Kent Tarihi Yazmnda Kltrelciliklerin tesine Geebilmek...

Sevilay KAYGALAK*

Osmanlda Kentsellik ve Kentler:

...tarihiler olarak, bu lkenin dnda ve Bat Avrupann dnda tarihin genileyen ufkunu hesaba katmama kusurumuzla daha ok ilgileniyorum.1

Giri
Max Weberin, kelimenin tam anlamyla bir kentsel topluluun yalnzca Avrupada ortaya km olduu iddiasnn, Trkiyedeki kent tarihilii alanndaki Avrupa merkezci-liberal yaklamn temellerini de atm olduunu sylemek mmkndr. Ortaa sonlarnn siyasal-tzel zerklie sahip kentsel komnlerini, batya zg bir kapitalizm biiminin habercileri olarak gren Weber, kapitalizmin gelimesinde bu denli nemli rol oynadn belirttii gerek kentsel topluluu oluturan elzem unsurlar yle sralamt: alveri ve ticaret ilikilerinin grece hakimiyeti, bunun yannda bir kale, bir pazar, yerel bir mahkeme, kolektif bir kimlik ruhu, ksmi bir zerklik ve seimleri, yerel halkn katlmyla gereklemi olan bir ynetsel yap (2000:91). Avrupa dndaki corafyalarda Avrupadakinin benzeri bir kentsel gelimenin nnde esrarengiz2 engeller tanmlayan ve kenti, Bat Avrupaya zg bir ey olarak kavramsallatran Weberin (2000:114) bu yaklamna kar gelien slam kenti tarihilii, Osmanl kentlerinin incelenmesinde yaygn olarak
* Ara.Gr., A.. Sosyal Bilimler Enstits 1 Carr, E.H. (1996) Tarih Nedir?, ev.Misket Gizem Grtrk, 5.bask, stanbul:letiim, s.176 2 Yazarn kendi szcdr.

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

19

bavurulan kuramsal ereveyi oluturur. Sz konusu ereve, Webere kar, fakat onun kavramsallatrmasna pek de kart olmayan tarzda, baka bir ideal tip inasna dayal, tarih d ve benzersiz bir slam Kenti tanmn temel alan geni bir literatrn rndr. Bu literatr, Weberin Avrupa merkezci ve kltrelci bir bak asyla ortaya att slam Kenti kategorisini reddetmekten daha ok, onun, (ayrks bir form olarak) gerekte ne olduuna odaklanm ok sayda almay barndrr. Elinizdeki alma, Osmanl kent tarihinin, Weberci ya da slam kenti tarihiliinin kltrelci yaklamlarnn tesinde, corafi ve kltrel eitlilii de ortaya koyacak biimde, daha evrenselci ve maddeci bir yaklamla nasl yazlabilecei sorusuna yantlar aryor. Nitekim Bizans, Seluklu ve Arap gemiinin getirdii deiik kltrleri ve ok geni bir corafyay barndran Osmanl mparatorluundaki kentsellik olgusunu anlamaya ve aklamaya dnk bir aba iin, bu yaklamlarn ne denli snrlayc olduu ortadadr. Bu erevede, sz konusu yaklamlarn snrllklar zerine bir tartma yrterek Osmanl kentini, evrensel tarihin bir paras olarak grmemizi kolaylatracak bir bak as gelitirmeye alacam.

1. Weber ve slam Kentinin Snrlar

1960larda Ira Lapidus, 13. ve 16. yzyllar aras Suriye ve Msrdaki kentsel yaam incelerken slam kentine ilikin ilk genellemeleri yapt (1969; 1970). Albert Hourani ise, M.S. 7. yzyldan gnmzn tekil dnya toplumunun oluumuna dein (spanya, Kuzey Afrika, Msr, Suriye, Anadolu, Irak, ran, Orta Asya ve Hindistan gibi corafyalarda) varln srdren bir slam kentinden sz etmekteydi (1970:10-11). Abu-Lughod, her ne kadar, bir ideal tipletirmeden uzak durarak daha esnek ve geni bir ereve nermi de olsa, slamn bir ideoloji ve pratik olarak eitli corafyalarda kendisini da vuran bir kent anlayna sahip olduunu iddia etmiti (1989:195). Osmanl kentleri zerine yaplan sonraki aratrmalarda da slam kenti kategorisini reddeden bir yaklamla sk olarak karlamyoruz. rnein, Stefan Yerasimos, slam hukuku ve onun kente ynelik blmnn birletiriciliinden yola karak (1996:10), Osmanl kentini bir slam kenti olarak tanmlyor (1996:17). Yine yakn zamanda yaymlanm olan Osmanl Kenti (Yap Kredi Yaynlar, 2001) adl kitabn yazar Maurice M. Cerasiye gre de, dier Mslman kentlerinden ayrt edilmesini salayacak zgn bir biim ve kendine has bir anlam veren elerin says olduka fazla da olsa, Osmanl kenti, sonuta bir slam kentidir (2001: 23). Kukusuz, kentin iinde ekillendii kltrel corafyay oluturan slam, gerek mimari gerekse toplumsal dzenlemeler asndan kentsel biim ve ileyiler zerinde belirgin bir etkiye sahipti. Fakat bu durum, slami kentleri3
3

Metin ierisinde slami kent adlandrmas yeni bir ideal tipletirme iin deil, sadece sz geen kent ya da kentlerin slam zelliine vurgu yapmak zere kullanlyor.

