T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS GENEL TRK TARH ANABLM DALI

X-XIII. YZYILLAR ARASINDA HALEB VE EVRES

Yksek Lisans Tezi

Taner ATMACA

Ankara-2010

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS GENEL TRK TARH ANABLM DALI

X-XIII. YZYILLAR ARASINDA HALEB VE EVRES

Yksek Lisans Tezi

Taner ATMACA

Tez Danman:

Prof. Dr. Eref BUHARALI

Ankara-2010

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS GENEL TRK TARH ANABLM DALI

X-XIII. YZYILLAR ARASINDA HALEB VE EVRES

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof.Dr. Eref BUHARALI

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad mzas

.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Taner ATMACA

NDEKLER NSZ. KISALTMALAR KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR . GR.. I. BLM SELUKLULAR HAKMYETNDE HALEB I III IV VII-XXVII

A. Seluklu ncesi Halebe Yaplan Trkmen Aknlar. B. Tacd-Devle Tutu Zamannda Haleb C. Kasmddevle Aksungurun Haleb Valilii . D. Tacddevle Tutuun Halebte Yeniden Melik Oluu ve Olu Rdvann Haleb Hakimiyeti.... E. Alparslan el-Ahresin Haleb daresini Al F. Alparslan el-Ahresin ldrlmesi ve Atabeg Llnn Sultan ahn Naibi Olarak Haleb daresini Ele Geirmesi. G. Atabeg emslmlk Yaruktan Halebteki Naibiyeti ve Mardin Artuklu Emiri lgazinin Haleb Hakimiyeti.

1 8 10

18 22

25

31

II. BLM ZENGLER DNEMNDE HALEB A. madeddin Zengi Dneminde Haleb ..... B. Nureddin Mahmud Zenginin Haleb Hakimiyeti. C. Nureddin Mahmudun lm ve Melik Salih smailin Haleb Hakimiyeti D. Melik Salih smailin lm ve Halebin Musul daresine Gemesi, Haleb-Sincar Deiimi.. 56 52 36 42

III. BLM EYYUBLER DNEMNDE HALEB A. Selahaddin Eyyubi ve Haleb Muhasaras.. B. Melik Zahir Gazi Devrinde Haleb.. C. Zahir Gazinin lmnden Sonra Haleb... 62 73 81

IV. BLM XI ve XIII. YZYILLAR ARASINDA HALEBN FZK YAPISI VE HALEBTE YER ALAN MMAR ESERLER A. ehir Kalesi ve Surlar......... 101

B. Mahalleler. 111 C. Mimari Eserler Ca. Medreseler. Cb. Camiler Cc.Dier Mimari Eserler.. SONU ZET SUMMARY KAYNAKA EKLER 114 114 133 135

NSZ

nsanolunun ilk ortaya kndan gnmze kadar olan tarihi sreci deerlendirdiimizde baz yerleim yerlerinin dierlerine nispetle daha ok n planda olduu dikkati ekmektedir. Bu genelleme phesiz ki dnya zerindeki btn corafi blgeler iin farkllk arz etmektedir. Medeniyetin yaylmasna nclk eden blgelerin daha ok rabet grd ve buralara sahip olma uruna birok mcadelenin verildii aikardr. Haleb kenti de bahsi geen bu mcadelelere defalarca ev sahiplii yapm, yeri gelmi batan aa mamur edilmi, yeri gelmi batan aa tahrip edilmitir. M.. 3000li yllardan itibaren tarihte izine rastlanan bu kente, tarihte iz brakm byk medeniyetler ve imparatorluklar sahip olmu ve bu kentte birok deiiklie neden olmulardr. Kelime anlam olarak Arapada st veren anlamna gelen bir isim konulmutur. Haleb kenti, Mezopotamya meneli medeniyetin doup yaylmasna nemli lde kaynak salamtr. Birok edip, air, siyaset adam ve bilim adamnn yetimesine de ev sahiplii yapmtr. rnein, dnya dnce hayatnda da byk bir pay olan Mevlana Celaleddin Rumi, Halebte renim grmtr. Tarihi Naima Haleblidir. Osmanl airi Nabi Halebte yaamtr. Haleb kenti Trk tarihi asndan mstesna bir yere sahiptir. 11. Yzyldan itibaren Seluklularla birlikte Trk hakimiyetine geen bu kent, bnyesinde Trk medeniyetinin izlerini tamaktadr. Ancak, bu hakimiyet esnasnda ne yazk ki ayn devletin farkl melikleri bu kent uruna birbirleriyle mcadele etmekten imtina etmemiler ve maalesef bu durum kentin dokusuna zarar vermitir.

Haleb, 13. Yzylda Moollar tarafndan tarifi olduka zor bir tahribata maruz braklmtr. Bu tahribatn etkisi ancak yarm yzyl sonra giderilmeye allm ve ne yazk ki nceki medeniyete ait izler bu tahribattan ar zarar grmtr.16. yzyln balarndan itibaren Haleb, artk bir Osmanl kenti olmutur. Osmanlnn bu kente hakimiyeti Halebe yeni bir ruh ve canllk getirmi ve bu corafyann parlayan yldz olmutur. ncelediimiz dnem 10. ve 13. Yzyllar arasnn siyasi ve kltrel tarihini kapsamaktadr. Bu yzyllar arasnda Halebe Hamdaniler, Mirdasiler, Zengiler, Seluklular ve Eyyubiler srasyla hakim olmulardr. Eyyubilerden sonra Halebte Mool saldrs meydana gelmi ve daha sonra da bu kent srasyla Memluklular egemenliine ve 16. Yyden sonra da Osmanl egemenliine gemitir. Haleb kenti ve evresinin 10 ve 13. yzyllar arasndaki siyasi tarihi incelenirken olaylarn geliimi genel hatlaryla verilmeye allmtr. Olduka hareketli geen bu dnemde olaylarn detayl bir ekilde anlatm bu incelemenin hacminden byk olacandan mmkn olduu kadar detaylardan kanlmtr. ncelememizde soy ktkleri, harita ve krokiler de yer almaktadr. Bu tezin hazrlanmas esnasnda yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. Eref BUHARALIya teekkrlerimi sunarm. Ayrca ilgilerini ve yardmlarn grdm Aratrma Grevlisi Cihat AYDOMUOLUna ve Aratrma Grevlisi Dr.Tlay YREKLye teekkr ederim. Kaynaklarn temininde olduka kolaylk salayan Trk Tarih Kurumu Ktphanesi yetkililerine ve SAM Ktphanesi grevlilerine minnettarm. Son olarak, tezin imla ve yazm kontrolnde bana yardmlarn sunan deerli meslektam Berna LALELye gnlden teekkr ederim.

II

KISALTMALAR

Bkz. b. C. ev. DTCF Enst. h. hz. A Kr. m. . s. TDV nv. Yay.

: Baknz : Bin : Cilt : eviren : Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi : Enstits : Hicr : Hazreti : slam Ansiklopedisi : Karlatrnz : Miladi : lm : Sayfa : Trkiye Diyanet Vakf : niversitesi : Yaynlar

III

KAYNAK ANALZLER VE ARATIRMALAR 1.Bugyett-taleb fi Tarihi Haleb: 13. yzylda yaam olan nl Arap tarihisi Kemalddin bnl Adim ( 1192-1262) tarafndan kaleme alnm geni bir eserdir. Bu eserde Haleble ilgili olan tarihi ahsiyetlerin hal tercmeleri verilmi ve bu kiilerin dahil olduu ve etki ettii olaylar hakknda etrafl bilgiler sunulmutur. zellikle Suriye Seluklular ile ilgili blmler dikkat ekmektedir. Mellif, eserinde o tarihteki siyasi olaylarn yan sra, ekonomik, sosyal, dini ve kltrel gelimeleri de eserinde pasajlar halinde nakletmektedir. (Sevim, Ali, Biyografilerle Seluklular Tarihi, Bugyett-Taleb fi tarihi Halebten Semeler, TTK Basmevi,1982) 2. Zeyl Tarihi Dmak: bnl Kalanisi tarafndan yazlan bu eser tarihi olaylar olu srasna gre kronolojik biimde okuyucuya ve aratrmaclara sunmutur. Mellifin tam ad bnl Kalanisi Ebu Yala Hamza b. Esed b. Ali b. Muhammedtir. Dmakta dnyaya gelen mellif, tarih, edebiyat, dil ve dini bilgiler eitimi almtr. Trk meneli Briler zamannda yneticilik de yapmtr. Eseri birok kii tarafndan farkl adlarla kullanlmtr. rnein, Zeyl Kitab-i Tarihi Hilal es-Sabi, Mzeyyelt-Tarihi Dmak vs gibi. Eser ilk olarak H.F. Ahmedroz tarafndan Zeyl- Tarih-i Dimak adyla (Beyrut 1908), daha sonra da Sheyl Zakkar tarafndan Tarihu Dimak adyla (Dmak 1983) yaymlanmtr. Eserin Hal seferleri ile ilgili olan blm de The Damascus chronicle of the crusades: extracted and translated from the chronicle of Ibn al- Qalanisi adyla H.A.R. Gibb (1932) tarafndan ngilizceye evrilmitir. Kalanisi, 1160 ylnda hayatn kaybetmitir. (Sevim, Ali, bnl Kalanisinin Zeyl- Tarih-i Dmak Adl Eserinde Seluklularla lgili Kaytlar, Belgeler, Trk Tarih Kurumu Yay., C. XXIX, Say:33, Ankara, 2008)

IV

3. Ebul Farac Tarihi: Tam ad Ebul-Farac Cemalud-Din bn emmas Tacud-Din Harun bn Tuma el-Mekni bn bridir. 1226 ylnda Malatya ehrinde dodu. 13. yzyl Anadolusu'ndaki Seluklu ynetiminde bulunan Melitenede (Gnmz Malatyas'nn eski merkezi) yaam felsefeci, tarihi, air, gramer uzman, mfessir, ilahiyat ve dnemin Sryani Katolikos'u. Dnemin nemli fizikilerinden Harun elMalati'nin oludur. Bat Sryanicesinde "Bar Hebreyo", Dou Sryanicesinde ise "Bar Hebreya" olarak tannr. Daha kk yandan itibaren Sryanice, Arapa ve Yunanca renen Ebul-Farac daha sonra Felsefe ve Hukuk tahsili grd. Babas Harundan ve devrin nemli tplarndan da Tp eitimi ald. 1286'daki lmnn ardndan Musul'da topraa verildi. Eserinde olaylar kronojik biimde anlatmtr. Eseri devrinin sosyal, kltrel, dini ve tarihi bilgilerini iermektedir. (Abul Farac Tarihi, Gregory Abul Farac, ev. mer Rza Dorul, TTK Yay., Ankara, 1950) 4. Azimi Tarihi: XII. yzyln Suriyeli tarihilerindendir. Tam ad Ebu Abdullah Muhammed el-Azimidir. Eser geni kapsam ile dikkat ekmektedir. Hz. Ademden 12. Yzyla kadar olan olaylar kapsamaktadr. (bnl Azim, Azimi Tarihi, ev. Ali Sevim, TTK Yay., Ankara, 1988) 5. Sryani Mihail Vekayinamesi: Trk tarihine dair nemli bilgiler ieren bu kaynan mellifi adndan da anlalaca gibi Sryani Mihaildir (.1200) Eserde sistematik biimde gelien olaylarn tarihi dizini verilmitir. 12. yzyln sonuna kadar olan bilgileri ihtiva etmektedir. Eser, mellifin devrine k tutmakta ve o zamanda yaam farkl dinlere mensup kiiler arasndaki ilikilere dair nemli bilgiler sunmaktadr. Dilimize Hrant D. Andreasyan tarafndan 1944 ylnda evrilmitir. (Sryani Mihailinin Vakainamesi, ev. Hrant D. Andreasyan, 1944)

6. Urfal Meteos Vekayinamesi: Urfal bir Ermeni olan mellifin bu eserinde 12. yzyln ortalarna kadar olan tarihi olaylar gze arpmaktadr. Esere bir de Papaz Grigor tarafndan zeyl (ek) yaplmtr. Dilimize Hrant D. Andreasyan tarafndan evrilmitir. (Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli, ev. Hrant D. Andreasyan, TTK Yay. Ankara, 1962) 7. Tarihi Meyyafarikin ve Amid: bnl Ezrak tarafndan kaleme alnm bir eserdir. Mellifi Artuklularn hizmetinde bulunmu bir tarihidir. Artuklular ve civarnda bulunan devletlerin arasnda geen siyasi olaylar ieren eseri tarihilere k tutmaktadr. Mellif 1117 ylnda domu 1187 ylnda lmtr. Eser, zellikle Zengilerin tarihine dair pek ok nemli bilgiyi ihtiva etmektedir. (bnl Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin ve Amid, ev. Ahmet Sevran, Erzurum) 8. Endlsten Kutsal Topraklara: Asl ad Ebul'l Hseyn Muhammed bni Ahmed bni Cbeyr El-Kinani olan mellif tarafndan kaleme alnmtr. Mellif 1145 ylnda domu, 1217 ylnda lmtr. Eldeki kaynaklara gre 740 ylnda spanya'ya gelen arap kabilelerinden birine mensuptu. Babasnn kltrl ve st dzey bir devlet memuru olduu, kendisinin de bir sre Muvahhidler'den bir emirin sekreterlii ile Granada valisinin nezninde katiplik yapt bilinmektedir. Eseri seyehatname niteliindedir ve mellifin gzlemlerini aktarmaktadr. 9. el-Kamil fit-Tarih: bnl Esir (1160-1233) tarafndan kaleme alnm olduka kapsaml bir ana kaynaktr. nemli bir tarihi olan bu mellifin eseri dilimize Abdlkerim zaydn tarafndan olduka hacimli bir ekilde evrilmitir. Eser, 1230 ylna kadar cereyan etmi olaylar anlatmaktadr. Siyasi olduu kadar corafi ve tarihi bilgiler bakmndan son derece zengindir. (bnl Esir, El-Kamil Fit-Tarih, ev. Abdlkerim zaydn, st.1987)
VI

GR Adna ilk olarak milattan nce III. bin yla ait ivi yazl Akad tabletlerinde Halaba ve Halman / Halvvan eklinde rastlanan Haleb'in milattan nce XVIII. yzylda Yamhad Krall'nn bakenti olduu bilinmektedir. Haleb, takip eden yllarda ise Anadolu'da kurulan Hitit Krall'nn hakimiyetine geerek bu devletin imparatorluk dneminde en nemli merkezlerinden biri haline gelmitir.

mparatorluun yok olmasnda sonra da Halpa Krall adyla bamsz bir Ge Hitit devleti haline dnmtr. Milattan nce IX. yzyln ortalarnda ise Asur mparatorluu topraklar arasna giren Haleb bu devirde yava yava eski nemini kaybetmeye balad. Pers hakimiyeti srasnda ise sadece tanr Adaddan dolay hatrlanan kk bir yerleim merkezi konumuna dt. Ancak Helenistik dnemde Suriye Kral Seleukos Nikator (m.. 305-280) tarafndan Grek mimarisine uygun yeni bir planda yeniden mamur hale getirilmesiyle eski nemine kavutu ve Beroia adn ald. Bu dnemde ehrin imarna vesile olan tanr Adad'n da Haleb Zeusu adyla anld bilinmektedir. Haleb Romallar zamannda geliimini srdrd ve kente ait kale de kutsal mekanlar barndran bir yer haline geldi. Bizansllar zamannda ise ok sayda kilisenin bulunduu bir Hristiyanlk ehriydi. slam Dnemde Halid b. Veld'in azledilmesinden sonra Suriye valilii ve bakumandanlna tayin edilen Eb Ubeyde b. Cerrah'n emrindeki slam ordusu Kinnesrn'in fethinden sonra Haleb zerine yrd. nc birliklerinin banda yaz b. Ganm el-Fihr bulunuyordu. ehir dnda Hadru Haleb denilen yerde yaayan Tenh ve dier baz Arap kabileleri yaz b. Ganm'e itaatlerini bildirdiler. ehir halk

VII

da ksa bir mddet sonra canlarna, mallarna ve surlarla binalara dokunulmamas artyla aman dilediler. yaz b. Ganm, cizye vermeye raz olmalar zerine bu taleplerini yerinde buldu ve kendileriyle bir sulh yapt. Antlamann Eb Ubeyde tarafndan da onaylanmasndan sonra Mslmanlar Antakya Kapsndan ehre girdiler (16/637). Yaptklar ilk i kalkanlarn koyup namaz klmak oldu; daha sonra bu yerde Mescid'l-etras (kalkanlar mescidi) adyla bilinen bir cami yaptrld. Eb Ubeyde b. Cerrah'n lmnden (18/639) sonra Muaviye b. Eb Sfyan Suriye valilii grevine balad. Haleb nce Cnd Hms'a, daha sonra da Cndiknnesrin'e baland. Emevler dneminde baz eyalet valilerinin ehir civarna yerlemi olmasna karn Haleb hibir zaman siyas ve idar bir merkez konumuna sahip olmad. Bu dnemde iktisad ve mimari bakmdan ilerleme kaydetmise de Emevler'in son bulmasn takiben Suriye'nin dier ehirleri gibi geri planda kalmtr. Msr Valisi Ahmed b. Tolun 264 (878) ylnda Haleb'i kuatt, ancak Abbasler daha sonra ehri geri aldlar (271/884). 290'da (903) Karmatler tarafndan muhasara edilen Haleb 324 (936) ylnda hdler'in eline geti. Muhammed b. Tuc el-hd buraya Ben Kilab reisini vali gnderdi. Bu kabileye mensup bedeviler ehirde birok ykma ve yamaya sebep oldular. Hamdan Emri Seyfddevle, Kafur el-hdinin valisi Yanis el-M'nis ile bar antlamas imzalamasnn arkasndan Haleb'i hakimiyeti altna alarak Hamdanler'in bakenti yapt1. Blgenin tarihinde nemli rol oynayan Hamdaniler, Araplarn en byk kabilelerinden Rebiann Talib koluna aittir. Mslman olmadan nce Hristiyan

11

Talib Yazc, Halep mad. .A., C. 15, 1997, s. 239-247

VIII

olan Talibiler, Tihameden g etmi, daha sonra ise kendi adlarn alan Diyarrebia ve Musul blgelerinde ikamet kurmulardr. Hz. mer zamannda cizyeye balanan kabile daha sonra Mslman olmutur. Hanedana adn veren Hamdan b. Hamdun, Rakka yresinden g ederek Musula yerlemitir2. 7. yzyldan 1086ya kadar Haleb, Suriyenin kuzeyindeki ve Yukar Mezopotamyadaki Araplarn kontrolnde/etkisindeydi. 1086 ylnda ise dorudan Seluklularn kontrolne gemitir. Seluklularn fethi, uzun bir mcadele ve

Araplarla, Seluklu fethinden nce Suriyenin kuzeyine g edip yer tutan Trkmenler arasnda geen stnlk kurma abasndan sonra gelmitir. lk Trkmen kua 1064de Halebe girmitir ve bu tarihten sonra nemli politik deiiklikler olmu, Araplarn stnl gittike azalmaya balamtr. Bundan dolay Halebin tarihini ikiye ayrmak mmkndr: Arap dnemi ve Trkmen dnemi. Birinci dnemde Haleb iki byk g tarafndan evrelenmiti ve bu glerin etkisindeydi: Bizans mparatorluu ve Fatmi Halifelii. Msrda yer alan Fatmi Halifeliinin Haleb ile ilgili politikalar ve ilikileri iki ana blmde irdelenebilir: teorik ve pratik. Teorik blm temelde, dnya ynetimini

Nasuhi nal Karaarslan, Hamdaniler, .A., Ankara, 2007, C. 15, s. 446; Stanley

Lana-Poole, The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions, Tarihsiz, s.111-112; Abdlkerim zaydn, Seyfddevle el-Hamdani, .A., C.37, s.35-36

IX

elinde tutmay amalayan ve zelde- Abbasi Dneminden kalan doktrini esas almaktadr. Fatmi politikas her ne kadar yukardaki doktrin dorultusundaym gibi grnse de, hakikatte bamsz Msrn, paras olduu Suriyeye kar yrtt geleneksel politikann devamndan ibaretti. Bu politikay srdren Fatmi halifesi, Suriyenin gneyini emniyetsiz olmasna ramen igal etmeyi baarm ancak kuzey zerinde bir bask kuramamtr. nk buras almas g birtakm zorluklarla engellenmiti. Bunun sebepleri, her iki blgenin Kahireye olan uzakl, 11. yzyl boyunca Fatmi halifeliinin zayfl ve Bizansn politikalardr ki grdmz kadaryla Fatmilerin n Asyann snrlarnda olularna olduka sinirli ve karydlar. Ayrca Haleblilerin ve Suriyelilerin Fatmilere duyduklar nefret Fatmileri bu blgede engellemitir3. Bu gibi glkler, Fatmi Halifeliini teorik politikalarn yenileme ve daha gereki ve kullanl bir politika retme konusunda zorlamtr. Bizans mparatorluu Halebin, slam corafyas ile balant kurmasna her zaman engel olmak istemitir. Bizansa gre Halebin elden kmas Antakyann ve dier n Asya paralarnn da elden kmas iin de bir adm demekti. Bizans imparatoru II. Basil zamannda Fatmi halifesi el-Aziz Halebi ele geirmek iin olduka fazla gayret gstermitir. Halebe bir sefer dzenlemi ancak gerek buradaki direniin iyi olmas ve bunun yansra Bizans birlikleri ve dier glerin desteklemesi ile Halebi ele geirmeyi baaramamtr.

Suhayl Zakkar, The Emirate of Aleppo, Beirut,1970, s.37-39

Seyfddevle Ali, aabeyi Nasrddevle Hasan tarafndan Nusaybine vali tayin edilmiti. Fakat Seyfddevle daha byk bir vilayette bamsz olarak hkm srmek istiyordu. Nasrddevle balangta bu duruma pek rza gstermediyse de daha sonra onun Halebi ele geirip orada bamsz bir devlet kurmasna izin verdi. Haleb o srada Muhammed b. Tu el-hidinin naibi Osman b. Said el-Kilabinin ynetimi altndayd. Seyfddevle, 8 Rebilevvel 333te (29 Ekim 944) ehre girerek halife Mstekfi-Billah ve kendi kardei Nasirddevle adna hutbe okuttu ardndan da Dmak ald. (Ramazan 333 Mays 945) hidilerle Hamdaniler arasnda mcadele Muhammed b. Tuun lmnden (Zilhicce 334/Temmuz 946) sonra Kafur dneminde de bir sre devam etti ve sonunda hidiler yaplan anlama ile btn Kuzey Suriyeyi Hamdanilerin tasarrufuna braktlar (Rebilahir 336/ Kasm 947). 4 Halebin itibar Tolunoullar (M. 868-905) zamannda gerekleen bamsz Mslman Msrn ykselmesiyle birlikte artmaya balamtr. nk Haleb, kervan

N.. Karaarslan, Hamdaniler. .A., C.15, s.446. Bu tarihte hidilerle kesin

olarak anlaan Seyfd-Devle, Bizans ile mcadeleye balad. Bu mcadelelerde bazen Hamdaniler, bazen de Bizansllar galip geldiler. Fakat 954 ylndan itibaren Hamdani lkesinin kaderi deimeye balad. Nikephoros Phokas idaresindeki Bizans kuvvetleri bu tarihte Hamdanilere kar byk bir taarruza geerek Ayn Zarba, Raban, Dluk ve Hamdani devletinin baehri Halebi, mstahkem kalesi mstesna, ele geirdiler. ehirde byk bir katliam yaptktan sonra ve SeyfdDevlenin sarayn da yktktan sonra ekip gittiler. Bkz. Enver akar, 17. Yzylda Haleb Eyaleti ve Trkmenleri, Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yay., Elaz 2006, s. 23

XI

gzergah zerinde bulunmaktayd ki bu snrlar Msr snrlarndan Abbasi Halifelii ve Bizansa kadar uzanmaktayd. Halebte Miladi 945te Seyf el-Devle tarafndan kurulan Hamdani ynetiminden sonra Haleb, yukar Mezopotamya ve Suriyenin baskn merkezi haline gelmitir5. Seyfddevlenin Halebte Hamdani hanedanln kurmas Haleb tarihinde nemli bir dnemin balangc olmutur. Zira slamiyetin douundan hatta ehirde bir Hitit Krallnn kuruluundan beri ilk defa bir devlet merkezi ve hkmdar payitaht olmutur. Haleb hakimiyetini tesis eden Seyfddevle Bizansa kar yapt gaza seferleri ile tebarz etmi ve bu zellii ile devrinde hakl bir hret kazanmtr6. Bu devletin alannn genilemesi ya da daralmas yneticilerinin hrs ve kudretine ve buray evreleyen devletlerin politik durumuna gre deiiklik gstermitir. Haleb hibir zaman yerel yneticiler tarafndan ynetilmemitir. Ancak her zaman vezir bakanlnda brokratik temsilcileri bulunmutur. Bu temsilciler devlet meselelerinde ciddi gce ve sz hakkna sahip olmulardr. Seluklu fethinden nce yneticilerin ya da hanedann deiimi devlet zerinde salam bir etki yaratmamtr7. Hanedanln kurucusu Seyfddevle Hicri 356 senesi Sefer /Miladi

Zakkar, a.g.e., s. 43 Emin Krkl, Seluklular Dneminde Halep, Baslmam Doktora Tezi, Frat nv.

Sosyal Bil. Enst. Elaz-1999, s. 7-8

7

Zakkar, a.g.e. s.42

XII

Ocak 967 ylnda vefat etmitir8. Seyfddevle sadece Bizansa kar giritii seferlerle temerkz etmemitir. O ayn zamanda saraynda toplad air ve edipler vastas ile Halebte bir kltr muhiti oluturmutur. Seyfddevlenin lmn mteakiben Halebin idaresi emirlerinden

Karuyyenin idaresi altna getmitir. Karuyye, Bekur adl gulamn Halebe naip olarak tayin etmitir. Ayn zamanda Seyfddevlenin olu Ebul-Meali Halebi geri almak iin onunla mcadele etmek zorunda kald ise de Bizans yardmn temin eden Karuyye bu tehlikeyi kolaylkla atlatmtr. Ancak Bizans tehditleri karsnda onlara yllk 700.000 dirhem vergi vermek zorunda kalmtr. Artk bu tarih Halebin Bizans korumas altna girdii tarihtir. Karuyyeyi esir alan Ebul Meali Halebi ele geirmitir. (974/975) Bylece Halebte Hamdani hakimiyeti yeniden kurulmu oldu. Bu dnemde Abbasi Halifesi ve Bveyhi Sultann metbu olarak tanyan Ebul Mealiye Sadddevle unvan tevcih edildi9. Saddevlenin hakimiyeti esnasnda Haleb Hamdanileri zayflamaya balad. Sadddevle 357/968 ylnda days ve ayn zamanda mehur air olan Ebu Firas ldrmtr. Babas Seyfddevlenin klesi Karguveyh, ona kar ayaklanarak Haleb ehrini ele geirmi ve onu ehre sokmayp 6 yl boyunca ehri elinde tutmay

Haleb ehri Hamdani Seyfd-Devlenin lmnden sonra uzun bir sre istikrara

kavuamad. Zimamdarlarn ihtiraslar, komu emirlerin hrslar, birbiri ardndan gelen Bizans istilalar ve kendilerine Irak aacak bir yeri ele geirmek iin Msrdaki Fatmilerin birka kere tekrarladklar teebbsler Halebi yarm asr sren bir kargaalk ve huzursuzluk iine soktu. Bkz. akar, a.g.e., s. 23-24
9

Krkl, a.g.e. s. 8-9

XIII

baarmtr. Bunun zerine Frat nehrini geen Sadddevle Hamaya giderek oraya yerlemitir. Saddevle daha onra Hmsa giderek ehri imara ve tahkimata balamtr. nk Rumlar, 358/969 ylnda ehri yamalayp tahrip etmilerdi. 359/970 ylnda Sadddevle Karguveyhle anlama yapt. Karguveyh, anlama mucibince Halebte hutbeyi Sadddevle adna okuttu10. Sadddevle bu hengameler ve taht mcadeleleri srasnda bazen

Bizansllardan da yardm almaktan geri kalmamtr. Nihayet 381/991 ylnda yakaland hastalktan kurtulamayarak hayatn kaybetmi ve Rakkaya

defnedilmitir. Yerine olu Saidddevle geti. Saidddevle, komutan Lly, dier olu Ebul-Heyca ile kz Sittn-nasa vasi tayin etmiti. Hamdanilerle Fatmiler arasndaki harplerin kt zamana denk gelen Saidddevle iin biat Ll almt. Ona kar savaan Fatmi komutan Manutekin, kuvvetlerinin azl sebebiyle Haleb ehrini alamayp Dmaka ekildi11. Bu durumu hazmedemeyen Fatmi halifesi Aziz, Haleb ehrini fethetmek iin ordunun bana bizzat kendisi geti, ancak 386/996 ylnda Bilbiste ld12. 392 (1002) ylnda uzun sredir Hamdani tahtn ele geirmeyi isteyen Hacib Ll damad Saidddevleyi zehirleyerek ldrm ve iki yl kadar onun oullar

10

brahim Hasan, slam Tarihi, stanbul, 1985, C.4, s. 22; zaydn, a.g.m. s.35-36 Bu mcadele esnasnda Saidddevle ve Ll, Halebi kurtarmak iin Bizans

11

mparatoru II. Basileostan yardm istemilerdir. mparator bu arya olumlu cevap vermi ve yardm birlii gndermi olmasna ramen Manutekin bu kuvvetleri malup etmitir.
12

brahim Hasan, slam Tarihi, stanbul, 1985, C.4, s.24-25

XIV

adna devlet idaresini ele almtr. Sonralar bu oullardan Ebl Hasan Ali ile Ebl Meali erifi Msra srd, dier kardei Ebl Heyca ise lkeyi terk ederek Bizans imparatoruna snmtr. (394 1004) Bylece Hamdanilerin Haleb koluna son veren Ll idareyi tek bana ele geirmi oldu. Onun 399 (1008) ylnda lmnden sonra olu Mansur yerini ald ve Fatmi halifesinin adna hutbe okutarak, halifenin murtazaddevle lakabna sahip olmutur13. Bu gelimelerden sonra Fatmi nfuzunun Halebi etkisi altna aldn sylemek mmkndr. Fatmi nfuzu, Murtazad-devle ile babasnn klesi Feth arasnda kan anlamazlktan sonra yerini korumutur. Feth, Fatmi halifesi Hakimin desteini kazanmt. Hakim, Sayda, Sur ve Beyrut ehirlerini ona ikta olarak vermitir. Ayrca ona Mbarekd-devle unvann vermitir. Feth, Halebi Fatmiler adna idareye devam etmi ve bylece Fatmiler, Haleb Hamdanilerine son vermi oldular14. 1002 ve 1024 yllar aras Mirdasi gei dnemi olarak kabul edilir. Hicri 15 Sefer 392, Miladi 2 Ocak 1002de Hamdani Emiri Ebu el Fezail Said el-Devle ld. Bu Emirin salnda Halebin gerek yneticisi Ll idi. Ll, Hamdani hanedanlnn kurucusu Seyfddevlenin nceki gulam idi15. Babasnn tersine Mansur, kendine ar gveni vard. Kendisi dar grl ve ayyat. Bu olumsuz zelliklerinden dolay Halebliler kendisinden nefret etmilerdir ve iirlerinde Mansuru ktlemilerdir. Mansurdan nefret eden halk ondan

13

Karaarslan, a.g.m., s.446-447. Hasan, a.g.e., s. 25 Zakkar, a.g.e. s. 43

14

15

XV

kurtulmann yollarn aramaya balamtr. Zaman ilerledike daha da dikkatsiz ve kibirli olmaya balamt. Haleb halk, Hamdani hanedanlnn canlandrlmasn zm olarak grmekteydi. Mansurun Hamdanilerin olunun klesi olduunu ve onlara ihanet ederek haklarn gasp ettiklerini dile getiriyorlard16. Hicri 11 Receb 413 Miladi 10 Ekim 1022 ylndan aramba gn Fatmi Halifelii tarafndan Kahireden iki ynetici Halebe atanmtr. Bunlardan bir tanesi kale ynetimi iin biri de ehir ynetimi iindi. ehir ynetimi iin Kuzey Afrikann barbar kabilelerinden ve Fatmi halifeliine Msrn fethinde (H.358/M.969) yardmc olan Kutami kabilesinin mensubu bulunan afi el-Devle Muhammed b. Ali b. Cafer atanmtr. Kale ynetimi iinse Ymn el-Devle seilmitir. Bylelikle Fatmi Halifelii Haleb ynetimine yeni bir sistemi getirmiler ve bir yneticiden vazgemilerdir. Ancak bu iki hkmranla ilgili ok fazla detayl bilgiye sahip deiliz17. Hicri 15 Muharrem 414/Miladi 10 Nisan 1023 ylnda afi el-Devle grevden alnmtr. Onun yerine yine ayn kabile mensubu olan ve Sanad el-Devle el-Hasan b.Muhammed b. Tuban getirilmitir. Bu yeni yneticinin grev yeri nceleri Efamiye kalesiydi. Bu yeni ynetici hakknda da fazla bilgi sahibi deiliz. Grevi Hicri 21 Rebiulahir 415 Miladi 2 Haziran 1024 ylnda uzun sre hastaln sonunda lmyle sona ermitir. Hastaln renen Fatmi Halifesi, Sanad el-Devlenin yerine de elDevlenin kardei Tuban Sadid el-Mlk unvanyla tayin etmitir. Kardeinin
16

Zakkar, a.g.e. s. 44 Zakkar, a.g.e., s. 65

17

XVI

lmnden 25 gn sonra da Halebe ulamtr. Halife kendisini el-Devlenin halefi olarak onaylamtr. Hadmaas Mevufu kale yneticisi olarak atamtr. Ancak pek popler olmayan bu yneticilerin de hkmranl ksa srmtr. Dnemin etkili isimlerinden Salih b.Mirdas Halebi bu yneticilerin elinden almtr. Bylelikle Mirdasi ynetimi kurulmutur18. slam tarihinde ksa sren bu hanedanlk, yneticilerin himayesinde, etraftaki zeki airleri toplamasyla nlenmitir. rnein air el-Mutannabi ve hem filozof hem de bilim insan olan el-Farabi gibi19. zelikle Seyfddevle ve Nasirddevle alim, edip ve airleri korur, onlara sayg gsterirlerdi. Youn savalarla dolu bir mr geirdii halde Seyfddevlenin saray byk airlerle dolup taard. Seyfddevlenin ilgi ve himayesiyle iir ve edebiyatta ciddi gelimeler oldu. Seyfddevlenin ilim meclisleri, sanat, edebiyat ve airlerin bulutuu nemli bir merkezdi. Halifelerden sonra, air ve alimlerin bu lde topland baka bir hkmdar saraynn olmad nakledilir. Hkmdarn kendisi de edip ve air bir kimseydi.20.

18

Zakkar, a.g.e., s. 64-65 David Commins, Historical Dictionary of Syria, London, 1984, s. 106 Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, Redaktr: Hakk Dursun Yldz,

19

20

C.5, s. 249

XVII

Farabi21, Kitabl Egani adl eserini Seyfddevleye takdim eden Ebl Ferec el-sfahani, saray hatibi bn Nbate, air Ebt Tayyib el Mtenebbi, air Ebu Firas el-Hamdani, air, Ebl Ala el-Maarri22 ve Nasirdevle adna imamet hakknda bir risale yazan Kitabl rad mellifi eyh Mfid, Seyfddevlenin amcasnn yakn dostlarndan Hallac- Mansur Hamdaniler nezdinde ilgi ve itibar grm edip ve airler arasnda yer alr. Hamdaniler mamiyye iasna mensup olmakla beraber Snnilere kar hogrl davranmlardr23. Mirdasiler Dneminde Haleb 7. yzyln sonunda gerekleen slami fetihten sonra Suriyeye g eden Arap kabileleri arasnda Kilab kabilesi de vard. Kilab kabilesi, slamiyetin ykselmesinden nce Medine ehrinde yaayan Arap yarmadasnn en geni ve nde gelen kabilelerindendi. 7. Yzyldan 11. Yzyla kadar Kilab kabilesi, Suriye iinde -zellikle de kuzeyinde- nemli politik roller stlenmitir24.

21

Farabi, Orta Asyal bir Trk ailesinin ahfadndand ve 339 (950) ylnda olduka

olgun bir yata vefat etti. mrnn son dnemini, Halebte bir smaili yanls olan Seyfddevlenin saraynda geirdi. Bkz.slam Tarihi Kltr ve Ansiklopedisi, Haz. P.M. Holt vd.,C.4. s. 368
22

Tam ad Abu al-'Al Ahmad ibn 'Abd Allh ibn Sulaimn al-Tankh al-Ma'arri

olan bu air ve filozof devrinin yeniliki hareketlerinin de n saflarnda yer almtr.

23

Karaarslan, a.g.m, s. 447 Zakkar, a.g.e. s.67; Stanley Lana-Poole, The Mohammedan Dynasties:

24

Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions; Tarihsiz, s.114-115, http://books.google.com.tr

XVIII

X. yzyln balarnda Haleb civarna g ederek, Rahbeyi zapt eden Salih, burada kendi adna hutbe okutarak Fatmi halifesi adna buray ynetmeye balad25. Mirdasiler, Fatmilerle Bizans arasnda kalan bu tampon blgenin yneticisi ve Halebin yerlileri ile Kilabi kabilesinin mensuplar arasnda da denge kuran hanedanlk olmulardr26. Suriye tarihilerine gre Salih b. Mirdas, Emir ailesinden Abdullah b. Ebu Bekir b. Kilabn torunudur. bn Hazm el Endelsinin belirttiine gre ise Salih, Amr b. Kilabn torunudur. Ancak bu iddiay kabul etmek biraz zor. nk bu tarihi spanyada yaamtr. Ayrca bn Adim gibi Suriye tarihileri de birinci iddiay desteklemektedir. Adime gre Salihin kabilesi olduka gl ve basknd. Kinnesrin civarnda yaamlardr. Salihin annesi de soylu bir kadnd. Kilab kabilesine mensup bir alt dal olan Zevkal kabilesinin yneticisi olan aileye mensuptu. Ad el-Rebab olmasna ramen genelde el-Zevkaliya olarak bilinmektedir. Bu kabile Haleb civarnda yaamtr. Salihin ne zaman doduuna ve ka yanda ldne dair kesin bir bilgi yoktur27. Mirdasileri yalnzca byk bir Emirlik ailesi olarak kabul etmek eksik olur olur. Ayn zamanda ok sayda benzer ve daha kk emirlikleri de bnyesinde tutmutur. Mahmud b. Nasrn unvan erif mer-el Arabt. Halebin yneticisi olan kabile lideri btn bu kk emirliklerin de emiri saylmtr. Bu emir de Salih

25

Krkl, a.g.e. s. 12; Abdlkerim zaydn Salih b.Mirdas,.A, C.36, s.41 Commins, a.g.e. s.158 Zakkar, a.g.e. s. 86; zaydn, a.g.m., s.41

26

27

XIX

b. Mirdast. 11. yzyl Kilabi kabilesinin gcnn zirvede olduu bir a olmutur. Ancak bunun yannda Trkmen aknlar ile de bu gcn yava yava de getii bir an balangc olmutur. Kilabi kabilesinin bu yzylda neler yaptna dair ok fazla kayda rastlamak zordur. Suriyenin kuzeyindeki hayat olduka derinden etkilediklerini dnemin airlerinin eserlerinden anlalmaktadr. Ebul Ala el-Maarri ve bn Hayyusun iirlerinde bu rneklere rastlanmaktadr. Bu iki airin iirlerinden Kilabi kabilesinin dnda herhangi bir kabileden sz edilmemektedir. Bu da Kilabi kabilesinin o dnemde yaayan dier yerli kabileler zerinde olduka derin bir nfuza sahip olduklarn gstermektedir. Bu cmleden olarak Kilabi kabilesinin ve mensuplarnn olduka kalabalk olduu anlalmaktadr. Fakat ne kadar byklkte olduuna dair kaynaklarda somut bilgiler maalesef yoktur. Ancak baz olaylardan yola karak tahminlerde bulunmak mmkndr. Hicri 405/Miladi 1014 ylnda Salihin kabilesinin 2000 atlya sahip olduu tahmin edilmektedir. Salihin kuzey Suriyede etkili olmaya balad bu dnemde, Halebin ynetimini elinde bulunduran Ebu Mansur, Seyfddevlenin torunu Ebul Hicca ile mcadele halinde idi. Kilabiler bu mcadelede Ebu Mansuru destekliyorlard. Ancak Mansur onlarla yapt anlamalara sadk kalmayp kabile reislerinin byk bir ksmn verdii ziyafette zehirleyerek ldrd gibi, bir ksmn da hapse attrd. Hapsedilenler arasnda Salih de vard. 28 yllk tutsakln ardndan (405) 1014 ylnda kurtulan Salih, Kilaboullar kabilesini birletirmeyi baarm ve Mansur ile mcadeleye balayarak ve onu esir

28

Krkl, a.g.e, s.13; zaydn, a.g.m., s.41

XX

etmitir. Mansur, 50 bin dinar, 120 dirhem, 500 elbise ile Halebin Hicri 405 ylna ait gelirinin yarsn ve kzn Salihe vermek art ile serbest braklmtr29. Hapisten kaana kadar Salih, sadece Kilabi kabilesinin bir Emiriydi. Mansur bin Llyu yenmesinden sonra ise btn kabilenin bana gemitir. Salih hapisteyken Ll, Salihin itibarn zedelemek iin elinden geleni yapmtr. Ancak Salih, mahkum olmadan nce de etrafta olduka iyi tannan ve etkili olan bir isimdi30. Halebin dnda konulanm olan ve Tayy kabilesinin lideri olan Hasan bin el-Mferric ile Kalb kabilesinin lideri olan Sinan b. laiyan Salihin bulunduu blgeye gelmilerdir. Salihle birlikte birleerek Suriyede byk kabilenin kaynamasn salamlardr. G birlii yaparak Suriyeyi kendi aralarnda paylamay planlamlardr. Buna gre Filistinde arlkta olan Tayy kabilesi, Dmakta baskn olan Kalb kabilesi ve Halebte hakim olan Kilab kabilesi bulunduklar yerde ynetimi ellerinde tutmay amalamlardr. Bunlardan ilk ikisi Yemen kkenlidir. G birlii yaparak Fatmi Halifeliinin nfuzunu krmay ve Fatmileri Suriyeden atmay dnmlerdir. Bylece oraya kendileri

yerleeceklerdir. El-Antakinin belirttiine gre bu kabile kendi aralarnda gr birliine vardktan sonra Bizans mparatoru II. Basile bu konu hakknda bilgi vermiler ve kendilerine destek vermesini istemilerdir. Fakat imparator, onlarn bu isteini reddetmitir. Yine el-Antakinin belirttiine gre Halife, daha sonra bu liderle
29

Krkl, a.g.e., s.13; zaydn, a.g.m., s.41 Zakkar, a.g.e., s.87

30

XXI

uzlama salamtr. Ancak bu uzlama, Filistinde hkm sren Tayy kabilesi lideri Hasan el-Mferric ile Halifenin Filistin temsilcisi arasnda kan anlamazlk nedeniyle ksa mrl olmutur. Ancak daha sonra anlamay yenilemilerdir. Hicri 415/Miladi 1024 ylnda Salih, Halebi kuatm ve mparatorun Antakya valisine kendisine yardm etmesi iin haber salmtr. Vali de 300 oku yollamtr. Ancak bu olayla ilgili imparator II. Basili bilgilendirdiklerinden imparator, valiyi azarlamakla kalmam ayn zamanda valiyi grevden almtr31. Fatmi Halifesi el-Hakimin lmnden sonra, dier birtakm nedenler de eklenince Halifelik zayflamtr. Bu durumu frsat bilen Salih, Suriyenin paras olan Haleb ve civarn ele geirmeyi planlamtr. Aziz el-Devlenin ldrlmesinden sonra halk arasnda bir kaos ortam meydana gelmi ve bir karklk olumutur. Bu karklktan da yola kan Salih, ehri ele geirmek iin frsat yakalamtr32. Hicri 414 yl aban aynda Miladi Kasm ay 1023 ylnda Salih, Dmaktan Halebe geti. Buradaki kabilesinin btn birliklerini atl hale getirdi ve evredeki dier Bedevi kabilelerinden de Halebin alnmas iin destek ald. Tarihilerin belirttiine gre Salihin kuvvetleri olduka oktu ancak says hakknda herhangi bir tahminde bulunmak mmkn deildir. Hicri 17 Ramazan 415 / Miladi 22 Kasm 1024 ylnda kuatma balamtr ve 56 gn boyunca devam etmitir. Hicri 13 Zilkade 415 / Miladi 18 Ocak 1025 ylnda ehrin kaplarndan birisi Salihe almtr. Bylelikle Salih ehre giri yapmtr.

