MAKNE MHENDS CLT I

Dzenleyen: Kemalettin BAGCI

friendlym_bgc@msn.com

NDEKLER Mhendislie Giri 3 Talal malat 20 Toz Metalurjisi.32 Alam Elementlerinin eliklere Etkileri.. 38 Bakr Ve Alamlar.. 46 elikler.54 Yksek Alaml eliklerin Kayna. 75 Paslanmaz eliklerin Kayna 80 Rockwell Sertlik Muayenesi. 109 Kesici Takm Malzemesi 113 Katodik Koruma. 123

SUNU
Bundan bir yl nce aratrma komisyonu toplantmzda aratrma konusu iin tartyorduk. Gerekten ok deiik fikirler atlyordu ortaya. Sonra bu fikirleri snrlamak istedik. yle ya ,bizlerin, makina ve endstri mhendisi aday rencilerinin, gerekte hangi konular alanlar dahilindeydi. Sonra bir tanmlama yapalm dedik; mesleimizi tanmladktan sonra konu bulmak zor olmayacakt nk. Ama nedense tanm yapmak o kadar kolay deildi. Tanmlarmzn yetersiz olduunu hissettik en azndan yle olmalyd, kkleri ok eskiye dayanan bir meslek bir ka cmleyle tanmlanamazd. Derken balbana bir aratrma konusu iinde buluduumuzu farkettik. Aratrmamzn ilerleyen blmlerinde anladk ki ok isabetli bir karar vermiiz. Sanrz bu aratrmann temel baln (Mhendis kimdir?) grnce sizinde bizim de balangta olduu gibi- zihninizde bir mhendislik tanm canland. imdi sizden bu aratrmay okumaya balamadan nce Mhendis kimdir? sorusunu kendinizce cevaplamanz istiyoruz ve bu aratrmay okuduktan sonra da bir karlatrma yapmanz tabi... Eminiz ne demek istedeimizi o zaman daha iyi anlayacaksnz. 1.GR: Mhendisliin gemii insanoulunun iindeki merak duygusu kadar eskidir. Atalarmz doann sunduu malzemeleri ve sahip olduu gleri,tpk bizim bugn yaptmz gibi insanln yararna kullanmaya ve kontrol altna almaya almlardr. Mhendislerin bu abalar,onlarn, toplum ierisinde toplumun ihtiyalarn karlamak gibi bir nosyonu stlenmelerine neden olmutur(limanlar,yolar,selbasknlarn kontrol tesisleri yapmak gibi..).Bu nedenle tarihin nemli uygarlklarnda mhendisler,hkmdarlara yakn kiiler olmular ve nemli mevkilerde yer almlardr. Mhendisliin tarihine ilikin almalar, bize, gemie ve gemite mhendislik adna yaplanlara sayg duymay retmektedirler. Bugn gemiin nda grmemize, eilimleri sezmemize ve insanln geliiminde dnm noktalar olan byk deiimlerin nedenlerini deerlendirmemize yardmc olmaktadrlar. Mhendisliin kklerini inceleyerek, tarihin akn anlayabiliyor ve bugn bu akn bir paras olarak grebiliyoruz, ki bu da bugn kendi erevesi iine koymamza ve hedeflerimiz, zlemlerimiz ve edimlerimize ilikin daha iyi bir gr sahibi olmamza yardmc olmaktadr Bu aratrmadaki amacmz, yazl tarihin en erken dnemlerinden bugne mhendisliin geliiminin izini,bu snrl alan dahilinde, ksaca srmek ve Mhendis kimdir? sorusuna yant aramaktr . 2.MHENDSLK TARH 2.1.LK UYGARLIKLARDA MHENDSLK: 2.1.1.MEZOPOTAMYALILARDA MHENDSLK: nemli mhendislik edimleri, bugnk Irakta Dicle ve Frat nehirleri arasndaki blge olan Mezopotamyann eski sakinlerine ok ey borludur. lk tekerlekli arabann bu blgede grld sylenmektedir. ok eski ve gizemli bir halk olan Smerler, yazl tarihin balangcnda Gney Mezopotamyada, dnyann ilk mhendislik uygulamalarn oluturan kanallar, tapnaklar ve surlar ina etmilerdir.Mezopotamya nn dier sakinleri Babiller ve Asurlular ise yine mhendislik adna nemli eserler vermilerdir. Bu dneme ait,bulunan kil tabletlerdeki kaytlar M.. 2000 yllarnda usturlap denen bir a lm aletinin astronomik gzlemlerde kullanldn gstermektedir. Bir dereceli daire ve bir grme kolundan ibaret olan bu alet, Mezopotamyallar tarafndan kullanlan 60lk say sistemine dayalyd. Bu sistem, zaman ve a lmlerinde bugnde hala kullanlmaktadr.
3

Mezopotamyallardan kalma en srad yap tr, tanrlarn erefine ina edilen bir tapnak-kule olan zigurattr. Zigurat, merdivenlere, setlere ve en tepede de bir trbe ya da kk bir ibadet mekanna sahip bir piramitti. Eski Ahitte bahsedilen Babil Kulesinin bu tip bir yap olduuna inanlmaktadr. Babil lkesini 43 yl (M.. 1850-1750 civarnda) yneten byk kral Hammurabi , kendi adn tayan yeni ve kapsaml bir kanunname derlemiti. Kt inaat uygulamalarna izin verenlere cezalar getiren bu nl kanunname, gnmz inaat kanunlarnn bir nceli olarak grlmektedir. Hammurabi Kanunlar, kalite teminat ve mesleki sorumlulua ilikin nemli bir mesaj veriyor ve ihlal halinde son derece ar cezalar ngryordu. yle diyor bu kanunlar: Bir inaat biri iin salam olmayan bir ev ina eder, ina ettii bu ev ker ve evin sahibinin lmne neden olursa, bu inaat lm cezasna arptrlr. Evin sahibinin olunun lmne neden olursa, inaatnn bir olu lme mahkum olur. Evin sahibinin klesinin lmne neden olursa, inaat evin sahibine edeerde bir kle verir. Mala mlke zarar gelirse, inaat tm zarar tazmin eder ve yapt ev salam olmayp ktnden, ken evi kendi cebinden yeniden ina eder. Bir inaat bir ev ina eder, ama inaatn koullar yerine getirmesini salamaz ve bir duvar yklrsa, bu inaat masraflar ona ait olmak zere o duvar salamlatrr. Kral Sennacheribin hkmdarl srasnda, Asurlular umumi su kaynann dikkate deer ilk rneini tamamladlar (M.. 700 civar). Tas dandan Khosr nehrine tatl su getiren yaklak 50 kilometre uzunluunda bir besleme kanal ina ettiler. Sular bu nehir araclyla 25 kilometre kadar daha akp Ninevaha ulayordu. Jerwanda, bu ak kanal bir dereden teye tamak iin de kesme talardan yksek bir su kemeri ina ettiler. Bu nl yap 263 metre uzunlukta, 21 metre genilikte ve en st noktasnda 8.5 metre ykseklikteydi . Yaklak 15 metre genilik ve 1.5 metre kadar derinlikteki bir kanal destekliyordu . Kanaln tabann kaln bir beton tabaka oluturuyordu, ki bu imentonun bilinen ilk kullanmdr. 2.1.2.ESK MISIRDA MHENDSLK: lk plan ve inaat uzmanlar Eski Msr uygarlnda ortaya kmtr. Mhendisliin bu ilk habercileri Msr krallarnn gvenilir danmanlar olarak st mevkilere sahiptiler. Bu mevkiye sahip bir adam ,Bayndrlk efi(1) olarak bilinen bir genel inaat uzmanyd. Bu eski mhendisler/mimarlar, arazi lmnn (mesaha) bilinen ilk biimini uygulamaya koydular. Nilin her yl tamas karann snrlarnn yeniden belirlenmesini gerektiriyordu. Bu arazi-lmlerini gerekletirmek iin, Msrl mhendisler, sabit bir uzunluk elde etmek amacyla, nce iyice su emdirilmi, sonra kurutulup balmumu ile kaplanm ip paralar kullanyorlard. Baka ilkel arazi-lm aletleri de kullanm olabilirler, ama bunlarn hibiri bulunamamtr. Msrllar ayrca etkin sulama sistemleri gelitirdiler ve grkemli ta binalar ina ettiler. Eski Msrn mhendisleri, dnyann gelmi gemi en yksek, en geni ve en dayankl yaplarn ina etmenin peindeydiler. Saraylar, tapnaklar ve mezarlar muzaffer ve ebedi bir gcn sembolleri olarak tasarlanmt. Msrl inaatlarn en bilinen yaptlar piramitlerdir. Gizada Nil nehrinin bat kysnda ki piramit eski Msrllarn arpc mhendislik becerilerini hatrlatmak zere hala durmaktadr. Byk Piramit ya da Cheops Piramidi olarak bilinen en byk piramit, yaklak 147 metre yksekliktedir ve taban 5.25 dnmlk bir alan kaplamaktadr. Piramit, her biri ortalama 2.5 ton olan iki milyondan fazla ta bloktan ina edilmitir. ksmlardaki bloklarn bazlarnn arl 30 tona kadar kmaktadr.

Msr M.. 5. yzylda ziyaret eden Yunanl tarihi Herodotus, piramidi ina etmek iin, aylk postalar halinde 100.000 adamn 20 yl almas gerektiini yazmtr. Ta bloklar inaat yerine, srf bu ama iin ina edilen, ykseltilmi bir yol araclyla getirilmitir. Halatlar, manivelalar, makaralar, tahta kzaklar, toprak rampalar ve bakr keskiler kullanarak, Msrl iiler piramidi hassas ve titiz mhendislik standartlar ile ina etmilerdir. Bayndrlk efi: Bir duvar resminde betimlendii ekliyle, arazi lm faaliyeti ve kangal haline getirdikleri lm ipini kullanan grevliler. 2.1.3.YUNANLILARDA MHENDSLK: M.. 600den balayarak, Dou Akdeniz blgesinde Yunanl yaam ve dnce tarz egemen olmutur. Yunanllar, en ok, soyut mantklar ve gemiin ilmini kuramlatrma ve sentez etme yetenekleri ile hatrlanmaktadrlar. Sanat, edebiyat ve felsefede gerekletirdikleri byk ilerlemeler, mhendislie katklarn glgede brakma eiliminde olmutur. Esas olarak kuramn zerinde younlamaya eilim gsterdiler ,deneme ve dorulamaya ve uygulamaya az deer verdiler. Bununla birlikte, Yunanl mimarlar mesleki fazilete doru ilk kayda deer geliimi gerekletirmilerdir. Ortalama vatandan anlama kabiliyetinin tesinde bilgi ve deneyime sahip usta bir inaat ve inaat uzman olarak tannyordu. Yunanllar mekanik teknolojide de yaratc olmasn bilmilerdi. Archimedes, bileik makaralar, hidrolik vidalar, byteci ve eitli sava makinalarn icat etmiti.Yunanllar deniz kltryle iie olmalarnn bir sonucu olarak limanlar ve dalgakranlar yaptlar. Yine Dnyann ilk deniz fenerinin inaatna bu dnemde baland(M..600). Bu fener 113 metre ykseklikteydi ve antik dnemde dnyann yedi harikasndan biri olarak biliniyordu.(Alexandria limanndaki Pharos feneri) Sisam adasnda ina edilen , Megaral mimar Eupalinusun ynetimi altnda 275 metre ykseklikte bir tepeyi kesip geen 1005 metre uzunluktaki tnel bir dier nemli eserdi (3,10). Yekpare kiretann iinden el keskisiyle alan ana tnelin genilii ve ykseklii aa yukar 1.7 metreydi. Ana tnelin tabannda 9 metre derinlik ve 1 metre genilikte bir hendek kazlmt. Bu hendekte, su kil borular araclyla ehre getiriliyordu. Tnel inaat iki utan gerekletirilmiti, ama bu eseri gerekletirmek iin kullanlan yzey-lm yntemleri bilinmemektedir. Yunanistann Altn a srasnda, hkmdar Pericles, Atinay dnyann en gzel ehri yapmak zere tasarlanm dev bir ina programna giriti. Pericles, ehri yukardan gren dz tepeli kaya Acropolisin zerine tapnaklar, trbeler ve heykeller ina etmek zere zamann nde gelen sanatlarn ve inaat uzmanlarn tuttu. Bu eserlerin kalntlar bugn dnyann en olaanst grntlerinden birini salamaktadr Yunan tapnaklarn ina edenler ,muhtemelen ,modern dnemlerde kullanlanlara benzer bocurgatlar ve makaralarla donatlm, elle altrlan vinler ve ahap iskeleler kullanm olmallar. Tapnaklarn tasarmclar, stunlar ve kirileri kullanmlar ile, gemiteki inaatlar tarafndan sergilenemeyecek dzeyde bir inaat anlay gstermilerdir. 2.1.4.ROMALILARDA MHENDSLK: Antik dnemin en nl mhendisleri Romallar, kaynaklarn daha fazla bayndrlk ilerine adamlardr.Yunanllarn aksine, Romallar matematiksel mantktan ve bilimden ok deneyime gvenen pratik inaatlard. Yaplar tasarm asndan basitti, ama yine de lek

olarak etkileyici ve uygulama olarak cesurdu . Genellikle, sanat ya da estetikten ok ileve nem veriliyordu. Romal inaatlar mhendislie nemli katklarda bulundular. Bunlar arasnda, ileri ina yntemlerinin gelitirilmesini, sulu imentonun kefedilmesi , ahmerdan, ayak gcyle alan vinler, ahap koval arklar gibi bir dizi inaat makinalarnn tasarlanmasn sayabiliriz. Bunlarn yannda Romallarn nemli mhendislik eserleirnden bazlar unlardr: M.S. 98de mhendis Gaius Julius Lacer tarafndan spanyada ina edilen Alcantara Kprs, hala kullanlmaktadr . Kuru tatan alt kemere ve toplam 183 metre uzunlua sahiptir. Ara yolu nehirden 53 metre yukardadr. Pont du Gard, Fransann gneyindeki Nimesa su salayan ok eski bir su kemerinin parasyd. Augustusun hkmdarl srasnda (M.. 27 - M.S. Agrippann ynetimi altnda) ina edilen bu grkemli yap, st ksmndaki su kanal hari, kuru-rme yntemiyle ina edilmitir. Yaklak 49 metre yksekliktedir ve geni kemerlerinin aras yaklak 24 metredir. Pantheon olaanst grkemli bir tapnakt. Parlak bir mhendis ve Augustusun evlatlk olu olan Agrippa, Pantheonu tahminen M.. 17de ina etti. ki kez yand ve M.S. 117-138 arasnda hkmdarlk yapan Hadrian tarafndan yeniden ina edildi. Pantheonun i ap 43 metre olan yksekliine eittir. st beton bir kubbe ile rtldr. Bugne kadar korunmu olan Pantheon Romann en yaratc mhendislik eserlerini temsil etmektedir . 2.2.ORTAADA MHENDSLK: Roma mparatorluunun kn izleyen yaklak sekiz yzyl boyunca, yani Orta a olarak bilinen dnemde, mhendislikte nispeten az ilerleme oldu. Bununla birlikte, zellikle yap tasarmnda enerji tasarrufu salayan ve gc arttran makina ve aletlerin geliiminde olmak zere, baz nemli ilerlemeler bu dnemde oldu. Ortaada, mhendisler, emekten tasarruf salayan makinalar tasarlayp gelitirerek, insanlar ve hayvanlarn retim glerini arttrmann ya da desteklemenin yollarn aradlar. Yel deirmeni bu ada gelitirildi ve daha etkin hale getirilen su deirmenleri yeni kullanmlara sahip oldu. Mekanik alannda ortaada Avrupada gerekleen dier ilerlemeler arasnda, krk ve gemiler iin mafsall dmen saylabilir. Ortaan gelikin mhendislik aletleri, malzemeleri ve tekniklerinin birou ilk kez Uzak Douda, zellikle de inde grld. Barutun icad ve kat yapm, demirin dklmesi ve kumalarn imalatna ilikin ilemlerin gelitirilmesi bu ilerlemeler arasndadr. Ortaan sonlarnda, ulam ve iletiimde nemli ilerlemeler saland, bunlar bilimsel bulular besledi ve bilginin yaylmasn hzlandrd. 13. yzylda, talyan mimar-mhendisler, kanal savan icat etmeleriyle, kanal inaatnda modern aa hz kazandrdlar. Bundan ksa bir sre sonra, tm Avrupada, karada su yoluyla ulam iin kanal alar ina edildi. Bu dnemde, denizcilik ve gemi-inada da ilerlemeler saland ve okyanus ulam iin rhtmlar ve limanlar ina edildi. Ortaada en nemligelimeler ise ,daha sonraki yllarda mhendisler iin yeni malzemeler halini alacak olan,bilimsel alanda oldu.zellikle 15.,16. ve 17 yy.daki bilim adamlar nemli keiflerde bulundular. Johann Gutenberg hareketli tipte kalb icat etti ve 1450 yl civarnda ilk kitab basmakla tarihe geti. Bu, bilim ve mhendislik dahil, pek ok konuda bilginin geni bir biimde yaylmasn mmkn kld. 1500 ylna gelindiinde, arazi-lm, hidrolik, kimya, madencilik ve metalurji ve dier bilim ve mhendislik alanlarnda kitaplar baslyordu.
6

2.2.1.ORTAADA BLMN LERLEMESNE KATKIDA BULUNANLAR: * Leonardo da Vinci (1452-1519). talyan Rnesansnn byk bir sanats, mimari ve deneysel bilimcisi, pek ok alanda yaratclk sergiledi. Pratik mhendislik almalarndan ok, kavramsal tasarmlar ile hatrlanmaktadr. * Nicolaus Copernicus (1473-1543). Alman ve Leh kkenli bir astronom, dnyann hareket eden bir gezegen olduu kuramyla modern astronominin temellerini att. * Galileo (1564-1642). talyan astronom ve fiziki, bilgi edinmenin bilimsel yntemini formle etti. Galileo astronomik incelemeler iin teleskopun ilk pratik kullanmn gerekletirdi ve dmekte olan cisimlere ilikin nl bir yasay kefetti. * Robert Boyle (1627-1691). Boyle, hava ve dier gazlarn skmasn ve genlemesini inceleyen ve sabit bir scaklkta gazn hacminin basnc ile ters orantl deitiini (Boyle kanunu) kefeden rlandal bir kimyac ve fizikiydi. * Robert Hooke (1635-1703). Bir ngiliz deneysel bilimci, Hooke kanunu olarak bilinen bir elastikiyet kuram formle etti. Bu kanun, elastik bir cismin deforme olma miktarnn ona etki eden kuvvet ya da gerilim ile doru orantl olduunu ifade etmektedir. * Sir Isaac Newton (1642-1727). Bir ngiliz bilimci ve matematiki, yksek matematiin temellerini att, k ve rengin gizemlerini kefetti ve evrensel ekim yasasn formle etti. * Thomas Newcomen (1663-1729). Bir ngiliz mucit, 1712de ilk kullanl buhar makinalarndan birini yapt. Onun atmosferik basnl buhar makinas, yerini James Wattn daha etkin olan makinasna brakana dek, hemen hemen 75 yl boyunca ngiliz madenlerinden su pompalamada kullanld. 2.3.YAKIN ADAN GNMZE MHENDSLK: Yirminci yzyla doru son 150 ylda, madencilik, imalat ve ulamda nemli ilerlemeler oldu. 1760larda, James Watt son derece gelikin bir buhar makinas modeli tasarlad ve retti. Bu makina ilk buhar makinasnn tasarlayan Thomas Newcomann atmosferik basl buhar makinasndan ok daha etkindi. Fabrikatr Matthew Boultonun desteiyle, yzlerce makina retildi. 1800e gelindiinde, Boulton ve Watt makinalarndan 500, ngilterede, madenleri pompalayp su karmada , demir ileri ve tekstil fabrikalarndaki makinalar altrmada kullanlyordu . Yine bu dnemde ngiltere ve Amerikada gemileri altrmak iin buhar makinalaryla deneyler yapld ve ticari adan baarl ilk yandan arkl nehir vapuru, Robert Fultonun Clermontu, 1807de Amerikada almaya balad. Ardndan, 1823de, ngiliz George Stephenson Newcastleda bir lokomotif fabrikas kurdu ve iki yl sonra da buhar-tahrikli demiryolu tamaclnn fizibil olduunu gsterdi . Bir dier nemli gelime ise tamaclk alannda olmutur.Bu dnemde demiryollar yaygn bir ulam ekli halini ald. Yol inaat teknolojisinde de ilerlemeler oldu. Bu dnemin en nl yol inaats, krk talardan oluan tabakalar sktrmak suretiyle bir yol yapm yntemi gelitiren sko John Macadamd (1756-1836). Yaklak 290 kilometrelik paral yol inaatna ek olarak, Macadam yol yapm zerine eitli kitaplar yazd. Macadamn bir sko ada, Thomas Telford, kenara yerletirilmi ve yzeyi krk ta ve akldan oluan salam bir taban oluturmak zere birbirine doru sktrlm, byk dz talar kullanarak yol yaplmasn savunuyordu. Telford, 19. yzyln ilk yllarnda aa yukar 1480 kilometre uzunlukta yol ve 1200 kpr inaatna nezaret etmitir. 19. yzyl, mhendisliin bir meslek olarak neminin daha da artmasna tanklk etmitir. naat mhendisi nvann ilk kullanan ngiliz John Smeaton, bilim evrelerinde st dzeyde sayg gryordu. 20. yzylda lk Makina Mhendisleri Enstits 1847de kuruldu ve George Stephenson ilk bakan olarak hizmet verdi.1908e gelindiinde, inaat, makina, elektrik, kimya ve madencilik ve metalurji mhendisliklerini temsilen be dernek kurulmutu.
7

19. yzyldaki mhendislik baarlar iin, elektriin bir g kayna olarak gelitirilmesi en nemli faktrlerden biridir. Bunda, byk oranda,19. yzyln ikinci yarsndaki saysz bilimci ve mhendisin abalar rol oynamtr. Bununla birlikte, temeller, Alman George Simon Ohm, talyan Alessandra Volta ve Fransz Charles Coloumb ve Andre Ampere gibi, elektriin temel doasn tanmlayan,18. yzyln balarndaki fizikilerin bulular ile atlmtr. Elektrik enerjisinin gelitirilmesindeki nemli olaylardan bazlar aada verilmitir. Baz tarihler yaklaktr; 1827 Alessandra Volta ilk elektrik bataryasn tasarlad. 1830 Sir Humphrey Davy elektromanyetizmay ve ark n kefetti. 1831 Michael Faraday manyetik indksiyon ilemini gsterdi. 1880 Thomas Edison kullanl bir akkorlu ampul icat etti ve lambalarn paralel balanabileceini, ki bunun tm sistem kapatlmadan bir ya da daha fazla lambann sndrlmesini mmkn kldn kefetti. 1882 Edisonun Pearl Street elektrik retim istasyonu (santral) New York Cityde faaliyete geti. 1888 Nikola Telsa bir indksiyon motoru ve yeni bir ok-fazl alternatif akm sistemi iin patentler ald. 1888 George Westinghouse, 1886da Westinghouse Electric Companyyi kurduktan sonra, tarihte trnn ilk rnei olan Niagara hidroelektrik projesine jeneratrler temin etmesini ngren bir anlama imzalad. 19. yzyln sonuna gelindiinde, elektrik enerjisinin kullanmlar iyice yerleti ve yaygnlat. 1843te Samuel F.B. Morse tarafndan gsterilen telgrafla haberleme, denizalt kablolar araclyla Kuzey Amerika ve Avrupa arasnda kuruldu. Yarm milyon telefon kullanmdayd ve evler ve iyerleri iin elektrikli aydnlatmaya giderek artan bir talep sz konusuydu. Elektrik, trenler, tramvaylar ve yeni endstrilerin makinalarn altrmada kullanlyordu. Yirminci yzyln ilk on ylnda, uygarlmz zerinde byk bir etkiye sahip olacak olan bir dizi nemli teknolojik gelimeler yaand. Yzylmzn banda, mucitler ve mhendisler, havadan-ar uuu baarma giriimleriyle lgnlk derecesinde meguldler. Baar, 1903te, Wilbur ve Orville Wright kardeler uaklarn 12 saniye sren ve 36 metrelik bir mesafenin kat edildii bir yolculukla uurduklar zaman geldi. Bu ilk uutan bu yana, hava tamacl uzun mesafeli toplu tamacla egemen olacak kadar gelimitir. 1900e gelindiinde eitli atsz arabalar tasarlanmt ve 1904e kadar hatr saylr miktarlarda motorlu aralar imal edilmiti. Henry Ford, modern seri retimi ve hesapl araba maliyetleri sayesinde, otomobillerin geliimi ve poplaritesine byk katklarda bulunmutur. Otobil saysndaki bu art yol yapmn tevik etmitir. 20. yzyldaki dier mhendislik baarlar su kaynaklar zerinde younlayordu. Bu gelimenin bir rnei, 1936da tamamlanan Hoover Barajdr. nas esnasnda, bu beton baraj 221 metre ykseklii ile dnyann en yksek barajyd. Su kaynaklarnn idaresinde yaanan ilerlemenin bir dier rnei de, Tennessee Valley Authoritynin (TVA) su-baskn kontrol, denizcilik ve enerji projeleriydi. 1933te kurulan TVA, Tennessee Vadisine su-baskn kontrol, ucuz enerji ve endstriyel gelime getirdi. kinci Dnya Savandan ksa bir sre sonra, nkleer yolla elektrik enerjisi retimi zerine tasarm ve fizibilite almalar yapld. lk nkleer enerji santral 1967de faaliyete geti . Nkleer enerji fosil yaktlardan elde edilen enerjiye ekonomik adan rakip hale geldi Yirminci yzylda benzersiz teknolojik gelime ve deiim yaanmtr. Keiflerin admlarnn hzlanmas, belki de en ok elektronik alannda belirgin olmutur. Bu yzylda,
8

sinyallerin ilkel bir biimde iletilmesinin yerini, elektronik paralarn kullanld muazzam kumanda sistemlerine sahip modern iletiim alar almtr. 1947de tranzistrn icadndan bu yana, elektronik sinyalleri glendirme cihazlar olarak, vakumlu tpler de yerlerini, byk lde, yar-iletkenli cihazlara brakmtr. Tranzistr ve yar-iletken diyot, elektronik donanmlarn ok klmesini salamtr. Minik silikon ipler zerinde seri retilen, ucuz entegre devrelerin gelii, elektronik tasarmda r aan deiimlere yol amtr. Minyatrleme ile birlikte, bu tr cihazlar sinyallerin devreler araclyla gvenilir ve hzl bir biimde iletilmesini ve daha hzl kumanda devreleri ve dijital bilgisayarlarn gelitirilmesini salamtr. Yirminci yzyldaki gelimeler elbette bu kadarla snrl deildir. Ancak biz yerimizin snrl olmas nedeniyle sadece en belirgin olanlara deindik. 2.4.TRKYEDE MHENDSLK TARH: lkemizde niversite tarihi bugnk ad stanbul Teknik niversitesi olan, 1773te alan Mhendishane-I Bahr-i hmayun un kuruluu ile balar. lk ad Mhendishane olan bu niversite ulusal tarhimizin ilk niversitesidir. I. Abdlhamit devrinde bymeye devam eden bu niversite, III. Selim dneminde 1795 de ad Mhendishane-I Berr-I Hmayum (inaat mhendislii) olmu ve bir kanunnameye balanmtr. Bu kanun; nversitenin kurulduu dnem koullar ierisinde olduka modern ve modern olduu kadarda detayl bir niversite kanunudur. Tanzimattan Sonra niversite Bugnk anlamda niversitelerimizin tarihi tanzimatla balar. 1845te Meclis-i Muvakkat ad ile ulema asker ve brokratlardan oluan yedi kiilk geici bir meclis kurulmu ve bir yl almtr. Bu meclis eitim sisteminde yaplmas dnlen dzenlemeler iin prensipler belirlemi ve batda olduu gibi ilk,orta ve yksek retim olmak zere basamakl yaplmasn benimsemitir. Tanzimatta bugn kullandmz niversite szcne karlk olarak Osmanlca (Trke) Darlfnun terimi kullnlmsada ierik olarak bat tipi yeni modern niversite benimsenmiti. 1933e gelindiinde Darlfnun terimi yerine niversite tercih edilecek en son darlfnun olan stanbul Darlfnunu ad stanbul niversitesine evrilerek hem terim hemde anlam itibar ile niversite batl olacaktr. Darlfnundan askeriye ve brokrasinin ihtiya duyduu insan gc yetitirmesi amalanyordu. I.Darlfnun 14 ocak 1963te retime balad, fakat ok gemeden kapand. 20 ubat 1870de II.Darlfnun (Darlfnunun-u Osmaiye) ald. 1874de III. Darlfnun, 1 Eyll 1900de IV. Darlfnun ve 1908de V. Darlfnun ald. 20 Nisan 1912de Darlfnun Nizamnamesi yaynlamd ve ad stanbul Darlfnununa evrildi. 11 Ekim 1919da Darlfnun nizamnamesi yeniden dzenlendi ve bilimsel zeklik verildi. 3 Mart 1924 tarih ve 430 sayl Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile btn mektep ve medreselerle birlikte Darlfnun Maarif Vekaletine baland. 21 Nisan 1924 tarih ve 493 sayl kanun ile stanbul Darlfnunun talimatnameleri yaymland ve bilimsel ve idari zerklik verildi. Bunun dnda Cmhuriyet dneminde ok ciddi devrimler yaplmsada Darlfnuna dokunulmamtr. 1933 niversite Reformu 1930dan itibaren Darlfnun eitli yayn organlarnda eletirilmeye balanm ve 1933de stanbul Darlfnunu kaldrlm ve stanbul niversitesi kurulmutur. 1933 reformu daha sonraki niversite dzenlemeleri zerinde belirleyici bir etki yapmtr. 1933 reformu ve evresindeki olaylar cumhuriyet dneminden sonra niversiteye bakn anlalmas bakmndan nem tamaktadr.

31 Temmuz 1933 de Darlfunun Kapatlm Daarlfunun toplam 240 olan retim elman kadrosu 53e drlm ve dier retim elemannn grevlerine son verilmitir. Bylelikle, eski retim elemanlarnn te ikisi iten atlmlardr. Bunlarn yerine Almanya dan Hitler rejiminden kaan retim yeleri getirilmiitir. stanbul niversitesi Istanbul niversitesi 9 aylk bir boluktan sonra 1934 te karlan stanbul niversitesi Talimatnamesinde belirlenen yeni esaslara gre dzenlenmitir. 1946 (18.6.1946 tarih ve 4936 sayl kanun), 1961 (61 anayasas madde 120, 115 sayl kanun) 1973 (7.7.1973 tarih ve 1750 sayl kanun), 1981 (6.11.1981 tarih ve 2547 sayl kanun) de olmak zere niverite kanununda en az 8 yllk en ok 15 yllk peryotlarda olmak zere 5 defa dzenleme yaplmtr. 1981 niversite Yasas 1981de Trkiye niversitelerinin tm ayn bir yasal erevenin (2547 sayl kanun) iine sokulmu, merkezinde YK bulunan otoriter bir yap kurulmutur. Bu otorite bugnlerde daha da detaylara kadar inmekte ve niversitelerin btn uyulamalarn kontrol altnda alma ynnde gelimeler gstermektedir. Bylece otoriter yap totaliterletirmeye dnmektedir. 1933 te balayan otorite kurma arzusu giderek glendirilmi brokratik-hiyerarik bir otorite konisi ina edilmitir. Dnyada niversitelerin tam ayn yapda kurulan ve ayn merkezden ynetilen bir baka lke bulunmamaktadr. ( ESK METN: Trklerde mhendislik eitimine ynelik teknik retim abalar 400 yl akn bir gemie dayanmakla beraber, makina mhendislii alanndaki ilk ciddi giriimler Cumhuriyetin ilanndan sonraki dneme rastlar. 1934te elektromekanik enstitsnn darlfnundan ayrlarak gnmzdeki ad T olan Yksek Mhendis Mektebine balanmas makina mhendislii eitiminin temelini oluturur. 1935de Elektromekanik Enstitsnde Muharebe ubesi kuruldu. Ardndan 1940da Elektromekanik ubesi elektrik,muhabere ve makina-elektrik ubelerine ayrld.1943de ise elektrik ve makina ubeleri olarak dzenlenen bu ubeler bugn ayn adlar tayan fakltelelerin temelini oluturdu. Bu tarihten sonra makina ubesine bal uak ve gemi ihtisas ubeleri oluturuldu ve bunlarda sonraki yllarda ucak ve uzay bilimleri ile gemi inaat ve deniz bilimleri fakltelerine dntrld.) 3.MHENDSLN TANIMI ABET (Mhendislik ve Teknoloji Onay Kurulu) mhendislii deneyim ve uygulama yoluyla matematik ve fen bilimlerine ilikin edinilen bir bilginin, doann sunduu malzemeler ve sahip olduu glerin insanln yararna ekonomik bir biimde kullanlmas iin yollar gelitirmek zere, muhakeme edilerek uygulamaya dkld meslek olarak tanmlamaktadr. Bu tanm, mhendisliin zn aklayan belirli temel eler iermektedir. Mhendislik bir meslektir. Tpk hukuk, tp, mimarlk, retmenlik ve bakanlk gibi, yksek ynetim standartlarn gerekletirmeye almakta ; mterilere ve bir btn olarak topluma kar bir ok sorumluluklar stlenmektedir. Birok alanda bilgiye dayaldr ve yeleri eitim ve retimin iyi tanmlanm yollarndan geerek mesleki statye eriirler. Mhendisliin temelinde bir matematik ve fen bilimleri bilgisi vardr. Gerek mhendis gerekse bilimci matematik ve fen bilimlerinde tam anlamyla (eksiksiz) eitimlidir, ama bilimci bilgisini esas olarak yeni bilgiler edinmek iin kullanrken, mhendis bilgisini yararl aralar, yaplar, ilemler tasarlamak ve gelitirmek iin uygulamaya dker. Dier bir deyile, bilimci bilmenin peindedir, mhendis ise yapmay hedefler.
10

Theodore von Karmana gre: Bilimciler kefederler, mhendisler olmayan yaratrlar. Glegg bilimciler ve mhendislerin ilevini yle karlatryor: Bilimcinin konumunu yceltmek ve maddi deilse de insani deerler asndan ,baka hibir uran o kadar dllendirici olmad ima etmek moda olmu grnyor. Birka nedenden dolay bunun doru olmadn dnyorum. rnein, mhendis daha geni bir olaslklar ufkuna sahiptir. Bir bilimci, tm yaam boyunca insanolunun bilgisine gerekten yaratc bir katkda bulunursa ansldr ve bunu hi yapamayabilir. Buna karlk, mhendis neredeyse snrsz frsatlara sahiptir. Onlarca zgn tasarm yaratabilir -sk sk yaratmaktadr da- onlarn yararl gerekliklere dnmesini grmenin doyumunu yaayabilir. Soyut bilimci tarafndan hibir zaman bilinmeyecek bir anlamda yaratc bir sanatdr. Mhendis bir ey yapabilir. Gemi ve bugnk bilimsel bulular modeller. Malzemesi boldur, zmleri byleyicidir ve her ey kiisel yetenek zerinde dner. Mhendislik, bir bilim olduu kadar bir sanat olarak da grlmektedir. Sadece inceleme yoluyla renilemeyecek bir ilkeler, yntemler ve beceriler sistemini ierdii dnlmektedir. En azndan ksmen, deneyim ve mesleki uygulama yoluyla renilmelidir. Mhendisin bilgisi mesleki muhakeme ile tavlanmaldr. Mhendislik problemlerinin zmleri atan istekleri karlamaldr ve unutulmamaldr ki, yelenen en uygun zm her zaman bilimsel ilkeler ya da formllerin tam bir tatbikinden kmaz. Mhendis atan snrlamalar tartmal , bilgi ve deneyime dayal yarglarda bulunarak en iyi ya da en uygun zm aramaldr. Sorunlara zmler ararken, mhendisler doann sunduu malzemeleri ve sahip olduu gleri kullanrlar. Mhendislerin tasarmlarn biimlendirirken kullanabilecekleri, gerek doal gerekse retilmi neredeyse snrsz bir malzeme listesi vardr. Temin edilebilirlik, maliyet ve fiziksel zellikler (arlk, mukavemet, dayankllk, esneklik ...) temelinde uygun malzemeleri seerler. Mhendisin ulaabilecei enerji kaynaklar listesi ok daha kktr: petrol, kmr, doal gaz, nkleer fisyon, hidroelektrik g, gne ve rzgar. Bu kaynaklar temin edilebilirlik, maliyet, gvenlik ve teknolojik karmaklk asndan byk farkllklar gsterirler. Mhendisler dnyann malzeme ve enerji kaynaklarnn snrsz olmadn, dolaysyla bu kaynaklarn sadece kullanm ile deil korunmas ile de ilgilenmeleri gerektiini bilmelidirler. Bu, mevcut malzemeleri geri-dntrmeyi ve yeniden kullanmay, eski tesislerin yerine yenilerinin yaplmasndansa slahn ve kt kaynakl bir malzemenin bol miktarda olan bir malzeme ile yaratc bir biimde ikame edilmesini gerektirir. Ayrca, enerjinin verimli kullanld zmler aramay ve tkenmekte olan enerji kaynaklarnn yerine yenilerini bulmaya almay da gerektirir. Mhendisler ekonomik olan zmler ararlar. Bu demektir ki, zmlerinin yararlar maliyetlerini gemelidir. Bu, ayrca, mhendislerin para, zaman, malzeme ve dier kaynaklarn idaresinde zen gstermeleri gerektii anlamna da gelir. A.M. Wellington bu noktay u garip mhendislik tanm ile vurgulam: Mhendislik ina-imal sanat olarak daha az dnlse iyi olurdu. Gerekten de, nemli anlamda, mhendislik ina-imal sanat deildir...beceriksiz birinin iki dolara kt yapt bir eyi bir dolara iyi yapma sanatdr. 1960larn sonlarna kadar, mhendislik ilerinin planlanmas ve yaplmas zerindeki balca snrlayc faktr ekonomiydi. Gnmzde havaalanlar, otoyollar, binalar ve dier tesislerin inasna elik eden zararl evresel etkiler hakknda bir ok kayglar vardr. Bu nedenle
11

mhendislik, teknolojinin insanlar ve evre zerindeki olas zararl etkileri hakknda doru bilin ve kayg ile icra edilmelidir. Eninde sonunda, mhendislik ilerinin tm insanla yararl olmaldr. Mhendisler, olumlu etkilerin olumsuz etkilerden fazla olduundan ve denge durumunda zmlerinin kamu yararna olduundan emin olmak iin tasarmlarn tarafsz bir biimde deerlendirmelidirler. 5.BR MHENDSTE BULUNMASI GEREKEN ZELLKLER: Tanm ve tarihinden de anlalaca zere mhendis olacak kiilerin birtakm zelliklere sahip olmas gerekir.Bu zellikleri en genel ekliyle u ekilde ifade edebiliriz: 1)Sabrl olmal,problemler karsnda karamsarla kaplmamaldr. 2)Kendisine gvenmeli ve kendisini ifade edebilmelidir. 3)kna kabileyeti yksek olmaldr. 4)Yeni fikirlere ak olmaldr. 5)Mucit ruhlu yaratc kiiler olmaldr. 6)Planl olmaldr. 7)Kararl olmal ve risk alabilmelidir. 8)Risk alrken bir eyin olmasn istemek ile olma ihtimali arasndaki ayrm ok iyi yapabilmelidir. 9)Elindeki olanaklar kullanmasn bilmelidir. 10)Hatalarndan ders karabilmelidir. 11)yi iletiim kurabilmelidir. 12)Analitik dnme yeteneine ve derin bir matematik ve fen bilimleri bilgisine sahip olmaldr. Bunun yannda her mhendislik dalnn kendisine zel birtakm zellikleri vardr. 5.MHENDSLK ET: Mhendis hereyden nce,her insan gibi toplumun deer yarglarna sayg gstermeli ve genel ahlak kurallarna uymaldr.Ancak bunun yannda toplumda stlendii nosyon nedeniyle mhendis kimlii ierisinde uymas gereken baz zel prensipler vardr. Bunlar maddeler halinde zetlemek gerekirse: 1)Halka mhendisliin ne olduunu anlatmal ve mhendislik zerindeki yanl yarglarn silinmesi iin aba gstermelidir. 2)Halk sal ve gvenlii konusunda yeterli bilgi sahibi olmal ve sorumlu bulunduu iyerindeki alanlarn gvenliinden ve salndan kendisinin sorumlu olduunu unutmamal. 3)Dncelerini sadece yeterli bilgiye sahipse sylemeli,yasal konularada ifadesini gerektiren hallerde drst olmaldr. 4)Yeterli olmad alanlarda ise kendisini gelitirmesini bilmelidir. 5)Halka teknik bir aklama yaparken zel durumlar dnda kendisini anlalr bir dille ifade etmeyi bilmelidir. 6) hayatnda patronuna ve mterisine kar verdii szleri tutmak konusunda zen gstermelidir(Bu onun ne kadar gvenilir bir insan olduunu gsterir). 7)Mterisi ve i vereni arasndaki ilikilerde karlarn bir yana brakabilmeli ve hakl olann yannda yer almaldr. 8)yerinde alakgnll olmal ama uzmanlk alannda gvensizlik yaratmamaldr. 9)yerinde sorumlu olduu yerin haricinde evresindeki koullarn salk ve gvenlik asndan uygun olup olmadn gzlemlemeli deilse gerekli giriimlerde bulunmaldr. 10) arkadalarnn baarszlklarn bir frsat olarak grmemelidir.

12

6.MHENDSLN UZMANLIK ALANLARI Mhendislik, eitli ana dallar ya da uzmanlk alanlarndan ve onlarca kk dallardan oluan bir meslektir. Mhendisler, bu dallar srekli genileyen teknolojik bilgi tabanna bir yant olarak yaratmlardr. Aadaki paragraflarda, mhendisliin ne kan dallarndan bazlarnn ayrt edici zellikleri anlatlmtr. Unutulmamaldr ki, eitli uzmanlklar arasnda hatr saylr bir akma sz konusudur. Bir mhendisin meslek yaam boyunca, bir ana dalda birden fazla uzmanlk alann icra etmesi nadir bir ey deildir.Ancak biz burada sadece makina ve endstri mhendislii hakknda bilgi vereceiz. 6.1.MAKNA MHENDSL Mhendislik faaliyetinin en eski ve en geni alanlarndan biri olan makina mhendislii, makinalar, enerji ve imalat/retim yntemleri ile ilgilenir. Makina mhendisleri takm tezgahlarnn - makina yapan makinalar - yansra endstrinin tm dallar iin makinalar ve donanmlar tasarlar ve imal ederler. rnein, trbinler, bask presleri, hafriyat makinalar, besin ileyiciler, iklimlendirme ve soutma sistemleri, yapay kalpler ve uzuvlar, uaklar, dizel lokomotifler, otomobiller, kamyonlar ve kitle ulam aralar iin motorlar... Yaptklar makinalar ykleri kaldrr ve bir yerden bir yere aktarr, insanlar ve mallar tar ve enerji retir veya enerjiyi baka biimlerine dntrr. Enerji konusundaki uzmanlk alannda, makina mhendisleri, elektrik jeneratrlerini tahrik edecek hidrolik trbinlerin ve buhar gc oluturacak kazanlar, motorlar, trbinler ve pompalarn tasarm, retimi ve altrlmas ile ilgilenirler. Enerji santralleri tasarlarlar ve altrrlar ve yaktlarn ekonomik yanmas, s enerjisinin mekanik gce dntrlmesi ve bu gcn yararl iler yapmak iin kullanlmas ile ilgilenirler. Istma, havalandrma ve iklimlendirme alannda, makina mhendisleri, evler, iyerleri, ticaret binalar ve endstriyel tesislerde kontroll scaklk ve nem koullar salarlar. Besinlerin souk tutulmas,souk depolama ve buz retim tesisleri iin gerekli donanm ve sistemleri gelitirirler. Makina mhendisleri retimde byk tasarruflar salayan yeni makina ve sistemlerin imalat ve tasarmna ilikin pek ok alanda, endstri mhendisleri ve yneticilerle yakn bir alma iinde olurlar. Deniz mhendislii alannda alarak yolcu, sava ve yk gemileri iin makinalar tasarlayan, otomotiv endstrisinde otomobiller, kamyonlar ve otobsler tasarlayan ve reten ve hava-uzay endstrisinde yeni uak ve uzay aralarnn tasarmnda alan makina mhendislerine de rastlanabilir. Gelecee bakldnda, yeni endstriler doduka ve eski endstriler otomasyon, bilgisayar kullanm ve yeni enerji kaynaklarndaki gelimelerden yararlandka, makina mhendislerine byk talep olmas beklenmektedir. 6.1.1.MAKNA MHENDSL ALANINDA SON YILLARDA OLAN GELMELER: Bilgisayar ve mikroilemciler alanndaki gelimelerin makina mhendisliine ok geni kapsaml ve nemli etkileri olmutur. Hereyden nce kiisel bilgisayarlarn yaygnlamas ve ucuzlamas , makina mhendislerinin bilgisayar kullanmn arttrmtr. izim ve tasarma ynelik birok paket program makina mhendislerinin kullanmna sunulmutur. Endstri ve imalat sanayi, bilgisayar alanndaki gelimelerden byk lde etkilenmitir. Daha nce izimi gnler sren teknik resimler bir ka saat iinde
13

hazrlanabilmektedir. Ayrca resimler boyutlu izilebilmekte,istenen ynde dndrlebilmekte , ayrntl kesitler alnabilmekte ve deiik leklerde kartlabilmektedir. Bunun tesinde mhendisler gelitirecekleri rnn pahal modelini yapmaya gerek duymadan, bilgisayar ekran zerinde tasarlayabilmekte, (Computer Aided Design veya CAD), gelitirdikleri rn modelini bir CAE (Computer Aided Engineering)sistemi araclyle kapsaml denemelere tabi tutulabilmeke ve daha sonra bir CAM (Computer Aided Manufacturing) sistemi aracl ile imal edilebilmektedir. CAM sistemi ierisinde saysal kontroll tezgahlar ve endstri robotlar yer almaktadr. Imalat ilemlerinin fabrika leinde endstri robotlar ile gerekletirip , kontrol edildii geni apl uygulamalar Bilgisayarla Btnlemi retim (CIM veya Computer ntegrated Manufacturing)ad altnda yaygnlamaktadr. Endstriyel robotlar montaj ve imalat hatlarnda kullanld gibi, insanlara zararl ortamlarda da kulllanm alan bulmaktadr. Bilgisayarlarn sanayi retimde yaygnlamas ile birlikte Toplam Kalite Kontrol gibi yeni retim modelleri gelitirilmitir. Gnmzde makina mhendisliinde en nemli gelime alanlarndan biri malzeme teknolojisidir.Karma ve seramik malzemeler zerinde youn aratrmalar yaplmaktadr.Karma malzemeler zerine nemle eilinmesinde iki nemli neden vardr: bunlardan birincisi,karma malzemelerin geleneksel malzemelere gre ok stn zellikere sahip olmasdr. kinci ve daha nemli neden ise karma malzemelerin mhendise, iin amacna uygun tmyle yeni malzemeler tasarlama olana vermesidir. Karma malzemelerin yannda anizotropik optik ve elktriksel zelliklere sahip , dkm yaplabilen ve talal imalata uygun seramikler malzeme alannda nemli aratrma konularndan birini oluturmaktadr. Nanoteknoloji ad verilen ve mikroskopik dzeyde cihazlarn yapm ile ilgilenen bilim dal makina mhendisliinin nmzdeki yllardaki nemli konular arasnda olacaktr. Makina mhendisliinin hemen her disiplini biyoteknoloji alanndaki gelimelerle yakndan ilgilidir. Makina mhendislii ile ilgili temel bilimlerin , rnein akkanlar mekanii, termodinemik ;ve becerilerin, rnein lm teknikleri , cihaz yapm , biyoteknolojide uygulama alanlar vardr. Makina mhendisliinin gelimekte olan evre teknolojisi iindeki pay byktr. Parack teknolojisi ad verilen ad verilen ve tozdan arndrlm temiz ve ok temiz odalarn tasarm son on yln zerinde en ok aratrma yaplan konularndan biridir. Bu tr odalar hastanelerde ve hassas retimin yapld yerlerde kullanlmaktadr. Bunun dnda egsoz ve baca atklarnda bulunan zararl madde ve tozlar tutan cihazlar da bu konunun kapsam iindedir. 6.1.2.MAKNA MHENDSLNN ALT DALLARI: 1-Aratrma mhendislii:Yeni bir bilginin,iinde bulunduumuz an en deerli hazinelerinden biri olduunu sanrz kimse inkar edemez. nk bir problemin zm veya yeni bir bilginin kefi ;bilime yeni ufuklar ,mhendislie ise yeni malzemeler demektir. Bu nedenle dnyann en byk firmalar gelirlerinin byk bir ksmn aratrmalara ayrmaktan kanmazlar. ou durumda ,aratrma mhendisleri ,bir problemi zmek zere bilim adamlaryla birlikte bir takm halinde alrlar. Takmda bir iblm vardr kimi mhendislerin tecrbelerinden faydalanlrken ,kimi mhendislerin (veya bilim adamlarnn) bilgisinden faydalanlr. Bu nedenle aratrma mhendisi olmak isteyen bir kiinin ncelikle takm almasna uygun, bakalaryla iletiimi iyi ve gerek aslarna gerek slerine kendisini ifade edebilen bir kii olmas gerekir. Aratrma ,daha nce yaplamayan veya zlemeyen konular zerinde yaplan bir alma olduu iin ncelikle derin bir bilgi birikimi gerektirir. Ar merak ve hayalgc aratrma mhendislii iin ok nemlidir. Sabr ve kendine gven baarszlklar ve ylgnlklar engeller. Yine aratrma mhendisi olmak isteyen bir kii iin objektiflik ,akfikirlilik ve nyarglardan uzak olu en nemli zelliklerdendir.
14

2-Gelitirme mhendislii:Gelitirme mhendislii aratrma ve tasarm arasnda bir konuma sahiptir. Hammadesi aratrma mhendislerinin veya bilim adamlarnn baarlarna baldr. Grevi yeni bir bilginin yeni bir alete,ynteme veya rne uygulanmasn salamaktr. Sonular ounlukla daha ekonomik retim ekilleri zerinde odaklanr. Gelitirme mhendisleri mucit ruhlu yani yaratc kiilerdir. Deney konusunda tecrbeli olmalar ve iyi gzlem yapabilmeleri ,bununlada kalmayp bu gzlemlerden birtakm sonular karabilmeleri sahip olmalar gereken dier zelliklerdendir. Aratrma mhendisleri gibi takm almas yaparlar. Tm mhendisliklerde kiinin kendisini ifade edebilmesi nemlidir ancak gelitirme mhendisliinde bu nem bir kat daha artar. Dncelerini karya aktarabilmesi yani gelitirdii rn veya yntemi tantabilmesi karsndakini ikna edebilmesi asndan ok nemlidir. Zira bir yntem veya rn bazen yzbinlerce dolarlk bir yatrm gerektirmektedir ve sermaye sahipleri birtakm riskleri almadan rn veya yntem konusunda yeterince bilgilendirilmelidirler. 3-Tasarm mhendislii:Tasarm mhendisi,gelitirme mhendisinden ald sonularla birlikte,ekonomi faktrn ncelikle gz nnde bulundurarak, yeni rnler ve makinalar tasarlar. Bu tasarlar srasnda pek ok d etkeni gz nnde bulundurmak zorundadr (fiziksel,kimyasal,termal...). Yine bir tasarm mhendisinin ok iyi malzeme bilgisine sahip olmas gerekir. Uygun malzemeyi seebilmesi istenilen zelliklerin salanmas bakmndan ok nemlidir. Tasarm mhendislerinin ncelikle yaratc olmas gerekir nk ii isminden de anlalaca gibi yeniyi tasarlamaktr. Mekenizmalar ve sistemleri kafasnda canlandrabilmeli ve bunlar kada aktarabilmelidir. Hayali zerinde alabilecei tek yer kat olduu iin kat zerinde dnebilme yeteneine de sahip olmaldr. Son yllarda bilgisayar teknolojisinde tasarm mhendislii asndan nemli gelimeler olmutur. Bu nedenle tasarm mhendislerinin bilgisayar konusunda yeterli bilgi birikimine sahip olmalar nem kazanmtr.Tasarm mhendisinin alternatif yntemler arasndan doru seimi yapabilmesi gerekir. Grup halinde almay gerektiren durumlarda dierleriyle ibirlii iinde olmas ve kendi fikrinin doru olaca gibi bir tutum iinde olmamas yine nemli olan dier bir unsurdur. 4-Konstrktrlk (konstrksiyon mhendislii): Aratrma,gelitirme ve tasarm mhendisleri ideal artlar zerinde alrlar. Konstrktr ise gereklerle babaadr. Konstrksiyon mhendisi retimin olduu blgeden sorumlu olan kiidir. Istenilen kalite ve sonucun elde edilmesini salar. retimi yaplacak malzemenin montajndan sorumludur. retimin aksamadan devam etmesi iin personeli organize eder. Bu nedenle insanlar ynetebilmesi yani yneticilik vasfnn olmas nemlidir. Bir konstrktr elindekilerle yetinmesini bilmelidir. Cesur karalar verebilmeli gerekirse risk almaldr. Her an her yere gidecek gibi hazr bulunmal ve her trl koulda alabilmelidir. Teknik altyapsnn yetersiz oluu bir konstrktrn karlaaca en byk zorluklarn nedenidir fakat bir konstrktrn barsn tayin eden en byk etken alanlarla olan iletiimidir 5-retim (imalat) mhendislii:retim mhendisinin grev alan ncelikle retimi tamamlanan makinalar veya paralar zerindedir. Bunun yannda alma alan konstrktrle benzerlik gsterir. retim yntemini belirler. Denetleme ve test yntemleri iin kolaylklar gelitirir. retim srasnda karlalan sorunlarn ve hatalarn giderimesini salar. Tasarm mhendisleriyle ilk aamadan itibaren, gerektii takdirde rnn yeniden tasarlanmas iin, iletiim halindedir. alanlarn ve bir makinann neler yapabileceini kestirebilmesi bir retim mhendisi iin ok nemlidir nk retim mhendisi limitte alan veya limite itilen sistem veya makinalarla ilgilenir. Planl bir kii iin gzel bir meslektir. Telal kiilere ise bu meslekte yer yoktur. Bir fikri bakasna satma yetenei yine nemli zelliklerdendir nk gelitirme mhendisliinde olduu gibi retim mhendisinin nerecei zmler yzbinlerce dolar gerektirebilir.

15

6-Endstri Mhendislii: Endstri mhendisi retimde insan ve ekonomi faktrn gz nnde bulundurarak verimmlilii arttrmaya hedefler. Endstri mhendisliini almamzn ilerleyen blmlerinde ayrntl olarak ele alacaz. 7-letme Mhendislii:letme mhendisi retimin gerekletirildii alanda istenilen verimi elde etmek iin, makinalarn kontrolnden, ileyiinden ve retim departmanlarndan sorumludur(tama, depolama,g retimi...).Bu sorumluluk makinelerin seiminden kurulumuna kadar genit alan kapsar. Ayrca bakm malzemelerinden de yine iletme mhendisleri sorumludur. Bir danman olarak grev aldklar takdirde Plan Mhendisi olarakta adlandrlabilirler. Bu durumda daha ekonomik retimin nndeki engelleri kaldrmak ve bakm programlaryla ilgilenmek balca grevleridir. Bir iletme mhendisinin planl olmas ve metodik dnce yapsna sahip olmas nemlidir. Analiz yapabilme yeteneine sahip olmas ve teknik durumlar ekonomi diline evirebilmesi gerekir. Srekli fabrikann btn blmleri ile iletiim halinde olmas gerektii iin takm almasna uygun olmas ama kendi sorumluluklarn unutmamas bir dier nemli konudur. 8-Bakm Mhendislii:retime balandktan sonra en nemli konu makinalarn bakmdr. Temelde ama bir makinadan en uzun vadede en yksek verimi elde edebilmektir. Bakm mhendislii makinalarla uramaktan zevk alanlar iin uygun bir meslektir. Teorik bilgnin pratie dklebilmesi nemlidir. Yine dier mhendislik dallarnda olduu gibi insanlarla iletiiminin iyi olmas gerekir. Burada bahsettiimiz baz mhendislik dallarnn baka mhendislikler tarafndanda paylalmas ok doaldr nk bu ayrmlar tamamen ihtiyatan domutur ve benzer ihtiyalarn dier mhendislikler tarafndan da hissedilmesi gayet olaandr. Snflandrmamzda unutulmamas gereken en nemli nokta makina mhendisliini temel alarak yola kmamzdr. Alt dal olarak saydmz mhendisliklerin bir ksm zaten zelletmi ve balbana bir mhendislik dal halini almtr 6.1.2.BR MAKNA MHENDSNN ALIABLECE BAZI ALANLAR: -Hava Dinamii -klimlendirme -Otomotiv -Yanma -Dizel -Uu Testi -Buhar -Is Transferi -Jet Motorlar -Yalama -Makina Paralar -G santrali -Soutma -Ordu gereleri -Trbin -Istma Havalandrma -Zraat Makinalar -Sistem Dinamii -ten Yanmal Motorlar -Malzeme

6.2.ENDSTR MHENDSL: Endstri mhendisleri mal ya da hizmet retiminde insan, malzeme ve enerjiden oluan entegre sistemlerin tasarm, gelitirilmesi ve kurulmas ile ilgilenirler. Yksek kalite standartlarn koruyarak, retim sorunlarna uygulanmas mmkn, etkin zmler arama faaliyeti iinde, insanlarla ilgilenirler ve onlar motive ederler. Esas olarak, para, malzeme, zaman, efor ve enerjinin kullanmnda ekonomi gerektiren sorunlarla ilgilidirler. Proseslerin ayrntl geliiminden ok endstriyel ynetim ve retimin byk resmi ile ilgilenirler. Endstri mhendislerinin faaliyetlerinin ou u drt kategoriden birine girer: * Tesisin dzeni ile ilgili olanlar * alanlarn retkenliini arttrmak iin tasarlananlar * rnlerin kalitesini denetlemek iin tasarlananlar * Maliyetleri azaltmak ve kontrol etmek iin tasarlananlar.
16

Tesis dzeni, her bir retim bileeni -iiler, donanm ve malzeme- iin gerekli alan belirlemeyi ve gvenli, sorunsuz ve etkin bir alma salamak iin eitli faaliyetler dzenleme ve sraya koymay gerektirir. Endstri mhendisleri alanlara ilikin zaman ve hareket ettleri gerekletirirler, alma performansna ilikin standartlar belirlerler ve retkenlii arttrmak iin yeni ve daha iyi alma yntemleri nerirler. Atklar ve mteri ikayetlerini azaltmak iin, kalite kontrol teknikleri kullanrlar. Kalitede makul toleranslar yerletirmek iin istatistiksel prosedrlere batvururlar ve rn kalitesine ilikin rutin kontroller yapmak iin prosedrler gelitirirler. Endstri mhendisleri, ilerinin tmnde, retim maliyetlerini dikkatle izlemeli ve retim kalitesinden taviz vermeden maliyetleri azaltmak iin yollar aramaldrlar. Endstri mhendislerinin ou retim sektrlerinde alyor olmasna ramen, hastaneler, havayollar, demiryollar, perakende sat maazalar ve yerel, eyaletsel ve federal hkmet kurumlar gibi baka alma ortamlarnda da bulunabilirler. 6.2.2.BR ENDSTR MHENDSNDE BULUNMASI GEREKEN NTELKLER: 1-Bir endstri mhendisi hereyden nce farkl insanlarla almasn bilmelidir. 2-Tahrik edici, sinirli kiilerle almas halinde bile alanlarn kontrol altnda tutabilmelidir. 3-Baarlarnda ve baarszlklarnda kendine olan gvenini kaybetmemelidir. 4-Bir fikri savunurken kafalardaki soru iaretlerini giderebilmesi gerekir. 5-Yolunda gitmeyen veya kontrolden km problemleri basite indirgeyebilmeli , zmler retebilmelidir. 6-Bilimsel yaklam asla brakmamaldr. 7-Gereki verileri deerlendirmeli, olabilecek hereye hazrlkl olmaldr. 7.MHENDSLERN ALITII ALANLAR: Yaplan bir aratrmada aadaki sonular elde edilmitir: AlanlarKii saysmalat,konstrksiyon,tasarmclk,proje mhendislii173(%30.4)Istma,soutma,havalandrma,iklimlendirme130(%22.8)Planlama,kalite kontrol,gvenirlik sistemleri112(%19.6)Bakm-onarm,montaj 91(%16)Tesisat,taahht 65(%11.4) etd analizi,organizasyon,ynetim 60(%10.5) Otomotiv dizayn,rn gelitirme 55(%9.6)Trbin,pompa,kompresr,buhar,havuz artma tesisleri 48(%8.4)Otomatik kontrol 28(%4.9)Bte,finansman,maliyet 21(%3.7)Metod mhendislii 3(%0.5)Stok kontrol planlama 3(%0.5)Dokmantasyon 2(%0.3)*Tablo 1(Mhendislerin zellikle tercih ettikleri alanlar) AlanlarKii SaysElektrik-elektronik 40(%7)Bilgisayar, bilgi ilem, programlama 38(%6.7) letme-yneticilik 30(%5.3) Istma, havalandrma 26(%4.7), Kalite kontrol 25(%4.4), Otomatik kontrol 23(%4), Tasarm, planlama 21(%3.7), Bakm-onarm 16(%2.8), Ergonomi 9(%1.6), Hidrolik-pnmatik 8(%1.4) ,Aratrma-gelitirme 6(%1.1), Ekonomi 6(%1.1), Eitimcilik 4(%0.7), Bilirkiilik 4(%0.7), Turizm 3( %0.5), Gda sanayi 2(%0.4), Sistem analizi 2(%0.4), Gne enerjisi 2(%0.4), Hafif metal alaml dkm 2(%0.4), Talasz imalat 2(%0.4), Artma tesisleri 2(%0.4). Makine Endstri letme 3(%0.5) 15(%2.6) 570(%100) Uak Gemi Toplam 480(%84.2) 70(%12.3) 2(%0.4)

17

8.MHENDSLK DESTEK PERSONEL: Yalnz almak mmkn olsa da, mhendisler, daha yaygn olarak, bir grup destek personeli ile birlikte almaktadrlar. Mhendis ve destek personeli mhendislik ekibini oluturur ve her bir uzmanlk grubunun rolleri, ou zaman, bir ura alan spektrumu asndan tanmlanr. Bu spektrum, Tablo 1de dikey olarak dzenlendii gibi, mhendisi, tekniker, teknisyen ve zanaatlar iermektedir. Spektrumun tepesinde, bir yeniliki, tasarmc, karar verici ve mhendislik ekibinin lideri olarak hizmet veren mhendis vardr. Sonra, planlama, ina-imal ve mhendislik tesislerinin altrlmasnda mhendise yardmc olan teknikerler gelmektedir. Teknikerlerin tipik aktiviteleri arasnda, teknik satlar, inaat-imalat denetimini , rutin rn-gelitirmeyi, ve igc, donanm ve malzemelerin koordinasyonunu sayabiliriz. Tekniker eitiminde, kurama ve matematie bir mhendis eitiminde olduundan daha az nem verilir, ama donanm ve prosese daha fazla ynelim sz konusudur. Teknisyenler; pratik hedeflerin gerekletirilmesine adanm kiiler olarak tanmlanabilir. Teknisyenlerin tipik faaliyetleri arasnda, izim, lm, tahmin ve veri toplamay ve inaat projelerinde alan incelemelerini gerekletirmeyi sayabiliriz. TABLO 1 Mhendislik Ekibi -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Uzman Tipik Faaliyetler -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Mhendis Kavramsal tasarm Aratrma Proje planlama Yeni rn gelitirme Sistem gelitirme Teknologlar, teknisyenler ve zanaatlarn denetlenmesi Tekniker Rutin rn-gelitirme Inaat/imalat denetleme Teknik satlar Donanm tasarlama ve gelitirme Igc, malzemeler ve donanmn koordinasyonu Teknisyenler ve zanaatlarn denetlenmesi izim Tahmin Alan incelemeleri Veri toplama lm Teknik yazm

Teknisyen

Mhendislik ekibine yararl makinalar veya rnlerin servisi, bakm ve altrlmas iin el aletleri ve elektrikli aletler kullanr. -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Zanaatlar tasarm tarafndan tarif edilen malzemeleri, rnleri ya da tesisleri reten kalifiye iilerdir. Bu tr uzmanlar arasnda elektrik teknisyenlerini, marangozlar, kaynaklar, makinistleri ve model-yapmclarn sayabiliriz. Zanaatlar normalde becerilerini alarak kazanrlar: eitimleri genelde lisenin tesine gemez.

Zanaat

18

Ura alannda teknikelerin rolnn iyi tanmlanmadna dikkat edilmelidir. Teknikerler ile teknisyenler arasndaki eitim fark ak olsa da, grevleri ou kez akmaktadr. Teknikerler ve mhendisler arasndaki grev farkllklar da ayn ekilde mulaktr. Teknikerler, mhendislik spektrumunun mhendis ile teknisyen arasnda kalan ksmnda, rn gelitirmenin, retim planlamann, inaat/imalat denetlemenin ya da teknik satlarn rutin ksmlarnda altklar varsaylmaktadr. Ancak, ou kez durum udur ki, tek tek insani hnerler eitim programlarnn niyetlerinden daha nemli kabilirler ve gzlenmi olan bir ey vardr ki, tekniker olarak eitilen pek ok insan endstriyel ilev asndan aslnda mhendislik yapmaktadrlar. 9.MHENDISLIK YEMINI Bir mhendis olarak , bilgimi ve yeteneklerimi insanln ilerlemesi iin insanln yararna adyor, Bunu yaparkende ; Her zaman elimden gelenin en iyisini yapacama, Drst olmayan hibir ie katlmayacama, Kanunlara gre yaayacama ve alacama, Mesleime yakr biimde davranacama, Toplum karlar iin , tm kiisel karlarmdan vazgeeceime ve Toplumun karlarn hereyin zerinde tutacama , Yemin Ediyorum!

19

TALALI MALAT Talal imalat prosesleri ekli,boyutlar ve yzey kalitesi nceden belirlenmi paralarn metal ileme makinalarnda kesme operasyonu ile ekillendirilmelerini kapsar.Talal imalat, kesici takm ve i parasnn nisbi hareketleri ile i parasnn belirli bir ksmnda, gerinim oluturarak gerekletirilir.Dier bir ifadeyle talal imalat kesici takm tarafndan uygulanan kesme kuvvetleri ile i paras arasndaki ara etkileime baldr.Talal imalat proseslerinde mekanik enerji kullanlr.Bu gruba giren baz yeni imalat tekniklerinde ise kimyasal,elektrik ve s enerjisi kullanlmaktadr.Talal imalat yntemleri balca dokuz ana grupta toplanabilir; 1) Vargel ve planyalama, 2) Tornalama, 3) Borlama, 4) Delme, 5) Frezeleme, 6) Brolama7) Raybalama, 8) Testere ile kesme ilemi, 9) Talama Tala Kaldrma Mekanizmas: Son derece karmak olan tala kaldrma mekanizmasnn anlalabilmesi iin boyutlu kesici takm geometrisi,iki boyutlu ortogonal geometri eklinde basitletirilmitir. paras bir levhadan ibarettir.Bu model tala kaldrma srecinde i parasnn davrann,takm geometrisinin en kritik elementlerinin ( kesici takm burun as ve tala as ) etkisini,takm ile tala arasndaki ve takmn taban ile yeni teekkl eden yzey arasndaki etkileimleri gsterir. tala as, taban as, takm kama as ve kayma asdr.Tala kaldrma kesme zonu ve tala oluumu eklinde iki balk altnda toplanabilir: Kesme Zonu: Basit bir yaklamla metal ileme kk bir blgede kayma ile gerekletirilen bir operasyon olarak deerlendirilebilir.Dier bir ifadeyle kesme ve tala son derece dar bir zonda gerekleen blgesel kesme veya kayma prosesi tarafndan oluturulmaktadr. Kesici takm nnde oluan radyal basma zonunda yksek deformasyon hz ile yksek oranda gerinime uratlm plastik blge bulunmaktadr.Btn plastik deformasyon proseslerinde olduu gibi radyal basma zonu elastik ve plastik basma blgelerinden meydana gelir. Tala Oluumu: Pratikteki metal ilemede tala teekkl ideal artlardaki tala oluumundan farkllklar gstermektedir; 1) deal halde plastik ekil verme proseslerinden hatrlanaca gibi kayma zonu kayma sistemlerinden meydana gelmektedir.Kayma sk paketlenmi dzlemlerde gerekleir ve srekli bir tala oluur.Bu durum deiik proses koullar altnda genelletirilmitir; a) Nispeten dk kesme hzlarnda ve yalayc kullanlmas halinde; ya tala ve taban yzeylerine ulaarak ilevini yerine getirir ve talan takm yzeyinde kaymas salanr.Yeni oluan yzey ve talan alt yzeyi dzdr.Talan i yzeyinin basamakl veya entikli oluu tala oluumunun kayma ile meydana geldiini gstermektedir. b) Biraz yksek hzlarda alma halinde ise scaklk ykselir.Srtnme artarak takm yzeyinde kaymay tamamen nler ve sistem bir optimim proses geometrisi bularak enerji tketimini minimum seviyeye indirir.Kayma ylma kenar snr boyunca oluur ve bu yzden etkin tala as nemli derecede geniler ve enerji tketimi azalr.Ancak ylma kenar periyodik olarak kararsz hale geldiinden boyut kontrol kaybolur ve boyutsal toleranslar ykselir. 2) zel koullar altmda srekli talalarn kalnl periyodik olarak deiim sergileyebilir ve dalgal tip tala oluur.Dalgal talan kalnl sinzoidal bir deiim gsterir.Kesme kuvvetlerinin periyodik olarak deiimi titreim ve tala kalnlnn deimesine neden olur. a) Bir nceki pasoda sert bir noktann veya dier bir dzensizliin sebep olduu dalgalanma titreime neden olarak deforme olmayan tala kalnlnda deiime sebep olur ve ylma kenarnn periyodik kaybna yol aar.Genellikle bylasi bir oluum proses koullarndaki deiikliklerle 8 hz,besleme,i parasnn balants ve kesici takm balants) nlenebilir.
20

b) Titreim tezgah yaknndaki titreimli bir makinadan de kaynaklanabilir.Titreim nleyici tehizatlarla veya sarsntl makinann uzaklatrlmas ile problem ortadan kaldrlabilir. 3) Segment tipi talalar testere dii benzeri dalgalanma gsterir.Kaln ksmlar dk oranlarda deformasyona urarlar ve birbirleriyle iddetli bir ekilde ekil deimi ince ksmlarla birlemilerdir.Titanyum gibi dk sl iletkenlie sahip malzemelerin ilenmesinde segment tipi talalarnn en tipik rnekleri grlebilir. 4) Belirli artlar altnda kesikli (sreksiz) tala oluur; a) Snek malzemeler dk hzlarda ilenirse kesmeyi balatabilmek iin yeterli gerinime ulalncaya kadar ar deformasyon sertlemesi i parasnda bozunumu devam ettirir.Sistemdeki elemanlar (kesici takm tutucusu) ani hzlanmaya ve talan tamamen ayrlmasna msaade eder.Ezme dngs yeniden balar ve devam eder.Kesme kuvvetleri ar derecede dalgalanrsa yeni olumu yzey yrtlr ve dalgal hale gelir. b) Yksek kesme hzlarnda oluan segment tala ayn zamanda paralanarak ayrlabilir. c) Sreksiz tala oluumu baz alamlarda bilinli olarak gerekletirilir.Gerilim ykseltici ikinci fazlar yan yana sk paketlenmi talan tamamen ayrlmasna neden olurlar.kinci fazlar ve inklzyonlar ounlukla primer ve sekonder kayma zonlarnda kayma mukavemetini azaltrlar.Bu yzden kesme kuvvetleri dktr.Tala kaldrma kabiliyeti artt iin yzey bitirme iyileir ve titreim oluturma eilimi azalr. Yukarda yaplan aklamalar ksaca zetlemek gerekirse i paras malzemesinin talal ilem karakteristii, kullanlan metoda ve ilem deikenlerine bal olarak talalar; 1) Srekli (akma) tala, 2) Dalgal, 3) Segment, 4) Kesikli trlerde olabilir. TALALI EKLLENDRME YNTEMLER Vargel ve Planyalama: paras ve kesici takmn nisbi hareketleri asndan vargel ve planyalama tm yntemler iinde en basit talal ekillendirme metodlardr.Bu ilemlerin gerekletirilmesinde kullanlan makinalar ve takmlarda tm tezgah ve kesici takmlar iinde en basitleridir.Vargelde dzgn bir yzey eldesi amacyla dorusal bir izgi boyunca kesme hareketi yapan tek noktal bir kesici takm kullanlr.Birbirini takip eden kesme vurgular arasnda takm kesme hareketine uygun bir ayla beslenir.Dzlemsel yzeylerin eldesinin yansra deiik oyuklarda vargel veplanya ile retilebilirler.Vargel ve planyalarn operasyonu iin olduka yetenekli operatrlere gerksinim vardr.Bu tezgahlarda retilen ekillerin ounluu frezeleme,brolama gibi proseslerle daha ekonomik olarak imal edilebilmektedir.Planyalar, vargele balanmas mmkn olmayan byk i paralar zerinde yatay ve dey dzlemsel veya erisel formdaki yzeylerin ilenmesi iin kullanlmaktadr. Planyalama operasyonlarnn ounluunda hareket ekil vargelin ters istikametindedir. paras bir veya daha fazla saydaki tek noktal kesici takm geerek ekillenir.paras malzemesine gre tezgahlardaki girdi parametreleri deimektedir.Vargel ileminde kesici takm ileri hareketi (strok)esnasnda i paras zerinden v hznda geerek kesmeyi gerekletirir ve hzl bir dnme strou ile geri dner. TORNA TEZGAHLARI Torna tezgahlar geni bir tezgah snfn oluturmaktadr.Btn dier tezgah tiplerinin torna tezgahlarndan tremi olduklar sylanabilir.Genel olarak kalemin sabit kalp parann dndg bir tezgahtr. Torna tezgahnda ilenecek para ayn zamanda sabit punto grevi yapan aynaya oynar eneler yardmyla balanr ve i mili grubundan gelen hareketle evrilir.Bu srada parann salnmn azaltmak iin dier uta hareketli punto ile sktrlabilir.Uzun paralar sabit ve hareketli yataklarla desteklenebilirler.Tezgah motorundan alnan hareket uygun dili sistemleri vastasyla istenilen devir saysnda i parasna aktarlp istenen kesme hz elde edilebi,lir. parasnn dnme yn deitirilebilir.
21

Paray ilemeye yarayan ve tutucuya balanm kesici u kendisine hareket vermek iin bir araba zerine balanm olup gerek boylamasna ve gerekse enlemesine el ile yada otomatik olarak hareket ettirilebilir.El ile kumanda el arklar ile salanr. milinden alnan hareketin uygun biimde iletildii tala mili sayesinde kalemi tayan araba i parasnn eksenine paralel ynde yer deitirerek i parasnn deiik yerleri dzenli biimde ilenebilir.Vida ama ilemlerinde tala mili yerine daha byk ilerlemeler salayan ana milinden yararlanlarak araba ve buna bal olarak da kalem hareket ettirilir. Genelde silindirik paralarn ilenilmesinde kullanlan torna tezgahlar baz eklerle frezeleme,di ama,delik delme,delik ileme ve konik tornalama gibi ilevleri de yapabilirler.Konik tornalama zel neme sahip olup deiik biimlerde gerekletirilebilmektedir. Bir torna tezgahnn ana karakteristikleri puntolar aras mesafe ve punto yksekliidir.Bunlarn standart deerleri normlarda verilmitir ve tezgahn ileyebilecei parann boy ve ap deerlerini gstermektedir.Torna tezgahlar paralel,rovelver ve otomatik tipleri de mevcuttur. Paralel Tornalar: Kalemin temel hareketleri genellikle para eksenine paraleldir.lenecek para bir yandan i burnuna taklan bir aynaya dier taraftan puntoya balanr.Aynalarn balanma yerleri sabit olup ileri geri deitirilebilir.Farkl uzunlukta paralarn balanabilmesi iin puntolar kzaklar zerinde hareket edebilir. Rovelver Torna Tezgahlar: Paralel tornalardan fark,rovelver (dnebilir) bir takm taycsnn bulunmasdr.Bu dner takm taycs alt keli olup her kesi zerine zel tesbit tertibat yardmyla ayr grevler gren takmlar taklabilir.Ama takmlar rovelver kafa zerinde hazr bulundurarak takm yada tezgah deitirme esnasnda geen ve verimli olmayan sreleri minimuma indirmektir. Otomatik Torna Tezgahlar: Otomatik tornalar ubuk formundaki malzemeden kk i paralarnn seri bir ekilde ktlesel olarak imalat iin kullanlr.Bu tezgahlarda parann balanmas ve takm deitirmesi gibi verimli olmayan hareketlere harcanan zaman el yerine otomatik tertibat kullanldndan rovelver tornalara gre daha ksadr. Prodksiyon Tornalar: malat ilerinde kullanlan tornalardr.Bu bakmdan niversal olmaktan ok imalat kolaylatracak ve verimli olmayan hareketler srasnda geen zaman ksaltmaya yarayacak tertibatla donatlr.Motor gleri niversal yornalara nazaran daha yksektir. Ar Torna Tezgahlar: Byk ve ar paralarn tornalanmasna yararlar. Dey Torna Tezgahlar: zel bir tezgah tipini olutururlar.Bunlarn balca zellii i milinin dey olmasdr.Tezgah bir yada iki stunlu olabilir. Plan Torna Tezgahlar: Bu tip tezgahlar ksa fakat ap ok byk olan i paralarnn ilenmesine uygundur. Hadde Tornas: Bu tezgahlar sadece hadde silindirlerinin ilenmesinde kullanlr. Srt Torna Tezgahlar: Pralel tornalarda gerekletirilen ilemlere benzer tornalama ilemleri yaplabilir.zellii form freze baklarnn,azdrmalarn di srtlarn yani taban yzeylerini tornalayabilmesidir.

