T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI TRKYE CUMHURYET TARH YKSEK LSANS PROGRAMI YKSEK LSANS TEZ

TRKYEDE ORTAA TARHL DN, BUGN VE SORUNLARI

lker SEVER

Danman Yard. Do. Dr. Mustafa DA

2006

Yemin Metni

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Trkiyede Ortaa Tarihilii Dn, Bugn ve Sorunlar adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih ./..../....... lker SEVER

II

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI rencinin Ad ve Soyad : lker SEVER Anabilim Dal : Tarih Anabilim Dal Program : Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Yksek Lisans Program Tez Konusu : Trkiyede Ortaa Tarihilii Dn, Bugn ve Sorunlar Snav Tarihi ve Saati : Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez snavna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin, BAARILI DZELTME RED edilmesine * ** OY BRL ile OY OKLUU ile karar verilmitir.

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. renci snava gelmemitir. * Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

*** **

Evet
Tez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.

JR YELER Baarl Baarl Baarl Dzeltme Dzeltme Dzeltme Red Red Red

MZA .. .......... ...

III

ZET Cumhuriyet dnemi tarih aratrmalar neticesince gelime gsteren ortaa tarihiliinin Trk tarihiliinde nemli ve etkili bir yeri vardr. Bata Trkiyede modern tarihiliin kurucusu saylan Mehmet Fuat Kprl ve rencileri olmak zere stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ve Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih blmlerinin abalaryla byk ilerleme kaydedilmitir. Trkiyede Seluklu ve slam tarihi aratrmalar Cumhuriyet dneminde nicelik ve nitelik bakmnda bilimsel anlamda nemli bir mesafe kat etmitir. Ortaa ile ilgilenen Trk tarihilerin aratrmalarnda Bizans, Seluklu ve ortaada Anadolunun siyasal, sosyal ve ekonomik sorunlarna, Hal seferlerine nem verilmektedir. Buna karn Ortaa Avrupa tarihi aratrmalar yok denecek kadar azdr. Seluklu, Bizans ve Hal Seferleri tarihi aratrmalar byk oranda tarihiler tarafndan yrtlrken, slam tarihi aratrmalar neredeyse tmyle teologlara braklm bir alan haline gelmitir. Ayrca ortaa tarihi alan genel olarak tarih biliminin sorunlarn paylamakla birlikte alana zg sorunlar da vardr. Trkiyede ortaa tarihi aratrmalar genellikle Ortaa tarihi kaynaklarnn tercmelerinin ve bu kaynaklar dorultusunda yazlan telif eserlerin yayn faaliyetleriyle srdrlmektedir. Bir tarih yazm almas olmaktan ziyade ortaa tarihi alannn durumu ve sorunlar zerine bir inceleme olan bu almann amac Cumhuriyet dneminde ortaa tarihi aratrmalarnn Trk tarihilii iinde nasl bir konumda bulunduunu ortaya koymaktadr. Tezimiz slam, Seluklu, Bizans, Hal Seferleri ve Ortaa Avrupa tarihi alanlarnda akademik almalarla snrlandrlmtr. Trkiyede modern tarihilik geliiminin tarihiliinden gnmze ana hatlar tarihi izildikten sonra ge Osmanl aratrmalarnn deerlendirilmesi ortaa

yaplmaktadr. Son olarak ilk ve ortaretimin yan sra niversite lisans retiminde ortaa tarihinin yeri ve bu alandaki bilimsel faaliyetler incelenmektedir.

IV

ABSTRACT

Started developing with the republican historical researches, medieval historiography has an important and efficient place in Turkish historiography. So far, there has been an important progress in this area with the efforts of, firstly Mehmet Fuat Kprl, who is regarded as the founder of the modern historiography in Turkey, and his students; secondly History Deparments of both Istanbul University and Ankara University. In short, historical researches on Seljuks and Islam in Turkey have recorded an important advancement in the republican era.

Turkish historians, studying on medieval historiography give importance to the topics such as, Byzantine, Seljuks, Crusades and political, social, and economic problems of Anatolia. Contrary to this, researches on medieval european history can scarcely be seen. While historical researches on Seljuks, Byzantine and Crusades are mostly carried by historians, researches on the history of Islam is left to the theologists. Besides sharing the same problems with the scientifical history, medieval historiography has its own problems. Medieval historical researches in Turkey generally carried out by using the translations of the major resources and producing original works which depend on these translations.

The aim of this study, which examines the status and problems of medieval historiography, is to reveal the place of medieval historiography in Turkey. The subject of this thesis is limited with the researches on Islam, Seljuks, Byzantine, Crusades and Medieval Europe. After underlying the advancement process of Turkish modern historiography, medieval historical researches from late Ottoman historiography to now have been evaluated. At the end, the place of medieval history in primary and secondary education, and also in university curriculums has been examined.

NSZ Trkiyede modern tarih yazcl balangcndan gnmze nemli deiimler ve gelimeler gstermitir. Tarihiliin geliimi zerine zellikle yakn zamanlarda birok aratrma yaplmtr. Fakat belirli bir alanda tarih aratrmalarnn geliimi zerine yaplm derli toplu almalar yok denecek kadar azdr. Mevcut incelemelerin almalarn ounluu ise Osmanl tarihi aratrmalarna yneliktir. Trkiyede Ortaa Tarihilii adn tayan yksek lisans tezimizle Trk tarihiliimizde Ortaa tarihinin yeri, nemini ve bu alanda yaanan deiimleri ortaya koymak istedim. Bu tr bir alma Trkiyede Ortaa tarihi alanndaki gelimelerin, deiimlerin ve eksikliklerin fark edilmesini salamak bakmndan hi phesiz yararl olacaktr. Ortaya koymaya altm bu tr aratrmalarn artmas ortaa tarihi alanyla ilgilenmek isteyenlerin ve tarihilerin ortaa tarihiliinin eksik veya tarafl ynlerinden haberdar ve sorunlarnn farknda olmalarn salamas asndan katk salayacaktr. alm olduum tez konusunu neren, yardmlarn ve desteklerini esirgemeyen danmanm hocam Yard. Do. Dr. Mustafa DAa ve bata bizlere rahat bir alma ortam sunduu iin blm bakanmz Yard. Do. Dr. Hakk UYAR olmak zere tm hocalarma, Prof. Dr. Salih zbarana, bana snrsz desteklerinden tr dostlarm r. Gr. Murat KILI, Ara. Gr. Glsm ESMER, Ara. Gr. Neslihan NALa teekkr etmeyi bir bor bilirim. lker SEVER zmir, 2006

VI

Trkiyede Ortaa Tarihilii

Dn, Bugn ve Sorunlar YEMN METN...II TUTANAK.III ZET..IV ABSTRACT.V NSZ...VI NDEKLER..VII KISALTMALARIX TABLO VE GRAFK LSTES...X GR..XI BRNC BLM TARH ARATIRMALARI VE A KAVRAMI 1.1. Trkiyede Modern Tarihiliin Douu.1 1.1.1. Balangcndan Tanzimat Dnemine Kadar Tarihilik.1 1.1.2. Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Tarihilik6 1.1.3. Cumhuriyet Dnemi Trk Tarihilii13 1.2. a Ayrm ve alar ...21 1.2.1. a Kavram...21 1.2.2. Ortaa Kavramnn Ortaya k ve Kullanm...24 KNC BLM ORTAA TARH ARATIRMALARININ GELM 2.1. slam Tarihi Aratrmalar..32 2.1.1. Trkiyede slam Tarihi Aratrmalarnn Geliimi..33 2.1.2. Cumhuriyet Dnemi slam Tarihi Alannda Tercme almalar...41 2.2. Seluklu Tarihi Aratrmalar45 2.2.1. Trkiyede Seluklu Tarihi Aratrmalarnn Geliimi.46 2.2.2. Cumhuriyet Dnemi Seluklu Tarihi Alannda Tercme almalar..59 2.3. Bizans Tarihi Aratrmalar62

VII

2.3.1. Trkiyede Bizans Tarihi Aratrmalarnn Geliimi66 2.3.2. Bizans Tarihi Alannda Tercme almalar...72 2.4. Hal Seferleri ve Ortaa Avrupa Tarihi Aratrmalar77 2.4.1. Trkiyede Ortaa Avrupa Tarihi Aratrmalar ve Tercme almalar.77 2.4.2. Hal Seferleri Tarihi Aratrmalar..82 2.4.1.1. Trkiyede Hal Seferleri Tarihi Aratrmalarnn Geliimi.84 2.4.1.2. Hal Seferleri Tarihi Alannda Tercme almalar...89

NC BLM TRKYEDE ORTAA ZERNE DZENLENEN BLMSEL VE DER FAALYETLER 3.1. Akademik Dzeyde Dersler.93 3.2. Bilimsel Toplantlar ve Sreli Yaynlar.102 3.3. lk ve Orta retimde Ortaa Tarihi114 SONU.130 BBLYOGRAFYA..133

VIII

Ksaltmalar a.g.e. a.g.m. Ank. ATT b. bkz. c. CDTA ev. der. DA DB dp. ed. haz. IRCICA A SAM st. EF MEB M s. sa. SUSAM TA TCTA TOEM TDK TTK TVYY vb. vd. y. Yay. YKY yy. ad geen eser ad geen makale Ankara Asya Tipi retim Tarz bask baknz cilt Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi eviren derleyen Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Diyanet leri Bakanl dipnot editr hazrlayan slam Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi slam Ansiklopedisi Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi stanbul stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Milli Eitim Bakanl Marmara niversitesi sayfa say Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi Trk Ansiklopedisi Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi Tarihi Osman Encmeni Mecmuas Tarih retimi ve Ders Kitaplar Trk Tarih Kurumu Tarih Vakf Yurt Yaynlar ve benzeri ve dierleri yl Yaynlar Yap Kredi Yaynlar yzyl

IX

TABLO VE GRAFK LSTES

Tablo I 1983 ylnda Yksek retim Kurulunca ngrlen Tarih retmenlii Program....101 Tablo II lkokul tarih ders kitaplar..120 Tablo III Ortaokul tarih ders kitaplar.....122 Tablo IV Lise tarih ders kitaplar.125

Grafik I ncelemi olduumuz yirmi drt niversitemizin tarih blmleri kadrolarnn anabilim dallarna gre dalm.98 Grafik II XI. Trk Tarih Kongresinde sunulan bildirilerin seksiyonlara gre dalm.107 Grafik III XIV. Trk Tarih Kongresinde sunulan bildirilerin seksiyonlara gre dalm.107 Grafik IV Toplumsal Tarih dergisinde yaynlanan makalelerin konulara gre dalm.113 Grafik V TTTCnin Tarih II Ortazamanlar kitabndan ki konularn dalm.122 Grafik VI 1993 ylnda Lise I iin Baheddin Yediyldz vd. kaleme ald tarih kitabnn konulara gre dalm...127 Grafik VII 1993 ylnda Lise II iin Baheddin Yediyldz vd. hazrlad tarih kitabnn konulara gre dalm...128

GR

Osmanl tarihi aratrmalarnn geliimi ve metodolojisi zerine yaplan almalar hari Trkiyede tarihin belirli bir anabilim dal zerine yaplm aratrmalar maalesef yeterli dzeyde deildir. Hazrlanan bu alma tarihilerin Trkiyedeki tarih ve tarihilik alanlarnda ortaya kan problemler, bunlarn nedenleri ve zm nerileri zerine ynelmeleri dncesinden hareketle ortaya karlmtr.

Yksek lisans tezi olarak hazrlanan bu almada yer alan konular blm altnda toplanmtr. Tezimizin ilk blmde Trkiyede modern anlamda tarih yazclnn geliim sreci, tarih yazmndaki sreklilikleri, deiimleri ve dnemsel olarak farkllklar tarihsel geliim sreciyle birlikte sunulmutur. kinci blmde Trkiyede Ortaa tarihi aratrmalarnn douu ve geliimi slam, Seluklu, Bizans, Hal ve Ortaa Avrupa tarihi almalar alt balklaryla, incelenmeye allmtr. nc ve son blmde ise lkemiz niversitelerinde mevcut tarih blmlerinin programlarnda akademik dzeyde Ortaa alan dersleri, tarihilerimizin ilgi alanlar, eitli kurum ve kurulularn bu alanda dzenledikleri kongre, konferans vb. bilimsel etkinlikler ve yayn faaliyetleri, son olarak da orta retim tarih derslerinde Ortaa tarihinin yeri incelenmeye allmtr. Genel olarak aratrmalarn ilerleme srecinin incelenmesinde kronolojik geliim izgisi temel alnan tezimiz, modern tarihiliin geliim sreci ve Cumhuriyet tarihi ile snrlandrlmtr. Aratrmamz, Trk tarih almalar ierisinde Ortaa tarihi

aratrmalarnn arl ve bu alana yerilen nemi aklama gayretindedir. Trkiyedeki Ortaa tarihilerinin ortaya koyduklar almalar, ieriklerindeki yenilikler, farkllklar ve Ortaa tarihiliindeki ekolleri ortaya koymaya allmtr. Trkiyede Ortaa tarihiliinin sorunlar ele alrken, mevcut sorunlarn kkenlerine ve tarihsel evrimine dikkat edilmitir.

Aratrma ierisinde dikkate alnan eserler zellikle tarihiler tarafndan kaleme alnan veya alannda olduka nemli grlen almalardr. Trkiyede Ortaa tarihi aratrmalar zerine yazlm, Ortaa tarihi aratrmalarna ynelik incelemelerden her ne kadar yararlanmak istesem de bu tarz aratrmalar yok denecek kadar azd.

Tarih alannda gerek tarih yazm gerekse tarih aratrmalarnn sorunlar zerine birok makale ve kitap yaynlanm, pek ok bilimsel toplant dzenlenmitir. Bir tarih yazm gayreti olmaktan ziyade ortaa tarihi aratrmalar zerine bir inceleme olan bu almann amac zellikle Cumhuriyet dneminde ortaa tarihi aratrmalarnn Trk tarihilii iinde nasl baladn, geliimini, mevcut durumunu ve sorunlarn gzler nne sermektir. Gemi aratrmalarn ve bugnk almalarn incelenmesi, sz konusu alann imdiki ve yakn gelecekte alaca durumunun farknda olunmas asndan nemlidir.

Trkiyede ortaa tarihi aratrmalar hem Cumhuriyet dnemi tarih aratrmalar neticesinde hayat bulmu hem de bir dnem Trk tarihiliine yn vermitir. Fakat her ne kadar ortaa tarihiliinin Cumhuriyet dnemiyle birlikte baladn belirtsek de genel olarak cumhuriyet ncesi tarih aratrmalarnda da balar vardr.

Trkiyede tarihilik, bilindii zere balangcndan gnmze kadar nemli deiimler geirmi ve bilimsel anlamda gelimeler gstermitir. Fakat Trkiye'de tarihiliin geliim srecinin kaydettii deiimin, yanstlmas olduka zordur. Bununla birlikte dnemsel olarak Trk tarihiliinin ilerleme srelerini yanstmak mmkndr ve tarihiliin zamansal gelimesi birka aamada incelenebilir.

Trkiyede modern tarihiliin geliimine etki eden nemli faktrlerden biri geleneksel yapya sahip olan Osmanl tarihiliidir. Bu nedenle ncelikle modern Trk tarihiliinin geliim sreci ve ncesinde geleneksel Osmanl tarihiliinin nasl ortaya ktn ve tarihsel srete nasl bir deiim gsterdiini aklamak yerinde olacaktr. Cumhuriyet dnemi Trk tarihiliine etki eden Osmanl tarihiliinin geliimini, oluumundan reformlar dnemine kadar ana hatlaryla ortaya koymak ve bu erevede Trkiyede modern tarihiliin ekillenmesini ve geliimini aklamak gnmz tarihiliinin durumunu anlamamzda yardmc olacaktr.

BRNC BLM TARH ARATIRMALARI VE A KAVRAMI 1. 1. Trkiyede Modern Tarihiliin Douu 1. 1. 1. Balangcndan Tanzimat Dnemine Kadar Tarihilik VII-XIII. yzyllar aras Anadoluda Trk edebiyatnn gelimesi srecinde tercme tarih eserleri ortaya karlmtr.1 Osmanlda ise tarih yazclnn ilk eserleri olarak adlandrlan yaptlar birer edebiyat rndr ve bu eserler kurulu devrine hkim olan gaza ve fetih abalarna uygun olarak biimlenmitir. Dolaysyla ilk eserleri de gazavatname ve menakbname trnde edebi eserler oluturmutur.2 Seluklu gelenei olarak Osmanlya yansyan gazavatnameler tahtan ekilmi olan sultann gururunu okayp onu yceltmek zere ve yksek sesle okunmak iin yazlmlardr. Menakbnameler ise kahramanlk destan olarak kaleme alnan eserlerdir ve XV. yzylda trnn ilk rnei, Akpaazade araclyla haberdar olduumuz Yahi Fakih Menakbnamesidir.3 XIV. yzylda Ahmedinin Germiyanolu Sleyman ah adna hazrlad ve skendernamenin sonuna ekledii Dasitan-i Tevarih-i Mluk-u Al-i Osman ksm en eski Osmanl tarihidir. Bu eser dnda dem Peygamberden itibaren peygamberlerin ve halifelerin adlarnn sraland bir girile balayan Seluklular, Karamanllar ve Osmanllara ait nemli olaylarn kaydedildii tarihi takvimler de dzenlenmitir.4

een, R., Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, SAR Vakf Yay., st., 1998, s.281. Ortayl, ., Osmanl Tarihyazclnn Evrimi stne Dnceler, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, (der. Sevil Atauz), Trk Sosyal Bilimler Dernei, Ank., 1986, s.419; pirli, M., Osmanl Tarih Yazcl, Osmanl, c.8 Bilim, s.247. 3 Aydn, M., Osmanllarda Tarih Yazcl, Osmanl, c.8 Bilim, s.417. 4 Gyn, N., Tarihiliimizin Dn ve Bugn, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ank., 1977, s.340; pirli, a.g.m., s.247.
2

Osmanl tarih yazclna ait gnmze ulaan ilk eserler XV. yzyln ilk yarsna aittir. Bu nedenle XV. yzyln ilk yars, zellikle de II. Murad dnemi Osmanl tarih yazcln balangc olarak kabul edilir.5 XV. yzylda kaleme alnan tarihlerde olaylar genel olarak neden sonu ilikisi kurulmadan ele alnmlardr. Hatta birbiriyle alakal olmayan olaylar destans ve tarihi olduklar iin ard ardna sralanmtr.6 Ayrca bu dnemde slam tarihi, Anadolu Seluklular ve beylikler dnemine ait Farsa tarihler tercme edilmeye balanm, Taberinin kaleme ald Tarihin tercmesini dier eserlerin evirileri izlemitir. XV. Yzylda bni Bibi ve bni Kesir gibi tarihilerin eserlerinin tercmeleri yaplmtr. Bu tercme almalarnda Anadolu Seluklular hakknda bilgi veren el-Evamirl-Alaiyye filUmuril-Alaiyye adl eser daha sonra birok tarih yaznnda kullanlmtr.7 XV. yzyl nemli tarih eserleri arasnda krullahn Behcett-tevarihi, Enverinin Dsturnamesi ve Karamani Mehmed Paann Tarihi yer almtr.8 XVI. yzyl ncesinde kaleme alnan tarihler genellikle manzum hikyeler eklindedir. Osmanl tarih yazclnn balang dneminde kaleme alnan bu eserler destan ve menkbevi bir zellik tamakla birlikte bir sre sonra ran tarihiliinin etkisinde kalmtr. II. Murad saltanatyla birlikte Farsa, Arapa yazlm slam tarihinin nemli eserleri tercme edilmitir ve rnek olarak kullanlmtr.9 XVI - XVII. yzyllar Osmanl tarihiliinin eser says bakmndan en youn olduu dnemdir. Bu yzyllarda Osmanl tarih yazclnda genel eilim rivayeti tarih yaklamdr. Bu dnem tarih yazclnda bir dnm noktas oluturur. Dil, ekil, uslup ve ierik asndan deiimlerin balad II. Bayezid dneminde sistemli tarih yazclna geilmeye balanmtr. dris-i Bitlisiye Farsa, Kemalpaazade, emseddin Ahmede de Trke Osmanl tarihi yazma grevi verilmitir. dris-i Bitlisinin kaleme ald Het Behit adl eseri sonras, Osmanl
5 6

Baar, F., lk Osmanl Tarihileri, Osmanl, c.8 Bilim, s.409. Alpagun, B. B., Ge Dnem Osmanl mparatorluunda Tarih Yazcl ve Tarih Kitaplar, Osmanl, c.8 Bilim, s.262; Aydn, a.g.m., s.419. 7 Baar, a.g.m., s.409-410. 8 Aydn, a.g.m., s.417-418. 9 Alpagun, a.g.m., s.262-263; pirli, a.g.m., s.247, Aydn, a.g.m., s.418.

tarih yazmnda Fars etkileri artmaya balam ve adal bir slupla kaleme alnan tarihler de oalmtr. Kemalpaazade ise II. Bayezidin istei zerine anlalabilir bir dille Trke olarak Tevarih-i Al-i Osman adl bir eser yazmtr. lk byk Osmanl tarihi olarak kabul edilen bu eser, Osmanl tarihini genel Trk tarihi erevesinde ve onun bir paras olarak deerlendiren ilk Osmanl tarihidir. Ayrca olaylar, tarihi bir sreklilik ierisinde devamllk ilkesi dorultusunda yazlmtr ve Osmanl Devleti, Anadolu Seluklu Devletinin devam olarak kabul edilmitir. XVI. yzylda Tevarih-i Al-i Osman kaleme almak adeta moda haline gelmi ve yalnzca tarihiler deil, slami konular, edebiyat ve corafya ile uraan birok kii Osmanl tarihi kaleme almtr. Aralarnda Karamani Mehmed Paa, Ltfi Paa, Kara elebizade Abdlaziz Efendi ve Rstem Paa gibi devlet adamlarnn da bulunduu kiiler bu durumdan etkilenmi ve birer Osmanl tarihi yazmlar, hatta bazs yazdrdklar eserleri kendilerine mal etmilerdir.10 XVI. yzyl tarihileri genellikle padiahlarn grevlendirdii resmi tarihilerdi ve tarih yasalarnn ilahi bir determinizme sahip olduu kansndaydlar. Bu sebepten tr iktidarn tek ve mutlak sahibi padiah hibir zaman eletirilmemitir. XVI. yzyl Osmanl tarih yazclnda zerinde durulmas gereken bir konu da ulema snfndan kiilerin hayatn anlatan Tercme-i Hallerin kaleme alnm olunmasdr. Bu eserler biyografilerin balangcdr ve Osmanldaki ilk rneini Sehi Beyin Tezkiresi oluturur. Bu trde bir dier nemli eser ise Takprlzadenin akakuun-numaniyye adl eseridir. Bu dnemin ilk baarl tarihi Akpaazadenin Tevarih-i Al-i Osman adl eseridir ve nesir tarznda kaleme alnan bu eser didaktik niteliktedir.11 Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman dnemleri ise saltanat tarihilii bakmndan zengin bir tarih literatrne sahiptir.12 Msr ve Suriye fetihlerinin ardndan yaylma alanna paralel olarak Arap tarihiliinin etkisi de artmtr. Dnemin nemli eserleri arasnda Hoca Sadeddinin Tecat-Tevarih ve Gelibolulu Mustafa Alinin Knhl Ahbar adl eserlerin de anlmas gerekmektedir.
10 11

Aydn, a.g.m., s.419, 421. pirli, a.g.m., s.247-248; Aydn, a.g.m., s.419-420. 12 Aydn, a.g.m., s.418-419.

Bu eserler kendilerinden sonraki birok tarihi tarafndan da rnek alnmtr. Gelibolulu Mustafa Alinin sz konusu eseri olaylar ilk kez eletirel bir gzle ele almas ve olaylarn neden sonu ilikisi ierisinde aktarlmas Osmanl tarih yazcl asndan ok nemlidir. Ayrca Gelibolulu genel bir dnya tarihi olarak kaleme ald eserini olutururken kulland eserlerin adlarn giri ksmnda tek tek zikretmitir.13 XVII. yzyl Osmanl tarih yazclnn nemli ismi Hac Kalfa olarak da bilinen Ktip elebidir. Fezleke, Cihannma ve Kefz-zunun adl eserleri kaleme alan Ktip elebi eserlerini, uzun bir hazrlk dneminin ardndan, oka malzemeyle yazm ve Klasik slam kltyle Bat kltrne zmleyici bir tarzda yaklamtr. Arapa Fezlekesinin banda tarihin nemi ve konusundan bahsetmi fakat eserinde nceki melliflerin eserlerinde olduu gibi tarihin konusunun peygamberlerden, evliyalardan, hkmdarlardan vb. kiilerden bahsetmek olduunu belirtmitir. Cihannma adl eserini meydana getirirken eski Yunan ve Roma tarihleriyle de ilgilenmitir. Ayn zaman da Ktip elebi Osmanl tarih yazclnda ilk defa miladi tarihleri kullanan kiidir. XVII. yzyln bir baka Osmanl tarih yazar brahim Peevidir. Eserlerinde kendisinden nceki olaylar, aralarnda devlet adamlarnn hatratlarnn da bulunduu birok kaynaa dayanarak, nceki yazarlarn eserlerini eletirerek yazmtr ve Macar tarihinde de yararlanmtr.14 Eserlerinde Arap tarihiliinin etkileri grlen Katip elebi, Mneccimba ve Naima gibi tarihiler pragmatik ve eletirel tarih yazmnn geliimine katk salamlardr.15 XVIII. yzyln balarnda Osmanl merkez tekilatnda bir tarihilik makam olan vekayinvislik ortaya kmtr. Vekayinvis unvanyla devlet tarihisi olarak grev yapan ilk kii Mustafa Naima Efendi olmu ve vekayinvislik makam, Naimann halefi Raidden itibaren devamllk kazanmtr. Bekir Ktkolu, slami tarih geleneine bal vekayinvis tarihiliin, edebi yeteneklerinin yannda
13 14

Aydn, a.g.m., s.419-420. Aydn, a.g.m., s.420-421. 15 Alpagun, a.g.m., s.262; Aydn, a.g.m., s.418.

eserlerinin bilimsel nitelikte olduklarn da belirtmektedir.16 Vekayinvis olarak atanacak kiilerin hangi vasflara sahip olmas gerektii veya sahip olduu zellikleri, ilgili belgelerden belirlenebilmektedir. Ktkolunun aktardna gre, Ahmed Vasf ve mer Amir Efendilerin vekayinvislik makamna atanmalarnda, kendilerinin hner ve marifet, refiyyet (etraflca dnme) ve dirayet (kavray) niteliklerine sahip olduklar vurgulanmtr. Mehmed Pertev Efendi ise bu zelliklerin yannda erbab- maariften ve tahrirat ve ner-i ulumla megul olmas sebebiyle bu makama atanmtr. Tm bu niteliklerin yan sra vekayinvislik, Divan- Hmayun kalemleri arasnda yer ald ve esrar- devletten bir memuriyet olduu iin bu makama atanacak kiilerde salah- hal (dindar ve iyi), ketum ve sadk olma zellikleri de aranmtr.17 Vekayinvisler, seleflerinin lm veya azil sonucu eksik braktklar tarihleri tamamlamak ve zamanlarnn vakalarn tutmakla grevlendirilmilerdir. Bunun iin seferlerde de grev almlardr.18 Vekayinvislik makamyla birlikte tarih yazm geleneksel bir slup halini almtr.19 Ancak devletin resmi tarihileri olan vekayinvisler, her ne kadar menkbevi tarih yazmnn terk edilmesinde ve iyi dzenlenmi bir olay anlatm gerekletirilmesinde etkili olmularsa da bir sre sonra eletirel yaklamdan uzaklalm ve ortaya kan eserler edebi bir vg halini almaya balamtr. Vekayinvislerin eserlerinde ana unsurlar devlet ve nizam- lem olmutur.20 Grld gibi Osmanl geleneksel tarih yazclnn bu ilk dneminde dinsel, hikyeci, faydac ve didaktik tarih anlay benimsenmitir. slamiyet, Orta Asya ve Fars edebiyat Osmanl tarih yazmn etkilemitir.21

16 17

Ktkolu, B., Vekayinvis, A, MEB. Yay., c.13., Eskiehir, 2001, s.271-272, 275. Ktkolu, a.g.m., s.273. 18 Ktkolu, a.g.m., s.273-274. 19 Alpagun, a.g.m., s.263. 20 Aydn, a.g.m., s.421. 21 Aydn, a.g.m., s.418.

1. 1. 2. Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Tarihilik III. Selim dnemiyle birlikte balayan Batllama hareketleriyle birlikte Osmanl tarih yazclnda bir taraftan eski usulde tarih eserleri ortaya konulmaya devam ederken, dier taraftan da Avrupa tarznda, modern anlamda eserler ortaya karlmaya balanmtr. Vakanvis tarihilik geleneinin dna da klarak, Avrupa tarihi ile ilgili eviriler yaplm ve bu eviri eserlerden uyarlama metoduyla birok eser ortaya karlmtr.22 Bu dnemde, Avrupa dillerini bilen tarihiler yetimi ve bu tarihilerden kimisinin kaleme aldklar genel tarihlerde, eski uygarlklar ve Avrupa tarihi zerinde durulmu hatta ada Avrupa tarihi ezamanl olarak aktarlmaya allmtr.23 Vekayinvislik makamnda dahi bu etki grlmtr. D dnya ile zellikle ilikilerde bulunulan Avrupa devletlerine ilikin haberlerin devlete vakanvislere sunulmas vekayinvislik makamnn bilgilendirilmesi salanmtr. Hatta devlet srlarnn dahi vakayinvisten gizlenmemesi emredilmitir.24 1819 ylnda vakanvislie atanan ve Bat dillerini olduka iyi bilen anizade Ataullah Efendi, Bat kaynaklarndan geni lde yararlanmtr. Yine bu dnemde, Bat dillerine vakf birok aydndan bir dieri de 1866 ylnda yaymlanan Tarih-i Umuminin yazar Ahmet Hilmidir.25 Tanzimat ile birlikte birok Avrupa eseri tercme edilmeye balanmtr. Bu tercme almalarnda nemli unsur 1851 ylnda kurulan Encmen-i Danitir. Encmen-i Dani birok eserin tercmelerini yaynlam fakat tam anlamyla faaliyet gsteremeden 1863 ylnda kapatlmtr.26

Arkan, Zeki, Tanzimattan Cumhuriyete Tarihilik, TCTA, c.6, letiim Yay., st., 1985, s.1584.; Kuran, Ercment, Tanzimat Devri Osmanl Tarih Yazcl, Trkiye Gnl, sa.42, Eyll-Ekim 1996, s.113. 23 Arkan, a.g.m., s.1584. 24 Ktkolu, a.g.m., s.273. 25 Arkan, a.g.m., s.1584; Kuran, a.g.m., s.114. 26 Kuran, a.g.m., s.114-115., dipnot 7.

22

XIX. yzyl Osmanl tarih yazcl denilince akla gelen ilk kii Ahmet Cevdet Paadr. Tanzimat dneminin en nemli eserini devrin nde gelen devlet adamlarndan Ahmet Cevdet Paa ortaya karmtr. Encmen-i Dani, herkesin anlayabilecei bir dille Osmanl tarihi yazlmasna karar verdiinde sz konusu tarihin 1774ten sonrasnn yazmyla Ahmet Cevdet Paa grevlendirilmitir. ok ynl bir bilgi birikimine sahip olan Cevdet Paa eserlerinde slam eserlerinin yan sra Michelet, A. Taine, Alman tarihi Hammer ve ngiliz tarihi Buckle gibi Bat kaynaklarndan da yararlanmtr. 1774-1826 yllarn kapsayan Tarih-i Devlet-i Aliyye adl vakayinamesinde Bat kaynaklarn da kullanmtr ve ada tarihiliin zerinde durduu konulara (Amerikann kefi, bask makinesinin bulunmas, denizcilik tarihi, kle ticareti, vb.) da eserinde deinmitir. Tarih bilincini gemi hesab yaplarak gelecee ynelme olarak tanmlayan Cevdet Paa geleneksel tarih yazmnda olduu gibi olaylar yl yl anlatma ve her yln sonuna o yla ait tayin ve vefatlarn listesini verme uygulamasnn dna kmtr. Ayrca Ahmet Cevdet Paa tarihinde, Tanzimattan nceki dnemlerdeki tarih yazclndan farkl olarak ele ald konular genellikle bir btnlk iinde kaleme almtr. Osmanlda ilk kurum tarihi denemesinde de bulunan Ahmet Cevdet Paann ardndan, vakanvislik makamna Ahmet Ltfi Efendi getirilmitir.27 Divan- Hmayunun farkl kalemleri arasnda Osmanl saltanatnn sonlarna kadar iki yzyl varln devam ettiren vekayinvislik dier bir ifadeyle resmi devlet tarihilii Tanzimat sonras ihmal edilmi ve bu makama eski ilgi gsterilmemitir. yle ki bir sre vekayinvislerin baz dnem olaylarnn zaptn tutmadklar da grlmektedir. Ahmet Ltfi Efendi, kaleme ald tarihte vekayinvislie gsterilen ilgisizlie de deinmi ve ikyetini dile getirmitir. Ltfi Efendi, eserinde vakanvisin grevini hakkyla yerine getirebilmesi iin sadece arivlerin yeterli olmad devlet adamlarnn da vakanviste itimat ederek srlar kendisinden saklamamalar gerektiini belirtmitir. Ayrca kazaskerlik rtbesi olduu halde bilgi almak iin resmi makamlara bavurularnn yantsz kaldn ve sonucunda da bir vakanvis olarak eserinin yetersiz kaldn aklamtr. Ahmet Ltfi Efendinin vefatndan sonra iki sene sresince bu makama kimse
27

Aydn, a.g.m., s.422; Ktkolu, a.g.m., s.285; Arkan, a.g.m., s.1584-1585; Kuran, a.g.m., s.113114;

getirilmemitir. Kendisinden sonra Mehmed Readn saltanatnda eski Maarif Nazr, Darlfnunda Osmanl ve devletler tarihi hocas olan Abdurrahman eref Efendi vakanvis olarak atanmtr.28 Abdurrahman eref Efendi, Mektebi Sultanide rendii Franszcas ile Batl tarihilerin almalarn takip etmi ve okullar iin yazd kitaplarda da modern tarih yazma metotlarn kullanmtr. Bu son Osmanl vakanvisti de kendinden nceki vakanvisler gibi eserlerinde yakn tarihe ilikin gr ve dncelerini aka ortaya koymamtr. Fakat Tarih-i Devlet-i Osmaniye adl eseri yazl slubuyla dierlerinden tamamen ayrlmakta ve bilimsel bir almaya en yakn olandr. Eseri okullarda ders kitab olarak da okutulmutur.29 19.yzyln ortalarna gelindiinde tarihiliin gelimesi hususunda belirtilmesi gereken bir nokta da bu dnemde matbaacln belirli bir gelime gstermi olmasdr. Bu sayede daha nceki yllarda yazlm tarihler baslarak oaltlm, eskiden baslm eserler de yeniden baslmtr.30 Tanzimat dneminin klasik tarzda yazlm en iyi tarihlerini biyografiler oluturmaktadr. Bunlardan nemlileri Tayyarzade Ataullahn Tarih-i Atas ve Mehmet Sreyyann Sicil-i Osmansidir. Mehmet Sreyyann Sicil-i Osman adl eseri Osmanl tarih yazclnda biyografi almalarnn en nemlisidir. Biyografik eserler bakmndan bir dier nemli alma da Bursal Mehmed Tahirin Osmanl Mellifleri adl eseridir.31 Tanzimatn ilanyla birlikte Avrupa eserlerinin ierii tarihilerin ilgisini ekmeye ve tarih yazmnda Bat etkileri daha fazla grlmeye balamtr. Dnemin eserlerinde Bat tarihiliinin etkisi artm ve Osmanl tarihilii giderek ada bir kimlie brnmeye balamtr.32

28 29

Aydn, a.g.m., s.423; Ktkolu, a.g.m., s.286-287. Ktkolu, a.g.m., s.286. 30 Ktkolu, a.g.m., s.272; Arkan, a.g.m., s.1586. 31 Aydn, a.g.m., s.423; Kuran, a.g.m., s.114. 32 Arkan, a.g.m., s.1587; Kuran, a.g.m., s.114.