31

Zakkar, a.g.e., s.92-93 Zakkar, a.g.e., s. 91; zaydn, a.g.m., s.41

32

XXII

ehrin kaps ehrin lideri Selim b. Mustafa tarafndan almtr. ehrin Salih tarafndan alnmasn mteakiben Selim, Salih tarafndan ehir valisi (Reis) olarak atanmtr33. Salih bu yl ierisinde Hms34, Baalbek, Sayda ve Trablus tarafndaki bn-i Akkar kalesini almay baarmtr. Bu mcadeleler sonucunda Haleb merkez olmak zere Mirdasi hanedann kurmaya muvaffak olan Salih b. Mirdas Fatmi halifesini metbu tanyarak bastrd sikkelerde ez-Zahir unvann kullanmtr35. Her ne kadar Fatmiler, Mirdasilerin Haleb ynetimine rza gstermilerse de ayn tolerans Tayy kabilesi iin Filistinde gstermemilerdir. Filistinde kurulacak olan bamsz bir ynetim Fatmi Halifelii iin tehdit anlam tamaktayd. Hicri 416/Miladi 1025 yl ile hicri 419/miladi 1028 yllar aras Fatmilere yeni takviye gler oluturmalar iin frsat zaman olmutur. Hicri Zilkade 419 / Miladi Kasm 1028 ylnda Dizbr tarafndan aa yukar 7000 atl barndran yeni bir Fatmi ordusu Filistin iin hazrlanmtr. Bu orduya ayn zamanda Kalb kabilesinden ve dier bedevi kabilelerinden de zellikle de Fazara kabilesi- destek verilmitir. Bu esnada da Salih, Filistine Hasana yardm iin gitmitir. Salih ve Hasann kuvvetleri ile Kalb kabilesi ve Fatmi ordusunun karlamas ilk olarak Gaza denilen mevkide olmutur. rdn vadisinde karlaan iki tarafn kanl atmasndan galip gelen taraf Fatmi ordusu olmutur. Bu atmada Salih ve gen olu da hayatlarn

33

Zakkar, a.g.e., s.96-97; zaydn, a.g.m., s.41 Kimi eserlerde Hms, kimi eserlerde Hms, kimi eserlerde ise Humus olarak

34

geen kenttir. Bu alamda Hms olarak kullanlmtr.

35

Krkl, a.g.e., s. 14

XXIII

kaybetmilerdir. Bu sava 1029 ylnn Mays aynda vuku bulmutur. Bu zaferle birlikte Fatmi halifesi Filistin ve Kuzey Suriye zerindeki hakimiyetini de pekitirmi oldu. Ancak Haleb ise, savatan kaan Salihin oullar Nasr ve Simal tarafndan korunmutur36. Bu dnemde Nasr da babas gibi Fatmi halifesini kendisine metbu olarak kabul etmitir. Bizansllara kar elde ettii baary halifeye duyurmak iin eli gnderdii zaman Bizansllardan alm olduu ganimetlerin en deerlilerini halifeye gndermeyi yelemi, halife de buna mukabil Nasra hilat ile birlikte, Muhtassul mera, Hassetl mame, emsddevle ve Zl Azameteyn unvanlarn tevcih

etmitir. Nasr, Halebteki hakimiyet yllarnda ehir reisliine Hamdani ailesinden Salim b. Mstafad tayin etmiti37. Nasr b. Salihin hayatna 429 (1038) ylnda Fatmi kumandan Anutegin Dizbr tarafndan son verilmitir. Nasrn ldrlmesi zereni kardei Simal, ebib b. Vessab ile birlikte kaarak Halebe gelmi ve ehir idaresini ele almtr. ehir ileri gelenlerinden yardm ve itaat sz almtr. Dizbr de Toan el-Muzafferi idaresindeki kuvvetlerini onlarn arkasndan Halebe sevk etti. ehri kaybetme endiesine kaplan Simal, amcazadesi Mukallid b. Kamili kale kumandanlna tayin ederken, ehir ynetimine de Halife b. Cabir el-Kabiyi tayin etmitir. Haleb hazinesinden nemli lde mal ve paray yanna alan Simal, baz akrabalar ile birlikte Halebten uzaklamtr. Toan idaresindeki Dizbr kuvvetleri Halebe yaklatnda Halife b. Cabir ehri ona teslim emitir. Ksa bir sre sonra da Dizbr

36

Zakkar, a.g.e., s. 100 Krkl, a.g.e.,s. 15

37

XXIV

Halebe ulamtr. (Ramazan 429/Haziran 1038) Simal, Dizbrye kar mcadeleye devam ediyordu. Bu amala Kilabileri etrafnda toplamay baarmtr. Dizbr, 433 senesi Cemaziylevvel aynda (Ocak 1042) Halebte lmtr.38ehrin ynetimi yaklak bir ay Benc Teginin idaresinde kalmtr. Fatmi halifesi elMustansrdan gelen bir tevki ehrin Simale teslim edildiini bildiriyordu. Bu srada Haleblilerle Dizbrnn adamlar arasnda atmalar km ve Dizbrnn adamlar kaleye ekilmek zorunda kalmlardr. Halebliler bu arada Kinnesrinde bulunan Simale haber gndererek onu ehre davet etmilerdir39. Bundan sonra Simal yaklak 15 sene Halebte eitli mcadeleler iinde bulunmu ve Hicri 454 senesinde rahatszlanarak ehrin ynetimini kardei Atiyyeye teslim etmitir. Amcas Atiyyenin Haleb ynetimini ele geirdiini Hillede bulunduu bir srada renen Mahmud, buna rza gstermeyip, Halebi ele geirmek amacyla 455 senesi Recep (Temmuz 1063) aynda Hilleye hareketle Aynus-Seleme geldi. Atiyye onun zerine yryerek malup etti40.

38

Krkl, a.g.e., s. 15 Krkl, a.g.e., s. 17; bnl Azimi, Azimi Tarihi, ev. Ali Sevim, Ankara, 1988,

39

s.5
40

Halebe ilk Trkmen girii de bu iktidar mcadeleleri esnasnda oldu. Haleb

Mirdasi emiri Atiye yeeni Mahmuda kar yapt mcadelede Trkmen emirlerinden Harundan yardm istemitir. Bu teklifi kabul eden Harun 1063-64 ylnda Atiyenin hizmetine girdi. Fakat memleketlerine aknc Trkmenlerin yerlemesini istemeyen Haleblilerin saldrsna uraynca kamak zorunda kald ve Mahmudun hizmetine girerek onun 1065 ylnda Halebi ele geirmesini salad.

XXV

Msrda bulunan halife ile Haleb emiri Mahmud arasnda geen bir diyalou Ali Sevim yle aktarmaktadr: Msr Fatm halifesi (el-Mustansr), Haleb emri Mahmud b. erRukliyyeye haber gnderip Eer bana tabi isen hazineye para gndermen, komu bulunduun Bizans (Rum)a gaza yapman ve Ouzlar Halebden uzaklatrman gerekir dedi. Emr Mahmud ise ona kapsam yle olan bir cevap gnderdi: Halebi amcamdan (Atiyye) almak iin Bizansllardan bor para almak zorunda kaldm. Elimde sarf etmek zorunda olduum paradan baka hi para yok. Eer aldm borcu deyip ilerim yoluna girerse o zaman hazineye para gnderme hizmetinde bulunurum. Bizansa gazaya gelince ben, belli bir sre iin Bizanstan aldm bor para karlnda olumu rehin olarak verip onlarla bar yaptm. Bu nedenle borcumu demek suretiyle olumu kurtarp bar bozuluncaya dek onlarla savamam mmkn olmaz. bn Han ve beraberindeki Ouzlarn sorununa gelince, onlarn g ve kuvveti benden stn durumdadr. Ben, dost gibi grnerek onlardan yararlanyor, bylece bana kar olan fitne ve fesatlardan kendimi koruyor ve kurtaryorum. Eer onlarn Halebden uzaklatrlmas, sizce gerekli grlyorsa o takdirde benden daha kuvvetli birisinin Halebe gnderilmesi gerekir, o zaman ben de ona yardmc olurum.

Harundan baka Haleb blgesine gelen dier Trkmenler ise Afin (1067) ve Sunduk (1069) olup, bu komutanlar Haleb evresinde daha ziyade yama aknlarnda bulunmulardr. Bkz. akar, a.g.e., s. 24; bnll Azimi eserinde Halebin Mahmut tarafndan 3 defa kuatldn ve 3. Seferde ele geirdiini kaydetmektedir. Bkz. Azimi Tarihi, s.17

XXVI

Emr Mahmudun bu cevabn alan halife tarafndan, Dmakta bulunan Emrl-cy Bedrlcemalye bir mektup gnderilip Emr Mahmudun itaatten kt ve Iraka (Abbas Halifeliine) meylettii bildirildi ve Ona kar harekata balayp savamas emri verildi. Bu emir zerine Bedrlcemal, bu srada Rahbede bulunan Atiyyeye Halebe yrmesini ve kendisine yardm yapacan hususunu kapsayan bir mektup gnderdi. Bunun zerine Atiyye, kalabalk ve dolaysyla gl bir Kilaboullar kuvvetiyle Hamaya yrd. Bunu haber alan emr Mahmud, beraberinde bn Han ve Ouzlar olduu halde, Atiyye ve Kilaboullar kuvvetlerine kar harekete gemek zere Halebden ayrld. O, geri kalan Kilaboullar kabile kuvvetlerinin Atiyyeye katlmalarn nlemek amacyla onlara kar harekata balad, bylece iki taraf arasnda savamaktan baka bir are kalmamt. Bu durum karsnda Trablus hakimi kad bn Ammar, her ikisinin arasna girip durumu dzeltmeyi baard. Bunun sonucunda emr Mahmud ve Atiyye, Msr halifesine itaat iin ant itiler, ayrca aralarnda da ant ierek yaptklar anlamaya gre Rahbe, Balis, Rakka ve Frat topraklar Atiyyenin, Haleb de Mahmud un oldu41.(1066-67)

41

Ali Sevim, Sbt bnl Cevizinin Miratz-Zaman Fi Tarihil Ayan Adl

Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler II. Sultan Alp Arslan Dnemi, TTK Belgeler Dergisi, C.XIX, Say 23, 1998,s.22

XXVII

BRNC BLM SELUKLULAR HAKMYETNDE HALEB A. Seluklu Hakimiyeti ncesi Halebe Yaplan Trkmen Aknlar Gittike artan Trk aknlarn durdurmay amalayan imparator Romanos Diogenes kuzey Suriyenin en nemli kalelerinde Menbici ele geirmi ve Haleb evresinde bulunan Trkmen ve Arap kuvvetleriyle mcadeleye tutuarak bir gece basknyla onlar yenmeyi baarmtr1. (20 Kasm 1068) Bu muharebeden sonra imparator daha nce Harun tarafndan ele geirilen Artah ve m kalelerini ele

mparator Diyojenin bu basknyla ilgili bnl Cevizinin Miratz-Zaman Fi

Tarihil Ayan adl eserinden bizlere u bilgileri Ali Sevim aktarmaktadr. Bizans imparatoru, Muharrem (Ekim/Kasm 1068) aynda, 200 bin kiilik bir kuvvetle Haleb topraklarna yryp harekata balad. Haleb emri Mahmud b. e r - Rukliyye, Hanolu Harun ve Kilaboullar kabilesi kuvvetleriyle birlikte onu karlayp iki kez savaa tututu, fakat imparator karsnda bozguna urad, bunun zerine imparator, m ve Artah kalelerini ele geirdi; Ouzlar ve Kilaboullar, bu iki kaleyi Bizanstan almlard. Daha sonra Bizans kuvvetleri, halknn byk bir blmnn kat Menbice yrd. Bizans kuvvetlerinin Menbici kuatmas zerine ehirde kalan bir ksm Mslman halk, Bizansllardan aman dilediler ve onlara sndlar, bunun zerine ehir kaps onlara ald, fakat Bizansllara snmayan Mslmanlar ise derhal ldrldler. Bkz. Ali Sevim, Sbt bnl Cevizinin Miratz-Zaman Fi Tarihil Ayan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler II. Sultan Alp Arslan Dnemi, TTK Belgeler Dergisi, C.XIX, Say 23, 1998,s.27

geirmeye muvaffak olmutur. (462/1070) Trkmen emirlerinden Sanduk h.4622 (1070) ylnda byk bir orduyla Halebe girerek k orada geirmitir. Trkmen aknlarndan rahatszlk duyan Mahmud, Byk Seluklular metbu kabul ederek Abbasi halifesi Kaim-Biemrillah ile Sultan Alparslan adna hutbe okutmutur. (19 evval 462/31 Temmuz 1070) Alparslan Msr seferine kmadan nce Mahmuda eli gnderip huzuruna arm, gelmemekte direnmesi zerine Halebi iki ay kuatmtr3. Mahmud aresiz kalp annesi Seyyide ile birlikte Sultann huzuruna km, Alparslan da onu balamtr. Sultan Alparslan, Mahmudu emir Ayteginle birlikte Dmakn fethiyle grevlendirmitir4.

Halebin Alp Arslan tarafndan bu tarihte kuatld hususunda gr birlii

yoktur. Kimi tarihilere gre bu kuatma h.463 ylnda gereklemitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Halil brahim Gk, bn Hallikanda Seluklu Biyografileri, Seluk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, 2006, say:16, s.52
3

Sultan Alparslan, Bizansa komu olan Halebin gya alnmas g, mstahkem bir

ehir olduu kansn yaratmak iin kuatmay zellikle uzatyordu. Bunu yapmakla o, kendinsin byk kudretine ve ordusunun okluuna ramen bu kadar uzun bir sre karargah kurup kuatt ehri gya almaya muvaffak olamad hissini Bizansllarda uyandryor, bylece onlarn ehri ele geirme hususunda herhangi bir mide kaplmamalarn salyordu. A.Sevim, Biyografilerle Seluklular Tarihi, s. 11-12; Azimi Tarihi, s.18-19
4

Erdoan Meril Mirdasiler .A., C.30 s. 151; Azimi Tarihi, s.19

Bu olayla ilgili Ali Sevim, bnl Esirin el-kamil fit-Tarih adl eserinden yle bir anekdot aktarmaktadr: Mahmud, Sultanla kendisinin mzakerelerini

idare etmekte olan emir Aytigs-Sleymaniye bavurarak Sultann katna gidip arz- ubudiyet edeceini bildirdikten sonra H. 463 aban balarnda (1071 Mays balar) bir gece annesi ile birlikte Ouzlara mahsus elbiseler giyerek beraberinde ehir ve kalenin anahtarlar olduu halde Sultana mteveccihen ehirden kt. Anne, oul, Sultann katna gelip yer ptkten sonra arz- ubudiyet etmilerdir.5 Mahmud 1075 ylnda lnce adamlar, veliaht tayin ettii olu ebibin yerine byk olu Celalddevleyi (Nasr) hanedann bana geirdiler. Bu srada I.Sleyman ah Halebi kuatt. Celalddevlenin kendisinin Seluklu naibi olduunu bildirmesi zerine Sleyman ah kuatmay kaldrma karar ald. Celalddevle, Anadoluda faaliyette bulunan Trkmen beylerinden Ahmed ah ile anlap Bizansn eline yeni gemi olan Menbici geri ald. (10 Safer 468/24 Eyll 1075)

Ali Sevim, Suriye Seluklular I (Fetihten Tutuun lmne Kadar), Ankara

nv. Basmevi, 1965, s. 40. Bu konuyla ilgili baka bir rivayet de yledir: Alp Arslan, am zerine yrd. Haleb kentine girdi. O srada Haleb kentinin sahibi Mahmud bin Nasr bin Salih bin Mirdas el-Kilabi idi. Sultan kenti bir sre kuatt. Ancak daha sonra aralarnda bar yapld. Alp Arslan Ayan halya basacakdedi. Bunun zerine Mahmud bir gece annesiyle birlikte sultann huzuruna kt. Sultan onlar gzellikle karlad, onlara hilatler verdi ve Halebi iade etti. Bkz. Halil brahim Gk, bn Hallikanda Seluklu Biyografileri, Seluk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, 2006, say:16, s.50-51

Bir sre sonra kendisini destekleyen Trkleri bertaraf etmek istediyse de Trkmenler tarafndan ldrld. Mirdasi emirleri onun yerine kardei Sabk idareye geirdiler. Ahmed ah da Trkmenlerin yanna gidip onlar sakinletirdi. Bylece Halebte dzen yeniden saland. Beni Kilab ise Sabkn6 emirliini kabul etmeyip Celalddevlenin dier kardei Vessab ile birleerek Haleb idaresini devralmak istedi. Ahmed ah, Trkmen beylerinden Dilmaolu Mehmed Beyden destek ald. Trkmen beyleri Vessaba kar harekete geip Beni Kilabla ittifaklarn bozdular. Bylece Sabk, Trkmenler sayesinde hakimiyetini devam ettirdi. Yenilginin ardndan Vessab yaknlaryla sfahanda bulunan Sultan Melikahn huzuruna karak Sabktan ikayeti oldu. Melikah onlara Suriyede baz iktalar verdi. Ayrca kardei Tutuu Suriyeye tayin etti. Melik Tutu, Halebi kuatnca muhasaraya Melikahn emriyle Musul Ukayli Emiri erefddevle Mslim b. Kurey de katld7. (Zilkade 471/Mays 1079) Melik Tutu b. Alparslan Dmak garantiye aldktan sonra dikkatini 472/1079 ylnda Halebin fethine evirdi. ehri zayflatmak iin ncelikle ehri evreleyen kaleleri almaya balad. Buzaa, Menbi, Azaz kalelerini ald ancak

Mirdasilerin son emirlerinden olan bu kumandann ayn zamanda bir air olduunu

ve kendisine ait beyitlerin olduunu bnl Adim eserinde nakletmektedir.

7

Meril, a.g.m., s. 151; Azimi Tarihi, s.20-22. bnl Azimi eserinde Nasrla ilgili

bir beyte de yer vermektedir ki Trkesi yledir. Mahmudun binlerce defa yapm olduu ihsan kesildi. Ben, bunu, Nasrn stlenip yapmasn mid ederim. Bkz. Azimi Tarihi, s.21

Halebi ele geiremedi, beraberindeki kk tabur yenilgiye uraynca Dmaka dnd8. Tutuun emrinde ok sayda Trkmen ve Arap kuvvetlerinin bulunmasna ramen emir Sabk ve Ahmedahn9 savunduklar Haleb ehri buuk aydan fazla bir zaman kuatld halde alnamamt. nk Mslim, iinde barndrd Arap kavmine olan yakn hisleri yznden kendi rktalarna kar ciddi olarak savamyor, hatta gizlice emir Sabkn yanna gidip Tutula savaa devam etmesi iin ona cesaret veriyor ve Tutuun emrinde bulunan Beni Kilab kabilesi mensuplarn Trkmenlerle birlemi olmalar sebebiyle onlar knyor, bu kabile mensuplarn savatan men ediyordu. Mslimin bu uurdaki giriimleri neticesinde Beni Kilab kuvvetlerinin byk bir ksm Haleb kuatmasn brakp, Tutuun hizmetinden ayrlm ve Trkmenlere kar savamak, onlar kendi yurtlarndan kovmak amac ile ittifak oluturmulardr.10 Yardma gelen bir Trkmen emirinin11 malup edilmesiyle zor durumda kalan Tutu, kuatmaya son verip Diyarbekir blgesine yneldi12. Tutuun Suriyede

Taef Kamal el-Azhari, The Saljuqs of Syria, Berlin, 1997, s. 60 Halebe h. 468, m. 1075 ylnda Anadoludan gelen Trkmen zmrelerinin banda

bulunan aknc. 1078 ylnda Sabkn ittifak kurduu kabilelerce ldrlmtr.

10

Ali Sevim, Suriye Seluklular I, s. 68, Ankara, 1965 Yardma gelen bu Trkmen beyinin ad Trkmant-Trkidir. Tutu, daha sonra Halebe bir sefer daha dzenlemi ancak bu sefer srasnda

11

12

Dmakn Fatmiler tarafndan kuatld haberi zerine kuatmay kaldrp Atsz Beye yardma gitmitir.

devam eden faaliyetleri karsnda skntya den Haleb halk ve yerli muhafz kuvvetleri ehri Mslim b. Kureye teslim etmek istiyorlard. Ancka Sabk ve iki kardei Mirdasilerin sonu demek olan bu teklife kar kt. Tutuun Halebe yrmek iin tekrar hazrlklara balamas zerine Sabk kendilerine yardm etmesi karlnda Mslime baz ehirleri vermeyi nerdi. Bu teklifi kabul etmeyen Mslim, ehirden yaplan davetler sonucunda Sultan Melikahtan izin alarak Haleb nne geldi. (8 Haziran 1080) Sabk ehrin kaplarn kapattysa da Mslim, erzak sorunu yaayan halkn ve Haleb reisinin yardmyla hibir mukavemetle karlamadan ieri girmeye muvaffak oldu. (26 Zilhicce 472/ 18 Haziran 1080) Bylece Mslim, Rebilahir 473 (Ekim 1080) ylnda Mirdasilerin hakimiyetine son verdi. Trkler Mirdasiler zamannda Suriyeye girmeye balamlard13. Mslim, alk ve sknt iinde bulunan halka birok yiyecek maddeleri datm ve dardan kesim hayvanlar getirtmi, halk memnun etmitir14. Suriye lkesinde iki siyasi kuvvet mmessili Tutu ve Mslim arasnda, nfuz rekabetinin btn iddetiyle devam ettii sralarda Ermeni asll Philaretosun Bizans Devleti adna valilik yapmakta olduunu, Antakya ehrinin, Anadolu fatihi Kutalm olu Sleyman tarafndan fethedilmesi (12 Aralk 1084) sonunda nc bir rekabet mmessilinin yani Sleyman ahn ayn lkeye girip Haleb kaplarna dayanm olduunu ve bu suretle Tutu ve Mslimin buradaki

13

Meril a.g.m., s. 151; Azimi Tarihi, s. 22-23 Ali Sevim, Suriye Seluklular I, s. 74. Ayrca bkz. Ali Sevim, bnl

14

Kalanisinin Zeyl- Tarih-i Dmak Adl Eserinde Seluklularla lgili Kaytlar, Belgeler, C. XXIX, Say:33, Ankara, 2008, s. 12

menfaatlerinin tehlikeli bir duruma dmeye baladn bilinmektedir. Ancak Tutu, nceleri Sleyman ahn ne Antakyay fethine ne de Haleb blgesindeki askeri harekatna kar herhangi bir giriimde bulunmamtr. Yalnz Sleyman ahn bu harekat, Antakyadan yllk vergi almakta olan ve Halebi hakimiyetinde tutan Mslimin birinci derecede menfaatleri ile ilgili olduu iin ad geen Arap emiri, Sleyman ahn kuzey Suriyedeki ilerleyiini durdurmak maksadyla harekete gemise de buna muvaffak olamad gibi bu uurda hayatn bile kaybetmitir15. Suriye Seluklu Devleti (Meliklii) bakent Dmak olmak zere kurulmutur. Meliklik, Byk Seluklu Devletini metbu olarak kabul etmitir. Devletin kurucusu Tututur. Tutu, Byk Seluklu Devleti sultan Melikaha sadakatini her zaman dile getirmitir. Haleb ehri bu dnemde beyaz talardan oluan bir duvarla kaplyd ve alt kaps vard. ehrin tepesinde iki kilise ve bir camii bulunmaktayd. ehrin deiik yerlerinde alt tane daha kilise ve baka camiiler de mevcuttu. Ayrca kk bir hastane vard. Pazar meydan ve kuma tccarlarna ait yerler de mevcuttu16.

15

Ali Sevim, Tutuun Saltanat Ele Geirme Teebbs, Belleten Dergisi,

Ankara,1963, S.107, s.412. Ayrca bkz. Ali Sevim, bnl Kalanisinin Zeyl- Tarih-i Dmak Adl Eserinde Seluklularla lgili Kaytlar, Belgeler, C.XXIX, Say:33, Ankara, 2008, s. 14
16

Philip K. Hitti, History of Syria, London, 1951, s. 581

B. Tacd-Devle Tutu Zamannda Haleb Seluklularn Suriyeye ilk girii 1071 ylnda olmutur17. Daha sonra 1078 ylnda Dmak kuatmlardr. 1086 ylnda Halebi almlar ve Fatmileri Suriyenin dna atmlardr. Seluklularn btn halde hareket etmeleri 1092 ylnda sona ermi ve blgesel glere ayrlmlardr. 12. yzyln balarnda bu gler atabeyliklere dnmtr18. Mslim, Sleyman ah ve Tutu arasnda Haleb hakimiyeti adna pe pee gereken mcadeleler, imparatorluun ilgisini bu blgeye younlatrmtr. Fatmi sahasna yakn olduu gibi, Suriye ve Anadolunun ran ile balantsn salayabilecek bir konumda bulunan bu blgenin dzene kavuturulmas, Byk Seluklu payitaht iin hayati derecede mhim bir mesele idi19. Sultan Melikah, kuzey Suriyede bir sreden beri devam eden huzursuzluklar nlemek maksadyla maiyeti emirlerinden Aksunguru Halebe, Alpolu Yasyan Antakyaya ve

17

1071 yl ikinci yarsndan sonra Atsz Bey tarafndan gerekletirilmitir. eitli

nedenlerle baarszla uramtr.

18

David Commins, Historical Dictionary of Syria, London, 1996, s. 189; Azimi

Tarihi, s.24-25
19

Krkl, a.g.e., s. 41

nihayet emir Bozan20 Urfaya tayin etmi (1086) ve bu suretle ad geen emirler, bu blgelerde Byk Seluklu mparatorluu adna idareyi ele almlardr21. bnl Huteytinin22 Halebi kendisine teslim hususundaki davetini kabul eden ve ayrca Sleyman ahn Tutula yapt savata lm23 olduunu renen Melikah, bizzat kendisi Halebe gitmek zere hazrlklar yapmaya balad. Anadolunun fethinde byk baarlar kazanm olan Sleyman ah kaybettiine ok zlm ve bunu Tutua gnderdii sert sluplu bir mektupla dile getirmiti24.

20

Bu emir, Sultan Melikahn ani lmnden sonra Tutua tabi olduklarn ve

onun hizmetinde yer aldklarn dile getirmilerdir.

21

Ali Sevim, Tutuun Saltanat Ele Geirme Teebbs, s.412-413. Ayrca bkz.

Ali Sevim, bnl Kalanisinin Zeyl- Tarih-i Dmak Adl Eserinde Seluklularla lgili Kaytlar, Belgeler, C.XXIX, Say:33, Ankara, 2008, s. 14-15; Cokun Alptekin, Aksungur el-Porsuki; .A., s.297
22

Sleyman ahn Halebi ele geirmek iin mcadele ettii srada Halebte

bulunan ynetici. (1085) Melikahn Halebi ele geirmesinden sonra grevine son verilmi, Diyarbekire gnderilmitir. Burada da sefalet iinde yaam ve hayatn bu ekilde kaybetmitir.
23

Kimi kaynaklarda Sleyman ahn, Tutula yapt mcadeleyi kaybettiinde

gururuna yediremeyip kalbine saplad bir hanerle intihar ettii ne srlmektedir. Baz kaynaklarda ise Sleyman ah bizzat Tutuun askerlerinin ldrd yazlmaktadr. Bkz. Azimi Tarihi, s.25
24

Sevim, Suriye Seluklular I, s. 94-95

C. Kasmddevle Aksungurun Haleb Valilii Melikah, 479 senesi Cemaziylahr (Eyll 1086) tarihinde Porsuk, Bozan ve Aksungur25 gibi emirleri de yannda olduu halde sfahandan hareket etti 26. Tikrit, Harran ve Urfa zerinden Haleb nlerine geldi27. kalede Tutua kar direnen Salim b. Malik, kaleyi Sultana teslim etti. Melikah da ona Caber kalesini ikta etti. Halebe gelen sultan, 23 aban 479 (3 Aralk 1086) tarihinde ehir ve kaleyi teslim ald. ehre hakim olan Melikah, Kasmuddevle Aksunguru ehrin valiliine

25

Melikahn memluku olan, Kasmddevle lakabyla bilinen Aksungur b.

Abdullahn daima onunla birlikte olduu ve babasnn adnn el-Turgan olduu sylenmitir. Bkz. Ali Sevim, Biyografilerle Seluklular Tarihi, Bugyett-Taleb fi tarihi Halebten Semeler, Ankara, 1982, s.62; Cokun Alptekin, The Reign of Zangi, s. 19
26

Tutuun yannda bulunan kumandanlardan Trkmen beyi Artuk, Melikahn

ordusu ile birlikte hareket etmesinden sonra Tutua, bu orduya saldrmas konusunda telkinlerde bulunmutur. Hatta ordunun sfahandan gelmesinden dolay yorgun ve bitkin olacan da belirtmi, kesin zafer alaca konusunda onu iknaya almtr. Ancak Tutu byle bir eye meyletmemitir.
27

Halebi alan Tutu, Melikahn gelmekte olduunu renince gneye doru

(ama) ekilmitir. Tutuun metbuu tarafndan cezalandrlacandan korktuu muhakkaktr. Melikah, kardei Tutuu u veya bu ekilde cezalandrmamsa da Haleb, Antakya ve Urfaya kendi kumandanlarn vali tayin etmek suretiyle bu ehirleri dorudan Byk Seluklu mparatorluuna ilhak etmitir. Bkz. Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara,1963, s.109

10

getirdi28. Bylece Aksungur Halebin ilk Trk valisi oldu. Aksungurun Haleb valilii mddetince uzun sre gvensizlik ve siyasi boluktan sknt ekmi olan Haleb halkna istikrar ve ferahlk getirmitir29. bnl-Adim, Aksungurun Halebteki icraat hakknda kaynak gstermeden u bilgileri vermitir: Aksungur, Halebi iyi ynetip, halka kar iyi davrand. Fesat ehlini toplatp yol kesicileri ve soyguncular ortadan kaldrd. Her yerde hrsz ve haydutlar izletip kklerini kazd; bylece o, Haleb ilinde otoritesini kurdu. Ayrca Halebe bal yrelerin yneticilerine Yol ve yolcularn

gvenliklerinin salanabilmesi iin, kendisi gibi hareket etmelerini bildirdi. Aksungurun bu faaliyetleri her yerde takdir ve teekkrle karland. Btn yollar gvenceye kavutu; yol kesip yolcu soyan kimselerin, fesat ve er ehlinin tehlikesinden korkarak hibir yere gidemeyen halk her yere artk korkusuzca gitmeye balad. Onun zamannda her ynden gelen tacir ve celeblerin ehre gvence30 iinde girebilmeleri sonucunda Haleb bayndr bir hale geldi. Aksungurun Tanr rahmet
28

Aksungurun vali olmasn bizzat nl vezir Nizamlmlk, Sultana sylemitir.

Kale kumandanlna da Nuhut-Trki atanmtr. Aksungur vali olduunda emrinde drt bin hassa askeri vard ve kale kumandanlna Nuh Trki getirilmitir. Bkz. Ali Sevim, nl Seluklu Komutanlar Afin, Atsz, Artuk ve Aksungur, s.73; Cokun Alptekin, The Reign of Zangi, Erzurum, 1978, s.19; Azimi Tarihi, s.26
29

Krkl, a.g.e., s. 42-43.

11

eylesin- gstermi olduu adalet dolaysyla insanlar Halebte oturmay ok ister oldular. Onun zamannda 482 (1089-90) ylnda Haleb Camii minaresi yenilendi, ad bu minarede hala ilenmi bir halde durmaktadr31. Yine bnl Adimin, Kasmddevle Aksungur ile ilgili rivayet ettii baka bir olay da yledir: Kasmddevle Aksungur, Haleb ilinde gvenlii salad iin hi kimsenin mal ve eyasn bulunduu yerden kaldrp saklamamasn ve yollarda onlarn korunmas hususunu dnmemesini mnadiler vastasyla halka ilan ettirdi. Bir gn ava kan Aksungur, Haleb kylerinden birine urad. O srada kyllerden birinin ift srme iini bitirip kzleri boyunduruktan saldktan sonra boyunduruu kye gtrmek zere bir hayvana yklediini grd ve ona: Kasmddevlenin hi kimsenin mal ve eyasnn bulunduu yerden

kaldrmamas hususundaki ilann duymadn m? demesi zerine kyl Tanr, Kasmddevleyi korusun; biz onun zamannda gvenceye kavutuk. Bu aleti alnma korkusuyla alp gtrmyoruz. Buralarda bn Ava (akaln knyesi) denilen bir hayvan var. Bu hayvan gelip boyunduruun zerindeki deriyi yiyor, ite biz bu yzden bunu kaldrp gtryor ve bylece onu korumu oluyoruz. dedi. Kasmddevle, avdan dner dnmez avclara, Haleb ilinde bulunan akallar
30

Vali Aksungurun tccarlara vermi olduu bu gvence bir nevi sigorta olmutur.

Bu uygulama sayesinde anlalan o ki onun zamannda Halebe ait ticaret hacminde gzle grlr art olmutur. Alptekin, a.g.e., s.20
31

Ali Sevim, bnl Adim, Bugyett-Taleb, Seluklularla lgili Kaytlar,

Makaleler 3, Ankara 2005, s.433

12

avlamalar hususunda emir verdi. Bunun zerine avclar blgede bulunan akallar avlayarak yok ettiler32. Ali Sevim baka bir makalesinde de komutan Aksungur hakknda Halebte bulunan baz eserlerdeki yaztlar yle aktarmaktadr: 1- Bizim zamanmzda hala mevcut olan Haleb Ulu Camiinin yenileme ve onarm Kasmddevle Aksungur devrinde, 482 (1089-1090) ylnda yaplmtr. 2- Rahman ve Rahim olan Tanrnn adyla. Byk Sultan, ehinahlarn en by, milletlerin hkmdarlarnn, Arap ve Acemin Efendisi, Tanrnn yeryzndeki sultan, Tanrnn kullarnn yardmcs, slamn ve Mslmanlarn dayana, din ve dnyay ycelten devletin gc, milletin gzellii, fetih babas mminlerin emirinin sa kolu Melikah bin Muhammedin emriyle muzaffer, yce ve ulu emir, devletin orta, milletin yardmcs, ycelik babas Alp Sungur zamannda 480 (1087-88) ylnda tamir edilmitir33. Suriyede kendisine yaplan sadakat bildirimini mteakiben Sultan Melikah, beraberindeki emirlerinden Bozan Urfaya hakim tayin edip daha sonra, Sleyman

32

Sevim, bnl Adim, Bugyett-Taleb, Seluklularla lgili Kaytlar, s. 434

Aksungurla ilgili geni bilgi iin bkz. Ali Sevim, Bugyett-Taleb Fi Tarih-i Halebe Gre Emir Aksungur, Makaleler 1, Ankara, 2005
33

Ali Sevim, nl Seluklu Komutanlar Afin, Atsz, Artuk ve Aksungur, s.74-

75

13

ah tarafndan fethedilmi olan Antakya blgesine ynelmitir. Antakyada naib olarak bulunan Sleyman ahn veziri Hasan b. Tahir, Sultan karlayp arz- ubudiyet etmi, ondan Sleyman ahn ocuklar ve ehir halk iin aman dilemitir. Ramazan 479 sonlarna doru (Aralk 1086 sonu) ehre giren ve ehri teslim alan Melikah, Hasan divan ilerine ve maiyeti emirlerinden Alp-olu Yasyan da ehir ahneliine tayin etmitir34. Melikahn lm35 (1092) zerine ilk zamanlar olu Mahmud adna hutbe okutan Aksungur36, muhtemelen balayan taht mcadelelerini deerlendirerek Tutu adna hutbe okutmaya balamtr.

34

Sevim, Suriye Seluklular I, s. 97-98 Melikah lmeden nce kardei Tutu, Sultana, Sleymanahn lmne

35

sebebiyet vermi olmasndan dolay zrn ifade etmi ve ona olan balln dile getirdikten baka kendisine bir ikta verilmesini rica etmitir. Melikah da onun bu isteini yerine getirmitir. Melikah, Badatta evval 485/Aralk 1092 ylnda ldnde geriye Berkyaruk, Mahmud, Muhammed ve Sancar olmak zere 4 erkek evlat brakmtr. Annesi Trkan Hatun, ordunun ve Abbasi halifesi El-Muktadinin de desteini alarak 6 yandaki olu Mahmudu yeni Seluklu Sultan ilan etmitir. Bkz. El-Azhari, a.g.e, s.73
36

Aksungur, Melikahn hanm Terken Hatunun istei zerine olu Mahmud adna

hutbe okutmutur. Ancak ayn zamanda da Tututan, kendi adna hutbe okutmasna dair bir mektup da almtr. Bir sre Mahmud adna okunan hutbe daha sonra Tutu

14

Bylece Tutuun hizmetine giren Aksungur, Tutu, Bozan ve Yasyan ile douya sefere karak Rahbe37, Rakka, Nusaybin ve Musulun zaptna38 katlmtr39. Kardeinin lm zerine byk Seluklu mparatorluu tahtna gemeyi kendisi iin bir hak sayan ve hakim olduu memleketlerde kendi adna hutbe okutmaya balayan Tutu40, halife Muktedi Biemrillaha eliler gndererek Badatta kendi adna hutbe okutmasn bildirmitir. Bunun zerine halife u artlar dile getirmitir: a) Horasan ve Markta hkmran olarak slam dnyasna hakim olmas. b) Karde ocuklarndan hibirinin taht mddeisi olarak ortaya kp kendinse muhalefet etmemesi. c) sfahandaki imparatorluk hazinesine sahip olmas41.

adna okunmutur. Bkz. Ali Sevim, nl Seluklu Komutanlar Afin, Atsz, Artuk ve Aksungur, s.79
37

O sralarda Rahbe, Kureyoullarnn elinde idi. Kuatma sonunda aman

dileyerek ehri Tutua teslim etmek zorunda kaldlar. (Muharrem 486-ubat 1093)
38

O sralarda Musulda hakim olan brahim b. Kureye gnderilen haberlerde Tutu

adna hutbe okutmas istenmitir. Bunu kabul etmeyen Kurey, yaplan savata hayatn kaybetmitir.
39

Krkl, a.g.e., s. 44 Melikah ldnde Tutu, Dmak ve civarnn valisi idi. Sultann ldnn

40

haberi Tutua, ulatnda Tutu, Hit ehrinde idi. Geni bilgi iin bkz. Sanaullah Mawlawi Fazl, The Decline of the Saljuqid Empire, University of Calcuta, 1938
41

Kymen, M. Altay, Alparslan ve Zaman, Ankara nv, DTCF Yay., 1983.

15

Halife, Tutua sayd artlar yerine getirmedii srece adnn hutbede okutulmas hususundaki arzu ve isteklerinin asla yerine getirilmeyeceini dile getirdikten sonra Kulluk snrn ama, bana kar olan hitabn kafa tutar ve tahakkm eder ekilde olmasn. Eer bizi dinlemezsen seninle savarz. eklinde tehdit eve ihtar dolu bir cevap gndermitir. Halifenin bu sert sluplu cevab karsnda Tutuun herhangi bir tepki gstermemi olduu grlmektedir42. Uzun sren bir mcadeleden sonra Tutu, 1093 ylnda da Diyarbekir zerine yrm ve buray da ele geirmeye muvaffak olmutur. Bylece hakimiyet alan yava yava geniletmitir. Tutu, ele geirdii yerlere de kendi adamlarn ynetici ya da kumandan olarak tayin ederek de hakimiyetini salamlatrmtr. Bir sre sonra Aksungur ile Tutuun aras alm43, Aksungur, Tutua kar ittifak oluturarak sava am ancak bu savata hayatn kaybetmitir. (1094) Aksungur, Berkyaruktan Tutua kar yardm talep etmi o da emirlerinden Kr-Boay bu

42

Sevim, Suriye Seluklular I, s. 108-109; Halil brahim Gk, Musul Atabeglii,

Zengiler, Baslmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, s.LXII
43

Aksungur, bir sre sonra Tututan ayrlarak Tutuun yeeni ve saltanatn dier

mddeisi Berkyaruk ile ibirlii iine girmi ve bu durum Tutuun askeri gcn olduka zayflatmtr. Hatta Aksungur, beraberinde Emir Bozan da gtrmtr. Urfal Mateosun belirttiine gre Aksungur ile Emir Bozan ayn gl ldrlmlerdir. Hatta emir Bozann kesik ba bir mzran ucunda Urfaya getirilmitir. Bkz. Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli, ev. Hrant D. Andreasyan, Ankara, 1962, s. 183

16

konuda grevlendirmitir. Toplam 6000 kiilik bir kuvvet ile Tutua kar savaa hazr hale gelmitir. Ancak, ittifak oluturduu kuvvetler savamaktan imtina ettikleri iin (Emir Yusuf bu savata Tutu tarafna gemitir.) Aksungur, bu mcadelenin bedelini canyla demitir44.

44

Aksungurun bu durumdaki halini nl Haleb tarihisi Kemalddin ibnl Adimin

bir lahza dahi dayanamayan olarak nitelemitir. bn Hallikan ise eseri Vefeyatlayanda Aksungurun Halebteki mezar banda her gn kalabalk bir halk topluluunun onun ruhuna Kuran okuduunu grdn belirtmektedir. Bkz. Ali Sevim, nl Seluklu Komutanlar Afin, Atsz, Artuk ve Aksungur, s.82; Ali Sevim, bnl Kalanisinin Zeyl- Tarih-i Dmak Adl Eserinde Seluklularla lgili Kaytlar, Belgeler, Trk Tarih Kurumu Yay., C. XXIX, Say:33, Ankara, 2008 Tutu, ele geirdii Aksungura acmadan boynunu vurdurtmutur. Aksungur yakalandnda Tutu ona Eer sen beni yakalasaydn ne yapardn? diye sormu, Aksungur da ldrrdm diyince Tutu, O halde ben de sana ayn hkm veriyorum demi ve Aksunguru ldrtmtr. Kesik ba Halebte halka tehir edilmi, vcudu ise Karanbiya Mehedine defnedilmitir. Daha sonra ise olu madddin Zengi, babas adna Halebte yaptrd medreseye (Zccaciye Medresesi) kabrini naklettirmitir. Zakkar, Tutuun bu zaferden sonra btn Mezopotamyay hakimiyet sahasna aldn da iddia etmektedir. Bkz. Zakkar, The Emirate of Aleppo, s.230; Alptekin, a.g.e., s.20

17

D. Tacddevle Tutuun Halebte Yeniden Melik Oluu ve Olu Rdvann Haleb Hakimiyeti Babas byk Sultan Alparslan gibi sert bir karaktere sahip olan Tacddevle Tutu, yaklak olarak, Msr snrlarndan sfahana kadar uzanan blge ve lkelerde Trk hakimiyetini salamaya alm, devletin snrlar iinde bulunan Trk, gayr-i Trk, Mslim ve gayr-i Mslim halk topluluklarnn hibir ayrcalk gzetmeksizin adil bir ekilde idare edilmesini salamtr. Karadenizden gelip Suriye ile Arabistan ve Umman yoluyla Hindistana uzanan kervan ticaretinin hakim olduu memleketlerde gvence ve gelimesini salatm ve zellikle Dmak, Haleb ve Diyarbekir ehirlerinde imar faaliyetlerinde bulunmutur45. Tutula yeeni Berkyaruk arasnda Byk Seluklu mparatorluu sultanl iin iddetli arpmalar meydana gelmi ve bu ama iin amca-yeen savamaktan imtina etmemilerdir. Hatta Berkyaruk, bir ara kardeinin bile tuzana dm, sfahanda bulunduu srada yakalanp hapse atlm ve gzlerine mil ekilmek istenirken kardei Mahmudun iek hastalna yakalanp lmesi zerine bu faciadan kurtulmutur. Tutu 1094 ylnda Halebi ele geirdikten sonra ertesi yl meydana gelen savata lmtr ve yerine olu Rdvan (1095-1113) ynetici olarak gemitir. Ayn anda dier olu Dukak da Dmakta idareyi ele aldn ilan etmitir46.

