HARRE VAKASI* (Baz Sosyo-Ekonomik Tespitler)

M. J. KSTER eviren: Yrd. Do. Dr. nal KILI**

Medinede Yezid b. Muaviye b. Eb Sfyana kar gerekleen isyan ve kanl Harre Vakasyla ilgili pek ok rivayet, olayn sebebi hakknda ayrntlar iermektedir.***Halife tarafndan slerin liderlerine gnderilen mektuplar, liderlerin konumalar; olayn bizzat kendisi kadar sava meydannda lenler veya Yezidin emriyle isyan bastrmakla grevlendirilen ordunun komutan Mslim b. Ukbenin direktifleriyle ldrlenler de sz konusu olay hususunda bilgiler vermektedir.1
*

Bu makale M. J. Kisterin daha nceden yaynlanan makalelerinden oluan Studies in Jahiliyya and Early Islam (Edit. Myriam Rosen-Ayalon, London 1980) adl kitabn XV. blmnde, 33-49 sayfalar arasnda yer alan The Battle of The Harra- Some Socio-Economic Aspects balkl makalesinin tercmesidir. ** C. . lahiyat Fakltesi slm Tarihi Anabilim Dal retim yesi *** slm Tarihilerinden byk ounluu, Medinelilerin, Yezid b. Muaviyeye kar isyan etmeleri ve sonrasnda gerekleen Harre vakasnda (63/983) din veya siyas sebeplerin etkili olduu grndedirler. Kister ise bu makalesinde, Medinelilerin isyannda din veya siyasi sebeplerden ziyade sosyo-ekonomik nedenlerin etkili olduunu iddia etmekte ve bunu ilk dnem kaynaklarndan olan ancak slm Tarihi aratrmaclar tarafndan gz ard edilen kaynaklardan istifade ederek delillendirmektedir. Kister sz konusu makalesinde aratrmaclarmz tarafndan bilinen ancak pek mracaat edilmeyen baz ilk dnem kaynaklarna mracaat etmektedir. Burada una da iaret etmek gerekir ki, Kister, Medinelilerin isyann sadece bir sebebe balamaktadr. Oysa biz, sosyal bir olayn meydana gelmesinde pek ok nedenin etkili olabileceini dnyoruz. Bu isyann ortaya kmasnda dini ve siyasi sebeplerin de etkili olduu kanaatindeyiz. Bu dorultudaki dncelerimizi delillendirmeye altmz aratrmamz evrisini yaptmz makaleden sonra "Harre Vakasnn Sebepleri Hakknda Baz Mlahazalar" bal altnda zikretmeyi uygun grdk. Kisterin makalesiyle ilgili olarak belirtilmesi gereken bir husus da, mer Sleyman el-Ukayl tarafndan da bu makale benzeri bir almann yaplddr. (Vakatl-Harre f Ahdi Yezid b. Muaviye, Mecellet Klliyetil-Adb,, Riyad 1986) Ancak hemen belirtelim ki el-Ukaylnin bu makalesi byk oranda Kisterin makalesinden istifade edilerek yazlmtr. evirisini yaptmz makalenin aslna sadk kalmakla beraber mmkn olduu lde anlalr ve akc olacak bir ekilde olmasna gayret gsterdik. Aratrc tarafndan ileri srlen baz hususlarla ilgili aklama veya tenkit gerektiren zarur notlarmz ise [. N] kaydyla ifade ettik. 1 bkz., Halife b. Hayyt, Tarih, thk., Ziyauddin el-Umer, Badat 1386/1967, I, 224-225; bn Sad, Tabakt, Beyrut 1377/1957, V, 38-39, 144-147, 170-172, 177, 215, 225-226, 259-260, 263-267, 270, 274-275, 277-280, 295-296, 298; el-Belzr, Ensbl-Erf, thk., M. Schloessinger, Jerusalem 1938, IVb, 19-46; el-Yakub, Tarih, Necef 1384/1964, II, 237-238; Dinever, Ahbrut-Tval, thk., Abdulmnim Amir-Cemalddin es-Seyyal, Kahire 1960, s. 264-267; Musab. b. Abdullah ez-Zbeyr, Neseb Kurey, thk., Levi Provenal, Kahire 1953, 133, 215, 222, 228, 256, 282, 361, 371, 384; Taber, Tarih, Kahire 1358/1939, IV, 366-381; bn Kuteybe, Uynul-Ahbr, Kahire 1343/1924, I, 202; bn Abdirabbih, Ikdul-Ferd, thk., Ahmed Emin ve ark., Kahire 1381/1962, IV, 387390; Mesd, Mrcuz-Zeheb, thk., Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1357/1938, III, 17-18; a. mlf., et-Tenbh vel-rf, thk., de Goeje, Leiden 1894, s. 304-306; bn Kuteybe, el-Maarif, thk., es-Sv, Kahire 1390/1970, s. 153, 172; a. mlf., el-mme ves-Siyase, Kahire 1331, I, 168-190; sfahn, el-Egn, Kahire 1285, s. 12-16; bn Res Ganeme, Menkld-Drer f Manbitiz-Zahar, yazma, Chester Beatty 4254, 73b-81a; bn Askir, Tarih (Tezhib), thk., bn Bedrn, am 1351, VII, 372-374, 407-413; Sbtu bnl-Cevz, TezkiretlHavs, Necef 1383/1964, 287-292; Zeheb, Tarihul-slm, Kahire 1368, II, 354-359; a., mlf., Siyer-i AlaminNbel, thk., Esad Talas, Kahire 1962, III, 217-220; bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut- 1966, VI, 233235; VIII, 211-212, 215-224; Kurtub, et-Tezkire, thk., Muhammed Mrs, Kahire ty., 605-606; ed-Damr, Haytul-Hayavn, Kahire 1383/1963, I, 60-61; Beyhak, el-Mehsin vel-Mesv, thk., Muhammed Ebul-Fadl brahim, Kahire 1380/1961, I, 99-104; Makdis, el-Bed vet-Tarih, thk., C. Huart, Paris 1919, VII, 13-14; Suyt, Tarihul-Hulef, thk., Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire1371/1925, 209-210; Diyarbekr, TarihulHams, Kahire 1283, II, 302-303; Semhd, Veful-Vef bi Ahbri Dril-Mustafa, thk., Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1374/1955, I, 125-138; bnl-md, ezertz-Zeheb, Beyrut ty., I, 71; Halil b. Aybek es-Safed, Tammul-Mtn f erhi Risaleti bn Zeydn, thk., Muhammed Ebul-Fadl brahim, Kahire