1854 ylnda Dou kaynaklarnn yan sra byk oranda Hammerden ve De la Croixin eserlerinden yararlanarak hazrlanan Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye adl eser Hayrullah Efendi tarafndan yazlmtr. Hayrullah Efendinin geleneksel tarihilik ile ada tarihilik arasnda bir gei olarak nitelenebilecek olan eseri Osmanl tarihini genel dnya tarihinin ak ierisinde ele alnp incelenmi olmas asndan nemlidir.33 Tanzimat dneminde yeni almaya balanan okullar iin ders kitab ihtiyacnn ortaya kmasyla daha anlalr ve daha sistemli tarih kitaplarna ihtiya duyulmutur. Bu alanda en nemli alma, Pariste eitim grm ve Fransz usulnde bir ders kitab hazrm olan Ahmet Vefik Paann Fezleke-i Tarih-i Osmandir. Ahmet Vefik Paann ardndan gelenler de onun bu eserindeki konularn tasnif eklini -ki Osmanl tarihini kurulu, ykselme ve gerileme dnemlerine ayrmtr- uygulamlardr. Son Osmanl vakanvisti Abdurrahman eref Efendi de Ahmet Vefikin bu snflandrmasn kullanarak orta dereceli okullarda okutulmak zere bir Osmanl tarihi kaleme almtr.34 Tanzimat devrinde yaymlanan ve halka hitap eden kitaplarda da Bat tarih yazclnn etkisi grlmektedir. Bu dnemde Mustafa Nuri Paa her ne kadar Avrupada hi bulunmam olsa ve Bat dillerinden hibirini bilmese de Netaicl Vukuat adl eserini Batl tarzda bir usulle, olaylar neden-sonu ilikisi iinde inceleyerek ortaya karm ve ada anlamda bir tarihilik rnei sergilemitir.35 Tarih yazclnda Avrupa metodu, Tanzimat dneminde pek ilgi gsterilmeyen tarih dallarnn da gelimesine yardmc olmutu. zellikle daha nce biyografik almalarla snrl olan yerel tarih almalarna daha fazla ilgi gsterilmeye balanmtr. akir evketin Trabzon Tarihi, Eyb Sabri Paann Miratl Harameyn ve Mehmet Raifin Mirati stanbul adl eserleri bu alanda nemli almalardr. Ayrca yine nimzmatik alannda ilk eser olan Uyunul Ekber fin-Nukud vei-Asar bu dnemde neredilmitir. Yunan, Roma ve slam sikkeleri
33 34

Arkan, a.g.m., s.1587; Kuran, a.g.m., s.114. Arkan, a.g.m., s.1588. 35 Arkan, a.g.m., s.1589; Kuran, a.g.m., s.115.

zerine yaplm olan bu alma Abdullatif Subhi Paaya aittir. 1881 ylnda Asar- Atika Mze-i Humayunun stanbulda kurulmasyla bu alanda almalarda art grlmeye balanmtr.36 1832 senesinde yaymlanmaya balayan Osmanlnn ilk resmi gazetesi Takvim-i Vekayinin nemi ve amacnn vurguland ilk saysnn nsznde, dnemin hakim tarih anlaynn hala geleneksel tarzda, olaylar kronolojik olarak aktarlmasyla snrl olduu gstermektedir.37 Osmanl d, zellikle Avrupadaki gelimeler Osmanlda bu gelimeleri takip etme ihtiyacn ortaya kard. Bunun bir gerei olarak tercme almalarnn younlamas sayesinde birok Batl tarihinin eserleri de evrildi. Bu eserlerin incelenmesi ve okunmasyla da Tanzimat dneminde her alanda olduu gibi tarih anlaynda da modernleme meydana gelmeye balad. 1839 ylndan 1908 ylna kadar sren Tanzimat dnemi Osmanl tarihiliinde nemli bir dnem olmutur. nk bu dnemde egemen dinsel tarih anlaynn yerini hanedan merkezli tarih anlay almaya balam, Osmanl hanedan etrafnda biimlenen bir tarih anlay ortaya kmtr. Bu tarih anlay, rk ve mezhep fark gzetmeksizin tm Osmanl tebaasn Osmanl hanedan etrafnda birletirmek iin gerekli bilinci oluturarak, imparatorluun btnln salamay amalamaktayd. Bylece Tanzimat dneminin nemli fikir akmlar devrin tarih almalarn da etkilemi oldu. Dnemin nemli fikir adamlarndan Namk Kemalin Mslman kahramanlarn hayat hikyelerini kaleme ald Evrak- Perian ve ardndan yaymlanmaya balad ancak 1888de Abdlhamitin emriyle yaym durdurulan Osmanl tarihinde bu etki net bir ekilde grlmektedir. Osmanllk ideolojisiyle kaleme alnan birka eserin yan sra Trk eserler de ortaya karlmaya baland. Osmanl fikir akmnn baarszl ve Fransz htilalinin etkisiyle ortaya kan ulusuluk hareketlerinin gelimesi Osmanlda ulusal tarih yazm eilimine neden olmutur. lk zamanlarda ok fazla etkili olmasa da sonralar Macar oryantalistlerin etkisiyle gelimitir. Bu dnem tarih yazclnda Trk dncenin en belirgin etkisi Necip Asm (Yazksz)n genel Trk tarihi almasnda gze arpmaktadr. Eser, Orta
36 37

Kuran, a.g.m., s.115-116. Alpagun, a.g.m., s.263.

10

Asya

gebe

Trklerinin

kahramanlklarnn

methedildii

Leon

Cahunun

Introduction lhistoire de lAsie adl eserinin, yazar Necip Asm tarafndan, geniletilmesiyle ortaya karlmtr. Necip Asmn eseri ilk kez derli toplu bir Trk tarihinin kaleme alnm olmas asndan nemlidir. Bu dnem Osmanl tarihilerinin genel karakteristikleri eski Trk medeniyetinden ziyade Osmanldan nceki Trk devletlerinin gcn kantlamak iin onlarn askeri ve siyasi tarihlerine nem vermi olmalardr.38 te yandan Avrupadaki Trkoloji almalar sayesinde Osmanl aydnlar Trklerin slamiyetten nceki tarihleri hakknda daha ok bilgilenmilerdi. Ayn zamanda bu almalarn incelenmesi sayesinde Bat tarih metodolojisi konusunda da fikir edinmilerdir. Bylece Tanzimat dneminde geleneksel anlamda tarih yazclnn devam etmesinin yan sra Avrupa metodolojisine yaklamaya alan, onu rnek alan almalar da grlmeye balanmtr. Fakat bu dnem tarih yazclnda nemli bir eksiklik, eserlerin tarih tenkidi ynnden yoksun olmalardr. Dnemin yazarlarnn ou devlet adam, asker veyahut da gazetecilerdir.39 Modern tarihilik, Osmanlda Tanzimat sonras, zellikle Fransz aydnlarnn fikirlerinden etkilenen Osmanl dnrlerinin tesiriyle ortaya kmaya balamtr. adalamada Fransay model alan Osmanl aydnlar arasnda, Fransada nc Cumhuriyet dneminin dayanmac toplum anlay, Ziya Gkalp ve Kprlzade Mehmed Fuat bata olmak zere ulusu aydnlar etkilemi ve ulusal bir tarih anlay Merutiyet dneminde baskn bir hal almaya balamtr. Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Ocann almalar geleneksel Osmanl tarih yazcl olan vakayinvislikten kopuun rnei olan ulusal tarihiliin dnsel zeminin ortaya koymu ve Trklk bilinciyle birlikte milli tarihi n plana kartmaya almlardr.40
38 39

Aydn, a.g.m., s.423-424; Arkan, a.g.m., s.1584.; Kuran, a.g.m., s.116-117. Arkan, a.g.m., s.1587; Kuran, a.g.m., s.118. 40 Toprak, Z., Trkiyede ada Tarihilik (1908-1970), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, (der. S. Atauz), Trk Sosyal Bilimler Dernei, Ank., 1986, s.431; Tanzimat dneminin ardndan biyografi alannda eski usulde, geleneksel tarih yazmaya devam edenlerin sonuncusu bnulemin Mahmud Kemal olmutur. Kuran, a.g.m., s.114.

11

19. yzyln ikinci yarsnda balayan Trk Aydnlanmasnn etkisiyle birlikte tarih almalar daha modern anlamda yaplmaya balanmtr. II. Merutiyet dneminde Tarih-i Osman Encmeninin 1909 ylnda kurulmasyla Osmanl tarih yazclnda yeni bir dnem alm ve yeni bir tarih anlay olumaya balamtr.41 Tarih-i Osman Encmeni, Mehmet Readn iradesiyle, kapsaml bir Osmanl tarihi yazlmas iin kurulmutur. Bu encmenin bakanln vefatna kadar Abdurrahman eref Efendi yrtmtr.42 Necip Asm Bey tarafndan hazrlanan kurumun alma esaslar, encmenin kurulmasndaki siyasi gereke milli tarih araclyla Osmanl millet bilincinin yaratlmas olarak aklanmtr. almalarna 1910 ylnda vakanvislik makamnda balayan kurum, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas adnda bir de yayn karmaya balad ve ilk saysnda almalarna baladklar bir Osmanl tarihinin haberini verdi. Sz konusu Osmanl tarihinin birinci cildi 1917de yaynland. Fakat gerek encmen gerekse ortaya kardklar eser eletirildi. Kprlzade Fuat, eserin nemini vurgularken, encmeni oluturan yelerin tarih anlaylarn eletirirken, Ahmet Refik ise neredilen eserin encmenin deil yazarlar Necib Asm ve Mehmet Arifin eseri olduunu belirterek eletiri de bulunmutur. Ahmet Refik, eseri encmenin amacna uygun olarak yazlmadndan yaknmtr. nk Osmanl tarihinin birinci cildi Trk iki tarihinin anlayla yazlmtr. Bu durum dnemin siyasal gelimelerinden bamsz deildir. ttihat ve Terakkinin politikas bu dnemde deimi ve Osmanlclk anlaynn yerini Trklk almaya balamtr. Encmenin eseri de mevcut tarih anlayyla genel Trk tarihi erevesinde yazlmtr. Ancak, encmen eserin ikinci cildini yaynlayamamtr. Bunun nedeni encmen tarihilerinin Osmanl tarihinin, ancak arivlerin dzenlenmesi ve yazma eserlerin yeniden baslarak, karlatrldktan sonra yazlabilecei kansna sahip olmalaryla aklanmtr. Yine de nceleri tarih yazclndaki birok eksiklik bu kurumun almalaryla kapatlmaya balanmtr. rnein artk tarih almalarnda ariv belgelerinden yararlanlmaya balanmtr.43
41

nalck, H., Trkiyede Osmanl Aratrmalar I Trkiyede Modern Tarihiliin Kurucular, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999 Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, TTK, Ank., s.1; Toprak, a.g.m., s.431. 42 Ktkolu, a.g.m., s.286. 43 Akbayrak, H., Tarih-i Osman Encmeninin Osmanl Tarihi Yazma Serveni, Tarih ve Toplum, c. 7, sa. 42, Haziran, 1987, s. 41-48; Kuran, a.g.m., s.118.

12

Osmanl tarihiliinde ulusal tarihilie gei byk oranda Ahmet Refikin (Altnay) nclnde gereklemitir. Zafer Toprak, Ahmet Refikin Osmanl tarihiliinin son halkas olarak nitelenebilecei gibi ulusal tarihiliin kurucusu olarak da saylabilecei kansndadr. nk Ahmet Refik, kendine has tarih yazclyla tarihi dar bir okur evresinden kurtararak, geni bir kitleye sevdirmi ve II. Merutiyet dnemimdeki savalar ortamnda tarihe, topluma ulusal bilin kazandran, bu bilinci tayan bir ilev kazandrmtr. 19.yzyldaki Fransz ve Alman tarihiliinin uluslama srecindeki ilevini Osmanl iin eserlerine uygulamtr. Batdaki tarih yazcln yakndan takip eden Ahmet Refik, 1917de Yeni Mecmuada ve 1928 ylnda Hayat Mecmuasnda Fransz, Alman, Yunan ve Latin mverrihler zerine kaleme ald makalelerle ve 1932 senesinde yaynlanan Alman Mverrihleri: Ranke, Mommsen, Treitschke ve Fransz Mverrihleri: Michelet, Lavisse, Vandal adl eserlerle Batl tarihiler ve tarih yazclnn Trkiyede geni lde tannmasn ve onlardan haberdar olunmasn salad. II. Merutiyet dnemiyle birlikte Osmanl reayasnn halka dnmesi, tarih alannda Ahmet Refikin eserlerine yansd. Bu onu adalarndan ve eserlerini de geleneksel tarih yazmndan ayran bir dier zelliini oluturdu. nk bu durum Ahmet Refiki sosyal tarihe ynlendirdi. Bylece tarihilikte gnlk yaam ve toplumun sosyal yaps tarih aratrmalarna yer edinmeye balam oldu. Ahmet Refikin, Hazine-i Evraktan elde ettii evkaf, belediye, iae ve gmrk ilerine ait stanbulun sosyal ve iktisadi yaamna k tutan belgelerle oluturduu Onbirinci, Onikinci ve Onnc Asr- Hicride stanbul Hayat adl eserleri bu akmn etkisiyle kaleme alnmtr.44 Eserleriyle, geleneksel Osmanl tarih yazcl ile modern tarihilik arasnda bir gei kprs oluturan Ahmet Refik 1933 reformuyla birlikte Darlfunun Osmanl Tarihi krss mderrisliinden karlmtr.45 1. 1. 3. Cumhuriyet Dnemi Trk Tarihilii 12 Aralk 1924te Trkiyat Enstitsnn kurulmas Cumhuriyetle birlikte tarih alannda ilk kurumsallama abasyd. Mdrlne Kprlzade Mehmet
44 45

Toprak, a.g.m., s.432. Toprak, a.g.m., s.432.

13

Fuatn getirildii kurumun amac Trk tarihini, hukuk, iktisat, din, edebiyat, dil, etnografya ve corafyasyla aratrmak, bu konular zerine yeni yaynlar kartmak ve yurtdndaki dier enstitlerle irtibat kurarak uluslar aras bir kurum olarak faaliyet gstermekti. Enstit almalarna balamasnn ardndan Trkiyat Mecmuas ve Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas adyla iki dergi kartmaya balad. Birok telif ve tercme eserler de yaynlayan kurum, zellikle sz konusu dergilerde yaynlanan makalelerle Trk tarihiliinde yeni bak alarna nclk etmitir. Bu makalelerden en nemlisi Kprlzade Mehmet Fuatn kaleme ald ve 1931 ylnda Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasnda yaynlanan Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar46 adl almasdr. 1927 Temmuzunda Maarif Vekletince, Trk Tarih Encmeni olarak yeniden yaplandrlan Tarih-i Osman Encmeni ise modern tarihilik iin nemli bir dnm noktas olmasnn yan sra bu kurumda yetimi tarihiler de Cumhuriyetin ilk yllarnn nde gelen tarihileri oldular. Yine bakanlna Kprlzade Mehmet Fuatn getirildii Trk Tarih Encmenin dier yeleri arasnda Akuraolu Yusuf, Halil Edhem, Ali Canip, Ahmet Refik Beyler vd. yer aldlar. Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas adyla yaynlanan dergi ise 1928 ylna gelindiinde yeni ismiyle Trk Tarih Encmeni Mecmuas olarak yayna devam etmitir.47 Ahmet Refik geleneksel Osmanl tarih yazcl ile modern tarihilik arasnda bir geii olutururken, 1930lu yllara kadar edebiyat tarihilii ile n planda olan Fuat Kprl, ortaya koyduu almalar ve farkl perspektifiyle Trk tarihiliini bilimsel bir temele oturtmu ve modern Trk tarihiliinin ncs olmutur. Kprl, Trkler bir airet olarak Anadoluda imparatorluk kuramaz resmi tarih anlaynn tersi bir tutum iindedir ve Ouzlar zerine yapt almalarla da resmi tarih anlaynn tersini kantlamaya almtr. Kprl, bu

46

Kprlzade M. Fuat, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, c.1, st, 1931, s.165-313. 47 Bayri, M. H., Trk Tarih Encmeni, Tarih Dnyas, c.3., sa.30-31, ubat 1952, s.1211-1216; nalck, a.g.m., s.1.

14

aratrmasyla karlatrmal devlet oluumu incelemeleri zerine uygun bir yap getirmitir.48 Ayrca sekin tarihilerimiz Prof. Dr. Osman Turan, Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen, Prof. Dr. Abdlbaki Glpnarl, Prof. Dr. Mustafa Akda, Prof. Dr. Halil nalck, Prof. Dr. Faruk Smer vd. sosyal ve iktisat tarihi alanlarnda uzmanlamalarna zemin hazrlamtr. Kprl ve ekolnn sayesinde tarih yntemi ve tarihin kavramsallatrlmasnda Lucien Febvre ve Annales Okulu da Trk tarihiliinde etkin olmaya balamtr. Trkiyede tarih yazcl tm dnyada olduu gibi Annales ekolnden etkilenmi ve Trk tarihiliinde yeni bir yaklam meydana gelmitir.49 Cumhuriyet dneminde Yusuf Akurann etkisiyle birlikte Durkheim sosyolojisinin tarihsel bak as Trk tarih yazclnda belirginlik kazanmtr. Ayn zamanda 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurucu yesi ve ilk bakan olan Akura, Kprl gibi batl oryantalistlerin Trkler her eyi dardan aldlar kansna kar Osmanl kurumlarnn hem slami, hem Trk kkenden geldiini dile getirmitir.50 Erken Cumhuriyet dnemi Trk tarihilii, Osmanl tarih yazlnn ortaya kard gelenekten kanlmaz olarak etkilenmitir. Cumhuriyet dneminin balarnda tarih yazclnda slup, tarz ve zihniyet asndan geleneksel Osmanl tarih yazclnn etkileri grlmekle birlikte phesiz Cumhuriyet devriminin getirdii deiimler de yaanmtr.51

Cumhuriyetle birlikte bata Mustafa Kemal Atatrk olmak zere Cumhuriyetin kurucu kadrosu, yeni topluma yeni bir kimlik yani yeni kurulan ulus devletin temellerini glendirmek ve bireye milli kimlik kazandrmak amacyla milli tarih almalarna ynelmiti. Bu amac hayata geirecek kurum ise Trk Tarih Kurumuydu. Atatrk'n tevikiyle 15 Nisan 1931'de 16 ye ile kurulan Trk Tarihi
Berktay, H., Drt Tarihinin Sosyal Portresi,Toplum ve Bilim, 54/55, Birikim Yay., st., 1991, s. 32-33. 49 Toprak, a.g.m., s.433; Aydn, a.g.m., s.424. 50 Berktay, a.g.m., s.26. 51 Behar, B. E., ktidar ve Tarih, AFA Yay., 2.b., st., 1996, s.41.
48

15

Tetkik Cemiyeti ad 3 Ekim 1935'te Trk Tarih Kurumu'na evrildi. 2-11 Temmuz 1932 ylnda Ankara Halkevinde yaplana I. Trk Tarih Kongresiyle de Cumhuriyetin yeni tarih gr ve tarih eitiminde izlenecek metotlar ortaya konulmaya alld. Bu dnemde modern tarih almalar, adalama olgusuyla tam anlamyla bir paralellik gstermi ve yaanan sre tarihilie de aynen yansmt. Cumhuriyet dnemiyle birlikte hanedan merkezli bir tarih anlay dnda, Bat modern tarihiliinin yntemlerini kullanmaya balanm fakat almalar yine de siyasi ve askeri tarih zerine younlamt.52 Erken Cumhuriyet dnemi tarihiliimiz, Trk rknn uygarla katks ve Anadolunun Trkl konular bata olmak zere Trk Tarih Tezi etrafnda biimlendi. Ortaya konulan almalar da bu hedeflerin yan sra dnemin siyasi konjonktrne uygun olarak Osmanl almalarn ikinci plana atlmas ve oryantalist tarih yazmna hkim olan kanlara kar retilen antitezler hkimdi. 1930lu yllar Trkiyede tarih biliminin, hukuk, felsefe, filoloji vb. bilimlerin aksine yerli bilim kadrolaryla, bamsz bir gelime ile ilerleme kaydettii bir dnemdir.53 Ayrca bu dnem Trk tarihiliinde oulcu bir grnm arz etmektedir. Trk tarih tezi her ne kadar Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti yelerince ve okullarda etkin olsa da yksek okullarda ve yayn evrelerinde eletirel bir gzle deerlendirilmitir. Kprlnn Resmi tarih grnden farkl olarak gelitirdii tarih perspektifi stanbulda kendisini gsterirken, Ankarada da evket Sreyya Aydemir, Yakup Kadri Karaosmanolu, smail Hsrev Tkin, M. evki Yazman, Burhan Asaf Belgenin karttklar Kadro dergisi etrafnda gelien Kadrocu tarih yorumu gelitirilmitir. Kadro grubu, Marx ve Sombartn grlerinden etkilenmi, emperyalizm kuramyla smrlen milletlerin geri kalmln odak alan bir tarih gr meydana getirmilerdir. Kadrocu tarih bak as, etkileri ilk olarak Yusuf Akuran Tarz- Siyaset adl eserinde ve daha sonralar Trk Yurdu dergisinde

52

Berktay, H., Cumhuriyet deolojisi ve Fuat Kprl, Kaynak Yay., st., 1983, s.26; Yalansz, N., Cumhuriyet Dnemi Osmanl Tarihi almalar (1923-1960), Toplumsal Tarih, Ekim, sa.82, s.11; z, a.g.m., s.500. 53 Ortayl, ., Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar., 8.b., st., 2004, s.107, 111.

16

Parvus Efendinin almalaryla gelien tarihsel bak asnn bir devam niteliindedir.54 Bu yllarda tarih alannda sreli yaynlar da artmtr. 1929da Trk Tarih Encmeni Mecmuas, Trk Hukuk Tarihi Mecmuas, 1930larda Tarih Semineri Dergisi ardndan da Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Dergisi ve 1941 senesinde Tarih Vesikalar Dergisi karlmaya balanmt. Trk tarihiliinin en uzun sreli bilimsel yayn olan Belleten ise Ocak 1937de yayn hayatna balad.55 zetle 1927-1940l yllar aras, Trkiyede bilimsel tarihiliin

gereksinimi olan teknik bilgi ve donanmn saland, bunun iin devlet btesinden pay ayrld ve Trk tarihiliinde yakn zamana kadar grlmedik bir tartma ortamn yaratld bir dnem olmutur. Yine bu yllar dnya tarihine kar duyulan ilginin belirli yorum ve yaklamlarla farkllat bir dnemdir. Artk Merutiyet dnemindeki gibi dnya tarihine olan ilgi sadece evirilerle snrl kalmyordu. Trklerin dnya tarihi ierisinde oynadklar rol belirlemek dncesiyle yerli bilim adamlar tarafndan Avrupa ve dnya tarihine ilikin birok eser kaleme alnmaya balanmt.56 kinci Dnya Savann ardndan ise aratrmaclarn ilgisi Osmanl ekonomik ve toplumsal dzeni zerine younlamtr. Bu yllarda Trkiyedeki karlalan sosyal ve ekonomik sorunlarn kkenleri tarihsel bir derinlikle ele alnmaya alld. zellikle 1946 ylnda ok partili rejime gei sreciyle birlikte toprak reformu konusunun gndeme geldii bu yllarda mer Ltfi Barkann Osmanl toprak dzeni zerine incelemeleri olduka nemli bir yere sahiptir. Barkann Annales ekolnn etkisiyle ele ald konularla tarih btnsel bir kimlik kazanm ve Barkan bu tr almalaryla sosyal tarih alannn gelimesine nemli bir katk salamtr.57

54 55

Toprak, a.g.m., s.433. Ortayl, a.g.e., s.111-112. 56 Ortayl, a.g.e., s.112-114. 57 Toprak, a.g.m., s.435.

17

Trkiyede tarihe kar en youn ilgi 1960l yllarda grlmektedir. Bu yllarda tarihiler dnda meslekten tarihi olamayan, bata iktisat ve sosyologlar olmak zere farkl bilim dallarndan pek ok bilim adam ve aratrmac tarihle ilgilenme gerei duymular ve almalaryla, ileri srdkleri tezlerle Trkiyede tarihin alan ve ieriini zenginletirmilerdir. Sosyologlarn ve iktisatlarn tarihe ilgisi 1960l ve 70l yllarda artm ve gnmze kadar srmtr.58 1961 Anayasasnn getirdii zgrlk ortamnda toplumun geri kalmlna tarihsel nedenler bulma telayla birlikte, 1930larda olduu gibi soyut tarih almalar nem kazanmtr.59 1960l yllarda Marksizmin entelektel yaamda etkili olmas

tarihiliimizde gelien yeni bir yaklama neden olmutur. 1960l yllarn ilk yarsnda Fransa kaynakl ATT tartmalar ksa sre sonra Trkiyede de gndeme gelmitir. Selahattin Hilav, Sencer Divitiolu ve Kemal Tahir vastasyla Trkiyede gndeme gelen ATT tartmalar erevesinde lkede popler bir tarih bilinci oluturulmutur. Trkiyede ATT tartmalar ilk kez Selahattin Hilavn 1 Mart 1965 tarihli Eylem dergisinde kan "Asya Tipi retim Biimi" adl yazsyla gndeme gelmi ve kavram kullanlr ve tartlr olmutur. Elbette ATT tartmalar sonras Trkiyede farkl tarih perspektifleri olumu ve en azndan karlatrmal bir analiz yapma frsat dourmutur.60 Ayrca 1960l yllarda sreli tarih yaynlarna ilgi de artmtr.61 1970li yllarda ise tarih aratrmalar klasik dnem Osmanl tarihi zerine younlamtr. Tarih aratrmalarnn Osmanlnn klasik dnemine arlk

1960larda Trkiyede tarih anlay zerine yaplm en detayl alma iin bkz. Yalansz, N., 1960l Yllarda Trkiyede Tarihilik, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, baslmam yksek lisans tezi, zmir, 1996; Toprak, a.g.m., s.437; Tokdemir, Erturul, 1980 Sonrasnda Trkiyede ktisat Tarihilii, TCTA, c.15, letiim Yay., st., 1996, s.1356. 59 Toprak, a.g.m., s.437. 60 Kayal, K., 1960l Yllarda Trkiyede Tarihiliin ekillenii, Tarih ve Milliyetilik, Mersin niversitesi I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., Mersin, 1997, s.199; Toprak, a.g.m., s.437; Kololu, O., Tarih almalar 1980-95, TCTA, c.15, letiim Yay., st., 1996, s.1355. 61 Ortayl, a.g.e., s.112.

58

18

verilmesine paralel olarak Orta Asya ve Seluklu tarihi aratrmalar da bir hayli azalmtr.62 1970lerden itibaren tarih alannda bilimsel organizasyonlarn saylar da gittike artt. Bu bilimsel toplantlarda tartlan ve ortaya konulan tarih bak as da nceki dnemlere nazaran olduka deiti. Siyasi ve askeri tarih ikinci plana itilirken, nceleri ihmal edilen sosyal ve ekonomik tarih aratrmalar n plana kmaya balad. Deien sadece bu ilgi alan olmakla da kalmad artk Trk tarihiliinin sadece ie bakan, dnyay kendisiyle deerlendiren tutumu da deiime urad. Trk tarihileri bu davrantan syrlmaya balad. Bu dnem de TTKnn kongreleri dzenli olarak devam etti ve dier bilimsel toplantlar da olduu gibi TTK kongrelerinde de bildiri konular sosyal ve ekonomik tarih alanlarna kayd. 1977 ylnda Hacettepe niversitesi tarafndan dzenlenen Osmanl mparatorluu ve Trkiye Ekonomik ve Sosyal Tarih Kongresi deiimin ne ynde olduunun kant niteliindedir. Ayrca artk tarih aratrmalar eskisi gibi bir zaman kstas ierisinde kalmamakta 1960lara kadar gelmekteydi. 63 1980 sonras tarihiliimizin, bir nceki yani 1950-1980 aras

tarihiliimizden farkl, tarihilerimizde resmi tarih tezine alternatif bir tarih yaratma abasnn olumasdr.64 20 Haziran 1986 tarihinde Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurulunca, Babakan Turgut zal ve Genelkurmay Bakannn da katld ve Cumhurbakan Kenan Evrenin bakanlnda dzenlenen bir toplantda Aydnlar Ocann hazrlad Trk slam Sentezi kabul edildi. Bu fikrin temelini milli kltrn oluturulmasnda slamn btnletiriciliinin temel alnmas oluturuyordu.65 Trk-slam Sentezini ortaya atan Prof. Dr. brahim Kafesolu olmutur.66 Esas itibariyle milliyetiliin dini muhafazakrlkla eklemlenmesi olarak grlse de Trk
62

zel, O., Bir Tarih Okuma ve Yazma Pratii Olarak Trkiyede Osmanl Tarihilii, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, Metis Yay., st., 1998, s.151. 63 Kololu, a.g.m., s.1355; Tokdemir, a.g.m., s.1356. 64 Kololu, a.g.m., s.1355. 65 Kololu, a.g.m.,, s.1353 66 Kafesolu, ., Trk slam Sentezi, Aydnlar Oca, st., 1985.

19

Tarih Tezini ve Ziya Gkalpin savunduu gibi milli zellikleri korunmak artyla Batllamay da benimsemektedir. Bu dnceyle Trklk ve slam btnlemi, slam Trklerin milli dini olmu, Trk Tarih Tezinin oluturduu mili kimlik dini kimlik ile bir araya gelmitir.67 Birok tarihi zellikle ortaa tarihisi tarafndan bu gr benimsenmi ve aratrmalar bu ynde younluk kazanmtr. 1980-1989 yllar arasnda iktisat tarihi alannda yaynlanan Trke telif ve eviri makale ve kitap says nemli lde artmtr. yle ki bu dokuz yllk zaman diliminde iktisat tarihi alannda yaynlanan makale ve kitap says 1930-1979 dneminde yaynlarna eittir. 1990l yllarda da bu art devam etmitir.68 1980lerin sonlarna doru Osmanl arivlerinin aratrmaclarn hizmetine almasyla tarih alannda alanlarn says ve buna paralel olarak ortaya konulan almalar bir hayli artt. Fakat ortaya kan almalarn ounun nitelik bakmndan kaliteli olduu sylemek olduka gtr. Nedeni, tarih alannda yetimi tahlil kabiliyeti az olan kadro azldr. Bu durum bir belge fetiizmini de beraberinde getirmitir. Arivlerin aratrmaclarn hizmetine almasnda kazanl kan kesim ise belirli bir tarih disipliniyle yetimi, tahlil kabiliyeti ve olanaklar yksek olan Batl bilim adamlar olmutur. Bu dnemde Osmanl arivlerinin almasyla Cumhuriyetin ilk yllarnda ikinci plan atlan Osmanl tarihi zerine aratrmalarn artmasn salad. Akademik tarihiliimiz zellikle 15. ve 16. yzyllarla 19. yzyl Osmanl tarihi zerinde younlamtr. 69 1989 ylnda Trk Bilim Tarihi Kurumu kurulmu ve bilim tarihi alanna dzenledii kongre ve sempozyumlarla katklar olmutur. 1990da kurulan Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf ise almalaryla Trkiyede tarihiliin olumlu ynde etkisi olmutur. Vakf gerek yaynlar gerekse kongreleri ile tarih aratrmalarna hz getiren nemli kurumlardan biri haline gelmitir.70
67

Bora, T., Trkiyede Radikal Milliyeti deolojinin Geliim Seyri, 75 Ylda Dnceler Tartmalar Bilano98, TVYY, st., 1999, s.123-124. 68 Tokdemir, a.g.m., s.1356. 69 Kololu, a.g.m., s.1354-1355; zbaran, 1980den Gnmze Tarih almalar, TCTA, c.15, letiim Yay., st., 1996, s.1359. 70 zbaran, a.g.m., s.1359.

20

1990l yllarda nemli deimelerden biri retim tarzlar zerine yaplan tartmalarn geriye dnk ciddi bir eletirel deerlendirme bile yaplmakszn ortadan kalkmasdr.71 nk bu yllarda tmardan malikneye gei eski feodalite ATT tartmalarnn yerini almtr. 1980den sonra yayn kesintiye urayan veya tamamen kapanan sreli yaynlarn yan sra tarih alannda bilimsel dergilerin saylarnda da nemli bir nispette art olmutur. 1980 sonrasnda on dokuz derginin yaynna son verilmesine karn on yedi dergi yaynlanmaya balanmtr. Belleten gibi yayn devam eden dergilere ek olarak stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Tarih Enstits Dergisi72, Ege niversitesi Tarih ncelemeleri Dergisi, Tarih ve Toplum, Toplumsal Tarih, Toplum ve Ekonomi vb. sreli yaynlar karlmaya balamtr.73 Gnmzde yaynna devam eden niversite tarih dergileri ve Toplumsal Tarih, Tarih ve Toplum dergilerinin yan sra Popler Tarih ve Hrriyet Tarih gibi popler tarih dergileri de yaynlarn srdrmektedir. 1980 sonras tarih aratrmalarnda grlen nemli bir dier gelime de aratrmaclarn kaynak olarak kullanabilecekleri zel arivlerin saysnn artmas ve mikro tarih aratrmalarnn n plana kmasdr. Gnmzde kiisel mikro tarih almalarnn yan sra Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf yerel tarih almalarna byk oranda destek vermekte birlikte profesyonel veya amatr tm aratrmaclar mikro tarih almalarn tevik etmektedir. Son yllarda olduka artan kurum tarihilii de yine byk oranda vakfn desteini grmektedir. 1. 2. a Ayrm ve Ortaa Kavram 1. 2. 1. a Kavram

zel, O. etinsaya, G., Trkiyede Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir Bilano Denemesi, Toplum ve Bilim, sa.91, K 2002, s.30. 72 Tarih Enstits Dergisi on yllk bir aradan sonra 1995 ylnda yeniden yaynlanmaya balanmtr. Tokdemir, a.g.m., s.1356. 73 Kololu, a.g.m., s.1355-1356; Tokdemir, a.g.m., s.1356.

71

21

a kavram, tarihin herhangi bir evresiyle ya da bu evreye zg, onu esas olarak niteleyen bir adla belirlenen dnemlerden her birini ifade eder. Tarihte toplumlarn geirdii siyasal, toplumsal ve kltrel gelimelerin neden olduu byk aamalar ve dnmler arasnda kalan zaman dilimlerinden her biri a olarak nitelenmitir. Tarihe alara gre bakmak insanolunun tarihi deiken bir sre olarak alglamalarnn ardndan srekli yapla gelmitir. Tarihi ilk kez alara gre ayran Hesiodos dnya tarihi iin drt a belirlemitir. Bunlar Satrnusun egemenlii altnda yaanan bolluk dnemi altn a, Iupiterin egemenlii altndaki gerileme dnemi gm a, adaletsizlik, yama ve savalarn tm dnyada yaygnlat tun a ve son olarak insan ve doann giderek ktletii demir adr. Tarihin her dneminde insanlar yaadklar zaman nceden olduka farkl olarak alglamlardr. Her toplum yaad dnemi bir ekilde herhangi adla nitelemi ve nceden ayrmtr. Zaman dnemlere ayrlmtr. Fakat bu blmleme kesin deil znel deerlendirmeler sonucu yaplmtr ve o dnemin zihniyetiyle ekillenmitir.74 Bugnk anlamda a ayrm metodu ise 17. yzylda ortaya kmtr. Ayn zamanda Tarihiliin sorunlarndan birini de oluturan a ayrm aratrma, inceleme ve retim asndan ilk defa Hmanistler tarafndan yaplm ve klasik incelemeler alannda uygulanmtr. Bu blmleme 17.yzyl sonlarnda Almanya'da Halle niversitesinden Prof. Christoph Cellarius'un (16381707) tarafndan yaplmtr. Filologlar iin hazrlad Historia Antiqua (1685) adl eserinde, Eskia' Byk Constantin'e kadar getirmiti. Historia Mediiaevi (Ortaalar tarihi) de Byk Constantin'den stanbul'un 1453'te fethine kadar olan zaman kapsamaktayd. Sonraki ksm ise Historia Nova (Yenia tarihi) adn almt. Klasik filoloji ile ilgilenenler tarafndan da Roma mparatorluunun barbar gleriyle tahrip olmasna kadar olan Eskialarda edebiyat, dil ve kltr duruluunu ve yksekliini koruduu; Ortaa'da, bu alanlarda bir k yaand ve tekrar ykseli devri yani Yenia balad kabul edilmitir. Bu blmlemeye gre,
74

Klbay, M. Ali, Ortaa m Ortaalar m?, Tercman, 10 Temmuz 1986.

22

Hristiyanl resmi din olarak kabul eden Roma mparatoru Byk Constantinus (lm.337)'dan stanbul'un Trkler tarafndan fethine kadar Ortaa, sonraki devir de Yenia olarak adlandrlmtr. Bilimsel aratrmalar ilerledike Eskia'n sonu olarak Bat Roma mparatorluunun k (476), Ortaa'n bitimi olarak da Bat'da Hmanizm ve Rnesans hareketlerinin grld 16.yzyl balar kabul edilmitir. Cellariusun a ayrmnn ardndan Gttingen niversitesinden Gatterer (1727-1799) tarafndan da tarihi alara ayrma metodu kullanld. Cellariustan fark Eskian sonu olarak Bat Roma mparatorluunun 476 ylnda ykl, Ortaan sonu olarak da 1492 ylnda Amerikann kefi ya da Reform hareketlerinin balangc kabul edilen 1517 tarihlerinin esas alnm olmasyd. Ardndan bu blmlemeye Fransz ihtilalinin ortaya kard byk deiikler nedeniyle 1789'dan sonras Sona olarak ilave edilmitir. Btn Avrupada genel kabul gren bu taksimat iki yzyldan fazla bir sredir de gerek aratrmalarda gerekse tarih kitaplarnda klasik bir olgu haline gelmitir.75 a ayrmnda alarn balang ve biti tarihleri olarak hangi nemli olaylarn alnmas gerektii ilgili pek ok zaman kstaslar ileri srlmtr. Bu tartmalar en fazla Ortaan snrlarnn belirlenmesinde daha belirgindir.76 Roma mparatorluunun 395 ylnda iki ayrlmasnn dnda, 375 Kavimler g, 565 mparator Justiniann lm, 568 Avarlarn Orta Avrupaya g, 622 Muhammed Peygamberin Mekkeden Medineye g gibi tarihler Ortaan balangc olarak; 1453 stanbulun fethi, 1492 Amerikann Colomb tarafndan kefi, 1517 Reform, 1450 Gutenbergin matbaay icad vb. Ortaan sonu olarak alnan tarihler ve olaylardr. Akdes Nimet Kurat bu konudaki makalesinde Ortaan balangc olarak 375 Kavimler gnn, sonu olarak da 1492 ylnda Amerikann kefinin esas alnmas gerektii kansndadr.77 Sz konusu bu a ayrm Batnn kendi sosyal, siyasal, kltrel ve ekonomik dnmleri esas alnarak ortaya karlmtr. Dini adan srasyla pagan

75

Kafesolu, ., Trk Tarihinde alar Meselesi, Trk Kltr, sa.254, 1984, s.5; Kurat, A. N., Ortaalar Mefhumu, Bayrak, sa. 4, 1971, Ankara, s.27-30. 76 Kurat, a.g.m., s.27-28. 77 Kurat, a.g.m., s.28-30.