45

Ali Sevim, Suriye Seluklular Devleti, Makaleler 3, Ankara 2005 s. 449-450 26 ubat 1095 ylnda Reyde gerekleen iddetli arpmada Tutuun saflarnda

46

bulunan beyler savamaktan imtina edip hatta Berkyaruk tarafna geince Tutu son derece g durumda kalmtr. Yalnz kalmasna ramen mcadeleden geri durmayan

18

ki karde daha sonra kendi aralarnda da mcadele etmilerdir. Dukak kendi idaresini tanmas hususunda kardeine bask yapmtr47. Bylece Suriye Seluklu Devleti, Haleb ve Dmak olmak zere iki kola ayrlmtr. Rdvan iki defa Dmak kuatmsa da bir sonu alamad. Buna karlk Dukak da kar saldrya geti ise de Kinnesrin yaknlarndaki savata ar bir yenilgiye urayarak aabeyini metbu olarak tanmak zorunda kalmtr48. 1105 ylna kadar devam eden Dmak Seluklu Devletinin en nemli hkmdar Tutuun olu emslmluk Dukaktr. Gerek kendisi, gerekse maiyetinde bulunan Tutegin, Savtegin, Salar Bahtiyar vs. gibi i bilir emir ve devlet adamlarnn baarl ynetimleri sonucunda Dmak Seluklu devletinin snrlar dou Akdeniz ky blgeleri dnda, gneyde Filistin, kuzeyde Diyarbekir blgesine kadar uzanmtr49. Rdvan dneminin nemli bir zellii de ehirde Batnilik akmnn glenmesi ve taraftarlarnn hzla artmasdr. Kendisinin gven vermeyen

Tutuu Sungurca adnda bir emir boynunu vurarak ldrmtr. Tutuun kesik ba Badata gnderilmitir. Savatan sonra etrafa dalm olan Tutuun askerlerine kar Berkyaruk, herhangi bir ktlkte bulunmam, onlara aman vermitir.
47

Philip K Hitti, History of Syria, London, 1951, s.574 Krkl, a.g.e. s. 47. Ayrca bkz. Ali Sevim, Bugyett-Taleb Fi Tarihi Halebe

48

Gre Haleb Seluklu Meliki Fahrl-Mlk Rdvan, Belleten Dergisi, C.XXXIV, Say:133, Ankara, 1970, s. 60-62
49

Sevim, Suriye Seluklular Devleti, s. 451

19

politikalar sonucunda destekilerini birer birer kaybeden Rdvan, Batini cemaatine uygun bir mttefik grup olarak deerlendirmeyi dnm olabilir50. Bylesine kark bir dnemde Fatmi halifesi el-Mstali, Rdvana eli gndererek Halebte kendisini metbu tanyp hutbe okutmas halinde Dmak almas iin gerekli askeri ve mali yardmda bulunaca sznde bulundu. Bunun zerine de Rdvan Snni kady grevden alarak yerine ii mezhebinden bir kad tayin etmi ve ehirde ii hutbesi okutmutur. Rdvann bir ara Badat Abbasi Halifelii adna okuttuu hutbeyi keserek Msr Fatmi hkmdar Mustali adna hutbe okuttuuna baklrsa, Fetret Devri esnasnda Kuzey Suriye Seluklular Devletinin geici de olsa Byk Seluklu mparatorluu hamiliinden kt sylenebilir51. Bylece Haleb Seluklu Meliklii Fatmi Halifeliine tabi hale gelmi oluyordu. Ancak vaat edilen yardmn gelmemesi ve Yasyan ile Artukolu Skmen gibi emirlerin basks ile drt hafta sonra tekrar Snni hutbesi okutmaya balad52. Rdvan defalarca Kuzey Suriyede Hal Seferleri ile mcadele etmitir. Halebi bu seferlere kar korumu ve kollamtr. Ancak 1098 ylnda gerekletirdii Antakya kuatmas baarszlkla sonulanmtr. 1113 ylnda

50

Bu sayede Batniler Halebte Dard-Dave denilen bir propaganda merkezi

kurmulardr. Ayrca bkz. Ali Sevim, Bugyett-Taleb Fi Tarihi Halebe Gre Haleb Seluklu Meliki Fahrl-Mlk Rdvan, Belleten Dergisi, C..XXXIV, Say:133, Ankara, 1970
51

Mehmet Altay Kymen, Seluklular Devri Trk Tarihi, Ankara, 1963 s.116 Krkl, a.g.e., s. 47-48

52

20

Rdvan, tahtn on alt yandaki olu Alp Arslana53 brakmtr. Kardei Sultan ah da yl naibi olarak almtr54. Bu sralarda Haleb Meliklii ok ciddi ve hayati nem tayan i ve d sorunlarla kar karya bulunuyordu55. Haleb ve yrelerine hakim olan Sultan Tutuun olu Melik Rdvann gerek askeri gerekse siyasal alanda kudretli ve dirayetli olmamas yznden onu metbu tanyan ve askeri kudrete sahip olan emirler yava yava devlete hakim olmaya gitmiler ve bu suretle Melik Rdvann otoritesi sarslmaya balamtr56.

53

Hitti, History of Syria adl eserinin 575. sayfasnda gen Melik Alp Arslan iin

akl kt anlamnda a feeble-minded tabirini kullanmtr. Ancak bu gen Melikin ilerleyen yllarda Batnilere kar verecei cesurca mcadelesinden pek akl kt olmadn anlamaktayz. Ayn tabiri First Encylclopaedia of Islamda kullanmtr. Alp Arslan Haleb meliki olunca suret bakmndan insanlarn en gzelerinden saylan iki kardeini Melikah ve smaili ldrtt. Babas Rdvan da Halebe hakim olunca kendi babasndan olan iki kardeini ldrtt. Bkz. Ali Sevim, Bugyett-Taleb Fi Tarihi Halebe Gre Haleb Seluklu Meliki Fahrl-Mlk Rdvan, s.68. Sevimin, bn-l Adimden aktard bu bilgiye ayn makalede Alp Arslann kardei smailin bir mddet daha yaad bildirilmektedir. Bkz. s.74
54

Hitti, a.g.e., s. 575. Ali Sevim, Haleb Seluklu Meliklii Alp-Arslan ve Sultan ah Devirleri I. Alp-

55

Arslan Devri, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara nv. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, 1981-1982, s. 123
56

Ali Sevim, Temrtan Haleb Hakimiyeti, Makaleler 1, Ankara 2005, s.327

21

Rdvann eitli nedenlerin etkisi altnda Halebte Suriye Batnileri iin bir propaganda merkezi kurulmasna izin vermesi sonucunda bata reisleri Ebu Tahir esSaig ve Hakim el-Mneccim olmak zere Batni daileri, Suriyede ve zellikle de Halebte byk faaliyetler gstermekte idiler. E. Alparslan el-Ahresin Haleb daresini Al Batniler, zellikle Rdvann lmnden57 sonra adeta Haleb Melikliinin ynetimini ele geirmilerdi. Bylece ite etkili bir Batni basks altnda bulunan Seluklu Melikliinin dta Hallarla olan ilikileri son zamanlarda olduka kritik bir safhaya girmiti. zellikle Antakya Hal prensleri olan Bohmond ve Tancrdin askeri faaliyetleri sonucunda Halebin kuzey, gney ve batsndaki Meliklie bal nemli kaleler teker teker dm hatta onlara her yl 20 bin altn vergi demek zorunda kalnmt. te Tacddevle Alp-Arslan, Haleb Seluklu Melikliinin ynetimini ite ve dta byle ciddi tehlikelerle ba baa bulunduu bir zamanda eline almtr58. Alp-Arslan Haleb Seluklu Meliklii tahtna getiinde ilk i olarak, vaktiyle babasnn koydurduu birtakm vergileri ortadan kaldrarak daha sonra da bir

57

Rdvan, baz kaynaklara gre 1113 baz kaynaklara gre de 1114 ylnda 32-33

yalarnda lmtr. Azimi Tarihi, s.38

58

M. Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, M. Altay Kymen, , Alparslan

ve Zaman; Sevim, a.g.m., s. 123;

22

cariyeden olan kardei Mbarek ah ile z kardei Melikahn canna kymtr59. Mevcut kaynaklarda onun, iki kardeini ldrme nedenleri belirtilmemitir. Ancak Alp-Arslann biraz tecrbesiz bir gen olmas dolaysyla btn devlet ilerini bizzat kendi elinde tutabilmek amacyla atabei Llnn kkrtmas ile ldrtm olmas muhtemel grnyor60. te yandan Rdvan devrinden beri Halebteki Batni faaliyetlerini yakndan izlemekte olan ve zaman zaman duruma uyar niteliinde mdahalelerde bulunan Byk Seluklu mparatoru Sultan Mehmed Tapar, bu kez, gen Melik Alp-Arslana bir mektup gndermi ve ona u ifadeleri sarf etmitir: Baban, Batniler konusunda bana muhalefette bulunuyordu, halbuki imdi senden, benim evladm olarak, onlar yok etmeni istiyorum demek suretiyle Batnilerle mcadele edip onlar tamamyla ortadan kaldrmas gerektiini sylyordu. Bu srada bata Haleb reisi ve Ahdas kumandan Said b. Bedi olmak zere, kent ileri gelenleri de Melik Alp-Arslana Batnileri bertaraf etmesi konusunda srekli telkin ve tavsiyelerde bulunmaktaydlar. Bu konuda kendisine desteklerini sunacaklarn da sylediler. Bu uyar ve nerilerle birikte gen Melik, derhal harekete gemi, bata Batni reisi Ebu Tahir olmak zere, smail ed-Dai, kardei el-Hakim el-

59

Alp-Arslan, peltek olduu ve akc konuamad iin kendine Ahras denilmitir.

bnl Adim onun hakknda mahvedici, zalim, kan dkc, isyankarla dkn birisi gibi tabirler kullanmtr. Ayrca bkz. Azimi Tarihi, s.38
60

Sevim, a.g.m. s. 124; Mehmet Altay Kymen, Seluklular Devri Trk Tarihi, s.

110-120

23

Mneccim ve Halebte bulunan teki Batni ileri gelenlerini birer birer yakalatp derhal boyunlarn vurdurmutur. Ayrca Alp-Arslan 200 kadar Batniyi yakalatp mal ve paralarna el koyduktan sonra bir ksmn hapse atm, bir ksmn azat etmi ve kurtulabilenler Halebten kaarak Suriyenin eitli kentlerine yerlemiler hatta bazlar Hallara iltica etmilerdir.61 Alp-Arslan, babas Rdvann baaramad Batnileri datma iini baarm ve Halebi byk bir skntdan kurtarmtr. Gen Melik Alp-Arslann gstermi olduu bu stn gayret ve sonucunda elde ettii baar kendisine ciddi anlamda bir n katmtr. Hallarla etkin bir mcadelede bulunabilmek iin Melikliin i ilerinde daha salam bir ynetim dzenine ihtiya duyulmakta idi. Mevcut ynetici kadrosu ise bu dzenlemeyi yapabilecek bir durumda grnmyordu. Ayrca yneticiler arasnda da bir ekime ve atmann varl grlmekte idi. Tm bu gelimeler sonucu olarak Alp-Arslann baz yakn devlet erkan, Dmak emiri Atabeg Tu Tigine bavurarak onun yardmn salamasn kendisine tavsiye ettiler. Bunun zerine Gen Melik, Tu Tigine bir mektup gndererek Halebe gelip devlet ilerini ve orduyu iyi bir dzene koymasn bildirmitir. Onun bu arsn yerinde bulan Tu-Tigin, Alp-Arslann ocuk yata, tecrbesiz ve bu nedenle kffarn ondan korkmamas nedeniyle Halebin herhangi bir tehlikeye maruz kalmamas iin Melikin davetine katlmada hibir beis grmemitir.
61

Sevim, a.g.m., s. 124-125; Mehmet Altay Kymen, Seluklular Devri Trk

Tarihi, s.110-120,

24

Tu-Tigin, Alp-Arslann babas Rdvann arsna uyarak Halebe gidip onunla anlamazla dtn gz nne alm, dolaysyla, bu kez derhal Halebe gitmemi, aksine, durumu grmek zere Alp-Arslan Dmaka davet etmi ayrca bir melik olarak ona tabilik ve balln gstermek amacyla olsa gerekDmakta Seluklu devleti Sultan Mehmet Taparn adndan sonra onun adn hutbelerde okutup ayn ekilde adna para da bastrmtr62. (ubat 1114) F. Alparslan el-Ahresin ldrlmesi ve Atabeg Llnn Sultan ahn Naibi Olarak Haleb daresini Ele Geirmesi Ata-Begin, Halebten ayrlmasndan sonra emir Ll, onun, elinden tutmakla olduu Meliklik ynetimine mdahalesini bylece nlemeyi baarm ve artk Haleb ynetiminin biricik ve rakipsiz hakimi olmutu. Bu durumun bir neticesi olarak atabeg Ll, Melik Alp-Arslandan onay almakszn idarede bir diktatr gibi davranmaya balam, birok kimselerin mal ve paralarna el koyduktan baka daha nce grevden alnmasna neden olduu vezir Ebul-Fazl b. el-Mevsul bu kez tekrar vezirlik makamna getirmitir63. Melikliin yegane idarecisi bulunan ve bu arada da Melik Alp-Asrlann kendisine kar da herhangi bir olumsuz hareketinden kukulanan Atabeg Ll, bunu frsat bilerek Alp-Arslan ortadan kaldrmay planlad. Bata Emir Karaca et-Trki olmak zere Melikliin birok ileri gelen emir ve kumandann destek ve yardmn arkasna aldktan sonra Eyll 1114 tarihinde kaledeki odasnda bulunduu esnada
62

Sevim, a.g.m., s. 125-126; M. Altay Kymen, Alparslan ve Zaman; Mehmet

Altay Kymen, Seluklular Devri Trk Tarihi, s.110-120

63

Sevim, a.g.m., s.127

25

Melik Alp-Arslan ldrtmeyi baard. Bir seneye yakn sre Haleb Seluklu Meliklii tahtnda kalan Muhammed Alp-Arslan, ok gen, tecrbesiz ve heyecanl bir mizaca sahip olmas dolaysyla ynetimde hibir varlk gsterememi, ancak bata atabegi Ll olmak zere teki baz Meliklik ileri gelenlerinin etki, telin destek ve yardmlaryla Batnilerin Halebteki faaliyetlerine son vermitir. Bunun yannda Hal tehlikesine kar nlem alma konusunda hibir giriimde bulunmamtr64. Alp-Arslann ocuk yata olmas ve tecrbeden mahrum olmas dolaysyla Haleb ynetimini kendi elinde toplayan atabeg Ll, Melik Alp-Arslan ldrtmek suretiyle ortadan kaldrdktan sonra, henz alt yanda olan kardei Sultan ah Haleb Seluklu Meliklii tahtna geirdi65. Sultan ahn bir tr naibi sfatyla kent kalesine de yerleen Ll yakn arkada, emsl Havas Yarukta ordu kumandanlna getirmi bylece Melikliin tek hakimi durumuna gelmiti ve zalim bir dikta ynetimi ile devleti ynetiyordu. Ll ve ordu kumandanlar, hala Haleb iin ciddiyetini korumakta olan Hal tehlikesine kar, Atabe Tu-Tigin ve teki blgesel Mslman emirlere mektuplar gndererek onlar yardma armlardr. Fakat daha nce Melik AlpArslan devrinde, Melikliin i ve d ilerini dzenleyip nlemler almas iin

64

Sevim, a.g.m., s.127-128; Azimi Tarihi, s.39 Sultanah tahta gemeden nce, Llnn 1116 ylndan lmnden sonra, Emir

65

Yarukta Haleb idaresini eline almtr. Bu emir, zaman zaman Hallarla ibirlii de yapmtr. Hallarn basks karsnda zor durumda kalan Haleb halk, Artukolu lgaziye haber gndererek ehri teslim almasn istemitir. lgazi de olu Timurta ile birlikte gelip ehri almtr. Geni bilgi iin bkz: Talip Yazc, Haleb, .A. s.242

26

kendisine bavurulup Halebe davet edilen, fakat tavsiye ve grleri alnmayan TuTigin, gvenmemesi dolaysyla Halebin bu arsna hibir cevap vermedii gibi bavurulan teki emirler de buna ilgisiz kald. Bylece ne gariptir ki Haleb gibi Kuzey Suriyenin en nemli ve merkezi durumunda bulunan kentine hibir Mslman emir sahip kmyor ve Hal tehlikesi de srp gidiyordu66. Halebin bu iler acs durumu karsnda kendisine Halebe gelip halk refaha kavuturmas istemiyle mracat edilen lgazi, neriyi kabul ederek Halebe gelmi ve Hallara kar burada verdii mcadele ile n plana kmtr. Dier taraftan Halebteki ekonomik hayat da iyi deildi. Haleb topraklarnn byk orandaki ksm Hal istila ve igaline urad iin olmas gerekenin altnda yaplabiliyor, toprak tam anamyla kullanlamyordu. Ayn zamanda hazinede para kalmad iin ordu ve memleket giderleri karlanamyordu. Buna bir nlem almak amacyla Ll, kad Ebu Ganim Muhammed b. Hibetullahn ynetiminde Haleb blgesinde pek ok ky sattrm ve elde edilen paralarn kale, ordu ve memleket ihtiyalarna kullanlmas iini bizzat kendisi yrtmtr. Bu sralarda 29 Kasm 1114 gecesi Kuzey Suriyede Halebi de etkisi altna alan iddetli bir deprem olmutur. Bu depremin neticesi olarak Halebte bir ksm kale duvarlarn da yklmtr.67 Haleb Seluklu Melikliinin ite ve dta ok nemli tehlikelerle kar karya kal Haleb idaresini artk tamamen elinde tutan Atabeg Lly ciddi
66

Sevim, a.g.m., s. 128-129; Mehmet Altay Kymen, Seluklular Devri Trk

Tarihi, s.110-120,
67

Sevim, a.g.m., s.129

27

endielere drmtr. Tm bunlara nlem amacyla daha nce are almak amacyla Tu-Tigin ve teki komu Mslman emirlere bavurularda bulunmusa da herhangi bir olumlu sonu alamamt. Halebi iinde bulunduu bu vahim durumdan kurtarmak midiyle, Byk Seluklu mparatorluu Sultan Mehmed Tapara bir mektupla bavurmu, Rdvan ve olu Alp-Arslann braktklar hazinelerle birlikte Halebi kendisine teslim edeceini ve bu nedenle kendisine yeteri kadar asker gndermesi talebinde bulunmutur.68 Bu davet ve istem zerine Seluklu Sultan, Porsuk komutasnda derhal bir ordu hazrlatarak ve Hallarla mcadele iin orduyu Haleb ynne sevk etmitir. (Mays 1115) Yola kan ordunun Halebe yaklamakta olduu sralarda emir Porsuk, Ll ve Yaruktaa habercileriyle Sultann menur niteliindeki mektubunu gndererek Halebin derhal kendisine teslimi istedi. Ancak ne var ki Haleb ynetimini elinden brakmak istemeyen atabeg Ll, daha nce ehrin ve hazinesinin teslimi konusunda Sultana verdii szden dnmtr. Hem Porsuka hibir cevap gndermemi hem de mparatorlua isyan halinde bulunan l-Gazi ve Tu-Tigine eliler gndererek Halebi kendilerine teslim edeceini, buna karlk Dmaka bal bir yerin ynetiminin kendisine verilmesini, bu nedenle sratle Halebe gelmelerini bildiren bir haber yollamtr.

68

Sevim, a.g.m. s.129; el-Azhari, Taef Kamal, The Saljuqs of Syria; Sanaullah

Mawlawi Fazl, The Decline of the Saljuqid Empire.

28

Llnn teklifinde bu kez samimiyet sezen Tu-Tigin, mttefiki l-Gazi ile birlikte iki bin kiilik bir atl ile derhal Haleb ynne harekete geererek Seluklu ordusuna kar savunma hazrlklarna giritiler. Bu arada da k mevsiminin yaklamakta olmas nedeniyle Seluklu ordusunun harekatn srdremeyip geri ekileceini dnen mttefikler, saldrya gemeyi yerinde grmeyip Efamiye kalesi nlerinde karargah kurdular. Mttefik ordular ile eyzerde konaklayan Seluklu ordusu birbirlerine kar saldrya cesaret edemeyerek iki aya yakn bir sre cephe alm durumda birbirlerini gzetlemilerdir. Sava yaplmadan Eyll ortalarna doru her iki taraf da ekilip memleketlerine gitmilerdir. Bylece Haleb blgesini Hal tehlikesinden kurtarmak amacyla Seluklu Sultan Mehmed Tapara bavuran Ll, Haleb hakimiyetinin elinden kaca dncesiyle mparatorlua isyan halinde olan Tu-Tigin ve l-Gazi ile birlikte Sultana kar Hallarla ittifak yapmak suretiyle Halebi elinde tutmay baarmtr69. Gerek Melik Alp-Arslan, gerekse onu ldrttkten sonra yerine geirdii ocuk yataki Sultan ah zamannda Halebte ynetime tam anlamyla hakim olan Ll, iki yla yakn bir sre iinde Melikliin tam bir kmaza giren i ve d sorunlarn zmede hemen hibir baar gsterememi, hatta Haleb iktidar uruna Melikliin metbu tand Byk Seluklu mparatorluuna kar Hallarla oluturulan ittifaka dahi girmekten geri kalmamtr. Bu ekilde Haleb ynetiminde kuku ve korkusu nedeniyle kalmak istemedii anlalan Ll, dikta ynetimi srasnda salad mal ve hazinesi ile bir miktar askerle birlikte azl edilen ya da izlenmekten kaan birok emir ve devlet adamlarnn snak yeri haline gelen

69

Sevim, a.g.m., s. 130-131

29

Caber kalesi hakimi Salim b. Malikin yanna gitmek ve onunla birlemek amacyla kamak istedi. Kann anlalmamas iin ava gitmek bahanesiyle Halebten ayrlmt70. Halebin dou ynnde bulunan Nadir kalesine ya da baka rivayete gre Deyr Hafire gelince, kk tuvalet yapmak amacyla bir yerde durduru esnada beraberinde bulunduu anlalan emir krmn memluklarndan emir Sungur, askerlere hitaben Melik Alp-Arslan ldrp hazinesini alarak kamakta olan Lly byle serbest mi brakyorsunuz? demi ve daha sonra Trke olarak tavan, tavan diyerek onu avlamalarn bildirmitir. Bu hitap zerine oradaki askerler, nce gerekten Llnn avlanmakta olduunu sanmlarsa da ok gemeden frlattklar oklarla atabeg Lly hemen orada ldrmlerdir. Llnn ldrlmesinden hemen sonra orada bulunan askerler atabegin hazinesini yama etmilerse de ok gemeden hazineyi, Halebten gelen temsilcilere teslim etmilerdir. Bylece Llnn Haleb ynetimindeki idaresi sona ermi oldu71. Haleb Seluklu Meliki Sultan ahn diktatr naibi durumunda bulunan Atabeg Llnn lmnden sonra Haleb ynetimindeki uzun sreden beri grlen karklk daha da artmt. Llnn Halebten kamas zerine kale, Rdvann kz, Sultan ahn ablas, Amine Hatunun ynetimi altna gemiti. Fakat iki gn sonra daha nce Tu-Tiginin hizmetine getiini grdmz ve Haleb olaylarn

70

bnl Azami bu olay eserinde yle nakletmektedir: Sffini ziyaret amacyla

Halebten kan hadim Ll, Nadir kalesi yaknlarnda hizmetkarlar tarafndan ldrld. Azimi Tarihi, s. 40
71

Sevim, a.g.m., s. 132; Azimi Tarihi, s. 40

30

yakndan izledii anlalan eski ordu kumandan emsl Havas Yarukta, byk bir ihtimalle Tu-Tiginin tavsiyesi zerine Dmaktan hzl bir ekilde yola karak Halebe ulam ve Haleb ynetimini bir naib yetkisi ile kendine tayin ettirerek eline almay baarmtr72. G. Atabeg emslmlk Yaruktan Halebteki Ksa Sreli Naibiyeti ve Mardin Artuklu Emiri lgazinin Haleb daresini Ele Almas Melik Sultan ahn Haleb ynetiminin bana gemeyi baaran ve kaledeki sarayda oturan Yarukta, ilk i olarak kendisi iin de herhangi bir eyleme girimelerini nlemek amacyla hadim Lly ldren bir ksm Haleb askerini ele geirerek onlar etkisiz hale getirmitir. Ancak bu askerlerden bir ksm Halebten kaarak bu srada Baliste bulunan Aksungurun hizmetine girmilerdir. Ynetime gelmesinden henz bir ay gemeyen Yarukta, Meliklik ynetimine tam anlamyla egemen olmak amacyla selefi Llnn yapt gibi kent kalesine karak oradaki kumandanlar ortadan kaldrmak ve kaleyi ele geirme giriiminde bulunmutur. Fakat uygulama safhasna gemeden onun bu eylemi haber alnm ve bata Amine Hatun olmak zere, Sultan ahn ablalarnn buyruu ile kumandanlar onu yakalatp grevine son verdikten sonra Halebten uzaklatrmlardr73. Haleb Seluklu Sultan dier Mslman hkmdarlardan yardm mitlerini keserek byk bir mitsizlik iine dmt. Btn bunlarla birlikte onlar, yaptklar bir toplantda, kent ileri gelenleri ve kumandanlardan oluacak bir heyeti, ok sayda Trkmen
72

Sevim, a.g.m, s. 133; bnl Azimiye gre Dmaktan gelen emirin tam ad:

Ebul Meali el-Mlahhi es-Slemidir. Bkz. Azimi Tarihi, s.40

73

Sevim, a.g.m. s. 134

31

kuvvetine sahip olan ve uzun bir sre Sultan Mehmed Tapar adna Badat hnelik grevini baar ile yrtmesi dolaysyla ynetim ilerinde beceri kazanan Mardin Artuklu emiri lgaziye gndererek Halebe gelip ynetimi ele almasn ve Hallarla mcadele etmesini nermeye karar verdiler. Nihayet Mardine gelen Haleb heyetinin nerilerini kabul eden lgazi, beraberinde olu Temrta ve baz yakn adamlar olduu halde, az sayda bir kuvvetle Halebe gelmi ise de bu sefer de yneticiler arasnda kendisinin ieri alnp alnmamas konusunda anlamazlk kmtr. Bunun zerine lgazi, derhal Halebten ayrlm, fakat onun ehre girmesine kar koyanlarn ikna edilmesi sonucunda, kad Ebull-Fazl b. el-Haab ve bir ksm ordu kumandan hzl bir ekilde peinden giderek lgaziye yetierek ondan zr dilemilerdir. lgaziden geri dnmesini dilemilerdir. Gelenlerin samimi olduu kanaatine varmas zerine, lgazi, onlarla birlikte Halebe gelmi, doruca kaleye kp kaleyi teslim aldktan sonra kalede yer alan askerleri ve Rdvann adamlarn oradan uzaklatrarak kaleye kendi asker ve adamlarn yerletirmitir. Bylece askeri ynetimi eline alan lgazi, kale saraynda oturan Sultanah ile ablalarn ve kz kardelerini kaleden kararak baka bir eve naklerek onlar gz nnde tutmay amalamtr. Bu gelimelerden sonra Suriye Seluklu Melikliinin Haleb kolu fiilen sona ermi bulunmaktadr. Daha sonra lgazi, Sultanah adna Meliklik ilerini yrten Ebul-Meali b. el-Mllahiyi azlettikten baka bunlarn hizmetinde bulunan teki btn yneticileri de tutuklamtr. Haleb Seluklu Melikliine fiilen son veren lgazi, ynetimi devrald zaman Melik Rdvann brakt devlete ait hazine ve paralarn sonradan ynetime hakim olan naib niteliindeki hadim ve beraberinde bulununanlarca tamamen bitirilmi olduunu ve yiyecek depolarnn da bombo bulunduunu grmt. lk nlem olarak lgazi, bu Hadim ve yandalarndan

32

birounu yakalatm ve gasp ettikleri Meliklie ait mal ve paralar ellerinden alarak Meliklik hazinesine iade etmitir74. bnl Aziminin belirttiine gre 1121 ylnda lgazinin olu emsddevle babasna kar Halebte isyan etmitir. Bunun zerine lgazi derhal harekete geerek olunu tutuklatm Mekki b. Karnas ile hacibi Nasrn gslerine mil ektirmitir75. lgazinin 19 Kasm 1122deki lmnden sonra kardeinin olu Bedrddevle Sleyman, Halebe hakim oldu ise de kral II. Baudouinin Haleb zerine yeniden iddetli basklarda bulunmas karsnda Haleb kalelerinden Esaribi kaybetmek pahasna onunla sulh yapmak zorunda kalmtr. Haleb byle tehlikeli bir duruma dt srada, Kuds kral II. Baudouin, Urfa kontu Joscelin de Courteney ve Birecik Senyr Galeran du Puisetyi ve beraberinde bulunan birok Hal valyeleriyle birlikte tutsak etmek suretiyle Suriye lkesindeki Hal alemini aknla uratan ibilir ve yetenekli kumandan Belek, Halebe girmi, nce ehri, sonra da kaleyi aman ile teslim alm ve netice itibariyle bu nl ehir kudretli bir ahsn korumasna girmitir76. (30 Haziran 1123) Fakat ok gemeden bu kahraman

74

Sevim, a.g.m, s. 134-135; Azimi Tarihi, s.41-42. bnl Azimiye gre Artukolu

lgazinin Halebe hakim oluu mnadier vastasyla halka ilan edilmi ve Artuklu askerleri Halebin kble ( gney ) ynne konaklamlardr. Ayrca lgazi, Suriyede pazar vergilerini kaldrm, lek, arlk ve uzunluk llerini artrp bytmtr. Halebteki Kalat-erifi yktrmtr. Bkz. Azimi Tarihi, s.42-43
75

Azimi Tarihi, s.44 Urfal Mateos Vekayinamesinde bu olay yle nakledilmektedir: Ayn ylda

76

Kuds kral Baudoin ile Josselin, btn Frank askerlerini toplayp Haleb ehri

33

ve i bilir emir, Menbi ehrinin i kalesini teslim almaya zorlarken kaleden atlan bir okla gen yata hayatn kaybetmitir. Onun bu ani lm zerine Haleb yine Hal tehlikesiyle ba baa kalmtr77.Belekin lmnden sonra Amcas Necmddinin olu Temrta Halebe, Temrtan kardei emsddevle Sleyman ise Belekin karsyla evlenip Harputa, dier amcas Artukolu Skmenin olu Davud da Paluya hakim oldmulardr78. Sultan ah, bu olaylardan sonra yeri gelmi srgn hayat, yeri gelmi hapis hayat yaamtr. Hatta Halebi alma uruna yabanclarla ittifak yapmaktan geri

zerine yrdler. Bu srada lgazinin damad olup Arap hkmdar olan Dubais olu Sale (Sadaka), Josselinin yanna gelip onunla dostluk ve ittifak akdetti ve askerleriyle beraber onun yardmna geldi. Sultan Tutuun torunu ile Klaslann olu olan Malatya Sultan da Josselin ile birletiler. Bu suretle Haleb ehrine kar muazzam bir kuvvet toplanm oldu. Onlar ehri gnlerce muhasara altnda tutup a brakmak ve hcumlar yapmak suretiyle ok mustarip bir hale soktular. ehir halk Musul ehrine haber gnderip kumandan Pursukiyi yardma ard. Bu zat, byk bir ordu toplad ve alt ay sonra Halebe geldi. Pursuki, Franklar geri pskrtt ve Haleb ehrini kurtard. Bkz. Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli, s.281
77

Ali Sevim, Temrtan Haleb Hakimiyeti, s. 328-329; Belekin lmnden

sonra cesedini yeeni Temrta Halebte defnettirmitir. Azimi Tarihi, s.47-48

78

Azimi Tarihi, s.48; Remzi Ataolu, Hsn- Keyfa Artuklu Hkmdar Davudun

Siyasi Faaliyetleri Ankara niversitesi DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.16, Say 27, 1963

34

durmamtr. Ama ne yazk ki onun bu hrs istediini elde etmede yeterli olmamtr. Sultan ahn bu olaydan sonra nereye gittii ve ne gibi faaliyetlerde bulunduu hususunda elimizde bulunan kaynaklarda hibir bilgiye rastlanmamtr. Grld zere, Haleb Seluklu Meliklii tahtna daha ocuk denecek bir yata kmasndan itibaren Melikliin btn ynetimi, tam yetki ile nce Hadim Ll, daha sonra da emsl Havas Yaruktan tekelinde toplanmt. Sultan aha, Artukolu lgazinin Meliklie son vermesinden sonra btn ailesiyle birlikte Haleb hkmdarlk sarayndan kartlarak Seluklu hanedanna mensup olmas dolaysyla Halebte oturmasna izin verilmitir. Daha sonra ise Sultan ah, nce Caber kalesinde daha sonra da Harran ve Mardinde srgn hayat79 yaam, Dbeys ile ibirliine girimise de baarl olamam ve ad Son Haleb Seluklu Meliki olarak tarihe karmtr80. Haleb 1129 ylnda madddin Zengiye teslim edilmitir. Bundan sonra da Halebte Zengiler dnemi balamtr.

79

Sultanah Mardinde ikamete mecbur tutulmu, buradan kaarak Hsn Keyfa

Artuklu hkmdar Davuda snmt. Davud da kendine gre birtakm hesaplar yaptndan Sultanaha dokunmamtr. Sultanah daha sonra da buradan Badat halifesinin yanna gemitir. Bkz. Ataolu, a.g.m., s.36
80

Sevim, a.g.m., s. 138; bnl Aziminin naklettiine gre Sultan ah, tutsaklktan

kurtulan Baudoin ile birlikte kendilerine mahsus bayraklarla birlikte Haleb kuatmasna katlmtr. Ancak bir sre sonra Kasmddevle Aksungur elPorsukinin komutasnda Halebe gelen yardmc kuvvetlerin etkisiyle dalmak zorunda kalmlardr. Bkz. Azimi Tarihi, s. 48

35

KNC BLM ZENGLER DNEMNDE HALEB A. madeddin Zenginin Dneminde Haleb Zengiler, Haleb ve Musul merkez olmak zere el-Cezire (kuzey Irak), Dou Anadolu ve Suriyede hkm srm olan bir atabeyliktir. Kurulduu yer olan Musula nispetle Musul Atabeylii olarak da adlandrlr1. Aksungurun ld sralarda yedi yanda bulunan tek olu Zengi, Haleb kalesinde yer almaktayd. Babasnn lmnden sonra Musul valilileri tarafndan korunup bytlen Zengi, Musul valisi Mevdudun 1111 ve 1116 yllarnda Hallara kar dzenledii seferlerde onunla birlikte katlmtr. Zengi, Mevdudun lmnden sonra onun yerine Musula tayin edilen Aksungur Porsuki tarafndan Vasta gnderilmitir. Buray ele geirip dzeni salaynca kendisine nce Vast ve arkasndan da Basra ikta edilmitir2. (1125) Babas ldrldnde henz bir ocuk olan madeddin Zengi o srada Halebde bulunmaktayd. Krboa, 1096 ylnda Musula vali tayin edilince, Zengiyi Halebden Musula getirmitir. Bylece Musul ile ilk kez tanan Zengi, Krboadan sonra ehrin valiliini stlenen Musa et-Trkmani, krm, avl,
1

Zengilerin Musul Koluna dair bkz. Tlay Yrekli, Zengiler Dneminde Musul ve

evresi, Baslmam Doktora Tezi Ankara nv. Sosyal Bilimler Enst., 2009; Halil brahim Gk, Musul Atabeglii; Zengiler (Musul kolu: 1146-1233), Baslmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 2001
2

Glay n Bezer, Zengiler Trkler, C.4 s. 803

36

Mevdud ve Aksungur el-Porsuki gibi emirlerin hizmetinde bulunmutur. Mevdud ile birlikte Hallara kar yrtlen mcadelelere katlmtr. Aksungur el-Porsukinin valilii dneminde Halife el-Msteridin dman Hille Emiri Dbeys b. Sadakaya kar alan savata byk hizmetleri olmutur.(1125)3. Byk Seluklu Sultan Melikahn Haleb valisi Ak-Sungurun (.1094) olu madddin Zengi, Irak Seluklu hkmdar Mugisddin Mahmud tarafndan Musul valisi tayin edilmiti. (1127) Zengi, Cizre kalesini, Nusaybini, Sincar ve Harran aldktan sonra Hallara kar mdafaa ettii Halebi de kendisine balayarak kuzey Iraktan Akdenize kadar uzanan bir devlet kurdu4. (1128-1146) Bu dnemdeki nemli olaylar bnl Esir kitabnda yle nakletmektedir: Porsuki 518 (1124-1125) ylnda Haleb ve kalesine hakim olup olu Mesudu orada vekil brakmt. Porsuki ldrlnce olu Mesud, Halebten Musula gitti ve ehre hakim oldu. Halebte ise Kuman adl bir emiri naip brakt. Daha sonra
3

Tlay Yrekli, Zengiler Dneminde Musul ve evresi, Baslmam Doktora Tezi

Ankara nv. Sosyal Bilimler Enst., 2009, s.1-2. ; Gk, a.g.e., s. 3. Zengi iin Musul artk ilk eitim ve terbiyesinin gerekletii bir merkez durumunda olmutur. Zengi ilk sava deneyimini Amid kuatmasnda yaamtr(1101). Bkz. Cokun Alptekin, The Reign of Zangi, s.21
4

brahim Kafesolu, Atabeylikler, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976,s. 843

Zengi, Halebi aldnda ilk i olarak, Hal saldrlarndan ar tahribat grm olan ehri tamir ettirip eski haline getirmek olmutur. Ayrca bkz. Remzi Ataolu, Hsn Keyfa Artuklu Hkmdar Davudun Siyasi Faaliyetleri Ankara niversitesi DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.16, Say 27, Ankara,1963, s.37

37

Halebe Kutlu-aba adl bir emiri vali tayin etti ve onu ehrin kendisine teslim edilmesine dair bir tevki (berat) ile emir Kumana gnderdi. Fakat Kuman ona zzeddin Mesud ile aramzda bir parola (alamet) var, onu grmeden ehri teslim etmem. dedi. Aralarndaki parola (alamet) bir ceylan resmiydi. Mesud b. Porsuki gzel resim yapard. Kutlu-aba, Mesudun yanna geri dnd. Mesud, bu srada Rahbeyi muhasara ediyordu. Kutlu-aba Rahbeye varnca Mesudu lm buldu ve hemen sratle Halebe dnp halka Mesudun ldn syledi. Bunun zerine Reis Fezail b. Bedi ehri ona teslim etti. Emir ve kumandanlar da ona itaat arz etti. Efendisi Mesudun lm haberinin doru olduunu duyan Kumann kaleden aa inmesini istediler ve ona bin dinar verdiler. Kutlu-aba, 24 Cemaziylahir 512 (7 Temmuz 1127) tarihinde kaleyi teslim ald. Birka gn sonra halka kar byk bir zulm ve zorbala giriti. Mallarna el uzatt. zellikle terekelere el koydu, kt insalar da yanna toplad. Halk ondan nefret etmeye balad. Halebin eski hakimi Bedrddevle Sleyman b. Abdlcebbar b. Artuk da oradayd. Halk ona itaat arz etti. 2 evval (29 Eyll 1128) Sal gecesi ayaklanp Kutlu-abann btn adamlarn yakalayp hapsettiler. Halk kaleye hcum etti. Kutlu-aba yanndaki adamlarla saklanp mdafaaya ekildi. Halk onu muhasara altna ald. Menbic hakimi Hassan ile Buzaa hakimi hadiseleri yattrmak ve bar yapmak iin Halebe geldilerse de bar mmkn olmad5.

bnl Esir, El-Kamil Fit-Tarih, ev. Abdlkerim zaydn, st.1987, C. 10, s.

