise yaama alanlarnn ele geirilmesi ve bu glerin insann daha zgr bir ekilde yaamasna olanak tanyacak ekilde kleletirilmesidir. Bu yolda makinelerin ve bir takm somut ve hatta baz soyut sistemlerin tm insanln emrinde klesidir diyebiliriz. Ancak bu sistem anltld ve grld kadar byle kolaycl ilememkte ve pratikte baz sorunlar ortaya kmaktadr. nki insann doasnda var olan zgrk, klelemenin olduu benlikte yaayamayacak kadar engindir. nsanolu bir nevi egemen olmak istedii eyin bir klesi haline dnmtr. Hayatn belli blmlerinde; bu gerek alma alan olsun, gerekse hayat kurallarnn yaand sosyal ve toplumsal ynelimlerimizde olsun kstlama ve kanunlar belirleyicidir. Marcuse un da (1968: 212) belirttii zere teknolojinin kurtarc gc yani nesnelerin aralatrlmas, zgrlk iin bir ayak bana, yani insanlarn aralatrlmasna dnmtr.

3. GNDELK YAAMDA MEKANIN ARALATIRILMASI

Mekanda, kapitalist sisteminin ierisinde yaplan soyutlama ve salt ekonomik gdmler eliinde, gndelik hayattaki an biriktiren yerler olma zelliinden karlp, alnp satlabilen ve bu denetimle de planlamas daha kolay hale gelen yaam ve o hayata ait tarzlarnn denetimin saland yerleri temsil eder olmutur. Yani gndelik hayat artk akcl ierisinde bir szgeten geerek her an dentimsel bir hal almtr. Bu srete bireyin bedeni i gc kadar planalanan hayat ile hayaleri ve duygusall da ayn ekilde planlanr hale gelmitir. Bu planlama aralarndan bazlar olan ve bireyin kendine bitii rol kadar ald grsel etkilenim unsuru, reklamlar, kitle iletiim aralar ve popler moda akmlar tarafndan belirlemektedir. Bireyin igcnn ve hayallerinin aralatrlmas yalnzca toplumla olan ilikilerini etkilemez; ayn zamanda bireyin mekanla olan ilikilerinde de bu aralatrmann izlerini grmek mmkndr. Szgelimi, gnmz konutlarna, sanat yaplarna, okullar gibi yaplarna da bakldnda benzer bir aralatrmann izleri okunmaktadr. Gnmzn postmodern mimarlk ortamnda bu yaplarn byk bir ounluu kendi ilevsel ve mekansal anlamlarndan bamsz birtakm anlaylar sergilemektedirler. Szgelimi, teknolojinin tm imkanlar kullanlarak iklimlendirmesinden gvenliine pekok ada imkanlarla donatlm olmasna ramen gelenekseli taklit eden konut alanlarnda; her ann kameralar ve gerekli ekipmanlar ile kontrol edildii hayal dnyalar olan temal parklarda bu anlayn izlerini bulmak mmkndr. Bu yeni mimari anlay ile insanlara, gndelik hayatn ar aklclatrlm dnyasna alternatif olarak hayal dnyalar sunulur. Dolaysyla gnmz dnyasnda mekan artk bys bozulmu
16

modern dnya da bunalan insanlar yeniden bylemeye alan postmodern bir ara haline gelmitir (Ritzer, 2000: 135). almada hedeflenen sav mekann aralatrlmas olgusu iki boyutu ile ele alnm olup, bunlardan ilki mekan organizasyonunu aralatrlarak, mekann insan ihtiyalarn karlamak zere tasarlanm mekanik bir ara, makine haline getirildii mekan organizasyonunun aralatrlmasdr. kincisi ise insanlarn hayallerinin aralatrlmasnn bir yansmas olarak zellikle tketim mekanlarnda mekan kimliinin aralatrlmasdr.

Mall of America isimli alveri merkezinde yer alan Camp Snoopy imi verilen elence alan (www.mallofamerica)
4. BLM SONUCU

Deien retim-tketim ilikileri ile gndelik hayata yansyan ve bireyi etkileyen bir takm olgularn insani bedene ve mekana yansyan deiimlerinin irdelemesi amalanmtr. Kapitalist sistem ierisinde dntrlen insan tipi, standardizasyonla amalanan bir ekilde mekann da reten ve tketen bir makine olarak dnlemesi ile artk, retimdeki rgtlenmenin yetersizlii grlm olup bu olguyu tketecek yeni bir sistem anlay ve sistemin kendine yer tuttuu obje olarakta mekan kavram grlmtr. Bu kavramn en karc yaklam tarzlar olan da, tketim cennetleri veya katedralleri rnekleri ile eitli alveri merkezleri rneklemeleri arketipi verilmitir. Bu kapsamda yardmna bavurulan aralatrma ileminin mekann tasarland retim srecinde olduu gibi buna bal olarak kart tketim srecinde de kullanld fikri zerinden tartlma konusu yaratmaya allmtr.

