GLEHRNN MANTIKUT-TAYRI

(GLEN-NME) -METN VE AKTARMA-

Hazrlayan

Kemal YAVUZ

 T. C. KLTR VE TURZM BAKANLII

KTPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MDRL

3131 KLTR ESERLER 414 ISBN 978-975-17-3346-7

www.kulturturizm.gov.tr e-posta: yayimlar@kulturturizm.gov.tr

Bu kitap internet ortamnda ilk kez yaymlanmaktadr.

GLEHR VE MANTIKUT-TAYRI Trk edebiyatnn Anadoludaki ilk verimlerinden olan ve 1317 ylnda Glehri tarafndan yazlan Mantkut-tayr sanat deeri yksek bir eserdir. Bu eser de Garib-nme gibi Krehirde yazlmtr. Seluklu devri sonu ile Osmanl devri balarnda yazlan eser, dil bakmndan Eski Anadolu Trkesinin ilk rneklerini temsil eder. Garib-nme ve Mantkut-tayr ayrca edebiyatmzn hacim bakmndan nde gelen eserleri arasnda ilk srada yer alrlar. Bu adan baknca o devirde Trk yaz dilinin merkezinin Krehir olduu grlr. XIV. yzyldan sonra Anadoluda geliecek olan Trk edebiyatna bu iki eser nclk etmitir. Ancak Garib-nmeden on yl nce yazlan Mantkut-tayr, telif tercme bir eser olarak karmza kar. Glehri Mantkut-tayr adl eserini Fars edebiyatnn byk airi Feridddin-i Attarn ayn ad tayan eserinden alm ve tercme etmitir. O bu tercmede serbest davrand gibi eserin yapsn da deitirmitir. Hemen hemen kendi gnlnce yapt bu deiikliklerde i yap asl olarak deimese bile, zellikle hikyelerde farkl bir tutum izlemitir. air, Attardaki hikyelerin yerine baka hikyeler koymutur. O bu hikyeleri eitli kaynaklardan ald gibi, kendisi de bizzat hikyeler yazmtr. Bu bakmdan Glehri Trk edebiyatnn ilk hikye yazar olarak karmza kar. Ayrca Mevlna Celleddin-i Rumnin Mesnev-i Manevsinden ald ve tercme ettii hikyeleri gz nnde bulundurursak o, Trk edebiyatnda Mesnevden tercmeler yapan ilk air olarak grlr. Btn bu ynleri ile ele alnd zaman Mantkut-tayrn ne derece deerli bir eser olduu hemen kendini gsterir. Byle bir kymete sahip olmasna ramen ne yazk ki, Mantkut-tayrn, Agh Srr Levendin n sz ile 1957 ylnda Trk Dil Kurumu tarafndan yaplan tpkbasm dnda bir neri yaplamamtr. Bylece Glehrinin Mantkut-tayr 1952 ylnda Mjgan Cumburun yapt doktora almas ile baz niversitelerde yaplan bitirme tezleri bir tarafa braklrsa, okuyucudan ve ilim leminden uzak kalmtr. A. GLEHR Glehri Trk edebiyat Anadoluda balad zaman eser veren byk airden biridir. Gerekte XIV. yzyla gelindii zaman, bu asrn ilk otuz yl iinde Trk edebiyatnda bilindii kadar ile, mesneviden sz etmek gerekir. Bunlardan birincisi Yunus Emrenin Risletn-nushiyesidir. 1307 ylnda yazlan bu eseri 1317 ylnda yazd Mantkut-tayr adl mesnevisi ile Glehri izlemitir. nc eser ise 1330 ylnda k Paann yazd Garib-nme olmutur. Bu airlerden Glehri ve k Paa Krehirde yetimilerdir. Yunus Emre ise Konya ve civarnda grlmekte, o da Glehri gibi Mevlnaya balln bildirmektedir. Gerekte XIII. ve XIV. yzyla edeb faaliyetler asndan baktmz zaman baz blge ve ehirlerin kltr faaliyetleri asndan ne ktn grrz. Bunlardan Konyada Mevlna sayesinde Farsa eserlerin verildiini belirtmemiz gerekir. Yine bu devrin byklerinden Hac Bekta- Veli Hacbektata, eski ad ile anarsak Suluca Karahykte eserlerini Arapa yazmtr. Fakat Trke byk eserler vermek asndan Krehirin nemli bir yeri vardr. Anadoluda balayan Trk edebiyatnn