22

FREZELEME: Frezeleme operasyonu yatay ve dey frezeleme olmak zere iki grupta toplanr.Bazen yatay frezeleme periferik veya slab frezeleme,dey frezeleme ise yzey frezeleme olarak anlmaktadr.Bu yntemler birbirlerine gre baz deiiklikler gstermektedir. Yatay frezeleme ile yzey ileme kesicinin d ksmna yerletirilen diler vastasyla salanr.Yzey, kesicinin dnme ekseni ile paraleldir.Dz ve deiik formlara sahip yzeyler bu metodla elde edilebilir ve sonu yzeyin kesiti,kesicinin eksenel evre eklinin aynsdr.Bu yntemle frezeleme genellikle yatay milli eklinin aynsdr. Dey frezeleme ilemi ile elde edilen yzey kesici ekseni ile dik bir a yapar.Kesme ileminin ou kesici dilerin d ksmlar tarafndan gerekletirilmektedir.Yzey frezeleme yatay ve dey milli tezgahlarda yaplabilir. Frezeleme ilemlerinde ortaya kan sorunlar,nedenleri ve zm yollar unlardr; Titreim: Muhtemel sebepler unlardr; Makine, takm tutucusu, i paras balantsnda ve milde yetersiz rijitlik ok byk kesme kuvveti Kr takm kullanm Yetersiz yalama Dz dili takm ok byk radyal k Srtnme,yetersiz paray kurtarma mesafesi

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

Ortaya kan bu sorunlar gidermek iin aadaki ilemler uygulanabilir; 1) Daha byk millerin kullanmyla giderilebilir. 2) Besleme miktarnn azaltlmas ve i paras ile ayn anda temas eden di saysnn azaltlmas 3) Takm bileme ve deitirme ile diderilebilir. 4) Yalaycnn kesme zonunu tamamen slatmasn salamak 5) Helisel takm kullanm 6) Takm asnn kontrol Boyut hassasiyetinin azalmas ve boyut kontrolnn kayb:Bu sorunu oluturan muhtemel sebepler; telenmeye sebep olan yksek kesme yklemesi, tala toplanmasdr,para deitirme esnasnda talan tamamen temizlenmemesidir. Ortaya kan bu sorunlar gidermek iin unlar yaplabilir; para ile ayn anda temas eden di saysnn azaltlmas,talal ilem svsnn diler arasndaki tala uzaklatracak ekilde uygulanmasdr. Hzl Takm Kremesi: Ortaya kan sorunlarn nedenleri; ok byk kesme kuvveti ve yetersiz soutucudur. Sorunlar gidermek iin; para ile temas halindeki di saysnn azaltlmas ve talal ilem svsnn diler arasndaki tala uzaklatracak ekilde uygulanmasyla giderilir. Kt Yzey Bitirme: Ortaya kan sorunlar; yksek miktarda besleme,krelmi takm kullanm,dk kesme hz ve takmn di saysnn yetersizliidir. Sorunlar gidermek iin; btn dilerin ayn ykseklikte olup olmad kontrol edilmelidir. Takmn Paraya Batmas: Ortaya kan sorunlarn nedenleri; ok byk radyal k,ok byk tala as ve uygun olmayan kesme hzdr. Bu sorunlar gidermek iin; di parasnn telenmesi nlenmelidir.

23

 Parasnn Svanmas: Ortaya kan sorunlarn nedenleri unlardr; hafif kesme,yetersiz radyal k ve byk alan geniliidir. Bu sorunlar gidermek iin; byk besleme miktar ve takm bileme ilemleri yaplr. Takm Yanmas: Ortaya kan sorunlarn nedenleri unlardr; yetersiz yalayc ve ok yksek kesme hzdr. Bu sorunlar gidermek iin; slfr esasl ya ilavesi,kesme hznn azaltlmas ve soutucunun takm ve kesme zonunu tamamen slatlmasnn salanmasyla giderilebilir. Takm Dilerinin Krlmas: Sorunun nedeni ok yksek besleme miktardr. Sorunu gidermek iin; dk miktarda besleme,ok sayda die sahip takm kullanm ve tabla malzemesi miktarnn azaltlmas uygulanabilir. TALAMA: Talama temel malzeme ileme proseslerindendir.Talama terimi genellikle belirli bir geometriye sahip takm ekline dntrlm veya serbest halde bulunan sert,keli andrc partikl veya tane ynlar ile metal ileme prosesini kastetmektedir.Partikller zerindeki kk kesici ular tala oluumunu salar.Uygulama ilemine gre talama ilemi aadaki gibi snflandrlabilir; 1) Yzey Talama:Bu ilem silindirik yzeye sahip bir disk tarafndan gerekletirilir.Disk genellikle i parasndan daha dar olduu iin i parasnn kalnl ve genilii boyunca besleme yaplr.Yzey talama tezgahlar ile hassas ve dzgn yzeyler ksa zamanda elde edilebilmektedir. 2) Silindirik Talama: Hzla dnen talayc diskin yavaa dnme hareketi yapan para zerinde almas ve bireysel kesmelerin ok ksa oluu dnda tornalamann aynsdr.Bu amala silindirik talama tezgahlar kullanlr.Bu tezgahlardan yalnz d talamaya uygun olanlarna d ve sadece i talamaya uygun olanlarna ise i silindirik talama tezgah denir. 3) Merkezsiz Talama: ok hassas silindirik yzeyler yksek hzlarda hareket eden merkezsiz talama ile ok kk toleranslar dahilinde ilenebilmektedir. paras para tutucu tarafndan hafife desteklenir ve talama basnc talayc disk hznn 1:20 si orannda bir hzla hareket eden dzenleyici disk tarafndan uygulanr. 4) Talama: Kk bir disk i parasnn boluu iinde alr.Partikllerin bireysel kesme boylar d silindirik talama operasyonundakinden daha byktr. 5) Dzlemsel Bir Parasnn Tm Genilii Bardak ekilli Diskin Halkas Yzey Bitimi Tarafndan Talanabilir: Bu yntem yzey frezelemeye benzemektedir.Kk paralar kenar talama olarak da adlandrlan yntemle silindirik disklerin aln yzeyleri zerinde talanabilirler. 6) Basit Geometrik Yzeylerin Yan sra Yiv ve Dili gibi Girift Ksmlarn lenmesinde de Talama Kullanlabilir: Dier talal ekil verme yntemlerindeki gibi talama ile ekil verme ve yzey bitirme ilemleri gerekletirilebilmektedir. Belirli bir proses geometrisi iin deforme olmayan tala kalnl ve kesme boyu artan kesme derinlii ve besleme hz ve azalan disk hz ile birlikte artmaktadr. Talama prosesleri deforme olmayan tala kalnlna gre aadaki ekilde snflandrlabilir; a) Hassas Talama: Gemite talama ilemlerinin ou toleranslar iyiletirmek ve yzey kalitesini arttrmak iin yaplrd.Hassas talamada deforme olmayan tala kalnl kk ve spesifik enerji gereksinimi yksektir.Proses bazen sabit besleme yerine sabit kuvvet uygulamas ile kontrol edilir.

24

b) Kaba Talama: Gnmzde talama malzeme ilemine ve ekillendirme prosesi haline gelmitir.Diskler yeniden az hazrlamaya gerek duylmadan krlm andrc tozlar ortamdan uzaklatracak ve ar srtnmeyi nleyecek ekilde dizayn edilirler. c) Srnme Beslemeli Talama: Talal ilemle ilenmesi planlanan malzemenin tamam tek pasoda ve son derece yava bir hzla ilenmektedir.Disk nndeki scaklk art herhangi bir zararl etkide bulunmadan metal ileme hzn ykseltmektedir.Malzemelerin metalurjik karakteristiklerine bal olarak belirli bir dereceye kadar artan scaklkla birlikte talal ilem kabiliyeti artar. DER TALAMA METODLARI Honlama: Honlama prosesi yzey bitirme amacyla kullanlan ve paralarn i ve d yzeylerinin btnnn ilenmesini salayan bir talal ilem yntemidir.Brolama ile alan deliklerin yzey bitirmesi ve nihai boyutlarn verilmesi bu yntemle salanr.Ayrca kesici takmlarn izleri dalgalanmalar ve kk geometrik bozukluklar da bu yntemle giderilebilmektedir.Kesme hz talama operasyonundakinden ok daha dktr.Malzeme kaldrma miktar 0.1mm veyq daha kktr.Honlama kesici bir takmn yzey bitirmesinde olduu gibi zaman zaman el ile yaplmasna ramen genellikle zel bir aparat ile gerekletirilir.Honlama ou kez otomobil silindirleri gibi silindirik i yzeyler zerinde yaplr.Honlama talar hon balna i parasna karlk gelecek ekilde balanr ve talar ilenecek yzeye dk miktarda kontroll bir basn uygularlar.Hon balklarnn hareketleri i paras yzeyinin klavuzluk ettii delikteki yzen amandralarla kontrol edilir. Parlatma (polisaj) ve Fralama: Bu proses grubunun ounda andrc tozlar bant veya silindirik yzey zerindeki bez paralarna gml halde kullanlrlar.Parlatma kuru veya yalaycl ortamlarda gerekletirilir.Parlatma ile reflektivitesi yksek yzeyler elde edilebilir.Yksek reflektivite yzey dzgnlnden ziyade yzey tabakalarn svanmasnn bir sonucudur. Lepleme: Yzey bitirme amacyla kullanlan ve ierisine andrc gml lep olarak adlandrlan yumuak bir tayc malzeme ile gerekletirilen bir yzey ileme yntemidir.Lep malzemesi olarak i paras malzemesinden daha dk sertlikte bez,dkme demir ve bakr gibi eitli malzemeler kullanlabilir. Ultrasonik Talama: 0.04-0.08 boyutundaki admlar eklinde retilen ultrasonik titreimler snek bir malzemeden yaplm takm baln hareket ettirir.erisinde andrc partikllerin gml olduu amur eklindeki tayc arayzeye doldurulur ve i paras dereceli olarak erozyona uratlr. KESC TAKIMLAR Kesici Takm Malzemeleri: Kesici takm malzemesinin seimini etkileyen kriterler unlardr; 1) parasnn karakteristikleri (kimyasal ve metalurjik hali) 2) Para karakteristikleri (geometri,yzey bitirme,boyutsal hassasiyet ve yzey btnl gereksinimleri) 3) Takm tezgah ve takm tutucusunun karakteristikleri 4) Destek sistemi

25

Yksek blgesel gerilimler ise takmn aadaki zelliklere sahip olmasn gerektirmektedir; 1) Yksek sertlik 2) Anmaya ve kesici kenarn talalanmaya kar direnci yksek olmaldr 3) Yksek tokluk 4) Yksek scak sertlik 5) Ktlesel deformasyona diren gsterebilmek iin yksek mukavemet 6) Yksek kimyasal kararllk 7) Uygun sl zellikler 8) Yksek elastik modl 9) Ttarl takm mr 10) Doru geometri ve yzey kelitesi Sade Karbonlu ve Alaml Takm elikleri: %0.9 ila %1.3 arasnda karbon ihtiva eden sade karbon elikleri su verme ve temperleme ilemi ile yksek sertlik,mukavemet ve tokluk kazanrlar ve kesici kenar keskin bir hale kolaylkla getirilebilir.200-205Cn zerindeki scaklklardaki temperleme ilemlerinde sertlik kayb gsteririler ve bu sebeple dier takm elikleri tarafndan ikame edilmilerdir. Yksek Hz elikleri: Bu elikler sade karbon ve alaml takm eliklerinden daha stndrler.600Ca kadar kesme kabiliyetlerini korurlar ve yksek krmz sertlik zelliine sahiptirler.Takm elikleri ile ayn takm mr iin kesme hzlar takm elikleriiin msaade edilen deerin iki katdr ve bu nedenle yksek hz elii olarak adlandrlrlar. Dkme Karbrler:Karbr oran belirli bir deere ulat zaman takm malzemeleri scak deformasyonla ekillendirilebilme kabiliyetini tamamen kaybetmektedir.Bu nedenle karbr oran yksek olan malzemeler dkmyntemiyle kesici takm haline getirilirler. Sinter Karbrler:Toz metalurjisi teknikleriyle retilen sinter karbrler talal imalatta kullanlan kesici takm malzemeleri arasnda nemli bir konumdadr.Bu malzemeler HSS eliklerine gre 4-5 kat daha yksek kesme hzlarnda alrlar. Sermetler: Sinterlenmi karbrler sermetlerin bir alt snfdr ve balanma metalik bir fazla salanr.eliklerin kesme ileminde Ni ve Mo matrisli TiCn kullanm giderek yaygnlamaktadr. Kaplanm Karbrler: deal bir takm difzyon bariyeri grevi grecek ve sreksiz kesme ileminde yeterli tokluk gsterebilecek bir altyapya ve olduka sert ve reaktif olmayan bir yzeye sahip olmaldr. Seramik Takmlar: Al2O3 gibi seramikler kaplama dnda sinterleme veya scak presleme ile seyyar u formunda retilebilirler.Bu oksitler herhangi bir metal balayc kullanmadan kendi kendine yksek scaklklarda sinterlenebilirler. Kbik Bor Nitrr: Sentetik elmas retim yntemlerine benzeyen yksek scaklk ve yksek basn uygulamas ile retilen kbik bor nitrr elmastan sonra en sert malzemedir. Elmas: En sert malzemedir ve uzun bir sre doal tek kristal formunda alminyum ve dier demird malzemelerin yzey bitirme ilemlerinde yksek kesme hzlarnda kullanlr.

26

TAKIM TAHRBATI: Tahribat ekilleri iki ana grupta toplanabilir; 1) Dereceli Olarak Meydana Gelen Tahribat ekilleri: a) Taban Yzeyinin Anmas: Takm ile i paras zerinde yeni teekkl eden Yzey arasndaki iddetli srtnme neticesinde taban yzeyinde bir anma blgesi meydana gelir.Anma hznn analitik karakterizasyonu talal ileme zaman zaman ara vererek bu blgenin geniliinin VB lm ile yaplabilir. b) Burun Anmas: VN derinliinde bir oyuk veya entik ounlukla i parasnn sinesine kar srtnme neticesinde takm burnunun paraya dalan ksmnda oluur. c) Krater Anmas:Ar scaklk art ve kesme gerilmeleri tala yzeyinde zamanla bir kraterin oluumuna sebep olur.Anma genellikle KT derinliinin lm veya kesme kenarna dik olarak kraterin kesit alannn lm ile kantitatif bir ekilde deerlendirilebilir.Krater anmas anma,adhezyon ve takiben takm malzemesinin frenlenmesi difzyon veya s yumuama ve plastik deformasyonun etkisi altnda srekli bir ekilde artarak devam eder. d) Kenarlarn Yuvarlaklatrlmas: Anma sonucu kesici kenar yuvarlak hale gelir ve kesme giderek artan negatif bir tala as ile kesmenin kkne kadar devam eder. Deformasyona uramayan tala kalnl azald zaman enerjinin tm plastik ve elastik deformasyona harcanr. e) Kenar Talanmas: Ylma kenarnn periyodik olarak kayb veya sreksiz kesme tipi operasyonlarnda krlgan malzemelerden yaplm takmlarn kullanlmas kenar talanmasna yol aar. f) Kenar atlamas: Isl yorulma krlgan takmlarda kesici kenara paralel ve dik ynlerde atlak teekklne sebep olabilir. 2) Ani Krlma: Krlgan malzemelerden imal edilen takmlar ani krlma riski tarlar.Bu olaya zellikle seramik ve sinter karbr gibi krlgan malzemelerden imal edilen kesici takmlarla gerekletirilen sreksiz kesme tipi operasyonlarda ska rastlanr. Takm mr Tayininde Kullanlan Kriterler: Takm mr takm seimini,proses deikenlerini,proses ekonomisini,komptr kontrol ve otomasyonu etkiler. Krater anmas limiti takm kenarnn veya burnunun tamamen kayb veya taban ve krater anmas ile kaybedilen toplam akm malzemesi miktar iin nceden tayin edilmi hacimsel cinsten bir limit deeri takm mrnn tayininde kullanlan dier kriterlerdir.Takm mrnn bir aralkta deimesine aadaki etkenler neden olmaktadr; 1) paras malzemesinin sertliinin para iinde bir noktadan dier noktaya deimesi 2) Kesici takm malzemesindeki deikenlik,geometri ve hazrlama ekli 3) Takm tutucusu ve i paras balants ve dier faktrlerden kaynaklanan titreimler 4) paras yzey karakteristiklerinin deiimi Takm mrnn tesbiti amacyla elikler zerinde ok saydaki deneysel almada elde edilen datalar takm malzemesi ve prosese baklmakszn takm mr dalmnn genellikle normal logaritmik karakterde ve byk standart sapmalara sahip olduunu gstermektedir.

27

TALALI LEM KABLYET Talal ilenebilirlik proses ve malzemeyi birlikte ihtiva eden bir sistem zellii olarak dnlmelidir.Malzemeleri ilenebilirlik asndan genel bir sralamaya koymak mmkn deildir.Bununla beraber geleneksel olarak ilenebilirliin bir malzeme zellii olduu sylenebilir.Malzemelerin talal ilem kabiliyetini belirlemede kantitatif deerlendirme kriterlerinin kullanlmas gerekir.Bu kriterler aada detayl olarak izah edilmitir; 1) Sk sk adndan sz edilen talal ilenebilirlik indeksi,referans bir malzemeye gre malzemelerin ortalama ilenebilme hz sralamasn ifade etmektedir. 2) Dakika ve saniye cinsinden verilen bir takm mr iin kesme hz deeri veya verilen bir takm mr kriteri iin ilenen metalin hacmi malzemelerin talal ilenebilirlik kabiliyetinin tesbitinde kullanlabilecek daha kantitatif llerdir. 3) Dier bir kriter takm anmasdr.Bu deer verilen bir kesme hz ve besleme deerinde kalem boyutunda birim zamanda anmadan dolay meydana gelen deiim cinsinden veya standart bir taban yzeyi anmasnn oluabilmesi iin gerekli olan zaman olarak verilir. 4) Dier bir kantitatif l ise standart kesme ve besleme hzlarnda elde edilen yzey bitirme kalitesidir. Talal ilenebilirlik ok ynl bir zelliktir ve malzemelerin bir ksm zellikleri tarafndan etkilenir.yi ilenebilirlik terimi minimum takm anmas,iyi yzey bitirme gibi kriterlerden birini veya birden fazlasn ifade eder. yi ilenebilirlik iin aadaki zellikler aranr; Talan kolaylkla krlabilmesi ve kk oranlardaki kaymadan sonra talan ayrlabilmesi iin snekliliin dk olmas gerekir.Bu karakteristikler plastik deformasyonda istenenlerin tam tersidir.Bu yzden tercih edilen zellikler arasnda dk bir deformasyon ss,dk kavitasyon oluturma direnci,dk kesit bzlmesi ve dk krlma direnci bulunmaktadr. DEMR ESASLI METALLER Karbon elikleri: Karbon elii terimi ok dk karbon ierikli demirden tektoid st eliklere kadar uzanan ok geni bir malzeme grubunu kapsamaktadr.Bu elikler ticari olarak u koullarda pazarlanrlar; 1) Tamamyla tavl koul; lameller perlitik formda bulunan karbr oranndaki artla birlikte mukavemet artar ve sneklik azalr. 2) Karbr kre formuna getirmek iin sl ilem grm koulda modler veya kresel eliin mukavemeti dk sneklii yksektir. TALALI LEM ELKLER: eliklerin byk bir ksm talal ilemle ekillendirilebilmektedir.Talal ilenebilirlii gelitirmek iin gsterilen gayretler talal ilem eliklerinin gelitirilmesi ile sonulanmtr.Bu elikler ncelikle kurun gibi matriste znmeyen yumuak element ierirler ve slfr ierikleri dier eliklere gre daha yksektir. Alaml elikler: Alaml eliklerde karbr orannn art ile doru orantl bir ekilde sertlikartar ve buna paralel olarak takmn anma hz ykselir. Paslanmaz elikler: Paslanmaz eliklerin yksek mukavemeti ve dk sl iletkenlii talal ilem esnasnda ar scaklk ykselmesine sebep olmaktadr. Dkme Demirler: Primer sementitin varl beyaz dkme demirin talal ilenebilirliini olduka gletirir.Gri dkme demirde takm anmasnn ve ani krlmalarn birinci dereceden sorumlusu beyaz zon olarak adlandrlan sementetik yapdaki sert blgedir.

28

DEMRDII MALZEMELER Dk Ergime Noktal Malzemeler: Sadece inko alamlar zerinde nemli saylabilecek oranlarda talal ilem gerekletirilmektedir. Magnezyum Alamlar: Dk sneklik talal ilenebilirlii gelitirir ve magnezyum alamlarna talal ilem alam sfatn kazandrr. Alminyum Alamlar: Saf alminyum ve snek alminyum alamlar tavl koullarda ilemeleri halinde tala takma yapr.Bu nedenle yumuak malzemeler souk allm koullarda ilenirler. Berilyum: Kuru ortamda kolayca ilenebilir. Bakr Esasl Alamlar: Saf alminyumda olduu gibi saf bakrn talal ilenebilme kabiliyeti souk allm koullarda maksimum dzeye ular.Bu koul saf alminyumdan daha kk kesme kuvvetleri ile ilenebilen tek fazl alamlar iin de geerlidir. Nikel Esasl Alamlar ve Sper Alamlar: Dk sneklikten doley bu alamlarn souk alm veya kombine sl ilem grm halde ilenmesi tavsiye edilmektedir.Ancak bu alamlarn yksek yapma zellii ve dk sl iletkenlii ounlukla yksek mukavemetle birleerek bu malzemenin tavl veya ar yalandrlm koullarda ilemini zorunlu hale getirir. Titanyum: Yksek reaktivitesi ve yksekyapma zellii dk sl iletkenlii ile birleerek geni bir kesme hz aralnda talan kesikli bir ekilde oluumuna yol aar ve talal ilemi gletirir. NMERK KONTROL ve OTOMASYON: Takm tezgahlarnn operasyonu ve kontrol byk yetenek gerektirmektedir. boyutlu d yzeylere sahip bir parann freze ile ilenmesi bu zorluu sergilemektedir.Nmerik kontrol balangta byle boyutlu karmak yzeylere sahip uak paralarnn ilenmesi iin gelitirilmitir.Yazlmn geliimine paralel olarak bilgisayar ve kontrol donanmlarnda hzl gelimeler salanmtr ve bu geliim takm malzemelerindeki ilerlemelere e zamanl olarak gereklemitir. Programlanabilir kontrol yazlm kullanarak i paras veya takm belirli ynlerde hareket ettirebilmektedir ve hatta oklu yzeylerin ilenmesini mmkn klmaktadr.Kontrol programlar belirgin bir parann nasl ilenebileceini tanmlamaktadr. NC veye CNC tezgahlarndaki gelimeler olduka ba dndrc bir hzla devam etmektedir.NC takm tezgahlarnn gnmze kadar imal edilmi tm takm tezgahlar ierisinde pay hala ok kk olmasna ramen gnmzdeki oran toplam tezgah retiminin yarsndan fazladr. ELEKTRO-KMYASAL LEME YNTEMLER: Gnmzde sanayida kullanlan elektro ve kimyasal ileme yntemleri unlardr; 1) Kimyasal ileme, 2) Elektro-Kimyasal ileme, 3) Elektro erozyonla ileme, 4) ElektroKimyasal talama, 5) Yksek enerjili nla ileme Kimyasal leme: Metallerin ounluunun ve seramiklerin bazlarnn baz asit veya alkali zeltiler iinde znme gsterdikleri yllardan beri bilinmektedir.Metal atomlar birer birer ayrlarak sv ile evrelenmi blgenin tamam zlebilir.Endstriyel uygulamalarda yzeyin sadece bir ksm dalanr.Dier ksmlar balmumu,boya ve polimer film gibi maddelerle korunur.Daldrma veya pskrtme yoluyla tm yzeylerde kaln bir film oluturulur, dalanarak elde edilecek olan model bu yzey zerinde bir ablon boyunca bakla kesilir.

29

Elektro-Kimyasal leme: Elektro kimyasal ileme prensip olarak elektrolitik metal kaplama ileminin tam tersidir.Elektrokimyasal ilemede i para yzeyinden atomlar koparlr ve takiben elektrolit tarafndan tanarak uzaklatrlrlar.Elektrokimyasal bir metal erozyonu sz konusudur.paras iletken olmaldr ve anodu tekil eder. Son ekli verilmi elektrod negatif ykl takm tutucuya tesbit edilir ve i paras pozitif ykl tablaya balanr.G kayna olarak dk voltaj ve yksek amper deerlerinde DC akm kullanlr.Elektrod ve i parasnn tesbit edilip yklenmesinden sonra pompalar vastasyla elektrolitin elektrod ile i paras arasnda sirklasyonu salanr. Elektroerozyonla leme: Bu yntemde ileyici takm olarak kullanlan elektrod ile iletken i paras arasnda meydana gelen elektrikli arjn oluturduu ar scaklk ile yzeyden ok kk paralar koparlarak ekillendirme gerekletirilir. paras ve metal veya grafit katot ounlukla hidrokarbondan oluan dielektrik bir svya daldrlr.Elektrod eimi ilenecek malzemeye ve gerekletirilecek ileme gre yaplr.Genelde seilecek takm malzemesinin yksek ergitme noktal mkemmel bir elektrik iletkenli ve yksek anma direncine sahip olmas istenir.

Elektrokimyasal Talama: Elektrolitik talama olarak da adlandrlan bu yntem klasik talama ile elektrokimyasal ilemin birlemesinden meydana gelir. Elektrolitik talama dk voltajl doru akmn kemirici takm ve i parasna uygulanmasyla oluturulan elektrokimyasal erozyonla meydana getirilir.Elektrokimyasal reaksiyonun sonunda elektrolitin iyonlamas ve bu iyonlarn metal yzeyinde oluturduklar metal oksit filminin koparlp elektrolit tarafndan uzaklatrlmasyla yzeyler talanm olur.
Yksek Enerjili Inla leme: Bu yntemle kontroll bir ekilde ergitme ve ksmi buharlatrma ile malzemeler zerinde kesme ve delme ilemleri gerekletirilebilir.Bu proses elektron n ve plazma ark gibi kaynak proseslerinin bir alt daldr.Yksek enerjili nla kesme operasyonu metalik malzemelerin yan sra zellikle seramik ve plastikler gibi ilenmesi g olan malzemelerin ekillendirilmesinde de ok kullanldr. PLASTK MALZEMELERN TALALI LEM Plastik malzemeler molekler yapya sahip olmalarna ramen belirli toleranslar dahilinde talal imalat yntemleriyle ilenebilirler. Metallere kyasla plastik malzemelerin elastisite modlleri dktr ve kesme kuvvetleri etkisi altnda kolaylkla esneyebilirler.Bu nedenle bu grup malzemelerin tezgaha ok iyi bir ekilde balanmas ve desteklenmesi gerekmektedir. Genelde plastikler dk sl iletkenlie sahiptirler.Bu yzden kesme zonunda younlaan s btn i paras boyunca datlamaz ve ilenen yzeyde ar snma meydana gelir.Termoplastik bir rezinde cam fazna gei scaklna yaklalarak yzeylerde ar deformasyon ve bozulma meydana gelebilecei gibi termoset rezinlerde atlama ve sl okun neden olabilecei krlmalar vuku bulabilir. Byk tala alarnda kesme zonu ksaltt ve kesme zonu ksaltld ve kesme enerjisi azaltld iin kesici takmlar byk tala asna sahip olacak ekilde imal edilirler. Plastiklerin ilave malzemelerle takviye edilmesi halinde talal ilemleri atc derecede gleir.Cam fiberler olduka serttirler ve sadece karbr ve elmas takmlarla ilenebilirler. Genelde kalplama ve forming metodlar ile kabul edilebilir yzey bitirme ve boyutsal tolaranslar elde edilebilir ve dizayn aamasnda talal ilemden kanma amalanr.

30

Seramiklerin Talal lemi: Seramiklerin byk bir ksm serttir ve andrc karakterdedir.Bu nedenle seramiklerin snrl seviyelerdeki talal ilemleri yine daha sert olan dier bir seramik takmla salanmaktadr.Elmas, talama dislerinin yzeylerinin hazrlanmasnda kullanlr.Hemen hemen btn talama yntemleri seramiklerin ilenmesinde kullanlabilir.Kimyasal etkiye urayan seramikler kimyasal yntemlerle ilenebilirler. Seramik ve silisyum kristallerinin ilenmesi iin yksek enerji n uygundur ve zellikle laser n ile delik ama ilemleri gerekletirilebilir.

31

TOZ METALURJS

32

Blm 1. GR
Toz metalrjisi ok kk partiklleri birbirine balayarak para haline getirme ilemidir. Daha geni bir ifade ile toz metalrjisi, toz eklindeki malzemelerin preslenmesini takiben yksek scaklkta sinterlenmesi ile para imalatn kapsamaktadr. nce partikl eklindeki saf metaller, alamlar, karbon, seramik ve plastik malzemeler birbirleriyle kartrlarak basn altnda ekillendirilirler. Daha sonra bu paralar ana bileenin ergime scaklnn altnda bir scaklkta sinterlenerek partikllerinin temas yzeyleri arasnda kuvvetli bir ba oluturulur ve bylece istenilen zellikler elde edilir. Toz metalrjisi kk, karmak ve boyutsal hassasiyeti yksek paralarn seri imalatna son derece uygundur. Malzeme kayb ok azdr, belirli derece porozite (gzenek) ve geirgenlik elde edilir. Bu yzden kullanm alanlar ok genitir. Metal tozlarnn boyutlar mikron mertebesindedir. Presleme ilemi oda scaklnda ve bazen de yksek scaklklarda yaplr. Toz metalrjisi ile retilen paralarn byk bir ksmnda elde edilen boyutsal hassasiyet ve yzey kalitesi talal ilem gibi ekstra operasyonlara olan gereksinimi ortadan kaldrmaktadr. Blm 2. METALSEL TOZLAR Hemen hemen btn malzemeler toz haline getirilebilir, fakat toz metalrjisinde kullanlan malzeme madenler, alamlar, madensel metalloid tozlarn karmlardr. Bu tozlarn hazrlanmasnda sanayide bir ok usuller vardr. Bu usuller malzeme zelliklerine baldr ve mekanik ve fiziko-kimyasal olarak iki ksma ayrlr. Bu tozlar arasnda tane bykl, tane ekli ve granlometrik intizam bakmndan nemli farklar vardr. 2.1 TOZLARIN HAZIRLANMASI 2.1.1 Mekanik Usuller: a-)Kaba ve ince tme:Metalsel tozlar elde etmek iin kullanlan bu ok basit usul, metali tornalama, planyalama, frezeleme ve eeleme gibi ilemelerde mekanik olarak kk zerreler haline getirilmesinden ibarettir. Fakat bu ekilde elde edilen demir ve magnezyum tozlarnn toz metalrjisinde nemli bir tatbikat yoktur. Hammadde kafi derecede krlgan ise, kaba bir tmeden sonra ince bir tme yaplr. imento endstrisindeki gibi sert maddelerin tlmesinde kullanlan tesisat, toz metalrjisinde malzeme miktar az olduundan fazla kullanlmaz. Malzemenin cinsine gre sert porselenden bilyeli tcler veya sert alamla kapl elik tcler kullanlr. Ancak az sayda metaller (manganez, krom, antimon, bizmut gibi) bilyeli tclerde tlebilirler. Bu mahzur yntemlerle giderilebilir. Mesela mmkn olduu kadar yksek safiyette bir demir cevherinden, direkt redkleme ile elde edilecek gzenekli demir, bilyeli tclerde istenildii kadar ince bir toz haline getirilebilir. Redkleme esnasn da elimine edilmeyen ve toza karan gayri safiyetlerin mevcudiyetlerini unutmamak gerekir. Dier taraftan, elektroliz yolu ile, krlgan ve kk taneli elektrolitik demir de elde edilebilir. Bu da bilyeli bir tcde istenen incelikte bir toz haline getirilebilir. Bylece elde edilen demir tozu zellikle yksek frekans bobinlerinin nvelerinde kullanlr. Demir-Nikel alamlarnn magnetik zelliklerinin iyilii ve nve imalinde yumuak demir imalinde kullanabilecekleri anlalnca, bu alamlar toz metalrjisi yolu ile hazrlamak icabetti. Kolaylkla haddelenebilmeleri ve scakta dvlebilmeleri iin demir nikel alamlar manganez ve magnezyum vastasyla deokside ve deslfre etmek dnld. Manganez ve magnezyum ilavesi
33

ihmal edilse bile malzeme belirli bir minimum scakln altnda yaplrsa malzeme paracklar (krntlar) haline gelir.Kk taneler elde etmek iin blok yksek scakla kadar stlr ve mteaddid haddeleme tabi tutulur. Son haddeleme scakln yukarda sz edilen minimum scakln biraz stnde olacak ekilde semelidir. Bylece son haddeleme ile metal toz haline gelir. Snek metallerinin bilyeli tclerde tlmeleri imkan bulunamamtr, zira tme esnasnda iri taneler sadece yuvarlaklamakta, kk taneler ise tc cidarlarna ve bilyelere yapmaktadr. Tok bileenli metallerin pervaneli tclerde arzu edilen granlometrik terkipte bir toz haline getirilebilmeleri nemli bir ilerlemedir. Bu usule Hametag usul denir. Bu usul tok metallerin (demir, bakr, alminyum gibi) tozlarn hazrlanmasnda, kaba toz haline getirilmi krlgan alam ve metallerin ince olarak tlmelerinde kullanlr.

ekil 2.2 Pervaneli (Hametag) tcnn emas Pervaneli tc, iinde karlkl iki mil zerinde sert manganezli elikten veya sinterlenmi sert alamdan birer pervane bulunan bir kaptan ibarettir. Bu pervaneler ters ynde ok yksek ve eit hzlarda dnerler. Toz haline getirilecek malzeme bylece tlrken meydana gelen iki ters ve ok hzl gaz cereyan da toz haline gelmi partiklleri srkler. Toz partikllerinin oksitlenmesine mani olmak iin genellikle azot gibi redkleyici veya inert bir atmosfer altnda alabilir. Farkl granlometride toz elde edilmesi pervanelerin ekillerine, boyutlarna ve dn hzlarna baldr. Bu tozlarn mstesna sktrlabilme zellikleri vardr. Kullanlma sahalarna misal olarak: makine paralar ve gzenekli yatak imalinde kullanlan bakr tozlar gsterilebilir. Yukarda sz edilen toz hazrlama usullerinin basit ve ucuz olmalar bir avantajdr, ancak elde edilen tozlarda, tlen maddeden ileri gelen gayri safiyetlerin bulunmasda dezavantajdr. b-)Granlasyon ve plverizasyon:Ergimi bir metalin granlasyonu metalsel tozlarn hazrlanmasnda kolay tatbik edilen ve ok ucuz bir usuldr. Granlasyon, suda granlasyon veya ergimi metalin katlamas esnasnda kartrlarak elde edilen granlasyon diye ikiye ayrlr. Su iine ergimi metalin dklmesiyle elde edilen granlasyon eskiden beri bilinmektedir. Mesela ergimi kurun su ile dolu bir kaba bir elekten geirilerek dklr. Kurun damlalar daha havada derken nemli bir soumaya urarlar. Kuruna arsenik ilave ederek damlalarn uzamas nlenir.

34

Birok metaller katlarken kartrldklarnda toz haline gelirler. Bu usul, kaba alminyum tozlarnn elde edilmesinde kullanlr. Ergimi alminyum soumas esnasnda mekanik olarak kartrlr. Kadmiyum, inko, kalay tozlar da bazen byle elde edilir. Bu usulle kurun kalay alam tozlarnn hazrlanmas teklif edilmitir. Tozun hazrlanmas denge diyagramnn likids ve solids erileri arasndaki scaklk aralnda olur. Plverizasyon usullerinden biri, sv dar bir pskrtcden fkrtmak ve fkran metal hzmesi zerine su buhar, basnl hava veya baka bir gaz cereyan yollamaktan ibarettir. Bylece sv metal toz haline getirilirken ayn zamanda da partikllerin abuk soumalar salanr. Tozun oksidasyonu azdr. Tanelerin boyut ve ekilleri su buharnn, basnl hava veya gazn hz ayarlanarak deitirilebilir. Bu usul bilhassa alminyum, bakr ve demir tozlarnn elde edilmesinde kullanlr. Dier bir usul de yledir:Suyla evrelenmi ince bir metal malzemesi, yksek hzla dnen ve kanatlar haiz bir disk vastasyla santrifj kuvvetten faydalanarak ince partikllere ayrlr(ekil 2.2).Bu usulle bileenleri karabilen btn alamlar toz haline getirilebilecei gibi ayn usul bileenleri sadece sv halde karabilen alamlara da tatbik edilebilir(Fe-Cu ve Cu-Pb alamlar).

ekil 2.2 Santrifj (D.P.G.) usul 2.1.2 Fiziko Kimyasal Usuller: a-)Gaz fazndan itibaren hazrlanmas:Genellikle kaynama scaklklar dk olan metal tozlarnn hazrlanmasnda kullanlan bu usul, nce metali buharlatrmak ve bu buhar younlatrmaktan ibarettir. inko tozu bu usulle hazrlanr. inko oksidinin karbon ve karbon monoksit vastasyla redklenmesiyle elde edilen inko bir karni iinde buharlatrlr. Elde edilen buhar youturulur. Karbon monoksit atmosferinin iinde az miktarda karbon dioksit ve oksijen bulunmaldr. Bylece youan inko partiklleri ince bir oksit tabakasyla kaplanr. Bu ise partikllerin aglomerasyonunu nler. inko partiklleri kresel olup d grnleri karbonil metallerinkine benzer. Karbonil usul, zellikle sanayide saf demir ve nikel tozlarnn hazrlanmasnda kullanlr. Yksek basn altnda demir ve nikel mineralleri karbon oksidi ile muamele edilir; bunlardan en nemlileri demir pentakarbonil [Fe(CO)5] ve nikel tetrakarbonil [Ni(CO)5] dir.

35

b-)Yksek scaklkta metalsel terkiplerin redklenmesi:Bu usulle hazrlanan volfram ve molibden tozlar, elektrik ampulleri ve vakumlu tplerin imalinde, kobalt tozu ise sert alamlarn elde edilmesinde kullanlr. Bu tozlar tercihen oksitlerin hidrojenle redklenmesiyle elde edilirler. Ayn usul ile byk miktarlarda demir, nikel ve bakr tozlar hazrlanabilir. Redkleme scakl metalin veya metalsel terkibin ergime scaklnn altnda olmaldr. Oksit partikllerinin boyutlarnn, hidrojenin saflnn ve rutubet derecesinin, redkleme mddet ve scaklnn uygun olarak seilmesiyle toz tanelerinin ekli, byklk ve daln belirli snrlar iinde deitirmek mmkndr. Genel olarak en ince tozlar alak scaklkta redkleme ile elde edilir. Toz tanelerinin irilii redkleme scakl ve mddetiyle ve redkleyici gazn iindeki su miktaryla artar. Redkleyici olarak hidrojen, karbon monoksit, amonyak, metal buharlar (alkali metal buharlar gibi) kullanlabilir. Endstride bu ilem devaml alan frnlarda yaplr. Kullanlan oksit, nikel veya demirden mamul yass sepetler iinde frna sokulurken aksi ynde de hidrojen sevk edilir. c-)Ergimi veya erimi tozlarn redklenmesi: Metalin tuzlu bir solsyonunun, redksyonla kimyasal olarak keltilmesi, metalsel tozlarn hazrlanmasnda kullanlan en eski usullerden biridir. Platin, altn ve gm tozlar bu usulle elde edilir. Dier bir misal de, ok ince kalay tozlarnn inko talalar ile, kalay klorrl bir klordrik solsyonda keltilmesidir. keltme gereci olarak alminyum da kullanlabilir. Redkleme veya alminyum tozunun oksit tabakalarn elimine etmek ve bylece reaksiyonu mmkn klmak iin bir aktivasyon vastas kullanlmaldr(sulandrlm bir kloridrik asit, sodyum klorr veya cva klorr solsyonu gibi). kelen metalin snger gibi bir grn olup tme ile kolayca toz haline getirilebilir. Tantal, niobyum, titan ve dier nadir metallerin (uranyum, toryum, berilyum, zirkonyum) tozlarn hazrlamak iin metalin klorr, florr gibi alkali veya alkali toprak bir metalle ergimi bir tuzunu bir bomba iinde dekompoze edebiliriz. Elde edilen reaksiyon rn suda ykanp saf metalsel bir toz elde edilir. d-)Metalsel tozlarn elektrolitik olarak hazrlanmas:Ergimi veya erimi bir tuzun elektrolizi ile metalsel tozlarn hazrlanmas teknikte nemli bir yer igal eder. Sulu solsyonlarn elektrolizi, demir, bakr, kurun ve kalay tozlarnn hazrlanmas iin bilhassa uygundur. Direkt olarak metalsel tozun elde edilmesi iin akm iddetinin byk, elektrolit solsyonunun hzl banyo scaklnn yksek olmas gerekir. Uygun tuz karmnn elektrolizi balca vanadyum, niobyum, tantal, titan, zirkonyum, toryum ve uranyum tozlarnn hazrlanmasnda kullanlr. e-)Dier fiziko kimyasal usuller:Oksitlerin veya dier metalsel tertiplerin yksek scaklkta dekompozisyonu ile de metalsel tozlar hazrlanabilir. Metalsel bir hidrr (kalsiyum hidrr gibi) metalsel bir oksit (titan veya zirkonyum oksit ) zerine tesir ettirerek ve meydana gelen hidrr ayrtrarak kullanlan oksidi meydana getiren metalin tozunu elde etmek mmkndr. f-)Sert mamullerin tozlarnn hazrlanmas:Sert alamlarn imalinde kullanlan volfram, molibden, titan ve tantal karbrlerin sert tozlar, tozlarn ise (kurum) mvacehedesinde 1300 ile 1900 arasnda stlmalaryla elde edilir. Karbrler genellikle levhalar halinde kelirler. Bu levhalar bilyeli veya pervaneli tclerde ince toz haline getirilir. Ergime dereceleri yksek nitrrler metal tozunun veya karbon ve metalsel oksit karmnn azot veya amonyak cereyan iinde yksek scaklkta (1100 ile 1300 derece) stlmasyla elde edilir. Toz haline saf borr, saf metal tozunun bor ile vakumda 1800 ila 2200 derece arasnda stlmasyla elde edilir. Metalsel silisyrler de metal tozunun silisyum veya silisyrler zerinde etkimesiyle elde edilirler.
36

ALAIM ELEMENTLERNN ELK - BAKIR VE ALMNYUMDA ETKLER

37

ALAIM ELEMENTLERNN ELKLERE ETKLER Maksimum %2,06 karbon ieren demir karbon alamlar elik olarak adlandrlr. elikler halen gnmzde en yaygn kullanlan malzeme grubunu oluturmaktadr. elikler yaln karbonlu olabilecei gibi, eitli zelliklerin gelitirilebilmesi iin baz alam elementleri ierebilirler. elik bnyesinde bulunan elementler; istenerek katlan alam elementleri ve bunlarn yannda uzaklatrlmak istenen, zelliklere kt ynde etkili elementlerdir. eliklerin alam elementleri ve etkileri unlardr: Karbon (C): eliklerin temel alam elementi olan karbon, eliklerin retim ilemleri srasnda yapdaki yerini alr. Karbon miktar, eliklerin mekanik zelliklerini en ok etkileyen faktrdr. Karbon, eliin akma ve ekme mukavemetini artrr, yzde uzamay, ekillenebilirlii ve kaynak kabiliyetini azaltr. lenebilirliin n planda olduu eliklerde karbon miktar dk tutulmal, dayanm deerlerinin yksek olmas gerektii durumlarda ise eliin karbon ierii yksek olmaldr. Dk karbonlu yumuak eliklerin ekillendirilmesi srasnda meydana gelebilecek en nemli problem mavi gevrekliktir. Bu olay karbon (ve/veya azot) atomlarnn kk apl olmas nedeniyle kolay yaynmalarndan kaynaklanr ve ileme srasnda krlganlk yaratr. Mavi Gevreklik: Yumuak elikler 270-350 0C arasnda ekillendirilirlerse kk apl atomlar hzl bir ekilde yaynr. Yaynan atomlar dislokasyonlar kilitleyerek malzemenin akma snr noktasn ykseltir. Dolaysyla malzeme daha gevrek davranr. Sz edilen scaklklar arasnda eliin ald renk mavi olduu iin bu olaya mavi gevreklik denir. Mangan (Mn): Mangan da karbon gibi retim ilemlerinde elik yapsnda yer alan bir elementtir ve eliin dayanmn arttran etki gsterir. Bunun yannda sertleebilme ve kaynak kabiliyetini de artrr, stenit kararlatrc bir elementtir. Mangann en nemli zellii kkrtle MnS bileii yapmas ve demir kkrt FeS bileii oluumunu engellemesidir. FeS scak krlganla neden olur. Silisyum (Si): Silisyum oksijen giderici olarak kullanld iin elik iinde yer alr. eliin akma, ekme dayanmn ve elastikiyetini artrr. elik yapsndaki silisyum miktar azaldka tufal yapma oran artar. Silisyum ucuz bir alam elementidir, yaygn olarak yksek elastikiyet gerektiren yay eliklerinde kullanlr. Ayrca elektriksel akm zaiyatn nleyen bir elementtir. Silisyum miktar fazla olan filmainler ok kk aplara indirilmeleri zordur. nk silisyum, malzeme tel haline getirilirken teli sertletirir ve kopmalara neden olur. Filmainlerde bu yzden dk silisyum tercih edeler. Fosfor (P): Fosfor eliin akma ve ekme dayanmn arttrr, yzde uzamay ve eme zelliklerini ok fazla ktletirir, souk krlganlk yaratr, talal ekillendirme kabiliyetini arttrr. Fosfor elik iinde retim ilemlerinden kalan bir elementtir ve istenmeyen zellikleri nedeniyle mmkn mertebe yapdan uzaklatrlr. Kaliteli slah eliklerinde maksimum fosfor miktar %0.045, asal slah eliklerinde ise %0,035 dir.
38

Kkrt (S): Akma ve ekme mukavemetine etkisi yok denecek kadar azdr. Fakat malzemenin yzde uzamasna ve tokluuna etkisi ok fazladr. Kkrt malzemenin tokluunu ve snekliini nemli lde azaltr. Ayrca kaynaklanabilirlii kt ynde etkiler. Kkrt demirle birleerek FeS fazn oluturur. Bu faz dk ergime scaklna sahip olduu iin haddeleme scaklnda ergiyerek scak krlganla sebep olur. Bu olumsuz etki kkrdn manganla birlemesi salanarak nlenir. Kkrt elik iinde eliin retiminden kalan bir elementtir ve yukarda belirtilen istenmeyen zellikleri nedeniyle yapdan mmkn mertebe uzaklatrlr. Sadece talal ekillendirilmeye uygun otamat eliklerinde kkrt miktar yksek tutulur. Kaliteli slah eliklerinde maksimum kkrt miktar %0.045, asal slah eliklerinde ise %0,035 dir. Krom (Cr): Krom paslanmaz eliklerin temel alam elementidir. Krom, korozyon ve oksidasyon direnci salar. Sertleebilme kabiliyetini artrr. Yksek karbonlu eliklerde anma direncini ykseltir. Krom karbon ile tane snrlarnda biriken Cr23C6 bileiini oluturur. Oluan bu bileik paslanmaz eliklerde tane snrlarndaki krom miktarn paslanmazlk snr olan %12 nin altna eker. Bu bileik yksek scaklklarda karbon yaynmnn hzlanmas ile kolayca meydana gelir ve kaynakl paslanmaz eliklerde, kaynak dikii yaknlarnda kaynak bozulmalarna neden olur. Nikel (Ni): Nikelin darbe tokluunu ve tavl eliklerde dayanm artrr. Nikel stenitik paslanmaz eliklerin kromdan sonra ikinci en nemli alam elementidir. stenitik paslanmaz eliklerde ki nikel miktar %7-20 arasndadr. Nikel stenit kararlatrc bir elementtir ve stenitik paslanmaz eliklerin, adndan da anlalaca gibi oda scaklnda bile kafes yaps KYM dir. KYM kafes yaps stenitik paslanmaz eliklere yksek ekillendirilebilme zellii kazandrr. Molibden (Mo): Tane bymesini nler, sertleebilme kabiliyetini artrr. Menevi gevrekliini giderir. Menevi scaklndan yava soumalarda baz alamlarn tane snrlarnda karbr kelmesi meydana gelir, bu da krlganla neden olur. Molibden bu olumsuz etkiyi ortadan kaldrr. Ayrca molibden eliklerin srnme dayancna ve anma direncini ykseltir. Alaml takm eliklerinde nemli bir alam elementidir. Paslanmaz eliklerde zellikle oyuklanma korozyonunu engelledii iin korozyon direncini nemli lde artrr. Baz mikro alaml eliklerde nitrr veya karbonitrr oluturan alam elementi olarak molibden kullanlr. Kobalt (Co): Alaml takm eliklerinde kullanlan bir alam elementidir. Takm eliklerinin scakta sertliini muhafaza etmesi iin kullanlr. Tungsten (W): Anma direncini artran, scakta sertliin muhafazasn salayan bir alam elementidir. zellikle hz eliklerinde olmak zere alaml takm eliklerinde yaygn olarak kullanlan bir alam elementidir.

39

Vanadyum (V): Tane kltme etkisi yaparak eliklerin akma ve ekme dayanmlarn olduka artrr. Ayrca sertleebilme kabiliyetini artrr, menevileme ve ikinci sertlemede olumlu etkileri vardr. Alaml takm eliklerinde kullanm yeri olan bir alam elementidir. Vanadyum, tane kltc ve karbr yapc etkisi ile,mikro alaml eliklerde niyobyum ve titanyum ile birlikte kullanlan bir mikro alam elementidir. Mikro alaml eliklerde alam elementleri toplam %0,25 i gemez. Bu elementler tek, ikili ve l kompozisyonlar halinde mikro yap ierisinde oluturduklar karbonitrr keltileri ile tane boyutunu inceltmelerinin yan sra kelti sertlemesi mekanizmasyla dayanm artrrlar. Titanyum (Ti): Vanadyum gibi tane kltc etkisi vardr. Ancak bu etkisi vanadyumun etkisinden daha yksektir. Mikro alaml eliklerde mikro alam elementi olarak kullanlr. Ayrca paslanmaz eliklerde krom karbrn olumsuz etkisini giderebilmek iin karbr oluturucu alam elementi olarak kullanlr. Niyobyum (Nb): Mikro alaml eliklerde tane kltme etkisi en yksek olan mikro alam elementidir. Paslanmaz eliklerde titanyumun yapt etkiye yapar ve titanyumla birlikte veya tek bana kullanlr. Alminyum (Al): Oksijen gidermek iin kullanlr. Akma dayanmn ve darbe tokluunu arttrc etki gsterir. Yksek alminyum miktar srekli dkmlerde nozul tkanmalarna sebep olur. Ayrca alminyumun tane kltc etkisi vardr, nitrasyon eliklerinin temel alam elementidir. Baz mikro alaml eliklerde de nitrr ve karbonitrr oluturan mikro alam elementi olarak da kullanlr. Kalay (Sn): Akma ve ekme dayanmlarn pek etkilemez, fakat scak haddelemelerde sorunlar yaratr. Kalay dk ergime scaklna sahip bileikler yaparak haddeleme srasnda kopmalara neden olur. Bakr (Cu): Akma ve ekme dayanmn arttrr, yzde uzamay ve ekillenebilirlii azaltr. Souk ekilebilirlii kt ynde etkiler. Bu yzden filminlerde ki bakr orann olabildiince dk olmas istenir. Korozyon dinencini ykselten etki gsterir. Kurun (Pb): Haddelenebilirlii azaltr. Haddeleme esnasnda kopmalara neden olur, yzey kalitesini olumsuz ynde etkiler. Srekli dkmlerde sorunlara sebebiyet verir. Kurun eliklerin talal ekillendirme kabiliyetine artrr, bu yzden otomat eliklerinde alam elementi olarak kullanlr.

40

Azot (N): stenmeyen bir elementtir. Azot krlganlna neden olur, eme zelliklerini ok ktletirir. Hidrojen (H): Hidrojen gevrekliine neden olur. Azottan daha tehlikelidir. Malzemenin elastikiyetini azaltr. ALAIM ELEMENTLERNN ALMNYUM ALAIMLARINA ETKLER Alminyum alamlar retim metodlar esas alnarak ilem ve dkm olmak zere iki ana alt gruba ayrlabilir. Bu da, imal usullerinin farkl ihtiyalar olduunu gsterir Plastik deformasyonla ekillendirilen ilem alamlar, dkm alamlardan olduka farkl mikro yap ve kompozisyona sahiptir. Her ana grup iindeki alamlar, sl ilem yaplabilir ve yaplamaz alamlar olmak zere, iki alt gruba ayrlabilir. Isl ilem yaplabilir alamlarda, yalandrma ile dayanm art salanabilirken, sl ilem yaplamayan alamlar ise kat eriyik, pekleme, dalm mukavemetlenmesi ile mukavemetlendirilir. lem Alminyum Alamlar: 1xxx Ticari saflkta Al (>%99Al) Yalandrlamaz 2xxx Al-Cu alamlar Yalandrlabilir 3xxx Al-Mn alamlar Yalandrlamaz 4xxx Al- Si alamlar Eer magnezyum varsa yalandrlabilir 5xxx Al-Mg alamlar Yalandrlamaz 6xxx Al-Mg-Si alamlar Yalandrlabilir 7xxx Al-Mg-Zn alamlar Yalandrlabilir Dkm Alminyum Alamlar: 1xxx Ticari saflkta Al Yalandrlamaz 2xxx Al-Cu alamlar Yalandrlabilir 3xxx Al-Si-Cu veya Al-Mg-Si alamlar Biraz yalandrlabilir 4xxx Al-Si alamlar Yalandrlamaz 5xxx Al-Mg alamlar Yalandrlamaz 7xxx Al-Mg-Zn alamlar Yalandrlabilir 8xxx Al-Sn alamlar Yalandrlabilir Isl lem Uygulanamayan lem Alminyum Alamlar: 1xxx Serisi Alamlar: Bu alamlar minimum %99,0 alminyum, emprite olarak da silisyum ve demir ierirler. Dayanm art iin %0.12 bakr ilavesi yaplabilir. Bu alamlar yksek oranda haddelenerek levha veya folyo haline getirilerek kullanlrlar. 1100 alamnn tavlanm durumda ekme mukavemeti 90 MPa dr. 3xxx Serisi Alamlar: Bu serinin en nemli alam 3003 tr . Bu alam 1100 alamna %1,25 mangan ilavesi ile oluturulur. 3003 alamnn tavlanm durumda ekme dayanm 110 MPa dr. Bu da demek oluyor ki mangan ilavesi dayanm art salar. Bu serinin alamlar iyi ilenebilirliin gerektii yerlerde kullanlabilen genel amal alamlardr.

41

5xxx Serisi Alamlar: Bu serinin ana alam elementi olan magnezyum kat eriyik mukavemetlenmesi salar ve miktar %5 e kadar kabilir. Bu serinin endstride kullanlan en nemli alam 5052 dir. Bu alam %2.5 Mg, %0,2 Cr ierir ve tavlanm durumdaki ekme dayanm 193 MPa dr. Isl lem Uygulanabilen lem Alminyum Alamlar: 2xxx Serisi Alamlar: Bu seri alamlarnn bir ouna bakrn yannda magnezyum ve dk miktarlarda dier elementler eklenir. 2xxx serisi alamlar birim arlk dayanmnn yksek olmas gereken uak sanayi gibi alanlarda kullanlr. Bu alamlar kat eriyik mukavetlenmesi ve kelti sertlemesiyle dayanm kazanrlar. Endstriyel uygulama alan bulabilmi en nemli alam 2024 alamdr. 2024-T6 alam %4,5 bakr, %1,5 magnezyum ve %0,6 mangan bulundurur ve ekme dayanm 442 MPa dr. 6xxx Serisi Alamlar: Mg2Si intermetalik bileikleri, kelti sertletirilmesi ile dayanm art salar. En yaygn kullanlan alam 6061 alamdr ve bu alam %1,0 magnezyum, %0,6 silisyum, %0,3 bakr ierir. 6061-T6 alamnn ekme mukavemeti 290 MPa dr. Bu seri, otomotiv sektrnde genel amal yap eleman olarak kullanlr. 7xxx Serisi Alamlar: Temel keltiler MgZn2 intermetalik bileiinden oluur. inkonun ve magnezyumun alminyum iersinde yksek znebilirlii yksek younluklu keltilerin olumasn, bu da dayanmn olduka ykselmesini salar. Bu serinin en nemli alam 7075 tir ve bu alam %5,6 inko, %2,5 magnezyum, &1,6 bakr ve %0,25 krom ihtiva eder. 7075-T6 alamnn ekme dayanm 504 MPa dr. Bu seri yksek dayanmn gerekli olduu yerlerde kendisine uygulama alan bulur. Dkm Alminyum Alamlarnn Kompozisyonlar: Dkm alminyum alamlarnn akclk ve besleyicilik gibi dklebilirlik zellikleri, dayanm, sneklik ve korozyon direnleri gibi gelitirilmi alamlardr. Dkm alamlarnn kimyasal kompozisyonu dvme alamlarnn kimyasal kompozisyonundan farkldr. Dkm alminyum alamlarndan pek ou tektik reaksiyona neden olan dk ergime noktalar, iyi akclk, ve dklebilirlik salayan yeterince silisyum ierir (%5-12 Si). Akkanlk, sv metalin bir kalba doru, erken katlama olmadan akam yeteneidir. Dklebilirlik ise alamdan iyi bir dkmn yaplabilmesine iaret eder. Alminyum silisyum alamlarnn zellikleri, alminyum matrisin kat eriyik mukavemetlenmesi, faznn dalm mukavemetlenmesi, ilk tane boyutu, ekli ve ayn zamanda tektik oluumu tayin eden katlamayla kontrol edilir. Kokil veya pres dkmde ki hzl souma, tane boyutunu ve tektik mikro oluumu incelterek genellikle dayanm ykseltir. Belirli alamlarda mikro yapy ve bu nedenle de dalm mukavemetlenmesi dzeyini iyiletirmek amacyla bor ve titanyum ilaveleri ile tane inceltme, tektik yapy deitirmek iin sodyum veya stronsiyum kullanarak modifikasyon veya birincil silisyumu incelterek mukavemetlenme salamak iin fosfor ilavesi yaplr. Dkm alminyum alamlarnda % 0;3-1,0 magnezyum ilavesi kelti sertlemesine bal dayanm art salar. Bakr, baz dkm alminyum alamlarnda % 1- 4 oranlarda bulunur. zellikle yksek scaklklarda dayanm art salar.

42

ALAIM ELEMENTLERNN BAKIR ALAIMLARINA ETKLER Ar bakr yumuaktr, kolay ilenebilir, s ve elektrik iletkenlii lehim ve kaynak kabiliyeti yksektir. Souk ilenebilir ve kaplanabilir. Yumuak olduu iin tala kaldrrken svama yapar, dkm kabiliyeti iyi deildir. Ar bakrn mukavemeti dktr. Arsenikli Bakr: %0,5 arsenik 400 0C da ekme dayanmn ykseltmek iin bakra eklenir. Gml Bakr: %0,03 gm ilavesi lehim ileminde yumuamay nler, yeniden kristalleme scakln ykseltir. Kurun, Tellryum, Selenyum eren Bakr: Bakrn talal imalata uygun hale gelmesini salar. Vida, mil ve vidal makara paralarnn imalatnda kullanlr. Berilyumlu Bakr: Berilyum ilavesi bakrn sl ilem ile mukavemet kazanmasn salar. Bakr inko Alamlar (Pirinler) Bileiminde %37 den az inko bulunan pirinler yalnz fazndan olumutur. Bunlarapirinci denir. pirincinin en zellii souk ekillendirilebilme kabiliyetinin iyi olmasdr. pirinci yapsnda kurun bulunmad srece scak ekillendirilebilirler. %37-47 arasnda inko ieren pirinler fazndan oluur. Bu pirinlerin plastik ekil alabilme kabiliyetleri dk, dkm ve talal ilenebilme kabiliyetleri yksektir. %47 ten fazla inko ieren pirinler ise fazndan oluur. Bu pirinlerin de dkm ve talal ilenebilme kabiliyeti yksektir. faz 456-468 0C arasnda 1 fazna dnr ve 1 faz fazndan daha sert ve gevrektir. pirinci oda scaklnda zorlukla ve ancak kk oranlarda souk ekillendirilebilir. Yksek scaklklarda ise (~500 0C n zerindeki scaklklarda) kolayca ekil verilebilir. pirinlerinde bakr oran az olduu iin dk korozyon mukavemetine sahiptirler. Bu pirinler kurun ve kalay gibi elementlerin taneler aras saldrsna aktr. Bakr inko faz diyagramnda artan inko miktar ile fazndan sonra ortaya kan fazlarn hi biri plastik ekil vermeye uygun yaplar deillerdir. Kalay Bronzlar (Geleneksel Bronzlar) Kalay bronzlarnn en nemli zellii yksek mukavemet ve korozyon direncine sahip olmalardr. Yaklak %8 e kadar kalay ieren bronzlar yapsndadrlar ve plastik ekil deitirebilirler, souk ilenebilirler. %8-20 arasnda kalay ieren bronzlar dkm ile ekillendirilmeye uygun malzemelerdir. Bronz iindeki kalay miktar arttka dayanm da artar ve %20 kalay miktarna ulaldnda dayanm deeri maksimuma ular. Kalay miktarnn %20 yi amas durumda ise yap ierisinde oluan intermetalik fazlara bal olarak dayanm deerleri der.

43

Alminyum Bronzlar Bu bronzlar %3-13 arasnda alminyum ierirler. Yaklak %9 alminyuma kadar plastik ekillendirilmeye uygundurlar. Alminyum bronzlar yksek mukavemete, korozyon ve anma direncine sahiptir. Korozyon direncinin yksek olmas yzeylerinde meydana gelen Al2O3 tabakasna baldr. Alminyum bronzlar yksek mukavemetli paralarn, dililerin, borularn yapmnda ve deniz uygulamalarnda kullanlabilir. inko ve nikel ieren alminyum bronzlar hafzal metal olarak bilinir. Berilyum Bronzlar %1-3 arasnda berilyum ieren bronzlar bakr alamlar iinde en yksek mukavemete sahip ve en pahal alamlardr. kelme sertlemesi ile dayanm kazanrlar. ekme dayanm deeri 1380 MPa ve sertlik deeri 40 HRC ye kadar ykselebilir. Kvlcm karmayan bir alamdr, maden ocaklarnda ki kazclarda kullanlrlar. Silisyum Bronzlar Yksek mukavemet ve ye korozyon direncine sahiptirler. Her trl kaynaa uygundurlar. Is deitirici tpler, basnl tpler, boru, tank, perin ve cvata yapmnda kullanlrlar. Bakr Nikel Alamlar (Kupronikeller) Kupronikeller %3-30 aras nikel ieren bakr alamlardr. Her zaman yapsndadrlar, plastik ekil verilmeleri kolaydr. %66 bakr, %30 nikel, %2 mangan, % 2 demir ieren kupronikeller korozyon ve erozyona dayankldr, deniz suyu arpan yerlerde kullanlr. %10-18 nikel, %10-30 inko bulunduran kupronikeller ise kolay ekil alan gme benzeyen bir yap olutururlar. Bu malzemeye nikel gm veya alman gm denir.

44

BAKIR VE BAKIR ALAIMLARI

45

BAKIR VE ALAIMLARI Bakr ve bronz insanlarn ilk kullandklar metal malzemelerdir. Bakrdan daha yksek dayanml olan bronzun M.. 2500 yllarnda retilmesiyle, gnlk kullanm aralarnda metal malzemelerin stn tokluk zelliklerinden tam anlamyla yararlanlmaya balanmtr. Dolaysyla Bronz a insanlar iin nemli bir aamay temsil eder. Tarihin ilk zamanlarndan orta aa kadar, insanlar tarafndan en fazla kullanlan metal olan bakr, demirin silah yapmnda kullanlmas ile yerini ona brakmtr. 19. yzyln sonuna doru elektrotekniin gelimesi, elektrii ok iyi ileten saf bakra duyulan gereksinmeyi giderek arttrmtr. te yandan bu tr bakr daha ok elektrolitik artma, yani elektrik enerjisi yardmyla elde edildiinden, elektroteknik ve bakr retimi birbirlerini karlkl destekleyerek gelimilerdir. Bakr veya bakr alamlar aada sralanan zelliklere sahiptir. Ve bu zelliklere bal olarak ihtiya duyulan yerlerde kullanlmaktadr. Elektrik ve s iletkenlii (saf bakr) Korozyon direnci (nikelli alamlar) Grn, mimari (bronz, pirin. Vs.) Toksik olmamas (gda, eker sanayi) Yatak olmaya elverililik (kayma srtnme zellii)(kalay, bronz vs.)

Daha birok kullanm yerine uygun avantajlar sralanabilir. Fakat bakr metalurjisinin pahal bir teknoloji olmas ve dnyadaki zengin bakr yataklarnn artk iyice azalmas, maliyet faktrlerinin etkinliini arttrmtr. Fiyat avantaj dengesi, bakr ve alamlarnn kullanmn snrlamaktadr. BAKIR NKO ALAIMLARI (PRNLER) Bakr inko ile her oranda alam yapabilmektedir. Fakat %45 in zerinde inko ieren alamlar pirin olarak adlandrlr. inko arttka krmzdan sarya doru renk deitirir. Diyagrama bakldnda bakr zengin saha iinde Cu Zn alamlarnda kat zeltisi vardr. kat zeltisi, elikteki kat zeltisine benzer olarak YMK dr. Kat zelti, bakr ve inko atomlarnn aplar birbirine yakn olduundan yer alan kat zeltisi olutururlar ve kafeste bakrn yerine inko geebilir. inko atom ap, bakra gre daha byk olduundan, atomlar aras mesafe artar ve kafes parametresinde ksmen byme gzlenir. Bylece meydana gelen gerilmeler, sertlii arttrr. Metalografik yaplarna gre ikiye ayrlrlar: pirinci: % 62 den fazla bakr ieren ve yalnz kat eriyik kristallerini ieren yumuak almdr. Bileiminde max % 37 Zn vardr. Bakr miktarna gre yer deitirir. Dkm veya plastik ekil verme sonucu oluan artk gerilmelerden doan mevsim krlganl, pirinlerinde ska grlr. Dier bir kt zellii inkosuzlamasdr. Bu olay kalay ilavesi ile giderilmeye allr. + pirinci: % 62 den az bakr ierir. Serttir. Dkm alamdr. C2de ilk oluan faz dr. Scaklk T deerinin altna dnce tane snrlarnda ve nn aan blgelerinde kelir. Oda scaklnda + vardr. Yalnz 454 0C de dnm vardr. % 38 48 aras inko ierirler. , dan daha sert ve gevrektir. Bu nedenle souk ekillendirilmesi zordur. Yksek scaklklarda faznn plastisitesi yksek olduundan plastik ekil verilebilir. Sar pirin veya
46

Muntz Metali olarak bilinir(ounlukla % 60 Cu - % 40 Zn). Kurun ilavesi ile ilenebilme kabiliyeti arttrlr. Bakr oran % 56 79 ise bunlar yksek mukavemetli pirinlerdir.bunlara aadaki elementler ilave edilir. Silisyum: Sertlii arttrr. Torna ilemini zorlatrc etkisi vardr. Kalay: Bakr ile fazn oluturur. Akma ve kopma mukavemetini, yzde uzamay ve darbe direncini deitirmeden arttrr. Denizel ortamlarda korozyon direncini arttrr. Kurun: znmez, ayr bir faz olarak bulunur. Max % 0.2 ile snrlandrlmtr. % 0.1 in altnda kalrsa uzamay arttrr. Nikel: Mukavemeti azaltr. Sneklii arttrr. Tane kltcdr. zellikle denizel ortamlarda korozyon direncini arttrr.

Element Cu Zn

Elektronegatiflik 1,9 1,65

Atom ap 1,57 1,53

ekil. 1:Cu Zn denge diyagram

BAKIR ALMNYUM ALAIMLARI Bu alamlar Alminyum Bronzu olarak bilinirler ve yaklak % 15 alminyuma kadar deiik bileimlerde olabilir.yukardaki diyagramdan da grld gibi, kat eriyiinin
47

znrlk snr, 1035 0C de % 7.4 Al ve 565 0C de % 9.4 Al dir. 1035 0C de % 9 Al () faznn hakim olduu noktann balangc, 565 0C ve % 11.8 Al ise tektoid dnm noktasdr. Alminyum bronzlar ikiye ayrlr: I.GRUP: % 4 9 Al ierir. kat eriyiinden oluur. Homojen yapya sahiptirler. Olduka snektirler. Mukavemetlerini arttrmak iin sl ilem uygulanmaz. Nikel, demir ve / veya Fe Mn ilave edilir. II. Gruba gre korozyon direnleri de fazladr. II.GRUP: % 9 14 Al ierir. ( + ) fazndadr. lk olarak oluur. Scakln dmesi ile tektik reaksiyon sonucu oluur. 565 0C de tektoid dnm ile sert, krlgan ve mikroyapda kk tanecikler halinde dalm kelir. Hzl souma ile bu olay kaldrlp sadece ve olumas salanr. Ama souma hz kontrol edilemez. Bu nedenle nikel ve demir ilave edilir ve tektoid scakl drlr. Bylece istenmeyen tanecikleri giderilir. Isl ilemle de faz giderilebilir. Alminyum bronzlarnn zellikleri yledir: * Alminyum bronzlar yksek ergime scaklna sahiptir(yaklak 1038 0 C) * Dar katlama aral vardr(likidus solidus aras yaklak 110C) * Scakln artmas ile ve + fazlarnn znrlk snrlar deiir. * 565 0C ve % 11.8 alminyumda meydana gelen tektoid dnm, sl ilemle sertletirilebilme karakteristiini vurgular. ALMNYUM BRONZLARINA ALAIM ELEMENTLERNN ETKS Kurun: Tornada mkemmel ilenebilme ve yatak olarak kayma zellii verir. Bu nedenle dili arklar, volanlarn ve benzer paralarn dkmnde kurun ilave edilir. Mikroyap iinde ayr fazda ve yumuaktr. (max % 9) Demir: Tane kltc olarak kullanlr ve bu da ekme mukavemetini arttrr. Genelde demir sert noktalara ve demir segregasyonuna neden olduu iin, belli oran gemesi istenmez. Nikel: % 5 e kadar kullanlr ve ekme mukavemetiyle sneklii arttrr. Dkm alamlarna az miktarda ilaveler mekanik zellikleri iyiletirir. Silisyum: Mkemmel akclk ve dklebilirlik zellii kazandryor. Dikkat edilmesi gereken nokta oksit filmi oluturmasdr. Alminyum bronzlar, kimya, kat, tekstil ve gemi sanayinde korozyona dayankl alam olarak kullanlr. Element Cu Al Elektronegatiflik 1,9 1,61 Atom ap 1,57 1,82

48

ekil. 2: Al Cu denge diyagram

49

BAKIR KALAY ALAIMLARI Denge diyagramndan da grld gibi kalayn znrlk snr 20 0C de az iken, scakln art ile hzla artarak tektoid yataynda % 15.8 kalay olur. % 1den

Bakr kalay alamlar bakrca zengin , , , fazlarndan oluur.dklm alam , kat eriyik matrisi iinde tipik beklenme ve dendrit ieren tanecikler eklinde oluan + tektoid yapsn gsterir. Bu faz sert ve mavi renktedir. tektoid yapya mikroskopta bytlerek bakldnda, ana faz iinde hcreleri eklnde grlr. Yksek scaklklarda bekletilen alamlarda kaly znrlln azaltan + kelmesi oluur. Kalay miktarnn artmas ile, kalayca zengin dendritler aras blgeelr oluur. Dk kalayl alamlarda ise dendrit ierisinde znm kalayn yksek scaklklarda uzun bekletmelerle dendritler aras blgelere difzyonu salanr. Bunlarn iyi yatak malzemesi olmamasnn nedeni yumuak ana yap iindeki keltileridir. Cu Sn bronzu en eski kalydr. BAKIR KALAY ALAIMLARINA DER ELEMENTLERN ETKLER Kurun: Yapda znmeyen yntlar (segergasyon) eklinde bulunur. Tornada iyi ilenebilme, yatk malzemesi ve basnca dayankllk zellii kazandrr. Demir: Max % 0.2 orannda bulunur. ekme mukavemetini ve sertlii arttrr. Fakat sneklii der. inko: Sertleme zellii verir.akkanl mkemmel derecede arttrr. Deoksidasyon zellii vardr. Fosfor: Deoksidasyon amacyla kullanlr. Alam daha sert ve krlgan yapar. Nikel: sertlii ve mukavemeti arttrr. Max % 6ya kadar kullanlr. Yksek scaklkta bir kat metal a oluturarak donma noktasn, porozite miktarn drr. Basn altnda kullanlan malzemelerde szmay azaltarak dayankll arttrr. Kurun segregasyonunu nler.

50

ekil. 3: Cu Sn denge diyagram BAKIR NKEL ALAIMLARI Kat ve sv halde her oranda birbirleri iinde srekli znerek srekli kat eriyik olutururlar. Yksek scaklklarda mukavemet zellikleri ve korozyon direnleri ok iyidir. Bu sebeple buhar kazanlar tesisatlarnda, kimyasal tesislerde, kondenser boru malzemelerinde ve korozyon direncinin yksek olmas istenen yerlerde kullanlr. Nikel miktar % 30 a kadar kabilir. % 0.5 1 demir ilavesi korozyon direncini azaltr. % 25 ten fazla nikel ieren alamlar para yapmnda kullanlr. Yksek nikelli alamlara Mn ilavesiyle elektrik diren malzemesi teller retilir. ok az Si deoksidasyon amacyla kullanlr. Bu alamlar zellikle 0 0C nin altnda yksek mukavemetlidir. Element Cu Sn Elektronegatiflik 1,9 1,96 Atom ap 1,57 1,72

51

BAKIR NKEL NKO ALAIMLARI (NKEL GM) Nikel gm Cu Ni Zn alamdr. Bakr ana elementtir. Ni arttka ergime scakl ykselir. Korozyon direncini arttrr. Bakrn rengini yok ederek gm rengini verir. Mukavemetine olumlu etki yapar. Ancak elektrik iletkenlii der. inko mukavemeti arttrr. Maliyeti azaltr. inko % 37 i geince sneklik azalr. Nikel gmleri dkm ve ilem alam olarak ikiye ayrlr: Dkm alam: Sert ve iki fazldr. % 37den fazla inko ierir. lem alam: Yumuak ve deformasyon kabiliyetleri iyidir. Tek fazl yapdr.