Rivayetlerdeki ayrntlar veya elikiler bile bizim bu ihtilaflar hakknda bir bak as kazanmamza vesile olmaktadr. Bu ayrntlar, farkl kabile guruplarnn ve liderlerinin davranlaryla baz askeri operasyonlarla ilgili kanaate ulamamza imkan salamaktadr. Eksik bilgiler vermekle birlikte rivayetler, ittifaka yakn bir oranda Medinelilerin halife ile olan ekimeleri ve isyan sebepleri hususunda dini siklerin etkili olduunu vurgulamaktadrlar. Detaya ait baz rivayetler, bilinen kaynaklardan ziyade tali eserlerde yer almaktadr. Bu rivayetler mcadelenin seyri, Harre Vakasnn sebepleri ve sorumlular hakknda yeni bir bak as gsterebilir. Yezid ve Medineliler arasndaki ilikiye dair baz ayrntlara ileride deinilecektir. Yezidin halife olarak greve gelmesiyle balayan ve Harre vakasyla neticelenen ksa dnem ierisinde, Medine valileri sk sk deitirildi. Muaviye tarafndan tayin edilen vali Velid b. Utbe, iki Kureyli lider olan Hseyin b. Ali ve Abdullah b. Zbeyrin kalarna engel olamad iin Yezidin tahta gemesinden ksa sre sonra azledildi.2 Onun yerine greve getirilen Amr b. Said b. el-Edak3 ise Abdullah b. Zbeyrden biat almada ve onun faaliyetlerine engel olmada baarsz kald. Bunun zerine el-Edaka, halife tarafndan bn Zbeyre kar divanl-cnde kaytl olanlar arasndan bir ordu oluturulup gnderilmesi emredildi.4 Amr b. Said tarafndan gnderilen 400 kiilik askeri birlie ilaveten Ben meyyenin mevlasndan ve divana kaytl olmayanlardan da bir grup grevlendirildi.5 Divanda kaytlar bulunanlar, Abdullah b. Zbeyr ile arpmak zere Mekkeye gitmek istemiyorlard.6 Eb Mhnefin rivayetinde vurguladna gre bu tecrbesiz birlikler, orduya katlmaktansa kiraladklar insanlar gndermeyi ve kendi yerlerine onlarn savamasn tercih ediyorlard. Bu ordudakilerin byk ounluu Abdullah b. Zbeyre sempati duyuyorlard. Abdullah b. Zbeyr, bunlara kar Hicazl deneyimli birliklerden oluan bir ordu gnderdi. Bu orduda yer alanlar din evk ve mcadele azmiyle doluydular. Hakl bir dava uruna savatklarndan emindiler.7 Medine valisi tarafndan Amr b. Zbeyr (Abdullah b. Zbeyrin kardei) komutasnda gnderilen bu birliklerin malup edilmesinde ve Amr b. Zbeyrin hainne bir ekilde arkadan vurulup idam edilmesinde hayreti ayan bir durum yoktur.* slm toplumunda Abdullah b. Zbeyre kar byk bir sempati vard. meyye idaresinin sreklilii ve istikrar hususunda bir takm pheler mevcuttu. Ayn ekilde meyye iktidarn ele geirmeye son derece hrsl olan Abdullah b. Zbeyrin baarl olup olamayaca hususunda da kukular vard. Bu trden tereddtler, Emev grevlilerinde bile mevcuttu. Bir rivayete gre Medine valisi Amr b.
1389/1969, 208-212; Asem, Smtn-Ncmul-Mevl, Kahire 1380, III, 88-94; ayrca bkz., L. Veccia 2 Vaglieri, al-Harra, Encyclopedia of Islam EI (New Edition) Welhausen, Das Arabishe Reich und Sein Sturz, Berlin 1902, s. 92 Belzr, a.g.e., IVb, 23 bkz., Vkdden naklen Belzr, a.g.e., IVb, 23 Belzr, a.g.e., IVb, 25 [Kaynaklarda Amr b. Zbeyr'in ordusunun byk bir ksmnn Medine'deki Mevlden olutuu,ve ok aznn divana kaytl olduu belirtilmektedir. Ayrca bu insanlarn para iin savatklar, aslnda Abdullah b.Zbeyr'e sempati duyduklar ve sava disiplininden ok uzak olduklar da kaydedilmektedir. bkz., bn Sa'd, V, 186; Belzrhi, Ensb, V, 330; Selm, II, 45 Bir baka ifadeyle bunlarn askerlikle pek alakalar yoktu. .N]_____ ___

2 3 4 5

bn Kuteybe, a.g.e., I, 184 7 bkz., Belzr, a.g.e., IV, 24; kr. bkz. bn Kuteybe, a.g.e., I, 184 * [Bu iki kardein arasndaki dmanln sebepleri hakknda kaynaklarda bir bilgi bulunmamakla birlikte bunlarn annelerinin ayr oluunun bu dmanlkta rolnn olduu dnlebilir. nk Amr'n annesi Kayslere dmanlk besleyen Kelb kabilesine mensupken Abdullah'n annesi Kays kabilesine mensuptu. kr.bkz., Belzr, Ensb, bn A'sem, III, 175 . N]

Said, Msrda ikamet eden Abdullah b. Amr b. el-Asa bu konudaki grlerini sormak zere bir eli gnderir. Abdullah b. Amr b. el-As, bilgili dindar ve Danyaln Kitabndan (Book of Daniel) haberdar olduu iin de ileride vuk bulacak olaylar hakknda tahminlerde bulunabilen bir ahst.* Abdullah b. Amr b. el-As, iktidarn meyye oullarnda kalmaya devam edeceini ve Abdullah b. Zbeyrin slm devletinin hakimiyetini ele geirme gayretlerinin baarya ulaamayacana dair cevabi bir mektup gnderir. Bu mesaj, Amr b. Saidi trl hile ve desiselerle Abdullah b. Zbeyri ele geirmek iin tedbirler almaya sevk eder.8 Abdullah b. Abbas, Muaviyenin vefatndan sonra da ok nemli bir ahsiyet olma zelliini srdrr: O, huzurunda bulunanlara meyye ynetiminin devam edeceini syler ve onlar Yezide yaptklar biate bal kalmaya davet eder.9 Bu rivayetler uydurma olabilir, ancak bunlar bizim, slm toplumundaki baz etkili kiilerin eilimlerini tahmin etmemize yardmc olacaktr. Amr b. Said, Abdullah b. Zbeyri ele geirmeye veya onu Yezide biat etmeye zorlamaya muvaffak olamad. 61 ylnn Zilhicce aynda grevinden azledildi ve baarszlnn nedenlerini halifeye aklamas istenildi: O, emrinde, Abdullah b. Zbeyri itaat altna alabilecei dzenli asker birlikler olmadn syledi. Yezid, hakl olarak onu derhal azarlad ve niin Suriyeden dzenli askeri birlikler istemediini sordu.10 Velid b. Utbe ise 61 ylnda Medine valisi olarak tekrar grevlendirildi; Velid ayn ekilde bu yl da Hac emirlii grevini yerine getirdi.11 Abdullah b. Zbeyr, Yezide sadkatini srdryormu gzkyordu. Halife Yezide, Velid b. Utbenin sertliinden ikayette bulunarak ondan yerine daha lml birisini tayin etmesini talep ederek bir takm uzlamac rolleri stlenmek istediini ihsas ettirdi. Yezid, bu talebe Velid b. Utbeyi grevden alp yerine Osman b. Muhammed b. Eb Sfyan tayin ederek cevap verdi. Hac emirlii ise bu yl da Velid b. Utbe tarafndan icra edildi. (62 yl)12 Osman b. Muhammed, tecrbesiz ve lml bir insand. Valilik makamnda sadece 8 ay kald.13 O, aka Abdullah b. Zbeyre sempati duyan Medinelilerin gnln kazanabilmek iin yeni bir yumuama politikas denemeye balad. Halifenin emrine binaen Medine erafndan oluan bir grubu temsilci olarak devletin bakentine gnderdi. Bunlar halife tarafndan hsn muamele ile karlandlar; pek ok hediye ile taltif olundular. Bununla birlikte Medineye dndklerinde halife hakknda bir takm dzmece haberleri yaymaya baladlar ve ona muhalif olan halk harekete geirmeye ve biatlerini geri ekmeye tevik ettiler.14