ncleri Krehirden kar. Ksaca belirtmek gerekirse Krehir Trk yaz dilinin merkezi durumundadr. Menkbelerin Yunus Emreyi Hac Bekta derghna gittiini haber vermesine bakarsak, bu byk airin bile o blgenin havasn teneffs ettiini sylemek gerekir. Glehr XIII. yzyln ikinci yars ile XIV. yzyln ilk yarsnda yaamtr. Bu itibarla Yunus Emre (1241?-1320) ve Sultan Veled (1226-1312) ile paralellik gsteren bir hayat vardr. Hatta o da Yunus gibi ilk genlik yllarn Mevln meclislerinde geirmi olabilir. Eser verme asndan ise, daha ziyade, Sultan Velede benzer. nki Sultan Veled de Farsa yazd gibi, yer yer Trke manzumeler de kaleme almtr. 1 Glehr de ie Farsa eserle balamtr. lk eseri olan Feleknme byle bir eserdir. Byle olmasna ramen bu airlerin hayatlar hakknda bilinenler pek azdr. Hemen hepsinin hayat menkbeler iinden gelir. Glehri de yledir. 1250 yllarnda domutur. Ancak hayat hakknda bilinenler pek azdr. O adn bile sylemez. Yalnz Felek-nme ve Mantkut-tayr adl eserlerinde kendisini hep Glehri ad ile verir. Glehrinin asl ad zerinde de ihtilaf olmutur. Mantkut-tayr nshalarndan Halis Efendi nshas diye anlan nshada, daha eserin yazmna gemeden, Ahmed-i Glehr ad ile karlarz. Bu nshann banda yer alan iki satrlk krmz yazda: Kitab- Mantkut-tayr min kelmi eyhil-muhakkkn mridit-tlibn el-lim, el-fzl e-eyh Ahmedl-Glehr 2 denilmektedir. Ancak Mantkut-tayrndaki baz beyitlerden 3 airin adnn Sleyman olduu anlalmaktadr. Glehrinin hayat hakknda bildiklerimiz pek azdr. Felek-nme ve Mantkut-tayr adl eserlerinde baz bilgiler var ise de bunlar ak ve belirgin deildir. mrn Krehirde geirdii ve tekke sahibi bir eyh olduu bilinmektedir. O devirde Gazan Hann (. 1303) medrese ve mescit gibi yerlere dokunmad, bunlarn yklmamas iin emirler verdii, hatta Glehrinin ahsna kar saygl olduunu da belirtmek gerekir. 4 Hayatn kendi eserinden takip edersek, airimiz iyi bir tahsil grmtr. slm ve edeb bilgiler yannda fen bilimlerine de sahiptir. Zaten kendisini her eyden nce bir hoca olarak grr. 5 Glehri btn bu ilimleri tahsil etmitir. Hatta Felek-nme adl eserinde belirttiine gre seyahatlere de kmtr. O bununla ilgili olarak, her ky ve ehri dolaan biz, bakalarnn kitaplarn da grdk demektedir. 6 Glehriye baknca onun Trk edebiyatnda mahlas kullanan ve bunun endiesini tayan ilk air olduunu anlarz. O dnyay eserleri ile tutan ve lmszle erien alt kiinin yedincisi olmakla ilgili hikyesinde; Nizam, Attar, Mevlna, Senyi, Sultan Veled gibi airlerin eserleri ile yaadklarn Sadi ile konuarak renen Glehri, insan sonsuzlua tayan eyin eser olduunu anlaynca eser yazma tarafna
1

Mecdut Mansurolu; Sultan Veledin Trke Manzumeleri, stanbul 1958. Kemal Yavuz; eitli Ynleri le Mantkut-tayr ve Garib-nme Mesnevileri, ..Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, c. XXXI, stanbul 2004, s.352./ Mantkut-tayr, stanbul Arkeoloji Mzeleri Kitapl, nu.1360, v. 1b. 3 Metin: 1670-1672, 4428-4429. 4 Sadettin Kocatrk, age., s.27. 5 Metin, 1659. 6 Sadettin Kocatrk; age., s. 31.
4

ynelir. Sonunda Felek-nme ve Mantkut-tayr adl eserleri ile air bu topluluun yedincisi olur. Bylece huzur bulur. Hatta air yedinci sray gerektiinde bir bakasna verebileceini de syleyerek, devrinin air ve sanatkrlarn eser yazmaya tevik eder. Glehri, Mesneviden be hikye almtr. Mantkut-tayrnda bu hikyeleri ele alrken nce sanatkrane bir tasvir ile hikyeye girer. Bu durum Mevlnada grlmez. Ardndan hikyeleri tercme eder ve bunlarn erhini de yapar. Glehriyi bu adan deerlendirirsek, airin Trk edebiyatnda Mesnev hikyelerinin ilk tercme ve erh edicisi olduu ortaya kar. Glehri eserinde hayvan hikyelerine yer veren ilk airimizdir. Yine bu adan ele alnnca Trk fabl edebiyatnn Anadoludaki ilk air ve yazarnn da Glehri olduu grlr. Fakat Glehride en nde gelen husus Trkeye verdii nemdir. lk eserini Farsa yazm ve ilk kalem denemelerini bu dille yapm olan airde Trke uuru gitgide nem kazanmtr. Bu sebeple Mantkut-tayr adl eserini Trke yazmtr. Bylece Anadoluda Trkecilik cereyann balatan ve Trkeye, hi brakmamak kaydyla, sahip kan ilk air de Glehri olmutur. Bu fikir daha sonra k Paa ve muakkipleri ile devam etmitir. 7 Glehri sanat ve dilinin tatll ile vnr ve hikye yazmaktan bkmadn da belirtir. Bir hikyeyi bitirip bir baka hikyeye balamas airin sanata ve edebiyata olan dknlnn de bir gstergesidir. Glehri, ayrca kendi bnyemize ynelir. Cemiyetin meseleleri ile de ilgilenir. Devrinin ahlk anlayn tenkit eder ve ah olmann artlarn Ftvvet-nmeyi okumaya ve onunla amel etmeye balar. Glehri ekilci deildir. Anlam ve hikmet tarafnda yer alan stn zevk sahibi bir airdir. Onun tabiat alglama ve tasvir gc byktr. Belki sanatnn kudreti de byk lde buradan gelmektedir. Glehrinin ekici bir anlatm vardr. zellikle nitelemeleri ve tasvirleri ile dikkat eker. Ayrca sorulu cevapl bir ifade, slubunun temelini oluturur. B. ESERLER 1. Felek-nme Glehri, Mantkut-tayrnda eserlerinden de bahs eder. Felek-nme bunlarn banda gelir. Glehri Felek-nmeyi 1301 ylnda Gazan han adna yazmtr Glehri astronomi ilmine deer verilen bir zamanda yaamtr. Bu sebeple Feleknme sz iine astronomiyi de almaktadr. 2. Mantkut-tayr