Element Cu Ni

Elektronegatiflik 1,9 1,91

Atom ap 1,57 1,62

ekil. 4: Cu Ni denge diyagram

52

ELKLER

53

elik eitleri eliklerin Karbon Oranna Gre Snflandrlmas 1. Dk Karbonlu elikler Bu celikler, % 0,25 oranna kadar karbon ierirler ve ok yumuak ve yumuak elikler olmak zere iki gruba ayrlrlar. a. ok Yumuak elikler: % 0,07 ile % 0,15 arasnda karbon ierirler ve souk ekillendirmeye elverilidirler b. Yumuak elikler: % 0,15 ile % 0,25 orannda karbon ierirler ok yaygn olarak kullanlan alamsz eliklerdir.ok iyi kaynak edilebilirler ancak su verme yntemiyle iyi sertletirilemezler. 2. Orta Karbonlu elikler Bu elikler, % 0,25 ile % 0,55 oranlar arasnda karbon ierirler. Isl ilem iin ok uygun eliklerdir. Yani, bu eliklerin yap ve zellikleri sl ilemle byk lde deitirilebilir. Bu elikler, karbon oranlarna gre genel dvme elikleri, mil elikleri ve anmaya dayankl elikler olamk zere gruba ayrlr a. Genel Dvme elikleri: % 0,25 ile % 0,35 arasnda karbon ierirler. b. Mil elikleri: % 0,35 ile % 0,45 oranlar arasnda karbon ierirler. Mil, tel ve dingil yapmnda kullanlrlar c. Anmaya Dayankl elikler: % 0,45 ile % 0,55 arasnda karbon ierirler. Ray, ray tekerlei, silindir ve pres kalplarnn yapmnda kullanlrlar. 3. Yksek Karbonlu elikler % 0,55 ile % 0,9 arasnda karbon ierirler. Yksek mukavemet ve anma direni gerektiren yerlerde kullanllrlar. Kullanm alanna rnek olarak, pres kalp bloklar gsterilebilir. 4. Yksek Karbonlu Takm elikleri Bu elikler % 0,9 ile % 1,6 oranlar arasnda karbon ierirler. Yksek anma direnci ve yksek mukavemet gerektiren yerlerde kullanlrlar. Kullanm yerlerine rnek olarak torna kalemi ve matkap ular verilebilir. eliklerin Kimyasal Bileim Esas Alnarak Snflandrlmas 1. Alamsz elikler C harfi ve ortalama yzde karbon orannn yz kat ile gsterilirler. rnein, bileiminde % 0,35 karbon bulunan alamsz ve sakinletirilmi oksijen konverter elii: OS C 35 eklinde gsterilir. Ortalama karbon oran % 0,45 olan almsz elik C 45 eklinde gsterilir. Karbon (C) iaretinden sonra gelen kk harfler ise alamsz eliin trn gsterir. rnein; ortalama karbon oran % 0,45 olan alamsz asal elik Ck 45 eklinde, % 0,53 orannda kabon ieren ve yzeyi sertletirilebilen alamsz elik ise Cf 53 eklinde gsterilir.

54

2. Alaml elikler Alaml elikler snflandrlabilir. alam miktarna gre veya esas alam elementine gre

2.1 Alam Miktarna Gre

a. Az Alaml elikler: Bu tip eliklerin gsteriminde C iareti kullanlmaz. Ortalama yzde karbon orannn yz kat yazldktan sonra, oran srasna gre alam elementlerinin simgeleri ve bu elementlerin Tablo 1 deki ve katsaylarla arplarak tam sayya yuvarlatlm ortalama yzde oranlar belirtilir. Tablo 1 Az alaml eliklerin Trk Standartlarna gre gsteriminde kullanlan katsaylar. Alam Elementi Cr, Co, Mn, Ni, Si, W Al, Be, Cu, Pb, Mo, Nb, Ta, Ti, V, Zr P, S, N, Ce, C B Katsays 4 10 100 1000

rnein bileiminde % 0,20 C ve % 1,25 Mn bulunan az alaml elik 20 Mn 5, bileiminde % 0,15 C ve % 0,75 Cr bulunan az alaml asal elik 15Cr3 ve bileiminde % 0,15 C, % 1 Cr ve % 0,40 Mo bulunan az alaml elik ise 15 Cr Mo 44 eklinde gsterilir. b. Otomat elikleri: Karbon oran az alaml eliklerde olduu gibi yazlr. elikte S, Mn, Pb ve P elementlerinden hangileri varsa bu srayla gsterilir ve yanlz kkrdn ortalama yzde oran yz ile arplarak belirtilir. rnein; bileiminde % 0,45 C, % 0,20 S ve % 0,15 - % 0,30 Pb bulunan otomat elii 45SPb20, bileiminde % 0,09 C, % 0,15 - % 0,30 S, % 0,90 - % 1,30 Mn ve % 0,15 - % 0,30 Pb bulunan otromat elii ise 9SMnPb23 eklinde gsterilir. c. Yksek Alaml elikler: Yksek alaml eliklerin gsterimi iin en bata X harfi kullanlr. Karbon oran, az alaml eliklerde olduu gibi yazlr ve alam elementlerinin herbirinin gerek yzde oran kendi simgesinden sonra belirtilir. kinci derecede nemli olan alam elementlerinin oranlar gsterilmeyebilir. rnein; bileiminde % 0,08 C, %18Cr ve % 8 Ni bulunan yksek alaml elik X 8 Cr 18 Ni 8 eklinde gsterilir. 2.2 Esas Alam Elementine Gre a. Manganl elikler: Mangan btn ticari eliklerin, oksijeni gidermek ve kkrtle kartrlarak kresel MnS oluturmak iin % 0,25den - % 1e kadar bir dizi eklinde eklenir. Mangann maliyet zerindeki art etkisi ile balantl olarak mukavemetteki art gz nnde tutulursa dier alam elementlerine gre en etkili olan mangandr. Bu nedenle yumuak elikten daha yksek dayanm ve kaynaklanabilirlik gerektiinde, % 1.6 - % 1.9 arasnda Mn ieren elikler yaygn olarak kullanlmaktadr. Dk alaml manganl eliklerin AISI 13xx serisi % 0.30dan % 0.45e varan karbon ve % 1.75 mangan nominal dzeyine sahiptir. Bu 13xx elikleri sade karbonlu elik karlklarnda daha yksek dayanma ve sertletirilebilme zelliine sahiptir ve dingiller, aftlar, vitesler ve otomobiller iin hareket kollar ve tarm aletleri iin kullanlrlar. 13xx alaml eliklerin sertleebilme zellii 13xx sade karbon eliklerden biraz daha yksektir. Bu da 13xx alamlarnda mangan ieriinin nominal % 1.75e kmasnn bir sonucudur. 1340 alamnn IT diyagram ekil 4.10da gsterilmitir. 1340 alamlarnn IT diyagramlar birbirleri ile karlatrldnda 1340 alamnda dnm snrlar biraz saa doru tanmtr. Mangan difzyon hzn azaltarak, stenitin, ferrite perlite dnmn
55

yavalatr. Bu nedenle, karbonlu eliklerin sertletirilebilme zelliinde art olur. Ayn zamanda mangan karbonlu eliklerdeki perliti incelterek dayanmlarn da ykseltir. Mangann perliti inceltme davranb ekil 4.11de stenitlenmi ve havada soutulmu AISI 1340 elii mikroyapsnda ak bir ekilde grlmektedir. Karbonlu eliklerin mangan miktar yaklak % 2yi atnda elik krlganlar. Buna karn mangan ierii yaklak % 12ye ve karbon ierii yaklak % 1.1e ykseldiinde elik stenitik durumdan hzl soutulursa stenitik yap oda scaklnda dnmeden kalr. Hadfield manganl elii olarak bilinen bu alam 1982de gelitirilmi ve ilk yksek alaml elik olmutur. stenitik artlardaki bu elik yksek bir hzda pekletii iin zellikle yksek darbe gerilimleri altnda anmaya kar direnlidir. Sade karbonlu eliklerin mukavemetlendirilmesinde magann etkisi ksma ayrlabilir. Bunlar, kat eriyik mukavemetlenmesi, tane boyutu inceltme ve perlit orann arttrma etkileridir. Mangan stenit ve ferrit iinde eriyebilir ve kat eriyik mukavemetlenmesiyle karbonlu eliklerde ferriti mukavemetlendirebilir. % 0.015 karbon elii iin % 2ye kadar mangan ieriinin bir fonksiyonu olarak mukavemetlenme uzants ekil 4.12de gsterilmitir. Mangann perliti inceltme ve perlit orann arttrma etkisi ekil 4.12de gsterildii gibi dk karbonlu eliklerin mukavemetini olduka arttrr. Bir 1340 eliinin temperlenmesi zerine sertlikteki artta % 1.75 Mnnin tm etkisinin 1040 karbonlu elii ile karlatrlmas ekil 4.13de gsterilmitir. 1330 ve 1340 alamlarnn su verme ve temperlenmeden sonraki mekanik zellikleri Tablo 4.5de 1340 eliinin normalletirme ve tavlamadan sonraki mekanik zellikleri ise Tablo 4.6da verilmitir. b. Molibden elikleri: Dayanm ve sertleebilirlii iyiletirmek iin sade karbonlu eliklere kk miktarlarda molibden eklenir. Tablo 4.10da hali hazrda kullnlan dk alaml molibdenli eliklerin 40xx serilerinin kimyasal kompozisyonlar ve uygulamalar verilmitir. Bu eliklere eklenen molibden miktar (ve hemen hemen btn standart alaml eliklere) yaklak %0.25le snrlandrlmtr. nk bu miktarn deneysel olarak iyiletirilmi tokluk, sertleebilirlik ve daynm zellikleri iin optimum olduu bulunmutur. 40xx serilerinin dk laml elikleri ncelikle oto endstrisinde karbrleme snflar olarak kullanlrlar. Bu elikler younlukla olarak arka aks dilileri ve otomatik g aktarma paralar iin kullanlrlar. 4047 alam, en dayankl ve sertleebilir olduu iin alaml elik serileri iin rnek olarak alnacaktr. Alamsz % 0.40 C elii stenitleme scaklndan soutulduunda normal olarak ferrit ve perlite dnr. Sadece hzl souma ile orta (beynitik) yaplar oluturulabilir. Balangta %0.25 Mo - %0.47 C elii difzyon kontroll stenit ferrit + perlit dnm srekli souma dnm diyagramnda (ekil 4.19) esasen saa, aaya kaydrr. Sonu olarak arttrlm beynitik oluum miktar retilir. Havada soutulmu 4047 alamnn (kesit in) mikro yaps tektoid ncesi ferrit ve ince perlitten olumutur (ekil 4.20). Bu alam iin stenitleme scaklndan souma hz, frnda soutmada olduu gibi drldnde ekil 4.21de gstewrildii gibi perlit kabalar. % 0.25 molibdenin 1040 karbon eliine eklenmesi temperleme srasnda yumuama ilemini ekil 4.22de gsterildii gibi bir miktar engeller. Byk molibden atomlar Fe3Ce girer ve difzyonu engelleyerek Fe3Cnin birleme hzn yavalatr. Buna karn 4047 alamndaki molibdenin kk miktar temperleme scaklnn arttrlmasyla dayanmda hzl bir de neden olmaz. (ekil 4.22) 4047 alamnn sertleebilirlii ayn karbon ieriiyle yalnzca sade karbonlu eliklerin biraz zerine ykseltilir.

56

c. Krom Molibden elikleri: 41xx alam serisinin oluturmak iin kk miktarda (% 0.13 0.20) molibdenin yan sra % 0.5 0.95 orannda krom eklenir. Krom eklenmesi ayn karbon miktarna sahip sade karbonlu eliklerin sertleebilirlik, mukavemet ve anma direncini daha da arttrr. Buna karn dk alaml yap eliklerine kromunilave edilmesi bu eliklerin ayn artlar altnda temper krlganlna hassasiyet eilimini arttrr. Tablo 4.11de ok nemli 41xx alam eliklerinin kimyasal komposizyonlar ve tipik uygulamalr verilmitir. Krom ve molibdenli dk alaml elikler iyiletrimi sertliklerinden dolay martenzit oluturmak iin suda soutmann yerine yada soutulabilir. Yada soutma yava olduu iin scaklk gradyantlar ve hacimce ekilmeden kaynaklanan i gerilimler ve su verme srasndaki genleme, arplma ve atlak eilimleri azaltlabilir. 4140 alamnn srekli soutma dnm diyagram ekil 4.24de gsterilmitir. % 0,40 C eliinin faz dnmn modifiye etmekte molibdenin etkisi kromun ilavesi ile zellikle de bu miktar % 0,7yi atnda geniletilmitir. stenitten martenzite ve stenitten beynite dnm iin scaklk ve zaman aral geniletilmi ve krom ilavesiyle Bs scakl drlmtr. elik alamnn sertleebilirlii de krom ilavesi ile artrlr ve krom molibdenli elik alamlarnda stenitten perlite dmmde byk bir erteleme vardr. ekil 4.24 4140 CCT diyagramn ekil 4.19 4047 karlatrnz. 4140 alamnn mikro yaps blok ferrit ve kaba perliti snrlayan ferritten olumutur (ekil 4.25). 843 Cde stenitlemeden ve yada soutmadan sonra martensitik bir yap (ekil 4.26) ve 315 Cde mteakip temperleme ince temperlenmi martensitik yap oluturur. (ekil 4.27). ne yazk ki optik mikroskopta bu alamlarn ince yapsn ok az ksm gsterilmitir. Krauss Materkowski ve Schupmann TEM mikroskopu kullanarak dk alam eliklerinin ince mikro yaps hakknda daha ok bilgi elde etmilerdir. Bu aratrmaclar dk laml eliklerde ta martenzit olarak adlandrlan martenzitin ince birim paketlerinden olutuunu gstermilerdir (ekil 4.28). bir paketteki italarn veya birimlerin ynlenmesi snrlandrlr ve genellikle bir paketteki byk italarn hacimleri sadece bir ynlenmeye sahiptir. d. Nikel Krom Molibdenli elikler e. Nikel Silisyum Krom Molibden elikleri eliklere Uygulanan Isl lemler Genel anlamda sl ilem; metal veya alamlara istenilen zellikleri kazandrmak amacyla kat halde uygulanankontroll stma ve soutma ilemleri olarak tanmlanr. Isl ilemin Trk Standartlarndaki (TS 1112) tanm ise; kat haldeki metal veya alamlara belirli zellikler kazandrmak amacyla bir veya daha ok sayda, yerine gre birbiri peine zamanlanarak uygulanan stma ve soutma ilemleri olarak verilmektedir. eliklere uygulanan btn temel sl ilemler stenit faznn dnm ile ilgilidir.Dnm rnlerinin tr, bileimi ve metalografik yaps eliin fiziksel ve mekanik zelliklerini byk lde etkiler. Baka bir deyile; bir eliin fiziksel ve mekenik zellikleri ierdii dnm rnlerinin cinsine, miktarna ve metalografik yapsna baldr. eliin sl ilemine stenitletirme ile balanr. stenitletirme iin elik malzeme, alt krtik scaklk izgisinin zerinde bir scakla kadar stlr. ou durumlarda, eliin belirlenen belirtilen scaklia kadar stlmasnda seilen stma hz, sl ilem evrimindeki dier faktrlere gre daha az nem tar. Ancak, arplmann nlenebilmesi iin souk ekil deiimine tabi tutulmu, yani ar lde i gerilme ieren malzemelerin, gerilmesiz malzemelere gre daha yava stlmas gerekir. Ayrca, kesit deiiklii gsteren paralarn stlmas srasnda ince ve
57

kaln kesitlerdeki snma veya scaklk art hzlar arasndaki farklar da dikkate alnmaldr. Scaklk etkisiyle parada meydana gelebilecek arplmay en aza indirmek iin, ince ksmlarn kaln ksmlara gre daha yava stlmas gerekir. Isl ilem srasndaki hasar riskini azaltmak amacyla elikler genelde yava stlrlar. stenitletirme; eliin alt kritik scaklk izgisinin zerindeki uygun bir scakla kadar yavaa stlp, yapsnn tamamen stenite dnmesine kadar tavlanmas anlamna gelir. tektoid alt elikler st kritik scaklk izgisinin 40 60 C zerindeki scaklklarda stenitletirme ilemine tabi tutulurlar. st kritik scaklk izgisinin altndaki scaklklarda ise elik ierisinde tektoid d ferrit bulunur ve bu fazn oran eliin karbon oranna baldr. tektoid d ferrit su verme ileminden sonra da yapdan aynen kaldndan, elik iersinde yumuak blgelerin olumasna neden olur ve bylece malzemenin sertlemesi engellenir. tektoid st elikler ise, alt kritik scaklk izgisi ile bu eliklere st kritik scaklk izgisi(Acm) arasndaki scaklklarda stenitletirilir. (Acm) izgisi ani olarak ykseldiinden, btn yapy stenitletirmek iin ok yksek scaklklara ckmak gerekir. Ancak, stenitletirme ileminin ok yksek scaklklarda yaplmas durumunda elikte arplma, atlama, oksidasyon dekarbrizasyon ve tane bymesi gibi istenmeyen durumlar meydana gelebilir. Bu nedenle elikler olabildiince dk scaklklarda stenitletirilirler. 1. Yumuatma Tav Genel anlamda; istenilen yapsal, fiziksel ve mekanik zellikleri elde etmek ve tala kaldrmay veya souk ekillendirmeyi kolaylatrmak amacyla metal malzemelerin uygun scaklklara kadar stlp, gerekli deiiklikler salanncaya kadar bu scaklkta tutulmas ve sonradan yava soutulmas ilemine tavlama denir. Yumuatma tav ise sertlii azaltmak, tala kaldrmay kolaylatrmak veya dkm ve dvme paralarndaki i gerilimleri gidermek amacyla, tektoid alt elikleri (Ac3) tektoid st elikleri ise (Ac1) izgilerinin zerindeki belirli scaklklara kadar stp, i yaplarn stenite dntrdkten sonra frn ierisinde tutarak ok yava soutma ilemidir. Tavlama ilemi, baz eliklerde tane kltmek ve eliklerin elektrik ve manyetik zelliklerini iyiletirmek amalar iin de uygulanr. stenitletirmeden sonraki souma ilemi ok yava olduundan, yumuatma tav iin demir sementit (Fe - Fe3C) denge diyagram kullanlabilir. % 0,2 C ieren iri taneli tektoid alt bir elik parann tanelerinin tavlama ilemi ile nasl inceldiini ileyelim. Tavlama ilemi srasnda sz konusu eliin i yapsnda meydana gelen deiimler ekil 1.2de gsterilmitir. lemin deiik aamalarnda elik parada oluan i yaplar aada verilmektedir. a. lk veya orjinal yap iri ferrit ve perlit tanelerinden olumaktadr. b. Ac1 izgisinin hemen zerindeki bir scaklkta perlit ince taneli stenite dnrken, ferrit yapda aynen kalr. c. Ac3 izgisinin zerindeki scaklkta yap tamamen ince taneli stenite dnr. d. Para oda scaklna soutulduununda, ince ferrit taneleri ile kk perlit blgelerini ieren bir i yap oluur. % 0,2 C ieren iri taneli elik parann Ac1 scaklna kadar stlmas srasnda i yapda herhengi bir deime olmaz. Ac1 scaklnda ise perlit blgeleri tektoid reaksiyon sonucunda ince taneli stenite dnr. Ancak ferrit taneleri deimeden yapda aynen kalr. elik bu scaklktan soutulursa tane boyutunda herhengi bir deime olmaz. Ac1 ile Ac3 scaklklar arasnda stmaya devam edildiinde, iri ferrit taneleri ince stenit tanelerine dnr. Ac3 scaklnn zerindeki scaklklarda ise, eliin i yaps tamamen ince taneli stenite dnr. Bundan sonra bu elik frnda soutulduunda, tektoid d ince ferrit taneleri kaba lamelli
58

perlit blgelerinden oluan bir i yap elde edilir. Buradan; tektoid alt eliklerin yumuatma tavna tabi tutulabimeleri iin Ac3 izgisinin zerindeki uygun saklklarda tavlanmalarnn gerekli olduu sonucu kmaktadr. tektoid st elikler Ac3,1 izgisinin yaklak 50 C zerindeki scaklklarda stenitletirme ilemine tabi tutulurlar. Bu scaklklarda tutulan elikler, stenit ve sementit fazlarn ierir. Bu scaklklardan eliklere su verildiinde sementit paraklar yapda aynen kalr. Yapdaki sementit faz sertlii azaltmad gibi, eliklerin anma direnlerinide artrr. Bu nedenle tektoid st eliklerin tamamen stenitletirilmesine gerek yoktur. Mn ve Ni gibi alam elementleri Ac1 scakln drdkleri gibi, denge denge diyagramnn tektoid noktasnda sola, yani dk karbon oranna doru kaydrrlar. Bu alam elementleri, tektoid alt eliklerin stenitletirme scakln da drrler. Baz alam elementleri ise Ac1 scakln ykseltir. Genelde, alam elementleri stenit oluum hzn azaltrlar. tektoid alt eliklerin salkl biimde sl ileme tabi tutulabilmeleri iin nce homojen bir stenit yapya sahip olmalar gerekir. Bunun iin, stenitletirme scaklna kadar stlan elik mazemelerin her 25 mm si iin bir saatlik bir sre o scaklkta tavlanmalar tavsiye edilir. elikler iin tavlama scaklk aralklar ekil 1.3 deki diyagram zerinde gsterilmitir. tektoid alt eliklerin yumuatlmas iin tavlama ilemi, Ac3 izgisinin en az 10 C zerindeki scaklklarda yaplr. Yumuatma tavna tabi tutulan tektoid alt elikler tektoid d ferrit ile kaba lamelli perlitten oluan bir yap sergilerler. tektoid st elikler ise Ac3,1 izgisinin en az 10 C zerindeki bir scaklkta tavlanrlar. Yumuatma tavna tabi tutulan tektoid st eliklerin i yaplar, kaba lamelli perlit alanlar ile bunlar evreleyen tektoid d sementit fazndan oluur. Bu eliklere ait tipik bir i yapnn ematik resmi ekil 1.5 de grlmektedir. Bu yapdaki perliti evreleyen sementit a sert ve gevrektir. yapda kaln ve sert tane snrlarnn bulunmas, eliklerin talal yntemle ilenmelerini zorlatrr. Bu nedenle yumuatma tav, tektoid st eliklere son ilem olarak uygulanamaz. Yumuatma tavna tabi tutulan eliklerin i yaplarnda bulunan ferrit perlit veya perlit sementit oranlar mealografik yntemle belirlendikten sonra bu eliklerin yzde karbon oranlar yaklak olarak bulunabilir. 2. Normalizasyon Tav Normalizasyon tav genelde tane kltme, homojen i yap elde etmek ve ounlukla mekanik zellikleri iyiletirmek amacyla tektoid alt elikleri (Ac3) ve tektoid st elikleri (Acm) dnm scaklklarnn yaklak olarak 40 50 C stndeki scaklklara kadar stp, tavladktan sonra frn dndaki sakin havada soutma ilemidir. Normalizasyon tavnn belli bal amalar: a. b. c. d. e. f. e kltmek Homojen bir yap elde etmek tektoid st eliklerde tane snrlarnda bulunan kabr an tatmak eliklerin ilenme zelliklerini iyiletirmek Mekanik zellikleri iyiletirmek Yumuatma tavna tabi tutulmu eliklerin sertlik ve mukavemetlerinin artrmak eklinde sralanabilir.

Bu nedenlerle normalizasyon tav, eliklere uygulanan son sl ilem olabilir. Normalizasyon tav iin soutma ileminin frnn dnda ve sakin havada yaplmas nedeniyle soutma hznda meydana gelen art, hem stenitin dnmn, hem de en son elde edilen i yapy bir ka ynden etkiler. Havada soutma dengesiz soutma olduundan,
59

normalize edilmi eliin i yapsnda bulunan tektoid d sementit ve perlit oranlarn hesaplamak iin demir sementit denge diyagram kullanlmaz. Havada soutma srasnda tektoid d fazlarn oluumu iin yeterli zaman olmadndan, normalize edilen tektoid alt elikler yumuatma tavna tabi tutulan eliklere gre dahadk oranda tektoid d ferrit, tektoid st elikler ise daha dk oranda otektoid d sementit ierirler. % 0.5 oarnnda karbon ieren eliin normalize edilmi durumdaki i yaps ekil 1.6 da grlmektedir. Bu yapda bulunan tektoid d ferrit, perlit alanlarn evrelemektedir. ekil 1.6 % 0.5 C ieren normalize edilmi durumdaki i yaps Havada soutma ilemi, tektoid alt eliklerde tektoid noktay sola, yani dk karbon oranna doru, tektoid st eliklerde ise saa, yani yksek karbon oranna doru kaydrr. rnein karbon oran % 0.5 olan alamsz elik yumuatma ileminden sonra yaklak % 62 orannda perlit ve % 38 orannda tektoid d ferrit ierir. Ayn elik normalize edildiinde; ancak % 10 orannda tektoid d ferrit ierdii grlr. Normalizasyon ileminden sonra beyaz grnml tektoid d ferrit, koyu renkli perlit blgelerini evreleyen bir a oluturur. Yumuatma tavna tab tutulan tektoid st eliklerin yapsnda oluan sementit ann, bu eliklerin mukavvemetini drd bilinmektedir. Normalizasyon tav tektoid st eliklerdeki sementit ann paralanmasn ve baz durumlarda da byk lde giderilmesini salar. Bu nedenle normalize edilen eliklerin mukavemetinde art grlr. Normalizasyon tavnda, parann havada soutulmas nedeniyle nispeten yksek souma hz elde edilir. Genelde, souma hz arttka stenitin dnm scakl der ve daha ince perlit elde edilir. Dolaysyla, normalize edilen elikte yumuatma tav grm elie gre daha ince ve yksek oranda perlit oluur. Yumuatma tav ve normalizasyon ilemleri sonucunda elde edilen perlitik yaplar arasndaki fark ekil 1.7de grlmektedir. ekil 1.7 Yumuatma Tav ve Normalizasyon lemleri Sonucunda Elde Edilen Perlitik Yaplar Arasndaki Farkn ematik Gsterimi Ferrit ok yumuak, sementit ise ok sert bir farktr. Normalize edilen eliin yapsnda bulunan sementit katmanlarnn birbirine yakn veya sk olarak dizilimleri nedeniyle eliin sertlii artar. Yumuatma tav ile elde edilen kaba perlitin sertlii 10 RSD C civarnda iken, normalize edilen perlitin sertlii yaklak 20 RSD C deerine ular. Yukarda belirtildii gibi, dengesiz souma saylan hzl souma tektoid noktay, tektoid alt eliklerde dk karbon oranna doru (sola), tektoid st eliklerde ise yksek karbon oranna doru (saa) kaydrr. Normalize edilen elikler, yumuatma tav gren eliklerden daha ince ve daha yksek oranda perlitik yap ierirler. Bu nedenle, normalize edilen eliklerin sertlik ve mukavemeti yumuatma tavna tabi tutulan eliklerin sz konusu deerlerinden nemli lde yksek olur. Tablo 1.1de baz eliklerin yumuatma tavna tabi tutulmu ve normalize edilmi durumlardaki mekanik zellikleri verilmektedir. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Kreselletirme Tav Gerilim Giderme Tav ve Ara Tav Menevileme Martemperleme Ostemperleme eliklere Uygulanan Yzey lemleri a. Sementasyon b. Nitrrasyon c. Alevle Yzey Sertletirme d. Endksiyonla Sertletirme
60

Deneyin Ad: elik ekme Deneyi. Deneyin Amac: Metalleri ekme deneyine tabi tutmamzn nedeni, malzemelerin eitli koullarda ekme ve basnca kar dayanklklarn nceden tespit ederek yaplardaki davranlarn belirlemek ayn zamanda dizayn esnasnda iyi kullanmak nk mhendislik hesaplarnda malzemeyi yerinde ve zelliklerine gre kullanmak ok nemlidir malzeme zelliklerini de yaptmz deneyle kolayca saptayabiliriz. Deneyde Kullanlan Malzeme ve Aletler: 1- Uygun boy ve ebatta biri nervrl biri dz olmak zere iki ayr elik. 2- Kumpas. 3- Universal ekme deney cihaz. Deney Esnasnda Yaplanlar: Basma, ekme, eilme, burulma, yorulma. ekme: Sabit scaklkta TS 135 standartlarna uygun olarak yaplr. Deney esnasnda numune seimide ok nemlidir. Numune rastgele alnmaz. rnein demir sa zerinde deney yapyorsak, sak dikey ve yatay zelliklerinin farkl olduundan dolay mekanik zellikleri de farkldr numuneyi sa zerinde alacamz numuneyi seme yerimiz de nemlidir. Aksi belirtilmedike numuneyi dikey (hadde) ynnde alrz. TS 135e gre alnan numunenin ilk ap ve ilk boyunun ne olaca tesbit edilir. Bunlarn hepsi standartlarda belirtilmitir.

DENEY NCES

DENEY SONRASI

LNEER ELASTK ve PLASTK BLGELER

Deney sonucunda; elastisite modl, snme miktar, akma A noktas, maksimum kopma mukavemeti, yzde kesit daralmas bulunur. O-A arasnda braklrsa malzeme eski haline dner nk burada enerji birikmesi oluyor. Tg = Q/=e elastitite modl (lineer doru eiminden de bulunabilir.) Eer akma noktas belle deilse, lineer blgeye %0,2 lik deerinin olduu yerden paralel izilir, eriyi kestii yer elastitite modl olarak belirlenir. O Grafikte Maksimum Mukavemet B noktasnda, Maksimum Kopma noktas ise C noktas olarak belirlenir. REZLYANS MDL Tokluk: Balangtan kopana kadar grafik altndaki alan sayesinde hesaplanabilir. Yzde Uzama Miktar: ekilen malzemenin uzayan boyu ile yani:
61

k=(Lson-Lilk/Lilk)*100 forml ile bulabiliriz. Yzde Kesit Daralmas; Ao ap biliniyorsa kuvvet artnca ap da azalacandan, koptuu miktarda akma deeri belirlenir. k=(Ao-Ak/Ao)*100 olarak bulunabilir. Deney Sonunda bulunan iki trl grafik vardr bunlar; Gerek ve Taknolojik uzama diyagram olarak adlandrlr. Gerek diyagramda anlk kuvvet deeri anlk alana blnerek bulunur fakat teknolojik diyagramda ise toplam kuvvet toplam alana blnerek bulunur. ekme Deneyine Etkiyen Faktrler: 1- Scaklk sabit olmal: Scaklk artmasyla beraber akma noktas der. % uzama ve % kesit daralmas artar. 2- Hz sabit olmal: ok hzl ekilirse malzeme mukavemetlenmi gibi grnr ve eri yukarya gider. 3- Ynlenme (malzeme iin): Hadde yn malzeme retilmesiyle alakaldr. Deney aamalar hakknda anlatacamz blm bu kadar, imdi deneyin ileyiine geebiliriz. Deneyi yapacamz ara (UNIVERSAL STEEL PULLING MACHINE) ve ara 3 ana ksmdan oluuyor. Alt ene ekme deneyi, st ene eilme deneyi ve st aparat ise basma deneyi iin kullanlr. Ara normal artlarda 4ton basn ve ekme yapabilir fakat eklenilen arlklar la bu 20 tona kadar kabilir. Deney yapma hassasiyeti ise 5kgdr. Deneyde kullanacamz malzemeler 15er mmlik dz ve nervrl eliktir, ilk kesitleri 15er mm ve ilk boylar ise 135 mm olarak alyoruz. Malzeme alt eneye yerletirilir ve deneye balanr. ncelikle dz elik zerinde yaptmz deney sonucunda akma noktasnn 3,5mm ve 54 kn yani 5,4 ton olduunu reniyoruz. Pekleme 7,5 kn ve 36mm olarak belirleniyor. Kopma 5kn ve 50mm ayrca kesit 8,5 mm apndadr. kinci olarak Nervrl demir zerinde deney yapyoruz. Akma noktas 75kn 6,5mm Kopma 90kn 42,5 mm olarak bulunuyor. imdi yaptmz deney sonucunda bulunan deerler dorultusunda makinenin izdii grafikleri inceleyelim.

NORMAL ELK NERVRL ELK

62

Karbrasyon:
Otto motorlarnda,emme strokunda silindire alnan yakt hava karm sktrma strokunda sonuna doru ,uygun bir zamanda bujinin att kvlcm atelenerek yaklr.Aa kan enerji pistonu iterek mekanik iin olumasn salar. Silindirin dnda yaktla havann belirli oranlarda kartrlma ilemi genel anlamda karbrasyon uygun karm salayan aygta da karbrator olarak adlandrlr. Otto evrimi ile alan motorlarda yaygn olarak kullanlan yakt benzindir. Bunun yannda metanol ,benzon,alkol-benzin karm ve svlatrlm petrol gaz (LPG) kullanlr. Yakt deitii zaman yaktn ierdii yanabilir maddelerin cins ve oranlarna bal olarak gerekli olan hava miktar da farkl olacaktr. Yaygn olarak kullanlan benzin-hava karmnn tutuabilirlik snr yaklak my/mh=1/18-1/9 arsnda deimektedir. Yani 1/18den daha fakir ve 1/9dan daha zengin yakthava karm,tutuma snrlarnn dnda olduundan yaklamaz Karbratrde ortalama deer olarak karm oran yaklak 1/18 mertebesinde gereklenir. Ama bu orann ortam ve motorun altrlma artlarna bal olarak daha farkl deerlerde olmas gerekir. Genel alma artlar olarak ,deiken yk,devir says, ve ortam gznne alndnda . KABRATRDEN BEKLENEN ZELLKLER; 1-Souk ortamlarda ilk hareket kolayl 2-Her trl alma aralnda ,istenilen oranda yakt-hava karmnn temini 3-Yaktn tamamen plverize olarak emme havasna karmasnn salanmas bylece homojen karm elde edilmesi 4-Ani hzlandrmalarda gerekli olan karm oran salanmas 5-Motor bota alrken mmkn olduu kadar ekonomiklik salanmas 6-Temizleme ve servis gereksinimin kolaylkla gerekletirilebilmesi ii kolay sklebilir,temizlenebilir, ve ayarlanabilir bir yapda olmasdr Fakir Karmla altrlmasnda u Olumsuzluklar Meydana Gelir; 1-Yanma sresi fakir karmlarda uzayacandan silindirde yanmann tamamlanmas sonucu,egzosta alev tepmesi balar. 2-Egzost periyodu baladnda ,yanmann srmesi egzost sbaplarnn oturma yzeylerinin ar scaklk nedeniyle tahrip olmasna neden olur. 3-zellikle egzost sbab blgesinde scaklklarn artmasna vuruntu veya kontrolsz atelemelerin ortaya kmasna neden olur. Zengin Karmla Motorun altrlmas u Olumsuzluklar Ortaya kar; 1-Piston st yz ve yanma odas cidarlar kurumlanr. Silindir segman ve piston yzeylerindeki anmalar hzlanr. 2-Kurumlanma,yani karbon tabakasnn yanma odas cidarlarnda birikmesi,kontrolsz atelemenin ortaya kmasna sebep olur. 3-Tam yanmann salanamamas,egzost gaz emisyonlarnn sala zararl CO ve yanmam HC yzdelerinin artmasna sebep olur. Bu da hava kirliliini arttrr. 4-Silindire giren fazla benzin zellikle motorun snma periyodunda silindirdeki cidarlarndaki yalama yann vizkozitesini drr. Bu yzden silindirdeki anmalar hzlanr. 5-Yanma verimi deceinden motorun yakt sarfiyat artar.

63

BAST KARBRATR VE ALIMA PRENSPLER Pistonun emme strokunda,silindir ierisinde yaratlan dk basn atmosfer artlarndaki havann silindire dolmasn salar. Havann silindire ak hz,genel anlamda strok hacminin ve pistonun ortalama hzna baldr. Otto motorlarnda karbrasyon u ekilde olur: Emme kanalnda silindire dalan havann,kanalda kesit daralmas sonucu hava hz arttrlr ve basncn bu blgede dmesi salanr. Basncn drld blgeye bir ucu ak yakt sisteminden ana meme yardmyla istenilen karm orann salayacak ekilde yakt pskrtlmesi salanr. 1-SABT KARBRATR ELEMANLARI:

A- Sabit seviye kab:

Sabit seviye kab , kabratrn ihtiyac olan benzini hazr bulundurur. Yakt pompas alt mddete karbratr yakt gnderir. Ancak, pompann gnderdii bu yakt tamamen harcanmaz. te; sabit seviye kabnn grevi kabratrde belli bir seviyede bir miktar yakt hazr bulundurmaktr. Bu seviye azalacak olursa sabit seviye kabna benzin alnr, seviye yeterli olunca pompann gnderdii yakt ieri alnmaz. Ventride meydana gelen basn d sayesinde sabit seviye kabnda bulunan benzin basn fark sayesinde karbratre girer. B-amandra: Sabit seviye kabnda benzin seviyesi yksek olursa, fskiyeden gereinden fazla benzin geerek taar. Seviye dk olursa bu takdirde fskiyeye daha az benzin gelecei iin karmn fakirlemesine neden olur. Yakt seviyesini ayn ykseklikte sabit tutmak iin sabit seviye kabnda bir amandra bulunur. amandra bir ucundan tespit pimi ile kabn ierisinde oynak olarak tespit edilir. amandrann zerinde, amandra inesi ve inenin kapatt yakt giri yuvas vardr. Motor alt zaman, yakt pompas ald hareketle karbratre yakt gnderir. Pompann gnderdii yakt, karbratrn sabit seviye kabna , amandra inesi yuvasndan geerek dolar. Pompann gnderdii yakt; ana emme fskiyesinden karbratr boazna verilen miktardan fazla olduu iin, sabit seviye kabnda benzin birikmeye balar ve amandra kabnda bulunan yzen amandra, yukar kalkarak amandra inesini yuvasna szdrmaz ekilde oturtur.

C- Ana meme:
Basit karbratrdeki ana memenin grevi, silindire dolan emme havas ile istenilen oranda karm gereklemek iin ventriye gnderilen yakt miktarn lmektir.

D- Difzr:
2- MKEMMEL KARBRATR ELEMANLARI:

A- Yardmc meme:
Motor dk devir saylarnda altrlrken ventriye yakt hem ana hem de yardmc memeden sevk edilir. Yardmc hazne iindeki yakt seviyesi, sabit seviye kabndaki ile ayndr. Devir says artt zaman yardmc hazneden emilen yakt miktar; hazneyi besleyen yakt miktarn at andan itibaren yardmc haznedeki yakt seviyesi dmeye balar. Devir says arttrlrsa, ana memenin karm karakteristiini zenginletirici etkisinin yannda, yardmc hazneye akan yaktla birlikte frenleyici hava, ventride basn ykselticeinden emilen yakt
64

miktarn azaltc veya dier bir deyile karm fakirletirici etkide bulunur. Devir saysnn art orannda ventri basnc Po der ve bunun sonucu ventriye hazneden gelen frenleyici havada artarak Po basncnn dme hzn yavalatr. Bylece karm orann sabitlii korunmu olur.

B- Rlanti memesi:
Rlantide alma,mmkn olduu kadar dk devirde az yakt sarfiyatyla gereklenmelidir. Motor ralantide alrken effektif olarak motordan g k sz konusu deildir ve bu alma konumunda motorun gc sadece i srtnmelerin yenilmesinde harcanr. Rlantide almada motor devri (250/1100 d/d) dk olduundan gaz kelebei kapalya yakn bir pozisyondadr. Rlanti dzeninde, kapalya yakn konumda olan gaz kelebei ile emme kanal arasndaki dar kesitten yakt emilmesi iin yararlanlr. Dar aralkta ses hz mertebesinde geen emme havas bu blgede basncn kritik basn oranna eriecek dzeyde dmesini salar. Bu blgeye rlanti memesinden llerek gelen yakt sevk edilirse basn yeteri kadar dk olduundan istenilen homojenlikte karm elde edilir. Yaktn plverizasyonunu arttrmak ve gerekli karm orann ayarlamak amacyla atmosfer basncndaki hava ralanti memesinden gelen yakt sistemine balanr. Rlanti havasnn miktar bir vida yardmyla ayarlanabilir.

C- Kap pompas:
Motor dk hzda alrken gaz kelebei kapal durumda bulunur. Bu kelebek aniden alrsa karbratrdeki hava yakt karmnn denge durumu geici olarak bozulur. Hzlanma iin, motorun normalden daha zengin karma ihtiyac vardr. Motor ralantide alrken gaz kelebei altnda kuvvetli bir vakum vardr. Bu nedenle, gaz kelebei aniden alnca, atmosferik basn altndaki hava birden bire, emme manifolduna hcum eder ve manifold vakumu ani olarak der. Hava akmnn bu kadar ani olarak artmas sonucu, karmn geici olarak zenginletirilmesi gerekir. Bu nedenle, gerek duyulan fazla benzin karbratrdeki kap pompas ile salanr. Gaz kelebei aniden alnca, alak hz devresi gerekli yakt temin edemez. Yksek hz fiskyesinin temin edebilmesi iin ise ksa bir zamana gerek vardr. Bu ise motorda bir kesiklik olmasna neden olur ve motor yksek hza geemez. Motorun duraklama yapmamas iin, gaz kelebei balantlar ile beraber alan kap pompas pistonu kelebek ald anda aa doru hareket ederek, karbratr boazna daha fazla benzin gnderir.

D- lk hareket dzeni:
Motorun ilk harekete geirilebilmesi iin silindir ierisine tutuabilir karmn alnmas ve bu karmn alnmas ve bu karmn sktrlarak atelenmesi gereklidir. Bu proseslerin salanabilmesi iin de motor altrlmak istendiinde bir d etken vastasyla dndrlr. lk harekete geirmede motora kazandrlan devir says 150-250 d/d mertebesindedir. Dk devir saysnda dnen motorun,ventriden geen emme havasna kazandrd hzda dktr. Bunun sonucu olarak ventri dar boaznda salanan Po basnc tutuabilir karm oluturacak dzeyde yakt emilmesini gerekletiremez. Dier yandan ilk harekete gemede emme kanallar ve silindir cidarlar souk olduundan, karmn ierisindeki yaktn buharlamasna herhangi bir katks olmaz. Tam tersine, ventride dk basn nedeniyle ksmen buharlam yaktn ve karmn ierisindeki sv yakt zerrelerinin emme manifoldu ve silindir cidarlarnda byk bir oranda youmasna
65

sebep olur. Bunun sonucu olarak da, sktrma sonu stroku sonuna doru ateleme balangcnda silindirin ierisinde heterojen ve tutuma snrlar dnda fakir bir karm mevcuttur. Bu artlar altnda silindir ierisinde fakir karmn yaklabilmesi ve ilk harekete geirilmesi gtr. K aylarnda bu olumsuzluk daha da artar. Motorun gvenle ilk harekete geirilmesi iin, her eyden nce silindirde tutuabilir dzeyde karmn salanmas gerekir. Bunun iin de, motor ilk harekete geirilirken karmn zenginletirilmesi zorunludur. Otto motorlarnda kullanlan ilk hareket dzenleri: I-Jigle: En basit ilk harekete geirme dzenidir. Sabit seviye kabna yerletirilen bir buton elle kumanda edilmek suretiyle amandra aaya doru bastrlr. amandrann aa doru hareketi yakt giriini kapatan inenin girii amasna neden olur. Sabit seviye kabna giren yakt, kaptaki yakt seviyesini ykselteceinden, ventriye yakt tamasn salar. Taan yakt emme havasyla srklenerek zengin bir karmn silindire dolmasna sebep olur II-Hava kelebei: Ventriye gelmeden nce emme kanalna bir kelebek yerletirilir. Hava kelebei olarak tanmlanan bu kelebek, bir ubuk sistemi vastasyla gaz kelebeine balanmtr. Motor soukta ilk harekete geirilmek istendiinde hava kelebei kapatlr. Hava kelebeine bal olan ubuk sistemi, bu esnada gaz kelebeinin bir miktar almasn salar. Hava kelebeinin sebep olduu emme kanalndaki kslma, emme periyodunda kelebekle silindir arasndaki btn blgede basncn dmesine sebep olur. Yaplan basn dklnn mertebesi baz karbratrlerde hava kelebeinin kesiti kapatma oranyla, bazlarnda ise kesiti tam kapatan hava kelebei zerinde ikinci bir klapenin almasn snrlayan yay basnc ile gerekleir. Birinci tip hava kelebeinde, ana memeden emilen yaktn miktarn kontrol etmek biraz daha gtr. Gereinden uzun sre kelebein kapal tutulmas ar benzin emilmesine neden olur. Karmn tutuma snrlar zerinde zenginlemesi motorun ilk hareketini engeller. (motorun boulmas) Hava kelebeinin stnde yayl bir klapenin bulunmas, emme kanalnda salanan basn dnn belli bir mertebeye erimesiyle alan klapeden silindire hava giriini salar. Bylece karmn tutuma snrlarnn dna kacak ekilde zenginlemesi engellenir. Bu tip karbratrlerde, hava kelebeinin alp kapanmas termostatik olarak kontrol edilir. Bunun amac motor altrldktan sonra hava kelebeinin kapal unutulmas sonucu srekli zengin karmla almas nlenir. Bimetal malzemeden yaplm spiral yay, souk ortam artlarnda ubuk sistemi ile hava kelebeini kapal tutar. Bimetal spiral yay motor scaklndan etkilendirilir. Bu durum, yalama ya, soutma suyu, emme havas scaklnn motorun snma periyodundaki deiimi ile salanr. Bimetal spiralin scakl arttka, genleme nedeni ile ucundaki konum deitiren ubuk sistemi ile hava kelebeinin otomatik olarak almasn salar. Baz tip hava kelebeklerinde ise hava kelebeinin kontrol bimetal spiral ile birlikte manifold vakum deiiminden etkilenen yardmc piston veya diyafram dzeni ile salanr III-Starter Hava kelebekli ilk hareket dzeninin kapl unutulmasnn dnda motorun almasna etkisi vardr. Emme kanalna yerletirilen hava kelebei dzeni havann silindire akndaki kayplar arttrr. Volmetrik verimin az da olsa dmesine sebep olur .Bu mahsurun giderilmesi iin baz tip karbratrlerde gaz kelebeinin kapalya yakn pozisyonunda (RLANT

66

konumunda ) emme kanalyla arasndaki dar kesitte yaratlan dk basntan yararlanlarak ayr bir dzende yakt emilmesini salayan sistem kullanlmaktadr. Motor ilk harekete geirilmeden nce,bimetal spiral pistonu yakt kanaln ak tutacak ekilde tutar. Motor ilk harekete geirilmesinde gerekli olan yakt,starter memesinden llerek gelir ve hava memesinden gelen hava ile birlikte yaktn sevk edilmesindeki ama karmn homojenliini salamaktr. Motor ilk harekete geirildikten sonra,bimetal spiral scaklk artndan etkilenerek genleir ve pistonun yakt kanaln kapatacak ekilde hareket etmesine salar. Starter dzeni motor rejim scaklna dnceye kadar gaz kelebeinin ak tutulmas halinde devreden kar. Starter dzenlerinde yakt sevkinin kontrol ekilde grld gibi dorusal hareketli pistonla veya dner muslukla salanabilir. 3-KARIIM ORANINI SABTLETRC DZENLER A-Ana meme yardmc meme: Motor en fazla altrld ksmi yk blgelerinde karm, alma artlar bozulmayacak oranda fakir olmal ve sabitliini koruyabilmelidir. Motor dk devir saysnda altrlrken venturiye yakt hem ana hem de yardmc memeden sevk edilir. Devir says artt zaman ana memenin karm karakteristiini zenginletirici etkisinin yannda, yaklak H statik ykseklii ile yardmc hazneye akan yaktla birlikte frenleyici hava, venturide basn ykseleceinden emilen yakt miktarn azaltc veya dier bir deyile karm fakirletirici etkide bulunur. Devir saysnn art orannda venturi basnc Po der ve bunun sonucu venturiye yardmc hazneden gelen frenleyici hava da artarak Po basncnn dme hzn yavalatr. Bylece karm orannn sabitlii korunmu olur. B-Deiken venturi kesiti: Farkl motor devir saylarnda otomatik olarak klp, byyerek venturi kesitindeki dk Po basncnn sabit bir dzeyde kalmasn salar. Venturi ekilde grld gibi bir yandan aa yukar hareket serbestisi olan (A) pistonu ile, dier yandan ak kesitini daraltan emme kanal yzeyi ile snrldr

4- RNEK KARBRATRLERN ETD A- ZENTH Karbratr:

Motor dk devir saylarnda altrlrken venturiye yakt hem ana hem de yardmc memeden sevk edilir. Yardmc hazne iindeki yakt seviyesi, sabit seviye kabndaki ile ayndr. Devir says artt zaman yardmc hazneden emilen yakt miktar; hazneyi besleyen yakt miktarn at andan itibaren yardmc haznedeki yakt seviyesi dmeye balar. Devir says arttrlrsa, ana memenin karm karakteristiini zenginletirici etkisinin yannda, yardmc hazneye akan yaktla birlikte frenleyici hava, venturide basn ykselteceinden emilen yakt miktarn azaltc veya dier bir deyile karm fakirletirici etkide bulunur. Devir saysnn art orannda venturi basnc Po der ve bunun sonucu venturiye hazneden gelen frenleyici havada artarak Po basncnn dme hzn yavalatr. Bylece karm orann sabitlii korunmu olur.

67

B-SOLEX Karbratr: (b)borusunda evresel sra sra delikler mevcut olup bu boru (c) yakt borusunun iine gemitir. (b) borusunun iinde venturi basnc, dnda ise atmosfer basnc etki etmektedir. ekilde B noktasna kart devir saysnda istenilen karm oran ana memeden gelen yaktla salanr. Bu devir saysnn stne kldnda, artan hava hzyla, den Po basnc, (b) ve (c) borular arasndaki yakt seviyesinin de dmesine sebep olur. Yakt seviyesinin dmesiyle serbest kalan 1.sra deliklerden atm. basncndaki hava venturi dar boazna sevk olur. Bu frenleyici hava Po basncnn dme hzn yavalatr. Devir saysnn art orannda azalan Po basnc b-c borular arasndaki yakt seviyesini daha da drr ve (b) borusundaki dier sra deliklerden de venturiye frenleyici havann gemesine sebep olur. Yksek devirlerde zenginleen karm karakteristii artan frenleyici havayla dengelenerek karm orannn sabit kalmas salanr. (A) pistonunun alt d yzeyine atmosfer basnc, i yzeyine k kanalndan geen dk basn etki eder ve piston normal alma artnda dk basn dzeyine bal olarak yukar kalkmaya alr. Pistonun ierisinde ki yayda basn farknn neden olduu kaldrma kuvvetini karlayarak piston yukar doru hareketini snrlar. Motor devir says arttka gaz kelebeinin emme kanalnda sebep olduu ksalma azalr ve Px basnc yay kuvvetini yenerek pistonun yukar kalkmasn salar. Bylece genileyen venturi kesitinden geen hava debisinin artmasna karn Po venturi basnc sabit bir dzeyde kalr. Dk motor devrinde aa doru hareket eden (A) pistonu venturi kesitini daraltarak bu kesitteki emme havas hznn artmasna, dier bir deyile Po basncnn belirli bir dzeyde kalmasn salar

C- Ana meme kesiti otomatik ayarlanabilir karbratrler:

Carter ekonomi dzeni buna rnektir. Karm orannn dzenlenmesi, ana meme kesitinin alma artna bal olarak deitirilmesi prensibine dayanr. Tam gazda almada istenilen karm oran A yakt memesinden emilerek gereklenir. Bu alma artnda yakt memesini ine tamamen kapatmtr. Devir saysnn drlmesiyle ortaya kacak karmdaki fakirleme B memesinden ek yakt sevkiyle gerekleir. B yakt memesini kumanda eden konik veya ap kademeli olarak deien ine, devir saysndaki dme orannda yukar kalkarak toplam yakt memesi kesitinin bymesini ve bylece karmn zenginlemesini salar. B yakt memesi kesitini deitiren ine ekilde grld gibi mekanik olarak, hareketini gaz kelebeinden alabilecei gibi, motor devri dtke artan manifold vakumundan etkilenen bir piston veya diyafram vastas ile de hareket ettirilebilir. Bu durumda vakum pistonun ineye, devir says dtke kesiti geniletecek ekilde hareket verir ISITMA: Motor ilk harekete geirilirken gerekli olan zengin karmn motorun snmaya balamasyla elle hava kelebeine veya startere kumanda etmek suretiyle veya otomatik olarak motorun almasn bozulmayacak ekilde fakirletirir. Bu yaplmazsa ,ilk hareket iin gerekli olan zengin karmdan manifolt cidarlarnda youan yaktn da snma etkisiyle buharlamasyla mevcut karmn daha da zenginlemesine neden olur. Karmn tutuma snrlarnn dnda zenginlemesi halindeyse motor stop eder. Otor ilk harekete zengin karmla geirildikten sonra ilk hareket dzeninden kartlrsa,souk emme kanallarnda ve silindirde yaktn buharlaan yzdesi az olacandan yanma balangcnda karm heterojendir. Bu artlar altnda motor ya dzensiz bir ekilde almasn srdrr ya da alma artlar iin karmn yeterli zenginlikte olmamas nedeniyle stop eder. Yeteri kadar zengin olmayan karmla motor stlmadan yke verilince karbratr tarafna doru alev tepmesi olur ve motor durur.
68

Bu nedenlerle motorun herhangi bir sorunu olmakszn yke verilebilmesi iin ilk harekete geirildikten sonra fazla uygun olmamak kouluyla belirli bir sre stlmas gerekir. Bu srenin uzamas yakt sarfiyatn arttrr. Motorun en abuk ekilde snmas istenir. Zira bu evrede silindire giden ar yakt silindir cidarlarndaki yalama yalarn temizler ve karmdaki yalarn incelmesine neden olur ve yalanma azalacandan yalama artlarnda motorda anmalar artacandan motorun mr ksalr. Isnma sresinin ksa srede tamamlanabilmesi iin ilk hareket dzenei yardmyla motor rlanti devrinin biraz daha stndeki bir hzla altrlr. Rejim halindeki almada da ateleme balangcnda silindirde alnan dolgunun homojenlii yksek yanma verimi iin nemlidir. Karbratrlerle ,silindirler arasndaki dolgunun bekleme sresi dikkate alnarak silindire gnderilen yaktn buharlamas iin kontroll olarak dolgunun stlmas salanmaldr. Dolgunu gereinden az stlmas yaktn buharlamasn azaltacandan karmn homojenliini olumsuz etkiler. Fazla snma ise ,volumetrik verimi ve buna bal olarak motorun gcn olumsuz etkiler. Bu nedenle homojen karmda salanan yksek yanma verimini azaltacandan elde edilen kazancn gereinde fazla stmayla kaybolmamas iin kontroll olarak yaplmaldr. Dolgunun snmas iin egzost gazlar veya soutma suyu vanasyla emme manifoldu stlr. Soutma suyu ile emme manifoltunun stlmas ,snma sreleri egzost gazlarnn stmada olduu kadar ksaltmadndan pek yaygn kullanlmaz. Egzost gazlarnn ssyla,emme manifoltunun uygun bir blgesinin stlmasnn motorun volumetrik verimini dreceini gz nnde tutmak gerekir. Emme manifoltunun tamamn egzost gazlarndan yararlanlarak stlmas emme ve egzost manifoltu arasndaki ksmdr. Bu blgede egzost gazlar emme manifoltunun evresinde ksmen veya tamamen dolatrlr. Yaktn %50 hacmine kart kaynama noktas 105 C stnde olmaldr. Aksi halde silindire giren karm iindeki yaktn buharlama oran azalacandan homojen karm tekili ve bunun sonucu verimli yanma salanamaz. Yaktn %50 noktas ,snma periyodunda olduu gibi ivmelenme yetenei iin de nem tamaktadr

1- ATELEME:
Bir benzin motorunun alabilmesi iin temel unsura ihtiya vardr:

a) Tutuabilir karm b) Kompresyon c) Tutuabilir enerji seviyesi

Stokiyometrik orandaki karm elektrik ark ile atelenmek iin 0.2 mj zengin ve fakir karmlarda > 3 mj enerji yeterlidir. Fakat gvenle ateleme yaplabilmesi iin uygulamada daha fazla enerji ile ateleme yaplr. Atelemenin gvenle yaplabilmesi iin silindirde oluturulan arkn daha uzun sreli olmas gereklidir. (Buji trnak aral byk olmal) Motor artlarnda gvenli ateleme yaplabilmesi iin gerekli ateleme voltaj 25- 30 kV mertebesindedir.

2- ATELEME AVANSI VE ETK EDEN FAKTRLER:

Termodinamik bakmdan evrim veriminin maksimum olabilmesi iin snn tam st l noktada (maksimum kompresyon annda) evrime sokulmas gereklidir. Bu da ancak yanmann sonsuz hzda olmas ile salanr. Gerekte ise yanma hz sonsuz deildir. O halde yanmann tam l noktada tamamlana bilmesi iin karmn, piston st l noktaya gelemden atelenmesi gerekir. Ateleme avans derece krank as ile ifade edilir.
69

Ateleme avans motorun alma artlarna gre deiir. Ralantide 10-15 KRMA Maksimum devirde 40-45 KRMA Etki eden faktrler:

A) Motor yk: Motor yknn artmas silindir cidar scaklnn armas ile taze dolgu snr
vakumlu avans ayar dzeni ile ateleme avans ayarlanr. Ateleme avans azaltlr.

B) Motor dnme hz: Motor dnme hz artarsa silindirdeki hava hareketleri artar ve buda

yanma hzn arttrr. C) Sktrma oran: Sktrma orann artmas sktrma sonu basn ve scakl arttracandan vuruntu ihtimali artar, vuruntusuz alma iin ateleme avansnn azaltlmas gerekir. D) Karm oran: ok zengin ve ok fakir karmlarda yanma hz dktr. Dolays ile ateleme avansnn azaltlmas gerekir.

3- BATARYALI ATELEME: a- Alak gerilim devresi:

Batarya, kontak anahtar, ampermetre, ateleme bobini dk voltaj devre sarglar, platinler ve kondansatr gibi elemanlardan oluur.

b- Yksek gerilim devresi:

Ateleme bobininin sekonder devre sarglar, distribtr kapa, tevzi makaras, buji kablolar ve bujilerden oluur.

c- ndiksiyon bobini:
Bir koruyucu iinde demir bir ekirdek zerine sarlm iki tr sarg ve sarglar arasnda bulunan yaltkandan oluur. Bobin ekirdei ise, silisyumlu salardan yaplmtr. bobin zerinde ayr u bulunur. Ulardan birisi giri ucu (bat) (+), (15) SW iaretleri ile belirtilmitir. Bu uca, kontak anahtarndan gelen devre ucu balanr. Dier ucu ise (-) (1)(dis) CB iaretleri ile gsterilir ve bu u distribtr giriine balanr. Bu ulara primer devre balant ular denir. nc u ise bobinin ortasndan kan sekonder devresi ucudur. Bu u yksek voltaj iletebilecek zel buji kablosu ile distribtr kapann ortasna balanmaktadr. Bobinin d evresi sac bir koruyucu tarafndan korunur. erisinde rutubeti nlemek amac ile yaltkan olarak bazen zel ya konur.

d- Kondansatr:
Kondansatrn i direnci ok dk olduundan, kesici tam ald anda primer devre akmn depolar. Bylece kesici temas yzeylerinde ark meydana gelmesini nler. Kesici tam ald anda primer devre akmnn hzla 0a dmesini nler. Bylece zamana gre akm ve manyetik alan deiimi artarak, sekonder sarglarda indklenen gerilimin artmasna neden olur. Kesici alma balangcnda arj ettii indksiyon akmn, kesici kapand anda akden ekilen akma ek olarak devreye vererek, primer akmn iddetinin artmasna ve buna bal olarak meydana gelen manyetik alan iddetinin artmasna neden olur.

70

e- Distribtr:
Bataryal ateleme donanmnn en nemli elemanlarndan birisi de distribtrdr. Distribtr kam milinden hareket alan bir mil, mil zerinde yataklandrlm gvde, gvde ierisinde distribtr tablas, tabla zerinde kesiciler (platinler), tevzi makaras, distribtr kapa ve kapa gvdeye balayan mandal veya cvatalardan oluur

f- Kesici:
Distribtr milinin dier ucunda (gvde iinde kalan) motorun silindir says kadar kam (ke) bulunur. Bu kamlar platinler fiberi ile karlatka birinci devre tekrar kapatlr. Bylece motor alt srece birinci devre akm devaml, kesilir ve birletirilir. Kesiciler, mil kam tarafndan birbirinden ayrld anda, ikinci devrede akm doar. Platinler iki ksmdan oluur. Birinci ksm rs, ikinci ksm ekitir. Hareketli olan ekitir. g-ift ekili kesici: Drt silindirliden daha fazla motorlarda ift ekili kesicili sistemler kullanlr 4-MANYETOLU ATELEME: Manyetolu ateleme sistemi genellikle kk antiye motorlarnda aydnlatmaya ihtiya duyulmayan artlarda alan motorlarda ucuzluu nedeni ile kullanlrlar. Manyetolarn alma prensibi, deiken manyetik alan ortamnda braklan sarglarda indksiyon akmnn domas prensibine dayanr. Manyetik alan reticisi olarak mknats kullanlr. Deiken manyetik alan ise iki yolla ayrlr.

a) Mknats kutuplar sabit tutulur, sarglar sabit kutuplar arasnda doan manyetik alan

ierisinde dndrlerek, pozisyonuna gre farkl manyetik alan iddetine maruz kalr. Deiken manyetik alana maruz kalan sarglarn ularnda indksiyon voltaj doar. dndrlen bir mknatsn pozisyonuna gre farkl manyetik alana maruz kalr. Deien manyetik alan ortamnda sabit sarglarda bir akm indklenir.

b) zerinde sarglarn bulunduu demir ekirdek sabit tutulur. Demir ekirdein ular

5- BUJLER:
Scak ve souk bujiler: Souk bujiler: Yanma odasna giren porselen ktlesi ksa olduundan s iletimi daha kolaydr. Dolaysyla trnak blgesindeki porselen daha kolay sour ve scakl dktr. Srekli yk altnda altrlan motorlarda, porselenin snarak ateleme arzasna neden olmamas iin bu tip bujiler kullanlr. Scak bujiler: Yanma odasna giren porselen ksmn uzun bir s gei yolu mevcuttur. Bu nedenle porselenin soumas gleeceinden trnak blgesindeki porselen scakl artar. Rejim
71

scaklna ulamadan srekli olarak altrlp durdurulan motorlarda, souk kalan buji trnak blgesinde yzey atelemeye neden olabilecek karbon birikimini nlemek iin bu tip bujiler kullanlr.

6- BATARYALI VE MANYETOLU ATELEMENN MUKAYESES:

Bataryal ateleme sisteminde, ok dk devirlerde (ilk ateleme esnasnda) manyetik alan deiim hz dk olduundan, primer akmn ok yksek olmasna ramen, kesicinin kapal kalma sresi arttndan dolay sekonder devre gerilimi dktr. Dk devirlerde, sekonder devre gerilimi yksektir. Motor devri arttka, kesici kontaklarnn kapal kalma sresi ksalacandan, primer devre akm, devir saysnn art oranna bal olarak azalr. Primer devre akmnn iddetinin azalmas ise manyetik alan iddetinin ve bunun sonucu olarak sekonder voltajn azalmasna neden olur. Manyetolu ateleme sisteminde, sekonder devre voltaj manyetik alan deiiminin zamana gre fonksiyonudur. Manyetik alan deiimi motor devri arttka artacandan, manyetolu ateleme sisteminde, sekonder devre voltaj devir says arttka artar. Bu nedenle, yksek devirli uak ve yar otomobillerinin motorlarnda, ucuzluu nedeniyle aydnlatma sistemi gerektirmeyen kk stasyoner ve motorsiklet motorlarnda manyetolu ateleme kullanlr.

7- AVANS AYAR DZENLER:

a- El ile kumandal: Bu sistem stasyoner motorlarda, traktr ve bot motorlarnda kullanlr. Burada kesici kontaklarn bulunduu tabla, kesici kamna bal olmadan, dardan bir vida dzeni yardm ile kesici kam eksenine gre dndrlebilir. Vida gevetildiinde spiral bir yay vastasyla tabla eski haline getirilebilir. Motorun alma artlarna gre bir avans ayar yaplr, ve bu ayar deitirilmez. Motor daha fazla veya daha az yklenecek olursa, bu avans yetersiz kalr, yeniden ayar yapmamz gerekir. Kesicinin ama ann deitirerek ateleme avansn deitirebiliriz. b- Vakumla kumandal: Vakumla avans yke bal olarak ateleme avans deiimi salar. Daha nce de belirtildii gibi, motor yknn arttrlmas halinde, ayn dnme saysnda almay koruyabilmek iin silindire daha fazla dolgu sevk etmek gerekir. Daha fazla dolgu nedeniyle, her evrimde aa kan fazla enerji eper scaklklarnn artmasna neden olur. Kontrolsz yanmay nlemek iin ateleme avans azaltlmas gerekir. Vakum avans dzeni, gaz kelebeinin bulunduu uygun bir blgedeki vakum deiiminden etkilenerek alr. Vakum kanal, karbratrde gaz kelebeinin hemen stnde hava giri tarafna balanr. Dk devir saylarnda, ksc etki yksek mertebede olduu iin, gaz kelebeinin zerindeki basn yksektir. Dolaysyla diyaframn geriye ekilip, sisteme bir avans verilmesi engellenir. Belirli bir devir saysnda yk arttrld zaman ayn devir saysnda almay koruyabilmek iin gaz kelebeinin bir miktar daha almas gerekir. Ykn artna bal olarak daha fazla alan kelebek vakum kanalnn bulunduu blgedeki vakumun azalmasna neden olur. Bu da vakum avans ayar dzeninin kesicinin ateleme avansn azaltacak ynde hareket etmesine sebep olur.

72

c- Santrifj arlkl:
Mekanik kumandal avans ayar dzeni deiken artlarda altrlan benzin motorlarnda ateleme avansnn motorun devir saysna uygun deerde otomatik olarak ayarlanabilmesi iin kullanlr. Otomotiv motorlarnn altrlma artlar deiken olduundan mekanik kumandal avans ayar dzenin sistemde bulunmas zorunludur. Motor devir saysndan etkilenerek ateleme avansnn deitirilmesi amacyla distribtr mili iki paral yaplmtr. Dk devir saylarnda santrifj arlkl avans dzeni grev yapmaz. Bu sorun vakum avans dzeni ile giderilir.

73

YKSEK ALAIMLI ELKLERN KAYNAI

74

YKSEK ALAIMLI ELKLERN KAYNAI Krom ile nikel, asitlerin balcalarna kar korozyon mukavemetine sahiptirler. elikte bunlardan birinden yada ikisinden yeterince bulunmas halinde "Paslanmaz" ad verilmi elik tr elde edilir. Paslanmaz elikler alam ieriine gre gruba ayrlr; a) Korozyona dayankl kromlu elikler b) Isya dayankl kromlu elikler c) Krom - nikel elikleri A ) Korozyona dayankl kromlu elikler % 13'n stnde krom ierii ile elik korozyona dayankl olur; Burada %13 zerinde bir oran korozyona dayankllkta bir artma getirmez, yani %13 snr tekil etmektedir. Ancak herhangi bir nedenle bir krom kaybnn sz konusu olduu durumlarda, %18 kromlu bir elik seimi yaplr. Mekanik mukavemet deeri, karbon oran ile etkilenir. Ferritik krom elikleri Ferritik krom elikleri azami % 0,1 C ierirler. Mukavemet deerleri akma snr iin 250 300 N/mm2, kopma mukavemeti iin 450 - 650 N/mm2, uzama iin de % 20 derecesindedir. Genel olarak bu elikler, kaynak kabiliyeti olan elikler olarak snflandrlmlardr. Is etkisiyle ferritik doku kaba tane oluturmaya (> 900C) meyleder. Kaynak dikiinin yanndaki sdan etkilenmi blge (IEB) de, daima bu tane bymesinden dolay tenasite ve uzama kabiliyetini kaybetmi bir blge olumaktadr. Karbon, kromla tane snrlarnda krom karbr oluturur. ok sert bir kimyasal bileik olarak bu karbr, kaynakl birlemenin gevreklemesine yol aar. Ferritik krom eliklerinin kayna iin kaideler Is ynetimi: n stma 250 300 C Kaynak tabakalar aras scaklk 200 C Az s girii ile kaynak edilecek (kk elektrot ap, izgi dikii) lve kaynak metali: Esas olarak bir bazik elektrot kullanlr. En iyisi bir austenitik krom nikel elektrotudur. Kaynak malzemesinin tenasitesi (mekanik zelliklerinin tm), kaynak gerilmelerinin byk blmn karlayp atlama tehlikesini azaltr. Ana metalle ayn mukavemet deerine yada rengine sahip bir diki istendiinde trden bir elektrotla kaynak yaplmaldr. Isl ilem: Maalesef hibir sl ilem tane bymesini geri dndremez. 700 800 C 'ta bir gerilim giderme tavlamas krom karbrnn zararl etkisini azaltp kaynak gerilmelerinin byk blmn yok eder. Ferritik krom eliinin soukta ekillendirilememesi dikkate alnarak kaynaktan sonra dzeltmek iin yaklak 300 C 'a stmak gerekir. Martensitik krom elikleri %0,1 ile 0,2 arasnda karbonlu korozyona dayankl krom elikleri slah edilebilir ve doku olarak martensitiktirler. Islh edilmi halde mukavemet deerleri ferritik eliklerinkinden ok daha yksek olup 550 N/mm2'lik akma snr ve 900 N/mm2'ye kadar ekme mukavemetine sahiptirler. Bu eliklerde tane bymesi olmaz; burada sorun, martensit oluumu sonucu sertliin artmasdr.
75

Martensitik krom elikleri iin kaynak kaideleri Is ynetimi: n stma 300 - 350C Kaynak tabakalar aras scaklk 300C Bu nedenle burada fazla syla kaynak edilecektir. Bu amala da kaynak srasnda para srekli olarak stlr. Isl ilem: Doruca tutulacaktr. kaynak scaklnda, soutulmadan, para 700 800 C 'ta

lve kaynak metali: Burada da normal olarak bir bazik austenitik elektrot kullanlr. Mukavemet asndan e bir kaynak malzemesi istendiinde s girii, gevrekleme tehlikesine kar, artrlr. % 0,2'denfazla karbonlu korozyona dayankl krom elii kaynaa uygun deildir. B) Isya dayankl krom elikleri Isya dayankl krom eliklerinin korozyona dayankl eliklerden balca fark, ate ve yanma gazlar karsndaki kararllklardr. Atee mukavemet, elikteki Silisyum ve Alminyum oranlarnn ykseltilmesiyle salanr. Yanma gazlar karsnda elii kararl hale getirmek iin de krom ierii % 30'a kadar karlr (rnein X10CrA118; X10CrSi29). Isya dayankl krom elikleri iin kaynak kaideleri Dokunun trne gre yukarda sz edilen teknikler uygulanr (Ferritik ise n stma, az s girii. Martensitik ise ok s girii). Ayn ey kaynak sonras sl ilem iin de geerlidir. Kaynak ilve metali : Nikel, yanma gazlarna kar mukavemeti ok azalttndan snek 18/8 austenitik elektrotla kaynak edilemez. En azndan kapak tabakas ana metalle e bir elektrotla ekilmelidir. Inox 25/4, bu tr eliklerde ok kullanlan bir tiptir. Nikel ierii belirli bir saknca dourmayacak lde, yeterince dk olup malzemenin mekanik zelliklerini nemli lde artrr. C) Austenitik krom - nikel elikleri Austenitik krom-nikel eliklerinin balca zellikleri aadaki gibidir: Alam elementleri %15-30 Cr, %5-25 Ni ve istenilen zel niteliklere gre Mo, Mn, Si, Cu, N, Nb, Ti, V gibi elementlerden oluur. Isl ilemle herhangi bir mekanik mukavemet art elde edilemez; bununla birlikte malzeme souk ekil vermeye kar koyar. entik darbe mukavemeti alak scaklklarda dmez. Alamsz elie gre sl genleme %50 kadar daha fazla olur. Yksek kopma uzamas (% 50), alak akma snr (200 N/mm2). Zayf sl iletkenlik (alamsz eliklerinkinin % 30'u). st yzeydeki oksit kabuu sayesinde korozyona mukavemet. Is girdisiyle ilikili olarak krom - nikel austenitik eliklerinin kaynanda sorun ortaya kar: 1. Scak atlama eilimi : Tam austenitik malzemeler 1250 C 'nin stnde scaklkta scak atlama eilimi gsterirler. Bu olumsuz eilim, alam elementlerinin austenit iinde iyi eriyememesine baldr. (rnein C = %0,02 iin). Malzemenin byk sl genleme katsays,

76

soumada kaynak ss zerinde etki edebilir. Scak atlak olumas, austenitik temel doku iinde bir %4 ile 12'lik ferrit oranyla nlenebilir. Ar korozyon zorlamalarnda bu ferrit blm zararl etki yapar. Bu nedenle baz standartlara gre (rnein Basler norm 2) saclar her iki yzden en az 3 mm derinlikte ferritsiz elektrotla kaynak edilmelidir (yani yzey kapak tabakalar en az 3 mm derinlikte ferritten arnm olmaldr). 2. Sigma gevreklemesi 500 ile 900 C scaklk alan iinde, kromla demir bir sert ve gevrek kimyasal bileik meydana getirirler. Bu nedenle bu scaklk alanndan kaynak ve her ne ekilde olursa olsun sl ilem srasnda kanlmaldr. Sigma gevreklemesi tehlikesi, kaynak malzemesinde ferrit oranyla artar. Scak atlak konusunda nerilen %4 ile 12'lik ferrit oran almamaldr. 3. Krom karbr olumas Yine ferritik krom elikleri konusunda sylendii gibi krom, karbonla birleme eilimindedir; bu eilim gerekten burada 500 ile 850 C alan iinde belirir. Ferritik eliklerde ana sorun mekanik zellik kaybdr. Austenitik elikler de, karbr olumasyla gevrekleir ama burada korozyona mukavemet azalmas arlkta olmaktadr. Krom karbr oluabilmek iin bireysel taneler krom verir, tane iinde bu krom eksilmesi sonucu da bilinen kristaller aras korozyon meydana gelir. Sorunlarn zm 1. Kaynak metalinde % 4 ile 12 ferrit veren bir elektrot seilerek, i paras yapsnn hi ferrite izin vermemesi halinde e bir kaynak malzemesiyle kaynak edilmelidir. Aadaki nlemler alnmaldr: bazik elektrot izgi (yani salntsz) diki teknii alak tabakalar aras scaklk yksek soutma hz 2. Doru kaynak malzemesi seimi. Sigma gevreklemesi bir yandan kaynak metalinde ok fazla ferrit ieriinden, br yandan da 500 ile 900C scaklk alannda ok uzun sre kalmaktan meydana gelir, l. sorunda olduu gibi az s giriiyle kaynak edilmeli, ve bazik elektrot kullanlmamaldr. Sigma gevreklemesi yaklak 1000C'ta tavlayp su vermekle yok edilebilir (eritme tav). 3. Zararl krom karbrnn etkisi de eritme tavlamasyla giderilebilir. Krom karbr olumasn nlemek zere iki olanak vardr: Mmkn olduu kadar dk karbonlu elik (ELC) kullanmak. Genellikle bu deer %0,03 C veya daha azdr. Daha nce de sylendii gibi austenitik doku %0,02'ye kadar karbon kabul edebilir, bunun belki onda biri tane snrnda krom karbr oluturmak iin kalr. Bu miktar, greceli olarak ksa srede kaynak birlemesini belirli ekilde zayflatmaya yeterli deildir. Artk her yerde stabilizasyon teknii kullanlmaktadr. elik yeterli oranda niobium, titanyum veya vanadyumla alamlandrlr, bylece de karbon bu metallere balanr. Bu elementler kromdan fazla karbr oluturma niteliindedirler (niobium karbr). Doal olarak malzemede bir miktar gevrekleme yine de kalrsa da bazen bu, mekanik mukavemet art asndan arzu edilir; buna karlk korozyona mukavemette bir deiiklik olmaz. Bir sakncas, bu stabilizatr katkl kaynak dikilerinin yksek derecede parlatlamamasdr.

