Professional Documents
Culture Documents
GIÁO TRÌNH
BIÊN SOẠN
TS. TRẦN THỊ THANH HIỀN
MỤC LỤC.......................................................................................................................................1
CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU VỀ DINH DƯỠNG VÀ THỨC ĂN THUỶ SẢN ..............................6
Mục tiêu môn học........................................................................................................................6
Nội dung môn học .......................................................................................................................6
1. KHÁI NIỆM VỀ DINH DƯỠNG THỨC ĂN .......................................................................6
1.1. Dinh dưỡng:......................................................................................................................6
1.2. Thức ăn:............................................................................................................................7
2. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA NGÀNH DINH DƯỠNG HỌC THUỶ SẢN: .....................8
3. MỐI QUAN HỆ GIỮA THUỶ SẢN VÀ DINH DƯỠNG.....................................................9
4. VAI TRÒ CỦA THỨC ĂN ĐỐI VỚI NGHỀ NUÔI THỦY SẢN: .......................................9
5. ĐẶC ĐIỂM DINH DƯỠNG CƠ BẢN CỦA ĐỘNG VẬT THUỶ SẢN ............................10
6. VẤN ĐỀ SỬ DỤNG THỨC ĂN TRONG NUÔI THỦY SẢN: ..........................................11
6.1 Môi trường sống của các đối tượng nuôi thủy sản là nước: ............................................11
6.2. Quan hệ giữa lượng thức ăn với chất lượng nước:.........................................................11
6.3. Trong môi trường nước có thức ăn tự nhiên: .................................................................11
6.4. Chế độ cho ăn:................................................................................................................11
6.5. Các hình thức nuôi thủy sản: ..........................................................................................11
7. VẤN ĐỀ SỬ DỤNG THỨC ĂN HIỆN NAY Ở ĐBSCL ....................................................11
7.1. Nguồn thức ăn nhân tạo.................................................................................................11
7.2. Vấn đề thức ăn tự nhiên..................................................................................................12
7.3. Nhận thức về vị trí của thức ăn trong nuôi thủy sản: ....................................................12
7.4. Vấn đề chế biến thức ăn: ................................................................................................12
7.5. Vấn đề sử dụng thức ăn trong các hình thức nuôi:.........................................................12
Câu hỏi: .....................................................................................................................................13
Tài liệu tham khảo:....................................................................................................................13
CHƯƠNG II: THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA ĐỘNG VẬT THUỶ SẢN VÀ THỨC ĂN ....14
1. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA ĐỘNG VẬT THỦY SẢN..............................................14
1.1. Nước: .............................................................................................................................14
1.2 Protein: ...........................................................................................................................14
1.3. Lipid. .............................................................................................................................14
1.4. Khoáng ..........................................................................................................................15
1.5. Vitamin...........................................................................................................................15
2. NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THÀNH PHẦN SINH HÓA CỦA ĐỘNG VẬT THỦY
SẢN ...........................................................................................................................................15
2.1. Vị trí trên cơ thể: ............................................................................................................15
2.2. Thời kỳ sinh sản: ............................................................................................................16
2.3. Thức ăn:..........................................................................................................................16
2.4. Thời tiết, ngoại cảnh:......................................................................................................16
2.5. Giai đoạn phát triển, giới tính: .......................................................................................16
3. TÍNH CHẤT CỦA THỨC ĂN: ............................................................................................17
Câu hỏi: .....................................................................................................................................19
Tài liệu tham khảo chính:..........................................................................................................19
CHƯƠNG III: CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ DINH DƯỠNG CỦA THỨC ĂN
.......................................................................................................................................................20
1. PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH TRONG PHÒNG THÍ NGHIỆM ......................................20
2. PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH ĐỘ TIÊU HOÁ....................................................................20
2.1. Độ tiêu hoá thức ăn........................................................................................................20
2.2. Phương pháp xác định khả năng tiêu hóa thức ăn..........................................................21
2.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ tiêu hóa: ..........................................................................24
1
3. PHƯƠNG PHÁP NUÔI DƯỠNG ........................................................................................27
3.1. Hệ thống thí nghiệm:......................................................................................................27
3.2 Tôm cá thí nghiệm..........................................................................................................27
3.3. Phương pháp bố trí thí nghiệm .......................................................................................28
4. MỘT SỐ CHỈ TIÊU ĐÁNH GIÁ TRONG NGHIÊN CỨU DINH DƯỠNG ĐVTS. ........28
Câu hỏi: .....................................................................................................................................30
Tài liệu tham khảo chính ...........................................................................................................30
CHƯƠNG IV: NĂNG LƯỢNG TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN.............................................32
1. GIỚi THIỆU..........................................................................................................................32
2. MỘT SỐ KHÁI NIỆM VỀ NĂNG LƯỢNG SINH HỌC:..................................................32
2.1. Năng lượng thô (Gross ennergy-GE) .............................................................................32
2.2. Năng lượng thức ăn ăn vào : (Intake of food energy – IE) ............................................32
2.3 Năng lượng tiêu hóa (Digestible energy- DE)................................................................33
2.4. Năng lượng trao đổi (Metabolizable energy - ME ).......................................................33
2. 5. Năng lượng sinh trưởng (Retained energy- RE) ...........................................................33
3. SỰ BIẾN ĐỔI NĂNG LƯỢNG TRONG CƠ THỂ ĐVTS..................................................33
4. NHU CẦU NĂNG LƯỢNG CỦA ĐỘNG VẬT THỦY SẢN.............................................36
5. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN NHU CẦU NĂNG LƯỢNG:.....................................37
5.1. Hàm lượng protein trong thức ăn ...................................................................................37
5.2. Nhiệt độ: .........................................................................................................................37
5.3. Dòng chảy: .....................................................................................................................37
5.4. Mức độ cho ăn:...............................................................................................................37
5.5. Kích thước cơ thể: ..........................................................................................................37
6. CÁC NGUỒN THỨC ĂN CUNG CẤP NĂNG LƯỢNG...................................................37
Câu hỏi: .....................................................................................................................................39
Tài liệu tham khảo:....................................................................................................................39
CHƯƠNG V: PROTEIN VÀ ACID AMIN TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN.........................40
1. GIỚI THIỆU..........................................................................................................................40
2. VAI TRÒ CỦA PROTEIN...................................................................................................40
3. SỰ TIÊU HOÁ VÀ BIẾN DƯỠNG PROTEIN ...................................................................40
3.1. Sự tiêu hoá protein..........................................................................................................40
3.2. Sự biến dưỡng protein ....................................................................................................41
4. NHU CẦU PROTEIN CỦA ĐỘNG VẬT THỦY SẢN.......................................................41
4.1. Định nghĩa ......................................................................................................................41
4.2. Nhu cầu protein ..............................................................................................................42
5 . NHU CẦU VỀ ACID AMIN ...............................................................................................44
5.1 Acid amin không thiết yếu ..............................................................................................44
5.2 Acid amin thiết yếu .........................................................................................................44
6. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN NHU CẦU PROTEIN................................................46
6.1. Năng lượng của thức ăn: ................................................................................................46
6.2. Chất lượng và loại thức ăn sử dụng:...............................................................................47
6.3. Giai đoạn phát triển: .......................................................................................................47
6.4. Môi trường nuôi dưỡng: .................................................................................................48
6.5. Lượng thức ăn cho ăn:....................................................................................................48
6.6. Yếu tố di truyền:.............................................................................................................48
7. GIÁ TRỊ DINH DƯỠNG CỦA PROTEIN .........................................................................49
7.1 Chỉ số acid amin thiết yếu (EAAI)..................................................................................50
7.2. Hiệu quả sử dụng protein (PER) ....................................................................................51
7.3. Chỉ số NPU ( Net protein utilization).............................................................................51
7.4. Độ tiêu hoá protein (Digestibility coefficient) ...............................................................51
8. PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH NHU CẦU PROTEIN .........................................................52
Câu hỏi: .....................................................................................................................................53
2
Tài liệu tham khảo chính:..........................................................................................................53
CHƯƠNG VI: LIPID VÀ ACID BÉO TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN...................................54
1. GIỚI THIỆU..........................................................................................................................54
2. CHỨC NĂNG CỦA CÁC LIPID .........................................................................................55
2.1. Cung cấp năng lượng......................................................................................................55
2.2. Hoạt hóa và cấu thành enzyme....................................................................................55
2.3. Tham gia cấu trúc màng tế bào ......................................................................................56
2.4. Hỗ trợ hấp thụ các lipid khác .........................................................................................56
2. 5. Vận chuyển các vitamin và một số chất khác ..............................................................56
3. SỰ TIÊU HOÁ VÀ HẤP THU LIPID..................................................................................56
3.1. Sự tiêu hóa và hấp thu ....................................................................................................56
3.2. Hệ số tiêu hóa lipid trong thức ăn ..................................................................................57
4. NHU CẦU LIPID CỦA ĐỘNG VẬT THỦY SẢN .............................................................58
5. ACID BÉO (FATTY ACID) .................................................................................................59
5.1 Cách gọi rút gọn của acid béo: ........................................................................................60
5.2. Thành phần acid béo trong sinh vật thủy sinh:...............................................................61
5.3. Sinh tổng hợp acid béo của động vật thủy sản ...............................................................61
6. NHU CẦU ACID BÉO THIẾT YẾU ...................................................................................62
7. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THÀNH PHẦN ACID BÉO TRONG ĐỘNG VẬT
THỦY SẢN...............................................................................................................................65
7.1 Độ mặn ............................................................................................................................65
7.2 Nhiệt độ ...........................................................................................................................66
7.3 Thức ăn............................................................................................................................66
8. PHOSPHOLIPID VÀ NHU CẦU PHOSPHOLIPID ..........................................................66
9. CHOLESTEROL VÀ NHU CẦU CHOLESTEROL ...........................................................67
Câu hỏi: .....................................................................................................................................69
Tài liệu tham khảo:....................................................................................................................69
CHƯƠNG VII: CARBOHYDRATE TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN .....................................70
1. GIỚi THIỆU..........................................................................................................................70
1.1. Tinh bột ..........................................................................................................................70
1.2. Dextrin............................................................................................................................70
1.3. Glycogen ........................................................................................................................70
1.4. Cellulose.........................................................................................................................71
1.5.Chitin và Chitosan ...........................................................................................................71
2. CHỨC NĂNG CỦA CARBOHYRATE TRONG THỨC ĂN CHO ĐỘNG VẬT THỦY
SẢN ...........................................................................................................................................71
3. SỰ TIÊU HÓA VÀ BIẾN DƯỠNG CARBOHYDRAT....................................................71
3.1. Tiêu hóa carbohydrat ở ĐVTS .......................................................................................71
3.2. Hiệu quả sử dụng các nguồn carbohydrat của động vật thủy sản ..................................73
4. NHU CẦU CARBOHYDRAT CỦA ĐVTS........................................................................75
4.1. Khả năng sử dụng tinh bột của động vật thủy sản:.........................................................76
4.2. Khả năng kết dính của tinh bột:......................................................................................77
5. CHẤT XƠ TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN.......................................................................77
Câu hỏi: .....................................................................................................................................78
Tài liệu tham khảo:....................................................................................................................78
CHƯƠNG VIII: VITAMIN TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN....................................................79
1. GIỚI THIỆU..........................................................................................................................79
2. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC SỬ DỤNG VITAMIN TRONG THỨC ĂN
THỦY SẢN...............................................................................................................................79
2.1. Điều kiện chế biến và bảo quản vitamin ........................................................................79
2.2. Khả năng tổng hợp vitamin ............................................................................................80
2.3 Tập tính dinh dưỡng ........................................................................................................80
3
2.4. Điều kiện nuôi dưỡng .....................................................................................................80
2.5. Điều kiện sinh lý của cá ................................................................................................80
2. 6.Chất kháng vitamin hiện diện trong thức ăn ..................................................................80
3. TÍNH CHẤT VÀ NHU CẦU VITAMIN CHO ĐỘNG VẬT THỦY SẢN .........................80
3.1. Nhóm vitamin tan trong nước ............................................................................................81
3.2. Nhóm vitamin tan trong chất béo .......................................................................................86
Câu hỏi: .....................................................................................................................................90
Tài liệu tham khảo.....................................................................................................................90
CHƯƠNG IV: MUỐI KHOÁNG TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN..........................................91
1. GIỚI THIỆU..........................................................................................................................91
2. CHỨC NĂNG CỦA MUỐI KHOÁNG................................................................................91
3. KHOÁNG ĐA LƯỢNG........................................................................................................91
3.1. Calci (Ca) và Phosphorus (P) .........................................................................................91
3.2. Magneium (MG).............................................................................................................93
3.3. Các khoáng đa lượng khác .............................................................................................93
4. CÁC NGUYÊN TỐ VI LƯỢNG ..........................................................................................94
4.1. Sắt (Fe) ...........................................................................................................................94
4. 2. Cu ..................................................................................................................................94
4.3. Kẽm (Zn) ........................................................................................................................95
Câu hỏi: .....................................................................................................................................96
Tài liệu tham khảo:....................................................................................................................96
CHƯƠNG X: NGUYÊN LIỆU CHẾ BIẾN THỨC ĂN THỦY SẢN .........................................97
1. GIỚI THIỆU..........................................................................................................................97
2. NHÓM NGUYÊN LIỆU CUNG CẤP PROTEIN................................................................97
2.1. Nhóm protein động vật...................................................................................................97
2.2. Nhóm protein thực vật:.................................................................................................100
2.3. Một số nhóm cung cấp protein khác ...........................................................................102
3. NHÓM NGUYÊN LIỆU CUNG CẤP NĂNG LƯỢNG....................................................102
3.1. Nhóm cung cấp tinh bột ...............................................................................................102
3.2. Dầu động thực vật ........................................................................................................104
4. CÁC CHẤT PHỤ GIA........................................................................................................105
4.1. Chất kết dính ................................................................................................................105
4.2.Chất chống oxy hóa.......................................................................................................105
4.3. Chất kháng nấm............................................................................................................105
4.4. Chất tạo mùi (chất dẫn dụ) ...........................................................................................106
4.5. Sắc tố ............................................................................................................................106
4.6. Premix vitamin – khoáng .............................................................................................107
4.7. Enzime tiêu hóa ............................................................................................................107
4.8. Acid amin tổng hợp ......................................................................................................108
5. CÁC CHẤT PHẢN DINH DƯỠNG VÀ CÁC CHẤT ĐỘC TRONG NGUYÊN LIỆU CHẾ
BIẾN THỨC ĂN THỦY SẢN................................................................................................109
Câu hỏi: ...................................................................................................................................110
Tài liệu tham khảo...................................................................................................................110
CHƯƠNG XI: THIẾT LẬP CÔNG THỨC VÀ CHẾ BIẾN THỨC ĂN THỦY SẢN.............111
I.THIẾT LÂP CÔNG THỨC THỨC ĂN ...............................................................................111
1.1. Các nguyên tắc trong thiết lập công thức thức ăn ........................................................111
1.2. Phương pháp tổ hợp công thức.....................................................................................113
II. PHƯƠNG PHÁP CHẾ BIẾN THỨC ĂN ..........................................................................115
2.1. Các loại thức ăn chính trong nuôi thủy sản ..................................................................115
2.2. Chế biến thức ăn...........................................................................................................117
3. ĐỘ BỀN TRONG NƯỚC CỦA THỨC ĂN VIÊN ............................................................120
4. BẢO QUẢN THỨC ĂN .....................................................................................................121
4
4.1. Nhiệt độ và độ ẩm ........................................................................................................122
4.2. Tác động của vi sinh vật...............................................................................................122
4.3. Tác động của côn trùng và các loài gặm nhấm. ...........................................................122
4.4. Sự biến đổi hoá học trong quá trình bảo quản.............................................................122
4.5. Phương pháp bảo quản .................................................................................................122
Câu hỏi: ...................................................................................................................................123
Tài liệu tham khảo...................................................................................................................123
CHƯƠNG XII: THỨC ĂN TỰ NHIÊN TRONG NUÔI TRỒNG THỦY SẢN .......................125
I. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NUÔI THỨC ĂN TỰ NHIÊN ........................................125
1.1. Nuôi vi tảo ....................................................................................................................125
1.2. Nuôi luân trùng.............................................................................................................126
1.3. Nuôi Artemia................................................................................................................127
2. VAI TRÒ CỦA MỘT SỐ LOÀI THỨC ĂN TỰ NHIÊN TRONG NUÔI TRỒNG THỦY
SẢN .........................................................................................................................................129
2.1. Vi tảo ............................................................................................................................129
2.2. Luân trùng (Rotifer) .....................................................................................................134
2.3. Artemia.........................................................................................................................135
Câu hỏi: ...................................................................................................................................136
Tài liệu tham khảo...................................................................................................................136
5
CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU VỀ DINH DƯỠNG VÀ THỨC ĂN THUỶ SẢN
Mục tiêu môn học
Môn học nhằm cung cấp cho sinh viên những kiến thức sâu về nhu cầu dinh
dưỡng của các đối tượng nuôi thủy sản cũng như phương thức chế biến thức ăn thủy sản
ở giai đoạn nuôi thương phẩm hay nuôi vỗ bố mẹ và ương ấu trùng Từ đó, sinh viên vận
dụng những kiến thức đã học vào nghiên cứu hoặc sản xuất, sử dụng thức ăn phục vụ cho
nghề kỹ thuật nuôi thủy sản.
6
1.2. Thức ăn:
Thức ăn là vật chất chứa đựng chất dinh dưỡng mà động vật có thể ăn, tiêu hóa và
hấp thu được các chất dinh dưỡng đó để duy trì sự sống, xây dựng cấu trúc cơ thể.
Trong tự nhiên, một loại vật chất có thể là thức ăn của loài cá này, giai đoạn phát
triển cơ thể này nhưng chưa hẳn đã là thức ăn của loài cá khác, giai đoạn phát triển cơ thể
khác. Sự khác biệt đó hoặc là do đặc điểm dinh dưỡng khác nhau theo loài, mà nguyên
nhân chính là khả năng tiếp nhận và tiêu hóa các loại thức ăn khác nhau theo loài hoặc do
sự khác biệt về mức độ hoàn thiện bộ máy tiêu hóa khác nhau theo giai đoạn phát triển cơ
thể. Đó cũng thể hiện đặc tính loài.
* Một số khái niệm về loại thức ăn
Thức ăn tự nhiên (Live food, natural food): như các loài rong tảo và các sinh vật
phù du động vật là những cơ thể sinh vật sống và phát triển trong hệ thống nuôi (natural
food) hoặc sinh vật được nuôi (live food) có thể dùng làm thức ăn cho động vật thuỷ sản.
Thức ăn nhân tạo (Commercial feed, Pellet feed) : còn được gọi là thức ăn khô hay
thức ăn viên. Trong thức ăn công nghiệp còn được chia ra: thức ăn viên chìm (rinking
food) sử dụng chủ yếu nuôi giáp xác và thức ăn nổi (floating food) sử dụng nuôi cá.
Thức ăn tự chế (home-made feed): Thức ăn do người nuôi tự phối chế chủ yếu từ
các nguồn nguyên liệu địa phương, qui trình chế biến đơn giản, thức ăn dạng ẩm. Hiện
nay, nhiều người nuôi cá sử dụng cả nguồn nguyên liệu tinh như bột cá, bột đậu nành làm
thức ăn nuôi cá.
Thức ăn tươi sống (fresh feed): Là các loại động vật tươi làm thức ăn cho cá như :
tôm cá tạp, ốc, cua…
7
2. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA NGÀNH DINH DƯỠNG HỌC THUỶ SẢN:
Antoine Lavoisier (1743-1794), nhà hoá học lớn người Pháp được xem như là
người có công gây dựng nên ngành khoa học Dinh Dưỡng. Tiếp theo các nghiên cứu đầu
tiên về dinh dưỡng học, quá trình phát triển của ngành này rất chậm ở thế kỷ 19. Kiến
thức về dinh dưỡng được phát triển mạnh vào khoảng thập niên 1920 khi một vài vitamin
đầu tiên được phát hiện ra. Thời gian đó có rất nhiều khám phá về vai trò của vitamin,
các acid amin, acid béo thiết yếu, các chất khoáng đại lượng và vi lượng, sự trao đổi năng
lượng, nhu cầu dưỡng chất..
Tuy nhiên, dinh dưỡng học thuỷ sản chỉ mới phát triển gần đây. Những nghiên
cứu đầu tiên về nhu cầu dinh dưỡng được thực hiện tại Corlan (Ohio, Mỹ) vào nhũng
năm 40 và bắt đầu từ thập niên 60 các nghiên cứu về dinh dưỡng thuỷ sản phát triển rất
nhanh.
Thức ăn nhân tạo thuỷ sản đầu tiên do sự phối trộn các thành phần nguyên liệu
chỉ bắt đầu từ thập niên 50. Cuối thập niên 50 loại thức ăn viên được dùng phổ biến tại
Mỹ và Châu Âu.
Ở Việt nam vào thời kỳ 1954- 1975 các nhà khoa học tập trung nghiên cứu sử
dụng nguồn thức ăn sẵn có, rẻ tiền phù hợp với từng địa phương nhằm tận dụng tối đa
nguồn phụ phẩm trong nông nghiệp. Các nghiên cứu về sử dụng và gây nuôi thức ăn tự
nhiên, nghiên cứu sử dụng phân hữu cơ ứng với các giai đoạn phát triển của cá trong ao
nuôi cũng được quan tâm.
Từ sau năm 1975, để nâng cao hiệu quả của nghề nuôi cá nước ngọt việc khuyến
khích người nuôi sử dụng nguồn nguyên liệu địa phương, sẵn có, rẻ tiền để nuôi cá vẫn
được tiếp tục phát triển. Tuy nhiên, trong mô hình nuôi thâm canh thì việc sử dụng thức
ăn công nghiệp đã được khuyến khích người nuôi. Nếu những năm 90, thức ăn công
nghiệp chủ yếu được nhập từ nước ngoài, hoặc do các công ty nước ngoài đầu tư và sản
xuất ở Việt Nam thì đến nay nhiều công ty sản xuất thức ăn trong cả nước đã được xây
dựng, góp phần vào việc giảm giá thành thức ăn tăng hiệu quả của người nuôi. Tính đến
năm 2000 cả nước có 64 cơ sở sản xuất thức ăn nuôi trồng thủy sản với công xuất 64.000
tấn/năm, nhập thêm khoảng 40.000 tấn từ Thái Lan, Hồng Kông, Đài Loan (Bộ Thuỷ sản,
2000). Nhiều công trình nghiên cứu về dinh dưỡng và thức ăn cho thủy sản được quan
tâm nghiên cứu, trong đó tập trung vào nghiên cứu dinh dưỡng và thức ăn cho nhóm cá
da trơn, cá đồng, tôm càng xanh và tôm biển. Ngoài thức ăn nuôi thịt nghiên cứu sử dụng
thức ăn tươi sống (live food), thức ăn chế biến ương nuôi ấu trùng, tôm cá bố mẹ cũng
được các nhà khoa học nghiên cứu. Nhiều công trình nghiên cứu đã được ứng dụng thực
tế sản xuất. Tính đến năm 2003 sản lượng thức ăn sản xuất trong nước đạt khoảng
250.000 tấn cho tôm và 100.000 tấn cho cá/ năm.
Một trong những mục đích kỹ thuật của nuôi thuỷ sản là nâng cao sức sản xuất
một cách có hiệu quả kinh tế trong một thời gian ngắn. Sức sản xuất liên quan đến tỉ lệ
đầu tư vào (ví dụ như đất, nước, lao động, con giống và thức ăn...) và sản phẩm thu được
(cá, tôm, nhuyễn thể). Một trong những giới hạn chính để nâng cao sản lượng là chi phí
của thức ăn (chiếm 50- 75 % trong tổng chi phí lưu động). Giảm chi phí thức ăn thường
phụ thuộc vào hiệu quả sử dụng các dưỡng chất của động vật nuôi. Điều này rất quan
trọng trong việc phát triển bền vững trong nghề nuôi thuỷ sản.
Hoạt động liên quan đến chuẩn bị hệ thống nuôi bao gồm chọn vi trí nuôi thích
hợp, xây dựng và thiết kế hệ thống nuôi (ao, bè, hệ thống nuôi nước chảy..) và chuẩn bị
8
điều kiện cần thiết trước khi thả giống. Hoạt động liên quan đến quản lý và chăm sóc đối
tượng nuôi bao gồm mật độ nuôi, kích cỡ, thu hoạch. Hoạt động liên quan đến đầu tư như
phân bón, thức ăn tươi sống, cách cho ăn, chế biến thức ăn, chế độ cho ăn, chất lượng
nước, chăm sóc và quản lý sức khoẻ đối tượng nuôi....
4. VAI TRÒ CỦA THỨC ĂN ĐỐI VỚI NGHỀ NUÔI THỦY SẢN:
Thức ăn là cơ sở để cung cấp chất dinh dưỡng cho quá trình trao đổi chất của động
vật thủy sản. Nếu không có thức ăn thì không có trao đổi chất. Khi đó động vật sẽ chết.
Thức ăn có vai trò quyết định đến năng suất, sản lượng, hiệu quả của nghề nuôi cá.
Tùy theo điều kiện nuôi mà có mức độ đầu tư khác nha.
Trong các điều kiện nuôi cá nói chung, thức ăn chiếm tỷ lệ cao trong tổng chi phí
chung (50 - 80%). Đây là vấn đề cần được quan tâm, sử dụng hợp lý cho nghề nuôi cá.
Sử dụng và chế biến thức ăn cho cá cần được kết hợp với nhiều nghề khác như chăn nuôi,
chế biến bột cá, chế biến phụ phẩm nông nghiệp, chế biến thực phẩm... Đồng thời khi cho
cá ăn, cần đủ lượng và chất mới nâng cao được năng suất cá nuôi, mới giảm được giá
thành sản phẩm.
Trong cùng điều kiện nuôi (môi trường, đối tượng nuôi, các biện pháp kỹ thuật
được áp dụng...) thì thức ăn có vai trò quyết định đến tốc độ tăng trưởng, đến năng suất
và hiệu quả kinh tế. Ở chừng mực nhất định, thì “Ảnh hưởng của thức ăn và chế độ nuôi
dưỡng còn mạnh hơn giống và tổ tiên con vật”.
9
Hình 1.2 : Các mục chi phí trong mô hình nuôi cá Tra trong ao
5. ĐẶC ĐIỂM DINH DƯỠNG CƠ BẢN CỦA ĐỘNG VẬT THUỶ SẢN
Thuỷ sản bao gồm các loài các xương và giáp xác, có những đặc điểm dinh dưỡng
rất chuyên biệt và rất khác so với các động vật trên cạn:
• Có nhiều thay đổi trong cấu trúc ống tiêu hoá và đa số động vật thuỷ sản trong
chu kỳ sống trải qua giai đoạn ấu trùng. Trong giai đoạn này nhu cầu dinh
dưỡng ấu trùng thay đổi rất lớn nên nghiên cứu dinh dưỡng sẽ khó khăn hơn so
với động vật trên cạn.
• Là động vật biến nhiệt nên nhu cầu năng lượng thấp hơn và lệ thuộc vào nhiệt
độ môi trường sinh sống nên tỉ lệ giữa năng lượng và protein hay tỉ lệ năng
lượng và các thành phần dinh dưỡng thức ăn cũng thay đổi rất nhiều.
• Thuỷ sản là sinh vật bài tiết ammonia rất khác với sinh vật trên cạn bài tiết
urea hay uric acid. Điều này ảnh hưởng rất nhiều đến giá trị sử dụng protein.
• Động vật thuỷ sản có một số nhu cầu dưỡng chất khác với động vật trên cạn
như cá có nhu cầu các acid béo họ n-3 chứa nhiều nối đôi như 20:5n-3, 226: n-
3 hay tôm và giáp xác có nhu cầu sterol.
• Động vật thuỷ sản có khả năng hấp thụ các muối khoáng trong nước nên nhu
cầu các muối khoáng rất khác so với động vật trên cạn.
• Khả năng tổng hợp một số vitamin của động vật thuỷ sản có giới hạn nên
chúng lệ thuộc rất nhiều vào nguồn cung cấp từ thức ăn.
• Môi trường sống của động vật thuỷ sản rất khác động vật trên cạn. Do đó động
vật thuỷ sản phải có những kiểu thích nghi như khả năng biến dưỡng ở điều
kiện oxy thấp, tiêu hao năng lượng thấp hơn, giảm khối lượng bộ xương và
khung chống đỡ cơ thể.
10
6. VẤN ĐỀ SỬ DỤNG THỨC ĂN TRONG NUÔI THỦY SẢN:
6.1 Môi trường sống của các đối tượng nuôi thủy sản là nước:
Khi sử dụng thức ăn nhân tạo, mức độ hao hụt cao (do có sự tan rã trong nước).
Đây là điểm khác biệt so với việc sử dụng thức ăn trong ngành chăn nuôi gia súc, gia cầm
ở trên cạn. Cũng vì vậy cần có những biện pháp thích hợp trong chế biến thức ăn, sử
dụng thức ăn để hạn chế hao hụt (sử dụng chất kết dính, thức ăn viên, chế biến thức ăn,
cho cá ăn theo giờ và địa điểm cố định trong ao...)