20

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Avrupadakilerden daha az kentli yapmamaktayd. Oysa ki, slam kenti kavram etrafnda dnen tartmalar, ak ya da gizil olarak bu tarz bir bak asnn ifadesidir. Avrupallara zg olarak tanmlanan aklcln, bir modern a olgusu olduu ve Ortaa Hristiyan Avrupasnda da dinin kentsel toplumsal yaant zerindeki etkisinin grmezden gelinmesi ise baka bir sorun olarak karmza kar. Bilindii zere, Ortaa kentinde, Hristiyanlk kentin kurumsal, ekonomik ve sosyal karakterinin gelimesinde temel bir rol oynamt. Toplumun kat hiyerarik rgtlenmesi iinde en bata gelen, ekonomik ve ahlaki gc elinde tutan Kilise idi (Pirenne, 1937:12). Bu yzden Henri Lefebvre, Ortaa (ya da feodal) kentsel mekann tanmlarken en nemli fark olarak dinin bu sistem iindeki belirleyici rolne dikkat eker (1994: 236). Din, politik bir mekan olarak beliren Ortaa kentinin temel dzenleyici ilkesiydi (Lefebvre, 1994: 240-241). Her ne kadar Weber, Hristiyanln, slamdan farkl olarak, kabilecilii ykmak yoluyla, modern kent kltrnn oluumundaki katksndan sz etse de, bu, slami kentlerde (geleneksel kolektif dnme ve eyleme biimlerinin tesinde) ayr bir kentlilik bilincinin gelimemi olduu anlamna gelmiyor. Nitekim Osmanl kenti tarihilerinden zer Ergen, daha 16. yzylda Osmanl Anadolu kentlerinden biri olan Bursada byle bir kentlilik bilincinin ortaya km olduunu yazar (yaymlanmam doentlik tezi, 187). Aslnda, Yakn a Avrupas kentleriyle (ki onun da ancak Bats ile snrl kalm olan rneklerden yola karak varlm bir ideal tipletirme ile), kapitalizm ncesi Yakndounun (Ortadou ve Kuzey Afrika) kentlerini, slami bir kimlik altnda toplayarak karlatrrken, Weberin kafas, modern Avrupann aklc, brokratik, endstriyel toplumunun nasl olutuu sorusu ile meguld. Weber, Avrupann bu ynde bir gelime gstermesini olanakl klan zel koullara sahip olduunu iddia ediyor ve dini, geleneksel deerlerden bamsz, zerk ve kendi kendini yneten kentsel birliklerin varln da bunun en nemli kant olarak gryordu. Bu ekilde, kenti, kapitalizmin Bat Avrupada ortaya kma koullarn aklamak zere kullanrken, onu yalnzca Batya zg bir ideal tip olarak kavramsallatrmaktan ve Yakndou kentlerini ise sadece slami zellikleriyle, benzersiz ve deimez olarak tanmlayan olduka kltrelci ve ayn zamanda tarihd bir yaklama girmekten kanmad. Oysa baka bir almasnda, Weber, bu tarz bir yaklamn snrlayclklarnn farknda olarak, onlar aan bir bak as sergilemekteydi. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu balkl almasnda yer alan u satrlar, Onun, modern (kapitalist) kenti ortaya karan koullar, toplumsal ve iktisadi ilikiler dzeyinde aram ve snf terimleriyle aklamaya alm olduunu gstermesi bakmndan ilgi ekicidir:
mlkiye Cilt: XXIX Say:246

21

Btn dnyada toptan ve perakende, yerel ve deniz ar ticaret ile uraan tccarlar vardr, ndemesiz satn her tr yaplmaktadr, hi olmazsa bizim [Batnn] 16. yzyldaki bankalarmza benzer ilevleri yerine getiren eitli bankalar vard; deniz kredileri, deniz ticareti ve bunun yol at tr alveri ve birlikler srekli ilikiler olarak yaygnd (1997: 19) ... sivil pazar olanaklar, birlikler, loncalar ve kent ile ky arasndaki her trl hukuki fark her yerde ortaya kt halde, Bat dnda hi bir yerde burjuva ve burjuvazi kavramlar gelimemiti, ayrca snf olarak proletarya da yoktu ve olamazd da nk, hereyden nce zgr emein, bir iletme iinde ussal bir rgt yoktu (1997: 22)4. Tamamen ekonomik adan bakldnda, evrensel bir kltr tarihi iinde ana sorun, kapitalizmin kendini deien biimlerde ortaya koymasdr; yani maceraperest ya da ticari ya da sava, siyaset, iletme ve kazan biimlerine dayal kapitalizm olarak ortaya koymas deildir. Fark, daha ok, zgr emein ussal bir biimde rgtlenmesini ieren ve burjuvaziye dayal iletme kapitalizminin olmamasdr (1997: 22-23). Burada Weberin, Avrupa kentini, kendisiyle aklayan (self-refential) ve onu mutlaklatran bir aklama tarznn tesine geerek, bu kentin varolu koulunu, retim kapasitesini gelitirmeye uyumlu bir toplumsal ilikiler dzeninin kurulmas olarak ortaya koyduuna tank oluyoruz. O halde, kentsellik olgusunun sadece kltrel farkllklarla aklanamayacann Weber de farkndayd. Bunu vurgulamak nemli gzkyor; nk buradan kentsellik olgusunu anlamamza ve aklamamza yardmc olacak en uygun yntem ekillenmeye balar.

2.Genileyen Ufuklar:Kentsellii Tarihsel Balam ve Sreler inde Anlamlandrmak

Bu yntem, kentsellii, tarihin bir annda, belirli bir corafyada ortaya kan zerk (kendi i yasalarnn rn), duraan bir mekansal biime indirgeyerek deil, kendisinin de bir paras olduu tarihsel-toplumsal balam ve srelerle bir i ilikililik iinde kavramaktr. Kentselliin temel niteliklerini aratrmamz salayacak byle nesnel bir zmleme dzeyine ulatktan sonra ihtiyacmz olan kentsellik ve toplumsal sreler arasndaki ilikinin doasna ilikin bir ngrmz olmasdr. Bu noktada, Kentsellik bir toplumsal biim, dier baka eylerin yannda belli bir iblmne ve egemen retim tarzyla genelde tutarl belli bir hiyerarik faaliyet dzenine dayandrlm bir yaam tarzdr. diyen
4

Vurgu bana ait.

22

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

David Harveyin (2003:187) egemen retim tarzyla, kentselliin biim ve ilemesi arasnda can alc bir iliki bulunduu nermesini (2003:188, 198) dikkate alabiliriz. Byle bir hareket noktas feodal ya da kapitalist ad verilen retim ilikilerinin belli homojenlikler ieren, kendilerine zg egemen bir kentsellik biimi yaratmasn varsayabilmemizi mmkn klar.5 Bu tarz bir snflandrma bir ideal tip kavramlatrmas olmayaca gibi, Bat dndaki kentsellik olgusunu anlamaya engel pek ok speklatif (ya da oryantalist) formlasyonun da sorgulanmasna katkda bulunabilir. Bu tr bir snflandrmaya gitmek asndan Gideon Sjobergin sanayi ncesi kent tipletirmesi, nmze, Weberin modelinden hem ampirik olarak daha deerli hem de kavramsal adan daha yararl olabilecek bir ereve koyar. Avrupa, Latin Amerika, Kuzey Afrika ve Asya blgelerinde yrtt aratrmalar sonucunda buradaki kentsel topluluklar arasnda ekonomik, demografik ve siyasal adan nemli benzerlikler saptayan Sjoberg, sanayi ncesi kentinin genel yapsnn pek ok kent toplumbilimcisi tarafndan anlalmam olduunu yazar (2002: 53)6. Sjobergin de belirttii gibi Weber, Tnnies ve dierleri endstriyel-kentsel (kapitalist) topluluk ile sanayi ncesi (feodal) kenti arasndaki nemli farkllklar zerinde, Batl ve Batl olmayan toplum kenti arasndaki farkllklar vurguladklar kadar kafa yormamtr. Oysa Sjoberg, on yl sren grgl aratrmalar sonucunda bir sanayi ncesi kent tipolojisi oluturabilecek dzeyde, kimi yapsal elerin bu dnemdeki tm kentler iin geerli olduunu gzlemlemitir. Bu kentler, en genel olarak, birer retim oda olmaktan ok dardan alnan gda mallar ve hammmaddelerin dei-tokuunun gerekletii pazar yerleriydi. Siyasal, dinsel ve eitimle ilgili nemli ilevleri vard. Dk nfus art, mahalleler aras keskin toplumsal farkllama, dinsel deerlerin etkisi altnda bir gndelik yaam, yetersiz ulam olanaklar, mekansal hareketliliin dkl dier nemli zelliklerdi. Bununla birlikte i blgeleri sanayi kentlerinde olduu gibi baat bir konuma sahip deildi ve bu konum Ortadouda en byk cami, Ortaa Avrupasndaysa katedrale aitti. Yerel topluluk snrlar iinde faaliyet gsteren eitli meslek rgtleri (lonca), tccarlar, zanaatkarlar ve hatta kleler, dilenciler
5