513-514; Ayrca bkz. Halil brahim Gk, Musul Atabeglii; Zengiler, Ankara nv. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, s.6

38

Bu haberi duyunca Joscelin, askerleriyle Halebe hareket etmitir. Ancak Josceline biraz para verip anlamlardr. Bunun zerine Joscelin, geri dnmtr. Daha sonra Antakya hakimi bir Frank beraberindeki askerlerle Halebe gelmitir. Bunun zerine halk ehrin evresine hendek kazd. Bylece ehre giri ve klara mani olmulardr. Halk 15 Zilhicce (10 Aralk 1128) gnne kadar byk tehlikelere maruz kalmtr. madeddin Musul ve el-Cezireye hakim olmutu. Bu hadiseler zerine Emir Sungur Draz ve Emir Hasan Karaku gibi Porsukinin iki byk emirini Halebe gnderdi. Bunlar gl bir orduyla madeddinin saflarna katlmlard. madeddin Sultann Musul, el-Cezire ve Suriyeyi kendisine ikta ettiine dair tevkiini de (tayin berat) yannda tayordu. Sonunda Bedrddevle b. Abdlcebbar ve Kutlu-abann Musula, madeddinin yanna gitmeleri kararlatrld. Bu ikisi madeddinin yanna gittiler. Hasan Karaku geici olarak Haleb valisi oldu. Bedrddevle ile Kutlu-aba, madeddinin yanna varnca madeddin onlarn aralarn dzeltti. Fakat Halebe hibirini gndermedi. Hacibi Selahaddin Muhammed el-Yasyanyi bir askeri ile birlikte Halebe gnderdi. madeddin Zengi askerleri ve ordularyla birlikte Suriyeye hareket ederek yolda Menbi ve Buzaay da zapt etmitir. Haleb halk onu karlamaya km ve geliinden dolay ok memnun olmulardr. madeddin Halebe girerek ve ehre hakim olmu ve ehrin ilerini dzenlemitir. Halebe bal yerleri askerlere ve emirlere ikta etmitir. madeddin, Ebul Hasan Ali b. Abdurrezzak Haleb reisi

39

olarak grevlendirmitir. madeddin Zenginin Halebe yapt bu yerinde mdahele ile Halebin Hal kontrolne geii engellenmitir.6. Bu srada Halebte karklklar km, Hallar ehir kaplarna dayanmt. Bunun zerine Zengi, Sungur ed-Draz ve Hasan Karaku adlarndaki iki komutann Sultan tarafndan Musul, el-Cezire ve Halebin kendisine verildiine dair bir fermanla birlikte Halebe yollam ve bu suretle Halebteki karklklarn nne gemeyi amalamtr. Daha sonra Zenginin ordusuyla Musuldan hareket edip Menbici alm ve sonra Haziran 1128 ylnda Halebe girmitir. Vaktiyle babasnn brakt iyi hatra dolaysyla Halebliler tarafndan sevinle karlanmtr. Zengi, Haleb emirlerine iktalar datp dzeni ksa srede yeniden salam ve Rdvan b. Tutuun kz ile evlenmitir7. madeddin Zengi, Halebin yan sra Sincar kolunda da faaliyet gstermitir. Sincarn dier blgelere nispeten gvenli oluu atabegin buray tercih etmesini salamtr. Zaman zaman gelimeleri bu ehirde takip etmi hatta devlet hazinesinin bir ksmn burada muhafaza etmeyi yelemitir8. Zengi bundan sonra dikkatini Suriyedeki Hallara ve Bizansllara yneltti. Elisi Kemaleddin ehrizori, Badatta Cuma hutbesinde Zenginin Hallara kar
6

bnl Esir, El-Kamil Fit-Tarih, s. 513-514; Cokun Alptekin, The Reign on

Zangi, s. 20-30
7

Cokun Alptekin, The Reign of Zangi; Aktaran, Halil brahim Gk, Musul

Atabeglii, Zengiler, s.8; Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi; ev.Hrant D. Andreasyan, 1944, s.102
8

Yrekli, a.g.e., s. 149

40

giriecei kutsal sava iin Mslmanlardan yardm talebinde bulunmutur. Sultan Mesud da kendi adamlarndan setii 1000 kiilik zel birlii Zenginin emrine yollamsa da Halebi sktran Bizans birliklerinin geri ekilmesi ile bu birlie gerek kalnmad anlalmtr. Zengi, Hal topraklarnn yan sra Dmak Atabegliinin arazilerine de gz dikmiti. 1137de Dmak Atabegliinin topraklarna giren Zengi, isteine savamadan ve kan dkmeden ulamak istiyordu. Bu maksatla Dmak Atabeglii Taclmluktan dul kalan Safvetl-mlk Zmrrd Hatunla evlenmek istediini Dmaka bildirmitir. Buna mukabil olarak da Zengi kendi kzn Dmak Atabegi Mahmuda vermitir9. 1139/40 ylnda Zengi, kendisinin nihai hedefi olan Dmak ele geirerek Seluk mparatorluunun bat kanadndaki hakimiyetini tamamlamak iin harekete gemitir. 1139da Baalbeki alarak ve Dmak kuatmtr. Ancak Hal Seferleri nedeniyle 5 ay sonra kuatmay kaldrmak zorunda kalmtr. Hallar malup ettikten sonra 7 Zilkade / 22 Temmuzda Dmaka ani bir saldr dzenlemitir. Bu sayede Beka vadisinde uzanan iki nemli stratejik kaleyi ele geirmeyi baarmtr10. Daha sonra mcadelesini srdrerek Urfay da ele geirmi ve nl Frank

Cokun Alptekin, The Reign of Zangi; Aktaran, Halil brahim Gk, Musul

Atabeglii, Zengiler, s.12-13

10

S. Heidemann, Zangi, The Encyclopaedia of Islam, Edited by. P.J Bearman

and others, Volume: XI, 2002, s. 451; Ayrca bkz. bnl Esir, el-Kamil fit-Tarih, C.11, s.72-74

41

Kontluunu ortadan kaldrmaya muvaffak olmutur11. (1144) Bu mhim hadise Avrupada kral ve imparatorlar idaresindeki II. Hal seferinin hazrlanmasna yol amtr. 1146 ylnda da Zengi vefat etmitir. Zengi12 dneminde Haleb, Hal tehlikesinden uzak kalm, eskiden olduu gibi Halebi askerlerle donatm, Halebin gvenlik ile refah seviyesini ykseltmitir13. B. Nureddin Mahmud Zenginin Haleb Hakimiyeti madeddin Zengi, 19 yllk emareti esnasnda Musulda ve dier yerlerde hkm srm, Urfada bir yl ve on ay hakimiyetini srdrmtr. Zenginin katillerinden birisi Caber kalesine iltica edip kurtulmu, dieri de Rakkaya kap kendini gvene almtr. madeddin Zenginin ordusu dald. Oullar da her biri bir

11

Zenginin Urfay ele geirmesini, The Encyclopaedia of Islam, Hallarn byk

bakentini Mslmanlarn yeniden fethi olarak tanmlamtr.(s.452) Ayrca bu fetih, Zengiye muazzam bir n katm ve Mslmanlar arasnda kahraman ilan edilmitir. Halife Zengiye Zeynl-slam, el-Melik, el-Mansur, Nasrl-emirilmminin unvanlarn bahetmitir. Urfa kuatmas ile ilgili detaylar tasvirler ve anlatmlar iin bkz. Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi; ev. Hrant D. Andreasyan, s.125-128; bnl Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin ve Amid, ev: Ahmed Savran, Erzurum
12

Asl ad, Ebul Muzaffer madddin b. Kasm b. el-Devle Aksungur b. l-

Trkandr. h.480 m. 1087-88 ylnda Halebte domutur.

13

M.Sobernheim, Halab, First Encyclopaedia of Islam, Edited by. M. Th.

Houtsma and others, Volume III, 1987, s. 232; Musa el-Trkmani ksa bir sre sonra hayatn kaybetmitir. Cokun Alptekin, The Reign of Zangi, s.21

42

blgeye sahip oldu14. Zenginin olu Nureddin Mahmud, Halebte, teki olu Seyfeddin Gazi I15, Musulda idi. Babalarnn lmnden16 (1146) sonra bu oullar

14

Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi; ev. Hrant D. Andreasyan, 1944, s.132 Atabeg Seyfeddin, gayretli, alkan ve olduka cmert idi. Ksa sren saltanat

15

srasnda bilhassa askeri alanda getirdii yeniliklerle bilindi. Banda sancak tatan Zengi ailesinin ilk ferdi olup sefere karken askerlerin bellerinde kl, dizlerinin altnda topuz bulundurmalarn emretmi, ordunun beslenmesini de dzene balayarak sabah ve akam olmak zere gnde iki kez yemek verdirmitir. O sabah yemeinde yz ba koyun akamda yine at ve sr dnda otuz koyun kestirirdi. Atabeg Seyfeddin Gazi alimleri desteklemi ve dnemin en gzel medreselerinden biri olarak tasvir edilen Musuldaki el-Medresetl-atabekiyyetl-atikay yaptrarak Hanefi ve afii fakihlerine vakfetmitir. Ayn ekilde sufiler iin de Musulda Babul-meraada bir rbat yaptrmtr. Bkz. Tlay Yrekli, a.g.e., s.11; Bahattin Kk, Nureddin Mahmud Zengi, .A., s.259-261
16

Zengi, 14-15 Eyll 1146 ylnn Pazar gecesi bir kuatma esnasnda kendi

memluklarndan Yarnku Zekevi tarafndan ehit edilmitir. Yarnku Frank klelerinden biriydi ve iki sersemi iken Zengiyi bakla ldrmtr. Baz kaynaklara gre ise Yarnku ve beraberindeki iki klenin Zenginin daha nce kendilerine kzm olmasndan ve kendilerine ceza vermesinden korktuu iin onu ldrdkleri yazldr. Bkz. Cokun Alptekin, The Reign of Zangi, s.90. bnl Esir ise eserince Zenginin lm ile ilgil olarak u anektodu aktarmaktadr: Zenginin lm haberini duyan adamlarndan birisi derhal oraya gider. Zengi henz lmemiti. Beni grnce kendisini ldreceimi zannederek ahadet parmayla bana iaret

43

atabeylii iki ksm halinde idare etmeye baladlar. Haleb atabeyi Mahmud, Hallarn karsna kan byk kumandanlardan biri olarak tannmtr. Babasnn ehit edilmesinden sonra Nureddin Mahmud, Halebte ynetimi devrald. lk ylnda snrlarn glendirmeyle urat. Urfa kontluunun Ermenilerle ibirlii yaparak, Urfay tekrar ele geirme isteklerine kar ehri savundu17.

edip merhamet diledi. Ben Zenginin heybetinden korktum ve Ey efendim, sana bunu kim yapt? diye sordum. Fakat Zengi konuamad ve o anda ruhunu teslim etti. Bkz. bnl Esir, el-Kamil fit-Tarih, C.11, s.104; Sryani Patrik Mihailin Vakainamesinde ise bu olay yle naklolunmaktadr: Zengi, Fratn kysnda bulunan Caber kalesine yrd vakit Allahn onun hakknda verdii hkm infaz edildi. Generallerinden birisi ona kar bir suaikast tertip etti. Bu general onun yatak odasnda muhafz vazifesi gren iki harem aas ile szleti. Eylln on beine tesadf eden bi pazar akam Zengi arap imi ve sarho olduu halede uyurken bunlar zerine atlp onu ldrdler. Bylelikle Zenginin ftuhat sona erdi. Bkz Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi; ev. Hrant D. Andreasyan, , s.131-132; bnl Ezrak, Tarihi Meyyafarikin ve Amid, ev. Ahmet Sevran
17

Halil brahim Gk, doktora tezi olarak hazrlad almasnda bu olay hakknda

u notlar aktarmaktadr: Ermeni muhafzlarn yardmyla geceleyin gizlice surlara trmanan Joscelinin adamlar sabah olduunda btn ehri ele geirmi bulunuyorlard. (Ekim 1146) Urfadaki Trk garnizonu, Mslman halkn byk bir ksmyla birlikte kaleye snm ve Musul ile Halebten yardm talebinde bulunmutur. Bu srada Urfada igal giriminde bulunan Joscelin, Mslman halka yardm gelebileceini dnmeden ciddi bir katliama girimi ve pek ok insan

44

Haziran 1148de kinci Hal Seferini dzenleyenler Dmak kuattlar. Ancak kuatmay daha sonra kaldrmak zorunda kaldlar. Hallarn Dmak kuatt esnada bu kentte vezirlik makamnda Muinddin ner yer almaktayd. Gayet akl banda kararlar alan bu vezir devlet ilerinde nemli admlar atmaktayd. Hal aknlarna kar yollara muhafzlar yerletirmi ve Hallarn kente yaklamasyla birlikte kentin dna karak 25 Temmuzda Hallara hcum etmilerdir. Dmak halkndan baz gnlller de bu savaa katlm aralarnda nl fakihlerin de bulunduu birok kimse ehit olmutur. Hallarn bastrmasna dayanamayan Dmak kuvvetleri kalenin dibine kadar ekilmek zorunda

kalmlardr. Bu durum Hallarda manevi bir g oluturmutur. Vezir ner Seyfeddin Gaziye eli gndererek kendisi yardma va cihada davet etmitir. Seyfeddin Gazi de Halebte yer alan kardei Nureddin Mahmuda haber yollayarak kltan geirtmitir. Nureddin Mahmud bu durumdan haberdar olduunda beraberindeki 10.000 Trkmen svarisi ile bir hafta iinde Urfaya gelmitir. Joscelin ve adamlar korku ile paniklemiler ve gece yars Urfay terk etmek zorunda kalmlardr. Ancak kaleyi terk ederekFrat nehrinin batsna kamak isteyen muhafzlar Nureddin Mahmudun askerlerinin kllarndan kendilerini

kurtaramamlardr. Urfann bu durumndan sonradan haberi olan aabeyi Seyfeddin Gazi ordusunu hazr ederek Urfaya doru hareket etmi, Urfaya vardnda ise kardeinin ehre hakim olduunu grmtr. Bylece Urfa Hal Kontluu son bulmutur. Bkz. Halil brahim Gk, Musul Atabeglii, Zengiler, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enst., Baslmam Doktora Tezi, s.35-36. Ayrca bkz: bnl Esir, el-Kamil, C.11. s.106; Glay n Bezer, Seyfeddin Gazi I .A., C.37,s.31

45

durumu anlatm ve birlik oluturarak Vezir nere yardm etmek zere yola koyulmulardr. Seyfeddin Gazi, Hallarn komutanna bir mektup gndererek Eer Dmaktan ayrlmazlarsa zerlerine yryeceini bildirmitir. Dier yandan da vezir ner, Hallara takviye olarak gelen Alman mparatoru komutasndaki Hallara mektup yazarak arkn Hkmdarna kar koyamayacaklarn, ok sayda birlikle yardma geldiini bildiren bir mektup yazmtr. Ayn ekilde nerin dier Hallara yollad mektuplar ve dk deerli altn paralardan oluan rvet kentteki kuatmann kalkmasnda etkili olmutur18. Ertesi yl, Nureddin Mahmudun aabeyi lm, yerine de dier gen kardei Kutbeddin Mevdud gemitir19.

18

Gk, a.g.e., s.45 S. Heidemann, Zangids The Encyclopaedia of Islam, Edited by. P.J.Bearman

19

and others, Volume: XI, 2002, s. 453; Gk, a.g.e., s. 23-25. Nureddin Mahmud Halebe yerletikten sonra aabeyi Seyfeddin Gazinin Musuldan kendisine yapt davetlere ldrlmek korkusuyla icabet etmemi, bunun yerine aabeyine itaat anlamnda ona hediyeler gndermeyi uygun bulmutur. Ancak aabeyinin kendisine verdii hayatta kalma garantisi ile iki karde yanlarnda 500er svari olduu halde bulumular ve sarlp kucaklatktan baka Nureddin Mahmud aabeyinin huzurunda yeri pme suretiyle itaat arz etmi ve Hallara kar birlikte mcadele etme sz vermitir. Bkz. Gk, a.g.e., s. 31; Bahattin Kk, Musul ve Halep Atabeyi Mevdud ve Zaman Trkler, C.4, s.836-838; Cokun Alptekin, Dimak Atabeglii, s.146-147

46

Musul hakimi Seyfeddin Gazi b. Atabeg Zengi 1149 ylnda akut bir hastalktan vefat etmitir. Seyfeddin Gazi, kendisine uygulanan tedavinin karlk bulmamas neticesinde 3 yl 1 ay gibi ksa sren bir Musul hakimiyeti de son bulmutur. Kendinsin yaptrd Musuldaki medreseye defnedilmitir. Seyfeddin Gazi vefat edince yerine o srada Musulda bulunan Kutbeddin Mevdudun gemesine vezir Cemaleddin ve ordu kumandan Zeynddin Ali karar vermilerdir. Bylece Kutbeddin Mevdudun Musul hakimiyeti balamtr20. Kutbeddin Mevdud, aabeyinin lmyle dul kalan Zmrrd Hatunla evlenmi ve bu hatundan daha sonra Musul hakimi olacak olan II. Seyfeddin Gazi dnyaya gelmitir. Bu srada Halebte yer alan Nureddin Mahmud, Musula mdahele etmekte geri kalmamtr. Musulda Kutbeddinin hkmdar olmasna gnl raz olmayan Nureddin Mahmud ve Musul ordusuna mensup bir ksm merann gizlice mektuplamalar ve Sincar kale dizdarnn Nureddin Mahmudu Musula davet etmesi Haleb hakimini harekete geirmitir. Ancak daha sonra kardei ile ittifak yaparak yeniden Halebe dnmtr21.

20

bnl Esir, el-Kamil fit-Tarih, C.11, s.126-127; Kk, a.g.m., s.836-838 Gk, a.g.e., s.57-58. Bu ittifakta Hms ve Rakka Nureddin Mahmuda verilmitir.

21

Nureddin Mahmud ve Kudbddin Mevdud arasndaki bu anlamazla vezir Cemaleddin el-sfahani olaan st gayret gstererek son vermitir. Bkz. Bahattin Kk, Nureddin Mahmud Zengi, .A., s.260; Kk, Musul ve Halep Atabeyi Mevdud ve Zaman Trkler, C.4, s.836-838; bnl Ezrak, Tarihi Meyyafarikin ve Amid, s.89

47

II. Joscelinin elinde bulunan blgeleri almak iin sefere kan Nureddin Mahmud bu seferde hi tahmin etmedii ar bir yenilgiye urad. Ancak Nureddin Mahmud, yenilginin ardndan II. Joscelini yakalayp kendisine teslim etmeleri konusunda blgedeki Trkmenlerle anlama yapmtr. Nureddin bu amacna ulam ve teslim ald Joscelini ve bir rivayete gre lnceye kadar Haleb kalesinde tutmutur. Joscelinin sahip olduu Antep, Tel Beir, Azaz gibi kaleleri Anadolu Seluklu sultan I. Mesud ve Artuklu beyi Timrtala birlikte zaptetmitir22(1150). Antakya Hal prensi Raymond23 ve Poitiersi malup (1149) ederek topraklarnn mhim bir ksmn fetheden Nureddin Mahmud, 1154de am atabeyliini de kendisine balam, sonra dikkatini Fatmiler elindeki Msra

22

Kk, a.g.m., s. 260; Bu olay bnl Esir

yle nakletmektedir. 1151-52

yllarnda Nureddin Mahmud ile o srada Tell-Beir, Azaz ve Ayntab kalelerinin hakimi durumunda olan Joscelin muhasara etmek zere kar karya gelmilerdir. Joscelin etrafnda Frank askerlerini toplayarak Mslmanlar malup etmi ve Nureddini esir almtr. Ancak Nureddin Mahmud daha sonradan hazrlad bir plan ile bu esaretten kurtulmay baarm, hatta kendisi Joscelini esir almtr. Yine ayn eserde Joscelin, Hallarn kar konulmaz bir valyesi olarak tanmlanmaktadr. Bkz. el-Kamil, C.11, s.137; Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi; ev. Hrant D. Andreasyan, 1944, s.185; Cokun Alptekin, Dimak Atabeglii (Tog-

Teginliler),stanbul, 1985, s. 150; bnl Ezrak, Tarihi Meyyafarikin ve Amid, s.92

23

Raymond bu savata ldrlmtr. (Haziran 1149)

48

evirerek orada vezir Saverle ibirlii yapm ve Kuds kral Bohmond III malup edip Trk hakimiyetini tesise almtr24. (1164) 1159 ylnda yeniden ar bir hastala yakalanan Nureddin Mahmud, kendisinden kk kardei olan Nusretuddin yerine Kutbuddini veliaht gstermi ve devlet adamlarna Mevduda itaat etmeleri konusunda yemin ettirmitir. Daha sonra Mevduda haber gndererek Musula gelmesini syleyen Mahmud idareyi bu melikin tasarrufuna brakmak istemitir. Haberi alan Mevdud, ordusuyla birlikte Musula doru yola km ancak yolda iken Nureddin Mahmudun iyiletii haberini alm ve haberi ald yerden ileri gitmemitir25. 1163 ylnda Kutbuddin, babas Zengi dneminde beri devlet hizmetinde bulunan nemli devlet adam Cemaluddin el-sfahaniyi artan ikayetler zerine grevinden azlettirmi ve tutuklatmtr. Bu duruma Zeyneddin Ali her ne kadar direnmise de sonu deimemi ve bu byk devlet adam 1164 ylnda kapal olduu Musulda hayatn kaybetmitir. Zeyneddin Ali de 1168 ylnda gittike arlaan salk sorunlar yznden vezirlik grevinden ekilmi ve onun yerine Mevdud, Abdulmesihi getirmitir26. Kutbuddin Mevdud, henz krk yalarnda bulunmasna ramen, tutulduu ar ve ateli bir hastaln neticesinde hayatn 1170te kaybetmitir. Veliaht olarak
24

Yrekli, a.g.e., s.18; Ayrca bkz. el-Kamil fit-Tarih, C.11, s.170 Kk, Musul ve Halep Atabeyi Mevdud ve Zaman Trkler, C.4, s.836-838 Kk a.g.m.,s.836-838; bilir bu devlet adam hakkn uzun tasvirler ve geni bilgi

25

26

iin bkz. bnl Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin ve Amid, s.132. Ayrca mellif bu devlet adamnn ln yl olarak da 1163 yln gstermektedir.

49

da yerine vezirinin de etkisiyle olu Seyfeddin Gaziyi brakmtr. II. Seyfeddin Gazi, babasnn lmnden sonra Haziran 1170te tahta geti. Hakszla uradn dnen II. madeddin ise, kendisine destek bulmak zere amcas ve ayn zamanda kaynpederi olan Nureddin Mahmudu, Fahreddinin Seyfeddin Gazi zerindeki basksndan haberdar etti. Bu durum zerine Nureddin Mahmud vakit kaybetmeden Caber kalesi yaknlarnda Frat geip Rakka, Habur ve Nusaybini aldktan sonra Sincara yneldi. Ksa sren kuatmann ardndan Sincar da alan Nureddin Mhamud, buray yeeni madeddine teslim edip, Musula hareket ederek ehri kuatt. Olduka zor durumda kalan Seyfeddin Gazi, kardei I.zzeddin Mesudu Atabeg emseddin ldenize gnderip yardm istedi. ldeniz, Nureddine bir eli gnderip Musula taarruz etmekten vazgemesini istedi ise de Nureddin bu duruma pek aldr etmedi. Neticede Nureddin Mahmud, Ocak 1171 tarihinde ehri teslim ald. Bir sre burada kalan Nureddin, ehirde idari anlamda baz dzenlemeler yapt. Fahreddin Abdlmesihi grevinden alarak Musul kalesi dizdar olarak Sadeddin Gmtegin adl naibini grevlendirdi. dari datmda da deiiklik yapan Nureddin, Sincar yeeni madeddine verirken, Nusaybin, Habur ve el-Mecdeli de kendi idaresine balad. Zengiler tarihinde mhim bir gelime olarak deerlendirilen bu hadiseyle Musul Atabeglii Nureddin Mahmuda tabi olurken, Sincarda da Zengi ailesinin dier bir ubesi ortaya km oldu27.

27

Yrekli, a.g.e., s. 17; Gk, a.g.e, s.147-148. bnl Esir, Seyfeddin Gazinin lm

ile ilgili olarak u bilgileri nakletmektedir: Kutbeddin Mevdud b. Zengi Zilhicce aynda Musulda ld. Hastal akut humma idi. Hastal iddetlenince yerine byk olu madeddin Zenginin gemesini vaziyet etti. Sonra vazgeip dier olu

50

Musul atabegi Kutbddin Mevdudun lmnden sonra yeeni ve damad olan II. madeddin Zenginin yardm istei zerine Rahbe, Habur ve Nusaybin blgeleri Nureddin Mahmudun kontrol altna girmitir. 1171 ylnda Msrda bulunan bakumandan Selahaddin Eyyubinin istei zerine hutbeyi Fatmi halifesi yerine artk Abbasi halifesinin adna okutmaya balad. Bu kararndan birka gn sonra Fatmi hkmdar Adid-Lidinillahn lm ile Fatmi devleti sona erdi ve Msrn kontrol Nureddin Mahmudun kontrolne geti28.

Seyfeddin Gaziyi tavsiye etti. Bu karar vermesinde hadimi Fahreddin Abdlmesih etkili oldu. Fahreddin, madeddinden holanmazd. nk madeddin amcas Nureddine balyd. Ayrca Nureddinin damadyd. Kutbeddin yaklak krk yanda ld. Hkmdarlk sresi yirmi bir yl be buuk aydr. Ancak bu hkmdarlk srasnda kararlarn alnmasnda etkili isim vezir Fahreddin Abdlmesih idi. Bkz. bnl Esir- el-Kamil Fit-Tarih, C.11, s. 286-287. Hadim Fahrddin Mesihin grnte Mslman fakat ite Hristiyan olduu hatta evinde kk bir kilise olduu kaynaklarda nakledilmektedir. Bkz. Halil brahim Gk, Musul Atabgelii, Zengiler, s.142-143; bnl Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin ve Amid, s.160
28

Kk, a.g.m., s.261

51

C. Nureddin Mahmudun lm ve Melik Salih smailin Haleb Hakimiyeti lkesinin snrlar bir hayli genilemi bulunan Nureddin, komutanlarndan Selahaddin Eyyubinin otoritesini krmak amacyla Msra dzenleyecei sefer iin metbusu bulunan Seyfeddin Gaziden yardm istedi. Seyfeddin Gazi, Nureddine destek vermek amacyla Sadeddin Gmtegin ile birlikte Musuldan ayrlarak Dmaka doru yola kt. Bu esnada Nureddinin lm (Mays 1174) haberi geldi. Bu haberi alan Gmtegin derhal Halebe kaarken, Seyfeddin Gazi de Nureddinin kendisinden ald yerlerin istirdadna giriti. Nusaybin, Habur, Harran, Urfa, Rakka ve Serucu Musul Atabegliinin snrlarna dahil etti. Ksacas Caber kalesi hari, elCezire blgesinin tamam Musul Atabegliine ilhak edilmi oldu29. Nureddin Mahmud Zengi 11 evval (15 Mays) 1174 tarihi aramba gnnde vefat etmitir. Dmak kalesine defnedilmitir. Sonradan ise Dmakta yer alan Sukul-Havvasin civarnda yaptrd medreseye naklolunmutur30. Nureddin Mahmudun

29

Yrekli, a.g.e., s.18 bnl Esir, el-Kamil fit-Tarih, C.11, s.322. Ayn mellif eserinin 322.

30

sayfasnda Nureddin Mahmud Zenginin lm ile ilgili olarak u ilgin any nakletmektedir. Nureddin 2 evval (6 Mays 1174) gn yanna iyi emirlerinden birini alp dar kt. Bu emir ona Gelecek sene burada buluup buluamayacamz bilen Allahn an ne ycedir dedi. Bunun zerine Nureddin Mahmud Zengi, yle deme, bilakis bu aydan sonra grp gremeyeceimizi bilen Allahn an ne ycedir, de.dedi. Nureddin bu ayn on birinci gn, emir de bir yl dolmadan ld. Sryani Patrik Mihailin Vakainamesinde ise Nureddin Mahmud Zenginin lmyle ilgili u notlar yer almaktadr: Mays aynn 23nde

52

lmnden31 (1174) ksa bir sre sonra am ve Haleb Atabeylikleri Eyyubi ailesine intikal etti32.

Nureddin ld ve btn projeleri mahvoldu. Bu haberden yalnz Hristiyanlar deil, muhtelif blgelerin ona itaat etmeye mecbur olan emirleri de sevindiler. O, karargahnda arap imeyi, alg almakla elenmeyi men etmi olup, karargah kati bir skunet iinde kalmt. O, kendisi iin daima Kuran okutuyordu. Kendisini bir Muhammed sanyordu. Allahn Musaya yapt gibi kendisi ile de konuacan mid ediyordu. Bundan dolay onun arzularnn bo olduunu anlam olan Araplar ona, peygamber diyordu. Bunlar ona her an bu gn veya dn seni Mekkede veya filan camide grmler diye syleyip tekrarlyorlard ve o buna inanyordu. Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi; ev.Hrant D. Andreasyan, , s.230-231. Farkl kaynaklarda farkl lm gn gsterilen Nureddin Mahmudun Mays aynn ortalarnda ld kabul grmektedir.
31

Mahmud, ldkten sonra 11 yandaki olu Salih smail, onun yerine gemitir.

Halebte 1181 ylna kadar ynetimi elinde bulunduran Salih smail, hastal artnca topraklarn Musul atabeyine vasiyet etti. 1181 ylnda ld. Msrda bulunan Selahaddin duruma mdahale etmezken zzeddin Mesud Haleb idaresini ele ald. Ancak bir sre sonra Selahaddin ondan ynetimi geri almtr. (1183) Mahmud, lmeden nce Haleb ehrinde birok imar faaliyetinde bulunmu, ehre medrese ve hastane kazandrm ayrca ehir kalesini de glendirmitir. Geni bilgi iin bkz. Glay n Bezer, Zengiler Trkler, C.4 s.809
32

brahim Kafesolu, a.g.m., s. 843

53

Nureddin Mahmudun lmnn yaratt kargaa, Dmak ve Halebde ynetimle ilgili baz problemleri de beraberinde getirdi. Haleb emirlerinden bn Daye, Dmaka haber gndererek Nureddinin olu Meliks-Salihi Halebe davet etti. Dmak meras, bn Dayenin henz 11 yandaki Meliks-Salih zerinde kuraca basky dnerek buna engel oldular. Saadeddin Gmtegin, Melikssalihi Halebe getirmeye muvaffak olunca Dmak meras, Atabeg Seyfeddin Gaziye Dmak kendisine vereceklerini vaat ettiler. Bunun bir komplo olduunu dnen Seyfeddin Gazi, Dmaka gitmekten vazgeti. Bu gelime, kendisinin Melik Salihin hizmetkar ve hamisi olduunu ileri srerek Suriye ve el-Cezire blgesine yerleme abasna giren Selahaddin Eyyubiye uygun bir ortam hazrlad. Nihayetinde bnl Mukaddemin nderliini yapt bir grup Dmak meras, Selahaddine Dmak kendisine teslim edeceklerini bildirdiler. Buna zaten pek hevesli ve hazrlkl olan Selahaddin, vakit kaybetmeden Msrdan Dmaka yneldi ve Ekim 1174 tarihinde Dmak teslim ald. Seyfeddin Gazi, Meliks-Salih ve Artuklu hkmdarlar, Eyyubileri blgeden atmak zere ksa srede bir birlik oluturmay baardlar. Fakat, Haleb civarndaki Tells- sultanda Selahaddin karsnda malup olmaktan kurtulamadlar (1176). Selahaddin bu galibiyetin ardndan Haleb zerine yrd ve 25 Haziran 1176 tarihinde ehri kuatmaya balad. Bir trl bitmeyen muhasara, el-Meliks-Salih,

54

Seyfeddin Gazi, Hsn Keyfa ve Mardin hkmdarlar ile Selahaddin arasnda yaplan bir anlamayla son buldu33. Atabeg II. Seyfeddin Gazi, Haziran 1180 tarihinde vefat etti. Kendisi, lmeden evvel yerine olu Muizzddin Sencerah tayin etmiti. Ancak, Kaymaz ve dier baz devlet adamlar blgedeki nfuzu gittike artan Selahaddine kar henz bir ocuk olan Sencerahn yetersiz kalacan, kardei zzeddin Mesudun devletin karlarna daha uygun olduunu sylediler34.
Musul atabegi II. Seyfeddin Gazi, 29 Haziran 1180de lnce, memleketi

adamlar tarafndan aabeyi II. madeddin Zengiye deil de dier kardei zzeddin Mesuda teslim edildi35.

33

Yrekli, a.g.e., s. 18-19; Ahmet Demir, Eyyubiler Devrinde Nusaybin,

Makalelerde Mardin I, Sempozyum Bildirileri, stanbul, 2007, s.328-329; bnl Esir, el-Kamil, C.11, s.324-325
34

Yrekli, a.g.e, s.20-21 Demir, a.g.m., s.329. ; Glay n Bezer, Seyfeddin Gazi II, .A., C.37, s.31-

35

32. bnl Esir, Seyfeddin Gazinin menenjitten vefat ettiini belirtmektedir. Ayrca Seyfeddin Gazinin lm ile ilgili de u ilgin kayd tutmutur: Halk 575 ylnda iddetli kuraklk nedeniyle yamur duasna kmt. Seyfeddin de bu duaya itirak etti. Bu srada halk zerine hcum edip yalvararak iki satna mani olmasn istedi. Seyfeddin de kabul etti. Bunun zerine ahali ehre girip iki satanlarn evlerine saldrp yamada bulundu. Bu defa ev sahipleri Seyfeddinin naiblerinden yardm istediler. zellikle Ebul Ferec ed-Dekkak adl Salih bir insandan ikayeti oldular. Halbuki bu zat halkn yapt yamaya kar km, halka eziyet etmemiti. Kaleye

55

D. Melik Salih smailin lm ve Halebin Musul daresine Gemesi, Haleb-Sincar Deiimi Halebte bulunan el-Meliks-Salih olduka gen yata olduu halde 1181 ylnda ld. bnl Esir, bu kk melik ile ilgili eserinde u ilgin anekdotu aktarmaktadr: Hastal artnca tabipler tedavi iin arap imesini tavsiye ettiler. Bunun zerine Fakihlerden fetva almadka imem dedi. Fakihlerden fetva istedi. Hanefi mderrislerinden bir fakih bu konuda cevaz verdi. Fakihe Allah ecelimin yaklatn takdir etmise arap imem onu geciktirir mi? diye sordu. Fakih Hayr deyince melik Vallahi ben de Allah Tealaya bana haram kld bir eyle kavumam dedi ve imedi. Hayatndan mit kesilince emirleri ve dier askerleri ard. Onlara ehri amcazadesi zzeddin Mesud b.Mevdud b.Zengiye teslim etmelerini vasiyet etti. Bu konuda onlarda yemin etmelerini istedi. Bunun zerine ilerinden biri Amcazaden ve kz kardeinin kocas olan madeddini baban ok severdi. Onu bakalarna tercih ederdi. Onun eitimini de o deruhte etmiti. Elinde Sincardan baka bir yer yoktur. Eer ehri ona teslim edersen daha iyi olur. zzeddine gelince Frattan Hamedana kadar uzanan saha onun elindedir. Onun senin beldene ihtiyac yoktur dedi. Bunun

gtrlerek bana vuruldu ve sar da banda dt. Kaleden salverilince ba ak vaziyette aa indi. Saryla ban rtmek istediler. Fakat msaade etmedi. Allaha yenin olsun ki intikamm almadka bam rtmeyeceim dedi. ok gemeden ona eziyet eden dizdar ld. Onun ardndan da Seyfeddin hastaland ve lnceye kadar hastalktan kurtulmad. Seyfeddin ldnde otuz yandayd. Hkmdarl on yl aydr. Bkz. bnl Esir, el-Kamil, C.11, s.369

56

zerine ona Ben bunu dnmemi deilim fakat biliyorsunuz ki Salahaddib benim beldem dnda zapt edemedii belde brakmad. Eer Halebi madeddine verecek olursan oray koruyamaz. Selahaddin Halebi de alrsa bizim ailemizin onunla birlikte orda kalmas mmkn olmaz. Eer zzeddine verirsem onun askerleri ve beldesi oktur. Oray muhafaza edebilir dedi. Emirler onun szlerini beendiler ve yann kk ve kendisinin ar hasta olmasna ramen byle keskin zekaya sahip olmasna hayret ettiler.36 El-Meliks-Salih smail yayor iken Musulda bulunan amcaolu Seyfeddin Gazi ile birlemi ve Selahaddin Eyyubiye kar birlikte mcadele etmitir. Ancak Haleb, Eyyubi kontrolne girmekten kurtulamamtr. Melik Salih smail, hastal artnca emirlerinden Haleb idaresi iin Musul hakimi zzeddin Mesud adna tek tek yemin alm, ve lmn mteakiben Halebin Musul idaresine braklmasn istemitir. Emirlerininden birisinin itiraz zerinde melik, zeddinin askerinin ok olduunu ve Halebi kolaylkla muhafaza edeceine inand iin bu karar verdiini belirtmitir. ldnde ise Haleb, annesi, kale kumandan/hadim adbaht, emir Lala Mcahid Yakut ve Halid el-Kayserani idaresinde bulunmaktayd.37 el-Meliks-Salih lnce emirler Atabeg zzeddine haber gndererek kendisini, Melik Salihin vasiyeti dorultusunda Halebe davet ettiler. zzeddin Mesud bu davet zerine hemen harekete gemi ve Halebi Selahaddin Eyyubi herhangi bir giriimde bulunmadan almak istemitir. Emirler, zzeddin Mesuda ballklarn dile getirmiler ve ehri ona teslim etmilerdir. Musul ordusundan

36

bnl Esir, el-Kamil, C.11, s.375-376 Gk, a.g.e., s. 272-273

37

57

Halebe gelen emirlerden ilki Muzaferddin Gkbr ve Seruc hakimleri olmulardr. (3 aban/12 Aralk) zzeddin Mesud, Haleb ehrinin dnda Haleb ileri gelenleri ve mera tarafndan karlanm ve bylece zzeddin Mesud 29 Aralk 1181 tarihinde Halebe girmitir. Haleb kalesine km, ehrin hazinelerine el koymu ve Salih smailin annesi ile de evlenmitir. (11 ubat 1182)38. Bylece Haleb, Musul Atabegliine balanmtr. zzeddin Mesud, Salih smailin annesi ile evlendikten sonra eini Musula gndermitir. Bu arada Nureddin Mahmud ve sonrasndan kalan hazine, silah ve deerli eyalar Rakka zerinden Musula yollamtr. Daha sonra da kk olu Nureddini Haleb kalesinde brakarak onu kale valisi ihabeddine teslim etmi ve kendisi Musula dnmtr. Haleb ehrini ve askerleri de Muzaferrddin Gkbr idaresine brakmtr. 1182 ylnda zzeddin Mesud ile kardei madeddin Zengi arasnda bir kriz ortaya km ve madeddin, zzeddin Mesudtan Haleb ve civarn kendi elindeki Sincarla deitirmesini istemitir. Bu isteinin reddedilmesi zerinde madeddin Zengi, Sincar Selahaddin Eyyubi idaresine teslim edecei tehdidinde bulunmu ve nihayetinde 21 evval/27 ubat tarihinde Sincar hakimi maddeddin Zengi bundan byle Haleb idaresini ele alm ve Sincar zzeddin Mesuda brakmtr. 39. madeddin Zengi, Halebe yerletikten sonra kale valisi olarak Abdssamed b. el-Hakkak el-Mavsiliyi tayin etti. Kale muhafzln ve hazineyi Mcahidddin Bozua brakt. Kadlk, hatiblik ve reislik grevlerinde ise deiiklik yapmad.

38

Gk, a.g.e., a.274; Yrekli, a.g.e., s.22-23 Gk, a.g.e.,s.280-281; Yrekli, a.g.e., s.23-25

39

58

Bu srada Selahaddin Eyyubi, madeddin Zenginin Halebe hakim olduunu duyunca Vallahi Halebi aldk demitir. Bu sze aran emirlerinden bazlar Nasl oluyor da zzeddin Halebi alnca elimizden kt diyorsunuz madeddin alnca Halebi aldk diyorsunuz? diye sorunca Selahaddin Eyyubi nk zzeddin rical ve mal sahibi bi hkmdardr. madeddin ise bunlardan mahrumdur eklinde bir cevap vermitir40. Bundan sonra ise Haleb Selahaddin Eyyubi kumandanlnda Eyyubiler kontrolne gemitir. Kimi tarihiler Musul Atabegliinin varln 631e (1233) dek devam ettirdiini belirtiyorlarsa da atabegliin Nureddin Arslanahn lmyle (607/1210) sona erdii sylenebilir. nk Nureddin Arslanahn gulam ve naibi olan Bedruddin Ll ondan sonra gelen atabeyler devrinde hem iktidara el koymu hem de atabegliin i ve d ilerini de kendisi yrtr olmutu. Gen veya kk yata olan bu atabegler ise Bedruddin tarafndan i bana getiriliyor ya da atlyordu. Hatta 615de (1218) Nureddin Arslanah olu Melik Kahirin lmyle Bedruddin bunun daha ocuk yata iki olunu i bana getirmi daha sonra da bunlar ldrmtr. Ermeni asll bir kle olan Bedruddin Ll, devlette byk bir nfuz salam, sonra kendisini hkmdar ilan etmitir. O, son Musul atabeylerinin anneleri tarafndan dedeleri olan Muzafferddin Gk Brinin lmnden sonra kendisine kar gelen ve atabeglerin hakkn arayan bir kimse bulamaynca kendisini devlette sultan ilan etmekten de geri durmamtr. Bylece ortaa tarihinde nemli bir yer igal eden Zengiler devletine son verilmi ve Musul kolu ailesi tarihe kavumutur41.

40

Gk, a.g.e., s.286 Bayat, a.g.m. s.822

41

59

Musul Atabeglii, zellikle madddin Zengi ve atabegliin Haleb ubesini kurmu olan Nureddin Mahmud zamannda Hallara kar verdikleri mcadelelerle slam dnyasnn midi, Hristiyanlarn ise korkulu ryas oldular. Hallarn slam dnyasnn ortasnda siyasi teekkller kurduklar bu devirde hem siyasi muhaliflerine hem de Hallara kar byk mcadeleler verdiler. Yine Zengi ve Nureddin zamannda el-Cezire, Suriye ve hatta Msrda siyasi birlik salanm olmas sosyal42 ve iktisadi gelime yannda Hallara kar zaferlerin de zeminini oluturdu. Nureddin Zenginin lakab Melik el-Adil yani adil hkmdar olup, e-ehid diye de anlmtr. Birka lkeyi hakimiyetine aldndan dolay Byk Sultan unvann kazanmtr. Onun a Trk-slam a iin ok nemlidir. O, babasnn balayp tamamlayamad iler sonulandrmtr. Onun en byk arzusu, Kuds fethetmekti. Fakat buna mr vefa etmedi. Bu arzusu o kadar bykt ki Haleb Camiine bir minber ve mihrap yaptrarak bunlara Kuds adn vermiti. Onun bu arzusu daha sonra komutan, Selahaddin Eyyubi tarafndan gerekletirilmitir. Selahaddin Eyyubi, Kuds ele geirince, minberi Kudse nakletmi, mihrab ise

42

Zengiler dnemime ait sosyal hayata dair bn-l Adimin eserinden arpc bir

rnei Tlay Yrekli makalesinde yle aktarmaktadr: Zengi, tebaasndan herhangi bir iftiye yaplan en ufak hakszla tahamml gstermezdi. Ordu mensuplar da dahil yrrlkte olan kurallara uymadan iftinin malna el uzatanlarn sonu lmle sonulanrd. Bkz. Tlay Yrekli, Musul Atabegliinde Ekonomik Hayat, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Ankara, C.6, Say: 3, s. 105,

60

yerinde brakmt43. Musul atabeyleri zamannda birou gnmze kadar ulaamayan muazzam mimari eserler vcuda getirilmiti. Zengiler zamannda sadece Musul ehrinde on kadar medresenin varl tespit edilmitir. Atabeylie bal dier ehirlerdeki de ilave edildiinde bunca youn siyasi mcadelelere ramen eitime de gereken deerin verildii anlalyor. Ayrca birok camii ve mescit, kpr ve saray ina edildiine dair kaynaklarda bilgiler mevcuttur. Musul Atabegliinin Urfa, Musul ve Haleb gibi mhim yollarn kavanda bulunan ehirlere sahip olmalar iktisadi seviyenin ykselmesine katkda bulunmutur44. 1183 ylnda gerekleen Selahaddinin Halebi zaptndan sonraki olaylar Eyyubiler Dneminde Haleb bal altnda aada incelenmitir.