11
7.2. Vấn đề thức ăn tự nhiên
Thức ăn tự nhiên ở ĐBSCL rất phong phú. Các nhóm thức ăn tự nhiên đều phong
phú từ tảo, động vật nổi, động vật đáy, vi khuẩn, đến các chất hữu cơ. Hàng năm vào thời
gian đầu mùa mưa (tháng 5) thường có sự phát triển bùng nổ của các sinh vật thức ăn
trong nước. Sự phát triển của thức ăn tự nhiên đã góp phần tích cực nâng cao năng suất
cá nuôi, giảm chi phí thức ăn cho cá. Tuy nhiên tiềm năng thức ăn tự nhiên của ĐBSCL
chỉ mới được khai thác ở mức thấp.
Trong nuôi cá, chưa tận dụng tốt thức ăn tự nhiên (nhất là động vật nổi) để dùng
làm thức ăn cho cá bột mà địa vị của chúng trong rất nhiều trường hợp đã bị thay thế
bằng trứng gà, bột đậu nành, bột sữa... là những thức ăn có giá trị.
Cũng từ việc coi nhẹ hoặc chưa thấy hết vai trò của thức ăn tự nhiên mà nhóm thức
ăn này nhìn chung chưa được chú ý phát triển (kể cả trong các cơ sở quốc doanh, tập thể,
tư nhân...). Vấn đề sử dụng phân bón thúc đẩy sự phát triển của thức ăn tự nhiên chưa
được coi trọng ở ĐBSCL.
7.3. Nhận thức về vị trí của thức ăn trong nuôi thủy sản:
Do nhận thức ngày càng rõ về vai trò của nghề nuôi thủy sản trong sự phát triển
kinh tế khu vực, kinh tế gia đình nên vị trí thức ăn ngày càng được đánh giá đúng mức.
Những quan niệm nuôi cá không cần cho ăn hoặc cho ăn ít đã dần được thay đổi. Hiện
nay đứng về toàn cục ở ĐBSCL, thì việc cho cá ăn đã được quan tâm, nhất là đối với hình
nuôi cá trong ao, bè ở các tỉnh An Giang, Đồng Tháp. Tuy vậy, nhiều trường hợp nuôi cá
chưa đầu tư thức ăn đúng mức (hình thức nuôi cá ao, mương vườn...).
12
Câu hỏi:
1. Vai trò của thức ăn trong nuôi trồng thủy sản ?
2. Ưu và nhược điểm của việc sử dụng của mỗi loại thức ăn trong nuôi trồng thủy sản
3. Đặc điểm dinh dưỡng cơ bản của động vật thủy sản ?
13
CHƯƠNG II: THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA ĐỘNG VẬT THUỶ SẢN VÀ
THỨC ĂN
1. THÀNH PHẦN HÓA HỌC CỦA ĐỘNG VẬT THỦY SẢN
Thành phần hóa học của ĐVTS cũng tương tự như động vật khác bao gồm nước,
protein, lipid, khoáng, glucid, muối vô cơ, vitamin. Chúng khác nhau chỉ ở hàm lượng
các chất cấu tạo cơ thể:
1.1. Nước:
Trong cơ thể ĐVTS, hàm lượng nước là cao nhất, thường chiếm trên 60 - 80%. Hàm
lượng nước thay đồi tùy theo loài và giai đoạn phát triển.
1.2 Protein:
Protein là thành phần hóa học chủ yếu trong thịt động vật thủy sản, chiếm khoảng 60-
75 % (trọng lượng khô).
Protein trong cơ thể động vật thủy sản thường liên kết với nhóm chất hữu cơ khác như
lipid, acid nucleic, glycogen để tạo thành các phức chất phức tạp có những tính chất sinh
học đặc trưng khác nhau.
Protein trong tổ chức cơ thịt ĐVTS được chia làm 2 nhóm chính: chất cơ hòa tan
(Mucle plasma) và chất cơ cơ bản ( Mucle stroma). Tỷ lệ chất cơ hòa tan và chất cơ cơ
bản trong thịt cá khác nhau theo giống loài nhưng so với động vật trên cạn thì tỉ lệ chất cơ
hòa tan lớn hơn rất nhiều chất cơ cơ bản. Protein của chất cơ cơ bản chiếm khoảng 3-15%
tổng lượng protein cơ thịt.
Bảng 2.1 : Hàm lượng một số acid amin trong cơ thể cá chép (% Protein).
Acid amin Hàm lượng Acid amin Hàm lượng
Ala 6.9 Leu 9.20
Arg 6.0 Lis 11.6
Asp 10.9 Met 3.30
Glu 16.6 Phe 5.10
Gly 3.70 Pro 3.10
His 2.20 Tre 5.0
Iso 5.10 Tri 5.90
1.3. Lipid.
Thành phần chủ yếu của chất béo trong động vật thuỷ sản là triglycerit do acid béo
bậc cao hóa hợp với glycerin. Chất béo trong ĐVTS có vai trò quan trọng trong hoạt
động sống của chúng. Chất béo trong động vật thuỷ sản thường có màu vàng nhạt, một số
loài có màu đỏ, thường thì lượng Vitamin A trong dầu càng nhiều thì dầu càng có màu
thẫm.
Người ta thường dựa vào lượng mỡ cơ chia cá ra nhóm “cá béo” khi lượng mỡ cơ
cao hơn 10% như cá trích, họ cá Scomber sp. và nhóm “cá gầy” có lượng mỡ cơ thấp hơn
14
2% như nhóm cá thu ( lipid dự trữ chủ yếu trong gan có thể đạt 50%). Giữa hai nhóm trên
là nhóm cá trung gian có mỡ cơ trong khoảng 2-6%.
Bảng 2.2: Thành phần hóa học của một số loại động vật thuỷ sản (%)
Loại Nuớc Protein Lipid Khoáng Cacbohydrat
Giáp xác 76.0 17.8 2.10 2.10 -
Nhuyễn thể 81.0 13.0 1.50 1.60 2.90
Trắm cỏ 74.0 17.4 5.80 1.50 -
Tôm sú 75.22 21.04 1.83 -
Acid béo của ĐVTS thuôc loại mạch thẳng có một gốc Cacboxin, chuỗi Cacbon
dài nhất 28 C, chủ yếu là C18-C22. Trong dầu cá acid béo chưa bảo hóa (nhóm n-3 và
n.6) chiếm tới 84% do đó dễ bị Oxy hóa và thối rữa, quá trình Oxy hóa dầu cá sản sinh ra
rất nhiều chất thuôc loại Andehit, ceton, loaị acid béo cấp thấp làm cho dầu có mùi hôi
khó chiụ.
1.4. Khoáng
Khóang trong ĐVTS khác nhau theo giống loài thời tiết và hoàn cảnh sống. Nguồn
khoáng quan trọng và chiếm số lượng nhiều trong ĐVTS là Canci, Photpho, Fe. Hàm
lượng Fe chiếm khoảng 12% tổng lượng khóang. Các chất khoáng: Fe, Cu, Mn, Zn, Co,
Cr, F, I... rất cần thiết cho quá trình trao đổi chất.
Một nguồn lợi đặc biệt trong khoáng của ĐVTS là Iod, hàm lượng này nhiều hơn
động vật trên cạn hàng chục đến hàng trăm lần. Iod đóng vai trò quan trọng trong thực
phẩm của con người. Iod có nhiều trong gan, noãn sào, túi tinh, trong cơ thịt ít hơn.
1.5. Vitamin.
Ngoài những thành phần dinh dưỡng cơ bản, ĐVTS còn có một lượng Vitamin
phong phú đặc biệt như Vitamin A và D, ngoài ra còn có Vitamin nhóm B và E
Vitamin trong ĐVTS chủ yếu tập trung ở nội tạng đặc biệt là gan và một phần ở
tuyến sinh dục (chủ yếu là Nhóm A &D), một số khác phân bố trong cơ dưới dạng hợp
chất đơn giản
2. NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THÀNH PHẦN SINH HÓA CỦA ĐỘNG VẬT
THỦY SẢN
16
của cá cái chịu ảnh hưởng lớn bởi quá trình phát triển tuyến sinh dục và sinh sản. Thường
thì cá đực có hàm lượng nước, protid và muối vô cơ nhiều hơn cá cái nhưng hàm lượng
mỡ trong cá cái thì cao hơn cá đực.
Những nhân tố trên có ảnh hưởng lớn đến thành phần hóa học của ĐVTS và thành
phần học có ảnh hưởng đến giá trị dinh dưỡng, mùi vị giá trị của thực phẩm, có ý nghĩa
quyết định đối với quy trình sản xuất, vì vậy chúng ta cần phải nắm vững để sử dụng có
hiệu quả nguồn nguyên liệu.
Bảng 2.4 : Thành phần hoá học cá trắm cỏ thay đổ theo trọng lượng cơ thể
Kích cỡ Nước (%) Độ khô Protein Lipid (%)
(%) (%)
94g 83.5 16.5 14.0 1.31
174g 79.4 20.6 17.3 2.97
427g 77.8 22.2 18.2 2.87
628g 75.8 24.2 18.7 3.8
17
Thức ăn thực hay động vật
Hình 2.1: Thành phần hoá học của thức ăn nguồn gốc thực vật hay động vật
18
Mẫu thức ăn
Sấy 105o C Nước
Muối khoáng
Đốt ở 550oC
Chất hữu cơ
Kjeldahl Chiết xuất với Ether Acid và base Phần còn lại
Câu hỏi:
1. Các yếu tố ảnh hưởng đến thành phần hóa học của động vật thủy sản ?
2. Tại sao nguyên liệu có nguồn gốc động vật được đánh giá cao hơn thực vật trong
chế biến thức ăn cho thủy sản
19
CHƯƠNG III: CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ DINH DƯỠNG
CỦA THỨC ĂN
1. PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH TRONG PHÒNG THÍ NGHIỆM
Phương pháp phân tích trong phòng thí nghiệm có thể xác được thành phần và
hàm lượng các chất dinh dưỡng trong thức ăn, xác định được nhiệt năng của các thành
phần hữu cơ.
Phương pháp phân tích trong phòng thí nghiệm có nhiều ưu điểm đồng thời cũng
tồn tại nhiều nhược điểm cơ bản như sau:
* Ưu điểm:
- Cho kết quả nhanh chóng, có thể áp dụng rộng rãi.
- Kết quả chính xác về thành phần và hàm lượng dinh dưỡng, giúp ta thấy sự
giống và khác nhau giữa thức ăn và cơ thể động vật, đồng thời có thể phân loại được thức
ăn và sơ bộ biết được thức ăn có tốt hay xấu.
* Nhược điểm:
- Chưa phản ánh được giá trị thực tế của các chất dinh dưỡng trong thức ăn, chỉ cho
thấy giá trị hoá học mà không thấy giá trị sinh vật học của thức ăn.
- Chưa thấy được ảnh hưởng của các chất dinh dưỡng đó đối với tôm cá.
I-F
ADC = X 100
I
Trong đó:
• I (intake): lượng thức ăn lấy vào (tính theo trọng lượng khô hay hàm lượng dưỡng
chất)
20
• F ( Faeces): lượng phân thải ra (tính theo trọng lượng khô hay hàm lượng dưỡng
chất)
Tuy nhiên trong nguồn phân thải ra ngoài lượng thức ăn không tiêu hóa hoặc hấp
thu, còn các phần khác do cơ thể thải ra. Do đó để tính chính xác hơn các nhà dinh
dưỡng học đưa ra hệ số tiêu hoá thực TDC (True digestibility coefficient) trong đó các
phần của phân có nguồn gốc do cơ thể thải bỏ được tính trừ ra khỏi phần phân.
2.2. Phương pháp xác định khả năng tiêu hóa thức ăn
Động vật thủy sản sống trong môi trường nước nên cả thức ăn và phân đều thải
vào môi trường nước, do đó để tách được phần phân và phần thức ăn dư thừa để xác định
độ tiêu hóa thức ăn của động vật thủy sản cần phải có phương pháp khác so với động vật
trên cạn.
Phương pháp đo độ tiêu hoá gián tiếp thông qua việc sử dụng chất đánh dấu trộn
vào thức ăn được sử dụng phổ biến. Đặc điểm của chất đánh dấu là: (1) có tốc độ di
chuyển giống như dưỡng chất , (2) không được tiêu hóa và tan trong nước, (3) không ảnh
hưởng đến độ tiêu hóa và hấp thu các dưỡng chất. Chất đánh dấu không được tiêu hoá và
hấp thụ nên tỉ lệ nồng độ chất đánh dấu trong phân và trong thức ăn chính là độ tiêu hoá
thức ăn. Một số chất đánh dấu được sử dụng trong nghiên cứu như: Cr2O3, HROM, HRA,
Cs137, Cr51, trong đó Cromic Oxide (Cr2O3) được dùng phổ biến nhất với tỉ lệ trộn vào
thức ăn 0.5- 1%.
⎛ %A ⎞
DC = 100 − ⎜100 ⎟
⎝ %B ⎠
21
Để xác định độ tiêu hoá của một dưỡng chất như protein, lipid hay năng lượng
trong thức ăn, hệ số tiêu hoá các dưỡng chất được tính theo công thức sau:
%B %A’
Trong đó:
%A: % chất đánh dấu có trong thức ăn(tính theo trọng lượng khô)
% B: % chất đánh dấu có trong phân(tính theo trọng lượng khô)
% A’: % chất dinh dưỡng có trong thức ăn (tính theo trọng lượng khô)
% B’: % chất dinh dưỡng có trong phân (tính theo trọng lượng khô)
Để đánh giá độ tiêu hóa của một loại nguyên liệu, sử dụng một công thức thức ăn
đối chứng (R) và một loại thức ăn phối hợp giữa thức ăn R và nguyên liệu theo một tỉ lệ
nhất định (T)
Bảng 3.1 : Thức ăn đối chứng và thức ăn phối chế xác định độ tiêu hóa nguyên liệu
Thức ăn đối chứng (R) Thức ăn xác định độ tiêu
hóa nguyên liệu (T)
Trong đó :
DCR: % tiêu hóa thức ăn đối chứng R
DCT: % tiêu hóa thức ăn xác định độ tiêu hóa nguyên liệu (T)
* Các phương pháp thu phân trong nghiên cứu xác định độ tiêu hóa:
@ Phương pháp thu trực tiếp từ ống tiêu hóa: Vuốt nhẹ phần phân từ ruột của cá
(Nose, 1960), dùng ống hút phân hoặc cắt phần ruột cuối để thu phân (Windell (1978).
Các phương pháp trên có những nhược điểm như lẫn phần thức ăn chưa được hấp thu, lẫn
dịch tiêu hóa, nước tiểu, cá chết hoặc bị sốc, lượng phân thu được ít dẫn đến sai số lớn
khi tính toán độ tiêu hóa thức ăn.
22
Hình 3.1 Các phương pháp thu phân trực tiếp
@ Phương pháp thu trong hệ thống nuôi : Để có thể xác định chính xác hơn độ tiêu
hóa thức ăn và hạn chế các nhược điểm của phương pháp thu trực tiếp từ ống tiêu hóa,
các nhà nghiên cứu áp dụng phương pháp thu phân bằng cách nuôi cá trong môi trường
nước. Có hai phương pháp thu là phương pháp thu phân tự lắng và phương pháp thu phân
liên tục (Guillaume và ctv, 1999).
Bảng 3.2 : Độ tiêu hóa thức ăn của cá chẽm khi sử dụng các phương pháp thu phân
khác nhau (Spyridaskis, 1989)
Hệ số tiêu hóa Phương pháp thu phân
(ADC) Vuốt bụng Giải phẩu Hút phân Siphon Phương
ống tiêu hóa phân cá pháp lọc
ADC protein (%) 82,5 ± 1.4 84,4 ± 0.8 86,6 ± 0.3 90,6 ± 0.3 94,2 ± 0.1
ADC lipid (%) 94,1 ± 0.8 95,0 ± 0.4 96,3 ± 0.4 97,3 ± 0.2 97,1 ± 0.3
23
ng
Van
Phân
24
khuẩn lên men thối rữa, kích thích màng ruột, làm cho nhiều chất dinh dưỡng bị thải ra
ngoài. Như vậy tỷ lệ tiêu hóa protein và các chất hữu cơ khác bị giảm.
Nguồn cung cấp protein có ảnh hưởng rất lớn đến độ tiêu hóa protein của tôm cá.
Cá rô phi, mức năng lượng tiêu hóa bột cá là 4.04 kcal/g, bột đậu nành là 3.34 kcal/g,
trong khi bột thịt xương chỉ là 2.49 kcal/g.
@ Đối với chất bột đường: Khả năng tiêu hóa chất bột đường của động vật thủy sản
không cao. Do đó nếu phối chế hàm lượng chất bột đường cao trong thức ăn thì khả năng
tiêu hóa sẽ giảm, đặc biệt là sự tiêu hóa protein. Sự tiêu hóa protein trong cá trơn giảm
khi hàm lượng carbohydrat tăng. Ngoài ra nguồn nguyên liệu cung cấp chất bột đường
cũng ảnh hưởng đến quá trình tiêu hóa và hấp thu.
@ Đối với lipid: Nếu quá nhiều lipid sẽ không được nhũ hóa hết, rối loạn tiêu hoá
khi đó chất dinh dưỡng bị tống ra ngoài. khả năng tiêu hóa các nguồn lipid cũng khác
nhau. Lipid từ bột cá có thể được cá tiêu hóa 97% nhưng từ bột thịt xương chỉ là 73%.
@ Chất xơ là thành phần khó tiêu, nó tham gia tạo nên vách tế bào thực vật bao bọc
chất hữu cơ, ngăn cản tác động của dịch tiêu hóa đối với các chất hữu cơ bên trong tế
bào, nên làm giảm độ tiêu hóa thức ăn. Khi hàm lượng xơ trong thức ăn cao dẫn tới thức
ăn di chuyển nhanh trong ống tiêu hóa làm cho các chất này không kịp tiêu hóa.
Bảng 3.3.Ảnh hưởng cellulose lên độ tiêu hóa (%) thức ăn ở cá chép
Cellulose (%) 0 8 18
Protein 91 92 88
Lipid 95 95 94
Tinh bột 89 70 48
Vật chất hữu cơ 89 81 68
@ Dạng thức ăn và phương thức cho ăn: Độ tiêu hoá thức ăn tăng cao khi xay
nhuyễn thức ăn vì kích cỡ thức ăn càng nhỏ men tiêu hoá càng dễ thấm vào từng phân tử
thức ăn. Nấu chín thức ăn hay hồ hoá tinh bột trong quá trình ép đùn viên thức ăn có tác
dụng tăng độ tiêu hoá protein và carbohydrate. Năng lượng tiêu hóa bột bắp chưa nấu
chín của cá rô phi là 2.46kcal/g, nếu được gia nhiệt năng lượng tiêu hóa tăng lên 3.02
kcal/g
Một số tính chất vật lý của thức ăn cũng ảnh hưởng lên độ tiêu hóa thức ăn của tôm cá
như mùi vị, độ cứng, kích thước và hình dạng. Độ tiêu hóa thức ăn giảm kích thước của
viện thức ăn tăng.
2.3.2 Giống loài:
Khả năng tiêu hóa thức ăn phụ thuộc vào đặc điểm của từng loài. Đối với những
loài cá ăn động vật, nhóm men tiêu hóa protein sẽ hoạt động mạnh hơn ở nhóm cá ăn
thực vật, ngược lại nhóm cá ăn thực vậy nhóm men tiêu hóa carbohydrat sẽ hoạt động
mạnh ở nhóm cá ăn động vật. Thêm vào đó cấu trúc của ống tiêu hóa giữa hai nhóm này
cũng khác nhau. Nhóm cá ăn thực vật có cấu trúc ống tiêu hóa dài hơn nên thời gian đủ
thời gian cho enzime tiêu hóa carbohydart và hoạt động của vi khuẩn, giúp cho sự tiêu
hóa và hấp thu carbohydrat tốt hơn.
25
Các kết quả nghiên cứu cho thấy hầu hết các loài tôm cá có khả năng tiêu hóa protein
và lipid tốt và độ tiêu hoá protein và lipid khác nhau không đáng kể giữa các loài cá.
Ngược lại, khả năng tiêu hoá carbohydates có sự khác biệt rất lớn giữa nhóm ăn động vật
và nhóm ăn tạp hay ăn thực vật. Tôm càng xanh có khả năng tiêu hóa carbohydrat (bột
mì hay cám gạo) hơn so với các loài giáp xác biển. Năng lượng tiêu hóa bột bắp của cá rô
phi là 3.02 Kcal/g, trong khi ở cá trơn chỉ là 2.53 kcal/g.
Bảng 3.4 : Khả năng tiêu hóa (%) một số nguồn nguyên liệu của giáp xác
Nguồn Loài Tiêu hóa Tiêu hóa Năng lượng
nguyện liệu chất khô protein tiêu hóa
(ADMD) (ACPD) (ADE)
Cám gạo Tôm sú 89 48 -
Thẻ chân trắng 40 76 -
He Nhật bản 43 84
Bột đầu tôm Càng xanh 53 67 76
Thẻ chân trắng 57 75 -
Bột đậu nành Thẻ chân trắng 56 92 -
Tôm sú 60 90 -
He Nhật bản 64 - -
Càng xanh 76 84 72
Bột cá Thẻ chân trắng 64 81 -
Tôm càng xanh 60 87 69
26
2.3.6. Lượng thức ăn và tần số cho ăn:
Lượng thức ăn và tần số cho ăn có ảnh hưởng lớn đến độ tiêu hóa thức ăn. Khi
khối lượng thức ăn càng lớn thì tốc độ tiêu hóa càng chậm và thức ăn cũng không được
sử dụng một cách triệt để. Khối lượng thức ăn không những làm chậm tốc độ tiêu hoá
mà còn làm giảm sự hấp thu chất dinh dưỡng. Khi khối lượng thức ăn càng lớn, men tiêu
hoá khó ngấm vào bên trong và mức độ ngấm không đều dẫn đến quá trình tiêu hoá chậm
lại, ảnh hưởng đến độ tiêu hóa thức ăn.
Tần số cho ăn: độ tiêu hóa thức ăn tăng khi số lần cho ăn tăng, vì với cùng một
lượng thức ăn trong ngày nếu chia làm nhiều lần cho ăn thì mổi lần cho ăn với một lượng
thức ăn ít, men tiêu hóa sẽ hoạt động tốt, dẫn đến khả năng tiêu hóa và hấp thu thức ăn tốt
hơn.
27
- Tỉ lệ đực cái là 1:1 (nếu phân biệt được)
4. MỘT SỐ CHỈ TIÊU ĐÁNH GIÁ TRONG NGHIÊN CỨU DINH DƯỠNG
ĐVTS.
T l s ng = X 100
4.2. Sinh trưởng: trong khoảng thời gian nuôi nhất định, sinh trưởng của đối tượng nuôi
cho ăn các loại thức ăn thí nghiệm khác nhau được tính toán và so sánh.
* Tăng trọng:
W=Wt - Wo
28
W t - Wo
Wg = X 100
Wo
W t - Wo
DWG =
t
LnWt - LnWo
SGR (%/ngày) = X 100
t
4.3. Sự tiêu thụ thức ăn hàng ngày: chỉ tiêu này dùng để so sánh mức độ sử dụng thức
ăn trên ngày
Trong đó:
Wo: trung bình khối lượng ban đầu
Wt: trung bình khối lượng cuối
@ Hệ số thức ăn: lượng thức ăn (tính theo khối lượng khô) cần dùng để tăng một đơn vị
khối lượng vật nuôi
29
* Hệ số tiêu tốn thức ăn: là lượng thức ăn sử dụng để tăng một đơn vị khối lượng. Hệ
số này được tính trong thực tế sản xuất
* Hệ số chuyển hóa thức ăn là lượng thức ăn động vật thực sự ăn vào để tăng một đơn
vị thể trọng. Hệ số này thường được tính trong các thí nghiệm.
- Thức ăn sử dụng được tính bằng khối lượng khô
- Động vật nuôi tính bằng khối lượng tươi
Ví dụ: Sau khi cá ăn 1.5 kg một loại thức ăn nào đó thì khối lượng tăng được 1kg,
thì hệ số thức ăn (thường ký hiệu là FCR) bằng 1.5.
Hệ số thức ăn thay đổi theo loài cá, giai đọan phát triển cơ thể , điều kiện môi
trường sống, loại thức ăn, phương thức cho ăn...
4.4. Hiệu quả sử dụng thức ăn: được định nghĩa như tăng trọng của đối tượng nuôi
trên đơn vị thức ăn sử dụng.
• Đối với nghiên cứu cá bố mẹ cần đánh giá các chỉ số như: hệ số thành thục, tỉ lệ
thành thục, thời gian tái phát dục, sức sinh sản tương đối, sức sinh sản tuyệt đối, tỉ
lệ nở, chất lượng ấu trùng…
• Đối với ấu trùng giáp xác: thời gian biến thái, tỉ lệ biến thái, mức độ phân đàn…
• Đối với giai đoạn nuôi thịt có thể đánh giá thành phần sinh hóa, màu, mùi của sản
phẩm nuôi.
Câu hỏi:
1. Ưu và nhược điểm của các phương pháp thu phân để xác định hệ số tiêu hoá thức
ăn?
2. Các chỉ tiêu cần thiết để đánh giá chất lượng thức ăn thuỷ sản ?
30
5. Khajarern J., and S. Khajaren, 1999. Manual of Feed Microscopy and Quality
Control. In collaboration. American Soybean Association US Grains Council,
256pp.
6. Nutrient Reasearch Council (NRC). Nutrient Requirements of Fish. Washington,
DC: National Acedemiy Press; 1993, 69pp.
7. Tacon A.G.J., 1990. Standard Methods for the Nuitrition and Feeding of Farmed
Fish and Shrimp. Argent Laboratories Press Redmond, Washington U.S.A, 208pp.
8. ADCP/REP/80/11 - Fish Feed Technology. Lectures presented at the FAO/UNDP
Training Course in Fish Feed Technology. University of Washington, Seattle,
Washington, U.S.A., 9 October-15 December 1978.
31
CHƯƠNG IV: NĂNG LƯỢNG TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN
1. GIỚi THIỆU
Năng lượng cần thiết cho mọi hoạt động cần thiết của sinh vật. Động vật không có
khả năng sử dụng năng lượng từ mặt trời như thực vật mà chúng phải sử dụng năng lượng
từ thức ăn. Thức ăn sau khi được tiêu hóa sẽ được hấp thu vào cơ thể và thông qua quá
trình oxy các chất này sẽ sinh ra năng lượng cho cơ thể động vật hoạt động và phát triển.
Mọi quá trình tiêu hóa, trao đổi chất xảy ra bên trong cơ thể động vật đều liên hệ đến
thay đổi năng lượng. Khả năng cung cấp năng lượng của một loại thức ăn là chức năng
rất quan trọng để xác định giá trị dinh dưỡng của thức ăn đó, vì vậy cung cấp năng lượng
là một chức năng quan trọng bậc nhất của thức ăn.
Đối với động vật thủy sản quá trình trao đổi năng lượng cũng tương tự như động vật
trên cạn, tuy nhiên động vật thủy sản sống dước nước nên không phải tốn chi phí cho quá
trình điều hòa thân nhiệt và khả năng thải trực tiếp NH3 ra môi trường ngoài nên cá ít phải
chi phí năng lượng hơn.
32
bào chết, chất nhầy sẽ được thêm vào. Các chất này cùng với một phần thức ăn không
được tiêu hóa bị thải ra ngoài (Feace energy- FE).
33
Phân
NĂNG
LƯỢNG Sinh trưởng
Giảm
khối
lượng
Phản ứng sinh hoá
Hoạt động
MỨC ĐỘ CHO ĂN
7 ,0 y = - 6 E - 0 6 2x + 0 ,0 1 3 8 x - 2 ,0 6 6 3
R 2 = 0 ,9 7 8 1
6 ,0
Toác ñoä taêng tröôûng ñaëc bieät
5 ,0
4 ,0
3 ,0
2 ,0 y = - 4 E - 0 6 x 2 + 0 ,0 0 8 4 x - 0 ,4 5 2
R 2 = 0 ,9 8 6 1
1 ,0
0 ,0
0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600
- 1 ,0
- 2 ,0
- 3 ,0 P . b o c o u r ti P .h y p o p h th a lm u s
- 4 ,0
N a ên g lö ô ïn g t h ö ùc a ên h a áp t h u ï m o ãi n g a øy ( k J . K g . j - 1 )
Hình 4.2: Nhu cầu năng lượng duy trì của cá tra và cá ba sa được tính toán
dựa theo mô hình tăng trưởng (Hung L.T ,1999)
34
Phương trình cân bằng về năng lượng của động vật thuỷ sản có thể được diễn tả
như sau:
IE = RE + HE + WE + FE
Nếu xem xét theo tỉ lệ phân trăm phân chia năng lượng thì có thể diễn giải theo
phương trình sau (Tacon, 1990):
100 IE = 30 RE + 40 HE + 5 WE + 25 FE
Theo Brett và Groves (1979) quá trình chuyển hóa năng lượng từ thức ăn của cá
thì khác nhau tùy theo tính ăn của cá.