* 8 9

[Bu ifade kutsal kitaplardan olan Tevrat anlamna kullanlmaktadr. Danyaln Kitab Tevratn 26. blmnde yer almaktadr. . N]

Taber, IV, 365-366; bn Res Ganeme, vrk., 72b

bn Kuteybe, a.g.e., I, 166-167 10 Belzr, a.g.e., IVb, 29; Taber, a.g.e., IV, 367 11 Halife, a.g.e., I, 225-226, II, 2-5; Taber, a.g.e., IV, 366 12 Belzr, a.g.e., IVb, 29-30; Taber, a.g.e., IV, 368-369; Halife b. Hayyata gre (a.g.e., I, 227), 62/681 ylnda Hac Emirlii Osman b. Muhammed b. Eb Sfyan tarafndan yerine getirilmitir. 13 Vki, Ahbrul-Kudt, thk., Abdulaziz Mustafa el-Mer, Kahire 1366/1947, I, 123 14 bkz., Halife, a.g.e., I, 227-228; bn Res Ganeme, a.g.e., vrk., 74a (Halife b. Hayyttan naklen); Taber, a.g.e., IV, 368; Belzr, a.g.e., IVb, 31; bn Askir, a.g.e., VII, 372; bn Hacer, el-sbe, Kahire 1328, II, 299, no. 4637 (Halife b. Hayyattan naklen), bn Abdirabbih, a.g.e., IV, 387-388; Zeheb, Tarih, II, 354

syann liderleri, Abdullah b. Hanzala15, Abdullah b. Mut16, Makil b. Sinan17 ve dierleri, Medineden kendilerine dosta yazlan uyarlara ve kendilerine samimane tavsiyelerde bulunan eliye de aldr etmediler.18 Onlar, halifenin kendilerine kar hazrlam olduu orduyla savaa girimemeleri hususunda ikaz olundular. Ancak Medineli isyanclar, oluturduklar birliin dalmayacana gveniyorlarsa da ve kendilerine gelen elinin sadece bu birlii bozmak iin gayret gsterdii grndeyselerde19 bu ittifak ta tam bir btnlk ierisinde deildi. Ali evlad isyanclara katlmayp tarafszln srdryordu.20 Abdullah b. mer, Yezide yaplan biatn devam ettirilmesinde srar ediyordu.21 Abdullah b. Abbas, Eb Bereze ve Abdullah b. mer gibi ahsiyetler ise Abdullah b. Zbeyr ile Yezid arasndaki bu mcadelenin Allah iin yapldn reddediyorlard. Onlara gre her iki grup ta kendi grleri ve kendi hakimiyetleri iin mcadele ediyordu.22 Abdullah b. Zbeyr, Abdullah b. merin karsndan kocasn kendisine katlmas ve ona biate raz etmesini istedii zaman s (impious) Muaviyeye, oluna ve ailesine kar isyan sebebi olarak onlarn vergi gelirlerini (fey; inananlarn hakk olan gelirler) kendilerine tahsis etmelerini gereke olarak gsterdi; kendisi ise bu gelirleri Allah, Rasl, Muhacir ve Ensar iin kullanacan beyan etti. Abdullah b. Zbeyrin syledikleri sz konusu kadn tarafndan bn mere ulatrld zaman o: Abdullah b. Zbeyr, Muaviyenin haccettii esnada binmi olduu beyaz katr ele geirmekten daha ok bir eyi arzulamyordu.23 diyerek cevap vermitir. syan esnasnda Medinedeki asiler arasnda aktif rol oynayan bir sahab hemen hemen hi yoktu.24 ki partinin mcadelesi hususunda dindar zmre ile Welhausenun vard netice uyumaktadr. Buna gre her iki parti de otorite kazanp iktidar ele geirmek iin mcadele etmitir. meyyelilere kar giritikleri harekatta dini, ele geirmek istedikleri g ve iktidar urunda maske olarak kullanmlardr.25 Bununla birlikte yle anlalyor ki, Mekkede bulunan Abdullah b. Zbeyr liderliinde isyana hazrlanp Emev otoritesine kar direnenler ile Medineli asiler arasnda da gaye ve hedef asndan gzle grlebilir farkllklar mevcuttu.

15 16 17

Hayat hakknda bkz., Zettersteen-Pellat, Abdullah b. Hanzala, EI

Hayat hakknda bkz., Zettersteen-Pellat, Abdullah b. Mut , EI ; Ayrca bkz., el-Fs, el-Ikdus-Semn, thk., Fuad Seyyid, Kahire 1385/1966, V, 287-288 ve muhakkik tarafndan verilen referanslar. Hayat hakknda bkz., bn Kuteybe, el-Maarif, s. 129; bn Abdilberr, el-stib, thk., Ali Muhammed el-Bicv, Kahire 1380/1960, 1431, no. 2460 (Harre Vakasnn akabinde Mslim b. Ukbenin emriyle ldrlen Kureylilerin bir listesi iin baknz; bu liste bn shak, Vkd ve Vesmenin rivayetlerine gre dzenlenmitir. bkz., bn Hacer, el-sbe, III, 8136 Abdullah b. Cafer, Medineliler hakknda Yezidle grerek bu olayda zel bir rol stlenmitir. Bununla ilgili 2 olarak bkz., bn Kuteybe, a.g.e., s. 169-170; Oysa bu ayrntlar Abdullah b. Cafer maddesini yazan (EI ), Zettersteen tarafndan ihmal edilmitir. rnek olarak bkz., Belzr, IVb, 32; bn Sad, a.g.e., V, 145; Taber, a.g.e., IV, 369; bn Kuteybe, a.g.e., I, 170 bn Sad, a.g.e., V, 215; bn Kesir, a.g.e., VIII, 218 bn Sad, a.g.e., V, 144; Zeheb, Tarih, II, 355; bn Res Ganeme, a.g.e., vrk., 72a; Asem, a.g.e., III, 90 Fakh, a.g.e., vrk., 402a; kr. bkz., Belzr, a.g.e., V, 195-196; bn Res Ganeme, a.g.e., vrk., 72a; el-Hkim, elMstedrek, Haydarabad 1342, IV, 470 Ebul-Ferec, a.g.e., I, 12 bkz., Asem, a.g.e., III, 91 [Her halde Himlerin ileri kastediliyor. Zira btn srarlara ramen Himlerin ileri gelenlerinden Ali b. Hseyin Zeynelabidin ve Muhammed b. el-Hanefiyye bu isyana katlmadlar. (bn A'sem, III, 163-164; sfahn, En, I, 28-29; bn Kesir, Bidye, VIII, 236-237) Hz. Hseyin'in kannn henz kurumad Ali ailesinin ok geirdii bir zamanda iktidara kar yeniden ayaklanmaya kalkmak pek tabi beklenemezdi. Akyz, s. 122 . N] Welhausen, a.g.e., s. 102-103