43

Eref Buharal, Sultan Nureddin Mahmud Zengi, Kafal Armaan, Ankara,

2002, s. 116
44

Bezer, a.g.m. s. 811; Ayrca bkz. Tlay Yrekli, Zengiler Dneminde Musul ve

evresi, Baslmam Doktora Tezi Ankara nv. Sosyal Bilimler Enst., Ankara, 2009

61

NC BLM EYYUBLER DNEMNDE HALEB A. Selahaddin Eyyubi ve Haleb Muhasaras Eyyubiler devleti adn, hanedann kurucusu Selahaddin Yusuf b. Eyyubun babas Necmeddin Eyyub b. adiden almlardr. Zengilerin devam

niteliindedirler. Trk-Krt-Arap rklarnn karm olan Eyyubi ailesinin kkeni ok belirgin deildir. Eldeki kaynaklara ve rivayetlere gre Eyyubiler Hezbaniyye Krtlerinin Revvadiyye airetine mensupturlar. Kaynaklarda aktarlan bilgilere ve anlatlara gre Eyyubilerin atas olan Eyyubun babas adi, nceleri eddadilerin hizmetinde alyor ve Duvine (Dvin) bal Ecdanakan kasabasnda oturuyordu. adi VI. (XII) yzyln ilk yllarnda Seluklu saray aas ve Badat ahnelerinden Bihruz el-Hadimin hizmetine girmi, Bihruz da onu veya olu Necmeddin Eyyubu kendi iktas olan Tikrite vali tayin etmitir. Eyyubilerin adlarna eldeki kaynaklara gre ilk defa 525 (1131) ylnda Musul atabeyi madddin Zenginin Tikrit yaknnda Abbasi halifesi Msterid Billah ile Karaca Sakinin kuvvetlerine yenilmesi dolaysyla rastlanmaktadr. Bu yenilgiyi mteakiben Tikrit valisi Necmeddin Eyyubun Zengiye yardm ederek Frat gemesini temini Zengi ile Eyyubiler arasndaki dostluun gelimesine

62

olduka nemli bir katk salam, ok gemeden Eyyubiler Selahaddinin doduu yl (532/1137-1138) Tikritten Musula giderek Zenginin hizmetine girmilerdir1. Eyyubilerin deiik blgelerdeki kollar farkl zamanlarda hanedanlklarn devam ettirmi ve sona erdirmitir. Msr kolu 650 (1252), Dmak ve Haleb2 kollar

Ramazan een, Eyyubiler, .A., s.20; R. een, Selahaddinden Baybarsa

Eyyubiler-Memluklar; Malcolm Cameron LYONS, Saladin: The Politics of the Holy War, Cambridge Unv. Press; P. H. Newby, Saladin: In his time, London. Necmeddin Eyyub, 1146 ylnda Zenginin lmnden sonra baa geen Nureddin Mahmudun idaresinde Dmak atabegi olmutur.
2

Ortaa tarihi zerine ciddi eserleri olan R.Stephen Humphreys, 1997 ylnda

Japonyann Kyoto kentinde vermi olduu bir konferansta Haleb ve Dmak ehirleri zerinde iki nemli tespitte bulunmutur: I. Ortaa slam tarihinde Dmak ve Haleb ehir hayatnn byk (major) merkezleriydi. Her iki ehir de M.S. 750 ylndaki ikincil konumundan M.S. 1200l yllardaki birincil konumuna hzla ykselmitir. ehir nfusu olarak ok kalabalk olmamalarna karn (75.000 yerleimci) bu ehirler kltr hayatnn, ticari yaantnn ve politik sahann merkezi konumundaydlar. II. Bu iki ehir corafi olarak birbirine ok yakn yerleim yerleridir. (modern zaman ncesi on gnlk yrme mesafesi) Ayn zamanda tarihi sre olarak da birbirinden fazla bamsz deillerdir. Btn zaman dilimlerinde aa yukar her sahada birbiriyle srekli balantl olmulardr. Buna ramen her iki ehir de sanki farkl kltre, tarihe,

63

658 (1260), Mezopotamya kolu 643 (1245), Hama kolu 742 (1341), gney Arabistan kolu da 625-626 (1228) yllarnda nihayet bulmutur3. Eyyubilerin tarih sahnesindeki nemli rolleri 559-564 (1164-1169) yllarnda yaplan Msr seferleriyle balad4. Bu srada Msrda vezirlikten uzaklatrlan Fatmi veziri aver b. Muci, Nureddin Mahmud Zengiden yardm istemek iin Dmaka geldi. (558-1163) ki taraf arasnda yaplan grmelerde Zenginin avere yardm etmesi karlnda Msrda sz sahibi olmasna karar verildi. Nureddin Mahmud Zengi 559 (1164) ylnda irkuhu bir birliin banda Msra gnderirken yanna yardmc olarak yeeni Selahaddini verdi. Bu sefer srasnda Msrn sahip olduu zenginlikleri gren irkuh, burann kolaylkla ele geirilebileceini dnd.

ekonomiye ve politikaya sahipmi gibi grnmektedir. rnein Haleb ehri ii arlkl iken, Dmak ehri Snni arlkldr. Bkz. R. Stephen Humphreys, Towards a History of Aleppo and Damascus in the Early Middle Ages, 635-1260 C.E, Islamic area Studies Project, Text of Lecture given by Humphreys in 1997 in Taniguchi Junichi University of KyotoJapan, s.3
3

C.H.Becker, Aiyubides First Encyclopaedia of Islam, Volume I, Edited by: M.

Th. Houtsma and others, 1987, s. 221

4

een baka bir makalesinde Msrn fethini yle tanmlamaktadr: Msrn

fethi Trk tarihi bakmndan Malazgirt Zaferinden sonra elde edilen en byk zaferdi. Artk kuzeyden Sudan, Hicaz, Yemen, Kuzey Afrika yolu almt.Ramazan een, Eyyubiler, Trkler, C.5, s.61

64

irkuh yl sonra Msra bir sefer daha yapt fakat baarszla urad. Hallarn Msr igale teebbs etmeleri zerine 564de (1168-69) Fatmi halifesi Adid-Lidinillah ve veziri aver, Nureddin Zengi ile irkuhtan yardm istediler. Byk ounluu Trklerden oluan 7000 civarndaki svari birlii ile Msrn yardmna giden irkuh, Msrda idareyi ele geirdi ve 17 Rebilahir 564 (18 Ocak 1169) tarihinde Fatmi halifesi Adid-Lidinillah tarafndan vezir tayin edildi. ki ay sonra da ld. Bu durum neticesinde yeeni Selahaddin ordu kumandanlar tarafndan bakumandan seildi. Ayrca halife Adid-Lidinillah onu amcasnn yerine vezir tayin etti. Bylece Selahaddin 564 (26 Mart 1169) tarihinde hem Fatmi vezir hem de Nureddin Zenginin Msr ordusu bakumandan oldu. Ancak tabi olduu asl hkmdar Nureddin Zengi idi5. Selahaddin, Nureddinin ynlendirmesi ile 564-566 (1169-1171) yllar arasnda Msrdaki Fatmi ynetimini kademe kademe tesirsiz hale getirmeyi baard. Daha sonra Fatmi hilafetini ortadan kaldrp Msrda Abbasi halifesi adna hutbe okuttu. (10 Muharrem 567-13 Eyll 1171)

een, a.g.m. s.20. Selahaddin Msra hakim olunca kendisine ve Trklere kar

direnen Fatmi evreleriyle, onlar destekleyen Hallar ve Bizansllarla mcadeleye giriti. Saray aas Cevherin liderliindeki Fatmi muhalifleri Selahaddini iktidardan drmek iin Hallarla temasa getiler. Bunu renen Selahaddin, Cevheri ortadan kaldrd. Cevherin ldrlmesi zerine Fatmi taraftarlar isyan ettiler. (Austos 1169) Salahadidn bu isyan ksa srede bastrd. Bkz. Ramazan een, Selahaddin-i Eyyubi, .A, C.36, s. 337

65

Nureddin Zenginin Dmakta lm zerine (569-1174) yerine on bir yandaki el-Meliks-Salih Nureddin smail geti. Bunu frsat bilen Musullular bamszlklarn ilan ederek el-Cezireyi istila ettiler. Nureddinin Dmak ve Haleb emirleri smailin atabegliini ele geirmek iin birbirlerine dtler. Atabeglii Halebteki kumandanlardan Sadeddin Gmteginin almas zerine telaa kaplan Nureddinin Dmaktaki emirleri Nureddini Suriyeye ardlar. El-Meliks-Salih Nureddin smail adna hutbe okutan ve onun atabegliinin kendi hakk olduunu dnen Selahaddin Eyyubi, Dmaktan gelen davet zerine 12 Ekim 1174 tarihinde Msrdan Suriyeye hareket etti. Dmak, Baalbek, Hms, Hama gibi nemli merkezleri kolaylkla ele geirdi. Fakat Musullularla ibirlii iinde olan Halebliler Selahaddin ile anlamaya yanamayp Frenkler (Hallar) ve Hahailerle6 ibirlii yaparak onu Suriyeden atmak iin savatlar. Ancak bu savalar Selahaddinin galibiyetiyle neticelendi. Selahaddin Eyyubi, etrafndaki baz nemli kaleleri alp Halebi kuatt. Sonunda Abbasi halifesi Mstazi Biemrillahn da yardmyla iki taraf arasnda bir anlama imzaland. Bu anlamaya gre taraflarn o srada ellerinde bulundurduklar

Hahailer, Selahaddinin Haleb muhasaralar esnasnda Haleblilerle ibirlii

yaparak, Birinci Haleb muhasaras ve Azaz muhasaras esnasnda Sultana iki tehlikeli suikast teebbsnde bulundular. kinci suikastta sultan lmden kl pay kurtuldu. Bu sebeple sultan, Haleblilerle anlama yaptktan sonra Hahailerin reisi Raidddin Sinann ikametgah olan Miyaf kalesini kuatt. lkelerini yakp ykt. Hahailer komularna efaatiyle Sultanla anlamak zorunda kaldlar. Bkz. Ramazan een, Selahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti stanbul,1983, s.45

66

yerlere hakim olmalar kararlatrld. Anlamann ardndan 12 evval 570 (6 Mays 1175) tarihinde Abbasi Halifesinin Msr, Suriye, el-Cezire zerinde Selahaddinin hakimiyetini tandna dair haberi geldi. Bunun zerine Selahaddin bamszln ilan edip adna hutbe okutmaya balad. Halebliler ve Musullular Selahaddine tekrar sava atlarsa da bu mcadeleden yenik ktlar. Mcadele, taraflarn kesin olarak anlamalaryla sona erdi (15 Zilhicce 571/25 Haziran 1176) ve Anadolu Seluklular ile Artuklularn katld bir antlama imzaland7. El-Meliks-Salih Nureddin smailin elinde ancak Haleb ile birka kale kald. Hallara asl darbeyi vuraca srada Haleb-Musul meselesi yeniden alevlendi. 3 Safer 576 (29 Haziran 1180) tarihinde Musul hakimi II. Seyfeddin Gazinin, 25 Recep 577de (4 Aralk 1181) elMeliks-Salih Nureddin smailin lmesi8 zerine Selahaddin, bu blgede kendisine
7

Bu anlamann en nemli maddelerinden bir de Musullular, Artuklular, Trkiye

Seluklularnn antlamay geerli kabul etmeleri ve yeniden anlamazlk karacak tarafa kar dierlerinin ortak harekete geecekleri hususunda sz vermeleri idi. Bu anlamayla Sultan Selahaddinin ilk defa Anadoludaki Trk devletleri ile mnasebet kurduu anlalyor. Ayrca Halebin kuzeyindeki Raban, Tell-beir ve bugnk Trkiye topraklar iinde kalan yerler de Selahaddinin hakimiyetini tanmlard. Geni bilgi iin bkz. Erdoan Meril, Sultan Selahaddin Eyyubinin Anadoludaki Trk Devletleriyle Mnasebetleri, Belleten, C.LIV/209, s. 417-418; bnl Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin ve Amid, s.170
8

Selahaddin, Halebi kuattnda el-Meliks-Salih smaile buray kaydhayat

artyla yani hayatta kald srece teslim etmi, Melikin lmyle burann hakimiyetinin de doal olarak Selahaddine gemesi gerekmitir. Bkz. Ramazan een, Selahaddin-i Eyyubi, .A, C. 36, s. 337

67

kar yeni bir ittifakn meydana gelmesine imkan vermemek ve el-Meliks-Salihin mirasn Musullulara kaptrmamak iin Msrdan Suriyeye dnp I.ark Seferine kt. (578-1182) Bu sefer esnasnda el-Cezire blgesini ve Sincar, 4 Muharrem 579da (29 Nisan 1183) Amidi (Diyarbakr) ald9. Daha sonra ise Suriyeye dnmek istedi. Frat nehrini getikten sonra baz kaleleri kan dkmeden ele geirmeyi baard. Civarda Selahaddine diren gsterecek en nemli yerleim yeri olarak Haleb kalmt. Haleb hakimi madeddin Zengi ise Selahaddinin ark seferine kmas zerine kendi zerine de geleceinden endie duymaktayd. Bu endie ve korku ile Haleb civarndaki kale ve kyleri tahrip etmi ve Selahaddinin Halebe ulamasn engellemeye almtr. Ayn zamanda kprleri ortadan kaldrmtr. Ne var ki tm bu tedbirler ie yaramad ve Selahaddin Eyyubinin Haleb nlerine kadar geldi. madeddin Zengi, kaleyi Selahaddine teslim etmemek iin yanna baz rehineler alarak kaleye snmtr. Hicri 579da (Mays/Haziran 1183) Halebi kuatan Selahaddin, nihayetinde Halebi ele geirmeye muvaffak olmutur10.

een, a.g.m. s.21 Gk, a.g.e., s.315-320, Yrekli, a.g.e., s.20-25. Halil brahim Gk, tezinde

10

madeddin Zenginin Haleb kalesini Selahaddine teslimi konusunda u ilgin bilgiyi bnl Adimden nakletmektedir: Halebin kolayca teslimine aran halk, madeddine kt szler sarf ederek onu knadlar ve Ey madeddin!Bizler parasz olduumuz halde savayoruz, sen ne yaptn? dediler. Onun korkakln dile getirdiler. Sincara gitmeden nce Halebin bu dirayetsiz hkmdarna bir de ikramlar oldu. Halebliler bir amar leeni, i, pamuk ve su getirerek madeddinin

68

Haleb muhasaras srasnda ldrlenler arasnda Selahaddinin kk kardei Taclmlk Br de vard. Cesur ve yiit bir svari, yumuak huylu, gzel hasletlere sahip gzel ahlakl bir emirdi. madeddin ile Selahaddin arasnda Halebin teslimiyle sonulanan anlamadan bir sre sonra ve Selahaddin Halebe girmeden nce bu yarann etkisiyle ld. Selahaddin anlamay mteakip kardeini ziyarete geldi ve Halebi aldk, buras sana aittir dedi. Bunun zerine Taclmlk Ah keke hayatta kalsam da benim olsayd. Allaha yemin ederim ki sen Halebi ok pahalya aldn, nk benim gibi birini kaybediyorsun dedi. Selahaddin bu szleri duyup alad ve yanndakileri de alatt11. Halebi aldktan sonra Selahaddin, bir sre burada ikamet etmi ve bu zaman zarf iinde ehirle ile ilgili nemli dzenlemeler yapmtr. Halkn sorunlarn dinlemi ve rsum, mukus gibi rfi vergileri kaldrmtr. Adna hutbe okutmutur. Emirlerinden Yazg el-Esediyi Haleb kalesine tayin etti. ehir divanna Nasihuddin smail b. el-Amid ed-Dmkiyi getirdi. Haleb hneliine Hsameddin Temirek b. Yunus el-Halifatiyi tayin etti. Haleb Reislii Safiyddin Tark ibn-i Ebi Ganim etTarirenin ynetimine brakld. Haleb kadlna daha nce Dmak kadlnda bulunan afii fakihi Muhyiddin b. Ebul-Maali Muhammed b. Zakiyddin b. Ali elKarai getirildi12. Halebin ele geirilmesinden sonra Dmaka dnen sultan, Ekim 1183de Filistindeki Baysan Seferine kt. Kasm aynda Kerek zerine bir sefer

nne koydular ve Sen hkmdarla layk deilsin, sen ancak kadnlar gibi i eirir ve onlar gibi amar ykayabilirsin dediler. Bkz. Gk, a.g.e., s.322
11

bnl-Esir, El-Kamil Fit-Tarih, ev. Abdlkerim zaydn, C.11, s.395 Gk, a.g.e., s. 324

12

69

yapt. Temmuz-Austos 1184de Kereke ikinci bir sefer dzenledi. Kereki kuatt. Fakat alamad. Bu seferler Httin savann habercileriydi. Fakat Hallar bir meydan savan kabul etmedikleri iin seferlerden kesin bir sonu alnamad13. Halebin zapt Selahaddinin gcn daha da artrd. Bu olaydan sonra Kuds Hal Krall zerine baarl seferler dzenledi. 581-582 (1185-118614) yllarnda kt II. ark Seferinde Meyyafarikini ve ehrizor yresini ald. Musulu kendi idaresine balad. Ahlatn durumu zerinde Azerbaycan Atabegi Pehlivan ile anlat. Selahaddin, bylece Nureddin Zenginin devletini daha kuvvetli ve geni bir ekilde idaresi altnda toplam oluyordu15. Nureddin Mahmud Zengi zamannda Haleb ve Dmak devletin merkezleri iken, Selahaddin devrinde Halebin yerini Kahire alm, Dmak ve Kahire devletin merkezleri haline gelmi, el-Melikl-Kamil devrinden itibaren de devlet merkezi Kahire olmutur16. Selahaddin Eyyubi Halebi aldktan sonra buray olu el-Melikz-Zahir Gaziye brakt. Fakat birka ay sonra Haleb, Selahaddin Eyyubinin kardei elMelikl-Adilin ricas zerine Msrdaki btn haklardan vazgemesi karlnda kendisine verildi.
13

Ramazan een, Eyyubiler Trkler C.5, s. 63 1186 ylnda blgede veba salgn ba gstermi, sultan dahil birok insan bu

14

hastala yakalanmtr. Sultan 1186 kn Harranda geirmek zorunda kalmtr. Bu hastalktan hayatn kaybedenlerin says hayli fazladr. Ancak, sultan kurtulmutur.
15

een, a.g.m., s. 21; Gk, a.g.e., s.336-337, Yrekli, a.g.e., s.20-25 een, Eyyubiler, Trkler, C.5, s.69

16

70

Halebin Sultan tarafndan ele geirilmesinden en fazla zarara urayan taraf Hallar idi. Bu ehrin zaptyla Hallar ile i birlii yapabilecek Mslman muhalefet ortadan kalkyor, sultan Selahaddine Kuds yolu alyordu. Nitekim Hallardan nce Antakya prinkepsi III. Bohemond durumu anlam ve Sultana eli gndererek bar istemiti. Selahaddin, Antakyann bar isteini kabul etti. Onun asl hedefi byk darbeyi Kuds Krallna indirmekti17. Selahaddin, Hallara kar vermi olduu askeri mcadele ile ne kmtr. zellikle 1187 ylnda gerekletirilen Hittin sava ile Kudsn Mslmanlarca tekrar ele geirilmesi18 Selahaddine nemli lde bir n katmtr19. Byk merkezlerden Dmakta veliahd ve byk olu el-Melikl-Efdal Ali, Kahirede ikinci olu el-Melikl-Aziz Osman, Halebte nc olu el-MelikzZahir Gazi, Yemende kardei Tutegin, rdn ve el-Cezirede kardei I. elMelikl-Adil, Hamada Takyddin merin olu el-Melikl Mansur, Hmsta II.irkuh, Baalbekte Ferruh ahn olu Behram ah, Erbilde Muzaferddin Kkbri, Trablusgarpta erefeddin Karaku idareye hakimdi.

17

Erdoan Meril, Sultan Selahaddin Eyyubinin Anadoludaki Trk Devletleriyle

Mnasebetleri, Belleten, C.LIV/209, s.424

18

Selahaddin, kutsallndan dolay ehrin teslim olmasn istedi. Ancak reddedilince

iddetli bir saldr ile 2 Ekim 1187de aman ile teslim ald. Mira gn fethedilen Kudsn erkekler iin 10, kadnlar iin 5 ve ocuklar iin 2 dinar verenler krk gn iinde ehri terk edebileceklerdi. Bkz. Muammer Gl, n Asyada Bir Trk Devleti: Eyyubiler (1175-1250), Trkler, C.5, s.79
19

Commins, a.g.e s. 188

71

Birok ehirde ikinci derecede emirler vard ve Selahaddini byk sultan olarak tanyorlard. Kendisine tabi olan bu hkmdarlar arasnda en gls kardei el-Melikl-Adildi. Selahaddin, salnda veliaht tayin ettii byk olu el-Melikl-Efdal Dmakta byk sultan oldu. Efdal, yumuak huylu olduu iin emirler ve halk tarafndan seviliyordu. Buna karlk devlet tecrbesi az, zayf karakterli, bazen kendini ikiye ve elenceye kaptran bir kiilie sahipti. Etrafndaki insanlarn, bilhassa veziri Ziyaeddin bnl-Esirin etkisi altnda bulunuyordu. Bu sebeple Selehaddinin evresindeki nemli kiileri darltt. Bunlarn bir ksm Msra el-Melikl-Azizin yanna bir ksm Halebe el-Melikz-Zahirin yanna gitti20. Selahaddin, 27 Safer 589 (4 Mart 1193) tarihinde Dmakta vefat etti21. Bu srada devletin snrlar Trablusgarptan Hemedan ve Ahlata, Yemenden Malatyaya kadar uzanyordu.

20

een, a.g.m., s.21-22 Selahaddin, iyi bir devlet adam ve kumandan olduu gibi, imarc, alimleri ve ilmi

21

himaye eden, etrafndan sevgi ve sayg gren bir sultand. Ondan sonra, onun derecesinde sevgi ve sayg gren bir Eyyubi sultan gelmedi. Baz kk istisnalar dnda devlet geriledi. Geni bilgi iin bkz. een, Eyyubiler, Trkler, C.5, s.65. Sultan menenjitten hayatn kaybetmitir. Kabri Dmaktadr. ldnde Msr, Libya, Hicaz, Yemen, Filistin, am, Malatya ve Ahlata kadar dou ve gneydou Anadolu, Hemedana kadar kuzey Irakta onun adna hutbe okunuyordu. Musul,

72

B. Melik Zahir Gazi Devrinde Haleb Zahir Gazi 568/1172 ylnda Kahirede dnyaya gelmitir. Hadis ve fkh alannda devrinin nl bilginlerinden dersler ald. Ebul Kasm Abdullah b. Ali elEnsariden icazet almtr. Zahir Gazi, el-Adilin kz Gaziye Hatun ile evlenmi bu hanmnn vefat etmesi ile el-Adilin dier kz ve olu el-Azizin annesi Sahibe Hatun ile evlenmitir. Zahir Gazinin 600/1203 ylnda Melik Salih Ahmed adnda bir olu dnyaya gelmitir. Selahaddin tarafndan kendisine 582/1186 ylnda amcas el-Adilden sonra Haleb meliklii verilmitir. Sultan Selahaddin, hne Hsameddin Baaray ve olunun eitimi ile ilgilenmesi ve hizmetinde bulunmas iin ucuaddin say Zahir Gazi ile birlikte Halebe gnderdi. Zahir Gaziyi Haleb halk byk sevgi gsterileri ile karlamtr. Melik Gazi devrinde Haleb, olduka nemli gelimelere ev sahiplii yapm ve mreffeh bir dnem yaamtr. Ekonomik hareketlenme ve canlanma salanmtr. Ayn zamanda birok mimari eser yapld. ehir yeniden ilim ve kltr merkezi haline geldi22. Ebul Ftuh Ebul Mansur elMelikuz-Zahir Gyasddin Gazi b. Sultan Selahaddin Yusuf b. Eyyub, Eyyubi hanedannda ilk defa sultan unvann kullanan kimsedir23.

Ahlat, Artuklular, Antakya Prinkepslii onun himayesindeydiler. Bkz. een, Selahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti, s. 91. Tarihilerin anlattna gre Selahaddin zamann ya ilim ya cihat veya devlet ileriyle geirirdi. Kuran ezberlemi ve iyi bir eitim grmt. Arapa, Trke, Farsa ve Krte biliyordu. Amelde afii, itikatta Eari idi. Bkz. een, Selahaddin-i Eyyubi, .A, s. 339
22

Talib Yazc, Haleb, .A., C.15, s.242

M.C. Tekinda, Melik Zahir Gazi, .A., VII, s. 683

23

73

Selahaddin Haleb, Birecik, Kefertab, Azaz, Harim, eyzer, Barin ve Tel Beir sahibi olarak tayin ettii Zahir Gazinin meliklii 613/1216 ylnda Haleb kalesinde vefatna kadar srmtr. Melik Zahir Gazi, 613/1216 yl Cemaziylahr aynn 25. gn Haleb kalesinde ld24. lm haberi kendisinin Haleb kalesinde ina ettii Darul Kebirdeki hcresine defnedilinceye kadar gizlendi25. Selahaddin Eyyubinin vefatndan sonra ynetimde bulunan kardei sultan elAdil, blgesinde verilen mcadeleler karsnda kendi snrlarn korumak iin tedbirler almtr. Musul idarecisi zzeddin Mesud, Mardin hakimi Hsameddin Yavlak Arslan, madeddin Zengi, el-Adilin sahibi bulunduu Harran ve Urfay kendi snrlarna dahil etmek iin g birlii yaptlar. Bu amalar iin Nusaybine yaptklar saldr karsnda zor duruma den el-Adil, Haleb idarecisi Zahir Gaziden medet ummutur. Zahir Gazi, amcasn bu durumunu gz nnde bulundurarak hemen gerekli kuvvetleri emrine verdi. Ancak zzeddin Mesudun hastalanmas zerine arpma olmadan taraflar dalmlardr (1193)26.

24

bnl-Esir, eseri el-Kamilde belirttiine Melik Zahir, ishalden lmtr. Mustafa Kl, Melik Nasr Selahaddin Yusuf II Devrinde Eyyubiler Devleti,

25

Baslmam Doktora Tezi, Marmara nv. Trkiyat Aratrmalar Enst., stanbul, 2001, s. 34-35
26

Mustafa Kl, Melik Nasr Selahaddin Yusuf II Devrinde Eyyubiler Devleti,

Marmara nv, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2001, s.38-39

74

Bu gelimeler olurken Zahir Gazi ayn zamanda Lazkiyeyi 27 alarak emirlerinden Alemddin Kayser en-Nasriye ikta etti. Zahir Gazi, 1196 ylnda Lazkiyeye geldiinde ordusunun bir ksmn amcasnn yardmna gndermiti. Ancak bu srada Halebin tehlikye deceinden endielenen Zahir Gazi, ehrin etrafna hendekler kazdrmtr. el-Adilin stnln kabul eden melik Zahir Gazi, kadlk grevini yrtenlerden oluan bir heyeti de kardei el-Azize gndererek araclk yapmalarn istemi ve aralarnda bulunan karkln giderilmesini istemitir28. Zahir Gazi, her ne kadar amcas el-Adilin Msr sultanlna itaat etmek zorunda kalsa da eline imkan getike ona kar saldrya gemekten geri durmamtr. Amcasnn yaylmac politikalar karsnda kendisi de civardaki ehirleri frsat bulduka muhasara ediyor ve kendi topraklar arasna dahil ediyordu29. Beraberinde bulunanlarn da ynlendirmesiyle, el-Melikl-Aziz, el-Efdaln elinden Dmak almaya karar verdi, Dmak kuatt. Bunun zerine el-Afdal, amcas el-Melik el-Adilin hakemliine bavurdu. El-Afdal tutumunu

deitirmeyince el-Adil ile el-Aziz anlap 1196 ylnda Dmak el-Afdaln elinden aldlar. Sarhad ona verdiler. El-Aziz sultan ilan edildi. Daha sonra ise 22 Kasm 1198 tarihinde el-Aziz Msrda ld. Bundan istifade eden el-Afdal Msrda ynetimin bana geti. Fakat bu uzun srmedi. El-Adil yeenleri arasndaki birlii
27

Gnmzde Hatayn 80 km gneyinde bulunan Suriyenin nemli liman

kentlerinden birisidir.
28

Kl, a.g.e.,s.39-40 Kl, a.g.e, s.40-41

29

75

datt. Ordunun kendisine arka kmasn salad. 26 Ocak 1200 tarihinde Kahireye girdi. El-Azizin olu el-Mansurun atabegi oldu. ok gemeden kendisini sultan ilan etti. 1201 ylnda Selahaddinin oullar birleerek el-Adilin elinden Dmak ve Msr almaya kalktlarsa da baarl olamadlar. Her iki taraf arasnda yaplan sulh ile el-Adil30 byk Sultan olarak tannmas, byk olu el-Melik el-Kamilin Msr, ikinci olu el-Melik el-Muazzamn Dmak meliki olmas, el-Afdala Samsat, Seruc, Kalat Necm (Halfeti), Reslaynn verilmesi zerinde anlald. El-Adilin olu el-Melik el-Eref Musaya ise el-Cezire blgesi verildi. Sadece el-Melik elZahir idaresindeki Haleb, onun kontrolnn dndayd31. Bu arada da Anadolu Seluklu Devleti ile de temaz halinde olan Zahir Gazi sultan Gyaseddin Keyhsrevi Haleb topraklarnda arlamtr. 1205 yl banda elMelikl-Efdal Eyyubilerden ayrlarak Anadolu Seluklularna baland. ElMelikl-Adilin Habur ve Nusaybini ele geirip Sincar kuatmas zerine (1209) Kkbri, Musul sahibi Arslanah (Nureddin Zengi), Haleb sahibi el-Melikz-Zahir Gazi ve Anadolu Seluklu sultan I.Gyaseddin Keyhusrev arasnda bir ittifak yapld.

30

El-Adiln 1218 ylnda lmesi ile Haleb yneticiler bamsz blgesel politika

izlemeye balam, Seluklu taabiyetine ynelik hareketlerde bulunmulardr. Bkz. Stephen Humphreys, Zengids, Ayyubids and Seljuqs, The New Cambridge Medieval History, Volume:IV, Edited by: David Luscombe, Cambridge Unv.Press, USA, 2004, s. 748
31

een, Eyyubiler, Trkler, C.5, s, 66

76

1207 ylnda Hms zerine Hallarn saldrmas zerinde Hms idarecisi Esedddin irkuh ile ittifak yapmlardr. Hallar, Hms istila etmesini bu ekilde nleyen Zahir Gazi, ayn zamanda Hallarla ekonomik ilikilerde bulunmu ve Halebin ticari hayatnda nemli canlanma salamtr. Hatta Venedik Doju Ziani tarafndan bir ticaret anlamas yapmak maksadyla Zahir Gazinin sarayna yollanan temsilciye nemli yerler teslim edilmitir. Kendisini de korumaya almtr32. 1216 ylnda ise zzeddin Keykavus, Ermeniler zerinde yapaca seferden dolay melik Zahir Gaziden yardm talep etmi ve kuvvetleriyle birlikte Marata bir araya gelmeyi istediini bildiren bir mektubu Zahir Gaziye yollamtr. Ancak Zahir Gazi, hemen onay cevab vermek yerine mzakerede bulunmas ve danmas iin Haleb kads Bahaeddini, amcas el-Adile yollamtr. el-Adil, Zahir Gaziyi, Seluklularn Haleb zerindeki niyetleri konusunda uyarm ve Seluklulara fazla yanamamas konusunda tembihlemitir. Ayrca kendisinden sonra, olu el-Azizi tahtna geirmesi konusunda telkinde bulunmutur. Amcasnn bu ikaz ile arada kalan Zahir Gazi, Seluklu tarafn oyalayan giriimlerde bulunmak zorunda kald. Ne var ki bu durum uzun srmedi ve amcasna muhalif olarak zzeddin Keykavusun hizmetine girdi. Fakat, savaaca Ermeni tarafnn, amcas el-Adil ile dostluu bulunmaktayd. Ermeni Leon, bu esnada, el-Adil ile olan birlikteliini vurgulayan mektubu Zahir Gaziye ulatrd. Byle bir dostluun var olmas Zahir Gaziyi temelli g duruma soktu. Bu durumdan her ne kadar sonradan piman olan Zahir Gazi vaat ettii yardmdan vazgeti ve zzeddin Keykavus tarafndan ekildi. Tek

32

Kl, a.g.e., s.49

77

bana hareket etmek zorunda kalan Keykavus, yardm gelmemesine ramen nemli ftuhatta bulunarak snrlarn geniletmitir33. El-Zahir Gazinin hastal iyice artnca gen olu (henz yanda) Muhammedi (Gyaseddin) halef olarak tayin etmitir. Muhammedden daha byk olu olmasna karn ona pek rabet etmemitir. nk kk olunun annesi, amcasnn (Msrn, Dmakn ve dier Eyyubi blgelerinin idarecisi el-Adil) kzyd. Kk olunu halef tayin ederek kendisinden sonra sahip olduu blgelerin hamiliini el-Adilin stlenmesine bir nevi olanak salam yani gvence oluturmutur. Zahirin lmnden sonra atabegi ehabeddin Turul kontrol ele alm ve bir sre idare etmi, asayii salamtr. Hatta el-Zahir iin zor olan TelBeirin kontroln de ele geirmitir34. Haleb emiri, Menbic kalesinin fatihi ve dier Suriye snrlarnn kontrolr El-Zahir Gazi, 1216 ylnda dizanteriden35 lmtr. El-Zahir Gazi gl bir ynetici olduundan btn meseleleri kontrol altnda tutmu ve hazineye srekli kaynak salamtr. Sert bir karaktere sahip olmasndan kaynakl, hatalar affetmez ve cezalandrmada imtina etmezdi. Bunun yannda aydnlar, airleri, edipleri ve din adamlarn korur, onlar en iyi ekilde arlard36.

33

Kl, a.g.e., s.46-47 D.S Richards, The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from

34

al-Kamil fiil-tarikh, Part 3, s.169

35

Yukarda da belirttiimiz gibi bnl-Esir ise eseri El-Kamilde Melik Zahirin

ishalden ldn belirtmitir.

36

Richards, a.g.e., s.169

78

Daha byk yata bir olu olmasna ramen byk olunu veliahtla tayin etmemi, kn tercih etmiti. nk kk olunun annesi Msr ve Dmak hakimi olan amcas el-Melikl-Adil Ebu Bekr b. Eyyubun kz idi. Amcasnn kzndan doma olan bu olunun baa gemesi halinde amcas el-Melikl Adil Halebe saldrmayacak ve torunun lkesine el uzatmayacakt. Anlatldna gre el-Melikz-Zahir vefatndan evvel amcas el-MeliklAdile Msra bir eli gndererek veliaht tayin etmi olduu bu kk oluna saldrmayacana dair yemin etmesini istemiti. Onun bu teklifini duyan amcas ve kaynpederi el-Melikl-Adil yle demiti: Subhanallah, subhanallah! Byle bir yemine ne gerek var? El-Melikz-Zahir benim evlatlarmdan biri gibidir Ancak elMelikz-Zahir elisi el-Adile srar edip bu isteine uymasn rica etmi ve mutlaka bu yemini etmesini arzulamt. Anlatldna gre el-Adile gelen bu eli daha yolda iken el-Melikz-Zahir vefat etmi ve veliaht edindii bu olunun mrebbiliine de Rum37 asll Turul adndan birisini tayin etmi, ihabddin lakabyla lakaplanarak oluna Atabeg yapmt38. Haleb kalesi Zahir zamannda en gzel an yaam ve gerekli tamirleri yaplmtr. Etraf hendek kazlarak ve gerekli mukavemeti salanan Haleb kalesinde zemin tek eit talarla yeniden denerek grenleri hayrete dren bir estetik kazandrlmtr39. Haleb kalesinin Erbain, Yehud (Zahir bunu tamir ederek Nasr

37

bnl-Esirin belirttiine gre bu atabegi daha sonra Mslman olmutur. bnl-Esir, el-Kamil Fit-Tarih, ev. Abdlkerim zaydn, C. 12, s. 269-270 Bu konuyla ilgili olarak baka bir eserde de u ifade yer almaktadr: Haleb en

38

39

byk dnmn (mimari olarak) Eyyubi dneminin ortalarnda, zellikle de Zahir

79

adn vermitir.), Cinan, Antakya, Kinnesrin, Irak ve Ser adl yedi kaps bulunmaktadr. Kalede Hz. brahimin makam, Cinan kapsnda Hz. Alinin trbesi, Gavs mescidinde Hz. Aliye ait olduu iddia edilen bir yaz bulunmaktadr40. Melik Zahir Gazi heybetli, cesur, halkna kar merhametli, basiretli bir devlet adam, ilmi ve alimleri seven bir insandr. C. Zahir Gazinin lmnden Sonra Haleb Kaynaklarn verdii bilgilere gre el-Zahir lnce yerine olu el-Aziz tahta gemiti. Ancak henz ok kk yata bulunduu iin naipliini annesi, atabeyliini de ehabeddin Turul yapmaktayd. Zahir Gazinin lmn takiben yerine geecek olan olu el-Azizin atabegliini kimin stlenecei konusunda nceleri fikir birliine varlamami baz nerileri ise Zahir Gazinin hanm kabul etmemitir. Nihayetinde ise ihabeddin Turul ismi zerinde hem fikir olmulardr. Bu yeni atabege, devletin ikta arazileri ve hazinesinin kontrol bata olmak zere nemli devleti ilerini yrtmesi iin yetki verilmitir. Zahir Gazinin, Turula olan gveni, onun atabeg olmasnda nemli rol oynamtr. Bu esnda vezirlik grevini yrten bni Ebi Yala ise grevinden uzaklatrlmtr41.

Gazi zamannda yaamtr Bkz. Yasser Tabbaa, Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo, s.19
40

Kl, a.g.e., s. 33 Kl, a.g.e, s. 52

41

80

Haleb ileri gelenlerinden bazlar atabegin kendilerine kar olan tutumlar nedeniyle rahatszlk duyup Anadoluya gelerek I.zzeddin Keykavus ile grtler. Sultana Halebe yrmesini ve bu i iin Smeysat42 Sahibi el-Efdale yazl bir davette bulunursa kendisine yardmc olabileceini dile getirdiler. Bu gelimeler zerine Halebi Trkiye Seluklu topraklarna katmak isteyen I.zzeddin Keykavus derhal devlet erkann toplad, Haleb lkesinin kk bir ocuk ile bir kadnn elinde kaldn, eer vaktinde asker gnderilir ve tedbir alnrsa am vilayetini elde edebileceini syledi. Devlet erkan ise Babasnn mlknde hkmdar olan bu kk ocuun babas ve dedeleri ile daima dostane ilikiler iinde bulunulduunu, ayrca komu milletler ona taziye ve tebrik iin eliler gnderirken sizin o yetim ocuun mlkne saldrmanz komularmzn houna gitmeyecektir diye cevap verdi. I.zzeddin Keykavus ise Sultanlar arasnda merhamet yoktur deyip elEfdale davette bulunduu gibi ordunun hazrlanmasn emretti43. Sultann talebi mucibince ilk i olarak Mara Hakimi Emir Nusretddine ordu kendi muhitinin snrna gelinceye kadar svari ve piyade kuvvetleri ile sava gereleriyle birlikte hazr bulunmas iin ferman yazld. Malatya ve Sivas sahiplerine de ayn ekilde ferman yazld. U beylerine ise Yabanlu yaylasnda hazr bulunmalarna dair ferman yazld. Smeysat sahibi el-Efdal ile de I.zzeddin Keykavusa tabi olmas art ile Haleb topraklarna birlikte hcum edilmesine ve Haleb ile ona bal olan yerlerin el-Efdale kalmasna karar verildi. Ayn zamanda da

42

Smeysat, Adyamann Samsat ilesinin eski addr. Emine Uyumaz, Trkiye Seluklu Devleti Eyyubi Mnasebetleri, Trkler, C.5,

43

s. 88-89

81

el-Erefin elinde bulunan Harran, Ruha (Urfa) gibi dier dou lkelerine de sefer dzenlenmesine ve buralarn I.zzeddin Keykavusa kalmas koulu ile anlama yapld. Oluturulan birliktelikten sonra her iki tarafn askerleri de harekete geti. lk nce Raban kalesini ele geirdiler ve yaplan anlama gerei I.zzeddin Keykavus burasn el-Efdale teslim etti. Daha sonra Tel Beire hareket ettiler ve on gn boyunca kaleyi muhasara ettiler. Fakat bir sonuca varamaynca Sultan I.zzeddin Keykavus civardaki btn aalarn ve zm balarnn kesilmesini talimatn verdi. Geim kaynaklarnn yok edildiini gren ahali kalenin teslim edilmesi iin kale muhafzna baskda bulununca Tel Beiri de ele geirmi oldular. Ancak daha nce yaplan anlamaya ters olarak I.zzeddin Keykavus kaleyi el-Efdale teslim etmeyip kendi adna el koymas iin Emir Nureddini burada brakt. El-Efdal ise anlamaya uymayan I.zzeddin Keykavusun bu davranndan dolay pheye kaplp ya ayn eyi Halebi aldmz zamanda yaparsa o zaman kardelerimin mlkn ellerimle yabancya teslim edeceim, oysa bu benim hibir iime yaramaz dncesine kaplarak sultan oyalamak iin zamann nemi yok diyerek nceden kararlatrd gibi ilerlemek yerine ardan hareket ederek kendini geri plana atmaya balad44. Bunun zerine I.zzeddin Keykavus Tell-Beirden sonra Menbice yneldi ve buray ele geirip kaleyi tamir ettirdi. Ayrca Haleb emirlerinin bazlarn tevkiler gndererek onlarn gnln almaya alt. Dier taraftan Atabey ehabeddin Turul, I.zzeddin Keykavus ile el-Efdalin Halebe doru ilerlediklerini renince kendisini
44

Uyumaz, a.g.m., s. 89

82

kalede kuatacaklarndan korkmu ve ehir halknn da gnll olarak ehri, teslim etmelerinden ekindii iin Hallarla (Franklarla) megul olan el-Erefe45 eli gndererek kendisini metbu olarak greceklerini bildirerek kz kardeinin olu olan el-Azize yardm etmesini talep etti. Bu neriyi uygun bulan el-Eref beraberindeki askerlerle yola kt ve dier birliklerine de Halebe gelmeleri iin talimat verdi. El-Eref Haleb yaknnda karargah kurup askerlerinin gelmesini beklerken kz kardei ve Atabey ile buluup I.zzeddin Keykavusa kar nasl tedbir alacaklar konusunda mzakere yapt. lk i olaral Haleb emirleri ve ileri gelenleri ile grp onlardan bamllk yemini ald, ardndan da sultann zerine doru harekete geti. Sultan ise el-Erefin yaklamakta olduunu haber alnca Emir-i Meclis Mbarizeddin Behramah 4.000 kiilik bir nc kuvvet ile gnderdi. 4.000 kiilik dier bir kuvveti de anigir Seyfeddin kumandasnda arkasndan yollad. Kendisi de 14.000 kii ile birlikte harekete geti.

45

El-Melik el-Eref bu srada V. Hal Seferi mnasebetiyle Trablus Kontluu

zerinde bask yapmak iin Hmsn batsnda Kade gl kysnda askerleriyle kamp kurmutu. Babas el-Adilden Halebin yardmna gitmesi emrini alnca Kade Gl kysndan Halebe gitti. Halebteki Meydan el-Ahdar (Yeil Meydan)da karargahn kurdu. El-Cezire blgesinde kalan askerlerini ve Araplar yanna ard. Bkz. Ramazan een, Selahaddinden Baybarsa Eyyubiler-Memluklar, stanbul 2007, s. 51-52

83

Emir-i Meclis Behramah, Halebe yaklat srada Sivas Elli-Balarndan46 Mahmut Alpi dman askerlerinin vaziyetini anlamak iin kefe gnderdi47. Deneyimli bir kumandan olan Mahmut Alp, yapt gzlemler neticesinde dman ordusuna hemen saldrmann tehlikeli olacana karar verdi. Seyfeddin anigire kuvvetleri ile gelmesi iin acele haber gnderilmesini hatta sava iin sultann askerlerinin de beklenmesini sylemesine ramen48 Behremah bu tavsiyeyi dinlemeyip hemen saldrya geti. Yaplan savata Emir-i Meclis Behremah bir grup askeri ile Melik el-Erefin eline esir dt. Bu haber I.zzeddin Keykavusa ulanca askerin bir blm esir dm olabilir fakat anigir Seyfeddin nerede? Niye savamyor? diye pheye dp geri ekilmeye balad. Sultann savamadan geri ekildii haberini alan el-Eref ksa bir sre nce zzeddin Keykavusun eline geen yerleri birer birer geri almaya balad. I.zzeddin Keykavus btn kalelerin el-

46

Elli-Ba=Suba. Arap kaynaklarna gre Sivas subas kumandasnda 1000

kiilik bir sekin svari nc olarak karld. Bu suba, bn Bibinin kaydna gre Sivas elli-bas Mahmud Alp olup, tecrbeli ve kahramanl ile mehur seksenlik bir ihtiyar diye kaydettii kimsedir. Bkz. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, (Siyasi tarih, Alp-Arslandan Osman Gaziye), Turan Ner. st.1971, s.317
47

Uyumaz, a.g.m., s. 89 Bu arada, kar taraf da Seluklu sipahilerinden birini ele geirip ordu hakknda

48

malumat almtr. Sultann uzakta olmasndan faydalanp nc kuvvetleri datmlardr.

84

Erefin eline getiini duyunca ok sinirlenmi ve geri dnen emirlerini bir evde toplatp yaktrmtr49. zzeddin Keykavus bu yenilgiyi bir trl hazmedemiyor ve unutamyordu. Bu sebeple ac eken sultan, intikam hazrlklarna giriti. Melik Erefin artan kuvveti karsnda Diyarbekir (Amid) Artuklu hkmdar Nasirddin Mahmud, Erbil hkmdar Muzafereddin Gkbri ortak tehlike karsnda Keykavus ile ittifak yaptlar. Hutbe ve sikkeyi onun adna evirerek Seluklu tabiiyetini kabul ettiler. Sultan, melik Adilin lmnden yararlanyor, bu lm zerine isyan eden madeddin Matub ve dier Hakkari Krt emirleri de Keykavusu Melik Eref aleyhinde kkrtyorlard. zzeddin Keykavus bu suretle ordusunu hazrlayarak Malatyaya ulat. Fakat orada iddetli bir hastalk (verem) daha fazla ilerlemesine engel oldu. Yaad malubiyet, hyanete urama dncesi ve nihayet bir ksm begleri yakmas ve bu olaylarn psikolojik etkisi sultann acsn artrmt. Tutulduu veremin sratle ilerlemesi karsnda tabipler tedaviden aciz kalm, Frat suyunun iyi gelecei midiyle Malatya yaknn Viranehire nakledilmi fakat nihayet hastalktan kurtulamayarak lmtr50.