Korkut Boratavn belirttii gibi, tarihsel olarak bakldnda, tek bir retim ilikisi yerine, ayn toplumda eitli retim biimlerinin bir arada varolduunu saptyoruz. Ancak gei toplumlar iin sz konusu olabilecek bu durumu, ok uzun bir tarihi ve btn toplumlar kapsayacak biimde yorumlamak anlamszdr. Nitekim dier hallerde yanyana varolan retim biimlerinden birinin, egemen retim biimi olmas beklenir. nk toplumsal kuruluun asli unsurlarndan olan st-yap kurumlarnn pekounun (zellikle hukuk ve siyaset), bnyelerinde elikili unsurlar tasalar bile, toplumun tm iin geerli olmak bakmndan eitli retim biimlerinden en az biriyle, yani egemen retim biimiyle uzlama halinde olmas zorunludur (1983:37). Yazar, hakl bir deerlendirmeyle, eer bu genel yapsal eler anlalsa, zgl kltrel sapmalarn da daha anlaml biimde kavranma olanann yakalanabileceine olan inancn da dile getirir (2002: 53).

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

23

ve giriimcilerin almalarn dzenleyen birimler olarak kent yaamnn nemli bir bileeni idi. Toplumsal devingenliin el alt dzeyde gerekletii bu kentte bir orta snfa rastlanmamakta ve toplumsal rgtlenmenin ynetimsel, dinsel ve/ veya eitimle ilgili kurumlarnda yer alan sekinler ile karlarnda, rettikleri mal ve hizmetleri ounlukla onlarn yararna sunan halk ynlar kentin snfsal dokusunu oluturmaktayd (Sjoberg, 2002:39-44). Osmanl kentlerini konu alan monografilerin ve daha genel aratrmalarn irdelenmesi, bu kentlerin, Sjobergin tanmlad modele ait pek ok zellii barndrdn ortaya koyar. yleyse, Osmanl kentlerinin de, krsal alana dayal ve btnletirilmi bir mekan ekonomisinden yoksun bir retim tarz iinde yerel ve uzun mesafeli ticarette nemli ilevler edinmi, siyasi ve dinsel merkez olma zellikleriyle ne kan Ortaa kentselliinin (Harvey, 2003:228-229) dnda olmad rahatlkla sylenebilir. Osmanl kentlerinden sz etmeden nce, bu toplumun Balkanlar, Anadolu, Ortadou ve Kuzey Afrikay iine alan geni corafyas iinde yer alan kentlerinde, mimari, kltrel ve hatta hukuki bir tekrneklie rastlanamayacan en batan saptamak zorundayz. Muhakkak ki, Osmanl kenti bir sentezdir (Ergen, 1995:48). Nitekim, 14. yzyln balarnda Bizans ve Anadolu Seluklular arasndaki snr blgesinde ortaya kp, iki yzyl iinde Avrupa ve Arap topraklarna yaplan fetihlerle bir dnya imparatorluuna dnen Osmanlnn kent kltr, birbirinden olduka farkl etnik, dini, ekonomik ve politik yaplar zerinde gelimiti7. Ne var ki bu, Osmanllarn kendilerine zg bir kentsel dzen oluturamam olduklar anlamna gelmiyor. Osmanl ynetiminin gerek yeni ehirler kurmak gerekse mevcut olanlar yeniden dzenlemek ynndeki politikalar, olduka geni olan imparatorluk corafyasn temsil edebilecek (slam ve Avrupa kenti tanmlamalarnn tesinde) bir kentsel biim ve ileyiten sz edebilmeyi olanakl klmaktadr.

3. Genel Hatlaryla Osmanl Kentlerinin Ekonomi Politii

Ekonomi politik adan Osmanl kentlerini kavramamza yardmc olacak ekonomik, siyasal ve sosyo-mekansal zelliklerin sistematik bir deerlendirmesine gemeden nce, ynetim merkezi olma temel ileviyle ortaya kan bu kentlerin genel ynetim sistemi ierisindeki konumlanlar zerinde durmak anlaml gzkmektedir.
7

ok farkl zellikler sergileyen bu kentler sayca da olduka yksekti. Szgelimi, Geza Davidin aktardna gre, sadece Ortaa Macaristannn Osmanl blgelerinde 230 ehri bulunuyordu (1999:111).

24

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

3.1.zerklik bakmndan ynetsel birimler ve kentlerin konumu

Bilindii gibi, klasik Osmanl dzeni iinde en byk ynetsel birim, beylerbeyi tarafndan ynetilen eyaletlerdi. Eyaletler birka sancan bir araya getirilmesiyle oluturulmutu8. Sancak, sancakbeyinin (vali) emrindeki ynetim birimiydi. Sancan altnda yer alan birimler ise kaza ve kylerdi. Hiyerarik bir yaplanma iinde devletin tarm gelirlerini denetimi altna ald bu sistem (timar)9, ancak, Osmanl yasa ve ynetiminin iyice yerlemi olduu blgelerde uygulanabildi. Msr, Badat, Habeistan, Basra ve Elhasa eyaletlerinde bu sistem uygulanmamtr (nalck, 2004:109). Bu eyaletlere ait gelirlerin toplanmas ii, timar sisteminde olduu gibi devletin askeri yneticilerine (sipahilere) verilmeyip, yerel bir yneticinin, btn askeri ve ynetsel masraflar karladktan sonra salyane denen sabit bir miktar vergiyi merkeze gndermesi biiminde yaplmaktayd. Ayrca Dou Anadolu blgesindeki sancaklarn farkl ynetiminden de sz etmek gerekiyor. Dou Anadolunun baz yrelerine Hkmet ad altnda zel bir stat tannmt. Hkmetlerin btn gelirleri, sultann buyruu zerine orduya asker vermek ykmll bulunan airet beylerine aitti. Sultan, bu blgedeki nemli kentlere bir kad atar ve bir yenieri birlii yerletirirdi (nalck, 2004:111). zetle, Osmanl ynetim yaps, timar, salyane ve hkmet uygulamalarna dayanyordu. Bylece imparatorluk iinde dorudan doruya Osmanl ynetiminde olanlardan ayr olarak, birok zerk ynetim birimi bulunuyordu. Bu, timar sistemi iinde kalan kentler baml bir konumda bulunurken, salyane ve hkmet uygulamalarna dahil kentlerin belli bir zerklikten yararlanabilmesi anlamna geliyordu. Salyanenin uyguland vilayetlerde vali, kad ve defterdar gibi devlet yneticileri bulunmakla birlikte, kk ve orta byklkteki kentlerde, ou zaman yrenin Osmanl ncesi etkin olan toplumsal grup ve kiileri etkili oluyordu. Uzun dnemde bu ileyiin, sonradan eyalet merkezi olmu olan Cezayir ve Tunus gibi, zellikle orta byklkteki kentlere tam bir zerklik salad grlyordu (Acun, 2002:262). Salyane eyaletleri ve hkmetlerin yan sra Bodan, Eflak, Erdel, Ragusa (Dubrovnik), Grcistan ve erkezistan ve 17. yzylda Kazak Hetmanlyla, Krm Hanl, Mekke eriflii ve Geylan gibi tabi Mslman beylikler de zerk ynetimlere sahipti (nalck, 2004:111). Nitekim, Traian Stoianovich de, Osmanl ynetiminin, Bizans idaresindeyken nemli yerel ayrcalklarla donatlm ve bu
8