Cá ăn động vật: 100 IE = 29 RE + 44 HE + 7 WE + 20 FE
Cá ăn thực vật : 100 IE = 20 RE + 37 HE + 2 WE + 41 FE
Hình 4.3 . Con đường chuyển hóa năng lượng trong cơ thể Độnh vật thuỷ sản
(Bureau et al, 2002).
Như vậy với động vật thủy sản, 1/3 năng lượng mất đi do quá trình bài tiết (trong
phân, những phần không tiêu hóa được, nước tiểu và bài tiết qua mang), 1/3 năng lượng
dùng cho các hoạt động của cơ thể và 1/3 còn lại dành cho sự sinh trưởng. Các giá trị này
thay đổi tùy thuộc mức độ cho ăn và khả năng tiêu hóa thức ăn của cá (Smith, 1989). Như
vậy, năng lượng trao đổi chất cơ sở càng thấp thì năng lượng tích lũy cho sinh trưởng
càng cao. Đối với năng lượng tỏa nhiệt gồm: trao đổi chất cơ sở (duy trì các hoạt động
của động vật TS), duy trì cho sự vận động, phản ứng tổng hợp hay phân giải, lột xác, …
đo đó chi phí năng lượng cho quá trình này khác nhau tùy theo loài. Trong một phạm vi
nào đó, để hạn chế mất năng lượng nên đảm bảo điều kiện môi trường thích hợp và hạn
chế stress hoặc những hoạt động quá mạnh đối với cá.
35
4. NHU CẦU NĂNG LƯỢNG CỦA ĐỘNG VẬT THỦY SẢN
Cũng như các động vật khác, động vật thủy sản cần năng lượng để duy trì hoạt
động sống của cơ thể. Năng lượng này dự trữ trong các liên kết hóa học của các chất lấy
từ thức ăn và chúng được giải phóng bởi quá trình oxy hóa. Con đường oxy hóa các chất
trong thức ăn giải phóng năng lượng ở động vật thủy sản cũng tương tự như động vật trên
cạn. Năng lượng sinh ra từ thức ăn sẽ được cơ thể dự trữ lại một phần ở dạng adenosine
triphosphate (ATP).
Động vật thủy sản là một trong những động vật chuyển hóa năng lượng từ thức ăn để
xây dựng cơ thể hiệu quả nhất. Động vật thủy sản sử dụng hiệu quả năng lượng từ thức
ăn là do:
- ĐVTS có khả năng thải trực tiếp amonia ra môi trường ngoài (85% tổng số N2 thải
ra), nên không phải tốn năng lượng để chuyển hóa amonia thành ure hay acid uric.
- Chi phí năng lượng cho thực hiện quá trình tiêu hóa và hấp thu chỉ chiếm 3-5% (ME)
của năng lượng trao đổi, trong khi ở động vật hữu nhũ là 30%.
- Do ĐVTS sống trong môi trường nước có lực đẩy lớn và độ nhớt nên tôm cá ít tiêu
hao năng lượng cho sự duy trì thăng bằng cho cơ thể và vận động, vì thế nhu cầu duy
trì thấp.
- Động vật thuỷ sản là động vật biến nhiệt nên không tiêu tốn nhiều năng lượng để duy
trì thân nhiệt.
- Năng lượng cho phí cho trao đổi chất cơ sở thấp hơn so với động vật hữu nhũ và chim
Nhu cầu năng lượng (thô) trong thức ăn cho tôm sú là khoảng 3100-4000 kcal/kg, cá
trơn là 2750-3100 kcal/kg, cá rô phi 2500- 3400 Kcal/kg, cá chép: 2700-3100 kcal/kg,
nhóm cá biển: 2700-3700 kcal/kg.
Bảng 4.1: Nhu cầu năng lượng cho một đơn vị tăng trọng của một số loài cá và động
vật khác
Giống loài Năng lượng Tỉ lệ P/E
(Kj/mg protein)
Cho kg thức ăn Cho kg tăng trọng
(MJ/kg) (Mj/kg)
Cá hồi 12.4 18.7 28
Cá trơn 14.2 22.7 21.1
Gà 12.2 30.8 16.3
Heo 13.7 54.9 11.7
Bò 10.4 83.2 9.6
36
5. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN NHU CẦU NĂNG LƯỢNG:
37
trị năng lượng thô chỉ có giá trị tham khảo ban đầu vì chúng không nói lên được khả
năng tiêu hóa năng lượng thức ăn. Tuy nhiên, phương pháp xác định năng lượng tiêu hóa
và năng lượng biến dưỡng rất khó do việc kiểm soát năng lượng bài tiết qua phân, nước
tiểu và qua mang rất phức tạp.
ĐVTS có thể sử dụng cả 3 nguồn protein, lipid và carbohydrate trong thức ăn làm
nguồn năng lượng. Nguồn năng lượng từ protein đắt tiền nhất, do đó các nguồn năng
lượng không phải protein nên cung cấp ở mức tối đa có thể được. Các nghiên cứu cho
thấy cá yêu cầu năng lượng từ protein, lipid hơn ở nhóm động vật trên cạn. Điều này có
thể là do tôm cá bắt buộc phải cần acid amin và acid béo để cung cấp năng lượng hơn các
động vật khác.
Lipid chứa năng lượng nhiều nhất trên mỗi đơn vị trọng lượng và nguồn năng
lượng này được cá sử dụng hiệu quả. Lipid có trong thức ăn còn làm tăng mùi vị và độ
trơn láng của viên thức ăn. Tuy nhiên, nếu lượng lipid cao sẽ gặp trở ngại trong khâu chế
biến và bảo quản thức ăn.
Bảng 4.2: Năng lượng tiêu hoá và trao đổi (Kcalo/g) một số loài cá với các loại
dưỡng chất
Năng lượng
Nguồn thô Năng lượng tiêu hóa (DE) Năng lượng trao đổi (ME)
(GE)
Cá hồi Cá nheo Cá chép Cá hồi Cá nheo Cá chép
38
thành thức ăn. Tuy nhiên lượng dùng thích hợp là bao nhiêu đối với từng loài thì vẫn còn
được nghiên cứu.
Trên thế giới, nguồn carbohydrate thường dùng là bột ngũ cốc, chủ yếu là các phụ
phẩm của các nhà máy xay xát lúa mì. Ở dạng thô, các nguyên liệu này có giá trị năng
lượng rất thấp đối với cá, do đó, người ta chế biến thành các dạng tinh bột để nâng cao
giá trị năng lượng. Ở nước ta, nguồn carbohydrate dùng trong các nhà máy chế biến thức
ăn là cám gạo, tấm, bột bắp, bột mì...Giá trị năng lượng nguồn carbohydrat sẽ tăng lên
nếu quá trình chế biến thức ăn được hồ hóa tốt.
Câu hỏi:
1. Quá trình biến đổi năng lượng trong cơ thể động vật thủy sản?
2. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng năng lượng từ thức ăn của động
vật thủy sản?
3. Tại sao động vật thủy sản sử dụng hiệu quả năng lượng từ thức ăn hơn động
vật trên cạn ?
39
CHƯƠNG V: PROTEIN VÀ ACID AMIN TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN
1. GIỚI THIỆU
Protein là thành phần chất hữu cơ chính của cơ thể ĐVTS, chiếm khoảng 60-75%
trọng lượng khô của cơ thể (Halver, 1988). Protein có cấu trúc rất phức tạp. Trong thành
phần hóa học của protein có chứa: carbon (50-55%); oxy (22-26%); nitơ (12-19%); hydro
(6-8%); và lưu huỳnh (0-2%). Mặc dù chúng rất khác nhau về cấu trúc, chức năng, thành
phần hóa học, kích thước...nhưng khi bị thủy phân chúng đều phân hũy thành các axit
amin.
Nhiệm vụ chính của protein là xây dựng nên cấu trúc của cơ thể. Protein trong
thức ăn cung cấp các amino acid nhờ quá trình tiêu hóa và thủy phân. Trong ống tiêu hóa,
các amino acid được hấp thu vào máu và đi đến các mô, cơ quan, tham gia vào quá trình
sinh tổng hợp protein của cơ thể, phục vụ cho quá trình sinh trưởng, sinh sản và duy trì
cơ thể. Do đó, nếu thức ăn không cung cấp đủ nhu cầu protein cho cá sẽ dẫn đến cá chậm
lớn, hoặc ngừng tăng trưởng, thậm chí có thể giảm trọng lượng. Mặt khác, nếu lượng
protein trong thức ăn vượt quá nhu cầu thì chỉ một phần được sử dụng để tạo protein mới,
phần còn lại sẽ được chuyển sang dạng năng lượng, điều này sẽ làm tăng giá thành thức
ăn không cần thiết. Chính vì vậy, các nhà khoa học rất chú ý và đã nghiên cứu nhu cầu
protein và amino acid của cá, bắt đầu từ những năm 50, đến nay, phần lớn các đối tượng
nuôi quan trọng và phân bố rộng trên toàn thế giới đã được nghiên cứu về lĩnh vực này.
40
Polypeptid từ dạ dày được chuyển xuống ruột non và được tiêu hoá bởi men
trypsin, chymotripsine. Trypsin là men phân giải các protein hỗn hợp, men này do tuyến
tụy tiết ra, tiền thân của nó là trypsinogen, được hoạt hóa bởi Enterokinaza của ruột. Đối
với cá không có dạ dày (cá chép, mè trắng, rôhu...) thì trypsine là men chủ yếu phân giải
protein. Trypsin ở đoạn ruột trước nhiều hơn đoạn ruột sau. Erepsin do tuyến ruột ở niêm
mạc ruột tiết ra và tồn tại trong dịch ruột.
Ở giáp xác, men tiêu hoá protein tương tự như cá không có dạ dày, nghĩa là không
có men pepsin, nhưng men trypsin thì hoạt động rất mạnh. Chymotrypsin cũng được xác
định có ở nhiều loài giáp xác. Astacine cũng là một loại men có vai trò quan trọng trong
phân giải protein.
3.1.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt lực của các men tiêu hoá
@ Tuổi cá : Đa số các loài cá sau khi nở, các mô tiết trong ống tiêu hoá chưa phát triển
đầy đủ và chức năng tiết men tiêu hoá chưa hoàn chỉnh nên khả năng tiêu hoá protein
thấp hơn so với cá trưởng thành.
@Thành phần thức ăn : Thức ăn nhiều protein và chứa ít cellulose có tác dụng làm tăng
hoạt tính của trypsin và pepsin và ngược lại (Penaeus vannamei, Palaemon serratus,
Salmo gairdneri). Thức ăn có chứa nhiều tinh bột cũng làm giảm hoạt tính của một số
men tiêu hoá protein.
@ Nhiệt độ môi trường: khi nhiệt độ tăng, hoạt lực của các enzym tăng lên.
41
2.2
S. trương (g/wk)
2.0
1.8
1.6 R 2 = 0.89
1.4
1.2
1.0
40 45 50 55 60 65
1.8
Diet CP (% DM)
1.6
FCR (DM g:g)
1.4
1.2 R 2 = 0.89
1.0
0.8
40 45 50 55 60 65
protein (% DM)
Hình 5.1 Ảnh hưởng của protein lên sinh trưởng và FCR của cá mú giống (C. altivelis)
42
0.4 Đạm cua 42 Koshio và ctv
Tôm thẻ 0.3 Bột nhuyễn thể 34-42 Sedgwick (1979)
P. merguiensis Hỗn hợp 50 Aquacop (1978)
Tôm Sú 0.5 Casein + bột cá 46 Lee (1971)
P. monodon Casein 40 Aquacop (1978)
- 40 Khannapa (1977)
Hỗn hợp 35 Bages và Sloane (1981)
1.3 Hỗn hợp 40 Alava và Lim (1983)
Bột cá trắng 35 Lin và ctv (1982)
0.9 Hỗn hợp 44 Shiau và ctv
Thẻ chân trắng - Hỗn hợp >30 Colvin và Brand (1977)
P. vannamei 1.7 Hỗn hợp 30 Cousin và ctv
Bột cá 40 Foster và Beard (1973)
Tôm càng xanh 0.10 Hỗn hợp >35 Balazs và Ross (1976)
M. rosenbergii 0.15 Bột cá + đậu nành 40 Millikin và ctv (1980)
- 25 Clifford (1978)
Protein cua 33-35 D’Abramo (1988)
4.1 Bột cá + casein 40 Ashmore và ctv (1985)
30 Fruechtenicht (1988)
Bảng 5.2: Nhu cầu protein của một số loài cá
Loài cá Trọng Nguồn protein Protein tối ưu Tác giả
lượng (%)
Cá nheo Mỹ 7g Protein trứng gà 32-36 Garling (1976)
I. punctatus
69 g Bột thịt, bột huyết, 26-32 Robinson, 1999
bột xương
Cá trê trắng 0.1 g Bộtcá + đậu nành 30 Chuapoehu, 1987
C. batrachus
Cá trê phi 40 g Casein+Arg, Met 30-40 Henken và ctv
C. gariepinus 1986,
Cá lăng 25.9 practical 42 Khan và ctv, 1996
M.nemurus
10 g 29.6 Aizam, 1983
Cá tra bần 2-8 Bột cá 40 Phương và ctv,
P. kunyit 14-22 35 2000
Cá tra 2-3 Bột cá/bột đậu nành 38 Hiền và ctv, 2004
P. hypophthalmus
5-6 Bột cá 32.2 Hùng và ctv, 2000
Cá basa 2-3 Bột cá/bột đậu nành 35 Hiền và ctv, 2004
P. bocourti
5-6 Bột cá 27.8 Hùng và ctv,
2000ï
16-17 Bột cá/bột huyết (2:1) 36.7 Phương, 1998
75-81 34.9
Cá hú 2-3 Bột cá/bột đậu nành 48 Hiền và ctv, 2004
P. conchophilus
6.5 Bột cá 37.9 Liêm và ctv, 2000
Cá rô đồng 2-3 Bột cá, đậu nành 32 Hiền và ctv, 2004
43
Cá chép Casein 31 -38 Ogino (1970)
Cá mú Bột cá ngừ 40-50 Teng và ctv
E.salmoides (1978)
Cá trắm cỏ Casein 34-38 Dabrowski (1977)
C. idella
Lươn Casein và amino 44.5 Nose và Arai
A.japonica acids (1972)
Cá măng Casein 40 Lim và ctv (1979)
C. chanos
Rô phi Casein + albumin 36 Winfree (1981)
T. aurea
44
Hình 5.2 Tương quan giữa acid amin cơ cá và nhu cầu acid amin
tương ứng trong thức ăn
Trong 10 amino acid kể trên có methionine và pheninlalanine có quan hệ mật thiết
với amino acid không thiết yếu tương ứng là cystine và tyrosine. Khi có mặt cystine và
tyrosine trong thức ăn thì nhu cầu methionine và pheninlalanine sẽ giảm.
Cystin có thể thay 1/ 2 nhu cầu Methionin (Cystin và Methionin là 2 acid amin cùng
có S). Chẳng hạn một khẩu phần có 0.5% Cystin và 0.2% Methionin mà nhu cầu của một
loài nào đó là 0.8%, như vậy khẩu phần còn thiếu 0.6% Methionin (0.8-0.2). Ở đây
Cystin có 0.5% mà Cystin có khả năng thay thế cho 1/2 nhu cầu Methionin (tức 0.4%)
như vậy trong trường hợp này nhu cầu 0.8% về Methionin đã được đáp ứng 0.6% chỉ còn
thiếu 0.2%. Ở cá nheo Mỹ, cystine có thể thay thế 60% methionin.
Tyrosin có khả năng thay thế cho 30% nhu cầu của Phenylalanin (2 acid amin này
cùng có gốc phynyl).
Cá không thể dự trữ acid amin tự do. Nếu như có một acid amin nào đó chưa được
dùng ngay để tổng hợp protein thì sẽ được chuyển thành acid amin khác hoặc cung cấp
năng lượng. Trường hợp này (chuyển acid amin này thành acid amin khác hoặc cung cấp
năng lượng), nếu xảy ra ở acid amin thiết yếu thành acid amin không thiết yếu hoặc cung
cấp năng lượng thì rất lãng phí.
Do đó sự mất cân đối acid amin sẽ dẫn đến lãng phí acid amin. Thiếu cũng như
thừa bất kỳ acid amin nào thì đều làm giảm hiệu quả sự dụng protein
Giả sử có hai loại protein: loại 1 thiếu Lisin nhưng thừa Methionin, loại 2 thì ngược
lại (thiếu Methionin nhưng thừa Lysin). Nếu cho con vật ăn riêng từng loại thì giá trị sử
dụng protein của cả hai đều thấp, nếu hỗn hợp lại thì giá trị sử dụng protein sẽ tăng nhờ
chúng bổ sung cho nhau. Trong thực tế thì một khẩu phần càng nhiều nguồn protein thì
giá trị protein càng cao. Giá trị sử dụng protein của hỗn hợp thức ăn không phải là số
trung bình của từng giá trị sử dụng protein thức ăn đơn độc trong hỗn hợp.
45
Amino acid thiết
yếu giớI hạn
Hình 5.3. Minh hoạ về acid amin thiết yếu giới hạn (vị trí số 4)
Ngoài ra, giữa các acid amin có cấu tạo giống nhau còn có tương tác đối kháng
(antagonism). Đó là khi hàm lượng một amino acid nào đó trong thức ăn vượt quá mức
nhu cầu sẽ kéo theo nhu cầu của amino acid có cấu tạo hóa học tương tự tăng lên. Ví dụ
như tương tác giữa leucine và isoleucine được Wilson (1980) quan sát trên cá nheo Mỹ.
Ngược lại, nếu thiếu loại nào đó thì cũng ảnh hưởng đến các acid amin khác (acid amin
giới hạn). Acid amin thường bị coi giới hạn là methionin, lysine vì các nguồn nguyên liệu
có nguồn gốc thực vật có hàm lượng các acid amin này thường không đủ theo nhu cầu
của ĐVTS.
800
Cải tiến
Tiêu chuẩn
600
Khối lượng (g)
175 g
400
200 +45
ngày
0
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
Thời gian nuôi (ngày)
Hình 5.4 Sinh trưởng của cá chẽm với thức ăn tiêu chuẩn (45% CP; 10% lipid)
thức ăn cải tiến (55% CP; 20% lipid)
47
>500 24 – 26
* Nguồn: Dự án ACIAR- ĐHCT
Hàm lựợng đạm tối ưu (g/kg)
900
800 16 MJ-DE
700 18 MJ-DE
600 DP: đạm tiêu hóa
500 DE: năng lượng tiêu hóa
400
300
Ở cá cỡ 75 g/con tỷ lệ DP/DE tối ưu = 31 g/MJ
200
100
0
0 500 1000 1500 2000
Khối lượng cá (g/con)
(Glencross, 2006).
Hình 5.5 : Nhu cầu protein tối ưu (DP) cho các giai đoạn phát triển cùa cá chẽm
49
một vài nghiên cứu cho thấy, không thành công khi bổ sung thêm acid amin vào thức ăn
mặc dù thức ăn này đang thiếu những acid amin này như ở tôm Palaemon serratus, hoặc
ở tôm he Nhật bản khi bổ sung arginin. Ở một số loài cá khi sử dụng bột đậu nành có bổ
sung thêm lysin cũng không đạt kết quả. Nguyên nhân được giải thích là trong một số
trường hợp khi bổ sung thêm 1-2 acid amin tổng hợp, các acid amin này sẽ được ĐVTS
hấp thu nhanh hơn so với acid amin của protein thức ăn, bởi vì acid amin của thức ăn
phải qua quá trình dị hóa trước khi được hấp thu. Điều này dẫn đến không cùng thời
điểm của các acid amin tại vị trí tổng hợp protein. Hơn nữa, Rumsey (1990) chứng minh
rằng, giá trị sinh vật học của protein được cải thiện khi được bổ sung nhiều loại acid
amin.
50
7.2. Hiệu quả sử dụng protein (PER)
Chỉ số này là lượng tăng trọng trên mỗi đơn vị trọng lượng protein ăn vào, thay đổi
theo lượng và loại protein ăn vào.
Từ PER ta biết được chất lượng protein của các loại protein thức ăn đối với từng
đối tượng sử dụng.
W2 - W 1
PER = -----------------
Protein ăn vào
Trong đó: W1, W2: Trọng lượng cá trước và sau thí nghiệm
Hiệu quả sử dụng protein còn thay đổi theo hàm lượng protein trong thức ăn. Với
cùng một nguồn protein cung cấp cho thức ăn thì hiệu quả protein sẽ cao ở thức ăn có
mức protein thấp, vì ĐVTS sẽ tận dụng tối đa nguồn protein trong thức ăn để xây dựng
cơ thể.
Khả năng tiêu hoá protein cao hơn so với các thành phần khác trong thức ăn,
thường từ 50-95% tùy thuộc vào nguồn nguyên liệu cung cấp protein. Protein có thành
phần và tỉ lệ các amino acid thiết yếu càng giống đối tượng nuôi sẽ cho sinh trưởng tốt
51
hơn. Protein động vật được tiêu hóa tốt hơn protein thực vật. Hàm lượng protein động vật
:27-85%. Protein thực vật: 20-45% (trọng lượng khô).
SGR (%/ngày)
Quadratic regr.
Low er 95%
Upper 95%
Horizontal to max
Horizontal to Low er 95%
2.0
1.5
X.max =: 48.5%
Xo= 29.3% X =35%
1.0
15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55
Kết quả nhu cầu đạm cho tăng trưởng tối đa của cá hú giai đoạn giống nhỏ là X
max = 48,5% và khoảng đạm thích hợp là 29,3-35%.(X0-X1).
52
Câu hỏi:
1. Tại sao nhu cầu protein của động vật thuỷ sản cao hơn động vật trên cạn?
2. Các yếu tố ảnh hưởng đến nhu cầu protein của động vật thuỷ sản ?
3. Phương pháp đánh giá chất lượng của nguồn protein?
53
CHƯƠNG VI: LIPID VÀ ACID BÉO TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN
1. GIỚI THIỆU
Lipid là một trong những thành phần sinh hóa cơ bản của động thực vật. Các
thành phần của thức ăn thường được tập trung nghiên cứu là protein, lipid, glucid và một
số vitamin. Trong đó lipid đóng vai trò quan trọng như là nguồn cung cấp năng lượng (8-
9 kcal/gam) và các acid béo cần thiết cho quá trình sinh trưởng và phát triển của động vật
thủy sản. Lipid trong thức ăn cũng đóng vai trò như là chất vận chuyển vitamin tan trong
dầu và sterols. Ngoài ra trong thành phần của lipid có phosphollipid và sterol ester tham
gia vào quá trình sinh tổng hợp màng tế bào
Với vai trò của lipid quan trọng như vậy, nên lipid hiện nay là một vấn đề đang
được quan tâm nghiên cứu để nâng cao chất lượng thức ăn cho ĐVTS, Nhiều kết quả
nghiên cứu về nhu cầu các acid béo của ĐVTS đã được công bố và ứng dụng vào thực tế
sản xuất đem lại hiệu qủa cao. Nhiều nghiên cứu cho thấy lipid có ảnh hưởng rất lớn đến
sinh trưởng của ĐVTS, đặc biệt là ở giai đoạn ấu trùng và giống. Ở giai đoạn nuôi vỗ
thành thục thức ăn được bổ sung nguồn lipid thích hợp sẽ nâng cao sức sinh sản của
ĐVTS cũng như chất lượng của giống
Lipid là một hợp chất hữu cơ có chức năng và thành phần hóa học khác nhau được
ly trích từ động và thực vật nhờ các dung môi ether, chloroform, metanol... Sự phân chia
các nhóm lipid dựa trên tính chất vật lý hơn là cấu trúc hóa học, hiện chưa có sự thống
nhất chung về hệ thống phân loại lipid. Mac Donald và ctv (1988) đã đưa ra một hệ
thống phân loại lipid như sau:
Lipid
Phospholipids Glycolipids
Spingomyelins
Lecithin Cephalin Glucolipid Galactolipid Dầu mỡ Cerebrosides
Sáp, Terpenes
Prostagladins
Hình 6.1: Phân loại lipid theo Mac Donald và ctv (1988)
54
Lipid còn được chia thành hai nhóm lớn là phân cực và không phân cực. Nhóm phân
cực có thể hòa tan trong chloroform, trong khi nhóm không phân cực (thường là
phospholipid) hoà tan trong dung môi là hexane. Nhóm lipid không phân cực chủ yếu là
nhóm cung cấp năng lượng: triglyceride, các sterol ester , alkyldiacyl glycerol và sáp.
Nhóm phân cực gồm chủ yếu là nhóm phospholopid có nhiệm vụ vì nó tham gia
vào cấu trúc của tất cả các màng cơ bản và giữ vai trò quan trọng trong sự vận chuyển và
hấp thụ lipid và tham gia vào các quá trình biến dưỡng trung gian trong cơ thể sinh vật:
Phosphotidylserine (PS), Phosphotidylethanolamine (PE), Phosphatidylcholine (PC),
Plasmalogens, Sphingomyaline, Cerebroside, Ganglioside,Phosphotidylinositol (PI)
H O
H-C—O—C-(CH2)R-CH3
O
H-C—O—C-(CH2)R-CH3
O
H -C—O—P-O-(CH2)R
H O
Phospholipid
Triglycerides
Tuïy
Lipase
taïng
Mu i Gan
H P THU
Hình 6.1 Sơ đồ tác dụng của các enzyme lên sự tiêu hóa lipid (triglycerides)
(Theo Moreau,1988)
57
Teshima và Kazanawa (1983) cho biết tôm P. japonicus có khả năng tiêu hóa 80% lipid
từ thức ăn có hàm lượng lipid 8% với các loại lipid: dầu động thực vật, palmitic acid,
tripalmitin và lecithin từ trứng. Triglycerol trong dầu đậu nành, dầu cá, dầu mực được
tiêu hóa dễ dàng 96,1- 98% đối với tôm sú giống (Merican và Shim, 1995). Tuy nhiên độ
tiêu hóa giữa các nhóm acid béo cũng khác nhau, khả năng tiêu hóa những lipid có hàm
lượng acid béo no cao thì kém hơn lipid hàm lượng acid béo không no mạch dài. Khả
năng tiêu hóa của mỗi loại acid béo chịu ảnh hưởng bởi hàm lượng acid béo khác trong
lipid (Harrison, 1990). Ở tôm sú, nhóm dầu cá biển được tiêu hóa 91-100%, trong khi
nhóm dầu đậu nành được tiêu hóa 78-95% và dầu cọ được tôm tiêu hóa kém nhất 63-
93%.
Các thành phần khác trong thức ăn cũng ảnh hưởng đến độ tiêu hóa lipid. Thức ăn
có nhiều chất xơ sẽ làm giảm độ tiêu hóa, hay lượng lipid trong thức ăn tăng lên quá cao
và số lượng thức ăn tăng lên có tác dụng giảm khả năng tiêu hóa của lipid. Ngoài ra nhiệt
độ có ảnh hưởng đến độ tiêu hóa của lipid.
58
Khối lượng cá sau thí nghiệm (g)
23
22
21
20
19
18
17
16
15
0 5 10 15 20
59
HO—C-(CH
O 2)R-CH3
HO—C-(CH
O 2)R-CH=CH-(CH2)7-CH3
∆ ω or n ∆ ω or n
HOOC HOOC
2 17 2 17
4 15 4 15
6 13 6 13
8 11 8 11
10 9 10 9
12 7 12 7
14 5 14 5
16 3 16 3
18 CH3 1 18 CH3 1
Linoleic Linolenic
18:2 ∆9,12 18:3 ∆9,12,15
18:2n-6 18:3n-3
Dựa vào vị trí nối đôi đầu tiên so với gốc methyl, các acid béo được xếp vào các họ:
60
Palmitoleic acid (n7) :16:1n7; 18:1n7.
Oleic acid (n9) : 18:1n9; 20:1n9.
Linoleic acid (n6) : 18:2n6; 18:3n6; 20:3n6; 20:4n6; 22:4n6.
Linolenic acid (n3) : 18:3n3; 20:5n3; 22:5n3; 22:6n3.
5.2. Thành phần acid béo trong sinh vật thủy sinh:
Là các acid béo mạch dài gồm từ 4-24 carbon và một nhóm carboxyl. Đối với
động vật thủy sinh hầu hết các acid béo chứa đựng từ 12-22 carbon dạng mạch thẳng.