23

din anlayndan Hristiyanla gei, dinin otoritesini kaybetmesi ve laiklik; hukuk asndan Tanr-kral anlayndan feodaliteye gei, krallarn ve imparatorlarn basksnn yan sra aristokratlara, burjuvalara kstl haklar tannmas, hrriyet, insan haklar kavramlar; sosyo-ekonomik adan kral, ruhban, tam veya yar esir halkn yan sra burjuvann gelimesi, toprak kleliinin kalkmas ve kyl snfnn ortaya kmas; kltrel adan ise felsefe, sanat ve kltrn dini dnceler erevesine alnmas skolastik dnceden pozitif dncenin hakimiyeti ile birlikte bilimde laik dnce alanna geilmesi Batnn ciddi dnmlerine rnek olarak gsterilebilir.78 1. 2. 2. Ortaa Kavramnn Ortaya k ve Kullanm Ortaa kavram, ilk olarak Antik dnyann k ile kendi yzyllar arasndaki dnemi ifade etmek aslnda bu ara dnemi olumsuz olarak nitelemek iin Rnesans dnrleri tarafndan ortaya karlmtr. Bu isimle adlandrlmasnn ideolojik nedeni vardr.79 Yaadklar dnemi uygarlk tarihinin en gelimi dnemi olarak gren Rnesansn talyan Hmanistleri kendi uygarlklarnn rnei olarak deerlendirdikleri Eski Yunan ve Roma ile kendi zamanlar arasnda kalan zaman dilimini orta-a olarak adlandrarak deersizletirmilerdir. Fakat tmyle Ortaa ne reddetmi ne de yok saymlardr. Onlara gre bu orta kavram bir kesintiyi ifade etmektedir. Ortaa, Avrupa tarihini oluturan en nemli dnem olmasna ramen, lka ile Yenia arasnda kayp, karanlk bir dnem olarak alglanr. Bu tarz bir sylenme Rnesans aydnlar yaamdaki ve gemiteki her trl olumsuzluklar Ortaaa terk ederek kendi yaadklar dnemi bu olumsuzluklardan arndrdklarna inanmlardr. Hatta Latin aratrmalarnda Ortaa barbarlk a olarak grlm ve aalanmtr.80 Ortaan karanlk olarak nitelenmesinin bir dier nedeni de Ortaan nyargsz incelenememesi ve hurafelerle deerlendirilmesidir. Karanlk sfatnn
78 79

Kafesolu, a.g.m., s.6. Belge, M., Ortaa, Dou Bat, sa.14 Avrupa, 2001, s.77. 80 Klbay, a.g.m.; Belge, a.g.m., s.82; Ortaa, AnaBritannica, c.17, st., 1989, s.185; Matthew, D., Ortaa Fikri, Ortaa Avrupas Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, (ev. M. A. Klbay), letiim Yay., st., 1988, s.11; Ta, Serdar, ktidar ve Sylem: Kapitalizm ve Avrupa, Dou Bat, y.4, sa.14, 2001, s.75.

24

Ortaaa yaktrlmas, lka incelemelerinde de karmza kmaktadr. . 1000700 yllar arasndaki dnemini kimi modern tarihiler Avrupa Ortaa'na benzetmiler ve bu dneme "Hellen Ortaa" demilerdir. Avrupa Ortaa'nn banda Germenlerin kendilerinden yksek bir kltr ve uygarlk dzeyindeki Avrupa Bat Roma mparatorluunu ykmalar, Hellen Ortaann balarnda Dorlarn kendilerinden ok daha uygar olan Akalarn siyasal varlklarna son vermelerine benzetilmitir. Avrupa Ortaa'nda feodalitenin ortaya kmas, sava ve yiitlik destanlarnn sylenmeye balanmas gibi, Hellen Ortaanda da polis denilen kent devletlerindeki kraln yannda bir soylular snf olumutur. Avrupa Ortaa nasl byk seyahatler ve yeni ktalarn bulunmasyla sona ermise, Hellen Ortaann sonuna doru Hellenler de uzak blgelere gmeye ve oralarda koloniler kurmaya balamlardr. Arkeolojik belgelerin az olmas nedeniyle de bu dneme karanlk a denilmektedir.81 Avrupann kendi tarihsel gemii ve geliimi sonucu biimlendirilen bu a ayrm ve Ortaa kstas, Trk tarihileri tarafndan da sk sk Trkiyede tarih aratrmalarnda kullanlp kullanlmamas konusunda tartla gelmitir. Bu konu hakknda ilk gr bildiren Cevdet Paadr. Avrupa'da kullanlan ayrmn bize uymayacan belirterek Dou toplumlarnn tarihi iin slam ncesi ve sonras diye bir ayrmn yaplmas gerektiini dile getirmitir.82 1943 ylnda ise naralt adl bir dergide yaynlanan iki makalede Avrupaya zg bir zaman kstasyla Trk tarihinin alara ayrlarak deerlendirilmesi ve Trk tarihinin Ortaa konusunda eletirilerde bulunulmutur. Konunun milliyeti bir ekilde deerlendirildii bu makalelerde Avrupa iin ngrlen ve olumsuzluk atfedilen Ortaa dneminin Trk tarihine uymad dile getirilmitir.83 yle ki Gizin makalesinde bir kimseyi Ortaa zihniyetine sahip olmakla sularken kendisini Avrupa Ortaa m yoksa Trk Ortaa zihniyetine sahip olmakla m itham edildiine dikkat edilmesi gerektiini sylemektedir. Ona gre Avrupa Ortaa zihniyetiyle itham edilirse aalanm, Trk Ortaa zihniyetiyle itham edilirse yceltilmi olunmaktadr. Gizin bu tavr,

81 82

plikiolu, B., Eskia Tarihinin Ana Hatlar, M Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., 1994, s.15. Aydn, A., "Osmanllarda Tarih Yazcl", Osmanl, c.8 Bilim, s.417-425. 83 Mermi, M., Ortaa ve Biz, naralt, 4, (87), st., 1943, s.10-11; Giz, Adnan, Ortaa ve Trkler, naralt, 4, (98), st., 1943, s.6-7,15.

25

dnceleri ve elbette ki genel nyarg makalesinin balnda da yer alan u arpc cmleden de anlalmaktadr. Avrupallarn hamam yz grmedikleri ve gzel prenseslerin bile bir teke gibi koktuu o devirlerde (Ortaada) Trkler en ferah hamamlarda ykanyorlard. Ayrca Gize gre Gktrklerden veya Trklerin slamiyeti kabulnden kinci Beyazdn saltanatna kadar ki dnem leri zamanlar, kinci Beyazdtan Trk Rnesansna kadar geen dnem ise Ortaa ve Geri zamanlar olarak adlandrabilir.84 a ayrm zerindeki dncelerini dile getiren ve Trk tarih aratrmalarnda bu ayrmn kullanlmasn eletiren tarihimiz ise Prof. Dr. brahim Kafesolu olmutur. Prof. Dr. Kafesolu'nun Avrupa'da ekillenen bu tasnife itiraz, tasnifin sadece Avrupa tarihine uygun dmekte olduudur. Makalesinde din, hukuk, sosyal vs. alardan yapm olduu aklamalarla bunu belirtmeye almtr. Bu tasnifin Avrupa'da klasik bir hal almasn hakl bulur. Fakat Kafesolu'na gre a taksiminin Avrupa iin gereklik payn baka lkeler ve milletler iin de geerli saymak imknsz gibidir. Avrupa dndaki milletlerin tarihi gelimelerini Avrupa ile ayn tarihi ereve iinde dnmek, Asya ve Afrika milletlerinin gemilerini byle bir kalba sokmak ve klasik a taksiminin dnya tarihi iin uygulanmas mmkn deildir. Bat Ortaa' ve Dou Ortaa ayn karaktere sahip olmad gibi ayn veya benzer tarihsel, sosyal ve kltrel vs. dnmlerden gememilerdir. Zaman dilimleri de farkllk arz etmektedir.85 Prof. Dr. Kafesolu, dnya tarihi iin uygulanmas mmkn olmayan a sisteminin, Trk tarihinin nemli ve karanlk bir devrinin inceleme d braklmasna neden olduu gibi, Batl milletlere yn vermi olan Antik a medeniyetinin Trk rencilere ayrntl olarak retilmesinin de Trk toplumunda milli kltr duygularn zayflatc bir etkisi olduu grndedir. niversitelerde Trk tarihi aratrmalarnda uygulanan a ayrm, Bat'dan aktardmz alarn zaman devirlerine Trk tarihinin bir ekilde uydurulmasndan ibarettir. Trk tarihinin Eskia belirlenmedii gibi, Ortaa da ak bir ekilde belirlenememitir. Fakat
84 85

Giz, a.g.m., s.6-7, 15. Kafesolu'na gre Avrupa tarihinde en byk hamleyi hazrlayan Yenia devrini aan Rnesans hareketidir. Makalesinde bu konu zerinde durmaktadr. Kafesolu, a.g.m., s.5-7.

26

slamiyet ile ilgili bir tasnif mevcuttur. Genellikle Trk tarihini slam ncesi ve sonras Trk tarihi diye ikiye ayrlmaktadr. Prof. Kafesoluna gre slamiyet'in ortaya k Orta Dou'da Ortaan balangc olarak kabul edilirse, Trklerin slamiyet'i kabulleri ayn zamanda Trk Ortaa'nn balangc demek olabilir. Trk milletinin kendi sosyal bnyesindeki kkl deiikliklerden ziyade, bir dine mensup olmak gibi d faktre dayanan bu tasnifin meydana getirdii grten dolay, slamTrk kavim ve devletleri Ortaa erevesine sokulmutur.86 Fakat Kafesolu, Trklerin slamiyet'i kabul ile Trk Ortaa'n balatmann, tpk Batl a tasnifi gibi yanl olduu kansn da dile getirmitir. Prof. Dr. Kafesolu, her ne kadar Seluklularn kurduu imparatorluk Trk, slam ve dnya tarihinde muazzam bir rol oynam ve sonrasnda Batllar da ilgilendirmi olan Trk-slam devletleri ounlukla Seluklunun maddi manevi devamndan ibaret (Trk-slam kltr sentezi) ise de 10.yzylda slamiyet'i kabuln Trk tarihi iin bir dnm noktas olarak alnmasnn Trk tarihinin gerekleriyle uygun dmedii kanaatindedir. nk, din deitirme Trk milletinin hayat ve zihniyetinde deiiklikler meydana getiren bir dnm kabul edilirse, daha nceleri Asya'da Maniheizm ve Budizm'e giren Uygurlar da ayn ekilde deerlendirilmelidir. stelik bu dinlerden baka Musevi ve Hristiyan olan Trklerinde bulunmas, Trklerde din deitirmenin byk bir anlam tamad anlalr. nk Trkler, din deitirmi olsalar da eski kltrlerini reddetmemiler yeni inanlaryla birlikte eski anlay, dn, devlet ve zel hayatlarn devam ettirmilerdir. Bu adan dini kabule gre belirlenen bir a tasnifini de uygun bulmamtr. Kafesolu, Trk Ortaa'nn 1839'a kadar devam ettirilebilecei ve Yenia'n balangc olarak Tanzimat dneminin alnabilecei kanaatindedir. Cumhuriyet dnemi de Sona olarak ifade edilebilir.87 Prof. Kafesolu makalesinde Batl a taksiminin dorudan kabul edilmesini eletirerek, Trk tarihine uymadn eitli gerekelerle sralarken, Trk tarihinin alarn tespit etmeye almadn da belirtiyor. Ona gre, Avrupal bilim adamlarnn dahi incelemelerinde belirlemi olduklar bu a ayrmn terk etmeye
86 87

Kafesolu, a.g.m., s.8. Kafesolu, a.g.m., s.9-10.

27

balamken, Trk tarihinin alarn belirlemeye almak bo bir abadr. Kafesolu byle bir abann sadece lzumsuz deil ayn zamanda zararl olduu kanaatindedir. nk dier milletlerin tarihleri deimez ve belirli bir corafyada yaanrken Trk tarihi olduka geni bir corafya da yaanmtr. Farkl corafyalarda farkl iktisadi ve kltrel imkanlar nedeniyle farkl gelimeler kaydedilmitir. Dolays ile bu durum Trk tarihinin alara ayrlarak aratrlmas ve retilmesini zorlatrmaktadr. Kafesolu'na gre, Orta Asya Trkl iin ayr, Hindistan, Rusya, Balkanlar, Avrupa, ran, Msr Trkleri iin ayr ayr, Osm. mp. iin ayr a snrlar belirlemek doru olmaz. Ona gre byle bir tavr her lkede Trk boyunu ayr millet olarak kabul etmek anlamna gelir ve bu da gereklere ve bilime aykrdr. nk farkl corafyalarda grlen Trkler ayn milletin kollar halinde devamndan ibarettir. Kafesolu iin a tasnifi kaygsyla Trk olarak tek bir milletin yaad gereini bir yana brakarak ayr ayr milli varlklar kabul etmek bilimin hibir ekilde kabul etmeyecei bir durumdur.88 Prof. Dr. Kafesolu, a ayrmn uzmanlamay engelleyici bir etken olarak grmektedir. Tarih retim ve yazmnda "alar" muhafaza edildike niversitenin her konuda uzmanlar yetitirme fonksiyonu ile elikiye dlmektedir. Belirli bir aa mensup retim yesinin aratrmak incelemek ve retim konumunda bulunduu her tarihi -siyasi, iktisadi, sosyal, dini, fikri, felsefi, edebi ynleriyle- olay kompleksini bilimin gerekli grd derinlik ve aklkla kavramas ihtimali olduka zayftr. retim yesi grevini yerine bu ynlerden birkayla ilgilenmeyecek getirirken, ilgilenmedii ynleri yzeysel yani bilimsel olmayan ekilde ilgilenecek, bu sebeple de tarihi olaylar hibir zaman gerek kimliiyle ortaya karlmak ansna kavuamayacaktr. a taksimi esas alnnca o adaki eitli milletlerin tarihlerinin incelenmesi ve retilmesi gerektii de dnlrse bu yetersizlik kendisini belli edecektir. yle ki, tarihi olay karmaasnn belli bir ynnde belirli bir a lsnde uzmanlamak imknszdr. nk her olayn siyasi, sosyal ve kltrel ynleri daha nceki a olaylaryla ilgili olup bu balant

88

Kafesolu, a.g.m., s.10-11.

28

ok gerilere kadar gider. Bu da herhangi bir meseleyi tarihsel sre iinde btn olarak inceleme mecburiyetini ortaya karr.89 a blmlemesinin anabilim dallar ayrmnda esas alnmasnn

tarihilerin uzmanlamas nnde ciddi bir engel olarak gren Kafesolu, tarih blmleri iin Trk tarihinin esas alnd bir dzenleme ngrmektedir. Ona gre Trk Tekilat Tarihi, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi, Trk timaiyat Tarihi, Trk Kltr Messeseleri Tarihi, Trk Tefekkr ve Din Tarihi ve son olarak da Trk Siyasi Tarihi krsleri kurulmal ve tarih blmlerinin yaplanmalar a blmlemesine gre deil Kafesolunun nerdii bu plan dhilinde ekillenmeli ve aratrmalar yine bu plan erevesinde yrtlmelidir.90 Ekrem yiit, Kafesolundan baka bu konuda serzenite bulunan bir dier bilim adammzdr. 1977 ylnda dzenlenen Felsefe Seminerlerinde Orta ve Bat Avrupa tarihi iin ngrlen a snflandrmasnn dier toplumlarn tarihlerine uymadn belirtmektedir. slam dnyasnn yeniaa stanbulun fethiyle deil, 19. yzyldaki yenilik hareketleriyle girmi olduu syleyen yiit, slam dnyasnn ortaa 19. hatta 20. yzyla kadar getirdiini kaydetmektedir. yle ki slam dnyasnda ortaaa zg teokratik dzen uzun mddet devam etmitir. yiit, Uzakdouda ise ortaan mevcut bile olmad ve bu blge ilkadan doruca amza getii kansn da dile getirmektedir.91 a ayrm zerinde duran bir dier tarihimiz ise Kafesolunun rencisi Prof. Dr. Abdlkadir Donuktur. Donuk, a ayrm konusunda asistanln yapt Kafesolu ile ayn kayglar paylamakta ve sonra aadaki sorularla a ayrmnn Trk tarihine uymadn dile getirmeye almaktadr. 23 yl nce yanll ikaz edilmesine ramen neden hala Avrupaldan kopya olarak aldmz bu a sistemi yrrlktedir?
Kafesolu, a.g.m., s.11-12. Kafesolu, a.g.m., s.13-16.; niversite Tarih retiminde Yeni Bir Plan, EF Tarih Dergisi, cilt XIV, sa. 19, Mart, 1964, st., s.1-13. 91 yiit, E., Okullarmzda Tarih retimi, Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK, Ank., 1977, s.275.
89

90

29

 Neden lka ad altnda Trk ocuklarna Grek-Roma tarih ve kltr okutulmaktadr? Buras Yunanistan m yoksa Trkiye mi? Trk tarihinin Eskia yok mudur? Orta Asya, Rusya, in, Avrupa, Hindistan Balkanlar ve Msr'da cereyan eden Trk tarihi hangi a ierisinde okutulacaktr?92

Prof. Dr. Sina Akinin de Anadolunun kendi toplumsal ve siyasal dnmleri esas alnarak ortaya koymaya alt a blmlemeleri ve bir Trkiye ortaa nerisi vardr. rnein Akin tarafndan MS. 220-1071 lka (Trklerin gebelik ve hayvanclkla urat dnem), 1071-1839 Ortaa (Trklerin yerleik hayata geii, ve tarma yneldikleri dnem sonras) 1839-1908 Yenia (Trklerin batllama dnemi) ve 1908 sonras ise Son ya da Yakna (Trklerinin kentlemeye ve kapitalizme yneldii dnem) olarak deerlendirilmektedir.93 Grld zere Avrupa tarih yazmnda esas alnan, genel kabul gren a ayrm Trk tarihiliinde de kullanlm fakat olduka eletirilmitir. Youn bir tarih felsefesi almas gerektiren problem sadece Trkiyede deil Avrupa dndaki birok toplumda da tartlmtr. Gerek Avrupada gerekse Avrupa dnda kalan corafyalarda bu konu zerinde salam temelli nyargsz eletiriler ise yok denecek kadar azdr. Tarihte zaman bir bak gibi kesilmedii ve keskin bir ayrmn olmad gz nne alndnda tamamen inceleme ve eitim iin ngrlen bu ayrm tartmann ve bu konuya ideolojik adan yaklamak bizleri oyalayacaktr. Avrupaya zg a ayrmnn her topluma uymayaca aktr. zellikle Ortaa sz konusu olduunda a ayrm kyasya eletirilmektedir. Bunun nedeni Dou toplumlarnn tarih incelemelerindeki Ortaa sorunsaldr. Doulu aratrmaclar da Batl birok tarihi gibi Avrupa ile zdeleen Ortaan kendi tarihlerine uymadn, tarihte Dou ile Bat arasnda toplumsal yaplar ve sosyo-ekonomik gelime dzeyleri arasnda byk farklar olduunu sk sk dile getirmektedirler. Kimi dnrlerimiz, tarihilerimiz ise Ortaadan ayrlma ve uzaklamann bizde Avrupadakinden daha nce balad kansndadrlar. Ortaaa son veren olay ise ou tarihimiz tarafndan ak bir tarihle, 1453 ylnda stanbulun Osmanllar tarafndan alnmas olarak belirlenmitir. Kimi Avrupal tarihiler de bu tarihi esas
92 93

Donuk, A., Trk Tarihinde alar Meselesi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, sa. 6, 1987, s.45. Akin, S., Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi (17891980), c.1, Ank., 1997, s.1112.

30

almaktadr. Ancak arada dnsel bir farkllk vardr. Trkiyede Trk tarihi iin bylesine nemli bir olay dnm noktas olarak kabul edebiliriz fakat Avrupal tarihiler iin fetih Yenian yani yeni bir dnemin balangc, dnsel bir gelimenin tohumlarnn atlmas olarak alglanmaktadr. Bu olay Avrupada fikri bir uyann temeli bir dnm noktas saylmtr.

31

KNC BLM ORTAA TARH ARATIRMALARININ GELM 2. 1. slam Tarihi Aratrmalar Avrupada bir ksm Hristiyanlar, kutsal kitaplar Kuran ncilden daha stn tutan ve Hristiyanln teslis retisini kabul etmeyen Mslmanlara kar kmlard. Mslmanlar, 732 ylnda Avrupann ilerine kadar uzanan saldrlarndan, 1683te Osmanl seferlerine kadar Batnn gznde dmanca bir kimlie brnmt. Batnn sz konusu bu tavr Ortaan en nemli olaylarn biri olan Hal seferleri srasnda Hristiyanlarn slama kar savalar neticesinde daha da pekimiti. Ortaan balarndan Rnesansa kadar da bu durum devam etti. Bu dnemde Batllarn slam hakknda sylenti ve bilgisizlikleri nedeniyle sergiledikleri bu tavr Rnesans ve Reformda da byk oranda srdrlmtr. Fakat slama ilk olumlu yaklam yine bu dnemde meydana gelmitir. Hal Seferleri srasnda Kuran Latinceye evrilmitir. 18. ve 19. yzyllarda Avrupallarn slama kar dmanca tavrlar Mslman lkelerdeki misyonerler tarafndan da devam ettirilmitir. eitli kitap ve brorlerle slama Avrupallarn Ortaadaki ithamlar yinelenmitir.1 Hristiyanlarn slam dini ve slam toplumlarna kar bu yaklam, Aydnlanma dneminin kimi bilim adamlarna ait almalar sayesinde deimeye balamtr. Batllarn, Mslman toplumlara ve tarihlerine daha rasyonel ynde yaklam sergilemeye balamalaryla ada slam aratrmalar da balam oldu. Modern slam aratrmalar, 1539da College de France, 1613te Leiden ve 1634de de Cambridge niversitelerinde ilk kez Arapa krslerinin kurulmasndan sonra balamtr. 18. yzyla gelindiinde slam tarihinin pek ok kayna Avrupa dillerine evrilmiti. 19. yzylda ise Avrupal filoloji uzmanlar slam dnyasna ait dilleri inceleyerek aratrma alann daha da geniletti. Tm bunlarn neticesinde 20. yzyln balarnda artk Batllar slam toplumlarna ve onlarn tarihine nceki yzyllardakinden ok daha bilimsel bir tarzda yaklamaya balamtr. zellikle
1

Robinson, F. (Ed.), Cambridge slam lkeleri Tarihi, (ev. N. Akbayar), Kitap Yay., st., 2005, s.15.

32

slam tarihi alannda, ngiliz Hamilton Gibbin slamn tarihsel geliimini inceledii, Amerikal Marshall Hodgsonun slam tarihini dnya tarihi ierisinde ortaya koyan almalarla son elli yl iinde byk bir gelime gsterdi.2 Avrupada slam aratrmalarnn ortaya kard en nemli almalardan biri The Encyclopedia of Islamdr. lk kez 1908-1938 yllar arasnda Leidende ngilizce, Fransz ve Almanca olarak yaynlanmaya balanan The Encyclopedia of Islam, 1960tan sonra H. A. R. Gibb vd. tarafndan Leidende yeniden yaynlanmaya baland. Bu ikinci basks slam tarih, corafya ve kltrnn deerlendirildii derli toplu ilk byk ve kapsaml almadr. 1967de E. Bosworthun slam dnyasnn nemli ynetici hanedanlarn inceledii The Islamic Dynasties adl eserinin yan sra, 1974 ylnda yaynlanan M. G. S. Hodgsonun ciltlik kitab The Venture of Islam ve 1988 ylnda I. M. Lapidusun Mslman toplumlarn tarihini kaleme ald A history of Islamic Societies adl yaptlar slam tarihi konusunda Avrupa yaynlanm en nemli aratrmalar arasndadr.3 2. 1. 1. Trkiyede slam Tarihi Aratrmalarnn Geliimi Trkiyede ise Tanzimattan nce genel slam tarihi ve slam devletleri tarihine dair birok eser kaleme alnmtr. Vakidi, Belami, bn-i Kesir, Markizi, bni Tagribendi, Lari, Mirhand, Handmir, Ayni vb. nemli eserlerinin tercmeleri yaplmt. Tanzimattan sonra ise bu alanda eskiye nazaran daha az eser verilmeye balanmtr. Fakat bu eserler bilimsel tarih metotlarn yoksun bir ekilde halka veya rencilere ynelik popler nitelikteydi. Bu dnemde ortaokullar iin yazdklar Suphi Paa Hakayikulkelam Fi Tarih-i slam, Abdurrahman eref Efendi, Fezlekei Dveli slamiye, ve Zubdetlksas eserlerinin yan sra Cevdet Paann Ksas- Enbiya, Mehmet Halit ve Vecihi beylerin, Azmi, Mahmut Esat Efendilerin kaleme aldklar Tarih-i slam adl eserler de baslmtr. Bunlardan baka Eyp Sabri Paann peygamberin hayatn konu edindii Mahmudssiyeri Yusuf Suat
2 3

Robinson, a.g.e., s.16-17. Robinson, a.g.e., s.11.; 387.

33

Efendinin Miratun ve Abdurrahman Fehmi Efendinin slam medeniyetine dair Medresetlarap isimli almas da yine Tanzimat dneminin nemli slam tarihi eserlerindedir. Ad geen kitaplardan bir ksm eitli yabanc kitaplardan yararlanarak kaleme alnm, inceleme aratrma eserler olmaktan ziyade bir araya getirilmi almalardr. Muallim Nacinin Esamisi, Rfat Efendinin Sad bin Ebivakkas, Halit bin Velit, Ebu Udeybe, Alparslan, mam afi, mam Azam, Hac Zihni Efendinin slam byklerine ait zgemilerine dair almas Meahirn Nisas, Namk Kemalin Evrak- Perian, Ziya Paann Endls Tarihi, Hamit Vehbi Efendinin Meahiri slam ve uray Mevleviye tercmesi olan Semahane-i edep adl yaptlar da tercmelerle oluturulmu eserler olarak karmza kmaktadr.4 Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ncesinde modern tarihiliin kurucusu Mehmet Fuat Kprl, Ziya Gkalp ile birlikte sr-i slmiye ve Milliye Encmeni'ni kurmutur. Encmenin kard ilk yayn Mill Tetebbu'lar Mecmuasdr. Her ne kadar encmenin adnda slam unsuru bulunsa da ilk says 1915'te kan mecmuann yayn hayat boyunca Ziya Gkalp ve Fuat Kprl, slm konulardan daha ziyade Trk kimliine ve kltrne arlk veren aratrmalar yaynlamlardr.5 Kprl, 1918de kaleme ald Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl eserinin ardndan slam tarihi alannda, 1921de Dergh dergisinin ilk saysnda slam Medeniyeti, Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuasnda Anadoluda slmiyet adl makaleleri ile yaynlanmtr. Ortaa Trk din tarihi zerinde olduka nemli olan Anadoluda slamiyet balkl makalesi ise Viyana'da Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte adl dergide yer almtr.6

Yinan, M. H., Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Tanzimat I, Maarif Matbaas, st., 1940, s.583-584. 5 nalck, Halil, Trkiyede Osmanl Aratrmalar I Trkiyede Modern Tarihiliin Kurucular, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, TTK Yay., Ank., s.18-19. 6 nalck, a.g.m., s.27.

34

Ayrca 1940 ylnda W. Bartholdun Mslman kltr hakknda kaleme ald kitabn slam Medeniyeti Tarihi adyla eklemelerle tercmesi de Kprl tarafndan gerekletirildi. Kprl bu eseri tercme ve eklemelerle ortaya karmasnn nedeninin slam tarihi ve kltr hakknda en azndan genel hatlaryla derli toplu salam fikirler verecek bir kitaba olan ihtiyatan kaynaklandn belirtmektedir.7 Cumhuriyetin ilk yllarnda slam tarihi alannda verilmi en nemli eserlerden biri 1927te Halil Edhem'in yaynlad Dvel-i slmiyye adl eseridir. Edhemin slm sikke ve kitabelerin okunup tarihlenmesi iin olduka nemli olduunu belirttii bu eser, Stanley Lane-Pool'un slm hanedanlar hakkndaki eserinin evirisi olmakla birlikte, H. Edhem eviriyi yaparken isim ve tarihleri kontrol etmi, Barthold'un 1899'da yapt evirideki dzeltme ve ilveleri Trke tercmesinde dikkate almtr. Ayrca yeni aratrmalar gzden geirerek, ilve ve dzeltmeler ile eseri meydana getirmitir. rnein Lane-Pool'un kitabndakilere 42 slm devletini ilve ederek 181 slam hanedan ele almtr. Halil Edhem, bu eserin ardndan "Anadolu'da slm Kitabeler" adl makalesi TOEMde yaynlanmtr.8 1939 ylna gelindiinde Birinci Trk Neriyat Kongresinde alnan bir kararla The Encyclopedia of Islamn Trkiye yaynlanmas almalarna baland. A. Adnan Advarn bakanln yapt, stanbul Edebiyat Fakltesi ierisinde oluturulan bir kurul tarafndan ilk fasikl 1940 ylnda yaynland. 13 ciltten oluan slam Ansiklopedisi, maddeleri yeniden yazma, deitirme ve tamamlama yntemleri ve tercme edilerek ancak 1988 ylnda tamamlanabilmitir.9 Trkiyede slam tarihi konusunda almalarda bulunmu tarihilerimizden bir dieri Prof. Dr. Neet aataydr. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Ortaalar Blm'n bitiren aatay, 1948'de doktorasnn ardndan lahiyat Fakltesine gemi, 1952 ylnda doent, 1960'ta ise profesr unvanlarn

7 8

Barthold, W. M. F. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, DB Yay., st., 1940, s.XVI-XVII. nalck, a.g.m., s.4. 9 slam Ansiklopedisi, slam Alemi Tarih, Corafya, Etnografya ve Biyografya Lugat, MEB Yay., 13 cilt, 1940-1988; slam Ansiklopedi, en son 2001 ylnda tekrar baslmtr.

35

almtr. 1962'de bir yl da Ankara niversitesi Rektrl de yapan Prof. Neet aatay, 1978'de Konya Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm'n kurdu ve bu niversite de 1982 ylna kadar rektrlk grevinde bulundu. A. . lahiyat Fakltesi'nde slam Tarihi, Mezhepler Tarihi, slam Hukuku ve Klasik Trke Dini Metinler krslerini ynetti. slam Sanatlar ve slam Aratrmalar Enstitleri Mdrlklerini yapt. aatayn slam tarihiyle ilgili balca almalar slam Mezhepleri Tarihi, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, 100 Soruda slam Tarihi, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, Balangtan Abbasilere Kadar slam tarihi ve Hz. Muhammed'in Hayat adl eserleridir.10 slam tarihi aratrmalarnda karlatmz en nemli ahsiyetimiz Prof. Dr. Bahriye oktur. Ankara Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Ortaa Trk-slam Tarihi blmnden mezun olduktan sonra, 1957 ylnda doktora, 1964 ylnda slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar adl teziyle doentlik unvan alan ok, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde slam Tarihi profesrl yapmtr. Ayn zamanda lahiyat Fakltesinin ilk kadn retim yesi olan ok, Arap ve Fars dillerine hkimdi. Bahriye okun slam tarihi aratrmalarnn en bilimsel ve zgn aratrmalar arasndadr. Balca eserleri slam'dan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar, slam Tarih, Emeviler Abbasiler ve slam Devletlerinde baz Naibeler , Kirman'da Mslman Kutluk Devletinde ki Kadn Hkmdar vb. birok makale ve aratrmann yan sra Aly Mazahri'nin Ortaada Mslmanlarn Gnlk Yaaylar adl yaptn da tercme etmitir.11 Hicret sonraki on ylda slam kart hareketleri inceledii slam'dan Dnenler ve Yalanc Peygamberler adl eserinin ardndan yaynlad slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar adl almasnda 13.-17. yzyllar arasnda
10

aatay, N., slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ank. 1971; 100 Soruda slam Tarihi, Gerek Yay., st., 1972. 11 ok, B., slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar, TTK Yay., Ank., 1965; slam Tarihi: Emeviler-Abbasiler, MEB Yay., Ank., 1983; slamdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler: Hicri 7.-11. Yllar, Cem Yay., st., 1996; Mazaheri, A., Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, (ev. B ok) Varlk Yay., st., 1972.

36

yaam doulu slam toplumlarnda devlet ynetimine katlm nl kadnlarn hayatlarn kaleme almtr. okun ortaa dou toplumlarnda kadnn statsn temel olan slam tarihinde kadnn yeri zerine yapt aratrmann devamn ise Belletende yaynlanan slam Devletlerinde baz Naibeler adl makalesidir. ok bu makalesinde 10. yzyldan 11. yzylla kadar, devlet grevinde bulunmu kadnlarn hayatlarna yer vermitir.12 Trkiyenin slam tarihi alannda nde gelen aratrmalar arasnda Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz almalar olduka nemlidir. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinden 1961 ylnda mezun olan Yldz, 1966 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Halife Mutasm Devrinde Abbasi mparatorluu ile tezi ile doktora, 1972 ylnda doent, 1979 ylnda profesr unvanlarn ald. slam Tarihi, slam Medeniyeti Tarihi, slam Tarihinin Kaynaklar, slam Devlet Tekilat ve slam Devletinde lim Hayat dersleri veren Yldz, 1982 ylnda Atatrk Eitim Fakltesi Fakltesinin kurucu dekanlna getirildi. 1991 Ylnda Marmara niversite Rektrlne seilen Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz, 1992 ylnda vefatna kadar rektrlk grevinin yan sra Edebiyat Fakltesi dekanlna da devam etmitir. slam devletleri hizmetinde Trklerin faaliyetlerini ortaya koyduu slamiyet ve Trkler eseri Trk-slam tarihi aratrmalarnda nemli bir yere sahiptir.13 slamiyet ve Trkler monografisinde 7. ve 8. yzyllarda Arap-Trk likilerini incelemitir. Askeri sorunlar Arap-Bizans mcadelelerinde Trk birliklerinin stlendii rol stende duran Prof. Yldz, bu birliklerin toplumsal karklklarn bastrlmasnda grlen etkisine nem vermektedir.14

12

ok, B., Kirman'da Mslman Kutluk Devletinde ki Kadn Hkmdar, lhiyat Fakltesi Dergisi, Ank., 9, 1961, s.6-97; Buniyatov, Z. M., "Ortaalar Aratran Trk Tarihilerinin Yeni Eserleri", Belleten, sa.185, 1983, s.88-89. 13 Baar, F., Prof. Dr. Hakk Dursun Yldzn Hayat ve Eserleri, EF Tarih Dergisi, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra Says, sa.35, st., 1994, s.IX-XXII. 14 Yldz, H. D., slamiyet ve Trkler, EF Yay., st., 1976.

37

Trkiyede slam tarihi alannda deerli almalarda bulunmu bir dier tarihimiz 1949-1950 dneminde babakanlk da yapm bulunan emsettin Gnaltaydr. 1915 ylnda stanbul Darlfnun Edebiyat Fakltesi Trk Tarihi ve slm Kavimleri Tarihi Mderrisi olarak atanan Gnaltay, Sleymaniye Medresesinde Dinler Tarihi ve slm Felsefesi dersleri de okutmutur. 1924 ylnda lahiyat Fakltesinin kuruluunda bu fakltenin bana getirilmitir. 1941 ylnda ise TTK bakanln vefatna kadar yrten Gnaltayn 1922de slam Tarihi, 1923 ylnda slamda Tarih ve Mverrihler, 1924te slam Dini Tarihi ve 1937-1951 yllar arasnda drt cilt halinde kaleme ald Yakn ark Tarihi bu alandaki nemli eserleri arasndadr. Abdlbaki Glpnarl ise slam tarihi alannda almalarda bulunmu ve birok eser meydana getirmi bir dier deerli isimdir. Tasavvuf, tarikatlar, divan edebiyat ve ran edebiyat zerine yaptlaryla nl edebiyat tarihisi Glpnarlnn 100 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar (1969), Hz. Muhammed ve slam (1969), Mminlerin Emiri Hz. Ali (1978), Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik (1979) ve Sosyal Adan slam Tarihi nemli almalar arasndadr. slamiyet ve dinler tarihi zerine yapt incelemeler ve almalaryla tannan bir dier aratrmac ise mer Rza Doruldur. Cumhuriyetin ilanndan sonra kdam, Akam, Cumhuriyet gazetelerinde slam tarihi, dinler tarihi zerine yazlar kaleme alan mer Rza Dorulun tasavvuf ve slm medeniyeti zerine de ok sayda makalesi vardr. Dorulun 1934 ylnda Tanr Buyruu adyla Kuran tercmesinin yan sra 1928de slm Tarihi: Asr- Saadet, 1934te slm Medeniyet Tarihinde Corafya ve Ticaret, 1935te slm Medeniyet Tarihinde Fen ve Tp, 1945te Abul-Ferec Tarihi, 1950de slm Tarihinde lk Melmet adl derlemetercme almalarnn yan sra 1947de Yeryzndeki Dinler Tarihi ve 1945 ylnda Cennet Fedaileri: slm Tarihinde Gizli ve Ykc Teekkller adl kaleme ald telif eserleri de bulunmaktadr.15 Tm bu aratrmalardan baka 1960ta Trk ve Osmanl tarihi uzman smail Hami Danimend, Garb Menbalarna Gre Garb Medeniyetinin Menbaa Olan slam Medeniyeti adl eserini kaleme almtr.
15

Uzun, M., mer Rza Dorul, DA, c. , s.489-492.

38

1986-1989 yllar arasnda Trkiyenin slam tarihiyle nde gelen ilgilenen tarihi ve ilahiyatlarnn almalaryla oluturulan 14 ciltlik Doutan Gnmze Byk slam Tarihi adl kolektif bir eser yaynlanmtr. TTK, in, Hind, Uzakdou, Roma ve Yunan tarihleri olarak Dnya tarihi Serisi iinde yaynlamay planlad iki ciltten oluacak slam tarihini yaynlayamamtr.16 Trkiyede slam aratrmalar konusunda ilk kurumsallama abas Prof. Dr. Z. Velid Togan'n giriimleriyle 1950'de kurulan slm Tetkikleri Enstitsdr. nalcka gre 1953 ylnda alt ay enstitnn mdrln de yapan Prof. Z. Veld Togan'n slam aratrmalarnda bir ilk olan bu giriimin baarszlnn nedeni Togana kar tarihiler arasnda olduka geni bir muhalifler grubunun bulunmasyd.17 slam tarihi aratrmalaryla megul olan nemli tarihilerimizden biri de Ahmet Yaar Ocaktr. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm'nden 1971'de mezun olan Ahmet Yaar Ocak, 1978 ylnda Strasbourg Universitesinde La Revolte des Babais: Un Mouvement Socio-religieux en Anatolie au XIIIe Siecle (Babailer syan) adl teziyle doktora renimini tamamlamasnn ardndan ayn yl Hacettepe niversitesi Tarih Blm'nde retim grevlisi olarak atanmtr. 1983'te doent, 1988'de profesr olan Ocakn slam tarihi aratrmalar Trk tarihi zellikle de Seluklu ve Osmanl dnemleri ile snrlandrlmtr. Babaler syan, Osmanl mparatorluu'nda Marjinal Sufilik:Kalenderiler, Trkler, Trkiye ve slam, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler adl yaptlar en nemli almalarn oluturmaktadr.18

16

nl, N., Ana Hatlaryla slam Tarihi Balangcndan 1918e Kadar, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yay., 17 nalck, a.g.m., s.36. 18 Ocak, A. Y., Babaler syan, Dergh Yay., st., 1980; Osmanl mparatorluu'nda Marjinal Sufilik:Kalenderiler, TTK Yay., Ank., 1992; Trkler, Trkiye ve slam: Yaklam, Yntem ve Yorum Denemeleri, letiim Yay., st., 1997; Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler Yahut Dairenin Dna kanlar(15.-17. Yzyllar), TVYY, st., 1998.