18

19 20 21 22 23 24

25

Kaynaklarn uzun uzadya kaydettiklerine gre Medinede gerekleen isyann asl sebebi sarayna yaptklar ziyaret esnasnda Yezidin ahlakszca yaant ierisinde olduunu grdkten sonra Medinelilerin ona olan biatlerini geri ekmesi olmutur. Medinedeki isyann gerek sebebiyle ilgili olarak Yakubnin Tarihinde26 tamamen farkl bir bilgi yer almaktadr. Kaydolunduuna gre Yezid, Osman b. Muhammed b. Eb Sfyan Medineye vali olarak tayin etti. Muaviyenin Medinedeki savfsinin mili olan bn Mna, Osman b. Muhammede gelerek Medinelilerin daha nceki yllarn aksine bu sene buday ve hurma mahsuln toplamasna engel olduklar hususunda bilgiler verdi. Vali Osman b. Muhammed, bir grup Medineliyi yanna getirtti ve onlar bu tr davranlar sebebiyle sert bir ekilde azarlad. Bunun zerine onlar, vali ve Medinede bulunan meyye oullarna kar isyan balattlar; onlar Medineden kovdular. Kovulan meyye oullarnn geecekleri yollara talar attlar. Benzer bir rivayeti Semhd (911/1505), Veful-Vefa adl eserinde zikretmektedir.27 Semhdnin de iaret ettii zere bu rivayet, Vkdnin Kitabul-Harre adl eserinde yer alan rivayetinin bir zeti eklindedir. Bu rivayette bn Mna, Medine savfisinin mili; Medine arazisinin vergi memuru olarak nitelendirilmektedir. Ayn rivayetin ifade ettiine gre Medinede bu esnada pek ok savf vard. Muaviyenin Medine arazisinden elde ettii mahsuln miktar 150.000 vesk hurma ve 100.000 vesk budaya ulayordu. Osman b. Muhammedin Yezid tarafndan ibana getirilmesinden sonra bn Mna, beraberindeki bir grup iiyle birlikte Harre mevkiinden Muaviyenin arazisine gitti. Beraberindekileri Belharis b. el-Hazrelilerin yurduna kadar her hangi bir engellenmeyle karlamakszn gtrd. Onlarn arazileri boyunca ilerlemesini devam ettirdi. Belhrisliler, kp bn Mna ile tarttlar ve onun byle davranmaya hakknn olmadn, bu davrannn bidat olduunu ve kendilerine zarar verdiini dile getirdiler. Bu tartmadan bn Mna tarafndan haberdar edilen Vali, Belhrisli kiiden bn Mnann kendi blgelerinden gemesi iin izin vermelerini istedi. Onlar bunu kabul ettiler ancak, bn Mna, beraberindeki grupla almak zere oraya gittiinde Belhrisliler, onun topraklarndan geip gitmesine engel oldular. bn Mna, bu durumu valiye ikayet ettiinde vali ona Belhrislilere kar toplayabilecei kadar adam toplamasn ve bunlara kendi ordusundan bazlarnn da dahil edilmesini emretti. Rivayetin iaret ettiine gre Vali, bn Mnaya onlarn karnlar zerinden geip gitmen gerekse bile o blgeye git diye emretti. Ertesi gn bn Mna adamlaryla birlikte Muaviyenin arazisine doru ilerlemeye baladnda bir grup Ensar ve onlara destek olan Muhacir tarafndan durduruldu. almasna izin verilmedi. Semhd tarafndan yukardaki ekliyle dokuzuncu yzyln sonlarnda nakledilen Vkdnin bu ksa rivayeti, balca bilgi kayna Vkd olan Ebul-Arabn nc yzylda naklettii haberlerle geniletilebilir.28 Rivayetin ilk cmleleri hemen hemen ayndr.29 Bununla birlikte rivayetler arasnda
26 27 28 29 Muhammed Sadk (Editr), Bahrul-Ulm, Necef 1384/1964, II, 237 I, 127-128 Ebul-Arab, Kitabul-Mihan, Ms. Cambridge Qq. 235, vrk., 51a-65a (mellif hakknda bkz., Sezgin, GAS, I, 356-357 Buradan elde edilen mahsulle ilgili verilen farkl rakamlar (51000 vesk hurma ve 100.000 vesk buday) muhtemelen basit yazm hatalarndan ileri gelmektedir.

baz nemli ayrlklar vardr. Ebul-Arab tarafndan nakledilen rivayete gre bn Mna ve iilerinin, Belharislilerle yaptklar mnakaalar bir ay boyunca devam etti. Belharisliler, kimi zaman onlarn almalarna izin veriyorlar, bazen de onlara kar bir araya geliyorlar ve almalarna izin vermiyorlard.30 bn Mnann ikayeti zerine vali, Belhrislilerden kiiyi yanna artt. Bunlar Muhammed b. Abdullah b. Zeyd, Zheyr b. Eb Mesd ve Muhammed b. Numan b. Ber idiler. Bunlarn muvafakati zerine bn Mna adamlaryla birlikte geldi ve bir mddet alt. Aralarnda Misver b. Mahreme31, Abdurrahman b. Abdlkr32, Abdurrahman b. Esved b. Abdi Ygs33, Abdullah b. Mut ve Abdullah b. Eb Reba34nn bulunduu bir grup Medineli, bn Mnaya yeniden alabilmesi iin muvafakat veren bu insanlara giderek onlar bn Mnaya kar kkrttlar.35 Onlardan, izinleri ve istekleri haricinde topraklarna36 giren bu ahsa izin vermemelerini istediler. Rivayetin bundan sonraki ksm, Semhdnin naklettii rivayetle37 benzerlik arz etmektedir: Valinin verdii askerlerle desteklenen bn Mnann birlikleri Ensar ve Muhacirlerin birliklerince almaktan alkonuldular. Vakdnin rivayetine binaen Ebul-Arab tarafndan nakledilen ek bir paragrafta baz farkllklar grlebilir38: On Kureyli ve bir grup Ensardan oluan heyet vali Osman b. Muhammed ile grerek bn Mnay yaptklarndan dolay valiye ikayet ettiler. Onun kendilerine kar bir birlik topladn ifade ettiler. Ancak bu heyettekiler, valinin bizzat bn Mna ve uygulamalarnn arkasnda olduunu grdkten sonra hayal krklna uradlar. Vali ve heyettekiler arasndaki konumalar o kadar sertleti ki sonunda vali, halifeye Medinelilerin kendisine (Yezide) kar dmanca bir tavr ierisinde olduklarn yazmaya karar verdi. Halife, derhal sert bir mektup yazarak Medinelileri bu tr davranlarndan dolay ikaz etti ve onlara kar g kullanma tehdidinde bulundu. Ebul-Arab tarafndan nakledilen rivayet, bize Medinedeki toprak sahiplerinin davranlar hakknda iyi bir bak as vermektedir. Ayrca bu rivayet, Medinedeki Ensar ile Kureylilerin, Emevlerin kt ynetimine kar adilane olmayan tavrlar hususunda nasl bir davran birliine ve muhalefete kalktklar hakknda da bilgi vermektedir.* Vkd tarafndan kaydedilen rivayette yer alan baz kavramlar mphemdir. Metinden daha fazla bilgi edinebilmek iin bu kavramlarn anlamlarn net bir ekilde ortaya koymak gerekmektedir.