Khác với động vật trên cạn, lipid của động vật thủy sản chứa nhiều các acid béo cao phân
tử không no, đặc biệt là nhóm n-3, n-6. Những linoleic acid (n-6) và linolenic acid (n-3),
tức là nhóm acid béo không no có mạch carbon dài từ 18C trở lên và có ít nhất 2 nối đôi
được gọi tên là PUFA (polyunsaturated fatty acid) và những acid béo có chuỗi carbon dài
từ 20 carbon trở lên và có ít nhất 3 nối đôi như 20:3n-3; 22:4n-3; 20:2n-6; 22:3n-6 được
gọi tên là HUFA (highly unsturated fatty acid). Những HUFA và PUFA hiện diện rất phổ
biến và phong phú trong chuỗi thức ăn thủy vực
Bảng 6.3: Một số acid béo thông thường trên động vật thuỷ sản
Stt Tên gọi nhanh Tên thông thường Tên qui ước quốc tế
01 14:0 Myristic Tetradecanonic
02 16:0 Palmitic Hexadecanoic
03 18:0 Stearic Octadecenoic
04 18:1n-9 Oleic Cis-9-octadecenoic
05 18:2n-6 Linoleic 9,12-octadecadienoic
06 18:3n-3 Linolenic 9,12,15-octadecatrienoic
07 20:4n-6 Arachidonic (AA) 5,8,11,14-eicosatetraenoic
08 20:5n-3 Eicosapentaenoic (EPA) 5,8,11,14,17-eicosapentaenoic
09 22:6n-3 Docosahexenoic (DHA) 4,7,10,13,16,19-docosahexenoic
5.3. Sinh tổng hợp acid béo của động vật thủy sản
Động vật thủy sản có khả năng sinh tổng hợp một số acid béo như các acid béo
không no từ acetate, acid beo không no thành acid béo không no một nối đôi. Tuy nhiên
khác với thực vật động vật thủy sản không có khả năng tăng số nối đôi về phía gốc
methyl (CH3) mà chỉ có thể cộng về phía gốc COOH, vì vậy các acid béo không bảo hòa
không thể được tổng hợp nếu thiếu tiền chất trong thức ăn. Lý do là động vật thủy sản
thiếu enzym desaturated.
Ví dụ:
Thực vật:
- 2H - 2H
18:9n-1 18: 2n-6,9 18: 3 n- 3,6,9
(Olenic) (Linoleic) (Linolenic)
Động vật thủy sản:
61
- 2H + 2C, 4H -2H
18: 2n-6,9 18: 3 n- 6,9,12 20: 3n- 6,9,12 20:4n-6,9,12,15
(Linolenic) ( γ Linoleic) ( Homo γ linoleic) (Arachidonic)
Các thử nghiệm chứng tỏ trên cá, linolenic acid (18:3n-3) và linoleic acid (18:2n-
6) rất quan trọng và là tiền chất cho sự tổng hợp các acid béo khác thuộc họ n3 và n6. Từ
hai tiền chất 18:2n6 và 18:3n3 cá có thể sinh tổng hợp một loạt các acid béo họ n3 và n6
bằng cách mỗi lần kéo dài thêm hai đơn vị carbon hay tăng số nối đôi lên nhịp CH= CH-
CH2-CH= CH về phía đầu carboxyl. Như vậy, có thể kết luận trên cá và các động vật
thủy sản linolenic acid và linoleic acid là hai acid béo thiết yếu.
Một vài nghiên cứu cho thấy khả năng sinh tổng hợp acid béo của giáp xác là yếu.
Kanazawa và ctv (1979) đã nghiên cứu và khám phá ra rằng P. japonicus có thể chuyển
đổi 16:0 thành một acid béo không no khác hoặc là acid béo có một nối đôi. Tuy nhiên,
rất ít hoặc không tìm thấy loại acid béo no 16:0 được đánh dấu trong 18:2n-6, 18:3n-3,
20:5n-3 và 22:2n-6. Một vài nghiên cứu khác cho biết giáp xác rất ít hoặc không có thể
tổng hợp n-3 và n-6 HUFA từ n-6 và n-3 PUFA. Theo Read (1981), tôm P. indicus khả
năng giới hạn tổng hợp các acid béo mạch dài và chuyển hóa acid béo nhóm linoleic và
linolenic thành 20-22 C HUFA. Colvin (1976) khi so sánh thành phần acid béo của tôm
thí nghiệm và tôm ngoài tự nhiên đã chứng minh khả năng giới hạn tổng hợp 18:2n-6
hoặc n-3 thành 20:n-6 hoặc 20:n-3 của tôm. Kết quả này cũng được chứng minh tương tự
trên tôm P. setiferus, P. azrecus và P. duorarum (Bottino và ctv, 1980).
Từ những nghiên cứu này cho thấy tôm phải được cung cấp nguồn lipid có thành
phần acid béo thích hợp để gia tăng hiệu quả sử dụng lipid trong thức ăn.
22:4n6 22:5n3
22:5n6 22:6n3
Hình 6.2 : Sơ đồ sinh tổng hợp các acid béo cao phân tử không no trên Động vật
thủy sản (Castell 1979)
250
200
150
EPA & DHA tối ưu 0
EPA 5% of FFA (= 0.3% thức ăn) 0 5
DHA 5% of FFA (= 0.3% thức ăn) 5 10 10
15 15
EPA (% ) 20 DHA (% )
Hình 6.3. Nhu cầu EPA & DHA của (Penaeus monodon) (Glencross et al.
2002)
Ở giai đoạn tôm giống, thức ăn chủ yếu của tôm là thức ăn chế biến nên việc cung
cấp các acid béo cho tôm là cần thiết. Mức độ tăng trưởng của P. japonicus sẽ gia tăng
khi bổ sung 1% của 18:2n-6 và 18:3n-3 vào thức ăn. Shewbart và Mies (1973) thử
nghiệm mức độ từ 0,5-5% 18:3n-6 vào thức ăn công nghiệp cho tôm giống P. aztecus, kết
quả là mức 2% cho tốc độ tăng trưởng cao nhất, dưới mức 2% sẽ làm giảm khả năng tăng
trưởng của loài tôm này. Read (1981) đã tìm thấy bổ sung 1% của 18:2n-6 hoặc 18:3n-3
63
vào thức ăn sẽ cải tiến được mức độ tăng trưởng và tỷ lệ sống của tôm P. indicus. Sinh
trưởng của tôm P. japonicus ăn thức ăn chứa nhiều 18:3n-3 thì tốt hơn là nhiều 18:2n-6
(Gury và ctv, 1976). Trong khi đó Xu và ctv (1994) lại cho biết tốc độ sinh trưởng của
tôm P. chinensis được cải thiện khi kết hợp hai nhóm acid béo này hơn là chỉ bổ sung
một loại. Nhiều nghiên cứu cho thấy nhóm acid béo 20-22 Cacbon-HUFA được coi là có
giá trị dinh dưỡng cao hơn nhóm 18 Carbon-PUFA. Xu (1994) cho biết tốc độ tăng
trưởng của tôm P. chinensis được gia tăng khi bổ sung thức ăn giàu HUFA.
Kazanawa và Teshima (1977) cho biết giá trị dinh dưỡng thấp của dầu đậu nành là
do hàm lượng HUFA của dầu này rất thấp, nên phải kết hợp thêm dầu mực có hàm lượng
HUFA cao để ương nuôi tôm biển. Tỷ lệ sống, sinh trưởng của tôm he Nhật bản được cải
thiện khi bổ sung vào thức ăn 18:2n-6 kết hợp với 3% dầu giàu HUFA.
Bảng 6.4: Tóm tắt nhu cầu các acid béo thiết yếu của một số loài tôm cá
64
- Mòn vây đuôi (nguyên nhân do Flexebacterium sp)
- Thoái hóa gan (sưng to, tái màu)
- Giảm sinh sản (tỉ lệ nở của trứng và tỉ lệ sống ấu trùng, cá bột thấp)
7. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THÀNH PHẦN ACID BÉO TRONG ĐỘNG
VẬT THỦY SẢN
7.1 Độ mặn
Động vật thủy sản nước ngọt có chứa nhiều acid béo n-6 hơn ĐVTS biển. tỉ lệ n-6/n-3
là 0.37 ở cá nước ngọt và 0.16 ở cá biển. Tỉ lệ n6/n3 cũng khác nhau đối với loài cá di cư
từ biển vào sông hay ngược lại. Tỉ lệ n-6/n-3 thay đổi từ 0.14 lên 0.3 trong vòng 1 tháng
di cư từ nước biển vào môi trường nước ngọt. Ngược lại ở tỉ lệ này giảm từ 0.3 xuồng
0.1 khi cá di cư từ nước ngọt ra biển để sinh sản. Sự thay đổi này xảy ra ở cả lipid dự trữ
cũng như lipid cấu trúc (phospholipid). Sự thay đổi này có thể do sự khác nhau về thành
phần các acid béo trong thức ăn tự nhiên hoặc sự khác nhau này nhằm đáp ứng nhu cầu
sinh lý của cá để thích nghi với điều kiện sống khác.
Bảng 6.5. Thành phần của các acid béo thay đổi khi cá di cư
Acid béo Plecoglosus altivelis Onchorhynchus masu
Biển nước ngọt Nước ngọt biển
TG PL TG PL TG PL TG PL
Bảo hòa 34,9 31,8 35,1 53,8 31,9 37,5 31,0 36,0
1 nối đôi 27,4 16,1 32,0 35,9 43,0 18,6 43,1 19,2
n- 6 4,4 2,2 7,2 3,2 5,7 4,0 23 1,5
n- 3 31,7 49,4 23,9 6,9 18,6 39,8 23,2 43,1
n-6/n- 3 0,14 0,04 0,30 0,46 0,31 0,10 0,10 0,03
Tương tự, tôm nước ngọt, đại diện là tôm càng xanh cũng có tỉ lệ n-6 PUFA cao
hơn n-3 trong tổng số lipid, trong khi đó, tôm biển có tỉ lệ n-3 PUFA cao hơn so với n-6 .
Bảng 6.6: Thành phần acid béo của tôm nước ngọt và tôm biển (%lipid)
7.2 Nhiệt độ
Nhiệt độ là một yếu tố môi trường ảnh hưởng quan trọng đến tỉ lệ các acid béo
trong lipd của cá. Nhiều thí nghiệm cho thấy ảnh hưởng của nhiệt độ môi trường làm ảnh
hưởng thành phần acid béo. Tôm cá xứ lạnh thường chứa nhiều HUFA trong thành phần
acid béo hơn tôm cá nhiệt đới, như vậy tỷ số n6/n3 giảm theo sự giảm nhiệt độ. Theo
khuynh hướng trên tôm cá xứ lạnh có nhu cầu acid béo họ n-3 cao hơn tôm cá xứ nhiệt
đới và ngược lại cá xứ nhiệt đới có nhu cầu cao hơn về acid béo n6. Như cá hồi, một loài
cá xứ lạnh ngay trong nước ngọt cũng có khuynh hướng gia tăng hàm lượng HUFA của
những acid béo nhánh dài C20 và C22 và tỉ lệ n6/n3 thấp hơn những loài cá nhiệt đới. Do
đó khi thay đổi nhiệt độ môi trường nuôi cần lưu ý thay đổi mức độ và tỉ lệ acid béo thiết
yếu để ĐVTScó thể sinh trưởng và phát triển trong điều kiện sống mới
7.3 Thức ăn
Tỉ lệ acid béo n6/n3 của acid béo cá thay đổi rất lớn theo tỉ lệ n6/n3 trong thức ăn.
Khi cho cá ăn thức ăn chứa nhiều n6 như mỡ bò, dầu thực vật, cá có khuynh hướng thay
đổi tỉ lệ n6/n3 tích lũy trong cơ thể bằng cách tăng tỉ lệ n6/n3 lên và ngược lại khi cho cá
ăn thức ăn chứa nhiều n3.
Tôm chân trắng Penaeus vannamei cũng cho biết, khi sử dụng thức ăn được bổ
sung nhiều HUFA thì tôm giống cũng tích luỹ một hàm lượng HUFA cao hơn so với các
nghiệm thức khác. Kết quả này cũng được ghi nhận trên tôm sú (Piedad-Pascual, 1986),
ấu trùng và hậu ấu trùng tôm càng xanh (Alam, 1995). Hàm lượng n-3 PUFA trong lipid
tôm biển là 41,5% trong khi tôm nước ngọt chỉ là 20,4%. Trái lại n-6 PUFA ở tôm nước
ngọt (20,4%) cao hơn tôm biển (13%). Sự khác nhau này đã được một vài tác giả nghiên
cứu và cho biết có thể là do thức ăn của nhóm tôm nước ngọt chủ yếu là nhóm sống ở
khu vực nước ngọt, đặc biệt là nhóm thực vật, mà thành phần lipid của thực vật chủ yếu
là nhóm n-6 PUFA
66
thụ lipid và tham gia vào các quá trình biến dưỡng trung gian trong cơ thể sinh vật.
Phospholipid hay lipid phân cực có vai trò quan trọng trong dinh dưỡng cho động vật
thủy sản, đặc biệt là giáp xác. Nó tham gia vào cấu trúc của tất cả các màng tế bào cơ
bản, giữ vai trò quan trọng trong sự vận chuyển và hấp thu lipid, tham gia vào quá trình
biến dưỡng trung gian trong cơ thể sinh vật. Thường đối với thủy sản, nguồn cung cấp
phospholipid chủ yếu là lecithin từ dầu đậu nành. Tất cả các loài giáp xác đều cần lecithin
trong suốt quá trình phát triển đặc biệt là giai đoạn ấu trùng (Harrison, 1990).
Ấu trùng tôm biển sẽ chết 100% ở giai đoạn mysis nếu cho ăn thức ăn không có
lecithin (Kazanawa và ctv, 1985). Teshima và Kavazawa (1986) đã nghiên cứu ảnh
hưởng hàm lượng lecithin lên sinh trưởng của tôm he Nhật bản, kết quả cho thấy tốc độ
tăng trưởng và hiệu quả sử dụng thức ăn sẽ giảm khi thức được bổ sung lecithin dưới 3%.
Đối với tôm hùm triệu chứng của việc thiếu hụt phospgholipid là tôm không có khả năng
lột xác hoàn toàn ra khỏi vỏ cũ được gọi là bệnh "molt death = bẩy lột xác”, bệnh này kéo
dài đến 90 ngày tuổi làm giảm tỷ lệ sống của ấu trùng (Coklin và ctv, 1980). Lecithin
trích từ đậu nành và phosphostidylcholine (PC) đã được chứng minh là cần thiết cho sự
sinh trưởng của tôm P. penicillatus (Jenn, 1989), tôm P. monodon (Piedad-Pascula, 1985)
và P. chinensis (Kazanawa, 1993). Piedad-Pascula (1985) tìm thấy rằng tăng trọng của
tôm sú giống sẽ gia tăng khi thức ăn bổ sung 2% lecithin kết hợp với dầu cá Tuyết.
Bảng 6.7: Các kết quả nghiên cứu về nhu cầu lecithin cho giáp xác
Loại tôm Nguồn phospholipid Mức tối ưu (%) Tác giả
Tôm hùm Lecithin đậu nành 7.5 Conklin và ctv
(giống) (Hỗn hợp dầu đậu nành, PC, (1980)
PE và một số loại khác
He Nhật bản Lecithin đậu nành (hỗn hợp 3 Teshima và ctv
(P. japonicus) PC (24%), PE (30%) và một (1983)
số thứ khác)
Tôm sú Lecithin đậu nành 2% Piedad-Pascula,
(P. monodon) 1985
67
1985; Teshima và Kanazawa, 1971). Thí nghiệm của Teshima và ctv (1982) trên tôm P.
japonicus cho thấy, khi bổ sung 1% cholesterol vào thức ăn cho loài tôm này đã làm gia
tăng tỷ lệ sống cũng như tốc độ tăng trưởng. Nhu cầu cholesterol của tôm sú P. monodon
được đề nghị bởi Wu (1986) là 0,5%.
@ Một vài lưu ý khi thức ăn bị oxy hóa lipid (ôi dầu)
Một điểm cần lưu ý khi sử dụng lipid trong thức ăn cho động vật thủy sản là do nguồn
lipid cung cấp trong thức ăn của yếu là các loại lipid có hàm lượng PUFA cao nên dễ
dàng bị oxy hóa trong không khí. Chất béo bị oxy hóa gây ra một số ảnh hưởng xấu lên
ĐVTS
- Lipid bị oxy hóa giảm lượng acid béo cần thiết cho ĐVTS
- Gây độc cho ĐVTS, nguyên nhân là quá trình oxy hóa chất béo tạo các sản
phẩm như andehyt, ketons ...đây là những chất gây độc cho ĐVTS.
- Quá trình oxy hóa lipid sẽ làm cho thức ăn cò mùi hôi, vị khó ăn nên ảnh
hưởng đến sự bắt mồi, hiệu quả sử dụng thức ăn.
- Sản phẩm ĐVTS khi sử dụng thức ăn bị oxy hóa có mùi hôi khó chịu, mỡ tích
lũy sẽ bị vàng hay nâu sậm
- Một số dưỡng chất cần thiết bị phân hủy ( Vitamin A, B6, C, D, E và
carotenoid)
- Giá trị dinh dưỡng của thức ăn giảm
@ Một số dấu hiệu khi ĐVTS sử dụng thức ăn có chứa chất béo bị oxy hóa
- Xuất huyết, lượng hồng cầu giảm và cá có triệu chứng thiếu máu.
- Trương bụng và phồng gan
- Giảm ăn và FCR tăng cao
- Sinh trưởng chậm
- Mòn vây và teo cơ
- Tăng tỉ lệ chết
Để tránh hiện tượng oxy hóa chất béo nên sử dụng chất kháng oxy hóa. Các chất
kháng oxy hóa như vitamin E, phenols, quinones, tocopherols và gallic acid, ascorbic
acid, citric acid. Tuy nhiên trong thực tế sản xuất người ta thường dùng các chất kháng
oxy hóa nhân tạo như:
• BHT (Butylated Hydroxy Toluen): 200ppm
• BHA (Butylated Hydroxy Anisole): 200ppm
• Ethoxyquin 150 ppm
Ngoài ra thức ăn cần được bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát để tránh hiện
tượng oxy hóa.
68
Câu hỏi:
1. Tại sao cá ăn động vật có nhu cầu lipid cao hơn cá ăn thực vật
2. Sự khác biệt về nhu cầu acid béo và thành phần acid béo trong cơ thể giữa động
vật thuỷ sản nước ngọt và nước mặn/lợ
69
CHƯƠNG VII: CARBOHYDRATE TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN
1. GIỚi THIỆU
Carbohydrat được xem là nguồn nguyên liệu cung cấp năng lượng rẻ tiền nhất cho
ĐVTS. Sự tiêu hóa carbohydrat biến động rất lớn giữa các loài và phụ thuộc vào thành
phần của carbohydrat trong nguyên liệu. Năng lượng trao đổi (ME) carbohydrat của
ĐVTS dao động lớn từ 0 kcal/g (cellulose) đến 3.8 kcalo/g (đường đơn). Carbohydrat
chiếm tỉ lệ trên 75 % ở thực vật, trong khi ở động vật hiện diện với số lượng nhỏ và tồn
tại chủ yếu dưới dạng glycogen.
Carbohydrate (Glucid) chứa Carbon, Hydrogen và Oxygen. Công thức tổng quát
của (CH2O)n hay Cx(H2O)y. Carbohydrat có nhiều trong thực vật. Carbohydrate được
chia làm hai nhóm chính: nhóm đường và nhóm không đường:
- Nhóm đường bao gồm monosaccharide (đường đơn): như glucose, galactose,
mannose, fructose và oligosaccharide (đường đa): Sucrose, lactose, maltose...
Nhóm này không phải là thành phần quan trọng trong thức ăn của động vật
thủy sản.
- Nhóm không đường gồm homoglycan: tinh bột, dextrin, glycogen, cellulose và
heteroglycans: pectin, hemicellulose...trong đó tinh bột vai trò quan trọng
trong thức ăn thủy sản.
Dựa trên giá trị dinh dưỡng người ta chia carbohydrat thành 2 nhóm chính. Đó là dẫn
xuất không đạm (NFE: Nitrogen Free Extracts) và chất xơ thô (CF: Crude Fiber). NFE
phần lớn là tinh bột và đường , chúng dễ tiêu hóa và hấp thu trong đường tiêu hoá của
tôm cá. Chất xơ thì khó tiêu hoá bởi vì cơ thể không có enzim thuỷ phân chúng.
1.2. Dextrin
Là sản phẩm trung gian của sự thủy phân tinh bột và glycogen. Thường được sử
dụng làm chất kết dính trong thức ăn thủy sản. Trong nghiên cứu về khả năng sử dụng
carbohydrat cho tôm cá, dextrin thường được sử dụng như nguồn cung cấp carbohydrat.
1.3. Glycogen
Glycogen là dạng dự trữ carbohydrate trong gan và cơ của động vật thủy sản. Cấu
trúc là một polysaccharides có nhánh giống như tinh bột nhưng có trọng lượng phân tử
lớn hơn., chuỗi có 5.000-25.000 đơn vị glucose.
70
1.4. Cellulose
Là một glucosan, có cấu trúc theo kiểu liên kết 1-4 β-glucose với khoảng 8.000
phân tử β-glucose liên kết lại. Cellulose có ở tất cả thực vật vì nó là chất chính yếu của
vách tế bào thực vật. Cellulose hiện diện nhiều trong cám gạo (>12%), một nguồn
nguyên liệu quan trọng trong thức ăn cho động vật thủy sản.
1.5.Chitin và Chitosan
Chitin là polymer của các đơn vị N-acetyl glucosamine trong khi chitosan cấu tạo
bởi các đơn vị glucosamine. Chitin có mặt rất phổ biến ở động vật bậc thấp, đặc biệt có
nhiều ở giáp xác, tảo. Thành phần này thường có nhiều trong bột tôm, làm ảnh hưởng đến
độ tiêu hóa thức ăn, đặc biệt là độ tiêu hóa protein của ĐVTS.
α amylase
Tinh bột Dextrin + maltose + glucose
Thủy phân α-1,4 của amylose
α -1,6 glucosidase
Dextrin Maltose + glucose
Thủy phân α-1,6 của amylospectin
71
α glucosidase (maltase)
Maltose 2 glucose
β glucosidase (lactase)
Lactose Glucose + galactose
β fructofuranisidase (sucrase)
Suctose Glucose + fructose
Enzim tiêu hóa carbohydrat của động vật thủy sản thì kém hơn so với động vật trên
cạn, nên khả năng tiêu hoá carbohydrat của động vật thuỷ sản thì biến động và ít hiệu quả
hơn so với động vật trên cạn, đặc biệt đối với các loại đường phức tạp. Khả năng tiêu
hóa carbohydrat thì thay đổi tùy theo loài, tính chất của nguyên liệu carbohydrat và một
số yếu tố khác.
Khả năng tiêu hóa carbohydart của động vật thủy sản thấp hơn so với protein và
lipid. Nguồn cung cấp năng lượng cho quá trình trao đổi chất của tôm cá là protein và
lipid thích hợp hơn là carbohydrat.
Wilder (1994) cho biết cá nước ngọt và cá vùng nước ấm có khả năng tiêu hóa tinh
bột tốt hơn cá biển và cá vùng nước lạnh. Sự khác nhau này có liên quan đến hoạt lực của
enzyme amylase của loài. Hoạt lực của enzym tiêu hóa carbohydrat của cá chép cao hơn
80 lần so với cá đuôi vàng và 10-30 lần so với cá hồi. Nhóm cá ăn thực vật có enzym tiêu
hóa carbohydrat mạnh hơn so với cá ăn động vật.
Bảng 7.1: Hoạt lực amylase của một số loài cá khi so sánh với amylase cá diếc
(Theo Nagayama và Saito, 1968)
Cá ăn thực vật hay Hoạt lực * Cá ăn động vật Hoạt lực *
ăn tạp
Cá diếc 100 Cá hồi 8
Trắm cỏ 88 Lươn biển 1
Rô phi 44
Chép 35
Mè trắng 31
Khả năng tiêu hóa carbohydrate phụ thuộc rất nhiều vào trọng lượng phân tử và cấu
tạo các nối của carbohydrate. Các loại đường đơn dễ tiêu hóa hơn các loại đường đa và
nhóm không đường như tinh bột, dextrin. Đường đơn có thể hấp thu trực tiếp qua thành
ruột trong khi các nhóm khác phải qua quá trình tiêu hóa, đặc biệt là quá trình này xảy ra
chậm ở ĐVTS. Khi thủy phân các loại tinh bột dẫn đến làm gia tăng độ tiêu hóa của tinh
bột, vì vậy, việc nấu chín hay hồ tinh bột đều giúp cải thiện độ tiêu hóa thức ăn tinh bột.
72
Bảng 7.2: Khả năng tiêu hoá các nguồn carbohydrat của cá
3.2. Hiệu quả sử dụng các nguồn carbohydrat của động vật thủy sản
Hiệu quả sử dụng các nguồn carbohydrat khác nhau phụ thuộc vào mức độ và loài.
Đối với cá hồi cho thấy, độ tiêu hóa giảm dần theo thứ tự glucose, maltose, dextrin, tinh
bột chín, tinh bột khoai tây. Tốc độ tăng trưởng của cá giảm khi trọng lượng phân tử
carbohydrat tăng. Trái lại đối với cá nheo Mỹ, hiệu quả sử dụng thức ăn tinh bột, dextrin
cao hơn là đường đôi và đường đơn. Kết quả này cũng được ghi nhận ở cá chép, trong 3
73
nguồn carbohydrat: glucose, tinh bột và dextrin thì tinh bột được sử dụng tốt nhất, sau đó
đến dextrin và glucose sử dụng ít hiệu quả nhất. Một số loài cá không có sự khác nhau về
khả năng tiêu hoá giữa các nguồn tinh bột khác nhau. Đối với giáp xác, khả năng sử dụng
đương đơn kém hơn đường đa. Ở tôm sú khả năng sử dụng tinh bột hiệu quả hơn glucose
(Shiau,1992). Kết quả này cũng được khẳng định bởi Alava (1987) khi sử dụng các
nguồn carbohydrat từ: trehalose, succrose và glucose làm thức ăn cho tôm.
Hiệu quả sử dụng carbohydrate không phải bao giờ cũng tỉ lệ thuận với độ tiêu hóa
carbohydrate. Động vật thủy sản có khả năng tiêu hóa tốt glucose nhưng khả năng sử
dụng glucose rất kém do khả năng biến dưỡng của chúng có giới hạn. Hiệu quả sử dụng
carbohydrat của của ĐVTS kém được giải thích là do sự tích lũy cao và quá lâu của
glucose trong máu. Vấn đề này được dự đoán là kết quả của việc thiếu insulin cho quá
trình trao đối chất bình thường của cá (tương tự như động vật hữu nhũ bị bệnh tiểu đường
do thiếu insulin). Ngoài ra khi cá sử dụng một lượng carbohydrat cao thì dẫn đến hàm
lượng glucose trong máu tăng, giảm sinh trưởng.
Bảng 7.3 : Khả năng sử dụng các nguồn carbohydrat của tôm biển
Nguồn Carbohydrat % Carbohydrat Loài Kết quả
Glucose,tinh bột 0,20,30,40 P. sitiferus Hiệu quả tốt nhất: tinh
bột
Glucose,tinh bột 10, 40 P. duorarum Hiệu quả tốt nhất: tinh
bột
Glycogen, tinh bột, 10 P. japonicus Tăng trọng tốt nhất:
dextrin, glucose, sucrose
sucrose Hiệu quả sử dụng thức
ăn: tinh bột
Tiêu hoá kém nhất:
glucose
Glucose, tinh bột, 19,5 P.japonicus Tiêu hoá kém nhất
dextrin, tinh bột đường đơn: glucose,
khoai tây, sucrose, galactose
maltose
Maltose, sucrose, 10,40 P. monodon Tốt nhất: Sucrose
dextrin, bột khai mì,
bột bắp,
Glucose, dextrin, tinh 20,25,30 P. monodon Hiệu quả tốt nhất: tinh
bột bột và dextrin
Việc giảm hàm lượng glucose trong máu còn tùy thuộc vào các thể tiếp nhận
insulin (receptor) hiện diện trong các tế bào và mối tương quan với glucagon. Các nghiên
cứu gần đây cho thấy trên cá rô phi, sự thiếu thể tiếp thụ glucose-4 dẫn đến sự phản ứng
chậm và không hiệu quả đối với insulin và các thực nghiệm cũng cho thấy khi tăng số lần
cho ăn thì cá tăng khả năng sử dụng glucose. Điều này có thể rút ra kết luận khả năng
biến dưỡng glucose của cá chậm hơn động vật trên cạn, thêm một lượng lớn thức ăn chứa
glucose sẽ dẫn đến sự gia tăng glucose trong máu cá đột ngột và kéo dài. Hiệu quả sử
dụng dextrin, tinh bột ở tôm cá tốt hơn là glucose là do glucose không cần tiêu hóa mà
74
được hấp thu nhanh qua thành ruột làm tăng nhanh hàm lượng này trong máu, động vật
thủy sản không kịp điều chỉnh nên dẫn tới khả năng sử dụng kém, ảnh hưởng đến sinh
trưởng và tỉ lệ sống. Trong khi đó dextrin, tinh bột còn phải trải qua quá trình tiêu hóa và
hấp thu từ từ, nên ĐVTS có thể điều chỉnh hàm lượng đường trong máu và hiệu quả sử
dụng tốt hơn.
Một vài nghiên cứu trên cá còn cho thấy, khi nhịn đói hàm lượng glycogen trong
gan, và glucose trong máu vẫn không thay đổi. Trong khi đó lipid (mô tế bào) được sử
dụng như là nguồn cung cấp năng lượng thông qua con đường glucogenesis (tổng hợp
glucose từ các chất khác). Điều này cho thấy các loài tôm cá ưu tiên sử dụng nguồn
glucose biến dưỡng khả năng sử dụng glucose biến dưỡng theo con đường glucogensis
hơn là sự thủy phân từ glycogen dự trữ. Tuy nhiên có một số loài cá có khả năng sử dụng
glycogen để làm năng lượng trước khi sử dụng lipid như ở cá rô phi (O.mossambicus),
thường những loài này có khả năng tiêu hóa và sử dụng carbohydrat tốt.