Kemal Yavuz; XIIIXVI. Asr Dil Yadigarlarnn Anadolu Sahasnda Trke Yazl Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki Grleri, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 27, Faruk Timurtaa Armaan, stanbul 1983, s.9-57; ayrca bkz. Kemal Yavuz, agm. Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, 7. cilt, s.615-634, Ankara 2002.

Glehrinin en byk ve en nemli eseri Mantkut-tayrdr. Glehri bu eserini ilk eseri olan Farsa yazd Felek-nmeden 16 sene sonra kaleme almtr. Mantkut-tayr Trkeye ilk tercme eden Glehri olmutur. Glehri eserini 1317 ylnda yazmtr. zerinde altmz Glehrinin Mantkut-tayr, Trkeye Attardan yaplm ilk tercmedir. 4437-8 beyitten meydana gelen eser, Attarn eserinin aynen evirisi olmayp, serbest bir tercmesidir. Prof. Dr. mil elebiolunun da belirttii gibi, Glehri Attarn eserini aynen tercme etmez. Kendine gre konuyu iler ve bu ilemede keyfince semeler yapar. Tespitimize gre Glehrinin 186 civarnda hikyeye yer veren Attarn eserinden ald hikyelerin says yedi tanedir. Sonu olarak Glehri, Mantkut-tayr adl eserini, Attarn ayn ad tayan eserinden aynen tercme etmemi, eitli eserlerden ald hikyelerle birlikte 59 blm eklemi, Attarn anlatt bir ok hikyeyi eserine almamtr. Bylece eserdeki asl fikri ileyerek yeni telf ve zgn bir eser ortaya koymutur. 8 Nshalar asndan Mantkut-tayr deerlendirecek olursak, eserin bilinen alt nshas vardr. Bunlar: 1. stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi nu. 236 2. stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi nu. 1360 3. Trk Dil Kurumu Kitapl Nu. A/120 4. Trk Dil Kurumu Kitapl nu. B/6 5. Agh Srr Levend TDK yaynlar, say: 166, Ankara 157 6. Sleymaniye Ktphanesi Fatih, nu. 2557 nshalardr. 3. Aruz- Glehri Glehrinin aruz kalplarnn terkip ve tekilini anlatt 16 varak tutarnda kk bir rislesidir. Bu kk eserin tek nshas Millet Ktphanesi Farsa Yazmalar ksmnda 517 numarada kaytldr. 9 4. Kudr Tercmesi Glehrinin byle bir eser yazdn Mantkut-tayrndan renmekteyiz. Bu eser henz ele gememitir. 5. iirler Glehrinin bu eserlerinden baka olarak iirleri de vardr. Bazlar yaynlanm olan bu iirler nazire mecmualarnda yer almtr. 6. Kermlt- Ah Evran

Ahmet Kartal; Attarn Mantkut-tayr ile Glehrinin Mantkut-tayrnn Mukayesesi, I. Krehir Kltr Aratrmalar Bilgi leni (8-10 Ekim 2003) Bildiriler, Krehir 2004, s. 297-329. 9 Nihad Smi Banarl; age. s. 379.- Sadettin Kocatrk; age., s. 37-38.

Ftvvet ehli olan Ah Evrandan ve onun cmertliinden bahseden kk bir eserdir. 167 beyit olan bu mesnevinin Glehrinin olduunda pheler vardr. airimiz Ah Evrandan ok, Mevlnaya ballk gsterir. airimiz Ah Evran hibir eserinde zikr etmez. Baz kaynaklar airi Ah Evrann halifesi olarak zikretmilerdir. 10 Eseri bu adan inceleyen Levend, bu eserin Glehrinin olamayacan bildirmekte ve bu fikri ihtiyatla karlamaktadr.

10

Glehri; Mantkut-tayr (Haz. Agh Srr Levend), Ankara 1957, s.12-15.