17

3. DEEN

TKETM ALIKANLIKLARI-ALIVER MEKAN ZERNDEN OKUNMASI

MERKEZLER

Alveri, insanolunun varoluundan bu yana gerekletirdii ok eski ve temel bir eylem biimidir. Alveriin gemii bir bakma topluluun iletiimi ve yerleimlerinin tarihidir. R.Bocock (1993), srarla tketim toplumsal olarak oluturulan, tarihsel bir deiim srecidir derken hakldr. Bu sr iinde eylemin biimi ile birlikte mekansal kurgular da dnm gstermitir. Tketimin agoralarda, ak ve kapal Pazar yerlerinde balayan serveni, 19. Yzylda kapitalizmin de ykselii ile arkadlara ve pasajlara, bugnk tketim mekanlarnn atas olarak kabul edilen byk maazalara, oradan kent ii alveri merkezlerine ve gnmzde kullanlan deyimiyle tketim katedrallerine kadar uzanr (Ser, 2001; 7).
1. ALIVER PEYZAJLARI YADA TKETM KATEDRALLER

Tketim aralar olarak kast edilen bu tarz mekanlarn hereyi tketmemizi salayacak ekilde hem mekanlar hemde her trl eyi tketmemizi salayacak ekilde dizayn edilmi olmalardr. Alveri merkezlerinin tasarmlarnda temel ama, potansiyel mterilerin mekana ekilmesini salayacak ve mterilerin mmkn olduunca uzun sre ieride tutarak daha fazla alveri yapmalarn salayacak mekanlar yaratmaktr. Heyecanl, elenceli ve insanlarn iinde bulunmakatan mutlu olacaklar mekanlar yaratmaktr. Heyecanl, elenceli ve insanlarn orada bulunmakatan mutlu olacaklar mekan rgtlenmeleri zerindenki okumalarda ok sabit bir saptama ile alveriinde daha fazla olaca kesinliktir. Kapitalist sistemin kendine zg mant ierisinde dntrd bu mekan kurgulamalarnn paralel aksiyalinde gelien kentlerinde etkileniminde sz konusu merkezler yeni mekansal oluumlara yer am ve bir takm mekanlarn yabanclar tarafndan tketilmesi ile son bulan yeni ekim merkezi rantlar yaratmtr.

18

Gruenin alveri merkezini kentsel gelimenin ekirdei olarak gren anlayn ifade eden diyagram (Leong, 2001) bu gelimeyi dndrc bir ekilde rneklemektedir.

2. ALIVER MERKEZLER - TRKYE RNE

Gelimi rneklerini de ilk olarak Amerikada grdmz alveri merkezlerinin ehir d ve banliylerde ortaya kt grlmektedir. Bu blgeler merkezin dndaki eperler olarak merkeze eitli (alveri merkezleri gibi vs.) yap stoklar ile tutunmaya alan blgelerdir. Bu blgelerdeki insanlarn yaam alanlarnn genilemesi ve buna paralel olarak deien ve srekli ilerleyen ihtiya koullarnn karlanmasna ynelik yeni merkezler oluumu ve bu merkezler ierisinde de arlkl olarak alveri merkezlerinin yer ald grlr. Zamanla imdiki alveri merkezlerinin prototipi saylan malllar olumaya balar. nsan kitlelerinin zamanla younluk oluturduu bu blgelerde ticaretin kendine yer bulmas srecin olaanlklar arasnda yer tutmutur. Alveri merkezlerinin de zamanla bu ihtiya malzemelerinin retiminin seri ve bol bir biimde ucuzluk ve kalite sloganlar ile bulutuu, tketicilerin sunumuna ald yerler olarak mekan bulmas sistemin bir kurgusu olarak planlana gelmitir. Bizde ilk rneklerinin Amerikadan ok daha sonra tketicilerle tant gz nnde tutulacak olursa altyapsal zeminin msait olmas sebebi ile olsa gerek, mekan ve yap tipleri ile planlamann ayn zeminde rtt grlr. Ancak bu rtmenin dkkan ve maaza biimlenilerinde farkllaarak ayrld nemli nanslardr. Bizdeki temel farkllk olarak Batdaki, zellikle de bu merkezlerin ana vatan saylan Amerikadaki rneklerinden ekonomik karakteristiklerin oluturduu byk yaplanma tarzlar deil de kk maaza market spermarket veya hipermarketler ile varln gstermesidir. Trkiyede ise Amerikadan farkl olarak kurulamayan yeni ekirdek kentlere bal alveri merkezlerinin karayolarnn kesiimi ve kent iinde kalan nfusun varl sebebi ile de banliylere tanamamas esidir. 1980'lerde tm dnyayla birlikte, Trkiyede de zaln Babakanlnda yeni Neo Liberal politikalarla gelien alveri merkezleri olgusu ilk olarak zaln Houstondaki The Galeria alveri merkezini rnek alarak yaplmasn istedii ve 1988 ylnda alan Ataky Turizm Kompleksi iinde yer alan Galeria Alveri Merkezi ilk rnektir. Bundan sonra rnekleri bata stanbul, Ankara, zmir gibi byk metropollerde olmak zere Anadolunun birok kentinde yaygnlaan alveri merkezleri gnmze ok hzl ve byk lek ile saylarda gelen bir gelime eilimi gstermitir.
19