30 31

bkz., Mihan, vrk., 51b Hayat hakknda bkz., Musab b. Abdullah, a.g.e., s. 262-263; Mellifi mehul, et-Tarihul-Muhkem, yazma, British Museum, numara 8653, vrk., 111b; bn Hacer, el-sbe, III, 419, no. 7993; bn Abdilberr, el-stib, s. 1399, no. 2405; Belzr, Ensbul-Erf, IVa, thk., M. Schloessinger, indeks Hayat hakknda bkz., bn Hacer, el-sbe, III, 71, no. 6223; bn Abdilberr, a.g.e., s. 839, no. 1433 Hayat hakknda bkz., el-Fs, a.g.e., V, 342, no. 1712; bn Hacer, a.g.e., II, 390, no. 5081; Musab b. Abdullah, a.g.e., s. 262 Hayat hakknda geni bilgi iin bkz., Musab b. Abdullah, a.g.e., s. 318 Metinde eklinde bir ifade gemektedir; biz bu olayla ilgili olarak bu kelimeye uygun bir anlam veremedik. [el-Cebbr tarafndan tahkiki yaplan Kitbul-Mihan (Beyrut 1408/1983)da ise bu kelime. = kovaladlar eklinde verilmektedir. Bkz. s. 160 . N) Bu paragraftaki ifade u ekildedir: ...ve kale la tedahu yengub fi hakkkum illa bi tbi nefsin minkm...

32 33 34 35

36 37

Bu rivayetteki paragrafta yer alan parantez ierisindeki ( ve onlara kar toplayabildiin kadar topla) ifadesine ilaveten min mevlikm=mevallerinin arasndan ibaresi de bulunmaktadr. 38 Vrk., 52a *[Aratrmac 20 nolu dipnota esas olan blmde Medinedeki muhalefetin bir btnlk ve ittifak ierisinde olmadn sylerken burada bunun tam tersini ifade etmektedir. . N]

Rivayet bn Mna, Medine savfisinin miliydi dedikten sonra unu ilave eder: Bu dnemde Medinede pek ok savf vard. Savf kelimesi genellikle kamu arazisi anlamna kullanlmaktadr.39 Salih b. Alinin iaret ettiine gre Vkd, bu rivayetinde Savfinin kapsamna kamu arazisini, vakf arazisini ve Peygambere ait olan araziyi de dahil etmektedir. Bununla birlikte bu araziler, ahsi menfaatler urunda kullanlmazlard. Aksi haldeki bir davran itirazlara yol aard. Kaynaklarn belirttiine gre Hz. Peygamber, ekilip-biilmeyen topraklarn her birini ikamet etmeleri, ekip bimeleri veya dier maksatlarla kullanabilmeleri iin pek ok Mslmana hediye etmitir.40 Ancak bu rivayette ve genel olarak kullanl ekliyle Savf, sadece kamu arazisinden ibaret deildir. Aslnda stafa kelimesi bir arazinin msadere ve temellk edilmesi anlamna gelmektedir.41 Msadere edilen mal, devredilebilir veya hediye olarak verilebilir. rnein bu sebeple Abdullah b. Zbeyr, Muaviyenin Mekkedeki bahelerinden birini msadere etmi ve olu Hamzaya hediye olarak vermitir.42 Mekke ve Medinede kamu arazisi (state domain=devlet arazisi) olduunu ileri srmek, byle bir varsaymda bulunmak zordur. nk Medine, g kullanlarak elde edilmemitir. Ayrca Medine arazisi bizzat Peygamber tarafndan pay edilerek sahabe arasnda datlmtr. Bu terimin anlalmas iin gerekli ip ucu Yakub tarafndan verilmitir. Yakubnin rivayetine gre Muaviye, halkn hususi mallarn msadere ederek kendi zimmetine geirmitir.43 Muaviyenin Medinedeki savfisinin gerek nitelii Yakubnin baka bir paragrafnda net bir ekilde akla kavumaktadr. Muaviye tarafndan ele geirilen blgelerdeki devlet malnn tahsisi hususunda Yakub yle demektedir: O, tm dnyada kendine ait savfisi olan ilk kiidir. yle ki Mekke ve Medinede bile belirli miktarda hurma ile buday her yl ona tanyordu.44 Bu sebeple de Savf kelimesi Muaviyenin mallar ifadesiyle ayn anlama kullanlr olmutu; yani Muaviyenin Medinedeki husus mallar. bn Kuteybe, el-mme adl eserinde bn Mnann45 Harreli bir grupla46 geldiini, Muaviyenin mlkne doru ilerlediini ifade etmektedir. Bu savflerin veya mallarn gerek nitelii mellif tarafndan ilave edilen aadaki aklayc bilgilerle vuzuha kavumaktadr: Bunlar Muaviye tarafndan elde edilen topraklar ve hurma baheleriydi. Buralardan 160 bin vesk tutarnda

39 bkz., Lokkegaard, Islamic Taxation in the Classical Period, Copenhagen 1950, s. 49-51 40 Salih A. el-Ali, Muslim Estates in Hidjaz in the First Century AH., JESHO 2, (1959), s. 251. Semhdnin Veful-Vefa adl eserini tahkik eden Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Savf kelimesini Palmiye aalar olarak aklamtr. (I, 127, 1 dn) Bu aklama yanltr, dolaysyla da zerinde durmaya demez. H. Lammens, Savf kavramn Muaviyenin mlk olarak tercme etmitir. Le Califat de Yazid I er, Beyrut 1921, s. 219 bkz,., Taber, IV, 369 el-Ezrk, Ahbru Mekke, thk., F. Wstenfeld, Leipzig 1858, s. 452, 460; Savf kelimesi Ezrk ve Semhd tarafndan ynetimi ve mlkiyeti halifeye ait olan topraklar olarak kaydedilmitir. Sz konusu tabir genellikle meyye oullarna ait olan ve Abbasiler tarafndan msadere edilen mallar anlamna kullanlmaktadr. bkz., ayn eser, s. 449, 453, 461, 463, 464, 467; Semhd, a.g.e., II, 699, 721, 729-730. meyye oullarnn Msrdaki Savfsi hakknda bkz., el-Muhsib, Amlul-Kulb vel-Cevhir, thk., Abdulkadir Ahmed At, Kahire 1969, s. 230-231 Yakub, a.g.e., II, 221; Abdullah b. mir b. Kureyzin sahip olduu mallarn msadere edilmek istenmesine dair bir teebbs iin bkz., Musab b. Abdullah, a.g.e., s. 148; el-Fs, a.g.e., V, 189 Yakub, a.g.e., II, 222; D. C. Dennet Jr., Conversion and the Poll Tax in Early Islam , trc., Fevzi Fahmi Cadullah, Beyrut 1960, s. 65, no. 76( ayn esere muhakkikin notu iin de baknz) bn Kuteybe, a.g.e., I, 169 (Buradaki metinde bn Msa eklinde geen ibare yanltr.) Metinde hatal olarak bi sirahin eklinde gemektedir.