77

% 4 ile 12 ferritli Cr - Nr elikleri iin kaynak kaideleri n hazrlk: Kaynak azlar yadan temizlenmelidir. paras topraklama kablosu kaynak yerinin yaknnda olmaldr. Paslanmaz elikten takmlar (krom eliinden kaynak fras, keskisi ve sair el aletleri) hazr tutularak, talama makinasna hi kullanlmam ta balanmaldr. Aralkl puntalama halinde, puntalar alamsz eliklerdekinden daha byk olur. Elektroda ksa salnt verilir. Byk distorsiyon dolays ile iyi tespit yaplr. Gereinde iyi s dalmasn salamak zere bakr kitlesi kullanlr. Is ynetimi: 25 mm malzeme kalnlna kadar normal olarak n stmaya gerek yoktur. Az s giriiyle kaynak (alak akm iddeti, daha yksek kaynak hz, kk elektrot ap) edilir. Tabakalar aras scaklk mmkn olduu kadar dk tutulur. Kaynak sonras ilemler: Kaynaktan sonra bir sl ilem genellikle uygulanmamaktadr. zel durumlarda bir eritme tavlamas gerekli olabilir. Cr - Ni eliini korozyondan koruyan ince oksit tabakas, kaynaktan sonra yeniden oluturulmaldr (fralama, gereinde talama, polisaj, dekapaj, ntralizasyon). Belli bileikte bir yksek alaml eliin kaynak malzemesi dokusunun tr ve dolays ile kaynak kabiliyeti SCHAEFFLER DYAGRAMI araclyla saptanabilir. YKSEK ALAIMLI ELKLERLE ALAIMSIZ YA DA ALAK ALAIMLI ELKLERN KAYNAI Kimya tesisleri ve kazan imalinde olduu gibi tekniin birok alannda deiik trden eliklerin birbirlerine kaynak edilmelerine sk rastlanr. rnein alamsz elikten destek yada ayaklar Cr - Ni eliinden kaplara kaynak edilir. Keza haddelemeyle plaka saclar birletirilir ve kaynakla deiik bir tabaka oluturulur. Btn bu durumlarda deiik ana metaller saf kaynak ilve malzemesiyle kaynak banyosu iinde karr ve bunlarn hepsinden tamamen farkl bir alam ortaya kar. Mekanik zellikleri yksek, atlamaya hassas olmayan austenistik kaynak malzemesi, alamsz ana metalle kartnda bir gevrek atlamaya eilimli, martensitik kaynak dikii dokusu ortaya kar. Her eyden nce burada SCHAEFFLER DYAGRAMI kullanlr. Her ana metal ifti ve karma derecesine gre tehlikesiz bir kaynaa imkan veren bir elektrot seilir. Bu hususta elektrot imalatlar da yardmc olurlar.

78

PASLANMAZ ELKLERN KAYNAI

79

PASLANMAZ ELKLERN KAYNAI Paslanmaz eliklerin en nemli zellii paslanmamalar yani oksidasyona ve korozyona kar direnleridir. Bu zellik eliin ieriine %12den fazla miktarda krom katlmasyla elde edilir. Artan krom miktarna bal olarak da yksek scaklklarda oksidasyon direnleri artmaktadr. eliin ieriinde yalnz yksek miktarlarda nikel bulunmas da paslanmay nlerse de, krom ile birlikte bulunmas zellikle asidik ortamlarda yksek bir korozyon direnci salar. Nikelin yan sra molibden katks da eitli korozyon trlerine kar elii koror. Ancak %6,5dan fazla molibden ieren paslanmaz elikler ekonomik olarak retilmezler. Krom, eliin yksek scaklklarda mekanik zelliklerini korunmasn salar dolaysyla kromlu paslanmaz elikler, yksek scaklklarda srnmeye kar mukavemetli (creep resisting) elikler olarak da kullanlmaktadrlar. Aslnda elikler dier demir alamlarnn byk bir ksm gibi atmosferde oksitlenirler ve yzeylerinde pas olarak adlandrdmz bir oksit tabakas oluur. Alminyum ve inkonun yzeyinde oluan koruyucu oksit tabakasnn tersine eliin yzeyini kaplayan pas, oksitlenmenin i ksmlara ilerlemesine engel olmaz. Paslanmaz eliklerde ise korozyona diren, artan krom miktarna bal olmaktadr. Bu konuda yani eliin paslanmazl zerine birok speklatif grler olumu ve bunlardan en kabul greni, sk ve ince bir oksit tabakasnn paslanmaz elik zerinde olutuu ve bu tabakann oksidasyonun ve korozyonun ilerlemesine mani olduudur. Gerekten, elektro-kimyasal gerilim serisine bakldnda krom, demirden daha az asil olan bir metaldir. eliin ierisindeki kromun koruyucu etkisi krom ile oksijen arasndaki affiniteden ileri gelmektedir. Krom ieren elikler, yzeyleri bir oksit tabakas ile rtl olmadklar srece korozyona ve zellikle oksidasyona kar ok hassastrlar. Bu taktirde bunlara aktif denir, buna karn bu tabaka, oluma olana bulduunda alt tabaka metalini korozif ortamlara kar korur, dolaysyla da elikler pasif olur. Pasivitenin snrlar ile derecesi ortamn tr ile paslanmaz eliin tr ve bileimine baldr. Koullarn uygun olduu hallerde pasivite kalcdr ve paslanmaz elik ok yava bir korozyon hzna sahiptir. Bu pasif film yok olduunda ve yeniden olumas iin gerekli koullarn bulunmamas halinde paslanmaz elik normal karbonlu ve az alaml elikler gibi korozyona urayabilir. te bu bakmdan paslanmaz eliin korozyon direncinin oluabilmesi iin en az %12 Cr iermesi ve de oksijene gereksinim vardr. Paslanmaz eliin yzeyinde pasif bir tabakann oluabilmesi iin mutlaka bir kimyasal ileme de gerek yoktur. Bu film, yzeyin oksijen ile temas halinde aniden oluur yani pasivasyon ilemi yzeyde bulunan serbest demirin, oksitlerin ve dier yzey kirlerinin uzaklatrlmas esasna dayanr. rnein; elikhaneden kan paslanmaz elik genellikle nitrik asit ve florik asit karm bir asit banyosunda temizlendikten sonra para hava ile temas ettiinde hemen pasif bir film tabakas oluur. Gnmzde 170den fazla tr bulunan paslanmaz elikler, deiik amalar iin endstride olduka yaygn uygulama alan bulmulardr. eliklerin snflandrlmas iin kullanlan yaygn bir sistem Amerikan Demir ve elik Enstitsnn (AISI) Karbon ve Alaml elik Standardnn Nmerik Gsterimidir. Bu AISI gsterim sistemi olarak bilinir ve kkeni Otomotiv Mhendisleri Odasna (SAE) dayand iin SAE sistemi olarak da bilinir. Bu nmerik sistem ierisinde eliklerin guruplandrlmas, Tablo 1de gsterilmitir. Bu sistem geniletilmitir ve baz durumlarda belirli alaml eliklerin gsterimi iin be basaman da kullanld olur. Son iki basamak, karbon orannn yaklak ortalama deerini belirtmek iin kullanlr. rnein; 0.21 deeri, %0.18 0.23 araln belirtir. Baz durumlarda, sistem bu kuraldan sapmalar gsterir ve baz karbon aralklar manganez,
80

slfr, fosfor, krom ve dier elementlerin oranlarn da kapsar. ki harf genellikle rakamlara rnek olarak kullanlr. C harfi, temel ak ocakl karbon eliini belirtir ve E harfi, elektrik frnl karbon ve alaml eliklerini belirtir. H harfi bazen sertletirme limitlerinde imalat yaplan elikleri belirtmek iin bir son ek olarak kullanlr. lk iki basamak; manganez, nikel, krom, krom-molibden gibi temel alam metallerini belirtir. Yani bu sistem, bir eliin temel bileenlerini ve eliin yaklak karbon orann gstermektedir. Ayn zamanda eliin retiminde kullanlan imalat metodunu da belirtmektedir. Bugnn endstride kullanlan paslanmaz elik trleri grup altnda toplanmaktadr: - Martenzitik kromlu paslanmaz elikler, - Ferritik kromlu paslanmaz elikler, - Ostenitik krom-nitelli paslanmaz elikler. Seri Gsterimi 100xx 11xx 13xx 23xx 25xx 31xx 33xx 40xx 41xx 43xx 46xx 47xx 48xx 50xx 51xx 5xxxx 61xx 86xx 87xx 92xx 93xx 94xx 97xx 98xx Tipler ve snflar Reslfrize edilmemi karbon elii snf Reslfrize edilmi karbon elii snf %1,75 Manganez %3,50 Nikel %5,00 Nikel %1,25 Nikel - %0,65 veya 0,80 Krom %3,50 Nikel - %1,55 Krom %0,25 Molibden %0,50-0,95 Krom - %0,12 veya 0,20 Molibden %1,80 Nikel - %0,50 veya 0,80 Krom - %0,25 Molibden %1,55 veya 1,80 nikel - %0,20 veya 0,25 molibden %1,05 nikel - %0,45 krom - %0,25 molibden %3,50 nikel - %0,25 molibden %0,28 veya 0,40 krom %0,80; 0,90; 0,95; 1,00 veya 1,05 krom %1,00 karbon - %0,50; 1,00 veya 1,45 krom %0,80 veya 0,95 krom - en az %0,10 veya 0,15 vanadyum %0,55 nikel - %0,50 veya 0,65 krom - %0,20 molibden %0,55 nikel - %0,50 krom - %0,25 molibden %0,85 manganez - %2,00 silikon %3,25 nikel - %1,20 krom - %0,12 molibden %1,00 manganez - %0,45 nikel - %0,40 krom - %0,12 molibden %0,55 nikel - %0,17 krom - %0,20 molibden %1,00 nikel - %0,80 krom - %0,25 molibden

TABLO 1: Karbon ve alaml eliklerin AISI-SAE nmerik gsterimleri Farkl trlerdeki paslanmaz eliklerin fiziksel zellikler de birbirinden farkldr ve bu olay da kaynak ilemlerinde nemli rol oynamaktadr. Kromlu paslanmaz eliklerin s iletme katsaylar, alamsz eliklerin yars kadardr. Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerinki ise, alamsz eliklerinkinin te bir kadardr. Bu durum kaynak blgesinde snn uzun sre kalacan gsterir ki, bu durum da baz problemlerin ortaya kmasna neden olur. Kromlu paslanmaz elikler genellikle alamsz elikler ile ayn sl genleme katsaysna sahiptirler. Ostenitik krom-nikelli eliklerde ise bu deer karbonlu ve az alaml

81

eliklerden %50 daha fazladr. Bu durum yalnz kaynaky deil, konstrktr (tasarmcy) de yakndan ilgilendirir. Karbonlu ve alaml elikler, dk elektrik iletme direncine sahiptirler. Paslanmaz eliklerde ise, bu deer 4-7 kat daha fazladr. Bu nedenle paslanmaz elik elektrotlar daha ubuk kzardklarndan, daha ksa olarak retilirler ve normal elektrotlara gre %25 daha dk akm iddetiyle yklenirler. 1- Martenzit Paslanmaz elikler Bu gruba giren paslanmaz elikler genel olarak %16dan az Cr ierirler, birleimlerindeki C miktar %0.5 %1.2 arasnda deiir. Yksek miktard C ierenlerde Cr miktar %18e kadar kabilir. Souma hzlar yava olduundan martenzit oluumu ok yava meydana gelir. (sakin havada). Martenzitik halde korozyon direnleri ok iyidir. 815 oCye kadar paslanmazlk zelliklerini yitirmezler. Uzun sre scakl maruz kalrlarsa hafif korozyon balangc olur. Bundan tr endstride 700 oC zerindeki scaklklarda kullanlmazlar. Bu eliklere 650 oC de gerilim giderme, 825 oC de yumuatma tav uygulanr. Dk karbonlu martenzitik paslanmaz elikler, bir takm nlemler alnarak kaynak edilirler. Yksek karbonlularn ise kaynak edilmelerinden kanlmaldr. Dk karbonlu martenzit paslanmaz eliklerde martezit nispeten daha az ve serttir, dolaysyla atlamaya kar eilimi daha azdr. Bu elikler kaynaktan nce genellikle n tavlamaya tabi tutulur. Bu n tavlama yksek C edeerli eliklerde olduu gibi snn etkisi altnda kalan blgede bir sertlik azalmas meydana getirmez. Yalnzca oluan sl gerilmeler azaldndan atlama olasl azalr. Bu eliklerin n tav iin uygun grlen tav dereceleri 200 400 oCdir. Kaynaktan hemen sonra atlama olasln ortadan kaldrmak iin paralar, mmkn olan durumlarda kaynaktan sonra soumadan bir gerilim giderme tavna tabi tutulmaldr. 820 870 oCde 4 saat sre ile oCye drlmeli ve daha sonra sakin havada tavlanmal ve frnda tercihen ok yava olarak 590 soutulmaldr. Karbon ieriine bal olarak nerilen ntav scakl kaynak s girdisi durumu ve kaynak sonras tavlama gereksinimi Tablo 2de zetlenmitir. KARBON % 0,10 dan az 0,10 0,20 0,20 0,50 0,50 den fazla NTAV* SICAKLII (oC) 15 (minimum) 200 - 260 260 - 320 260 - 320 KAYNAK ISI GRDS Normal Normal Normal Yksek SON TAV GEREKSNM Isl ilem yaplabilir Yava souma Isl ilem yaplabilir. Isl ilem arzu edilir Isl ilem arzu edilir

* ASME Kazan ve basnl kaplar talimatnamesi, karbon bileimine baklmakszn minimum n tav scakln 200 oC nerilmektedir. Tablo 2: Martenzitik paslanmaz elikler iin ntav, kaynak s girdisi ve son tav gereksinimi.
82

Martenzit paslanmaz eliklerin kaynanda, kaynak dikiinin dayanmnn ok nemli olmad, parann da kkrtl ortamda bulunmad durumlarda ostenitik kaynak metali kullanlr (ostenitik elektrotlar). Ostenitik kaynak metalinin akma snrnn dk olmas kaynaktan sonra oluan kendini ekme gerilmelerinin oluturduu atlama olasln ortadan kaldrr. Yksek C ieren ( %0.5-1.2 ) martenzit paslanmaz elikler btn bu nlemler yardmyla bile shhatli bir ekilde kaynak edilemezler. Tablo 3 ve 4de AISI (Amerikan artnameleri)ye gre martenzit paslanmaz eliklerin 400 serisinin tanm, kimyasal ve mekanik zellikleri gsterilmitir. Martenzit paslanmaz elikler; valfler, balant elemanlar, dililer, pim, yk aktaran miller, zincirler; dk karbonlu ise trbin kanat ve arklarnda, buhar trbinlerinde kullanlr. Manetiklenme zellikleri yoktur. Tablo -3 : Martenzit Paslanmaz eliklerin Kimyasal Kompozisyonu. AISI Kompozisyon (%) C Cr Dierleri 403 0,15 11,5 - 13,0 0,5 Si 410 0,15 11,5 - 13,5 414 0,15 11,5 - 13,5 1,25 - 2,5 Ni 1,25 Mn, 0,15 S (min.), 0,060 416 0,15 12,0 - 14,0 P, 0,60 Mo (opt.) 1,25 Mn, 0,060 P, 0,15 Se 416 Se 0,15 12,0 - 14,0 (min.) 420 0,15 (min.) 12,0 - 14,0 431 0,2 15,0 - 17,0 1,25 - 2,5 Ni 440 A 0,60 - 0,75 16,0 - 18,0 0,75 Mo 440 B 0,75 - 0,95 16,0 - 18,0 0,75 Mo 440 C 0,95 - 1,20 16,0 - 18,0 0,75 Mo * Verilen mekanik zellikler ubuklar iindir. Plakalar ve levhalarda biraz farkl olabilir. 2- Ferritik Paslanmaz elikler Bu tr paslanmaz elikler %1630Cr ve %0.250.5C ierirler. Bu tip eliklerin en nemli zellikleri kat halde bir faz dnmesi olumadndan su verme yolu ile sertletirilmeleri ve yksek scaklkta korozyon ve oksidasyon direnlerinin yksek olmasdr. Bu tr eliklerin ancak souk ekil deitirme ile sertletirilmeleri olanakldr. Bundan tr az miktarda olsa souk ekil deitirmenin neden olduu sertlik, eliin biimlendirilmesini zorlatrdndan kullanma oranlar azdr. Bu elikler souk ekil deitirme sertlemesini ortadan kaldrmak iin 750 800 oC scaklkla yumuatma tavna tabi tutulur. Martenzit paslanmaz eliklere oranla daha kolay kaynak edilir. Ferritik paslanmaz eliklerin kaynanda karlalan en nemli sorun bu malzemenin 1150 oC zerindeki scaklklarda tane bymesine kar olan ar eilimidir. Kaynak srasnda snn etkisi altnda kalan blgenin bir blm 1150 oC zerindeki bir scakla kadar snr ve bu blgede ar bir tane bymesi oluur. Bu malzemede kat halde ostenitin ferrite dnmesi olay meydana gelmediinde bir sl ilem ardm ile tanelerin klmesi olana yoktur. Normal halde ferritik paslanmaz elikler ok ince taneli snek bir yapya sahiptirler. Kaba taneli bir yap haline geince gevrekleir, entik darbe dayanm der ve gei scakl ykselir. Tane bymesini nlemek iin baz ferritik paslanmaz eliklerin bileimine AZOT eklenir. (rnein; AISI normuna gre 444 elii 0,035 maksimum ve 446 elii 0,25 maksimum).

83

Elektroda eklenen azot kaynak metalinin katlama sonunda ince taneli olmasna yardmc olur. Bu tip paslanmaz eliklerin kaynanda yle bir kaynak yntemi uygulanmaldr ki snn etkisi altnda kalan blgede 1150 oCyi aan scaklklarda mmkn mertebe az kalmaldr. Bu ise kaynan ok ksa pasolarda yaplmas ve hemen soutulmas ile gerekleebilir. Krom ferritik paslanmaz eliklerin kaynanda bir baka sorunda krom ve demirin bir metaller aras faz olan ok krlgan ve gevrek (G) sigma faznn olumasdr. Bu olay eliin uzun sre 400 550 oC arasnda tutulmas sonucu ortaya kar. Bu bakmdan bu eliklere hibir zaman 400 oC zerinde bir ne tavlama uygulanmamaldr. Ancak 200 oClik bir n tavlama uygulanabilir. Dier durumlarda bu eliklerin kaynanda n tav uygulanmaz. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda ortaya kan bir tehlike de, ITABde taneler aras korozyona kar ar hassasiyettir. zellikle stabilize edilmemi, yksek krom ve karbon ieren trlerde karlalan nemli bir sonudur. Bu olay, ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerde oluann aksine, ferritik trlerde 900 oCnin zerindeki scaklklardan hzl soumada ortaya kmaktadr, nk ostenitik bir yapya nazaran ferritik yap iinde krom karbr kelmesi daha yksek oranlardadr. Ferritik kromlu paslanmaz elikler kaynak edildiklerinde, dikie komu blgede taneler aras korozyona kar hassastrlar, zira krom karbrler nce zlrle, souma srasnda yer alabildiince abuk gerisin geriye tane snrlarna partiler halinde kelirler. Stabilize edilmemi % 17 Crlu eliklerden yaplan kaynakl balantlar, kaynaktan hemen sonra 750 oCde tavlama ilemine tabi tutularak taneler aras korozyona kar direnli hale getirilebilirler. Eer bu tr elikler Ti veya Nb ile stabilize edilmi ise kaynakl balantlar taneler aras korozyona kar sl ilemsiz halde bile direnli olacaklardr. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda yaplacak bir n tavlama, martenzitlik paslanmaz eliklerin kaynandan farkl metarlurjik etkilere sahiptir. Bu tr eliklerin kaynakl balantlar yava soutulduu zaman tane irilemesi ve tokluk azalmas gsterirler. Baz ferritik paslanmaz elikler de tane snrlarnda martenzit oluumuna eilimlidirler. Bu eliklere uygulanan n tavlama ITABde atlama tehlikesini ortadan kaldrr ve kaynaktan doan gerilmeleri snrlar. n tavlama scakl, bileime , arzu edilen mekanik zelliklere, kalnla ve artk gerilmelere bal olarak saptanr. n tav scakl normalde 150 250 oC arasnda uygulanr ve pasolar aras scaklklar da n tav scaklnn biraz zerinde tutulabilir.

Kaynaktan sonra 750 - 850 oClik bir tavlamay takiben hzl bir soutma, bu eliklerde ITABnin snekliinin ve taneler aras korozyona direncinin artmasna yardmc olur.
Az karbonlu ferritik paslanmaz elikleri 18/8 tipi %8.1den fazla C ieren elikler iin %25Cr ve %20Ni ieren elektrotlar iyi sonu vermektedir. Tablo 5 ve 6 da ferritik paslanmaz eliklerin kimyasal bileikleri, mekanik zellikleri belirtilmektedir.

84

Tablo - 5 : Ferritik Paslanmaz eliklerin Kimyasal Kompozisyonu. AISI 406 430 430F 430FSe 442 446 Kompozisyon (%) C 0,08 0,12 0,12 0,12 0,2 0,2 Cr 11,5 - 14,5 14,0 - 18,0 14,0 - 18,0 14,0 - 18,0 18,0 - 23,0 23,0 - 27,0 M 1,0 1,0 1,25 1,25 1,0 1,5 0,25 N Dierleri 0,1 - 0,3 Al 0,060 P, 0,15 S (min.), 0,60 Mo (opt.) 0,060 P, 0,060 S, 0,15 Se (min.)

Tekli rakamlar max. %'leri gsterirler. Belirtilen miktarlarn dier alamlar max. deerleri ierirler; kalan demirdir.

Tablo -6: Ferritik Paslanmaz eliklerin Mekanik zellikleri. AISI Oda scakl ekme Akma Uzama Sertlik kuvveti kuvveti 0,2% 2 in. (Rockwell B') (1000 (1000 psi) (%) psi) 70 40 30 81 75 45 30 83 80 80 80 55 45 50 25 20 25 87 90 86 alma scakl Fo Devaml Kesintili

406 430 430F, 430FSe 442 446

1400 1550 1500 1800 1950

1450 1660 1600 1900 2060

3- Ostenitik Paslanmaz elikler Bu tr paslanmaz elikleri bileimlerinde %12 25 Cr ve %8 25 Ni ierirler. Nikel, kuvvetli bir ostenit yapc olduundan, bu eliklerde katlama srasnda ortaya kan ostenit oda scaklnn altndaki scaklklarda bile dnmeden kalr. Souma srasnda Ostenit Ferrit dnm olmadndan su verme yolu ile sertletirilemezler. Bu grup iinde en fazla bilinen 18/8 elii diye isimlendirilen, birleiminde %18 Cr ve %8 Ni ieren trdr. Anti manetik olan bu tr paslanmaz eliklere korozyon dayanmn artrmak iin bir miktar MOLBDEN katlr. Ostenitik paslanmaz eliklerin kaynak yetenei asndan en nemli niteliklerini sralayabiliriz. 1- Is iletme katsaylar oda scaklnda az alaml ve sade karbonlu elikleri 1/3 kadardr. 2- Isl genleme katsaylar sade karbonlu ve az alaml eliklerden %50 daha fazladr. 3- Alamsz karbonlu elikler dk bir elektrik iletme direncine sahiptir, bu tr paslanmazlarda ise bu deer 5 ile 7 kat daha byktr. Bu zelliklerden dolay krom-nikelli eliklerin kaynanda sade karbonlu eliklerin kaynandan daha fazla kendini ekme oluur. Kaynak dikiinin soumas srasnda byk ekmelerin oluumu sonucunda bu blgede gzlemlenen i gerilemeler atlama tehlikesine yol
85

aar. Bu tip paslanmazlarn ift tarafl i ke dikilerinde scak atlamalarn oluma olasl ok fazladr. Bu eliklerde ar souk ekil deitirmeleri zellikle dvme sonucunda ksmen martenzit bir yap elde edilir. zellikle 18/8 tipi ostenik paslanmaz elikler 450 850 oC arasnda bir scakla kadar stlp o scaklkta tutulduklarnda bir karbon kelmesi eilimi kendini gsterir. Ostenik paslanmaz eliklerin C ierii en ok % 0.6, tercihen %0.03 civarnda olmaldr. Krom Nikelli paslanmaz eliklerde gerilim giderme tavlamas kaynaktan sonra zaman zaman uygulanr. Tav scakl 800 920 oC arasnda seilir. Tablo 7 ve 8 de ostenitik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimi ve mekanik zellikleri ile scaklk dereceleri gsterilmitir. Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin kaynak kabiliyetlerini etkileyen fiziksel zelliklerinin yannda bir dizi metalurjik etken de bu eliklerin kaynanda nemli rol oynar; bunlar delta ferrit faznn oluumu, taneler aras korozyona hassasiyet, gerilmeli korozyona hassasiyet ve sigma faznn olumasdr. Tablo-7: Ostanitik Paslanmaz eliklerin Kimyasal Kompazisyonu. AISI 201 202 301 302 302 B 303 303 Se 304 304 L 305 308 309 309 S 310 310 S 314 316 316 L 317 321 347 348 Kompozisyonu (%) C 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,08 0,03 0,12 0,08 0,02 0,08 0,25 0,08 0,25 0,08 0,03 0,08 0,08 0,08 0,08 Cr 16,0 - 18,0 17,0 - 19,0 16,0 - 18,0 17,0 - 19,0 17,0 - 19,0 17,0 - 19,0 17,0 - 19,0 18,0 - 20,0 18,0 - 20,0 17,0 - 19,0 19,0 - 21,0 22,0 - 24,0 22,0 - 24,0 24,0 - 26,0 24,0 - 26,0 23,0 - 26,0 16,0 - 18,0 16,0 - 18,0 18,0 - 20,0 17,0 - 19,0 17,0 - 19,0 17,0 - 19,0 Ni 3,5 - 5,5 4,0 - 6,0 6,0 - 8,0 8,0 - 10,0 8,0 - 10,0 8,0 - 10,0 8,0 - 10,0 8,0 - 12,0 8,0 - 12,0 10,0 - 13,0 10,0 - 12,0 12,0 - 15,0 12,0 - 15,0 19,0 - 22,0 19,0 - 22,0 19,0 - 22,0 10,0 - 14,0 10,0 - 14,0 11,0 - 15,0 9,0 - 12,0 9,0 - 13,0 9,0 - 13,0 1.5 Si 1.5 Si 1.5 - 3.0 Si 2.0 - 3.0 Mo 2.0 - 3.0 Mo 3.0 - 4.0 Mo Ti (5 x %C min) Cb + Ta (10 x %C min) Cb + Ta (10 x %Cmin 0.10 Ta max.), 0.20 Co 2.0 - 3.0 Si 0.20 P, 0.15 S (min) 0.60 Mo (opt) 0.20 P, 0.06 S, 0.15 Se (min) Dierleri (%) 2.5 N, 5.5 - 7.5 Mn, 0.060 P 2.5 N, 7.5 -10.0 Mn, 0.060 P

Tekil rakamlar aksi belirtilmedike en yksek miktarlardr. Belirtilen alamlarn dier elemanlar en yksek miktarlar ierirler, geriye kalan yzde demirdir.
86

Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin retimlerinde, sv halden itibaren katlama balaynca, ostenit ve -ferrit taneleri olumaya balar. Bu ferrit ostenitin dnm sonucunda ortaya kan ferrritten farkldr. Katlama normal olarak eliklerin yaps ostenit taneleri arasna serpilmi -ferrit taneciklerinde oluur. Bu faz, krom ve ferriti dengeleyen elementler ynnden zengin, nikel ve osteniti dengeleyen elementler ynnden fakirdir. Bu fazn oluumu elik reticilerinin istemedii bir durumdur: zira malzemenin scak ekillendirilmesini zorlatrr ve malzemede atlaklarn oluumunu tevik eder. Bu fazn srekli olarak tanecik snrlarnda bulunmas korozyon direncini azaltr. Ayrca, yksek scaklklarda uzun sre -ferrit fazyla kar karya kalnmas sonucunda da, malzemenin mukavemetini ve ekillendirilebilme kabiliyetini azaltc ynde etkileyen sert ve gevrek sigma faznn oluumu gibi sorunlarla karlalr. Tablo-8: Ostanitik Paslanmaz eliklerin Mekanik zellikleri Oda Scakl AISI Akma ekme Kuvveti 0.2 Kuvveti % (1000 (1000 Ps) Ps) 115 105 110 90 95 84 81 85 85 90 95 100 84 81 90 90 55 55 40 40 40 42 39 38 35 45 45 50 42 42 40 35 Uzama 2" (%) 55 55 60 50 55 55 55 50 50 45 45 40 50 50 45 45 alma Scakl Fo Sertlik Devaml (Rockwell B') 90 90 85 85 85 80 79 80 80 85 85 85 79 79 85 80 1650 1650 1700 1650 1550 1550 1600 1550 1550 1550 1650 1650 1750 1650 1650 1650 1700 1950 2050 1550 1850 1900 Kesintili 1450 1450 1500 1500 1600 1550 1550

201 202 301 302 302 B 304 304 L 305 308 309 310 314 316 316 L 317 321

347 95 40 45 85 1650 1550 Bu deerler sadece ubuklar iindir. Plaka ve lamalar iin biraz deiir. 1 PS: 0.0714 Kg/cm2 Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin kaynanda ortaya kan ikincil bir sorun da, zellikle 18/8 elii gibi baz krom-nikelli eliklerin 450 - 850 oC scaklk aralndaki bir scaklkta uzun sre kalmalarnda oluan krom karbr kelmesi eilimidir. Bu elikler retimleri srasnda krom karbrn ostenit ierisinde znd 1100 oCden itibaren hzla soutulurlar. Bu ekilde bu elementlerin kelme tehlikesi ortadan kalkm olur ve oda scaklnda karbonun difzyon hz ok dk olduundan, kullanm esnasnda oluma olana yoktur. Scakl 450 oCnin zerine kmas ile karbonun difzyon hz, karbonu tane snrlarndan darya kartacak derecede artar. Tane snrlarnda biriken karbon, kroma kar olan yksek ilgisinden (affinitesinden) dolay bu blgede krom ile birleerek krom karbr
87

oluturur (Fe, Cr23 C6). Oluan krom karbrn arlk olarak %90n krom oluturduundan, tane snrlarnda bulunan ok az karbon bile ostenit tanelerin evresindeki krom miktarn ar derecede azaltr. Bunun sonucu olarak malzeme krozif bir ortamda bulunduunda, kromca zayflam olan tane snrlarnda korozyon oluur. Bu ekilde ortaya kan taneler aras korozyon tm malzemeyi ok ksa zamanda kullanlmaz hale getirir. eliin karbon ierii arttka bu olay iddetlenir. Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin kayna esnasnda eriyen blge ok ksa bir zamanda katlap hzla souduundan ve elektrot olarak kullanlan alamlarn karbon ierii de dk olduundan kaynak metali, yani kaynak dikii iin karbr kelme tehlikesi yoktur. Bana karn snn tesiri altnda kalan blge (ITAB), kaynak sresi boyunca, 500 - 900 oC scaklk aralnda tavl olarak kalmakta ve ayn zamanda da buras esas metal olduundan, karbon ieriinin yksek olmas halinde ostenit tane snrlarnda taneler aras korozyona neden olacak karbr kelmesi olay ortaya kmaktadr. Belli bir karbon ierii iin karbr kelmesi olaynn iddeti, scaklk ve zamana baldr. kelme balamadan nce scaklk ve deien bir kuluka periyodu vardr. Scaklk ve eliin karbon ieriine gre en ksa srede kelmenin balad bir scaklk vardr ki buna kritik scaklk ad verilir. (Tablo 9) Karbon ierii (%) 0,03 0,05 0,06 0,08 Kuluka Periyodu (dakika) 11 7 2,5 0,3 Kritik Scaklk (oC) 650 650 670 750

Tablo 9: Krom karbr kelmesinin karbon ierii, zaman ve scakla ball. Tek paso ile yaplan ark kaynanda ITAB, 650 - 750 oC arasndaki scakla bir dakikadan az bir sre maruz kalr. Buna karn ok pasolu kaynak halinde, bu sre dakikann zerine kar ve dolaysyla karbr kelme tehlikesi kendini gsterir. Karbr kelmesinin oluabilmesi iin, eliin karbon ieriinin belirli bir miktarn zerinde olmas gerekir. Tablo 9da grld zere karbon ieriini azalmas, kuluka periyodunu uzattndan bu tehlike ortadan kalkacaktr. Bu bakmdan, kaynak ile birletirilmesi gereken ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin, karbon ieriin en ok %0,06, optimum %0,03 civarnda olmas gerekmektedir. Bu amala, ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin zel olarak retilen baz trlerinde (X2CrNi 19 11, X2CrNiMo 17 13 2), karbon miktar drlerek korozyon direncinin arttrlmas amalanmtr. Taneler aras korozyonun oluturulmasn nlemek amac ile uygulanan bir baka yntem de eliin stabilizasyonu olarak adlandrlr; bu durumda karbonun kroma kar olan ilgisinden daha yksek bir ilgiye sahip bir elementin eliin bileimine katlmas ile gerekletirilir. Bu ekilde eliin bileimindeki karbon ile bu yeni element karbr oluturur ve dolaysyla i yapnn baz blgelerinde ortaya kan krom azalmas olay olumaz. Stabilizasyon iin ilave edilen elementler titanyum, niyobyum ve tantalyumdur. Bu elementlerin karbrleri, tane snrlar boyunca deil, ostenit taneler ierisinde, ince zerreler halinde dalm olduklarndan, eliin mekanik zelliklerinde de bir deiiklik oluturmaz. Stabilizyonun gerekleebilesi iin ilave edilen titanyum karbonun drt kat, niyobyumun seki-on kat, tantalyumun onalt kat olmas gereklidir. eliklerde maliyet asndan titanyum, elektrotlarda titanyumun arktaki fazla kaybndan dolay niyobyum tercih edilir.

88

PASLANMAZ ELKLERN KAYNAK METODLARI MARTENZTK PASLANMAZ ELKLERN KAYNAI Martenzitik paslanmaz eliklerin kaynak koullarnn seimi konusunda, en ok kullanlanlar rtl elektrot, tozalt, MIG, TIG ve plazma kaynaklardr. RTL ELEKTROTLAR Bu eliklerin elle kayna iin eitli elektrot tipleri kullanlr. Banlar ana metalle ayn bileimde olabilirler, ancak ergimi metalin Cr ve Mnden yana muhtemel fakirleme ve karbondan yana muhtemel bir zenginlemesini karlamak zere C, Mn ve Cr oranlar snrlarnda bazen deiikliklere yer verilir (karbondan yana zenginleme, alak karbonlu eliklerde vaki olur) veya aadaki gibi bileimi farkl olabilir. Yksek karbonlu (C>%.050) eliklerde ergimi metalin brt soumu halde daha az krlgan olmasn salamak zere karbon oran deiik olur. Ergimi metal ok yksek oranda ostenit ierecek ekilde C, Cr ve Ni oranlar deiik olur ( ostenit, ergimi metala byk sneklik salar). Byle bir ilave metal yksek karbonlu ve martenzitik dnmden sonra kelme ile sertlemi eliklerin kaynanda kullanlabilir, ancak bunun iin ergimi metalin alak mekanik nitelikleri ile br yandan bylece oluan elekto-imik iftin korozyon asndan olumsuz etkisi gze alnacaktr, yani eliin kullanlaca korozif ortam koullarnn ok ar olmamas gerekir.

Genellikle bazik rtl elektrot kullanlp (elektrot + ) olduka ksa bir arkla alr. Zor pozisyonlarda (dik ya da tavan kayna ) akm iddeti daha dk olacaktr. Aada akm iddeti iin verilmi snrlar deiik kaynak koullarna gre saptanmtr. Kaynak azlarnn ekilleri, aada genel olarak yksek alaml elikleri iin verilmi olanlar gibidir. 3mm kalnlna kadar kaynak tek pasoda yaplr, ama bu takdirde terste bir mesnet levhas kullanlacaktr. ok pasolu kaynaklarda ilk pasonun iyi nfuz etmi olmasyla son pasolarn yzey durumlarna zen gsterilecektir. Her paso arasnda cruf paslanmaz elikten eki ve fra ile iyice yok edilecek ve birleme yeri scaklnn, n stma scaklnn altna dmemesine dikkat edilecektir. Elektrot ekirdek ap (mm) 2,0 2,5 3,2 4,0 5,0 TIG KAYNAI Saf hidrojen, rutubetten tamamen arndrlm argon ve kalnlk 2 3mmyi getiinde plak ubuk ya da tel eklinde ilave metal kullanlacaktr. Bu sonuncusu iin genellikle ana metalinkine yakn ama ou kez daha dk karbonlu bileimde malzeme ile allacaktr. Bununla birlikte, yksek karbonlu (C>%025)ya da doruca martenzitik dnmle kelme sertlemesi eliklerin kaynanda, rtl elektrotlar iin sylenmi sakncalar da hesaba katlarak yksek oranda ostenit terk eden ilave metal de kullanlabilecektir. (A) Akm iddeti . 25 60 40 75 60 90 65 120 120 175

89

Tungsten elektrot (-) kutba balanmakla iyi bir nfuziyet elde edilir. Kaynak tersten de argon akmyla korunacaktr. 3mmye kadar kaynak az gerekmez. Daha kaln paralara yaklak 1,5mmlik bir kk ykseklii ile 70olik V az alr. Para Kalnl (mm) 1,0 2,0 3,0 4,0 6,0 8,0 10,0 MIG KAYNAI Koruma gaz saf yada iine az miktarda O2, CO2 gibi gazlar kartrlm argondur. Oksijen tayc (O2, CO2) bir gazn ilavesi arkn stabilitesini artrr, metalin slanmasn iyiletirip nfuziyeti artrr, bununla birlikte metalin oksitlenebilir alam elementlerinden, zellikle Crdan yana, fakirlemesi tehlikesini ve temizlenmesi gereken yzeysel bir oksitlenme meydana getirebilir. Martenzitik paslanmaz eliklerin MIG kaynanda sre kullanlabilir; bunlardan her biri farkl bir ergime eklini ve ilave metal geiini ortaya koyar. Yamur eklinde (ok ince damlacklar halinde) gei; bu sre yksek bir kaynak akm iddetini gerektirir (elektrot teli + ). Bu yzden stabil nfuziyet fazla, terk edilen metal hz yksek olur, ama ergimi banyo hacmi olduka nemli olup yatay pozisyonda ve 3mmden az olmayan kalnlklarn kaynanda bu tekniin kullanlmasn snrlar. ekil-2de mutat kaynak koullar grlr. Koruma gaz genellikle iine %1-2 oksijen kartrlm argondur. Hazrlk rtl elektrotta olduu gibi alttan bir destek ou kez faydaldr. Buna imkan bulunmazsa, genellikle birinci ya da tek paso iin ksa devre geili kaynak yntemi kullanlr. Dikiin alt bu takdirde bir argon akmyla korunacaktr. Ksa devreli gei; Bu srete dk akm iddeti uygulanr. Metal geii, arkn saniyede 20 ila 200 kez kesilmesi nedeniyle birlemede az s giriiyle salanr (elektrot teli +). Bu yntem, dolaysyla, az kalnlkta paralarn kaynana olanak verir ve deformasyonlar az olur. Ayrca zor pozisyonlarda (dik kaynak...) ve paralar arasnda araln fazlaca olduu hallerde kaynak gerekletirilebilir. ri damla halinde gei; Bu konuda ferritik paslanmaz eliklerin MIG kayna iin sylenenler martenzitik paslanmaz elikler iin de geerlidir. Akm iddeti (A) 25 75 50 125 80 150 100 180 120 250 225 300 225 350 lave metal tel ap (mm) (mm) (ortalama) . 2 2 3 34 5 5 6

TOZALTI KAYNAI Bu yntem, byk bir s girii ile belirlenir. Kullanlacak, elektrot teli hususunda TIG kaynak ilave metali iin sylenenler burada da geerlidir. Kaynak doru akmla olduu gibi alternatif akmla da gerekletirilebilir, bununla beraber en az kaln malzemelerin kayna iin doru akm tercih edilir. Doru akmda telin polaritesi nfuziyeti etkiler; (+) kutupta bu nfuziyet daha kuvvetli, (-) kutupta minimumda olur.

90

10mm kalnla kadar tek pasolu kaynak mmkn olup bu kalnlkta akm iddeti 500 ile 700 A arasnda olur. Bundan daha kaln paralar ok pasolu olup her paso yine bu akm iddetleriyle ekilir. Toz alt kaynanda en ok kullanlan hazrlk ekli, birleecek para kalnlnn te bir mertebesinde bir kk ykseklii ile 90olik X az olup az kaln paralarda bu hazrlk aadaki gibi basitletirilir. 8mm altnda kalnlklarda alttan destekli kt aln kayna uygulanabilir. 8 ile 15mm arasnda, kk ykseklii ve alttan destekle V az zerinde bir paso veya kt aln halinde birbirine nfuz etmi iki paso ekilir. 15 ile yaklak 30mm arasnda, 3 ila 5mm kk ykseklii ile V az zerine bir paso veya 8 15mm kk ykseklii ile birinci paso V az iin olmak zere iki paso ekilir. Dikiin genilik/derinlik oran yeteri kadar yksek bir deerde tutulmaldr.

PLAZMA KAYNAI Aada feritik paslanmaz eliklerin plazma kayna iin sylenenler martenzitik paslanmaz elikler iin de aynen geerlidir. Bu ok nemli konu, yani hidrojenin varlndan ileri gelen atlaklar, greceli olarak byk ilgi ekmi olmakla birlikte geveklemenin kesin mekanizmas henz kesin olarak anlalm deildir. yle ki doruca deneyle dorulanabilecek, kimyasal ve metalrjik reaksiyonlarla ifa edilen yetir sayda mekanizmann ortaya konmas mmkn olmamtr. Buna karlk, hidrojen atlamasyla sonulanan toplu koullar bir sert mikro iyapda, yaklak 150oCnin altnda bir scaklkta yeterli hidrojen ve yeterli gerilme olarak tanmlanabilmektedir. Gerekten hidrojen tarafndan meydana getirilen atlama ayn zamanda souk atlak ya da gecikmi atlak veya diki alt atla olarak bilinir. Bu ayn zamanda eliklerde de, imal srasnda, ileme srasnda ya da alma srasnda vaki olur. Bu itibarla sadece kayna mnhasr olmamakla birlikte, kaynak sonucu olarak ortaya ktnda atlaklar dorudan kaynak metalinin kendisinde grlr. Hidrojen tarafndan hasl edilen atlama, aada belirtilen koulun bir arada bulunmalar halinde vaki olur. 1- Hidrojen mevcuttur. Bu, kaynakta kullanlan rt, toz, dekapan vs. de var olan rutubet ve sair menbalardan kanlmaz ekilde ortaya kar. 2- ekme gerilmeleri kaynak zerinde etki yapar Souma srasnda sl bzlmelerden kanlmaz ekilde meydana gelen gerilmeler, birletirilecek ksmlarn rijitliinin sonucu olarak gelien baka gerilmelerle de takviye olur. 3- Hassas bir mikro iyaps mevcuttur. Ana metalin yeterince yksek scakla kmasyla hzla ferritten ostenite ve yine ferrite dnmesiyle, hidrojen geveklemesine daha yatkn mikro iyaplar hasl olur. FERRTK PASLANMAZ ELKLERN KAYNAI Ferritik paslanmaz eliklerin kayna iin kullanlabilecek yntemler daha ok bir koruyucu gaz akmn devreye sokanlar olan TIG, MIG ve plazma kaynaklardr.

91

TIG KAYNAI Bu yntemde saf argon kullanlacak olup gazda hi rutubet bulunmayacaktr. Birletirilecek paralarn kalnl 2 3 mmyi getiinde, ubuk ya da tel halinde plak ilave metal kullanlacaktr. Genel olarak bu, ana metalinkine yakn bileimde olacaktr. Tamamen ferritik eliklerin kayna iin ilave metaller Ti ve Nb ierirler, daha yksek Cr oran ve ergimi metalde martenzitin ortaya kmasn nlemek zere de daha dk karbon oranna haizdirler. Ergimi metale bir ostenitik ferritik doku salamak iin bir ostenitik ilave metale bavurulmas halinde bu ostenitik metal, alak karbonlular arasndan seilecektir. Tungesten elektrot (-) kutba balanarak iyi bir nfuziyet salar. Kaynan ters taraf bir yardmc argon kaynayla korunmaldr. Tablo 10da kaynak edilecek rnlerin kalnlna gre uygulanacak akm iddeti snrlar verilmi olup bu akm iddeti, bu snrlar iinde br kaynak koullar balca pozisyon (dik ve tavan kaynanda A daha az), hazrlk ekli (bindirme halinde daha yksek, kaynak aznda daha az) ne gre deiir. Kaynaklanan rnn kalnl (mm) 1 2 3 4 5 6 7

Akm iddeti (A)

30 - 70

50 - 100

70 - 150

100 180 140 - 220

160 - 250

180 260

Tablo 10 :Kaynak edilecek rnlerin kalnlna gre uygulanacak akm iddeti Akm iddeti otomatik kaynakta daha yksek olabilir. 3mmden aa kalnlkta, kaynak azna gerek yoktur. Daha yukar kalnlklarda 70olik bir V az ve 1,5 mm kadar bir kk ykseklii uygulanr. Tersten kaynan mmkn olmas halinde buna gerek yoktur. MIG KAYNAI Koruma gaz olarak (lkemizde imdilik helyum bahis konusu olmadna gre) O2, CO2, H2 gibi baka gazlardan az miktarda kartrlm argon kullanlr. Oksijenin varl arkn stabilitesini arttr, ana metalin slanmasn dzeltir ve nfuziyeti arttrr. Bununla birlikte, metalin zellikle Cr ve Ti gibi oksitlenebilen alam elementlerinden fakirletirme tehlikesini meydana getirir ve sonradan yok edilmesi gereken bir yzeysel oksitlenme hasl eder. Ferritik eliklerin MIG kayna iin kullanlabilir ilave metaller TIG kaynanda kullanlanlarn tipinde olabilirse de, kaynak banyosunun desoksidasyonu ile ana metalin slanmasn iyiletirmek zere biraz daha fazla silisyum (%1,1e kadar) iereceklerdir, ama genellikle bu ilave metal telleri ostenitik eliktendirler. Kaynak koullar itibariyle sadece bir alak akm gerektiren sreler kullanlacaktr. Bu itibarla yamur eklinde gei salayanlar braklacak, ksa devreli ve iri damlal gei saylayanlar yelenecektir.
92

Ksa devreli gei; bu srete, alak akm iddetleri bahis konusudur. Metal geii, birlemede zayf bir s kyla elde edilir. Bu yntemle az kalnlkta paralarn az ekil deitirmeyle kayna salanr, ayn zamanda zor pozisyonlarda da (dik kayna, tavan kayna......) veya paralar arasnda araln fazla olduu kaynan gerekletirilmesi mmkndr. Bununla birlikte nfuziyeti daha az olup 3mmnin altnda kalnlklardaki ince paralarda hazrlk gerekmez. 1,5 mmye kadar 0,56 mm, 1,5 4 mm kalnlktakiler iin de 0,8 1,2 mm apnda tel kullanlr. Para Kalnl Akm iddeti (mm) (A) 0,5 1,0 1,5 2,5 3,0 4,0 10 60 25 75 50 85 60 90 75 110 90 125

ri damlal gei; yakn zamanda gelitirilmi bir yntem olup bir ift beslenme menban gerektirir. Birinci menba telin (+kutupta) ergimesini salayan ark idame ettirir, ikinci menba ise arada bir fazla gerilim (srtansiyon)getirmekle nceden ergimi metalin geiini salar. 3mmden fazla kalnlkta paralar 70olik bir V kaynak az alr ve 1,5mmlik kk ykseklii braklr. Bu yntem zel bir posta ile alr.

PLAZMA KAYNAI Paslanmaz eliklerin plazma kaynayla birletirilmesinde genellikle transfer olmu (direkt) ark yntemi kullanlr. Plazma hasl edici gaz (az gaz) argon olup debisi nispeten azdr. (1 10 lt/dak) Koruma gaz da yan olup debisi daha yksektir (>15 lt/dak.). Plazma kaynann karakteristik anahtar deliinden kanmak istendiinde az gaz debisi azaltlp TIG kaynandakiyle ayn tipte bir ilave metal kullanlr. Ancak bunun ap daha kk olmaldr. Para Kalnl (mm) 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Akm iddeti (A) 30 75 60 130 100 160 130 180 160 230 180 260

Genel uygulamada, 12mmye kadar olan kalnlkta paralar u uca (kt aln) kaynak az ve ilave olmakszn kaynatlabilmektedir. Kalorifik girdinin ar derecede snrlandrlmasnn gerektii durumlar iin de mikroplazma teknii gelitirilmi olup bunun 0,01mm kalnlkta levhalar 0,1 A akm iddetiyle kaynak edilebilmektedir. Transfer olmu (direkt) arka akm iddeti (A) genellikle kaynak edilecek mamul kalnlnn (mm) 10 ila 20 katdr. Mikro-plazmada kaynan tersi yine argonla korunacaktr.
93

Her ne kadar plazma kayna, arkn younlatrlm olmas sayesinde 12mmye kadar kt aln kaynan, tam nfuziyetle gerekletirebiliyorsa da (ilave metalsiz), azlarn birbirlerine yakn olmalar gerei bu kaynan bir koulu olmaktadr. yle ki paralar arasnda aralk, kalnl 1/10undan az olacaktr. Aksi halde ilave metal (ince tel halinde) zorunlu olur. rtl elektrotla kaynakta elektrot ekirdei alak karbonlu elikten, rts bazik olmaldr. FERRTK ELKLERN ERGTME KAYNAI Yukarda, titanyum ilavesiyle kaynak bakmndan saf ferritik hale getirilmi %16 veya %17 Crlu eliklerden sz etmitik. Yksek scaklkta stabil titanyum karbrlerinin varl ile yavalatldndan bu eliklerde tane bymesi klasik %17 Crlu eliklerinkinden pek farkl deildir. Kaynaklar soumadan sonra genellikle ok kaba taneli tamamen ferritik bir dokuya sahip %13 Crlu ve alminyum ilaveli eliklerle % 20 30 Crlu eliklerde durum ayn deildir. Bununla beraber kromdan yana nispeten fakir ve karbondan yana zengin baz bileimler kaynakl halde az miktarda martenzit ihtiva edebilirle. Bu martenzitin teekkl yolu %17 Crlu eliklerinkinin ayndr. Ferritik paslanmaz eliklerde kaynaklar, evre scaklnda zellikle yksek bir entik hassasiyetine ve krom oran yksek olduunda sahiptirler. Bununla birlikte sertlikleri lml kalr ve krlganlk gei erilerinin ekli de %17 Crlu eliklerinki gibi olur. Bu entik hassasiyeti nedeniyle % 25 30 Crlu ferritik refrakter elikler kaynakl olarak ok az kullanlrlar. Zorunluluk halleri genellikle %24 Cr - %12 Ni veya %29 Cr - %9 Ni tipinde ostenitik veya osteno ferritik kaynak metali kullanlr. Keza, %13 Crlu bu ferritik elikten kaynakl birlemeler de ok yaygn deildir. Ergime kayna ya %13 Crlu veya % 18 Cr % 10 Nili bir ostenitik kaynak metali ile gerekletirilebilir. FERRTK ELKLERDE KAYNAKLI BRLEMELERN KOROZYONA MUKAVEMET Kaynan sl devresi ferritik eliklerin korozyona mukavemetini bozar Bu bozma slfrik, nitrik ve flo-nitrik asit ortamlara klasik daldrma deneyleriyle belirlenebilir. Yaklak 950oCin stnde bir scakla stlm ve hzla soutulmu ferritik eliklerin ad geen asit ortamlarnda, ncelikle tane birlemelerini etkileyen bir korozyona hassas olduklar grlr. eliin bu taneler aras (veya kristaller aras) korozyona hassas klan sl ileme, hassaslatrma ilemi ad verilir. Tane birlemelerini tekil eden metalin veya bunlara hemen komu ksmlarn hzla erimesi tanelerin soyulmas ve metal balantlarnn hzla zlmesi soncu grlebilir. Ferritik paslanmaz elikten kaynakl birlemelerde bu korozyon, ergimi metale yakn IEBde ve daha az lde olmak zere, ergimi metalde kendini gsterir; hasl ettii zlme, birlemenin hzla mahvna sebep olabilir. Yaklak 650oC ile 900oC arasnda bir sl ileme tabi tutularak hassaslatrlm metalin korozyona mukavemetini eski haline getirmek mmkndr. Metalin rejenasyonuna olanak salayan s alan hassaslatrma alannn altnda bulunduu kaynan bir lokal ilemi, rnein flele stma, kaynan korozyona mukavemetini slah eder. Ostenitik eliklerde olduu gibi
94

hassaslatrma scakl rejenarasyon hassaslatrlm blgeyi kaydrabilirdi.

scaklnn

altnda

olsayd

lokal

ilem

sadece

475oCta % 17 26 Crlu elikler menevi (temper) gevreklii ad verilen bir sertleme ve gevreklemeye urarlar. Bunun, mekanik olumsuz yannn dnda, korozyon ve zellikle HNO3e kar dirence azaltt da ileri srlmektedir. Bu itibarla, %17 Crlu eliklerin kaynaklarnda uygulanan 800oCta sl ilem, kaynan korozyona mukavemetini iade ettirebilir. Krom orannn bu tip korozyon zerinde fazla bir etkisi olduu sanlmyor. Her ne kadar karbon miktarnn azalmas, birlemelerin kaynaktan brt halde taneler aras korozyona mukavemetini slah ederse de bu korozyon % 0,01 karbonla daha vaki olabilir. 525 kromlu bir eliin hassaslama eilimini yok etmek iin % 0,002 karbona kadar inmek gerekir. Ostenitik paslanmaz eliklere gre daha ucuza mal olan ferritik eliklerin kaynandaki korozyon sorununun zm, endstriyel deerini koruyor. Bu cmleden olmak zere yukarda sylendii gibi ok dk karbonlu (ELC) paslanmaz eliklerin retiminin yan sra, karbonun kromla (genellikle daha nce grdmz Cr23C6 tipinde)karbr oluturmasn nlemek amacyla elik, karbonla daha kolayca karbr oluturan ve bylece de stabilizatr eleman ad verilen Ti, Nb+Ta gibi elementlerde alamlandrlr. Bu ynde Ti/C=7, Nb/C=8-10 oran uygulanr. Ayrca, zellikle klorlu ortamlarda delik (pitting) korozyonuna kar direnci ykseltmek amacyla, kuvvetli bir ferrit yapc alann byten Mo katlr (yaklak %2,0) Ferritik eliklere, kaynak sonras mekanik karakteristiklerin slah amacyla 150 220oClik bir n stma; gevreklii azaltmak ve Cr karbr keltmesi soncu oluan Crdan yana fakirlemeyi dengelemek ve korozyon direncini ykseltmek zere sekonder difzyon tavlamas olara 750 850oCta bir kaynak sonras sl ilemi uygulanr. OSTENTK PASLANMAZ ELKLERN KAYNAI Krom-nikelli paslanmaz elikler uygulamada, eliin dier bir elikle veya hadde rn bir paslanmaz elikle birletirilmesi veya paslanmaz eliklerin tamiri halinde kaynak uygulamalarna konu olurlar. Ostenitik paslanmaz eliklerin kaynak uygulamalarnda genel olarak rtl elektrot ile elektrik ark kayna, TIG ve MIG gibi elektrik ark kaynak yntemleri yaygn bir uygulama alanna sahiptirler. Bir zeltiye alma tavn izleyen bir hzl soutma ilemi ile tok ve homojen bir hale getirildikten sonra endstride kullanlan ostenitik paslanmaz eliklerin kaynak ileminde, genel olarak hadde rn ostenitik paslanmaz eliklere uygulanan kaynak prosedr takip edilir. Bu tr paslanmaz eliklerde zellikle iyi bir zeltiye alma tavnn dahi yok edemedii tane snr segregasyonlar ile karlalr ve kaynak srasnda da dk ergime scaklna sahip olan bu keltiler sv hale geer ve kaynak srasnda oluan kendini ekme gerilmelerinin etkisi ile de scak atlak oluumunu tevik ederler. Bu konuda yaplan uygulamalar gstermitir ki kaynak ilemi srasnda alnacak baz basit nlemler yardm ile bu scak atlak tehlikesini azaltma olana vardr. rnein, hazrlanm olan kaynak azlar pnmatik veya normal bir eki ile souk halde dvld taktirde bu blgedeki taneler deforme olur ve tane snrlarndaki keltiler krlarak srekli alar paralanr. Kaynak srasnda snma sonucu bu blge yeniden kristallemeye urar ve kaynak dzlemlerinde ve birincil tanelerin snrlarnda oluur. Genellikle rtl elektrot ile elektrik ark kaynann ok sk uyguland ostenitik paslanmaz eliklerin kaynanda benzer bileimdeki elektrotlar tercih edilir. lem srasnda, uygun bir kaynak sras uygulanarak kaynak gerilmeleri asgariye indirilmeye allr; kaln kesitler halinde 100 150oClik bir ne tav ile her pasodan sonra kaynak dikiinin ekilenmesi
95

de kaynak gerilmelerinin azaltlmasnda uygulanan klasik bir ynetimdir. Pek ok uygulamadaki benzer bileimdeki elektrot ile bir tampon tabaka uygulamas sonularn baarsn arttrmaktadr. Her pasodan hemen sonra, karbr kelmesini ve bunu takiben ortaya kan taneler aras korozyonu nlemek iin, kaynakl blgenin hzl bir biimde soutulmas sadece %0,06dan fazla karbon ieren eliklere uygulanan bir yntemdir. Paslanmaz elik dkm paralarn dkm hatalarnn kaynakla giderilmesi halinde ilem sonras zeltiye alma tav ve ani soutma, normal olarak ostenitik paslanmaz elik dkm paralara uygulanan sl ilem bu tamirat sonras da tekrarlanmaldr. Krom-nikelli ostenitik elikler kaynakta scak atlak teekklne meyillidirler. Eer kaynak yaplan metalde kritik miktarda fosfor, kkrt, silisyum ve niyobyum mevcut ise, katlama srasnda bunlar dentritler arasnda segregasyon tekil edecek olan dk erime noktasna sahip alamlar meydana getirirler. Bu husus, bu tip eliklerdeki byk kendini ekme tesiri ile birlikte, katlamann son safhasnda kolaylkla taneler aras atlaklar (scak atlaklar) oluur. Eriyen metalde bir miktar - ferritin mevcudiyeti scak atlamaya olan meyili azaltr. Dier taraftan - ferrit korozyon mukavemetini drr. Fakat - ferritin az miktarda bulunduu hallerde, korozyon mukavemeti yeter derece iyidir. - ferrit teekkl ettii zaman, toplam tane snrlar alan o kadar byr ki, dk erime scaklna sahip alamlarn tehlikeli konsantrasyonu segregasyon srasnda grlmez. Yap, ferrit tekil eden elemanlarn miktarlarna benzer tarzda, ostenit tekil eden elemanlarn miktarna da baldr. Deiik elemanlarn tesirleri de deiiktir. Schaeffler Diyagramnda ferrit tekil eden elemanlarn tesiri krom edeeri ile belirtilmitir. Bu da, elikteki ferrit yapc elemanlarn toplamnn yapt tesire eit tesir hasl edebilecek krom miktar eklinde tarif edilir. Ostenit yapc elemanlar ise, benzer tarzda nikel edeeri ile belirtilmitir. Nikel edeeri diyagramn ordinatna ve krom edeeri de apsisine tanmtr. Kaynak metalinin kimyasal analizi bilinirse, buradan krom ve nikel edeerleri hesaplanabilir ve sonradan Schaeffler Diyagramndan muhtemel i yap belirtilebilir. Doldurulan metal daima bir dereceye kadar esas metal ile kartndan, erimi metal yalnz elektrotla belirtilemez. Esas metalin ve kullanlan elektrot iin ylan metalin kimyasal analizleri bilinirse, bunlarn kaynak esnasndaki karmlarnn terkibi yaklak olarak tespit edilebilir ve buradan da Schaeffer Diyagram yardmyla kaynak metalinin i yaps hakknda bir tahmin yaplabilir. Misal: Krom edeeri 5 ve Nikel edeeri 9 olan (A) esas metali, ylan kaynak metali krom edeeri 24 ve nikel edeeri 13,5 olan bir elektrot ile kaynak yaplacaktr. Schaeffer Diyagram zerinde esas metal (X) ve elektrot da (Y) ile gsterilmitir. Bu iki nokta arasn birletiren izgi 10 eit paraya blnmtr. izgi zerindeki rakamlar, esas metalin eriyen metal ierisindeki yzde nispetini verir. Bu diyagram tetkik edilirse, esas metalin eriyen metal ierisindeki nispeti %38den az olduu zaman, kaynak metalinde martenzit meydana gelmeyecektir. Eer eriyen metal %38den daha fazla esas metal ihtiva ederse, kaynak metali martenzit ve ostenit karmndan mteekkil olur. Bu halde - ferrit ancak, eriyen metalde, esas metalin nispeti %30dan az bulunduu zaman grlebilecektir. Paslanmaz eliklerin di yumuak eliklerle kaynak edilmesi nadir bir olay deildir. Bu gibi hallerde yksek alaml elektrotlar kullanlmazsa, martenzitik bir yapnn meydana gelmesi mmkndr. Ostenitik eliklerin yumuak eliklere kaynanda %25 krom ve %20 nikel ihtiva

96

eden yksek alaml elektrotlarn kullanlmas icap eder. Bu elektrotlarla nce kaynak azlar kaynak edilir ve sonra az normal 18/8 tipi elektrotlarla doldurulur. Krom-nikelli ostenitik eliklerin kaynanda ayrca bir n tavlamaya ihtiya yoktur ve dk s miktar kullanlr. Eer bir gerilme giderme sl ilemine ihtiya varsa, malzemenin iyi s mukavemeti dolaysyla, yumuak eliklere nazaran daha yksek scaklklarda yaplmaldr. Gerilme giderme tavlamas 800 il 925 oCye kadar karlabilir. Fakat bu, karbr kelme tehlikesi olan elikler iin kullanlamaz. Ostenitik krom-nitelli paslanmaz elikler scak atlamaya kar duyarldrlar. Bu durum zellikle rtl elektrotla yaplan elektrik ark kaynanda kendini gsterir. Bu durumda alnmas gereken nlemler ve dikkat edilmesi gereken konular yle sralayabiliriz. En kk elektrot ap seilmeli, En dk akm iddeti kullanlmal, Elektroda zig zag hareketi verilmemeli ve pasolar ince ekilmeli, ok pasolu kaynaklarda her paso ekildikten sonra para oda scaklna kadar soutulmal ve ikinci paso sonra ekilmelidir. Souma olanaklar lsnde hzl bir ekilde gerekletirilmelidir. 5- Kaynan bitimindeki krater mutlaka doldurulmal, kaynak srasnda atlak saptanrsa talanarak yok edilmeli ve sonra kaynatlmaldr. OSTANTK PASLANMAZ ELKLERN KAYNAK KABLYET Dokular nedeniyle ostenitik eliklerin kaynaklar, martenzitik eliklerde karlalan atlama tipine hassas deildir. Ostenitik elik kaynaklar baz hallerde, aadaki iki belirtici zellii olan atlama ekline hassas olurlar. 1- atlama, ok yksek scaklklarda, muhtemelen 1200oCnin stnde, souma srasnda vaki olur. Bu scaklk alannda metalin yaps iyice bilinmediinden bu tip atlamann etd hayli g olmaktadr. 2- atlaklar dendritler arasnda olur, yani souma dokusunun kristal snr birlemelerini takip ederler. Genel olarak, tam soumadan sonra tamamen ostenitik olan kaynaklarn, atlamaya en hassalar olduka mahede odilir. Btn br koullar ayn kalmak kaydyla ergimi metalin yksek scaklkta atlamaya hassasiyeti ferritik eilimi arttka, yok olana kadar azalr. Belirli bir tespit ekliyle soumadan sonra ergimi metalde yle bir ferrit oran vardr ki bu orann stnde metal artk atlamaya hassas deildir. Bu husus deneysel olarak gzlenir. Bu bakl elde etmek iin gerekli ferrit oran, tespit koullar, alam elementlerinin cins ve miktar, metalde mevcut ilave ve safl bozan maddelere baldr. Keza kaynak ssndan etkilenmi blge de yksek scaklkta atlamaya hassas olabilir. Yine ana metale yeterli bir ferritik eilim vererek bu atlamay nlemek mmkndr. Doal olarak atlamann temel nedeni ekme gerilmelerinin varlnda aranr. Ayn ekme gerilmesi koullar altnda metalrjik nedenler baz paslanmaz elikleri dierlerinden atlamaya daha hassas klarlar. Bu atlama tipinin belirtici karakteri itibariyle onun nedeni, ok yksek scaklkta hasl olan fiziko-imik olaylarda aranr. Gerekten ne srlen btn izah tarzlar, yksek scaklkta atlamay katlamada ayrlp toplanma (segregasyon)olaylarna balamaktadr. Bu ayrlmann sonucunda katlama ilerleyip ekme gerilmeleri arttka geri kalan sv baz elementlerden yana zenginleiyor. Alam ve ilave elementler bakmndan deney, aadaki sonulara gtrmtr. 1234-

97

1- Artan zararllk srasna gre zikredilmi nikel, tantal, silisyum ve titanyum atlamaya eilimini artrr. Baknn etkisi tartma konusudur. Karbonunki baz eliklerde olumsuz, bazlarnda da yararldr. 2- Krom, tungsten, manganez, molibden ve azot atlama eilimini azaltr. 3- lave elementlerle safl bozanlar arasnda zirkonyum, bor, kkrt ve fosfor atlama eilimini arttrrlar; oksijen de bu kategoriye girer. Baz aratrclar, baz element segregasyonunun katlama sonunda, dk ergime noktal dendtritler aras bir sv film hasl ettiini, bu filmin, bir yandan ekme zorlamalar kendini hissettirirken, dokuyu balant kabiliyetinden yoksun braktn ileri sryorlar. Bazlarna gre de kat halde katlama dokusunun bir gevreklemesi hasl olmaktadr. atlama yine segregasyon nedeniyle vaki olmakta fakat bu segregasyon yksek scaklkta tane snrlarnn mekanik mukavemetini, tane gbeinikine nazaran azalatmaktadr. Isdan etkilenmi blgelerin atlama sebepleri de, alt tabaka dokusunun kristal birlemelerinin alam elementlerinden veya safl bozan elementlerden yana zenginlemesine balanyor. Bu elementler katlama noktasn yerel olarak drp dokuyu gevrekletiriyor. Ostenitik eliklerde atlama yksek scaklkta vaki olduundan kaynaklarn n stmasnn pratik bir yarar olmaz, zira normal n stma scaklklar souma hzn ve atlamann hasl olduu scaklkta ekme zorlamalarnn iddetini ok az deitirir. Genel olarak, atlama mukavemeti zerinde olumsuz rol oynayan ilave elementlerle safl bozan elementler ostenite nazaran ferrit iinde daha ok erirler. Ergimi metal iinde dendtritler aras pozisyonda nemli nispette ferrit bulunduunda, zikredilen zararl elementler bununla eriyik haline girer ve bylece dk katlama noktal veya gevrekletirici film teekkl nlenmi olur. Ayrc, yksek scaklkta ferritin ekil deitirmeye mukavemeti ostenitinkinden ok dktr. Yeterli miktarda ferrit bulunuyorsa ekme gerilmelerinin giderilmesi daha abuk olur. Yksek scaklkta atlamaya dayanmaya yeterli ferritik eilim elde etmek iin kaynak metalinin bileimini ayar etmek gerekir. Bu nlem birok ostenitik eliklerde uygulanr, fakat ferritik eilimi hi bulunmayan tiplere tatbik edilmez. Bunun iin alnacak nlemler arasnda unlar saylabilir. inde olumsuz etkisi bilinen ilave element bulunmayan yeterli derecede saf kaynak metali kullanmak. Vakumda ergitme, ok saf malzeme kullanma genel olarak durumu dzeltir. Muhtemelen bylece kkrt, fosfor ve oksijen oranlar der. Ostenitik eliklerin, yksek scaklkta korozyona mukavemetlerini artrmak iin ou zaman %1den fazla silisyum bulunur. Ergimi metalin kendisinden %1den fazla silisyum bulunursa atlamay nlemek ok zor olur. Keza karbon miktarnn silisyumunkine oran 0,5 civarnda olursa, bu eliklerin yksek scaklkta sneklik ve atlamaya mukavemetleri azami olur, bu oran decek olursa atlama eilimi hzla artar. Ve ayrca bu eliklerin kayna iin yksek oranda manganez ihtiva eden kaynak metali kullanlr. Btn paslanmaz elik tiplerinin tamamen ostenitik kaynaklarnn %7 10 manganez iermeleri halinde yksek scaklkta atlamaya daha iyi dayandklarn deneyler gstermitir. Bu mukavemet artnn mekanizmas pek iyi bilinmemektedir.

98

PASLANMAZ ELKLERN DVLMES VE ISIL LEMLER Paslanmaz elikler olduka kalabalk bir tre sahiptir. Fakat genel snflandrma haricinde sl ileme hassasiyetleri bakmndan balca drt grupta toplanrlar. 1- Kromlu MARTENZTKpaslanmaz elikler a) Yksek karbonlu b) Alak karbonlu 2- Demirler snfna giren FERRTKpaslanmaz elikler 3- Nikel-Kromlu OSTENTK paslanmaz elikler 4- Nikelce zengin OSTENTKpaslanmaz elikler. a) Yksek Karbonlu MARTENZTK Paslanmaz elikler: Bu elikler karbon muhtevasndan dolay sl ilemle sertlemeye gayet msaittir. Yumuatma yaplabilir ve dvlebilir. Yalnz dvlmeleri, scakla mukavemetleri yznden orta karbonlu elikler kadar kolay deildir. Zira dvme srasnda ekillenme kabiliyetleri azalr. Bu sebeple paslanmaz elikler hangi gruptan olursa olsun, dvmeden nce 800oC civarnda (scaklk parann merkezine nfuz edinceye kadar) tavlanr ki bu zaman karbonlu eliklerin stlma zamanndan fazladr. Komplike paralar ilem durumuna gre birka n stma gerektirir. Dvme scaklk aralklar olduka dardr. Ayrca i ve d atlaklklardan kanmak iin dvmeden sonra soutma tedrici ve niform olmaldr. Bu eliklerin, ok az karbonlu olanlar hari, dierleri havada soutmakla sertleebilirler. Bu sebepten havada soutarak dvlmeleri onlar sert yapar. Bu artlar altnda dvme yapmak doru deildir. Dvmenin daima abuk ve hzl darbelerle 900 1150oC arasnda yaplmasna dikkate etmeli ve 850oC altnda asla devam etmemelidir. Zira eliin bu scaklk altnda scak ilem grmesi ar i gerilmeler meydana getirir. Tablo-1de en ok kullanlan kromlu paslanmaz eliklerin analizleri ve sl ilem dereceleri verilmitir. Bu tabloda grld gibi baz elikler dierlerinden daha fazla C ihtiva etmektedir. Yksek karbonlu elikler, dvme iin daha yksek bir derecede tavlanmay gerektirirler. Fakat ok yksek bir dvme scakl tane irilemesi ve sertletirmede glk meydana getirir. Bu eliklerden ilenebilme zellikleri istenildii zaman, ilenebilme zelliinin tamamen iadesi iin tam temperlenir. Daha kolay ilenebilme iin tam yumuatma art deildir. Yksek karbonlu elikler, sertletirme ileminden sonra deiik scaklklarda temperlenirse olduka deiik zellikler elde edilir. ekil-1 bu neticeler hakknda fikir vermektedir. Eer bu eliklere su verilir, sonra da 450 650oC arasnda temperlenirse (temperleme scakl ykseldike) korozyona mukavemet azalr. Sadece Crlu elikler 500oC civarnda n stma sebebiyle astar eklinde korozyona urayabilir. Bu durum 750oC tavlama ile giderilir. b) Alak Karbonlu MARTENZTK Paslanmaz elikler: %0,1, %11,5-14 Cr ihtiva ederler. Isl ilemle sertletirilebilir. Sertletirme scakl 950-1000oC arasnda, temperleme scakl ise 300 750oC arasndadr. Scaklk ykseldike korozyona mukavemet azalr (tane snrlarnda krom azalmas). Bu elikler otomobillerde ve kap tutamaklarnda, atmosferik korozyona maruz mukavemet istenen yerlerde kullanlr. Bu gruba giren dier elik terkipleri ve sl ilem deerleri Tablo-1de verilmitir.

99

2. Demirler Snfna Giren FERRTK Paslanmaz elikler: ok az karbon ihtiva ettikleri iin olduka yumuaktrlar. Az karbon (%0,1) ve fazla Cr (%17-28) ihtiva etmeleri sebebiyle sertletirilemezler (ince taneli yaplamazlar) 1000oC zerinde zne kadar stma ile tane bymesi abartl ekilde olduu iin ok krlgan bir yap hasl olur. Hatta 350 600oC arasndaki temperlemede yksek Cr muhteviyatndan dolay krlganlk tesiri olur. Krlganla mani olmak iin kritik noktadan abucak soutulmaldr. Bu eliklerin yumuatma scakl 750 900oC arasdr. Dvme hafif darbelerle balayp tedricen den bir scaklk takip edilmelidir. Yksek scaklkta dvmemeye dikkat etmeli, ayrca 900oCnin altnda da dvme yaplmamaldr. Ar stmadan ne pahasna olursa olsun kanlmaldr, zira ar stma hem dayankllkla snekliin azalmasna, hem de tane bymesine sebep olur. En iyi yap artlar dvme ileminin alt limit scaklkta bitirilmesiyle elde edilir. Dvmeden mtevellit gerilmelerin kaldrlmas: 750 800oCye kadar tavlayp havada soutulma ile olur. Tablo-2 bu gruba giren esas elikleri ve dvme scaklklarn gstermektedir. Dikkatle n stma ve dvmeyi mteakip, dikkatle soutmay icap ettirler. Bu elikler, korozyona mukavemetle beraber dvlebilme kabiliyeti ve olduka fazla sneklik, istenen gayeler iin zel olarak hazrlanr. 3. Nikel-Kromlu OSTENTK Paslanmaz elikler: Paslanmaz eliklerin en popler grubudur. Fe-Ni-Cr alamdr. %18-20 Cr, %8 10 Ni ihtiva derler. %17 18 Cr, %7 8 Ni, %0,10 0,12 C terkibindeki elik en ok tercih edilen cinstir. Bu elikler, sl ilemle sertletirilemezler. Ancak souk ekme, souk haddeleme gibi ilemler malzemede sertlik ve iddetli gerilmeler hasl eder. Bu sebeple her souk ilem arasnda mutlaka yumuatma gereklidir. Yumuatma: 1000 1100oC civarnda zne kadar stp suya batrmak suretiyle yumuatma yaplabilir. Bu ilemden dolay oksitleme (tufal teekkl)olur. Tufal giderme ilemini hareketli suda ykama ve izleri gidermek iin asitleme takip eder. Tufal giderme ve asitle temizleme ileminde eit miktarlarda hidroklorik asit ve toplam hacmin %5 nitrik asit ve %2 inhibitor eriyii kullanlr. nhibitor, asitin menfi tesirine mani olucu bir zellik tar. nhibitor piyasada Ferrocleanol II olarak bilinir. Bu eriyik, paralar daldrlmadan evvel 50 - 60 oC arasnda stlmal, zaman zaman karm yenilenmelidir. Daldrma neticesinde geveme, zlme olur. Fakat tufal, tamamen atlmaz. Bunun iin iler kafi bir zaman sonra karlmal ve yzeye bulunan kabarm durumdaki tufal gidermek iin ykamal veya silinmelidir. Eer bir miktar tufal kuvvetle yapmsa iler bir mddet daha banyoda bekletilir. Yksek kromlu hararete mukavim ostenitik paslanmaz elikler genellikle sl ileme msait deildirler. Dvlebilme Kabiliyeti: Bu elikleri istenilen ekil ve boyuta getirmek, orta karbonlu eliklere nispetle daha zordur. Dvme iin 820 oCye kadar dikkatle stlmaldr. Tablo-3deki son iki elik belli bir zaman iin ilk scakln muhafaza etmelidir. stisnasz olarak btn bu eliklerin dvlmesi 900 oC altnda asla devam etmemelidir. Zira bu derece altnda yalnz sertlemekle kalmayacak, ar krlganlk kazanacaktr.