Bu yeni alveri merkezleri aldklar blgelerde ticaretin ynn ve akn deitirmekte, insanlar kendine akn akn ekmektedir. Grbilekin bu alveri merkezleri hakknda, Galeria rneinden hareketle, tespitine gre bu merkezler kutsal mekanlar gibi mistik bir niteliinin olduunu vurgular. Ona gre bu mekanlar ylesine uranlan mekanlar olmaktan ziyade ziyaret edilebilen bir yer. Ama aslnda ne bir ar nede bir mabet. Bir ok adan bir mesire yerine, en ok mallarn sergilendii ve seyredildii, metann ziyaret edildii bir fuara benziyor (Grbilek, 1992;27).

3. BLM SONUCU

almann bu blmnde tketim mekanlar olan alveri merkezlerinde mekann dnm ve Trkiye dnya rneklemesi yaplmtr. Tketim mekanlarnn ilk blmde neden alveri merkezleri zerinden tarif edildii ile tketim alkanlklarnn ne zerinden dnt zerin bir zemin oluturulmu, ikinci blmde bunun zerine gnderme yaplan alveri merkezleritketim katedralleri benzetmesi ve son blmde de Trkiye rneklemesi ile bitirilmitir. Gnmz tketim toplumunun olumas ve rneklemelerle devam edilecek sonraki blmn iki boyutta altyapsn oluturan bu blm bir altlk olarak alveri mekanlarnda aralatrmann gerekletii mekan organizesi ile mekan kimliklerinin deiimi vurgulanmak istenmitir.

20

4. ALIVER MEKANLARININ ANLAMSAL VE MEKANSAL DEM

Trkiyedeki mekansal deiime rneklemlerin verilmeye balamasndan nce gndelik yaamn estetikletii alveri mekanlarnn deiimi Trk ehirlerinde, iki dnemde ekil bulmutur. Bunlarn birincisi 19. Yzylda yaanan Avrupadaki ekonomik deiimler ve Osmanldaki Batllama hareketi sevdasdr. Bir dierinden ise 80li yllardan sonra yaanan kresel lekli Neo-liberal ekonomik politikalar olarak sz edilebilir. Bu erevede gnmzde retim-tketim ilikileri balamnda alveri merkezlerinin anlamasal ve mekansal dnmne eletirel bir bak asyla yaklarsak, kapitalizmin tm Dnyada ileyen soyut zaman-mekan anlayyla dntrd ekonomik sisteminin mant ierisinde Trkiyeyi de ileride verilecek rneklerle bu katagerizasyon arasnda grebiliriz.
1. TRKYE RNEKLER

Karakteristik olarak rneklemelerini daha da oaltabileceimiz ve hzlar ska artan alveri merkezlerinin Trkiyede 200 olan says ve 25 milyar dolar olan tahmini bedeli ile 5 yl iinde yaplaca tahmin edilen 300 alveri merkezi ile 50 milyar dolarlk bir yatrmn olduu sektrde, stanbul bata olmak zere Anadolu kentlerinin sorgulanmas gerekirse, stanbulun u anda 18 milyar dolarla ba ektii ve ileride bunlarn en okta jenerik kentler yaratan kapitalizmin soyut sistem anlay ierisinde bir k collapse yarataca sav mekansal olarak aada stanbul Metro-City Millenium rneinde mekansal ve insani aralatrma balamnda eletiri bulacaktr.
1.1.