49

Fakat daha sonra bu davranndan piman olan Sultan, Elbistanda bu evin yerine

bir mescit yaptrp, adn da Yank Mescid (Mescid-i Suhtegan) koydurduu rivayet edilir. Bkz. Turan, a.g.e, s. 318
50

Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, (Siyasi Tarih, Alp-Arslandan

Osman Gaziye), stanbul, 1971, s.318-319

85

I.zzeddin Keykavus asndan olduka byk bir yenilgiyle sonulanan Haleb Seferinin ardndan Trkiye Seluklu-Eyyubi ilikileri olduka gerilmiti. Her ne kadar el-Eref bir sre sonra savata esir den Emir-i Meclis Behremah ve dier Seluklu askerlerini serbest brakp Anadoluya gndermi ise de her iki taraf arasnda yumuama olmamt. te bu artlar altnda Trkiye Seluklu tahtna kan I.Alaaddin Keykubad bu durumu gidermek iin el-Erefe bir eli gndererek onunla bar yapt51. Bu esnada V. Hal Seferi balamt. Hallar Dimyat ele geirmilerdi. Bu arada da el-Melik el-Adil 7 Cemaziylahr 615/31 Austos 1218 tarihinde lm52, yerine Fariskurda Hallar karsnda bulunan olu ve veliahd el-Melik el-Kamil

51

Uyumaz, a.g.m., s. 89 Sultan el-Adil, 1218 ylnda ldnde Halebte bulunan ve taziyeleri kabul eden

52

Melik Erefe, atabeg ihabeddin Turul kendisini sultan olarak tanmak istediini, adna para bastrp hutbe okutacan ve ordusu ile hizmetinde bulunacan syledi. Ancak, Melik Eref, babas el-Adilin, el-Kamili kendi halefi olarak ilan ettiini hatrlatm ve Turulun bu nerisine scak bakmamtr. Bkz. Kl, a.g.e, s.55. bnl Esir, sultan el-Adil hakknda u kaytlar aktarmaktadr: el-Melikl Adil, son derece akll, ileri grl bir kimse olup dmanna kar hile ve tuzak kurmasn bilen, her hususta sabrl, son derece yumuak huylu, gayet ahsiyetli, houna gitmeyecek herhangi bir davranla karlatnda sulular msamaha ile karlayan hatta kendisi aleyhine sylenen bir ok eyi iitmemi gibi davranan gayretli ve gerektiinde asla yerinde durmasn bilmeyen gerekmediinde bouna gayret sarf etmeyen bir kiilie sahipti. Bkz. bnl Esir, el-Kamil, C.12, s. 310-311

86

byk sultan olmutu. El-Zahirin lm durumu daha da kark hale getirmiti. elEref bu glkleri yenip baarlar kazand. Sonunda Msrdaki el-Kamilin yardmna gitti. El-Adil ld srada el-Eref, Keykavus meselesini halletmi Halebe dnmt. Babasnn lm zerine taziyeleri kabul etti. Haleb atabeyi ihabeddin Ll tarafndan kendisini sultan ilan etmesi iin yaplan teklifi reddetti. Babamn koyduu kaideyi bozamam. Onun yerine kardeim el-Melik el-Kamil sultan olacak dedi. Hutbeyi El-Kamil adna okutmaya balad. Ayrca adna para bastrd. Halebteki idarecilerle hutbede nce el-Kamilin, sonra kendi adnn, sonra elZahirin olu el-Melik el-Azizin adnn anlmas, paralarn zerine el-Kamil ile elAzizin adlarnn baslmas hususunda anlat. Haleb ordu kumandanl, iktalarn datlmas grevi el-Erefe verildi53. Babas Zahirin lmnden sonra onun yerine geen Melik el-Aziz Muhammed b. Zahir Gazi b. Selahaddin Yusuf b. Eyyub 611/1214 ylnda Halebte dodu. Melik el-Adil Ebu Bekr b. Eyyubun kzdan torunu olan el-Aziz, drt yanda54 Haleb meliki oldu. Azize ehabeddin Turul atabeg olarak tayin edildi ve bu durum el-Adil tarafndan kz Sahibe Hatundan dolay onayland. 627/1230 ylnda Trk bir cariye ile evlenen Azizin Zahir Gazi, el-Adil ve II. Selahaddin Yusuf adnda erkek ocuundan el-Adili kaybetti. 629/1232 ylnda Melik Aziz, el-Kamilin kz Fatma Hatun ile evlendi. Amid seferine kan el-Kamil yannda kz Fatma Hatun ve Azizin elisi Kad
53

een, Selahaddinden Baybarsa Eyyubiler-Memluklar, s.53 Baz kaynaklarda yanda olduu sylenmektedir.

54

87

Burhaneddin b. eddad da bulunuyordu. Azizin kars olacak olan Fatma Hatunu bata Sahibe Hatun olmak zere Aziz ve devlet ileri gelenleri karladlar ve daha sonra dn merasimi iin Haleb kalesine karld. Kad Bahaddin bn eddad tarafndan nikahlar kyld. II. Selahaddin Yusufa kendisinde sonra Haleb idaresini brakt55. Zahir Gazinin lmnden sonra babasnn yerine geecek olan Azize balangta Mansur brahim b. Melik Aziz Selahaddin Yusufun atabeg olmasn neren devlet idarecilerinin bu teklifini Zahir Gazinin hanm kabul etmedi. O srada devlet iler ehabettin Turul bakanlnda kad Bahaddin bn eddad ve vezir bn Ebi Yala tarafndan grlmekteydi. Farkl bir gr olarak zzeddin Keykavus, taziye ile birlikte Efdalin atabeg olmasn ileri srd. Bu fikre Msrl baz devlet adamlar destek verdi. Seyfeddin b. Alemddin, Seyfeddin b. Kl ve dierleri bu teklifin kabul edilmesi halinde Sultan el-Adil tarafndan ynetimin ellerinden alnacana kanaat getirdiler. nk elAdilin Mansur brahim b. Azizin elinden Msr idaresini aldn ok iyi biliyorlard ve Efdalin bana gelenleri de unutmamlard. Ancak el-Adilin Zahir Gaziye sz vermi olmas ve Azizin, kz Sahibe Hatundan torunu olmas ve kendisinin Haleb kalesinde bulunmasndan da cesaret alarak ehabeddini, Azize atabeg tayin etmeyi uygun buldular. ehabeddin Turulun hazine idaresi ve ikta bata olmak zere devletin btn ilerini Aziz adna idare etmesine ittifak edildi. Bu grevin verilmesinde Zahir Gazinin ehabeddin Turula itimat etmesinin byk etkisi vard. Melik Azizden sonra kardei Melik
55

Kl, a.g.e., s. 51-52

88

Salihin iktidar devralmas ve ikisinin de atabeginin ehabeddin Turul olmas karara baland. O srada vezirlik grevinde bulunan bn Ebi Yala bu grevinden uzaklatrld56. Melik Aziz 627/1230 ylnda Halebte ynetimi ele alarak istiklalini ilan etti. Ayn yl Amik dolaylarna ava kan Azizi etrafndaki devlet adamlar civardaki kk yerleim birimlerini denetimine almas ynnde tevik ettiler. Bunlarn arasnda ehabeddin Turulun iktas olarak elinde bulundurduu Tellbeirde bulunmaktayd. zzeddin Keykavus, Haleb seferine knca Tell-beiri Duldurumun olunun elinden almt. Ancak Melik Eref, Keykavusu hezimete uratnca Tell-Beir yeniden ele geirilerek atabeg ehabeddine verdi57. Aziz, kk yata olmas nedeniyle devlet ynetiminden uzak kald bu sreninin devamnda belirli bir erginlie geldikten sonra ynetimde kendi arln koymaya balad. Hazine ynetimini Atabeg ehabeddinin elinden alan Aziz, kale idarecileri arasnda baz grev deiikliklerinde bulundu ve kendi adna ordudan yemin ald. Aziz, atabeginin 631/1233 ylnda lmnden sonra devlet idaresini

56

Kl, a.g.e, s. 52; bnl Esir, el-Kamil, C.12, s.269-271. bnl Esirin el-Kamil

fit-tarihte belirttiine gre, atabeg ihabeddin Turul halka kar olduka cmert ve iyimser davranm ve halka yk olan baz vergilerin kaldrlmas iin yeni bir uygulama balatmtr. Bu gzel hasletleri olduka kabul grm olacak ki melik Zahir Gazinin bir trl ele geiremedii Tell-Beiri kan dkmeden kendi snrlarna dahil etmeyi baarmtr. bnl Esir, sonradan Mslman olan ve halk nazarnda olduka taraftar toplayan bu atabege vgler dizmektedir. Bkz. bnl Esir, elKamil, C. 12, s.270
57

Kl, a.g.e, s. 57

89

tamamen kendi kontrol altna alma imkan buldu. Melik Azizin ynetimi eline almasndan sonra da nemli ilerin iinde aktif olarak bulunduu sylenemez. Zaten devlet idaresi iin henz olgunluk ifade edecek yata olmamasndan dolay Aziz, nemli devlet ileri yerine protokol ve resmi kabul ileri ile uramak durumunda kalmtr58. Aziz, 634/1236 ylnda av iin Birecike oradan da Harime geti.

Avlanma esnasnda kafasn tra ettiren Aziz, souk su ile vcudunu ykamas neticesinde hummaya tutularak Halebe dnd. Gittike arlaan durumu karsnda Aziz, yerine o srada yedi yanda olan olu II. Selahaddin Yusuf iin yemin istemek zere Kemaleddin bnl-Adimi, kardei Ayntab sahibi Salih Selahaddin Ahmede gnderdi. bnl Adim bu grevi tamamlayp dndnde Aziz lmt. Melik Aziz, 23 yanda 634/1236 ylnda Helepte vefat etti. Azizin vefatndan sonra ynetime yedi yandaki olu II. Selahaddin Yusuf geti. Ancak devlet idaresi babaannesi Sahibe Hatun idaresinde, emseddin Ll, zzeddin mer b. el-Mcella, Cemaluddevle kbalden oluan bir kurul tarafndan yaplmaktayd59. Bu srada 1236 ylnda Halebte bir Trkmen ayaklanmas cereyan etmitir. Liderliini Kunguz etTrkmaninin yapt bu ayaklanma Haleb yaknlarnda bulunan Kuru mevkiinde

58

Kl, a.g.e s. 58 Kl, a.g.e s. 59-60. Melik Azizin lmn Abul Farac kendi eserinde yle

59

nakletmektedir: Ayn yl iinde ( 1236) Melik Aziz vefat etti. Olu Melik Nasr Selahaddin ( ki Araplar tarafndan bizim zamanmzda katolunmutur) onun yerine hkm srd. Ayn yl iinde byk Selahaddinin olu Melik Muhsin Halebte vefat etti. Bkz. Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, ev. mer Rza Dorul, Ankara, 1950, C. 2, s.536

90

yamaya balamlar ve buraya hayli zayiat vermilerdir. Haleb ordusunun mdahelesi ile bu ayaklanma son bulmutur60. Sultan Melik Nasr Selahaddin Yusuf b. Melik Aziz Muhammed b. Melik Zahir Gazi b. Sultan Selahaddin Yusuf b. Eyyub 19 Ramazan 627/1230 tarihinde Haleb kalesinde dodu. Babasnn 634/1236 ylnda vefat ettii srada yedi yanda kk bir ocuk olan II. Selahaddin Yusuf onun yerine sultan ilan edildi. Ancak devleti, II. Selahaddin Yusuf adna babaannesinin denetiminde bir grup devlet adam idare ediyordu. 640/1242 ylnda Sahibe Hatun61 vefat edince II. Selahaddin Yusuf, on yanda devlet idaresini ele ald.62 Sahibe Safiyye binti Melik el-Adil Ebu Bekir bin Eyyub 1185 ya da 1186 ylnda Haleb ehrine dnyaya gelmitir. Zahir Gazinin ikinci eidir. Zahir Gazi,

60

Kl, a.g.e., s.65 Dier ad ile Dayfe Hatun. 1242 ylnda hummadan vefat etmitir. Melikler kk

61

olduundan Halebte idareyi ele alm ve Halebte iyi bir yneticilik rnei gstermitir. Dayfe Hatun, yneticilik yapt dnemde iktidarn kuvvetlendirmek iin Seluklu Sultan Keyhsrev ile bir anlama yapmtr. Hutbede sultann adnn okunmasna ve paralarda da sultann adnn yer almasna karar vermilerdir. Bu dnemde Suriyeyi tehdit eden en byk tehlike phesiz ki Cengiz Handr. Eyyubi meliklerinin birlik oluturamamas yznden bu tehlike gittike artmtr. lerleyen zamanlarda da bu tehlike ile kar karya gelmeye mecbur kalacaklardr. Bkz. M.Sobernheim, Halab, First Encyclopaedia of Islam, Volume: III, s.233
62

Kl, a.g.e., s 61

91

Sahibe Hatunla evlenmeden nce Sahibe Hatunun kz kardei Gaziye Hatun ile evlenmitir. Ancak erken lm ve geride evlat brakmamas zerine Zahir Gazi, Sahibe Hatunla evlenmeyi uygun bulmutur. 1242 ylnda yakaland humma neticesinde hayatn kaybetmitir. Sahibe Hatun, idaresi altnda bulunan Halebte son karar mercii idi. Emirlerinin ald ve mzakere ettii kararlar onaylar, onun tasvibi olmadan kararlar icra edilmezdi. Sahibe Hatunun Eyyubi hanedanlna bal olmas ve ald devlet terbiyesi, devleti bolua drmekten kurtarm ve otoriteyi elinde bulundurmutur. Ayn zamanda, Msr sultan el-Azizin kz kardei olmas da siyasi olarak elini glendirmi ve i ilerine mdahele edilmesini kolaylkla bu ynyle engellemitir. Sahibe Hatun 6 yl boyunca Melik Yusuf adna Halebi olduka gzel ekilde idare etmitir. Birok imar faaliyetinin olumasnda etkin rol almtr. Medreseler ve vakflar yaptrmtr. 1242 ylnda ldnde yerine torunu II. Selahaddin 13. yanda melik olarak gemitir. El-Meliks-Salih Necmeddin Eyyub devrinde merkezi idarenin Haleb gibi baz beyliklerin merkezle ilgisi kalmad. 1243 ylna kadar Kerek ve Dmak dahil douda sultann hkm gemiyordu. Sadece el-Cezire, Amid ve Hamada onun adna hutbe okunuyordu. Amid ve Siverek 1240ta Anadolu Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan ele geirildi. Kseda savana kadar (1243) Haleb, Hms ve Dmak daha ok Anadolu Seluklularna tabi kald63. 637 (3 Austos 1239-1240) ylnda Sincarn Musullular tarafndan alnmasndan sonra, Mardin sahibi Nasreddin Artuk Arslan ld. Yerine olu
63

een, a.g.m., .A., s.23

92

Necmeddin lgazi geti. Ayrca Harezmliler el-Melik el-Saihin Kerekte hapsedilmesinden sonra el-Cezire blgesini, merkezi Harran Birecike bal Oini igal ettiler. Caber kalesinin sahibi Nureddin Arslan fel olmutu. Olunun Caberi Harezmlilere teslim etmesinden korkuyordu. Balis de ona balyd. Zor durumda kalan Arslan Haleb hakimi ve kardei Sahibe (Dayfe) Hatuna mracaat edip zikredilen iki kaleyi mnasip bir yerle deitirmek istediini bildirdi. Dayfe Hatun Azaz ve civarn ona verdi, Caber ile Balisi teslim ald. Ayntab sahibinin evine yerleti. Azaza naibler gnderdi. Onun bu deiiminden honut olmayan Harezmliler Caber-Balis blgesini yamaladlar. Bu blgenin halk Haleb ile Menbice snd. Harezmlilerin Caber ve Balis blgelerini yamalamas zerine el-Melik el-Muazzam Turanah b. Selahaddin kumandasndaki Haleb ordusu nce Nukraya oradan Menbice doru harekete geti. Bir ksm Haleb askeri ise bu srada Moollara kar yardm etmek iin Anadolu Seluklularna gitmiti. Turanah ise Harezmlileri dikkate almyordu. Bu yzden kaleden takviye almamt. Onun bu dikkatsizliinden de yararlanan Harezmliler Harrandan kar yrdler. Haleble aras alan bedevilerin reisi Ali b. Hadise de onlara katld. Berkehan, Saruhan, Keluhan, Berdihan kumandasndaki Harezmliler Rakka kprsnden Fratn batsna geip Bcyar denen yere geldiler. 1500 kadar svari olduu sylenen Haleb ordusu da Menbicten Buzaa vadisine ilerledi. 14 Rebilahir 638/3 Kasm 1240 Perembe gn Harezmliler Nehr el-Zehebi geip Buzaa vadisindeki Bire kyne gelmi olan Haleb ordusuna saldrdlar. Haleb kuvvetlerine ciddi zayiat verdirdiler. Bu srada arkalarnda mevzilenmi olan Ali b. Hadise kumandasndaki Araplar Haleb ordusunun arlklarn yamaladlar, Halebliler her
93

taraftan kuatldlar. ok sayda kayp ve esir verdiler. Turanah yaraland, esir dt. el-Melik el-Efdalin olu el-Melik el-Salih ldrld. Hatta mttefikleri Ahlaf Araplar da Haleblilerin arlklarn yamalayanlar arasndayd. Kurtulan az saydaki Haleb askeri de ekilirken zayiat verdi. Haleb ordusunun ar yenilgisi haberi ehirde heyecan yaratt. Dayfe Hatun (Sahibe Hatun) surlarda, kaplarda mdafaa tedbirleri ald. Etrafta bulunan halk tanabilir mallarn alp ehre girdiler. ehirde ok az sayda asker vard. Harezmliler ehrin ok salam ve direnli olduunu bildikleri iin Halebi kuatmadlar. Krsal kesimde yama ve talana giritiler. ok sayda ocuu, kadn esir aldlar. Topladklar ganimet bir hayli fazla idi.64 Dayfe Hatun ldnde on yalarnda olan el-Melikn-Nasr, bamsz hareket etmeye balad bu dnemde emseddin Ll el-Emini gibi tecrbeli devlet adamlarndan istifade etti. 646da (1248) el-Melikl-Eref Musann

hakimiyetindeki Hmsu kuatan el-Melikn-Nasr ehri ele geirdi. Ertesi yl Musul atabegi Bedereddin Lly yenerek Nusaybini topraklarna katt 65.

64

een, Selahaddinden Baybarsa Eyyubiler-Memluklar, s. 189. Dayfe Hatun,

Anadolu Seluklular, Dmakta yer alan kuvvetler, baz Arap birlikleri ile ittifak yapt. Harezmlilerin bu ar tahribatnn bir nevi intikamn almak iin onlar bu kuvvetlerle takip ettirdi. Bu kuvvetler 5 Nisan 1241 ylnda Harezmlileri ar bir yenilgiye uratt. Neye uradklarn aan Harezmlilerden sa kalanlar kadn ve ocuklarn da alarak katlar.
65

Cengiz Tomar, el-Melikn-Nasr Yusuf, .A, C. 29, s. 78

94

Haleb, Antep, Tell-Beir, Behisni, Menbic gibi yerlerin idaresini stlenen Selahaddin Yusufun 648/1250 ylnda Dmak fethi66 Suriyedeki hakimiyetini gvence altna almas asndan byk neme sahiptir. 1250 ylnda II. Selahaddin Yusuf, Habur nehri ile snrlanan Suriye ve Diyar- Murdarn byk bir ksmn topraklarna dahil etmiti. Msrda ynetimi ele geiren Memlkler yannda varln srdrmek durumunda kalan II. Selahaddin Yusufun bundan sonra geirdii sre idari istikrarszlktan ibarettir. Ayn zamanda da cinayet ve savalarn ekillendirdii alkantl on yl olacaktr. 648/1250 ylnda II. Selahaddin Yusuf, Habur nehri ile Suriye ve Diyar- Mudarn byk bir ksmn iine alan bir devletin kontroln ele almt. Bu blgede onun komular Musul sahibi, Bedreddin Ll, Mardin sahibi Artuklu Said I. Necmeddin Gazi, Hsnkeyfa sahibi Evhad Abdullah, Meyyafarikin sahibi el-Kamil Muhammed idi67. 10 Zilkade 648de (3 ubat 1251) Abbasede yaplan savata Msr Memluk ordusunu yenilgiye uratt. Kaanlar Memluk kuvvetlerinin yenildiini haber verince

66

Ortadou zerine yapt ayrntl almalaryla bilinen R. Stephen Humphreys,

Dmakn Melik Nasr tarafndan fethiyle ilgili u notu aktarmaktadr: Dmakn el-Nasr tarafndan fethi onun Suriye hakimiyetni perinletirdi. Ancak bu hakimiyet tamamlanmad. Zira baz ehir ve kalelerde hala Eyyubun atad kiiler vard. Bu mekanlar zamanla kendi balarna buyruk birer merkez (baron) haline geldiler. ElNasrn ilk grev bu yerleri kontrol altna almak olmutur. Ancak bu grev sand kadar kolay olmam ve kimi yerlerde direnile karlamtr. Bkz. R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols, s. 309
67

Kl, a.g.e, s. 66

95

Kahirede hutbe el-Melikn-Nasr adna okundu. Ancak daha sonra Eyyubi ordusundaki Aziziye Memluklarnn ihaneti yznden zor durumda kalp Dmaka kat68. Bu sralarda hem el-Melikn-Nasr hem halife Mstasm-Billah

yaklamakta olan Mool tehlikesinin ciddiyetini anlamamt. Moollarn blgeye gelmesinden itibaren eitli vesilelerle onlara temsilci ve armaanlar yollayan hatta 648de (1251) Mool hanndan tamga ve eman alan el-Melikn-Nasr, Badatn dmesinin ardndan (656-1258) olu el-Melikl-Azizi hediyelerle birlikte Hlaguya gnderdi. Bu hediyeleri beenmeyen Hlagu, el-Melikn-Nasrn bizzat kendisinin gelerek itaat arz etmesini istiyordu. Baz kumandanlar el-Melikn-Nasra Hlagu ile mzakere edip onunla sulh yapmasn tavsiye ettiler. Memluk sultan Kutuz da Moollarla savamak isterse hizmetinden olacan bildirdi. Ertesi yl Moollar Harran ve el-Cezireyi ele geirip Haleb yaknlarna kadar geldiler. el-Melikn-Nasrn naibi olarak Halebte bulunan kardei el-Melikl-Muazzam Turan ah Moollarla arpmak zere ehirden ayrldysa da malup olarak geri ekildi69. Bu arada Hlagu 1258 ylnda Badat igal ettikten sonra ertesi yl da Meyyafarikini ve el-Cezire blgesini ele geirmiti. 1260 yllarnn balarnda da Halebi zapt etti70. Memlklerle Moollar arasnda 3 Eyll 1260ta Aynicalutta, 6
68

Tomar, a.g.m., s. 78 Tomar, a.g.m., s. 78 Hal ve Ermeni kuvvetleri tarafndan da desteklenen Mool ordusu 18 Ocak 1260

69

70

tarihinde Halebi kuatt. 25 Ocakta i kaleyi de alan bu kuvvetler ehirde alt gn

96

Eyll 1260da Beysan yaknlarnda yaplan iki sava Memlklerin kesin zaferiyle sonuland. Bunun zerine Moollar Fratn dousuna ekildiler71. 17 Rebiylevvel 658de (2 Mart 1260) Dmaka giren Ketboa Noyan bir mddet sonra kalede sren direnii de krarak ehre hakim oldu. Moollar Dmaka dokunmamakla beraber Gazzeye kadar dier yerleim merkezlerini yamaladlar. Halebte bir sre kalan Hlagu, Ketboa Noyan Halebe, Baydoray Dmaka naib tayin ettikten sonra douya yneldi72. Moollarn yenildiini renen Hlagu, yannda bulunan Haleb sultan elMelikn-Nasr Selahaddin Yusufu ldrtt. (1260) Bylece Eyyubilerin Haleb kolu da sona erdi73. (evval 658/Eyll 1260) ki byk Eyyubi kent (Dmak-Haleb) dorudan Memlklerin kontrolne geti. Ancak daha kk yerleim yerleri olan ehir; Hms, Hama ve Kerek, kendi zerkliini korudu74. Eyyubiler lkenin tamamnda ikta (tmar) sistemini yaygnlatrmlard. Tabi hkmdarlklarla emirliklerin byk ksm Nureddin Mahmud devrindeki ailelerin elindeydi. Selahaddin, Haleb, Baalbek, Hama, Hms, Yemen emirliklerini kurdu; eldevam eden bir katlim yaptlar. Bundan sonra ilerlemeye devam eden Moollar btn Suriyeyi de ele geirdiler. Halebteki Mool hakimiyeti Memluklarn buray almalarna kadar devam etti. Bkz. akar, a.g.e., s. 29.
71

een, a.g.m.,.A., s.24 Tomar, a.g.m., s. 78 een, a.g.m.,.A., s.24 D. Ayalon, Mamlks, The Encyclopaedia of Islam, Edited by C.E. Bosworth

72

73

74

and others, Volume VI, s. 21

97

Melikl-Adil zamannda Hsnkeyfa Meyyafakirin ve Kerek emirlikleri meydana getirildi. Eyybiler, sar zemin zerinde krmz kartal armas tayan bayra Zengilerden almlard. Eyybiler melez bir aile olmakla beraber devlet her ynyle bir Trk devletiydi. Bu hususa Selahaddine yazlan iki kasidede ak olarak iaret edilmitir. Bunlardan biri, Halebin fethi dolaysyla yazlan Arap milleti Trklerin devletiyle yceldi. Ehl-i salibin davas Eyybun olu tarafndan perian edildi. beytiyle balayan kaside dieri ise Akkann fethi mnasebetiyle yazlan ve, Allaha hamdolsun ki Hal devletleri zelil oldu. Trklerle slam dini yceldi beytiyle balayan kasidedir75. Eyyubiler dnemi Ortaada Halebin ikbalinin en yksek mertebeye ulat devirdir. ehir, Trk sipahilerinin ikametine mahsus yeni mahalleler ile geniletilmi, hkmdar saraynn orada bulunmas sanayinin inkiafn arttrm, 1207, 1225, 1229 ve 1254 yllarnda yaplan ticaret antlamalar ile burada daimi bir ticaret merkezi amalarna msaade edilen Venedikliler ile yaplan alveri sayesinde de zenginlemiti. Bundan baka kaleleri, yeni teknie gre yeniden yaplm ve batanbaa yeniden ina edilen i hisar Ortaa askeri mimarisinin en gzel eserlerinden biri olmutur. Bir taraftan da medreseler ve zaviyelerin ina edilmesi Halebi o devirde olduka nemli bir fikir hayat merkezi haline getirmitir. Nitekim Halebli yazar bn eddad, 13. Yzyln ortalarnda Halebte krk tane

75

een, Eyyubiler, Trkler, C.5, s. 69

lk beyit bn Senalmlke, dieri, bn Vasla aittir.

98

medrese bulunduunu yazmaktadr76. Eyyubiler devrinde tp ve tedavideki gelime gerekten dikkat ekicidir. Kahire, Dmak, Haleb, Musul ilim ve kltr seviyesi bakmndan Badat glgede brakmtr. Anadoludan ok sayda talebe bu medreselerde okumulardr. Bunlarn banda Mevlana Celaleddin, Sadraddin elKonavi, Konya kads Siraceddin el-Urmevi gelir77.

76

akar, a.g.e s. 28-29 een, Selahaddinden Baybarsa Eyyubiler-Memluklar, s. 415

77

99

DRDNC BLM XI ve XIII. YZYILLAR ARASINDA HALEBN FZK YAPISI VE HALEBTE YER ALAN MMAR ESERLER A. Halebin Fiziki Yaps slam ehirlerinin genel profilinde de anlald zere Halebte de ehir plan ticaret merkezli olarak ortaya kmtr. ehrin esas arlkl ksm ticari faaliyetlerin younlat merkez blgesi el-medine olarak adlandrlmtr. Bab- Antakiyyeyi kaleye balayan hattn iki yanna yaylm durumdaki medine Halebin en hareketli ve en canl merkezi idi. Ticaret dnda oturum iin ayrlan blgeler el-beled olarak

adlandrlmaktadr. Olduka karmak bir plana sahip olan bu ikamet alanndan baka, sur dnda da mahallelerden mevcut idi. Bu durumdan genellikle ehir civarna yerleen yeni etnik ve dini unsurlarn geliine bal nfus hareketleri olduu grlmektedir. Kaleler ve Surlar: Kale: Halebte kale, ehir surlarnn her iki yanna uzanyordu. ehrin yerleim alann iinde, 49 m yksekliinde oval bir tepenin zerinde kurulmutur. Bu tepenin st alan 370x375 m ebatndadr. evresi derin bir hendekle sarl olan kalenin yapm Asur ve Hitit dnemine kadar uzanr. Ortaaa ulaan halinin ise Selefki Krall dneminde ciddi bir ekilde yeniden gzden geirildii anlalmaktadr.

101

Mslmanlarn Halebi fethettikleri srada ehir surlar ve kale ciddi bir ekilde tamire muhta durumda idi. Bu nedenle Ebu Ubeydeden balayarak hemen her dnemdeki Mslman yneticiler tarafndan tamirat yaplmtr. Konumu itibari ile Bizans-Sasani, slam-Bizans, Fatmi-Abbasi mcadelelerinin kesiim noktasnda bulunan Haleb ve kalesi bu mcadelelerden dikkate deer ekilde etkileniyordu. 565 (1170) senesinde yaanan deprem kale surlarn etkiledii iin bat tarafndaki burlar da Nureddin tarafndan tamir ettirilmitir. Yine bu dnemde kalede bulunan Makam- brahim onarld gibi burada bir de medrese kurulmutur. Kale, idare makamn iinde bulundurmas hasebiyle nemli bir greve sahip idi. Hkmdarn veya ehir valisinin saray onun iinde bulunmaktayd. Hkmdarn saray kalede yer alyor, dier yneticilerin daireleri de onun etrafnda toplanyordu. Ayrca kalede, camii, medrese, hamam ve bir de kilise bulunuyordu. Btn bunlar sosyal hayatn gerekli kld yaplar olup kalede sivil hayatn da bulunduuna iaret ediyorsa da aslnda kale, ynetimin arlk kazand bir merkez olarak addedilmelidir1. Haleb kalesi hakknda Evliya elebi mehur Seyehatnamesinde unlar kaydetmektedir: Evvela i kale var. Bunun etrafndaki byk varou kuatm, onar Mekke zira enli duvardr. Antakya kapsndan Sultan Ebubekir kulesi kesine kadar 500 admdr. Buradan yoku yukar Kire kapsna kadar 500 adm, 13 kuledir. Bu

Krkl, Emin, Seluklular Dneminde Haleb, Doktora Tezi, s.114-122

102

kapdan ieri girecek yerde sol kule zindan, katil ve borlular zindandr. Kire kaps kbleye bakar. Buradan am kapsna kadar 800 adm ve be kuledir. Bu kule kapsnn sol tarafnda El melikl Eref Ebnnasr bin Sinan Halladallahu mlkehu bihamd ve alihi yazldr. Her kulede, hangi padiah tarafndan yapldna dair tarihler yazldr. kalenin ykseklii 30 arndr. Etraf 600 adm olup, hendei 100 admdr. Baz katilleri ve fahieleri bu hendee atarlar. i tamamen sazlktr. eit eit balklar vardr. Hendek kenarnda ceylanlar, yabani koyunlar, keiler sr ile gezer. Dizdar, kei veya koyun lazm olunca urun kapdan kp bunlar avlar. Dizdar dar kamaz. karsa katlederler. Meerki paalar, beyaz buyruldu ile davet ederler. kalenin kbleye bakan bir kapdan baka kaps yoktur. Bu kap kanatlar kafesli demir kapdr. Bu kapdan ieride, yoku yukar kat demir kapy da geip sanda 80 kula bir kuyu vardr. Buraya yakn Hzr makam vardr. Buradan i kale evleri gelir. Burada Hazreti brahim Aleyhisselam Camii vardr. Kaps zerinde (El Melikssalih bin Nureddin Eblfeth smail bin Mahmud bin Kasm yasir Emirlm'minin fi sene) yazldr. Avlusu baheliktir. Dier yerleri mermer delidir. Sa tarafnda Hazreti brahim nice sene ibadet etmitir. Burada drt ke bir tekne olup ineini oraya sap geinirdi. Yourt ve peynir yapmak Hazreti brahim'den kalmtr. Haleb (St samaa derler), ehb (beyaz demektir). Onun iin Halebehba derler. Yukar doru bir byk camii, 20 dkkan, bir hamam vardr. ve d Haleb'te 72 mahalle vardr. Nusayri ve Yakubi ve Ermenidir. . mahallesi Mslman mahallesidir2.

Evliya elebi, Seyahatname, stanbul, 1996, C. 8-9-10. Evliya elebinin

Seyehatnamesinde Halebi tasvir eden blmlerin bazlar mellfin yaad yzyla

103

Haleb kalesinin ve Halebin 12. Yzyln sonlarna doru olan durumunu ise bn-i Cbeyr bu yllarda blgeye yapt ziyaretlerin sonunda kaleme ald eseri Endlsten Kutsal Topraklara adl eserinde yle anlatmaktadr: nemli ve nl bir kenttir. Buray elde etmek iin yanp kavrulan nice sultan gelmi gemitir. Nice savalar yaplm, nice arpmalar yaanmtr. Bir benzeri bulunmayan olduka yksek, teslim alnmas ve ele geirilmesi imkansz bir kalesi vardr. Byk bir stun ve yerden yksek yuvarlak bir masa gibidir. Simetrik ve orantl yontulmu talardan yaplmtr. ok eskiden yaplm olmasna ramen hala yenidir. Uzun yllar ayakta kalm, nice havas ve avam eskitmitir. Onlardan kalan evler, binalar ayakta. Ya peki bunlar diken ve iinde oturanlar nerede? Saltanatlarn merkezi hala ayakta Hamdan oullarnn emirleri ile airleri imdi nerede? Hepsi yok oldu gitti ama Haleb hala ayakta. Ah Haleb ah! Kimbilir ka sultan eskitti ve buradan kimler geldi kimler geti? Bu kaleyi kymetli klan bir baka neden de sylentiye gre burann ok eskiden brahim peygamberin koyunlarn ile snd ve stlerini sap sadaka olarak datt bir tepe olmasdr. Bundan dolay buraya Haleb (st sad) denmi. Dorusunu Allah bilir. Burada kutsal bir ziyaret yeri bulunmaktadr. nsanlar gelir ve bereketini umarak burada namaz klarlar. Kaleleri dayankl klan artlara ek olarak ayr bir zellii de iinden su kyor olmasdr. ki kuyusu vardr. Her ikisi de kaynak olup asla susuzluk korkusu yaanmaz. Uzun sre yiyecek sknts ekilmez. aitken bir ksm betimlemeler mellifin yaad an ncesine aittir. nceki deiikliklerle birlikte oluan yenilikleri mellifin eserinde mukayeseli olara grme ansmz vardr.

104

Kuyularn kente bakan tarafn salam iki taraf evrelemektedir. Onlardan daha aada ise derinlii gzle llemeyen ve iinden su kan bir hendek vardr. Bu kalenin salamln ve gzelliini nitelemeye kalemin gc yetmez. Kulelerde yksek odalar ve komuta merkezleri mevcut. Kent ok byk ve planldr. arlar geni, byk ve uzunlamasna birbirine bitiiktir. arnn zeri tahtalarla kapatldndan esnaf glgede yaar. Her bir arsnn gzellii gz kamatrr ve kii aknlktan bakakalr. Gzel ve temiz bir baheyi andran kent merkezi byk bir camii ile evrilmitir. Orada oturan kii gllk glistanlk bile olsa baka bir manzara grmeyi arzulamaz. Dkkanlarn ou ok gzel ilenmi aalardan yaplmadr. Haleb grkemli bir kenttir ve hilafet merkezi olmaya layktr. Dndaki tek gzellik kuzeyinden gneyine doru akan ve kentin evresindeki d mahalleyi yarp geen aydr3. 12 ve 13. yzyllar Hal Seferlerinin youn olarak yaand dnemler olmutur. Halebin, Kuds gzergahnda olmas da ister istemez bu sefelerden kalenin ve ehrin etkilenmesine yol amtr. madeddin Zengi, (1127-1146) ve olu Nureddin Zengi (1146-1173) tarafndan yaplan almalarla bu sefelerin genilemesi durdurulmu ve Haleb Hallarn eline geememitir. madeddin Zengi ve olu iyi

bni-

Cbeyr,

Endlsten

Kutsal

Topraklara,

ev.

smail

Gler,

stanbul,2003,s.184-187. Gerek ad; Ebul'l Hseyn Muhammed bni Ahmed bni Cbeyr El-Kinani olan bu mellif Ortaada yaam nl air ve yazar olarak tannmaktadr. 12. Yzyln son eyreinde balatt seyahatinde Halebte 1183 ylnda bulunduu bilinmektedir. Yaklak olarak ve aralklarla 40 yla yaylan seyahatleri ve hac gezileri 1217 ylndaki vefat ile son bulmutur.

105

birer politikac ve iyi birer askerdiler. Kendilerini cihat anlayna vermiler ve Frat ile Nil arasnda yaayan btn Mslmanlar birletirme ideallerine sahiptiler4. Haleb Kalesi, Hal Seferleri esnasnda baz nl kiiler iin hapishane olarak da bilinmektedir. rnein Urfa Kontu, imparator Joscelin II (burada lmtr), Renauld de Chatillon ve Kuds kral Baldwin II (kalede 2 yl tutuklu kalmtr) bunlar arasndadr. Nureddin zamannda ilk defa olarak Dmak ve Haleb bir ynetim altnda toplanmtr. Her iki ehri gelitirmek iin Nureddin Zengi olaanst gayret sarfetmitir. Haleb kalesini glendirmitir. Arap kaynaklarnn belirttiine gre tuladan yksek bir duvar ina ettirmitir. Ayrca Nureddin Zengi kale iine Altn Saray ve Yeil Hipodrom ina ettirmitir. Mirdasilerden kalma iki camiiyi de restore ettirmitir. brahim Camiine de ahap oyma bir mihrap yaptrmtr. Ancak ne yazk ki bu deerli mihrap Fransz gali srasnda zarar grmve ortadan kaybolmutur5. Eyyubiler dneminde kalenin nemi olduka artmtr. zellikle Melik Zahir Gazi (1186-1216) zamannda kale olduka hareketli dnemler yaamtr. Sultan Gazi kaleyi glendirmi ve ve zellikle de kalenin kuzeyine Hal istilalarna karn

Julia Gonella, The Citadel of Aleppo, Switzerland, 2008, s. 15 Gonella, a.g.e, s. 15; Ayrca bkz. J. Gonella, The Citadel of Aleppo: Recent

Studies, Muslim Military Architecture in Greater Syria, From the Coming of Islam to the Ottoman Period, Edited by: Hugh Kennedy, Netherland, 2006, s.165175

106

takviyede bulunmutur. Sultan Gazi, yalnzca Hal Seferleri iin deil, rakipleri ve amcas Melik el-Adil iin de kaleyi glendirmek zorunda kalmtr. lk balarda Sultan Melik Gazinin plan kaleyi komple yeniden ina etmek eklinde olmutur. Ayrca yeni kaplar da eklemek istemitir. Yeni ina edilecek duvar eskisinin hizasnda ve eit kenarlar olmayan dikdrtgen eklinde dnlmtr. Sultan Gazi daha sonradan bu fikrini deitirmitir. Eski kaleye ait duvar gney ve dou ynlerinde geniletme karar almtr. Sultan Gazi, duvarlar glendirmi, da bakan yzeyi dzletirmi ve en nemlisi de giriteki eimli blmeleri tala kaplatmtr. Sultan Zahir Gazinin olu Melik el-Aziz, bir ksm duvarlar yenilemi ve glendirmitir. Ancak Mool istilas srasnda Moollarn ehri zaptetmelerinden bu glendirmenin yeteri kadar olmad anlalmaktadr. Bunun yannda son Eyyubi yneticisi Nasr el-Yusuf II tarafndan kale iin baz almalarn yapld bilinmekte fakat detaylar hakknda fazla bir ey bilinmemektedir6.

Surlar: Sonradan fethedilen slam ehirlerinin surlar genellikle Roma dneminden kalmadr. Bu surlar Dmakta 1500x900 m, Kudste 1100x900 m, Halebte ise 1000x950 m.dir. Bu ehirlerin surlarnda yedi tane kap vardr. Kaplarn yaplmasnda Helenistik dnemin ana caddeleri nemli role sahiptir.

Julia Gonella, The Citadel of Aleppo, Switzerland, 2008, s.17-19

107

Haleb, Selefki Krall ve Bizans dneminde olduu gibi slam hakimiyeti dneminde de bir hudut ehri idi. Her zaman nemli bir savunma hatt olarak grlen ehir surlarnn gl bir ekilde salamlatrlmas gerekiyordu. Bu durumun icab olarak Helenistik dnemden balayarak ehre hakim olan her siyasi oluumun izlerini ehir surlarnda grmek mmkndr. Halebte surlarn ilk defa ne zaman yapldn sylemek zordur. Halebe hakim olarak Hamdaniler Devletini kuran Seyfddevlenin Bizans ile giritii mcadele surlar da etkilemitir. Nitekim Seyfddevlenin askeri harekatlarna bir cevap olmak zere Nikephor Phokas idaresindeki Bizans kuvvetleri 351 senesi Zilkade aynda (Aralk 962) Halebi kuattklar zaman surlar ciddi bir ekilde ypratmlard. Seyfddevle 353 (964) senesinde surlarn tamiri ile ilgilenmitir. Seluklu hakimiyeti dnemine ait olarak Aksungur ve madddin Zenginin eitli onarmlar yaptklarn biliniyorsa da mahiyeti hakknda detayl bilgi elde mevcut deldir. Ancak, Zengiler dnemindeki surun geliiminin esas olarak Kinnesrin-Antakiyye-Cinan-Fera ve Nasr kaplarnn bulunduu hat zerinde olduunu gstermektedir7. Nureddin, ehrin surlarn tamamen tamir ettirmitir. Eski Suriye inaatndan kalan ksm bir depremde yklm olduu iin onlar yeniden ina ettirmitir. n duvar ve hatta belki de asl surun byk bir ksm bu yeniden yaplma esnasnda yapld. slam ehirlerinin en mkemmel surlarndan birisi budur. ehrin gsterili kaps hakiki bir sanat eseri olarak durmaktadr. Haleb dndaki slam ehirlerinde bu kadar mkemmel ve iyi allm bir kale kapsna rastlamak zordur. Nureddin

Krkl, a.g.e., s. 114-122

108

Zengi i kalede de ciddi tadilata gitmitir. Duvarlar, i kaledeki camiileri yeniden yaptrd. Dolma toprak zerine bir at meydan kurdurdu. Eski sarayn temelleri zerine kendi Altn Sarayn yaptrd. Olu, i kalenin btn kaplarn gzelletirdii gibi etrafna bir bahe yaptrd. Btn idare daireleri, merasim binalar, hkmete ait saray ve levazm i kale ierisinde yer almaktayd8.

ehir Kaplar Bab- Kinnesrin: Buradan Kinnesrin ynne kld iin bu isimle anlmtr. ehrin gneyinde bulunan bu kapnn yapm ile Seyfddevle Hamdan arasnda bir ba kurulabilir. Eyyubilerden el-Melikn-Nasr Yusuf (1254) zamannda tamir ettirilmitir.Bab- Kinnesrin ilk olarak Seyfddevle tarafndan yaplm, daha sonra da 1256 ylnda Melik Nasr Yusuf II tarafndan restore edilmitir. Melik Nasr Yusuf gneybat ynndeki ksmda yer alan ve Kinnesrin ile Antakya arasnda kalan duvar yenilemitir. Kinnesrin kapsnn mimarisinde eit uzunlukta olmayan iki kule dikkat ekmektedir. Batdaki kule 18 m uzunluundadr. Bu kule, douda yer alan 26 m uzunluundaki kuleyi savunmak ve bu kuleye girmek iin kullanlmtr. Eyyubilerin yapt kap, uzun ve blmeli bir salonla ve ortada yer alan bir odayla birlemektedir. Bu oda, baka bir odaya almaktadr ki bu ikinci odann yer alt balants vardr. Bu gizli geit, ehrin bat yakasndaki kapya bir koridorla ulamaktadr. Bu ksmlardan geen birisi ehre ulaabilir. Planda odalar art arda dizilmitir. Odalar kare eklindedir. Ortada bir boluk vardr. Bu bolukta su kuyusu,
8

Orhan Aslanapa, Trk Sanat I, Ankara, s.99-101

109

sarn ile un, ya depolama ksm vs. yer almaktadr. Bat yakas tamamen tahrip olmutur9. Bab- Antakiyye ehrin en eski kaplarndan birisidir. Bu kapdan Antakya ynne hareket edilmekteydi. Halebi ilk fetheden slam ordusu da ehre bu kapdan girmitir. Fatmiler ve Zengi dneminde onarlmtr. Eyyubiler dneminde byk bir bur yaptrlmtr. Babul Yehud (Babun-Nasr) ehrin kuzeyinde yer alan bu kap Yahudi Mahallesi ile onlarn mezarlklar arasnda giri k salayan bir konumda bulunmaktayd. Eyyubi hkmdar elMelikz-Zahir bu kapnn adn Babun-Nasr olarak yenilemitir. Babul Irak Irak ynne klan bu kap bir dnem Babun Niri olarak anlmtr. ehrin gneydou cephesinde bulunan bu kapdan Niyreb ynne klmakta idi. Bu kapnn ald blgede Nureddin zamannda bir Trkmen mahallesi var idi. Babul-Cinan ehrin kuzeybatsnda Bab- Antakiyyenin yukar ksmnda yer alan kapdr.