41 42

43 44 45 46

mahsul elde ediliyordu.47 Bu mallarn elde edili ekli Medinelilerle halife arasnda gerekleen mcadelenin gerek sebebidir. Muaviyenin savfsi hakkndaki rivayetler, onun satn ald baheler, saraylar48, topraklar ve Medinedeki araziler49 ve onun bu topraklar ekip-bitirmesi ve sulatmas50 ile ilgili ok saydaki rivayetlerle teyid edilmektedir. Muaviyenin iilerinin yaptklar iler dikkatli bir ekilde planlanmt ve inceden inceye dnlerek icra edilmiti.51 Sz konusu saraylar, kaleler ve arazilerin korunmas, ekilip biilmesi iin insan gcne ihtiya olduu aikard. Bu ihtiya, fetihler vastasyla elde edilen esirler ve klelerle gerekletiriliyordu.52 Tecrbeli ii gruplar, fethedilen eyaletlerden Mekke ve Medineye getiriliyordu.53 Denildiine gre Muaviye, zor kullanarak ii altran ilk kii olmutur.54 Mevl hemen her eit ii yapmakla ykml tutulmutu ve patronlar tarafndan da buna zorlanmlard. Dolaysyla Mevl toplumu, sosyal ve siyasal haklarda eitlikten yoksundu; Mevlye mensup bir grup arasnda belli bir aile veya kabileye mensup olanlar bulunduu gibi bunlar arasnda derece ve pozisyon bakmndan byk farkllklar vard. Onlar sadk ve gvenilir olarak kabul ediliyorlard. Muaviye kendisine bal birliklerin tutumlar hususunda Ziyada ikayette bulunduunda Ziyad ona Mevlye gvenmesini tavsiye etmi ve onlarn ok zeki, kavrayl ve kendilerine yaplanlar affetmeye ok meyilli olduklarn, kendilerine yaplan iyiliklere de ziyadesiyle minnettar kalacaklarn sylemitir.55 ok sayda Mevlye sahip olmak bir g alameti olarak kabul ediliyordu; aileler ve kabileler, kendi aralarnda daha ok Mevl edinebilmek iin yaryorlard. Bu Mevlden bir ksm, g

47 48

I, 169 bkz., Semhd, a.g.e., III, 962; Muaviye tarafndan Biri Ha meyve bahesinin satn alnmasyla ilgili gelimeler iin bkz., a.g.e., II, 741, III, 962-963. Muaviye tarafndan satn alnan mallarla ilgili ayrntl bilgiler iin bkz., Ebul-Ferec, I, 17; Semhd, II, 699-701, 750, 758, III, 1056-1057, IV, 1289-1290;Ykut, Muceml-Buldan, ilgili yerler; Muaviye tarafndan ina edilen Kasru Hall adl kale hakknda bkz., Semhd, a.g.e. IV, 12891290; mer veya Abdurrahman b. Avfa ait olan ve Muaviye tarafndan satn alnan malikane hakknda bkz., Semhd, a.g.e. IV, II, 699-701; Muaviyenin Medinede bulunan malikanesi in bkz., bn Askir, yazma, Zahiriyye Ktphanesi, IX, vrk., 109b; el-Fakh, vrk., 458a; Muaviyenin ina ettirdii iki saray hakknda bkz., Semhd, a.g.e. II, 750; Sfyan b. Haris b. Abdulmuttalibe ait olan ve Muaviye tarafndan satn alnan saray hakknda bkz. Semhd, a.g.e. II, 758; kr. bkz., el-Fkih, a.g.e., vrk., 458a el-Zbeyrin arazilerinin satn alnmasyla ilgili olarak bkz., Fesev, el-Marife vet-Tarih, yazma, Esad Efendi, no. 2391, vrk., 129a; Muaviyenin Kays b. Sad b. Ubdeden ald mallarla ilgili olarak bkz., Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, III, 70; Seniyyet-erd mevkiinin Muaviye tarafndan satn alnmasyla ilgili olarak bkz., Semhd, s. 1066-1067; kr. bkz., Salih A. el-Ali, s. 256; Bugeybiann satn alnmasyla ilgili olarak bkz., Semhd, a.g.e., IV, 1150-1152 Bkz., Semhd, a.g.e., III, 937-938, IV, 1232, III, 985-; Mecdddin el-Firuzbd, el-Megniml-Mutbe f Melimut-Tbe, thk., Hamid el-Cisr, Riyad 1389/1969, s. 295-296; Ravdatu Ben meyye ve Emvlu Ben meyyenin sulanmasyla ilgili olarak bkz., Semhd, a.g.e., III, 1075. yle anlalyor ki Muaviye, sahip olduu bu mallarn ynetimi iin zel bir kiiyi grevlendirmek zorunda kalmtr. Bu paragrafta sz konusu mallar ezZiya eklinde isimlendirilmitir. bkz., Semhd, IV, 1276; kr. bkz., Belzr, a.g.e., IVa, 110-111 ( thk., Schloessinger, Jerusalem 1971) bkz., Cahiyr, Kitabul-Vzer vel-Kttb, thk., es-Saka, el-Ebyr, e-eleb, Kahire 1357/1938, s.26; Muaviyenin Mekkede mal alrken takip etmi olduu yntemlerle ilgili olarak bkz., JESHO 15 (1972), 84-85; ayrca bkz., bn Hacer, el-sbe, II, 291, no. 4597, Suriye ile kr. bkz., Belzr, a.g.e., IVa, 50 bkz., Salih A. el-Ali, s. 252; JESHO 3 (1960), s. 334; Muaviyenin mlknde alan Zenci ve Kzlderililerden oluan klelerle ilgili olarak bkz., Belzr, IVa, 42 Muaviyenin Mekkedeki evleri iin tula imal eden iiler hakknda bkz., Ezrk, a.g.e., s. 496-497; Fakh, a.g.e., vrk., 503a bkz., Yakub, a.g.e., II, 221 Belzr, a.g.e., IVa, 23

49

50

51

52 53 54 55

ve kuvvet kazanmak isteyen kabileler ierisinde dejenere edilmilerdi.56 Sfyaniler ile Mervniler arasndaki mcadele gstermektedir ki bunlardan her biri dierine kar sayca stnlk kazanmaya almtr. Bu yzden Abdurrahman b. Hakem, Muaviyeye: ayet bize kar stn gelmek iin zencilerden baka kimseyi bulamyorsan onlar elde etmeye almalsn. Onlar kendi kabilene dahil etmelisin.57 diyerek kmtr. Mevl, Harre vakasnda, zel askeri bir birlik olarak Yezid b. Hrmzn58 komutasnda kendi sancaklar altnda59 savamtr. Onlar, yaklamakta olan Suriye ordusuna kar Medineliler tarafndan kazlan ve Raticden60 Ben Abdl-Ehel61 blgesinin drtte birine kadar uzanan hendei korumakla grevlendirilmilerdi. Onlarn birlikleri birbirleri arkasnda saf tutan blkler halinde ayrlmlard.62 Suriye ordusunun bir birlii tarafndan saldrya uratldlar ve teslim olmaya arldlar; komutan Yezid b. Hrmz, bu teklifi reddetti ve mcadeleye devam karar verdi.63 Anlald kadaryla da Ben Hrise kabilesine mensup zgr insanlar, karargahlarn terk edip hainane bir ekilde Suriyelilerin Medineli kardeleri zerine saldrmalarna izin verirken Mevl cesaret ve metanetle savamaya devam etmitir.64 Kuran mfessirlerinden bazlar, Medinenin her yanndan zerlerine saldrlsayd da, o zaman savamalar istenseydi, phesiz hemen savaa katlrlar ve evlerinde pek elenmezlerdi. anlamndaki Ahzab suresinin 14. ayetini tefsir ederlerken bu ayetin, Ben Hriselilerin utan verici davranlarna iaret ettiini ifade etmilerdir.65 Emevlerin, meyye oullarnn veya Muaviyenin mevlsinin hatr saylr derecede kalabalk olduu anlalmaktadr. Bu durum bn Res Ganeme tarafndan nakledilen yegane rivayetten de anlalabilir. Sz konusu rivayet gre meyye oullarnn Medineden kovulmalarnn ve Yezide yaplan biatn geri ekilmesinin asl sebebi Medineliler ile Muaviyenin mevlsi arasndaki anlamazlktr. Bir gn Medineye oka yamur yad ve halk yamur sularn kendi tarlalarna aktabilmek iin kouturmaya balad. Muaviyenin Mevlsi de yamur sularn Muaviyenin arazisine balamak iin harekete geti. Bunun zerine Medineliler, onlarla mcadele etmeye baladlar. Rivayetin iaret ettiine gre olayn meydana geldii esnada Yezid, muhaliflerince ar bir ekilde eletirildi. Abdullah b. Zbeyr, Yezide olan biatini geri ekti. ar halk bir bayrak aarak onun mevlsi ile arparak bazlarn ldrd. Bu olay, Medineliler arasnda tansiyonun ykselmesine ve onlarn valiyi ehirden karmalarna neden oldu.66