METRO-CTY ALIVER MERKEZ

stanbul MA alannda kalan ve tasarmclar Doan Tekeli ve Sami Sisa olan alveri merkezi maslakta bulunmaktadr. Yapy genel olarak tipik yeni alveri merkezlerinden ayran ve btnletiren elerin banda lks yaamn birer simgesi haline gelen ehrin iinde ama ehrin kalabalndan, stresinden her trl olumsuz etkisinden soyutlam steril bir hayat vadeden ofis ve konut bloudur. Dier bir ayrm ise elence temasna yaplan zayf vurgudur. Dier rnekleri ile benzerlik gsteren yanlar ise temelde bir alveri sokan andran bir galeriye bakmasdr. 4.1.1.1. MEKANININ TEMSL BMLER LE OYNAMA
21

Metro-City Alveri Merkezinde mekan organizasyonunun aralatrlmasnn irdelenebilmesi iin, almann nceki blmlerinde incelenmi olan zamann ve mekann temsil biimleri ile nasl bir rgtlenme ierisinde bulunduu ile bireyin kontrol mekanizmalar ile denetim altna alnnn onu disiplinesi hatrlanmaldr. Zamann rgtlenmesi:
o

Metro-City alveri merkezi de dier birok tketim mekanlar tasarm ilkelerinde gzetildii gibi zamann mmkn olduu srece ieride geirilmesi zerine baz kurgular zerine kurulmutur. Giri k kaplar snrl ve belirli noktalara indirgeyerek aralatrlmtr. Yine bir ok alveri merkezinde olan sirklasyon burada karlkl olarak birbirlerine bakan ve bir atriumla blnen iki tipik Trk alveri soka gibi iler. Bu sokaklarn koridor balar ve koridor sonlar dnda birbirlerine ara bir kpr ile balanmay dolam ve tketim mekanlarnn vitrinleri olan maazalarla temas asndan srtnmeyi arttrc faktrlerdir. at ve vs. klk alabilecek sistemlerin kurgusu psikolojik bir etmenden te gitmemektedir. Buda insanlarn ieride gerek zamandan koparlp soyut bir zamanda soyutlanan dier eyi mekan tketmeyi amalar.

Makineleme ve retim band teknii

o

Ynlendirmelerin arasal aklc bir teknikle snrl say ve noktasal yerlerden oluu, insanlarn montaj band olarak grlen merdiven ve yryen merdivenlerin yannda asansrlerle dey tanmasna karn yatayda bu ilem maazalar katnn nnde srekli deien rn ve vitrin dzenlemeleri srtnmelerini gerektirir.

22

at Iklklar

Atrium

Mterilerin tketim isteklerinin srekli uyarm salanmas, konfor koullarna da zel bir nem gsterilir. Buda merkezdeki byk lekteki tesisat katlarna yaplan yatrmlarla salanr. Ama her eyin sterilize ve hijyenik bir ortamda rahata yaanlabilir olduu kansnn bu mekan iin tekrarlanmasndan ileri gelir. Bu sadece klimatize deil, bir yanlsamadan ibarettir aslnda.

o Kontrol
o

Merkez ierisine girilerin dier alveri merkezleri rneklerine bakldnda daha rahat bir hava vermesi de mteriyi skmama asndan dnlen, ancak kendilerini gvenli bir ortamda hissetmelerini salayacak teknolojik aletleri kullanmaktaki ve verilen bu havadaki 160 adet gvenlik kameras grntleri de yine i ve d dnyaya alnan bir gvenlik nleminden ok gvenlik yanlsamas yaratr.
2. BLM SONUCU

Deien retim tketim rntleri ierisinde yaanan anlamasal ve mekansal deiimlerin rgtlenmesindeki rnekler Trkiyede ilk olarak rastlanan 1980 lif yllarda alveri merkezi kltr ile balamtr. Bu srecin ierisinde kapitalist sistemin dntrd ve kendi ekonomik mantna benzetmeye allan mekanlarn kimlik ve ara olma sorunlarndan
23

Trkiye rneklemeleri zerinden somut yorumlar getirilmitir. Aadaki son blmde ise tm bu almann ierdii veriler analiz edilerek bir yarg olgusuna varlmak hedeflenmektedir.
5. DEERLENDRME