39

slam aratrmalar 1980 sonras nemli bir kurumsallama ierisine girmitir. 1990dan nce kimi vakf, enstit ya da aratrma merkezi olarak kurulan kurumlar, byk ve youn yayn politikalaryla slam aratrmalarna nemli katklar salamlardr. 1990l yllarda Trkiyede slam tarihiliin ve tarih aratrmalarnn nicelik ve nitelik bakmndan deimesinde dorudan etkisi olan kurumlar zel giriimlerle kurulmulardr. Bu kurumlar 1980de slam Konferans Tekilatna bal olarak kurulan slam Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA), 1985te kurulan Trk Arap ncelemeleri Vakf (TAV)19, 1988de kurulan Trk Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi (SAM)dir. Ad geen kurumlar, dzenledikleri faaliyetler, yrttkleri ve destekledikleri projeler sayesinde slam tarihinin daha rasyonel deerlendirilmesine yardmc olmulardr.20 Yayn faaliyetlerinde nemli kurumlardan bir dieri Diyanet leri Bakanldr. Trkiyede slam dini ve tarihi zerine birok eser Diyanet leri Bakanln tarafndan yaynlanmtr. 1990larda slam tarihi aratrmalar asndan nemli katklar yapan bir dier kurum Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi (SAM)dir. SAMn bu alanda en nemli almas 1988de ilk cildi yaynlanan ve 28. cildi tamamlanan Diyanet Vakf slam Ansiklopedisidir. 40 ciltte tamamlanmas planlanan ansiklopedideki Azmi zcan ve Tufan Buzpnarn bakanlk dnemlerinde olduka gelien SAM, her geen gn balar ve satn almalarla zenginleen ktphane ve dokmantasyon arivine sahiptir. SAMn bir dier yayn faaliyeti ise 1997 ylndan itibaren slam Aratrmalar Dergisini karmasdr.21 1990'lara damgasn vuran btn bu zel/zerk kurulularn belki de en byk katks, belli bir zerk kurumlama, mali kaynak ve ibirlii (ekip almas) ile ksa zamanda neler baarlabileceini kantlamalardr. En byk sorunlar ise mali kaynaklarnn sreklilii ve devlet kontrol noktasnda yaanmtr. Trkiye ekonomisindeki olumsuzluklar ya da genel olarak dayandklar mali kaynaklarn
19

Trk Arap ncelemeleri Vakf, daha sonralar Ortadou ve Balkan ncelemeleri Vakf (OBV) adn almtr. 20 zel, O.- G. etinsaya, Trkiyede Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir Bilano Denemesi, s.25; Kololu, O., Tarih almalar: 1980-1995, TCTA, c.15, st., 1996, s.1358. 21 zel etinsaya, a.g.m., s.25.

40

istikrarszl bu kurulularn almalarn dorudan etkilemi, halen de etkilemektedir. kinci olarak, zellikle 28 ubat sonrasnda devletin zellikle belli vakflar zerindeki denetimini sklatrmasnn bu kurulularn almalarn da olumsuz bir ekilde etkiledii ortaya kmtr. rnein, IRCICA eski parasal gcn yitirmekten dolay birtakm skntlar yaarken, stanbul Aratrmalar Merkezinin faaliyetleri Ali Mfit Grtunann belediye bakanl dneminde gsterilen kaytszlk nedeniyle durma noktasna gelmitir. slam Aratrmalar Merkezi ise mali sorunlarn yansra, bal olduu Trkiye Diyanet Vakf hakknda kamuoyunda yaplan tartmalar sebebiyle srekli olarak denetim altnda tutulmakta, almalar her geen gn kstlanmaktadr.22 2.1.2. Cumhuriyet Dnemi slam Tarihi Alannda Tercme almalar 1910 ylnda Corci Zeydann Medeniyet-i slam Tarihi adl eseri tercme edilmi ve yaynlanmtr. Be ciltten oluan bu eser 1971-1973 yllar arasnda Latin harfleriyle tekrar baslmtr. Seyyid Emir Alinin Tarih-i slam, Ruh-i slam Mslmanln ve slam Mefkrelerinin Tarihi Tekml adl almas mer Rza Dorul tarafndan 1922de tercme edilmitir.23 1930 ylnda Emile Dermenghemin Hazret-i Muhammedin Hayat, 1954te Carl Brockelmannn slam Devletleri ve Milletleri Tarihi, 1959da De Lacy Evans Olearynin slam Dncesi ve Tarihteki Yeri nemli tercme almalar arasndadr. Cumhuriyetin ilannn ardndan Tek Parti dneminin sonuna kadar slam tarihi alanndaki zellikle Muhammed peygamberin hayatn konu alan tercme almalarnda mer Rza Dorulun evirileri nde gelmektedir. Mevlana bl Numaninin Asr- Saadet; Muhammed Heykelin Hazreti Muhammed Mustafa, Mevlana Muhammed Alinin Peygamberimiz Aleyyisselam, John Davenportun Hazreti Muhammed ve Kuran- Kerim vb. birok eser Dorul tarafndan Trkeye kazandrlmtr. slamiyet ve dinler tarihi zerine yapt incelemeler ve aratrmalarla tannan mer Rza Dorul, eviri almalarnn yan sra 1928-1935 yllar arasnda on ciltlik slam Tarihi ve 1938 ylnda da Yeryzndeki Dinlerin Tarihi adl eserleri kaleme almtr.

22 23

zel etinsaya, a.g.m., s.26-27. Barthold, W. M. F. Kprl, a.g.e., s.XIV.

41

Hasan Ali Ycelin Milli Eitim bakanl dneminde kurulan Tercme Brosu tarafndan 1945-1966 yllar arasnda yaynlanan klasikler dizisinde slam tarihini siyasi ve kltrel adan deerlendiren nemli kitaplar bulunmaktadr. Nasr Hsrevin Sefernamesi, Ataullah skenderaninin el-Hikemut-Ataiyesi ve Muhyiddin Arabnin Fususul-hikem, Eflakinin Ariflerin Menkbeleri, bni Haldunun Mukaddime, Taberinin Milletler ve Hkmdarlar Tarihi belirtilmesi gereken eserler arasndadr. Trkiyede slam tarihi alannda pek ok popler ve ideolojik eser bulunmasna ramen bilimsel tarih metodu ierisinde kaynaklarn karlatrmal bir ekilde incelendii telif eser says popler serlere nazaran olduka azdr. Trkiyede zellikle 1950lerde Demokrat Parti dnemiyle birlikte giderek ykselen slamc dnce sonucu, bu alandaki aratrmalar ve kaynaklar, Arapa ve Farsadan eviriler daha youn bir ekilde yaynlanmaya balanmtr. 1960l ve 1970li yllar slam tarihiliinin tasavvuf ve mezhepler gibi daha zel ilgi alanlarna yneldii bir dnem olmutur. M. Reid Rza el-Hseyninin slamda Birlik ve Fkh Mezhepleri, Muhammed Ebu Zehrann slamda Fkhi Mezhepler Tarihi gibi birok eser bu dnemde Trkeye kazandrlmtr. 1980den sonra slam ile ilgili yaynlarn tarihi, siyasi, sosyal, ekonomik, kltrel, idari ve hukuki pek ok alanda eitlendii ve birok eser yaynland grlmektedir. 1980den sonra ki eviri yaynlarda, Batl akademisyen ve Oryantalistlerin eserlerinin daha ok yer bulduu ve bu eserlerde savunulan tezlerin slam anlaylarnn eitliliin de gze arpmaktadr. Bu adan Robert Mantrann slamn Yayl Tarihi ad eserinin Trkeye tercme edilmi olmas nemlidir.24 1995 ylnda Bernard Lewisin Haailer: Ortaa slam Dnyasnda Terrizm ve Siyaset eseri Trkeye evrilmitir. 1993 ylnda ise G. Edmund Von Grunebaumun slamiyet adl eseri Esat Mermi Erendor tarafndan tercme edilerek cilt halinde baslmtr.25

24 25

Mantran, R., slamn Yayl Tarihi (7-11.yy.), (ev. . Kayacolu), Ank.,1981. Grunebaum, G. E. Von, slamiyet, (ev. E. M. Erendor), 3 c., Bilgi Yay., Ank., 1993-1999.

42

Cumhuriyetten nce ortaya konan slam tarihi almalarna bakldnda slam tarihi yazarlarnn eserlerinde genellikle Trk slam devletlerinden bahsettikleri fakat slamiyetten nce Trklerden veya Mslman olmayan Trklerden bahsedilmedii grlmektedir. Bunun nedeni Cumhuriyet dnemine kadar Trk tarihinin slam tarihinin bir paras olarak alglanmas ve aratrmalarn da ayn tutum ierisinde ele alnm olmasdr. Bu tutum Cumhuriyet dneminde de bir sre devam etmitir. slam tarihine ynelik eserlerin hemen hemen tmnn yazarlar ise 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda Osmanlnn iinde bulunduu mevcut durumdan kurtarma dncesiyle ekillenen slamclk akmnn etkisinde olan kiilerdir.26 Trkiyede slam tarihi aratrmalarn genel karakteristiklerinden biri bu alanda ilahiyatlarn eserlerinin younlukta olmasdr. Bunun nedeni Trkiyede akademik anlamda slam tarihi aratrmalarnn neredeyse tmyle lahiyat Fakltesi retim yelerine braklm bir alan haline gelmesidir. Ancak nalckn da belirttii gibi hem genel olarak slm dini hem de slam tarihi aratrmalarn bilimsel bir temele oturtmak lhiyat Fakltelerinin alyla mmkn olmutur.27 Baslan birok slam tarihi almas da yine lahiyat fakltelerinde okutulmak zere yaynlanmtr. Tarihilerimizin bu alana pek fazla eilmemesinin eitli nedenleri vardr. Bunlardan biri dil sorunudur. Tarih boyunca slam toplumlarnn yayldklar alandaki temasta bulunduklar toplumlarn ve slam toplumuna mensup topluluklarn konutuklar dil eitlilii gz nne alndnda, bu alanda aratrma yapabilecek yetimi bir elemann sz konusu dillerden en az birka tanesine hkim olmas gerekmektedir.28 Tarihilerin slam tarihi alanna olan ilgisizliklerinden biri de bu alann sadece bir din tarihi olarak alglanmasdr. Bu yanlla ou zaman kimi tarihiler ve ilahiyatlar tarafndan ortaya konan almalarda sk sk rastlamaktayz. slam
26 27

Yinan, a.g.m., s.585. nalck, a.g.m., s.36. 28 nkal, A., slam Tarihi Aratrmalarnda Karlalan Baz Problemler, Gnmz Din Bilimleri Aratrmalar ve Problemleri Sempozyumu (Samsun, 27-30 Haziran 1989), Samsun, 1989, s.7879.

43

tarihi adl birok eser genel olarak Muhammed peygamber ve drt halife dnemiyle snrlandrlm bir ekilde karmza kmaktadr. Biraz daha geni olarak kimi eserler Abbasi ve Emevi dnemlerini de kapsamaktadr. Bu almalarn en ok gze arpan zellii ise ieriklerinde sosyal tarihten ziyade siyasal tarihe nem verilmi olmasdr. Bu karn Batl tarihiler ve sosyologlarn ortaya koyduklar almalar daha geni bir perspektife sahiptir. slam tarihi aratrmalarnn zelliklerinden bir dieri Kurana ve hadislere dayanmasdr. Kuran ve hadislere dayal almalar ve dier yazl kaynaklardan yararlanlarak meydana getirilen eserlerde dahi yorumlamadan ziyade rivayet ve olgularn aktarlmas n plandadr. Hem Trkiyede hem de dnyada slam tarihi aratrmalarnn genel zelliklerinden biri de aratrmalarn bir ok almann Oryantalistlerin, slam zerine yazp izdiklerine bir tepki olarak ortaya konulmu olmasdr. Trkiyede slam'n yazl tarihini ve bu tarihin dayand kaynaklar bir tarihsel bir yntem sorunu ierisinde ele alan aratrmalar da son yllarda artmasna ramen olduka azdr. Bunlardan ilki emsettin Gnaltayn 1923 ylnda kaleme alm olduu slam Tarihinin Kaynaklar Tarih ve Mverrihler adl almadr.29 Bunu Sabri Hizmetlinin slam Tarihilii zerine ve Ramazan eenin Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl adl nemli almalar takip etmitir. madddin Halilin slamn Tarih Yorumu Ahmet Araka, slam Tarihi Bir Yntem Aratrmas Ubeydullah Dalar, Seyyide smail Kaifin slam Tarihinin Kaynaklar ve Aratrma Metodlar adl eseri Prof. Dr. Mehmet eker, Rza Sava ve Ramazan imek, Stephen Humphreysin slam Tarihi Metodolojisi Murtaza Bedir ve Fuat Aydn tarafndan Trkeye kazandrlmtr.30 Ayrca slam tarihine ynelik bibliyografya almalar olduka azdr. Bu bibliyografya almalarndan en
29

Gnaltay, ., slam Tarihinin Kaynaklar Tarih ve Mverrihler, (haz. Y. Kanar), Endls Yay., st., 1991. 30 Hizmetli, S., slam Tarihilii zerine, DB Yay., Ank., 1991; een, R., Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, SAR Yay., st., 1998; madddin Halil, slamn Tarih Yorumu, (ev. A. Araka), Risale Yay., st., 1998, slam Tarihi Bir Yntem Aratrmas, (ev. U. Dalar), nsan Yay., st., 1985; Kaif, S. ., slam Tarihinin Kaynaklar ve Aratrma Metodlar, (ev. M. eker, R. Sava, R. imek), zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yay., zmir, 1997; Humphreys, R. S., slam Tarihi Metodolojisi, (ev. M. Bedir F. Aydn), Litera Yay., st., 2004.

44

nemlisi Enise Yenerin Trkiyede Dinler Tarihi ve slam Dinine Ait Bir Bibliyografya Denemesidir.31 Trkiyede, yurt dnda yaplm slam tarihi incelemeleri de yeterince detayl bilinmemektedir. Trkiyede yaplm slam Tarihi aratrmalarna ynelik herhangi bir inceleme bulunmamasna ramen Sosyet Rusyada yaplm slam tarihi aratrmalar zerine N. A. Simirnovun incelemesi Arif Berberolu tarafndan tercme edilerek yaynlanmtr.32 Trkiyede slam tarihi alannda yaplan aratrmalarn geliimine bakldnda telif ve tercme eser olarak kimi akademik anlamda birok aratrmann mevcut ve slam tarihi aratrmalarnn youn olduu grlmektedir. Fakat slam tarihi aratrmalarnn ou dil ynnden halka ynelik deildir. Ar Arapa ve Farsa ifadelerle rl metinlerden oluan bu almalar slam tarihine olan ilgiyi kstlamaktadr.33 Tm bunlarn yan sra eitli siyasal dini gruplarn, illegal rgtlerin ve tarikat vakflarnn da slam tarihi zerine hikyelerle rl yalan yanl birok gerek d tarihsel bilginin yer ald kitaplar veya daha kk kapsaml brorler de yaynlanmtr. 2. 2. Seluklu Tarihi Aratrmalar Anadolu Seluklular hakkndaki ilk bilimsel aratrmalar Hollandal bilim adam T. Houtsma tarafndan 1902de Fars ve Trk Vakayinamelerinin yaynlanmasyla balad.34 Bu vakayinameler Anadolu Seluklu tarihini gzler nne

31

Yener, E., Trkiyede Dinler Tarihi ve slam Dinine Ait Bir Bibliyografya Denemesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., Ank., 1963. 32 Simirnov, N., Sovyet Rusyada slam Tarihi ncelemeleri, (ev. A. Berberolu), Evrensel Basm Yayn, st., 2005. 33 etin, O., slam Tarihi Aratrmalarnn Halka Yansmasnda Karlalan Problemler, Gnmz Din Bilimleri Aratrmalar ve Problemleri Sempozyumu (Samsun, 27-30 Haziran 1989), Samsun, 1989, s.96. 34 Houtsma, T., Recueil de textes relatifes a lhistorie des Seldjoucides, vol III, Histoire des Seljoucides dAsie Minure daprs Ibn-Bibi, Leiden, 1902; vol IV, Histoire des Seldjoucides

45

seren

birincil

kaynaklar

olmas

nedeniyle

olduka

nemliydi.

Anadolu

Seluklularnn mimari alanda yaztlarn aratran ilk bilim adam ise . Teksye idi. Kendisinden sonra Cl. Huart, Anadolu seyahati srasnda urad Konyada Anadolu Seluklu yaztlarn bir araya getirmeye almtr. Sz konusu yaztlarn planl bir ekilde bir araya getirilmesi ve incelenmesi ise 1910 ylndan itibaren svireli bilim adam Max von Berchem tarafndan gerekletirilmitir. Trklerin Anadoluya yerleimlerini sistemli bir ekilde inceleyen ilk tarihi J. Laurenttir. Bizans kaynaklarn temel alan incelemesi 1918 senesinde yaynlanmtr.35 1938 ylnda Mawlawi Fadl Sanaullah tarafndan Seluklu sultan Melikahn lmnn ardndan Seluklu imparatorluun maruz kald siyasi buhran ele ald The Decline of the Seljuqid Empire adl eseri baslmtr. Anadolu Seluklular hakknda ilk nemli deneme ise V. Gordlevski tarafndan 1941 ylnda Moskovada yaynlanm, 1961te ise Tamara Talbot
36

Ricen

Anadolu

Seluklular

incelemesi

ngilterede

neredilmitir. Yakn Dou slam tarihi uzman Claude Cahen, aratrmalarnn bir ksmn Seluklu tarihine ayrmtr. Seluklular hakknda belirli bir dnem zerine younlamayan bu almalar neticesinde 1968te Osmanllar ncesi Anadoluyu ele ald Pre-Ottoman Turkey adl eserini yaynlamtr.37 2.2.1. Trkiyede Seluklu Tarihi Aratrmalarnn Geliimi Trkiyede 1908 Merutiyet dneminin ardndan, Trk milliyetilii Osmanl aydnlar arasnda hzla yayld. Bunun sonuncunda gemite Anadolu'da kurulmu bulunan kk byk devletlerin tarihine ilgi de artt. Bu etki 1909'da kurulan Tarih-i Osman Encmeni aratrma ve yaynlarnda aka fark edilmekteydi. Encmenin almalarnda Anadolu'da Seluklular ve 13.-14. yzyllarda kurulan beylikler tarihine ait kaynaklar aratrma konularn olmutur. Bu
dAsie Mineure daprs lAbrg du Seldjouknameh dIbn-Bibi, Leiden, 1902; Gordlevski, V., Anadolu Seluklu Devleti, (ev. A. Yaran), Onur Yay., Ank., 1988, s.11, 24. 35 Laurent, J., Byzance et les Turcs Seldjoukides dans lAsie Occidentale Jusquen 1081, Nancy, 1918; Kymen, M. A., Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK Yay., 4.b., Ank., 2004, s.285-286. 36 Sanaullah, M. F., The Decline of the Seljuqid Empire, Calcutta, 1938; Rice, T. T., The Seljuks in Asia Minor, Thames & Hudson, Londra, 1961; Gorlevskinin eseri 1988 ylnda Trkeye evrilmitir. Gordlevski, V., Anadolu Seluklu Devleti, Onur Yay., Ank., 1988, s.23-24; Turan, O., Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Boazii Yay., 8.b., st., 1999, s.46. 37 Cahen, C., Pre-Ottoman Turkey, Londra, 1968. Cahenin bu eseri Trkeye evrilmitir. Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Y. Moran), st., 1976; Turan, a.g.e., s.41.

46

kurumda Anadolu Seluklular ve beylikler tarihi incelemelerine Halil Edhem'in almalar nclk etmektedir. stanbul Mzeler Mdrl yapt srada Max von Berchem ile birlikte alan Halil Edhem, bu dnem kitabeler zerinde olduu gibi Trkiye'de nmizmatik aratrmalarn bilim metotlarna gre kurulmasn salayan ve yayn yapan ilk kii olmutur. Edhem, 1918 ylnda Seluklu tarihiyle ilgili Kayseri kitabeleri zerine bir monografi yaynlamtr. Encmen adna Anadolu kitabeleri zerinde aratrmalar yapan bir dier isim ise Ahmed Tevhddir. Ahmed Tevhid, Anadolu Beylikleri zerine makaleleriyle birlikte onlarn kitabelerini de yaynlamtr.38 Seluklu tarihilerimizden brahim Kafesoluna gre Trkiyede Seluklu tarihiliinin geliimini devrede ele almak mmkndr. Birinci evre M. Fuat Kprl ve M. Halil Yinann aratrmalarn yrtt dnemdir. Prof. Dr. M. Fuat Kprl, Seluklu tarihi zerine aratrmalarnn ilk rn Anadolu Seluklularnn devlet ve toplum yaps zerine 1915 ylnda Milli Tetebbular Mecmuasnda yaynlanan Selukiler Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti adl makalesidir. Ardndan Avrupann pek ok dergisinde yaynlanan makaleleriyle Anadolunun Osmanl ncesi tarihi hakknda aratrmalarna devam etmitir. 1918de kaleme ald Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl eseri ve 1921de Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuasnda yaynlanan Anadoluda slmiyet adl makalesi Trkiyede Seluklu tarihi aratrmalarnn balamas asndan nemlidir. Kprly bu alana ynelten ana etken kendisinin Trk kltrnn temellerini Osmanl ncesi Anadolu tarihinde bulma ve bu sreklilii ortaya karma dncesiydi. Prof. Kprlnn, bu alandaki ok ynl almalar Osmanl ncesi Anadolu tarihi alannda r amtr. Siyasal, toplumsal, ekonomik, dinsel vb. zmlemeleriyle Seluklu ve beylikler dnemi Anadolu tarihini incelemitir. Seluklular zerine aratrmalarna Cumhuriyetten nce balayan Kprlnn aratrmalarnda arlkl tema kltrdr. Kprlnn 1923 ylnda
38

Gordlevski, a.g.e., s.23-25; Ahmed Tevhid, "Bursa'da En Eski Kitabe", TOEM, sa. 89; "Antalya'da Kitabelere Dair", TOEM, sa.116; "Antalya Surlar Kitabeleri", TOEM, sa. 119; "Konya Mzesinde ki Kitbe", TOEM, sa. 120; nalck, H., Trkiyede Osmanl Aratrmalar I Trkiyede Modern Tarihiliin Kurucular, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, TTK, Ank., s.4-5.

47

yaynlad Trkiye Tarihinin birinci cildi Anadolu stilasna Kadar Trkler adl almasnn hemen hemen yarsn Seluklu tarih ve kltr oluturmaktayd.39 Bu eserinin ardndan kaleme ald eitli makalelerle Seluklu edebiyat, Seluklu imparatorluk ve devletlerinin idari, mali, askeri, dini tekilat ve kurulularn incelemi ve bu konulara k tutmutur. M. Fuat Kprl tarafndan 1931 ylnda yaynlanan Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar adl makalesi yalnzca Bizansn Osmanl devlet tekilatna etkisi hakkndaki yaygn kan ve tezleri rtmesinin yan sra Anadolu Seluklu kurumlarnn genel karakteristiklerini ortaya koymas bakmndan olduka nemlidir. Atatrkn tevikiyle Ankara niversitesi Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi Ortaa Tarihi krss bakanln stlenen Kprl, 1943 ylnda Belletende yaynlanan "Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar" adl aratrmas, bu alandaki aratrmalarn ilerlemesine yardmc olan nemli almalardan biridir.40 Mkrimin Halil Ynan ise, niversitede Seluklular hakknda dersler vermekle birlikte aratrmalarnda Byk Seluklu tarihinin batya doru gelime dnemi ve Anadolu tarihine arlk vermitir. Aratrmalarnda siyasi olaylar zerinde duran Yinann almalar Seluklu ann siyasi faaliyetlerinin gn yzne kartlmas bakmndan nemliydi. Kimi makale ve teblileriyle Seluklu tarihi aratrmalar srm olan Yinan, Seluklulara ait tarihi kaynaklar ve Seluklu tarihi ile ilgili Arap, Fars, Bizans, Ermeni, Grc, Sryani kaynaklarn olduka iyi tanmaktayd. Kafesolu bu sayede Ynann ortaya kartt almalarn kendisinden sonra Anadolunun fethi ile ilgilenen aratrmaclar tarafndan alamad kansndadr. Yinann Seluklu incelemelerinde ortaya kan grnt Seluklu topluluunun siyasi ve sosyal geliimini, slam tarihinin ak ierisinde, slami deerler ierisinde anlamlandrmak gerektiiydi. Yinann ortaya koyduu almalar Trklerin Anadoluya yerlemeleri srecinin siyasi, askeri olaylar erevesini oluturdu.41 Yinann Seluklular zerine Anonim Tarih-i Al-i Seluk, Anadolu Selukileri Tarihine ait Baz Kaynaklar balkl makalelerinin yan sra
39 40

Berktay, H., Cumhuriyet deolojisi ve Fuat Kprl, Kaynak Yay., st., 1983, s.47. Kprl, "Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar", Belleten, VII, s. 379-522; Kafesolu, Trkiyede Seluklu Tarihilii, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.8485; nalck, a.g.m., s.27; Turan, a.g.e., s.39. 41 Kafesolu, a.g.m., s.85-86; Turan, a.g.e., s.40.

48

sekiz cilt olarak planland halde ancak 1 cildini yazabildii Trkiye Tarihi adl almasnn bu ilk cildi Seluklulara ayrlmtr.42

Seluklu tarihiliinin bu ilk evresinde Halil Edhemin tevikiyle .H. Uzunarl Anadolu Beyliklerine ait kitabelere dayanarak Anadolu Beylikleri tarihi zerinde makaleler kaleme almtr. Ardndan 1937'de Sahip, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Hamit Oullar Hakknda Malmat adl eserini yaynlad. Bu sayede Halil Edhem'in ilk kez blge ve ehir tarihi incelemelerinin de ncln yapm oldu. Asl ilgi ve uzmanlk alann Osmanl tarihi oluturan Uzunarl, Osmanl ncesi Seluklu devletleri, Byk Seluklular, Anadolu Seluklular, Anadolu Beylikleri, lhanllar ve Memluklularn ele ald Osmanl Devleti Tekiltna Methal adl eserini 1941de kaleme ald.43 Yine bu dnemde dorudan Seluklu tarihi incelemelerinde bulunmasa da, aslen Orta Asya tarihiyle ilgilenen Prof. Dr. Zeki Velidi Togann aratrmalarnn Seluklu tarihilii iinde nemli bir yeri vardr. Umumi Trk Tarihine Giri, adl eserinin yan sra lhanllar devrinde Anadolunun ktisadi Vaziyeti ve Hazarlara ilikin aratrmalar Seluklu tarihi ile ilgili almalar arasndadr.44 Trkiyede Seluklu tarihiliinin ilk evresini oluturan Kprl ve Yinan dneminde, bu iki deerli tarihinin Seluklu aratrmalar, bu alann ilk bilimsel eserleri olmulardr. Gerek rencileri gerekse Kprl ve Yinantan sonra bu alanda aratrmalar yapan birok tarihiye de onlarn izinden gitmilerdir. Fakat Seluklu Tarihilii esas eklini bundan sonra Kprlnn rencilerinin almalar neticesinde alacaktr. Trkiyede Seluklu tarihiliinin bu ikinci devresini Prof. Dr. Osman Turan, Prof. Dr. Mehmet Altan Kymen ve Prof. Dr. brahim Kafesolunun aratrmalar oluturmaktadr.

42

Yinan, M. H., Trkiye Tarihi Seluklular Devri I Anadolunun Fethi, stanbul niversitesi Yay., st., 1944. 43 Turan, a.g.e., s.42-45; nalck, a.g.m., s.5. 44 Turan, a.g.e., s.40, dp.80.

49

1935 ylnda Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Ortaa tarihi krssnde renimine balayan Prof. Dr. Osman Turan, Prof. Dr. Fuat Kprlnn bakan olduu bu krsnn ilk rencileri arasndadr. Franszca, ngilizce, Arapa ve Farsaya hakim olan Turannun ilk bilimsel almalar Orta Asya Trk tarihine yneliktir. 1941 ylnda Oniki Hayvanl Trk Takvimi adl aratrmasyla doktora, 1943 senesinde ise Ortazaman Trk Devletlerinde Trke Unvanlar adl almasyla da doentlik unvanlarn almtr. 1954 ylnda profesrle ykselen Turann Seluklu tarihiyle ilk almas, 1944te Kerimddin Aksarayiin Farsa Msameretl-Ahbar adl eserinin tercmesidir. Bundan sonra Turann almalar Anadolu Seluklu tarihi zerine younlamtr. Bu alandaki almalar ise, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar Metin, Tercme ve Aratrmalar (1958), Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti (1965), Seluklular Zamannda Trkiye (1971), Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi (1973) adl eserlerdir. Aratrmalarnn byk bir ksm Anadoluya ynelik olan ilk tarihi Osman Turann 1971 ylnda yaynlad Anadolu Seluklularnn siyasi tarihini konu edinen Seluklular Zamannda Trkiye adl eseri Anadolunun Seluklu ana ait yazlm en detayl eserdir. Turan, 1965 ylnda slam Ansiklopedisi Seluklular maddesi olarak yaynlanmas iin geni bir makale kaleme almtr. Fakat kurulunun kararyla sz konusu maddenin yazm kendisinden alnp Kafesoluna verilmitir.45 Bu gelimenin ardndan Turan ayn yl ansiklopedi iin hazrlam olduu makalesini daha da genileterek Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti adyla yaynlamtr. Turann bu eserinde Trklerin dnya ve slam tarihindeki yeri ve nemi zerinde durulmutur. Kafesolu, olaylarn deerlendirilmesi, kaynaklarn tenkidi ve tarihi karmlar asndan eserinde eksiklikler grld kansndadr ve bu durumu Turann siyasetle ilgilendii zamanda yaplan aratrmalar takip etmekten uzak kalmasna balamaktadr.46

45

Turan, O., Seluklular Hakknda Yeni Bir Neir Mnasebetiyle, Belleten, XXIX/116, 1965, s.639-660. 46 Kafesolu, a.g.m., s.86-87; Baar, F., Prof. Dr. Osman Turan Seluklu Trkiyesini Aratran lk sim, Popler Tarih, sa.69, Mays 2006, s.48-53.

50

Ayrca 12. ve 13. yzyllarda Anadolu Seluklu devletinin sosyal ve hukuki ynlerini inceleyen Turann, Seluklu vakfiyeleri ve kervansaraylar zerine makaleleri bulunmaktadr. Prof. Dr. Osman Turann uzun zaman zerinde alt Seluklu Devri ktisadi Hayat adl aratrmasn tamamlamasna mr vefa etmemitir. Osman Turan sadece Trkiyede deil Avrupada da Seluklular zellikle de Anadolu Seluklular zerine nde gelen en nemli uzmanlardand. yle ki Cambridge slam Tarihinin Anadolu Seluklular ve Beylikleri blm Prof. Osman Turan tarafndan kaleme alnmtr.47 Seluklu tarihi zerine aratrmalarda bulunmu bir dier tarihimiz ise Prof. Dr. Mehmet Altay Kymendir. 1943 ylnda Kirman Seluklular adl aratrmasyla doktorasn tamamlayan Kymen, Seluklu tarihi zerine birok makale ve eser kaleme almtr. Prof. Dr. Kymen, 1947de Byk Seluklu Tarihinde Ouz syan, Byk Seluklu Tarihinde Ouz stilas; 1951 senesinde Seluklu Devri Kaynaklarna Dair Aratrmalar adl makalelerinin ardndan 1954 ylnda, Sultan Sencer saltanat olaylarn ieren Byk Seluklu mparatorluu Tarihi II. mparatorluk Devri adl eserini yaynlamtr. Genel olarak aratrmalarnda Seluklunun dou ve byme safhalarn inceleyen Prof. Kymen, almalarnda siyasi tarih erevesi dna kamam ve Osman Turann da belirttii zere pek ok nemli noktay gz ard etmitir.48 1963 ylnda Seluklu tarihini kuruluundan yklna kadar konu edindii Seluklu Devri Trk Tarihi adl eserinin ardndan, Seluklunun toplumsal ve siyasal yapsn vurgulayan Sultan Alp Arslan Zaman Seluklu Saray Tekilat ve Hayat, Sultan Alp Arslan Zaman Askeri Tekilat, Alp Arslan Zaman Trk Evi, Trk Beslenme Sistemi, Trk Giyim Kuam, Alp Arslan Zaman Toplum Hayat balkl makalelerini yaynlamtr.49

47 48

Kymen, M. A., Prof. Dr. Osman Turann Ardndan, Tercman, 2 ubat 1978. Kafesolu, a.g.m., s.87-88; Turan, a.g.e., 45. 49 Kafesolu, a.g.m., s.88.

51

Seluklu Tarihi alannda uzman bir dier tarihimiz Prof. Dr. brahim Kafesoludur. Kafesolu, Hungaroloji renimini tamamlamasnn ardndan 1945 ylnda Mkrimin Halil Yinan ile Seluklu tarihi aratrmalarna balamtr. 1949 ylnda Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu adl doktora almasyla Seluklu tarihinde ilk monografiyi oluturan Prof. Kafesolu, 1956 senesinde de Harzemahlar Devleti Tarihi adl aratrmasyla doentlik unvan almtr. Kafesolu ad geen doentlik teziyle Irak ve Horasan Seluklular siyasi tarihine de deinmitir.50 Turana gre almalarnn Anadolu ayanda hocas M. H. Yinann almalarn ve metodunu takip eden Kafesolu, deerlendirmelerinde Yinanla ayn hatalara dmektedir.51 1953-1955 yllar arasnda Dou Anadoluya lk Seluklu Akn ve Tarihi Ehemmiyeti, Seluklu Ailesinin Menei Hakknda, Selukun Oullar ve Torunlar adl makaleleriyle Seluklunun ilk devirlerine ait aratrmalarda bulunan Kafesolunun Seluklular zerine ortaya kard en nemli almalardan biri slam Ansiklopedisi iin kaleme ald Seluklular maddesidir.52 Sz konusu makale, ansiklopedinin yayn kurulu yesi Ahmed Atein de mdahil olduu Osman Turan ve brahim Kafesolu arasnda bir anlamazla neden olmutur. Seluklular maddesinin daha nce kendisinden istendiini belirten Turan, Kafesolunun almasnn kendi yazd makalesinden intihallerle ortaya karldn iddia etmitir. Kafesolu ise makalenin tamamen kendisine ait ve Turann iddiasnn gerek d olduunu belirtmitir.53

50 51

Kafesolu, a.g.m., s.88. Turan, a.g.m., s.643; a.g.e., s.45. 52 Kafesolu, Seluklular, A, c.10, MEB Yay., Eskiehir, 2001, s.353-416. 53 Turan, Seluklular Hakknda Yeni Bir Neir Mnasebetiyle (slam Ansiklopedisindeki . Kafesolunun Seluklular Makalesi), Belleten, XXIX/116, 1965, s.639-660; Ate, A., Prof. Dr. Osman Turann Yazs Dolays le Bir Aklama, Belleten, XXX/119, 1966, s.459-466; Kafesolu, Prof. Osman Turann Tenkid Yazs Dolaysyla Seluklu Tarihi Meselelerine Toplu Bir Bak, Belleten, XXX/119, 1966, s. 467-479.

52

Prof. Dr. brahim Kafesolu, Seluklu tarihi aratrmalarnn ardndan kendisinin ifadesiyle Seluklular dahil, sonraki Trk tarih ve medeniyetini kavrayabilmek iin zaruret hissettii milli tarihin temel problemlerine inmek gayesiyle Asya Trk kltr konularna intikal etmitir.54 Trkiyede Seluklu tarihiliinin nc ve son evresini ise Prof. Dr. Faruk Smer, Prof. Dr. Ali Sevim, Prof. Dr. Erdoan Meril, Prof. Dr. Nejat Kaymaz ve dier tarihilerimizin almalar ekillendirmektedir. Osman Turann belirttii zere, Ouzlarn kkeni zerine yapt aratrmalarla Seluklu tarihi iin deerli almalar ortaya koyan Faruk Smer, 1980 ylnda Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar adl almasn yaynlamtr.55 Seluklular dneminde Dou Anadoluda kurulan beylikler zerine de incelemelerde bulunan Faruk Smer, 1971 ylnda Ali Sevim ile birlikte slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava (Metinler ve evirileri) adl aratrmasnn sonrasnda, 1985te Seluklu ticari hayatn inceledii Yabanlu Pazar Seluklular Devrinde Milletler Aras Byk Bir Fuar balkl eserini yaynlamtr.56 Prof. Dr. Ali Sevim ise 1965 ylnda meydana getirdii Suriye Seluklular adl almasyla daha nce hakknda bir inceleme bulunmayan Suriye Seluklular tarihini aydnlatm ve bu eserini olutururken Arapa Seluklu kaynaklarndan da yararlanmtr. Sevimin Seluklu tarihi zerine dier nemli almalar ise Malazgirt Meydan Sava (1971), Seluklu-Ermeni likileri (1983), Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi (1983), nl Seluklu Komutanlar (1990)dr.57

54

Kafesolu, Trkiyede Seluklu Tarihilii, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.88. 55 Smer, F., Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, st., 1980; Turan, a.g.e., s.45-46. 56 Smer, F.- Ali Sevim, slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava (Metinler ve evirileri), TTK Yay., Ank., 1971; Smer, Yabanlu Pazar Seluklular Devrinde Milletler Aras Byk Bir Fuar, st., 1985; Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, TTK Yay., Ank., 1998. 57 Kafesolu, a.g.m., s.89; Sevim, A., Malazgirt Meydan Sava, TTK Yay., Ank., 1971; SelukluErmeni likileri, TTK Yay., Ank., 1983; Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, TTK Yay., Ank., 1983; nl Seluklu Komutanlar, TTK Yay., Ank., 1990.