100

Tablo-3de tipik ostenitik eliklerin dvme scaklklar verilmitir. Bu eliklerin taneler aras korozyona meyilli olduu unutulmamaldr. Bilhassa kaynak srasnda taneler arasndaki korozyondan dolay kaynak rkl yapan atlama gerilimleri hasl olur. uras muhakkaktr ki iri taneli ostenitik elikler ince tanelilere nispetle daha ok taneler aras korozyona msaittir. Yksek tavlama scakl icap ettiren yksek Clu elikler ar tane irilemesine sebep olurlar. Bunlardan kanlmaldr. 18/8 eliklerinin taneler aras korozyona olan temayln gerekli karbonun 4 6 misli Titanyum veya 2,5 misli Kolumbium (daha tesirli) ilavesiyle azaltmak mmkndr. Molibden korozyonun ukurlama tipine mukavemet salar ve yksek scaklklarda mukavemeti arttrr. Bylece eliklerde Ni % 8 14e ykselir. %16 Cr, %13 Ni, %13 Mo iyi bir terkiptir. Bakr, tuz eriyiklerine kar mukavemeti arttrr. Manganez %2ye kadar katlrsa kaynak kabiliyetin artrr. Demir Mangan alamlar Demir - Nikel alamlarna benzer. Yalnz, %1 Mnn tesiri %2,5 Nikele e deer durumdadr. Al ilavesi, kromlu yatak alamlarnn oksidasyona mukavemetini arttrr. Paslanmaz eliklerin ou bilhassa ostenitik eliklerin, scakla mukavim zellikler tanr ve bu gayeye gre hazrlanr. Bunlarn ou sl ileme msait deildirler. Yalnz msait olan gruptan %12 Cr, %0.1 C, %0.5 Mn, %0.2 Si ihtiva eden cins 970 - 1000 oC de havada sertleirler. Yine %17Cr, %0.1C, %0.7 Mn, %0.3 Silu alam 980 oC zerinde stlr, havada braklrsa ksmen sertleebilir.
oCde

% 27 Cr, %0.15C, %0.7 Mn, %0.3 Silu alama sl ilem tatbik edilemez. Fakat 420 550 uzunca bir zaman tutulursa arzu edilmeyen bir krlganlk kazanr. Dier taraftan ksmen sl ilem tatbik edilebilen 3 tip sca mukavim ostenitik elik vardr. %20 Cr, %25 Ni, %0.25 C, %0.5 Mn, %2.5 Si ihtiva eden elik 1100 - 1150 oC arasnda dvlmeli ve bu derecede yumuatlabilir. Fakat sl ilemle sertletirilemezler. Yumuatma scaklna eritikten sonra fazla bekletilmeden yada veya serbest havada soutmadr. Bu elikler 1150 oCye kadar scaklktaki yerlerde (frn aksam) kullanlr. %25 Cr, %12 Ni, %0.2 C, %0.75 Si, %1 Mn ihtiva eden elik dvmeden nce 840 - 870 oCde n stmaya tabi tutulmal, 1100 1230 oCde dvme yaplmal, 980 oCnin altnda asla dvmeye devam etmemelidir. Bu eliin yumuatlmas 1100 - 1150 oCye kadar stp, frnda soutmakla olur. Bu elik brlr ile frn paralar yapmnda kullanlr. % 25 Cr, %20 Ni, %0.25C, %1.1 Si, %0.6 Mn ihtiva eden elikler, dvme iin 920 - 980 oCye kadar n stmaya tabi tutulmal, 1120 - 1200 oC arasnda dvme yaplmaldr. Yumuatma: 1100-1150 oC kadar stp frnda soutmakla olur. Frn paralar, imbik ve dayanacak yerlerde kullanlr.

I.

II.

III.

1100 oCye

4Nikelce Zengin OSTENTKPaslanmaz elikler: Ni-Cr-Fe alamlardr. Kromel olarak da tannrlar. Umumiyetle yksek scakl maruz yerlerde, frn elektrik rezistans (diren eleman) olarak kullanlr. Tel eklindeki diren alam %80 Ni, %10 Cr, alam elemanlar ihtiva eder. %60 Ni, %16 Cr, %24 Fe terkibindeki alam daha alak scaklklarda (950 oCa kadar)kullanlr. %80 Ni, %14 Cr, %5 Fe (nconel alam) tannm bir alamdr. % 30 50 Cr, %30dan az Nili alamlar umumiyetle Fe Cr faznn tekilinden meydana gelen krlganlk sebebiyle kullanlmaz. Alminyum ilavesiyle hazrlanm ALUMEL alam CROMELle beraber termokupl olarak kullanlr. %95 Ni, %5 Al, Si, Mn terkibindedir. Al>Si ve Mn.

101

PASLANMAZ ELKLERN KAYNAK SONRASI YAPILARI GR: eliklerin kaynak ilemi ile birletirilmelerinde ama kaynak sonras hatasz bir diki elde etmektir. Bu hatalar kaynak dikiindeki gzenekler olabilecei gibi kaynak sonras sertleme atlaklar eklinde de olabilir. eliklerin kaynak edilebilirlikleri ncelikle iyapya bal olarak deimektedir. Kaynaa uygunluk, alamsz eliklerde C oran %0,22 ile snrlanrken, az alaml eliklerde karbon edeerlii (CEV), ince taneli yap eliklerinde yol enerjisi ve yksek alaml eliklerde ise Schaeffler Diyagram ile belirlenmektedir. Paslanmaz eliklerde kaynak sonras oluacak yaplarn tahmininde kullanlan Schaeffler diyagram yannda teknolojik ilerlemelere paralel olarak yeni diyagramlar da gelitirilmitir. 1. PASLANMAZ ELKLERN KAYNAINDA KULLANILAN DYAGRAMLAR Paslanmaz eliklerde kaynak sonras oluabilecek iyaplarn tespiti iin 4 ayr diyagram gelitirmitir. Kaynak ilemi ile birletirilen paralarn kimyasal bileimlerinin bilinmesi durumunda, kaynak dikiindeki ferrit orann ya da ferrit numarasn hesaplamada bu drt diyagramdan yararlanlmaktadr. Son 20 yl boyunca, mikroyap tahmini diyagramlarnn ikisi (Schaeffler ve De Long) geni uygulama alan bulmutur [1], [2]. Katlama esnasnda ilk katlaan deltaferrit, scak atlaklar nlemektir. Deltaferrit orann ncelikle krom ve nikel oranlar belirler. Dier alam elementleri de ilk katlama sreci boyunca etkilidir. Bu nedenle Krom edeeri ve nikel edeeri tanmlar yaplr. Krom edeeri ve nikel edeeri malzemenin i yapsnda bulunan alam elementlerine gre belirlenmi formllerdir ve ostenit ve ferrit yapc elementlerin etkinliklerine gre belirlenen katsaylarla birlikte alam elementlerinin kimyasal bileimdeki oranlar da bu formllerde yer almaktadr. [3], Ferrit lm iin metalografik veya manyetik ynetme kullanlmaktadr.Paslanmaz elik kaynak metalinde tam olarak ne kadar ferrit bulunduunu saptamak zordur. Bu nedenle ferrit lmnde ferrit numaralarnn kullanm daha uygundur [4]. 1.1 Schaeffler Diyagram Yksek alaml eliklerin birbirleriyle ve hatta alamsz eliklere olan kaynak balantlarnda atlaksz kaynak dikilerinin salanmasnda 1949 ylnda yaynndan bu yana Schaeffler Diyagram kullanlmaktadr. Schaeffler diyagram faz blgeleri ve izoferrit izgilerinden olumaktadr [1]. Schaeffler Diyagramnda Krom ve Nikel Edeerleri Cre= 1x (%Cr) +1x (%Mo) + 1,5x (%Si) + 0,5x (%Nb) Cre= 1x (%Ni) +1x (%C) + 1,5x (%Mn) + 0,5x (%N) (2) (1)

Schaeffler diyagram yardmyla kaynak dikiinde kzl atlak, martensit ve sigma faz tehlikesi olup olmad kontrol edilir. Sigma faz ok yava souma hzlarnda gzlenir. Martensit (sertleme) atlaklar ve kzgn (scak) atlaklar daha tehlikeli olarak deerlendirilmelidir [1]. Shaeffler diyagram, hala farkl metal tabakalarnn ferrit ieriini belirlemede geni olarak kullanlmaktadr. Temel malzeme ile dolgu metallerinin krom ve nikel edeerleri
102

arasndaki balant izilir ve kayna uygun olacak blgeye gelecek ekilde oranlandrma yaplr. Bu kaynan mekanik ve fiziksel zelliklerinin tahmin edilmesi iin nemli bir aratr [1]. 1.2 De Long Diyagram Schaeffler Diyagramnn zaaf denge diyagram olmasnda gizlidir. Denge diyagram zellii, snma ve soumalarn sonsuz yava bir tempoda olmasn gerektirir. Uygulamada karlan souma hzlarnn ok farkl olmas ve hibir zaman denge durumuna uymamas nedeniyle Schaeffler diyagramnn yaynndan hemen sonra da diyagram tamamlamaya alan uralar balatlm ve ilk nce, ostenit dokuyla birlikte bulunan ferrit orannn hassas olarak nasl llecei tartlmtr. Krom-nikel eliklerinin kaynak dikiinde ferrit bulunmasnn nemi, ferritik dokuda kkrdn daha yksek oranda znebilmesi ve kaynak dikiinin kzl atlak tehlikesini bertaraf edebilmesindedir. Bu yzden kaynak dikiinde biraz ferrit bulunmas tercih nedeni olmaktadr [1]. Bu yndeki almalarn sonucu De Long Diyagramnda grlmektedir. Burada ferrit oran yerine ferrit numaras (FN) kullanlarak, ferrit miktarnn daha kolay ifade edilecei dnlmektedir [6]. Ferrit miktarn belirlemede kullanlan manyetik yntemlerde ferrit bileiminin tamamlanmas ferrit numaras ile yaplmaktadr. Kaynak metalinde ve yapda bulunan ferrit miktarnn zararl ya da zararsz olduunu mutlak olarak veren deneysel yntemler mevcut deildi. Bu durumda yardmc metotlar gelitirilmi ve kullanlmtr. Ferrit numaras, ISO 8249 ve AWS A4.2-74de belirlenen prosedre gre kaynak metalinin ferrit ieriinden tanmlanmaktadr. Kaynak metalinin ferrit numarasnn tespit edilmesindeki temel, ferromanyetik ve ferromanyetik olmayan fazlarn manyetiklik zelliklerinin kullanmdr. Kaynak metalinde ferrit ve martenzit manyetiktir, ostenit, karbrler, sigma faz ve dier fazlar ise manyetik deildir [7], [8]. De Long Diyagram sadece Schaeffler Diyagramnn belli bir blgesinde, yani yaygn kullanlan 18/10 tipi krom-nikel eliklerinin bulunduu blgede geerli olmakta ve kullanlan bu tr eliklerin de %90n kapsamaktadr [1]. De Long Diyagramndaki lclerle hesaplanan ferrit oranlarndaki sapmalar, ferrit oran ykseldike artar. De Long Diyagram iin krom ve nikel edeerleri Schaeffler diyagram iin ngrlen formllerle hesaplanr. De Long diyagram Schaeffler diyagramna gre daha snrl ierik aral ile kaynak sonras iin yaplan iyap tahminlerinin doruluunu artrmaktadr. Diyagram 18 FNna kadardr. Snrlann aralk tm ostenitik paslanmaz elik kaynak metallerini kapsamaktadr [2]. 1.3 Espy Diyagram Espy Diyagramnda kaynak dikiinin ferrit oranlar % olarak verilir. Amerikan paslanmaz eliklerinde 200 serisi iin ve Avrupa eliklerinde azot ieren Cr/Ni paslanmaz elikleri iin uygundur. Uygulanan eliklerde, mangan oranlar %15 ve azot oranlar %0,35 olmaldr [6]. Azot alaml krom-nikel eliklerinin kaynanda Amerikan Kaynak Derneinin (AWS) teknik artnamesine gre Espy Diyagram nerilmektedir [1]. Espynin 1982 ylnda yaynlad ve Cr/Ni eliklerinde ferrit oranlarn bulmaya yarayan diyagramn ncelikle azot ieren eliklere uygulanmas n grlmtr [3].

103

Espy Diyagram iin krom ve nikel edeerleri Cre= 1x (%Cr) +1x (%Mo) + 1,5x (%Si) + 0,5x (%Nb) + 5x (%V) + 3x (%Al) (3) Nikel edeeri N:%0,00 - %0,20 iin (Espy1): Nie= 1x (%Ni) +30x (%C) + 0,87x (%Mn) + 0,33x (%Cu) + 30x (%N-0,045) N:>%0,20 - % 0,25 iin (Espy2): Nie= 1x (%Ni) +30x (%C) + 0,87x (%Mn) + 0,33x (%Cu) + 22x (%N-0,045) N:>%0,25 - % 0,35 iin (Espy3): Nie= 1x (%Ni) +30x (%C) + 0,87x (%Mn) + 0,33x (%Cu) + 20x (%N-0,045)

(4) (5) (6)

Espy Diyagram, mangan oran yannda bakr oranlarn ve etkisi byk olan azotu ayr aralkta detayl bir ekilde hesaba katt iin daha kesinletirilmi bir Schaeffler Diyagram saylabilir [1]. 1.4. WRC Diyagram De Long Diyagramnda hesaplanan ve sonra analitik olarak llen ferrit numaralarnn birbirlerinden ok farkl kmas, yeni ve daha hassas araylara sebep olmu ve sonunda American Welding society (AWS) tarafndan gelitirilen ve bundan sonra kullanlmas nerilen WRC-1992 Diyagramna ve buna uygun l yntemine gelinmitir. (WRC:Welding Research Council) [9]. Bu diyagram De Long diyagramndan daha geni kapsamlyken Schaeffler diyagramndan daha dar ierik aralklarn sahiptir. nk Schaeffler Diyagram, tm ticari alamlarn ierik aral zerine kurulmutur. Schaeffler Diyagramnda krom edeeri 0 ile 32 arasnda bulun. WRC Diyagramnda ise krom edeeri 17 ile 31 arasnda ve nikel edeeri de 9 ile 18 arasnda snrlanmtr [2]. Ferrit Numaras (FN) kavram WRC tarafndan resmen kabul grm ve kalibrasyonu onaylanm cihazlarda llm olmas kouluyla kullanmna izin verilmitir. WRC Diyagramnn oluturulmasn da, CR/Ni eliklerinin kaynak dikiinde ostenitin yannda ferritin bulunmasnn yararl olduu esas alnmtr [1]. WRC 1988 diyagram farkl metal balantlar ve Cu ieren paslanmaz elikler daha doru FN tahmini iin WRC 1992 diyagram eklinde yeniden dzenlenmitir. Cunun nikel edeerine olan etkisi dorusal bir eitlikle belirlenerek, Cu ierii ile birlikte katsay da nikel edeerinin belirlenmesini salayan formle eklenmitir. WRC 1988 diyagramnda CU ierii yksek olduu zaman kaynak metalinin FNn yanl tahmin etme olasl vardr [1]. Bu diyagram, konusunda en son gelitirilmi olandr ve ferrit oranlarn ferrit numaralar (FN) olarak ele alr. Analiz edilen ve hesaplanan ferrit oranlar birbirlerine ok yakntr 1992 tarihli son WRC Diyagramna gre hesaplar Si ve Mn oranlarn; etkilerinin nemsiz olmasndan dolay dikkate almaz. Amerikan eliklerinde 300 serisi ve onlara tekabl eden EN 10 088deki Avrupa eliklerinde ve dubleks eliklerde uygulamas vardr. %0,2 ve zerinde azot ieren elikler ile %10 ve zerinde mangan ieren elikler iin WRC diyagram uygun deildir [1]. WRC Diyagram iin krom ve nikel edeerleri: Cre(WRC)= %Cr + %Mo+ 0,7Nb Nie(WRC)=%Ni + 35%C+20%N+0,25%Cu (8) (7)

104

2. EN 10088DE VERLEN Cr-Ni-Mo EREN PASLANMAZ ELKLER Biimlenebilen paslanmaz eliklerle ilgili olarak en son kan standart EN 10088dir. Mo karbr yapcdr ve korozyon dayanmn artrmaktadr. Cr-Ni-Mo ieren paslanmaz elikler rnek olarak seilmitir. EN 10088de Cr-Ni-Mo ieren paslanmaz eliklerin krom edeerleri ve nikel edeerler Diyagram iin izelge 1de, Espy diyagram iin izelge 2de, WRC diyagram iin de izelge 3te verilmitir. ELK TP Malz. No 1.4313 1.4401 1.4404 1.4418 1.4432 1.4435 1.4436 1.4438 Ksa Gsterim X3CrNi Mo13-04 X5CrNiMo17-12-2 X2CrNiMo17-12-2 X4CrNiMo16-5-1 X2CrNiMo17-12-3 X2CrNiMo18-14-3 X3CrNiMo17-13-3 X2CrNiMo18-15-4 Krom Edeeri En az 12,9 19,25 19,25 16,55 19,75 20,25 19,75 21,25 En ok 15,75 22,5 22,5 19,55 23 23,5 23 25 Nikel Edeeri En az 5,15 11,65 11,05 5,8 11,55 13,55 11,55 14,05 En ok 8,1 19,4 19,7 9,9 18,2 20,2 19,8 22,2

izelge 1. EN 10088DE Cr-Ni-Mo ieren paslanmaz eliklerin Schaeffler Diyagram iin Krom edeerleri ve nikel edeerleri ELK TP Malz. No 1.4313 1.4401 1.4404 1.4418 1.4432 1.4435 1.4436 1.4438 Ksa Gsterim X3CrNi Mo13-04 X5CrNiMo17-12-2 X2CrNiMo17-12-2 X4CrNiMo16-5-1 X2CrNiMo17-12-3 X2CrNiMo18-14-3 X3CrNiMo17-13-3 X2CrNiMo18-15-4 Krom Edeeri En az 12,9 19,25 19,25 16,55 19,75 20,25 19,75 21,25 En ok 15,75 22,5 22,5 19,55 23 23,5 23 25 Nikel Edeeri En az 4,355 10,855 10,255 4,894 10,755 12,755 10,755 13,255 En ok 5,955 18,79 19,9 9,105 17,59 19,59 19,19 21,59

izelge 2. EN 10088de Cr-Ni-Mo ieren paslanmaz eliklerin Espy Diyagram iin krom edeerleri ve nikel edeerleri

105

ELK TP Malz. No 1.4313 1.4401 1.4404 1.4418 1.4432 1.4435 1.4436 1.4438 Ksa Gsterim X3CrNi Mo13-04 X5CrNiMo17-12-2 X2CrNiMo17-12-2 X4CrNiMo16-5-1 X2CrNiMo17-12-3 X2CrNiMo18-14-3 X3CrNiMo17-13-3 X2CrNiMo18-15-4

Krom Edeeri En az En ok

Nikel Edeeri En az En ok

18,5

21

11,05

17,65

19,5 19

22 21,5

12,85 10,85

18,25 17,95

izelge 3. EN 10088de Cr-Ni- Mo ieren paslanmaz elikleri WRC Diyagram iin krom edeerleri ve nikel edeerleri izelge 1,2,3de verilen eliklerden X3CrNiMo13-4(1.4313)ve X4CrNiMo16-5-1 (1.4418) elikleri martesitik, dierleri ise ostenitik elikleridir [10]. izelge 1deki Cr-Ni-Mo ieren eliklerin kaynak sonras yaplar ekil 1de Schaeffler Diyagramnda, ekil 2de Espy Diyagramnda ve ekil 3de de WRC Diyagramnda gsterilmitir. En az krom ve nikel edeerleri belirlenirken, alam elementlerinin kimyasal bileimdeki oran aralk olarak verilmise; verilen araln alt deeri, aralk olarak verilmeyip sadece belli bir st snr verilmise; C, N ve Si iin en ok deerin yars, Mn iin en ok deerin 18/10u Mo iin en ok deerin 1/6s alnmtr. Minimum deerleri belirleme iin kullanlan bu katsaylar, o alam elementi orannn aralk olarak verildii eliklerdeki deerlerden [alt snr / st snr ] eklinde oranlama yaplarak belirlenmitir. Bu sayede en kt artlar gz nne alnarak hesaplamalar yaplmtr. rnein; 1.4113 malzeme numaral X6CrMo17-1 eliin Mo aral %0,90 1,40 arasnda verilirken 1.4362 malzeme numaral X2CrNiN23-4 elii iin Mo ierii %0,10 0,60 olarak verilmitir. Mo ierii belirli bir st snrla snrlanm eliklerin en az Mo ierikleri alnrken verilen en ok Mo ierii deerlerinin 1/6s alnmtr. Bu nedenle, eliin belirlenen bu alan iin olma ihtimali olduka yksektir. [5]. izelge 1,2den de grld gibi Schaeffler ve Espy diyagramlar iin hesaplanan krom edeerleri ayndr. Espy diyagram iin hesaplanan nikel edeerleri, Schaeffler iin hesaplanan nikel e deerinden daha azdr. ekil 1de martenzitik elikler M, M+F, O+M+F blgelerinde bulunmaktadr. Ostenitik elikler ksmen kayna uygundurlar. Fakat scak atlama tehlikesi olan blgede de byk lde yer almaktadrlar. X2CrNiMo18-15-4 eliinde o-faz oluumu grlmektedir. XSCrNiMo17-12-2 elii haricindeki ostnenitik eliklerde de II o-faz oluumu az da olsa grlmektedir. Ostenitik eliklerin kaynaa uygun olmalar iin, nikel edeerinin en az deerine yakn olmas gerekmektedir. Espy diyagramndaki iyap blgeleri Schaeffler diyagramndaki blgelere gre aaya kaymtr. ekil 2den de grld gibi X3CrNiMo13-4 elii Espy diyagramnda blge olarak daralmtr. X2CrNiMo17-12-2, X5CrNiMo17-12-2 ve X3CrNiMo17-13-3 elikleri iin ortalama

106

deerler alndnda Schaeffler diyagramnda iyap O blgesinde iken Espy diyagramnda O+F blgesinde yer almaktadr. ekil 3te X2CrNiMo17-12-2, X5CrNiMo17-12-2 ve X3CrNiMo17-13-3 eliklerinin WRC diyagramndaki iyaplar O, O+F, F blgelerindedir. En ok ferrit numaralan, X2CrNiMo17-12-2 elii iin 14FN, X5CrNiMo17-12-12 elii iin 17FN ve X3CrNiMo17-13-3 elii iin 20 FN olarak belirlenmektedir. 3- SONULAR VE DEERLENDRME Paslanmaz eliklerin kaynak sonras iyaplarn tahmin etmede kullanlan Schaeffler diyagram zamanla deitirilmitir. Ancak kullanm kolayl ve her malzemeye uygulanabilirlii nedeniyle hala kullanlmaktadr. Paslanmaz eliklerin kaynak sonras yaplarn belirlemede kullanlan diyagramlardan Schaeffler ve Espy diyagramlarnda Ferrit yzdesi esas alnrken, De Long ve WRC diyagramlarnda Ferrit numaras esas alanmaktadr. Bu diyagramlarda eksenleri oluturan krom edeeri ve nikel edeerinin belirlenmesindeki formllerde alam elementleri ya da katsay farkllklar mevcuttur. Espy ve Schaeffler Diyagramlar iyap blgelerini ayran izgiler bakmndan birbirine olduka yakndr. De Long ve WRC arasnda ise belirgin bir fark vardr. EN 10088de Cr-Ni-Mo ieren eliklerin Espy diyagramlarndaki iyap alanlar Schaefflere gre aaya kaymtr. WRC diyagramna gre de 20FNe kadar kaynaa uygun blge olarak kabul edilir. ZET: Paslanmaz eliklerin birbirleri ile ya da farkl eliklerle kaynakla birletirilmeleri sonras kaynak blgesinde oluacak i yaplar belirlemede kullanlan Schaeffler, De Long, Espy ve WRC diyagramlar arasnda krom edeerleri ve nikel edeerlerinin hesaplanmasndaki formllerdeki farkllklar yannda diyagramlarn belirledikleri alanlarn snrlarnda da farkllklar vardr. Schaeffler ve Espy diyagramlarn birbirine yaknken, ferrit numarasnn esas alnd WRC diyagramnda krom ve nikel edeerleri snrlanmtr. EN 10088(1995) standardnda Cr-Ni-Mo ieren eliklerin kaynak sonras diyagramlarda bulunacaklar iyap blgeleri karlatrlmtr.

107

METALK MALZEMELERN ROCKWELL SERTLK MUAYENES

108

METALK MALZEMELERN ROCKWELL SERTLK MUAYENES Tanm: Rockwell sertlik deeri, malzeme zerine, batc bir u yardmyla nce sabit belirli kk bir ykle bastrldnda meydana gelen izin dip ksm balang noktas alnarak, yk daha yksek belirli deere artrlp daha sonra tekrar nceki kk yke dnlmek suretiyle balangtaki ize nazaran meydana gelen iz derinliindeki net artla ters orantl bir saydr. Rockwell muayenesi iin kullanlan batc ular, belirli aplarda elik bilyalarla zel bir konik elmas utan ibarettir. Elmas ucun koniklik as 120 olup en u ksm 0.2 mm yarapnda, kre paras biiminde yuvarlatlmtr. Rockwell sertlik deerleri daima sembol bir harfle birlikte beyan edilir ki bu sembol harf batc ucun tipini, kullanlan ykn miktarn ve kadran zerinde okunacak blm belli eder. Rockwell Cihaz: Rockwell sertlik deerini tayin iin kullanlan cihaz esas olarak batc bir ucun, belirli bir muayene eraitinde, rnee bat derinliini tayin etmek suretiyle sertlik llmesine yarar. Batc u ya elik bir bilyadr, yahut ucu kresel konik elmastr. Bu maksatla kullanlan zel cihazn blml kadrannda okunan sertlik deeri itibari bir say olup birbiri zerine inzimam eden iki izin sebep olduu kntnn derinlii ile ilgilidir. Blmleme ters olarak yapld iin daha sert olan malzemede daha yksek say elde edilir. Evvela 10 kgf.lik kk yk uygulanarak bir ilk bat yaplr. Bu suretle batc u malzeme zerine oturur ve onu yerinde tutar. Siyah rakaml blm zerinde kadran sfra getirilir ve daha sonra byk yk uygulanr. Bu byk yk, uygulanan toplam yk olup derinlik lmesi sadece kk ykten byk yke kadar arttan mtevellit derinlik artna baldr. Byk yk uygulandktan ve kaldrldktan sonra, standart ileme gre, kk yk hala uygulanr durumda iken kadrann gsterdii deer okunur. Batc u olarak elik bilya kullanld zaman byk ykn 60 kgf veya 100 kgf alnmas mutaddr, fakat gerektii zaman dier ykler de kullanlabilir. Ucu kresel konik elmas u kullanld zaman byk yk genel olarak 150 kgf.dir. Bilya biimindeki batc ucun ap normal olarak 1.588 mm (1/16 in)dir, fakat yumuak metaller iin daha byk apl, mesela 3.175 mm (1/8 in), 6.35 mm (1/4 in) veya 12.7 mm (1/2 in)lik bilyalar kullanlabilir. eitli yk ve batc u kombinasyonlar bu suretle salanr ve en elverili olarak hangi kombinasyonun kullanlacan edinilen tecrbe tayin eder. Rockwell Sertlik Skalalar: Rockwell sertlik deerleri genel olarak Tablo-1de belirtilen standart skalalardan birine gre tayin edilir ve bildirilir. Hibir Rockwell sertlik deeri sadece tek bir rakamla ifade edilmez. Muayenenin yaplnda kullanlan batcnn tipini ve ykn miktarn mutlaka bir sembolle belirtmek gerekir. Her durum iin kk yk 10 kgfdir ve bu kk yk uygulandktan sonra kadran ayar edilir ve gsterge C skalasnda sfr, B skalasnda 30u gsterecek duruma getirilir. Herhangi bir skalada 100 rakamndan daha byk deerler veren malzemede bilya biimindeki batc ularn kullanlmas tavsiye edilmez. Zira bu takdirde doruluk daha azdr ve bilya yasslar. Keza 20den daha kk deerler veren malzemede elmas konik batc ularn kullanlmas tavsiye edilmez. Rockwell sertlik muayenesinde, bir Rockwell says batc ucun 0.002 mmlik hareketinin karl olan derinliktir.

109

Rockwell sertlik skalalarnn tipik kullanma yerleri Tablo-1de gsterilmitir. Baz hallerde birden fazla Rockwell skalas kullanlabilir. Kullanmaya elverili en byk bilya ile lme yapmak gerekir. Zira batc ucun boyutlar bydke lmenin doruluu kaybolur. Bunun istisnas homogen olmayan yumuak bir malzeme muayene edildii zamandr ki bu takdirde tercihen byk boyda bilya kullanlr ve alan daha byk bir iz elde edilerek ortalamaya yakn deerler bulunur. TABLO-1 Rockwell Sertlik Skalalar Sembol Kullanla n Blmn Rengi Krmz Siyah Siyah Siyah Krmz Krmz Krmz Krmz Krmz Krmz Krmz Krmz Krmz Krmz Krmz Byk Yk Kgf.

Batc U

Tipik Kullanma Yerleri Bakr alamlar, yumuak elikler, alminyum alamlar, temper dkm vs. elik, sert dkme demirler, perlitik temper dkm, titan, derin olarak yzeyi sertletirilmi elik ve Rockwell B deeri 100den daha fazla olan dier malzeme Sert metaller, ince elik ve yzeyi ince tabaka halinde sertletirilmi elik nce elik ve orta kalnlkta yzeyi sertletirilmi elik ve temper dkm Dkme demir, alminyum ve magnezyum alamlar, yumuak ince sa metaller Tavlanm bakr alamlar, yumuak ince sac metaller Fosforlu bronz berilliyumlu bakr temper dkmler. Bilyann yasslama ihtimalini nlemek etmek iin st snr G 92 Rockwell sertlidir. Yatak metalleri ve dier ok yumuak veya ince malzeme. Altta bulunan mesnedin etkisini minimum dzeye indirmek iin en kk bilya ile en ar yk kullanlr.

B C A D E F G

1.588 mm (1/16 in) bilya 100 Elmas konik u Elmas konik u Elmas konik u 3.175 mm (1/8 in) bilya 1.588 mm (1/16 in) bilya 150 60 100 100 60

1.588 mm (1/16 in) bilya 150 60 150 60 100 150 60 100 150

H 3.175 mm (1/8 in) bilya K 3.175 mm (1/8 in) bilya L 6.350 mm (1/4 in) bilya M 6.350 mm (1/4 in) bilya P 6.350 mm (1/4 in) bilya R 12.700 mm (1/2 in) bilya S 12.700 mm (1/2 in) bilya V 12.700 mm (1/2 in) bilya Batc Ular:

Standart batc ular, ucu kresel elmas konik batc u ile, 1.588 mm (1/16 in), 3.175 mm (1/8 in), 6.35 mm (1/4 in) ve 12.7 mm (1/2 in) apnda elik bilyalardr. Elmas batc u 120 0.5lik bir a tekil eden bir koni ile tepe noktas 0.2 mm yarapnda bir kre parasndan ibarettir. Kullanlan elik bilyalarda yzey dzgnszlkleri bulunmamaldr. Bilyalarn ap nominal deerden 0.0035 mmden daha farkl bulunmamaldr. Ucun evresi zaman zaman bir bytele kontrol edilmelidir. Byle bir kontrol, elmas utan herhangi ufak bir parann kopup kopmadn, bilya eklindeki ucun yasslamadn meydana karr. Eer byle bir zr grlrse u deitirilmelidir. Batc u zerinde, toz, kir, gres ve tufal gibi yabanc maddeler bulunmamaldr; bu gibi eyler sonulara etki eder.

110

Mesnetler: Kullanlacak olan mesnet muayene edilecek rnein oturtulmasna elverili olmaldr. Silindir biimindeki paralar V eklindeki mesnetler zerine konularak muayene edilmelidir. Bu biim mesnetler rnee desteklik ederken ucun ekseni ile mesnedin ekseni ayn dorultudadr. Silindir biimindeki paralar ayn zamanda uygun bir tarzda tabana yerletirilmi ve mandala tesbit edilmi sert, paralel ve ift silindirler zerinde de muayene edilebilir. Yass olan paralar dz bir mesnet zerine konularak muayene edilir. Bu gibi mesnetlerin yzeyi dzgn ve bu dzlem batc ucun eksenine dikey durumdadr. Mkemmel bir suretle yass olmayan ince malzeme veya rnekler iin kullanlan dz tabanl mesnetlerin ortasnda bir knt bulunur. Bu kntnn ap yaklak olarak 6 mm ve ykseklii yaklak 20 mm olup tepe ksm parlatlmtr; eziklik ve derin yaralar yoktur. Bu kntnn Rockwell sertlii en az 60 RCdir. rnek kalnl iin gerekli artlar karland takdirde, mesnet zerinde iz meydana getirilmesi gibi bir tehlike mevcut deildir. Fakat rnek ok ince ise, izin meydana getirildii yzeyin aksi tarafnda bir kabarklk grlebilir; bunun sonucu olarak mesnet hasara urayabilir. Keza mesnedin batc uca kazaen arpmas da byle bir hasar yapabilir. ayet herhangi bir sebepten tr mesnet hasara uramsa deitirilmelidir. Zira gzle grlebilecek kadar izik veya ezik olan mesnetler kullanlarak ince malzemede yaplan sertlik lmleri yanl sonu verir. ok yumuak malzemenin sertliini tayin ederken yukarda belirtilen kntl mesnetler kullanlmamaldr. Zira muayene rneinin kalnl ne olursa olsun, yklenen yk etkisi ile mesnet rnein alt tarafna batabilir. Kalibrasyon Bloklar: Belirtilmi bulunan isteklere gre hazrlanm kalibrasyon bloklar muayene cihaznn periyodik kontrollarnda kullanlr. Rockwell muayene cihaznn doruluunu tahkik iin kullanlan kalibrasyon bloklar mtecanis zellikteki malzemeden olmal, mesnet etkileri bulunmayacak derecede yeter kalnlkta yaplmal, gerek alt, gerekse st yzeyi dzgn olmaldr. Muayene edilecek yzeylerin alan 25 cmden fazla olmamaldr. Yzeyleri parlatlm olmal ve sertlik okunuuna etki edebilecek derecedeki yzey zrleri ve uygunsuzluklarn bulunup bulunmad kontrol edilmelidir. Bir kalibrasyon blokunun sertlik deeri, doruluu kabul edilen bir Rockwell muayene cihaz ile 5 iz meydana getirmek suretiyle tayin edilir. Kalibrasyon bloklarnn kalibrasyonlarnda 5 lme yaplr. ayet blok, dikdrtgen biiminde ise, 4 okunu kegenlerinin u tarafnda, kelerden ve bir tanesi de yaklak olarak kegenlerin birletii yerde, merkezden alnr. Blok yzeyi daire eklinde olduu takdirde, 4 okunu evre zerinde, birbirinden yaklak olarak 90 farkl noktalardan ve bir okunu da merkezden alnr. Bu 5 sertlik deerlerinin toplam dal sertlii 30 RB ve daha yukar olanlarda 2 sertlik deerinden, sertlii 30 RBden daha dk olanlarda ise 3 sertlik deerinden fazla olmamaldr. Dier Rockwell skalalarna ait bloklardaki dalma snrlar 30 RBnin tahvil edilmi deerinin alt ve stnde ayn miktarlar kadar olmaldr. 5 lmenin ortalamas o kalibrasyon blokunun hakiki Rockwell sertlii olarak alnr. Kalibrasyon bloklarnn zerine btn 5 lmeyi de iine alacak ekilde snrlanm deerler markalanr.

111

KESC TAKIM MALZEMELER

112

KESC TAKIM MALZEMELER ZET Kesici takmlar, i paralarnn ekillendirilmesinde kullanlan yksek kaliteli, yksek boyut hassasiyetli ve ou ileri teknoloji rn olan malzemelerden retilirler. lenecek parann zellikleri, kullanlabilecek kesici takm malzemelerine snrlandrmalar getirdii gibi, takmn kullanm artlar da takm malzemesi seimini byk apta etkiler. Kesici takm malzemelerinden istenen ortak zellikler ise sertlik ve scak sertlik, anma direnci, tokluk ve ekonomiktir. Uygun takm malzemesinin seimi ile kesici takm-i paras malzemeleri arasnda srtnme sonucu oluan yksek scaklk anma mekanizmalarnn (difzyon, oksidasyon vb.) bertaraf edilmesi ile yksek kesme hzlarna ulalr. Bylece takm mr ve retim hz artrlarak ekonomiklik salanr. Takm malzemeleri ana grupta toplanabilir: Metal esasl, karbr esasl ve seramik esasl takm malzemeler. Gnmzde yaygn olarak kullanlan takm malzemeleri yksek hz elikleri ve semente karbrlerdir. Yzey kalitesinin iyiletirilmesi ve takm mrnn artrlmasna ynelik almalar sonucunda, kbik bor nitrr (CBN) ve elmas kaplanm takmlar da kullanlmaya balanmtr. Anahtar Szckler: Kesici takmlar, semente karbrler, kbik bor nitrr, yksek hz elii GR Metalik malzemelerin nemli bir ksm ergitme ve dkm ilemleri ile retilirler. Ancak, metallerin nihai ekillendirilmesi balca dkm, plastik ekillendirme, kaynak, talal imalat ve toz metalurjisi teknikleri ile yaplr. Talal imalat, zellikle eitli makina elemanlarnn retiminde yaygn kullanlan bir tekniktir. i paralar, eitli takmlarla ilendikten sonra, ounlukla bir gerilme giderme sl ilemi grm halde kullanma arz edilirler. leme takmlar, ilenecek paralarn zelliklerine gre, farkl malzemelerden (metal, sermet ve seramik) retilmektedir. ABDde ylda yaklak 1 milyar dolarlk kesici takm satlmakta ve bunlarn ileme deerlerinin ise yaklak 60 milyar dolar mertebesinde olduu tahmin edilmektedir (Trent, 1977). KESC TAKIM MALZEMELER Kesici Takmlarn zellikleri Talal imalat, genelde, i paras ile takm malzemesi arasndaki bir rekabet olarak grlebilir. Bu bakmdan, takm malzemesi ile i parasnn zelliklerinin birbirinin tersi olmas beklenir. Bir takm malzemesinde aranan zellikler unlardr:

Takm sadece oda scaklnda deil, alma scaklklarnda da i parasnn en sert bileeninden daha sert olmaldr (Tablo 1). Takm geometrisinin bozulmasn nleyen yksek kzl sertlik, tala oluum prosesi srasndaki ar artlar altnda muhafaza edilmeli ve hatta anma direncine yardmc olmaldr. ekil 1de yksek hzlarda takm sertliindeki deime grlmektedir. Aral kesmede mekanik oklara (darbeli ykleme) dayanmak iin tokluk, Aral kesme ilemlerinde hzl snma ve soumalar meydana geldii iin yksek termal ok direnci, Lokalize kaynak teekkln nlemek iin i parasna kar dk yapkanlk (i paras ile reaksiyona girmemelidir), Takm bileenlerinin i parasna difzyonu, hzl anmaya yol aar; bu bakmdan takmn i parasndaki znrl dk olmaldr.
113

Tablo 1. Tipik Takm Malzemeleri veya Bileenlerinin Sertlikleri (Schey, 1987) Takm Malzemesi veya Bileeni Martenzitik elik Nitrrlenmi elik Sementit (Fe3C) Sert krom kaplama Alumina WC (kobalt bal) WC W2C (Fe, Cr)7C3 Mo2C VC TiC TiN B4C SiC CBN Polikristalin elmas/WC Elmas Sertlik, HV 500-1000 950 850-1100 1200 2100-2400 1800-2200 2600 2200 1200-1600 1500 2800 3200 3000 3700 2600 6500 5500-8000 8000-12000

Tablo 2. Takm Malzemelerinin Mekanik zellikleri (Uuz, 1997) Yksek Hz elii Sertlik (Gpa) 8.5 Basmamukavemeti 4100(MPa) 4500 Darbe mukavemeti 1.35-8 (J) ElastisiteModl 200 (Gpa) Younluk (g/cm3) 8.6 Ergime/Bozunma 1300 Sc. (C) Isliletkenlik (W/m C) Isl Genleme 12 Katsays(x10-6/C) zellik Dkm Alam 8.0 15002300 0.341.25 200 8-8.7 WC 14-24 41005850 TiC 18-32 31003850 Al ve Si Esasl CBN Elmas Seramik 20-30 40-50 70-80 2750-4500 6900 6900 850 3.48 1300 13 4.8 8201050 3.5 700 70 1.2

0.34-1.35 0.79-1.24 <0.1 520-600 10-15 1400 42-125 4-6.5 310-450 5.5-5.8 1400 17 7.5-9 310-410 4-4.5 2000 17-29 3.2-8.5

Dk sertlik ve adezyon arzu edilmez. Zira bunlar takm profilinin bozulmasna yol aar, takm burnu yuvarlaklar. Uygun olmayan tokluk ve termal ok direnci takm aznn talalanmas ve hatta tamamen hasarna sebep olur. Ne var ki, malzemenin sertlik ve sl direnci, genellikle, ancak tokluun azalmas ile salanabilir; denilebilir ki, yukardaki niteliklerin tamamn salayan en iyi bir takm malzemesi yoktur (Schey, 1987). Tablo 2de eitli takm
114

malzemelerin mekanik zellikleri, ekil 2de ise eitli malzemeler iin takm mrnn kesme hz ile deiimi gsterilmitir. METAL ESASLI TAKIMLAR Karbonlu ve Dk Alaml elikler Karbon elikleri, kesici takm malzemesi olarak kullanlan en eski tip eliklerdir. Karbon ierikleri %0.6-1.4 arasnda deimektedir. Dk alaml eliklerde, kesme zelliklerini iyiletirmek amacyla az miktarda krom (Cr), vanadyum (V), tungsten (W), molibden (Mo), mangan (Mn) gibi alam elementleri bulunmaktadr. elikler, tavlama artlarnda kolayca ekillendirilebilir ve takiben su verme ve temperleme ile yzeyi sertletirilir. Takm kesitinin tamam martenzite dnmez, i ksm tok ve yksek ok direncine sahip olur. (Trent, 1977). Karbon eliklerinin sertlii martenzitik yapsndan ileri gelir (58-64Rc). 250C zerindeki scaklklarda temperleme sonucu martenzit yumuar; bu nedenle, karbon elikleri sadece ahap gibi yumuak malzemelerin ilenmesi iin uygundur ve sadece dk retim hzlarnda (10m/dk) kullanlrlar. Karbon eliklerinin en nemli avantaj, kolay ilenmesi ve ucuz olmasdr. Ayrca alma scaklklarnda (max. 200-250C) sertliklerini ve keskinliklerini korurlar; bu bakmdan, yksek karbonlu elik el delik aclar (reamer) baz hallerde metal ileme iin kullanlrlar (Schey, 1987)

115

Dk alaml eliklerin sertlii, su verme ve temperlemeden sonra yaklak 700 HVdir. Temperlenmi eliin mukavemeti, ince demir karbr partikllerinden ileri gelmektedir. 350Cnin zerinde demir karbr partiklleri hzla kabalaarak elik yumuar ve anma direnci giderek azalr. Bu nedenle dk retim hzlarnda kullanlmaktadr. Dk alaml elikler hzl anr nk sert partikllerin hacmi sadece %5 civarndadr. Genellikle bu sert partikller en yumuak karbrlerden biri olan Fe3C esasldr. Btn bu dezavantajlarndan dolay metallerin ilenmesinde snrl kullanm alanna sahiptir. Bununla birlikte ucuz olmalarndan dolay, karbon eliklerinde olduu gibi aa ileme takmlarnda kullanlrlar (Edwards, 1990). Yksek Hz elikleri 20. yzyln bandan beri bilinen ve srekli gelitirilen bu takm malzemesi grubu olup, dier takm malzemelerine oranla dk maliyeti ve ilenebilme kabiliyeti nedeniyle yaygn olarak kullanlmaktadr (Trent, 1977). Yksek hz elikleri, oda ve yksek scaklklarda yksek sertlii ve yksek ok direnci sayesinde iyi performansyla kesici takm malzemesi olarak kullanlmaktadr. Yksek hz elikleri nemli miktarda W, Mo, V ve Cr gibi karbr yapc elementlerle alamlandrlmtr (Edwards, 1990). Bu elikler ihtiva ettikleri ana refrakter elemente gre iki ana gruba ayrlrlar: Molibdenli yksek hz elikleri (AISI M grubu: %0.8 C, %0.4 Cr, %5-8 Mo, %0-6 W ve % 1-2 V) ve tungstenli yksek hz elikleri (AISI T grubu: %0.7 C, %4 Cr, %18 W ve %1 V). retilen btn yksek hz eliklerinin byk ounluunu (ABDde %95ini) M grubu elikler oluturmaktadr. M grubu eliklerin balang maliyeti benzer T grubu elikten %40 daha dktr. Ayrca M grubu yksek hz elikleri daha yksek abrasif dirence sahiptir ve sl ilem esnasnda daha az distorse olurlar (Culp, 1997). Yksek hz eliklerinin matris yaps martenzittir. Metalik alam elementleri ile karbon, kuvvetli ba yapl karbrleri oluturur. Tungsten ve molibden, nihai mikroyapda yksek miktarda M6C tipi karbrleri [Fe3(W,Mo)3C] oluturur. M6C tipi karbr ostenitleme esnasnda (1190-1270C) znerek matrisin sertlemesini salar. znmemi M6C karbrleri (~1600 HV) ise anma direncinin artmasna yardmc olurlar. Vanadyum, kuvvetli karbr oluturucu olarak MC tipi (V4C3) karbr oluturur. ok sert (2600 HV) ve kimyasal kararll yksek olan bu karbr, ostenitlemede ok az znr; znmeyen serbest karbr partiklleri abrasif anma direncini artrr. Krom ise hem karbr oluturur, hem de kat eriyik sertlemesi salar (Edwards, 1990 - Trent, 1977). Alam elementlerinin oluturduu karbrler, toplam hacmin %10-20lik bir ksmn kaplar ve 550Ce kadar yaplan stma ve soutmalarda sertlikte herhangi bir azalma olmaz (M2C ve MC tipi karbr kelmesinin sebep olduu ikincil sertlemeden dolay). %5-8 Co ilavesi yksek hz eliinin temperleme esnasnda sertlemesini geciktirip kzl sertliini artrarak daha yksek scaklklarda almasna imkan verir, bu eliklerde karbon ierii daha yksektir (M40-T15 kaliteleri). Co ihtiva eden elikler daha gevrek olduklar iin ilenebilirlikleri, bilenmesi ve sl ilemleri daha zor ve maliyetleri de daha yksektir (Schey, 1987 - M. Hand. Vol:3, 1967). Her tr yksek hz elii arzu edilen boyuta scak haddelenebilir veya dvlebilir. Tavlanm halde iken geleneksel talal imalat teknikleri ile kesici takmlar kolayca retilebilir. Son bilemeden nce, takmlara sl ilem uygulanr. Ostenitleme (1190-1270C) ve genelde kere menevileme (~550C) ile makul lde tokluk zellii ile birlikte yksek mukavemet ve yksek sertlik (3750 HV) kazanrlar. Yksek hz elikleri, 650Ce kadar olan ilem scaklklarnda kullanlabilmekte ve takmlar tekrar tekrar bilenebilmektedir. Talal ilemde eilimin yksek hzlara kaymas nedeniyle yksek hz eliklerinin nemi giderek azalmaktadr. Bu takmlar metal kesme endstrisinde (zellikle tokluk beklenen alanlarda) zellikle matkaplar, brolar ve dier tm ekil verme takmlar olarak nemli kullanm alanna sahiptirler.

116

Ergitme ve dkm tekniklerindeki gelimeler takm kalitesini iyiletirmektedir. ince karbrlerin daha niform bir dalmn salamak iin, baz kaliteler n alamlanm atomize tozlarn konsolidasyonu ile yaplmaktadr. Ynetimin pahal olmas, mikroyapsal avantajlarn kullanlmasn byk lde engellemitir (piyasa pay %5). Takm yzeylerine, refrakter metal karbr ve nitrr ince kaplama yaplarak yksek sertlik ve anma dayanm elde edilmektedir. Bylece yksek hz eliinden retilmi takmlarn performansnda birka misli art salanr. Dk scaklklarda (300-550C) PVD yntemi ile takm malzemesinin olumsuz ynde etkilenmesi engellenir. Buharda temperleme (maviletirme) uygulanmas ile takmn mrn artran sert ve porz mavi oksit film (Fe3O4) oluturulur. TiC, TiN, HfN ve alumina kaplama yaplarak takm mrnde 2-6 kat art salanr. Yaygn olarak altn renkli TiN kaplamalar uygulanmaktadr (Schey, 1987 - Trent, 1977) Dkme Karbrler Karbr miktar yksek oranlara ulat zaman, takm malzemesi daha fazla scak dvlemez; bu nedenle, dkmle ekillendirilir. Kesici takmlar iin dkme Co-Cr-W alamlar tescilli malzemedir. stenilen zelliklere bal olarak, alamlarn genel bileimi; %38-46 Co, %25-35 Cr, %4-25 W ve %1-3 C eklindedir. Stellit olarak adlandrlan Co-Cr-W alamnn sertlii, tungsten ve karbon oranna bal olarak 40-60 Rc arasnda deiir. Isl ilem uygulanmasna gerek yoktur. Mikroskobik olarak alam, tungsten esasl bileikler ve toplam miktar %45 mertebesinde karbrlerden ibarettir (ekil 3). Bu alamn zellii; yksek sertlii, yksek anma, oksidasyon ve korozyon direnci ve mkemmel kzl sertliidir. Bu zelliklerin kombinasyonu, bu alam kesme uygulamalar iin uygun klmaktadr. Dkme alamlar, kesici uta hasar olmakszn yksek hz eliklerinden daha yksek scaklklarda alabilmektedir. Yumuama yava bir ekilde meydana geldii iin, daha yksek kesme hzlarnda almak mmkndr; fakat, bu srada sneklik azalr. Stellitin kesici takm olarak uygulanabilirlii yksek hz eliklerinden daha snrldr. Zira dkm alamlar daha gevrektir ve takm dizayn snrldr. Ayrca maliyeti de daha yksektir. Stellit metal kesme takmlar yaygn olarak elik, dkme demir, dkme elik, paslanmaz elik, pirin ve baz dier ilenebilir malzemelerin ilenmesinde kullanlr. ounlukla tek noktal torna tezgahlarnda, ekillendirici takmlarda ve freze banda kullanlmaktadr (Dawis Ed., 1995 - Avner, 1974). Karbr Esasl Takmlar Semente Karbrler Bu malzemeler ok yksek sertlik ve yksek basma mukavemetli bir kitle oluturacak ekilde bir metal veya demir alam grubu ile ok ince taneli refrakter metal karbr partikllerinden oluurlar (ekil 4). Semente karbrler toz metalurjisi teknikleri ile retilmektedir. Proses esasen tungsten, titanyum veya tantalyum karbr tozlarnn hazrlanmasn kapsar. Bu tozlardan biri veya birka balayc ile kartrlr. Balayc metal olarak genellikle kobalt, nadiren de nikel ve demir kullanlmaktadr. Bu karm istenilen ekilde kompakt kitle halinde souk preslenir ve akabinde sinterlenir (1370-1480C) veya scak presleme ile ekillendirilir (Avner, 1974). Kobalt yksek scaklklarda karbrlerle tektik oluturur ve ok iyi slatma zellii gsterir. Tungsten karbr, dk scaklkta kat kobaltda yalnzca %1 orannda znrken, nikelde %25 ve demirde %5 orannda znmektedir. Nikel ve demirde, tungsten karbrn yksek kat znrl, gevreklii arttrc bir etki yapar. Kobalt miktarnn artyla tokluun artmasna karlk sertlik, basma mukavemeti, elastik modl ve abrasif diren azalr (M. Hand, Vol:3, 1967 - Culp, 1997)

117

Tablo 3. Semente Karbrlerin Snflandrlmas (M. Hand. Vol:3, 1967) Karbr grubu Kompozisyon (%) 1 2.5-6.5 2 6.5-15 3 15-30 lave karbr (arlkl olarak TiC) 4 3-7 5 7-10 6 10-12 lave karbr (arlkl olarak TaC) 7 4.5-8 8 8-10 lave karbr (sadece TaC) 9 5.5-16 Kalan WC Sade Sertlik (RA) tungsten karbr 0-3 0-2 0-5 20-42 10-22 8-15 16-25 12-20 18-30 93-91 92-85 88-85 93.5-92.0 92.5-90.0 92.0-89.0 93.0-91.0 92.0-90.0 91.5-84 Younluk (gr/cm3) 15.2-14.7 14.8-13.9 13.9-12.5 11.9-9.0 12.0-11.0 13.0-12.0 12.5-12.0 13.0-11.5 14.8-13.5

Bu tr kesici takmlarda abrasif eleman olarak tungsten karbr (WC) ile beraber titanyum karbr (TiC), tantalyum karbr (TaC) ve niobyum karbr (NbC) de mikroyapda yer alabilir. Bu tr ilave karbrlerin, difzyona diren gsteren bir ara tabaka meydana getirmelerinden dolay kesici takmlarda karlalan nemli hasar trlerinden biri olan kraterleme engellenmektedir (Schey, 1987). Baz zel sert metallerde sert faz olarak krom karbr, molibden karbr ve balayc metal olarak nikel bulunabilir. Sade tungsten karbrl kaliteler dkme demir, ostenitik elik, demir d ve metal d malzemelerin ilenmesinde kullanlrken tungsten karbr yannda titanyum ve tantalyum karbr de ihtiva eden kaliteler ise ferritik eliklerin ilenmesinde kullanlrlar (Tablo 3). Semente karbrlerin yksek scaklk mukavemeti, kark karbr miktarnn art ile artmasna karlk, kobalt miktarnn art ile azalr (tokluk iin bu iliki terstir). Sinterlenmi karbrlerin ok iyi takm performans, ok yksek kzl sertlikle birlikte yksek sertlik ve yksek basma mukavemetinden ileri gelir (Avner, 1987 - M. Hand. Vol: 3, 1967). Sermetler Sermetler, metalik bir fazla balanm seramikler olup esasen semente karbrler sermetlerin bir alt snfdr. elik kesimi iin, nikel ve molibdenle balanm TiC tercih edilmektedir (Schey, 1987). Tipik bileimi %8-25 Ni, %15-8 Mo2C ve %60-80 TiC eklindedir. Ayrca kk miktarlarda WC, Co, TiN ierebilir. Sermetlerin mikroyaps geleneksel semente karbrlerden farkldr. nk sinterleme scaklnda karbrn, balayc nikel iindeki znrl kobaltnkinden daha fazladr. Bu nedenle sermetler, semente karbrlerden daha gevrek karakterdedir. Bu malzemeler yksek krater ve oksidasyon direnci, dk srtnme katsays ve termal iletkenlik ile nispeten dk younlua sahiptir. Bununla birlikte sertlik derinlii yksek, abrasif direnci kobaltla balanm tungsten karbrden daha dktr (M. Hand, Vol:3h, 1967 - Culp, 1997). Kark TiC-TiN kaliteleri daha iyi termal iletkenlik ve daha yksek hzlar ile karakterize edilmektedir (Schey, 1987).

118

Kesici takm olarak sermetler %20den daha az balayc iermektedirler. Bu malzemeler elik ve dkme demirler iin zellikle orta ve hafif ykler altnda yksek hzda yzey operasyonlarnda kullanlmaktadr. Buna karn, kaba ve darbeli ilemlerde, boluklu ve porzl yzeylerde, sert dkmlerde, grafit ve scak i takm eliklerinde, demir d malzemelerde (Al, Cu vb.) ve yksek oranda nikel ieren malzemelerde (malzemelerdeki nikel ile sermetteki nikel birleme eilimi gstermektedir) kullanlmas halinde iyi sonular vermemektedir (Dawis (Ed.), 1995). Seramik Esasl Takmlar Metal ileme teknolojisinin gelimesi ile ileme hzlarnn artmas daha uzun mrl (yksek hzlarda alan) ve i paras ile etkilemesi minimize edilmi takm malzemesi araylarn hzlandrmtr. Seramik malzemeler, tokluk dezavantajlarna karlk yksek scaklklardaki mekanik ve kimyasal kararllklar ile, zellikle srekli alan takmlar olarak kullanm alan bulmaktadrlar. Bu maksatla kullanlan seramik malzemeler alumina, sialon ve kbik bor nitrrdr (Dawis (Ed.), 1995). Aluminyum Oksit Esasl Seramikler Seramik takmlar, tane boyutu ortalamas birka mikron mertebesinde polikristalin, youn ve korundum kristal yapl alumina (a-Al2O3) esasl malzemelerdir. Seramik takm insertleri scak veya souk presleme ile retilir. Souk preslemede seramik istenilen ekilde ekillendirilir ve 1600-1700Cde sinterlenir. Scak preslemede, presleme ve sinterleme birlikte yaplr. Baz tr seramiklere, sinterlemeye yardmc olmak ve tane bymesini geciktirmek iin, az miktarda titanyum oksit ve magnezyum oksit ilave edilir. ekillendirildikten sonra takm, elmasl disklerle perdahlanr (Schey, 1987 - Avner, 1974). Geleneksel kesici takm malzemesi olan alumina (Al2O3) 3 grupta toplanabilir:

A-1. Grup : %10 kadar oksit ve karbr (zellikle titanyum, magnezyum, molibden, krom, nikel, kobalt) ieren alumina. Bu karm souk pres+sinterleme ile retilir. A-2. Grup : Saf alumina, scak presleme ile retilir. A-3. Grup : %25-30 refrakter karbr (TiC, SiC, vb.) ieren alumina, scak presleme ile retilir.

Aluminaya %10 ZrO2 ilavesi ile krlma tokluunu nemli lde (~%25) iyiletirmekte, dkme demir ve nikel esasl alamlarn ileme kapasitesini artrmaktadr. Titanyum karbr (TiC) ilavesi Al2O3n sl iletkenliini, dolaysyla sl ok direncini artrmakta fakat ancak scak presleme ile retilebildii iin ekil snrlandrmasn da beraberinde getirmektedir. Al2O3 takmlarn SiC wiskerlerle takviye edilmesi krlma tokluu, mukavemet ve sl ok direncini artrmaktadr. Yaklak 1 mm apnda ve 20 mm boyutunda olan bu wiskerler, yapnn sertliini ve anma direncini ykseltirler. Scak presleme ile retilen bu kesici takmlar, stn zellikleri nedeniyle sertletirilmi elik, nikel esasl alamlar ve dkme demirin aral tala kaldrma ilemlerinde kullanlabilmektedir (Trent, 1977 - Culp, 1997). Sialon Sialon (Si-Al-O-N) bir silisyum-aluminyum oksinitrr tipi seramik malzeme olup, sinterlenebilen silisyum nitrrn (Si3N4) bir trevidir. Silisyum nitrrn krlma tokluu aluminann yaklak iki katdr ve daha yksek ba mukavemetine sahiptir. Termal genleme katsays dk (3,2. 10-6/C) olmas nedeni ile iyi termal ok direnci verir. Aluminann krld hzl ve aral tala kaldrma ilemlerinde kullanlabilir. Yksek younluklarda scak presleme ile retilir ve takmn ekillendirme maliyeti yksektir.

119

Sialon silisyum nitrr, aluminyum nitrr ve aluminyum oksite, yitriyum oksit (Y2O3) katksyla 1800Cde sinterlenmesi ile elde edilir. Yitriyum oksit sinterlemede silikat oluturarak sv faz sinterlemesine ve bylece porozite orann drerek yaklak tam younlukta (%98) malzeme elde edilmesini salar. Sialonun krlma tokluu ve enine kopma mukavemeti aluminadan daha yksek, fakat Al2O3/SiC wisker seramiklerden daha dktr. Sialon kesici takmlar zellikle dkme demir ve sper alamlarn (Ni esasl gaz trbin diskleri) ilenmesinde kullanlr (Edwards, 1990 - Trent, 1977). Kbik Bor Nitrr (CBN) Sentetik elmas yapm iin kullanlanlara benzer yksek scaklk (1500C), yksek basn (8GPa) teknikleri ile (hekzagonal-kbik) kafes dnm ile elde edilen kbik bor nitrr (CBN), elmastan sonra ikinci en yksek sertlik deerine sahiptir (Tablo 1). Kk miktarlardaki seramik veya metal balayc ile %100 younluktaki bor nitrr kartrlr. Gnmzde, General Electric firmasnn BZN ve De Beers firmasnn Amborite ticari ad ile piyasaya sunduu iki rn yaygn olarak kullanlmaktadr. Kbik bor nitrr, zelikle CBN-CBN metalleraras balarla balanmaktadr (Trent, 1977). Kbik bor nitrrn sertlii, scaklk art ile azalmaktadr. Elmasla karlatrldnda kbik bor nitrrn en nemli avantaj, demir veya dier metaller ile temasnda veya havada yksek scaklkta sahip olduu ok yksek kararlldr. ok kristalli kbik bor nitrr endstriyel alanda son birka yldr kullanm alan bulmaktadr. Ferro malzemeler ile reaksiyon direnci ve mkemmel abrasif direnci ile kombine edilen kbik bor nitrr, dier takm malzemelerden daha yksek scaklklarda ve daha yksek hzlarda sert malzemelerin ilenmesinde kullanlmaktadr. zellikle, elmasn kullanmn engelleyen hzl anma olmakszn yksek hzlarda sert dkme demir ve sertletirilmi eliin kesimi iin kullanlmaktadr. Ayrca, speralamlar (nikel ve kobalt esasl), kbik bor nitrr kompozit kesici takmlarla, semente karbrlerden ok daha yksek hzlarda ilenebilmektedir. (Edwards, 1993 - Culp,, 1997). Elmas Elmas, karbonun tetrahedral formudur ve en sert ve en yksek izme direnli malzeme olarak bilinir. Mohs leinde sertlik numaras 10dur (Tablo 1). Bu zellikler elmas takm malzemesi olarak ekici klar; ne var ki, endstriyel alanda kullanlan doal tek kristal elmasn kk miktarlar bile olduka pahaldr. Ayrca elmas ok gevrektir ve belirli kristallografik dzlemler boyunca kolayca ayrlr. Elmas 650Cde hzla okside olmaya balar ve atmosferik basnta 1500Cnin zerindeki scaklklarda tekrar grafite dnr. Yksek scaklkta demir iin karbonun kolaylkla znmesi veya demire difze olan grafite dnmesi sebebiyle ferro malzemelerin ilenmesinde elmas yeterli performans salamamaktadr. Bununla birlikte, elmas takmlar yksek silisyumlu dkme aluminyum alamlar, bakr ve alamlar, sinterlenmi semente tungsten karbrler, silika cam ile doyurulmu kauuk, cam-fiber/plastik ve karbon/plastik kompozitler ve yksek aluminal seramiklerin ilenmesinde kullanlmaktadr (Culp, 1997 - Edwards, 1993). Doal elmasn tahmin edilemeyen erken hasara uramasna karlk, retilmi tek kristaller daha gvenilir performans sergilemektedir. Son zamanlarda, ok kristalli takm ular kendiliinden sinterlenen yuvalar iinde veya bir karbr altlk zerine sinterlenmi 0.5 mm kalnlkta tabakalar olarak kullanlmaya balamtr. Elmas, abrasif i paralarnn ilenmesinde dier takm malzemelere oranla yksek performans gstermektedir (Schey, 1987).

120

SONU Metalik malzemelerin ekillendirilmesinde yaygn olarak kullanlan kesici takmlarda en nemli husus, ilemin mmkn olan en dk maliyetle, gerekli kalite beklentilerine en uygun ekilde gerekletirilmesidir. Bunu gerekletirebilmek iin ise ilenecek metalik malzemenin zelliklerine ve kesme hzna bal olarak, kesici takm malzemesi doru seilmelidir. Kesici takm malzemeleri ksaca ana grupta toplanabilir: Metal esasl, karbr esasl ve seramik esasl malzemeler. Ayn zamanda bu sralama kesici takm malzemelerinin tarihsel geliimini de gstermektedir. Metal esasl takmlar, maliyeti dk fakat daha dk scaklklarda ve hzlarda kullanlmaktadr. Karbr esasl takmlar, yksek kzl sertlikleri ve yksek kesme hzlar ile karakterize edilmektedir. Seramik malzemeler ise tokluk dezavantajlarna ve maliyetlerine karn yksek scaklklardaki mekanik ve kimyasal kararllklar sayesinde i paras ile takm malzemesi arasndaki etkileimi minimize etmektedir.

121

KATODK KORUMA

122

KATODK KORUMA Giri: Katodik koruma, korozyona urayan (anot olarak davranan) bir metalin potansiyelini deitirerek, onu katod olarak davranmaya zorlamaktr. znmeyen bir soy, anot yardmyla korunacak bir yap devrenin negatif kutbunu oluturacak ekilde doru akm devresine balanr. Bu tip korumaya d akm kaynakl katodik koruma denir. Korunacak yap elektrik devresinin negatif kutbunu oluturduu iin doru akm kaynandan buraya srekli bir elektron beslenmesi sz konusudur. Bu ise srekli bir elektron k ile (M M+2 + 2e- ) znmesi sz konusu olan metalin korozyonunun durmasna neden olur. nk znme annda salnan ve korozyon hcresinin katoduna akan elektronlar doru akm kaynandan fazlasyla geri beslenecektir. Katodik koruma bir baka ekli ise korunacak metalden daha aktif bir metali anot olarak kullanarak suni bir pil devresi oluturup, aktif metalin korozyonu ile korozyona kar korunacak yapya elektron transferi salayarak yapy katod haline getirerek korumaktr. Bu tip korumaya Galvanik anotlu katodik koruma denir. Katodik korumann amac, belirli bir ortamda her metal iin sabit bir potansiyel eiinin altnda metali topraa gre negatif olarak kutuplatrarak her tr korozyondan korumaktr. Sonuta hattn her noktasnda birim alana devaml olarak akm gelmektedir. Bu akmn younluu kaplamann yaltm direncine ve o blgedeki potansiyel farkna baldr. Dolaysyla, koruma iin seilen kriter, metalin toprak ile bann kuraca minimum potansiyeldir. lmler, genellikle bakr\bakr slfat elektrodu referans alnarak yaplr. Bu artlar altnda toprak ile temas halindeki elik borunun her noktasnda 850mV veya alt bir potansiyele eriilmi olmas gerekir. Minimum Potansiyel Yaklam Uygulanan yntem ne olursa olsun koruma iin temel art, korozyona urayan metali polorize ederek potansiyelini (EM) anodik evrelerin ak devre potansiyeli (EA) hizasna kaydrmaktr. Bu potansiyel minimum potansiyel (Emin) olarak adlandrlr. ekil 1 deki gibi polarizasyon diyagramndan grlecei zere minimum potansiyel katodik koruma ynteminin akm ihtiyacn (Igerek) belirler. Korunan metal ve galvanik anot ifti tarafndan retilen veya uygun bir d kaynaktan ekilerek koruma devresine verilen akm (Iuyg) bu akm ihtiyacn karlar byklkte olmaldr. Tam koruma ancak bu artla (Iuyg = Igerek ve EM = Emin) salanr. Galvanik Anotlu Katodik Koruma Sistemi Korunmas dnlen boru hattna elektrod potansiyeli elikten daha negatif olan Zn, Al, Mg veya bunlarn alamlarndan oluan yeterli sayda galvanik anot balanarak oluturulan pilde boru hatt katod durumuna getirilerek korozyondan nlenmesi esasna dayanr. Topraa elik bir boru dendiinde, bu borunun sistemin katodu olmas gereklidir. Dolaysyla daha elektronegatif bir metal anot olarak kullanlr. Nerst skalasna baklrsa, snflandrmada demirden daha aktif metaller, Mg, Al, ve Zndir. Aluminyum oksit yaltkan olduundan, Al kullanlmaz. Reaktif anotlar Mg veya Zn den yaplr. Genellikle daha byk k verdiinden ve potansiyeli 1150 mV olduundan Mg tercih edilir.

123

Anot iinde galvanik iftlerin olumasn engellemek iin %99,997 saflkta Zn kullanlmaldr. Zn anodun iyonlama potansiyeli 1,1 Volttur. Teorik olarak 1A.h, 1,22 gr. inkoyu serbest hale geirir. Galvanik anot yerletirlimesi iin gerekli balca art, hattn etki gc dk direnli (R<50 ohm.cm) topraktan gememesidir. Bir boru hattnn korunmas iin gerekli anot says Ni belirten balant aada verilmitir. N=S.i / I Burada; S=boru yzeyi alan, i= koruma iin gerekli akm younluu, I=anottan geen akm miktar. Anotlar korunacak metalin 3-5 m ilersine dikey yerletirlirler. Anotlar anot dolgusu denilen ve anot ile toprak arasnda sabit temas direncini salayan blmelere konurlar. Dzenliyici ortam bentonit ve jipsden oluur. Anot (Zn) ile katod (boru)nun oluturduu hcrenin iyi alabilmesi iin anot/toprak direncinin ok dk yani 0-1 ohm arasnda olmas gerekir. Galvanik anot ynteminin teknik adan en byk avantaj, akmn boru hatt boyunca niform bir ekilde datlmasna imkan vermesidir. En byk dezavantaj ise, zemin rezistivitesinin yksek olduu blgelerde etkili olmaydr. Galvanik anotlu katodik koruma sistemi balca aadaki hallerde tercih edilir. D akm kaynann mevcut olmad blgelerde, evre metalik yaplar zerinde interferans etkisini nlemek zere, Kaplama bozukluu, kaak akm etkisi gibi yerel korozyon etkilerinin nlenmesinde, Akm ihtiyacnn ok dk olduu durumlarda.

D Akm Kaynakl Katodik Koruma Sistemi Korunacak malzemenin enerji kaybn bir baka metalden vermek yolu ile enerjinin dardan salanlmas esasna dayanr. ebekeden alnan alternatif akm nce bir transformatrden geirilerek potansiyeli istenilen seviyeye drlr. stenilen seviyeye drlen bu akm bir redresrden geirilerek doru akm haline dntrlr. Doru akm (+) ucu anot yatana, (-) ucu korunacak olan boruya balanr. Yardmc anot olarak eitli metaller kullanlabilir. Hatta eski borular, raylar, travers gibi hurda demir ve elik malzemelerde yardmc anot olarak kullanlabilir. Yardmc anotta aranacak balca zellikler, yksek bir potansiyele gerek duyulmadan istenilen akm verebilmesi ve dier taraftan yeterli sre paralanmadan dayanabilmesidir. Anotlar kendini yok ettiinden ve elektrik akm yksek olduundan, 20 yla uygun bir kullanm sresi iin gerekli malzeme ngrlmelidir. Zemin iinde kullanlan balca yardmc anotlar unlardr: o o o o o o Grafit anotlar Fe-Si anotlar Pb-Sb-Ag anotlar Al anotlar Pt-Ti anotlar Metal oksit kapl Ti anotlar .
124

D akm kaynakl katodik koruma sistemi, galvanik anotlu katodik koruma sisteminden daha gldr ve potansiyel ayarlamas mmkndr. Ancak evredeki ebekeleri etkileme gibi bir mahsuru vardr.Maksimum difzyon ve korumann etkisi iin, anodu korunacak hatta dik olarak ve 50-100 m bazen de daha fazla uzakla yerletirlmesi gerekir. Koruma akmn T/R ayar, boru zerindeki her noktada katodik koruma eiinden dk bir potansiyeli elde edecek ekilde yaplmaldr. Bu koruma tipi byk ebekelerde tavsiye edilir. Potansiyel uygulamalar ile adaptasyonda elastikiyet salar; fakat datm ebekelerinde dier ebekelere etkinin engellenmesine dikkat edilmelidir. D akm kaynakl katodik koruma sisteminde anot yatann yeri ok nemlidir. Maksimum verim iin koruma istasyonunun yerletirilecei en iyi yer korunacak ksmn tam ortasdr. Pratikte aadaki dier faktrler de nem kazanr. ebeke tasarm (dal yada A ebeke), Boru aplar (boru direnci yan yzeylere bantldr), Dk voltaj kaynann yaknl (istasyona akm verebilmek iin), Dier yeralt ebekelerinin younluu.

Katodik Koruma Projesi in n Etdler Katodik koruma projesi yaplmadan nce, boru hatt yeraltna konulmu durumda olsun veya olmasn zemin, boru ve evre koullar ile ilgili baz bilgilerin toplanmas ve baz deneylerin yaplmas gerekir. Yaplacak olan n etdler aadaki ekilde gruplandrlabilir. Zemin ile ilgili etdler Zemin rezistivitesi ve redoks potansiyeli lmleri, Zemin tuzluluu, rutubeti, asitlii, havalanabilme ve skma zellikleri ve yeralt su seviyesine ait bilgiler.

Boru ile ilgili etdler Boru cinsi, ap, et kalnl ve uzunluu, Boru kaplama cinsi ve kaplama direnci veya attenuation sabiti, Boru yeraltna konulmu ise boru zemin potansiyelinin llmesi, Boru yeraltna konulmu ise akm ihtiyacnn deneysel olarak belirlenmesi.

evre ile ilgili etdler Boru hatt boyunca elektrik akm kaynann bulunduu blgeler, Boru hatt boyunca yol, kpr, dere, bataklk ve l gibi zel geitlerin belirlenmesi, Boru hatt ile kesien veya yaknnda geen yabanc metalik yaplarn belirlenmesi, Anot yata iin uygun blgelerin belirlenmesi, Boru hatt evresinde zemin iine kaak akm yayabilen doru akm kaynaklarnn belirlenmesi, Boru hatt yaknnda yabanc bir anot yatann bulunup bulunmadnn belirlenmesi, Btn bunlara ek olarak evrede meskn mahal veya sulanan tarm arazisi bulunup bulunmad tespit edilir.

125

Katodik Koruma Sisteminin Projelendirilmesi Katodik korumann amac korozyonu en ekonomik ekilde nlemektir. Projelendirmede bu amaca bal kalnarak, boru hatt en ucuz ve en emin ekilde korunmaya allmaldr. Bunu salamak iin, proje seenekleri yalnz teknik adan deil ekonomik adan da analiz edilmelidir. Bir katodik koruma sisteminin toplam maliyeti, ilk tesis masraflar ile iletme ve bakm masraflarnn toplamndan oluur. Deiik katodik koruma sistemlerini ekonomik adan birbiri ile kyaslayabilmek iin, yllk koruma maliyetleri esas alnr. Yllk koruma maliyeti sz konusu boru hattn bir yl koruyabilmek iin yaplan tm harcamalrn toplamdr. Bu deer ilk tesis maliyetlerinin toplamndan oluur. Projelendirme srasnda yalnz sistem seimi deil, T/R nitesi says, kapasitesi ve anot cinsi, says ve boyutlarnn belirlenmesinde de teknik zelliklerin yannda ekonomik faktrler gz nnde bulundurulmaldr. Katodik Koruma Kriterleri Katodik korumann boru hattn korozyondan tam olarak koruyabilmesi iin aadaki kriterlerden en az birinin gereklemesi zorunludur. Boru hattnn her noktasnda Cu/CuSO4 referans elektroduna gre boru akm altnda iken llen boru/ zemin potansiyeli en az 850 mVluk, en fazla 2000 mVluk bir potansiyele ulamaldr. Katodik koruma iin her noktada akm kesildikten 15sn sonra llen Eoff boru/zemin potansiyeli ile daha nce hi akm uygulanmadan llen Eoff doal boru/ zemin potansiyeli arasndaki fark (potansiyel kaymas) en az 300mV olmaldr. Katodik koruma iin her noktada akm altnda llen boru/zemin potansiyeli Eon ile, akm kesildikten hemen sonra 15sn iinde llen potansiyel Eoff deerleri arasndaki fark (polorizasyon kaymas) en az 100mV olmaldr. Elektrolitten, metal malzeme yzeyine akan net koruyucu elektrik akm, metal malzemenin nceden belirlenen k (anodik) noktasna topraklama akm tekniinin uygulanmasyla llmelidir.

Boru hattna yeterli miktarda akm uygulanarak bu kriterlerden herahngi birinin salanmas ile boru etkili ekilde korunmu olur. Ancak boruya gereinden fazla akm uygulayarak boru zemin potansiyelinin 1,2 Volt deerinden daha negatif hale getirlimesi de sakncaldr. Bu durumda hidrojen k nedeniyle boru kaplamas paralanabilir. D Akm Kaynakl Katodik Koruma sistemlerinin Projelendirilmesi Boru hatt ve evresi zerinde yukarda belirtilen etdler tamamlandktan sonra ekonomik ve teknik kriterler gz nne alnarak aadaki hususlar belirlenir: nce toplam akm ihtiyac ve katodik koruma mr gz nne alnarak galvanik anot veya d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinden hangisinin ekonomik olaca belirlenir. 1. Tesisi 1 yl korumak iin minimum masraf gerektiren katodik koruma sistemi en ekonomik sistemdir. Her projede bu seimin zel olarak yaplmas gerekir. Bu konuda aadaki genel ilkelere dayanarak dorudan sistem seimi de yaplabilir.

126

Akm ihtiyac 0,5 amperden kk olduu zaman genellikle galvanik anotlu katodik koruma tesisleri daha ekonomiktir. Elektrik akmn mevcut olmad yerlerde zorunlu olarak galvanik anotlu katodik koruma sistemi kullanlr. Zemin elektrik zgl direncinin yksek olduu blgelerde zorunlu olarak d akm kaynakl katodik koruma sistemi uygulanr. Katodik koruma mr 1-2 yl gibi ok ksa ise, bu durumda galvanik anotta katodik koruma daha ekonomiktir.

2. D akm kaynakl katodik koruma sisteminin uygulanmas halinde, boru hattnda bir noktadan korunabilecek maksimum mesafe belirlenir. Buna gre katodik koruma iin gerekli olan minimum T/R says bulunur. 3. Tesis iin gerekli toplam akm miktar gz nne alnarak her bir anot yatandan ekilecek akm miktar hesaplanr. Ekonomik adan T/R nitesi k voltajnn 0-60 volt arasnda bulunmas uygundur. Bu durumda D.C k voltaj maksimum 50 Volt alnabilir. Bu deerler yardm ile katodik koruma sistemi iin msaade edilebilen maksimum diren belirlenmi olur. Katodik koruma sistemlerinin toplam direnci, Rt=Ranot+Rboru+Rkablo Bants ile bulunabilir. Borunun ve kablonun direnci bilindiine gre anot yata direnci belirlenir.