1610a doru imparatorlukta toplam otuz iki eyalet olduu belirtiliyor (nalck, 2004:109). Bu arada yine nalckn yazdna gre eyalet terimi 16. yzyl sonlarndan itibaren kullanlmtr (2004:122). Timar, teorik olarak Sultana ait olan topraklardaki vergi toplama yetkisinin, devlete askeri hizmet salayan ynetici snf yelerine yaam boyu srmek zere verilmesiydi. Kendi iinde e ayrlyordu:Yllk gelirleri 20.000 akeyi gemeyen ve savata yararllk gsteren sipahilere verilen olaan timarlar, yllk gelirleri 20.000 ile 100.000 ake arasnda olan ve merkezde, yksek mevkilerde bulunan ynetici snf yelerine verilen zeamet ve son olarak da yllk 100.000 akeden fazla gelire sahip olup, Sultan ve ailesine verilen haslar.

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

25

yzden belli bir zerklii bulunan ve savamakszn Osmanl ynetimine girmi olan Balkan kentlerinde, bu ayrcalklar srdrdn yazar. rnein 1430 ylnda Sinan Paa, Yanyada yaayanlara, dinlerinin gereini yerine getirme konusunda tam bir zgrlk tanmt. Paa, ayn zamanda, Yanya piskoposunun hukuki sfatlarn ve Rumlarn kale surlarnda oturmay srdrmelerini kabul etmiti. Ayrca Yanyallar, ocuklarn devirme olarak gndermeye ilikin bir zorunluluk ierisine sokulmamlard ve bu ayrcalklar, 1611deki Celali syanlarna kadar devam etti. Yazar, benzer haklara sahip baka yerlerin de bulunduunu aktaryor (Stoianovich, 1992: 82). 16. ve 17. yzyl Osmanl kentini aratrd Osmanlda Kentler ve Kentliler adl kitabnda (2000, Tarih Vakf Yurt Yaynlar), Suraiya Faroqhi de, Stoianovichin verdii bu bilgiden yola karak, 16. yzyln bamsz Osmanl kentinin giderek yerini yar-baml bir yapya braktna iaret eder ve bu bakmdan, 17. yzyl kentlerinin ayn dnemin Fransz ve spanyol kentleriyle karlatrlabilecei deerlendirmesini yapar. Nitekim, bu dnemde Avrupadaki mutlakiyeti devlet de Ortaan az-ok zerk, bamsz kentlerini ortadan kaldrmt (Faroqhi, 2000:369). Bu bilgiler gsteriyor ki, 17. yzyla kadar Osmanl corafyasnn bir ksmnda zerk ynetimlere sahip kentlere rastlanabiliyordu. yleyse, Dounun kentlerinde, kentte yaayanlarn iradesinin ynetime yansmad varsaym tartmal hale geliyor. Baz aratrmaclarn aktardna gre, kentlilerin ynetimde sz sahibi olma pratii, imparatorluun ynetim sistemindeki farkl uygulamalarla (salyane, hkmet vb.) snrl olmayp bunun tesine de geebiliyordu. zer Ergen (1995:161), timar sistemi iinde kalan (merkezi otoritenin kuvvetle hissedildii) kentlerde bile, ayan ve eraf denilen bir grup kentlinin, kenti ilgilendiren her hususta sz sahibi olduunu belirtiyor. Yazar, 16. yzyl belgelerinde, Osmanl kentlerinde, devlet ve reaya arasndaki ilikileri dzenleyen, hem reayann temsilcisi durumunda bulunan hem de devlet emirlerinin uygulanmasnda resmi grevlilerin yardmcs grnen ehir ileri gelenleri denilebilecek, zengin tccarlardan, esnafn yal ve gngrmlerinden, ulema, imam, hatib gibi tannm din adamlar ve tarikat eyhlerinden olumu bir gruptan sz ediyor. Kentin yneticilerinden biri olan ve devlet tarafndan reayaya yklenen parasal ve hizmet grevlerinin yerine getirilmesi, ykmllklerin kentliler arasnda adil dalmnn yaplmas, ilerin sraya konmas, ykmllklere kar reayann dileklerinin merkeze iletilmesi, kentte darlk ve sknt ekilmemesi gibi grevleri bulunan ehir kethdas da bu grup iinden atanyordu (Ergen, 1982:106-108). Halkn istei ve semesiyle atanan ehir kethdalar, Osmanl kent yneticileri arasnda farkl bir konuma sahipti.

26

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Bu alt balkla ilgili olarak, Edhem Eldem, Daniel Goffman ve Bruce Mastersn birlikte kaleme aldklar Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti (Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000) adl almada dile getirilen bir noktaya deinmek yerinde olabilir. Yazarlar, Arap topraklar dndaki Osmanl kentleri zerine alanlarn anahtar bir kaynaktan yoksun olduunu aktarken bunun sz konusu kentlere ilikin yanltc bir izlenime yol am olabileceine iaret ederler. Arap topraklarnda yerli bir sekin snfn varln ok kesin biimde kantlayan kent biyografileri ve vakayinamelerin benzerleri, imparatorluun Anadolu ve Balkanlardaki kentlerinden gnmze pek kalmamtr. (Eldem, Goffman ve Masters, 2000: 10). Yazarlara gre, Anadolu sz konusu olduunda Osmanl hakim snfndan etnik ve dilsel adan farkl bir ileri gelenler grubunun olmamas, belli bir kentli kimlii ve literatrnn olumasna engel oluturmu olabilir. Bu durum, yani biyografi geleneinin yokluu, Anadolu kenti aratrmalarnn neredeyse sadece Osmanl devletinin merkez arivlerinden elde edilen belgelere ve kad mahkemesi kaytlarna bel balamas zorunluluunu beraberinde getirmektedir. Bu koulda yaplan almalar ise, zgn ve yerli gelimeler yerine, Osmanl devletine siyasi ve iktisadi itaate vurgu yapan deerlendirme ve sonular ortaya koymakta ve Osmanl kentlerinin zerklik ve kentlilik bilincinden yoksun olduu konusunda muhtemelen yanltc bir izlenimin daha yaygn biimde kabul grmesine katkda bulunmaktadr (Eldem, Goffman ve Masters, 2000: 10).