53

11.-13. yzyllar aras hilafet, Gazneliler, Seluklular, Karahanllar ve Harezmahlar tarihi zerine Arap ve Fars kaynaklarnn tercmelerini de yaynlayan Sevim, 1968de 13. yzyl yazarlarnda Sibr ibn el-Cavzinin Mirat z-zaman (Zamann Aynas) adl eserin 1056-1086 yllar arasnda geen, sultan Turul ve Alparslan saltanatlar, Seluklu-Bizans mcadeleleri Malazgirt sava ve mparator Diogenin esir alnmas, Seluklularn Suriye ve Filistini ele geirmeleri, Abbasilerin Seluklu veliahtlar ile ilikileri ve taht kavgalar vb. olaylar kapsayan baslmam ksmlarn yaynlamtr.58 Prof. Ali Sevim, Seluklu tarihi iin olduka nemli kaynaklardan bir dieri olan Ravzatz-kttab ve Hadikatl-elbab adl eseri 1972de Farsa aslndan tercme etmitir. Konya sultanlnda yksek rtbeli bir devlet grevlisi olan Sadr Abu Bekr bn Zeki el-Konavi tarafndan 1279 tarihinde hazrlanan eser, bakent ehir ve kltr hayat, ynetimi ve eitli halk tabakalarnn yaants olduka nemli bilgiler iermektedir. Ayrca yaynlanan metinlerin yorumlar da eserde yer almtr.59 Ali Sevim ve Faruk Smer gibi nc kuak Seluklu tarihilerimizden bir dieri de Prof. Dr. Erdoan Merildir. Seluklular zerine kaynak bilgisi olduka salam olan Prof. Meril, Seluklu tarihi hakknda birok aratrma ve makale kaleme almtr. Seluklu tarihi, alannda en nemli almalar Kirman Seluklular, Fars Atabegleri Salgurlular ve Trkiye Seluklularnda Meslekler, Mslman-Trk Devletleri Tarihi adl eserleridir.60 Fars Atabegleri Salgurlular adl alma Byk Seluklu develetinin knden sonra en nemli glerden biri olan Salgurlular ve atabeg devletleri tarihi zerine yaplm ilk monografidir. Ayrca eserde stanbul (Topkap), Konya ve

58

Buniyatov, Z. M., "Ortaalar Aratran Trk Tarihilerinin Yeni Eserleri", Belleten, sa.185, 1983, s.92. 59 Buniyatov, a.g.m., s.92. 60 Meril, E., Kirman Seluklular, TTK Yay., Ank., 1988; Fars Atabegleri Salgurlular, TTK Yay., Ank., 1991; Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK Yay., Ank., 2000; Mslman-Trk Devletleri Tarihi, TTK Yay., Ank., 1995; Kafesolu, a.g.m., s.89.

54

dier birka ehirde bulunan Arap ve Fars kaynaklarndan ilk kez yararlanlm ve bu kaynakalr ilk kez gn na karlmtr.61 Prof. Dr. Erdoan Meril, Gazneli devletinin kurucusu Sebukteginin olu sultan Mahmuda tlerde bulunduu Pendnamesini de Muhammet ibn Ali esabankarainin Mecma el-ansap adl eserinin elyazmalarna ve stanbulda Sleymani ve Yeni Cami, Pariste Bibliothque Nationalede bulunan metnine dayanarak Trkeye kazandrmtr. Pendname haricinde Trk tarihiyle ilgili bilimsel almalar Avrupa dillerinden Trkeye eviren Meril, Gazneliler ve Seluklu tarihi zerine birok makale kaleme almtr.62 Seluklu tarihi zerine kimi incelemeler, Cumhuriyet ncesine aittir fakat Trkiyede Seluklu tarihi zerine ilgi, Trk Tarih Tezinin, Trk ulusunun Osmanllardan nceki alarnn Anadolu tarihiyle birlikte aratrlmas dncesi ile ortaya kmtr.63 1930lu ve 1940l yllarda Anadolu Ortaa, Anadolu Seluklu uygarl hemen hemen hi bilinmemekteydi. Bu tarihlerde Anadolu Seluklularnn, kltryle diliyle Byk Seluklularn bir devam ve gelimi bir devlet yapsna sahip olduu fikri tarih yazclnda henz ekillenmemiti.64 1946'da Demokrat Partinin kurulmasnn ardndan yeni iktidarn tarihe bak, Fuad Kprl ve Nihal Atsz bata olmak zere Ali Fuat Bagil ve sosyologlar Mmtaz Turhan, Z.F. Fndkolu tarafndan ekilleniyor ve temsil ediliyordu. Bu dnemde ortaya kan Trk-slm Sentezi daha sonralar Kprl'nn rencileri Osman Turan ve brahim Kafesolu tarafndan gelitirilmitir. Trk-slm Sentezini kabul edenlere gre Anadolu, Trk milletinin z kltryd. Anadoluda kurulan tm siyasi, sosyal ve kltrel yaplar da Orta Asya Trk toplum geleneklerinin, slm din ve medeniyetiyle kazand yeni bir kltr sentezinden olumaktayd. Bu gr benimseyenler aratrmalarn Orta Asya ve Seluklu Trk-

61 62

Buniyatov, a.g.m., s.90. Buniyatov, a.g.m., s.91. 63 Kafesolu, a.g.m., s.84-89. 64 Berktay, a.g.e., s.17.

55

slm devletleri zerinde younlatrdlar. Bu nedenle Seluklu tarihi incelemeleri genel olarak Anadolu Seluklular zerine odaklanmtr.65 5 Aralk 1966 tarihinde aralarnda Trkiyenin Seluklu tarihinde uzman tarihilerimiz Prof. Dr. Osman Turan, Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen, Prof. Dr. Faruk Smer ve Prof. Dr. Ali Sevimin de bulunduu sekiz bilim adam tarafndan Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Ankarada kurulmutur. Mteebbis Heyeti yeliine O. Turan, M. A. Kymen, A. Sevim, F. Smer, Emin Bilgi, Haluk Karamaaral, Baki n ve Mehmet nderin seildii enstitnn bakanln Bilgi, genel sekreterliini ise Karamaaral yrtmtr. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde dzenlenen bir basn toplantsyla enstitnn kuruluu kamuoyuna duyurulmutur. Yayn organlarnda da yer bulan bu aklamada enstitnn kurulu amac Seluklu ve Beylikler dneminin siyasi, sosyal ve iktisadi tarihlerini, tm kltr ve kurumlaryla medeniyet eserlerini aratrmak, incelemek ve tantmak olarak aklanmtr.66 Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstitsnn yaymlanmasna karar verdii ilk yayn Seluklu Aratrmalar Dergisidir. Kurulduu ilk sene yaynna balanan dergi nceleri ylda bir say olarak yaynlanm ve 1969dan itibaren dzenli olarak yaynlanmaya devam etmitir. Derginin ardndan eitli aratrma eserlerin, monografilerin yan sra 26 Austos 1971 tarihinde Malazgirt Savann 900. yldnm iin karlmas ve yaplmas dnlen almalar sraya alnmtr. Ayrca Malazgirt Savann yldnm nedeniyle fikir eserleri, resim, mar, iir yarmalar vb. eitli dll etkinlikler de yine enstit tarafndan dzenlenmitir. 1970 tarihinde Seluklu tarihi hakknda ksa bir bilgi vermek ve Trk sanatna ilgi uyandrmak iin 7500 adet Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Takvimi bastrlmtr.67 Fakat Malazgirtin 900. yldnm srasnda ve sonraki birka ylda gsterilen Seluklu tarihine gsterilen ilgi 1970lerin sonralarna doru kaybolmaya

65 66

nalck, a.g.m., s.65-66. Haberler, Seluklu Aratrmalar Dergisi, sa.1, 1969, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits, TTK Basmevi, Ank., 1970, s.241; Kafesolu, a.g.m., s.92. 67 Haberler, s.243-244; Kafesolu, a.g.m., s.92.

56

balam tarih aratrmalar Osmanllar zellikle klasik dnem Osmanl tarihi zerine younlamaya balamtr. Enstitnn kurulmasnn ardndan ynetim kurulunun ald bir kararla 3000er lira kurulu denei ile Konyada Orta Anadolu Aratrma Merkezi ve Ahlatta Dou Anadolu Aratrma Merkezi olmak zere iki birim kurulmutur. Orta Anadolu Aratrmalar Merkezi mdrlne Faruk Smer, Dou Anadolu Aratrma Merkezi mdrlne ise Haluk Karamaaral getirilmitir. Ad geen iki aratrma merkezi bulunduklar corafyadaki Seluklu miras zerine almalar yrtmlerdir.68 Seluklu tarihi aratrmalarn destekleyen ve gelimesine yardmc olan bir dier kurum Seluk niversitesi bnyesinde kurulan Seluklu Aratrmalar Merkezi(SUSAM) 'dir. lk olarak 1973 tarihinde Mevln Mzesinin karsna Mevln Tetkikleri Enstits kurulur ve 17 Aralk 1973 gn Mevln'nn 700. Vuslat Yldnm iin dzenlenen Uluslararas Mevln Kongresinde resmen alr. Fakat enstit aratrmaclara almalarnda herhangi bir ekilde yardmc olabilecek ekilde faaliyete geemez. 1978 ylnda ise enstit binas l Halk Ktphanesine dntrlr. 1979 ylnda bu alanda aratrmalarn gelimesi iin bir kuruma ihtiyacn olduu kansyla Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi bnyesinde Mevlna Aratrmalar Enstits kurulur. Fakat bu giriim de 6 Kasm 1981 tarihinde yrrle giren Yksek retim Kanunu'ndan sonra fiiliyata geemeden son bulur. Bu iki enstit giriiminin sonusuz kalmasnn ardndan 1985 ylnda Seluk niversitesi bnyesinde Seluklu Aratrmalar Merkezi(SUSAM) kurulmutur. Seluklu Aratrmalar Merkezinin amac zelde Mevln Celleddn-i Rmnin retisi ve fikirleri genelde ise Seluklu tarih, kltr ve medeniyeti konusunda aratrmalar ve kaz ve Seluklu yaplarnda restorasyon almalar yapmak, bu dorultuda bilimsel toplantlar dzenlemek ve ilgili yaynlarn baslmasn gerekletirmek olarak belirlenmitir. SUSAM, kuruluundan itibaren bu amalar dorultusunda almalarna balamtr. Merkezin ilk kurucu bakanln erafeddin Glck tarafndan yrtlr. Glckn ardndan bakanlk grevi 193568

Haberler, s.244-246.

57

1992 yllar arasnda Ylmaz nge yapmtr. ngeden sonra da bu grev Prof. Dr. Haim Karpuz tarafndan yrtlmektedir. lk olarak Mevlnnn ilim ve fikir dnyasn konusunda birok bilimsel toplantlar dzenlenmi daha sonralar aratrma alanlar geniletilerek Seluklu tarih, kltr ve medeniyeti, mimarlk, sanat tarihi konularnda yzey aratrmalar, kaz ve restorasyon almalar yapmaya, bu konularda ulusal ve uluslar aras bilimsel toplantlar dzenlemeye balanmtr. Ayrca merkez, nemli bir ihtisas kitapl da kurmutur. htisas kitaplmzdaki eserlerin ou Nimet Uzluk tarafndan balanan, Dr. ehbeddin Uzluk ve kardei Prof. Dr. F. Nafiz Uzluka ait kitaplardr. Merkez bu batan sonra htisas Kitapl ve Mevln Kitapl olarak iki ayr ktphane oluturmu ve ardndan ok sayda belge, fotoraf, negatif ve diadan oluan bir ariv meydana getirerek tm kaynaklar aratrmaclarn kullanmna amtr.69 SUSAM kuruluundan tarihten itibaren Mevlna ve Mevlevilik konusunda on ulusal, uluslararas, sempozyum, yedi panel ve drt konferans olmak zere 27 bilimsel toplant dzenlemi ve bu etkinliklerin teblilerini yaynlamtr. 1991 ylndan bu yana dzenli olarak srdrlen Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Prof. Dr. Ylmaz NGE tarafndan balatlmtr. En son 2000 ylnda I. Uluslar Aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi dzenlenmitir.70 Ayrca Merkez amalar dorultusunda pek ok sergi71 ve restorasyon72 almalarnda da bulunmutur.

69 70

www.susam.selcuk.edu.tr son eriim tarihi 27.04.2006. 20-21 Mays 1991 1-2 Haziran 1992, I.-II. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri; 20-22 Mays 1993, III. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri; 25-26 Nisan 1994, IV. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri; 25-26 Nisan 1995, V. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri; 16-17 Mays 1996, VI. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri; 30 Nisan-2 Mays 1998, VII. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri; 11-13 Ekim 2000, I. Uluslar Aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi. 71 Hz. Mevln'nn Eserleri ve Mesnevi le lgili Yaynlar, Do.Dr. Adnan Karaismailolu, 10-17 Aralk 1996, Fuar Kltr Merkezi; Hz. Mevln ve Eserleriyle lgili Yaynlar, Dr. Nuri imekler, 1017 Aralk 1998, Fuar Kltr Merkezi; Mevlevlikle lgili Fotoraf ve Belgeler, Yard.Do.Dr.Yakup afak - Ar.Gr. Sinan Tadelen, 10-17 Aralk 1999, Fuar Kltr Merkezi; Fotoraflarla Uzluk Ailesi (X. Mill Mevlana Kongresi kapsamnda 2-3 Mays 2002, S.. Sleyman Demirel Kltr Merkezi. 72 1993 ylnda erafeddin Sarnc, 1995te Dokuzun Han, Sahip Ata ifte Buzhanesi, Buzlukba Sarnc (Ak Sarn) 1994de Durunday Ana Sultan Sarnc, 1996da ise Zazadin Han ve Obruk Han restorasyon almalar SUSAM tarafndan yrtlmtr.

58

2.2.2. Cumhuriyet Dnemi Seluklu Tarihi Alannda Tercme almalar Seluklu tarihinin birincil kaynaklarna ynelik filolojik almalar ve yaynlar olduka ileri bir durumdadr.73 Fakat Trkiyede Seluklu tarihinin birincil kaynaklarnn evirilerine baktmzda arlkl olarak Ortadou ve slam kaynaklar tercmelerinin yapldn grmekteyiz. 1932de Ahlat Kitabeleri Abdrrahim erif Beygu, 1941de bni Bibinin Seluknamesi Anadolu Seluki Devleti Tarihi adyla M. Nuri Genosman, 1943de Al-stifahaninin Zubdat al-Nusra ve Nuhbet al-kusta, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi Kvameddin Burslan ve Huseyninin AhbrudDevletis-Selukiyyesi Necati Lugal, 1952de Anonim Tarih-i Al-i Seluk Mevlevilik zerine almalaryla tannan Feridun Nafiz Uzluk, 1956da bni Bibinin ElEvamirl-Alaiyye fil-Umuril-Aliyyesi A. Erzi, 1960da Reideddin Fazullah, Camiut-Tevarihi Ahmet Ate, 1961 ylnda Abu Bakr bn al-zakinin Anadolu Seluklularna Ait Bir Eser Ravzatz-kttab ve Hadikatl-elbab adl yapt A. Sevim, 1973te Ahmet Eflkinin Ariflerin Menkbeleri, Tahsin Yazc, 1974te Ahmed Fakihin Kitbu Evsaf Mescidi-erife eseri Hasibe Mazolu, 1975de bn Fazlann Seyahatmanesi Ramazan een, 1976da Kamal al-din bn al-Adimin Bugyat at-Talab fi Tarih Halab eseri A. Sevim, 1977de Ahmed B. Mahmudun Seluknamesi, Erdoan Meril, 1980 ylnda Firdevsi-i Ruminin Kutb-name adl eseri brahim Olgun ve smet Parmakszolu, 1982de bnl-Adim Bugyett-taleb fi Tarihi Halebten semeler A. Sevim, Nizaml-Mlkn Siyasetnamesi Mehmet Altay Kymen, 1987de Ebul-Ferecin Tarihi mer Rza Dorul, El-Belazurinin Ftuhul Buldan adl eseri M. Fayda, bnul-Esir,in 12 ciltten oluan eseri El-Kamil fit-Tarih, A. zaydn ve A. Araka, 1988de Azimi Tarihinin Seluklularla ilgili blmleri Ali Sevim, Cuveyninin Tarih-i Cihan-Guas, Mrsel ztrk, Ebul Gazi Bahadr Hann ecere-i Terakimesi M. Ergin, Tacs-Selmaninin Tarihname eseri Prof. Dr. smail Aka, 1989 ylnda Aziz bin Erdeir Esterabadinin Bezm Rezm adl eseri Mrsel ztrk, 1992de Meyyafarikin ve Amid Tarihi, 1996da bni Bibinin Seluknamesi El-Evamirl-Alaiyye fil-Umuril-Aliyye Mrsel ztrk, 2000 ylnda ise Kerimddin Mahmud-i Aksarayinin Msameretl-Ahbar adl eseri yine
73

Kafesolu, a.g.m., s.90.

59

Mrsel ztrk tarafndan Trkeye kazandrlmtr.74 Dolaysyla ortaya karlan aratrma eserlerin temel dayanaklarn bu kaynaklar oluturmaktadr. Tercme almalarnn yapld yllar gz nne alndnda ise Merutiyet dneminin ardndan birincil kaynaklar Trkeye kazandrlmaya balanmtr. lk tercme almalarndan biri de Birinci Dnya sava ncesi, Dilbilimci Necip Asm tarafndan yaplmtr. Necip Asm, Topkap Saraynda bulunan elyazmalarna gre 15.yy.n nl yazarlarndan Yazcolu Ali tarihinin yayn almalarna balam fakat Bahriye Nezareti basmevindeki bu faaliyet ksa sre sonra durmutur.75 Seluklu tarihinin Bizans kaynaklarna yeterince ehemmiyet verilmedii gibi bir mddet Ermeni ve Sryani kaynaklar da gz ard edilmitir. Yakn zamanlarda Seluklunun ada bu kaynaklar da Bizans tarihilerimiz veya filoloji uzman aratrmaclarn almalaryla Trkeye kazandrlmaya balanmtr. TTK ve Trkiyenin eitli fakltelerince yrtlm bulunan birincil kaynak evirilerin en youn olduu yllar, aratrma eserlerin yayn sklnda da grld gibi Cumhuriyet dneminde zellikle Trk-slam Sentezci grn benimsendii yllarla art grlmektedir. Birincil kaynak evirileri 1970li ve 1980li yllarda younluk
74

Beygu, Abdrrahim erif, Ahlat Kitabeleri, st. 1932; bni Bibi, Anadolu Seluki Devleti Tarihi, (ev. M. Nuri Genosman), Ank., Uzluk Basmevi, 1941; Al-stifahani, Zubdat al-Nusra ve Nuhbet al-kusta, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, (ev. Kvameddin Burslan), Ank., 1943; Huseyni, Ahbrud-Devletis-Selukiyye, (ev. Necati Lugal), Ank., 1943; Anonim Tarih-i Al-i Seluk, (haz. F. Nafiz Uzluk), Ank., 1952; bni Bibi, El-Evamirl-Alaiyye fil-Umuril-Aliyye, (yay. A. Erzi), Ank., 1956; Reideddin Fazullah, Camiut-Tevarih, (haz. Ahmet Ate), Ank., 1960; Abu Bakr bn al-zaki, Anadolu Seluklularna Ait Bir Eser Ravzatz-kttab ve Hadikatl-elbab, (ev. A. Sevim), 1961; Ahmet Eflki, Ariflerin Menkbeleri, I-II, (ev. Tahsin Yazc), Hrriyet Yay., st., 1973; Ahmed Fakih, Kitbu Evsaf Mescidi-erife, (haz. Hasibe Mazolu), Ank., TDK Yay., 1974; bn Fazlan, Seyahatmane, (ev. R. een), st., 1975; Kamal al-din bn al-Adim, Bugyat atTalab fi Tarih Halab, (ev. A. Sevim), TTK Yay., Ank., 1976; Ahmed B. Mahmud, Selukname, (haz. E. Meril), st. 1977; Firdevsi-i Rumi, Kutb-name, (haz. brahim Olgun-smet Parmakszolu), Ank, TTK Yay., 1980; Biyografilerle Seluklular Tarihi bnl-Adim Bugyett-taleb fi Tarihi Haleb (Semeler), (ev. A. Sevim), TTK Yay., Ank., 1982; Nizaml-Mlk, Siyasetname, (haz. M. A. Kymen), Ank., Kltr ve Turizm Bakanl Yay., 1982; Ebul-Ferec, Ebul Ferec Tarihi, (ev. . R. Dorul), Ank., 1987; El-Belazuri, Ftuhul Buldan, (ev. M. Fayda), Ank.; 1987; bnul-Esir, El-Kamil fit-Tarih, I-XII, (ev. A. zaydn A. Araka), st., 1987; Azimi Tarihi Seluklularla ilgili Blmler (H. 430-538 M. 1038/1039-1143/1144), (haz. Ali Sevim), TTK Yay., Ank., 1988; Cuveyni, Tarih-i Cihan-Gua, (ev. M. ztrk), Ank. 1999 Kltr Bakanl Yay., Ank., 1988; Ebul Gazi Bahadr Han, ecere-i Terakime, (ev. M. Ergin), st., (tarihsiz); Tacs-Selmani, Tarihname, (ev. smail Aka), TTK Yay., Ank., 1988; Aziz bin Erdeir Esterabadi, Bezm Rezm, (ev. M.ztrk), Kltr Bakanl Yay., Ank., 1989; Meyyafarikin ve Amid Tarihi, Erzurum, 1992; bni Bibi, El-Evamirl-Alaiyye fil-Umuril-Aliyye (Selukname), I-II, (ev. Mrsel ztrk), Ank., Kltr Bakanl Yay., 1996; Kerimddin Mahmud-i Aksarayi, Msameretl-Ahbar, (ev. M. ztrk), TTK Yay., Ank., 2000. 75 Gordlevski, a.g.e., s.16.

60

kazanmtr. Bata Ali Sevim ve Mrsel ztrkn olmak zere M. A. Kymen, mer Rza Dorul, Ramazan een, Erdoan Meril vd. kaynak tercmeleri almalarnda bulunmulardr. Aratrma eser evirileri ise olduka azdr.76 Trkiye Seluklu tarihilerimizin hemen hepsinin gnlk olaylara ynelik yazlar ve siyasal yaamdaki konumlar gz nne alndnda milliyeti muhafazakr ve Trk-slam sentezini benimsemi olduklarn grmekteyiz. Seluklu tarihilerimizin bu gr benimsemelerinde lisans renimleri boyunca Orta Asya Trk Tarihi ve Trk-slam tarihi arlkl bir formasyon alm olmalarnn etkili olduu sylenebilir.77 Bu konu zerine Alman tarihi Martin Stromeir, Seldschkische Geschichte und Trkische Geschichtswissenschaft Die Seldschuken im Urteil Moderner Trkischer Historiker adl doktora tezi bulunmaktadr. Cumhuriyet dnemiyle birlikte parlayan Seluklu tarihilii, sadece Trkiyede deil tm dnyada bu alanda yetkin ve tannm aratrmalar ortaya karmtr. zellikle Osman Turan, Trkiyede Seluklu tarihilii alannda en yetkin aratrmalar ortaya koymutur. Genel olarak tm aratrmalar incelendiinde Seluklu tarihinin, kurulu, imparatorluk ve k evreleri ierisinde siyasi bir erevede yaplan almalar olduunu grmekteyiz. Seluklu tarihi, Seluklu hkmdarlarnn ahsiyetleri etrafnda askeri, idari, iktisadi ve hukuki ynlerden ele alnrken kltr ve medeniyet zerine incelemeler tarih almalarnda ikinci planda yer almtr. Oysaki bunlarn yan sra Seluklu sanat tarihi aratrmalarnn olduka yeterli bir klliyata sahip olduunu grmekteyiz. J. Strzyovsky ve H. Gluckun Trk sanat zerine genel incelemelerde bulunurken Van Berchem, Halil Edhem, A. Gabriel Orta ve Dou Anadolu abideleri; Lytved ve F. Sarre Konya ve evresi yaplar; R. Riemstahl Bat Anadolu mimarisi; Erdmann Seluklu kervansaraylar; E. Diez Seluklu sanat ve yaptlar zerine aratrmalar yapm nemli isimlerdir.

76 77

Kafesolu, a.g.m., s.90. Yalansz, N., 1960l Yllarda Trkiyede Tarihilik, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, baslmam yksek lisans tezi, zmir, 1996.

61

Trkiyede, O. Aslanapa, . Yetkin, S. el, Y. nge Seluklu sanat; brahim Artuk ve . Erel nmizmatik; Aldlbaki Glpnarl, T. Yazc, N. Keklik, Feridun Nafiz Uzluk, Kemal Erarslan ve M. nder edebiyat ve tasavvuf; M. Mansurolu dil; Hilmi Ziya lken ise dnce alanlarnda pek ok yaynla deerli incelemelerde bulunmulardr. Fakat tm bu aratrmalara ramen Seluklu tarihilerimizin ou bu nemli almalardan yeterince yararlanmamaktadr.78 2. 3. Bizans Tarihi Aratrmalar Yklyla birlikte Batnn nazarnda nemsenmeyen ve gz ard edilen Bizans uzunca bir sre bu konumunu korudu. Rnesans ile birlikte Batl bilginler, Klasik Grek ve Latin eserleri incelemeye baladklarnda Bizans yaznn, amaca, yani Antik kaynaa ulamak iin bir ara olarak deerlendirmeye aldlar. Bizans tarihini incelemeye deer gren ve nemseyen ilk bilgin 16. yzylda yaam olan Alman Hieronymus Wolf (1516-1580) idi. Zonaras ve 12. yzylda yaam Bizansl tarihi Niketas Khoniatesin eserlerini yaynlayan Wolfun almalar birbirinden bamsz ve bireysel yaynlar da olsa Bizans tarihinin tannmas ve ilgi grmesi bakmndan nemli bir admd. Almanyada Wolfun yan sra W. Holzmann, D. Hoeschel, J. Leunclavius, Fransada D. Petau, Hollandada B. Vulcanius, J. Meursius, talyada ise Yunan asll N. Alemannus ve L. Allatius tarafndan Bizans tarihi ve hukuk metinleri Latinceye tercme edilmi fakat tesine gidememitir. Ayrca Bizans arkeoloji zerine almalar da bu dnemde balam, Fransz Seyyah Pierre Gylli (Gyllius, 1490-1555) Bizans dneminde stanbul zerine De Topographia Constantinopoleos ve De Bosporo Thracio (Lyon, 1561) adl iki eser yaynlamtr. Avrupada balangc 16. yzyla kadar uzanan Bizans tarihi almalarnn en nemli dnemeci ise 17. yzylda Fransa kral XIV. Louis ve maliye bakan Colbertin himayesinde ve nce Labbe (1607-1667) ve sonra Du Cange idaresinde kaynak evirilerinin neriyle alnmtr. Kardinal ve devlet adam Richelieu tarafndan tekil edilen Louvre kraliyet matbaasnda 1645-1711 yllar arasnda Bizans tarihi kaynaklarn evirileriyle balayan, Byzantinae Historiae

78

Turan, a.g.e., s.48; Kafesolu, a.g.m., s.91-92.

62

Scriptores Varii adyla 42 ciltte79 toparlanan Bizans kaynaklar klliyat Bizantinolojinin temelini oluturmutur. Louvre kllyat olarak da bilinen bu alma Labbe, Du Cange ile birlikte J. Goar, Ch. A. Fabrot, L. Allatius, P. Poussine, C. Maltrait, F. Combfis ve A. Bandurinin uralaryla oluturulmutur.80 Bizans klliyatnn oluturulmasnn yan sra bu alanda birok eser vermi ve Batda Bizantinolojinin kurucusu olarak grlen kii 17. yzyl bilim adamlarndan Charles Dufresne sieur Du Cange (1610-1688)dr. Bizans tarihi alannda Histoire de lEmpire de Constantinople sous les Empereurs Franais (Fransz Hkmdarlar daresinde stanbul mparatorluu, Paris, 1657), Historia Byzantina (Paris, 1680) adyla toplanan Familiae Augustae Byzantinae (Bizans Aileleri) ve Constantinopolis Christiana (Hristiyan stanbul) adl eserlerinin yan sra gerek Bizans tarihi gerekse ortaa tarihi alannda kullanlmak zere hazrlad Glossarium ad Scriptores Mediae et Infimae Graecitatis adl ortaa Grek ve Latin Dili szlkleri Du Cangen nemli eserleridir.81 Bizans tarihine olan bu ilgi ve olumlu gelimeler Fransz Aydnlamasnn nemli dnrlerinden byk bir darbe ald. Bat dn hayatnn nemli isimleri Montesquieu (1689-1755), Voltaire (1694-1778) gibi dnemin birok dnr Bizans ve tm ortaa kmseyen ve deersiz olarak niteleyen nyarglarla deerlendirmilerdi. Bu durum Bizansa kar kt bir nyargnn olumasna n ayak oldu. Montesquieu, askeri, toplumsal, dini ve sosyal yaplaryla Bizans kokumu bulurken, Voltaire de Bizans tarihini deersiz olarak kabul etmitir. Bizans tarihi insan ruhunu aalayan bir ey, Trkler hi olmazsa daha makuldrler. Bunlar yemiler, keyif atmlar ve krler olsun ok az yazmlar ifadesiyle Voltairein Bizans ne derece kt bir gzle deerlendirdii net bir ekilde
79

F. Iltan bu sayy 34 olarak vermektedir. Bu farklln nedeni Bizans kaynaklar klliyatnn birka kez tekrar baslmas ve bunlarn farkl ciltlenmeleridir. rnein ayn klliyat 1721-1733 yllar arasnda Venedikte 23 cilt olarak baslmtr. Iltan, F. ,Bizans Tarihini Nasl Alglamalyz?, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, st., 1995, s.281; Bizantinoloji, TA, c. VII, Maarif Vekaleti Yay., Ank., 1955, s.90-91. 80 Bizantinoloji, s.90; Iltan, a.g.m., s.281; Necipolu, Nevra, Trkiyede Bizans Tarihiliinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Toplumsal Tarih, sa. 112, Nisan 2003, s.72, 77 dipnot 1. 81 Bizantinoloji, s.90; Iltana gre ise 17. yy. ve 18. yy.n ilk yarsnda Grek paleografyas uzman Montfaucon ve Mabillon gibi Fransz bilginleri Bizantinolojinin gerek kurucular olarak deerlendirmesi gerektii kansndadr. Iltan, a.g.m., s.282.

63

grlmektedir. Aslnda bu durum, ad geen aydnlarn Bizans ile birlikte tm ortaa da deerlendirmeleri ve ortaaa atfettikleri olumsuzluklarn Bizansa da yansmasndan ibaretti. Aydnlanma dneminin Montesquieu ve Voltaire gibi filozoflarnn yan sra Bizans aratrmalarna bir dier kt etki ngiliz tarihi Edward Gibbondan gelmitir. Voltaire ile de tanm olan Gibbon, hemen hemen tm Avrupa dillerine evrilen History of The Decline and Fall of The Roman Empire adl eseriyle, Bizans tarihini uzunca bir sre hak etmedii bir bolua ve deersizlie hapsetmitir. Gibbonun 1776-1788 ylar arasnda kaleme ald eserinde, Bizans tarihinin en zayf ynlerini, ahsiyetlerini ve durumlarn n plana kartarak ortaya koyduu Bizans tasviri ve filozoflarn Bizans tarihi zerine yorumlar Bizans tarihine gsterilen ilgiyi nemli lde krmtr.82 lk genel Bizans tarihi almas da bu dnemde Ch. Lebeau tarafndan oluturulmutur. Yazarn 1757-1784 yllar arasnda 30 ciltte toplanan ve olaylar kronolojik bir ekilde sralayarak naklettii Histoire du Bas-Empire adl eseridir.83 Byzantinae Historiae Scriptores Varii klliyat, 19. yzylda hazrlanacak olan Bizans kaynaklar basmlarna da temel oluturmutur. Bu ynde yeni bir gelime Almanyada meydana gelmitir. 1828-1897 yllar arasnda B. G. Niebuhr, I. Bekker, L. Schopen ve W. Dindorfun idaresinde Bizans metinlerinin Latince tercmeleri ve ekleriyle birlikte Bonn klliyat olarak da bilinen Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae adyla 50 cilt olarak yeniden baslmtr. 19. yzyl kaynaklarn yeniden baslmasyla Bizans tarihi zerine dorudan veya dolayl olarak birok eser kaleme alnmaya balanmtr. Yaynlarn kimi romantik, milliyeti akmlarla ve yanllklarda dolu da olsa Bizans almalar artmtr. Bu dnemde Bizansn dini, toplumsal yaplar, siyasi ve diplomatik tarihi veya belirli yer ve konular zerine eitli eserler yaynlanmtr. rnein Bizans tarihlerinin yan sra Bizans epigrafisi, ikonografisi ve benzeri konularda eserler verilmitir. De Mortreuil tarafndan 18451847 tarihleri arasnda Bizans hukuk tarihi, 1870 ylnda da E. A. Sophokles tarafndan bir Bizans terimleri szl yaynlanmtr. Bylece Bizans tarihi 19. yzyl sonlarnda akademik anlamda bir tarih disiplini halini almaya balad. ncelikle
82 83

Avrupa

niversitelerinde

Bizans

filolojisi

derslerinin

retim

Iltan, a.g.m., s.282; Bizantinoloji, s.91. Bizantinoloji, s.91.

64

programlarnda yer almt. Leipzig niversitesinde 1888 ylnda Bizans filolojisi dersleri mevcuttu. A. Rambaudun Bizans imparatoru Constantinos VII Porphyrogennetos zerine aratrmas (Paris,1870) ve K. Krumbacherin Bizans edebiyat tarihi (Mnih, 1891) vb. almalarn yaynlanmasnn ardndan Avrupann eitli niversitelerinde Bizans zerine dersler verilmeye balanmtr. Ardndan niversitelerde Bizans krsleri kurulmu ve bunu Bizans zerine yaynlar izlemitir. Avrupada ilk Bizantinoloji krss K. Krumbacherin tarafndan 1892 ylnda Mnih niversitesinde kurulmutur. Krumbachern bakan olduu bu krsnn ardndan, 1892 ylnda Sorbonne, 1893 senesinde Leiden ve Petrograd, 1895te de Budapete niversitelerinde Bizantinoloji krsleri kurulmu ve Bizans zerine dersler verilmeye balanmtr. lk Bizans tarihi krss ise 1899 Sorbonne niversitesinde kurulmutur. Gnmzde birok niversitede Bizans tarihi ve sanat zerine dersler verilmektedir.84 1924 ylndan itibaren ise uluslar aras Bizans kongreleri dzenlenmeye balamtr. Sadece 1939 ylnda Cezayirde dzenlenmesi planlanan ve Dnya sava nedeniyle yaplamayan kongre dnda bu organizasyonlar dzenli olarak devam ettirilmitir.85 Bizantinoloji aratrmalar artmaya baladka bu alanda ortaya konulan almalar nce baka alanlara ynelik dergilerde yaynlanmtr. Daha sonralar ise Bizantinolojiye zel dergiler yaynlanmaya balanmtr. Bizans ile ilgili ilk ve yaynna uzun sre devam edilen dergi Krumbacher tarafndan, Bizantinoloji krssn 1892te kurmas sonras nce Leipzigte yaynlanmaya balanan ve yaynna daha sonra Mnihte devam eden Byzantinische Zeitschrifttir. 1894 ylnda V. G. Vasilyevsky ynetiminde Petrogradda yaynlamaya balanan 1928den 1947e kadar basmna ara veren Vizantiysky Vremennik de Bizans aratrmalarna yer veren dier bir dergidir. 1939 ylnda Atinada baslan Byzantis ise ancak iki fasikl yaynlanabilmitir. Bunlardan baka N. Bees tarafndan 1920de Berlinde yaynna balanan
84 85

1926da

Atinada

ve

1940ta

basm

sona

eren

Byzantinisch-

Bizantinoloji, s.90-93.. Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat Aratrmalar ve stanbul niversitesinde Bizans Sanat, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.376.

65

Neugriechische Jahrbcher; Atinada Bizans Aratrmalar kurumunun yaynlad Epeteris tes Hetaireias Byzantinon Spoudon; H. Gregoire tarafndan Brkselde yaynlanan Byzantion; 1925-1940 yllar arasnda Romada kan Studi Byzantini e Neoellenici; ekoslovakyada yaynlanan Seminarium Kondakovianum ve Byzantino-Slavica; yine Atinada Arkheion ton Byzantinon mnemeion tes Hellados; Amerikada 1941den beri yaynlanan Dumbarton Oaks Paper; American Bizans aratrmalar enstits tarafndan 1946dan beri yaynlanan The Bulletin of the Byzantine Institute nemli dergiler arasndadr.86 16. yzyln sonlarndan 19. yzyln ikinci yarsna kadar geen srete Bizantinoloji bir tr hazrlk dneminden gemi ve bu dnemde Bizans tarihi kaynaklarnn eitli bat dillerine evirileri yaplmtr. 19. yzylda Bizans tarihi zerine younlaan almalar genellikle klasik filoloji uzman kiilere aittir. Uzmanlk alanlar Greke ve Latince olan bu kiiler modern Bizans tarihiliinin ncleri olmulardr. 19. yzyln sonlarndan itibaren yeniden Bizans kaynaklarnn

yaynlanmasna ihtiya duyulmam, ara sra kimisi yeni Bizans metinleri baslmtr. 20. yzyln ilk eyreinde birok lkeye dalm bulunan Bizans yazmalarnn tasnifleri, kataloglar hazrlanm ve bazs tpkbasm halinde imparatorluk belgeleri Seeck ve F. Dlger tarafndan, stanbul Patrikhanesinde bulunan belgeler ise V. Grumel tarafndan yaynlanmtr.87 2.3.1. Trkiyede Bizans Tarihi Aratrmalarnn Geliimi Avrupada grlen klasik filolojiden Bizans tarihine gei, kkl bir klasik filoloji geleneinden yoksun olunmas nedeniyle Trkiyede benzer bir ekilde olmamtr. Bizans zerine ilk eviri 17 yzylda Ktip elebinin Chalkokondyles tarihinin evirisidir. Fakat bu eviri gnmze ulamamtr. 1912 ylnda ise P. Karolides, Tarihi Osman Encmeni iin Kritobulos tarihini tercme etmitir. Trkiyede Bizans zerine almalar stanbul tarihi ve arkeolojisinin aratrlmasyla
86 87

Bizantinoloji, s.93. Bizantinoloji, s.91.