127

TTANYUM ALAIMLARININ LENEBLRLK ETD

128

SUNUM Dier malzemelere gre yksek teknoloji malzemelerinden biri olan titanyum ve alamlarnn sahip olduklar bir takm "stn zellikleri" vardr. Ancak bu zelliklerin bir bedeli olarak, "ilenebilirlikleri" dktr. Bu raporda titanyum ve alamlarnn genel zellikleri ve talal imalat asndan ilenebilirlikleri incelenmitir. Titanyuma ait talal imalat proseslerinde karlalan sorunlar ve zmleri mmkn olduunca bir arada verilmeye allmtr. Raporun hazrlanmasnda, kaynaklar ksmnda belirtilen bir takm internet sitelerinden yararlanlmtr. Grld zere tm bu siteler yabanc lisandadr. Bu bakmdan mkemmel olmayan yabanc dil bilgilerimizden yada yazm yanllklarndan olumu "muhtemel" hatalardan dolay zrlerimizi sunar, daha detayl bilgi iin adreslerini verdiimiz bu sitelere baklmasn tavsiye ederiz. Son olarak, bizi byle bir aratrmaya sevk eden ve talal imalat proseslerinin dardan grnd gibi kolay olmadn anlamamz salayan, raporun hazrlanmasnda danmanln esirgemeyen, deerli hocamz Prof. Dr. M. Cemal AKIR 'a teekkrlerimizi sunar, hazrladmz bu raporun tm okuyuculara faydal olmasn dileriz. 1. TTANYUMUN GENEL ZELLKLER VE ALAIMLARI 1.1 Titanyumun Genel zellikleri Titanyumun baz temel zellikleri aada sralanmtr: Tm formlarda bulunabilmesi Dier yksek performansl malzemelere gre daha ucuz tedarik edilebilmesi Kaynaa yatknlk elik kadar mukavim ancak eliin yars arlnda olmas Atee ve oka kar direnli olmas Biyolojik uyumluluk ve zehirli olmamalar

Ayrca aada baz titanyum alamlarna ait bir ksm mekanik ve termal zellikler belirtilmitir.

ou titanyum malzemesinin ve bileenlerinin dizayn karakteristikleri bu malzemelerin ilenebilirliini pahal hale getirmitir. Bunlarn hatr saylr bir blm zel formlardaki dvme paralar, plakalar ve kleler v.b. eklinde retilen paralar dndakilerdir. rnek olarak, zel formda retilen paralarn arlklarnn %50-90 civar tala olarak i parasndan ayrlmaktadr. Baz tam mamul paralarn komplekslii nedeniyle, rnein titanyum hammaddesi (bulkhead), talalarn minimize edilmesinde kullanlan "near-net-shape" metodunun uygulanmasnda zorluk kmaktadr.

129

Titanyum eskiden ilenebilmesi ok zor bir malzeme olarak grlyordu. Titanyumun birok endstri alanndaki kabullenii ve reticilerin konu hakkndaki tecrbelerinin art, titanyum ilenebilirlii hakknda gnmzde snrsz bir bilgi birikiminin domasn salamtr. reticiler imdi uygun tekniklerin kullanm ile titanyumun ilenmesinin 316 paslanmaz eliklerin ilenmesinden daha zor olmadn biliyorlar. Titanyumun havaclkta kullanlan alamlar ile allrken titanyumun ilenebilirlii ile ilgili atlyelerde baz sorunlarla karlalyordu. Bunun temeli, esasen ekme mukavemetleri 241 ile 552 MPa arasnda deien 1.Snf titanyumlarn (ASTM B, 1.,2.,3.,4.Snf) havaclkta kullanlan alamlardan (ASTM B, 5.kalite, Ti-6Al-4V) daha kolay ilenebilir olmasyd. Artan alam bileenleri ve artan sertlik, titanyum alamlarnn talal imalat ile ilenmesini zorlatrmaktadr. Bu dier birok metal iinde dorudur. 38 Rc (350 BHN) zerindeki sertlik deerleri, i vida amada, frezelemede, raybalamada (broaching) zorluk karmaktadr. Bununla beraber, genel olarak titanyum ve alamlarnn zel karakteristikleri dikkate alnrsa, titanyum ve alamlar ilenebilirlik konusunda sorun karmas beklenmez. Titanyum alamlarnn ilenmesinde ihtiya duyulan kesme kuvvetleri, imalat eliklerinin ilenmesinde ihtiya duyulandan biraz daha yksektir ama bu alamlar metalrjik karakteristikleri nedeniyle ayn sertlikteki eliklere gre daha zor ilenirler. Beta alamlar en zor ilenen titanyum alamlardr. Yzey kalitesindeki bozukluklardan, zellikle talama esnasnda iddetle kanlmaldr. Aksi takdirde metal yorulmas gibi istenmeyen mekanik davran bozukluklarna neden olunabilir. Bugne kadar titanyumlarn yksek hzlarda ilenebilmesi gibi teknikler gelitirilememiti. Yksek hzlarda ileme ihtiyac, yeni takm malzemelerinin gelitirilmesini gerekli klmtr. 1.2. Titanyum Alamlar Ticari olarak pek ok titanyum alam bulunmaktadr. Bunlardan hepsi olmamakla beraber, en bilinen titanyum alamlar ve bunlarn dierlerine gre stn zellikleri aada sunulmutur. 1.2.1. Saf Titanyum yada Alamsz Titanyum CP (commercially pure - ticari saflktaki) Titanyum olarak da bilinirler. yi korozyon dayanm ve kaynak edilebilme kabiliyeti istenilen yerlerde kullanlr. 2. , 3. ve 4.snf ticari titanyum alamlarda oksijen (metal oksit) artm, ekme (tensile) mukavemetini ve akma (yield) mukavemetini artrmakta ancak tokluunu (impact strength) drmektedir. 1.snf ticari titanyum alam, dier snflara gre saflk bakmndan en st, mekanik direnleri bakmndan en dk, plastik ekil deiimi kabiliyetleri bakmndan en yksek seviyededir. Sfrn altndaki derecelerde alldnda, mekaniksel zellikleri ykselir. 1.2.2. Dk Alaml Titanyum Ticari saf titanyuma benzerler, ancak ilerine katlan elementlerin yzdelerine gre belli bir karakter kazanrlar. Bu elementler, genellikle paladyum, nikel ve molibden olmaktadr. Bu alamlar, 12. Snf Ticari titanyum alam iin malzemenin mekanik diren kazanmasna msaade ederken, 7. ve 11. Snflara korozyon dayanm kazandrmaktadr.

130

1.2.3. Alaml Titanyum Titanyum alamlar iin ok sayda ticari snf mevcuttur. Zengin kimyasal kompozisyonlara sahiptirler. Bu alamlar genellikle ostenitik orandaki paslanmaz elik ile benzer ekilde kritik ilenebilme faktrlerine sahiptir. Yine birka yksek kritik limitlere sahip alamn haricinde, kaynak edilebilme kabiliyetlerine de haizdir. 1.2.4. Ti - 6Al - 4V En ok kullanlan alam olup, dnyadaki titanyum tonajnn %50 si gibi byk bir yzdesini oluturmaktadr. Uzay ve hava aralar endstrisinde %80, medikal protezlerde %3 oranlarnda kullanlmaktadr. ok ynl (versatil) olan bu alam, scakln 399 0C den 510 0C ye deitii yerlerde kullanlabilmektedir. 1.2.5. Ti - 6Al - 4V Eli Normal Ti - 6Al - 4V alamndaki oksit ve demir oran azaltlm, daha pahal olan snfdr. Maksimum metal oksit oran % 0.13 ve maksimum demir oran % 0.25 tir. Bu sayede iyi derecede ekil alabilme kabiliyetine ulalm ve dk scaklklarda da diren salanm olur. 1.1.6. Ti - 6Al - 4V Pd Yine normal Ti - 6Al - 4V alamndan farkl olarak, ierdii % 0.2 paladyum ile beraber korozyon dayanmlarna sahiptirler. 2. TTANYUM VE ALAIMLARININ KULLANIM ALANLARI Titanyumun belli bal kullanm alanlar aada sunulmutur: Uak motorlarnda Uaklarn d yzeylerinin kaplanmasnda Mimaride Otomotiv sanayiinde Youturucularda Sahile alan boru sistemlerinde ve retimlerindeki ekipmanlarda Gazlardaki slfrlerin ayrtrlmasnda Gda retim ve proseslerinde Jeotermal tesislerde Eczaclkta Kymetli ta ilemede Is eanjrlerinde Denizcilikte Tbbi enjektrlerde Metal ekme ekipmanlarnda Askeri donanmlarda eitli tesisat ve balama elemanlarnda

131

Di hekimliinde dolgu alamlarnda Artma tesislerinde Elektrokimyasal anotlarda Dey delik ileme takmlarnda Nkleer ve evre gvenliinde Petrokimyasal rafinerilerde Kat retiminde Lks konsollarda ve saatlerde Spor ekipmanlarnda Buhar trbinlerinde Yksek devirli santrifj makinalarnda Ya hava oksidasyonunda

3. TTANYUM VE ALAIMLARININ LENEBLRLKLER 3.1. Genel Olarak Titanyum ve Alamlarnn lenebilirlii Talal imalatta, titanyum genellikle korkutucu bir malzeme olarak bilinir, nk ilenmesi zordur, ancak imkansz da deildir. Gerekte titanyumu ilemek, aklda tutulmas gereken birka hususla beraber gayet kolaydr. Btn bu hususlarn en banda, alminyumun ilenmesine benzer olarak, kesici takmn gerekten yeterli keskinlikte ve pozitif geometriye sahip olmas gerekmektedir. Bilhassa serbest yzeyin i parasna srtnmesi takm mrn ciddi biimde drr. Bu bakmdan takm keskinliinin salanmas, srtnmelerden kanlmas ve pozitif takm geometrisinin kullanlmas takm ile i paras arasndaki temas yzeyini minimize edecektir. Kritik srtnmelerden kanmak, tala aknn artn kritikletirebilir. Yksek viskoziteli soutma svsnn kullanm, pek ok durumda takm mrn ikiye katlayabilmektedir. Bu ayn zamanda srtnme yzeylerinde uygun kaplamalarn yaplmasyla da salanabilmektedir. Bilhassa TiN kaplama, daha nceki kimyasal reaksiyona girme teorilerini kertir ekilde, ciddi mertebede Alfa ve Alfa - Beta gruplarndaki titanyumun ilenebilirliini iyiletirmektedir. Bununla beraber Beta gruplarndaki titanyumun ilenmesinde TiCN, yksek sertlikleri nedeniyle tavsiye edilmektedir. Ayrca yeni TiNAL kaplamalar, yksek kenar mr karakteristikleri gstermektedir. Yaplmakta olan bir deney, gelecee ynelik olumlu zellikler vaat etmektedir. Bilhassa bir istisna olmak kayd ile Alfa - Beta gruplarndaki ve teorikte bu gruba ait 6-22-2-2 alam ( 6Al, 2Zr, 2Sn, 2Mo, 2Cr, 0.25Si ) pratikte Beta grubu bir alamm gibi davranr. Bu sebeple bu alamn ilenmesinde, ince hatveli kaba ileme takm (fine pitch roughers) zerinde TiCN kaplama, ar tala kaldrma ileminde (heavy removal cut) iddetle tavsiye edilmektedir.

132

Bir dier nemli husus, takm zerinde bulunan tala krma cebidir. Kaln talalar, kayma ilemi ve srtnmelerin yok edilmesinin srekliliinin garantisine ihtiya duyarlar. Titanyum alamlarnn ilenmesinde, en ok karlalan problemler, yksek devirlerle ve ilerlemeyle alamamak, ayrca takmda tala krma cebi kullanamamaktr. nk bu faktrler takm mrn ar derecede drmekte ve deformasyon sertlemesine neden olmaktadr. Alminyumlarda olduu gibi uzun takm kullanmnda, tezgah tablasndaki ilerlemenin limitli olduu yerlerde, ilerleme oran deil, devir says drlmelidir. Son olarak, saf titanyumun ilenmesi alamllara gre daha kolay ve problemsiz olmaktadr. Dier malzemelere gre, gerek uak endstrisinde gerek uzay aralar endstrisinde olsun, titanyum malzemesi, bilhassa yksek (mukavemet / arlk) oranlar, bu mukavemetlerini artan scaklklarda srdrmeleri, yksek paslanma direnleri, iyi krlma (fracture) dayanm karakteristikleri ve yksek gerilme oranlarna kar olan dayanmlar sayesinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Her eyin bir bedeli olduu gibi btn bu zellikleri ile gz dolduran titanyumun, ilenebilme kabiliyetleri ise ayn oranda zayftr ve bu sebeple talal imalat da zordur. Belli bal ileme olumsuzluklar aada sralanmtr, Artan scaklklardaki, dk elastisite modlleri, titanyumun ilenebilirliini drmektedir. Titanyumu ileme esnasnda ileyici takmda ve i parasnda alminyuma oranla 13 kat az olan sl iletim kabiliyetleri yznden oluan yksek s, takm mrn drmektedir. Genellikle oluan talan birbirine paralel kayma dzlemlerine sahip, paral tala tipinde olmas termal zellikleri drmektedir. Bu talalar ani kuvvet deiimlerine ve ani deien bu kuvvet ileyici takma darbe etkisi yapmakta ve dayanmn drmektedir. Kesme hzlarnn artmnn takm mrne olan etkisi ciddi mertebelerde olmaktadr. Paral (segmented) tipteki talan, kesici takm zerinden kaymamasnn sz konusu olduu anlar mevcut olduundan, tala zerindeki s enerjisinin bir ksmnn ileyici takma gemesi ve takm dayanmnn dmesi sz konusudur. Yksek scaklklarda, titanyum kimyasal bakmdan aktif hale geerek, bugn takm malzemesi olarak bilinen hemen hemen btn malzemelerle kimyasal reaksiyona gemesi ve neticede takmn anmas sz konusudur. Grld gibi s oluumu titanyumun ilenmesindeki temel problemlerden biridir. Yksek basnl soutma svsnn kullanlmas ile talan uzaklatrlmas daha verimli olmakta ve takmn scakln drmektedir, ancak takm mr genellikle hala dk seviyelerde olmaktadr. Bir dier temel problem ise takm zerinde meydana gelen dklmelerdir. Genellikle oluan talan tipinden dolay meydana gelen deiken kesme kuvvetleri bu dklmenin ana sebeplerinden biridir. Bu olumsuzluun elimine edilmesinde, yksek takm rijitlii, yksek ilerleme hz ve dk tala alar tavsiye edilmektedir. Segment boluunun arttrlmas, darbe frekansn drmekte ve temas halinde olan takm yzeyindeki kuvvetlerin younluu azalacaktr. Ancak bu yntem her takm, i paras veya fikstr sistemi iin genelletirilemez. Baz uygulamalar, krlmalara neden olmamak iin esnek i paras fikstrn zorunlu klmaktadr. Ayn zamanda yzey frezeleme gibi baz operasyonlarda i paras fikstrnn esnekliine, kesme hzlarnn arttrlmasnda olduu gibi yksek ilerleme hzlarnda imkan tannmamaktadr.

133

Titanyum ve alamlaryla dk kesme hzlarnda alma zorunluluu, prodktiviteyi (ekonomik verimlilik) drmektedir. Yaplan aratrmalar neticesinde, yaplan ilemin zellikle sv nitrojen tatbikiyle (soutma ve oluan talan ortamdan uzaklatrlmas salanyor...) yaplmas halinde daha gvenli proseslerin elde edildii, daha iyi kalitede rn elde edildii, birim maliyetlerin dt ve daha iyi prodktivitenin elde edildii grlmtr. Saf titanyum ve paslanmaz elik, genellikle ilenebilirlik parametreleri bakmndan bir biri ile kyaslanabilir haldedir. Ancak titanyumun alaml hale dnmeleri halinde, ilenebilirlikleri dmektedir. Yalnz belli zel karakteristiklerin bilinmesi ve dikkate alnmas durumunda, bu ilenebilirlik dm bir problem olmaktan kar. ayet kullanlan takm keskin tutulabilirse, titanyum ok rahat kesilebilir. Kesinlikle tam ayarlanm takm yanama as, yeterli soutma ve dk kesme hzlar ile yksek ilerleme tavsiye edilmektedir. Titanyumun termal kondktivitesinin (iletim ile olan s transferi yetenei) dk olmas nedeniyle, kesme ilemi srasnda oluan talalarn, takmn kesici kenarlar zerinde zarar verme eilimleri gsterdii tespit edilmitir. Daima takm zerindeki anmann hz artar. retim kayplarndan ziyade, takmn maksimum kapasitede kullanlmas ve ekonomik verimlilik dmeye baladnda da takmn deitirilmesi tavsiye edilmektedir. Uzun takm mrlerinin elde edilebilmesi iin kesme scaklnn ve takm anmalarnn azaltlmas ynnden, mutlaka doru soutucu akkann kullanlmas nem arz etmektedir. Soutma svsnda, korozyon problemlerine neden olmamak iin soutucu akkann ierisinde, klor, flor, brom ve iyot elementlerinin, kati suretle bulundurulmamas gerekmektedir. Gerekte titanyum, bazen ileme zorluklarna gre geleneksel metotlarla snflara ayrlabildii gibi snflara ayrmada metalin fiziksel, kimyasal, mekaniksel zelliklerinden de yararlanlabilir. rnein: Titanyumun sl iletkenlii ktdr. Is, genellikle tala kaldrma ileminde abuka uzaklatrlamaz. Bundan dolay snn tamamna yakn kesici kenar ve takm zerinde younlar. Titanyum, ileme esnasnda metallerle gl alam yapma (strong alloying tendency) ve metallerle reaksiyona girme eilimindedir. Bu kesici takm zerinde hzl deformasyona neden olmakla beraber kesici takm zerinde yapmaya (welding) ve svanmaya neden olur. Titanyum nispeten dk elastisite modlne sahiptir. Bu mnasebetle eliklerden daha esnektir (springiness). Mekanizma, uygun destekleme yaplmadnda veya derin pasolarda (heavy cuts) kesici takmdan uzaklama eilimindedir. nce uzun paralar (slender parts) takm basnlar altnda sehim (deflect) verir. Bu takm anmasna, trlamaya (chattering) ve tolerans problemlerine yol aar. Netice olarak tm sistemin rijitlii ve kesici takmn keskinlii uygun ekilli kesici takm seimi gibi ok nemlidir. Titanyumun yorulma zellikleri, belirli ileme usullerinde yzey kalitesinin bozukluundan byk oranda etkilenirler. zellikle talama ileminde yzey kalitesindeki bozukluklardan iddetle kanlmaldr. Titanyumun deformasyon sertlemesi karakteristikleri, yma kenarn titanyum alamlarnda tam olarak olumadnn ispatdr. Yma kenar olumadndan daha byk kayma as oluur. Bylelikle oluacak ince tala kesici takm zerinde nispeten daha kk alanla temas eder ve birim alan bana daha yksek yatak ykleri (high bearing loads) gelir. Tala yzeyi zerinden hzla akan tala nedeniyle oluan srtnme, yksek yatak ykleri ile birleince kesici takm zerinde ok dar bir alanda yksek bir s oluur. Buna ek olarak yksek yatak ykleri ve s, kesici kenara yakn yerlerde krater oluumuna neden olarak takmn ksa
134

zamanda krlmasna yol aabilir. Titanyumun yorulma zellikleri aada ksa notlar halinde belirtilmitir: Akland gibi, dk yzey kalitesinden kanlmaldr. Bu tedbir alnmazsa, istenmeyen mekanik davranlarla (yorulma) karlalabilir. Talama ilemlerinde kullanlan genel parametreler, yzey bozukluu (surface damage) nedeniyle yorulma dayanmnn dmesine sebep olabilir. Malzemelerden elektro mekanik usullerle tala kaldrlmas, gerilmesiz yzeylerin oluumuna yol aar, bu da yorulma dayanm zelliklerinin azalmasna neden olur. Her ne kadar nedenler farkl olsa da, bu sonular tm mekaniksel ilemlerde olduu gibi benzerdir. 3.2. Titanyumun Geleneksel lenme Yntemleri leme terimi snrsz bir uygulama alanna sahiptir ve her tip talal imalat ve kesme prosesini kapsar. Bunlar tornalama, delik ileme, frezeleme, delme, raybalama, vida ekme, testere veya gaz ile kesme (both sawing and gas cutting), raybalama (reaming), planyalama, azdrma (gear hobbing) , dili talamadr (shaving). lerleyen teknoloji, dier alamlar gibi titanyum alamlarnn da ilenmesini kolaylatrmaktadr. Metalin etkin bir ekilde ilenebilmesi iin ilgili operasyonda kullanlacak kesici takmlara ait ileme parametrelerine ilikin verilere ihtiya duyulmaktadr. Bu nemli parametreler aadaki gibi olup : Takm mr Kuvvetler G gereksinimi Kesici takm ve kesme svlar srayla incelenmitir. 3.3. Takm mrnn lenebilirlie Etkisi Takm mr verileri, titanyum alamlarnn byk bir ounluunda deneysel yntemlerle gelitirilmitir. Takm mrn ifade etmesi asndan aada ekil 1de Ti-6Al4V alamna ilikin sabit tala derinliinde, ilerlemede verilen bir takm malzemesinin kesme hzna gre deiimi grlmektedir. Grld gibi yksek kesme hzlarnda takm mr hzl bir ekilde azalmaktadr, ayrca kesme hz azaldnda da takm mr dikkat ekici biimde ykselmektedir. Titanyum alamlarn ileyen takmn mr ekilde de grld gibi ilerlemenin deiimine ok duyarldr. Sanayide genellikle uzun takm mr elde edilebilmek iin kesme hzlar mmkn olduka dk tutulur. yi bir takm mrnn elde edilebilmesi iin ilerleme, kesme hz ve dier ileme parametrelerinin ayarlanmas baz bilgisayar teknikleri ile yaplmaktadr. Bununla beraber, eer hibir veri taban bulunmuyorsa, belirli kabuller yaplmaldr. rnein titanyumun talal imalat ileminde i paras ve tala arasnda byk kayma as oluur. Bu ise takm yzeyinde yksek hzlarda bir ince tala akna yol aar. Bunun sonucunda yksek srtnmeden dolay, yksek scaklk oluumu, talan kesici kenara kaynak olmas, ve sl iletkenliin dmesine sebep olur. Bu takmn anmasn ve hatay hzlandrr. Talal imalat ileminde, ekonomik verimlilik, takm mrnden ok daha nemlidir. Keza, takm
135

maliyetleri elde edilen verimlilikle karlanabiliyorsa, takm mrnn ne olduu nemli deildir. Bu yolla takmn kesiciliinin dikkati ekecek ekilde dmeye balamasna kadar takm maksimum kapasitesinde altrlabilir. deal olarak, kesici takmn yzey kalitesi de aklda tutularak takmn ilenmesi veya mmkn olduunca takmn tahrip olmadan tala kaldrma ilemine devam etmesi salanmaldr. Gvenli bir para deitirme zaman bulabilmek, retilen paralarn yzeylerine ait llerin ve yzey kalitelerinin birka defa tespitinin, grafik zerine dkm ve saysal tekniklerle mmkndr. Bu yntemle takm tahrip olmadan ka adet uygun para retilebildii belirlenmi olur. 3.4. Kuvvetler ve G Gereksinimlerinin lenebilirlie Etkisi leme esnasnda kuvvetler dinamometre dinamometre aleti genellikle bileeni ler. Bunlar, Kesme kuvveti (Teetsel) Radyal kuvvet Eksenel kuvvet (lerleme) aleti ile llebilir. Tornalamada,

Bu kuvvetlerden en nemlisi kesme hz arttka artan, kesme kuvvetidir. Bu kuvvetle ilemin ne kadar gce gereksinim duyduu hesaplanr. Radyal kuvvet, retim hassasiyetinde nemlidir. Genel bir yaklamla, tornalama ve frezeleme esnasndaki g ihtiyac, makinenin tahrik motoruna tala kaldrma ileminde ekilen gten reaktif gcn karlmas ile hesaplanabilir. Tablo 1de titanyumun ilenmesindeki g gereksiniminin dier alamlarla karlatrlmas grlmektedir. Kesici takmlar iin birim g* hp/in3/min HSS & HSS HSS & CARCARBIDE Matkapla BIDE Takmlarla rla Takmlarla Tornalama Delme Frezeleme 1.4 1.4 1.5

MALZEME

Sertlik BHN (3000 kg)

elik 35-40 R c Titanyum 250-375 1.2 1.1 1.1 alamlar Yksek scakla kar dayankl 200-360 2.5 2.0 2.0 Ni & Co Esasl alamlar Alminyum 30-150 (500 0.25 0.16 0.32 alamlar kg) * Motor milindeki g ihtiyac %80lik verimle dzeltilmitir. Krelmi takmlar %25 daha fazla gce ihtiya duyarlar. TABLO 1: Titanyum alamlarnn dier alamlarla tornalama, delme, frezeleme esnasndaki g gereksinimleri asndan karlatrlmas

136

3.5. Kesici Takmlarn lenebilirlie Etkisi lenen i parasnda meydana gelen ou fiyat art yeni takm malzemelerindeki yenilik ve uygulamalardan kaynaklanmaktadr. Son birka yldr, kesici takm malzemelerinde kaplamal karpitler, seramikler, sermetler, kbik bor nitrr (CBN), polikristalik elmas (PCD) gibi gelimeler olmutur. Bunlarla retilmi takmlarn, dkme demirlerin, eliklerin, alminyum alamlarn ve yksek scakla dayankl alamlarn (High temperature alloys) ilenmesinde nemli uygulamalar vardr. Ne yazk ki bu ve dier yeni malzemelerin hibiri titanyum alamlarnn tala debisini (removal rate) ykseltememitir. 1950lere dein sren aratrmalar sonucu zellikle C-2 kalitesindeki tungsten karbr kesici takmlar tornalama, aln frezeleme, gibi ilemlerde iyi performans gstermitir. Yksek oranda kobalt ierenler de yksek hz eliklerinde delme, vida ekme, parmak frezeleme (end milling) ilemlerinde en yksek uygulanabilirlie sahiptir. Bugn de durum ayndr. C-2 kalitesindeki tungsten karbr kesici takmlar motor ve uak gvdesi yapmnda, tornalama ve aln frezeleme ilemlerinde kullanlmaktadr. u yllarda Avrupada olduu gibi, Birlemi Devletler de de yekpare parmak frezeler ve deitirilebilir C-2 kalitesindeki tungsten karbr kesici takmlar iin uygulama alanlar bulunmaktadr, rnein roket rampalarnda. Bugn M7 ve daha sklkla M42 ve M43 yksek hz elikleri titanyum eliklerinin parmak frezeleme ileminde, delinmesinde ve titanyum alamlarna vida ekilmesinde tavsiye edilir. 3.6. Kesme Svlarnn lenebilirlie Etkisi Kesme svlar titanyum alamlarnn ilenmesinde klor iyonu ierdiklerinden zel olarak ele alnmaldr. Belirli koullar altnda, bu alamlarn mekaniksel zelliklerinin laboratuar ortamnda test edilmesi esnasnda gerilme - korozyon atlaklar meydana gelmektedir. reticiler kaynak ilemi veya bakm esnasnda yksek scakla maruz kalan i paralarnda klor ieren kesme svlar kullanmamlardr. Ayrca montaj ileminde de ayn kstlamalar ileme sonras iyi temizleme yapmann zorluu nedeniyle uygulanr. Hala roket ve uzay gemilerinin retimindeki dier dzenlemeler titanyum alamlarnn kullanlmas esnasnda kesme svlar ierisinde klor kullanmna izin vermemektedir. Aada Ti-6AL-4V alamnn (temperlenmi, 34Rc) mekaniksel zellikleri zerine deneysel olarak klorlanm ve slfrlenmi kesme svsnn etkisi zerinde durulmutur. Mekanik zelliklerin deiimleri unlardr: Her iki durumda da uzun yorulma mr ve ykselen scaklklar ki devirli frekanslarda yorulma krlmasnn ilerlemesi (fatigue crack propagation) Krlma tokluu

Bu deiimlerin incelenip dzenlenmesiyle doal kesme svlarna ilikin mekanik zelliklerde bir azalma olmad grlr. Benzer sonular ileme esnasnda kullanlan klorlanm ve slfrlenmi svlarda da grlr. Klor ieren kesme svlarnn kullanm yukardaki sonulara ramen yalnzca titanyum alamlarna mahsus olarak ou durumda tavsiye edilmez.

137

Halojen bileenler iermeyen mkemmel kesme svlar da vardr. Gerekte, hava kuvvetleri malzeme laboratuarndan (Air Force Material Laboratory) toplanan test sonularna gre klor ieren kesme svlar genellikle iyi bir takm mr salamaz kararna varlabilir. Belirli alam ve ilemlerde kuru ileme tercih edilir. ounlukla youn klor ieren kesme svlar delme, di ekme, raybalama gibi ilemlerde baarldr. ekil 2de Ti-6Al4Vin delinmesi esnasnda kesme svlarnn takm mr zerine etkisi grlmektedir.

3.7. Kesme Hz ve lerlemenin lenebilirlie Etkisi Kesme hz ve ilerleme her eit ileme operasyonu iin en nemli parametrelerden ikisidir. Yaygn olarak yaplan testlerle ekil 1de grlen Ti-6Al-4Vn tornalanmasnda olduu gibi takm mr verileri gelitirilmitir. Titanyumun ilenmesindeki u temel kurallarn uygulanabilmesi iin ekonomik retim teknikleri gelitirilmitir: Dk kesme hz kullanlmaldr. Takm ucundaki scaklk kesme hzndan daha ok dier deikenlerden etkilenecektir. Karbr takmlarla ileme esnasnda, kesme hznn 6 m/s den 46m/s ye karlmas, scakl 427oCden 927oCye deitirecektir. Yksek ilerleme hz muhafaza edilmelidir. Scaklk, kesme hzndan olduu kadar ilerleme hzndan etkilenmez. 0,05 mm/dev den 0,51 mm/dev e deitirilen ilerleme scaklkta yalnzca 149oClik bir deiime neden olmaktadr. Bol miktarda kesme svs kullanlmaldr. Soutucu tayclar sy uzaklatrr ve kesme kuvvetlerini azaltr. Sivri takm kullanlmaldr. retim/maliyet gz nnde bulundurularak ilk anma belirtisinde takm deitirilmelidir. Titanyumun ilenmesinde takm anmas lineer deildir. Tamamyla takmn krlmas kk bir miktar anmann meydana gelmesinden ksa bir sre sonra meydana gelir. Kesici takm ve i paras temasta iken asla ilerleme azaltlmamaldr. lerlemenin azaltlmas srasnda kesici takm ve i parasnn temasna izin vermek deformasyon sertlemesine, svanmaya, yapmaya (seizing), srtnmeye (galling) ve krlmaya neden olur.

138

Tablo 2de Amerika Birleik Devletlerindeki nemli bir hava tat reticisinin Ti-6Al4Ve ynelik tipik ileme parametrelerinin derin ceplerin (deep pockets), ince flanlarn ve zemin ilenmesine ait bir tablo grlmektedir. Bir ktk malzeme ok sayda blme ve 0.76mm ye kadar incelebilen flanlardan yaplmtr. Kaba dvlm bu tipik ktk malzeme 450 kg iken son ilemden sonra bu arlk 67.5kg dan daha aaya dmektedir. Bu ileme ekli ile daha geni uak gvde bileenleri ilenebildii gibi gaz trbin motorlar paralarnn da ilenmesinde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. ekil 3te de Ti-6Al-4V malzemesinin jet motorlarndaki fan disklerinin, ara paralarnn, aftlarnn ve dnen kanatklarnn ilenmesine ait parametreler liste halinde verilmitir. Hz (Ft/mi n) 50

lem Delme Kaln/nc e Delme Kaln Delme nce Delme

lenen Ksm evresel ML flanlar nce flanlar Duvarlar nce flanlar Cep zemini

Kesici Malzemenin zellikleri 2 ap 6 kesme uzunluu 6 azl, 350 helis M42 1 ap 2 kesme uzunluu 4 azl, 350 helis M42 1 ap 2 kesme uzunluu 4 azl, 350 helis M42 1 ap 2 kesme uzunluu 4 azl, 350 helis M42

lerleme (Inch/tooth) 0.0066 / 0.0096 0.0062 / 0.009 0.0024 /0.0034 0.0062 / 0.009

50 50 50

nce

TABLO 2: Ti-6Al-4Vden yaplm uak gvde ereve ksmlarnn tipik ileme parametrelerine ait bir rnek. 3.8. Verimliliin lenebilirlie Etkisi Yeni kesici takm malzemelerinin gelitirilmesiyle kesici takm performansndaki beklenilen artn olmamas -zellikle kaplama- olduka hayal krcyd. Ayn ekilde hz, ilerleme ve pasodaki yeni kombinasyonlarn uygulanmasyla, verimlilikte ufak artlar saland. Bununla beraber zel bir parmak freze ile cep ama tekniinin yeni dizayn edilen tornalama ve frezeleme takmlar ile birlikte kullanlmasna arlk verildi. Bu yllarda seramik takmlar, jet motorlar paralarnn allagelmi hzlardan daha yksek hzlarda, baarl bir ekilde ilenmesinde kullanlmlardr. Kesme hz 183m/dak dan 213m/dak ya karlmtr, ancak takm mr yine de ksadr (3 dakikadan 5 dakikaya) bylelikle bu hzlarda ilemin bitirilebilmesi ve dier pasolar iin (for making next pass) kesici u seilebilmesini mmkn klmaktadr. Ayn teknik C-2 karbrler ile ilenebilme ans domutur. (Mteakip tabloya baknz....)

139

LEM Tornalama (kaba) Tornalama (ince) Tornalama (ince) U frezeleme ( -1 ap)

TAKIM MALZEMES C-2 C-2 C-2

KESME HIZI (ft/dak) 150 200 300

LERLEME 0.010 (inch/devir) 0.006 - 0.008 (inch/devir) 0.006 - 0.008 (inch/devir)

PASO (nch) 0.250 0.010 0.030 0.010 0.030 Eksenel paso:0.125 Radyal paso: Freze apnn 2/3 ne kadar Eksenel paso: 0.150 0.200 Radyal paso: Freze apnn 2/3 ne kadar -

M42 HSS*

60

0.003 (inch/di)

U frezeleme ( - 1 ap) Delme ( - ap) Delme ( - ap) Delik geniletme Delik geniletme Vida ekme Raybalama Yzey ekli

C-10

200

0.005 (inch/di)

M42 HSS* C-2 M42 HSS* C-2 M7 HSS M3 HSS

30 40 20 35 15 12

0.005 (inch/devir) 0.004 (inch/devir) 0.010 (inch/devir) 0.010 (inch/devir) -

0.003 (inch/di max) M42 HSS 12 0.012(inch/kurs) * Belirtilen takm malzemeleri en ok kullanlanlardr.

Verimliliin arttrlabilmesi iin en kullanll yntemlerden biri de verilen titanyum i parasna dair ileme yntemine ilikin optimum maliyetin belirlenmesidir. Eer veri ilgili kesici ve operasyon iin takm mr, kesme, ilerleme ve pasoya uygun ise ek maliyetler ve ileme zamanlar kesme parametrelerinin birer fonksiyonu olarak tanmlanabilirler. Buna uygun olarak baz firmalar minimum maliyet ve optimum retim oranlarna ulaabilmek iin bilgisayar destekli maliyet analizleri yapmaktadrlar.

140

3.9. Yeni leme Yntemlerinde lenebilirlik Bu snflandrma daha ok elektro kimyasal ileme (ECM), kimyasal frezeleme (CHM) ve lazer nyla (LBT) ileme iin kullanlr. lemler ve teknikler hakkndaki bilgiler ise ileme zgdr. Tala kaldrmadaki kimyasal ve elektro kimyasal metotlar birok stn ynyle gnden gne daha ok kullanlmaktadr. Bu metotlar zellikle kark ekilli paralardan, ince ksmlardan, i ksmlara doru daralan alanlarda hzl tala kaldrlmas gerektiinde, metalin mekanik zelliklerine hibir zarar vermeden kullanlr. Metal ierisine hidrojen girii olmadndan snekliin azalmas gibi bir durum sz konusu deildir. ECM, ekillendirilmi elektrottan i parasnn hzlca akan bir elektrolitin anodik erimesiyle iletken metalin zerinden elektriksel olarak tala kaldrma ilemidir. ECM ile dzgn d hatlar, arpk olmayan ve yksek kalitede yzeyler elde edilir. Titanyum alamlarnn ilenmesinde kullanlan ECM ynteminde en ok kullanlan elektrolit yaklak 1 lb/gal konsantrasyona sahip olan sodyum klorrdr. CHM i paras malzemesinin gl bir kimyasal zelti (reagent) ile kontroll bir ekilde eritme esasna dayanr. lem uygulanan ksm tamamyla temizlenerek kimyasal direnli bir muhafaza tabakas ile kaplanr. Kimyasal ilemin uygulanaca yerden bu tabaka kaznr. Ardndan i paras, nihai forma kavuturulmak zere kimyasal zeltiye batrlr. Titanyum alamlarnn ilenmesindeki bir dier metot da LBT metodudur. Bu ilemde i paras zerine bir gaz gnderilir ve tala kaldrlacak blgeye lazer n odaklanr. Lazer n lokal bir erimeye sebep olur ve oksijen gaz aknn ilerlemesiyle egzotermik bir reaksiyon meydana gelir ve kesme ilemi sonucunda oluan erimi malzeme temizlenerek ilem bitirilir. Titanyum alamlarnn kesilmesinde ise yksek oranlarda oksijen eliinde kullanlan srekli dalga halinde CO2 lazeri kullanlmaktadr. 3.10. Yzey Kalitesinin lenebilirlie Etkisi Titanyum alamlar yzeylerinin baz geleneksel ileme yntemleriyle ok kolay tahrip olduu dnlmektedir. Bu tahribatlar mikro atlaklar, yma kenar, plastik deformasyon, sl etkiye maruz kalm blge ve artk gerilmeler dourur. Bu tahribatlar yorulma dayanmn ve korozyon direnci gerilmesini (stress corrosion resistance) azaltr. Ti-6Al-4V alam zerindeki talama etkisi aratrldnda hafif veya dk gerilmeli (gentle or low-stress grinding parameters) eklinde adlandrabileceimiz talama parametreleri, yzey zerinde pek bir deiiklie neden olmazlar. Andrma uygulamalar, yzey tabakasn nemli lde deitirir. Numune zerinde byk lde sertlik d sz konusudur ama ok iyi uzun yorulma mr (high-cycle-fatigue) deerleri elde edilmitir. ekil 3te yorulma snrnn 372 MPa olduu hassas talama ilemi iin deerler, normal ve bozucu artlar iin ayn sra ile 83 ve 97 MPa dr. ekil 3 ayn zamanda EDM, CHM gibi dier ileme proseslerinin de dahil olduu deerleri iermektedir. Grld gibi tornalama ve parmak frezeleme ile ilemede bozucu artlarda byk olaslkla artk yzey basn gerilmeleri nedeniyle ayn hassasiyeti salamadna dikkate dilmelidir.
141

3.11. Baz Talal malat Usullerinde lenebilirlik 3.11.1. Tornalamada lenebilirlik Ticari olarak sunulan saf ve alaml titanyum, kolayca tornalanabilmektedir. Bu konuda karpit takmlarn kullanlmas iddetle tavsiye edilmektedir. En iyi sonular C-91 kod numaral metal karpit ve benzer tiptekiler ile alnmtr. Ayrca HSS ve kobalt tipler, tornalama iin en iyi gzkmektedir. ayet karpit tedarik edilemiyorsa, STELLITE, TANTUNG ve REXALLOY veya dier tip CASTALLOY takmlar kullanlabilir. 3.11.2. Frezelemede lenebilirlik zellikle frezeleme ileminde talan dar atld helisel kanallarn, Alminyum ilemedeki gibi 2 adet deil, ikiden daha fazla olmas gerekir. Yksek helisler ve yksek tala as seimi ve takmn Kobalt / Yksek Hz elii (HSS) eklinde seimi, parmak frezeleme ilemini en iyi ekle getirecektir. Yine son pasoda kat karpit takm ile frezeleme yaplabilir ancak geometrileri sebebiyle kaba kesimlerinde tavsiye edilmemektedir. 3.11.3. Delmede lenebilirlik HSS takmlarnn kullanmyla delme ileminde en iyi sonular elde edilmektedir. Titanyumu delme ileminde en nemli faktr, takmn desteklenmemi uzunluudur. Bu uzunluk, delinecek deliin boyunun gerektirdii uzunluktan kesinlikle daha fazla olmamaldr. Ayrca bu konuda oluan talan hzla deliin dna atlabilmesine zen gsterilmelidir. ayet bu faktrler salanrsa, maksimum kesme basnc ve takmn krlmamas salanr. Delik ileme hususunda SPIRO-POINT tipi matkap tavsiye edilmektedir. 3.11.4. Kesmede lenebilirlik Titanyumun kesilmesi, 15,25 m/s gibi dk kesme hzlarnda, kesici ban ar ve yzeye basn uygular nitelikte olmasn gerektirir. Kesilen paracklar yksek scaklklara ulatklarndan, tm kesme yalar devir daim edilmenin aksine, kesinlikle bir baka yere uzaklatrlmaldr. Kesmede bilinen en iyi soutucu sv, metil-etil-keton' dur. Dk tutuma scaklna (flash point) sahip kesme yalar tavsiye edilmemektedir. Yksek s oluumundan dolay bu yalarn yanmas, makineye zarar verebilir. Bu bakmdan yksek tutuama scaklna haiz, kesme akkanlar yada su bazl yalarn kullanm tavsiye edilmektedir. 3.11.5. Talamada lenebilirlik Titanyumun talanmasnda, talama svs, abrasif tekerlein kullanlmas, en ideal kombinasyondur. Tekerlerin alundum ve silikon karpit olarak seilmesi tavsiye edilir. Genel olarak eliin talamasnda seilene gre daha dk teker hzlarnn seilmesi bu prosedrn en ideal gerekletirilme biimidir. En mkemmel soutma svs, su - sodyum nitrat karm olup, ancak her ne kadar nlem alnrsa alnsn, bu soutma svsnn seimi, talama ekipmanlarna kar olduka korosif etkide olabilmektedir.

142

3.11.6. Vida ekmede lenebilirlik Titanyumda vida ekme ilemi, talan kolayca uzaklatrlamamas sebebiyle en zor ileme operasyonlarndan biridir. Tabanca tipli vida ekme makinesinin kullanlmas, bu prosesi biraz kolaylatrmaktadr. Titanyumun, kesici takma svanmas, takmn durmas veya yavalamas gibi bir baka probleme neden olmaktadr. Bu hususta slfr ve klor ihtiva eden yalarn kullanlmas tavsiye edilmektedir. 4. SZLK evrilen metinlerde geen baz kelimelerin, rapordaki karlklar, tmnn doru olduu iddia edilmemekle beraber aada sunulmutur. evrilen Metinde Tensile strength Yield strength Grade Impact strength Bulkhead Versatile Downhole logging tools Welding Springiness Heavy cuts Slender parts Deflect Chattering Built-up edge High bearing loads Reaming Gear hobbing Shaving Removal rate End milling Fatigue crack propagation High cycle fatigue Tooth Reagent Stress corrosion resistance Fine pitch roughers Heavy removal cut Fracture Segmented Flash point 5. BRM DNMLER evrilen metinlerde geen baz birimlerin, metrik sistemdeki karlklar aada sunulmutur. 1 feet = 0.3048 metre 1 yard = 0.9144 metre 1 inch = 0.0254 metre 1 hp = 1,36 kW 1 ounce/gallon = 7,489 kg/m3
143

eviri Metinde ekme mukavemeti Akma mukavemeti Snf, kalite Tokluk Hammadde (ktk malzeme) ok ynl Dey delik ileme takmlar (Talan takm zerine) Yapma, kaynak Esneklik, esneme kabiliyeti Derin paso nce uzun paralar Sehim Trlamaya Yma kenar Yksek yatak ykleri Raybalama Azdrma Dili talama Tala debisi Parmak frezeleme Yorulma krlmasnn ilerlemesi Uzun yorulma mr Di Kimyasal zelti Korozyon direnci gerilmesi nce hatveli kaba ileme takm Ar tala kaldrma ilemi Krlma Paral Tutuma scakl

Gemi Yapmnda Kullanlan elik Salar ve Kaynak Yntemleri

144

1. GR nsanlar gemilerden yararlanmaya tarih ncesi dnemlerde balamlardr. Yzen aa paralarndan ilham alnarak ii oyulmu aa ktklerinden ilk gemiler meydana getirildi. Zamanla gemi inaat yeni bululara tanklk etti. Kalaslardan gemi tekneleri yapld ek yerleri muhtelif maddelerle takviye edilerek su gemez hale getirildi. Bu gemilerin ba ve k ksmlar gergi halatlar vastasyla birbirlerine balanrd. Eski msrllarn milattan 3000 yl kadar nce bu ekildeki ilkel gemileri kullandklar bilinen bier gerektir. Akdenizde finikeliler, eski yunanllar,eski romallar,kuzeyde iskandinavyallar gemi inaatnda byk bir mesafe katederek omurga ve postalar olan gemiler meydana getirdiler. Bu gemilerin hareket ettirilmesinde rzgar ve insan gc kullandlar. Bu gemiler arasnda 50 krekli 60 metre boyuna kadar olanlar vardr. Medeniyetin ilerlemesiyle teknik imkanlar artt, ihtiyalar byd. Krek ve yelken kuvveti ile gemilerin istenilen srate erimesi gleti. Bunun neticesi olarakta makine gc ile hareket eden gemiler yaplmaya baland. 1788 ylnda ngilterede ilk buharl gemi yapld . Ardndan Amerikada bu gelimeyi takip ettti ve clermont adnda 42 metre boyundaki yandan arkl buharl geminin inaasn tamamlad. Svannah adndaki bier dier amerikan gemiside 1829 ylnda atlantik okyanusunu aarak bir ilki gerekletirdi. Makine gcnn gemilerde kullanlmas sonucunda daha byk gemilerin yaplmas mmkn oldu. Ancak aa mukavemet bakmndan byk gemilerin yapmna olanak salamadndan dolay 19. Yzylda demir ve gnmzn en nemli gemi inaa malzemesi olan celik gemilerin yapmna baland. nceleri demir ve aga kark olarak kullanlr, gemilerin omurga ve postalar demirden d kaplama ve gverteleri agatan yaplrd. Demirden yaplm ilk gemiler arasnda en bilindik olanlar unlardr, 1843de ngilterede yaplan boyu 87,23 metre, genilii 15,56 metre,ykseklii 9,91 metre ve deplasman 3000 ton olan great britain ile yine ngilterede yaplan 207 metre boy, 25 metre genilik, 17 metre ykseklik ve 2700 ton arlndaki great eastern ... Bu gemilerin pervaneleri ve bunun yannda yandan iki adet ark mevcuttu. 19.yzyln ikinci yarsnda daha sratli gemiler iki ve daha ok pervaneli olarak yapld. 20.yzylda gemi inaatnda daha byk hamleler yapld. Byk sratli ve komforlu gemilerin inaas birbirini takip etti. 291 metre boyundaki bismark dnyann en byk gemisiydi. Ardndan 1929da yaplan Europa,Bremen ve Quen Elisabeth .o dnemdeki en muhteem gemiler olarak tarihe getiler. 20.yzylda gemilerde motor kuvvetinden istifade edilmeye baland ve buna bal olarakta gemi inaa sektr hzla geliti. Gemi inaat teknii gnmze gelene kadar olduka hzl ve baarl bir ekilde geliti. Gnmzde gemi inaasnda elektrik kayna geni lcde kullanlmakta ve elik,alminyum,ve suni malzemelerden yararlanlmaktadr. Model tecrbeleri sayesinde gemilere en elverili ekil verilerek ekonomi ve mkemmellik salanmaktadr.

145

2.GEM NAASINDA KULLANILAN BALICA MALZEMELER. Gemilerin yapld ve tamir edildii tersanelerde balca u malzemeler kullanlr, 1. Madenler.(elikler, dkme demir ve dier malzemeler) 2. Aga (Keresteler) 3.Suni maddeler ve yardmc malzemeler. 2.1. elik Bu blmde elik yapm, entik duyarll , elik ve kaynak kullanlmasndaki spesifikasyonlardan bahsedilecektir. Gnmzde gemi inaatnda kullanlan en nemli malzeme eliktir. elik bilindii gibi terkibinde %1,7 ye kadar karbon bulunan demir ve karbon alamdr. Ancak elik ieriinde nispeten dk yzdelerde baka madenlerde bulunabilir. elik yardmc bier muameley tabi tutulmadan dorudan doruya dvlerek ilenebilir. elikten dkmde yaplabilir. Terkibinde %2,5-3,5 karbon bulunan demir ve karbon alamlarna dkme demir ad verilir. Dkme elverilidir ancak dvlerek ilenemez. Gemi inaatnda elik, dkme elik ve hadde elii ( levha ve profil olarak) en ok kullanlan yap malzemeleridir. Dkme elik kullanlmak istendii taktirde uygun byklkteki bier elik paras derim hanelerde ahmerdan ve ekilerle dvlerek istenilen ekil verilir veya dkmhaneler-de modele gre kalplanarak dklr. Hadde elii veya hadde mamlleri ise elik haddehanelerinde muhtelif l ve kalnlklarda levha ve profil eklinde imal edilerek piyasaya sunulur. elik salar dz, bier yz baklaval veya kabartmal olarak imal edilirler. Baklaval ve kabartmal salar zerinde yrrken ayak kaymamas iin baz demelerde kullanlrlar. Dz salar 0,5-50 mm kalnlklarda yaplrlar. Ancak gerekli hallerde daha kaln elik salarda imal edilebilir. 5 mm az kalnlktaki levhalara ince sa ad verilir. Bunlarn enleri 1 m boylar ise 4 m kadardr. 5 mm den daha kaln levhalar iin aadaki tablo yardmyla bier fikir sahibi olunabilir. 2.1.1. elik trleri Euronorm 20-74 e gre elikler kimyasal bileimlerine veya kullanm yerinde istenen zelliklere gre snflandrlr. Kimyasal bileim asndan alaml ve alamsz olarak iki gruba ayrlr. Kullanm amalarn dikkate alan temel ayrm ise yledir; ktle elikleri ( alamsz) kaliteli elikler( alamsz, alaml), asal elikler ( alamsz ,alaml). Ktle elikleri dayanm ve sneklik deerleri dnda her hangi bir zellik gzetilmeden, genel amalarla kullanlrlar. Kaliteli elikler ise yeriine gre kaynaa uygunluk, gevrek krlmaya duyarszlk, derin ekilebilme, otomat tezgahlarnda ilenebilme gibi baz niteliklerede sahip olacak ekilde zenle retilen eliklerdir. Asal elikler zel retim koullarndan dolay kaliteli
146

eliklerden daha az katk ierirler. Yksek alaml eliklerin asal olmas zorunludur. te yandan kullanm alanlar bakmndan konstrksiyon vetakm elikleri olarakta bir snflandrma yaplabilir. 2.1.1.1. Yap elikleri Kimyasal etkilere dayankllk ve imalat srasnda sertletirme ilemi ngrlmeyen konstrksiyon elikleridir. Kullanm yerine gre seilmelerinde, ncelikle akma snrnn yksek olmas gz nnde bulundurulur. Bunun yannda yeterli sneklik ve gerekli hallerde tokluk da aranan zelliklerdir. Bu arada sz konusu eliklerin en basta kaynak olmak zere, souk ekil verme gibi baz imal uslleriyle ilgili teknolojik zellikleride byk nem tamaktadr. ou kez malzeme nitelii olarak kabul edilmesine karn gerekte yntem ve konstruksiyon elerini de ierenkaynak kabiliyeti aada belirtilen alt kavrama ayrlarak aklanabilir. Kaynaa elverililik ; kaynak balantsnn uygulanan bir yntemle gerekletirilmesin de , seilen malzemenin metalurjik, kimyasal ve fiziksel zellikler asndan her hangi bir olumsuzluk yaratmamasdr. Dnm gsteren eliklerin kaynak ileminde sdan etkilenen blge yeterli sneklie sahipse, kaynaa uygunluun var olduu genellikle sylenebilir. Bunun iin genellikle alnacak nlemlerle martenzit oluumu engellenmeli veya meydana gelebilecek martenzitin bir lde tok olmasn salamak iin eliin karbon miktar snrlanmaldr. Kaynak gvenlii; ncelikle malzemeye bal olan kaynaa uygunluk konstrksiyonun gevrek krlmaya kar gvenli olmas iin yeterli deildir. Yani konstrksiyonun ngrlen iletme koullar altnda gevrekleme ve atlama tehlikesinden uzak kalmas, elik zellikleri yannda baka baz zelliklerinde imalat tarafndan dikkate alnmasn gerektirir. Sz konusu etkenler tasarm( sa kalnl, diki tr, entik etkisi) ve zorlama durumu olarak iki gruba ayrlr. Kaynan yaplabilirlii ; belirli gerekletirilebilmesidir. bir konstrksiyonun seilen kaynak yntemiyle

4.1.1.2. Genel yap elikleri Alamsz ve ounlukla ktle elii olarak scal ekillendirmeden sonra normalletirilmi veya bazende souk ekil verilmi olarak kullanlrlar. Bu eliklerden zellikle ekme ve akma dayanmlar gz nnde tutularak yer alt ve yer st inaatlar, kpr depolama kab, tat ve makine yapm gibi eitli mhendislik alanlarnda yararlanlr. Bu eliklerin i yaplar ferritik ve perlitiktir. Dayanm deerleri u faktrler sayesinde artar; kat zelti sertlemesi, tane snrlar, perlit oran. Kaynaa uygunluk bakmndan karbon mitar, gevrek krlmaya duyarszlk iin ise gei scakl veya entik vurma tokluu bir l olarak alnabilir. Sonu olarak kaynak ilemi sz konusu ise elikler sadece dayanmlarna gre tokluk zelliklerine gre de seilmelidir. Dier balantlarda ise malzemenin tok olmas balantnn dayanmn etkilemez.

147

4.1.1.3.nce salar Genellikle alamsz eliklerden souk ekil verilme sonras yumuatlm, kalnlklar 3mm nin altnda olan salardr. ekil verme ve yzey kaplama ilemlerine uygun eliklerdir. nce salarda dayanm deerleri ou kez ikinci planda kalr. ncelikle derin ekme ve benzeri ekil verme yntemlerinin uygulanmas iin sneklik aranr. yapnn ince taneli olmas ve sa yzeyinin belirli bir duruma getirilmesi de nemlidir. Yksek dayanm istenen baz uygulamalarda san ekil deitirme kabiliyetinin azalmas pahasna da olsa karbon miktarn artrmak veya bata mangan olmak zere alam elementi katmak yoluna gidilebilir. Az karbonlu yumuak eliklere zg belirgin akmadan dolay ince salardan para yapmnda yzey grnmn bozan bantlar oluabilir. Bu olay bata azot olmak zere znm atomlarn dislokasyonlarla etkileiminden ileri gelir. nce salar genellikle eritme ve diren kaynana uygundurlar.ancak kalnl 1 mm nin altnda olan salara oksi-asetilen kayna gibi ilave malzeme gerektirmeyen uygulamalarda elikteki kalntlarn miktar ve tr zenle kontrol edilmelidir. Kalntlar eriyik iinde viskozite art ve kprme meydana getirerek kaynak metalinin gzenekli olmasna yol aarlar. 4.1.1.4. Yksek dayanml yap elikleri eliklerde dayanm artrma yntemleri i yapya baldr. yaplar bakmndan elikler ferritik, ferritik-perlitik, martenzitik ve stenitik olmak zere drt gruba ayrlr. Konstruksiyonlarda yksek dayanml eliklerin kullanlmas aadaki noktalarn gz nnde tutulmasn gerektirir. Boyutlarn sadece ekme gerilmelerine gre seilmesi yeterli olabilmelidir. Yksek dayanml malzeme seerek et kalnlnn azaltlmasnda paslanmadan gelebilecek bir snrlama vardr. Bu bakmdan atmosfer etkisine dayankl yap eliklerinin kullanlmas nem kazanr. Statik dayanmn ykselmesi yorulma dayanmn da belli oranda artrmakla birlikte , entik duyarllnda fazlalatrr. Yksek dayanml eliklerde sneklik genellikle der yani gevrek krlma eilimi artar. Konstrksiyon ne kadar zenli yaplsada meydana gelebilecek hata olaslda gzden karlmamaldr.

4.1.1.5. Paslanmaz ve aside dayankl elikler Normal alamsz ve az alaml elikler korozif etkilere dayankl deillerdir. Bileimlerinde en az %12 Cr bulunanlar ise yzeylerine kuvvetle balanan youn, tok ve ok ince bir oksit tabakasndan tt pasifleir, yani indirgeyici olmayan ortamlarda korozyona kar diren kazanrlar. Ancak bu eliklerde krom karbr oluursa krom miktar %12 lik deerin altna debilir. Bylece korozyona dayankllk zellii kaybolur. Dolaysyla elik bileimindeki karbon deriiklii ykseltildike karbon miktar artrlmal veya karbr yapma eilimi kromdan fazla olan belirli elementler katlarak krom karbr oluumu engellenmelidir. Paslanmaz eliklerde alam elementleri nem srasna gre krom, nikel, molibden ve mangandr. Bunlardan krom ve nikel i yapnn ferritik veya stenitik olmasn salarlar.

148

4.1.1.5.1. Ferritik Cr elikleri yaplar ve mekanik zellikleri mekanik ilemlerle deimez. Ancak kuvvetli stenit yapc olan karbon belirli bir miktara ulanca kromun ferrit yapc etkisi prtadan kalkar. Bylece yksek scaklkta oluan stenitin souma hzna bal dnm rnne gre perlitik veya genellikle havada su alan martenzitik paslanmaz krom elikleri elde edilir. Ferritik eliklerin taneler aras gerilme korozyonuna duyarllklar azdr. stenitik krom-nikel eliklerine gre kkrtl gazlara kar daha direnlidirler. Temelde amonyak ve temel genel korozyona dayanml olan bu elikler noktasal taneler ii ve taneler aras korozyona urayabilir. Bu durum da ncelikle i yapdaki heterojenliklerden kaynaklanr. Dolaysyla korozyon dayanm uygun sl ilemler yardmyla iyiletirilebilir. Gei scaklnn yksekliinden dolay entik vurma tokluklar oda scaklnda dk olan bu eliklerde st scaklklara doru gidildike tutma sresine bal olarak aada aklanan 3 gevrekleme blgesi grnr. 400-500 derece arasnda fazla kalm ve yava soutulmu % 15 den fazla krom ieren eliklerde kelmelerin neden olduu 475 derece gevreklemesi grlr. 600-800 derece aras fazla tutma sonucu yksek kromlu ferritik ve baz stenitik eliklere %50 Cr-%50 Fe den oluan sigma faz oluur. 950 derece zerinde ise tane irilemesine ek olarak tane snrlarnda krom karbr keltileri oluur.

Bu eliklerde kaynak ileminden nce tokluu artrmak iin 150-200 derece arasnda n stma ve kaynak sonras tav yaplmaldr. Tane irilemesi ve karbr kelmelerine kar kaynak srasnda s girii dk tutulmaldr. Tokluu ykselten stenitik trdeki ilave malzemesi kullanlarak kaynak dikiinin atlama eilimi azaltlmaldr. 4.1.1.5.2. stenitik Cr-Ni elikleri Korozyona dayankl eliklerin en nemli blmn olutururlar. Manyetik olmayan bu eliklere stenitik i yaplar dnm gstermedii iin normalletirme ve sertletirme sl ilemleri uygulanmaz. Korozyonu nlemek iin gerekli olan kromun ferrit yapc etkisini, stenit yapc alam elementi kullanarak ortadan kaldrmak mmkndr. Ancak bu amalai kuvvetli stenit yapc olamasna karn karbr meydana getirerek korozyon davrann zayflatan karbonun orann ykseltmek yerine ayn zamanda oksitleyici redkleyici asitlere de dayankl olan nikelden yararlanlr. Kkrtsz korozif ortamlarda stenitik elikler ferritiklerden genellikle daha iyi sonu verirler. Molibden katlmasyla organik ve eitli mineral asitlere, tuzlara kar daha fazla diren kazanrlar. Bu eliklerin dezavantajlarndan biri scak atlama eilimi gstermeleridir. Ayrca bu eliklerdeki en byk sorun krom-karbr kelmesidir. Bu karbrler taneler aras korozyona ve tane ayrlmasna neden olurlar. Bu olayda krom miktarnn korozyona dayankllk snrnn altna dmesi byk rol oynar. stenitik elikler kaynaa ok elverilidirler. Gemi inaa sektrnde bu zelliklerinden dolay olduka youn kullanm alanlar vardr. Bu eliklerde snekliin yannda tokluk deeride oldka yksek bir deerdedir. Kaynak esnasnda sdan etkilenen blgelerde herhangi bir sertleme grlmez. Sadece kaynak dikii yannda kritik scakla snan ve yava souyan dar bir erit boyunca karbrler ayrabilir. Bu nedenle kaynak edilecek elikler gerektiinde stabilize trden seilmelidir. Ayrca stenitik eliklerin isi iletim katsays kk , sl genleme katsays byk olduundan arplma tehlikesine kar kaynak srasndaki s girdisinin dk tutulmas yararldr. Taneler aras korozyonu nlemek iin elie stablizatr (karbona ilgisikromdan daha fazla olan elementler) maddeler katlabilir.

149

Baz fabrikalar dahada byk llerde sa levhalar retebilmektedirler. Sa levhalarn lleri u ekilde gsterilir. rnein: 500x1500x7 ( 5000 says levhann uzunluunu , 1500 says levhann geniligini , 7 saysda levhann kalnln mm cinsinden gsterir) 2.1.1. elik yapm Gemilerde kullanlan elikler balca u yntemden biri ile yaplmaktadr. Gemi eliklerinde yksek mukavemet ve korozyona kar dayanm aranan en byk zelliklerdendir. a) b) c) d) Siemens-Martin Thomas yntemi Bazik oksijen veya oksijen fleme yntemi Elektrik ark yntemi.

2.1.1.1. Siemens-Martin Siemen-Martin yntemi gemilerde kullanlan eliklerin yapmnda senelerce kullanlmtr.. Oksitleme ve gerekebilecek olan eritme siemens-martin ocann tekne eklindeki haznesinde gerekletirilir. Rejeneratif yakma sistemiyle ok yksek scaklklara ulalabilir. Bu sistemde baca gazlar ssndan faydalanlarak n stlan hava ve yanc gaz ayr kanallardan flenerek ocak arj zerinde alev olutururlar. Oksitleme sresi dier yntemlerden olduka uzundur. En nemli olay karbonun , CO gazna dnmesidir. Ykselen gaz kabarcklar yani kaynama olay sayesinde banyo iyice karr. Tm eriyik iinde oksitleme reaksyonu homojen bier hal alr. Hammadde olarak kat veya sv pik demir ile hurda kullanlr. Pik demir iindeki karbon hurdada bulunan demir oksitleri (pas,tufal) indirger. Is dtan verildii iin karmdaki hurda miktar yksek tutulabilir. eliin kaliteside eritilen hurda miktarna dorudan baldr. Bu nedenle yksek kaliteli elik imalatnda haddehane artklar veya yksek kaliteli dier hurdalardan yararlanlabilir. stten stlan ve scak olan crufun reaksiyon kabiliyeti ok yksektir. Bu yzden bazik karakterli ocaklarda ok dk fosfor (%0,02), kkrt (%0,03) ve azot oranlar elde edilebilir. Hurdadaki alam elementleri sv metalde kolaylkla zlebilir. Uzun oksitleme sresi bileimin cok hassas saglanmasna olanak tanr. D kaynakl stmadan dolay eriyiin donmas sz konusu degildir. Alam elementleri oksitlenmeden sonrada katlabilir. 2.1.1.2. Thomas yntemi Siemens-Martin yntemine gre daha yeni olan bu yntemde reaksiyon hznn artrlmasnda oksijen kullanlr. Oksitleme bazik astarl konvertrlerde yaplr. Bu yuzden fosforca zengin olan pik demirden elik retilmesi mmkn olur. Gereken hava konverterin ok sayda kanal ieren tabanndan sv pik zerine flenir. Bu yntemde sadece silisyum ve mangan degil karbonda fosfordan nce yandndan istenen karbon miktar okstlenmeden sonra ferromangan veya spiegel katlarak salanabilir. Thomas eliinde gosfor ve azot miktarlar olduka yksektir. Fosfor ve azot gevreklemeye neden olduklar iin thomas eliinin retimi almanyada byk lde
150

durdurulmutur. Thomas eliinini kullanld sistemlere uygulanacak deiiklik veya tamir ilemlerinde ok dikkatli davranlmaldr. Thomas eliinde mekanik zelliklerle balantl olarak kaynak kabiliyetide olduka ktdr. 2.1.1.3. Oksijen fleme yntemi Avusturyada ilk kez 1949da endstriyel lekte uygulanmtr. Elde edilen elikteki azot miktarnn ok az olmasn salayan saf oksijen su ile soutulan bir borudan pik zerine flenir. Oksijenin metale ilk rastlad yerdeki byk scaklk etkisiyle astarn tahrip olmamas iin fleme Thomas konverterindek, gibi tabandan yaplmaz. Hava yerine oksijen kullanmndan gelen scaklk art thomas yntemindeki yanma srasnda deitirir. Fosfor karbondan nce yanar ,bylece fosfor miktar cok azalr. Banyoya % 25 e kadar hurda katlabilir. Bir dier ekonomik stnlkte pik trnn seimindeki serbestliktir. Oksijen fleme yntemiyle kaliteli,dk katkl,kaynaa elverili elikler ekonomik olarak retililir. Bu yntem gnmzde siemens-martin ynteminin yerini almaktadr. 2.1.1.4. Elektrikli yntemler Bu yntemde gereken enerji ark veya indksiyon ile salanr. Yksek alaml eliklerin retilmesi iin; Ocaktaki oksijen aktivitesi mmkn olduu kadar dk tutulmaldr. Aksi halde alam elementide yanar. Yksek ocak scaklklarna eriilebilmelidir. Bylece alam elemntleri banyoya daha kolay girer.

Bu koullar ancak elektrikli eritme yntemiyle salanabilir. Yakttan dolay katklarn artmas sorunu yoktur. Gereken oksitleme ilemi demir cevheri veya oksijenle yaplr. Yksek dayanml ve yksek alasml eliklerde zellikle yeterlitoklukbakmndan znm gaz miktar ok az olmaldr. Bu amala hidrojen ve azotun giderilmesi oksijene gre ok daha zordur. Eriyen elektrotlu ark ynteminde;srekli biimde metal banyosuna doru hareket ettirilen elik elektrot oluturduu elektrik arkyla vakum altnda eritilir. Gaz veya sv haldeki reaksiyon rnleri bu ortamda elii daha kolay terkeder. Kkrt ve fosfor ise kimyasal olarak giderilir. Bu yntemle elde edilen eliklerin dinamik zorlamalara kar dayanmlar ve entik vurma tokluklar olduka iyidir. 2.1.1.5. Oksijeni alma ilemleri elik yapmnda metalurjik durumlar gz nne alan birinci derecede reaksiyon karbon ve oksijen karmnn bier gaz ortam oluturmasdr.elik yapmnda kullanlan yntem ve oksijeni alma ilemi elde edilen eliin trn oluturur. Oksit giderme ileminde oksijene kar kimyasal ilgileri demirden daha fazla olan aadaki elementlerden yararlanlr. Mn-V-C-Si-Ti-B-Zr-Al 2.1.2. Kaynar elikler (U) Bu tr eliklerin oksijeni az miktarda alnm olup genel olarak 12,5 mm kalla kadar olan levhalarn yapmnda kullanlrlar. Bu nedenle bu eliin kullanm alan daha az nemli elemanlarn imalatyla snrl tutulmutur. Gzeneksiz , karbon ve katklar ok az olan demir tabakas kaynar elikler iin karekteristiktir. .
151

2.1.3. Durgun elikler (R) Tamamen oksijeni alnmtr olup en nemli tekne bnyesel elemanlar iin nerilmektedir. E daglm yani homojen olan i yaps bu tr elikleri bilhassa kaln levhalar iin ok uygun klar. Oksit giderme ilemi silisyum ve alminyumun yardmyla gerekletirilir. Durgun elik imali iin silisyum katksnn %0,10 dan daha fazla olmas gerekir. Durgun elik katlamaya baladnda elde edilen ingotun st blmlerinde belirli bzlme oyuklar veya boru eklindek, gaz boluklar meydana gelir. ngotun bu ksm (lunker) kesilerek atlr. Kafa lunkeri blok haddesinde kesilir. Dolaysyla durgunlatrlm elikte retim verimi durgunlatrlmam celiklerden biraz daha dktr. Makrosegragasyonlar kaynar elie gre yok denecek kadar azdr. Kaynar elik ingotlarndaki gibi demir tabakas bulunmadndan durgun eliklerde haddelenen yar mamllerin yzey kalitesi iyi deildir. Derin ekme salar bu nedenle ounlukla kaynar veya ekil deitirme kabiliyetine byk nem veriliyorsa dk karbonl zel durgun eliklerden imal edilirler. Aadaki hallerde elik durgun dklmek zorundandr. Dkme elikler ; gemi inaatnda en ok kullanlan materyaldir. Dklen paralara daha sonra haddeleme veya dvme gibi ekil verme ilemleri uygulanamayaca iin gzeneksiz yapda olmalar istenir. Sert elikler ; %0,25 den fazla karbon ieren eliklerde oksijen miktar dk olduundan katlama srasnda ortaya kan CO gaz ingotu terkedemeyecek kadar azdr. Kalite asndan saknca yaratan bu durumu nlemek iin elik durgunlatrlr.

2.1.4. Yar durgun elikler Durgun elie oranla daha az oksijeni alnmtr. Daha az oksijeni alnm olmasna karn kaynar elie oranla daha ok kullanlr. Yapm durgun elikten daha ucuz ve iinde boru eklindeki gaz boluklar daha az bulunduu iin kaynak edilen eliklerde daha ok kullanlr. Yani kaynak kabiliyetleri yeterli dzeydedir. Bu yzden levha ve profil olarak gemilerde kullanlan eliklerin byk ounluu yar durgun elikten yaplr. .2.1.5. zel durgun elikler (RR) Sv elie mangan ve silisyuma ek olarak alminyum katlp kalan oksijen aliminyum oksit e azot ise AlN e dntrlr. Bylece oksijenin yannda ekil deitirme yalanmasna neden olan azotun gevrekletirici etkiside ortadan kaldrlm olur. AlN paracklarn katlamada ekirdek roln oynamas ve i yapnn ince taneli olmasn salar. Sonu olarak dayanm tokluk deerleri nemli lde ve olumlu ynde deiir. Akma snr ve entik vurma tokluu artar, gei scakl der. 2.1.6. Isl ilem Gemi yapmnda kullanlan eliin byk br blm haddelenmi olarak piyasaya sunulur. Bununla beraber geminin kritik blgeleri iin entik mukavemeti yksek olan malzeme veya yksek mukavemetli elikler istendiinde normalizasyon sl ilemi istenir. yapnn inceltilmesi elik ll oranlarda alminyum veya dier yap inceltici elemanlarn katksyla elde edilir. Tamamen ldrlms, ince taneli normalize edilmi karbon elii kontroll br kimyasal birleme uygun olarak istenirse entik darbe dayanm yksek olan elikler elde edilebilir. Su verme ve temperleme ilemleri ile daha sert ve yksek mukavemetli elikler elde edilebilir. Fakat bu ilemler dk alaml veya alamsz elikler iin kullanlr.
152

2.1.7. Levhalar Levhalar tr ilemle elde edilmekte olup bunlar ;kenar kesmeli levhalar, dz haddelenen levhalar, veya devaml erit hadde levhalardr. Kenar kesmeli levhalar her iki ynde haddeleme zellii tamaktadr. Her iki ynde haddeleme ilemine cross rolling ad verilir. Bitirme ilemleri arasnda soutma, dzeltme, serme, damgalama, kesme ve kontrol bulunmaktadr. Bu trde yaplan eliklerin genellikle boyuna ve enine dorultularda ok iyi entik mukavemetleri vardr. Dz haddelenen levhalarn, her iki ynde haddeleme ileminden geirilmedikle-ri iin enine dorultuda dk uzama zellii vardr. Bu tr elik reten fabrikalarda biri yatay dieri dey dorultuda iki adet hadde vardr. Dey hadde silindiri yan kesme olmadan levhann enine boyutunu elde eder. Devaml erit haddeleme ilemi daha ok ince ve geni levhalarn yapmnda kullanlr. Ara sra ktkler devaml erit haddelemeye girmeden nce belirli br derecede her iki ynde haddeleme ileminden geerler. Bu durumda levhalarn her iiki dorultudaki nitelikleri kenar kesmeli ve devaml erit hadde ilemleri ile yaplan eliklerinkinin arasndadr. 2.1.8. Yksek mukavemetli elikler istenilen mekanik zellikler ve kaynaa elverililik bakmndan yksek mukavemetli eliklerin seimi byk br zenle yaplmaldr. Yksek mukavemetli elik salarn gemilerde kullanlmas iki gruba ayrlabilir. a) Akma snr 345 MPA =50.000 psi= 3502 kg/mm olan yksek mukavemetli karbon elikleri. b) Akma snr 690 MPA =100.000 psi =70,4 kg/mmye kadar kan dk alaml sulama yoluyla hzl soutulmu ve temperlenmi elikler. Yksek mukavemetli elikler genelde u durumlarda kullanlrlar. Geminin elik tekne arln azaltmak Yksek gerilmelerin olutuu blgelerde ok kaln levhalarn kullanlmasn nlemek iin. Dk alaml nikel elikleri alak, bilhassa 57 derecenin altnda scaklk isteyen yerlerde stn entik mukavemetli olduklar iin yksek gerilmelerin olduu yerlerde kullanlrlar.

2.1.9. eliin entik sertlii zellikleri ve levha kalnlnn entik dayanmna etkisi Malzemenin entik sertlii veya arpmalara dayankll, yk altndaki plastik ekil deitirmesinde yuttuu enerji olarak tanmlanr. Malzemenin bu zellii metalrjik veya mekanik atlamalar yada entiklerin olumas esnasnda anszn atlamaya karn dayanklln artrr. atlamadan nce ok az veya hi enerji plastik olarak yutulmamsa ve kopma yark tipinde ise malzeme gevrek olarak tanmlanr. eliin bu zellii byk lde scakla bal olduundan dnm scakl entik sertlii iin br kriter olmutur. Gerekte dnm dar bir scaklk blgesinde oluur.

153

entik sertliinin veya dayanmnn llmesi iin entik darbe paraya entik darbe deneyi uygulanr. Metalurjik bakmdan ayn gruptan veya dkmden bir elik iin daha kaln levhalar ince levhalara gre entik etkisine daha fazla duyarldrlar. Bu durum daha fazla elik fabrikasnda haddeleme srasndaki bitirme scaklklklarndaki deiikliklere baldr. Levha kalnln 12.5 mm den 38 mm ye artrmak baz durumlarda arpma dnm scakln 10 ila 20 derece arasnda ykseltir. Belirli yerlerde,daha kaln levhalar iin daha byk entik sertlii olan elik kullanma yoluyla bu kalnlk etkisi ortadan kaldrlabilir. Hereye ramen kaln levhalarn kullanlmasnda yerleri neresi olursa olsun ok dikkatli davranmak gerekir. 2.1.10. Haddelenmi levhalarn malzemeye etkisi ve yorulma ynsel zellikleri,souk ekillendirmenin

Levhalar haddelenirken i yap haddeleme ynnde uzar. Sonu olarak boyuna alnan deney paralarnn entik vurma deerleri enine alnan deney paralarnnkinden daha yksek olarak bulunur. Bu nedenden dolay gemilerin kaplama salarnn sarlmasnda levhalarn ba ve k ynlerinde boyuna olarak bulunmasna dikkat edilmelidir. Bylece haddelemenin boyuna olduu ynde gelecek olan gerilmelere uygun hareket edilmi olur. Kalnlk boyunca yani levha yzeyine dik ynde levhalarn entik sertlii daha azdr. Buna ek olarak kalnlk ynnde levhann kopma mukavemeti ve esneklii azalmaktadr. Bu nedenden levhalarn kalnl ynnde yksek yksek kopma gerilmelerinin tanmasn istemeyen dizaynlar kullanlmaldr. Souk ekil verme ; malzemede deiik hasarlar oluturur. Birinci olarak flenleme veya fazla ekil verme sonucu malzeme yzeyinde atlaklar v.b kusurlar oluar. kinci olarak ar derecede souk ekil verilmi paralarda entik dayanmnda ve sertlikte dme gzlemlenir. Baz eliklerde gerilmelerin sreklilii sonucunda ters bier etki oluabilirki bunuda orta dereceli br stma hzlandrr. Souk ekillendirmede entik sertliindeki azalma elik yaklak olarak %3 den fazla gerildii zaman ortaya kar. Karine dkm salarn veya iyer-stringer dkm salarn haddelenmesi sorun yaratmaz. Bununla beraber kaln salarn ufak yar aplara haddelenmeleri entik sertliini etkiler. Tekne eliinin zorlanma yalanmas genellikle az grlen br olay olmakla birlikte buna karn gerekli nlemler ; Bessemer elii zorlanma sonucu yalanmada esnekliinden ok kaybettii iin bu tr eliin souk ekil verilmesi gerekli herhangi br yapsal eleman iin kullanlmamas eklinde alglanmaldr. Bilhassa kaln levhalarda makasta kesilmi kenarlarn dzeltilmesi buralardan herhangi bier atlamann balamas olasln ortadan kaldrr. Geminin yapsnda yorulmann nemli bir unsur olduuna dair pek az kant vardr. Yksek mukavemetli eliklerin yorulma zelliklerinin normal mukavemetli eliklerinkinden daha fazla olmad bilinmektedir. Bu sebepten dolay akma mukavemetinin artndan dolay yorulma mukavemetinde belirgin bier art olmaz. Yksek mukavemetli elikleri kullanan baz dizaynlar akma noktalar karlatrlnca bazen pek ileri saylmaya bilir. Bundan dolay,yksek mukavemetli elikler kullanldnda baz kritik ayrntlarn dizaynna gerekli nem verilmelidir.