Avarado (1979) còn cho biết ở giáp xác khả năng hấp thu acid amin qua thành ruột
bị giảm khi cho tôm ăn thức ăn có chứa glucose. Hakazeno (1979) cho biết khi hàm
lượng glucose là 10mM thì khả năng hấp thu L –lysine giảm từ 26.6 xuống 12.3% ở ruột
giữa.
75
Mặc dù carbohydrat được xem như là chất dinh dưỡng không cần thiết, tuy nhiên
việc bổ sung carbohydrat vào thức ăn cho ĐVTS với các mục đích như sau:
• Giảm giá thành: do carbohydrat là nguồn cung cấp năng lượng rẻ tiền
• Giảm việc sử dụng protein như là nguồn năng lượng (hoạt động thay thế protein
của carbohydrat), từ đó protein cung cấp từ thức ăn được động vật thủy sản sử
dụng cho sinh trưởng, hiệu quả sử dụng thức ăn tăng.
• Tăng độ bền trong nước (chất kết dính trong thức ăn)
• Giảm mức độ nát, bụi của thức ăn (kết dính các thành phần với nhau)
4.1. Khả năng sử dụng tinh bột của động vật thủy sản:
Tinh bột của tất cả các thực vật có giá trị năng lượng thô khoảng 17.6kJ/gr cao
hơn glucose (khoảng 15.9kJ/gr) nhưng năng lượng tiêu hóa thay đổi rất nhiều tùy theo
giống loài, cách chế biến. Do đó khi sử dụng tinh bột trong thức ăn thủy sản phải chú ý
đến độ tiêu hoá tinh bột. Do tinh bột là nguồn thức ăn cung cấp năng lượng rẻ tiền so với
protein và lipid nên khuynh hướng các nhà sản xuất thức ăn sử dụng tối đa vào thành
phần thức ăn cho cá, tôm. Đối với cá rô phi, khả năng có thể sử dụng tinh bột trên 40%,
cá tra trên 45%. Thức ăn có chứa hàm lượng chất bột đường cao đến 40% vẫn cho kết
quả tốt về tăng trưởng của tôm càng xanh, điều này dẫn đến nhu cầu protein của tôm càng
xanh thấp hơn tôm biển do khả năng chia sẻ năng lượng của tinh bột. Điều này cũng làm
thức ăn tôm càng xanh rẻ hơn thức ăn tôm biển.
Bảng 6.5: Tỉ lệ % tinh bột sử dụng tối đa trong thức ăn cho một số loài tôm cá
Loài % tinh bột
Cá Chép 40-45
Cá trơn Mỹ 30-35
Cá trắm cỏ 37-56
Cá rô phi 35-40
Cá măng 35-45
Cá chẽm 20-25
Cá bơn 15-20
Tôm sú 30-35
Tôm càng xanh 35-40
Cá Tra 35
Ba sa 45
Cá Hú 35
Cá rô đồng 45
Để tăng hiệu quả sử dụng tinh bột trong thức ăn thủy sản các biện pháp sau đây đã
được chú ý:
• Tăng độ tiêu hóa thức ăn thủy sản bằng biện pháp nấu chín hay hồ hóa
trong quá trình ép viên qua phương pháp ép đùn.
76
• Tăng số lần cho ăn sẽ giúp cho ĐVTS sử dụng hiệu quả tinh bột lên do khả
năng biến dưỡng chậm của glucose nên việc chia nhỏ lượng thức ăn sẽ giúp
cá chấp nhận lượng glucose từ từ thay vì tăng lên đột ngột sau bữa ăn.
77
• Sự gia tăng chất xơ đến một mức sẽ làm giảm khả năng tiêu hóa thức ăn và
người ta ghi nhận một tương quan ngược giữa hàm lượng chất xơ và năng
lượng thức ăn. Chất làm giảm tỉ lệ tiêu hoá thức ăn bằng cách ngăn giữ
dưỡng chất bên trong các tế bào, thay vì chúng phải được tiếp xúc trực tiếp
với các men tiêu hoá của đường ruột.
• Khi chất xơ quá nhiều thì hàm lượng các dưỡng chất khác thấp, làm cho
động vật phải ăn nhiều lên để đủ chất dinh dưỡng, điều này dẫn tới lượng
phân thải ra nhiều (tăng COD trong ao nuôi).
• Chất xơ trong thức ăn sẽ làm giảm khả năng kết dính khi ép viên thức ăn.
Câu hỏi:
1. Khả năng sử dụng tinh bột của động vật thuỷ sản ?
2. Các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tiêu hoá tinh bột trong thức ăn?
3. Ảnh hưởng của chất xơ trong thức ăn đối với động vật thuỷ sản ?
78
CHƯƠNG VIII: VITAMIN TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN
1. GIỚI THIỆU
Vitamin đóng vai trò quan trọng trong thành phần dinh dưỡng của động vật thủy
sản. Vai trò và nhu cầu vitamin đối với động vật thực sự được quan tâm khi nghề nuôi
thủy sản thâm canh ra đời. So sánh với các thành phần dưỡng chất chính trong thức ăn
như protein, lipid và carbohydrat, vitamin chiếm một lượng rất nhỏ từ 1-2% trong thức
ăn. Tuy nhiên, vitamin có vai trò quyết định trong quá trình trao đổi chất của cơ thể và
chi phí có thể lên đến 15% trong khẩu phần ăn.
Hầu hết các vitamin giữ vai trò đặc biệt như là một co-enzyme hay các tác nhân hỗ
trợ các enzyme thực hiện các phản ứng sinh hóa trong cơ thể sinh vật. Vitamin đóng vai
trò tác nhân của phản ứng oxy hóa, chuyển các electron từ hợp chất hữu cơ sang chất
nhận như oxy hóa sinh vật. Co-enzymes trong sự thành lập hồng cầu và tế bào thần kinh
và tiền chất của các homones.
Nhiều kết quả nguyên cứu cho thấy, động vật thủy sản không có khả năng hay khả
năng tổng hợp rất ít không đủ cho nhu cầu nên việc cung cấp vitamin vào thức ăn cho
động vật thủy sản là rất cần thiết. Động vật thủy sản ăn thức ăn không được cung cấp đầy
đủ vitamin sẽ sinh trưởng chậm, tỉ lệ sống thấp, khả năng chịu đựng với biến động môi
trường kém và dễ bị bệnh. Một số dấu hiệu bệnh lý khi thiếu vitamin ở động vật thủy sản
đã được ghi nhận như: xuất huyết, dị hình, nứt sọ ở cá, đen thân ở tôm…
Nhu cầu vitamin cho động vật thủy sản đã được một số tác giả nghiên cứu và đề ra
mức thích hợp cho một số loài động vật thủy sản. Tuy nhiên nhu cầu vitamin chịu ảnh
hưởng bởi rất nhiều yếu tố: kích cỡ và giai đoạn phát triển của đối tượng nuôi, các yếu tố
môi trường nuôi, mối tương tác với các thành phần dinh dưỡng khác và đặc biệt là quá
trình chế biến và bảo quản.
2. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC SỬ DỤNG VITAMIN TRONG THỨC
ĂN THỦY SẢN
79
2.2. Khả năng tổng hợp vitamin
Khả năng tổng hợp vitamin của động vật thủy sản là rất kém, nhiều vitamin không
thể tổng hợp được như vitamin C, do đó việc cung cấp đầy đủ nhu cầu các vitamin này là
cần thiết. Một số vi sinh vật đường ruột của một số loài cá như cá chép, rô phi, cá hồi có
khả năng sinh tổng hợp vitamin nhóm B12 nếu trong thức ăn được cung cấp Co. Tuy
nhiên khả năng sinh tổng hợp này có thể bị hạn chế nếu có chất kháng sinh trong thức ăn.
Cá nước ấm có khả năng tổng hợp vitamin bởi vi sinh vật đường ruột tốt hơn ở cá vùng
ôn đới.
3. TÍNH CHẤT VÀ NHU CẦU VITAMIN CHO ĐỘNG VẬT THỦY SẢN
Dựa vào đặc tính hòa tan mà vitamin được chia là hai nhóm chính. Nhóm vitamin
tan trong chất béo: vitamin A, D, E và K. Nhóm vitamin tan trong nước gồm: nhóm
vitamin B, Vitamin C, chiline và inositol. Mỗi một loại vitamin có cấu tạo, chức năng
80
riêng biệt. Nhu cầu vitamin được nghiên cứu trên một số đối tượng như cá hồi, cá chép,
cá nheo Mỹ và một số loài tôm biển
8mg
4 mg
T l s ng (%)
2 mg
v t
2 4 6 8 10
Th i gian cho n (ngày)
Hình 8.1: Ảnh hưởng của vitamin B1 lên tỉ lệ sống của tôm he
3.1.2. Riboflavin ( Vitamin B2)
81
Vitamin B2 có tên hóa học là riboflavin. Riboflavin là thành phần cấu tạo của
flavin adenine dinucleotide (FAD) hay flavin mononucleotide (FMN) là coenzyme cho
nhiều phản ứng oxy hóa khử và trao đổi ion
Nhu cầu vitamin B2 khoảng 8-10mg/kg thức ăn cho loài cá chép và cá trơn và 25
mg/kg cho tôm.
Dấu hiệu bệnh lý khi ăn thức ăn thiếu vitamin B2 biểu hiện ở cá chép sau 3 tuần
và ở cá trơn sau 8 tuần. Các dấu hiệu thường gặp giảm sinh trưởng, thiếu máu, sợ ánh
sáng, xuất huyết da, vây…Ở tôm thì nhạt màu, dễ bị kích thích, có dấu hiệu khác thường
trên vỏ.
Vitamin B2 là dễ bị mất đi qua quá trình chế biến và cho ăn. Khi ép đùn có thể
mất 26%, khi cho vào nước sau 20 phút mất đi 40% (Goldblatt, 1979)
3.1.3. Pyrodoxine ( Vitamin B6)
Vitamin B6 có tên hoá học là pirodoxine. Nhóm vitamin B6 bao gồm pyridoxine,
pyridoxal, pyridoxamine và nhiều dẫn xuất khác trong đó pyridoxal có hoạt tính sinh học
cao nhất. Pyridoxine là coenzyme cho phản ứng decarboxyl hóa cho các acid amin nên
pyridoxine liên quan đến sự biến dưỡng protein. Dấu hiệu thiếu vitamin B6 tăng lên khi
thức ăn có hàm lượng protein cao. Vì vậy vitamin B6 đóng vai trò quan trọng đối với
những loài tôm cá động vật.
Nhu cầu vitamin B6 ở cá khoảng 5-10 mg/kg cho cá. Trong khi ở tôm được đề
nghị là 50 –60 mg/kg.
Dấu hiệu bệnh lý khi ăn thức ăn thiếu vitamin B6 biểu hiện ở cá chép sau 4-6 tuần
và ở cá trơn sau 6- 8 tuần. Các dấu hiệu thường gặp rối loạn thần kinh, giảm khả năng
miễn dịch, thiếu máu…Ở tôm sẽ chậm sinh trưởng, tỉ lệ chết cao (Deshimaru, 1979)
Vitamin B6 được sử dụng bổ sung vào thức ăn dạng pyridoxine hydrochloride.
Hàm lượng vitamin B6 mất đi khoảng 7-10% qua quá trình ép viên và bảo quản.
3.1.4. Pantothenic acid
Pantothenic acid tham gia cấu tạo acetyl coenzyme A là một bước trung gian
trong biến dưỡng carbohydrate, lipid và protein nó giữ vai trò quan trọng cho các chức
năng sinh lý của cá đang sinh trưởng.
Nhu cầu Pantothenic acid ở cá khoảng 30- 50 mg/kg thức ăn . Ở tôm mức đề nghị
là 70 - 75 mg/kg thức ăn.
Những biểu hiện thường gặp trên các loài cá khi thức ăn thiếu pantotheic acid lâu
là mang sần sùi, bỏ ăn, hoại tử, chậm lớn. Ở tôm tỉ lệ sống và sinh trưởng giảm.
Pantothenic acid được bổ sung vào thức ăn dưới dạng: calciun d -pantothenate
(92% hoạt tính) hoặc : calciun dl- pantothenate (46% hoạt tính). Hàm lượng Pantothenic
acid mất đi khoảng 10% qua quá trình ép viên
3.1.5. Vitamin PP
Vitamin PP bao gồm niacin, nicotinic acid và nicotinamide chúng có tác dụng
tương tự vì chúng có thể biến đổi qua lại trong quá trình biến dưỡng. Niacine là thành
phần của coenzyme nicotinamide adenine dinucleotide (NAD) và nicotinamide adenine
dinucleotide phosphate (NADP). Các coenzyme này liên quan đến các phản ứng oxy hóa
82
và khử trong quá trình chuyển vận hydrogen và biến dưỡng của carbohydrate, lipid và
amino acid.
Nhu cầu vitamin PP là 14 mg/kg cho cá chép, 28 mg/kg cho cá trơn. Ở tôm mức
được đề nghị là 40 mg/kg thức ăn.
Dấu hiệu thiếu vitamin PP ở cá là lở loét da và vi cá, tỉ lệ chết cao, xuất huyết da
và biến dạng xương hàm. Vitamin PP có trong thức ăn thực vật và một số mô động vật.
Tuy nhiên đa số vitamin PP trong thực vật ở dạng khó hấp thu đối với các loài cá. Hàm
lượng vitamin PP mất đi khoảng 20% qua quá trình ép viên (Anonymous, 1981)
3.1.6. Biotin
Biotin có tác dụng như chất chuyển vận CO2 trong chuỗi phản ứng carboxyl hóa
và khử carboxyl. Các enzyme chứa biotin hoạt hoá các phản ứng trên bao gồm acetyl-
CoA carboxylase, pyruvate carboxylase và propyonyl-coA carboxylase. Như vậy. Biotin
tham gia vào quá trình sinh tổng hợp các acid béo chuỗi dài và purine.
Nhu cầu biotin cho cá là 1.5–2 mg/kg , cho tôm là 1 mg/kg thức ăn. Một số loài cá
có khả năng tổng hợp biotin nhờ hệ vi khuẩn đường ruột như ở cá nheo.
Biểu hiện của cá khi thiếu biotin chậm tăng trưởng, màu sắc cá nhạt hơn, cá rất
nhạy với tiếng động khi thức ăn thiếu biotin lâu dài. Ở tôm khi thiếu Biotin là tỉ lệ sống
thấp, sinh trưởng chậm.
Biotin hiện diện phổ biến trong thức ăn thực động vật. Cám gạo, cám mì, bột thịt,
bột cá, bột bắp, bánh dầu các loại là nguồn cung cấp đáng kể biotin. Dạng biotin thường
được sử dụng bổ sung vào thức ăn là d-biotin. Qua quá trình ép viên hàm lượng bitoin
trong thức ăn mất đi khoảng 15% (Anonymous, 1981).
3.1.7. Vitamin B12
Vitamin B12 được biết như là cyanocobalamin, trong thành phần có Co. Cả động vật và
thực vật đều không có khả năng tổng hợp Vitamin B12. Vitamin B12 cần cho quá trình
thành thục và phát triển phôi. Đối với tôm, Vitamin B12 giữ vai trò quan trọng trong tổng
hợp nucleotic, protein, biến dưỡng carbohydrat và chất béo. Vitamin B12 có thể được
tổng hợp bởi vi khuẩn đường ruột của một số loài cá như cá trơn,
Nghiên cứu nhu cầu vitamin B12 cho tôm cá còn rất hạn chế, nhu cầu cho cá hồi được đề
nghị là 0.015 –0.2 mg/kg, đối với tôm là 0.2mg/kg thức ăn Vitamin B12 có thể được
tổng hợp bởi vi khuẩn đường ruột bởi một số loài cá như cá trơn, cá rô phi, cáchép. Biểu
hiện thiếu vitamin B12 chưa thể hiện rõ ở các loài, biểu hiện thường thấy là giảm sinh
trưởng. Qua quá trình chế biến, hàm lượng vitamin B12 không bị ảnh hưởng.
3.1.8. Choline và inositol
Choline và inositol thuộc nhóm vitamin tan nước, nhưng khác với nhóm này là
không tham gia vào thành phần coenzime. Choline có chức năng là thành phần
phosphotydylcholine tham gia vào cấu trúc màng sinh học và sử dụng lipid trong cơ thể,
là thành phần của chất dẫn truyền thần kinh acetylcholine và là tiền chất của betain chất
đóng vai trò như nguồn cung cấp gốc methyl cho các phản ứng methyl hóa như sự tạo
thành methionine từ cystine.
Đối với giáp xác, hai chất này có chức năng cơ bản là tham gia vào cấu trúc cơ thể
hơn là coenzime, vì thế nhu cầu lớn hơn so với các vitamin tan trong nước khác. Yêu
cầu cung cấp choline cho cá rất cao 1500 – 2000 mg/kg(cá chép), tôm là 600 mg/kg
83
thức ăn. Nhu cầu inositol cho cá là 500 – 1000 mg/kg và 400 mg/kg thức ăn cho tôm.
Dấu hiệu thiếu Choline và inositol ở cá là giảm sinh trưởng, sưng gan, xuất huyết ruột,
thận. Ở giáp xác thì dấu hiệu giảm sinh trưởng và tỉ lệ sống giảm.
Cholin được bổ sung vào thức ăn dưới dạng chiline chloride (70% choline).
Choline không bi mất đi qua quá trình chế biến nhưng khi vào nước sẽ mất đi khoảng
10% sau 60 phút (Kanazawa, 1976)
3.1.9. Vitamin C
Trong nghiên cứu về thức ăn cho nuôi trồng thủy sản, Vitamin C đã được nghiên
cứu và đánh giá là cần thiết cho tôm cá cách đây trên 25 năm (Merchie, 1997). Vitamin C
được xác định là rất quan trọng cho động vật thủy sinh bởi vì trong khi hầu hết các động
vật khác có khả năng tổng hợp vitamin C từ glucuronic acid thì cá và giáp xác lại thiếu
enzim gulonolactone oxidase cần thiết cho bước cuối cùng của quá trình tổng hợp
(Dabrowki, 1990). Chính vì thế vitamin C của động vật thủy sản được hấp thu chủ yếu từ
thức ăn.
Bảng 8.2: Một số dấu hiệu bệnh do thiếu vitamin C trên cá
Loài Dấu hiệu bệnh Tác giả
- Cá Trê Phi - Có sự rạn nứt, xuất huyết ở đầu và Eya 1996
(Clarias gariepinus) ăn mòn vây, mõm và mang.
- Cá Chép - Không tìm thấy dấu hiệu biểu hiện. Sato (1978)
(Cyprinus carpio) - Tật ưỡn lưng, ăn mòn vây đuôi, Dabrowksi
biến dạng mang và uốn cong mõm. (1988)
- Cá chẽm - Không tìm thấy dấu hiệu biểu hiện. Merchie và ctv.
(Scophthalmus maximus) (1996)
Vitamin C được ghi nhận là có vai trò quan trọng trong trao đổi chất, nó tham gia
vào quá trình sinh trưởng và phát triển của sinh vật bởi việc tạo thành collagen, tăng
cường các phản ứng miễm dịch và sức đề kháng bệnh của tôm cá, tổng hợp
corticosteroids, chất có liên quan đến khả năng chịu đựng của tôm cá. Thức ăn có hàm
lượng vitam C cao được đề xuất là có lợi ích cho việc giảm sốc của cá (Hardie và ctv,
1991).
Thức ăn thiếu vitamin C là nguyên nhân dẫn đến các triệu chứng bệnh lý như bệnh
vẹo cột sống ở cá và bệnh chết đen ở tôm. Ở giai đoạn ấu trùng tôm cá cần nhiều vitamin
C hơn giai đoạn trưởng thành, nó không những làm gia tăng tốc độ sinh trưởng mà còn
làm tăng sức đề kháng của ấu trùng (Dabrowski và ctv, 1988).
84
Đối với tôm càng, khả năng chống lại virus Vibrio harveyi sau 18 ngày thí nghiệm
với thức ăn vitamin C từ mức 0-40% AA/kg thức ăn thì sau một tuần tôm chết từ 63-73%
trong khi mức 1500 AA/kg thì không có tôm chết (Kontara và ctv, 1997). Kanazawa
(1996) cho biết, vitamin C có ảnh hưởng đến khả năng chống lại vi khuẩn của tôm he
Nhật Bản giống, sau một tuần gây cảm nhiễm với vi khuẩn Vibrio sp, ở lô thức ăn không
có vitamin C tỷ lệ sống chỉ là 14%, trong khi ở lô 50 mg AA/kg thức ăn tỷ lệ sống đạt
80%. Đối với tôm cá bố mẹ, khi bổ sung vitamin C vào thức ăn có khả năng làm tăng tỉ lệ
nở, khả năng chịu đựng của cá bột và ấu trùng.
Theo Viện nghiên cứu thủy sản quốc gia Mỹ (1993) hàm lượng vitamin C cần
thiết cho cá giống dao động trong khoảng từ 25-50 mg/kg thức ăn, trong khi đó mức độ
cho tôm được đề nghị bởi D’Abramo (1995) là 100 mg/kg thức ăn.
Bảng 8.3: Nhu cầu Vitamin C của một số loại tôm cá
Loài Nhu Nguồn Kích cỡ Tác giả
Cầu AA (g)
(mg/kg)
- Cá Trê Phi 45 ECAA 19,9 Eya 1996 *
(Clarias gariepinus)
- Cá trê trắng 69 AA 1,5 Misfra và ctv. (1996)*
(Clarias batrachus)
- Cá Chép 45 APP Cá bột Gouillou-Coustans (1998)
(Cyprinus carpio)
- Cá chẽm 20 APP Cá bột Merchie và ctv.(1996)
(Scophthalmus maximus)
- Cá Rô Phi lai 79 AA 1,1 Shiau và Jan ( 1992)
(Tilapia nilotica♀xT.auea ♂)
- Cá bơn Nhật Bản 60-100 AMP 3,43 Teshima và ctv. (1993)
(Paralichthys olivaceus)
- Tôm he Nhật Bản 99 AA Giống Shigueno và Itoh, 1988
(Penaeus Japonicus)
- Tôm Sú 209 APP Giống Chen và Chang, 1994
(Penaeus monodon) 200 APP Âú trùng Merchie và ctv, 1997
- Tôm Càng Xanh 100 AMP Giống D' Abramo và ctv, 1994
(Macrobrachium rosenbergii) 200 Ấu Hiền, 2002
trùng
Tôm thẻ chân trắng 120 AA Giống He và Lawrence, 1993
(Penaeus vannamei)
*(AA, L-ascorbic acid tinh; ECAA, ethylcellulose-coated ascorbic acid; APP,
ascorbyl-2-polyphosphate)
85
Để làm giảm sự hòa tan nhanh của vitamin C trong nước, người ta dùng
ethylcellulose để bao lấy các hạt vitamin C (thành thể AA bọc vỏ). Một thể khác của AA
bọc vỏ là dùng dầu để bao lấy hạt vitamin C hoặc dùng một số chất có màng chứa
vitamin C. Lớp mỡ sẽ ngăn chặn sự thấm nước và hoạt động của oxy trong suốt quá trình
chế biến và bảo quản. Thường dầu thực vật được sử dụng làm vỏ bọc cho vitamin.
Vitamin C dạng bọc vỏ có hàm lượng vitamin C hoạt tính cao từ 80 - 90% và có thể lưu
trữ trong vài tháng mà không bị oxy hóa (Gill, 1991). Phương pháp thành công nhất trong
việc gia tăng độ bền của vitamin C là nhóm phosphate như ascorbate-2-mono phosphate
(AMP), ascorbate-2-poly phosphate (APP) hay palmitic (ascorbyl-6-palmitate, AP). Sự
hiện diện của các nhóm này sẽ làm giảm khả năng tan trong nước và bị oxy hóa của
vitamin C.
Bảng 8.4: Sự ổn định Vitamin C trong thức ăn cá sau khi chế biến.
Dẫn xuất Phương thức sản xuất Tỉ lệ mất đi Tác giả
Vitamic. (%)
C
AA Ép viên nóng 90 Shelbaek và ctv. (1990)
APP Ép viên bằng hơi 5 Grant và ctv. (1989)
ECAA Ép đùn 40-55 Lovell và Lim (1978)
FCAA Ép đùn 43 Robinson (1992)
APP Ép đùn 17 Robinson và ctv.(1989)
NaAA Ép viên nguội 39 Soliman và ctv.(1987)
GCAA Ép viên nguội 12 Soliman và ctv.(1987)
AS Ép viên nguội 4 Soliman và ctv.(1987)
*(AA, L-ascorbic acid tinh; ECAA, ethylcellulose-coated ascorbic acid; FCAA, fat-
coated ascorbic acid; APP, ascorbyl-2-polyphosphate; NaAA, ascorbic acid Natri;
GCAA, glyceride-coated ascorbic acid; AS, ascorbyl-2-sulfat)
87
Hình 8.2 Ảnh hưởng của vitamin E trong thức ăn lên tỉ lệ sống của tôm he
3.2.4. Vitamin K
Vitamin K có vai trò quan trọng trong quá trình đông máu ở động vật và cả ở cá.
Thiếu vitamin K dẫn tới cá không có khả năng tổng hợp proconvertin và prothrombin ở
trong gan, đây là các chất cần thiết cho quá trình đông máu. Dạng vitamin K được sử
dụng tốt cho tôm cá lá vitamin K3
Nhu cầu vitamin K ở cá là 10 mg/kg thức ăn, ở tôm được đề nghị là 5 mg/kg. Ở một
số loài tôm khi cho ăn thiếu vitamin K thì sinh trưởng của tôm giảm.
Vitamin K được bổ sung vào thức ăn dưới dạng muối menadione, menadione
sodium bisulfite (50% vitamin K3), hỗn hợp menadione sodium bisulfite (33% vitamin
K3), menadione dimethylpyrimidinal (45.5% K3). Vitamin K bị phân hủy dưới điều kiện
nhiệt độ và ẩm độ cao và hàm lượng khoáng vi lượng cao (anonymous, 1981).
Bảng 8.5. Nhu cầu vitamin cho một số loài tôm cá (mg/kg thức ăn)
Vitamin Cá chép Cá trơn Mỹ Cá hồi Tôm biển
Thiamin (B1) 1- 3 1-3 10- 15 60
Riboflavin (B2) 7- 10 9 20- 25 25
Pyridoxine (B6) 5- 10 3 15- 20 50
Pantothenate 30- 40 25- 50 40- 50 75
Niacin( PP) 30- 50 14 150- 200 40
Folic acid - - 6- 10 10
Cyanocobalamin (B12) - - 0.015- 0.02 0.2
Inositol 200- 300 - 300- 400 400
Choline 1500- 2000 - 600- 800 600
Biotin 1- 1,5 - 2- 1,5 1
Vitamin C 30- 50 60 100- 150 200
Vitamin A(IU) 1000- 2000 1000- 2000 2000- 2500 5000
Vitamin D (IU) - 500- 1000 2400 2000
Vitamin E 80- 100 30 30 100
Vitamin K - - 10 5
88
Bảng 8.6. Dấu hiệu bệnh lý khi thiếu vitamin của một số loài cá
Vitamin Cá trơn Cá chép Lươn Nhật Bản
1. Thiamin Sẫm màu, tỉ lệ chết cao Xung huyết ở vây, rối Mất điều hòa, cơ thể
loạn, giảm khả năng uốn khúc, xuất huyết ở
cảm nhận âm thanh vây
3. Pyridoxine Rối loạn, màu sắc nhợt Rối loạn Rối loạn
nhạt, tetany
4. Pantothenic Mang sưng phòng, Tăng trương chậm. Bơi lội bất bình thường,
thiếu máu, ăn mòn da, thiếu máu, xuất huyết tổn thương da
tử vong, quẹo hàm da, lồi mắt
dưới
5. Niacin Da và cây bị tổn Xuất huyết da, tử vong Bơi lội bất bình thường,
thương, xuất huyết, tử tổn thương da, sẫm màu
vong, lồi mắt
6. Biotin Thiếu máu, mất sắt tố Tăng trưởng chậm Bơi lội bất bình thường
7. Folic acid Không phát hiện Không phát hiện Tăng trưởng chậm, sẫm
màu
8. Vitamin B12 Giảm khả năng tạo Không phát hiện Tăng trưởng chậm
máu
9.Choline Gan phì to, xuất huyết Mỡ bao bọc gan Ruột màu trắng xám
trong thận và ruột
10. Inoistol Không phát hiện Tổn thương da Ruột màu trắng xám
11. Ascorbic acid Giảm khả năng tạo keo Không kiểm tra Vây đầu xuất huyết,
trong xương, bị sán, quẹo hàm dưới
mẫn cảm với bệnn, ưỡn
mình.