Yasser Tabbaa, Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo, The

Pennsylvania State University Press, 1997,s. 21.

110

Babul Ferec 1170 depreminden sonra Nureddin tarafndan tamir ettirilen kapdr. Bab- Bankusa ehrin kuzeydousunda ynnde yer alan bu kap ayn adla anlan byk bir kye almaktayd10.

B. Mahalleler Halebte yer alan ikamet blgeleri byk lde dini ve etnik gruplamalar neticesinde olumu ve buna gre de isimlendirilmitir. Yahudi Mahallesi, Trkmen Mahallesi ve Krt Mahallesi bunlar arasnda saylabilir. XII. yzylda yaanan Hal seferleri neticesinde ehir byk lde g ald gibi Zengiler ve Eyyubiler dneminde ynetim tarafndan Trkmenlerin yerleimi ile yeni mahalleler olumu ve ehir hzla bymtr. Kaynaklarda 39 tanesi sur iinde, 14 tanesi de sur dnda olmak zere toplam 53 mahalle ismi zikredilir. Bu mahallelerden bir ksmnn Eyyubi ve Memluk hakimiyeti dneninde kurulmu olduklar veya isim deiikliine uradklar anlalmaktadr. Sur iindeki mahallelere rnek olarak aadaki baz mahalleler saylabilir:

10

Krkl, a.g.e., s.123-126. Ayrca bkz., E.J. Brills First Encyloapedia of Islam,

Halab, Edited by. M. Th. HOUTSMA and others, 1987, s. 234; Yasser Tabbaa, Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo, The Pennsylvania State University Press, USA, 1997, s. 22.

111

Kale Alt Mahallesi Devlete ait idare merkezleri ve iplikiler ars daha sonraki dnemlerde yaptrlan Hangah ve Sultaniye Medresesi bu mahallede yer almakta idi. sminden kalenin alt tarafnda bulunduu anlalan bu mahalle ve buradaki yaplar daha sonradan ypranmtr. Babul Makam Mahallesi Makam- brahime gidilen kapnn yer ald mahalledir. Trkmen Mahallesi Sur iindeki kalan bu mahallenin sakinlerini Nureddin tarafndan ehre kondurulan Trkmenler oluturuyordu. Kalenin gneyinde Babul-Irak, yaknlarnda Nuriye Medresesi de bulunuyordu. el-Havarine Mahallesi Kuma aartclar veya uncular gibi ticari faaliyetlerde bulunanlarn yer ald mahalledir. el-Yehud Mahallesi Halebteki Yahudi Cemaatinin oturduu mahalledir. ehrin kuzeyindedir. Sahat- Biza Mahallesi Doan ve dier av hayvanlarn satan tccarlarn kmelendii mahalledir. Bab- Kinnesrin yaknlarnda olup burada da Trkmenler iin yerleim birimleri vardr.

112

Sur dndaki mahallelere de aadaki mahalleleri rnek verebiliriz: el-Makam Mahallesi Hz. brahim Makamnn bulunduu yerdedir. Hatta sur iindeki BabulMakam Mahallesinin karsnda olduunu sylenebilir. el-Ekrat Mahallesi Krt nfusunun younlukta olduu mahalledir. Bu mahallenin blgeye Trkmenlerin gelmesi ile ayn dnemde olutuunu tahmin edilmektedir. en-Nasara Mahallesi Adndan Hristiyan mahallesi olduu anlalmaktadr. Ancak Hristiyanlarn teden beri surun dnda ikamet ettiklerine dair kesin bir delil yoktur. Bu durum onlarn zamanla surun dna kmak zorunda kaldklarna iaret eder. es-Sadla Mahallesi ehrin kuzey cephedinde kalan bu mahalle Sehliyye Mahallesi yaknlarnda olup, talar ve deri atlyeleri gibi sala uygun olmayan i yerlerinin bir ksm bu mahallede yer almaktayd. el-Halbe Mahallesi ehrin bat ynnde olup sur dndar. Seyfddevle zamannda buras Halebe bal yerleim birimi idi. O zamandan kalma burada birok kk vardr11.

11

Emin Krkl, Seluklular Dneminde Halep, Baslmam Doktora Tezi, Frat

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Elaz, 1999, s.106-114

113

C. Mimari Eserler Medreseler12 Halebte medreselerin youn olarak ald ve faaliyet gsterdii dnem Zengilerden sonraki dnemdir. Nureddin Zengi Snnilii canlandrmak iin byk bir gayret gstermitir. Nureddin Zengi, slamiyeti medreseler kurmak, ilim messeseleri yapmak, alimleri himaye etmekle geniletmi ve kitlelerin slamiyet hakknda daha yaygn ve salkl bilgiler edinmesini amalamtr. Onun iilie kar mcadele kurumlar olarak kurduu medreselerin benzerleri sonradan Eyyubiler Msrda kurmulardr. Medrese inaat bir taraftan iilie, dier taraftan Suriyede yerlemeye alan Hristiyanla kar mcadele amacyla yaplyordu. Halebte ilk medrese iilere kar alan mcadele zerine 1122de kurulmutur. Otuz sene kadar yeni medrese ve byk apl eitim kurumlar ve binalar yaplmad. Fakat 1149dan itibaren Nureddin Zengi, Ehl-i snnet mezhebine ait ilimlerin tedrisini, bilhassa Hanefilii yaygnlatrd. Bu maksatla Hanefi fkhn okutacak ve yayacak alt kadar medrese yaptrd. Bunlar, Iraktan getirttii alimlerin

12

Halebte bulunan medreselere dair, Ankara nv. DTCFde bulunan Prof. Dr. ler

BULDUKun notlarndan u bilgileri aktarmamz faideli olacaktr: Haleb Evkaf Defterinde Halebde zengin medrese ve vakflar bulunduu grlmektedir. Tesbit ettiimiz kadaryla Halebte kaytl 30 medrese ve onlara tahsis edilen 450 bin akaya yakn gelir bulunmaktadr. Bu medreselerin nemli bir blm Osmanl hakimiyeti ncesine aittir.

114

idaresine teslim etti. Gelen bu alimlerden bazlar zamann hakikaten mehur ahsiyetleri idi. Zenginin emirleri de yaplan bu medreselerin numunesini taklit ettiler ve lkenin her yerine medreseleri yaygnlatrmak istediler. O derece ki 5-10 sene sonra Halebte 16-17 tane byk apl eitim kurumu bulunuyordu. Bunlardan her birinin mderrislerinin ve memurlarnn maan, talebe ve bina ihtiyacn temine mahsus zengin vakflar vard. Bu yzyllarda medrese olarak kurulan binalarn tamamna yakn ayn minval zere yaplyordu. Yalnz, zenginlerin kurduklar medrese mimarilerinin duvarlarnn kaln ve kuvvetli olmasyla gzellikten ziyade salaml ne kmaktadr. Bu medreselerin yannda Dar-el hadis, Dar-el Kura, Dar-el Huffaz gibi eitim retim vazifesini gren orta tahsil derecesinde dier ilim messeleri ve ilk mektepler de yaplmakta idi. Haleb ve civarnn ilmi inaat Msr ve Anadolu ile yarr gibiydi. Medreselerden baka ehirde hankahlar, zaviyeler yani tasavvuf dergahlar da yaplmtr. Haleb, birok tarikatn ykseldii ve taraftar bulduu, byk mutasavvflarn getii ve yerletii bir ehir haline geldi. Btn zaviyeler fukara yurtlar vazifesini gryordu. Zengiler zamannda camii mimarisinde gze arpan bir yenilik olmamtr. am Emeviye Camii plan kuvvetli bir gelenek halinde daha sonra yaplan camiilerde etkisini gstermitir. Sleyman bin Abdlmelik tarafndan kardei Velidin, amdaki Camii kadar zengin, gsterili, ona rekabet halinde yaptrlan Haleb Ulu Camii, yangn ve deprem yznden yklmt. Nureddin Zenginin mimariye getirdii dikkate deer yenilik medreselerde olmutur. Onun Suriyenin eitli ehirlerinde (Menbic, Haleb, Hms, am, Baalbek,

115

Rahbe vs.) yaptrd medreseler kaln duvarlar, sade mimarileri ile gsteriten uzak, kullanl yaplardr. Bunlar, ilim ve kltr yolu ile Snnilii yaygn hale getirmi, ayn zamanda Suriyede yerlemeye alan Hristiyanla kar birer kale grevi grmtr. Kaynaklara gre Halebte, Nureddin Zengiden nce bir medrese yaptrlmtr. Mardin Artuklularndan Necmedidn lgazi bin Artukun vekili 502-516 (1108-1122) Sleyman bin Abdlcebbar 1122de Zccaciye adl ilk medreseyi yaptrd. Fakat o zaman ok fazla olan iiler bunu dmanca karladklarndan gndz yaptklarn gece bozuyorlard. Suriyedeki bu ilk medresenin ekli hakknda hi bilgi yoktur. Halebte XII. yzyldan iki medrese kalmtr. Bunlardan 564 (1168) tarihli Han el-Tutun medresesi Hanefiler iin ina edilmitir ki halen ok haraptr. Gneyde kemerle avluya alan dikdrtgen biimindeki camii, ortada apraz, yanlarda beik tonozla rtl ise de bu rtler sonradandr. Halebte ikinci medrese Nureddin Zengi zamannda Haleb valisi olan Cemaleddin adbaht tarafndan (589) 1193te yine Hanefiler iin yaptrlan Medreset el-Maruf veya asl ad ile Bahtiye medresesidir. Kuzeyde tek eyvan vardr. Bunun dousundan kk trbeye bir geit almaktadr. Gneyde kemerle avluya alan dikdrtgen camii, ortada kubbe ve yanlarda ksa tonozlarla rtldr. Burada Halebin mermer ve porfirden en gsterili mihraplarndan biri vardr. Halebte Mehed el-Hseyinde 569 (1174) ve 596 (1199) tarihleri arasnda yaplm, sonradan tahrip edilen dier mermer ve porfir ilemeli mihrapla birlikte bu eit mihrap ekilleri, Zengiler iin karakteristik olmu, sonradan Konya Seluklu

116

mimarisinde, ta ssleme olarak, Konya Alaaddin Camii ve Karatay Medresesi kaplarnda deerlendirilmitir13. Suriyede kaim olan en eski medrese am Atabegleri zamannda Hanefi mezhebi iin 1136 ylnda Bosra Valisi Gmtekin adnda Bosrada ina edilen medresedir. Bu binada kapal medrese plan emas denenmitir. Medrese ortada kubbeli bir hacme alan drt eyvan ve kelerde odalara btnlenir. Kubbe dnda yap dz tavan ile rlmtr. Nureddin Mahmudun 1150 ylnda Hallaviye Medresesini atn

gryoruz. Alaaddin el-Kasaninin mderris olduu bu byk Hanefi medresesinde Sadreddin el-Konevi ve Mevlana Celaleddin-i Rumi de okumutur. Daha sonra Nferiye Medresesi, Esediye Medresesi, Mukaddemiye Medresesi, Haddadiye Medresesi retime balamtr. Nureddin Mahmud, 1153 ylnda afiilerin reisi olan erefddin b. Ebi Asrunu Sincardan Halebe arm, onun ders vermesi iin Haleb, Dmak, Hms, Baalbek ve Menbite medreseler ina ettirmitir. Bunlara ilave olarak Nureddin Mahmud, Haleb ve Dmak camiilerinde hadis okutmak, Maliki ve Hanbeli mezheplerine Fkh okutmak iin zaviyeler vakfetmitir. Emevilerin, yklm olan Haleb Ulu Camii Nureddin Mahmud tarafndan yenilenmi, bunun ta ilemeli kare minaresi daha nce Melikah ve Tutu zamannda yaplmtr14. (1090-1094)

13

Orhan Aslanapa, Trk Sanat I, Ankara, s.99-101 Mustafa Eilmez, Musul ve Haleb Atabeyi Nureddin Mahmud, Trkler, C.4, s.

14

833

117

Nureddin Zengi, seferlerden elde ettii ganimetleri ve servetini devletinin imarna harcam, am, Hms, Hama, Haleb ve Balbekte camiiler, medreseler, hastaneler, kervansaraylar yaptrmtr. Devrinde kurulan 42 medresenin hemen hemen yars Nureddin Zengiye aittir15. Zengi Dnemine ait medreselerden bazlar unlardr: Zccaciye Medresesi: Halebte yaplan ilk medrese olma zelliine sahip olup cam eya satclar arsnda bulunduu iin bu isimle zikredilmitir. Haleb hakimi Artuklu Bedrddevle Sleyman b. Abdlcebbar tarafndan yaptrlmtr. madeddin Zengi, babas Aksungurun Karanbiya Mehedinde bulunan naan bu medresenin kuzeyine yaptrd trbeye tayarak amir kynn gelirini bu medreseye vakfetti16. bnl Adim bu medrese hakknda unu kaydetmektedir: Emirlerin melikinin gc ve cihan pehlivan olan madddin Zengi, babas iin bir medrese (Zccaciyye medresesini kasdediyor) ina ile buraya eyh'l-ecell el-Fakih el-mam Ebu Talib b. el-Acemi'yi tayin etti. Bu medreseye yllk geliri 1000 dinar olan iki iftlik vakfettikten baka yanna esiz ve gzel binalar da ina etti. Babasnn kemiklerini buraya nakletti. Ben tavsife smayan bu medrese ve mtemilatn h. 527 ylnda grmtm; o zaman henz yapm bitmemiti. Zengi,
15

Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, Redaktr: Hakk Dursun Yldz,

C. 14, s 240-241
16

Krkl, a.g.e., s.138

118

babasnn kabrini, mescid binasnn kuzey karsna yaptrd ve oraya bir su kanal atrp ortasn aalandrmak suretiyle, Ebu Hanife'nin - Tanr ondan raz olsunkabrine benzetti17.

Halaviye Medresesi: Nureddin tarafndan kurulmu, Hanefi medresesidir. mporatie Helene tarafndan yaptrlan kilisenin yerine yaplmtr. Halebe hakim olan Nureddin, burada tadilatta bulunarak buray medrese olarak vakfetmitir. bn-i eddad bu medreseyi talebelerin okluu ve ilim dzeyi bakmndan medreselerin en by olarak tavsif eder18. Bu medrese 5. yzylda Bizans kilisesi olarak kurulu, 1123 ylnda camiiye evrilmitir.
17

Ali Sevim, Bugyet't-taleb fi Tarih-i Haleb'e Gre Emir Ak-Sungur,

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/796/10189.pdf
18

Krkl, a.g.e., s. 140; E.J. Brills First Encyloapedia of Islam, Halab, s.237

Bu medresede Alauddin el-Kasani (587/1191)de ders vermitir. Alauddin Ebu Bekir b. Mesud b. Ahmed el-Kasani, Orta Asyada Fergana blgesinde, Seyhun nehrinin kuzeyinde yer alan Kasanda dodu. 10 Recep 587/3 Austos 1191 ylnda Halebte vefat etti. Melikl Ulema sfatyla anlan Kasani, Buharada Aladdin Muhammed b. Ebi Ahmed es-Semerkandiden tefsir, hadis, fkh, usul ve furu dersleri ald. Hocas Alaeddin es-Semerkandinin Tuhfetl Fukaha isimli kitabna Bedaius-Sanai adl bir erh yazan Kasani, bundan ok memnun kalan hocasnn kz ile evlenir. Sultan tarafndan Halaviyye medresesinin mderrisliine tayin edildi. Ayn zamanda medresenin bitiiindeki zaviyede hadis dersleri verdi. Hayatnn sonuna kadar Halaviye medresesinde ders verdi. Bkz. Bedrettin Basuuy,

119

Nuriyye/Niffariye Medresesi: Nureddin Mahmud Zengi tarafndan afii Medresesi olarak yaptrlmtr. 1149 ylnda kurulmutur. Babul Irak tarafndan Trkmen Mahallesi yaknlarnda yer alan bu medresenin ilk mderrisi Kutbeddin Mesud en-Nisaburidir19. Asruniyye Medresesi: Nureddin Mahmud tarafndan kurulan bu afii medresesi ehrin bat cephesinde idi. Medresenin kurulduu bina esasen Mirdasilerin veziri EbusSeryann kona idi. 1155 senesinde buray satn alan Nureddin kona medrese olarak deitirmi ve Sincarda bulunan erefddin Abdullah b. Ebu Asrunu davet ederek bu medreseye mderris olarak atamtr20.

Selahaddin-i Eyyubi Devrine lmi Faaliyetler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enst. stabul, 2006, s.82-83
19

Krkl, a.g.e., s. 141. Bu medresede Kutbuddin el-Nisaburi de ders vermitir.

Ebul Maali Masud b. Muhammed. 1111 ylnda Nisaburda dodu. 1183te Dmakta ld. Halebte el-Nuriyye ve el-Esediyye medreselerinde ders verdi. Zamannda afiileri nl fakihlerindendi. Nureddin ve Selahaddinden byk ilgi grd. Selahaddin iin el-Akide adl bir eser yazmt. Bkz. Ramazan een, Selahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti, s.285-290
20

Krkl, a.g.e., s. 142. Ayrca bkz., E.J. Brills First Encyloapedia of Islam,

Halab, Edited by. M. Th. HOUTSMA and others, 1987, s. 236

120

Mukaddemiye Medresesi: Mukaddemiye Medresesi Han el-Tutun sokanda bulunmaktadr. Medrese binasnn asl kilisedir. 1123 ylnda Kad bn Hassab zamannda camiiye dntrlmtr. Daha sonra da 1168 ylnda zzeddin Abdlmelik el-Mukaddam tarafndan medreseye dntrlmtr. Halebteki en eski medresedir. badet edilen ana bir blmeden ve bat tarafndaki odalardan olumaktadr21. adbaht Medresesi: El-adbahtiye Medresesi Eyyubiler devrine ait en eski medreselerden biridir ve gnmze de kalntlar ulamtr. Nureddin Zenginin klesi Cemaleddin adbaht tarafndan yaplmtr. (1193) Kalenin bat yakasndan 200 m ileridedir. Plan gen eklinde dizayn edilmi ve avlusu da ibadet edilen blmeyle kuzey cepheden evrelenmitir. Ayrca kuzeyinde geni bir eyvan ve dou tarafnda ok amal kullanlan blmeler vardr. Yapnn bat cephesi, medreseyi ynden evreleyen pazarn 19. Yzylda genilemesiyle beraber ortadan kalkmtr. Bunun dnda kalan ksmlar Kamiliye ve Firdevs medresesinin geleneksel planna uyumludur. Ayrca eyh Marufun trbesi de bu medresenin kuzeydou kesinde yer alan ibadet blmesinde bulunmaktadr22.

21

Terry Allen, "Madrasah al-Muqaddamiyah" In Ayyubid Architecture,

Occidental, CA: Solipsist Press, 2003 Ayrca bkz. http://www.soniC.net/~tallen/palmtree/ayyarch/ch2.htm#alep.mmuq

22

Yasser Tabbaa, Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo, The

Pennsylvania State University: The Pennsylvania State University Press, 1997, s.134.

121

uaybiye Medresesi uaybiye emesi ve medresesi 1150 ylnda Nureddin Zengi tarafndan yaplmtr. Bab- Antakiye tarafndadr. Kad uayb b. Ali Hassan ansna bir afii medresesi olarak kurulmutur. Yapnn ilk hali mer b. Hattab tarafndan camii olarak 636 da yaplmtr. Nureddin Zengi tarafndan Halaviye Medresesinden sonra kurulan ikinci medresedir. Yap, tarihi boyunca birok kez restorasyona tabi tutulmutur. Yapnn orijinalinde eme de vardr23. slam dnyasnda bu asrda kurulan medreselerde, ktphanenin medresenin tamamlayc bir blm haline geldii bilinmektedir. Bu bakmdan gerek Nureddin Zenginin gerekse de dier zevatn kurduklar medreselerde muhakkak ki bir miktar kitap bulunmaktayd. Ancak kaynaklardan bunlarn sadece birka zikredilmektedir. Nureddin Zengi Halebi ald zaman bu ehirde sadece bir medrese bulunmaktayd. Nureddin bu ehirde bir Hanefiler, de afiler iin medrese kurdu. Kaynaklar bu medreselerden Hanefi medresesinde Nurenddin Zenginin bir ktphane kurduunu nakletmektedirler. Zehebi, hkmdarn birok deerli kitap vakfettiini rivayet etmektedir. nl tarihi bn Asakirin rencilerinden Muhammed b. Ali b. Yasir el-Ceyyani elEndlsinin bir sre burada hafz- ktblk yapt bilinmektedir. Ebu Bekir erRaini, Muhammed b. arih (.1167), Ebu Bekir b. Ahmed ez-Zahir (. 1158) ve Ahmed Mahmud b. brahim bnl-Cevheri (.1245) gibi baz alimler kitaplarn bu ktphaneye vakfetmilerdir. bn eddadn devrinde (.1258) bu ktphane mevcut olmadna gre, Zehebinin yakld diye bahsettii on bin ciltlik ktphane bu
23

http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=9982

122

olabilir. Nureddin Zenginin amda 1167 ylnda kurmu olduu MedresetnNuriyyetil-Kbrada da bir ktphane mevcuttu. Nureddin Zengi, buraya da birok kitap vakfetmitir. Ayrca Zenginin amda kurduu hastanenin de bir ktphanesi bulunmaktayd24. Eyyubilerle birlikte Snnilik de Kahireye girmeye balamtr. Bu deiiklik neticesinde yeni bir yap tipi olan medreseler bu corafya da yava yava yaygnlk kazanmaya balamlardr. mam- afiinin mezar yannda da ilk medreseyi yaptran (1180) Selahaddin Eyyubi olmutur. Bu arada Melik Kamil tarafndan 1225 tarihinde yaptrlan Kamiliye medresesi de yok olup gitmitir. Yalnz bu yaplarn avlulu olduu, avlunun kenarnda bazen drt, ou zaman iki eyvanla talebe hcrelerinin bulunduu yazl kaynaklardan bilinmektedir. Bu bilgiyi Eyyubiler devrinde amda ve Halebte yaplm olan medreseler de kuvvetlendirmektedir. Genellikle basit ve byk bir sanat deerinden yoksun olan bu medreselerin ou gnmzde harap durumda ve tannmaz haldedir. Yalnz bunlarn arasnda amda bulunan Adiliye medresesi nispeten asli eklini muhafaza etmitir. Selahaddin Eyyubinin kardei Melik Adil Seyfeddin Ebu Bekr tarafndan amda 1223 ylnda yaptrlm olan bu medrese 1600 metrekarelik bir sahay kaplar. Plan, ortasnda vaktiyle bir adrvan bulunan avlu ile etrafndaki salon, eyvan ve hcre topluluundan ibarettir. Adiliye medresesinde dikkati eken taraf teknik

mkemmelliin yannda sadelie gsterilen titizliktir25.

24

Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, Redaktr: Hakk Dursun Yldz,

C. 14, s 240-241
25

Suut Kemal Yetkin, slam Mimarisi, Erzurum,1959, s. 262-263

123

Eyyubi medreseleri de plan anlay asndan Zengi medreselerine benzer eyvanl-avlulu yaplardr. Bunlarn ou Snni mezhepler iin yaplmtr. Baz medreselerde ise drt Snni mezhebe ait (Hanefi, afii, Maliki, Hanbeli) blmler bir arada yer alyordu. Sultan Salih Medresesi, (1241-43/44), Reyhaniye Medresesi (1180), erkeziye Medresesi (1211), Adiliye Medresesi (1223), zziye Medresesi (1224), Kamiliye Medresesi (225) gibi birok rnek Eyyubi medreselerinin geleneksel zellikleri srdrdn gstermektedir.26. Bu devirlerde sanat eserleri yalnzca tanmaz eserler olarak

dnlmemelindir. Byk abidelerin yannda tanabilir byklkte ve nitelikte kymetli eserlere ve ss eyalarna da rastlanmaktadr. Madeni eserlerin n plana kt devrin en nemli merkezi Musuldur. am ve Haleb de ne kan merkezler arasndadr. Eserlerin zerinde sanat isimlerine rastlanmaktadr. Bu ustalar ayn zamanda Anadoluda da almlardr. Eserler zerindeki bitkisel sslemeler, gnlk hayattan sahneler, taht, av, mzik, dans sahneleri, hayvan figrleri, geometrik sslemeler, yaz unsurlarnn dekoratif unsur olarak kulanlmas, baz farkllklar ve gelimelerle kayna ran blgesi maden sanatndan alr27. Yeni medreselerin ve dier mimari eserlerin inasnn yan sra Eyyubiler dneminde surlar kuvvetlendirildi. ok salam ve dayankl yeni duvarlar ykseldi. ark ehrinin en mkemmel savunma aralarna Halebte ve civarnda rastlamak mmkndr. Kuzey, bat, gney duvarlar yeniden yapld. Kalede bsbtn yeni bir
26

Yaar oruhlu, Trk slam Sanatnn ABCsi, stanbul, 2000, s. 68-69 oruhlu, a.g.e, s. 72

27

124

kap ald. Kinnasrin kaps diye tannan bu kap ark ehirlerinin en mkemmel kaps ve bir sanat abidesidir. Msr ve Anadolu mimarisinin btn ssleme unsurlar kullanlmtr. Douda eski duvar olduu gibi braklmtr. Fakat Nicephore Phocas burcundan istifade edilerek daha derinletirildi. nce tuladan, sonra tatan yeni bir duvar daha eklenmitir. Yeni savunma hatlar ve surlar evvelce mevcut olanlarla kyaslanmayacak kadar kuvvetli ve gsterili idi. Bugn bir ksm harap olmakla beraber ilk ekilleri hakknda fikir edinmek mmkndr. 13. Yzyl ortalarndan beri Haleb, her taraf yeni eserlerle dolmu ve btn ynleriyle mdafaa ve tahkim edilmi zengin bir slam ehri haline gelmiti. Eyyubiler devrinden kalma olan medreseler ve hankahlar yaklak 35 tanedir. Bu yaplar yapl tarzlar ve dzenleri bakmndan Zengiler zamannda yaplm olan binalar anmsatmktadr. Bu binalar her ne kadar ehrin ve evresinin dnce hayatna ettikleri hizmet ile dikkatleri ekmekteyseler de onlarn sayca ok olmas ehrin estetik manzarasna mhim bir etki yapmaktadr. avlular, mimarilerinin salaml ve vakurluu gze arpmaktadr. Malzemelerindeki ahenk fikri de n plana kmaktadr. Etrafndaki binalarn kitlesi ile darnn grltsnden uzak kalm olan bu binalar, ehrin hareketli yaamndan uzakta eitim ve retimle uramay ama edinen yerler olmulardr. Bunlardan en mehurlar Medreset el-Firdevs (Cennet Medresesi) ve II. Yusuf Hankah idi. Bu Cennet Medresesinin uzunlama kesitine bakldnda onun tamam ile Anadolu Seluklularnn Konya, Sivas ve Kayserideki medreseleri ayarnda ve grnmnde yaplm olduunu grlebilir. Binaya sol tarafndan st kubbeli ve pandantiflerle ykselen kk bir salondan girilir. Buradan binann ortasnda iki taraf hcrelerle evrili, ortas ak avluya ulalr. Avlunun sonunda ve ana girii
125

kapsnn tam karsnda byk eyvanl bir salon ve bu salonun arkasnda dier birtakm hcreler yer almaktadr. kinci Yusuf Hankah da ortasnda adrvan bulunan bir geni avlunun etrafna alm pek ok hcreden olumaktadr. Bunlardan kuzeye den ksmnda iki taraf yarm kubbe ile kuvvetlendirilmi bir kubbeli salon bulunmaktadr. Hankahn odalar ise bat ynne doru biraz daha belirgin ekilde uzanmakta olup bu ksmda ilehane ve dervilere ait birok zel ibadet yerleri yaplmtr28. Firdevs medresesinin hakknda dikkate ayan u bilgiler de yer almaktadr: Medrsetl-Firdevs, Bab el-Makamn gneybatsnda yer almaktadr. Konumundan dolay ehir duvarlarnn dnda yer almtr ve bamsz bir yap olarak kalmtr. Eyyubilere ait olan bu yap, sade bir yze sahiptir. 11 tane kubbesi vardr ki bu kubbelerin talar mat grnmdedir. Medresenin sahibi, sultan Melik Gazinin hanm ve 1236-1243 yllar arasnda Halebin yneticisi Dayfe Hatundur. Dayfe Hatun, Suriyenin mimari tarihinde nl bir yere sahiptir. ok sayda vakf tesis etmi ve buralara nemli lde gelir bahetmitir29. Medresenin drt girii olmasna ramen, bunlardan kullanlmaz durumdadr. Sadece dou ynnde yer alan ana kap giri olarak kullanlmaktadr. Ana giri, tipik Eyyubi mimarisini yanstmaktadr. Uzun ve dar oranlar ve 3 sra kubbeler bunlar arasndadr. Ana kap, dar bir koridorla avluya almaktadr. 3 geni

28

Hilmi Ziya lken, slam Sanat, stanbul, 1948, s. 209-210 http://www.archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2691

29

126

oda

ve

oturmaya

tahsis

edilmi

kk

birimler,

gen

ekilde

buray

evrelemektedir. Ayn zamanda kuzeyde geni bir eyvana sahiptir. Bizans ve Roma dnemine ait miraslar Eyyubilerin bu eserinde de muhafaza edilmitir. Gneyde yer alan ksm camii olarak kullanlmtr. Burann kesinde iki kubbe yer almaktadr ve btn kubbeler ayndr. Sadece mihrap ksmnda farkllk arz etmektedir. Farkl olan kubbenin 12 kk al yeri vardr. Mihrap ise saf beyaz mermerden yaplmtr. Geni eyvan/derslik, avlunun yanndadr ve avlunun dier tarafnda da namaz klnan blm yer almaktadr. Duvarlar, kitap depolamak iin er oyuk eklinde delinmitir. Bu eyvan ise yz kbleye bakan daha geni bir eyvan tarafndan evrelenmitir. Bugn bu eyvan, duvara bakmasna ramen, medresenin etrafnda youn ekilde yaplama olduundan duvara bakmaktadr Bu yapnn aslnda baheye ve geni avluya aldna inanlmaktadr30. Eyyubiler devrine ait mimari eserlerden biri de Dayfe Hatun Hangahdr. Tarihiler bu yapdan Farafra Hangah olarak da sz etmektedir. Kalenin kuzeyinde yer almaktadr. Grn olarak Firdevs Medresesine benzemektedir. Geni bir eyvana ve ibadet etme yerlerine sahiptir. Eyyubiler, askeri seferlerle Hallara kar srekli megul edilmesine karn slam mimarisine ve ssleme sanatlarna nemli katkda bulundular. Mimaride mukavemet ve dayankllk ifade eden salam ta yaplar en nemli zelliidir. En gzel rnei Haleb Kalesidir. Tarihi, slamiyet ncesine uzanr31.

30

http://www.archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2691 slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti, Editr: P.M. Holt, stanbul,1997, C.4, s. 266

31

127

Yemenden Diyarbekire kadar olduka geni bir corafyada hkm sren Eyyubiler devrinde medreseler artk bir eitim kurumu olarak devletin birok yerinde vard. Ortaa slam tarihindeki eitim sistemi dikkate alnacak olursa bu medreselerin hemen hepsinde ortalama byklkte bir ktphane olmas da gerekmektedir. Ancak kaynaklar byk koleksiyonlardan oluan ktphaneler hakknda bilgi verdiinden bu konudaki bilgiler sadece belli saydaki medrese ktphaneleri ile snrldr32. Eyyubiler devri eitim ve retim bakmndan slam tarihinin ne kan bir dnemini oluturur. Seluklular tarafndan Suriyede almaya balanan bu eitim kurumlar Nureddin Mahmud zamannda yaygn hale getirilmitir. Eyyubiler ile Msra, Hicaza, Yemene giren medreselerde afii, Hanefi, Hanbeli fkh okutuluyordu. Baz medreseler iki mezhebe gre retim yaparlard. Eyyubilerin sonlarnda ise Snni drt mezhep zere retim yapan medreseler ald. Medreselerin yan sra Darlhadis ve Darlkuran da vard. lkretim mahalle mektepleri kanalyla yrtlyor, matematik ve doa bilimleri ise genellikle zel derslerde yaplyordu. Bu devirde popler olan tp retimi daha ok hastanelerde zel dersler kanalyla veriliyordu. slam tarihinde tp retimi yapan medrese ilk defa bu dnemde Reisltbba, Mhezzebddin el-Dehvar (.628/1230) tarafndan kurulmutur. Medreselerdeki hoca ve talebeler devlet tarafndan koruma altna alnmt. Ayrca medreseler iin birok vakf tesis edilmiti. Eitim ve retim masraflarnn byk bir ksm bu vakflarca karlanyordu. Selahaddin devrinde Dmakta krkn zerinde, Haleb ve Kahirede on beerden fazla medrese mevcuttu.

32

Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 14. S. 233-237

128

Medreselerin yansra camiilerde tekke ve zaviyelerde de retim yaplyordu. Medreseler genellikle rencilerin barnd ve okuduu yerler olmulardr. Camiiler ise halka ak retimin yapld yerlerdi. Tp gibi pratik ve teknik bilgi gerektiren ilimler hastaneler ve tp medreselerinde retiliyor, hastanelerde yaplan

uygulamalarla da retim destekleniyordu. Bu devirde tp retiminde pratik bir hayli ilerlemiti. Tabip ve renciler toplu halde hastalar dolar, durumlar hakknda fikir al veriinde bulunurlard.33 Eyyubiler zamannda nemli medreselerden biri de Zahiriye Medresesidir.

Zahiriye Medresesi: Sultan Melik Zahir Gyaseddin Gazi Yusuf b. Eyyub tarafndan kurulmutur. Yapm 1213 ylnda tamamlanmtr. Yanlarna yneticiler ve komutanlar iin trbeler ina edilmitir. Bu yap kad Bahaeddin ebul-Muhassin Yusuf b. Rafi b. Tamime (bn eddad olarak da bilinir ki vezir olarak tayin edilmitir. Ayrca Sultann srda ve danmandr) ve erefeddin ebu Talib el-Acemiye (erefiye Medresesinin kurucusu) emanet edilmitir. lk olarak Ziyaeddin ebul-Maali Muhammed b. el-Hasan b. Asad b. Abdurrahman b. el-Acemi tarafndan ders verilmitir. bn hne bu yapnn biti tarihi olarak h.616 tarihini vermektedir. Ancak Sibt b. el-Acemi h.610 tarihini vermektedir. Medresede alanlar iin Zahir Gazi hayattayken cretleri aksatlmadan denmitir. Medrese ile ilgili vakf kitabesi yoktur. Ancak kitabeye Zahir Gazinin olu ihabeddin Turul Sultaniyeyi tamamladktan sonra rastlanmaktadr.
33

Ramazan een, Eyyubiler, Trkler, C.5, s. 72-73

129

Geni eyvan ve salon dou kanadnn merkezini kaplamaktadr. Bu kanadn gney ksmnda merdiven vardr. Merdiven, ne iin kullanld kesin olmayan odalara doru uzanmaktadr. Gney kesinde kare bir oda vardr ve iki kapya sahiptir. Bu oda ibadet hol ile bitiiktir. Kaplar da buraya balantldr. Bu oda kesin olmamakla birlikte trbe olabilir. Buna benzer dier bir oda da gney bat kesinde yer almaktadr ve benzeri ekilde eit byklkte iki yer alt trbesine almaktadr. Bat kanadnn kuzeye bakan ksmnn yars iki birime ayrlmtr. Her biri merkezi bir koridorla birbirinden ayrlmtr34. Sultaniye Medresesi: Sultaniye Medresesi, kalenin karsnda yer almaktadr. Melik Zahir Gazi tarafndan inasna balanm fakat Gazinin 613/1216 ylnda lmesi ile tamamlanamamtr. Yapm, Zahir Gazinin olu ihabeddin Turul zamanna sarkm ve bu melik zamannda 620/1223 ylnda ancak bitirilebilinmitir. Kad Bahaeddin eddad tarafndan alm ve ilk ders onun tarafndan 18 aban 620/122324 tarihinde verilmitir. bn-l Adimin belirttiine gre Melik Zahir Gazinin kabri, kaleden buradaki trbeye 1 aban 620/1223 tarihinde nakledilmitir35. Kamiliye Medresesi Zahiriye Medresesi ile ayn blgede yer almaktadr ancak ehre daha yakndr. Bab el-makam boyunca uzanmaktadr. Kaynaklara gre Melik el-Azizin

34

Allen, Terry."Madrasah al-Zahiriyah" In Ayyubid Architecture. Ayrca bkz:

http://www.soniC.net/~tallen/palmtree/ayyarch/ch8.htm#alep.firdaus
35

een, a.g.m., s.70-73

130

hanm Fatma Hatun tarafndan ina ettirilmitir. (1230) Ancak bu durum hakknda kesin bir ifade kullanmak zordur. Yapm tarihi ve yaptran hakknda kesin bir bilgiye sahip olunmamakla birilikte gl olaslkla Fatma Hatun tarafndan yapld kabul edilir. Yapnn plan adbahtiye Medresi ile benzemektedir. Medreselerin giri ksm ve ortada yer alan avlusu ile eyvan blm birbirlerini andrmaktadrlar. Dou ve bat kanadnda snf diyebileceimiz ksmlar mevcuttur. badet edilen blme, gney cephe ve kuzey cephe arasnda kalan iki geni kubbe arasna konulmu bir oda eklindedir. Fiziksel grnm Zahiriye Medresesine benzemekle beraber ondan daha sadedir. Medreselerin ve dier eitim kurumlarnn yaygnlamas neticesinde pek ok alim yetiti ve bunlar eitli konularda deerli eserler yazdlar. nce Suriyede oluan bu ortam Selahaddin ile Msra tand. Bu devirde toplum hayatnda hadisilerin ve fakihlerin nemli bir yeri vard. Bu alimler ve bir dereceye kadar da mutasavvflar kamuoyunun olumasnda nemli grevler stlenmilerdir. En ok rabet gren ilim dallar Kuran, hadis ve fkh olmutur. Eyyubiler dneminde tasavvuf da ok gelimi durumdadr. Baz tarikatlar bu devirde kurulmutur. Mutasavvflarn tertip ettii semalara Selahaddin Eyyubi ve Muzaferuddin Kkbrinin itirak ettii bilinmektedir. Nureddin Mahmud ve Selahaddin Eyyubi mutasavvflar himaye etmilerdir. Bu devride doudan ve batndan birok mutasavvf Eyyubi topraklarna gelmilerdir. Bu dneme damgasn vuran iki mehur filozof-mutasavvf ehabeddin el-Shreverdi ile Muhyiddin Arabidir36.

36

een, a.g.m., s. 72

131

Eyyubiler devrinde Arapa sahasnda eser veren pek ok alim yetimitir. Bunlarn en nemlileri bn Berri, el-Belati, Ebl Ymn el-Kindi, Abdullatif elBadadi ile bn Yaitir. Eyyubiler devri tarih ilmi bakmndan da ok olduka nemli bir dnem olmutur. Nureddin ve Selahaddin devirlerinde Suriyede balayan tarih ilmi alanndaki uyan zamanla Msra da tamutr. Bu dnemde siyasi tarih, biyografi, ilimler tarihi alanlarnda birbirinden kymetli eserler kaleme alnmtr. nemli tarihiler arasnda Ebl Kasm bn Asakir, same b. Munkz, Kadil-Fadl, madddin el-sfahani, zzeddin bn el-Esir, bn Hallikan, bn Adim gibi alimler vardr. bn Asakirin Tarihu Medineti Dmak ve bn Adimin Haleb Tarihi en gzel ehir tarihlerindendir. madddinin Haridetl-kasr, Yakut el-Hamevinin rad el-eribi ve bn Hallikann Vefeyat el-ayan ise slam biyografi edebiyatnn kymetli rneklerini oluturmaktadrlar. Eyyubiler devrinde yaayan rakiye felsefesinin kurucusu ve en byk temsilcisi Shreverdi el-Maktul Halebli fakihler tarafndan idama mahkum edilmi ve cezas Haleb kalesinde infaz edilmitir37. erefiye Medresesi: erefiye Medresesi Ulu Camiinin kuzeyinde yer almaktadr. Abdurrahim b. el-Acemi ve olu erefddin Abdurrahman tarafndan kurulmutur. Bu medrese iin 1242 ylnda bir vakf kurulmutur. Medrese gen bir yapya sahiptir. Bat tarafndan giri kapsnda detayl sslemeler vardr. Zemini 13.16x18.47 m

37

een, a.g.m., s.72-73

132

geniliindedir. Dou tarafndan dar bir eyvana sahiptir. Ayrca kuzey tarafnda ibadet mahalli vardr38. Camii ve Mescitler: Evliya elebi, Halebte yer alan camiiler hakknda u kaytlar tutmutur: En byk Camii (Ulu camii) olup uzunluu 400, enlilii 100 ayaktr. 64 stun zerine kemerdir. Mihrap kaps zerinde Sultan Kalavun tarafndan yapld yazldr. Camiinin on iki kaps vardr. Bu camiinin mihrabnn sol tarafnda Hazreti Zekeriya Aleyhisselam gmldr. Yatt makamn uzunluu ve enlilii 200 ayaktr. Kble kaps zerinde tarihi vardr. (Benel mescidil mehur Mahmud sena. Sene 1032) Bu tarihin aasnda Haza binay- sadrazam Mahmud Paa yessirallahu ma yea yazldr. Halebteki camiilerin byk bir ksm hakknda yeterli bilgi mevcut ise de mescitler iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Kaynaklarda 481 tanesi ehir iinde, 92 tanesi de ehir dnda olmak zere toplam 573 camii ve mescidin varlndan bahsedilmektedir. Aada Halebte yer alan nemli camiilerden birka bulunmaktadr.