154

3. ELK SPESFKASYONLARI 3.1. Normal ve yksek mukavemetli elikler American bureau of shipping (ABS) VE American society for testing and materials (ASTM) tekne elikleri iin benzer kurallar karmlardr. Tablo1 ve Tablo 2 de teknelerin yapmnda kullanlacak normal mukavemetli ve yksek mukavemetli elikler iin ABS in kurallar kitabndaki istekleri gsterilmitir. lkemizde bu standartlar Trk loydu tarafndan belirlenmektedirler. Ayn zamanda ASTM spesifikasyonunun A-131 blmde bu elikleri kapsar. Aksi istenmedike profiller ve lamalar A tr veya AH tr isteklerine uyan eliklerden yaplmaldr. Yksek gerilim ve alak scaklktaki servis gibi zel uygulamada kullanlan eliin ticari trleri unlardr ; ASTM A 537 snf 1, A 537 snf 2, A 514, A 518 ve A 517 . 3.2. Levha kalnlk snrlamalar. Tekne yapsndaki yerine gre eliin deiik trlerinin kalnlk snrlamalar Tablo 3 de verilmitir. 3.3. Amerikan donanmas Amerikan donanmasnn yumuak elik, yksek kopma ve dk alaml yksek mukavemet elikleri iin spesifikasyonlar vardr. MIL-S-22698 spesifikasyonu gemilerde kullanlan yapsal karbon eliklerini iine almakta olup ABSin normal mukavemetteki tekne eliklerine ait spesifikasyonu ile tam br uyuma halindedir. Kaln levhalar iin, her iki spesifikasyonda entik sertliini elde edebilmel amacyla normalizasyon ister. Yksek kopma mukavemetli elik iin amerikan donanmas spesifikasyonu MIL-S-16113,HT trdr. Bu br karbon manganez elii olup akma snr kalnla bal olarak en az 290-245 MPA arasnda deimektedir. Akma snrlar 345-690 arasnda olan sulama yoluyla hzl sogutulmus ve temperlenmi elikler amerikan deniz kuvvetleri malzeme satn alma spesifikasyonlaryla belirlenmitir. Yeni aratrmalar sonucunda yksek sertlik isteyen kaynakl kon Not : 1) 51 mm den kaln olan salar zel olarak onaylanm spesifikasyonlara gre yaplmaldr. 2) Sintine dnm, iyer sac, mukavemet gvertesi, ambar agz kenar sa, stringer levhas gibi yerlerde kurallarca zel malzemelerin kullanlmas gerekli haller olabilir.strksiyonlar iin akma snr 860-1035 MPA arasnda eliklerin yapmna balanmtr. Amerikan donanmas MIL-S-24113 (gemiler) spesifikasyonu sulama yoluyla hzl soutulmu vede temperlenmi karbon- manganez eliklerini kapsar. 3) Gemi yar boyunda tekne alt sa (karine), iyer sac ve mukavemet gvertesi sac dnda 51 mm kalnla kadar kabul edilebilir. 4) Kurallara uygun br dabl batm uygulanmsa sintine dnm sa iin en fazla 19 mm kabul edlebilir.
155

Akma snr345-485 arasnda olup entik istekleride belirlenmitir. Bu spesifikasyonda ayn zamanda ASTM A537 ye benzer normalize edilmi elik trn kapsar.Dk alaml sulama yoluyla hzl soutulmu ve menevilenmi HY80 ve HY100 elikleri MIL-S-16216 da verilmitir. ABS ve amerikan ky koruma rgt (U.S.Coast guard) svlatrlm petrol gaz (LPG) ve svlatrlm doal gaz (LNG) gibi sv gazlarn dk scaklklarda tanmalar iin kurallar karmtr. Genel olarak birinci derecede yk tanklarnda kullanlacak olan elik salar iin 4 trl servis scakl aral vardr. 1) 0 C zerindeki servis scaklklar iin ABSin B ve D tr normal mukavemetli salar haddlendii gibi kullanlabilir. 2) 0 C ve -18 C kullanlabilir. arasndaki servis scaklklar iin ABS in E ve CS tr elik salar

3) -18 C ve -57 C arasndaki servis scaklklar iin kullanlacak elik 5,5 C entik darbe deneyi isteklerine alma scaklnn altndaki derecelerde uygun olmaldr. 4) -57 C ve -196 C arasndaki scaklklar iin stenitik paslanmaz elikler, nikel alaml elikler veya alminyum alaml eliklerin kullanlmas istenir. alma scaklklarna bal olarak nikel alasml eliklerde nikel oran % 2,25-9,0 arasnda deiebilir. ASTM in nikel yzdesi 2,25 olan A203 trleri 62 C a kadar kullanlabilir. Nikel yzdesi 9,0 olan A353 ve A553 trleri -196 C ye kadar kullanlabilir. Ana malzemenin kaynak metalinin ve s gei blgesinin entik zellikleri belirlenen isteklere uygun olmaldr. -18 C den dk servis scaklklarnda her kaynak ynteminde kaynak metali, ergime hatt, s geci blgesi iin darbe entik deneylerinin yaplmas istenir. Tekne yapsndan ayr olarak yaplan ikinci derecedeki tanklarda bu tanklarn yaknlarndaki blgelerde ve tekne yapsnda olan birinci derecedeki tanklarda daha dk servis scaklklar olduu iin kullanlan tekne eliinin normal tekne eliine gre daha stn entik sertlii olan trdeki eliin kullanlmas istenir. 4. GEM NAASINDA MALZEMELERN SELMES LEMLER 4.1. Malzemelerin seimi Dizayner, normal servis koullarnda atlamaya dayanacak malzemeleri semelidir. rnein : Deiik devamszlklarn olduu ve yksek gerilimlere maruz kalan yerlerde daha byk entik sertlikliine sahip elikleri kullanmaldr. Ayn ekildenormalden daha dk scaklklara maruz kalan yerlerde alacak malzemelerinde entik sertlikleri olduka yksek olmaldr. Her nekadar malzemelerin seilmesi byk lde klaslama kurulularnn (lkemizde TURK LOYDU klaslama kurallar geerlidir) kurallarnca snrlandrlm olsada yapsal i iin kullanlacak eliin ok deiik trlerinin bulunabilecei dsnlmelidir. Baz trler kontroll scaklk haddelemesi, yap inceltmesi veya normalizasyon gibi yntemlerin kullanlmas sonucu daha da belirginletirir. Gn getike artan bir oranda ticaret gemilerinin d kaplamasnda, gvertelerinde, ba ve k direklerinde vede yk donanm direklerinde yksek mukavemetli elikler kullanlmaktadr. Bu
156

VE UYGULANAN ISIL

eliklerin bir sr deiik tipleri ok bir geni alanda zellikleri deien bir ekilde haddelendikleri gibi normalize edilmi olarak veya sulama yolula hzl soutlmu ve temperlenmi durumlarda sunulmaktadr. Kopma mukavemeti zelliklerine ek olarak entik sertlii, yorulma ve kaynatlabilme zellikleri eliin seiminde belirli bir uygulama iin nceden belirlenmelidir. phesiz en son onay klaslama kurulularndan alnmaldr. Bazen bu kurulular kullanlmas dnlen elik trnn kimyasal analizini, dizayn ve malzeme nin (kaynak metalinide kapsayacak ekilde) uygunluunu gsterecek deneyleri veya her ikisinide isteyebilir. Baz durumlarda malzemelerin seilmesi bilhassa zel kaynak yntemlerinin, ve kaliteli kaynaklarn bulunabilmesine baldr. Yksek mukavemetli eliklerinveya normal mukavemetli eliklerin kullanlmas geni lde aralarn elde edilebilmesine, malzemelere ve iilie baldr. Herhangi br hasar olduunda kabilecek onarmlarn yaplabilmesi iin,tekne zerinde nerelerde yksek mukavemetli eliklerin,sulama yoluyla hzl soutulmu ve temperlenmi eliklerin kulllanldn gsteren resimlerin bulunmas istenir. Bu resimlerle birlikte malzemenin yapmnda kullanlan yntemler ve nerilen onarm yntemleri de verilmelidir. Gemi inaas iin kullanlan elik paralarn dayanm, tokluk zellikleri ve tane byklklerini ayarlamak iin u yntemler uygulanr. 4.2. Uygulanan sl ilemler 4.2.1. Normalizasyon Normalizasyon ileminde ama kk ve e eksenli tanelerde oluan ferritik-perlitik bir i yapya ulamaktr. Normalizasyon tavlamas souk ekil verme , dkm, scak haddeleme, kaynak, yaynma tav gibi ilemlerden sonra tane yapsn inceltmek iin uygulanr. Elde edilen normal iyap mekanik zelliklerde tokluu arttc ynde iyileme salar. tektoid alt eliklerde verilen s lemde baar salanmas iin ar stma parann ekline uygun olarak auyarlanmaldr.

ar tutma (belirlenen uygun srenin almas ) nlenmelidir. Her iki durumdada tane irilemesi tehlikesi vardr. ri taneli stenitten oluan ferritik-perlitik i yapda iri taneli olur. Pahal ,tufal oluturucu ve ince etli byk paralarn frn iinde desteklenmesini gerektiren normalletirme tav, bu nedenlerle sadece konstrksiyonun gvenlii asndan zorunlu ise yaplr. Ancak elik dkm paralarda gevrek olan (WDMANNSTAETTEN) iyapy yok etmek iin bu ileme sklkla ba vurulur.sl ilem sonucu oluan yapnn vurma tokluu olduka iyidir. Byk dvme paralarn ve hadde rnlerinin yava soumalar nedeniyle ortaya kan iri taneli i yapsn inceltmek iin bu yntem sklkla kullanlr. Perinli atlak durdurucusu armuzlarn yerini gnmzde zel entik sertlii olan malzemeler almtr..

157

4.2.2. Sulama 4.2.2.1. Basit sulama Su veya ya gibi tek bir ortamda srekli soutma yntemidir. Sertleme derinlii az olan alamsz eliklerde i ve d yzeyler aras scaklk farkndan dolay atlamalar oluabileceinden karmak paralara uygulanmaldr. Bu bu paralar yadada soutula bilen alaml eliklerden yaplmaldr. 4.2.2.2. Kesikli sulama stenitlenen para 300 ile 400 derece aras scakla kadar suda daha sonra i ve d yzeylerdeki scaklk fark dengelenmeden yava olarak yada soutulur. Bu yntem gemi imalatnda kullanlan elikler iin pek tercih edilmeyen bir yntemdir. 4.2.2.3. Martemperleme stenitlenen eliin belirli bir scaklkta sabit tutulan tuz eriyiiyle banyo edilmesidir. ve d scaklk dengesi salanana kadar elik bu banyoda tutulur. Daha sonra beynit dnm balamadan buradan alnr ve yada su verilerek ilem tamamlanr. Bu yntem genelde alaml eliklee uygulanr. Ancak ince kesitli alamsz elikler iinde uygulanabilen bir yntemdir. 5. PASLANMA VE KOROZYONDAN KORUMA. Malzeme yzeleri d etkenler nedeniyle olduka zarar grrler. Havann oksijeni malzemeyi tekil eden elemanlarla reaksiyona girerek pas oluturur. Bir dier etkide malzemenin elektrolitik etkilerle anp incelmesidir. Gemileri tekil eden elik malzemeler bilhassa deniz suyunun etkisiyle okside olur. D yzeyler srekli paslanr. Du iinde kalan blmlerde bilhassa galvanik tesirlerle anrlar. Bu galvanik tesirler iki ayr cins madenin ( elik ve bakr bronzu). Deniz suyu iinde birlikte bulunmasyla ortaya kar. ki maden arasnda tuzlu su ierisinde bir akm meydana gelir. Bu akm madenlerden birini tahrip eder. Mesela bronz pervaneli bir geminin pervanesi ile elik tekne arasnda meydana gelen elektrik akm elik aksam tahrip eder. Bundan baka haddede ekilerek elde edilen elik salarn st yzeyinde hadde kabuu ad verilen bir oksit tabakas bulunur. Bu hadde kabuuda deniz suyu iinde farkl bir maden gibi tesir ederek elik aksam tahrip eder. Gemi eliklerinin yukardaki etkilerden korunmas gerekir. Bunun iim ilk yaplacak i elik malzemenin hadde kabuunun temizlenmesidir. naattan evvel malzeme paslanmaya terk edilerek paslanan hadde kabuu tel fra ile temizlenebilir. Bu iin daha abuk yaplmas istenirse kum pskrtme raspas yapmal veya asitlerle hadde kabuunu ortadan kaldrmaldr. 8 mm den kaln sa levhalarda bu ilem alev temizleme cihazlaryla gerekletirilebilir. Bu ekilde kir ve pas tabakalarnn temizlenmesinin ardndan muhtelif koruyucu boyalar srlerek gemi teknesini tekil eden elik malzemeler korunur. Teknenin su altnda kalan ksmnn boyanmas, paslanma ve anmaya kar olduu gibi denizde yaayan canllarn (midye istiridye) yaparak geminin sratini kesmelerinide nler. Su st boyalarda koruyucudur. eliklere astar olarak paslanmay nleyici boya srlr. Bu boya genellikle inkokromattan yaplmtr. Ancak su altndaki ksmlara klor kauuklu slyen srlr.

158

Son zamanlarda gemi yapmnda kullanlan alminyumda elik malzemeye andrc etki yapar. Bunu nlemek iin araya izolasyon malzemesi konulmaldr. Gemide kullanlan elik aksamlarn byk bir blm boya yerine galvanizleme yntemiyle korunur. Galvaniz kaplama boyadan daha uzun mrldr. Buna katodik korunma ad verilir. 6. ELK GEM TEKNESNN BLMLER VE KULLANILAN ELK SALAR Gemi teknesi omurga, d kaplama, gverte, perde, posta, bodoslama, kemere, stringer, dikme gibi pek ok sayda elemann birlemesinden meydana gelir. Bu elemanlar teknenin emniyetini, dayanklln, su geirmezliini salar. 6.1. Omurga. Orta ve byk boy gemilerin yapmnda levha omurga kullanlr. Levha omurga taban salarnn orta ksmn tekil eder. Omurga salar taban salarndan daha kaln ve daha dayankldr. 6.2. Ba ve k bodoslama. Gemi teknesin ba ve u ksmlarn tekil eder. Ba bodoslama omurgann ba taradan balar ve gverteye kadar devam eder. Eskiden dik olarak yaplan ba bodoslama son zamanlarda meyilli olarak yaplmaktadr. Ba bodoslama lama demirden dikdrtgen kesitli olarak, veya dkme elikten imal edilir. Ayrca sa levhalarn elektrik kayna ile birletirilmeleri sonucuda oluturulabilirler. Aada sa levhalarn elektrik kaynagyla birletirilmesiyle meydana gelen ba bodoslamann resmi grlmektedir. K bodoslama ise gemi teknesinin k taraf ucunu meydana getirir. Yan duvar ve taban kaplamalar k bodoslamada birleirler. K bodoslamada dkme elikten vede kvrlm salarn elektrik kaynagyla birletirilmesinden meydana gelir. 6.3. Gemilerde taban ksm Kzakta veya havuzda bulunan veya bir kazada oturan gemide d kaplamann taban ksm en ok zorlamaya maruz kalr. Suda yzen bir gemide, en byk su basncn taban ksm karlar. Bu sebepten dolay gemilerin taban ksmlarnn kuvvetli malzemeden yaplmas gerekir. Bu blgelerin imalatnda yksek mukavemetli darbe dayanm iyi olan elik malzemeler kullanlr. Salardan yaplm dekler gemi tabann takviye ederler. Umumiyetle dekler enine olarak, gemi boyunca muntazam aralklarla sralanan sa malzemelerden yaplrlar. Kk gemilerde taban tek kat sa (singlbotum) olarak yaplr. Orta byklkte ve byk gemilerde taban ift kat yaplr (dablbotum). Kzakta bir dablbotum paras grlyor. Geminin taban ksmn oluturan dablbotumun zerinde yan duvarlar ve elik perdeler konularak inaata devam edilecektir. Dablbotum deklerinin hepsi salardan yaplabilecei gibi ksmen kebent ve bayraklardan da yaplan ak dek eklinde de olabilir. 6.4. Postalar Postalar geminin kaburgalarn tekil eder. Tekneye ekil verir ve su basncna kar d kaplama salarna mukavemet salar. Postalarn ekilleri ve kesitleri gemi tipine ve byklne gre deiir. Postalar eit aralklarla gemi boyunca sralanr. U ksmlarda daha sktr. Sa kaplamalar henz konmam inaat halindeki bir geminin postalar grnmektedir.

159

6.5. Gverte Bir geminin en stte bulunan devaml gvertesi mukavemet gvertesi veya ana ba gvertesidir. Bu gverte d kaplama ile, salam bir tarzda, stringer kebenti vastasyla, perinle veya kebentsiz olarak kaynakla birletirilir. Gnmzde ounlukla kaynakl birletirme kullanlmaktadr. D kaplamaya balanan kenar sana stringer sa denir. Stringer sa dier gverte kaplama salarndan daha kaln yaplr. Stringer san d kaplamaya stringer kebentiyle balanr. Gverte kaplamalar ambar azlar kadar ince yaplr. Ambar az kelerine cift kat sa koyulur veya kelere kaln sa paralar altrlarak kaynak edilir. Kk gemilerin gvertelerinin tamamen sa kaplanmas lzumsuzdur. Bu gemielrin ambar az kenarlarna dar levhalar ve apraz sa eritler balandktan sonra gverte tamamen aa kaplanr. 6.6. D kaplama D kaplama gemi teknesinin su gemez ve basnlara dayankl kabuunu tekil eder. D kaplama 2,5 metreye kadar genilikte ve 10-12 metreye kadar uzunlukta kaln dayanm yksek olan sa malzemelerden yaplr. ekildeki orta kesit resminde omurga levhasndan itibaren A, B, C, D ... harfleri ile iaretlenen d kaplama sa sralar grnmektedir. Bunlar srasyla omurga levhas, taban salar, sintine dnm sras, yan duvar sa ve iyer sa olarak adlandrlr. Kzakta yaplmakta olan bir geminin omurga levhalar, taban salar ve ksmen yerine konulmu fazla eimli sintine dnm salar grlmektedir. ki sral san birbirlerine balantlarna armuz, ayn srada uc uca eklenen iki levhann ekine sokra denir. Sokralar kaynakla birletirilirler ancak armuzlarn birletirilmesinde perinde kullanlabiilir. D kaplama salar dz bir sath tekil ederler. Sintine dnm sa yuvarlak eimli olmakla birlikte bazen keli olarakta yaplabilir. 6.7. Perde ve tanklar gemi teknesini blmlere ayran enine ve boyuna duvarlara perde ad verilir. Bu perdeler gemi teknesine mukavemet verirler ve batma tehlikesine kar emniyet salarlar. Btn elik gemilerde ba bodoslamann arkasndan gemi boyunun 1/20 mesafesinde su gemez bir msademe perdesi bulunur. Makine ve kazan daireleri ambarlarda su gemez perdelerle ayrlrlar. Yolcu gemilerindede batma tehlikesine kar kanun ve tzklere uygun olarak perdeler yaplr. Perdeler umumiyetle yatay olarak sralanm yksek mukavemetteki elik salarn birbirlerine eklenmeleri sonucunda yaplmlardr. Bu perdelerin zerine ise dikey olarak elik profiller balanr. Perdeler su ve toz gemez veya yangn perdesi gibi muhtelif maksatlardan birini veya bir kan karlamak zere yaplrlar. Bunun yannda sadece tanklarn alkalanmasn nlemek iin yarm perdelerde yaplr. 6.9. Ambar azlar ve aft yolu Ambar azlar ambarlara yk konulup kartlmasna yarayan gverte aklklardr. Ykleme ve boaltmay kolaylatrmak iin ambar azlar byk yaplrlar. Ambar azlarnn etrafna mezarna denilen geni ereveler yerletirilir.
160

aft yolu makine dairesinden k pike kadar devam eden bir tneldir. Makine dairesi ortada olan gemilerde aft yolu k ambarlarn alt tarafndan geer. Ayn zamanda her hangi bir kaza annda aft yolundan gemiye su gemesini nlemek amacyla aft yolu su geirmez elik salarla kaplanr. Perdeler gibi aft yolu da sa levhalarn birbirine kaynakla veya perinle birletirilmesiyle imal edilirler. 7. SA VE PROFLLERN LENMES 7.1. elik salarn dzeltilmesi Sa ve profil imal eden tesislerden alnan salar haddeden getikten sonra dzgn olmayan soumalar nedeniyle ou kez dalgal, kenarlar kvrk veya ksmen erilmi halde bulunabilirler. Dalgal sa ve profillerin ilenmesi ve markalanmas olduka gtr. Kaynak veya perinle birletirmeler sonucunda ilave gerilmeler oluur. Bu nedenle kaynak ekmeleri daha da artm olur. Bu dalgalanmay veya kmeyi giderme ilem,ne dzeltme ad verilir. Dzeltme souk olarak sa dzeltme silindirleri kullanlarak veya zel hallerde el ile rs zerinde dvlerek yaplr. Gemi inaasnda iki dzeltme ilemi vardr, n dzeltme ve n ileme sonras dzeltme. n dzeltme istif sonrasnda yaplr ve sa profillerin grd ilk ilemdir. Bu ilemden sonra salar markalama ve dier ilemler iin atlyeye sevk edilir. Salarn sa dzeltme silindirleriyle dzeltilme ilemi u ekildedir, dalgal veya km formda bulunan sa levhalar iki sral dnel silindirler arasna konveyr yardmyla sevk edilir. Ana silindirlerin salad basn ile salar yava yava dzeltilirler. Dzeltme ilemi srasnda ckmelerimn fazla olduu blgelerde destekleme grevini grmek ve ilemi kolaylatrmak amacyla destek silindirleri kullanlr. kmeler nemli lde sratma etkisi gsterdiklerinden daha zor dzeltilir. Bu nedenle ince salarn dzeltilmesinde ok sayda silindir kullanlr. Kaln salar beli veya yedili silindirlerle dzeltilirle. Dzeltme silindirlerinden nce ve sonra dzenlenen makaral konveyrler vastasyla salarn sevki ve silindire girmesi kolaylatrlr. 1-Altsilindirler,2- st silindirler,3- Destek silindirler, 4-yardmc silindirler, 5-Konveyr Ancak sa dzeltildikten sonra kalc bir dzlk meydana gelecei iin bu ilemdeki sertleme metalin mekanik zelliklerinde de bir miktar deiiklik meydana getirir. ok fazla km salar birka kere silindirlerden geirilecekleri iin ileme sertlemesi olduka byk deerlerde olacaktr. 7.2. Alevle ve mekanik olarak salarn kesilmesi. Alevle kesme ilemi gemi inaasnda olduka kullanlan bir yntemdir. Alevle kesmenin temel prensibi metal elemann saf oksijen hzmesiyle yaklmasna dayanr. Makinayla alevle kesme ilemi elle kesme ilemine gre daha stndr. Makinelerle her byklkte san

161

kesilmesi mmkndr ayrca dz kesme ileminin yannda erisel ynde kesme ilemi de kolaylkla yaplabilir. Kesme ilemi srasnda ayn zamanda kaynak azlarda hazrlanabilir. Salarn mekanik olarak kesilmesi ; sa ileme atlyesindeki eitli tiplerdeki makinelerle yaplr. Dz kenarl salar giyotin makas veya universal makaslarla , erisel kenarl salar erilik yaraplar bykse universal makasla kk ise dnel bakl makas ile kesilirler. Giyotin makaslarda kesme ilemi makas boyunca ban tek hareketiyle salanr. Bu makaslarla 20-50 mm ye kadar olan salar kesilebilir. Makasn alt tarafndaki bak makas gvdesine sabit olarak balanmtr. Makas almaya balaynca st bak alta doru hareket eder. Salar giyotin makas baklar arasna konveyrler veya makaral sehpalar araclyla sevk edilir. Sevk edilen san uygun pozisyonda yerletirildii kontrol edildikten sonra makas altrlabilir. nce makine aftna monte edili ekzantriklere bal stopller sa zerine bastrlr sonra baklar harekete geirilir. Kabza formundaki zel aparatlar, kesme ilemi bittikten sonra ba ayrr ve bak st konuma ykselir. Bir ok makas tipinde tutucular (stoperler) bir elektirik motoru ile hareket ettirilirler. Bu suretle san uygun konumda olup olmadn kontrol salanm olur. niversal makaslar: niversal makaslar giyotin makaslar gibi metal malzemelerin kesilmesi iin kullanlr. Ancak niversal makaslarla dorusal ve erisel kesimler yapla bilir. Tek tarafl, ift tarafl ve kombine niversal makaslar kullanlmaktadr. En ok kulanlan tip kombine olan makaslardr. Bu tiplerde gvdenin bir tarafnda sa kesmek iin baklar dier tarafnda delgi orta ksmnda ise malzemenin kesilmesi iin ayr baklar bulunur. Kesileek sa kalnl 20-32 mm kadardr. Makas iki kii tarafnda altrla bilir. En byk dezavantaj sa kesmede kesme hareketinin defalarca tekrarlanmas zorunludur. Her defada san konumu deitirilir, kesim hatt hassas deildir hatta san kesilen ksm eilir, daha sonra bir dzeltme ilemi gerektirir. Dnel bakl makaslar: Disk makaslar, giyotin makaslar kadar dzgn kesim yapan, yksek verimli makaslardr. Erisel ve dzgn olmayan sa kesimlerinde kullanlrlar bu baklar iki dner baa sahiptirler.

Dnel baklar zt ynde dnerler ve aralarndaki a ayarlanabilir. Bu suretle dz ve al kesme yapla bilir. Disk makas altran elamann kalifiye olma zorunluluu ve kesilen parann bklmesi, disk makasn gemi inaatnda kullanlmasn olduka snrlamtr. Baz tiplerinde alt bak deydir ve sabittir . nce sa kesme makaslar: 3 mm kalnla kadar olan ince salar, sabit veya seyyar titreimli makaslar ile kesilirler. Titreimli makaslar esas olarak malzemenin erisel ve dzgn olmayan kesimlerinde kullanlr. Elektrikli ve haval seyyar makaslar zellikle gemideki almalar iin uygundur.

7.3. Souk ekil verme Salara silindirik ve konik sekil vermek iin souk ekil verme presleri kullanlr. Bunlar hidrolik presler, giyotin tipindeki presler ve sa bkme silindirleridir. ok karmak eimli salara scak ekil vermek olduka zor bir iilii gerektirir . Bu ilemlerin souk olarak yaplmas ile iilikten %60-70 tasarruf salanr. Ayrca souk ekil vermenin bir ok stnl de vardr; masraflarn azalmas daha az zamanda eme yapla bilmesi, frna gerek kalmamas, tamir ve bakmn kolaylamasn ve daha az sahaya gerek duyulmas gibi.

162

7.3.1. Sa bkme silindirlerinde ekil verme: Salara souk ekil verme iinde l ve drtl sa bkme silindirleri kullanlr. Kapal silindirik bkme iin, ak gvdeli bkme silindiri kullanlr. st silindir hareketlidir. Bklecek sa, prese nakledilir ve kalkm durumdaki silindirin altna getirilir. Bu ilem atlyedeki tavan kreyni veya dier bir aparatla yaplr. Ayrca konveyrler de kullanlabilir. st silindir san zerine indirilir ve bastrlr. Bastrma kuvveti erilik yarapna gre ayarlanr. Silindirler altrlr ve sa ileri geri hareket eder st silindir giderek bastrlr. Eer konik form verilecekse, st silindir, alt silindire paralel durumda deil al olacek ekilde ayarlanr. Konik form silindirlerin dnmesi ve st silindirin giderek alt silindire yaklamas ile verilir. l silindir salara flen basmak iin kullanlr. Bu ilem iin, st silindire zel bir aparat taklr ve sa alt silindirlerinin stne yerletirilen ara para zerine konulur. Bazen salar balyozla dzeltilerek silindire yollanrlar. Silindirde ilk formu verilen salara, baz haller ve presle ve ya scak ileme ile nihai ekil verilir. Salar scak ve ya souk ilensin mutlaka nihai markalamaya tabi tutulurlar ve kesilirler. ift dzlemli emelerde ise salar ance enine eim verilir daha sonra st silindir ykseltilerek 90 dndrlr ve boyna eim iin ilk duruma getirilir. Maksimum sa eimi st silindir ekseninin aasnda olmaldr. 11,5 mt boyunda, kalnl san maksimum enine eiminden biraz daha fazla olan elik ara paras san boyunca, sa ortasna yerletirilir. Sa ve ara para silindirden birlikte geerler; san merkezinden boyuna lifler uzatlm olur ve buda gerekli boyuna eimi temin eder. a) anak-biimli sata b) semer- biimli salar. Salara iki ynl veya karmak eim verme ilemi olduka zordur. Bu salara ekil verilmeden nce, boyuna kenarlar uzatlr. Bu ilem dzeltme veya eme silindirlerinde kenarlar boyunca ara para kullanlarak yaplr. Sonra saa enine ynde bilinen yolda ekil verilir ve tmsek ksm ste gelecek ekilde ters evrilir, alt silindirlerle sa arasna yerletirilmi olan ara para ile birlikte silindirlerden geirilir. ift eimli salarn eim kontrol, 3 boyuna ablon ve 3-5 enine ablonla kontrol edilir. Silindir ve eilecek san erilik yar ap, silindirin yar apndan byk olmaldr. San kresel veya anak eklinde olmas gerekiyorsa, nce san ekseni silindirden geilir, semer eklini almas gerekiyorsa, nce san kenarlar geirilir. Salara dalga- biiminde korugeyt yaplacaksa, bu ilem sa bkme silindirinde yaplr. Burada bu korugeyt yarap, silindir yar apndan byk olmaldr. S eklinde sa eiminde , eim hatt nce tebeirle iaretlenir. San bir kenar tebeir hatt boyunca silindirden geirilir, sonra sa ters dndrlr ve dier kenar boyunca tekrar eilir. Bu tip emeler iinde uygun kalnlkta ara paralar kullanlr. Hava kanal, kaporta v.s ilerde kullanlan ince salarn ( 1-2 mm kalnlkta) eimi iin 30-100 mm apta 0,4-2,0 mt boyda silindirlere haiz 3l, el kumandal bkme silindirleri kullanlr. Silindirler, kol ve dililer yardmyla dndrlr. Bu tip silindirler bazen 4,0mm kalnla kadar olan salarn eimi iinde kullanlr. Salara preslerde ekil verme: Birden fazla eime sahip salara ekil verme , silindirlerden baka presler ile de yaplmaktadr. Bu hidrolik presler genellikle 250-750 ton basma
163

kuvvetinde olurlar . Ancak kaln salara ekil vermede kullanlan preslerin basma kuvvetleri 2000 tona kadar kar . Eme ilemleri iin niversal ve zel kalplar kullanlr . niversal preste taklp sklebilir kalp tutucusunun baland taban pleyti , kalp tutucusuna balanan skle bilir kalplar , presin kafasna sabitletirilmi kalp tutucusuna balanm sklebilir st kalp bulunur . Bu dzenleme ile , niversal pres silindirik kalp takmyla donatlm olur , bu da salarn tek ynde eilmesini salar . Ba bodoslama salar , i bkey kenarl omurga salar bu tip forma sahip salardr . a)Bodoslama sa b) bkey kenarl omurga sa c)Stern tp sa d)Sintine dnm sa e)K taraf sa f)Semer eklinde eilmi sa Eriliin balad noktalar , sa kesildikten sonra belirli bir toleransla sa zerine markalanr. elik eritlerden yaplm geici ablonlar , san ekseni ve kenarlar boyunca kalplardan karlr. Markalandktan sonra sa, kreyn ile tanarak pres kalbna yerletirilir ve ekil verilir. Bir kenar boyunca eme ilemleri bittikten sonra sa evrilerek ayn tarzda dier kenarlar eilir. Eer sa boyunca eimin deierek gitmesi isternirse, kalp tutucular, alt sa desteklenerek al olarak ayarlanlr. Eer boyuna eme yaplacaksa, metal takviye paralar kullanlr. Bu paralar san enine kesit ekline uygun erilie haizdir. Bu paralarn biri sa zerine, kalp eksenine gelecek ekilde, dier ikiside kalp ularna gelecek ekilde san altna yerletirilir. st kalp aaya doru bastka, san boyuna lifleri uzar ve bylece gerekli erilik salanm olur. Erilen sa kreynler ile alnr ve kalplarla kontrol edilir. Kalbn kenarlar sa yzeyine tam olarak temas etmelidir. Silindirik niversal pres kalplar, az boyuna eimli olan salara ift ynl eim vermekte kullanlr (metal takviye paralar kullanlarak): Sintine dnm salar ve k dnm salar ift ynl eime haizdirler ve preslerde, anak kalplara ekil verilirler. Bu halde niversal presin kalp tutucular arasna alt kalplar yerletirilir. anak kalp da st kalp tutucusuna cvata ile balanr. Pres altrlarak, saa istenilen ekil verilir. Sa alt kalp zerine konulur ve ekil verme sresince enine ve boyuma hareket ettirilir. San eriliinin her zaman alt ve st kalplarla tam uyuma gstermemesi nedeniyle, sa metal destek paralaryla ayarlanr. Enine ve boyuna erilik yar apn azaltmak gayesiyle, iki boyuna iki de enine erit, alt kalbn kenarlar boyunca yerletirilir. Bu halde st kalp, alt kalp ekseni boyunca sa zerine konulan erite temas eder. ki tarafda ayr erilie sahip salara semer- biimi kalp takm ile ekil verilir. Bu tip eme yukarda izah edilen emelerle benzer ilemlere sahiptir. Kresel ekle sahip k taraf salar zel tipte kaynakl kalp ile eilir. ablon yardmyla kresel ekil verilmi olan alt kalp i bkeydir ve presin taban pleytine balanr. st kalbn alt yzeyi d bkey- kresel ekildedir ve presin kafasna balanr. Sa kreyn ile alt kalp stne

164

yerletirilir ve presle istenilen ekil verilir. Salarn eim kontrolnde, ablon veya kalplarn saa tam olarak uyum gstermesi gerekir. Salarn giyotin tipinde eme ve ekillendirme presleriyle eilmesi: ok sayda eitli tekne elemanlar ve (ba, k omurga salar, zel ekilli blme ve perde salar, korugeyt salar, direk salar, hava kanal salar, elektrik panel salar ve ok deiik ekilli dier elemanlar ) giyotin tipinde eme ve ekillendirme presleriyle ekillendirilirler. Bu makinelerde, elemanlar zel ve niversal kalplar vastasyla ekillendirilir. zel kalplar ok sayda benzer paralarn ekillendirilmesinde kullanlr. niversal kalplar ise nispeten daha az sayda benzer paralarn ekillendirilmesinde kullanlr. ekil.24.teki universal kalp kanal-kesitli elemanlarn ekillendirilmesinde kullanlr. Pres, flen basma gayesinde kullanldnda flen geniliine gre ayarlanan stoper, alt kalba balanr, birka eimli karmak elemanlar veya kutu kesitlere ekil verildiinde eik st kalpl niversal kalplar kullanlr. a)dz st kalpl b) eik st kalpl

Bu preslerin kullanlmas halinde eim kontrol ve eim toleranslar flenleme preslerinde olduu gibidir. Presler iki kiilik ekiplerle alitrlr. 7.4.Az hazrlama ilemleri Az hazrlama bir ok durumda elemanlarn kenarlar , sa dzlemine gre istenilen bir ada dzenlenerek kaynak ilemleri iin hazrlanlr. Alevle kesme ileminde kenarlar al olarak kesilmemi (az almam) salara, kenar dzeltme makinesinde az alr. Bu makine san kenarlar dz yada al olarak dzeltilir. Alevle kesme ilemi neticesinde dalgal hale gelmi 15-20 mm veya daha kaln salar yada makinede ilenebilirler. Bu makinenin gvdesi, kapal kesitli dkm bir taban ile yanlardaki balant paralarndan ibarettir. lenecek sa, taban zerine yatrlr ve vidal pabularla zerine bastrlr.(bu bastrma elektronil, hidtolik veya pnmatik yntemle olabilir). Daha verimli almak iin boyutlar, makine ilenecek en geni saa uygun olan ilave bir kaynak konstrksiyonlu tabanda makine tabannn arka tarafna yerletirilir. zerinde ileme takm bulunan araba tm makine boyunca taban yzeyine hareket eder. Bu hareket gvdedeki gayd lar zerinde olur. Hareket klavuz vida ile salanr. Daha modern tiplerinde araba hareketi krenmayer ve dz dili ile salanr. Dz dili arabaya baldr. Suport zerinde bir veya iki kesici takm bulunur. Eer bir takm varsa takm 180 dndrc bir aparat taklr. Bu suretle takmn her iki ynde hareketine, olanak verilmi olur. Eer suportta iki takm bulunuyorsa takmlardan biri arabann kar yndeki hareketinde kullanlr. 1)Gey taklm suport 2)Makine pleytine yerletirilmi sa Sa ilenmeden nce, yerletirme durumu suport zerine monte edilmi olan bir gey ile kontrol edilir. zerinde ince u bulunan gey, san kenarndaki marka hatt zerinde gezdirilerek ayarlama yaplr. 25-30 mm kalnla kadar salarn ilenmesinde kenarlar boyuncabulunan dz para karlabilir. Eer daha ince salar ileniyorsa, kenar boyunca aaya doru hareket edebilen zel takmlar kullanlr.
165

Ters dnebilir takmlar kullanldnda, takmn doru durumda olup olmad dikkatle izlenmelidir. Takm : merkezinin sa kalnlnn yar noktasndan, 3 mm den az olmamak zere, zerinde olacak ekilde ayarlanmaldr. Takm bu durumdayken, dz para tarafndan takm zerine tatbik edilen kuvvet takmn alt blgesine younlatrlr. Dz parann kalnl takm yatay olarak hareket ettirilerek ayarlanr ve takm yerletirilirken dey olarak hareket ettirilir. Al kenar hazrlanacaksa, takm al olarak ayarlanr. Kesici takmn hz elik kalitesi ve sa kalnlna gre deiir. Kesici takmlar zel makinelerde bilenmelidir. alma esnasnda bazen takmlar darbe yklerine maruz kalabilirler, bu nedenle yksek kaliteli eliklerden yaplrlar. Sert metal ulu takmlar darbe ykne uygun olmad iin kullanlmaz. Bu makinelerde suport hareketi 15 mt dir. Sa kenarlar alevle kesilirken ayn zamanda kaynak az iin al kesilebilmektedir. Bu nedenle az hazrlama makinelerinin kullanm terk edilmitir. 7.5. Flenleme ve delme Kk tekne elemanlarna flen aadaki yollarla baslr. E1 kumandal kenar kvrma makineleri ile Flenleme makineleri ile. Salara her trl ekil verebilen her hangi bir presle niversal sa bkme presiyle olarak

Hidrolik makinelerde, flen baslacak ksm eneler arasna zel kademeli bir kama ile ve hidrolik kriko yardmyla tutturulur. ; sonra yatay silindir sa zerine basarak flen leme yapar. a) b) c) d) e) f) g) h) Gvde Hareketli para Tahrik eleman Sklebilir para Stoper Kenetler San flen baslmadan nceki durumu Flen basldktan sonraki durumu

Flenleme makinesinde sa flen iin markalanm hatta gre ayarlanarak yerletirilir. Yerletirme kontrol edildikten sonra, eilecek ksm makinenin alt ve st eneleri arasna sktrlr. Dnel parann sa dey konuma getirmesiyle flen baslm olur. Makinenin st enesinde bulunan sklebilir. Parann kalnl eilecek sa kalnl kadar olmaldr. Uzun kenarl durumlarda bu para iki veya blml olur. Kk elemanlara flen basldnda bir arada birka para makineye yerletirilir be bir hareketle birden fazla elemana flen baslm olur. Bu ilemler san boyutlarna ve iin karmaklna gre iki kii tarafndan yaplr.

166

8.KAYNAK Gnmzde gemi inaasnda perin ve dier elemanlarla oluturulan birletirmelerin yerini kaynak l balantlar almtr. Kaynakl balantlar doal olarak ok daha iyi szdrmazlk salarlar. Kaynak teknii amaca ynelik olarak uygulanmaktadr. malat amal Tamir amal Yzey kaplama amal

Bir imalat yntemi olarak kaynak teknii dier imalat yntemlerine kyasla ok daha fazla nem tamaktadr. Boru hatlar, 100 000 tonluk dev sper tankerler, petrol platformlar gibi hemen hemen btn prodksiyonlarda kaynak vazgeilemez konumdadr ve bu rnlerin temel imalat yntemini tekil etmektedir. lkemizde zellikle oksi-asetilen ve elektrik ark kaynak yntemlerinin kuullanlma alanlar byk gelime gstermitir. Dier retim yntemlerinin olanak vermedii tamir ilemlerindede kaynak teknii baar ile kullanlmaktadr. Bu nedenle yksek mukavemetlerin aranmad her trl elik konstrksiyonda rahatlkla kullanlabilecek kaynak elektrotlar gelitirilmitir. Yzey kaplama veya dolgu amal kaynak uygulamas, paralarn deiik amalarla yzeylerinin ayn veya farkl ilave malzemelerle kaplanmas olarak tanmlanabilir. Bu tip bir ileme mekanik anmalar veya kimyasal anmalar sonucunda gerek duyulabilecei gibi, bu tr zorlama ve etkilere maruz kalaca nceden bilinen paralarn , yksek direnli malzemelerle kaplanmas amacna dnk olarak da ba vurulabilir. Kaynak dtan grnte ekil sreklilii gsteren bir birletirme yntemidir. Gerekten kesite dardan baktmzda zellikle kaynak yerinin alt ve st tesviye edildiinde sanki ek yeri yokmu gibi grnr. Kaynakla yaplan retimde seilen malzemenin mmkn olduu kadar ana malzeme ile ayn ergime scaklna sahip olmas ngrlmektedir. Kaynak tekniinde kullanlan e malzeme deyimi metalurjik anlamda eitlik olarak dnlmekte, bir birletirmede kaynak blgesinde tm malzemelerin birbirleri iinde karabilmeleri anlamn tamaktadr. Kaynak ynteminin ve kullanlacak dolgu metalinin seimi, kaynatlacak malzemeye, kaynak pozisyon snrlamalarna, iin srasna ve dzenine, aralarn portatifliine geni lde baldr. Kaynakla birletirme yntemlerinin pek ok kurulularca kalite kontrolleri istenir. Her tersanenin iinde normal olarak kullanlan kaynak ynteminin onaylanmas iin gerekli deneylerin yaplmas klaslama kurulularnca istenir. 8.1.Metallerin kaynanda kullanlan balca kaynak yntemleri. Metallerin eritme kaynanda balca olarak, aadaki usuller kullanlr. 1) Eritme kayna usulleri 1.1) Dkm eritme kayna 1.2) Elektrik diren eritme kayna 1.3) Gaz eritme kayna
167

1.4) Elektrik ark kayna 1.4.1) Karbon ark ile kaynak 1.4.2) Metal ark ile kaynak

1.4.3) Koruyucu gazla kaynak ( Gaz alt kayna) A- TIG kayna a) Normal TIG kayna b) Plazma TIG kayna c) Ark atom kayna B-MIG kayna a) Normal MIG kayna b) Aktif gazla MIG kayna 1.4.4) Metal koruyucu altnda (yaltlm elektrod ile) kaynak 1.4.5) Tozalt kayna 1.5) elektron bombarduman ile kaynak 1.6) Lazer n ile kaynak 2. Basn kayna usulleri 2.1) Souk basn kayna 2.2) Ultrasonik kaynak 2.3) Srtnme kayna 2.4) Ocak kayna 2.5) Dkm basn kayna 2.6) Gaz basn kayna 2.7) Elektrik diren kayna 2.8) Elektrik ark basn kayna 2.9) Difzyon kayna lkemizde allm oksi- asetilen ve elektrik ark kaynak yntemlerinin kullanlma alanlar byk bir gelime gstermektedir. Gemi yapm, elik konstrksiyon , basnl kaplar ve byk makine konstrksiyonlarnda toz alt kaynann klasik tek tel ile yaplan yntemi geni
168

apta kullanlmasna karn, ift telle yaplan tandem, elektrot uygulamas henz yoktur.

seri ve paralel yntemleriyle bant

Gaz altnda yaplan MAG kayna, son 10 yl ierisinde, artan oranda endstrimizin eitli alanlarnda, rnein buhar kazanlar, gemi yapm, elik konstrksiyon... v.b. , uygulama alanlar bulunmaktadr. Soygaz atmosferi altnda yaplan TIG ve MIG kayna ynemleri yksek alaml elik ve demir d malzemelerin kaynanda yaygn biimde kullanlmaktadr. Kimya endstrisi, petro kimya tesisleri, gda endstrisi bunlarn balca rnekleri arasndadr. Lazer ve elektron nlar ile kaynak Hava Kuvvetleri nin yan sra zel sektr iletmelerinde de kullanlmaktadr. rnein; Renoult otomobil fabrikasnda elektron nlar yoluyla kaynak yaplmaktadr. Plazma ile kesmenin kullanld bir ok endstri dal mevcuttur. Srtnme kayna matkap ular ve spap retiminde kullanlmaktadr. ift tabanl tencere retimi lkemizde uygulanan difzyon kaynana ait rnekler arasndadr. Nmerik kontroll ve programl oksijen ile kesme makinalar tersanelerimize girmitir. Kaynak dikilerinin muayene ve kontrol de zellikle1970 li yllardan sonrageni apta uygulama alanna girmitir. Bu arada TSEde kaynak standartlarnn karlmasna hz verilmitir. zellikle d pazarlara alan lkemiz endstrisinde kalitenin temini iin muayene ve kontroln ciddi olarak yaplmasnn nemi byktr . Bu gn lkemizde her tr rtl elektrod, toz alt ve gaz alt kaynak telleri, zl teller, yumuak ve sert lehim tel ve alamlar , btn kaynak gazlar, elektrik ark kaynak makinalar toz alt ve gaz alt kaynak cihazlar, oksi- asetilen kaynak fleleri ve detantrleri, nokta kayna makineleri, oksijenle kesme ve lehimleme dekapanlar retilmekte ve eitli lkelere ihra edilmektedir. 8.2. Malzemelerin kaynak kabiliyeti Bir metalsel malzeme, ayet snn tesiri altnda kalan blgedeki, zellikleri fazla miktarda tahribe uramamsa kaynaa uygun olarak kabul edilebilir. Baz hallerde bu blgedeki zelliklerin korunmas bakmndan, zel nlem ve yntemlere gerek duyulabilir; ite bu gibi durumlarda malzemenin kaynak kabiliyeti incelenmesi gerekir. Kaynak kabiliyeti kesin ve kantitatif olarak ifade edilmeyen, kompleks bir anlam olan bir zelliktir. Millet aras kaynak endstrisi IX nolu komisyonu kayak kabiliyetini u ekilde aklamaktadr : Bir metalsel malzeme verilen bir yntem ile bir dereceye kadar kaynak edilebilir ;uygun bir yntem uygulanarak metalik balant elde edildii zaman, balant yerel zellikleri ve bunlarn konstrksiyona etkisi bakmndan, belirlenmi bulunan zellikleri salamaldr. Aklamadan da grld gibi kaynak kabiliyeti yalnz malzemeye ait bir zellik deildir, ayn zamanda kaynak yntemine ve konstrksiyona da baldr. Bir malzeme bir kaynak ynteminde gayet iyi bir kaynak kabiliyeti gstermesine ramen dier bir yntemde zayf bir kaynak kabiliyetine sahip olabilir. rnein, alminyum ve paslanmaz elikler oksi- asetilen ynteminde zayf bir kaynak kabiliyeti gstermelerine karn, gazalt (MIG-TIG) ynteminde iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptirler. Bir metalsel malzeme yksek derecede kaynak kabiliyetine sahiptir denildii zaman, zel nlemlere bavurulmadan, tatminkar bir kaynak kalitesin,in elde edilemeyecei anlam ortaya kmaktadr. Kaynak kabiliyeti, derecesini belirten zellikler , yukarda da belirtilmi olduu gibi malzemeye ve konstrksiyona ve kaynak yntemine bal olarak deiir, iyi bir kaynak kabiliyeti
169

derecesinde kaynak blgesinin mekanik ve kimyasal zellikleri mmkn olduu kadar esas metale yaklam olmaldr. 9.GEM NAASINDA KULLANILAN KAYNAK YNTEMLER Gemi yapmnda en fazla kullanlan kaynak yntemi pastal elektrodlar la elle yaplan metal-ark kaynadr. Bununla beraber, bir ok otomatik ve yar otomatik yntemler baar ile kullanlmaktadr. Bunlar ;toz alt, gaz metal ark, toz ekirdekli ark, curuf alt ve MAG yntemleridir. Curuf alt ve MAG gibi yntemler kaln kesitli paralarn bir tek paso da kaynatlabilmesini salar. zel toz alt kaynaklar uzun bir kaynan tek taraftan kaynatlmasn salayabilir. Gelecekte elektron n kayna veya lazer n kayna yntemleri gemi yapmnda uygulama sahalar bulabilir. Bu blmde gemi yapmnda kullanlan belirli kaynak yntemleri anlatlmaktadr. Kaynak ynteminin ve kullanlacak dolgu metalinin seimi, kaynatlacak malzemeye, kaynak pozisyon snrlamalarna, iin srasna ve dzenine ve aralarn portatifliine geni lde baldr. Kaynak yntemi ve dolgu metali yle seilmelidir ki sonuta elde edilen kaynak dikiinin mekanik zellikleri kaynatlan ana metalinkine e deer olsun. Kaynakla birletirme yntemlerinin pek ok kurulularca kalite kontrolleri istenir. Her tersane iinde normal olarak kullanlan kaynak ynteminin onaylanmas iin gerekli deneylerin yaplmas klaslama kurulularnca istenir. 9.1. rtl metal ark kayna yi bir kaynak dikiinin elde edilmesini etkileyen faktrler, kaynak birletirme dizayn, ieriye girilebilme, kaynak aznn hazrlanmasndaki doruluk, kaynak aralarnn uygunluu, yukarda anlatlan kaynak yntemleri ve kaynaklarn ustal belirlenmesi iin, kullanlacak elektrodlarn deiik tiplerin karakteristikleri ve her biri iin tercih edilen kaynak tekniinin yetitirme kurslarnn uygulanmas gereklidir. Baz elektrod trleri ayn mukavemet aralklarndaki dier elektrodlarla karlatrldklarnda daha az uzaman rnei gsterirler. Dk uzamas olan E6012,E6013 ve E7014 gibi elektrodlarn, mukavemet gverteleri d kaplama, dablbatum tank st kaplamas v.s, gibi ana mukavemet elemanlarnn kaynanda kullanlmas onaylanmaz. Otomatik gravite kaynanda zel olarak yaplm yksek demir oksidi ve demir tozu rtl elektrodlar ke kayna yapmada kullanlr. Elektrodlarn boyu yaklak olarak 635-760 mm olup, bir kaynak zel olarak yaplm presleri kullanarak ayn anda 4-6 elektrodu kullanabilir. 3 ayakl pensenin baz dar yerlerde kullanlmas zor olduu zamanlar zel olarak yaplm ve yayl olan penseler kullanlabilir. Elektrodlarn her birinin deiik kaynak durumlar iin l snrlandrmalar vardr. En alttaki elektrod yatay durumdaki ke kaynaklar ve dz durumdaki kaynaklar iin uygundur. 9.1.1. Elektrodlarn saklanmas Elektrodlar karma olmamas, hasar grmemesi veya gereksiz ekilde nemlenmemeleri iin temiz ve kuru bir ortamda saklanmaldr. Deiik elektrod tipleri eitli nem kontrolleri isterler. E6010 ve E6011 elektrod tipleri iyi yanmalar iin rtlerinde biraz nem isterler ve genel olarak slanmamalar ve uzun sre ok fazla nemli havada kalmama kouluyla kullanlmadan nce kurutulmalar gerekmez . Tekrar kurutma derecesi 66 dereceyi gememelidir.
170

Hidrojenli elektrodlar, kullanlmadan hemen ncesine kadar zel ekilde korunmu kutularda saklanmal ve tamamen kuru olmaldr. Kutulardan bir defa karldktan sonra ise 120 derece ile230 derece arasndaki frnlarda saklanmaldr. Yksek mukavemetli ile yksek gerilmelere maruz normal mukavemetli eliklerin kaynatlmasnda , tiplerine bal olarak elektrodlarn 260- 4258 derece arasnda bir saat sreyle kurutulmalar iyi olur. Eer hemen kullanlmayacaklarsa frnlarda saklanmaldrlar. Dk hidrojenli elektrodlarn rtleri ortam scaklklarnda havann nemini eker. Nemlenme sresi ortam scaklna ve nem oranna, elektrod tipine ve iin yapl ekline gre 4 ile 9 saat arasnda deiir. Daha kritik durumlarda kaynak yapmak iin veya baz yksek mukavemetli eliklerin kaynatlmasnda bilhassa nemli bir havada bu sre 4 saatten daha az olabilir. Yksek nemli hava koullarnda yaklak olarak 120 derecede alan portatif frnlar kullanlmaldr. Arka taraf bantlama ; Arka taraf temizlemeden tek tarafl kaynak ileminin yaplabilmesi iin cam yn gibi deiik tipte arka taraftan destekleme malzemeleri yaptrclarn yardmyla yerine tutulur dierleri ise kaynatlacak balantnn arka tarafna ( kkne) sktrlr. Baz durumlarda otomatik veya yar otomatik kaynaklarda arka taraftan destekleme band kullanmadan nce arka kk pasolar el kayna ile kaynatlr. Arkadaki bant yakmamaya zen gsterilmelidir. Baz durumlarda bandn yanmamas iin geici olarak bandn zerine bakr levha konur. 9.2. Toz alt kayna Toz alt kayna yntemi dz levha bloklarn (gvertelerin, perdelerin,d kaplama salarnn, karine ve bordadaki dz ksmlarnn) armuz ve sokralarnn kaynanda ve dz yatay pozisyonlarndaki ke kaynaklarnn yaplmasnda geni lde kullanlr. Bu yntem ayn zamanda kzaktaki tekne zerindeki gvertelerin armuz ve sokralarnn toz alt kaynak makinasnn hareketi aaya doru biraz eimliyken kullanlr ve bu eim 19 mm den daha kaln levhalarn tek pasoda kaynatlmasnda 1 dereceyi gemez ve ok pasoya gre kaynak az alm kaynak balantlarnda ve ke kaynaklarnda 3 dereceyi gemez. Bununla beraber bir ok kaynak yukarya doru yaplr. Tekne zerindeki gverte kaplamasnn toz alt kaynanda, alt tarafndan elde yaplm bir kk pasosu veya arka tarafnda bir bantla desteklenmi st taraftan bir kk pasosu atlr ve daha sonra st taraftan toz alt kayna bitirilir. Tersanelerin kendilerinin sa kaynana gre deien standart bir kaynak yntemi kaynak az balantlarnn uygulanmas gereklidir. Kontrol edilmesi gerekli olanlar elektrod tipi ve ls, nem miktar, akm, voltaj, ilerleme hz, tozun tr ve incelik derecesidir. Kaynaklar kaynak aznn almasndaki deiiklikler ve anormal durumda bu standartlardan ne gibi sapmalar olabileceini bilmelidirler. Kaynak aznn temizlii, levha kenarnn hazrlanmas ve montaj elde yaplan kaynaa gre daha fazla zen ister. Metod kaynaklar atlamalarn nne geebilecek kadar boyda yaplmaldr. Levhalar bir arada tutabilecek kadar ksa ve sk olmaldr. Kaynak yaplrken atlam olan metod kaynaklar temizlenerek karlmaldr. Kaynatlacak her iki uta tant lamalar bulunmaldr. Bunlar toz alt kaynanda tantlar salar. Bu tant lamalar ana levhalara gayet iyi bir ekilde kaynatlmal ve kaynak annda ana levhalar ayrlmaldr. Bu tant lamalarnda da aynen ana levhalarn kaynak az
171

ekli devam ettirilmelidir. Her paso kaynak mmkn olduu kadar tant lamalarnn en ucundan balamal ve toz alt kaynak makinesinin bal ana levhaya ulatnda kaynak koullar olumaldr. Baz durumlarda kaynak pasosu dier uca ulamadan nce bitirilir. Makine daha sonra dier utaki tant lamasndan kart ynde kaynaa balar ve ilk durulan noktada kaynak ilemi bitirilir. Dier durumlarda kaynak ilemine durmakszn br utaki tant lamasnn sonuna kadar devam edilir. Geri adml tipi kaynak sras iki levha ile birlikte kullanld zaman bzlmeleri ve kaynan her iki ucundaki scak atlama olaslklarn azaltr. Armuzun ilk 2-2,5 mt lik ksm kaynak makinesi ile geri adml yntemle kaynatlr. Daha sonra kaynak kart ynden ilk balang dorultusunda tamamlanr. Kaynak azna paralel olarak monte edilmi bir ray zerinde hareket eden taycnn kullanld ara en ok tercih edilendir. Her ne kadar tek arkl sistemler ok kullanlyorsa da iki veya elektrodlu makinelerde yaplan kayna oaltmak iin kullanlr. Birden fazla elektrotlu makinelere ek olarak yaplan kayna oaltmak iin scak tel ve toz metal katklar (zel yntem deneyleri istenemektedir) gibi zel metodlar kullanlr. elikler zellikle ysek mukavemetli elikler dk servis scaklklar iin kaynatldklarnda genellikle istenilen entik sertliini elde etmek iin normalden fazla sayda paso ile kaynatlrlar. Tek tarafl otomatik toz alt kaynak yntemi gelitirilmi olup kar tarafta en az kaynak onarm ile gvenilir kaynaklar elde edilebilir. En ok kullanlan kart taraftan destekleme yntemlerinden biri ekil .30. da verilmitir. zel kalitede bir toz kullanlmtr. Bu toz yksek sya dayankl olmal ve ergimi hale gelen kaynak metalinin aaya akmasna enhgel olarak istenilen bir kaynak dikii olumasn salamaldr. Bakr bant desteklemesinde genellikle hava basncnn yardm ile tozu e dalml bazn altnda tutar ve bir kaynak az almas istenmez. Kaynatlacak levhala ya mekanikyntemlerle veya mknatslarn yarm ile kaynak sresince yerlerinde tutulur. Blok hazrlama atlyesinde yapld gibi kaynatlacak elemanlarn birbirine sk bir ekilde yapmasnn gerekli olduu zamanlarda ke kaynaklar otomatik olarak yaplabilir. Bu tr kaynak levha panellerine stifnerleri veya grderleri balamada veya t eklinde sa tan yaplan derin grderlerin yapmnda kullanlr. Buda ekil.31 de gsterilmektedir. Makaraya sarlm kaynak besleme teli ve tozun kuru bir yerde saklanmas gereklidir, bylece temiz bir kaynak diki yzeyi elde edilebilir. Kaynak sresince dk hidrojen tipi bir rt oluturan tozun kaynak ileminden nce nem oran yksek ise bir kurutma ileminden geirilmesi iyi olur. 9.2.1.Toz alt kaynanda kullanlan kaynak telleri Toz alt kaynanda kullanlan kaynak telleri, yksek kaliteli ve zellikle elektrik ocaklarnda ergitilerek retilen eliklerdir. Normal tellerden farkl kimyasal bileimi ile kaynak yerinin metalurjik emniyeti bakmndan gerekli olan manganez miktarnn yksek oluudur. eitli amalar iin genellikle 1,2 12 mm apnda kalibre edilmi kaynak telleri kullanlr. Bu tellerin yzlerinin tamamen dz ve przsz, ya, pislik ve pastan uzak olmalar gereklidir. Counllukla bu teller bakrla kapl olarak piyasaya srlr. Tellerin zerindeki bakr tabakas meme ierisindeki akmn geiini iyiletirdii gibi paslanmaya karda telleri korur. zeri pasl teller memede kontak zorunluluklar ve memenin abuk anmasna neden olduklarndan, kesin olarak kullanlmamaldr. Ayrca teller uygun olmayan anm yada byk apl memelere kullanlrsa kontak zorluklar doururlar. Buda ,akmn nform bir ekilde arka gelmesine engel
172

olduundan kaynak yerine verilen s miktar deiir. Sonuta da dikiin hatal kmasna neden olur . Toz altnda kullanlan teller zellikle birleimdeki manganez miktarna gre snflandrlr. DIN 8557 veya AWS. 5.1765T/ASTMA558-65 e gre toz alt kaynanda kullanlan tellerin kimyasal birleimleri aadaki ekillerde verilmitir. DIN668 egrede kaynak tellerinin toleranslarda grlmektedir. Toz alt kaynanda kaynak metalinin alamlandrlmas iin genel olarak aadaki yol kullanlr. a) alaml tel ile kaynak yapmak b)alamsz bir tel ile alaml bir kaynak tozu kombinezonunu semek c)kompoze bir elektrot kullanmak. Bu elektrotlar, alam eleman ieren bir rt ile alamsz bir telden meydana gelir. 9.2.2. Toz alt kaynanda kullanlan kaynak tozlar Toz alt kaynanda kullanlan bir kaynak tozu, genel olarak, rtl bir elektrot ile yaplan kaynakta rtnn salad ayn ii grr yani kaynak ilemine fiziksel ve metalurjik bakmdan etkir. Toz alt kaynanda kullanlan kaynak tozlarn eitli bakmlardan snflandrmak mmkndr: A)Kaynan amacna gre Hzl kaynak tozlar Derin girmeli kaynak tozlar nce sa kayna tozlar Aralk doldurma kabiliyetine sahip kaynak tozlar

B) Yapm ekline gre Ergimi kaynak tozlar Sinterlenmi kaynak tozlar Aglomere kaynak tozlar

C) Kimyasal karakterine gre Asit karakterli tozlar Bazik karakterli tozlar Ntr karakterli tozlar

D) Manganez miktarna gre Yksek manganezli tozlar Orta manganezli tozlar Manganezsiz tozlar olmak zere snflandrlr

173

9.3. Gaz alt kayna Gaz alt kayna genel olarak kaynak yeri bir gaz ile korunan zel bir ark kayna usuldr. Kullanlan elektrot ve gazlarn cinslerine gre koruyucu gaz kaynak usullerini eitli snflara ayrmak mmkndr. Bu gne kadar pratikte kullanlan koruyucu gaz kaynak usullerini aadaki gibi snflandrabiliriz. a) Erimeyen elektrotla yaplan gaz alt kayna Erimeyen iki elektrotla yaplan gaz alt kaynak usul Erimeyen bir elektrotla yaplan gaz alt kaynak usul b) Eriyen elektrodla yaplan gaz alt kayna Soy gaz atmosferi altnda eriyen metal elektrotla yaplan gaz alt kaynak usul -karbon di oksit atmosferi altnda eriyen metal elektrotla yaplan gaz alt kaynak usul - plak elektrotla karbodioksit atmosferi altnda kaynak - Karbondioksit atmosferi altnda zel kaynak usulleri - Koruyucu ek maddelerle karbondioksit atmosferi altnda yaplan kaynak usulleri Gaz alt kayna uygulama rnekleri 9.4.Gaz metal ark kayna Gaz metal ark kayna ynteminde arkn olduu yere devaml olarak bir besleme teli gelmekte ve oluan ark gaz ile rtlmektedir .ilem otomatik veya yar otomatik olabilir. Yar otomatik ynteminde kaynak teli ve gaz elde tutulan bir tabancaya esnek hortumlar iinde verilir. rt olarak kullanlan gazlar arasnda karbondioksit veya argon ve karbondioksit karmlar, oksijen ve hatta nitrojen vardr. Bu ark kayna yntemi eliin kaynanda olduu gibi alminyum,titanyum ve dier demir olmayan metallerin kaynanda da kullanlr. Ayn zamanda bu yntem sonunda elde edilen kayna ark blgesindeki dk hidrojenin olumas ve entik sertliinin ok iyi olmas yznden akma mukavemeti 550 MPa ve daha fazla olan dk alaml eliklerin kaynanda kullanlr. Bu yntemde yzey temizlii dier btn yntemlere oranla ok daha nemlidir. Gaz metal ark kaynann dier trleri pskrtme nakli,ksa devri ark ve titreyen arktr. Pskrtme naklinin belirgin zellikleri yksek kaynak doldurmas ve yksek akm derecesi olup kaln levhalarn dz pozisyonda kaynanda tercih edilir. Ksa devre ark s giriini azaltr ve ince levhalarn dz pozisyonlardan baka pozisyonlarda kullanlmasn salar. Bu yntemin yar otomatik bir yntem oluu tartlr. Titreimli ark yntemi 2 dzey arasnda deien bir akmdr. st dzey en fazla akm alt dzey ise en dk akm gsterir. Bu yntem her pozisyondaki kaynak iin kullanlr ve kaln levhalarn kaynatlmasnda bir hassa avantajldr. 9.5. Toz ekirdekli ark kayna: Toz ekirdekli ark kayna gaz metal ark kaynana benzemektedir yanlz kaynak besleme telinin ekirdeinde bir toz bulunmakta olup rt gaz kullanla bilir veya kullanlmaya bilir. Bununla beraber bu toz kaynakta arkn hareketini ve metalurjik tepkilerini deitirmeyerek bunlar dtan rtl normal elektrotlarn hareket ve tepkilerine e deer kllar. Bu deiiklikler bu yntemi daha kullanl duruma getirir ve atlye dndaki kaynaklarda daha ok kullanlr. dik ve tavan kaynaklar belirli tel trleri ile yaplabilir.

174

Kullanlan tozlar istenilen metalurjik gereksinmelere gre rt gaznn kullanlp kullanlmamasna bal olarak seilir. Genellikle entik sertlii ve hatalarn azaltlmas asndan rt olarak gaz kullanlmas uygundur. Kopma mukavemetini, entik deerlerini ve sertlii artrmak iin toz halinde metallerde katk olarak kullanlabilir. Yksek mukavemetli eliklerin kayna iin ekirdeindeki toza alamlarn katldp kaynak telleri vardr. Henz standart spesifikasyonlar oluturulmamtr. Bu yzden zel kalite deneyleri klaslama kurulularnn isteklerine uygun olarak yaplr. Normal karbon eliklerinin toz ekirdekli ektrodlar AWS A5.20 de toz ekirdekli ark kayna iin yumuak elik elektrodlar ad altnda verilmitir. E70T-1 tipi genel olarak tek ve ok pasolu kaynaklar iin uygun olup E70T-2 den daha fazla yzey karmlarna duyarldr. E70T-2 tipinin ekirdeinde ana metalde tek pasolu kaynak kullanlaca zaman paslanmaya veya apaa kar daha az duyarl olmasn salayan tekrar oksitleyici katk elemanlar vardr. Bir kural olarak E70T-2tipi iki pasodan daha fazlasn isteyen kaynaklarda kullanlmaldr. E70T5 tipi herhangi bir karbon elik zl kaynak teli ile en iyi entik sertliini veren kaynaklar yapar. Bununla beraber E70T-1 ve E70T-2 elektroduna gre daha az kullanma kolayl olduu iin bu tip elektrodlar ok yksek entik sertlii istenmedii srece kullanlmazlar. 9.6. Curuf alt ve MAG kayna Curuf alt ve MAG otomatik kaynak yntemleri olup metallerin dey pozisyonda kaynatlmasnda kullanlr. MAG ynteminde kaynatlacak ana metalin tipine bal olarak toz ekirdekli veya yalnz tel genellikle karbondioksit veya dier bir gaz rts altnda beslenir. Bu yntemler zellikle 40 mm den daha kaln levhalarn birletirilmesinde kullanlmakta olup kullanlma sahas 20 mm kalnla kadar debilir. Her ne kadar bu iki yntemin teknelerin yapmnda kullanlmalar snrl ise de bu yntem tekne zerindeki dey kaynaklarn yapmnda kullanlr. iyer sann sokrasnn bu iki yntemle kayna yalnz kaynak dikiindeki s gei blgesindeki entik sertlii ve dier fiziksel zellikleri elde edilebildii durumlarda yaplabilir. MAG kaynanda kaynak azna gelen kaynak telinin ve ana metalin oluturduu curufu devaml bir dkm ilemi eklinde ergitecek elektrik akm geer. Kaynak aznn her iki yanndaki su ile soutulmu bakrdan kayc ayaklar ergimi kaynak metaline destek olarak aadaki ksmda kaynak katlatka yukarya doru hareket eder. MAG kaynak ynteminde ilem curuf alt kaynak yntemine ok benzemektedir. Yalnz kaynak arka toz yerine gaz ile rtlerek kurutulmaktadr. 9.7.Yanabilen boru ynelticili kaynak Dey kaynaklarn ksa boylar kaynak azlarnn etrafna sabit (duraan) ayaklarn bulunduu ve curufalt kaynak ynteminin deiik bir tryle yaplabilir. Ayaklar kaln bakrdan yaplm olup su ile soutulmaktadr. (ekil.36. da grld gibi) Kaynak aznn iine bir yneltici boru yerletirilmi olup bunun iinden kaynak teli beslenir. Yneltici boru kaynak ilemi ilerledike gerekli olan ek tozun (flux) salanabilmesi ve elik boruyu yan duvarlardan izole edebilmek iin tozla rtlmtr. Kaynak ilemine balamadan nce biraz demir tozu ve toz eklenir. Bu yntemle kaynak, boyuna postalanr ek kaynaklarna benzer ksa kaynaklarn yaplmasnda kullanlr.

175

Bu yntemin uzun dey bir sokrann kaynatlmasna uygulanmasnda birka adet boru beraber balanr. Bu durumda bakr ayaklar ekil 36 da gsterildii gibi yukarya doru aralklarla sra ile hareket eden tipten olur veya sabit bir tek uzun ayak kullanlr. 9.8. Saplama kayna elik saplamalarn kaynatlan ular solit (kat) veya granle tozu ile doldurulmutur. Toz bir ark dengeletiricisi ve tekrar oksitlenme ortam eklinde hareket eder. ki tr saplama kayna tabancas vardr: Ark ve porselen kl. Porselen kl tabancas ufak apta tutucularn kaynatlmas iin uygundur. Ark sisteminde sapmalarn ularn evresine ergimi olan metali yerinde tutmak ve kayna atmosferin etkisinden korumak iin porselen paralar evrilir. Saplama kayna, saplamalarn eitli llerine kaynak pozisyonlarna ve deiik i durumlarna gre makine ayarlarn bilecek ekilde yetitirilmi kaynaklarn kullanlmasn ister. Kullanma yntemleri istenen voltaj, amperaj ve zaman ayarlamasn belirleyecek deneylere dayanarak saptanmaldr. En iyi sonular saplamalarn birletirilecek yzeylere dik olacak ekilde konmasn salayacak bir aygt kullanlarak elde edilir. Kaynak ileminden nce saplamalarn etrafndaki yzeyin temizlenmesi, parlatlmas ve kurutulmas gerekmektedir. Byk sapmalarn kaynatlmas iin doru ayarlama esas olup yeterli alkm fazlasyla salanmaldr. Her kaynak ileminin balangcnda hurda bir levha zerine kaynatlan sapmalarn bir ka rnek olarak ekile levha zerinde dz oluncaya kadar eilmeli ve bylece kaynan istenene uygun olup olmad denenmelidir. Bu denemenin yaplacak saplama kaynann uygun koullarda yaplp yaplmadn gsterir. zel aralar kullanlarak yaplan eme ve burulma gibi dier deneyler baz durumlarda istenebilir. 9.9. Termit kayna Artk zamanmzda pek az kullanlmakta olan termit kayan yntemi k bodoslama dnem bosas dvme ve dkmleri gibi ar ve byk paralarn birletirilmesinde kullanlr. Hava ile birleme sonucu alminyum ve demir oksidi karm oluur. Karm yerinde bir pota tutarken, ergimi metal balanty doldurur. Ergimi metal karmndan curuflarn kartlabilmesi iin ykselticiler kullanlr. bu ilemin en nemli olan ii birletirilecek elik paralarn nceden batan baa stlm olmasnn gerekmesidir. 9.10. Yksek mukavemetli eliklerin ve dk scaklk eliklerinin kayna Normal mukavemetli eliklerin kaynayla karlatrldnda yksek mukavemetli eliklerin kaynatlmasnda elektrodlarn seimi n stma ve pasolar aras gei scaklnn kontrol gereklidir. nemli btn elemanlarn birletirilmesinde e deer mukavemeti verecek dk hidrojenli elektrotlar ve verilen snn kontrol gereklidir. Normal mukavemetli elikler yksek mukavemetli eliklere kaynatlaca zaman, dk hidrojenli elektrotlarn kullanlmas gereklidir, fakat yksek mukavemetli eliin mukavemetine uygunluk aranmaz. Yksek gerilmelerin olumas durumlar iin dk mukavemetli kaynak dikileri veren elektrotlarn kullanlmas tercih edilir. Bununla beraber yksek mukavemetli elikler iin aranan elektrot nemlilik koullar istenmelidir.

176

Alak scaklk servisi

-18C daki scakln altnda kullanlacak normal veya yksek mukavemetli eliklerin en dk kullanma scaklklarnn 5,5 C altndaki scaklktaki entik sertliklerinin baz koullara uygunluu aranr. Kaynak metali ve s gei blgesi ana metalinkine e deer entik sertliklerini salamaldr. Bu koullar salamak iin genellikle verilen snn kontrol ile yaplan yntem deneylerinin yaplmas gereklidir. Bunun sonucu, rtl metal ark veya toz alt kayna yntemleri iin normal eliklere oranla daha fazla paso says ve paso gei scaklklarnn kontrol edilmesi gerekebilir. 9.11. Su verme yoluyla hzl soutulmu ve menevilenmi dk alaml eliklerin kayna Akma mukavemetleri arasnda deien sulama yoluyla hzl soutulmu ve menevi verilmi olan dk alaml eliklerin kaynatlmas iin zel kaynak yntemleri gereklidir. Kaynak metali ve s gei blgesi kaynan entik sertlii iin gereklilikle kritik bir blgedir. En az n stma ve en fazla pasolar aras gei scakl ile belirli oranda s verilmesi gereklidir. Toz alt veya dier otomatik kaynak yntemleri kullanlabilir. Fakat bunlarda ok zenli bir ekilde s verilmesinin kontrol gerekli olup. zel yntem kalite kontrollerinin salanmas gereklidir. Kaynak spesifikasyonlarnn ve elik yapmclarnn tlerinin uygulanmas ok nemlidir. Bunlarla beraber, baz otomatik kaynak yntemlerinin entik zellikleri koullarna uyma olana bulunmaya bilir. Kritik blgelerde ve byk kelerde kullanlan menevileme pasolar biraz konkav olmaldr. Bu pasolar bitirme pasolarnn topuklarndaki atlamaya yatknlk olasln azaltmada tesirli olurlar. Kaynak azlar kmr ark yntemiyle hazrland zamanlar eer yntem yanl uygulanmamsa birleen yzeylerde kaln ve sert bir tabaka oluabilir. Bu sert tabaka yoluyla parlak bir yzey elde edilinceye kadar temizlenmelidir.