12. Vitamin A Có nhiều chất lỏng Màu sắc kỳ quặc, lồi Không kiểm tra
trong xoang của cơ thể, mắt, vây và da xuất
lồi mắt huyết, mang biến dạng
13. Vitamin D Trong xương thấp Không kiểm tra Không kiểm tra
khoáng chất
15. Vitamin K Xuất huyết da Không kiểm tra Không kiểm tra
Câu hỏi:
1. Những lưu ý khi sử dụng vitamin làm thức ăn cho thuỷ sản ?
2. Các dấu hiệu bệnh lý thường gặp khi thiếu vitamin?
3. Tại sao vitamin C được quan tâm nhiều nhất trong chế biến thức ăn thuỷ sản ?
90
CHƯƠNG IV: MUỐI KHOÁNG TRONG THỨC ĂN THỦY SẢN
1. GIỚI THIỆU
Đối với động vật hiện nay người ta xác định có 6 nguyên tố khoáng đa lượng (Ca,
Mg, P, Na, K và Cl) và 16 nguyên tố vi lượng là (As, Cr, Co, Cu, I, F, Fe, Mn, Mo, Ni,
Se, S, Si, Sn, Zn và V) là cần thiết cho cơ thể động vật. Trong nhóm khoáng vi lượng
chức năng sinh lý của Cr, Co, Cu, Fe, Mn, Mo, Se, Zn, F và I thì đã được khẳng định, tuy
nhiên vai trò của Ni, V, Si và As thì chưa được nghiên cứu. Tuy nhiên các nghiên cứu
cho thấy động vật thủy sản cần Ni, V, As nếu sinh trưởng trong nước không có khoáng
Các nghiên cứu về ảnh hưởng của việc thiếu P, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Mn và Se đã
được nghiên cứu trên một số loài tôm cá. Có rất nhiều trở ngại khi nghiên cứu về nhu cầu
khoáng cho động vật thủy sản là do động vật thủy sản có thể hấp thu khoáng trực tiếp từ
môi trường nước thông qua việc uống nước hoặc hấp thu qua mang, da... Do đó rất khó
xác định nhu cầu chính xác về khoáng cho động vật thủy sản.
Nhu cầu về khoáng cho động vật thủy sản phụ thuộc vào:
• Thành phần và hàm lượng khoáng hiệu quả trong thức ăn
• Nồng độ khoáng trong môi trường nước
• Tình trạng dinh dưỡng trước đó của động vật thủy sản
3. KHOÁNG ĐA LƯỢNG
91
lệ Ca/P cả cơ thể là 0.7-1.6. Ngoài vai trò cấu trúc cơ bản của xương, Ca còn tham gia
vào quá trình động máu, co cơ, dẫn truyền truyền thông tin thần kinh, duy trì áp suất thẩm
thấu. Trong khi đó P có vai trò trong quá trình biến dưỡng các chất dinh dưỡng trong cơ
thể. P là chất cấu thành hợp chất cao năng Adenosine triphosphate (ATP), Phospholipid,
AND, ARN và một số coenzime. Vì vậy P tham gia vào quá trình trao đổi năng lượng,
điều khiển sinh sản, sinh trưởng …Phospho tham gia vào việc duy trì ổn định pH trong
cơ thể động vật thủy sản.
Đối với động vật trên cạn, Ca được lấy từ thức ăn, tuy nhiên ở động vật thủy sản,
đặc biệt là động vật biển có khả năng hấp thu Ca từ việc uống nước hoặc hấp thu qua
mang, da. Đối với cá biển sẽ hấp thu một lượng khoáng rất lớn từ nước biển như Ca, Na,
Cl, và Mg, nhưng rất ít P (Spoltte, 1970). Hàm lượng Ca hấp thu được ở cá biển khoảng
40 – 52% so với lượng cung cấp từ thức ăn. Trái lại cá nước ngọt hầu như không lấy
được Ca từ môi trường vì chúng ít uống nước. Khi hàm lượng P trong nước biển thấp ít
hơn 0.1 mg/l, lượng P mà cá lấy được từ nước biển chỉ khoảng 1% so với lượng P lấy từ
thức ăn.
Như vậy, sự hấp thụ Ca có thể được cá tự điều chỉnh thông qua sự gia tăng hấp thu
từ môi trường nước chỉ khi nào nước quá mềm và thức ăn không cung cấp đủ Ca thì vấn
đề thiếu hụt Ca mới xảy ra. Do đó nhu cầu Ca của cá ít được chú ý tuy nhiên cá được
nuôi trong môi trường nước thật mềm lượng Ca trong thứcăn cũng rất cần lưu ý vì hàm
lượng Ca trong thức ăn thấp sẽ ảnh hưởng đến sự tăng trưởng.
Trái ngược với Ca, P hầu như được lấy chủ yếu từ thức ăn, tỉ lệ P hấp thụ từ môi
trường nước rất thấp chỉ đạt 1/40 so với Ca. Lượng phosphorus hấp thu từ môi trường
nước lệ thuộc vào nhiều yếu tố môi trường, thức ăn, hàm lượng Ca trong nước và giống
loài thủy sản có một ảnh hưởng đến sự hấp thu P
Dấu hiệu thiếu P chủ yếu là giảm sinh trưởng, hiệu quả sử dụng thức ăn và khoáng
trong xương, vảy, vỏ. Ngoài ra ở cá chép còn có dấu hiệu tăng hàm lượng mỡ, giảm
lượng nước trong cơ thể và lượng P trong máu.
@ Các dạng Ca và P động vật thủy sản có thể sử dụng:
Khả năng sử dụng và hấp thu Ca phụ thuộc vào dạng và hàm lượng Ca, thành phần
của thức ăn và cấu trúc hệ thống tiêu hóa của động vật thủy sản. Ở cá chép khi hàm lượng
Ca trong thức ăn là 0.68% thì cá có thể hấp thu được 58% (dạng calcium lactate), 37%
(tribasic calcium phosphate) và 27% ( calcim carbonat). Khả năng hấp thu Ca của ĐVTS
tăng khi sử dụng dạng Ca hòa tan. Khả năng hấp thu Ca sẽ giảm 20-34% khi hàm lượng P
tăng cao trong thức ăn.
Giống như Ca, hiệu quả sử dụng và hấp thu P phụ thuộc vào dạng P được sử dụng,
hàm lượng Ca và loài cá. Dạng monobasic phosphote Na và monobasic phosphote K là
dạng được sử dụng hiệu quả nhất đối với cá chép, rôphi, cá da trơn và cá hồi. Khả năng
sử dụng hỗn hợp Calci phophate thì biến động rất lớn. Dạng monobasic calci phosphate
thì được sử dụng hiệu quả nhất.
Trong khi dạng dibasic và tribasic thì ít hiệu quả hơn. Tuy nhiên khả năng sử dụng
các dạng P cũng thay đổi tùy theo loài. P trong bột cá có hiệu quả sử dụng đối với cá
khoảng 40%. P trong casein và men được sử dụng rất tốt bởi cá chép, cá da trơn. Đối với
P của thực vật hầu như động vật thủy sản không sử dụng được hoặc hiệu quả sử dụng rất
kém. P từ bột đậu nành được cá sử dụng 29-54%.
92
Tỉ lệ Ca/P được đề nghị cho một số loài đã được đề nghị: 0.56/1.1 cho tôm hùm,
1:1 cho tôm he Nhật bản, 1: 1 hoặc 1:1.5 ở tôm sú. Mức Ca tối đa cho tôm là 2.3% trong
thức ăn. Mức P từ 1-2%. Ở cá mức P được đề nghị là 0.29-0.8 tùy thuộc vào loài và dạng
P sử dụng.
Bảng 9.1. Giá trị sử dụng của các nguồn phosphorus đối với tôm cá
Một vài dấu hiệu bệnh lý khi thiếu Mg ở cá da trơn như giảm sinh trưởng, Đối với cá
khi thiếu Mg, giảm ăn, lờ đờ, tỉ lệ chết cao và hàm lượng Mg tích lũy trong cơ thể giảm.
Nhu cầu Mg ở cá cũng phụ thuộc vào hàm lượng Mg có trong nước, khi hàm lượng Mg
trong nước khoảng 1.35 – 3.5 g/lít thì nhu cầu Mg khoảng 0.04 g/kg thức ăn
4. 2. Cu
Là thành phần nhiều enzyme có tính oxy hoá và có vai trò quan trọng trong sự hô
hấp, là thành phần của sắc tố đen (Melanin), kích thích quá trình sử dụng Fe và là chất
xúc tác cho việc tạo thành Hemoglobin (Hb). Đối với giáp xác dấu hiệu thiếu Cu là tôm
giảm sinh trưởng, giảm hàm lượng Cu trong máu, gan tụy. Ở cá thiếu đồng cũng ảnh
hưởng đến sinh trưởng và dễ bị nhiễm bệnh. Hàm lượng Cu đề nghị cho tôm là 16-32
mg/kg thức ăn. hàm lượng Cu trong bột cá khá cao và là nguồn cung cầp Cu tốt cho động
vật thủy sản
94
4.3. Kẽm (Zn)
Kẽm là thành phần cấu tạo enzyme Carbonicanhydrase (xúc tác phản ứng hydrat hoá )
làm tăng khả năng vận chuyển CO2. Ngoài ra Carbonicanhydrase còn kích thích tiết HCl
trong dạ dày. Khi thiếu Kẽm tôm cá giảm tăng tưởng và giảm sức sinh sản. Nhu cầu kẽm
cho cá từ 15 – 25 mg/kg. Và tôm là 15-20mg/kg thức ăn
Bảng 9.4. Tóm tắt nguồn gốc và vai trò chức năng một số khoáng vi lượng
Vi lượng Nguồn cung cấp Triệu chứng khi thiếu hụt
Fe (Sắt) -Môi trường nước(-) -Giảm lượng hồng cầu
-Thức ăn gốc động vật như bột cá -Gan vàng
-FeCl2, FeSO4
-Citrate
Cu ( Đồng) -Môi trường nước(-) -Giảm tăng tưởng
-Thức ăn gốc động vật như bột cá -Dễ cảm nhiễm bệnh
Kẽm(Zn) -Môi trường nước(-) -Giảm tăng tưởng
-ZnSO4 -Giảm sức sinh sản
- Thức ăn gốc động vật như bột cá
Mangan(Mn) -Môi trường nước(-) -Giảm tăng tưởng
-MnSO4 -Giảm sức sinh sản
- Thức ăn gốc động vật như bột cá -Biến dạng cột sống
-Giảm hoạt tính một số
enzyme
Bảng 9.5: Nhu cầu khoáng được đề nghị cho tôm biển
Khoáng Yêu cầu
Khoáng đa lượng
Ca tối đa 2.3%
P (hấp thu) 0.8%
Mn 0.2%
K 0.9%
Khoáng vi lượng(mg/kg)
FE tối đa 200 mg
Cu 35 mg
Zn 150 mg
Mg 20 mg
Se 1 mg
Co 0.05 mg
95
Câu hỏi:
1. Chức năng, nhu cầu Canci va phosphorus của động vật thuỷ sản ?
2. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng và nhu cầu khoáng của động vật thuỷ
sản?
96
CHƯƠNG X: NGUYÊN LIỆU CHẾ BIẾN THỨC ĂN THỦY SẢN
1. GIỚI THIỆU
Chất lượng nguyên liệu là vấn đề then chốt trong thức ăn thủy sản. Lựa chọn
nguyên liệu thích hợp để phối chế thức ăn cho động vật thủy sản cần phải hội đủ hai điều
kiện cơ bản là chất lượng và giá thành. Vì vậy việc hiểu biết về thành phần, tính chất của
từng loại nguyên liệu sử dụng trong phối chế thức ăn là rất cần thiết.
Trong sản xuất thức ăn cho động vật người ta thường phân chia theo khối lượng và
mục đích sử dụng. Trong công thức thức ăn, các nguồn nguyên liệu được phân chia như
sau:
• Nhóm cung cấp đạm: bột cá, bột tôm, bột đậu nành …
• Nhóm cung cấp năng lượng: cám, tấm, bột mì…
• Nhóm cung cấp chất khoáng: bột xương, bột sò, premix khoáng
• Nhóm cung cấp vitamin: bao gồm nhiều loại vitamin có thể có trong nguyên liệu
hoặc premix vitamin
• Nhóm chất bổ sung: nhóm chất hỗ trợ dinh dưỡng, nhóm chất bảo quản và duy trì
giá trị dinh dưỡng, nhóm chất hỗ trợ tiêu hóa, tăng trưởng….
97
thích sinh trưởng, đây là nguyên nhân chính khi thay thế bột cá bằng các nguồn protein
động vật khác kết quả không hoàn toàn đạt được như sử dụng bột cá.
Tuy nhiên một vấn đề gặp phải ở bột cá trong chế biến thức ăn là: trong một số bột
cá có thể chứa chất kháng vitamin B1 (thiaminase), giá thành cao và nguồn nguyên liệu
rất biến động.
Bột cá được chia làm hai loại: bột cá nhạt (độ mặn dưới 5%, protein >50%) và bột
cá mặn. Trong chế biến thức ăn cho động vật thủy sản chỉ sử dụng bột cá nhạt. Bột cá
thường được làm từ cá trích, cá mòi và cá cơm. Chất lượng bột cá phụ thuộc vào loài, độ
tươi của nguyên liệu tươi, phương thức chế biến và bảo quản
Bảng 10.1. Thành phần hóa học cơ bản của một số lọai bột cá thành phẩm (% khối
lượng)
Nguyên liệu Độ ẩm Protein Lipit thô Tro thô Xơ thô
(%) thô (%) (%) (%) (%)
Bột cá Kiên Giang 65% protein 8,01 65,26 6,19 19,08 1,01
Bột cá Kiên Giang 60% protein 9,42 60,40 6,94 20,50 1,89
Bột cá Kiên Giang 55% protein 10,10 55,67 7,89 24,23 1,88
Bột cá Vũng Tàu 55% protein 8,65 55,13 7,37 22,72 2,33
Bột cá Kisimex 60% protein 9,17 60,44 6,42 21,20 1,54
Bột cá Kisimex 55% protein 8,88 55,56 6,80 23,35 1,80
BC Nam Hương Chang 55% 9,64 55,30 7,13 24,16 0,83
protein
BC Nam Hương Chang 60% 10,11 60,03 6,97 20,72 1,15
protein
BC Phan Thiết 65% protein 9,08 65,04 6,10 18,25 1,50
Bột cá Malaysia 60% protein 7,58 61,06 4,98 19,97 1,47
Bột cá Peru 65% protein 7,22 65,94 4,92 18,96 1,48
Nguồn: Nguyễn Văn Nguyện và ctv (2006)
2.1.2. Bột đầu tôm:
Bột đầu đầu tôm là sản phẩm của các nhà máy chế biến thuỷ sản, bột đầu tôm
cung cấp vào thức ăn ngoài mục đích cung cấp protein còn là nguồn cung cấp khoáng và
một số chất dinh dưỡng khác. Bột đầu tôm không được xem là nguồn cung cấp protein
chính cho động vật thủy sản do hàm lượng protein thấp 35-40%. Bột đầu tôm thường
được sử dụng trong chế biến thức ăn cho tôm. Bột đầu tôm là nguồn cung cấp khoáng,
chlesterol, astaxanthin cho tôm. Hàm lượng astaxanthin trong bột đầu tôm (>100ppp).
Ngoài ra bột đầu tôm giàu chitin là chất cần thiết cho quá trình hình thành vỏ của tôm.
Mục đích bổ sung bột đầu tôm vào thức ăn cũng nhằm cải thiện mùi vị hấp dẫn của thức
ăn. Chất lượng của bột đầu tôm rất biến động phụ thuộc vào loài, phương thức chế biến
và bảo quản. Đối với thức ăn cho tôm không nên bổ sung quá 15% vào công thức ăn
2.1.3. Bột thịt, bột thịt xương
98
Bột thịt có hàm lượng protein cao tương đương bột cá (50-60%). Bột thịt xương
thì có hàm lượng protein thấp hơn. Hàm lượng protein của hai loại này phụ thuộc vào
chất lượng nguồn gốc nguyên liệu chế biến. Bột thịt thường được chế biến từ sản phẩm
của lò mổ, bao gồm tất cả những phần không dùng làm thức ăn cho người như: ruột già,
gân, móng, thức ăn trong dạ dày, gân, móng và lông. Nhìn chung giá trị protein của cả
hai loại bột này đều không cao, hàm lượng methionin thấp nên hiệu quả sử dụng không
cao khi làm thức ăn cho động vật thuỷ sản. hàm lượng Ca ở bột thịt xương (8.8 –12%)
cao hơn bột thịt (Ca <3%). Hàm lượng bột thịt xương được đề nghị sử dụng trong thức ăn
cho tôm không quá 15%. Hàm lượng bột thịt xương đề nghị cho cá Tra không quá 20%
(Hiền, 2006)
2.1.3. Bột huyết
Bột huyết là sản phẩm của lò mổ gia súc. Bột huyết có hàm lượng protein rất
cao, lớn hơn 80%. Bột huyết rất giàu lysine (9-11%), tuy nhiên thiếu Isoleusine và
Methionin. Khả năng tiêu hóa bột huyết của động vật thuỷ sản thấp. Protein và acid amin
trong bột huyết dễ bị phân hủy trong quá trình chế biến. Bột huyết rất dễ bị hư trong quá
trình tồn trữ. Hàm lượng bột huyết được đề nghị sử dụng trong thức ăn cho tôm không
quá 10%. Hàm lượng bột huyết đế nghị cho cá Tra không quá 7%.
2.1.3. Bột phụ phẩm gia cầm và bột lông vũ
Bột phụ phẩm phẩm gia cầm là sản phẩm của lò mổ gia cầm: lông, ruột , phổi… Hàm
lượng protein khoảng 58 –60%, lipid 13 –15%. Độ tiêu hóa protein thấp hơn 70% Bột
lông vũ có thành phần chủ yếu là protein nên hàm lượng protein đạt 80-85%. Tuy nhiên
thành phần protein chủ yếu là keratin có độ tiêu hóa rất thấp, do đó bột lông vũ không
qua xử lý hầu như không sử dụng được. Bột lông vũ qua xử lý bằng hơi nước hoặc acid
có thể được sử dụng, tuy nhiên bột này thiếu methionin lẫn lysine. Protein của bột lông
vũ mà cá có khả năng tiêu hóa thấp (khoảng 50%).
Bảng 10.2: Thành phần sinh hoá một số nguồn protein động vật
2.1.4. Cá tạp
Có hai nguồn cá tạp là cá tạp nước ngọt và cá tạp biển. Tuy nhiên, hiện nay người
dân sử dụng chủ yếu là cá biển. Tên của các nhóm cá tạp thường tự do người mua và
người bán thống nhất với nhau. Mỗi nhóm cá còn được chia ra loại “cá rặc" (có một loài
cá chiếm đa số) và cá lẫn tạp (có lẫn nhiều loài cá khác). Có thể kể một số nhóm cá chủ
yếu sau: nhóm cá cơm, cá nục, cá trích, cá liệt, cá chỉ vàng, cá xây, cá bò … Người nuôi
99
tại đây thíhc mua cá cơm để phối chế vì cá cơm có hàm lượng đạm khá ổn định và có
kích thứơc nhỏ. Thành phần đạm các loại cá tạp dao động từ 44,1% (như đầu cá nục, đầu
cá trích…) đến 69,2% (như cá hố, cá cơm…). Hàm lượng khoáng của nhóm đầu cá khá
cao (22-23,4%) trong khi ở cá tạp nguyên con là 1 1 5- 1 6,9%.
Chất đạm đóng vai trò quan trọng nhất trong thành phần hóa học của thức ăn. Chất
đạm từ cá được động vật thủy sản tiêu hóa rất tốt (>90%), cung cấp đầy đủ các acid min
cần thiết cho cá nuôi. Hàm lượng chất béo của các loại cá tạp không khác nhau nhiều,
dao động trong khoảng từ 15,3 - 19,3. Cá tạp là nguồn cung cấp các acid béo cần thiết và
năng lượng trong thức ăn cho cá.
Chỉ số độ thối (TVN) của cá tạp cho biết độ tươi của nguyên liệu. TVN của cá nguyên
liệu có 3 mức độ: cá tươi, cá ươn và cá thối. Chỉ số TVN (mgN/100g) biến động trong
khoảng 84-148 mgN/100g, TVN trung bình là 113,2 ± 25,6 mgN/100g. Nguyên nhân của
hiện tượng này là do thời gian từ lúc cá biển được đánh bắt cho đến khi đến người nuôi
phối chế thức ăn thường mất từ 3-5 ngày, cá biển bị phân hủy rất nhiều và không còn tươi
.
Việc sử dụng cá tạp làm thức ăn trực tiếp cho nuôi thuỷ sản có nhiều hạn chế:
• Chất lượng kém do quá trình đánh bắt, bận chuyển và bảo quản không tốt. Cá tạp
khi cho ăn thường ở giai đoạn phân hủy, cá kém tươi nên hàm lượng TVA và
amonia rất cao. Đây là nguyên nhân làm cá nuôi phát sinh và lây lan mầm bệnh.
• Cạnh tranh nguồn cá tạp làm thức ăn cho chăn nuôi, làm nước mắm và là nguồn
thực phẩm sử dụng trực tiếp cho con người. Ngay trong cùng nghề nuôi thuỷ sản,
cạnh tranh nguồn cá tạp giữa nuôi các đối tượng, nhất là các đối tượng biển có giá
trị kinh tế cao như cá mú, cá bớp, tôm hùm làm giá cá tạp tăng nhanh.
• Phụ thuộc vào mùa vụ, nên số lượng không ổn định.
• Nguồn cung cấp cá tạp ngày càng cạn kiệt. Việc khai thác quá mức làm cho nguồn
tài nguyên này suy kiệt, khó đáp ứng cho nhu cầu mở rộng của nghề nuôi thủy sản
100
Hạn chế của bột đậu nành là bột đậu nành chứa nhiều loại độc tố đặc biệt là chất
ức chế enzime tiêu hóa protein : anti – trypsine, chất này ức chế hoạt động của enzime
tiêu hóa protein là trypsin và chymontrypsine. Các anti-tripsine mất hoạt tính khi quan sử
lý nhiệt ở 105oC trong 30 phút, tuy nhiên giá trị dinh dưỡng của protein của đậu nành sẽ
giảm. Việc sử lý này cũng giúp làm phân hủy chất haemagglutinin trong đậu nành, đây là
chất có tác dụng gắn với Hb của hồng cầu làm ảnh hưởng đến khả năng vận chuyển Oxy
của Hb.
2.2.2. Bánh dầu đậu phộng (lạc)
Bánh dầu đậu phộng là phụ phẩm của quá trình ép dầu. Tùy theo công nghệ ép mà
chất lượng bánh dầu khác nhau. Hàm lượng protein của bánh dầu đậu phộng khoảng
45%. Hàm lượng chất béo khoảng 2% (ép công nghiệp ), 8-10% (ép thủ công). Thành
phần và hàm lượng acid amin của bánh dầu đậu phộng không tốt bằng bánh dầu đậu
nành. Bánh dầu đậu phộng thiếu methionin và lysis.
Một hạn chế lớn nhất đối với việc sử dụng bánh dầu đậu phộng là dễ bị mọc nấm
Aspergilus flavus. Nấm này tiết ra độc tố aflatoxine và hàm lượng aflatoxin trong bành
dầu đậu phộng thường rất cao. Đây là loại độc tố làm ảnh hưởng đến sinh trưởng, tỉ lệ
sống và gây độc cho động vật thủy sản.
2.2.3. Bánh dầu bông vải
Bánh dầu bông vải hiện đang được một số nơi sử dụng làm thức ăn cho động vật
nuôi. Đặc điểm của bánh dầu bông vải là có hàm lượng protein 40 - 50%, hàm lượng
lipid 4-5%, hàm lượng xơ khá cao (>12%). Hàm lượng acid amin Cystin, Methionin,
lysine, Ca và PO4 của bánh dầu bông vải thì thấp, nhưng giàu vitamin B1. Ngoài ra bánh
dầu bông vải chứa 0.03-0.2% gossypol, chất này ức chế hoạt động của men tiêu hóa và
giảm tính ngon miệng của thức ăn đối với động vật thủy sản.
Bảng 10.3 : Thành phần dinh dưỡng của một số nguồn protein thực vật
Thành phần Bánh dầu Bánh dầu Bánh dầu Bánh dầu
đậu nành bông vải dừa đậu phộng
101
2.3. Một số nhóm cung cấp protein khác
Trong thức ăn sử dụng nuôi thủy sản, một số nguồn protein như nấm men, tảo đơn
bào cũng là nguồn cung cấp protein cho động vật thủy sản. Các nguồn nguyên liệu này có
thể được sử dụng trực tiếp làm thức ăn cho động vật thủy sản hoặc gián tiếp thông qua
việc làm nguồn thức ăn để nuôi các động vật sống làm thức ăn cho cá như luân trùng,
artemia….
102
Hàm lượng đạm trong một số loại cám dao động trong khoảng từ 8,34- 16,3%. Cám
ly trích dầu có hàm lượng đạm cao nhất (16,3%) do đã được ly trích một lượng lớn chất
béo. Hàm lượng đạm thấp nhất là ở cám lau khô (8,34%). Hàm lượng chất béo trong cám
ly trích dầu thấp nhất (2,76%), kế đến là cám lau ướt (5,6%). Ưu điểm nổi bật của cám là
hàm lượng vitamin A, D, E và nhóm B (B1, B2) cao hơn trong ngô. Trong dầu cám có
chứa chất oxy hoá tự nhiên là tocophenol. Cám có chứa hàm lượng P cao và nhiều
nguyên tố quan trọng như Fe, Cu, Co, Zn, Se. Hiện nay người nuôi thích dùng cám lau
ướt để phối chế thức ăn vì cám này có hàm lượng đạm ổn định (12,4%) và có bột gạo
nhiều dễ làm dẻo thức ăn khi nấu và phối trộn. Tuy nhiên độ khô của cám lau ướt khá
thấp (83,6%) nên việc bảo quản khá khó. Tuy nhiên đối với vấn đề sử dụng cám hiện nay,
một trở ngại thường gặp là do cám có hàm lượng chất béo cao, dễ hút ẩm và dễ bị oxy
hóa, trở nên đắng. Sử dụng cám bị oxy hóa làm thức ăn cho cá sẽ ảnh hưởng đến sức
khỏe, sự sinh trưởng và chất lượng của cá nuôi.
Các loại cám dùng phối chế thức ăn cho cá
Cám gạo là nguyên liệu truyền thống được sử dụng phổ biến nhất để làm thức ăn tự
chế trong nuôi trồng thuỷ sản. Hiện nay có nhiều loại cám, từ ba loại cám cơ bản là cám y,
cám lau bass 1 và cám lau bass 2, người ta chế biến thêm các loại cám khác như cám sấy,
cám trích ly, cám pha.
- Cám y: cám xay gạo thường, hoặc xay trắng từ các nhà máy qui mô nhỏ. Gao này
dùng để bán nội địa không xuất khẩu. loại cám này có lẫn nhiều tấm dạng hạt và
có ít bột gạo
- Cám lau: cám được chuốt ra từ gạo xay xô (gạo mới bóc vỏ trấu). Cám lau có 2
loại là cám lau bass 1 và bass 2. Sản phẩm gạo từ công đoạn xay xát này chủ yếu
dùng để xuất khẩu.
+ Cám bass 1: còn gọi cám lau khô vì trong quá trình lau chuốt không có phun thêm
nước. Cám loại này ít bột gạo hơn cám bass 2.
+ Cám bass 2: còn gọi là cám lau ướt vì trong quá trình lau gạo người ta dùng kỹ thuật
phun nước để làm bóng hạt gạo. Cám bass 2 có độ ẩm cao, không bảo quản lâu được
như các loại cám khác. Loại cám này có rất nhiều tinh bột vì bột gạo bị chuốt ra trong
quá trình xay xát ở giai đoạn này rất nhiều.
- Cám sấy: cám đã qua sấy khô để bảo quản được lâu hơn. Sấy và bảo quản ở các
kho.
- Cám ly trích: Cám được trích lấy dầu (chất béo) nhằm giảm chất dầu để bảo quản
được lâu hơn và tránh hiện tượng ôi dầu, đồng thời cám loại này có hàm lượng
đạm cao hơn.
- Cám pha: cám được pha trộn lại với nhau theo yêu cầu mua bán, thường có các
cách pha trộn như: cám (các loại) pha với bột mì, cám (các loại) pha thêm tấm,
cám lau bass 1 pha lau bass 2.
Bảng 10.5: Thành phần dinh dưỡng của các loại cám và tấm
Nguyên liệu Protein thô Béo thô Tro Độ khô
(%) (%) (%) (%)
Cám trích ly dầu 16,3 2,76 10,3 90,6
Cám sấy 12,6 12 7,35 91,7
103
Cám lau ướt 12,4 5,6 4,9 87,6
Cám lau khô 8,34 7,44 30,3 89,8
Cám y 13,1 13,3 8,03 87,8
Cám pha 11,4 8,05 4,96 87,8
Tấm 8,76 0,99 0,42 86,7
104
• Cholesterol: Dầu mực, dầu cá biển
4.5. Sắc tố
Sắc tố chủ yếu được sử dụng trong thức ăn là carotenoids. Chức năng chính của
sắc tố này là:
• Tiền chất tạo vitamin A
• Thành phần của chromatophore
• Liên quan đến màu sắc của giới tính
• Tạo màu đỏ trong một số loài cá
• Màu của trứng tôm cá
106
6
3
Màu
Hình 10.1: Ảnh hưởng astaxanthin lên màu sắc tôm hùm (Jasus edwardsii)
Trong tự nhiên nguồn cung cấp caroteinoid chính là tảo . Ngoài ra nhóm giáp xác
chân chèo, một số loài nhuyễn thể, tôm, cua cũng là nguồn cung cấp caroteinoid.