56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66

Mesela bkz., Belzr, a.g.e., V, 163 Belzr, a.g.e., IVa, 53 Hayat hakknda bkz., Halife b. Hayyt, Tabakt, thk., Ekrem Ziya el-Umer, Badat 1387/1967, s. 249, 255; Belzr, a.g.e., IVb, 35 Ebul-Arab, a.g.e., vrk., 53a Rtic hakknda bkz., Semhd, a.g.e., IV, 1215 bkz., Ebul-Arab, a.g.e., vrk., 53a. (Zbb mevkiinden Mirbedn-Neam mevkiine kadar olan blgedir, hayvan pazardr); Semhd, a.g.e., I, 129; IV, 1206 Ebul-Arab, a.g.e., vrk., 53a-53b Ebul-Arab, a.g.e., vrk., 43b Semhd, a.g.e., I, 130; Ebul-Arab, a.g.e., vrk., 53b Suyt, ed-Durrul-Mensr, Kahire 1314, V, 188; Semhd, a.g.e., I, 131; Dinever, a.g.e., s. 265 bn Res Ganeme, a.g.e., vrk., 74b

Bu rivayetin tarihi deeri ne olursa olsun, iktidar tarafndan oluturulan Muaviyenin Mevlsi adndaki zel bir grubun grevleri ve yaps hakknda bir kanaate varmamza yardmc olmaktadr. Daha nce de zikrolunduu zere Muaviyenin sz konusu mevllerinden bazlar, Abdullah b. Zbeyre kar dzenlenen sefere itirak etmilerdi. Medineden kovulan Emevler, sahip olduklar mevlnin eliinde ehri terk ettiler. Baz mevl gruplarnn oluumu hakkndaki nemli ayrntlar, Medine valisi Amr b. Saidin azledilmesiyle ilgili sonular elde etmeye yarayabilir. Velid b. Utbe tekrar Medine valiliine tayin edilince (62/682) daha nceki vali tarafndan edinilen 300 civarndaki kle ve mevlyi tutuklatt. Amr, tutuklananlara gizilice haber gnderdi ve onlara Medine arsnda hazr tutulan develer tedarik edeceini vaat etti. Tutuklular, verilecek bir iaret zerine hapishanenin kapsn kracaklard ve kendileri iin bekletilmekte olan develere binerek Amr b. Saide Suriyede kavuacaklard. Plan gerekten de baarl bir ekilde gerekletirildi.67 Bu mevller sadk ve vefakar insanlardan oluuyordu. Onlar, valinin resmen emri altnda da deillerdi. Amr b. Saidin ahsi mlkydler. Yeni vali Velid b. Utbenin dncelerinin farkl olduu grlmektedir. O, bunlarn devlete ait olduunu, dolaysyla da btn bunlarn Amrdan sonra valilik makamna geen kimseye, yani kendisine devredilmesi gerektii kanaatindeydi. Zira Amr b. Said, halife tarafndan Medinelilere gnderilen maalar (atiyye) bir takm hilelerle kendi zimmetine aktarm, toplad bu paralar da kleler ve hizmetiler edinmek iin kullanmt. te bu olay, Medineliler ile iktidar arasndaki ilikilerin bozulmasnn sebeplerinden birisidir ve Medinelilerin valileri hakknda olumsuz kanaate ulamalarnda etkili olmutur.68 Kendilerini efendilerine adayan ve onlarn dmanlaryla cesurca arpan meyye oullarnn mevllerinin bu trden pek ok saydaki mcadeleleri kaydedilmitir. Utbe b. Eb Sfyann bir mevlas* beraberindeki 50 kiiyle Taifte bir istihkam kurmutur. Bu ahs daha sonra ise bu ahs tutukland ve Abdullah b. Zbeyr tarafndan Mekkede idam edildi.69 Abdullah b. Zbeyr ve Emevler arasnda gerekleen mcadelede mevlnin ne tr bir rol oynad, el-Misver b. Mahremenin olayndan da anlalabilir. O, silah ve elbiseleri posta usul Medineden Mekkeye tayordu. Bu malzemeleri, Yezid tarafndan gnderilen birliklerle mcadele etmeleri iin mevller ve eitimli adamlar arasnda datyordu. Bu insanlar, onu atma boyunca bir ember ierisine alarak savunmaya almlar, bir sre sonra onu terk etmilerse de pek ok saydaki Suriyeli askeri ldrmeyi baarmlardr.70 Zikredilen rivayetler, iki anahtar kelime olan Savf-i Muaviye ve Mevli-i Muaviyeni anlamn belli oranda aydnlatmamza yardmc olmaktadr. Kt akbetle neticelenen Harre Vakas, Savfi ve meyye oullarnn Mevlsi kavramlaryla ok yakndan ilintilidir.
67 Taber, a.g.e., IV, 366-367; bn Res Ganeme, a.g.e., vrk., 72b. bn Cunul tarafndan Tarihinde (yazma, Biritish Museum, no. 5912, I, 162b) nakledilen ilgin bir rivayet bulunmaktadr. Bu rivayete gre Abdullah b. Hanzala komutasndaki Medineli isyanclar, 62/681 ylnda Medineli temsilciler heyetinin amdan dnmesinden hemen sonra Amr b. Saidin klelerini (mevlalarn) tutukladlar, sahip olduu mallar msadere ettiler. Amr b. Said tarafndan tertiplenen planla 300 kle kamay baard ve ona katld. bn Kuteybe, a.g.e., I, 189 * [Belzr, bu ahsn adnn Sad olduunu ifade ediyor. bkz. Ensbul-Erf, V, 335 .N.] Belzr, a.g.e., IVb, 30 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, III, 263