Mekanlar oluturma edimini salayan mimarlk disiplininin eitli sosyal ekonomik ve kltrel sistemlerin etkileiminde kalaca gnmz kapitalist sisteminin etkilerini yok sayamayaca ve kendine zg bilgi alan iinde kalamayaca artk ska vurgulanan bir sylem halini almtr. Ancak gnmz mimarlnda bu edimlerin ok daha farkl ynler ekilerek sisteme anak tuttuu ve mekanlar retmek iin oynanan zaman ve yer kavramlar zerinde aslnda tketilen mekanlar yaratt olgusu kanaat kazanmtr. Kapitalist sistem ierisinde mekan, insan ve zamann kullanm biimlerinin deiimi ile makineleme mant gdmnde akln aralatrlmasna gidilmitir. Aslnda Taylorizmle balayan retim biimlerindeki deiim yeni tketim tarznn oluumu iin yaplan ve de onu ortaya karan birer retim sistemi kurgusundan te gidememitir. Her nekadar iyi ynlerinden biri olan ve fordizmle gelien postfordizmle de dorua ulaan retim biimlerindeki dnn getirdii bir toplumsal rahatlama ve refah dzeyinden bahsedilse de olayn boyutlarnn en azndan mimarlk ve mekansal olarak yaratt almlar bakmndan byle deildir. Kkleri aydnlanma projesine dayanan ve Modenizmle birlikte post-modernizmin neon kafesi ierisinde gelinen noktada retimin sistematikletirilmesi ile son bulmu ve postmodern dnemde insan noktasal olarak bireysel dlerinin imgelemine kendini brakmtr. Tarif edilemeyen tketim olgusu ile adeta yendientatmin olamayan kendisini bulmutur. Bu balamada oluturulan almada tm bu altyapsal deiikliklerin geldii son nokta olarak arpc bir rnek baznda alveri merkezleri mekansal olarak deerlendirmeye tabi tutulmutur. Yaplan bu deerlendirme sonucu grlen bulgularda ise kapitalizm mant ile gelinen son noktada homojenleen yaam tarzlar ve mekan anlaylar, eitli terr ve afetler gibi yine dier baz somut rneklerle ele alnacak olursa yeniden sorgulanmaya ak hale gelecektir. Bu da iin baka ilgin bir yndr. nk gsterilen refah ve gvenlik dzeyi kavramlarna olan inan derinden sarslm; toplumlar zerinde korkuya dayal bir paranoya ortam oluturulmutur. Bu balamda mekann aralatrlmas srecinin temel elerinden biri olan denetim olgusu da nem kazanmtr. Gelecekte mekann oluturulmas ve kullanlmas srecinde bu olgunun daha da nem kazanaca vurgulanabilir. KAYNAKA: Baudrillard, J, Tketim Toplumu, Ayrnt yaynlar, stanbul, 15,24-28, 32-35, 47, 55, 68, 87, 96-98,109-112, 138-156, 212-214 (2004) Bocock, R., 1997. Tketim, eviren Kutluk, ., Dost Kitabevi, Ankara. Foster, H., Tasarm ve Su, Gen E., letiim Yaynclk, stanbul, 25, 65, 70, 83-84 (2002). Grbilek, Nurdan; 1992, Vitrinde Yaamak: 1980lerin Kltrel klimi, Metis Yaynlar, stanbul.
24

Harvey, D., 1997, Postmodernliin Durumu, ev., Savran, D., Metis Yaynlar, stanbul. Leong, S. T., (2001). Gruen urbanism, Harvard Design Guide to Shopping iinde, Ed. Chung, J.C.; Inaba, J.;Koolhaas, R.; Leong, S.T.; Taschen, Kln. Marcuse H., 1968. Tek Boyutlu nsan: leri Endstriyel Toplumun zerinde Bir Aratrma, ev. aan, S., May Yaynlar, stanbul. Sharp, D., Twentieth Century Architecture, Images Publishing Group, Australia, 475 (2001). Ritzer, G., 2000. Bys Bozulmu Dnyay Bylemek, ev. Kaya, ., Ayrnt Yaynlar, stanbul. SER, Drrin ve SAYAR, Yasemin; 2001, Deien Tketim Alkanlklar ve Mekanlar: Alveri Merkezleri, Mimarlar Odas zmir ubesi Ege Mimarlk Dergisi, yl: 11-12, Say. 4041, sayfa: 7-8, zmir Taylor, F., 2003. Bilimsel Ynetimin lkeleri, ev., Akn, B., izgi Kitabevi Yaynlar, stanbul. Uztu, F., Reklamda Marka Yaplandrma Stratejileri Ve Uygulamalar, Doktora Tezi, Eskiehir Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir, 9-13, 35-40, 47-57, 61-75 (1999). Weber, M., 2002. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Grata, Z., Ayra Yaynlar, Ankara. Weber, M., 1971. The Protestan Ethic and The Sipirit of Capitalism, ev. Parsons, T., Allen & Unwin Ltd., London.

25