66

balamtr. Patrik Konstantiosun Heyet-i Sabka- Konstantaniyye adl eseri ve G. Schlumbergerden evrilen eitli kitaplardan baka Ahmet Muhtar Paa Feth-i Celili Konstantniyye (1898-1899), Ahmet Refikin Bizans mparatorieleri (1915), Bizans Karsnda Trkler (1927), Reat Ekrem Kounun Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu) 3951453 (1934), C. Esat, Mehmet Ziya ve Mehmet Raifin stanbulun fethi, Trk-Bizans ilikileri ve stanbul arkeolojisi zerine eitli telif eserler yaynlanmtr.88 Bu yllarda Trkiyede, Bizantinoloji alannda verilen almalarn yer ald nemli dergiler yaynlanmtr. Bunlardan biri stanbul Rum Edebiyat Cemiyeti tarafndan 1861den 1921e kadar yaymlanan Hellenikos Philologikos Syllogos adl dergidir. Bir dieri F. I. Uspensky idaresinde stanbul Rus Arkeoloji Enstits yayn olarak nstituta 1895 v arasnda karlmaya balayan hayat zvestiya boyunca Arheologieskago Konstantinopoledr. Yayn

Bizantinolojiye geni yer veren derginin basm 1914te son bulmutur. nemli Bizans aratrmalarnn yer verildii ve hemen hemen bir Bizans aratrmalar yaynna dnen Echos dOrient ise stanbulda Assomption rahipleri tarafndan 1897den itibaren yaynlanmaya balanm ve Bkree tanmasnn ardndan 1943 ylnda Etudes Byzantines, 1946dan itibaren de Revue des Etudes Byzantines adyla yaynlanmaya devam etmitir.89 Trkiyede bir Trk tarihisi tarafndan Bizans alannda yaynlanan ilk bilimsel alma Prof. Dr. M. Fuat Kprlye aittir. Kendisinin kartmakta olduu Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasnda 1931 ylnda yaynlanan Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar makalesiyle Trkiyede Bizans tarihi aratrmalar iin nemli bir adm atmtr. Bu makalesiyle Kprl, Trk-slam devletlerinin kurumlar ile Osmanl kurumlar

88

Ahmet Muhtar Paa, Feth-i Celil-i Konstantniyye, stanbul, 1316/1898-1899; Ahmet Refik (Altnay), Bizans mparatorieleri, stanbul: Muhtar Halid Ktphanesi, 1331; Bizans Karsnda Trkler, stanbul: Ktphane-i Hilmi, 1927; Kou, R. E., Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu) 3951453, Muallim Ahmet Halit Ktphanesi, st., 1934; Bizantinoloji, s.93. 89 Bizantinoloji, s.93.

67

arasndaki sreklilii n plana kartarak, oryantalistlerin Osmanlnn Bizans kurumlarn devrald iddialarn rtmtr.90 Kprlnn akabinde 1932de Prof. Dr. smail Hakk Uzunarlnn Bizans ve Selukilerle Germiyan ve Osman oullar zamannda Ktahya ehri, 1954de A. Adnan Advarn stanbulun Fethi Srasnda Bizans ve Trk Kltr Vaziyeti, 1962de Metin Andn Bizans Tiyatrosu, 1963te Hamid Dilgann Bizansn Matematik Kltr, 1971de Semavi Eyicenin Malazgirt Savan Kaybeden IV. Romanos Diogenes (1068-1071), 1975 ylnda S. Tekelinin Modern Bilimin Douunda Bizansn Etkisi, 1982de Nezahat Baydurun mparator lulianus, 1990da ahin Uarn Anadoluda slam Bizans Mcadelesi, zkan Erturulun Bizans Kltr, 1996da Doan Kubann stanbul. Bir Kent Tarihi: Bizantion, Konstantinopolis, stanbul, 1999da Prof. Dr. Mehmet elikin Siyasal Sistem Asndan Bizans mparatorluunda Din-Devlet ilikileri adl almalar ayrca 2002 ylnda stanbul Seme Yazlar, 1996da F. Trenin hazrlad stanbulun 4 a adl telif eserler yaynlanmtr.91 Bizans tarihi alannda yaynlanan en son aratrma eser ise Trk-Bizans ilikileri alannda uzman tarihimiz Mustafa Da tarafndan kaleme alnan Bizansn D adl eseridir.92 Trkiyede akademik anlamda Bizans tarihi ve sanatnn niversiteye girii stanbul niversitesinde batl bilim adamlar araclyla olmutur. kinci Dnya Sava srasnda stanbuldaki British Council kurumu, dnyann sekin Bizans tarihilerinden biri olan Steven Runciman Trkiyeye getirtmesinin ardndan
90

Kprl, M. F., Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, (I), 1931, s.165-313. 91 Uzunarl, . H., Bizans ve Selukilerle Germiyan ve Osman oullar zamannda Ktahya ehri, Devlet Matbaas, st., 1932; Advar, A. A., stanbulun Fethi Srasnda Bizans ve Trk Kltr Vaziyeti, st., 1954; And, M., Bizans Tiyatrosu, Ankara Forum Yay., 1962; Dilgan, H., Bizansn Matematik Kltr, T Mimarlk Fakltesi Yksek Matematik Krss Yay., st., 1963; Eyice, S., Malazgirt Savan Kaybeden IV.Romanos Diogenes (1068-1071), 2 cilt, TTK Yay., Ank., 1971; Baydur, N., mparator lulianus, .. Edebiyat Fakltesi Yay., st., 1982; Uar, ., Anadoluda slam Bizans Mcadelesi, aret Yay., st., 1990; Kuban, D., stanbul. Bir Kent Tarihi: Bizantion, Konstantinopolis, stanbul, ev. Z. Rona, Trkiye Ekonomik ve Toplumsak Tarih Vakf Yay., stanbul, 1996; Erturul, ., Bizans Kltr (Genel Bak), Troya Yay., st., t.y.; elik, M., Siyasal Sistem Asndan Bizans mparatorluunda Din Devlet ilikileri (kuruluundan X.Yzyla Kadar), 3.b., Akademi Kitapevi, zmir, 1999; stanbulun 4 a, haz. F. Tre, Yap Kredi Yay., st., 1996; stanbul Seme Yazlar, Arkeoloji ve Sanat Yay., st., 2002. 92 Da, M., Bizansn D, Yeditepe Yay., st., 2006.

68

stanbul niversitesinin daveti zerine Runciman, 1941-1944 yllar arasnda Edebiyat Fakltesinde Bizans tarihi ve Bizans sanat dersleri vermitir. ngiliz tarihi Runcimann ardndan, 1948-1949 yllar arasnda ise Bizans Sanat tarihileri Ernest Diez ve 1950-1954 yllar arasnda da Philip Schweinfurth gibi Avrupal bilim adamlar Edebiyat Fakltesinde Bizans tarihi zerine de dersler vermilerdir.93 stanbul niversitesinde balatlan Bizans Sanat Sertifikas programnda yer alan ilk bilim adammz, Trkiyede Bizans almalarnn ncs ve uluslararas platformda Bizantinoloji alannda da Trkiyenin adn duyuran Prof. Dr. Semavi Eyicedir. Sanat tarihi krss dhilinde yrtlen Bizans Sanat Sertifikas, Eyicenin abalaryla kendisinin bakanlnda bamsz bir krs olarak dzenlendi. 1982 ylnda niversiteler Kanunundaki deiiklikle krs sisteminin ortadan kalkmasyla da Bizans Sanat krss, Arkeoloji ve Sanat Tarihi blmne bal bir anabilim dal haline geldi. Gnmzde de halen bata stanbul niversitesi olmak zere Trkiyedeki birka niversitede Sanat Tarihi blmlerinde Bizans sanat anabilim dallar bulunmakta ve sz konusu blmlerde Bizans sanat dersleri verilmektedir.94 Trkiyede Bizans Sanat zerine olan bu gelimeler Bizans tarihi almalarnda grlmemitir. Trkiyede Bizans tarihi bamsz akademik bir disiplin haline getirilmemitir. Ne 1982 niversite Kanunu deiiklii ncesi bir Bizans tarihi krss ne de sonrasnda tarih blmlerine bal bir Bizans tarihi anabilim dal niversitelerimizde grlmemektedir. Fakat gnmzde Bizans tarihi dersleri birka niversitemizde ortaa tarihi anabilim dallarnda verilmektedir.95 1953 ylnda Trk Dileri Bakanl, Selanikte dzenlenen IX. Uluslar aras Bizans Aratrmalar Kongresine gnderdii davetiye ile bir sonraki kongrenin stanbulda yaplmas temennisini kongresi komitesine iletmi ve olumlu yant alnmt. Bunun zerine stanbul niversitesinde, Arif Mfit Manselin bakanlnda bir hazrlk komitesi almalarna balad ve 15-21 Eyll 1955 tarihleri arasnda X. Uluslar aras Bizans Aratrmalar Kongresi stanbulda dzenlendi. Yunanl Bizantinistlerden hibirisi bir hafta nce yaanan 6-7 Eyll
93 94

Eyice, a.g.m., s.408, 410-411. Necipolu, a.g.m., s.72-73. 95 Necipolu, a.g.m., s.73.

69

olaylar

nedeniyle

kongreye

katlmazken,

bu

alanda

dnyann

yetkin

Bizanstinistlerini yetitiren Sovyetler Birliinden, kalabalk bir akademisyen grup katld. Kongrenin ardndan sunulan bildiriler ve zetleri, Milli Eitim Bakanl finansmanyla stanbul niversitesi Edebiyat retim yeleri tarafndan derlenerek yaynland.96 stanbul niversitesinde Bizans tarihi dersleri uzunca bir sre Prof. Dr. Fikret Iltan tarafndan yrtlmtr. Iltan, Tarih blmnde Bizans tarihi derslerini yrtmesinin yan sra Bizans tarihini nemli kimi kaynak ve temel eserlerini Trkeye evirmesi Bizans tarihinin daha iyi alglanmas ve tannmasnda etkili olmutur. Bizansl tarihi Niketas Khoniatesin 1118-1216 yllar arasndaki olaylar kaleme ald Historia adl eserinin ksmi tercmesinin yan sra nl Bizantinist George Ostrogorskynin Bizans Devleti Tarihi, E. Honigmannn Bizans mparatorluunun Dou Snr ve Steven Runcimann ciltlik Hal Seferleri Tarihi adl eserler Iltan tarafndan Trkeye kazandrlmtr.97 Prof. Iltann ardndan stanbul niversitesi Ortaa Tarihi anabilim dal bakanln da yrten Prof. Dr. In Demirkent ise 11. ve 12. yzyllarda Bizans tarihine k tutan Bizansl tarihiler Mikhail Psellosun Khronographia ve Ioannes Kinnamosun Historia adl eserlerin tercmelerinin ardndan Iltann brakt yerden Khoniatesin Historiasnn evirisini tamamlamtr. Ayrca Demirkent, Bizans tarihiyle ilgili kaleme ald makaleleri ve ulusal, uluslar aras bildirileri 2005 ylnda biraya getirmitir.98 Bizans tarihi kaynaklarnn tercmelerinin yan sra uzmanlk alan olan Hal seferleri ve Hal devletleri konularnda birok makale ve kitap kaleme almtr. Trkiyede Bizans tarihi konusunda nemli tarihilerden bir dieri Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde grev yapan Prof. Dr. erif Batavdr. nl Macar Bizantinist Gyula Moravsikin rencisi olan Batav, 1979 ylnda 16. yzyla ait Greke bir anonim Osmanl kroniinin yan sra Bizansn son yzyllarna ait
96

X. Milletleraras Bizans Tetkikleri Kongresi Teblileri stanbul 15-21 Eyll 1955 (Xe Congrs International dEtudes Byzantines-Istanbul 1955), st., 1957; Eyice, a.g.m., s.412. 97 Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, TTK Yay., Ank., 1981; Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Dou Snr, ev. F. Iltan, stanbul: EF Yay., 1970. 98 Demirkent, I., Bizans Tarihi Yazlar, Dnya Yay., st., 2005; Necipolu, a.g.m., s.73.

70

olan Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1216-1461) adl eserini yaynlamtr.99 Ankara niversitesinde Bizans tarihi konusunda almalarn srdren bir dier isim Prof. Dr. Melek Delilbadr. Prof. Delilba zellikle Bizans ve Osmanlnn devamllk m yoksa deiim mi sorunsal zerine aratrmalarda bulunmu ve bu alana en nemli katks Bizans kaynaklar ve Osmanl kaynaklarnn birlikte kullanmyla yeni bak alarn ortaya koymas olmutur. Bunlarn yan sra Sultan II. Muradn Selanik fethine ahitlik etmi olan Ioannes Anagnostesin kroniini Trkeye kazandran Prof. Delilba, 15.yy. Bizans tarih yazclnn nemli kaynaklarndan biri olan Georgios Sphrantesin Chronikon Minus adl eserinin tercmesini srdrmektedir. Bizans ve Ortaa Balkan tarihi alannda aratrma faaliyetlerini srdren Delilba, 1989 ylnda kurulan Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ada Yunan Dili ve Edebiyat Anabilim dalnn da kurucusudur.100 Boazii niversitesinde ise Bizans tarihi dersleri mfredata ilk kez 19901991 ders ylnda Prof. Dr. Nevra Necipolu tarafndan, kendisinin niversitenin tarih blmne atanmasyla konulmutur. Necipolunun aratrma alan ise son yzyllarnda Bizansn sosyal ve ekonomik tarihi ve Bizans-Osmanl-talyan (Venedik ve Ceneviz) ilikileri olmutur. zelde ele alnan aratrma konularndan biri ise Bizansn son yzyllarnda toplumunda Osmanl fetihleri ve Latinlerin etkisi neticesinde ekillenen Latin veya Osmanl yanls tavrlar ve bunlarn olumasnda rol oynayan etmenlerdir. Prof. Dr. Necipolu ayn zamanda, daha nce sistematik bir aratrma yaplmayan 13.-15.yy.larda Bizans mparatorluunun kent ve krsal nfusunu oluturan sosyal gruplar politik eilimleri hakknda, imparatorluun bu yzyllarda siyasi tarihine ve d ilikilerine ilikin birok kitap yaynlanmtr.101

99

Batav, ., Bizans mparatorluu Tarihi: Son Devir (1261-1461), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ank., 1989. 100 Necipolu, a.g.m., s.73. 101 Necipolu, a.g.m., s.73-74.

71

2.3.2. Bizans Tarihi Alannda Tercme almalar Trkiyede Avrupadaki Bizans tarihi aratrmalarndan farkl olarak Bizans tarihine ilikin birinci el kaynaklar genelde klasik filoloji uzmanlar deil de bizzat ilgi alan Bizans tarihi olan tarihiler tarafndan tercme edilmitir. Bu tercmeler de kaynaklarn Avrupa dillerine yaplm evirileriyle karlatrlarak ve orijinalleri esas alnarak yaplmtr. Trkeye tercme edilen ilk Bizans kayna Chalkokondylesin tarihidir. Fakat 17. yzyln nemli tarihisi Ktip elebinin Chalkokondyles evirisi gnmze ulamamtr. kinci eviri 1912 ylnda Kritobulosun P. Karolides tarafndan yaplmtr.102 Birincil kaynaklarn evirisi yakn dnemde nemli bir ekilde artmtr. niversitelerimizde Bizans tarihi derslerinin balamasyla birlikte ilk tercme eser Fikret Iltan tarafndan Niketas Khoniatesin Historiasnn mparator Ioannes ve Manuel Komnenos ksmnn evirisidir. Khoniatesin tarihinin geri kalan ksm ise In Demirkent tarafndan tamamlanmtr. Mikhail Psellosun Khronographia ve Ioannes Kinnamosun Historias yine Demirkentin Trkeye kazandrd dier kaynaklardr. Georgios Sphrantesin Chronikon Minus adl eserinin tercmesini srdren Melek Delilba ise Ioannes Anagnostesin kroniini Trkeye tercme etmitir. Ayrca 1956da Dukasn Bizans Tarihi V. Mirmirolu, 1962de Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli Hrant Andreasyan, 1976 ylnda Nicolo Barbaronun Konstantaniyye Muhasaras Ruznamesi emsettin Talip Diler, 1996da Bizans Prensesi Anna Komnenann babas mparator Alexios Komnenos iin kaleme ald Alexiad Bilge Umar, 2001de Prokopiusun Gizli Tarihi Orhan Duru ve yine Gizli Tarihle birlikte Prokopiusun dier eserleri 2002 ylnda Adil Calap tarafndan Trkeye evrilmitir. Bizansl tarihi Francisin ehir Dt! yapt ise Kriton Dinmen tarafndan tercme edilmitir. 2004de Panaretin Hronikasn A. Hahanovun Rusaya evirisinden tercme eden ise Enver Uzundur.103
102 103

Bizantinoloji, s.93. Niketas Khoniates Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), (ev. F. Iltan), TTK Yay., Ank., 1995; Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, (ev. I. Demirkent), Dnya Yay., st., 2004; Mikhail Psellosun Khronographias, (ev. I. Demirkent), TTK Yay., Ank., 1992; Ioannes Kinnamosun Historias

72

Bizans tarihi alannda yukar bahsetmi olduumuz kaynak evirilerden baka dnyaca nl Bizans tarihi uzmanlarnn aratrma eserlerinden bir ksm da Trkeye tercme edilmitir. 1937de Charles Diehlin Bizans mparatorluu Tarihi, Tevfik Byklolu, 1943te A. A. Vasiliyevin Bizans Tarihi A. Mfit Mansel, 1979da M. V. Levtchenkonun Bizans adl eseri Fatmagl Berktay, Auguste Baillyin Bizans mparatorluu Tarihi Haluk aman, 1980de G. I. Seidlerin Bizans Siyasal Dncesi ve 1982 ylnda E. Barkerin Bizans Toplumsal ve Siyasal Dn adl almas Mete Tunay, 1994te Paul Lemerlein Bizans Tarihi G. stn, yine ayn yl Edward Gibbonun Bizans Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi Asm Baltacgil, 1998de Tamara Talbot Ricen Bizansta Gnlk Yaam B. Altnok, 2000 ylnda Peter Brownun Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas Turhan Kaar ve Michel Kaplann Bizansn Altnlar . Batur tarafndan, Donald M. Nicolun Bizansn Son Yzyllar (1261-1453) 1999 ylnda Bilge Umar, Bizansn Soylu Kadnlar On Portre 1250-1500 adl eseri zden Arkan, 2001de Bizans ve Venedik Diplomatik ve Kltrel likiler zerine adl aratrmas Gl alal Gven, 199da M. V. Levenkonun Bizans Tarihi M. Selen, 2000 ylnda Walter E. Kaeginin Bizans ve lk slam Fetihleri Mehmet zay, tarafndan Trkeye kazandrlmtr. 2002 ylnda Alain Ducellier ve Michel Balardn Konstantinopolis Hristiyanln Ba Latinlerin Av Yunan Bakenti 1054-1261 adl derleme eseri, 2004te de Andrew Dalbyin Bizansn Damak Tad: Kokular araplar Yemekler isimli almas dilimize tercme edilmitir.104
(1118-1176), (ev. I. Demirkent), TTK Yay., Ank., 2001; Johannis Anagnostis, Selanik (Thessaloniki)in Son Zapt Hakknda Bir Tarih (Sultan II. Murad Dnemine Ait Bir Bizans Kayna), (ev. M. Delilba), TTK Yay., Ank.,1989; Dukas, Bizans Tarihi, (ev. VL. Mirmirolu), stanbul Fetih Dernei stanbul Enstits Yay., st., 1956; Urfal Mateos Vekayinamesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), (ev. H. D. Andreasyan), TTK Yay., 3.b., Ank., 2000; Nicolo Barbaro, Konstantaniyye Muhasaras Ruznamesi, (ev. . T. Diler), stanbul Fetih Cemiyeti Yay., st., 1976; Alexiad Anna Komnena Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda mparator Alexios Komnenos Dneminin Tarihi Malazgirtin Sonras, (ev. B. Umar), nklap Kitabevi, st., 1996; Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, (ev. O. Duru), Trkiye Bankas Yay., st., 2001; Prokopius, stanbulda syan ve Veba, (ev. A. Calap), Lir Yay., st., 2002; Francis, ehir Dt!, 600l Yllardan 1461e iinde, (ev. K. Dinmen), Arion Yay., st., 2004; Hahanov., A., Panaretin Trabzon Tarihi, (ev. E. Uzun), Trabzon, 2004. 104 Diehl, C., Bizans mparatorluu Tarihi. (ev. T. Byklolu), Vakit Neriyat, st., 1937, (ev. C. R. Yularkran), Kanaat Kitapevi, st., 1939; Vasiliev, A., Bizans mparatorluu Tarihi. (ev. A. Mfit Mansel), Maarif Matbaas, Ank., 1932; Levtchenko, M.V., Bizans, (ev. F. Berktay), st., 1979; Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, Tercman 1001 Temel Eser, ty.; (Nokta Yaynlar, Ocak 2006); Seidler, G. I., Bizans Siyasal Dncesi, (ev. M. Tunay), Ankara., 1980; Barker, E.,

73

Son yllarda Bizans mparatorluu ile ilgili yaynlarn saysnda bir art grlmektedir ve bu yaynlarn byk bir ksmn Bizansn son yzyllar oluturmaktadr. Trkiyede Bizans tarihi zerine aratrmalarnn younlat konular Trklerin Anadoluyu yurt edinmelerinin ardndan Bizans ile olan ilikileridir. zellikle Bizansn son dnemleri Bizans tarihi aratrmalarnn odakland konulardr. Bu adan Bizans tarihi incelemelerinde Trk-Bizans paralellii gze arpmaktadr. Profesr In Demirkent ve rencilerinin hazrlam olduu Trkiyede Bizans tarihi zerine yaplm tek bibliyografya almas105 da bu durumla benzer bir ekilde kout zamanldr. Trkiyede Bizans aratrmalar alannda herhangi bir sreli yaynn olmamas bu alandaki eksiklerden biridir. Gerek Bizans aratrmalarn yrten bir kurumun olmamas gerekse bu alana ilginin az olmas nedeniyle Bizans zerine herhangi bir sreli yaynda bulunmamaktadr. 1897den itibaren stanbulda yaynlanan Echos dOrientin, 1943 ylnda Bkree tanmasnn ardndan Trkiyede Bizans alannda yetkin bir sreli yayn kalmamtr. Yalnzca kamuoyunda veya bilim evrelerinde Bizans gndeme geldiinde eitli dergiler bu alanda makale yaynlamaya veya zel say kartmaya zen gstermektedirler. Trkiyede Bizans hakknda yaynlanan iki zel say bulunmaktadr. Bunlardan ilki 1998 senesinde yaynlanan Sanat Dnyamz dergisinin "Bizans zel Says", ikincisi ise aylk dnce dergisi COGITOnun 1999 ylnda yaynlanan "Bizans zel

Bizans Toplumsal ve Siyasal Dn: I. Justinianos'tan Son Palaiologos'a kadar, (ev. M. Tunay), Ank., 1982; Lemerle, P., Bizans Tarihi, (ev. G. stn), st., 1994; Gibbon, E., Bizans Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, (ev. A. Baltacgil), Arkeoloji ve Sanat Yay., st., 1994; Rice, T. T., Bizans'ta Gnlk Yaam Bizansn Mcevheri Konstantinopolis, (ev. B. Altnok), zne Yay., st., 1998; Brown, P., Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, (ev. T. Kaar), TVYY Yay., st., 2000; Kaplan, M., Bizans'n Altnlar,(ev. . Batur), YKY, st., 2000; Nicol D. M., Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), (ev. B. Umar), TVYY, st., 1999; Bizans ve Venedik Diplomatik ve Kltrel likiler zerine, (ev. G. . Gven), Dost Kitabevi Yay., Ank., 2000; Bizansn Soylu Kadnlar On Portre 1250-1500, (ev. zden Arkan), TVYY, st., 2001; Kaegi, W. E., Bizans ve lk slam Fetihleri, (ev. M. zay), Kakns Yay., st., 2000; Ducellier A. M. Balard, Konstantinopolis Hristiyanln Ba Latinlerin Av Yunan Bakenti 1054-1261, Dnya ehirleri Dizisi 6, letiim Yay., st., 2002; Dalby, A., Bizansn Damak Tad: Kokular araplar Yemekler, (ev. A. zdamar), Kitap Yay., st., 2004. 105 Son Dnem Bizans mparatorluu Tarihi Bibliyografyas (1261-1453), (haz. I. Demirkent, F. Baar, E. Altan, M. Kesik, H. Kortel), EF Yay., st., 2003.

74

Says"dr. Ayrca Nisan 2003de Toplumsal Tarih dergisi de Bizans dosyas yaynlamtr.106 Trkiyede siyasi tarih yazmay tercih eden Bizantinistlerin bulunmasnn yan sra Bizantinistlerden bir ksm Bat tarih metotlarnn grece yeni akmlarn rnek almlardr. Bu sayede siyasi tarih yazmndan uzaklaan Bizantinistler de grlen ortak eilim ise almalarnda Bizans toplumu ve onu oluturan birey ve gruplara daha ok nem vermeleridir. Trk Bizanstinistlerin, bu alana en byk katks, Osmanlca bilmeleri sayesinde bu dile hkim olmayan batl Bizantinistlerin kullanamad belge ve kaynaklar inceleyerek ortaya koyduklar almalardr. Bylece batl bizantinistlerden farkl olarak sadece Avrupa ve Bizans kaynaklarndan elde edilen verilerden farkl olarak Osmanl kaynaklarnn kullanmyla Trk Bizantinistler, Seluklu, Osmanl ve Bizans ada dnemlerini birlikte aratrarak bu toplumlarn tarihlerini birbirlerinden tamamen bamszm disiplinlermi gibi gren aratrma geleneinden uzaklamada aama kaydedilmesini salamlardr.107 Trkiyede Bizans tarihilii yeterince gelimemi olmakla birlikte son yllarda nemli gelimeler gstermektedir. Fakat gnmze Rusya, Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, talya ve birok Balkan lkesinde Bizans tarihine gsterilen ilgi Trkiyede ayn oranda deildir. zellikle ad geen birok lkede Bizans aratrmalar enstitleri kurulmuken ve aktif faaliyet gsterirlerken bin yldan fazla Bizans mparatorluuna bakentlik yapm stanbulda benzeri bir enstitnn bulunmamas buna yerinde bir rnektir. Trkiyede Bizans aratrmalar alannda kurumsallama sorunun yan sra bu landa uluslar aras kurululara yelii ise olduka yenidir. 2001 ylnda Trk Tarih Kurumu bnyesinde Bizans/Dou Roma ncelemeleri Ulusal Komitesi kurulmutur. Bu komite ayn yl Pariste dzenlenen XX. Uluslar aras Bizans Aratrmalar

106

Bizans zel Says, Sanat Dnyamz, sa.69-70, 1998; Bizans zel Says, COGTO, YKY, sa.17, K 1999; Bizans Dnyas, Toplumsal Tarih, sa.112, Nisan 2003. 107 Necipolu, a.g.m., s.74.

75

Kongresinde, Association Internationale des Etudes Byzantinee (Uluslar aras Bizans almalar Birlii) 37.ye olarak kabul edilmitir.108 Bizans tarihi alannda alanlarn karlatklar veya bu alanda almak isteyenlerin karlacaklar eitli zorluklar vardr. Balca zorluklardan ilki dil sorunudur. Bizans tarihi alannda alma yapmak ncelikle Bizans kaynaklarnn yazl olduu Greke ve Latince dillerini iyi derece bilmek ayrca birka tane modern dile de hkim olmay gerektirmektedir.109 Bu alana gsterilen ilgisizliinin bir dier nedeni nyarglardr. lkemizde Bizans tarihi almalarnn yetersiz olmasnn nndeki dier bir sorun ise Trkiyede Bizans tarihi konusunda uzmanlam bir kurumun, bir ktphanenin ve yazl belgelerin eksikliidir. Bu durum kaynaa ulamada zorluu ve beraberinde maddi engeli de getirmektedir. zellikle stanbulda Bizans elyazmalar yok denecek kadar az olmakla birlikte Topkap Saray ve Fener Rum Patrikhanesinde az sayda belge bulunmaktadr. Ayrca 1971 ylnda kapatlan Heybeliada Ruhban okulunda da baz rnekler mevcuttu.110 Rus Enstits ve Assomption rahiplerinin stanbuldan tanrken ktphanelerinin de stanbuldan ayrlmasnn ardndan Trkiyede Bizantinoloji alannda yaynlar barndran zengin kitaplklar ve bu alanda alan kurum da kalmamtr. Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte herhangi bir alanda alan

meslektalarla ve o alann merakllarnn diyalog ierisinde kalmalarn, onlarn ilgi alanlarndaki yeni gelimelerden haberdar olmalarn salayan sanal aratrma merkezleri de kurulmaya balanmtr. Bunlardan biri de Bizans Aratrmalar Merkezidir.111 2003 ylnda kurulan sanal merkez zelde Bizans tarihi alannda ksmen de Ortaa tarihi aratrmalarndaki yenilikleri ve faaliyetleri yelerine ve bu alann merakllarna bildirmektedir. Bunun yan sra kurulduklar yldan itibaren Bizans tarihi alandaki almalara verdikleri dllerle bu alandaki aratrmalar

108 109

Necipolu, a.g.m., s.75. Necipolu, a.g.m., s.75. 110 Bizantinoloji, s.93; Necipolu, a.g.m., s.75. 111 www.bizans.org son eriim tarihi 20.05.2006.

76

tevik etmektedir. Ayrca Bizans tarihi alannda almak isteyen aratrmaclar yurtd ve yurtiinde devlet, niversite veya zel kurulularn burslarndan haberdar etmektedir. 2. 4. Ortaa Avrupa Tarihi ve Hal Seferleri Aratrmalar 2. 4. 1. Ortaa Avrupa Tarihi Aratrmalar ve Tercme almalar Avrupada, incelemelerine Rnesansla birlikte balanan Ortaa Avrupa tarihi, tarihiliimizde belki de en az nemsenen ve nemsenmedii oranda da nyargyla yaklalan ender aratrma alanlarndan biridir. lkemizde ortaa tarihi aratrmalar arasnda en az alma yaplm alandr. Prof. Dr. Akdes Nimet Kuratn 1934 ylnda hazrlam olduu ortaa tarihi bibliyografyas incelendiinde eserde yer alan neredeyse tm almalarn yabanc kaynaklar olduu grlmektedir. zellikle ortaa Avrupa tarihine ynelik Trkiyede yaynlanm hibir eser yoktur.112 Uzun yllar ortaa Avrupa tarihi aratrmas yaplmad gibi bu alanda yeterince kitap da yaynlanmamtr. Genel Dnya ve Avrupa tarihleri ierisinde yer almtr ve Ortaa Avrupas yalnzca ortaa karakterize eden feodaliteyle zde bir biimde ele alnmtr. Trkiyede Ortaa Avrupasna ilginin en ok artt yllar Trkiyede ATT tartmalarnn younlat yllardr. 1960 yllarda Fransada balayan ATT tartmalar Sencer Divitiolu, Asaf Sava Akat, alar Keyder vd. bilim adamlarnn almalar sayesinde Trkiyede de yank bulmutur. 1960l yllarda Trk tarihi ve sosyologlar modern Bat toplumlarnn gelimilik dzeyine eriemeyen Trkiyedeki sosyo-ekonomik yapnn sorunlarna zm bulma gayretleri sonucunda Osmanldan devralnan mirasn incelenmesine gidilmitir. Bunun bir sonucu olarak da tartmalar Osmanlnn feodal mi yoksa ATT m olup olmad konusunda odaklanmtr. Sencer Divitiolu, Asaf Sava Akat, alar Kyder, dris Kkmer ve Niyazi Berkes Osmanl toplumsal dzenini Marxn
112

Kurat, A. N., Ortazaman Tarihi in Ksa Bir Bibliyografya, EF Yay., st., 1934.

77

Dou toplumlarnn retim ilikilerini aklamak iin ileri srd ATT ile aklarken113, Mehmet Ali Klbay ise Osmanlnn feodal olmadn fakat feodaliteye yakn olduu kansndayd. Kimi sosyologlar ise Osmanlnn feodal bir yap ierisinde olduunu, genel olarak birok tarihi ise nev-i ahsna mnhasr bir yapya sahip bulunduunu sylemekteydi. 1960larda balayan ATT tartmalar, Marxn ortaya att bu tanmla kyaslanan feodalitenin de merak edilmesi ve tartlmasna neden oldu. Bunu feodalite ve ortaa Avrupas zerine tercme yaynlar takip etti. Bylece bu alandaki eksiklik de yine ortaa tarihinin dier ilgi alanlarnda olduu gibi eviri eserlerle kapatlmaya allmtr. 1982 ylnda ortaa Avrupas zerine yazlm eserleri en nemlisi ATT tartmalarna da mdahil olan Mehmet Ali Klbay tarafndan Trkeye evrildi. Yirminci yzyl tarihiliine yn veren ve en nemli tarihilerinden biri olan Marc Blochun Feodal Toplum adl eseri Ortaa Avrupasn en iyi anlatan almalardan biridir.114 Mehmet Ali Klbay, Trkiyede hem ortaa Avrupasnn tannmas salam hem de literatrn gelimesinde nemli katklar olmutur. zellikle ortaa Avrupa tarihi uzman Fransz tarihilerin eserlerini Trkeye kazandrmtr. Aslen iktisat doktoru olan Klbayn tercmeleri genelde okuyucular tarafndan eletirilse de bu eserlerin Trkiyede yaynlanarak ortaaa ilgi uyandrmas bakmndan nemli bir admdr.115 Georges Dubynin Erkek Ortaa, Ortaa nsanlar ve Kltr, valye Kadn ve Rahip adl yaptlar, Jacques Le Goffun Ortaada Entelekteller, Jurgis Baltrusaitisin Dsel Ortaa ve Johan Huizingann Ortaan Gnbatm adl eseri Klbay tarafndan Trkeye kazandrlmtr. Klbay tercme almalar

113

Divitiolu, S., Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Ar-Yayn-Datm, st., 1981; Berktay, H., Tarih almalar, TCTA, cilt 9, letiim Yay., st., 1996, s.2472-2473. 114 Bloch, M., Feodal Toplum, (ev. M. A. Klbay), Opus Yay., 3.b., Ank., 1998. 115 zbaran, S., Trkiyede Tarihiliin Grnts, ada Trkiye Aratrmalar Dergisi, c.1, sa.2, zmir, 1992. s.46.

78

haricinde ayrca ATT tartmalar erevesinde feodalite ve Osmanl retim ilikilerini deerlendirdii bir de telif eser yaynlamtr.116 Son yllarda Trk aratrmaclar tarafndan Ortaa tarihi ve uygarlna ynelik bir kaleme alnan almalarda ise Ortaa Avrupasna ayrlan ksm eserin yzde onuna dahi ulaamamaktadr.117 Trkiyede ortaa Avrupa tarihi zerine son yllarda yaynlanan eserlere bakldnda ortaan daha ok ilgi eken mistik, gizemli, metafizik ve doast anlatlarna ve durumlarna ynelik eserlerin ounlukta olduu grlmektedir. 2004 ylnda Richard Kieckheferin Ortaada By adl eseri Zarife Biliz tarafndan, 2005 ylnda ise Franck Collardn Ortaada Zehir ve Cinayet adl almas Yard. Do. Dr. Mustafa Da tarafndan tercme edilmitir.118 Bu konuda Haydar Akn tarafndan kaleme alnan Ortaa Avrupasnda Cadlar ve Cad Av adl bir de telif eser bulunmaktadr.119 Ortaa Avrupas zeri evirler son onbe ylda eitlenerek artmtr. Avrupann sekin ortaa uzmanlarnda Umberto Econun Ortaa Dlemek, Avrupa Kltrnde Kusursuz Dil Aray, Belikal nl ortaa tarihisi Henri Pirenenin Ortaa Kentleri Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas, yine Jacques Le Goffun deerli almas Ortaa Bat Uygarl, Leonardo Benevelonun Avrupa Tarihinde Kentler ve Leo Hubermann Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, Paul Vinogradoffun Ortaa Avrupasnda Roma Hukuku, Aron Guryeviin Ortaa Avrupas'nda Birey, Richard W. Southern,in Ortaa Avrupasnda slam Algs, Jean Gimpelin Ortaada Endstri Devrimi, Walter Altetin Ortaa Avrupasnda nsan llerinin Seksiyonu adl eseri Trkeye tercme edilmitir. Ortaa Avrupa tarihi alannda yaplan en son eviri ise George Dubynin editrln yapt ve ortaa Avrupasnda kadnn konumunun ele alnd Kadn Tarihinin ikinci cildi
116 117

Klbay, M. A., Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Teori Yay., Ank., 1982. Karakse, H., Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yay., st., 2002; Bedirhan, Y., Ortaa Tarihi, izgi Yay.,st., 2004. 118 Kieckhefer, R., Ortaada By, (ev. Zarife Biliz), Dharma Yay., st., 2004; Collard, F., Ortaada Zehir ve Cinayet, (ev. M. Da), Yeditepe Yay., st., 2005. 119 Akn, H., Ortaa Avrupas'nda Cadlar ve Cad Av, Dost Kitabevi Yay., Ank., 2001.