3.2. Kent dzeyinde ynetimsel yap

Bilindii gibi, Osmanl ynetim sistemi iinde yer alan eyalet ve sancak, askeri birimlerdi. Bunlar ayn zamanda kaza denilen ve kad tarafndan ynetilen er-i idari birimlerine de ayrlyordu. rfi ve er-i ayrm olarak bilinen bu durum, kentin, hem umera/rfi yneticiler (beylerbeyilik ve sancakbeyliinden en alttaki sipahiye kadar uzanan timar sistemi grevlileri)10 hem de ulema/ilmiye snf olmak zere (kaddan imama varan, yarg, fetva11 ve retim hizmetlerini yerine getirmekten sorumlu grevliler)12 iki ayr grup tarafndan ynetilmesini beraberinde getirmitir. Bunun dnda, ehl-i hirfet denen esnaf ileri gelenleri (ahi, eyh, kethda ve yiitba gibi) ve muhtesibler de kentin yneticileri arasnda yer alyordu. Bunlar, ar ve pazarda satlan mallarn fiyatnn belirlenmesi, kentsel retimin rgtlenmesi, esnafn ve retimi ilgilendiren bir takm standartlarn uygulanmas ve denetimin salanmas gibi grevleri yerine getiriyordu.
10

11 12

Bunlar, beylerbeyi veya sancakbeyi ya da vali ile mtesellim, ayan, ehir kethdas, voyvoda, muhassl, suba, derbenti-yasak-mbair ve bekiden olumaktadr. Sosyal meselelerin eriat asndan yorumlanmas ve zmlenmesi. Ehl-i erde denen, kad/naib, mft, muhzrlar, mahkeme katibi, nakibl-eraf kaymakam Hz. Peygamberin soyundan geldiklerini belgeleyen kimselere/seyyid ve eriflere tannm olan ayrcalklar korurdu-, mderris, imam ve hatipler bunlar iindedir.

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

27

Tm bu grevliler, merkezi ynetimce atanyor ve kentlerde seilmi ynetici bulunmuyordu. Ancak rfi yneticiler arasnda yer alan ve kentsel topluluk ile devlet arasnda araclk yapan ehir kethdasnn atanmasnda kentte yaayanlarn isteinin dikkate alnmas, Osmanl kent ynetimine zynetimsel bir boyut katyordu denilebilir13. Fakat kent ynetimi asndan en etkin roln, adli, mlki ve beledi alandaki yetkileriyle kadya ait olduunu belirtmekte yarar var. Kad yarglama yetkisinin yan sra kentlerde genel gvenlikten, temizlik ve imar dzeninin salanmasna, yeme, ime, dinlenme yerlerinin ve esnafn denetlenmesine kadar pek ok grevin ba sorumlusuydu. Btn bu grevleri kendisine yardmc olan baka grevliler ve kurumlarla beraber yerine getiriyordu.

3.3.Sosyo-mekansal yap ve ileyi

Kentlerin bu gelikin ynetimsel yaps, nasl bir sosyo-mekansal evreye karlk geliyordu? ncelikle 16. yzylda, hem krsal hem de kentsel nfusun % 40-50 orannda artm olmas ve te yandan dnya ticaretinde gezginci tccarn nemini kaybedip yerleik tccarn ortaya kmasnn, kentin yapsnda nemli bir dnm meydana getirmi olduunu belirtmek gerekiyor (Tekeli, 1996:356). Bu yzyla kadar Osmanl kenti, Ortadou kentlerine benzer biimde bir kale ve kalenin dnda kalan kale alt denen bir ksmdan oluuyordu. Kalenin iinde, ikale ya da hisar denilen yerde yneticiler oturuyor, bunun dnda ise, kentin ileri gelenlerinin oturduu ve zanaat faaliyetlerinin yrtld ksmlar yer alyordu. Bu noktada Osmanl kentlerinde yneticilerin konutlarndan ayr bir iyerleri olmad belirtilmelidir. Yneticiler kendi konutlarnda i grdklerinden, kent merkezinde ynetim ilevli ayr binalar yer almyordu. Kale altnda ise, pazarlar ve yerleik olmayan ticari faaliyetler ile tarmla uraanlar, kervansaraylar, baz tekke ve zaviyeler bulunuyordu. 16. yzyl ile birlikte, kentin bu yaps dnerek, kalenin karsnda yerleik ticaretin yrtld bedesten denen kapal arlar yaygnlat (Tekeli, 1982:20; Tekeli, 1996:357). Bedestenler ounlukla vakflar yoluyla kuruluyordu. Bu noktada, kentlere kamu hizmeti salayarak gelimelerinde nemli rol oynayan bir kurum olan vakflar zerinde durmak gerekiyor. ounluu askeri yneticilerce kurulan ve zerk bir ynetime sahip olan vakflar, kent yaamnn ok nemli bir unsuruydu. Kentsel altyap hizmetleri, dinsel ve sosyal hizmet reten yaplarn inas vakflar tarafndan grlrd. Bedestenin yan sra, cami, aevi, medrese, hastane gibi yaplar ieren klliyeler ile bunlarn bakm iin gerekli dkkan, kervansaray, hamam, boyahane, mezbaha, deirmen vb. yaplar, vakflar
13

ehir kethdalnn, 17. yzylda ayanln olumasyla nemini yitirmeye balad belirtilmektedir (zkaya, 1985:200).

28

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

tarafndan ina edilir ve korunurdu. Kamu hizmeti sunarak kentlerin gelimesinde dorudan rol alan vakflar ayrca (zellikle byk vakflar) yalnzca kentsel gelire dayanmayp, gelirinin nemli bir ksmn kylerden elde ettiinden, kyden kente srekli bir artkdeer aktarmnn arac olarak da kent ekonomisine ve dolaysyla kentleme srelerini hzlandrmaya katkda bulunmutur (Faroqhi, 2000:56). Vakflar araclyla kurulan ve Osmanl kentine zgn bir nitelik kazandran bu dinsel ve sosyal yap topluluu, 16. yzyldan sonra, kalenin karsnda ikinci bir mekansal odak olarak belirmi ve kentlerin ekirdeini oluturmutur14. Bunlarn evresinde, zaman iinde belirli retim dallarnda ve ticaret ile hizmet faaliyetlerinde uzmanlaan sokaklar olumu, bu gelimeler de, yeni konut alanlarnn/mahallelerin kurulmasn beraberinde getirmitir (Tekeli, 1996:358).15 Dier slami kentlerde mahalle, etraf yksek duvarlarla evrili, geceleri kapanan kaplaryla dikkat eken, eitli etnik ve dinsel gruplarn kapal bir btn olarak yaad savunma blgesiyken, Osmanl kentinde, devlete kar ykmllklerin yerine getirilebilmesi ve sosyal hizmetlerin daha iyi grlmesini salayan temel birimler olarak ortaya kmtr (Ergen, 1995:159). Bu mahalleler, etnik ve dini gruplar temelinde farkllam, ayn inan ve gelenekten aileler, farkl snflardan da olsalar, ayn mahallelere toplanmt. Mahalleler arasnda yksek duvarlar ve demir kaplarn bulunmamas, dinsel ve etnik gruplar arasnda kat bir ayrlma ve ie kapanmann yaanmadnn gstergesi olarak deerlendirilebilir (Ergen, 1995:50). Bedesten, klliye, ar ve hanlar ieren bir ekonomik ve sosyal yaplar topluluu etrafnda gelien ve Arap kentlerinden farkl olan bu kentsel yapya, 1462 ylnda kurulan, dolaysyla Bizans kltrnden devralnm olduunu varsayamayacamz Saraybosnada da rastlandna gre, onun, Osmanl kentlerinin fiziksel karakteristiini oluturduunu dnebiliriz (Pinon, 1999:168)16.
14