38

http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2711

133

Ulu Camii39 Emevilerden Sleyman bin Abdlmelik tarafndan ina edilen Haleb Ulu Camii, Dmaktaki Emevi Camii benzerinde olup, altn yaldzl ilemeler ve mermer sslemeler ile donatlmt. 962 ylnda kan yangnda ehrin byk bir ksm ile birlikte Camii de olduka byk zarar grmtr. Bu nedenle Seyfddevle tarafndan tamir ettirildi. Ancak 564 senesi evval aynn 27. Gecesi (24 Temmuz 1169) gecesinde smaililerin kartt yangnda tekrar ciddi hasar grd. Bu yangndan bir yl sonra yaanan iddetli depremde Camii ile minaresi tahrip oldu. Daha sonra Nureddin Mahmud zamannda tamir ettirildi. Gazairi veya uayb Camii Halebte ina edilen ilk camiidir. ehir, Ebu Ubeyde komutasndaki slam ordular tarafndan fethedildii zaman Mslmanlar Bab- Antakiyye giriinde kalkanlar brakm olduklar yere bu camiiyi yaptlar. Nureddin dneminde yaplan eklemelerle klliye haline gelen camii, bnyesinde uaybiye medresesi kurulmu, bu tarihten itibaren de uayb Mescidi olarak zikredilmitir. Kale Camii lk hali bir kilise olup Mirdasiler dneminde camiiye dntrlmtr. Makam- brahim olarak da anlmtr

39

Bu Camiiye baz kaynaklar Zekeriya Camii da demektedir.

134

Gavs Mescidi Bab- Irak kapsnn giriinde bulunan bu mescitteki kitabenin Hz. Ali tarafndan yazlm olduuna inanlmakta idi. Bu nedenle ehirdeki iilerin kutsal ziyaret mekanlarndan biri idi. Hzr (a.s) Mescidi Kalede bulunan bu mescidin cemaatini kale sakinleri oluturmaktadr. Sultan Saray Mescidi: Bilindii gibi hkmdar saray kalede yer almaktayd. Zamanla saray genileyince buradaki mescit says da ikiye ykselmitir. Bunlar hkmdar ve saray grevlileri iin tahsis edilmitir40. Dier Mimari Eserler Zengiler, eski peygamberlerin ziyaretgahlar olarak trbeler kurmulardr. Bunlardan bazlar Hz. brahim trbesi, Hz. Muhammedin baz ashabna ait trbeler, isimleri bilinmeyen baz velilerin trbeleridir. Dier baz makamlar da bu binalar arasnda idi. Dini hisleri canlandrmak amacyla yaplm bulunan ve bir taraftan Hallara dier taraftan iilere kar verilen mcadelenin eseri olan bu trbeler Haleb ehrinin en hareketli kutsal yerleri idi. Nureddin Zengi, ina tarihi kesin olmayan bir kk hastane (bimaristan) yaptrd ve bunun devamn temin ii mhim bir vakf tahsis etti. Adaleti temin
40

Krkl, a.g.e., s.127-139. Ayrca bkz., E.J. Brills First Encyloapedia of Islam,

Halab, Edited by. M. Th. HOUTSMA and others, 1987, s. 235

135

etmek iin muazzam bir Dar-el Adl (Adliye Binas) yaptrd. Burada bizzat kendisi haftada iki defa hazr olurdu. Buras herkese ak olan ve hkmdarn adaleti kontrol ettii mahkeme binas idi41. Seluklu sanat geleneini de devam ettiren Nureddin Zengi, kuvvetli ahsiyeti ve sanata verdii nem ile yeni bir mimari slubun gelimesine yol am, onun saraynda yetiip byyen Selahaddin, Eyyubiler Devletini kurarak ayn Seluklu geleneini Suriyede devam ettirmitir. Zengiler zamannda Suriye ve Irakta yeni bir mimari tarzn gelitii grlmektedir. Nureddin Zengi, 1146-1174 arasnda geen 28 yllk devri iinde Suriyenin belli bal ehirlerini mimari eserlerle donatm, ykk vaziyette olan Halebi Suriyenin en mamur ve ilek ehirlerinden biri haline getirmitir. Haleb kalesi yeniden yaplm, onarlan surlar slam dnyasnn en iyi ve mukavemeti yksek surlar arasnda yer almtr. Sanat deeri yksek olan byk ehir kaps gnmzde de hala ayaktadr. amdaki kale ve surlar da onun byk eserleri arasndadr. Daha sonradan baz tamirler olmusa da ana hatlar ile Zengi mimarisi hakimdir. Sivil mimariden rnek olarak Halebte Mecdeddin Daye konutu bulunmaktadr.42 Dekke Mehedi: 962 ylnda Seyfddevle tarafndan ina edilmitir. Bu mehed, Halebte bilinen en eski ii trbesidir. ehrin bat yakasnda yer alan Ceven Dann eteklerinde konulanmtr. Bu mehed, yapmndan sonraki yzyl boyunca
41

Hilmi Ziya lken, slam Sanat, stanbul, 1948, s. 207-209 Trk Tarihi (Osmanl Devletine Kadar Trkler), Yayna haz. Halil Berktay

42

vd.,C.1, s. 404-405

136

nemli deiikliklere uramtr. En eski paras, Zengi dneminden kalma olan ift kubbeli mozoledir. Mehedin su yollar, kuzeydou cephesinin kesinde yer almaktadr ve Nureddin Zengi tarafndan 1146 ylnda yaplmtr. Ana girii byk bir tatan yaplmtr. Kapnn yapm tarihi 1189dur. Mehed, iinde barndrd mihrap ve kubbeyle kutsal bir yerdir. Kuzey tarafnda yer alan stundaki kubbelerde eitli detaylar mevcuttur43. Nureddin Bimaristan: Nureddin Zengi, hastanesini h. 543 ile 548 m.1148/1153 yllar arasnda ina ettirmitir. Bu hastane yine Nureddin Zengi tarafndan su kanal gzergahnda bulunmaktadr. Sadece giri ksm ve d duvarn bir taraf sokaa bakmaktadr. Bu duvar, depremler yznden defalarca zarar grm ve yeniden onarma tabi tutulmutur. Hastanenin ana giri kaps, orijinal deerlerini yitimi olmasna ramen bnyesinde sslemeleri barndrmaktadr. Kapnn st ksmnda oyma bir kemer mevcuttur. Dikkat eken baka bir husus da ke balarn saran talarn kesme olmasdr ki plan bu kesilmeden sonra yapy oluturan talarn rlmesi deiiklik gstermektedir. Bu durum herhangi bir teknikle izah edilmemekte, muhtemelen

43

Allen, Terry. 2003. "Mashhad al-Muhassin" In Ayyubid Architecture.

Occidental, CA: Solipsist Press; Tabbaa, Yasser. 1997. Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo, The Pennsylvania State University, The Pennsylvania State University Press. 109-110; Rihawi, Abdul Qader Arabic Islamic, Architecture in Syria. Damascus: Ministry of Culture and National Heritage,1979, s.140, http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2700

137

duvar ren ustann ke balarn bu ekilde balamaya mecbur olmasndan kaynaklanmaktadr44. Yine Nureddin Zengi tarafndan amda yaplan ve Nuristan olarak adlandrlan baka bir hastane hakknda Eref BUHARALI makalesinde u bilgileri aktarmaktadr: Nureddin Zenginin amda yaptrd hastane lkesinde ina ettirdii pek ok hastanenin en by ve en nemlisi idi. Sultan Nureddin Mahmud Zengi Hallarla savat srada bir Frank komutann esir alm o da cann kurtarmak iin 5 kale ve 500.000 dinar fidye vermitir. Sultan elde ttii bu paray yaptraca hasten iin harcamtr. Bir yksek tp okulu halinde gelien ve kendi adyla anlan Nuristan hastanesinde herkes tedavi edilirdi. Hatta bizzat kendisi gelip bu hastanede tedavi olmutur. Burada ender bulunan ilalar bile yoksul zengin ayrlmakszn herkese verilirdi. Daha sonraki yzyllarda bu hastane bir tp okulu (medresesi) olarak faaliyet gstermitir. Mehur tarihi bnl-Esir (1232) bu hastanede muayene olduktan sonra doktor ona bedava ila verince itiraz ederek varlkl biri olduunu sylemitir. Hekim ona Durumunuzu biliyorum. Ancak herkes Nureddin Zengi ihsanndan yararlanyor. Hatta Selahaddin Eyyubinin ocuklar ve nun hanedanna mensup insanlar bile bu hastanenin ilalarndan karlksz olarak faydalanyor. Sultan, buray yoksul ve zengin Mslmanlara vakfetmitir45.

44

http://soniC.net/~tallen/palmtree/ayyarch/ch8.htm Eref Buharal, Trk Hkmdarnn Yaptrd Salk Kurumu:

45

Tolunoullar, Zengiler ve Memlklerde Salk Hizmetleri, Ankara niversitesi DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.15, Say:40, s.31

138

Ktphaneler Eyyubiler devrine ait olan en zengin ktphane Kadl-Fadl (1135-1200) tarafndan 1184 tarihinde Kahirede ina ettirilmitir. Kitaplarnn nemli bir blm Fatmilerin saray ktphanesinden temin edilmitir. Kaynaklar, bu ktphanenin 10.000 veya 12.000 cilt olduunu nakleder. Eyyubiler devrinde Msrda kurulan dier ktphane Muhammed b. Adilin Kahirede 1224 ylnda kurduu Darlhadisde bulunmaktayd. Halebte de Eyyubiler devrinde Zahiriyye46 ve erefiyye medreselerinde birer ktphane yer almaktayd. Bunlardan birincisi Selahaddin Eyyubinin oullarndan biri tarafndan Zahiriyye medresesinde dieri ise erefddin Abdurrahman el-Acemi (l. 658/1259) tarafndan kendi adyla anlan medresesinde yaplmtr47.

46

Zahiriyye Medresesi, Halebte el-Melikz-Zahir tarafndan yapm balatlan ve

onun lmnden sonra 616 (1219-20) ylnda bitirilen medresedir. Ayn plan zelliklerine sahip bir bina olmasna ramen kubbeli mescidi ve doudaki byk eyvandan baka kuzeyinde iki kk eyvann ortasnda yer alan giri eyvann bulunmasyla farkl bir durum arz eder. Ayrca mescidin batsndaki salon da farkl bir mimari blm oluturmaktadr. Bkz. Ramazan een, Eyyubiler, .A. C.12, s.31
47

Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 14. S. 233-237. Ayrca bkz.

Ramazan een, Selahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti. s.267-271

139

SONU

Haleb, konumu itibari ile olduka hareketli bir tarihe sahiptir. Bu kentte, ksa aralklara farkl devletlerin ve hanedanlklarn var olmas da bu tezimizi glendirmektedir. Haleb ok youn bir tarihi srece ev sahiplii yaptn grmekteyiz. Haleb, birok medeniyetin izlerini bnyesinde bulundurmaktadr. Ancak uras kesindir ki en ok da Trk medeniyetinin eserleri bu kentte varln korumaktadr. Zira incelediimiz dnem ve sonrasnda bu kente arlkl olarak Trkler hakim olmu ve bu blgenin kontrolnde kilit rol oynamlardr. Halebin Trk topraklar haline gelmesi il birlikte bu ehrin dokusu ve ruhu Trk kltr ile bezenmitir. Gnmzde Suriye topraklar iinde yer alan Haleb, yakn zamanda da Osmanl devletinin, bulunduu blgedeki gz bebei olmu ve imrenilen bir kent unvann almtr. Bu unvan almasnda, burada yetien ilim adamlarnn rol byk olmutur. Haleb, her ne kadar gnmzde Trkiye topraklar iinde olmasa da bu kentle olan bamz, oradaki gemi medeniyetimizin eserleri ile canlln korumaktadr. Halen binlerce soydamza da ev sahiplii yapmaktadr. Halebe ait birok deyimin, atasznn (rn. Haleb yolunda deve aramak, Haleb oradaysa arn burada vs.) edebi eserlerin varl, bu kentin sosyal ve kltrel yaammzda nemli bir paya sahip olduunu gstermektedir.

ZET nsanolunun ortaya kndan gnmze kadar olan tarihi sreci deerlendirdiimizde baz ehirlerin ve yerleim yerlerinin n planda olduunu grmekteyiz. Bu tr yerler genelde verimli, bereketli, kolay ulam ana sahip yerler olarak karmza kmaktadr. Haleb ehri de bulunduu konum itibari ile uruna birok mcadelenin verildii bir yerleim yeri olmutur. Tarihi olduka hareketli gemitir. Halebin tarihinde 10. yzyln sonunda Arap hakimiyetinin son bulduu grlmektedir. 11. yzyldan itibaren Seluklularla birlikte Halebte Trk hakimiyeti balamtr. Seluklulardan sonra Zengiler, Eyyubiler, Memlkler ve Osmanllar srasyla Halebte bulunmulardr. Halebteki tarihi dokuyu incelediimizde bu kentin youn ekilde Trk kltrn tadn rahatlkla ifade edebiliriz. Halebe sahip olan Trk devletleri bu kente kendi medeniyetlerinin izlerini salam ekilde brakmlardr. Bugn o izlerden birou hala dimdik ayakta durmaktadr. Haleb, Trk tarihi ve kltr asndan son derece nemli bir yere sahiptir.

ABSTRACT

If we examine the process from humanitys starting date until today we can see this situation: Some cities are more important than the others. This thesis, of course, is not the valid for all cities. Aleppo is an owner of the Mesopotamian civilizations. In the city now there are many historical places and parts which are belong to the different civilizations. Near these, Aleppo, unfortunately had lived many wars. Therefore it had been destructed many times. Aleppo is now in the Arabic geography. It is Syrias city. In history Aleppo was a Turkish city between the 11th and the 20th centuries. In the 11th century Seljuqids were in Aleppo so Turkish sovereignty had started with them. Then the Zangids, Ayyubids, Mamluks and Ottomans were in Aleppo. So this city is very important for Turkish culture.

KAYNAKA Abul Farac Tarihi, Gregory Abul Farac, ev. mer Rza Dorul, TTK Yay., Ankara, 1950 Allen,Terry, "Madrasah al-Muqaddamiyah" In Ayyubid Architecture. Occidental, CA: Solipsist Press,2003 Alptekin, Cokun, The Reign of Zangi, Atatrk niversitesi Yay., Erzurum, 1978 Alptekin, Cokun, Aksungur el-Porsuki, .A., C.2., Ankara, 1989 Alptekin, Cokun, Dimak Atebglii (Tog-Teginliler), stanbul, 1985 Aslanapa, Aslanapa, Trk Sanat I, MEB Kltr Yay, Ankara Ataolu, Remzi, Hsn- Keyfa Artuklu Hkmdar Davudun Siyasi Faaliyetleri Ankara niversitesi DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.16, Say 27, 1963 Ayalon, D., Mamlks, The Encyclopaedia of Islam, Edited by C.E. Bosworth and others, Volume VI Basuuy, Bedrettin, Selahaddin-i Eyyubi Devrinde lmi Faaliyetler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enst., stanbul, 2006 Bayat, Fazl, madddin Zengi ve Musul Atabeylii Trkler, C.4 Becker, C.H., Aiyubides First Encyclopaedia of Islam, Volume I, Edited by: M. Th. Houtsma and others, 1987 Bezer, Glay n, Zengiler Trkler, C.4 Bezer, Glay n, Seyfeddin Gazi I .A., C.37 Bezer, Glay n, Seyfeddin Gazi II .A., C.37 Bosworth, Cliford Edmund, Douundan Gnmze slam Devletleri Tarihi, stanbul, 2005

Buharal, Eref, Trk Hkmdarnn Yaptrd Salk Kurumu: Tolunoullar, Zengiler ve Memlklerde Salk Hizmetleri, Ankara niversitesi DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, Say:40, Ankara Can, Ylmaz, slam ehirlerinin Fiziki Yaps, TDV yay. Ankara, 1995 Commins, David, Historical Dictionary of Syria, The Scarecrow Press, London, 1984 akar, Enver, 17. Yzylda Haleb Eyaleti ve Trkmenleri, Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Elaz, 2006 elebi, Evliya, Seyahatname, Birleik Yay., st. 1996, C. 8-9-10 oruhlu, Yaar, Trk slam Sanatnn ABCsi, Kabalc Yay. stanbul, 2000 Demir, Ahmet, Eyyubiler Devrinde Nusaybin, Makalelerde Mardin I, Sempozyum Bildirileri, stanbul, 2007 Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, Redaktr: Hakk Dursun Yldz Eilmez, Mustafa, Musul ve Haleb Atabeyi Nureddin Mahmud, Trkler, C.4 el-Azhari, Taef Kamal, The Saljuqs of Syria, Berlin, 1997 Fazl, Sanaullah Mawlawi, The Decline of the Saljuqid Empire, University of Calcuta, 1938 Gonella, Julia, The Citadel of Aleppo, Switzerland, 2008 Gonella, J., The Citadel of Aleppo: Recent Studies, Muslim Military Architecture in Greater Syria, From the Coming of Islam to the Ottoman Period, Edited by: Hugh Kennedy, Netherland, 2006 Gk, Halil brahim, bn Hallikanda Seluklu Biyografileri II, Seluk niversitesi Fen Edebiyat Fak. Edebiyat Dergisi, Konya, 2006

Gk, Halil brahim, Musul Atabeglii; Zengiler, Baslmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, 2001 Gl, Muammer, n Asyada Bir Trk Devleti: Eyyubiler (1175-1250), Trkler, C.5 Hasan, brahim, slam Tarihi, Kayhan Yay., stanbul, 1985 Heidemann, S., Zangi, The Encyclopaedia of Islam, Edited by. P.J Bearman and others, Volume:XI, 2002 Hitti, Philip K., History of Syria, London, 1951 Humphreys, R. Stephen, Towards a History of Aleppo and Damascus in the Early Middle Ages, 635-1260 C.E, Islamic area Studies Project, Kyoto-Japan1997 Humphreys, Stephen, Zengids, Ayyubids and Seljuqs, The New Cambridge Medieval History, Volume:IV, Edited by: David Luscombe, Cambridge Unv.Press, USA, 2004 Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols, Newyork, 1977 bnl Adim, Bugyett-Taleb fit-Tarih-i Haleb bnl Azim, Azimi Tarihi, ev. Ali Sevim, TTK Yay., Ankara, 1988 bn-i Cbeyr, Endlsten Kutsal Topraklara, ev. smail Gler, Selenge Yaynlar, stanbul, 2003 bnl Esir, El-Kamil Fit-Tarih, ev. Abdlkerim zaydn, st.1987 bnl Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin ve Amid, ev. Ahmet Sevran, Erzurum slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti, Editr: P.M. Holt, stanbul, 1997, C.4 Kafesolu, brahim, Atabeylikler, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976 Karaarslan, Nasuhi nal, Hamdaniler, .A., TDV Yay., Ankara, 2007 Kennedy, Hugh, An Historical Atlas Of Islam

Krkl, Emin, Seluklular Dneminde Haleb, Doktora Tezi, Frat nv. Sosyal Bil. Enst. Elaz-1999 Kl, Mustafa, Melik Nasr Selahaddin Yusuf II Devrinde Eyyubiler Devleti, Baslmam Doktora Tezi, Marmara nv. Trkiyat Aratrmalar Enst., stanbul, 2001 Kk, Bahattin, Nureddin Mahmud Zengi .A, C.33 Kk, Bahattin, Musul ve Halep Atabeyi Mevdud ve Zaman, Trkler, C.4 Kymen, Mehmet Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ayyldz Matbaas, Ankara,1963 Meril, Erdoan Mirdasiler .A. TDV yay Meril, Erdoan, Sultan Selahaddin Eyyubinin Anadoludaki Trk Devletleriyle Mnasebetleri, Belleten, C.LIV/209 zaydn, Abdlkerim, Seyfddevle el-Hamdani .A., c.37 zaydn, Abdlkerim, Salih b. Mirdas .A., C.36 Poole-Lana Stanley, The Mohammedan Dynasties: Chronological and

Genealogical Tables with Historical Introductions, http://books.google.com.tr/ Richards, D.S, The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from alKamil fiil-tarikh, Part 3 Ruggles, Fairchild, Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies, State University of Newyork Press, USA, 2000 Salibi, Kamal S., Syria Under Islam, Newyork Sevim, Ali, Suriye Seluklular I (Fetihten Tutuun lmne Kadar), Ankara nv. Basmevi, 1965

Sevim, Ali, Tutuun Saltanat Ele Geirme Teebbs, Belleten Dergisi, TTK Basmevi, Ankara,1963 Sevim, Ali, Biyografilerle Seluklular Tarihi, Bugyett-Taleb fi tarihi Halebten Semeler, TTK Basmevi,1982 Sevim, Ali, bnl Adim, Bugyett-Taleb, Seluklularla lgili Kaytlar, Makaleler 3, Berikan Yay. Ankara 2005 Sevim, Ali, Bugyett-Taleb Fi Tarih-i Halebe Gre Emir Aksungur, Makaleler 1, Berikan Yay. Ankara, 2005 Sevim, Ali, Bugyett-Taleb Fi Tarihi Halebe Gre Haleb Seluklu Meliki FahrlMlk Rdvan, Belleten Dergisi, TTK Yay., C.XXXIV, Say:133, Ankara, 1970 Sevim, Ali, Suriye Seluklular Devleti, Makaleler 3, Berikan Yay., Ankara, 2005 Sevim, Ali, Haleb Seluklu Meliklii Alp-Arslan ve Sultan ah Devirleri I. AlpArslan Devri, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara nv. DTCF Tarih Aratrmalar Enst., 1981-1982 Sevim, Ali, Temrtan Haleb Hakimiyeti, Makaleler 1, Berikan Yay. Ankara 2005 Sevim, Ali, nl Seluklu Komutanlar Afin, Atsz, Artuk ve Aksungur, TTK Yay., Ankara, 1990 Sevim, Ali, bnl Kalanisinin Zeyl- Tarih-i Dmak Adl Eserinde Seluklularla lgili Kaytlar, Belgeler, Trk Tarih Kurumu Yay., C. XXIX, Say:33, Ankara, 2008 Sobernheim, M., Halab, First Encyclopaedia of Islam, Edited by. M. Th. Houtsma and others, Volume III, 1987 Sryani Mihailinin Vakainamesi, ev. Hrant D. Andreasyan, 1944

een, Ramazan, Eyyubiler, .A., TDV yay, st.1995 een, Ramazan, Selahaddin-i Eyyubi, TDV A, c.36 een, Ramazan, Selahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti Edebiyat Fak. Basmevi, st.1983 een, Ramazan, Selahaddinden Baybarsa Eyyubiler-Memluklar, stanbul 2007 een, Ramazan, Eyyubiler, Trkler, C. 5 Tabbaa, Yasser, Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo. Tabbaa, Yasser, Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo, The Pennsylvania State University Press, 1997 Tekinda, M.C., Melik Zahir Gazi, .A. Telliolu, mer, Mneccimba Ahmed B. Ltfullahn Camiid-Dvelinden Hamdaniler Ksmnn Metin Neri ve Tercmesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul nv. Sosyal Bil. Enst., stanbul, 1994 Tomar Cengiz, el-Melikn-Nasr, Yusuf, TDV A, c. 29 Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, (Siyasi Tarih, Alp-Arslandan Osman Gaziye), Turan Ner. st.1971 Trk Tarihi (Osmanl Devletine Kadar Trkler), Editr: Halil Berktay vd., Milliyet Yay., C.1 Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli, ev. Hrant D. Andreasyan, TTK Yay. Ankara, 1962 lken, Hilmi Ziya, slam Sanat, stanbul Teknik niversitesi Yay. 1948 Uyumaz, Emine, Trkiye Seluklu Devleti Eyyubi Mnasebetleri, Trkler, c.5 Yazc, Nesimi, lk Trk slam Devletleri Tarihi, TDV Yay. Ankara, 2002 Yazc, Talip, Haleb, .A, stanbul, 1997

Yetkin, Suut Kemal, slam Mimarisi, Atatrk niversitesi lahiyat Fak. Yaynlar, Erzurum, 1959 Yrekli, Tlay, Musul Atabegliinde Ekonomik Hayat, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Ankara niversitesi, DTCF Yay. Yrekli, Tlay, Zengiler Dneminde Musul ve evresi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara nv. Sosyal Bilimler Enst., Ankara, 2009 Zakkar, Suhayl, The Emirate of Aleppo, El-Risalah Publishing House, Beirut,1970 http://www.archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2691 http://sonic.net/~tallen/palmtree/ayyarch/ch8.htm

EK 1: RESMLER VE KROKLER LSTES

1. Hicri 10. Yzylda Haleb ehrini Gsteren Bir Kroki 2. XI. yzylda Haleb ve Civarn Gsteren Harita 3. Halebte bir mahalleyi gsteren kroki 4. Haleb ehrinin nemli mimari eserlerinin bir arada grnm 5. Zahiriye Medresesinin genel grnm 6. Kamiliye medresesi kuzey bats 7. Kamiliye Medresesi girii 8. Mukaddemiye Medresesi avlusu 9. adbaht Medresesi girii 10. adbaht Medresesi kuzey eyvan 11. Bab- Kinnesrin genel grnm 12. Bab- Antakiye genel grnm 13. Dekke Mehedi 1 14. Dekke Mehedi 2 15. Halaviye Medresesi ve Camii 16. erefiye Medresesi girii 17. Haleb Ulu Camii minaresi 18. Nureddin Maristan girii 19. Haleb Kalesi 20. Haleb kalesinin ana girii 21. Haleb i kale kapsndan bir grnt 22. Bosra, Gmtekin Medresesi

23. Firdevs Medresesinin avlusundan bir grnm 24. Firdevs Medresesinin uzunlamasna kesiti 25. Adiliye Medresesi plan 26. Melik Zahir Gazinin saraynn boyutlu grnm

EK 2 : EKLLER ve TABLOLAR LSTES

1. Hamdanoullarnn Soy Kt 2. Hamdani Yneticileri ve Grev Sreleri 3. Mirdasi Emirleri 4. Mirdasi Hanedanlnn Halebteki Soy Kt 5. Suriye Seluklular Soy Kt 6. Eyyubilerin Dmak Kolu
7. Selahaddin Eyyubinin Soy Kt

8. Tablo : 3 Evkaf Defterlerine Gre Haleb Medreseleri 9. Tablo 4: Evkaf Defterlerine Gre Haleb Camileri 10. Tablo 5: Haleb Mahallelerindeki Mescid Saylar

Resim 1: Hicri 10. Yzylda Haleb ehrini Gsteren Bir Kroki Kaynak: Hugh Kennedy, An Historical Atlas Of Islam

Resim 2: XI. yzylda Haleb ve Civarn Gsteren Harita Kaynak: Suhayl Zakkar, The Emirate of Aleppo, El-Risalah Publishing House, Beirut,1970

Resim 3: Halebte bir mahalleyi gsteren kroki Kaynak: Ylmaz Can, slam ehirlerinin Fiziki Yaps

Resim 4: Haleb ehrinin nemli mimari eserlerinin bir arada grnm Kaynak: Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies, Fairchild Ruggles

Resim 5 Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi Kaynak Eserin Ad ICR2468 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Zahiriye Medresesinin genel grnm 158 AL 25 5S 1

Kaynak kodu

Resim 6

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

ICR2453 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Kamiliye Medresesi kuzey bats 158 AL 25 5Ka 1

Resim 7

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

ICR2456 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Kamiliye Medresesi girii 158 AL 25 5Ka 2

Resim 8

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

ICR2449 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Mukaddemiye Medresesi avlusu 158 AL 25 5K 1

Resim 9

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2462 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji adbaht Medresesi girii 158 AL 25 5M 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 10

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2465 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji adbaht Medresesi kuzey eyvan 158 AL 25 5M 2

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 11

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi Kaynak

ISY0827 1940 Jean Sauvaget P. Geuthner, Paris Sauvaget, Jean. 1941. Alep, Essai sur le Dveloppement d'une Grande Ville Syrienne, des Origines au Milieu du XIXe Sicle. Paris: P. Geuthner. Bab- Kinnesrin genel grnm

Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 12

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2299 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Bab- Antakiye Genel Grnm 158 AL 25 13A 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 13

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi Kaynak

ISY0854 1940 Jean Sauvaget P. Geuthner, Paris Sauvaget, Jean. 1941. Alep, Essai sur le Dveloppement d'une Grande Ville Syrienne, des Origines au Milieu du XIXe Sicle. Paris: P. Geuthner. Dekke Mehedi 1

Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 14

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2361 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Dekke Mehedi 2 158 AL 25 2C 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 15

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2445 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Halaviye Medresesi ve Camii 158 AL 25 5H 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 16

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2475 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji erefiye Medresesi Girii 158 AL 25 5Sh 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 17

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2324 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Haleb Ulu Camii Minaresi 158 AL 25 13Ct MG Mi 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 18

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2512 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Nureddin Maristan Girii 158 AL 25 8N 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 19: Haleb Kalesi Kaynak: slam Ansiklopedisi

Resim 20

Archnet Resim Kodu Fotoraf Tarihi Fotoraf Fotorafn Telif Sahibi

ICR2310 20. yzyln balar K.A.C. Creswell Creswell Arivi, Harvard Koleji Ktphanesi Gzel Sanatlar Ktphanesi, Harvard Koleji Haleb kalesinin ana girii 158 AL 25 13Ct BM 1

Kaynak Eserin Ad Kaynak kodu

Resim 21: Haleb, i kale kapsndan bir grnt. Kaynak: Oktay Aslanapa, Trk Sanat I

Resim 22: Bosra, Gmtekin Medresesi Kaynak: Trk Tarihi (Osmanl Devletine Kadar Trkler)

Resim 23: Firdevs Medresesinin avlusundan bir grnm-Haleb Kaynak: slam Ansiklopedisi

Resim 24: Medreset-el-Firdevs (Cennet Medresesi)in uzunlamasna kesiti Kaynak: Hilmi Ziya lken, slam Sanat

G G A

G G C B

Resim 25 : Adiliye Medresesi plan Kaynak: Suut Kemal Yetkin, slam Mimarisi B- Mescit C- Kubbeli trbe D- Giri (Portal, Dehliz, i kap revak) E- Byk Eyvan F- Kk Eyvan G- Odalar

Resim 26: Melik Zahir Gazinin Saraynn boyutlu grnm Kaynak: Syria: The Medieval Citadels Between East and West, Ed. Stefano Banca 1. Eyyubilere ait sarn 2. Memlk kulesi 3. Giri kaps 4. Glendirilmi giri 5. Ana avlu 6. Dekore edilmi dinlenme alan ve eme 7. Kk avlu 8. Hamam 9. Helenistik adan kalma duvar 10. Cephanelik

ekil 1: HAMDANOULLARININ SOY KT Hamdan b. Hamdun

Davud

Ebul Ala Said

Ebu-s Sereya Nasr

Ebul-Heyca Abdullah

el-Hseyin brahim

Ebu Abdulah el-Hseyin

Ebull-Fevaris el-Haris

Nasruddevle el-Hasan

Seyfuddevle Ali

Saduddevle Ebi Meali erif Hamdan Ebu Tahir brahim Ebu Adbdullah Ebul Berekat el-Hseyin

Ebu Taleb Fadlullah

Hibetullah Saiduddevle Ebul Fedail Sad

Ebul Hasan Ali

Ebul Meali erif1

mer Telliolu, Mneccimba Ahmed B. Ltfullahn Camiid-Dvelinden

Hamdaniler Ksmnn Metin Neri ve Tercmesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul nv. Sosyal Bil. Enst., stanbul, 1994, s. 35

Tablo 1: HAMDAN YNETCLER VE GREV SRELER

A. Musul Hamdanileri 1. Nasrddevle (Ebu Muhammed Hasan) 2. Uddetddevle (Ebu Talip Gazanfer) Bveyhi Hakimiyeti 3. brahim (Ebu Tahir) 4. Hseyin (Ebu Abdullah) (Bveyhiler ve Ukayliler) B. Haleb Hamdanileri 317-358/929-968 358-369/968-979 369-379/979-989 379-380/981-991 379-380/981-991

1. Seyfddevle (Ebul-Mehasin Ali) 2. Sadddevle (Ebul-Meali erif) 3. Saidddevle (Ebul Fezail Sad) 4. Ali (Ebul-Hasan) 5. erif (Ebul-Meali) (Fatmiler)1

333-356/944-967 356-381/967-991 381-392/991-1001 392-394/1001-1003 394/1003

brahim Hasan, slam Tarihi, Kayhan Yay., stanbul, 1985, C.4, s. 11

Tablo 2: MRDAS EMRLER Esedddevle Salih b. Mirdas iblddevle Nasr b. Salih Birinci Fatmi hakimiyeti Muizddevle Simal b. Salih kinci Fatmi hakimiyeti Reidddevle Mahmud b. Nasr Muizddevle Simal Ebu Zabe Atyye b. Salih Reidddevle Mahmud Celalddevle Nasr b. Mahmud Ebl-Fezail Sabk b. Mahmud 415 (1024) 420 429 (1029 1038) 429 (1038) 433 (1042, birinci hakimiyeti) 449 (1057) 452 (1060, birinci hakimiyeti) 453 (1061, ikinci hakimiyeti) 454 (1062) 457 (1065, ikinci hakimiyeti) 467 (1075) 468-473 (1076-1080)

Kaynak: slam Ansiklopedisi

ekil 2: MRDAS HANEDANLIININ HALEBTEK SOY KT Mirdas (Kilab kabilesinin reisi) Esedddevle Salih (1024-1029)

iblddevle Nasr 1029-1038

Muizddevle imal 1038-1062

Esedddevle Atiyye 1062-1065 (.1072)

zzddevle Mahmud 1065-1075

Einin kardei ib bin Camii

Mbarek Celalddevle Nasr 1075-1076 zzlmlk Sabk 1076-10802 Vahhab (Asi) ebib (Asi) (Asi)

Kamal S. Salibi, Syria Under Islam, Newyork, s. 106

ekil 3: SURYE SELUKLULARI SOY KT

Dokak Seluk Mikail Alparslan Tutu (1079-1095) Dmak Kolu Dukak (1095-1104) Erta Ebu Talib Behramah Haleb Kolu Rdvan (1095-1113)

Tutu

Erta (1104)

Alp

Sultanah

Mbarekah

brahim

Melikah Prenses

Prenses

Amine Hatun

Arslan (114-1118) (1113-1114)3

3

Nesimi Yazc, lk Trk slam Devletleri Tarihi, TDV Yay. Ankara, 2002, s. 404

ekil 4: EYYUBLERN DIMAK KOLU

Eyyub

Selahaddin 1. El-Afdal 1186-96

2. El-Adil Seyfeddin 1196-1218

3. El-Muazzam 5. el-Eref erifddin (1218-27) Musa (1228-37

6. el-Salih smail (1237; 1240-45)

7. el-Kamil Muhammed (Msr) (1237-38)

4.El-Nasir Selahaddin (1227-28)

9. el-Salih Necmeddin (Msr) (1245-49)

8. el-Adil (Msr) (1238-40)

11.El-Nasir Selahaddin (Haleb) (Afdaln byk yeeni) (1250-60)

10.el-Muazzam Turan ah (Msr) (1249-50)4

Hitti, a.g.e., s. 627

ekil 5: SELAHADDN EYYUBNN SOY KT

adi b. Mervan

Necmeddin Eyyub (.568)

el-Nasr Selahaddin Yusuf (. 589)

el-Zahir el-Efdal Ali (. 622) (. 595) el-Aziz Osman (. 613) el-Zahir Gazi (.627) Hdr

el-Mansur Muhammed

el-Aziz

el-Salih

elMeyyed Mesud (. 606)

Muhammed Ahmed (. 634) (. 650)

Gaziye Hatun

el-Nasr Yusuf (. 658)

el-Zahir Gazi II (. 658) el-Zahir Davud (. 658) elMuazzam Turanah (. 658)

el-Aziz Muhammed II

Nusreddin5

R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols, Newyork, 1977, s. 389

Tablo : 3 Evkaf Defterlerine Gre Haleb Medreseleri

Medrese Ad Mevkii na/Bani Tarihi (Hicri) Mezhebi Geliri

Argutiyye Maat Trbe Asruniyye

fi tahtil-kal-a Sveykati Ali Nureddin Barak b. Senarim 550 afiyye

8.313 26.318

Ata Bekiyye el-Beratiyye

Dahil-i bab- Bankosa Dahil-i Bab-in-niri Mahalle-i Kellase Afifuddin Muhammed b. Abdurrahman el-Cavili Haric-i Bab-il Makam Suk-i sabun etTahtani Emir zzeddin Cerdik enNuri 563 Hanefiyye

3.014

Ata Bekiyye-i Civaniyye Buldukiyye Caviliyye

3.350 1.600 9.541

Cemaliyye

Hanefiyye

8.556

Cerdekiyye

7.716

Esediyye-i Beraniyye Esediyye-i Civaniyye Firdevs Haddadiyye Halaviyye Sahatbeze Kurbil-camiikebir der nefs-i Haleb Hsrev Paa Tamam deil Hanefiyye Dahil-i bab- Ksrin Eseduddin ir-i gh

1.428 20.529 10 312 22.868

Hsrev Paa

bn Aayir Krtasiyye Kiltaviyye Mukaddemiyye Mahalle-i Cellum Emir Toktimur el-Kiltavi zzeddin Abdulmelik elmukaddem 825 Hanefiyye Hanefiyye

2.433 25 9.953 11.351

Poladiyye

Haric-i BabilMekam Sveykata-i Hatem 2.336

Revahiyye

Sahabiyye

Fi-mahalle-i sahatbeze

bn Sevad (Kad Bahaeddin Ebul Hasan Yusuf)

601

2.467

Salahiyye Seydi Ali B. Said El-Malati Seyyid Hamza B. Seyyid Ebu Bekir Caferi Sultaniyye adbahtiyye

Kurb-i Dar-s sade Mahalle-i beyaza Nezd-i Camiil Kebir Hanefi-afi Kurb-i Dars Saade Suveykat Suveykat- Hatem Hanefi-afi Kurb-i Cam-i Atru Haric-i babil makam Sultan el-Melik ez-Zahir Gyaseddin Gazi 616 Cemaluddin Sadbaht b Abdullah Hanefiyye Hanefiyye

14.258 29.967 3.991

12.366 14.371

ehabiyye ekriyye Tanrverdi b. Abdullah Tanrvermiiyye ve Mektebuhu Zahiriyye

2.000 5.037 4.200 33.945 8.500

Yekun

163.222

Bu Tablo Ankara niversitesi DTCFde bulunan Prof. Dr. ler BULDUKun notlarndan alnmtr.

Tablo 4: Evkaf Defterlerine Gre Haleb Camileri

CAM ADI MEVK GELR CAM ADI MEVK GELR

ABBAS ABDURRAHM ALTUNBOA

Dahil-i bab-l Makam Mahalle-i Kellase Sahat- Altun Boa

2.814 1.827 22.414

KAVATISA KEVAKEB KIRTASYYE

Mahalle-i Kavatisa Mahalle-i Cellum Dahil-i Babi-n Nasr Mahalle-i eriatlu Haric-i Babil Cenan

720 3.184 20.914

ARGUN AIK TMUR ATRU BAHSTA BAHT BALABAN BEDR

Sahatbeze Dahil-i Babin Niri Dahil-i Babin Niri

1.020

LEBEN MEHARBE MENGL BOA MEATYYE

1.359

13.026

1.464

27.920

14.460 uk-i Meatiyye Mahalle-i Elmac Mahalle-i Frak Mahalle-i Fasle

Mahalle-i Bahsita

3.072

864

Mahalle-i Akyol Mh. Cisri Zelahik Haric- Bab-i Antakiyye Mh. Telaraniyyin

1.149 932 4.000

MEYDANCI MHMANDAR MNARE

3.168 11.777 1.284

BERSN BNBOA ENNASIR BKREC CAM-L KEBR (Emevi) CAML KEBR DEBBAA DEBBAA (Ruhi ) EBU BEKR EL KA EL-KASSAB ENES BEY EZ-ZEYT-(Havrani ) FAKR FEVKAN

1.916

MUHASSIL NASIRYYE

Dahil-i Babi Krin Medresti-ehabiyye

10.304

Kurb-i Dar-is-Seade

744

1.878

Mahalle-i Haclar Cami Kebir

3.668 133.074

OUL BEY SAFYN

Mahalle-i Oul Bey Haric-i Babil Cenan

12.496 5.773

Mahalle-i Bankusa Mahalle-i Debbain

7.378 3.754 3.110

SEFAHYYE SERAV SEYYDE SNAN BEY SULTANYYE SLEYMAN EREF ABYYE TANRIVERD TANRIVERD B ABDULLAH

Sahatbeze Mahalle-i Beyaza Sahatbeze Mahalle-i Akabe Cami medrese Mahalle-i Tuti Haric-i Babin Nasr Mahalle-i Cellum Sahatbeze Sahatbeze

27.893 21.250 696 15.892 0 6.512 1.988 1.484 29.230 29.230

Mh. Cisri Zelahik Dahil-i Babn- Niri Mahalle-i Cellum Mahalle-i Karlk Mh cbbi Esedullah Mh cbbi Esedullah Mahallei Fasile

1.632 696 1.136 2.143 906 1.256 724

FRDEVS GARBYYE EHR HACI SLEYMAN B EYYUB HADDADN HAKAN HAN- ES SULTAN HOCA HUSREV PAA KADI ASKER

Haric-i Babil Makam Camii-l Kevakebi Dahil-i Babn-Niri

6.787 324 6.648

TAVA TEVBE TEVBE

Dahil-i Babin-Niri Haric-i bab-i Niri Bahsita

6.871 2.309 1.242

Mh. veysatiyye Mahallei Akabe Mahallei Kellase Mahallei Bahsita Sahatbeze Mahallei Kad Asker

5.733 840 799 380 184.059 2.784

TOAN TORUNTAY USTADAR ZEKY Yekun MELK EL MEYYED CAM SULTAN GAVR CAM yekun

Haric-i Babil Cenan Haric-i Bab-n niri Mahalle-i Meatin

896 4.866 2.434 8.813 701.803

Msr

64.461

KALE- HALEB

Kale

192

Msr

15.790

KARLIK

1.695

80.251

Bu Tablo Ankara niversitesi DTCFde bulunan Prof. Dr. ler BULDUKun notlarndan alnmtr.

Tablo 5: Haleb Mahallelerindeki Mescid Saylar

MAHALLE Akabe Akyol Bab- Krin Babul Makam Beyaza Cbbi Esadullah Cbeyle ukurcuk Dahil-i Babn Nasr Dahil-i Babn Niri Elmac Fasile Firak Hamza Bey Haric-i Babn Cenan Haric-i Babn Nasr bn (Kstl) Yakub bn Sellar bni Kezlek Kalat-erif Kara Resul Kellase Mihmad Bey Musabin Sal-u Han- Tahtani Sal-u Han- Fevkani Safsafe Sanduk Balu Smeyatiyye Sveykat-i Hatem MAHALLE MESCD (Adet) 5 6 3 1 6 4 9 2 5 4 4 1 5 2 7 5 2 4 2 4 1 2 6 5 1 2 3 1 2 2 MAHALLE Lukbad Makabir-u-l Garb ukur Kstl bn Mara Han- Sebil Harab han Dudu Anter Remadiye Meat Melendi Tatarlar Cckolu eriatl Til Arraniyyin Ekrad Kst-l Maverdi Sveykat-i Ali Cellum Zaviye Bendere Dellalin Gllce Ferrabin Haclar Sahut Altun Boa Sahtiyyin Ebrac Sahatbeze Bahsita TOPLAM MESCD (Adet) 1 1 1 1 1 1 3 1 1 1 1 2 1 3 1 2 1 6 12 1 4 2 1 1 2 2 3 1 5 7 60

Bu Tablo Ankara niversitesi DTCFde bulunan Prof. Dr. ler BULDUKun notlarndan alnmtr.