79

evrilmitir.120 Trkiyede ortaa Avrupa tarihi zerine yaplm evirilerin ou ortaa Avrupa tarihi aratrmalarnda en ileri olan Fransz tarihilere aittir. Ortaa Avrupa edebiyat ve hukuk dnyasna ynelik eviriler mevcutken ortaa Avrupa tarihine ilikin birincil kaynak evirilerine ilgi gsterilmemitir. En son 2001 ylnda Tudela'l Benjamin ve Ratisbon'lu Petachia adlarnda iki seyyahn ortaada Avrupa, Asya ve Afrika seyahatnameleri Trkeye evrilmitir.121 Trkiyede dorudan ortaa Avrupasn konu edinen telif eserlerin says olduka azdr. lk eser 1974te Sencer Tongu tarafndan kaleme alnan Ortaa Avrupas ve slam Dnyasdr. Bu eserin ardndan 1977 ylnda Emine Melek Atabekin ortaa Avrupa tp dnyasn aratrd Ortaa Tababeti, 2005te Haydar Aknn Ortaadan Bilge Bir Kadn Bingenli Azize Hildegard ve Ortaa Avrupasnda Cadlar ve Cad Av adl eserleri yaynlanmtr. Belirtilmesi gerekn bir dier telif eser ise Celal Layktezin Ortaa Aydnl adl eseridir. Server Tanillinin Yzyllarn Gerei ve Miras adl almasnn ikinci cildi de Ortaaa zellikle Bat Ortaana ayrlmtr.122 Trkiyede ortaa Avrupa tarihi aratrmalarnn nndeki en byk engel tarihilerimizin dil asndan yeterli donanma sahip olmamalardr. Ortaa Avrupa tarihi zerine aratrmalarda bulunacak bir tarihinin modern bat dilleri yan sra ncelikle Ortaa Avrupasnn hkim dili olan Latince ve Yunanca metinleri okuyup anlayacak seviyede bilmesi gerekmektedir. Bunun yan sra Avrupa zelinde aratrma yaplacak corafyada Ortaa Avrupasnda kullanlan yerel dilleri de benzer bir dzeyde bilmesi olduka nemlidir. rnein eer aratrmac Ortaa
120

Vinogradoff, P., Ortaa Avrupasnda Roma Hukuku, Kelepir Kitaplar, 1997; Guryevi, A., Ortaa Avrupas'nda Birey, Afa Yay., 1995; Southern, R. W., Ortaa Avrupasnda slam Algs, Yneli Yay., 2001; Gimpel, J., Ortaada Endstri Devrimi, TBTAK Yay., 1997; Atlet, W., Ortaa Avrupasnda nsan llerinin Seksyonu, (ev. Perihan ambel), Kader Basmevi, st., 1944. 121 Tudela'l Benjamin, Ratisbon'lu Petachia, Ortaa'da ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri Ktada Sosyal, Siyasi, Ekonomik likiler Aznlklar, Dini Kurumlar ve Hal Seferleri, Kakns Yay., Kasm, 2001. 122 Tongu, S., Ortaa Avrupas ve slam Dnyas, EF Yay., st., 1974; Atabek, E. M., Ortaa Tababeti, stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlar, st., 1977; Haydar, A., Ortaadan Bilge Bir Kadn Bingenli Azize Hildegard, Dharma Yay., 2005; Tanilli, S., Yzyllarn Gerei ve Miras, c.II Ortaa, Adam Yay., st., 2000.

80

ngilteresi zerine almalarn yrtecekse ortaa ngilizcesini veya Fransa zerine aratrmalar yapacaksa ortaa Franszcasn Latince bilgisine mutlaka eklemelidir. Batda ortaa Avrupa tarihiyle ilgilenen tarihilerin mutlak rendikleri Latinceye hem ortaa hem de dier alanlarda aratrmalarna devam eden Trk tarihilerinin ilgili olduklarn sylemek olduka gtr. Klasik filoloji olarak adlandrlan Latin Dili ve Edebiyat ile Yunan Dili ve Edebiyat, gnmzde tarih bata olmak zere hukuk, tp, eczaclk, zooloji, epigrafi, felsefe vb. birok bilim dal iin hayli nemlidir. Fakat Sosyal zellikle Eskia ve Ortaa tarihi, bir lde de Yenia Tarihi, Felsefe, Arkeoloji alannda kaynaklara Latine olmadan bavurulamaz. lkemizde bata Latince olmak zere Ortaa Avrupa dillerinde yetkinlik kazanm yeterince epigrafi uzman olmad gibi niversitelerimizin tarih blmlerinde sz konusu ortaa dillerini retecek klasik filoloji uzmanlarmz da yeterli deildir. Tarih blmlerinde retilen tek bilim dili Osmanlcadr. Hemen hemen tm tarih blmlerinin mfredatlarnda bulunan Osmanlca, ilk seneden itibaren iki sene semeli olmak zere lisans reniminin sonuna kadar yer almaktadr. zellikle Osmanl Arivlerinin aratrmaclarn kullanmna almasndan ardndan Osmanlcaya daha fazla odaklanlmtr. Trkiyede eskia ve ortaa tarihi aratrmalarnn geliimi asndan Latince ve Yunanca hayati neme sahiptir. Bu nedenle tarihilerin aratrma yapabilmeleri iin lisans eitimleri sresince gerekli dil, bilgi ve yetenekleri kazanmalar gerekmektedir. Fakat yllar nce yazlm bir iki Latince gramer kitab ve bir szlkten baka Latince eitimine ilikin hibir kitap yaynlanmtr.123 lkada nceleri Romann da dahil olduu Latium blgesinde konuulan Latine, Roma devletinin topraklarn geniletmesiyle talyann tmne, Fransa, spanya, svire, Macaristan ve Romanyaya yaylmtr. Daha sonra ise egemen olduu Makedonya, Trakya, Anadolu, Suriye ve Kuzey Afrika'da resmi dil olarak
123

Kabaaa, S.- Alova, E., Latince Trke Szlk, Sosyal Yay., st., 1994.

81

kullanlmtr. Ortaan en nemli kltr ve medeniyet dili haline gelen Latince yayld tm corafyalarda bilim ve edebiyat dili olarak nemli bir yer edinmitir. Bilimsel ve edebi birok eser Latince kaleme alnmtr. Bu nedenle tarih blmlerinde Latine renimi kaynaklarn deerlendirmesi asndan byk nem tamaktadr. Trkiyenin Avrupa Birliine ye olma almalarnn balamasndan itibaren Trkiyede Avrupa tarihine olan ilgi de giderek artmaya balamtr. Ortaa tarihiliimizin en ksr kald ve ciddi aratrmalara gereksinim duyduu ortaa Avrupa tarihi aratrmalarmzn en ksa zamanda alann eksiklikleri giderilerek arttrlmas nem tamaktadr. Roma mparatorluunun yklndan sonra XV. yzyln ortalarna kadar olan dnemdeki Avrupa'nn siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel yaps zerinde ciddiyetle durulmas hem tarihimizin daha salam yorumlanmas hem de Avrupay daha iyi alglamamz asndan hayli gereklidir. 2. 4. 2. Hal Seferleri Tarihi Aratrmalar Hal Seferleri, Ortaada Avrupa, Anadolu ve Orta Dou corafyasnda bulunan toplumlarn tarihlerinde derin izleri ve nemli yeri olan bir mcadele dnemidir. Ortaada bu corafyalarn tarihini karakterize eden olaylar zincirinin son halkas, belki de en nemlisidir.124 Byle bir olay, hi kukusuz, Ortaa tarihiliinin bilimsel ilgisini hi kaybetmeyen konularndan biridir. Hal Seferleri zerine ilk aratrmalar, bu byk olayn k yeri olan Avrupada balamtr. Avrupada Hal Seferleri tarihinin aratrlmas, Rnesans dneminde Batl bilginlerin, Klasik Grek ve Latin eserleri incelemeye balamalarndan ok sonralar ortaya kmtr. Hal Seferleri ile ilgili ilk almalar ayn zamanda birer din adam olan bilginler tarafndan balatlmtr. 18. yzyl ortalarnda Fransada Benedictin tarikatna bal Saint Maur dini cemaatinin
124

Demirkent, I., Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, stanbul niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Tarih Dergisi Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra Says, sa.35, 1984-1994, s.65.

82

mensuplar tarafndan, Hal Seferlerinin Batl kaynaklar ve daha nce hibiri Avrupa dillerine evrilmemi Doulu kaynaklar bir araya getirilmi ve tercmeleri yaplmtr. Fakat Fransz ihtilali sonras Saint Maur cemaatinin dalmasn mteakiben, yapm olduklar bu muazzam alma kaybolmutur.125 Saint Maur rahiplerinin sz konusu deerli kaynak almas uzunca bir sre sonra bulunup 1813 ylnda Bibliothque Nationalee teslim edildi. Ardndan Acadmie des Inscriptions et Belles-Lettres (Fransz Akademisi) tarafndan, Bibliothque Nationalde bulunan Hal klliyatnn, Hal Seferlerine ait btn vesika ve kaynaklarla birlikte yaynlanmasna karar verildi. 1834 ylnda da Hal Seferleri kaynaklarnn yaynlanmas almalarna baland. 1841-1843 yllar arasnda bu byk klliyatn birinci ksm olan Kanunlar, bir yl sonra da Hal Seferlerinin nl tarihisi Willermus Tyrensisin Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum adl almasn ieren Bizansl tarihilere ait olan birinci ksm yaynlanmtr.126 Hal Seferleri klliyatnn yaynlanmas, bu alana olan ilgiyi de arttrm oldu. 19. yzylda balayan youn almalarn ardndan gnmze kadar olduka geni bir literatr ve farkl ekoller meydana geldi. rnein Hal Seferlerine dini adan yaklaan ve temsilcilerinin Wilken, Sybel, Rhricht, Hagenmayer ve Waasn olduu Alman ekol; seferlerde nemli rol oynayan valyeliin uyandrd milliyetilik asndan Hal Seferlerini deerlendiren ve temsilcileri arasnda Michaud, Riant, Chalandon, Brhier ve Grousetin bulunduu Fransz ekol bu alanda nemli almalar ortaya karmlardr. Bir dier ekol olan ngiliz ekol ise 19. yzylda hkim olan Grek hayranl nedeniyle Hal Seferlerini Bizans yanls bir gzle deerlendirmitir. Avrupadaki bu gelimelerin yan sra 20. yzylda Dana C. Munro ve yetitirdii rencileri tarafndan Amerikada balayan Hal Seferleri aratrmalar ise ok ynl olarak devam etmitir. Ayrca Amerikan ekolnde de

125

Demirkent, I., Hal Seferleri Kaynaklarnn Byk Klliyat Recueil des Historiens des Croisades II Bizansl Tarihiler, Belleten, c. LXV, Say: 244, s.921. 126 Demirkent, a.g.m., s.922-923.

83

ngiliz

ekolnde
127

olduu

gibi

belirgin

Bizans

yanls

deerlendirmeler

grlmektedir.

Gerek Avrupadaki gerekse Amerikadaki tm bu almalarn odakland, nemle zerinde durduu konu ise Hal Seferlerinin ortaya k olmutur. Genellikle bu olayn meydana gelmesinde Ortaa Avrupasnda yaanan ar siyasal, sosyal ve ekonomik nedenlerinden ziyade bu olay tetikleyen dini yn vurgulanm, almalar ilerledike dini yn dndaki etkenler daha fazla dile getirilir olmutur. 19. ve 20. yzyl boyunca Hal Seferleri, siyasi, askeri, dini, ticari, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda derinlemesine incelenerek saysz eserler meydana getirilmitir.128 2. 4. 1. 1. Trkiyede Hal Seferleri Tarihi Aratrmalarnn Geliimi Trkiyede Hal Seferleri aratrmalarnn ortaya k Avrupadakinden olduka farkldr. nk ne 18. yzyldaki gibi bir kaynak toplanm ne de Hal Seferlerine ait kaynaklar tercme edilip yaynlanmtr. Trkiyede Hal Seferleri ile ilgili ilk alma bir eviridir. Tanzimat dneminde yabanc dile verilen nem sonucunda yaymlanan eviri tarih almalar arasnda Hal Seferlerine ait Franszca bir eser de yer almtr. Trkiyede Hal Seferleri alannda ilk eser Fransz tarih ekolnn nemli isimlerinden biri olan Joseph Michaudun Histoire des Croisades adl kitabnn Emrul Acib fi Tarihi Ehlis-Salip adyla evirisidir. Edhem Pertev ve Ahmed Arif Beylerin evirisini stlendii ve Ali Fuad Beyin de yardmlaryla tercmesi tamamlanan eserin sadece birinci cildi yaynlanabilmitir.129 Eser yaynlanmasnn ardndan eletirilere maruz kalmtr. yle ki Namk Kemal, Mslman kahramanlarn hayatlarn kaleme ald Evrak- Perian adl eserinin giriinde, Selahaddin Eyyubinin hayatn ekleme sebebinin Michaudun Selahaddin

127

Demirkent, I., Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, EF Tarih Dergisi Prof Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra Says, sa.35, 1984-1994, s.65; Runciman, S., Hal Seferleri Tarihi, (ev. F. Iltan), c.1, TTK Basmevi, Ank., 1998, s.XII. 128 Demirkent, a.g.m., s.66. 129 Michaud, J., Emrul Acib fi Tarihi Ehlis-Salip, (orijinal ad Historie des Croisades, Paris 1849), ev. Ali Fuad - Edhem Pertev - Ahmed Arif, st., (tarihsiz).

84

Eyyubi hakkndaki iddialarnn aslszln ispatlamak olduunu belirtir.130 Michaudun bu eseri Sultan II. Abdlhamidin emriyle Gelenbevizade Tevfik Beye tamamen ve aynen tercme ettirilmitir. II. Abdlhamitin merakyla evrilen ve tamam sekiz cilt olan bu yazma eser tek nsha olarak Yldz kitaplar arasnda muhafaza edilmektedir.131 Cumhuriyet dnemine kadar Michaudun sz konusu eserinden baka Hal Seferleriyle ilgili ne baka bir kitap evrilmi ne de telif bir eser meydana getirilmitir. Cumhuriyet dneminde Hal Seferleri hakkndaki ilk zgn alma Galatasaray Lisesi Tarih retmeni olan Raid Erer tarafndan 1948 ylnda yaynlanan Trklere Kar Hal Seferleri adl eserdir. Yazarn Franszca tarih kitaplarndan evrilmitir.132 Ererin ardndan 1954 ylnda R. Gkalp Akn, 1956 ylnda ise M. aatay Uluay Hal Seferleri adyla birer kitap yaynlanmlardr.133 Bu popler eserlerin ardndan uzunca bir sre Hallar hakknda eitli makaleler yaynlanmtr. kinci Dnya Sava srasnda stanbuldaki British Council kurumu sayesinde Trkiyeye gelerek, 1941-1944 yllar arasnda stanbul niversitesinin Edebiyat Fakltesinde Bizans tarihi ve Bizans sanat dersleri vermi olan dnyann sekin Bizans tarihilerinden Steven Runcimann ciltlik Hal Seferleri Tarihi adl eseri 1986 ylnda Prof. Dr. Fikret Iltan tarafndan Trkeye kazandrlmtr.134 Bu eserin Trkeye evrilmi olmas Trk tarihilii asndan ok nemlidir. nk sz konusu eser Hal Seferleri hakknda bilimsel tarih literatrnde nemli bir yere
130

yararlanarak

kaleme

ald

eser

olu

tarafndan

Trkeye

Kuran, E., Tanzimat Devri Osmanl Tarih Yazcl, Trkiye Gnl, sa.42, Eyll-Ekim 1996, s.116 dipnot 12. 131 Yinan, M. H., Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Tanzimat I, Maarif Matbaas, st., 1940, s.583; Ssl, A., Tanzimattan Cumhuriyete: I, Frat niversitesi Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu Bildiriler 21-26 Mays 1984 Elaz, Frat Havzas Aratrma Merkezi Yay., Elaz, 1990, s.162-163. 132 Erer, R., Trklere Kar Hal Seferleri, Ahmet Halit Kitabevi, st., 1947; Bilgi Kitabevi, Ank., 1993; Ererin basl tek eseri olan bu almas en son 2002 ylnda Kakns Yaynlar tarafndan yeniden baslmtr. 133 Akn, R. G., Hal Seferleri, Bir Kitabevi, Kolay Tarih Serisi:9, stanbul, 1954; Uluay, M. ., Hal Seferleri, zyrek Yay., Hikayelerle Tarih Serisi:IV, stanbul, 1956. 134 Runciman, S., Hal Seferleri Tarihi, (ev. F.Iltan), 3 cilt, TTK Basmevi, Ank., 1986-1987.

85

sahiptir. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde yirmi yldan fazla bir sre Hal Seferleri dersi veren Iltan, Hal Seferleri alannda iki doktora ve iki de doentlik tezi ynetmitir. Hal Seferleri aratrmalar konusunda uzman ilk ve en nemli tarihimiz ise Prof. Dr. Fikret Iltann rencisi rahmetli hocamz In Demirkenttir. stanbul niversitesi Ortaa Tarihi Anabilim Dal bnyesinde, Prof. Dr. In Demirkent, Hal Seferleri ve Hal Devletleri konularnda birok makale ve kitap kaleme almtr. Demirkent, Trkiyede Hal Seferleri sz konusu olduunda akla gelen tek isim ve nemli bir otoritedir. Prof. Demirkentin bu konudaki almalarndan ilki, ayn zamanda Demirkentin doktora tezi olan Urfa Hal Kontluu Tarihi (10981118)dir. 1974 senesinde Edebiyat Fakltesi Yaynlar tarafndan yaynlanan135 alannda ilk ve vazgeilmez olan bu eserinden sonra, ikinci cildi ve kendisinin doentlik tezi Urfa Hal Kontluu Tarihi (1118-1146) Trk Tarih Kurumu tarafndan 1987de yaynlanmtr. Eyll 1995de Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak, Trk tarihini dorudan ilgilendiren ve dnya tarihi iinde ok nemli bir dnemi tekil eden Hal Seferlerinin 900. yldnm mnasebetiyle yaynlanan makalesinde136, Trk tarihiliinin bu alana olan ilgisizliine deinmektedir. 23-25 Haziran 1995 tarihleri arasnda Clermont-Ferrandda dzenlenen 1095 Clermont Konsilinin ve Hal Seferi arsnn 900. Yldnm Uluslar aras Kolokyumu hakkndaki makalesinde Ocak, tarih aratrmalaryla ilgilenen hibir kurumun bu nemli olayn yldnmne ilgi gstermemesinden yaknmaktadr. Prof. Ocak, Kilise mensuplar dhil, Avrupa (zellikle Fransa) bata olmak zere eitli lkelerden birok ortaa tarihinin katld bu kolokyumun alndan kapanna, katlmclarndan sunulan bildirilere kadar ayrntl bilgiler vermi; gerek
135

Demirkentin Urfa Hal Kontluu tarihi zerine almalar 1990-1994 yllarnda Trk Tarih Kurumu tarafndan da yaynlanan yaynlanmtr. Demirkent, I., Urfa Hal Kontluu Tarihi (10981146), 2 c., TTK Basmevi, Ank., 1990,1994. 136 Ocak, A. Y., nemli Bir Tarihi Toplantnn Ardndan: 1095 Clermont Konsilinin ve Hal Seferi arsnn 900nc Yldnm Milletleraras Kolokyumu, Toplumsal Tarih, sa. 21, Eyll 1995, s.30-36.

86

bilim evrelerinin gerekse izleyicilerin ve yaynevlerinin kolokyuma gsterdii ilgiden dolay duyduu hayranln dile getirmitir. Ayrca Prof. Ocak makalesinin sonu blmnde, Ortaada Trkiye ve tm Orta Dou corafyasnda yaam toplumlarn tarihinin ok nemli bir dnemini niteleyen Hal Seferleri hakknda Trk tarihiliinin o gne dein hibir orijinal aratrma eser ortaya koyamam olmasndan kaynaklanan zntsn de belirtmitir.137 O yl Hal Seferlerinin yldnmnde sadece Focus dergisi, henz 4.says olan Nisan saysnda bir Hallar dosyas oluturmu ve dnya tarihi ak iinde nemli bir yere sahip bu olay okuyucularna sunmutur.138 Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocakn Hal Seferleri aratrmalarndaki mevcut durumumuza gsterdii bu hakl serzeniinin ardndan Hal Seferleri hakknda ilk bilimsel toplant 1997 ylnda TTK tarafndan dzenlenmitir. Almanya, Amerika, Fransa, ngiltere, svire, Msrdan 10 ve Trkiyeden 9 olmak zere konularnda uzman yerli ve yabanc 22 bilim adamnn davet edildii ve bildirilerini sunduklar Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu 23-25 Haziran 1997 tarihleri arasnda stanbulda dzenlenmitir. Siyasi, Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Adan Ortaa Avrupas ve Dou, Hal Seferleri ve Bizans, Hal Seferleri ve Orta Dou ve son olarak da Hal Seferleri Srasnda Dinlerin ve Kltrlerin Karlamas balklaryla drt oturum halinde organize edilen sempozyumun bildirileri ancak iki yl sonra baslabilmitir.139 Prof. Dr. Demirkentin uzunca bir sredir zerinde alt ve bu konu zerine Trk tarih literatrnde en nemli telif eser olan Hal Seferleri adl kitab 1997 ylnda yaynlanmtr.140 Bu bilimsel almay nemli klan en nemli unsur Hal Seferlerinin Trkler asndan deerlendirilmi olmasdr. Demirkentin bu
137 138

Ocak, a.g.m., s.36. Hallar, Din Adna Tam 900 Yl nce Yola ktlar, Focus, sa.4, Nisan 1995, s.52-61. 139 Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu, 23-25 Haziran 1997, stanbul, TTK Basmevi., Ank 1999. 140 Demirkent, I., Hal Seferleri, Dnya Yaynclk, st. 1997.

87

deerli almas Trkiyede alannda tek eserdir. In Demirkentin Hal Seferleri zerine bir dier almas 1204 ylnda stanbulun zapt ve yamalanmasna ahitlik etmi olan nl Bizansl tarihi Niketas Khoniatesin Historiasnn evrisidir. Ayrca yine kinci Hal Seferine tanklk etmi bir dier Bizansl tarihi Ioannes Kinnamosun Historiasnn evirisi de In Demirkent tarafndan yaplmtr.141 The Society for the Study of the Crusade and the Latin East (Hal Seferleri ve Latin Dou almalar Cemiyeti)in yesi olan Prof. Demirkent, 2001 ylndan TTK bnyesinde kurulan Bizans/Dou Roma ncelemeleri Milli Komitesinin bakanlnda da bulunmutur. Krk yldan fazla bir sre bu alanda aratrmalar yapm olan Demirkent, emekli olduktan sonra da almalarna devam etmitir. Prof. Dr. In Demirkentin Trkiyede Hal Seferleri tarihi zerine deerli katklar sadece almalar ile snrl kalmamtr. Demirkent bu alanda uzman kiiler de yetitirmitir. Demirkentin asistanln yapm olan ve halen stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Hal Seferleri zerine dersler veren Ebru Altan, lkemizde Hal Seferleri konusunda aratrmalarda bulunan tarihilerimizden bir dieridir. Altann 2000 ylnda Demirkentin danmanlnda hazrlad kinci Hal Seferi (1147-1148) adl doktora tezi yine TTK tarafndan baslmtr.142 Son 10 ylda Hal Seferleri alannda yaplm tezlere baktmzda Ebru Altann kinci Hal Seferi zerine yapt doktora almasnn dnda Hal Seferleri hakknda yaplan tez almalarnn dier alanlara nazaran yok denecek kadar az olduu grlecektir. Altann dnda yine stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden Birsel Kksipahiolunun Trablus Hal Kontluu Tarihi (1109-1187) adl doktora almasnn yan sra Mehmet Serdar Bekrn 1997 ylnda hazrlad Birinci Hal Seferi Esnasnda slam Dnyasnn Sosyal Durumu (Suriye), 1998 ylnda Ayhan Can tarafndan Fulcherius Carnotensis'in Hal Vakayinamesinin, Trkiye ile ilgili olaylar da kapsayan birinci kitabn tercmesi, 2000de Gnay Krpkn Birinci Hal Seferi`nin Balamas ve Anadolu`da Hal

141

Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, (ev. I. Demirkent), Dnya Yay., st., 2004.; Ioannes Kinnamosun Historias (1118-1176), (ev. I. Demirkent), TTK Basmevi, Ank., 2001. 142 Altan, E., kinci Hal Seferi (1147-1148), TTK Basmevi, Ank., 2003.

88

stilas ve 2003 ylnda Mustafa Yazcnn hazrlad ve Hal Seferlerine dinsel adan yaklaan Hal Savalar Dneminde Mslmanlar ve Hristiyanlar arasndaki teolojik ilikiler: Toledo Okulu rnei adl yksek lisans almalar yaplmtr. 2. 4. 1. 2. Hal Seferleri Tarihi Alannda Tercme almalar lkemizde Hal Seferleri hakknda birincil kaynaklarn evirilerine yeterince ehemmiyet gsterilmemitir. Trkiyede dorudan Hal Seferleri hakkndaki ilk eviri kaynak, stanbulun 1204 ylnda Hallar tarafndan zaptna bizzat tanklk etmi Niketas Khoniatesin Historia adl eserinin In Demirkent tarafndan tercmesidir. Birincil kaynak tercmelerinden bir bakas ise Msra dzenlenen Hal Seferine katlm olan komutan Jean de Joinvillein Hal Seferleri hatratdr.143 Bu eser, askeri, rnein ortaa sava metotlar, savunma ve hcum teknikleri, kullanlan sava aletleri, hakknda bilgiler iermesinin yan sra dneme tanklk etmi bir askerin azndan ok deerli bilgiler de iermektedir. Dneme ilikin Trkeye kazandrlan dier kaynaklar ise 2001 ylnda yaynlanan Tudela'l Benjamin ve Ratisbon'lu Petachia adlarnda iki seyyahn gezi notlarndan oluan Ortaa'da ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri Ktada Sosyal, Siyasi, Ekonomik likiler Aznlklar, Dini Kurumlar ve Hal Seferleri ve 2005 senesinde yaynlanan I. ve II. Hal Seferleri Anonim Sryani Vekayinamesidir.144 Son on ylda lkemizde Hal Seferleri konusunda birok tercme eser yaynlanmtr. Bunlardan ilki Beyrut doumlu Katolik Arap kkenli yazar Amin Maaloufun Araplarn Gzyle Hal Seferleri adl kitab 1997 ylnda Mehmet Ali Klbayn evirisiyle yaynland.145 Maaloufun bu eserinin Trkeye kazandrlm olmas olduka nemlidir. Gerek bilim evreleri gerekse merakl aratrmaclar
143 144

Jean de Joinville, Bir Halnn Hatralar, (ev. Cneyt Kanat), Vadi Yay., Ankara, 2002. Tudela'l Benjamin, Ratisbon'lu Petachia, Ortaa'da ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri Ktada Sosyal, Siyasi, Ekonomik likiler Aznlklar, Dini Kurumlar ve Hal Seferleri, Kakns Yay., Kasm, 2001; [Anonim] Sryani, I. ve II. Hal Seferleri Vakayinamesi, Yaba Yay., st., 2005. 145 Maalouf, A., Araplarn Gzyle Hal Seferleri, (ev. M. A. Klbay), Telos Yay., st., 1997.

89

asndan Hal Seferleri ya Batl aratrmaclar tarafndan ya da kendi bilim adamlarmz tarafndan deerlendirilmi, dnemin ve olaylarn en nemli tanklar olan Araplar tarafndan nasl yaand ve bu olaya nasl bakld yeterince deerlendirilememitir. Fakat Maaloufun usta kalemiyle, yalnzca dnemin tarihilerinin tanklklarna gre ekillenen eserle hem bu boluk bir nebze doldurulmu hem de eser Hal Seferleri aratrmaclar tarafndan mutlaka deerlendirilmesi gereken bir kaynak olmutur. Bu almay H. A. Nomikunun, Kriton Dinmenin evirisiyle yaynlanan Hal Seferleri, P. M. Holtun Hallar a, Ccile Morrissonun Hallar, Felsefeci Jacques G. Ruellandn Hal Seferlerini dini kavramsal adan deerlendirdii Kutsal Savalar Tarihi ve Jonathan Riley-Smithin Hallar Kimlerdi? adl tercme eserlerin yaynlanmas izlemitir.146 Ayrca son yllarda gerek grsel sanatlarda gerekse basnda gndeme gelen masonluk ve gizli rgtler neticesinde Hallarn kurduklar askeri ve dini tarikatlara de ilgi artmtr. Templier ve Hospitaller askeri tarikatlar zerine tercme eserler ve tarihi romanlar da oalmtr. Hal Seferleri almalarnn yeterince gelimemi olmasnn belli bal engelleri ve sorunlar vardr. Sz konusu sorunlar Bizans tarihi alannda da karmza kmaktadr.147 Bu sorunlardan ilki dil sorunudur. Hal Seferleri tarihinin orijinal kaynaklar Latin, Grek, Arap, Fars, Ermeni, Sryani ve brani dillerinde yazlmtr. Bu nedenle Hal Seferleri zerine almalarda bulunacak bir tarihinin bata Latince, Greke olmak zere kaynak dillerinden ve Hallar zerine kaynaklarn evirilerinin ve aratrmalarn yaynland modern Bat dillerinden en az birine hkim olmas gerekmektedir. Aksi takdirde ortaya konulacak almalar tekrardan baka hibir deere sahip olamayacaktr. Kaynaklarn Trkeye tercmelerini beklemek ise alelade bir avuntudan teye gidemeyecektir. niversitelerimizde tarih rencilerimize Klasik Filoloji eitimi salanmad, Ortaa Latince ve Grekesi,
146

Nomiku, H. A., Hal Seferleri, (ev. Kriton Dinmen), letiim Yay., st., 1997, 600l Yllardan 1461e iinde, (ev. K. Dinmen), Arion Yay., st., 2004; Holt, P. M., Hallar a 11.Yzyldan 1517ye Yakndou, TVYY, st., 1999; Ruelland, J. G., Kutsal Savalar Tarihi, letiim Yay., st., 2004; Morrisson, C., Hallar, Dost Kitabevi Yay., Ank., 2005; Riley-Smith, J., Hallar Kimlerdi?, Bileim Yaynevi, st., 2005. 147 Necipolu, N., Trkiyede Bizans Tarihiliinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Toplumsal Tarih, sa. 112, Nisan 2003, s.76-77.

90

Arapa, Farsa vd. retilmedii srece bu alanda yetkin tarihiler yetitirmemiz de olduka gtr. Eer uygun koullar salanrsa sorun ksa vadede olmasa da ortadan kalkacaktr. Dier bir sorun kaynaklara ulamadaki maddi sorundur. lkemizde Hal Seferleri alannda alan birka bilim adammzn bireysel birka ktphaneleri dnda aratrmaclarn hizmetine sunulmu herhangi bir kurum ktphanesi mevcut deildir. Bu yzden Hal Seferleri ile ilgilenen bir aratrmacnn kaynaklara ulamas olduka gtr. Fakat bu sorun teknolojinin ilerlemesiyle yava yava ortadan kalkmaya balamtr. yle ki Bibliothque Nationale yukarda bahsetmi olduumuz Hal Seferleri aratrmalarnn birincil kaynaklarndan oluan byk klliyatn stelik tmn internet ortamnda aratrmaclarn kullanmna amtr. lkemizde Hal Seferleri aratrmalarnn nndeki dier bir engel ise karlkl nyarglardr. Hem birincil kaynaklarda hem de aratrmalarda grdmz karlkl nyarglar bu iki yzyln objektif ller ierisinde deerlendirilememesine neden olmutur. Bu sorun uzun yllar Hal Seferleri zerine derinlemesine incelemeler yaplmasna ve ihmal edilmesine yol amtr. Sol eilimli tarihilerimiz tarafndan Hal Seferlerine Batl tarihilerin bak asyla yaklalm veya gz ard edilmitir. Trk tarihiliinde grlen milliyetimuhafazakr eilim ise Hal Seferlerine kar hem bir n yargnn olumasna hem de Hal Seferlerine belli bir adan baklmasna neden olmutur. Hal Seferleri tarihi sadece dinsel ve askeri ynlerden ele alnmtr. Oysaki Hal Seferleri sonucunda Douda kurulan Antakya, Urfa, Trablus ve Kuds Hal Devletleri bir sre sonra bulunduklar corafyaya, kltre uyum salamaya balamtr. Bunun sonucunda ise evre Doulu devletler ve topluluklar ile ticari ve kltrel ilikiler gelitirmilerdir. Fakat sz konusu ekonomik ve kltrel ilikiler yeterince aratrlmamtr. Osman Turan ve Melek Delilbann birka almas148 hari

148

Turan, O., Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar Metin, Tercme ve Aratrmalar, TTK Yay., Ank., 1988; Delilba, M., Ortaa'da Trk Hkmdarlar Tarafndan Batllara Ahitnamelerle Verilen mtiyazlar", X. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1981; "Ortaa'da Trk Hkmdarlarnn Ahitnamelerle Batllara Verdikleri mtiyazlara Genel Bir Bak", Belleten, XLVII/185, 1983, s. 95-103.

91

tarihilerimiz Hallarn Doudaki ticari ve kltrel ilikileriyle alakal hibir alma ortaya karamamlardr. Yukarda ad geen deerli tarihilerimizin nemli almalarndan baka Hal Seferleri hakknda son yllarda grlen bu gelimeler olumlu olsa da tarih biliminin dier alanlarna ve yurtdndaki almalara bakldnda lkemizde ortaya konulan almalar olduka yetersizdir. Bu boluk tercme eserlerle kapatlmaya allmakta ve konunun merakllarna sunulmaktadr. Hal Seferleri alannda alan tarihilerimizin sayca az olmas bu alana gsterilen ilginin de ne kadar az olduunun gsterir. Hal Seferleri, Trk tarihini dorudan ilgilendiren, bir anlamda Trk tarihinin kaderini tayin eden nemli bir dnemdir. Seluklu ve Osmanl devletlerinin tarihinde nemli bir yer tutan Hal Seferlerinin Trk tarihileri tarafndan, siyasi, askeri, dini, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda ok ynl ele alnarak incelenmesi gerekmektedir. Elde edilebilecek bilgilerle, tarihimizi daha iyi grebilmek mmkn olacaktr. Bu nedenle uzunca bir sredir ihmal edilen bu alandaki almalarmz mmkn olduunca ksa bir sre ierisinde artmaldr.

92

NC BLM TRKYEDE ORTAA ZERNE DZENLENEN BLMSEL VE DER FAALYETLER 3. 1. Akademik Dzeyde Dersler Cumhuriyetin ilanndan sonra uzunca bir sre Trkiyede iki tarih blm bilimsel faaliyette bulunmutur. Bundan biri 1933 tasfiyesi ile stanbul niversitesi adn alan Darlfnun Edebiyat Fakltesi Tarih blm, dieri ise; Ankara niversitesinde 1935 ylnda kurulan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih blmdr.1 Trkiyede batl tarzda bir niversitenin kurulmas dncesi ilk olarak 1845 tarihinde Muvakkat Maarif Meclisi tarafndan gndeme getirilmitir. Trkiyede akademik anlamda yksek retim tarihi, 1846 ylnda ilk defa giriimde bulunulmasna ramen 1900de Batl tarzda niversite olarak kurulan stanbul Darlfnunu ile balamtr. 1911de yaplan dzenlemeyle programnda Ulum-u eriye, Ulum-u Hukukiye, Ulum-u Tabiiye, Fnun ve Ulum-u Edebiye olmak zere be blmden oluan stanbul Darlfnununda Tarih, Corafya ve Felsefe derslerinin de okutulmas kararlatrlmtr. ncelikle 1874te kurulan Darlfnun- Sultanisinin Edebiyat Mektebinde Tarih-i Umumi Krss kurulmutu. Fakat 1877-1878de Darlfnun- Sultaninin kapatlmasyla bu krsde ortadan kalkmtr. II. Abdlhamid dneminde kurulan Darlfnun- ahanenin Edebiyat mektebinde Tarih-i Osman ve Tarih-i Dvel krsleri kurulmutur. 1911 ylnda ise Edebiyat ubesi be blme ayrlm ve Tarih ve Corafya Blm oluturulmutu. 1912 senesinde bu blmde Tarih alannda Tarih-i Umumi, Tarih-i Osman dersleri okutulmaktayd. 1918 ylna gelindiinde ise Tarih ve Corafya ayrlarak Trkiyenin ilk Tarih blm kurulmu oldu. Bu blmn balca anabilim dallar ise yleydi: Tarih-i Siyasi, Trk Tarihi, Akvam- slamiye Tarihi, Trkiye Tarihi, Avrupa-Trkiye Mnasebat Tarihi, Kurun- Vustada ark Akvam Tarihi, Akvam

Koraltrk, M., Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Tarih Aratrmalar zerine Son Gelimeler, neri, c.1, sa.3, Haziran 1995, s.215.