177

EGZOZ SSTEM

178

2. EGZOZ SSTEM Hava yakt karm motorun silindirlerinde yandktan sonra yanm gazlar, egzoz borusu , susturucu ve kuyruk borusu yolunu izleyerek dar atlr. Egzoz manifoldu, esas itibar ile, yanm egzoz gazlarn motor silindirlerinden egzoz borusuna tayan bir seri borudur. L tipi motorlarda egzoz manifoldu silindir blokuna balanmtr. L tipi veya stten supapl motorlarda ise egzoz manifoldu silindir kapana balanmtr. Normal olarak egzoz manifoldu emme manifoldunun altna yerletirilmi olup, iki manifold bir btn (nite) tekil edecek ekilde birletirilmilerdir. Her iki manifoldun bu ekilde balanmasnn nedeni egzoz manifoldunun ss ve scak egzoz gazlar ile emme manifoldunu starak, motorun ilk almasnda emme manifoldundan gemekte olan karm iindeki benzinin daha iyi buharlamasn salamaktr. Bylece motorun souk alma artlar gelitirilmi olur. Aada bu hususta ayrntl bilgi verilecektir. V 8 Motorlarda her blokta bir tane olmak zere iki egzoz manifoldu vardr. Egzoz manifoldlar silindir bloklarnn d tarafna balanmtr.Her silindir blokunda ayr bir egzoz borusu olmakla beraber, birok arata her iki manifold bir apraz boru ile birbirine balanr. apraz boru, bir susturucu ve bir kuyruk borusuna balanmtr. Bylece, her iki manifolddaki egzoz gazlar apraz boruyla birleerek ayn susturucu ve kuyruk borusundan dar atlr.Baz ve V- 8 motorlarda, her egzoz manifoldu iin ayr bir tane olmak zere, ift egzoz sistemi kullanlr. ift egzoz sistemi, egzoz gazlarn motordan daha serbeste atarak motorun karm alma kabiliyetini artrr. Bylece motorun k gc de artar. Bir ok otomobillerin egzoz sistemlerinde, egzoz gazlarnn sesini azaltmakta susturucuya yardm etmek iin birde ses kesici kullanlr. Egzoz gazlarnn iinde ok eitli gaz birleimleri vardr.ounlukla yanmam hidro karbonlar ve karbon monoksit bulunur. Bu gazlar byk ehirlerdeki hava tabakasn kaplayp, zehirli duman tabakasn tekil ederler. Duman insan saln tehdit eden zehirli bir gaz olduundan, otomobil fabrikalar bu zehirli gazlar tehlikesiz hale getirmek iin, gelitirilmi baz metotlar uygulamaktadrlar. General Motors ve Ford tarafndan kullanlan bir metoda, egzoz portundan kan egzoz gazlarnn zerine fazla miktarda taze hava pskrtlmektedir. Chrysler fabrikas tarafndan uygulanan dier bir metot da ise relanti gibi kritik alma srelerinde hassas bir supap, yanmay dzgnletirmektedir. Egzoz sistemi ile dar atlan gazlardan baka, bir ksm egzoz gazlar da pistonla silindir arasndan szarak krank muhafazasna dolarlar. Eski motorlarda bu gazlarn darya atlmas iin, krank muhafazasna bir havalandrma borusu taklrd.Bu gn son model otomobil motorlarnda ise, kapal karter havalandrma sistemi kullanlmtr. Bu sistemde krank muhafazasndaki gazlar emme manifoldu yardmyla boaltlr. Egzoz sistemi genel olarak yanma odasnda yanm gazlarn toplanp, motordan uzaklatrlmasn salayan bir sistemdir. Temel ilevleri: 1234Motorun soumasna yardmc olmak, Motor grltsn azaltmak, Yanm veya yanmam egzoz gazlarn dar atmak olarak zetlenebilir. Egzoz supab , Egzoz manifoldu, Ek boaltc (trbokompresr ) Susturucu

gibi 3 veya 4 paradan oluur.

179

2.1.

Egzoz Manifoldlar ve Egzoz Borular

Egzoz supablarndan balayp ak havaya kadar olan ksmdr. Yapllarnda u esaslar gz nnde bulundurulur: Egzoz borular o eklinde olmaldr ki herhangi bir ekilde egzoz gazlar geriye tazyik etmeyip motora hibir tesis yapmasn. u noktay da unutmamaldr ki ok silindirli motorlarda baz silindirlerin egzoz, sktrma veya g zamanlar ayn ana tesadf eder. Bu sebepten iki silindir birden egzoz yapabilir. Egzoz manifoldlar ve borular bu gibi hallerde her iki silindirin egzoz gazlarn dar atabilecek kadar byk yaplmaldr.Herhangi bir geri basn meydana gelmesi iin egzoz borularnn ucu doru tedrici genilemesi lazmdr. 2 egzoz borusu i kesiti takriben her litre kurs hacmi bana 6 cm. kadar olmaldr. Egzoz manifoldu iinde manifold s kontrol supab bulunur. Is kontrol supabnn kullanlmasndaki maksat scak gazlarnn emme manifoldunun stma odas etrafnda dolatrlarak motorun ilk alt anlarda benzin hava karmn stp benzini buharlatrmak ve silindirlere homojen bir ekilde karmn girmesini temin etmek motor normal scakla eriince egzoz gazlarna yol verip emme manifoldunun stma odasn kapayarak yaktn fazla snmasn nleyip sevk veriminin dmesine mani olmaktadr. 2.1.1. Termostatik Yayn almas Motor souk iken: Motor souk olduu zaman, termostatik yay, supab ak tutmaya yetecek kadar bir gerilimi haizdir. Bu tesisle egzoz gazlar emme manifoldunun odasna sevk edilir ve oradan egzoz manifoldu vastas ile egzoz borusuna gider . Motor scak iken: Termostatik yay snd zaman gerilim kuvvetinden kaybeder ve egzoz gazlarnn basnc ile supab kapanmaya zorlanr.Ve bu sratle egzoz gazlar dorudan doruya egzoz manifoldunun iinden darya geerek gider. 2.1.2. Hatal Bir ekilde alan Scaklk Kontrol Supapnn Motor zerindeki Tesiri Mesela 6 ve 8 silindirli bir motor zerinde tespit edilmi bir scaklk kontrol supab ok kere ihmal edilebilir. Eer supab kapal bir ekilde tespit edilmise karm kafi derece buharlamaz.Emme manifoldunun dibinde buharlam benzin damlalar bulunur.Benzin kolayca silindirlerin iine ekilir. Fakat yaklamaz. Buna mukabil motor buharlam yakt elde edemez ve motor gten der. Eer subap ak ise karm lzumundan fazla snr ve bunun neticesi olarak pek ok genileyeceinden motor scak iken silindirlere giden gaz karm miktar azalm olur, ve dolays ile her silindire normalden az bire karm gideceinden motor gten der. Ak kalm bir supab da karbratrn fazla snmasna ve bu neticesi olarak da buhar tamponu yakmasna sebebiyet verir.

180

2.1.3. Termostatik Yayn Bakm Manifold scaklk kontrol supabnn almas tamamen otomatiktir.Hibir ayara htiya gstermez. Bununla beraber supabn tutukluk yapp yapmadan alp almadn ara sra kontrol etmek faydal olur. Motor relanti durumunda alr iken bir an iin yksek hz durumuna getiriniz.Motorun bu hz scaklk kontrol supabnn her an iin hareket edecep tekrar normal durumuna avdetini icap ettirir.Supabta hibir hareket grlmedii taktirde supab milini skm veya etki gevemi veya skm olduunu anlarz. 2.2. Susturucular

Egzoz gazlar direk havaya verilirlerse ani genilemelerde grlt karrlar.Susturucular, egzoz gazlarn havaya kmadan genileterek darya az basnla gnderip grlty azaltrlar. Susturucular ayn esasa gre deiik tipte imal edilirler. Susturucu ekilleri, ekil 2.6. da ematik olarak gsterilmitir. Susturucular, egzoz gazlarnn kna diren gsterdikleri iin silindirlerde kalan egzoz gaz miktarn oalttklarndan motorlarn sevk verimini ve dolays ile gcn dnrler.Grltnn mevzubahis olmad yerlerde kullanlmamaldrlar. Uak motorlarnda gc drlmemek iin gc kullanlmaz. Susturucularnn kesiti sona doru bymelidir.En dar yerindeki kesit alan bir litre kurs hacmi olan bir motor iin Fo 25 cm.,nihayetteki kesit ise fo 35 cm. olmaldr. Susturucularn azami derecede grltye nlemesi ve azami gc temin edilmesi susturucu yerinin iyi teyit edilmesine de baldr. Akustik kanunlarna gre susturucudan sonraki boru boyunun daha uzun olmas lazmdr.Aadaki ekillerde susturucunun yeri gsterilmitir.

3L motor

susturucu
ekil 2.7. ki Zamanl Motorlar in En yi Durum.

3L motor

susturucu

ekil 2.8. Drt Zamanl Motorlar in En yi Durum.

181

Susturucunun takribi hacmi aada verilmitir.

Oto motorlar ( 4-5 ) kurs hacmi veya daha byk. 4 zamanl Kamyonlar ( 3-4 ) kurs hacmi veya daha byk.

Oto motorlar (8-10 ) kurs hacmi veya daha byk 2 zamanl Kamyonlar (6-8 ) kurs hacmi veya daha byk. 2.2.1. Kuru Susturucular Bu tr susturucularda iki guruba ayrlrlar. Birinci gurup egzoz grltsnn, firar eden gazlarn yksek hz sonucu olutuu kuramna dayanr.Daha yeni bir kuruma gre insan kulan rahatsz eden, yksek frekansl titreimin olutuu grltdr. Bu kuruma gre, gaz hz grlt ynnden pek az etkilidir. kinci guruba, bu kuruma uyan susturucular girmektedir. Dkme demir, susturucu yapm iin son derece uygun bir malzemedir ancak;yksek gl ve ar devirli dizel motorlarnda, dkme demir susturucular ok ar ve pahal olduklar iin kullanlmazlar.Byle makinelerde elik salardan yaplm susturuculardan yararlanlr. Egzoz gazlar (ekil 2.8) susturucuya c borusundan girer ve perdeler (b) arasnda bir ok defa yn deitirir ve bu arada da yava yava geniler. Gazlarn kar duvara arparak metalik bir grlt oluturmamas iin giri borusu (c) susturucuya teetsel bir ekilde yerletirilmitir. Metalik grlty azaltmada susturucunun izole edilmesinin de katks vardr. Yksek frekansl titreimi nlemek amacyla kullanlan susturucular ekil 2.9 da grlmektedir. Bu susturucularn birisi (a) perde trnden olup, kk gl dizel motorlarna uygulanmaktadr. En nemli yarar dierlerine gre ucuz oluudur.Rezonant tr susturucu (ekil 2.9 b), yksek frekanslar iin ok uygundur.Ofset borulu susturucu (ekil 2.9 c) ucuz olmas bakmndan kullanlldr. Saakl susturucu (ekil 2.9 d) yksek kar basn oluturmakszn gaz akmnn ynn deitirmede kullanlr. genili borulu susturucu (ekil 2.9 e)ise fevkale de olup, en nemli sakncas pahal oluudur. Bu ilke ile alan dier bir susturucu ekil 2.10 da grlmektedir. Hz ve basnc yksek gazlar, susturucunun nce a hcresinde geniler.Akmn bir blm dorudan c hcresine geer ,bir blm ise b hcresine geer.Bu olay diren borusu e ve d hcrelerinde tekrarlanr.Bu hcrelerde genileme titreim dalgalarna engel olur.

182

2.2.2. Su Soutmal Susturucular Egzoz gazlarnn grltsn azaltmada uygun bir yolda susturucu ierisine su pskrtmedir. Pskrtlen su kzgn gazlarla karr, buharlar ve buharlama ss gazlar soutur, hacim ve basnlarn azaltr .Bylelikle kinetik enerji ve grltleri de azalm olur. ekil 2.11 bu ilke ile alan bir susturucu gstermektedir. Su susturucuya, zerinde ok sayda kk delik bulunan bir borudan (s) pskrtlr. Gazlarn yksek frekansl titreimlerini gidermek zere, susturucu iine zerinde delikler bulunan perdeler (b) yerletirilmitir. Ayrca susturucu zerinde bir emniyet ventili (v) ve iletmeci personeli korumak zere bir su ceketi de ( j ) vardr. Su soutmal susturucular, egzoz gazlarnn grltsn azaltma asndan ok etkilidirler. Ancak;bir takm sakncalar da vardr. Bunalar:Kar basncn b ir miktar ykselmesi ve korozyon nedeni ile servis yada iletme mrlerinin ksa oluudur.Bu tr soutucular fuel oil yaklan dizel motorlar iin pek uygun deildir. nk egzoz gazlarnda bulunan SO2 ve SO 3 nedeni ile asit oluumu kanlmazdr. 2.2.3. Kvlcm Tutucular Soutulmayan egzoz sistemlerinde, yanma rnleri iinde bulunmas ,olmas akkor durumundaki karbon paracklarn tutmaya, hapsetmeye yarayan cihazlara Kvlcm Tutucuad verilir. ekil 2.12 den de grlecei gibi,gaz akmnn keskin dnler yapmas nedeni ile egzoz gazlar iindeki kvlcm ve kat paracklar ayrlr ve bir kollektrde (toplaycda)birikir. Bu tr cihazlarda kvlcm ve kat paracklarn egzoz gazlarndan ayrlmasn salayan merkez ka kuvvettir. Yksek gl motorlarn egzoz sistemlerinde kullanlan atk s yada egzoz gaz kazanlar da bir susturucu ve kvlcm tutucu grevi yapmaktadrlar. 2.2.4. U Boru Egzoz gazlar, susturucuyu dzgn bir akmla deil, dalgal bir biimde terk eder. Darya, atmosfere erien her dalga geriye, egzoz borusuna doru dndrlr. Bu dalgann geriye, susturucuya doru dnnn, yeni bir k anna deil de iki boalma arasna rastlanmas istenir. Bu; u boru boyunun ayarlanmas, uzatlmas veya ksaltlmas ile gerekletirilir. En iyi sonular erecek u boru, deney yolu ile bulunur.Ayn ey motor ile susturucu arasndaki boru iinde sylenebilir.Sz edilen borunun ucu meyilli bir biimde kesilir. Bylelikle gaz akmnn, u ekil nedeniyle dorusal harekete dndrlerek azar, azar kaybolur ve grlt hafifletilmi olunur. 2.3. Egzoz supablar Drt zamanl dizel motorlaryla, iki zamanl doru akml makinelerde, egzoz supablarnn baarl veya verimli bir biimde altrlmas u iki etkene baldr: 1) doru zamanlama, 2) yuvalarna dzgn bir ekilde oturma. Zamanlama veya tayming, ilgili kamn ar anmas veya kam ile kam makaras arasndaki boluun veya kam makaras ile klbtr arasndaki boluun artyla bozulabilir.Bu boluklarn zaman zaman kontrol edilerek, makinay yapan firmann verdii katalogtaki deerlerle karlatrlmas gerekir. Egzoz supablar yuvalarnn ve egzoz portlarnn yzeyleri ilerinde akkor halinde karbon paracklar bulunan yksek scaklktaki yanma rnleri tarafndan yalanr. Yuvalar silindir kapandan da geen su tarafndan soutulduklarndan , supablara gre daha az sorun olutururlar.Egzoz supablarnn scakl, yuva scaklna gre daha yksek olduundan, konik
183

supab yzeyi bozulacak ve kaaklar balayacaktr.ok kk bir sznt bile olutuunda,genileme kursunda kzgn gazlar buralardan geecek ve supab diskinin kenarlarn andracaktr.Bunu, ilk kaan b alamasndan ok ksa, rnein birka saatlik sre sonra, silindirde kompresyon kaybolmas ve yanma oluturulamamas nedeniyle makinenin stop etmesi izleyecektir.Bu nedenle; egzoz supablarnn belirli zamanlarda denetlenmeleri ok nemlidir. Yuva yzeylerinde bozulmalar grlr grlmez , supablarn hemen dzeltilmesi, altrlmas veya talanmalar gerekir. letme srasnda karan veya szdran egzoz supablarnn varl, her silindirin,egzoz scaklklarnn denetlenmesi ile anlalr.Pskrtlen yakt miktarnda bir deime olmad halde, egzoz scakl ykselen silindirde, egzoz supabnn kard dnlmelidir.Ancak uras unutulmamaldr ki, ou zaman scaklk ykselmesi sonucu egzoz supablar tekrar kullanlmayacak bir biimde tavlanp yanar. 3. EKZOS MANFOLDLARI 3.1. Yeri ve eitleri Egzoz manifoldlar, L tipi sra motorlarda silindir blokunun bir tarafna, I tipi sra motorlarda ise silindir kapana balanrlar. V-8 L tipi motorlarda iki adet egzoz manifoldu, V eklindeki silindir blounun d yzeylerine, V-8 I tipi motorlarda ise her iki silindir kapann d yzeylerine balanmtr.Bir ksm otomobil motorlarnda bu iki egzoz borusu, bir apraz boru ile karterin altndan veya motorun nnden birbirine balanr.Yanm gazlar, sra motorlarda olduu gibi, bir susturucu ve kuyruk borusundan darya atlr. Dier baz tiplerde ise, her egzoz manifoldu ayr ayr,iki egzoz borusu, susturucu ve kuyruk borusuna balanmtr. Genellikle, egzoz manifoldlar, emme manifoldlarna yakn olarak balanr. Bu sretle, bir ksm s egzoz manifoldundan emme manifolduna geerek karmn daha iyi buharlamasn ve balangta, motor yeni almaya balad sralarda motor performansnn daha iyi olmasn salar. 3.2. Manifoldlarn Kontrol Manifoldlarn silindir kapa veya silindir blou yzeyine iyice oturarak,szdrmazln salanmas gerekir. Emme manifoldlarnda szdrmazlk salanamazsa, motor alrken normal karm dardan bir miktar daha hava kararak motorun bil hassa dk devirlerde dzgn almasna engel olur.Egzoz manifoldlarnn karmas halinde ise, karbondioksit ve karbon monoksit gibi zehirli gazlarn ofr mahalline ve arabaya szmas sonucu zehirlenmelere ve motor odas scaklnn artmasna sebep olur. Motorun almasna ok nemli etki yapan manifoldlarn zaman zaman kontrol edilmesi gerekmektedir. 3.2.1. arpklk Kontrol Manifold iyice temizlendikten sonra, oturma yzeylerinin eik olup olmad bir kontrol mastar ve sentille kontrol edilir.Yzeyde 0,10 mm.(0,004in)den fazla arppklk varsa manifold nite olarak (emme egzoz manifoldlar bir arada) talanr. Manifold oturma yzeylerinde derin izik, bere vb.varsa manifoldlar yine talanmaldr. 3.2.2. atlaklk Kontrol Manifold borularnda ve balama flanlarnda atlaklk varsa kaynak edilir veya deitirilir. Kaynak edilen manifoldlarda da mutlaka arpklk kontrol yaplmaldr.

184

3.2.3. Is Kontrol Klapesinin Kontrol Is kontrol klapesinin en mhim arzas, her hangi bir durumda skp kalmasdr.alan bir motorda klape serbestliinin kontrol etmek iin relantide almakta olan motora ani gaz verilir.Klape arl ve mili hareket ediyorsa klape serbest, hareket etmiyorsa yerinde skmtr. Klape dar ak durumda skmsa, motorun ilk almas esnasnda scak egzoz gazlar emme manifoldu etrafnda dolamadan dar atld iin, motor alma scaklna abuk ulaamaz ve karm gerekli ekilde buharlaamaz. Neticede tam yanma olmaz ve yanmayan bir ksm yakt artklar, yanma odas yzeylerinde karbon birikintisine sebep olur ve motor performans der.Supabn devaml olarak,egzoz borusuna kapal ve stma odasna skp kalmas motor alma scaklna ulatktan sonra etkisini gstermektedir.nk egzoz gazlar devaml emme manifoldu etrafndan geeceinden,karm ok fazla snr ve genleir. Bunun sonucu birim silindir hacmine daha az karm girecei iin motorun hacimsel berimi der. Skan s kontrol klapesi pas ya damlatlarak alr ve tekrar skmasn nlemek iin de milin etrafna grafitli gres ya srlmelidir. Is kontrol klapesini amacna uygun ve doru taklm olduundan daima emin olunmaldr. 3.3. Drt Silindirli Motorlarn Egzoz Manifold Boru Kollarnda Gaz Karmas Drt silindirli motorda, krank milinin 130o dnnde bir egzoz stroku vardr. Bir strok bitim noktasnda iken dieri balamamaldr ( teorik olarak). Bununla birlikte, emme valf 10o 25o erken alr, N dan nce . Ayn ekilde egzoz valf 10o-25o sonra kapanr; N dan sonra bu demektir ki emme ve egzoz valfleri N blgesinde overlop (st ste) olur. Ayn ekilde, egzoz valfinin N dan sonra kapanmas, belli bir miktar egzoz valfi akl silindirler arasnda overlop olur. Bylece; bir silindir balarken egzoz ikinci bir silindiri upstrake eder. kinci silindirin balamas ....... (ekil 3.2. a-d). Bu egzoz valf akl overlop silindirler arasnda ve silindirin egzoz periodunu balatr (byk bir basnla egzoz gazn dar boru kanallarna verir). Bu egzoz periyodu bitiik silindirle karr, bitiik silindir egzoz periyodunun sonuna gelmek zeredir ve emme peryoduna balamtr (ekil 3.2.a-d). Silindirde dolgu basnc dk ve borudaki dar atlan gaz basncda dktr. Sonu olarak; silindirde yksek basnla dar atlan gaz (egzoz strokunun balangcnda), sadece dar atlmaz, ayn zamanda bitiik silindirin egzoz borusunda karr, bylece dk basnl gazn silindirden kn engeller. Bylece, boru ksaysa (ekil 3.2 c ) bitiik silindire egzoz gaz kaa olur, silindir doldurma projesi imped.fakat borular uzatlrsa (ekil 3.2 d ) hzl egzoz gaz kolayca alt borulara gider. Ayn zamanda, engellenmeden giden egzoz gaznn kolonunun momenti egzoz portunda bir depression (basn etkisi) brakr.

185

3.4. Ekzoz Manifold ekilleri 3.4.1. ve Drt Kollu Egzoz Manifoldlu Drt Silindirli Motor Drt silindirli motorda, egzoz ve giri portlar silindir kafasnn ayn tarafna yerletirilmitir ve merkezi adjocent egzoz portu are siamesi (ekil 3.3 a ) bylece sadece egzoz k portu (silindir kafasndan ) vardr. boru silindir kafasndan gider,silindir kafas aa giden duman ksa bir borudan oluur. Drt silindirli motorda her 180 o bir egzoz stroku vardr.Merkez silindir ikilisi, 2 ve3 , egzoz gaznn 360o de bir birine discherge (boalma) olur. Egzoz gaz karm siamese portta hemen, hemen minimumdur. Alternatif drt silindirli motorda giri ve egzoz portlar silindir kafasnn bir tarafndan dar kar, ayr egzoz ve giri portu her silindir iin vardr. (ekil 3.3 b) bylece drt egzoz portlarnn her biri kendi manifold borusuna sahiptir, ve manifold borusu ksa olup, tek bir aa gei kanalyla k yaplr. Bamsz (bir birinden) egzoz portlaryla her silindirden gazlar manifod borusuna verilir (benzer artlarda), ama ksa borularda gaz karm (motor hz artt durumlarda geri basntan dolay) silindirler arasnda olur. (ekil 3.4 a) ekli birleim noktasna yakn bir yerdeki gaz basncn gsterir. 3.4.2. Tek Sra Drt Silindirli Motorlarda Bamsz alma in Egzoz Manifold Dzeni nden arkaya doru borularn uzunluunu yeterli miktarda arttrrsak boru uzunluklar birbirine eit kabul edilir. Uzun borular egzoz gaznn daha uzun srede birleme noktasna ulamasn salar. Buradan da toplaycda birletirilir. ekil 3.3 e, bu ayarlanm boru dzeneinde birleim noktasndan geriye doru bir basn dalgas geriye teper piston N ye ulat zaman egzoz portunda birleme noktasnda negatif basn olur.buda kalan egzoz gazlarnn karlmasna ve emme peryodunun daha nceden balamasna yardm eder. 3.4.3. Drt Silindirli Motorda Drt Kollu Egzoz Manifoldu (Alt Blmleri Bamsz ekilde Ayarl) Boru kollar 1-4 ve 2-3 bir birinden ayr paralar olup dier silindirlerden ayrlr. Bylece eit egzoz aralklar alt boru iin oluur.Bu alt borularda bir biriyle birleir tek bir k borusu oluur (ekil 3.3 f). Bir silindirde egzoz valfnn alas her ift boru paralarnn birleim noktasna bir basn dalgas uygular.Bu noktada kanal hacminde gazlarn yaylmasna sebep olur ve egzoz portuna doru dk younlukla dalga geriye doru hemen yansr. Ayn zamanda basn dalgas alt boru birleim noktasna doru hareket eder oradan da egzoz gazlar genilemi boru alannda gazlar geniler (yaylr) bylece ikinci bir rarefection wave egzoz portuna doru yaylr.Bununla beraber ilk basnl dalga primory branch ppe (n boru) bileim noktasna hareket eder oradan da ikinci branch ppe geer ve bylece kapal egzoz portuna bir dalga yzeyi gnderir.Yansyan basnl dalga tekrar birleim noktasna dner.Burada bir dalga yzeyine blnerek alt boruya gider ve dieri de ak olan egzoz portuna geri dner.Bylece n borularla alt borularn uzunluunun dikkatli seilmesi gerekir. nduction peryodunun balangcnda pistonun N ya yakn yerinde valfin overlop peryodunda ak olan egzoz valfnda skma olur.
186

3.4.4. Yatay Olarak Manifoldlar

Karlkl Yerletirilmi Drt Silindirli Motorda Egzoz

Yatay olarak ters olan drt silindirli motorlarda borular 1-3, 2-4 birletirilir, buradan alt boruya ve alt borular huni eklindeki birleim noktasna gider (ekil 3.5). Tipik bir atelemede 1432, manifold 360o krank adnda her alt boruya verir. Silindirler 3 ve 4 uzun borular 1 ve 2 nolu silindirlerin yan tarafndadr. Normal alma artlarnda eit olmayan borular az problem karr. (negatif basn wave zamannda ) dalga 3.4.5. Sra Tip Be Silindirli Motorlarda Egzoz Manifold ekilleri Popler seri be silindirli egzoz manifold dzeni 1-4 ve 2-3 kol geitlerini balar ve 5 nolu kol geidini dierlerinden ayr tutar (ekil 3.6). Bu manidoldun bundan dolay tane k pasaj vardr ki buralarda ortak bir flenged coupling de birleir ve gazlar tek bir byk ara boruya transfer edilir ve uzun alt borular eit uzunluktadr. Silindir atelemesi 12453 olan, bu manifold dzeni benzer dzensiz discherge ( boalma) zaman arallar vardr. k pasajlar 1-4 ve 2-3 olan 288o ve 432o krank mili dnl ve 720 o nc pasaj iin 5 nolu silindir egzoz valfinin peryodik olarak almas basnl duman dalgas gnderir, ara boruya ,ayn ekilde boru kanalna, sonra alt boruya gnderir:1-4 ve 2-3 n birleim noktalarnda negatif basn dalgas geri yanstlr kendi egzoz portuna bylece alta giden dumana da(alt boru birleimindeki) negatif basn dalgas refleck (yanstlr) bylece negatif basn dalgalar bamsz (birbirinden) egzoz silindirlerine ular.(valf overlop zamannda). 3.4.6. Alt Silindirli Motorlarda Egzoz Manifold Tertibi Alt silindirli motorlarda silindir numaralar 2-3 ve 4-5 egzoz portlar slamese (siyeml) olur. Bylece sadece drt egzoz portu ve boru kanallar egzoz gazn tm silindirlerden dar atmak zorundadr (ekil 3.7a). Bu borular tek bir ksa ak kanalnda birleir, bylece egzoz krank milinin her 120o dnnde bu tek bir ktan boaltlr. Silindirlerin arasnda egzoz stroku overlop olur. Bylece artan motor hznda,silindirin boalmalar aralarnda belli bir miktar istenmeyen gaz karm olur. k borusunda gaz basncnn artmasna sebep olur (ekil 3.4 ac). Bununla beraber egzoz manifold iki paraya blnrse ( ekil 3.7 b) silindir 1-2-3 bir k pasajn besler 4-5-6 dier k pasajn besler. Ateleme dzeni 153624 ateleme dzeni olup, krank milinin her 240o dnnde her bir k pasajndan egzoz boalma ararllar eit olur. Bylece hibir egzoz peryot overlopu olmaz. Sonu olarak her bir blnm manifoltlar da egzoz karm olmaz. Gazlarn alt boruya hareket ederek tek bir ara boruyla gemesinde egzoz gaz karm minimum olur. Eit uzunlukta uzun borular yksek performans iin l grup halinde olur. Bunlarda her bir ara boruda birleir. (ekil 3.7 c) borunun birleim noktasndan sonra tek bir boruya gemesi alann artmasna sebep olur. Bylece egzoz valfi alnda basn dalgas verir. Bu geni alandan geriye doru dalga teper. Bu basn dalgalar dier borulara geer, burada kapal olan egzoz portlarndan geri teper. Bu dalgann birleim noktasna tekrar dnmesi,tekrar egzoz portuna geri dnmesi egzoz valfi kapama noktasn balangcnda ve piston N da ve emme valfi tam alma zamann da negatif dalga ular. Bylece basn dalgalarnn egzoz peryodunun sonuna doru silindirlerden arta kalan gazlarn karlmasn salar.

187

3.4.7. V Tipi Alt Silindirli Motorda Egzoz Manifold Tertibi Alt silindirli motorda her silindir blou ayr bir silindirli motor olarak tanmlanabilir. Ama komu silindir bankasyla ayn krank milini paylamayacak-143625 ateleme dzeninde, egzoz periyotlar her silindir bankasnda deierek boalacak, her silindir bankas egzoz manifoldundan egzoz klar aralarnda 240 derece krank a araln oluturur. Eit uzunlukta ksa pasajlar arkaya doru giderek yanndakiyle birleir bylece tek ir k pasaj oluturur. Eer yksek performans kriter ise (isteniyorsa) ayr uzun, eit uzunluktaki borular motorun arka tarafna yaklatka artan hacimli borular daha etkilidir. Bu borular toplayc da birleir tek bir alt boruya ve bu alt boruda iki ayr susturucuya gider veya tek bir boruda birleir. (ortak bir susturucuda birlemeden nce). Engellemeden giden uzun yol kinetik enerji scavergina ve egzoz scaverging salar. Bylece egzoz valfi alnca basn dalgas verir. Toplaycnn her blgesine basn dalgasn gnderir, bu genilemi pasaj birleimi bir negatif dalgann ak egzoz valfine doru geri yansmasna yardm eder ve bylece pistonla valfn overlopu sresince egzoz portuna dalgalar ular. (piston egzoz strokuna tamamlar ) bylece egzoz portunda kalan basn negatifliinin fazlal (bykl), yeni taze dolgunun ka doru artmas demektir. 3.4.8. V Tipi Sekiz Silindirli Motorda Egzoz Manifold Tertibi Buda bir ift drt silindirli ayr motorlarn ortak krank miliyle ve cronkcasein birlemesi gibi dnlebilir. Basit egzoz manifoldlar ksa borulardan merkezi bir pasajda birletirilir (ekil 3.9 a). Egzoz gazlar alt borularda hareket eder bu borular ya merkezi olarak birletirilir yada motorun bir tarafndan tek bir ara boruda birleir. Buradan da egzoz susturucuya gider. V tipi sekiz silindirli motorun her 90o krank milinde bir egzoz strokuna sahiptir. Ateleme dzeni 15486372 olan egzoz boaltm sol tarafndaki silindir bankasndan, krank milinin 180o - 270o- 180o-90o aralklarnda, egzoz boaltm sralamas 1-4-3-2-1 dir. Benzer ekilde krank milinin 180o-90o-180o ve 270o arallarnda sa tarafndaki silindir bankasndan egzoz gaz boaltm sras 5-8-6-7dir. Ateleme sras 15374826, her silindir blou egzoz gazn krank milinin 180o eit aralklarndan boaltr. ( sa ve sol silindir bankalarnn 5867 ve 1342 sralamasyla) (ekil 3.9 b). Bu boalma sralamas drt silindirli motora benzer bylece krank a aral 360o ye varan egzoz gaznn bamsz borularn birleim noktasndan kmasndan nce d borular 1-4 birleir ayn ekilde 2-3 birleir. Sa taraf iin, benzer ekilde 3-8 ve 6-7 birleir. Her borunun uzunluunu eitlemek iin borular bamsz olarak dndrlr. Bylece motorun arka tarafna yakn olanlar daha byk kvrlmaya sahip olur. Her ift borudan egzoz basn dals yanndaki boruya geer. Burada kapal olan egzoz valf potundan geri dner tekrar b basn dalgas blnerek aa doru gider dieri ise daha nceki ak olan egzoz valf portundan geri dner tekrar bu basn dalgas blnerek aa doru gider dieri ise daha nceki ak olan egzoz portuna geri dner. Eer bu boru uzunluklar doru olarak ayarlanrsa,egzoz peryodunun sonuna doru negatif basn dalgas eklinde ulaan puls patlama emberinden arta kalan gazlarn atlmasn salar. ok yksek performansl motorlar iin iki plane li krank mili iyi bir balans elde edilir. Tek bir planle li krank miline gre .

188

3.4.9. V Tipi On ki Silindirli Motorlarda Egzoz Manifold Tertibi Bu tek bir krank milli iki tane alt silindirli motor gibi kabul edilebilir. Ateleme sras 1,12,5,8,3,10,6,7,2,11,4,9, egzoz boalmas sol taraftaki bankada 153624, sa taraftaki bankada 12,8,10,7,11,9, dur.12 silindirli motorda egzoz boaltm krank milinin her 60o dnnde olur. Bylece krank milinin 120o dnnde ise silindir bankalar arsnda bir egzoz k vardr. Manifold boru kanallar her bir bankada iki gruptur 1-2-3 ve 4-5-6 sol taraftaki bankada bununla beraber 7-8-9 ve 10-11-12 sol taraftaki bloktadr. Boru kanallarnn bu ekilde blm, alt iki kanala giden drt k kanal arasnda 240o krank a aralnda eit boaltmasn salar. 4. MOTORLARDA YANMA VE YANMA SONUCU ORTAYA IKAN GAZLAR ten yanmal motorlarn egzoz gazndaki bileenlerin ve oluum ve eidin birinci derecede etkileyen faktr yaktn yanma eklidir. Yanmann tr ve oluum ekline gre bu bileenlerin eit ve miktarlar deiidir. Bu nedenle, yanma ve yanma trleri ana hatlaryla incelenmitir. Yanma (oksitlenme) genel anlamda yakt ve oksijenin kimyasal olarak s vererek birlemesidir. ISO ya gre ise, yanma genellikle alevlenme, ma yada duman eitliinde bir maddenin s vererek oksijenle tepkimesinde. Baka bir anlatmla yanma, ksa zamanda istenilen enerji miktarn salaya bilen elektronlar dzeyinde maddenin yapsnda oluan gelimelerdir. ten yanmal motorlardaki yanma yaktn kimyasal enerjisi s enerjisi olarak aa kar ve bir ksm ie dnen bir ksm egzoz gazlar ve soutma sistemiyle kayp s olarak havaya verilir. Yanma olayna katlan yaktlarn bileiminde karbon (C), hidrojen ( H2 ) kkrt (S) gibi elementler bulunur. Yanmay salayan oksijen (O2 ) ise havann bir bilienidir. Hava bir gaz karm olup oksijen, azot, az miktarda su buhar, karbondioksit, argon ve dier soy (durgun) gazlardan oluur. Dier gazlar dikkate alnmadndan, havann hacimce %21i oksijenden, %79u azottan; arlka ise %23 oksijenden ve %77sininde azottan olutuu kabul edilmektedir. Yanma, tepkimeye katlan yakt molekllerinin tmnn yanp yanmamasnda (tepkimenin tamamlanp tamamlanmamasna)gre ; C + 12kgC + 1kgC + O2 32 kgO2 22/3kgO2 = = = CO2 + Is 44kg CO2 32/3kg CO2 (1) (2) (3)

Son balant, 1 kg karbonun tamamen yanmas iin 2 2/3 kg oksijenin gerekli olduu bunu sonucu 3 2/3 kg karbondioksit olutuu ve 1 kg karbonun yanarak karbondioksite dnmyle yaklak 33.8 MJ s enerjisi aa ktn gstermektedir. Karbonmonoksidin yanmas: Eksik yada yetersiz yanma rn olan karbon monoksitin teorikten yanma sonucu karbondiokside dnmesi, aadaki bantya gre gerekleir. 2CO + 56 kg + 1kg + O2 32kg O2 4/7kg O2 = = = 2CO2 + 88kg CO2 1 4/7 CO2 Is (4) (5) (6)

189

Son (3) bantya gre 1 kg karbonmonoksitin 4/7 kg oksijenle tam yaklmas sonucu 1 4/7 karbonmonoksit olumakta ve yaklak 10.1 MJ s enerjisi aa kmaktadr. Hidrojenin yanmas: bu elementin tam olarak yaklmas aadaki batya gre gerekleir. 2H2 4kg H2 + 1kg H2 + 32O2 + O2 8kg O2 = = 2H2O + Is 36,kg H2O = 9kgH2O (7) (8) (9)

Son (3) bantya gre, 1kg hidrojenin 8kg oksijenle tamamen yaklmas sonucu 9kg su buhar olumakta, yaklak 144 MJ s enerjisi aa kmaktadr. Bu bantlardan; 1kg karbon ve 1kg hidrojen iin tam yanma halinde gerekli olan oksijen miktar aadaki gibi hesaplanabilir. Buna gre; 1kg karbonun tam yanmas iin 2 2/3 kg oksijen, 1kg hidrojenin tam yanmas iin 8 kg oksijen gereklidir. Karbon ve hidrojenin tam yanmas iin gerekli olan toplam teorik hava miktar ise, yukarda ki bantlar ve havann arlka %23 oksijen iermesi dikkate alndnda aadaki gibi hesaplanr. leme gre; 1kg karbon iin =2 2/3kg x100/23=11.6kg hava, 1kg hidrojen iin=8kgx100/23=34.8kg hava gereklidir. 4.1. Tam Yanma Tam yanmay, teorik tam yanma ve gerek tam yanma olmak zere iki gruba ayrmak mmkndr. 4.1.1. Teorik Tam Yanma Tepkimeye giren yakt molekllerinin rn olarak CO2,H2O,SO4,N2 ve en az oksijen kullanan, egzoz da oksijen bulunmayan HFK = 1 olan yanma eklidir. 4.1.2. Gerek Tam Yanma Yanma iin gerekli olan hava miktar,kuramsal yanmaya gre fazla olduundan, egzoz da O2, CO2, H2O, SO2, N2 grlen ve HFK > 1 (hava fazlal) olan yanma eklidir. Bu yanma trnde hava fazlal olduundan egzoz gaznda kirletici bileen (emisyon)bulunmaz. ten yanmal motorlar iin teorik tam yanma ile tam yanma kavramlar genellikle ayn anlamda kullanlmakta, baz kaynaklarda bu iki kavram yerine tamamlanm yanma kavramn da kullanlmaktadr. Teorik (kuramsal) tam yanma ile gerek tam yanma arasndaki fark, yukarda akland gibi yanma sonunu da egzoz da oksijenin bulunup bulunmamasdr. Kuramsal yanmada HFK =1 kabul edildiinde egzoz da O2 bulunmaz: tam yanmada ise HFK > 1 (hava fazlal) olduundan egzoz da O2 bulunur. Yakt her iki yanma trnde de tam olarak yanar ve egzoz dan kirletici rn kmaz.

190

4.2. Eksik ve ksmi eksik yanma Eksik yanma, yanmann tam olmay nedeniyle egzoz da CO,HC,CO2,SO4,N2 bulunan ve HFK <1 koulunda (hava azl) gerekleen yanma ekli olduundan, egzoz da O2 grlmez bu koul, eksik yanmann hava yetersizlii nedeniyle olmas halinde geerlidir.yakta fakir karmda, zaman yetersizlii, yksek hzlarda genileme sonucu yanma scaklnda ani dme gibi nedenlerle oluan eksik yanmada ise egzoz da O2 grlebilir. 4.2.1. Ksmi eksik yanma Karm oran, scaklk deiimi,yanma sresindeki yetersizlik,karmn hetorejenlii,yanma srasnda gazlarn soumas gibi nedenlerle hava fazlalna karn egzoz da O2nin yan sra, CO,H2 gibi eksik yanma rnleri grlen yanma trdr.bu rnler sadece belirtilen nedenlerle deil, yksek scaklkta CO2 H2O molekllerinin CO ve H2 ye ayrmas ve zaman yetersizlii gibi nedenlerle tepkimenin geriye dnmesi (donma) sonucu da oluabilir. ten yanmal motorlarda eksik yanma ile ksmi eksik yanma kavramlar yerine tamamlanm yanma yada yetersiz yanma kavramlar da kullanlmaktadr. 4.3. Yanma Sonunda Ortaya kan Egzoz Bileenleri 4.3.1. Dizel Motorlarnda Egzoz Bileenleri Dizel motorlarnda yanma sonucu kan arzu edilmeyen egzoz bileenleri olarak unlar sralanabilir. a) b) Azot oksitler ( NOX) s (karbon yannda hidrojen,oksijen ve baz aromatik hidrokarbonlardan oluur.)

s Dizel egzozunda muhtelif renklerde gzlenir. 1) Yanmann tamamlanmam olmasndan doan karbon zerrecikleri ihtiva eden siyah is. 2) Yanmam yakt dumanndan oluan beyaz is. 3) Yanmam yalama yandan oluan mavi is. c) d) e) f) g) Yanmam hidrokarbonlar (HC) Karbonmonoksit (CO) Kkrt oksitler (Sox ) Ksmen okside olmu hidrokarbonlar (aldehidler, ketonlar vs.) Metalik yakt ve ya artklar.

Dizel motorlarnda CO,HC,Nox ve is nemli kirletici bileenlerdir. ekilde dz yanma odal (direk pskrtmeli) bir Dizel HFK erisi sunulmutur. Noxdeki NO2 llecek mertebelere kmtr. s snrna yaklatka CO artmaktadr.Ancak CO mertebesi ok dktr. HC konsantrasyonunun fakir blgede HFK ya pek bal deildir. Tam ykte HFK ya yaklanca azalmaktadr. Cidarlarn soutma etkisi azalmakta egzoz sistemi ok scak olmaktadr. s konsantrasyonu HFK>2 iin ok azalmaktadr.

191

4.3.2. Benzinli Motor Egzoz Emisyonlar Benzin motorlarnn rettii kirleticilerin balca kaynaklar, yanma olaylar, karter ve yakt sistemidir. Gnmzde gelitirilen teknolojilerle karter ve yakt sisteminden kaynaklanan buharlama emisyonlar byk lde azaltlmakta, egzoz emisyonlar ise deiik yntemlerle kontrol edilmeye almaktadr. Benzin motorlarnda egzoz emisyonlarnn balcalar yanmadan kaynaklanan karbon monoksit, hidrokarbonlar, azot oksitler, kkrt oksit, partikller ve kurundur. Bunlarda CO, HC ve Pb daha youdur. Hava kirliliine en fazla yol aanlar ise karbon monoksit ve hidrokarbon bileikleridir. Bu nedenle, aratrma konusu olarak seilen bu iki kirleticinin oluum ve etkileri zerinde durulmutur. Motor, yanma sonucu, yaktn kimyasal enerjisini, mekanik enerjiye dntren bir g kaynadr. Benzin motorlarnda kimyasal enerji kaynadr, ham petroln en hafif molekl yapl sv ksmlarndan elde edilen benzindir. Benzin, yanma iin gerekli olan hava miktar ile birlikte silindir iine alnp sktrldktan sonra, uygun anda bir buji ile atelenir. Tam yanma halinde oluan yanma rnleri karbondioksit ve sudur. Hava yakt oran ise alka yaklak 15/1 (14.7/1) dir. Benzin motorlarnda yanma ou zaman tam anlamyla bu ekilde gereklemez. Yakttaki karbon ve hidrojen atomlar bir birine deiik biimlerde balanmtr. Yanmada gerekli olan oksijen ise havadaki azot, su buhar ve dier baz gazlarla birliktedir. Ayrca silindirde, bir nceki evrimden kalan artk gazlar bulunur. Yanma odasndaki scaklk ise eper ve orta ksmlarda olduka farkldr. Yksek devirlerde yanma iin gerekli zaman yetersizdir. Karm her zaman yeteri kadar homojen ve gereklemesi iin karbon-hidrojen ve oksijeni bir araya gelerek kuramsal anlamda bir yanmay engeller. Tam yanma halinde egzoz da grlen CO2 ve H2O ilk tepkimede deil, karmak bir dizi tepkimenin son basamaklarnda oluur. Baz ara rnler bu tepkimeler dizisinde eitli nedenlerle son basamaa kadar ulaamazlar. Eksik yanma rnleri olarak bilinen bu ara rnlerden bazlar, oksitlenmi yada da sl paralanmaya uram hidrokarbonlardr. Ksmi oksitlenmenin genel nedeni ise, yanma srece iinde yaktn, tam yanma iin yeterli miktarda oksijen bulunmamas yada yanma zamannn yetersizliidir. Baz ara rnlerde tam yanma gereklemeden, genileme srasnda scakln dmesi sonucu tepkimenin durmas yada ayrma yoluyla, insan ve evre saln olumsuz ynde etkileyen eksik yan rnlerine dnrler. Alnacak tedbirlerin etkin ve uzun vadeli olmas iin yukardaki nlemlerin birlikte ele alnmas gerekir. Aksi halde, rnein yalnz ca motor konstrksyonuna ilikin nemler, her geen gn artan tat says ile etkisiz hale gelecektir. 4.4. Ekzos Emisyonlarn Azaltmak in Alnabilecek nlemler 4.4.1. Motorun alma artlarn Etkileyen nlemler a) Emme Havas Scakl: Emme havas scakl arttka evrimin scakl ykseldiinden NOX emisyonu da artar. (yaklak 6-8 ppm/OC). Bu nedenle zellikle ar doldurmal motorlarda emme havas soutulur. Emme havasnn soutulmas, evrimin termik verimini de artrdndan Dizel motorlar iin etkin bir nemdir.

192

b)Emme Havasna Su Pskrtme : Emme havasnn nem yzdesi arttnda alev scaklnn dt ve alev hznn artt bilinmektedir. Dk alev scakl sonucu daha az NO oluur. Yakt miktar kadar su emme havasna pskrtldnde Nox emisyonu yaklak olarak %50 dmektedir. Su pskrtmesi, is oluumu ve CO emisyonu zerinde olumlu fakat HC emisyonu zerinde olumsuz etki yapar. Suyhun yaktla birlikte emlsyon halinde pskrtmesi isi azaltr. Bu durumda CO Emisyonu sabit kalr. NO ve HC emisyonu artar. nk bu durumda fiziksel olaylar hzlanmakta, yanma hz artmakta ve scaklklar ykselmektedir. C)Emme Havasna Egzoz Gaz Kartrlmas.(Exhaust Gaz Resirculation=EGR): Bu yntemle NOX emisyonu nemli lde azaltla bilmektedir. Motora yeniden sevk edilmi atk gazlardan CO2, N2, ve H2O nisbeten daha byk zgl sya sahip olduklarndan reaksiyon gazlarnn scakln drrler adeta s drc roln oynarlar. Scaklk dmesi yannda oksijenin artma dalmas dolaysyla da NO oluumu azalr (14). Burada oksijen konsantrasyonunu azalmasnn CO ve S yzdesini artra bileceini de unutmamak gerekir. s oluumunu nlemek iin karmn b ir miktar zenginletirilmesi gerekmektedir. Buda CO ve HC emisyonlarnn byk yakt sarfiyatnn artmasna yol amaktadr. Motor gcnde de bir miktar azalma olduundan, emme havasna egzoz zu kartran tertibata itinal kumanda edilmelidir. Emme ve egzoz supablarnn ayn anda ak kald srenin azaltlmas da egzoz gazlarnn emme havasna kartrlmasna benzer sonular vermektedir. d) Kademeli Dolgu: Bu yntemde prensip olarak buji etrafnda kolay yanabilir bir karm oluturulur. Ve silindirin dier ksm saf havayla doldurulur. Bu ekilde otto motoru ksmi yklerde dahi giren dolguyu ksmaya ihtiya kalmadan alabilmektedir. Hava fazlal yksek deerlere ulaabildiinden. CO emisyonu hzla dmektedir. Buna karlk HC ve Nox emisyonlar az etkilenmektedir. Bu yntemde glk daha fazla bir devir says blgesinde kademeli almann gerekletirilmesi bakmndan ortaya kmaktadr. Kademeli dolgu yntemiyle otto motorundan Dizel motorundaki kadar yksek verim elde etmektedir. e) Yakta Yaplan laveler: Yaktlara katlan maddelerden kkrt dioksit ve kurun zerinde snrlama yaplmaktadr. Dizel motorlarnda baryum ihtive eden yaktlar is oluumunu azaltmaktadr. Bu srada Nox ve CO emisyonler sabit kalr. HC emisyonu biraz artar. Etilen gibi katk maddeleri zehirli etkileri ve pahal olular dolaysyla tercih edilmezler. zoamil alkol (C5H11-OH) ve nitrometan (CH3NO2) gibi maddeler Nox oluumuna engel olmakta fakat CO emisyonu artrmaktadrlar. Dizel motorlarnda emme havasna metan, propan gibi ilave maddelerin katlmas ile emisyonlar bir miktar drlebilmektedir. Fakat her iyi sonu alndn sylemek gtr. 4.4.2. Motorda Alnan nlemler a) Pskrme Sistemi Karakteristii: Pskrtme sistemi Dizel motorlarndan kaynaklanan btn egzoz emisyonlar zerinde nemli bir rol oynar. lk periyottan sonraki pskrtme NO emisyonunu azaltr fakat is oluumunu kolaylatrr. Enjektr inesi ve pskrtme delikleri arasnda kalan hacim, HC emisyonu ynnden nemli bir karakteristiktir. Emisyonlar zerinde en nemli parametrelerden biri de pskrtme balangcdr. Pskrtme geciktike Nox emisyonu ve is oluumu nce artar, sonra der. Olduka ge pskrtme balangc Nox ve is oluumunu azaltr. Bu srada HC emisyonu derken CO emisyonu artar. b) Silindir Hava Sirklasyonu: Silindirdeki hava sirklasyonu, pskrtme sistemiyle uyumlu olmak ve belirli snrlar dahilinde kalmak zere s azaltr fakat NOx emisyonunu biraz artrr.

193

c) Sktrma Oran: Sktrma oran, sktrma sonu scakln deitirerek zellikle NOx emisyonu etkiler. Beyaz is ve HC emisyonu dk sktrma orannn sonucudur. d) Yanma Metodu: Dizel motor emisyonlar, yanma metoduna gre nemli lde deimektedir. Endirekt pskrtmeli Dizel motorlar yani n yanma odal motorlar,direkt pskrtmeli motorlara gre daha iyi durumdadrlar. Yakt n yanma odasna pskrtlr ve burada yanma balarsa hava fazlalk kat says olduka dktr. n yanma odasndaki scaklklar yeter derecede yksek olmasna karn oksijen konsantrasyonunun dk olmas dolaysyla NO miktar artmaktadr. n yanma odasnda basncn artmasyla yanma gazlar genileyerek ana yanma odasna geer. Burada yanmann devam etmesine yetecek kadar oksijen mevcuttur. Scaklklar burada nisbeten dktr. Yanma gazlarnn hzla soumasn NO oluturan reaksiyonlar bastrr. Bu srada CO oksidasyonu kesilmez. Btn n yanma odal motorlar konvansiyonel motora gre daima daha dk emisyonu verirler. 4.4.3. Egzoz Gazlarn Atmosfere vermeden nce alnan nlemler. Egzoz gazlarn atmosfere vermeden nce alnan nlemlerin amac CO, CO ve NOx gazlarn zararsz olan N2, CO2 ve H2O ya dntrmektedir. Bu ilem aadaki reaksiyonlara gre cereyan eder: 1 CO + 2 y CxHy+ ( x+ 4 1 NO+CO 2 N2+CO2 (Redksiyon)

O2

CO2 (Oksidasyon)

) O2

y x CO+ 2

H2O

(Oksidasyon)

bu reaksiyonlarn ksa bir sre iinde meydana gelebilmesi iin yeteri kadar bir scaklk ve bir katalizatrn mevcut olmas gerekir. Bular srasyla termik veya katalitik art yanma adn alrlar. Bunun iin kullanlan reaktrlerde termik veya katalitik reaktr veya katalizr olarak adlandrlr. Termik reaktrlerde yalzca okside olabilen egzoz bileenleri (HC,CO) ileme tabi tutulurlar. NO oluumunun baka bir nlemle azaltlm olmas gerekir. Termik reaktrler, ok yksek scaklklarda (700-1000oC)altklarndan, tutumayan ve scakla kar dayankl malzemeden yaplmalar gerekir. Teknik reaktrle byk bir enerji miktar sya dntrlmekte ve egzozla s kayb artmaktadr. Yani bir yandan egzoz gazlarn temizlerken dier yandan motorun ekonomikliini azaltmaktadr. Katalitik reaktrlerde hem oksidasyon hem de kimyasal redksiyon yaplabilir. Bylece katalitik reaktrler, hem termik reaktrn hem de redksiyon katalizr olarak azot oksidi dntrmektedir. Bir redksiyon katalizatrne oksidasyon katalizatr eklenirse, katalitik ift

194

yatakl reaktr elde edilir. Bu reaktrle btn zararl maddelerin azaltlmas mmkn olabilmektedir. Reaksiyonlar srasnda aadaki kimyasal denklem gereince; 5 NO + 2 3 NO + CO + 2 H2 NH3 +CO2 H2 NH3 +H2O

amonyak aa kabilir. Fakat bu amonyak, oksidasyon yatanda okside olarak azaot okside dnr. 4NH3 + 5O2 4NO + 6H2O

Bu sekonder azot oksit oluumu daha ok serbest kalan hidrojen miktarna, katalizatr tipine ve scakla baldr. Katalizatr olarak yksek aktiviteleri dolaysyla pahal metaller, kurunun etkisiyle zamanla bozulduklarndan uzun sre kullanlabilmeleri iin kurun yakt kullanlmas gerekir. 5. EGZOZ GAZLARININ KATALTK OLARAK ARITILMASI Balca hava kirleticilerden azot oksitler (NOx), karbon monoksit (CO) ve hidrokarbonlarn (HC) ana kayna tat trafiidir. Genelde, sanayilemi toplumlarda toplam hava kirliliinin yaklak yarsna yakn bir blm hareketle kirletici kaynaklardan (ulam sektr), geriye kalan blm ise yaklak oranlarla konut, enerji retimi ve endstri sektrndeki sabit kirletici kaynaklardan kaynaklanmamaktadr. Benzinli motorlarn egzoz gaz temel olarak azot, su buhar ve karbondioksit gazlarndan oluur. Bunlarn yannda, tamamlanmam yanmann rn olarak karbon monoksit, ksmen tanm veya yanmam hidrokarbonlar ve azot oksit zararl gazlarn da ierir. Partikl ve kkrt dioksit emisyonu ise olduka azdr. Karbon manoksit ve hidro karbonlarn emisyonu hava yakt oran ile dorudan ilikilidir. Havann az olduu durumlarda yanma tamamlanmaz ve bu gazlarn emisyonu artar. Benzinli tatlarda egzoz emisyonu motorun tasarm (sktrma oran,yanma odas ekli, emme kanal ekli, ateleme sistemi...) ve alma koullarnn (karm oluumu, yakt endksiyonu, ateleme avans, supap zamanlamas ...) iyiletirilmesi ile nemli lde azaltlabilir. Ayrca, emisyon standartlarna uygunluk salayabilmek iin, termal reaktrler, egzoz gaz geri dnm ve katalizrler (katalitik reaktrler) gibi sistemlerde kullanlmaktadr. Emisyon snrlar olabildiince dk snrlara indiren, emisyon standartlarn karlamak amacyla katalitik egzoz gaz artma sistemlerinin kullanm eitli lkelerde zamanla nem kazanmtr. Bu sistemlerin kullanm ABD de 1975 model tatlarla birlikte 1974 yl sonlarnda ve Japonya da 1976 yl Nisan aynda balamtr. Katalitik reaktrler yapsal olarak katalizrn eklini veren en alttaki tayc matris, bunu zerinde gzeneklilii salayan ve zgl d yzeyi ok byk olan (25m2/g) ara tabaka ve en stteki ok ince soy metal tabakasndan olumaktadr. HC, CO ve NOx ieren egzoz gazlar matrisin kanallar arasnda geerken, ara tabaka gzeneklerinde tutunmakta ve soy metal tabakas yzeyinde oksidasyon ve redksiyon reaksiyonlar ile artlmamaktadr.
195

5.1. Katalizr Dntrc alma artlar Rlanti durumunda petrolle alan motorun egzoz k gaznn scakl 300 oCile 400 arasndadr. Tam ykte ise 900 oC ye kadar kabilir. Srekli alma durumunda iyi bir dnm verimi elde etmek iin tipik scaklk 500 oC 600 oC arasnda olur. Buna gre katalizrn alma scaklk oranl 600 oC-800oC aras olmaktadr. Her hangi bir zaman dilimi iinde konvertr scakl 800 oC 1000 oC YE ularsa sert metaller ve substrate washcoat zarar grr, bylece thermal aging artar. deal artlarda bir konvertrn verimli alma mr 100.000km. (60.000 mil.) motorda ge ateleme veya atelememe baz hzlarda ve baz yklenmelerde zayf karmdan dolay olur. Buda egzoz gaz scaklnn artmasna neden olur. Scaklk 1400oC ye ularsa substrate metal erir bylece katalizr dnm tamamen zarar grr. 300 oC scaklk zerindeki scaklkta, normal alma annda dnm verimi yeni bir konvertr iin %98, %90 CO %95 zeri HC iin. Bununla beraber 300 oC nin ok altndaki scaklklarda katalizr dnm etkisizdir. Katalizr verimi %50 olan nokta lght-off scakl olarak bilinir. Bu derece retici firma tarafndan bilgi olarak kullanlr. Scak egzoz gaznda aktif materlyallerin patlamasyla katalizr etkisini yitirir. Konvertr deki bu d aktif ksmlarn zayflamas ve zarar grmesinden olur. Bunula beraber yksek scaklkta uzun almalarda sert metallerin zarar grmesinden olur. Bylece aktif yzey azalr ve kanallardan geen gazn tamamnn dnmesini salayacak zaman yetersis olur. Uzun etkileimlerde, kurun ve phosphorus- in-oil karmlar temas ettii aktif yzeyleri bloke eder. Bylece geen gaz aktif meteryalle etkilemez. Bu durum aktif meteryalin poisoning olman olarak bilinir. Saf olmayan kk miktarlarda kurunsuz petrolde uzun sreli almalarda katalizr ldrebilir. Katalizr dk scaklk yapsna ani snma ve dk lght off scaklnda CO ve HC ler iin sahip olmaldr. Bylece aktif meteryal daha abuk etkileir, yaklak bir dakika gbi 30sn.olmas tercih edilir. Ayrca aktif meteryalin bir yere monte edilmesiyle zlebilir. Bylece lght off scaklna ulamas hzlandrlr. Bunula beraber manifoda yakn olmas subatrote ve sert metallerin gvenli alma scakln artrabilir ve konvantrn mr azalr. Konvertr dnm veriminin yksek olmas iin stokiyometrik hava yakt oranna yakn olmaldr. Nitrojen oksitleri yk arttka orantl olarak artar (ekil 5.1). Bu zellikte havayakt karm stokiyometrik orann dk tarafnda olur. Karm strengthi stokiyometrik noktann biraz sanda olursa k ve artlar azalr. 5.2. Yollu Katalitr Dizayn ekil 5.1 daki gibi susturucuyla manifold arasna yerletirilir. yollu katalizr bir paslanmaz elik silindir, yar konik ekil arka ve nde silindirik ve oval grele iine yerletirilen katalitik yatak bir substrate. 5.3. Seramik Paracklar Bu katalizr bir biri zerine tabaka eklinde dizilmi paracklardan oluur. Bu paracklar yksek scaklk direncine sahip magnezyum,aleminyum silikatter oluan b ir eit seramiktir. Egzoz gaznn getii kanallar interstials lar dan oluur veya paralarn temas noktalarndan oluur. Seramik parack tipi katalizr, zeri emici aliminyum paracklardr,
196

zerine Pt ve Rh (radyum) bir rt vardr. Derinlii 250. 10b m dir. Paralar 3 mm. apndadr. Bu paralar 1000 oC zerinde ok dayankldr. Bu paralar ii delikli bir kutuya dzenli ekilde yerletirilmi olup aseye askldr. Delikli kabin bir taraf etkilememi egzoz gaz, dier taraf egzoz gaznn k iindedir. Bu kutu paralar d etkenlerden korur. 5.4. Seramik Petek (Seramik monolith ) Petek eklinde olup egzoz gaznn gemesini salayan binlerce petekten oluur. Yksek scaa dayankl magnesyum - Aliminyum silikat seramikten olumaktadr. Bu kanallar yksek emi gcne sahip A12O3 rtsyle 20.10-6 M derinliinde kaplanmtr. Bu ekilde etkili yzey alann artrarak katalizr verimini 700 kez artrr. Bu dokuya Pt ve Rh sert metalleri yaylmtr. Petek 1mm kanallardan oluup emici yzey 0,15 0,3 mm kalnlndadr. Her santimetre karede 30-60 kanal vardr. rt yzeyi 100-200 m/9 ve arl petein %5 15i kadardr. Seramik petek kolay deforme olabildii iin yksek alml bir yay sistemiyle gvdeye asldr. Bu petei scaklk deiiminden ve d etkilerden korur. 5.5. Metalik Petek (Metal Monilith) Burada petek ince elik rulo eklindeki dalgal katmanlardan oluur. Dalgal rulolarn kalnl 0,04 0,05 mm dir. S eklinde iki ayr petek arsnda kk bir hava boluu kalacak ekilde dizayn edilir. Birincide kark akan egzoz gaz ikincide temiz bir akm oluur. S eklinde olmas iyi bir sl gerilim dalm oluturur. Bylece mekanik stabilite salanr ve mr uzar. Metalik substrate iyi emici A12 O3 ile rtldr. Ve Pt ,Rh ile zeri yayldr. Metal petek ase iine monte edilip, direk paslanmaz elik duvara dayaldr. Bu etkili yzeyi %15 artrr seramik alana gre elik rulo ekli yksek mekanik mr ve fatiue stangth sahiptir. Dk egzoz geri basncna sahip d deformanyonu emici zellikrtedir. Dezevataj seramik alandan daha ar ve % 15 daha pahaldr. 5.6. Dizel Motor Partikl Filitreleri 5.6.1. Patlama Partiklleri Yanan partikller egzoz gaznn filitrasyonu ile tutulur. Homojen atelemeli petrol motorlarnda bu miktar azdr, bu yzden pek problem yapmaz. Fakat Hetorojen atelemeli dizel motorlarda yksektir. Dizel partikller kat karbon partikllerinden oluur, duman olarak bilinir. Bu dumanda organik bileikler, yanmayan HC ve oxygenate HCler dir. Bununla beraber inorganik maddeler slfr dioksit, nitrojen oksit ve slfrik asit vardr. Orgenik maddenin kayna kaydrc ya dr. Karbon duman yanma ksmna zengin yakt pskrtmesiyle oluur. Gazn soutuluncaya kadar pskrtmenin yaylp incelenmesinden. Orgenik partikl miktar HC ve oksitlenen partikl rnlerinden gelir. Bunu biraz dumann tutulmas iin yeterince souk olur. Patlama brose sinde karbon dumanlar (2.106 cm lik kreye benzer) yapr ve birbirine tutunur, zincir veya para eklini alr. Bu partikller insan sal iin ciddi tehlikeler oluturur. 5.6.2. Partikl Filitrelerin Gemii ok byk miktarlarda egzoz gaznn dar atlmas nedeniyle dizel motor partikllerinin atmosfere atlmas dzenlenmitir. Bu dzenleme egzoz gaznn filitreden gemesi ve temiz gazn atmosfere girmesi eklindedir. Fakat filitre ksmnda toplanan partikller scak egzoz gaznn kat partiklleri oksitlemesiyle atlr. Toplanan partikllerin tutulmas ve yanmas kendi kendini
197

temizlemesiyle oluur. Bu filitre geni kanallarnn bloke olmasn nler. Kendi kendini temizlemeli partikl tutucu baz kztmalara sahiptir. Bu etkili almasn zorlatrr. Bu maddeler 1- Egzoz sisteminde filitrasyon alan egzoz gaznn geri tepme basncn artrr. 2- Egzoz geri basnc filitre gerilerinde tutulur partklleri artrr. 3- Ateleme ve partikllerin oksidasyonu yksek hzlarda ve yklenmelerde hemen hemen mmkn deildir. 4- Aksidasyon annda egzoz gaznn scakl ciddi olarak kontrol edilmeli, filitre alan zarar grebilir. 5.6.3. Partikl Tutucu Filitre ve Geri Dnm Yanan partiklleri mekanik olarak tutmann (egzoz gaz kn engellemeden) metodu vardr. 1- arpma 2- Durdurma 3- Yaylma a- arpma ( Kablo A Engeliyle) Burada egzoz gaz dumanndaki partikller arpma sonucu byk partikller oluturur ve kablo a aralklarna ve zerine yapr, daha nceden oluur, partikllerin zerine dolar. Fonla bloke periyodik olarak aksidosyonla engellenir. b- Durdurma (Petek Kanallar Girii Engellemesiyle ) Orta ve byk partkller, egzoz gazyla hareketi sonucu bamsz kanallarn az (giri) ksmna arpar. Daha ok partikllerin bombardman sonucu giri ksmlarn bloke eder,bu biriken partikller yakmak iin yeterli snn olumasna kadar devam eder. c- Difzyon (Emici Kanal Duvarlaryla Tutulmas) Burada kk portkller filitre kanallarna girince duvarlarna (emici i yzeye) yaylr. Bu duvarlarda partikller birikince egzoz geri basnc artar ve kaybolan gc kompote etmek iin fazla yakt enjekte edilir. Bunun sonucu egzoz gaz basnc artar, taki partikllerin yanma noktasna varncaya kadar ve toplanan partikller yanarak atlr. 4.6.4. Kablo A Tutucu ve Oksitleyici Paslanmaz elik rgl kablo ii ve d delikli silindir iine sktrlr. D ksmlarda kablonun rlmesi dk younluk ve kk dzey hacim oran elde edilmesini salar. ksdmnlara doru ie younluk ve yzey hacim oran artar. Bylece byk partikller d yzeylere yakn ksmlarda tutulur. Kk partikller ise i ksmlara doru tutulur. Ak d ktlelerden kapal i ksmlara doru deiik partikller deiik derinliklerde tutulur. Bylece tm partikllerin d yzeyde tutulmas engellenir. Buda ayn zamanda d yzeyin daha abuk tkanmas demektir. Sert metallerden oluan katalizr bir rt kablo a zerine oluturulur, bu rt geirgendir. Bu dzensiz rt katalizr dzeyini birka defa artrr ve katalitik aktiviteyi hzlandrr. Manifold kanal borular egzozo gaznn tengential (eilimli) ekilde girmesini salar. Bu egzoz gaznn filitre elementi etrafnda ak ve dalmn salar. Kablo a egzoz gaznn dzensiz akn salar buda partkl tutmay ve oksidasyonu artrr.
198

46.5. Emici Seramik Petek Partikl Tutucu ve Oksitleyici Bu eit tutucu, oksitleyici,emci seramik petek yapda olup, bir ok kanallar vardr. (ekil.13.51) kanallarn bir taraf kapal dier taf aktr. yollu katalizr de olduu gibi, kanal yzeylerinde geici bir rt vardr. Bu CO ve HC yi oksidize eder. Tipik basn d temiz tkanm seramik petee gre 0,02 birden, 0,15 bire kadardr. (1000-4500 d/d lar da) petek tutucudan partkl artm filitrede basn dnden etkilenir ve kanallar ksmi olarak tkanr. Bu durum kaybolan gc elde etmek iin fanla yakt enjekte edilir. Sonu olarak fazla scak enerji egzoz gazyla dar atlr bylece gaz scakl artar buda atelemeyi ve oksidasyonu salar.ar ykl dizel motorlarn (dk egzoz scakl olanlar) d stc kaynaa ve ek havaya gereksinim duyar ( biriken partkllerin geri dnm iin) ekil 13-52 deki gibi gnlk 100 250 km. yol katleden otobs ve ar vastalar iin elektrik stc ve basnl hava kayna vardr. Biriken potkllerin geri dnm saat alr; ve gnlk yaplr. Bu oksidasyon, portklleri %80 drr HC lar %60 CO yu en az %60 orannda azaltr. 4.6.6. Silica Fiber mum Portkl Tutucu ve Oksitleyici Dokuz adet filitre elementi olup, bir taraf kapal metal tp ve tpn etraf silikon fibre a ile bir birine gemeli ekilde rlr, bu rt filitrelemeyi salar. Silikon dioksit teli ap 0,7-1 olup ap 9.10-6mm olan bamsz fiberlerden oluur mum iindeki iplik gibi. 4.6.7. Oksijen Sondas ve alma Prensibi Oksijen sondas ( sondas da denir) =1de Us = 900 Mvtan Us = 100 mV a dikey bir gerilim (voltaj) deiimi gsterir ve duyga olarak egzoz borusuna taklr. Bu ani gerilim deiimi bir kontrol devresi iin giri sinyali olarak kullanlabilir. Oksijen sondasnn prensibi (ekil 15), kat elektrolitli golvenik bir oksijenkonsantrasyon hcresine dayanr. Zirkondioksit oluan silindirik kat elektolit, iten ve dtan gzenekli metal elektrot kanallaryla kapanr. Gzenekli metal elektrot, tpk tutkallanm bir malzemenin ince kum ynna bastrlmasyla elde edilen yzeye benzemektedir. Sert mineral tabakasyla korunan d elektrot, scak egzoz gaz ile deme halindedir. ten yanmal motorlarn egzoz gazlar iinde yakt fazlarnn olduu durumda (zengin karm)daha hala bir miktar oksijen mevcuttur. rnein =0.95 durumunda yanma sonrasnda da yaklak olarak halen toplam hacmin %2-%3 kadar oksijen vardr.(53) sondas seramik malzemesi (kat elektrolit) 300 oC den itibaren oksijen iyonlarn iletmeye balar. Sondann hava ve egzoz taraflar arsndaki farkl miktarlarda olan oksijen oranlar da bir elektrik gerilim oluur. Bu verilim sondann hava ve egzoz gaz taraflar arasndaki farkl oksijen miktarlarnn bir lsdr. Sondann en byk hassasl =1 durumudur. Yakt hava karm ngrlen deerde saparsa, sonda tarafndan bu egzoz gazn artk oksijeni olarak saptanr. Sonda k sinyali Jetronik benzin pskrtme kumanda cihazna iletir. Bylelikle pskrtme sresi ve miktar deitirilir. Bu ekilde yakt hava karm oran dorudan dzelir. Karbratrl motorlarda - sondas ile ve elektronik kumanda sayesinde iletilen ksmi yk inesi yardmyla yakt, emilen hava miktarna doru orantl olarak verilir. Sonda ierisinde oluan bu gerilim logaritmik bir fonksiyonu tanmlar. Bu nedenle de en kk ksmi basn deiimleri bile =1 civarnda byk bir gerilim deiimine neden olur. Sondadan daha iyi bir verim alnmas iin onun en az 250oC nin zerinde almasn salamak gereklidir.

199

4.6.8. Katalizatr Ve O2 Sondasnn Bileimi Karm oluturucu kendi karakteristik kumanda organyla (rnein,karbratrn meme bykl ile) belirli bir yakt hava karm hazrlar. Motor iindeki yanmadan sonra kzgn egzoz gaz O2 sondasna gvnderir. O2 sondasnn voltaj sinyali (Us) elektrik kumanda cihaz iindeki bir komparatr yardmyla deerlendirilir.devreye giren bir ayarlayc benzin pskrtme dzenine bir - dzeltmesini ngrr. Dk sonda gerilimine (fakir karm ) ayarlayc karm zengin karmna doru ayarlar. Oksijen sonda s bir egzoz gazna iaret ederse, ayarlayc fakir karma doru ayar yapar. Bylece karm hazrlayc- motor-O2 sondas kumanda yolu (ekil 3.4.4.4) ve ayarlayc hz ile belirlenen bir Lamda Osilasyonu ortaya kar. Katalizr bu lamda osilasyonu ile alrsa, dar bir blgede ( penceresinde) motorun ham emisyonunu %95ten fazla bir oranda azaltr. 4.6.9. Katalizr Ve O2 Sondasnn Montaj Yerleri Katalizr ve O2 sondas kendi alma davranlar ierisinde egzoz gaz scaklndan etkilendiklerinden, motor ve kontrol sistemleri temel tasarmlarnn yannda bu iki cihazn, takl yerleri egzoz gaz temizlemem sisteminin etkinliinde nemli bir yer oynar. Her iki cihazn alma scaklnn ztlk meydana getirmesi ii zorlatrlmtr. Bir yandan anma nedenlerinden ,yani ktlenmenin en aza indirilmesi iin olabildiince dk olan en fazla alma scaklna aba gsterilmesi bu cihazlarn motorlardan uzaka bir yere montaj ngrrken, dier taraftan fonksiyonel alabilme nedenlerinden en az alma scaklnn altna inilmemesin ve ayn zamanda motorun souk iken ilk olarak altrlmas srasnda sistemin hzla devreye girmesinin salanmas, bu cihazn motora yakn bir yere montajlarn gerek klmaktadr. Btn Mersedes motorlarnda katalizrn egzoz manifoldundan yaklak 800- 1000 mm. Uzaklkta taklmas, scaklklar arasnda iyi bir uyum (Optimum) gstermitir. 4.6.10. Katalizrn Etkinliini Korumak in Alnabilecek nlemler Bugn Avrupada retilen ve ABD ye ihra edilen aralara taklan egzoz gaz temizleme sistemleri, en az 80.000km.yol katetikten sonra bile % 80in zerindeki bir oranda egzoz gaz emisyonlarnn azaltmasn salayabilmektedir. Bu deer uygulamada aracn kullanma koullarna gre az veya fazla olabilir. Ekstrem olarak zorlanan bir arcn 25.000km. yol katettikten sonra CO ve HC iin %81 ve Nox iin %70 lik bir deitirme oranna sahip olduu grlmtr. Alnacak baz nlemler ile bu oran daha da ykseltilebilir. - Tam gazda zengin karmnn salanmas,karm hazrlayc elektronik kontrol. - Elektronik ateleme ve O2 sondas tanm erisinin stabiletirilmesi. - Yksek sya dayankl egzoz borular, yaltm maddeleri ve katalizr blokunun iyiletirilmi ask dzenleri. - Termik olarak stabil katalizr yzey kaplamas ve katalizr tayc bu nlemlerin banda gelmektedir. Sonda katalizrnn termik anmas yannda, kurun(yanl yakt kullanlmas sonucu) fosfor, kkrt ve ar metallerin (ya tutucu)neden olduu kimyasal aktifliklerin kaybolmas da ortaya kabilir. Bu yzden kurunsuz benzin kullanlmas gereklidir. nk kurun bileikleri,ince st yzeylere ker (katalizrde) ve egzoz gaznn katalitik meteryal ile balanmasna engel olur. Tekrarlanm yanl yaktn (kurunlu yaktn) kullanlmas katalizatrn dez aktiflemesine yani zararl egzoz gaz emisyonlarnn sadece%30unun azaltlmasna neden olabilir.

200

Yakt ierisindeki mevcut kkrt miktar,katalzatr iin normal artlarda bir sorun oluturmazken, motorun ar ya sarfiyatnda katalizr seramik blok kanallar ksmen tkanabilir. Benzer olay katalizrn nndeki borularn pul, pul dklmesi halinde beklenebilir. 4.6.11. Katalizr O2 Sondas Olmadan Kullanlmas Eski ve katalizatr kullanm iin tasarlanm aralarda egzoz gazlarnn artlmas amacyla yalnz ca katalizatr ksmnn kullanlmas ksa sreli uygulanabilir nlemdir. Burada O2 sondasndan, elektronik kumanda sistemlerinin pahal olmas nedeniyle vazgeilmitir. Bylece O2 nin ara depolamas efekti ile eriilen byk oranda egzoz gaz emisyonlarnn azaltlmamas olmamaktadr. Motorda yakt /hava orannn ayarlanmas, bu katalizrn zararl emisyonlar dntrmesine esastr. Zengin karmda (<1)yksek Nox indirgeme ve dk CO-CH oksidasyonu orannda olurken fakir karm (>1)katalizrden sonra Nox deerleri bir den artar. Egzoz gaznn geri kullanlmas gibi Nox emisyonlarn azaltmak iin bavurulan dier nlemlerin aksine geriye aadaki avantajlar kalmaktadr. - Her zararl emisyonun azaltlmas - Motorun toplam alma sahasnda etkinlii - Motor gcnn, yakt harcamasnn ve alma davrannn bundan ok dk oranda etkilenmesi(53). Harcanan hava Hava oran = Teorik hava gereksime si =0.9 zengin bir karm demektir,yani hava azl yanmay etkiler.

201