Astaxanthin là cũng sắc tố thuộc họ carotenoid, bổ sung sắc tố astaxanthin với nồng độ
50ppm sẽ tạo màu sắc tự nhiên cho tôm nuôi. Một số nguồn nguyên liệu giàu sắc tố: bắp
vàng, bột cỏ, rong tảo .
107
Hình 10.2 Cấu tạo của phytate
Phytase được biết đến như là một enzym hóa học thủy phân phosphor (myo-
inositol-hexaphosphate) được chiết xuất từ vi sinh vật (Peniophora và E. coli), nấm
(Aspergillus ficuum, Mucor piriformis và Cladosporium) hoặc trong một số nguồn thực
vật (lúa mì, lúa mạch) (Weremko et al., 1997).
Phytase có nguồn gốc từ các loại nấm, vi sinh vật thì có hoạt tính tốt hơn so với
phytase có nguồn gốc từ thực vật do khả năng chịu đựng được nhiệt độ cao và khoảng giá
trị pH rộng nhưng tốt nhất vẫn là phytase có nguồn gốc từ nấm. Phytase có nguồn gốc từ
thực vật hoạt động không ổn định khi pH dưới 4 và trên 7.5 trong khi đó phytase có
nguồn gốc từ các loại nấm, vi sinh vật (microbial phytase) vẫn có hoạt động ổn định ở
ngay cả giá trị pH dưới 3 và trên 8 (Greiner and Konietzny, 2006). Ngoài ra, phytase thực
vật bị phá hủy nhanh hơn khi đốt nóng và khả năng hoạt hóa của chúng bị giảm xuống
trong quá trình chế biến thức ăn. Ở 70oC thì nó bị bất hoạt sau vài phút trong khi đó
microbial phytase vẫn hoạt hóa trong thời gian kéo dài. Hiệu quả sinh học của phytase
thực vật chỉ bằng 40% so với microbial phytase (Pointillart, 1998). Từ các yếu tố pH tối
ưu, nhiệt độ ổn định và hiệu quả sinh học của microbial phytase đều tốt hơn so với
phytase thực vật nên người ta chọn microbial phytase bổ sung vào trong thức ăn cá.
Báo cáo của Schafer and Koppe (1995), khi bổ sung phytase 500 và 1000 U/kg
trong thức ăn của cá chép làm từ bột đậu nành sẽ phóng thích được 20% và 40% phytate
– P. Theo Yu and Wang (2000) khi cá giếc sử dụng thức ăn từ bột đậu nành có 60% và
80% phytate – P được phóng thích khi cung cấp phytase 500 và 1000 U/kg. Phytase biến
phytate – P thành P dễ sử dụng thì động vật thủy sản có thể tiêu hóa được chúng ngay lập
tức và sự tiêu hóa P sẽ tỷ lệ thuận với lượng phytase thêm vào (Cao et al., 2007).
109
Câu hỏi:
1. Những lưu ý khi sử dụng các nguồn protein thực vật làm thức ăn cho động vật
thủy sản?
2. Các nguồn nguyên liệu cung cấp protein, carbohydrat được dùng phổ biến trong
công thức thức ăn cho cá ở nước ta?
110
CHƯƠNG XI: THIẾT LẬP CÔNG THỨC VÀ CHẾ BIẾN THỨC ĂN
THỦY SẢN
1.1. Các nguyên tắc trong thiết lập công thức thức ăn
1.1.1. Xác định nhu cầu dinh dưỡng của cá, tôm
• Dựa vào tài liệu đã công bố và nghiên cứu về nhu cầu dinh dưỡng của tôm, cá. Cơ sở
này đối với nghề thủy sản còn hạn chế, nhiều đối tượng nuôi chưa được nghiên cứu đầy
đủ về nhu cầu dinh dưỡng.
• Kết quả thí nghiệm nuôi dưỡng: đây là cơ sở đúng nhất, thực tế nhất để xác định nhu
cầu dinh dưỡng của từng đối tượng trong từng điều kiện cụ thể.
• Nhu cầu dinh dưỡng của động vật thủy sản thay đổi tùy theo loài, dòng, giai đoạn phát
triển, sức khỏe, nhiệt độ và các đều kiện môi trường khác.
• Tập tính ăn tự nhiên của đối tượng nuôi cũng nên được xem xét.
1.1.2. Lựa chọn nguyên liệu phối hợp
Để xây dựng được khẩu phần thức ăn đáp ứng được nhu cầu của động vật thủy sản
cần phải nắm vững giá trị dinh dưỡng của các nguồn nguyên liệu dự kiến lựa chọn phối
chế.
Một vài điểm cần lưu ý trong lựa chọn nguyên liệu
@ Nguồn năng lượng:
Khi cần các thức ăn có năng lượng cao thì chủ yếu là hạt ngũ cốc. Cần lưu ý đến
hàm lượng xơ của thức ăn. Nếu xơ nhiều sẽ làm giảm sự ngon miệng và độ tiêu hóa thức
ăn, chất xơ cũng sẽ làm ảnh hưởng đến độ kết dính của viên thức ăn. Các nguồn nguyên
liệu có hàm lượng xơ cao không nên sử dụng làm thức ăn cho tôm.
111
@Nguồn protein:
Nguồn protein cung cấp tốt nhất cho động vật thủy sản nói chung là nguồn protein
động vật. Tuy nhiên để giảm giá thành và cân đối acid amin thiết yếu, nên phối chế thức
ăn từ nhiều nguồn protein.
Khi sử dụng nguồn protein bột cá bằng bột độn vật khác hoặc bột thực vật. Mức độ
thay thế không nên quá 50%. Để đảm bảo dinh dưỡng cho động vật thủy sản khi sử dụng
các nguồn protein thay thế bột cá nên có thể bổ sung acid amin tổng hợp, các acid béo
thiết yếu, premix khoáng, vitamin. Tuy nhiên thực tế là sinh trưởng và chất lượng của đối
tượng nuôi khi sử dụng thức ăn có chủ yếu là nguồn protein thực vật vẫn kém hơn so với
protein từ bột cá. Nguyên nhân là do các chất bổ sung thường dễ bị biến đổi trong quá
trình chế biến cũng như và tan nhanh trong môi trường nước. Thêm vào đó độ ngon
miệng, độ cứng của viên thức ăn cũng không thích hợp cho tôm cá, đặc biệt là nhóm ăn
động vật.
@ Độc tố
Một điểm cần lưu ý khi sử dụng các nguồn nguyên liệu có nguồn gốc thực vật thường
có độc tố hoặc chất kháng dinh dưỡng, do đó việc xử lý các nguồn nguyên liệu này trước
khi đưa vào phối chế thức ăn là cần thiết, nhằm hạn chế tới mức thấp nhất ảnh hưởng của
các chất này đến sinh trưởng, sức khỏe và cả chất lượng của sản phẩm nuôi sau này.
@ Biến đổi thành phần sinh hóa
Một số tài liệu có công bố về giá trị dinh dưỡng của một số nguồn nguyên liệu, tuy
nhiên trong sử dụng nên lưu ý là chất lượng của nguyên liệu biến động theo khu vực,
mùa, kỹ thuật chế biến và bảo quản. Do đó nên phân tích lại thành phần sinh hóa của
nguyên liệu trước khi phối chế thức ăn.
@ Tương tác giữa các chất dinh dưỡng:
Có 4 kiểu chính về sự tương tác giữa các chất dinh dưỡng trong thức ăn:
- Nhóm vi lượng với các thành phần dưỡng chất khác trong thức ăn: Cá ăn thức ăn
thiếu vitamin B1 nhưng có hàm lượng carbohydrat cao thì dấu hiệu bệnh lý thể
hiện sớm hơn, tỉ lệ chết cao hơn là cá ăn thức ăn thiếu vitamin B1 nhưng có hàm
lượng lipid cao. Quá trình biến dưỡng vitamin B6 thì có liên quan đến quá trình
biến dưỡng protein và acid amin. Nhu cầu B6 của cá có liên quan đến nguồn
nguyên liệu cung cấp protein là bột cá hay bột thực vật.
- Khoáng với khoáng: nhu cầu Mg phụ thuộc vào hàm lượng Ca, P
- Vitamin với khoáng: khả năng hấp thu khoáng hạn chế nếu trong thức ăn thiếu
vitamin D. Thiếu vitamin C ảnh hưởng đến sự hấp thu Fe.
- Vitamin với vitamin: Dấu hiện bệng lý sẽ thể hiện nhanh và trầm trọng hơn nếu
thức ăn cung cấp thiếu cả hai nguồn B12 và folic acid
@ Độ ngon của thức ăn:
Độ ngon của thức ăn có ảnh hưởng đến cường độ ăn của cá, ảnh hưởng đến khả năng
tiết dịch tiêu hóa. Thức ăn mới ngon hơn thức ăn củ, tinh ngon hơn thô, thô xanh ngon
hơn khô, thức ăn đạm ngon hơn thức ăn năng lượng, đạm động vật ngon hơn đạm thực
vật, thức ăn càng nhiều khoáng càng kém ngon...
112
1.1.3. Giá cả và tính sẵn có của nguyên liệu
Ngoài vấn đề chất lượng, vấn đề giá cả và tính sẵn có của nguyên liệu đóng vai trò
quan trọng trong chế biến thức ăn thủy sản. Khi xây dựng được một công thức thức ăn
hoàn hảo về mặt dinh dưỡng, nhưng giá thành cao, nguồn nguyên liệu khó chủ động thì
không thể tiêu thụ được trên thị trường. Vì vậy khi xây dựng công thức thức ăn nên dựa
vào nguồn nguyên liệu sẵn có tại địa phương, giá thành rẻ.
Ngoài ra giá cả của nguyên liệu phụ thuộc theo mùa, vì vậy nên xây dựng nhiều
phương án sử dụng nguyên liệu để có thể chủ động nguồn nguyên liệu và hạ giá thành.
114
Cần lưu ý là người sử dụng các phần mềm trong tổ hợp khẩu phần cần phải có
kiến thức căn bản về tin học, đặc biệt phải hiểu biết sâu sắc về dinh dưỡng và thức ăn để
có được một kết quả phù hợp với yêu cầu dinh dưỡng của động vật thủy sản cũng như
giá thành thích hợp cho người sử dụng.
Các phương pháp tính toàn đơn giản cũng như phần mềm ứng dụng sẽ được
hướng dẫn trong phần thực hành.
Phần mềm
WINFEED
115
Tuy nhiên việc sử dụng thức ăn ẩm có một số nhược điểm: hiệu quả sử dụng thức
ăn thấp do tan nhanh trong môi trường nước dẫn tới ô nhiễm môi trường nuôi, thời gian
bảo quản ngắn và mang nhiểu mầm bệnh.
116
Trở ngại trong sử dụng thức ăn viên do giá thành sản xuất cao, một số loài không
thích sử dụng thức ăn viên do tính ngon miệng và tập tính ăn của loài. Ngoài ra chất
lượng thức ăn viên rất biến động theo từng nhà máy sản xuất.
Hiện nay dựa vào đặc điểm bắt mồi của đối tượng thủy sản mà các nhà sản xuất
sản xuất hai loại thức ăn viên khô: loại thức ăn viên chìm sử dụng cho nuôi tôm và loại
thức ăn viên nổi sử dụng chủ yếu cho nuôi cá.
Lipid
Nghiền Trộn
Trộn
Đóng
bao Bồn
Ép viên cấp hơi
nước
Bồn Sấy-
chứa Áo dầu Làm Nghiền viên
mát
Nông
trại
Viên mảnh Sàng
@ Bộ phận trộn
Các thành phần nguyên liệu sau khi được nghiền sẽ qua quá trình trộn theo tỷ lệ
thích hợp tạo thành hỗn hợp đồng nhất. Nguyên liệu được nghiền và trộn đều theo tỷ lệ
đảm bảo thành phần trong công thức thức ăn. Nhìn chung thành phần nguyên liệu khô
được trộn trước sau đó mới tiếp tục trộn đến các nguyên liệu dạng chất lỏng. Việc trộn có
thể được thực hiện một lần hay nhiều lần theo từng mẻ trộn. Có nhiều bộ phận trộn khác
nhau được sử dụng như các trụ răng đứng hay ngang hay các turbine.
@ Ép viên
Hình thức ép viên có thể được định nghĩa là làm có hình dạng viên bằng cách nén
các thành phần nguyên liệu hay các hỗn hợp nguyên liệu đã trộn. Ép viên làm thay đổi
hình dạng của hỗn hợp nguyên liệu thành các dạng bền vững và phù hợp cho yêu cầu của
118
nuôi thủy sản. Các loại bộ phận ép viên thường bao gồm các loại thiết bị như: thùng nhận
nguyên liệu, thiết bị ép viên, bộ phận làm nguội, nghiền, sàng và bộ phận chứa . Việc nén
ép các nguyên liệu làm cho thức ăn đạt chất lượng tốt nhất. Trong ép viên một bàn lỗ và
trục cán được lắp ráp với nhau. Các vật liệu sau khi trộn được đưa qua bàn ép có chứa các
lỗ và bị trục cán ép thành viên. Quá trình này diễn ra liên tục và khi áp lực đủ lớn đẩy các
vật liệu qua lỗ và được cắt nhỏ lại bằng dao cắt ở phía ngoài và viên thức ăn đạt dược
chiều dài mong muốn. Hơi nóng trong quá trình ép làm cho viên thức ăn khô lại. Bộ phận
làm nguội được thiết kế tùy thuộc vào kiểu ép viên theo chiều đứng hay theo chiều
ngang. Bộ phận này còn có tác dụng làm nguội cho thiết bị và quy trình hoạt động thuận
lợi hơn.
Các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình ép viên
Công thức thức ăn
Chất khoáng
Kích cỡ hạt của nguyên liệu
Điều kiện trộn
Kích cỡ khuôn (độ dầy)
Tốc độ quay
Tốc độ đưa nguyên liệu vào máy ép viên (feed rate)
Điều kiện áp suất
Có hai hình thức ép viên cơ bản được sử dụng trong sản xuất thức ăn thủy sản: ép
viên nén, ép đùn khô.
* Ép viên nén
Cũng như tất cả các quy trình ép viên, bước đầu tiên là nguyên liệu được nghiền
nhuyễn, trộn đều. Trong ép viên nén hỗn hợp trộn được làm nóng đến nhiệt độ khoảng
85oC trong thời gian từ 5 – 20 giây, độ ẩm 16%, tiếp theo được nén qua bàn lỗ bằng kim
loại. Nhiệt độ và thời gian của từng công đoạn thay đổi tùy theo thiết bị và thành phần
nguyên liệu. Thiết bị ép này thường được sử dụng để ép viên thức ăn dạng chìm cho tôm.
Sự kết hợp giữa sức nóng, độ ẩm, áp lực nén làm nén hỗn hợp thành các viên nén
với sự tham gia của chất kết dính như gelatine. Phương pháp này cũng được biết đến như
ép viên nhiệt độ cao. Chất lượng viên thức ăn bị ảnh hưởng bởi hàm lượng chất béo và
ẩm độ. Hàm lượng chất béo quá thấp (< 2%) hay quá cao (>10%) đều không tốt, hàm
lượng thấp thì viên thức ăn qúa cứng, quá cao thì khó ép viên. Độ ẩm cao làm viên thức
ăn bị mềm, độ ẩm không thích hợp làm viên thức ăn dễ bị vụn.
* Ép đùn khô
Việc ép này là việc sử dụng các điều kiện lí học và nén qua bàn lỗ tạo thành viên.
Nhiệt độ trong kiểu nén này có thể lên đến 125 – 150oC, trong điều kiện chịu áp lực
khoảng 20 giây, độ ẩm từ 20 - 24% làm cho thức ăn kết dính hơn. Qua đó cho thấy hỗn
hợp này có độ dẻo cao và bị ép qua bàn ép với áp lực cao.
Khi viên ép rời khỏi bàn ép, với áp suất cao, hơi nước trong thành phần bốc hơi
hình thành các túi khí trong viên thức ăn. Khi làm nguội chúng nhìn chung chỉ chiếm
khoảng 0.25 – 0.3g/cm3 vì thế viên thức ăn có thể nổi được. Bằng cách kết hợp các thành
119
phần nguyên liệu thích hợp và cách ép viên có thể tạo ra viên thức ăn nổi hay chìm theo
mục đích sản xuất.
Thùng cấp
nguyên liệu
Bộ phận ép đùn
Khuôn ép
Dao cắt
Các quy trình khác nhau % bền trong nước chảy trong 10 phút
121
• Những biến đổi hóa học trong quá trình lưu trữ
Các nguyên nhân làm ảnh hưởng đến chất lượng thức ăn trong thời gian bảo quản:
4.1. Nhiệt độ và độ ẩm
Quá trình phân hủy làm giảm phẩm chất, chất lượng thức ăn thì tuỳ thuộc nhiều
vào điều kiện bảo quản. Nhiệt độ và độ ẩm đóng vai trò quan trọng, là tác nhân gây ảnh
hưởng đến việc bảo quản và hạn sử dụng của thức ăn. Các nhân tố này ảnh hưởng đến ẩm
độ của thức ăn, tỷ lệ biến đổi hoá học của thức ăn, sự tấn công và phát triển của nấm,
mốc và côn trùng. Thêm vào đó, ánh sáng và oxy cũng là tác nhân gây ra sự giảm phẩm
chất của thức ăn.
Trong quá trình tích trữ thức ăn việc không quan tâm đến độ ẩm của thức ăn sẽ
dẫn đến sự cân bằng giữa trong không khí và trong thức ăn tuỳ thuộc vào độ ẩm tương
đối của môi trường. Độ ẩm tương đối thích hợp là 75%. Tuy nhiên các vùng ở khu vực
nhiệt đới thì độ ẩm tương đối thường cao hơn, vì vậy thời gian bảo quản thức ăn được rút
ngắn lại. Nhiệt độ cao làm Vitamin C trong thức ăn bị biến tính, thúc đẩy quá trình oxy
xảy ra, khởi đầu cho quá trình phát triển của vi sinh vật có hại.
4.3. Tác động của côn trùng và các loài gặm nhấm.
Côn trùng và các loài gặm nhấm gây ra tác hại đáng kể đến thức ăn bảo quản. điều
này có thể nhận thấy qua sự cắn phá làm dơ bẩn, hay gián tiếp bằng cách tạo điều kiện
thuận lợi cho sự phát triển của vi khuẩn.
4.4. Sự biến đổi hoá học trong quá trình bảo quản
Đa phần sự biến đổi hoá học thường xuất hiện trong bảo quản thức ăn là sự ôi dầu
của của acid béo. Thông thường các acid béo không no dễ bị oxy hoá tạo ra mùi ôi thối
làm giảm phẩm chất thức ăn, đôi khi tạo ra một số hợp chất độc ức chế sự phát triển của
vật nuôi. Carbohydrate cũng có thể bị lên men. Các chất hoá học sinh ra trong quá trình
này làm giảm hàm lượng aminoacid, các vitamin giá trị, đặc biệt là vitamin C.
Trong bảo quản thức ăn cần chú ý một số nguyên tắc quan trọng. Thức ăn được
bảo quản tuỳ thuộc vào từng loại thức ăn, không được để dưới nền sàn nhà hay dựa vào
tường. Việc bảo quản cần thiết 100% không chạm đến nước, vật liệu bảo quản phải được
chống ẩm. Nguyên vật liệu dùng trong sản xuất thức ăn tuỳ thuộc vào tính chất mà bảo
quản và sử dụng vào sản xuất sớm nhất khi có thể. Các vật liệu bảo quản nhiều cần hạn
chế sự phá hoại của nấm mốc và côn trùng. Một điều bất lợi là trong bảo quản nhiệt độ
thường có khuynh hướng tăng lên và gây tác hại trong bảo quản. Sự thông thoát hợp lí
trong bảo quản sẽ mang lại hiệu quả cao hơn. Luôn chú ý rằng, sự bảo quản sẽ không làm
tăng chất lượng của sản phẩm mà chỉ làm chậm đi sự giảm phẩm chất của sản phẩm.
Câu hỏi:
1. Các nguyên tắc xây dựng công thức thức ăn thủy sản?
2. Các bước cơ bản trong chế biến thức ăn thủy sản?
3. Các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng thức ăn trong quá trình chế biến và bảo
quản?
123
6. http://www.fao.org/DOCREP/005/Y1453E. Good Aquaculture Feed
Manufacturing Practice Aquaculture Development.
7. Lê Thanh Hùng, 2000. Bài Giảng Dinh Dưỡng Và Thức Ăn thuỷ sản. Đại học
Nông Lâm Thành Phố Hồ Chí Minh.
8. New, M (1987) Feed and Feeding of Fish and Shrimp. A manual on the
preparation and presentation of compound feeds for shrimp and fish in
aquaculture. FAO
124
CHƯƠNG XII: THỨC ĂN TỰ NHIÊN TRONG NUÔI TRỒNG THỦY SẢN
125
Để phục vụ cho mục đích nuôi thủy sản, nhiều loài tảo khác cũng được nghiên cứu
nuôi trong điều kiện phòng thí nghiệm hoặc ở qui mô sản xuất. Wendy và Kevan, 1991,
đã tổng kết: ở Hoa kỳ, các loài Thalasiossira pseudomonas, Skeletonema, Chaaaetoceros
calcitrans, Chaetoceros mulleri, Nannochloropsis ocula, Cchlorella minutissima... được
nuôi để làm thức ăn cho luân trùng, ấu trùng hai mảnh vỏ, ấu trùng tôm và cá theo
phương pháp từng đợt hoặc bán liên tục trong những bể composite 2.000-25.000 lít. Ở
Washington, năng suất tảo loài Thalasiossira pseudomonas có thể đạt 720 kg khô/24.000
tấn/8 tháng ; còn ở Hawaii, năng suất loài Nanochlopsis đạt khoảng 2,2 triệu lít/năm.
Trung Quốc bắt đầu nghiên cứu nuôi tảo từ những năm 1940. Nhưng mãi đến
1980, chỉ có hai loài Phaeodactylum triconutum và Tetraselmis subcordiformis là đối
tượng nuôi dùng trong ương ấu trùng tôm. Về sau, có nhiều loài đã được phân lập để nuôi
cấy. Song, những loài nuôi chính bao gồm Isochrisys galbana, Pavlova viridi,
Chaetoceros muelleri, Phaeodactylum triconutum, Tetraselmis dùng cho ấu trùng tôm
Penaeus chinensis và Argopecten. Chúng được nuôi bằng phương pháp thu từng đợt.
Năng suất nuôi của Isochrisys galbana có thể đạt 4,8 x 1015 tế bào/năm.
Ở Đài Loan, các đối tượng nuôi chính là Nannochloropsis oculata, Tetraselmis,
Chlorella sp., dùng cho ương nuôi ấu trùng họ tôm he (Penaeus), loài Isochrysis galbana trong
ương nghêu... Riêng loài Skeletonema costatum, sản lượng nuôi có thể đạt tới 9.000 tấn/năm.
Nuôi tảo ở Nhật cũng rất quan trọng với nhiều đối tượng nuôi và bằng phương
pháp thu từng đợt hoặc bán liên tục: Chaetoceros sp., Penaeus japonicus và Metapenaues
ensis, Isochrysis sp. và Pavlova lutheri dùng cho hai mảnh vỏ, Tetraselmis sp.,
Nanochloropsis oculata, Chlammydomonas sp. cho luâu trùng Brachionus plicatilis.
Nuôi tảo khuê cũng rất phổ biến ở Thái Lan, nhất là loài Skeletonema costatum và
Chaetoceros calcitrans dùng cho ấu trùng tôm. Bể nuôi thường là bể fiberglass có thể
tích 1.000 lít hay bể ximăng 4.000 lít. Ước đoán năng suất đạt được khoảng 3 x 1012
tb/tháng.
126
Hình 12.1: Cấu tạo và vòng đời của luân trùng
Ở Nhật, Brachionus plicatilis lần đầu tiên được Katashi (1995) nghiên cứu và phát
hiện như một loại thức ăn lý tưởng cho ấu trùng cá biển Ayu (Plecoglossus altivelia).
Năm 1964, trại Yashima bắt đầu nuôi sinh khối Brachionus plicatilis, sau đó, năm 1965,
chúng được dùng rộng rãi cho loài cá Pagrus major và là thức ăn có giá trị cao. Hiện nay,
nuôi sản xuất Brachionus plicatilis dòng S và L là mục tiêu của nghề nuôi cá Pagrus
major, Japanese flounder, Japanese sweet fish.. .Với qui mô sản xuất lớn, nuôi luân trùng
ở Trung Tâm Nuôi Cá có thể 4-8 triệu con/ngày. Năng suất trung bình 30 con/ml/ngày.
Ở Hoa Kỳ, Theilaccker và McMaster đã công bố lần đầu tiên kết quả nghiên cứu
về Brachionus plicatilis là một thức ăn tuyệt vời cho ấu trùng cá biển vào năm 1971
(Wendy và Kenvan, 1991). Tuy nhiên, nuôi luân trùng đến nay vẫn ở qui mô thí nghiệm,
chủ yếu phục vụ cho ương nuôi các loài Mullet, cá măng, Pacific threatfin và mahimah,
Red drum, cá chẽm trắng và California halibut. Sản lượng nuôi mỗ ngày thường đạt 100-
500 triệu con, năng suất trung bình 25,7-75 cá thể/ml/ngày.
Tại Trung Quốc, hầu hết các nghiên cứu về luân trùng Brachionus plicatilis làm
thức ăn cho ấu trùng cá biển được tiến hành từ năm 1980. Đến nay, nuôi luân trùng với
qui mô lớn là mục tiêu của nghề nuôi cá chẽm. Năng suất bình quân là 10 cá thể/ml/ngày
(Chen, 1991).
Nuôi luân trùng ở Đài Loan đã trở thành nghề nuôi thương phẩm phục vụ cho việc
sản xuất của 11 loài cá biển. Sản lượng trung bình ước đoán khoảng 1 tỉ cá thể/ngày với
năng suất là 12 cá thể/ml/ngày (Liao, 1991).
Sản xuất luân trùng ở Thái Lan cũng được Kong Keo báo cáo năm 1991,
với sản lượng 166 triệu con/ngày và năng suất là 30 cá thể/ml/ngày. Luân trùng đực dùng
làm thức ăn cho đối tượng nuôi thủy sản chính như: cá chẽm, cá mú, tôm càng xanh.
Những năm 1950, Artemia được cung cấp thương mại đầu tiên bởi hai nguồn ở
Hoa Kỳ là Vịnh San Francisco (California) và Hồ nước mặn lớn (Great Salt Lake0 (ở
Utah). Lúc này, Artemia được bán cho nuôi cá cảnh với giá rất thấp (<10USD/kg). Song,
đến đầu những năm 1960, với việc nghiên cứu sản xuất giống cá và giáp xác bắt đầu phát
triển, thị trường Artemia đã có nhiều cơ hội lớn để mở rộng. Các dòng Artemia San
Francisco, Great Salt Lake, và Chaplin Lake (Canada) là những dòng Artemia đầu tiên
cho nghiên cứu và sản xuất giống thủy sản.
Trong khi việc nghiên cứu và sản xuất giống ngày càng trở nên phổ biến trên thế
giới, năng suất Artemia từ các hồ lại giảm, thế nhập khẩu tăng cao đã làm tăng cao giá
Artemia trong những năm giữa 1970 (50-100USD/kg).
Do thiếu Artemia, giá thành cao, nhu cầu mở rộng trại sản xuất thủy sản lại lớn,
đôi lúc, nhười ta có ý định không dùng Artemia và nghiên cứu sử dụng loại thức ăn khác
cho nuôi thủy sản.
Tuy nhiên, với những nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng đầu tiên ở Đại
Học Ghen (Bỉ) đầu những năm 1970 đã cho biết rằng sự thiếu hụt trứng Artemia chỉ là
vấn đề tạm thời (Sorgeloos, 1976). Điều này cho được khẳng định khi việc sản xuất
trứng bào xác Artemia được bắt đầu với một số nguồn mới kể cả những nước thế giới thứ
ba. Điều này được thực hiện với sự giúp đỡ của các tổ chức quốc tế, kể cả tư nhân. Năm
1980, tình hình sản xuất Artemia trở nên thay đổi rõ rệt. Các sản phẩm mới xuất hiện từ
Argentina, Australia, Brazil, Colombia, Trung Quốc, Pháp, Thái Lan. Tổng lượng Cyst
tiêu thụ bởi các trại giống lúc ấy là 60 tấn.
128
Mặc dù do tình hình thời tiết thất thường, sản lượng Artemia đôi lúc dao động lớn,
nhưng dần dần cũng được ổn định. Những năm 1980, trứng Artmiea được tiêu thụ hàng
năm lên đến vài ba trăm tấn do sự mở rộng của các hoạt động trại giống. Mặc dù nhu
cầu Artemia đã được đáp ứng phần lớn, song, cần phải tăng cường sản xuất với nhiều
nguồn để có thể đáp ứng nhu cầu cao hơn trong thời gian tới. Mặc dù đã có nhiều nguồn
Artemia, song, nguồn trứng San Francisco chiếm đến 70% sản lượng.