15

16

Osmanl kentinin farkl dinleri ve etnik gruplar barndran ok inanl yapsn ihmal etmeden, kilise ve sinagoglarn da bu yaplar iinde yerini koruduunu belirtmek gerekir. Meropi Anastassiadou, Selanik kentini konu alan aratrmasnda, 19. yzylda, kentteki Yahudi ibadethanelerinin ounun pazar yerinin hemen yaknnda yer aldn belirtiyor (2001:51). Bugn hala bir ok Anadolu kentinde ehre kst olarak bilinen mahalleler bulunmaktadr. En erken 15. yzyln ilk yarsnda Bursada rastlanan ehre kst adlandrmas, 16. yzyln tahrir defterlerinde birok kentte grlen bu isim, bu yzyldaki kentsel gelimeye bal olarak artm ve geleneksel kentin fiziki snrlarn deitiren bu ikinci mekansal odak evresinde kurulan yeni mahalleler iin kullanlm olmaldr (Baykara, 1999:533). Kentteki yaplama srelerinin belli kurallar iinde ilediini de vurgulamak gerekiyor. Devlet yaplarnn Hassa Mimarlar Oca eliyle gereklemesi, kentlerde homojen bir yap anlaynn gelimesine yol amt. zel mlkiyere konu olan yaplar da, inaat esnaf (lonca ii denetim), kad ve ehir mimarnn denetimi altndayd (Tekeli, 1996:358). Ancak Edirne, Bursa ve Kahire hari bakentin dndaki kentlerde bir mimar grevlisinin bulunduu ynnde fazlaca bilginin olmad da belirtilmektedir (Orhonlu, 1984:12).

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

29

3.4.Ekonomik yap
Ynetim ileviyle ortaya kan kentler, nemli ekonomik ilevler de edinmilerdi. Tarmsal retimin gerekletirildii krla bamllk ilikisi iinde, ticaretin ve zanaat retiminin merkezi olarak beliren kentler, artn topland ve merkeze aktarld yerlerdi. Tarmsal olmayan mal ve hizmetlerin retildii kentin ayn zamanda tarmsal rn iin bir pazaryeri olmas, yakn krsal evresiyle srekli bir alveriin de temelini oluturmaktayd. Fakat pek ok kent, zellikle nemli ticaret yollar zerinde bulunanlar blgesel ve uzun mesafe ticarette de nemli ilevler edinmiti. Bursa, Selanik, Halep, Kahire, Tokat bunun nde gelen rnekleridir. retim ve ticaret, arlkl olarak loncalar halinde rgtlenmi esnaf ve zanaatkar gruplar tarafndan yaplmaktayd. Loncalar kentin ekonomik yaantsnn devlet tarafndan denetlenmesinin en nemli aracyd. eri hukukun uygulaycs kad, lonca dzeninin de denetleyicisi durumundayd. Loncalarn ileyiine ilikin kararlar alan rgtn ba ve bu kararlarn uygulaycs olan kethda, esnaf tarafndan seilmekle beraber, kad tarafndan atanmakta ve karar ve uygulamalarnda ona kar sorumlu tutulmaktayd (Aktre, 1981:48). Hammaddenin salanmasndan fiyatlarn belirlenmesine dek, tm retim srecini ayrntl kurallara balayan lonca sistemi, mevcut retim tarzna zg kstl pazar koullar altnda bir yandan yelerini, kentteki kad ve dier yneticiler araclyla, lonca dndan gelebilecek rekabete kar korurken, dier yandan onlarn kendi aralarnda doabilecek rekabet koullarn ortadan kaldryordu. Loncalarn says, kentin bykl ve refahnn da gstergesiydi. 15. yzylda Bursada altm dolaylarnda lonca bulunuyordu; 17. yzylda Manisada elli lonca vard (nalck, 2004:165). Kentsel pazardaki rnler arlkl olarak loncalar elinden km olsa da, lonca dnda kalan bir retimin (hane/ev ve atlye retimleri) ve krsal sanayinin de bu pazara rn salad belirtilmelidir.17. Faroqhinin aktardna gre, krsal rnn kentsel tketicilere aktarlmasnda eitli yollara bavuruluyordu. Bunlardan biri, 16. yzyldan balayarak saylar artan ky pazarlarndan, rnlerin satn alnarak kentsel pazara aktarlmasyd. Baz durumlarda kentliler kylleri yolda karlayp rnlerini satn alyor ve kentsel pazara getiriyordu. zellikle yenierilerin ve dier
17

Quataert, ok hakl olarak, Osmanl retim (imalat) sisteminin, ou gzlemci asndan, yalnzca kentsel ya da bir lonca rgtlenmesine dayal olarak yapld zaman grnrlk kazanmasn eletirir. Osmanl kent ekonomisindeki loncaya bal olmayan kentsel retimin ve krsal sanayinin rol de mutlaka vurgulanmaldr (1999:15)

30

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

idari grevlilerin bu ticarette rol oynad durumlarda bu satlar gnll deil, zorla oluyor ve bazen dpedz soygun biimini alyordu (2000:70). Yerel pazarlar kentlilerle kyller arasnda iddetli bir rekabete konu oluyordu (Faroqhi, 2000:71).