68 69 70

Medineli Ensar ve Kureyliler, bn Mnann Muaviyenin mlkne (veya Yezidin mlkne) geip gitmesine engel oldular ve onun bylesi bir davrannn kendilerine zarar vereceini ileri srdler. Bu da gstermektedir ki onlarn kanaatlerine gre Muaviye, bu mallara mesnetsiz bir ekilde sahip olmutu; onun bu mallara sahip oluu kendi haklarnn ihlali neticesini douruyordu. Bu dnce, Medine valisinin davet ettii Kureyliler ve Ensardan oluan heyetin konumas esnasnda dile getirilmi ve valiye: Bildiin gibi bu mallarn tamam bize aittir ve yine bildiin gibi Muaviye, atiyye ihsan etme hususunda bakalarn bize tercih etmi ve bizlere bir dirhem bile vermemitir.70a Biz ok zor durumda kalp alkla kar karya gelince Muaviye bizim bu durumumuzdan istifade etmek istedi ve bizim arazilerimizi gerek deerinin yzde biri kymetinde bir parayla satn ald.71 diyerek ikayetlerde bulunmulard. Bu da gstermektedir ki, ad geen toprak sahipleri, sahip olduklar mallarn kanunsuz ve kendilerini zecek bir ekilde ellerinden alndn dnyorlard; bu durumu hades ve zarar kavramlaryla ifade ediyorlar ve geersiz sayyorlard. Kanaatlerine gre Muaviyenin bu mallara sahip oluu gayr- hukuki idi ve onlar aka haklarnn geri iade edilmesini talep ediyorlard. Medine halk adna Yezid ile grmeye giden Abdullah b. Cafer ile yaplan bir konumada Yezid, onlara ylda iki defa (yazn ve kn) demede bulunacan (at) ve Medinedeki buday fiyatlarn, Suriyedeki buday fiyatlar seviyesine ekeceini vaad etmek suretiyle Medinelilerin taleplerine ksmen cevap vermiti.72 Ayn ekilde Muaviye tarafndan alkonulan eylerin de tamamen geri iade edileceini taahht etmiti.73 Daha nce zikredilen iki vaad ile Mslim b. Ukbenin aadaki ekilde formle edilebilecek szleri arasnda ok az fark bulunmaktadr. Buna gre buday fiyatlar Suriyedeki ile ayn seviyeye getirilecek, bir ylda iki defa maa denecekti. Ayrca bunlara ilaveten Amr b. Said tarafndan haksz bir ekilde gasp edilen mallarn tamamnn da geri verilecei sylenmitir.74 Medineliler, halifenin Mslim b. Ukbe tarafndan kendilerine nakledilen vaatlerini reddettiler. Bununla birlikte Medineli asilerin siyasi bir niyetleri ve nasl hareket edeceklerine dair planlar yoktu. Abdullah b. Zbeyr, kurnazca ve zekice rann fikirlerine uymak istediini ifade etti.75 Aadaki olaydan Mevalinin cesareti sezilebilir, yle ki; Mevlden olan Eb Hurra, Abdullah b. Zbeyrin kendi halifeliini ilan etme abas ierisinde olduunu, yoksa iddia ettii gibi rann istei dorultusunda hareket etmediini syleme cesaretinde bulunmu, sonunda ise bn Zbeyr ile birlikte hareket edenlerin safna gemitir.76 Buna karlk mevcut kaynaklarn belirttiine gre Medineliler, Yezide biat etmediklerini ilan ettiler.77

70a 71 72

Ensra denen maalarn ihmali hususunda bkz., bn Askir, a.g.e., III, 369; bn Hacer, el-sbe, I, 194, no. 902 [ Ayrca bkz., bn Kuteybe, mme, I, 177 . N]

bn Kuteybe, a.g.e., I, 169 Lammens, a.g.e., s. 242, Beyhknin el-Mehsin vel-Mesv (I, 101) versiyonundan hareketle u ekilde tercme eder: .Halife, onlarn blgelerindeki buday fiyatn da ayn seviyeye ekeceini syledi. Sz konusu vaatlerin metni bn Kuteybe, a.g.e., I, 170, 189da zikredilmektedir. bn Kuteybe, a.g.e., I, 170 bn Kuteybe, a.g.e., I, 189 bkz., Belzr, a.g.e., IVb, 16, 29; V, 195; bn Res Ganeme, a.g.e., vrk., 73a Belzr, a.g.e., IVb, 27; V, 188 bn Sad, a.g.e., V, 144; Taber, a.g.e., IV, 370

73 74 75 76 77

Medineliler, kendi kahramanlarna ar ekilde gveniyorlard. Suriyeli birliklerin bir ay boyunca kendileriyle karlamas durumunda bile kendilerinden bir tek kiiyi bile ldremeyeceklerini dnyorlard.78 Onlar, askeri taktiklerinde ve stratejilerinde Peygambere benzemeye gayret ettiler; savunmalarnn esasn Peygamberin Hendek Savanda yapt gibi hendekler kazmak oluturdu.79 Liderleri onlardan tpk Hudeybiyede sahabilerin lmne biat ettikleri gibi80 biat etmelerini istediler. Onlar, kendilerine verdikleri yeminlerine bal kalarak Suriyeli birliklere Medineye saldrmalar halinde yardmc olmayacaklarn ve hatta Medineye saldrmak isteyen Suriyelileri bunu yapmama hususunda ikna edeceklerini dnerek pervasz bir ekilde meyye oullarnn ve Mevlalarnn Medineyi terk etmelerine izin verdiler.81 Mervann da doru bir ekilde tahmin ettii gibi Medineliler, meyye oullarn Suriyelilerin Medineye saldrmalar halinde baarl bir ekilde rehine olarak kullanabilirlerdi.82 Harre katliamndan kap kurtulmay baaran Medineli liderler, hayal krklna ve zntye dtler. Abdullah b. Zbeyr, alt ay boyunca direnmesini srdrrken Medineliler, bir gnden daha az sren bir zamanda savunmalarn yitirdiler; oysa Medineliler bu mcadele esnasnda iki bin kiilik hrsl ve azimli bir birlikle savarken Abdullah b. Zbeyr az saydaki taraftar ve Haricilerden bir grupla savamt.83 Mervan, Mslim b. Ukbe ile yapt konumada srarl bir ekilde ayn eyleri tekrarlayarak askerlerin savamalarn desteklediini ifade ediyordu. Mervan yle diyordu: Medinelilerin pek ou mcadele ruhundan yoksundur. Onlardan ok az, azim ve inanla savaabilirler; stelik onlarn silahlar ve binekleri de yoktur.84 Btn bunlardan da anlalyor ki Harre Vakas, Medinedeki mal-mlk sahipleriyle onlarn mallarn gayr hukuki bir ekilde gasp eden hukuk tanmaz Emevlerin mcadelelerinin bir sonucudur.

78 79 80 81 82 83 84

bn Sad, a.g.e., V, 146 bn Kuteybe, a.g.e., I, 173; Ebul-Arab, a.g.e., vrk., 53a; Semhd, a.g.e., IV, 1205 bn Kuteybe, a.g.e., I, 173; Ebul-Arab, a.g.e., vrk., 53a bkz., Taber, a.g.e., IV, 373; bn Kuteybe, a.g.e., I, 171 Taber, a.g.e., IV, 373; bn Kuteybe, a.g.e., I, 171 bkz., bn Sad, a.g.e., V, 146; bn Kuteybe, a.g.e., I, 178, 181 bn Kuteybe, a.g.e., I, 172