Tuy trứng Artemia thu từ tự nhiên chiếm phần lớn sản lượng, song, việc nuôi
Artemia thủ công trên ruộng muối cũng có ý nghĩa lớn ở các nước Đông Nam Á (Việt
Nam) và Châu Mỹ la Tinh để đáp ứng cho nhu cầu phát triển ở địa phương.
Hiện nay, sản lượng trứng Artemia trên thế giới hàng năm khoảng 2000 tấn khô.
Nguồn trứng thu từ hồ tự nhiên (Great Salt Lake) đang là nguồn chủ yếu.
2. VAI TRÒ CỦA MỘT SỐ LOÀI THỨC ĂN TỰ NHIÊN TRONG NUÔI TRỒNG
THỦY SẢN
2.1. Vi tảo
Đến nay, có khoảng trên 40 loài tảo đã được phân lập, nuôi cấy và sử dụng làm
thức ăn cho ấu trùng các loài thủy sản. Tùy thuộc vào chất lượng và tính có sẵn của các
loài tảo mà việc sử dụng chúng cho các đối tượng thủy sản cũng khác nhau giữa các nơi
trên thế giới. Tuy nhiên, có một số loài tảo quan trọng được nuôi và sử dụng phổ biến
trên thế giới như ở bảng dưới đây.
Về phương thức sử dụng tảo, chúng thường được cho ăn trực tiếp hoặc gián tiếp
thông qua sinh vật trung gian khác, ở dạng tươi sống hay chế biến, thuần chủng hay hỗn
hợp nhiều loài. Mặc dù người ta thường áp dụng phương pháp cho đối tượng nuôi thủy
sản ăn chỉ một loài tảo nào đó, nhưng Liao (1983) cho rằng: không có loài tảo đơn độc
nào lại tốt nhất về mọi phương diện cho việc nuôi và sử dụng chúng làm thức ăn cho ấu
trùng tôm he. Tầm quan trọng của tảo chính là từ giá trị dinh dưỡng của chúng.
Tuy nhiên, người ta chú ý đến giá trị dinh dưỡng của tảo không chỉ riêng
thành phần protein mà còn là thành phần acid béo, yếu tố dinh dưỡng không thể thiếu
được đối với ấu trùng của các loài hải sản. Trong nhiều trường hợp, tảo được báo cáo
không phải là thành phần thiết yếu trong khẩu phần ăn của các loài sinh vật biển, nhưng
thực tế, chúng có thể là nhân tố thúc đẩy sinh trưởng của đối tượng nuôi hoặc có tác dụng
như một vi khuẩn lọc nước (Fujimura và Okamoto, 1972; Barnabe, 1976; Cohen, Finkel
và Sussman, 1976; Maddox và Sandifer, 1977; Malecha, 1983 -trích dẫn của Pauv và
Persoone, 1991).
Bảng 12.1: Lớp và giống tảo nuôi dùng làm thức ăn cho các đối tượng thủy sản (Pauw và
Person, 1991):
Lớp Giống Đối tượng cho ăn
Bacilariophyceae Skeletonema PL, BL, BP
Thalassiosira PL, BL, BP
Phaeodactylum PL, BL, BP, ML, BS
Chaetoceros PL, BL, BP, BS
Cyclindrotheca PL
Bellerochea BP
Actinocysclus BP
Nitzchia BS
129
Cyclotella BS
Haptophyceae Isochrysis PL, BL, BP, ML, BS
Pseudoisochrysis BL, BP, ML
Dicrateria BP
Cricospaera BP
Coccolithus BP
Chrysophyceae Monochrysis BL, BP, BS, MR
Prasinophycease Tetraselmis PL, BL, BP, AL, BS
Pyramimonas BL, BP
Cyptophyceae Chroomonas BP
Cryptomonas BP
Rhodomonas BL
Xanthophyceae Olisthodiscus BP
Chlorophyceae Carteria BP
Dunadiella BP, BS, MR
Chlamydomonas BL, BP, FZ, MR, BS
Chlorococcum BP
Chlorella BL, ML, BS, MR, FZ
Scenedesmus FZ, MR, BS
Nannochloris BP, MR, SC
Brachiomonas BP
Cyanophyceae Spirulina PL, BP, BS, MR
PL, Ấu trừng tôm biển AL, Ấu trùng bào ngư
BL, Ấu trùng nhuyễn thể MR, Luân trùng nước mặn
ML, Ấu trùng tôm nước ngọt BS, Artemia
BP, Hậu ấu trùng nhuyễn thể SC, Copepod nước mặn
FZ, Động vật phù du nước ngọt
2.1.1. Chlorella
Chlorella được biết đến nhiều bởi vai trò quan trọng của nó về dinh dưỡng cũng
như là nhân tố môi trường trong nuôi trồng thủy sản. Việc dùng Chlorella vào trong sản
xuất đó là phương pháp nước xanh được áp dụng rộng rãi trong sản xuất giống tôm càng,
một số loài cá và hai mảnh vỏ.
Khi ương ấu trùng tôm càng xanh, Cohen (1976) thấy rằng: sự hiện diện của thực
vật phiêu sinh có thể thúc đẩy sự tăng trưởng của ấu trùng tôm thông qua việc loại bỏ
NH3 và một số chất độc khác. Hơn nữa, Joshep (1977) cũng ghi nhận: sự bổ sung tảo sẽ
làm cho môi trường nước trở nên giàu dinh dưỡng, cung cấp những hợp chất vi lượng mà
thức ăn ban đầu và thức ăn bổ sung không có.
Chlorella cũng được chú ý nhiều trong sản xuất giống cua (Scylla serrata). Mặc
dù một số công trình nghiên cứu thu được tỉ lệ sống của cua chỉ ở mức giới hạn (như thí
nghiệm của Ong Kah Sin (1976) và Heasmen (1983), ương ấu trùng cua chỉ dùng
Artemia; hoặc thí nghiệm của Chen và Jeng (1980) có bổ sung Chlorella nhưng không có
tác dụng), song, Chlorella vẫn được dùng rộng rãi trong ương ấu trùng cua. Brick (1974)
đạt được tỉ lệ sống của cua cao nhất bằng cách thêm Chlorella vào môi trường ương. Hơn
nữa, ở Đài Loan, Nhật Bản, ấu trùng cua cũng được ương trong môi trường có bổ sung
Chlorella (Cowan, 1983; Chen, 1991).
130
Liao (1991) báo cáo rằng: Ở Đài Loan khi ương ấu trùng cá măng, người ta bổ
sung Chlorella vào bể với mật độ: 50-350 x 104 tế bào/lít để duy trì chất lượng nước và
quần thể luân trùng-thức ăn chính của ấu trùng tôm, mặc dù tôm có ăn trực tiếp tảo hay
không chưa được chứng minh. Trong ương ấu trùng cá Grey mullet, Chlorella cũng được
thêm vào bể ấu trùng trong những ngày đầu tiên với mật độ 500-700 x 103 tế bào/ml.
Ngoài ra, Chlorella còn là thức ăn rất quan trọng trong ương nuôi luân trùng và
động vật phiêu sinh khác. Bên cạnh những loài Chlorella biển, loài Chlorella nước ngọt,
Chlorella vulgairs, cũng được thử nghiệm thành công làm thức ăn cho luân trùng
(Hirayama và ctv., 1988). Yamasaki và ctv. (1989) cũng chỉ ra rằng: hai dạng đông lạnh
của tảo Nannochloropsis sp. ( loài tảo Chlorella biển) đều cho kết quả tương tự nhau về
tốc độ tăng trưởng của quần thể luân trùng khi cho ăn hai dạng tảo trên. Theo báo cáo, tốc
độ tăng trưởng và sức sinh sản trung bình của luân trùng cao nhất khi cho ăn Chlorella,
tiếp theo là loài Isochrysis galbana (Nagata và Whyte, 1992). Mật độ quần thể, sản lượng
và tốc độ sinh trưởng của luân trùng cũng tăng lên theo sự gia tăng mật độ tảo ban đầu,
đạt đến 40 x 106 tế bào /ml (James và ctv., 1986). Với hàm lượng HUFA cao, Chlorella
không chỉ là thức ăn quan trọng của luân trùng mà còn được dùng để làm giàu acid béo
cho luân trùng và một số động vật phù du khác trước khi dùng chúng làm thức ăn cho cá
và các loài nuôi thủy sản khác.
2.1.2. Dunaliella
Tảo Dunaliella có chứa hàm lượng glycerol và β-caroten cao nên được xem là đối
tượng nuôi đầy triển vọng, dùng làm thức ăn không chỉ trong nghề nuôi thủy sản mà còn
nhiều lĩnh vực khác. Trong các loài thuộc giống Dunaliella, loài D. salina có hàm lượng
β-caroten cao nhất (Borowithzka, 1990), chiếm 20% trọng lượng khô (Kranzfelder,
1991). Trong nuôi thủy sản, Dunaliella đóng vai trò trong chế độ dinh dưỡng của nhuyễn
thể nhưng với mức độ khác nhau tùy theo loài nhuyễn thể. Fidalgo và ctv. (1994) chỉ ra
rằng: khi cho nghêu ăn 3 loại tảo khác nhau (Tetraselmis suecica, Dunaliella tertiolecta
và Phaedodactylum tricornutum) thì nghiệm thức cho ăn Dunaliella tertiolecta nghêu có
hàm lượng carbohydrate gia tăng.
Quan sát quá trình tiêu hóa của ấu trùng Strombus gigas với 8 loại tảo khác nhau
(Isochrysis galbana, Tetraselmis chuii, T. seucica, Dunaliella tertiolecta,
Chlamidomonas cocoides, Thalassiosira fluviatilis, Chlorella sp., và Chaetoceros sp.),
Aranda (1994) thấy rằng: quá trình tiêu hóa tảo Tetraselmis chuii, Chaetoceros sp. và
Chlorella sp. nhanh hơn so với 5 loài tảo còn lại. Sự tiêu hóa tảo Chaetoceros sp. và
Chlorella sp. nhanh hơn so với tảo D. tertiolecta...Khi ương ấu trùng Mytilus
galloprovincialis với các loài tảo: Dunaliella tertiolecta, T. seucica, I. Galbana, P.
tricornutum, dạng đơn lẻ hay hỗn hợp, kết quả cho thấy: tỉ lệ sống và sức tăng trưởng của
ấu trùng thấp nhất ở nghiệm thức cho ăn hỗn hợp T. seucica và I. Galbana (Moskera và
ctv., 1989). Dunaliella không chỉ có vai trò quan trọng trong ương nuôi nhuyễn thể mà
chúng còn dùng làm thức ăn cho một số loài cá biển, cho Artemia và động vật phiêu
sinh khác.
2.1.3. Spirulina
Cùng với Chlorella và Dunaliella, Spirulina cũng là loài tảo rất giàu protein, acid
amin thiết yếu, acid béo, khoáng, vitamin và các hợp chất carotenoid nên chúng được
xem là nguồn dinh dưỡng rất tốt trong nuôi thủy sản. Mustafa và ctv. (1994) báo cáo:
Spirulina được thêm vào làm thức ăn bổ sung cho Pagrus major với tỉ lệ 5% đã làm tăng
tốc độ tăng trưởng của cá, hiệu quả chuyển đổi thức ăn và hiệu suất sử dụng protein mà
131
thành phần protein có trong thịt cá không bị ảnh hưởng xấu. So với những loại tảo có
kích thước lớn được thí nghiệm trước đó thì loài Spirulina ảnh hưởng tốt nhất đến sự tăng
trưởng và sử dụng thức ăn của cá Red sea beam. El- (1994) cũng cho biết: tốc độ tăng
trưởng và hiệu quả sử dụng thức ăn của cá Silver sea beam khác nhau không có ý nghĩa
giữa nghiệm thức có bổ sung 50% Spirulina trong khẩu phần ăn với nghiệm thức đối
chứng 100% bột cá. Tuy nhiên, thay 75% Spirulina thì có ảnh hưởng bất lợi.
Trong thí nghiệm về ảnh hưởng của khẩu phần ăn có bổ sung Spirulina cho cá
chép bột (Catla catla, Labeo rohita, Cirrhinus mrigal, Hypophthalmichtys molitrix,
Ctenopharigodon idella và Cyprinus carpio), Ayyappan và ctv. (1991) nhận xét: nghiệm
thức cho ăn bổ sung 80% Chlorella cho kết quả tốt nhất. Chow và ctv (1990) khi nghiên
cứu về tốc độ tăng trưởng, tính ăn ngon miệng, hoạt động của men tiêu hóa protein
(protease) và men tiêu hóa tinh bột (amylase) nêu lên: không có sự khác nhau có ý nghĩa
giữa các nhóm cá cho ăn thức ăn đối chứng và thức ăn bổ sung Spirulina. Spirulina cũng
được đề nghị thay thế một phần bột cá trong chế độ ăn của cá rô phi O. mossambicus.
Stripped jack fish cũng được nghiên cứ về ảnh hưởng của các chế độ ăn với tỉ lệ
bổ sung Spirulina khác nhua và người ta tìm ra rằng: Spirulina có ảnh hưởng đến sự tích
lũy mỡ của cá và chỉ nên bổ sung Spirulina ở mức 5% để duy trì sự sinh trưởng bình
thường của cá (Watanabe và ctv., 1990).
Boonyarapalin và ctv. (1989) nghiên cứu về sự thay đổi màu sắc của cá rô phi đỏ
Oreoromic niloticus với các nguồn bổ sung sắc tố khác nhau, gồm: Spirulina marigold,
Pepal meal, bột đầu tôm, bột nghệ và thức ăn đối chứng, ông thấy rằng: tương ứng với
các loại thức ăn trên, màu sắc của cá rô phi thay đổi: nâu đỏ, vàng lam, lam, cam và hơi
cam. Thêm vào đó, sắc tố của cá chép trở nên đậm hơn khi cho cá ăn với khẩu phần có bổ
sung 10% Spirulina. Nguồn cung cấp sắc tố khác là Marigold petal chỉ cho sự biến đổi
màu nhẹ (Wutiporn-Phromkunthong, 1984). Sự biến đổi màu sắc của tôm sú nuôi cũng
được Okada và ctv. nghiên cứu. Với cá nguồn bổ sung carotenoid khác nhau trong khẩu
phần ăn của tôm từ: β-caroten, Spirulina, Phaffia và krill oil, ông nhận thấy: Spirulina
cho kết quả tốt nhất về sự gia tăng hàm lượng caroten trong vỏ của tôm. Đặc biệt, nên
cho tôm ăn với chế độ ăn chiếm 3% Spirulina trong 1 tháng trước khi thu hoạch.
Nghiên cứu về ảnh hưởng của các nguồn protein khác nhau trong khẩu phần ăn
của tôm thẻ (Penaeus indicus), Ali (1992) phát hiện: Spirulina và đậu phộng cho sức tăng
trưởng của tôm tốt hơn có ý nghĩa so với bánh dầu dừa và gingerly cakes; hiệu quả sử
dụng protein thô và giá trị sinh h5c của Spirulina cao hơn có ý nghĩa so với đậu phộng.
Khi ương ấu trùng tôm he (Penaeus) từ gia đoạn Zoea 1đến Mysis 2, Gu và ctv. (1989)
thấy rằng: ấu trùng được cho ăn Spirulina apletensis và S. platensis cộng với bột đậu
nành, đạt kích cỡ 663-757 µm, dài hơn có ý nghĩa so với thức ăn đối chứng chỉ dùng bột
đậu nành. Tỉ lệ tôm của nghiệm thức trên đạt 48-53%, cao hơn rất nhiều so với lơ đối
chứng (11%).
2.1.4. Tảo khuê
Trong lớp tảo khuê, loài Skeletonema costatum từ khi được phân lập lần đầu tiên
bởi Masue (1941) đã được dùng rộng rãi và là thức ăn rất quan trọng củaâu trùng tôm
biển. Hudinaga đã đạt được thành công đầu tiên trong việc sử dụng tảo này làm thức ăn
cho ấu trùng tôm, tỉ lệ sống ở giai đoạn Mysis đạt 30% cao hơn rất nhiều so với các kết
quả trước đây, chỉ đạt 1% (Liao, 1983). Từ kết quả đó, nhiều loài tảo khuên khác như:
Chaetoceros sp., Thlasiosira, Isochrysis,... cũng được nghiên cứu làm nguồn thức ăn cho
132
ấu trùng tôm. Tùy theo từng loài tảo và đạc điểm của chúng mà mỗi loài đều có những ưu
điểm và nhược điểm riêng đối với ấu trùng tôm.
Trong quá trình phát triển của lĩnh vực sản xuất tôm giống, người ta đã chế biến ra
nhiều loại thức ăn nhân tạo để thay thế một phần hoặc toàn bộ tảo khuê. Tuy nhiên, đến
nay tảo khuê vẫn được xem là thức ăn tươi sống rất quan trọng của ấu trùng tôm. Le way
và ctv. (1993) đã nghiên cứu về ảnh hưởng của các nguồn thức ăn tươi sống và nhân tạo
đến sự tăng trưởng, tỉ lệ sống, hoạt động của enzym tiêu hóa và thành phần của protein
trong cơ thể của tôm he Nhật Bản, kết quả cho thấy: ấu trùng Zoea sử dụng tảo
Chaetoceros gracilis và thức ăn nhân tạo có sức tăng trưởng tương đương nhau, nhưng
đến giai đoạn Mysis, nếu cho ăn thức ăn nhân tạo thì sẽ dẫn đến trọng lượng khô và hàm
lượng protein trong cơ thể của PL1 thấp hơn so với ấu trùng cho ăn hỗn hợp Chaetoceros
và Artemia.
Trong thí ngiệm so sánh về sự ảnh hưởng của 9 loại thức ăn nhân tạo dùng thay
cho tảo khuê (Chaetoceros) làm thức ăn cho ấu trùng tôm, Utama và ctv. (1992) nhận
thấy: sự giảm mật độ tảo từ 50.000 xuống còn 5.000 tế bào/ml do việc thay thế tảo bằng
thức ăn nhân tạo vẫn cho kết quả tốt, tỉ lệ sống của ấu trùng tôm giữa các nghiệm thức
vẫn không khác nhau, nhưng mật đột tảo không thể thấp hơn 5.000 tế bào/ml. Hơn nữa,
Chu (1991) cũng nhận thấy: ấu trùng tôm Metapenaeus ensis và Penaeus chinese cho ăn
thức ăn nhân tạo bị chậm lớn và tỉ lệ sống luôn thấp hơn so với tôm cho ăn Chaetoceros
garcilis và Artemia. Thêm vào đó, Cao và ctv. (1990) khi so sánh về ảnh hưởng của các
loại tảo khác nhau làm thức ăn cho ấu trùng tôm Penaeus orietalis phát hiện rằng: ấu
trùng Zoea không thể sử dụng trực tiếp chỉ một loài tảo Tetraselmis seucica hoặc
Dunaliella salina được dùng đơn lẻ cho sự sinh trưởng và phát triển của chúng. Âúu
trùng Zoea chỉ được cho ăn tảp Phaeaeodactylum tricornutum không thể phát triển đến
giai đoạn Zoea 3. Hai dòng của loài tảo Chaetoceros muelleri là thức ăn tốt cho ấu trùng
Zoea và khi dùng phối hợp chúng với Skeletonema costatum hoặc Dunaliella salina sẽ
làm tăng tỉ lệ sống của ấu trùng.
Kết quả thí nghiệm của Chu (1989) cho thấy: chỉ dùng một loài tảo Chaetoceros
gracilis có thể cung cấp chế độ ăn đầy đủ dinh dưỡng cho ấu trùng tôm Metapenaeus
ensis từ giai đoạn Zoea đến PL6 với tỉ lệ sống đạt 35-63%. Việc bổ sung Artemia không
làm cải thiện được tỉ lệ sống của ấu trùng tôm.
Khi đánh giá về ảnh hưởng của 3 loại tảo: Bidulphia sinensis, thalaassiosira
rotula và Skeletonema costatum đối với sự phát triển và tỉ lệ sống của 7 nhóm giáp xác
mười chân: Pagurus berhardus, Cancer padurus, Hyas coarctatus, Hyas araneus,
Carcinus maenas, Liocarcinus holsatus và Necora puber, Harm thấy rằng: sự phát triển
của ấu trùng dường như tùy thuộc vào kích cỡ của tảo. Âúu trùng của chúng lột xác tốt
khi cho ăn tảo Bidulphia sinensis, loài lớn nhất trong các loài tảo thí nghiệm, và chúng lột
xác ít khi cho ăn Skeletonema costatum, tảo có cỡ nhỏ nhất. Trong sản xuất giống cua
biển, Portunus trituberculatus, Jo và ctv. (1993) thí nghiệm dùng các loài tảo
Nanochloropsis oculata và Chaetoceros sp. làm thức ăn cho ấu trùng cua, thấy rằng: tảo
Chaetoceros cho kết quả tốt nhất. Thí nghiệm ương ấu trùng cua Scylla serrata của
Zainodin (1991) cũng cho biết: ấu trùng cua có cho ăn bổ sung tảo Skeletonema và
Isochrysis ở giai đoạn sớm sẽ cho kết quả tốt hơn so với không cho ăn thêm tảo.
Bên cạnh đó, tảo khuê còn đóng vai trò qua trọng trong nuôi nhuyễn thể. Okauchi
(1990) thí nghiệm tìm hiểu về vai trò của tảo đối với spat của trai (Pintctada fucata) và
133
ông nêu lên: sức tăng trưởng của spat cho ăn đơn độc chỉ có tảo Isochrysis aff. galbana
thấp hơn so với spat cho ăn kết hợp Isochrysis galbana và Chaetoceros garcilis. Laing và
ctv. (1990) nghiên cứu về giá trị dinh dưỡng của tảo khô loài Nannochloris sp. and
Tetraselmis seucica so với lô đối chứng gồm hỗn hợp tảo Chaetoceros calcitral và T-ISO
dùng làm thức ăn cho ấu trùng nghêu Manila (Tapes philipinarum), ông thấy rằng: ấu
trùng nghêu cho ăn tảo khô có sức tăng trưởng bằng hoặc cao hơn so với cho ăn dạng
tươi sống, nhưng thấp hơn so với lô đối chứng. Trong thí nghiệm so sánh về ảnh hưởng
của việc sử dụng tảo đơn lẻ và hổn hợp đến sức tăng trưởng của spat loài Placopecten
magellanicus, Gillis và ctv. nhận thấy: hổn hợp thức ăn gồm 3 loài tảo Isochrysis
galbana, Chaetoceros muelleri và Isochrysis aff. galbana cho sức tăng trưởng của spat
cao hơn có ý nghĩa so với hỗn hợp 2 loài.
Zhang và ctv. đã ương ấu trùng mussel Mytilus edulis với các loại thức ăn khác
nhau, bao gồm: Phaeaeodactylum tricornutum, Chaetoceros mulleris, Platymonas
subcordiformis, Nannochloris oculatas, Dicrateria zhanjiangensis, men bia, bột đậu
nành, kết quả là: tảo Phaeaeodactylum có thể sử dụng cho ấu trùng ở các giai đoạn đầu,
sức tăng trưởng của ấu trùng tương đương với các thức ăn khác nhưng tỉ lệ sống thì cao
hơn. Ấu trùng có thể sử dụng Chaetoceros ở giai đoạn nhỏ, loài tảo Platymonas chỉ thích
hợp cho ấu trùng lớn. N. oculata cho ăn không hiệu quả và bột đậu nành làm chậm quá
trình sinh trưởng.
134
Robin và ctv. (1991) đã so sánh về ảnh hưởng của 3 loài luân trùng được làm giàu
với microcapsules, micro-particles và lipid emulsion dùng làm thức ăn cho ấu trùng
Turbot, ông cho biết: luân trùng được làm giàu với lipid có chứa hàm lượng acid béo
chưa no n-3 cao hơn gấp đôi so với các cách làm giàu khác. Tuy nhiên, tốc độ tăng
trưởng và tỉ lệ sống của ấu trùng cho ăn loại luân trùng này dường như thấp hơn so với
các loại khác. microcapsules, micro-particles cung cấp những chất dinh dưỡng khác,
ngoài lipid, hiệu quả hơn. Cũng với thí nghiệm ương ấu trùng Turbot (Opstad và ctv,
1991) quan sát thấy tốc độ tăng trưởng và tỉ lệ sống của ấu trùng cho ăn luân trùng và
Artemia đã được làm giàu với 7 hỗn hợp khác nhau thì không khác nhau có ý nghĩa, chỉ
trừ trường hợp thức ăn được làm giàu với trứng cá tuyết được xem là tốt nhất.
Khi ương ấu trùng cá đối bằng thức ăn tươi sống luân trùng được cho ăn men bánh
mì và/hoặc Nannochloris oculatas, Tamaru (1993) nhận thấy: tốc độ tăng trưởng và tỉ lệ
sống của ấu trùng sử dụng luân trùng được nuôi bằng men bánh mì thấp hơn so với ấu
trùng sử dụng luân trùng được cho ăn bằng men và Nannochloris oculatas.
Nghiên cứu về sức tăng trưởng và năng suất của cá măng bột (Chanos chanos)
được cho ăn luân trùng dạng tươi sống và đông lạnh, Villegas (1991) thấy rằng: không có
sự khác biệt có ý nghĩa giữa hai dạng thức ăn này. Cũng theo kết quả nghiên cứu ương cá
măng năm 1990 của tác giả trên, ấu trùng cá măng ăn luân trùng được nuôi với 3 loại tảo
khác nhau, Tetraselmis tetrahele, Isochrysis galbana và Chlorella biển, có tốc độ tăng
trưởng khác nhau có ý nghĩa giữa các nghiệm thức.
Cruz và ctv. (1989) báo cáo: cá bột rô phi cho ăn kết hợp thức ăn chế biến với luân
trùng đạt được trọng lượng cuối, tốc độ tăng trưởng hàng ngày và năng suất cao hơn có ý
nghĩa so với cá bột chỉ cho ăn một loại thức ăn, hoặc luân trùng hoặc thức ăn chế biến.
Việc sử dụng luân trùng làm thức ăn cho cá bột mặc dù không làm tăng tỉ lệ sống của cá,
nhưng nó lại làm tăng tốc độ tăng trưởng và năng suất cá bột.
2.3. Artemia
Artemia làm thức ăn cho tôm biển: Artemia là thức ăn rất quan trọng trong ương
nuôi ấu trùng và hậu ấu trùng tôm biển. Artemia bắt đầu cho ăn khi ấu trùng đạt đến giai
đoaün Mysis1 hay ngay cả Zoae2-3. Nhiều nghiên cứu đã cho thấy rằng, thành phần
dinh dưỡng của những nguồn Artemia khác nhau và ngay cả ở những đợt sản xuất khác
nhau là khác nhau. Amat nghiên cứu ảnh hưởng của các nguồn Artemia khác nhau lên ấu
trùng một số loài tôm biển đã cho thấy rằng kết quả tốt nhất ở tôm ăn Artemia có thành
phần HUFA cao nhất.
Việc sản xuất giống tôm càng xanh cũng phụ thuộc căn bản vào nguồn Artemia.
Không như tôm biển, ấu tôm càng xanh có thể bắt đầu cho ăn từ giai đoạn đầu với
Artemia mơiï nở. Tuy nhiên, cũng giống như tôm biển, trong ương nuôi ấu trùng tôm
càng xanh, ngoài Artremia cần bổ sung thêm các nguồn thức ăn nhân tạo khác để tăng
cường dinh dưỡng và nâng cao tỷ lệ sống của ấu trùng.
Đối vơi cá biển, trong sản xuất giống, Artemia thường được bắt đầu cho ăn một
tuần sau khi cho ăn bằng Rotifer với kích cỡ nhỏ. Lượng Artemia cần cho sản xuất giống
cá thường tốn hao nhiều hơn so với sản xuất giống tôm biển và tôm càng xanh. Kết quả
sản xuất giống cá biển được nâng cao rất có ý nghĩa khi Artemia được làm giàu hóa
HUFA.
Đối với cá nước ngọt, rất nhiều loài cá được ương nuôi trực tiếp ở ao sau khi hết
giai doạn noãng hoàn. Ấu trùng cá sẽ sử dụng nguồn thức ăn tự nhiên trong ao như tảo,
135
động vật phù du được gây nuôi bằng cách bón phân. Tuy nhiên, cũng có nhiều loài cá cần
được ương nuôi trên bể như cá Basa, cá tra, cá lăng ... và vì thế Artemia là thức ăn rất
quan trọng cho sản xuất giống những loài cá này.
Ngoài ra, trong nghề nuôi nuôi cá cảnh, cả ấu trùng Artemia và Artemia trưởng
thành đều được sử dụng cho mục đích sản xuất giống hay nuôi.
Mặc dù Artemia có giá trị dinh dưỡng rất cao và có một số loài có thể dựa vào
nguồn thức ăn là Atermia đơn độc, song, trong sản xuất giống, việc bổ sung các nguồn
thức ăn nhân tạo hay làm giàu hoá Artemia là điều rất cần thiết và rất phổ biến.
Câu hỏi:
1. Vai trò của thức ăn tự nhiên trong ương giống giáp xác ?
2. Sự cần thiết của thức ăn tự nhiên trong quá trình ương giống cá biển?
136