3.5.Sosyal yapdaki farkllama ve snflar

Tccar loncalarnn byk bir ksm sadece yerel pazara rn satarken, bir ksm da kervan ticareti ve denizar ticaret yoluyla, rnlerini, imparatorluun dier kentlerine ya da dna pazarlamaktayd. Kentler ve blgeler arasnda youn bir ticari ilikiler ann gelimesini salayan bu uzun mesafe ticareti, kentte ticaretle uraanlar arasnda toplumsal farkllamalara da yol ayordu. Sadece yerel zanaatler ve perakende ticaretle uraan, imalathane ve dkkan sahibi zanaatkarlar esnaf olarak bilinmekte ve toplumsal konum olarak daha aada yer almakta idiler. Bunlar, rnleri zerindeki sk fiyat denetimi (narh) ve dedikleri eitli vergiler nedeniyle sermaye birikimi salayamayan bir kesimdi. Yre ve blgenin rnlerini d pazarlara satan ikinci grup ise, tccar ya da bezirgan olarak adlandrlrd. Esnaf, devletin ihtisab kurallarna bal iken, byk tccara bu kurallar uygulanmazd. Bu da sz konusu grubun (tccar, bezirgan) servetlerini artrmalarnn nndeki nemli bir engeli ortadan kaldryordu. Byk servet sahibi ynetici sekinlerin ve zengin dini vakflarn, nakit paralarn bu tccarlar araclyla ilettii belirtilmektedir (Ergen, 1995:128; nalck, 2004:168). Osmanl kentlerindeki sosyal farkllama, tccarlarn kendi aralarnda ortaya kan bu tabakalamadan ibaret deildi. Buraya kadar anlatlanlarn gsterdii kadaryla kentsel toplum, dorudan doruya Sultan tarafndan atanm yneticiler (Umera, Ulema); zellikle Arap topraklarndaki kentler iin geerli olmak zere, Osmanl dnemi ncesinden yerleik, yerli bir sekin zmre ile tccar ve zanaatkarlardan olumaktadr. Ayrca gebeler, seyyar satclar, hamallar, yoksul kyller, dilenciler, ve isizler de kentsel nfus iinde yer almaktayd. Bu tablo, kentsel yaantda belirgin bir sosyal farkllamaya karlk gelmektedir. Bilindii gibi, Osmanl toplum yapsnda yneten ve ynetilen ayrm iki farkl snf dokusu ortaya karmt. Bunlardan birincisi, Sultana bal (onun otoritesini temsil eden), devlet gelirlerinden pay alan ve vergi demeyen askeri yneticiler ile ulemann oluturduu askeriler; ikincisi ise temel retici toplumsal tabaka olan kyller ile snrl da olsa, tarmsal olmayan mal ve hizmet reten esnaf ve zanaatkarlarn oluturduu reayadr18. Kentlerdeki snfsal yap da bu genel yapnn
18

Boratav, ada brokrasiden farkl olarak Osmanl toplumundaki ynetenleri bir toplumsal snf olarak tanmlamann teorik adan tutarl ve mmkn olduunu belirtir. nk temel retici snf olan kylnn rettii arta vergileme/aar tr bir mekanizmayla el koyma ilikisinin yaratt toplumsal snflar dalitesi iinde askeriler/devlet yneticileri temel snflardan biri olarak karmza kar (1991:9-11).

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

31

bir yansmasyd. Ancak elbette ki, fiilen ortaya kan kentsel iktidar yaps, bu kadar berrak bir grnm sunmuyordu. Art rn denetleyen esas yneticiler olan askeriler, (eyalet ve sancakbeyleri, dergah- ali avular, kad, naib, mfti, mderris), yerli sekin zmre ve uzun mesafe ticareti yapan byk tccarlarla beraber kentin egemen blounu oluturuyordu. Bu gruplar arasnda zaman zaman geililikler olduu da sylenebilir. Nitekim bir tccarn beyler snfna katlarak sancakbeyliine kadar ykseltilebildiini Ergen aktaryor19. Yeri gelmiken toplumun yatay ynde bir farkllama gsterdiini de belirtelim. Mslman, Rum-Ortodoks, Ermeni ve Museviler, Osmanl toplumunu oluturan milletlerdi. Tebaa y oluturan bu drt milletin dnda kentlerde ticaretle uraan yabanclar da bulunuyordu. rnein Aktre (1981:65), btn 18. yzyl boyunca, Ankarada tiftik ticaretiyle uraan ngiliz, Fransz ve Hollandal tccarlarn yaadn H. J. Van Lennepten aktaryor.

3.6.Osmanl kentlerinin 16.-19 yzyl arasndaki dinamizmi

Genel nitelikleri bakmnda ksaca betimlemeye altmz Osmanlnn bu klasik kent dokusu, 19. yzylda kkl deiiklikler geirdi. Kukusuz buraya kadar izilen resim, 16. yzyldan 19. yzyla deimez bir nitelik sunmuyor. 16. yzyl sonunda devletin fetihler dneminin gelirlerinden (sava gelirleri, gmrk gelirleri) yoksun kalmas genel bir para darlnn ortaya kmasna yol am ve dnya ekonomisinin o dnemde iinde bulunduu bunalm da bu olguyu beslemiti (Aktre, 1981:34)20. Ayrca sava teknolojisindeki deimeler ve ateli silahlarn kullanlmaya balamasyla timarl sipahilerin besledikleri atl askerlerin nemini giderek yitirmesi, timar sistemininin zlmesine ve askeri yneticilerin gelirler zerindeki haklarn kaybetmesine yol at. Art denetleme gcn yitiren askeri yneticiler, rne zorla el koymaya kalknca da Celali ayaklanmalar diye bilinen olaylar patlak verdi (slamolu-nan, 1991:240-241). 17. yzyl balarna uzanan bu karklklar, yneten snf iinde yer alan askeri yneticilerin klasik Osmanl dzeni iindeki toplumsal gcn ve konumunu yitirmesiyle sonuland. Kentler ve byk kasabalara Celalilere kar yenieriler yerletirildi. 1590lardan 1610lara kadar devam eden bu i sava hali, Bat ve Orta Anadoludaki kentlemeyi uzun dnemde olumsuz etkiledi. Kervan yollarnn gvensiz hale gelerek ticaretin ilekliini yitirmesi ve yiyecek ktl ve toplumsal kargaann yol at nfus
19 20

21

Bknz. Ergen, 1995:128. 16. yzyl ortalarndan balayarak ortaya kan bu para darl, faizcilik kurumunun karl bir i olarak douunu balatmtr (Aktre, 1981:36). 15. yzyl sonlarnda ortaya km olan iltizam usul, timar sahiplerinin, vergi toplama iini kendisi veya devlet hazinesi adna mltezim denen bir bakasna devretmesiydi. Mltezimler, vergi toplama iini ihale yoluyla devletten satn alyorlard.

32

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

kayplar kentsel gelimeyi kesintiye uratt (Faroqhi, 2000:337). Bundan baka nemli bir gelime ise, bu yzylda, iltizamn21 egemen vergilendirme biimi olarak timar sisteminin yerini almasyla, tarmsal artn toplanmasnn el deitirmesi, genellikle yre ya da blge ileri gelenleri/yerel sekinler, ulema ya da ticaret erbabndan gelen mltezimler tarafndan gerekletirilmeye balanmasyd. Mltezimler, zellikle 19. yzylda artan ticari talep karsnda kyllerden daha ok vergi almak ya da devlete daha azn vermek yoluyla artn daha byk ksmna el koymaya baladlar (slamolu-nan, 1991:241-242). Bu durum mltezimlerin ekonomik gcn artrp devlet gelirlerinin dmesine yol aarken, 17. ve 18. yzyllarda, vilayetlerde/kentlerde merkezi ynetimin denetiminden daha zerk politik yaplarn olumasn da beraberinde getirdi. Kentlerin politik yaplarnda gzlemlenen bu deime dnda, 17. ve 18. yzyllar boyunca kentlerin yapsnda nemli bir deiiklik gzlenmedi. 19. yzyl ise, Osmanlnn modernleme ve kapitalistleme evresine girmesiyle hem yerleme sisteminde hem de kentlerin ilevlerinde nemli dnmlerin yaand bir yzyl oldu.

Son Notlar
Avrupa merkezcilik, tarih boyunca, ekonomik hacmi batdan daha yksek ticaret yollar zerinde, byk kentsel yerleimlere sahip olmu olan douyu kentsel gelime asndan tarihsizletirirken, Osmanl kentine dair egemen tarih yazm da, Osmanl toplumunun baty aklayan kavramsal erevelere uymadnda srar eder ve kentlerin tarihini, ekonomik-politik gelime dinamiklerinden ok kltrelci genellemeler iinde anlamlandrmaya younlar. Osmanl tarihini Bat Avrupa kl genel erevelerden ayr tutma eilimi22, bu toplumda ortaya kmas muhtemel elenebilir olgu ve srelerin zmleme d kalmasna yol am olmaldr. Kukusuz dile getirilen bu kayg, bir olgunun Avrupa tarihinde ortaya km olmasnn, bu olgunun, Osmanlda da ya da dnyann baka her yerinde yaanm saylmasn gerektirdii gibi baka trl bir Avrupa merkezcilikten kaynaklanmyor. Bu yaz, Osmanl kentlerini, Weberin at tartma alan iinde Dou-Bat kavram ifti, Bat Avrupa kentlerinin biriciklii, slam Kenti gibi erevelerde deerlendiren kltrelci yaklamlara kar maddeci bir eletiri getirmeye alt. Buraya kadar sylenenler, Osmanl kentlerinin kendisine has/biricik, monolitik ve duraan yaplar deil, corafi ve kltrel eitlilik iinde dinamik, yatay ve dikey eksenlerde tabakalam, tarihsel ve toplumsal srelerle karlkl bir belirlenim ilikisi iinde kendine zg sosyo-mekansal bir yapy ve kentsellii reten mekanlar olduunu gsteriyor.
22

Bu, Avrupa merkezcilie kar gelien tepkisel bir tutum olsa bile, bizi, Osmanl toplumunu dnya tarihi iinde hak ettii yere yerletirmekten alkoyduu oranda, nihai olarak Avrupa merkezcidir.

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

33

Bu kentleri sanayi ncesi kent, kapitalizm ncesi kent, feodal kent gibi tarihsel kategoriler iinde, basit bir ablonculuk adna deil, sz konusu kavramlarn iini, Bat Avrupa tarihi dndaki deneyimler nda yeniden doldurmak ve evrenselletirmek zere yeniden dnmek analitik bir kent tarihilii iin kanlmazdr. Osmanl toplumundaki kentleme dinamiklerini ve srelerini bu ekilde zmlemeye almak, 16.yzyldan, kapitalizme geiin ilk admlarnn atld 19.yzyla kadar geen srete, bu geiin ou zaman klasik yapnn bozulmas olarak adlandrlan kimi nveleri ve nkoullarnn kentlerin barnda nasl gelitiini ortaya koymak asndan da olduka aydnlatc olabilir.

Kaynaklar Abu-Lughod, J. (1989) What is Islamic About a City?, Some Comparative Reflections iinde, The Proceeding of International Conference: Urbanism in Islam, cilt.1, (der. ve yay. haz.) Middle Eastern Culture Center in Japan, 193-216. Acun, F. (2002)A Portrait of the Ottoman Cities, The Muslim World, 92 (Fall), 255-285 Aktre, S. (1981) 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, 2.bask, Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii Anastassiadou, M. (2001) Selanik, ev. I. Ergden, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Baykara, T. (1999) Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet midir?, Osmanl Ansiklopedisi, c. 5, Ankara Yeni Trkiye Yaynlar, 528-535 Boratav, K. (1991) Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, stanbul:Gerek Yaynevi Boratav, K. (1983) ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, stanbul:Belge Yaynlar Cerasi, M.M. (2001) Osmanl Kenti, cev.A. Atav, 2.bask, stanbul:YKY David, G. (1999) XVI. Yzyl Osmanl Devri Macaristannda ehirleme, Osmanl, cilt 4, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 111-116 Eldem E., D. Goffman ve B.Masters (2000) Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, ev. S.Yaln, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Ergen, . (1995) Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk:XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara:Ankara Enstits Vakf Ergen, . (1982) Osmanl Klasik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, Osmanl Aratrmalar, III., 105-118 Ergen, . XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, Yerleimi, Ynetimi, Ekonomik ve Sosyal Durumu zerine Bir Aratrma, baslmam doentlik tezi. Faroqhi, S. (2000) Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev. N. Kalaycolu, 3.bask, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Harvey, D. (2003) Sosyal Adalet ve ehir, ev.M. Moral, stanbul:Metis

34

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Hourani, A.H. (1970) Introduction: The Islamic City in the Light of Recent Research, A.H.Hourani ve S.M.Stern (der.) The Islamic City iinde, USA:University of Pennsylvania.. nalck, H. (2004) Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev.R. Sezer, stanbul:YKY slamolu-nan, H. (1991) Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl, stanbul:letiim Yaynlar Lapidus, I.M. (1969), Muslim Cities and Islamic Societies, I.M. Lapidus (der.) Middle Eastern City iinde, California: University of California Press Lapidus, I.M. (1970) Muslim Urban Society in Mamluk Syria A.H.Hourani ve S.M.Stern (der.) The Islamic City iinde, USA:University of Pennsylvania; Lefebvre, H. (1994) The Production of Space, Oxford ve Cambridge:Blackwell Orhonlu, C. (1984) ehir Mimarlar, S. zbaran (der.) Osmanl mparatorluunda ehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar iinde (1-26), zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar no:31 zkaya, Y. (1985) 18. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Pinon, P. (1999) Anadolu ve Balkanlardaki Osmanl Kentlerinde Kentsel Dokular Tipolojisi zerine Bir Deneme, N. Akn, A. Batur ve S. Batur (der.), Osmanl Mimarlnn 7 Yzyl Uluslarst Bir Miras iinde, stanbul: Yem Yayn Pirenne, H. (1937) Economic and Social History of Medieval Europe, New York:Harvest Books Quataert, D. (1999) Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, ev. T. Gney, stanbul: letiim Sjoberg, G. (2002) Sanayi ncesi Kenti, B.Duru ve A.Alkan (der. ve ev.) 20. Yzyl Kenti iinde, Ankara:mge Kitabevi Stoianovich, T. (1992) Between East and West, The Balkan and Mediterranean Worlds, cilt 2, New Jersey: Princeton University Press Tekeli, . (1996) Osmanl mparatorluunda Kent Planlama Pratiinin Geliimi ve Kltrel Mirasn Korunmasndaki Etkileri, V. Akyz ve S. nl (der.) slam Geleneinden Gnmze ehir ve Yerel Ynetimler iinde, stanbul:lke Yaynlar Tekeli, . (1982) Trkiyede Kentleme Yazlar, Ankara:Turhan Kitabevi Weber, M. (2000) ehir, D. Martindale ve G. Neuwirt (yay. haz.), ev.M. Ceylan, stanbul:Bak Yaynlar Weber, M. (1997) Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.Z. Aruoba, stanbul: Hil Yayn Yerasimos, S. (1996) Tanzimatn Kent Reformlar zerine, P.Dumont ve F. Georgeon (der.) Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri iinde, ev. A. Berktay, stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

35

36

mlkiye Cilt: XXIX Say:246