93

arkiye-i Kadimiye Tarihi, Yunan- Kadim ve Roma Tarihi. Tarih blmn Ortaa tarihi dersleri genelde ortaada dou toplumlarnn siyasi tarihlerine ynelikti.2 1933 ylnda yksek retim alannda yaplan yasal dzenlemelerle stanbul Darlfnunu kapatlm, yerine stanbul niversitesi kurulmutur. 1933te ise Darlfnundan niversiteye gemeden nce Tarih blmnde Akvam- Kadimeyi arkiye, Roma-Yunan- Kadim Tarihi, Orta Zamanlar Tarihi, Son Zamanlar Tarihi, Umumi Trkiye Tarihi, Trkiye Tarihi ve Yeni Zamanlar Tarihi krsleri oluturulmu, Ortaa tarihi dersleri nceye nazaran daha geni bir perspektifte yrtlmeye balanmt.3 1945te Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, lka Tarihi, Ortaa Tarihi, Yenia Tarihi, Yakna Tarihi, Osmanl Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi ve Genel Trk Tarihi krsleri adyla alt krs olarak yeniden yaplanmtr. 1982 senesinde kabul edilen niversiteler kanununa gre krs ad anabilim dal olarak deitirilmi ve ad geen anabilim dallarna bir de Trkiye Cumhuriyeti Tarihi anabilim dal eklenmitir.4 stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blm ortaa tarihi anabilim dal Trkiyede ortaa tarihi aratrmalarn geliime ok nemli katklarda bulunmutu. Trkiyenin nemli sekin ortaa tarihileri bu anabilim dalnda yetimi hatta bnyesinde almlardr. Trkiyede ortaa tarihi aratrmalarnn ortaya k ve kat ettii gelime byk oranda bu anabilim dal sayesinde gereklemitir. Hatta ortaa tarihiliinde bir ekol haline gelmitir. Ortaa tarihilerimizden Mkrimin Halil Yinan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blmnden mezun olduktan sonra Pariste renimini tamamladktan sonra 1928 ylnda Edebiyat Fakltesinde doent, 1934 ylnda da
2

aatay, N., Trk Yksek retim Tarihine Genel Bak, Belleten, 54-55, no 211-212, 19901991, s.1214-1215; www.istanbul.edu.tr/edebiyat/bolum_sayfasi/tarih_bolum.html son eriim tarihi 15.04.2006. 3 Orhonlu, C., Edebiyat Fakltesinin Kuruluu ve Gelimesi (1901-1933) Hakknda Baz Dnceler, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.58-59. 4 www.istanbul.edu.tr/edebiyat/bolum_sayfasi/tarih_bolum.html son eriim tarihi 15.04.2006.

94

profesr olmutur. Uzun yllar Ortaa Tarihi anabilim dal bakan olarak Seluklular ve slam tarihi derslerini yrtmtr. 1961 ylnda vefatnn ardndan grevi rencisi Prof. Dr. Fikret Iltan devralmtr. Iltan, 1934 1941yllar arasnda Berlin ve Leipzigde renimini tamamlamasndan sonra 1944 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blm ortaa tarihi anabilim dalna asistan olarak girdi. 1953 ylnda doent, 1962 ylnda ise profesr oldu. Ortaa tarihi anabilim dal bakan olarak Bizans Tarihi, Hal Seferleri Tarihi, Avrupa Ortaa Tarihi dersleri verdi. 1944-1983 yllar arasnda krk yl aan bir sre stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Iltan, blmde ortaa tarihi anabilim dalnn gelimesinde nemli almalarda bulunmutur. rencileri Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz, Prof. Dr. Erdoan Meril, Prof. Dr. In Demirkent vd. ortaa tarihi uzman lkemizin saygn bilim adamlar arasnda yer almlardr.5 Prof. Hakk Dursun Yldz, 1961 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blmnden mezun olduktan sonra Mkrimin Halil Yinan ve Fikret Iltan tarafndan Ortaa tarihi anabilim dalna asistan olarak alnmtr. 1972 ylnda doent, 1979 ylnda profesr unvann alan Yldz, slam Tarihi, slam Medeniyeti Tarihi, slam Tarihinin Kaynaklar, slam Devlet Tekilat ve slam Devletinde lim Hayat derslerini yrtmtr. 1982 ylnda Atatrk Eitim Fakltesi Fakltesinin kurucu dekanlna getirilene kadar da Edebiyat Fakltesi tarih blmnde almalarna devam etmitir.6 Prof. Dr. Erdoan Meril ise 1961 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ortaa Tarihi Krss'nden mezun olmutur. 1963 ylnda ayn niversitenin Ortaa Tarihi Krss'nde asistan olan Meril, 1969'da doktor, 1973'de doent, 1980'de profesr unvanlar almtr. ran, ngiltere ve Almanya'da aratrmalar yapan Meril, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ortaa Tarihi retim yesi olarak Seluklular ve Trk slam devletleri zerine uzun yllar dersler vermitir.

Demirkent, I., Prof. Dr. Fikret Iltann Hayat ve Eserleri, Prof. Dr. Fikret Iltana 80. Doum Yl Armaan, st., 1995, s.11-13. 6 Yldz, N. Yldz, G., Prof. Dr. Hakk Dursun Yldzn Hayat ve Eserleri, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, M Yay., st., 1995, s.1-7.

95

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blm ortaa tarihi anabilim dalnda eitim grm ve akademik kadrosunda yer alm ortaa tarihi uzman bir dier tarihimiz ise Prof. Dr. Fikret Iltann rencisi Prof. Dr. In Demirkenttir. 1961-1965 yllar arasnda stanbul niversitesi Ortaa Tarihi anabilim dalnda yksek renimini tamamlayan Demirkent, 1967 ylnda ayn anabilim dalna asistan olarak alnd. 1981de doent, 1988 ylnda ise profesr unvanlarn alan Prof. Demirkent Hal Seferleri, Hal Devletleri, Bizans tarihi konularnda lisans, yksek lisans ve doktora dersleri vermitir. Trkiyede uzun yllar bilimsel faaliyette bulunan dieri tarih blm ise Ankara niversitesinde 1935 ylnda kurulan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih blmdr. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih blm ortaa tarihi anabilim dalnn kuruculuu Mehmet Fuat Kprl yapmtr. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Edebiyat krsnde grev yapmaktayken, yeni kurulmu olan Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih blmnde Ortazaman Trk Tarihi krs bakanlna getirilmitir. Aratrmalar ve verdii derslerle Trkiyede ortaa tarihi aratrmalarnda r aan Kprl, yetitirdii rencileriyle sadece Anadolu Ortaa ve ortaa tarihi alannda deil dier anabilim dallarnn saygn birok tarihisini de yetitirmitir. Verdii dersler ve yetitirdii rencileriyle Trkiyede bir Kprl ekol olumutur. rencileri Prof. Dr. Osman Turan, Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen, Prof. Dr. brahim Kafesolu, Prof. Dr. Halil nalck, Prof. Dr. Bahaaddin el, Prof. Dr. Neet aatay vd. alanlarnda yetkin deerli tarihilerimizdir.7 1935 ylnda Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Ortaa tarihi krssnde lisan renimine balayan Prof. Dr. Osman Turan, bu krsnn ilk rencilerindendir. 1943de doent olan 1954 ylnda profesrlk unvan almtr. Ortaa tarihilerimiz arasnda Seluklu tarihine en fazla katkda bulunmu olan

Palabyk, M. H., Ord. Prof. Dr. M. Fuat Kprlnn lmi Hayat ve Tarihilii, Aka Yay., Ank., 2005, s.103.

96

Turan, Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesinde bu konu zerine dersler vermitir. Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Tarih blmnn ilk rencilerinden biri olan Prof. Dr. brahim Kafesolu ise buradan mezun olduktan sonra ortaa tarihi krssnde asistanla balamtr. 1945 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blm ortaa tarihi anabilim dalna tayin edilen Kafesolu almalarna stanbulda devam eder. 1953te doent olan Kafesolu Trk tarihi zerine dersler vermitir.8 1950li yllardan itibaren stanbul ve Ankara dndaki kentlerde de niversitelerin almas gndeme gelmi ve 1955 ylnda Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesi ve zmirde Ege niversitesi, 1957 ylnda Erzurumda Atatrk niversitesi ve 1959 ylnda Ankarada Ortadou Teknik niversitesi kurulmutur. Yeni yksek retim kurumlarnn almasyla yksek retim alannda yeni hedefler ortaya konmu ve bu dorultuda almalar yrtlmtr.9 1970li yllarla birlikte lkenin deiik blgelerinde yeni niversiteler kurulmu ve birok niversitede FenEdebiyat veya Edebiyat Fakltesi bnyesinde tarih blmleri almtr. Tm dnyada olduu gibi Trk niversitelerindeki tarih blmleri de genel olarak eskia, ortaa, yenia ve yakna olarak anabilim dallarna ayrlmtr. Kimi niversitelerde bunlara ek olarak Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Genel Trk Tarihi, Osmanl Messeseleri ve Medeniyetleri Tarihi anabilim dallar da bulunmaktadr. Yirmi drt niversitelerimizin tarih blmlerinin akademik kadrolar zerinde yaptmz incelemeye gre blmlerde en az retim grevlisi saysnn eskia ve ortaa anabilim dallarna aittir. Hatta kimi blmlerimizde eskia ve ortaa anabilim dallar mevcut dahi deildir. Bu blmlerin ortaa tarihi dersleri byk oranda yenia tarihi retim yeleri tarafndan yrtlmektedir.

Baar, F. Prof. Dr. brahim Kafesolu slamiyet ncesini Aratran sim, Popler Tarih, sa.70, Haziran, 2006, s.77. 9 aatay, a.g.m., s.1216.

97

Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 26%

Eskia 8% Ortaa 16%

Yakna 25%

Yenia 25%

Grafik I ncelemi olduumuz yirmi drt niversitemizin tarih blmleri kadrolarnn anabilim dallarna gre dalm.

lkemizdeki tarih blmlerinde verilen dersler incelendiinde hemen hemen tm tarih blmlerimizin ders izlenceleri ayn ekilde planland ders ieriklerine ayn derecede nem verildii grlmektedir. Genel olarak tm tarih blmleri derslerinde kronolojik sra

izlemektedirler. Ortaa asndan bakldnda lisans retimi boyunca slam ncesi Trk Tarihi, slam Tarih ve Uygarl, Trk-slam Devletleri Tarihi (Mslman Trk Devletleri Tarihi), Byk Seluklu Devleti Tarihi, Anadolu Trk Beylikleri Tarihi, Ortaa Avrupa Tarihi, Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, Bizans Tarihi balklaryla verilen ortaa tarihi dersleri ilk iki seneye ylm durumdadr. Kimi blmlerimizde ise ortaa tarihi dersleri nc snfn ilk yarylna kadar gelmektedir. slam ncesi Trk Tarihi dersi ise iki yaryl devam etmektedir. Arlkl konu balklarn Trk ad, anlam, soyu ve Trklerin yaylmas, Hun mparatorluu, Mete ve dnemi, Bat Hun devleti, Ak-Hun Devleti, Tabga Devleti, Gk Trk Devleti, Gktrk Sasani likileri, Dou ve Bat Gk Trkler, II. Gk Trk Devleti, Uygurlar, Krgzlar ve Trgiler, Karluklar, Ouzlar, Sabar Devleti, Avarlar, Hazar Kaanl, Peenekler, Kumanlar, Bulgarlar oluturmaktadr. Trklerde aile, boy,

98

budun ve devlet kavramlaryla birlikte sosyal, dini, iktisadi hayat ve kltr ksmen deinilen konulardr. slam Tarih ve Uygarl dersi de iki yarylda verilmektedir. Cahiliye dnemi, slamiyetin douu, Peygamberin hayat, Mekke dnemi, Hicret, Medine dnemi, Drt halife devri: Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali, slam Devletinde ilk kurumlar, Emeviler Devleti, Sfyn Halfeler ve faaliyetleri; Hz. Ali taraftarlar Harcler ve Abdullah bin Zbeyr ile mcadeleler, Kuzey Afrikada ve spanyada fetihler, Emev Devletinin ykl, Emev devlet tekilat ve kltrel faaliyetleri, Endls Emevleri, Abbasler Devletinin kuruluu, Abbasler dneminde kltrel hayat, Abbasler dneminde dnce hayat, yl boyunca slam Tarih ve Uygarl dersinde ilenen konu balklarndan ortak olanlardr. Trk-slam Devletleri Tarihi (Mslman Trk Devletleri Tarihi) de tarih blmlerimizin genelinde iki yarylda verilmektedir. slam Tarihi, Trklerin slamiyeti kabul ve Mslman devletler ile ilikiler, Tolunoullar ve hidoullar Devletleri; til Bulgar Hanl, Karahanllar, Gazneliler ve Harezmahlarn siyasi ve kltrel tarihleri, Trklerin slam Tarih ve kltrne siyasi katklar, Salgurlular Devleti, Begteginliler Devleti; Zengler Devleti; lhanllar Devleti, Timur Devleti, Eyybler Devletinin siyasi ve kltrel tarihi konular ilenmektedir. Byk Seluklu Devleti Tarihi lisans eitiminde genellikle bir dnem ierisinde verilmektedir. Bu dersin genel ortak konu balklar ise Seluklularn kkeni, Seluklu tarihinin kaynaklar, Seluklu Devletinin kuruluu, Turul Bey ve Alparslan devri, Seluklu devletinin genilemesi, Malazgirt sava, Malazgirtin Trk ve dnya tarihi bakmndan nemi, Sultan Melikah dnemi, Melikahn vefat ve saltanat mcadeleleri, Irak ve Horasan Seluklular, Kirman Seluklular, Suriye Seluklulardr. Anadolu Trk Beylikleri Tarihi dersi de yine bir dnemlik dersler arasndadr ve konu balklarn Anadolu Beyliklerinin kkenleri ve ortaya klar, Karesioullar, Germiyanoullar, Hamidoullar, Aydnoullar, Candaroullar,

99

Pervaneoullar, vd Karakoyunlular ve Akkoyunlular Devletleri; Melikahn vefat ve saltanat mcadeleleri; Anadolu Beyliklerinin Akkoyunlu ve Karakoyunlu Beylikleriyle ilikiler vs. oluturmaktadr. Tarih blmlerimizde Anadolu Seluklu Devleti Tarihi ise yine bir yaryl okutulmakla birlikte Byk Seluklu devlet Tekilat, hkmdarlk ve alametleri vs. ile birlikte ele alnmaktadr. Anadolu Seluklu Devleti Tarihi dersinin eriini ise Anadolunun fethi, Sleymanah dnemi, Anadolu Seluklularnn dier devletlerle mcadeleleri, Anadoluda kurulan dier Trk devletleri, aka Bey, Danimendliler, Mengcekliler, Ahlatahlar ve Artuklular, I. Kl Arslann devleti yeniden kurmas ve Hallarla yaplan mcadeleler, II Sleymanah ve I. Mesud devirleri, II. Kl Arslan devri, Miryakefolon zaferi ve I. Gyaseddin Keyhsrev dnemleri, I. zzeddin Keykavus ve I. Alaeddin Keykubad devirleri, II. Gyaseddin Keyhsrev ve II. zzeddin Keykavus devirleri, Mool stilas ve Anadolu Seluklu Devletinin ykl alt balklar oluturmaktadr. Trkiyedeki tarih blmleri lisans programlarnda genellikle bir yaryl ver verilen baz blmlerde ise yer almayan Ortaa Avrupa Tarihi ve Bizans Tarihi dersleri baz tarih blmlerinde alann uzman olmayan dier anabilim dallarndan retim yeleri tarafndan yrtlmektedir. Ortaa Avrupa tarihi dersi ise tm ders programlarnda ikinci ylda sadece bir dnem boyunca verilmektedir. Genel olarak Ortaa kavramnn irdelenmesiyle balayan Ortaa Avrupa Tarihi dersinde Drdnc ve Beinci Yzylda Roma mparatorluu ve Barbar Saldrlar, Barbar Krallklar, Akdenizde Mslmanlar, Merovenjler ve Karolenjler, Kutsal Roma Germen mparatorluu, Yzyl Savalar, Siyasal Bir Sistem Olarak Feodalizm, Ortaada Kentler, valyelik, Ortaada Kilise, Papalk, Sapknlar ve Ayrlklar, Kyl syanlar, Ortaada Kltr, Eitim ve retim konular ilenmektedir.

100

Yksek retim Kurulu tarafndan 1983 ylnda eitim fakltelerine taslak olarak gnderilen ve eitli deiikliklere ramen aynen uygulanan Tarih retmenlii Programnda ise gre ortaa tarihi derslerinin arlkl olduu grlmektedir.10

Dersin Ad Osmanl Paleografyas slamiyetten nce Trk Tarihi Tarih Metodolojisi Eskia Dou Tarihi slam Tarihi Bizans ve Bat Avrupa Tarihi Byk Seluklu mparatorluu Osmanl Tarihi Genel Corafya Trk slam Devletleri Tarihi Eskia Bat Tarihi Trk Mool mparatorluu Tarihi Anadolu Seluklu Tarihi lkeler Corafyas Dou Avrupa Trk Kavimleri Tarihi Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Anadolu Beylikleri Tarihi Osmanl Messeseleri ve Medeniyeti Trk Kltr Tarihi Yeni ve Yakna'da Trk Devletleri Yeni ve Yakna'da Avrupa Trkiye Corafyas

1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

3 2 _ _ _ 2 _ _ 2 2 2 2 2 2 2 _ _ _ _ _ _ _ _

4 2 _ _ _ 2 _ _ 2 2 2 2 2 2 2 _ _ _ _ _ _ _ _

5 _ _ _ _ _ _ _ 2 _ _ _ _ _ 3 2 2 2 4 _ _ _ _

6 _ _ _ _ _ _ _ 2 _ _ _ _ _ 3 2 2 2 4 _ _ _ _

7 _ _ _ _ _ _ _ 4 _ _ _ _ _ _ _ 2 _ _ 2 2 2 4

8 _ _ _ _ _ _ _ 4 _ _ _ _ _ _ _ 2 _ _ 2 2 2 4

Tablo I 1983 ylnda Yksek retim Kurulunca ngrlen Tarih retmenlii Program

Grld zere akademik dzeyde niversitelerimizin tarih blmlerinde yer alan ortaa tarihi dersleri, programlar ve ierik asndan hemen hemen rtmektedir. Genellikle siyasi tarih arlkl olan derslerde ortaa sosyal, kltrel ve ekonomik faaliyetlerine yeterince deinilmemektedir. Tm lisans ders arlklarna bakldnda ise Osmanl tarihi zerine derslerin younlukta olduu grlmektedir.

10

zbaran, S., Trkiyede Tarih Eitimi III, Tarih ve Toplum, c.8., sa. 46, Ekim 1987, s..43-44.

101

3. 2. Bilimsel Toplantlar ve Sreli Yaynlar Bilimsel faaliyetlerin en nemli paylam alanlarndan biri olan konferans, kongre vb. etkinliklerin, gerek gelime yolundaki gerekse gelimi bilim dallarnn bugn ve gelecei asndan nemi olduka byktr. te yandan bu tr etkinlikler bilim dallarna verimlilik ve hz kazandrmakla birlikte o alandaki hem bilimsel altyaplardaki eksikliklerin farkna varlp tamamlanmasn salamakta hem de ulusal veya uluslar aras platformlardaki yeni gelimelerin paylalmasna olanak salanmaktadr. Trkiyede tarih alannda da her yl belirli gn ve dnemlerde birok ve farkl kongre, konferans, seminer vb. etkinlikler dzenlenmektedir. lkemizde yaplan bu tr bilimsel etkinliklerin ou Osmanl ve Cumhuriyet tarihi arlkldr. Ortaa tarihi zerine yaplm bu tr etkinlikler olduka azdr. ou zaman Trkiyede tarih alannda yaplan bilimsel toplantlarn devamllklar dahi olmayabilmektedir. Bilimsel toplantlarn yaplabilmesi iin asli unsur elbette ki herhangi bir alanda aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde bulunan bir kurumun varldr. Trkiyede sreklilii olan en nemli tarih kongreleri de TTK tarafndan dzenlenmektedir. Birincisi 1932 ylnda Mustafa Kemal Atatrk bakanlnda toplanan Trk Tarih Kongrelerinin on beincisi 11-15 Eyll 2006 tarihinde dzenlenecektir. Amac Trk ve Trkiye tarihine k tutacak orijinal aratrmalar ve almalarn sonularnn ortaya konulmas ve paylalmas olan kongreler yetmi drt yldr aksatlmadan devam ettirilmitir. 1970lerden itibaren tarih alannda bilimsel toplantlarn saylar olduka artt. Bu bilimsel toplantlarda tartlan ve ortaya konan tarihsel bak as nceki dnemlerden farklyd. Siyasi ve askeri tarihten ziyade nceleri ikinci plana itilen sosyal ve ekonomik tarih aratrmalar n plana kt. Bu dnem TTKnn kongreleri

102

dzenli olarak devam etti ve dier bilimsel toplantlarda da olduu gibi TTK kongrelerinin bildiri konular sosyal ve ekonomik tarih alanlarna yneldi.11 Trkiyede ortaa tarihi aratrmalar asndan bakldnda da dzenlenen bilimsel etkinlikler de bir kurumun varlnn ne kadar nemli olduu ortadadr. Buna en gzel rnek 1985 ylndan bu yana faaliyette bulunan kurulan Seluklu Aratrmalar Merkezi (SUSAM)nin dzenlemi olduu bilimsel organizasyonlardr. SUSAMn kurulu tarihten itibaren Mevlna ve Mevlevilik konusunda on ulusal, uluslararas, sempozyum, yedi panel ve drt konferans olmak toplam zere yirmi yedi bilimsel toplant dzenlemitir. Bu toplantlarda sunulan tebliler de yine aratrma merkezi tarafndan yaynlamtr.12 Merkez, Seluklu tarihi zerine 1991 ylndan bu yana Prof. Dr. Ylmaz nge tarafndan balatlan Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Seminerlerini dzenli olarak srdrmektedir. En son 2000 ylnda I. Uluslar Aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi dzenlenmitir. Bunlarn yan sra merkez amalar dorultusunda birok sergi dzenlemitir. 20-21 Mays 1991, I. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri 1-2 Haziran 1992, II. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri 20-22 Mays 1993, III. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri 25-26 Nisan 1994, IV. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri
Kololu, O., Tarih almalar 1980-95, TCTA, c.15, letiim Yay., st., 1996, s.1355; Tokdemir, Erturul, 1980 Sonrasnda Trkiyede ktisat Tarihilii, TCTA, cilt 15, letiim Yay., st., 1996, s.1356. 12 3-5 Mays 1985 I. Mill Mevln Kongresi; 3-5 Mays 1986 II. Milli Mevln Kongresi; 3-5 Mays 1987 I. Milletleraras Mevln Kongresi; 12-14 Aralk 1988 III. Mill Mevln Kongresi; 12-13 Aralk 1989 IV. Mill Mevln Kongresi; 3-5 Mays 1990 II. Milletleraras Mevln Kongresi; 3-4 Mays 1991 V. Mill Mevln Kongresi; 24-25 Mays 1992 VI. Mill Mevln Kongresi; 3-4 Mays 1993 V. Mill Mevln Kongresi; 3 Mays 1994 I. Mill Mevln Sempozyumu; 26-27 Ekim 1994 "nsan Haklar. Hogr ve Mevlna Sempozyumu (TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu ve Konya Valilii ile birlikte); 3 Mays 1995 Konferans (Prof. Dr.Saime nal Svi); 13 Aralk 1995 II. Mill Mevln Sempozyumu; 6-7 Mays 1 996 VIII . Mill Mevln Kongresi; 16 Aralk 1996 I . Mevln Paneli; 5 Mays 1997 II. Mevln Paneli; 15-16 Aralk 1997 IX. Mill Mevln Kongresi; 5 Mays 1998 III. Mevln Paneli; 17 Aralk 1998 Konferans (Prof. Dr.Mehmet S. Aydn); 5 Mays 1999 IV. Mevln Paneli; 17 Aralk 1 999 V. Mevln Paneli; 3 Mays 2000 VI. Mevln Paneli; 14 Aralk 2000 VII. Mevln Paneli; 4 Mays 2001 Konferans (Dr. Nezihe Araz); 11 Aralk 200 1 Konferans (Feyzi Halc); 2-3 Mays 2002 X. Mill Mevln Kongresi; 5-6 Mays 2003 III. Uluslar Aras Mevln Kongresi
11

103

25-26 Nisan 1995, V. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri 16-17 Mays 1996, VI. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri 30 Nisan -2 Mays 1998, VII. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri 11-13 Ekim 2000, I. Uluslar Aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi slam tarihi aratrmalar zerine dzenlenen bu tr faaliyetler ise slam ve din bilimleri aratrmalar hakknda dzenlenen bilimsel toplantlarda gereklemektedir. Bunlar da genellikle ilahiyat fakltelerinin tertip ettii faaliyetler ierisinde yer almaktadr. Sunulan bildirilerin ierii dorudan slam tarihi konular olabildii gibi slam tarihi aratrmalar da olabilmektedir. rnein 27 30 Haziran 1989 tarihinde Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi bnyesinde dzenlenen Gnmz Din Bilimleri Aratrmalar ve Problemleri Sempozyumu slam tarihi aratrmalarnn sorunlarna ynelik bildiri bulunmaktadr.13 Metodolojik ierii bulunan bu bildiri de ilahiyat akademisyenlere aittir. Bizans tarihi alannda ise lkemizde dzenlenen en nemli bilimsel toplant 1955 ylnda gerekletirilmitir. lki 1924 ylnda Bkrete dzenlenen uluslar aras Bizans kongrelerinin sadece 1939 ylnda Cezayirde dzenlenmesi planlanan ve Dnya sava nedeniyle yaplamayan kongre dnda dzenli olarak devam ettirilmitir.14 1953 ylnda Trk Dileri Bakanl, Selanikte dzenlenen IX. Uluslar aras Bizans Aratrmalar Kongresine gnderdii davetiye ile bir sonraki kongrenin stanbulda yaplmas temennisini kongresi komitesine iletmi ve olumlu yant alnmt. Bunun zerine stanbul niversitesinde, Arif Mfit Manselin bakanlnda bir hazrlk komitesi almalarna balad ve 15-21 Eyll 1955
nkal, A., slam Tarihi Aratrmalarnda Karlalan Baz Problemler, Gnmz Din Bilimleri Aratrmalar ve Problemleri Sempozyumu (Samsun, 27-30 Haziran 1989), Samsun, 1989; etin, O., slam Tarihi Aratrmalarnn Halka Yansmasnda Karlalan Problemler, Gnmz Din Bilimleri Aratrmalar ve Problemleri Sempozyumu (Samsun, 27-30 Haziran 1989), Samsun, 1989. 14 Uluslar aras Bizans Kongreleri 1924 Bkre, 1927 Belgrad, 1930 Atina, 1933 Sofya, 1936 Roma, 1939 Cezayir (Dnya sava nedeniyle yaplamamtr), 1948 Paris, 1948 Brksel, 1950 Palermo, 1953 Selanik, 1955 stanbul, 1958 Mnih, 1961 Ohri, 1966 Oxford, 1971 Bkre ; Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat Aratrmalar ve stanbul niversitesinde Bizans Sanat, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.376.
13

104

tarihleri arasnda X. Uluslar aras Bizans Aratrmalar Kongresi stanbulda dzenlendi. Yunanl Bizantinistlerden hibirisi bir hafta nce yaanan 6-7 Eyll olaylar nedeniyle kongreye katlmazken, bu alanda dnyann yetkin Bizanstinistlerini yetitiren Sovyetler Birliinden, kalabalk bir akademisyen grup katld. Kongrenin ardndan sunulan bildiriler ve zetleri, Milli Eitim Bakanl finansmanyla stanbul niversitesi Edebiyat retim yeleri tarafndan derlenerek yaynland.15 Bilimsel toplantlar asndan Bizans tarihi alannda sevindirici bir gelime zel vakflarnda desteklerini almaya balamasdr. Vehbi Ko Vakfnn Sevgi Gnl ansna her ylda bir dzenleyecei Uluslararas Sevgi Gnl Bizans Aratrmalar Sempozyumlarndan ilki 2007 Hazirannda stanbulda yaplmas kararlatrlmtr. Oturum konular Tarihi ve siyasi corafya, ehir ve kr yerleimleri, Ekonomi, Dini yaam, Sanat ve kltr, Gnlk yaam, Bizans ve Latinler, Bizans ve Trkler, Bizans ve Anadoluda dier kltrler olan sempozyumun konusu Onikinci Onnc Yzyllarda Bizans Dnyasnda Deiim olarak belirlenmitir. Hal Seferleri hakknda en nemli bilimsel toplant ise 1997 ylnda TTK tarafndan dzenlenmitir. Almanya, Amerika, Fransa, ngiltere, svire, Msrdan 10 ve Trkiyeden 9 olmak zere konularnda uzman yerli ve yabanc 22 bilim adamnn davet edildii ve bildirilerini sunduklar Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu 23-25 Haziran 1997 tarihleri arasnda stanbulda dzenlenmitir. Siyasi, Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Adan Ortaa Avrupas ve Dou, Hal Seferleri ve Bizans, Hal Seferleri ve Orta Dou ve son olarak da Hal Seferleri Srasnda Dinlerin ve Kltrlerin Karlamas balklaryla drt oturum halinde organize edilen sempozyumun bildirileri ancak iki yl sonra baslabilmitir.16 Ortaa Avrupa Tarihine ynelik bu tr bilimsel toplantlar ise maalesef yoktur.

15

X. Milletleraras Bizans Tetkikleri Kongresi Teblileri stanbul 15-21 Eyll 1955 (Xe Congrs International dEtudes Byzantines-Istanbul 1955), st., 1957; Eyice, a.g.m., s.412. 16 Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu, 23-25 Haziran 1997, stanbul, TTK Basmevi., Ank., 1999.

105

Tm bunlarn yan sra Trkiyede tarih alannda uluslar aras nitelie sahip dzenli bir ekilde yrtlmeye allan en nemli bilimsel toplantlar TTK tarafndan dzenlenmektedir. Kuruluundan itibaren tarih alannda bilimsel gelimede nc olmaya alm olan kurum, ilk iki kongreyi Mustafa Kemal Atatrk bakanlnda yrtmtr. Amac, belirlenen yeni tarih grnn ve bu grle ekillenen tarih retiminde izlenecek metodun retmenlere ve kamuoyuna anlatlmas olan ilk ulusal toplant, I. Trk Tarih Kongresi, 2-11 Temmuz 1932 tarihinde Ankara Halkevi'nde yaplmtr. Trk Tarih Kongreleri, 20-25 Eyll 1937te Dolmabahe'de yaplan ikinci kongrenin ardndan uluslar aras bir nitelik kazanmtr. Ardndan 1520 Kasm 1943'te III.,10-14 Kasm 1948'de IV., 12-17 Nisan 1956'da V., 20-26 Ekim 1961'de VI., 25-29 Eyll 1970'te VII., 11-15 Ekim 1976'da VIII., 21-25 Eyll 1981'de IX., 22-26 Eyll 1986'da X., 5-9 Eyll 1990'da XI., 12-16 Eyll 1994'te XII., 4-8 Ekim 1999'da XIII. ve son olarak 9-13 Eyll 2002'de XIV. Trk Tarih Kongresi dzenlenmitir.

Trk Tarih Kongreleri genel olarak Eskia Trkiye Tarihi, Orta Asya Trk Tarihi, Ortaa Trk ve Trkiye Tarihi, Osmanl Tarihi, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi olarak eitli seksiyonlara ayrlarak dzenlenmitir. Her ne kadar zaman zaman ortaa aratrmalar zerine sunulan bildirilerde younluk grlp, ortaa tarihine ynelik bildiriler ayr bir seksiyonda bir arada sunulsa da dierlerine gre daha az sayda bilimsel aratrmayla karlamaktayz. rnein Eyll 1990da dzenlenen XI. Trk Tarih Kongresinde yerli ve yabanc bilim adamlar tarafndan Eskia Trkiye Tarihi seksiyonunda 44, Orta Asya Trk Tarihinde 14, Ortaa Trk ve Trkiye Tarihinde 15, Osmanl Tarihinde 94, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi seksiyonunda ise 46 bildiri sunulmutur.

106

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Eskia Trkiye Tarihi ve Uygarlklar Orta Asya Trk Tarihi Ortaa Trk ve Trkiye Tarihi Osmanl Tarihi Trkiye Cumhuriyeti Tarihi

Grafik II XI. Trk Tarih Kongresinde sunulan bildirilerin seksiyonlara gre dalm

Genel olarak ortaa tarihine ynelik bildiriler azaldka veya belirli bir alana doru younluk kazandka dzenlenen kongrelerde de blmlemeler farkllk kazanmtr. rnein Eyll 2002'de dzenlenen XIV. Trk Tarih Kongresinde Eskia Anadolu Uygarlklar balkl seksiyonda 6, Orta Asya-Kafkasya Tarihinde 16 ve Osmanl Tarihi seksiyonunda da 44 bildiri sunulmutur.

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Eski Anadolu Uygarlklar Orta Asya - Kafkasya Tarihi Seluklu Devleti ve Beylikler Dnemi Tarihi Osmanl Tarihi

Grafik III XIV. Trk Tarih Kongresinde sunulan bildirilerin seksiyonlara gre dalm

XIV. Trk Tarih Kongresi ise tmyle Osmanl aratrmalarna ayrlmtr. Eyll 2002'de dzenlenen kongrede Osmanl Historiografisi, Siyasal ve Sosyal Faaliyetler, Medeniyet, Osmanl Tarihi balklar altnda yz seksenin zerinde bildiri sunulmutur.

107

Sreli yaynlara bakldnda Trkiyede tarih alannda karlmaya balanan ilk dergi ilk says Nisan 1326 tarihinde yaynlanan Tarih-i Osman Encmeni Mecmuasdr. Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan Trk Tarih Encmeni Mecmuas adn alan dergi Anadolu beylikleri dneminden Osmanlnn son yllarna kadar pek ok nemli makale ve belge ekleriyle yayn faaliyetine uzunca bir sre devam etmitir.17 Tarih-i Osman Encmeni Mecmuasnn ardnda tarih dergileri ve ieriinde tarih aratrmalarna yer veren dergiler yaynlanmaya balamtr. Mehmet Fuat Kprl, Ziya Gkalpin sorumluluunda kurulan Asar-i slmiye ve Milliye Encmeni'nin yayn organ Mill Tetebbular Mecmuasdr. Kprlnn Seluklu tarihi hakkndaki ilk incelemelerinin sonucu ortaya kan ve Anadolu Seluklularnn devlet ve toplum yaps zerine kaleme ald Selukiler Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti adl deerli makalesi de bu dergide yaynlanmtr. 1915 ylnda ilk says kan mecmua slm tarihi aratrmalarndan ok Trkle ve Trk kltrne arlk veren almalar yaynlamlardr.18 TOEMs yaynna kar bir tavr taknan encmen kendi dergisinde Anadolu Trk medeniyeti ve kltrne ynelik eviri ve aratrmalara yer vermitir. Fakat derginin yayn uzun sreli olmam ancak be say yaynlanabilmitir. Bu yllarda stanbul Darlfnunu tarafndan karlan edebiyat fakltesi mecmuas da on yedi yl sren yayn sresince kaynak niteliinde tarih aratrmalarna yer vermitir.19 Trkiyede tarih aratrmalarna yer veren bir dier dergi Latin harflerinin kabulnden hemen nce yayna balayan Trkiyat Mecmuasdr. Yine Kprlnn ynetiminde Trkiyat Enstitsnn yayn organ olarak yayn faaliyetine devam eden dergi, ilk saylarnn yaynlanmasnn ardndan stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih ve Trk Dili ve Edebiyat blmlerine braklmtr. Bu derginin yan
akirolu, M., Cumhuriyet Tarihimizde Sreli Yaynlara Ksa Bir Bak II Tarih Dergileri ve Belleten, Belleten, c.XLVII, sa.188, Ekim 1983, Ank., 1984, s.1207. 18 nalck, Halil, Trkiyede Osmanl Aratrmalar I Trkiyede Modern Tarihiliin Kurucular, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, TTK Yay., Ank., s.18-19. 19 Kafesolu, Trkiyede Seluklu Tarihilii, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.84-85; nalck, a.g.m., s.27; akirolu, a.g.m., s.1208.
17

108

sra Kprl Trkiyat Enstits mdr olduu yllarda Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasn yaynlamaya balamtr. Fakat ilk saysnda Kprlnn Trkiyede Bizans tarihi aratrmalar iin nemli bir dnm noktas olan Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar20 makalesinin yer ald derginin yayn sresi 1931 ve 1939 yllarna ait olmak zere sadece iki sayyla kalmtr. Kprlnn bir dier yayn abas Trk Hukuk Tarihi Dergisi de yaynna devam edememitir.21 Tarih alannda henz yaynna balamken yarm kalm bir dier giriim yine bu yllara rastlamaktadr. 1937 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm tarafndan ilk says karlan Tarih Semineri Dergisi iki say yaynlanabilmitir.22 1931 ylnda TTKnn kurulmasnn ardndan tarih alannda sreklilii olan bir dergi karlmas gereklilii gz nne alnm ve bilimsel, uzun sreli bir tarih dergisi karlmas kararlatrlmtr. TTKnn yaynlad ilk dergi 1949 ylna kadar yaynna be say devam eden Trk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisidir. 1956 ylndan itibaren ad geen derginin Arkeoloji ve Etnografya ierii Milli Eitim Bakanl desteiyle Trk Arkeoloji Dergisi ve Trk Etnografya Dergisi olarak yaynlarna devam ettiler. Tarih ksm ise TTK tarafndan Belleten ile devam etti.23 lk says 1937 ylnda kan Belleten, yaynlad bilimsel almalar ve belgelerle Trk tarihi alannda sadece Trkiyede deil tm dnyada saygn bir yer edindi. Tarih alannda yaynlanan en nemli periyodik oldu. Trkiyede tarih alannda sreli yayncln ehresini bilimsel anlamda deitiren Belleten tarihi akademik bir ciddiyet kazanmasnda da etkili oldu. Ortaa tarihi alannda da olduka nemli pek ok aratrma ve eviriye yer verdi. rnein, yine Kprlnn Trkiyede Seluklu tarihi alandaki aratrmalarn ilerlemesinde nemli bir yeri olan

Kprl, M. F., Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, (I), 1931, s.165-313. 21 akirolu, a.g.m., s.1209-10. 22 akirolu, a.g.m., s.1211. 23 akirolu, a.g.m., s.1211-1214.

20

109

"Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar"24 adl aratrmas 1943 ylnda Belleten tarafndan yaynland. 1942 ylnda Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi yaynna balamtr. Ardndan her blm kendi bana ayr bir dergi kartmay da denemitir. Ortaa tarihi anabilim dalndan Prof. Dr. Akdes Nimet Kuratn ynetiminde 1957 ylnda Tarih Aratrmalar dergisi yaynlanmtr. Ne yazk ki bu dergi de uzun sreli olamamtr. 1963 ylnda Tarih Aratrmalar Enstits tarafndan Tarih Aratrmalar Dergisi yaynlanmaya balanmtr.25 stanbulda ise 1949da Prof. Dr. Cavid Baysun tarafndan stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yenia Tarihi anabilim dalnca yaynlanmaya balanan Tarih Dergisi uzun bir sre yayn hayatna devam etmitir. Ayrca faklte Tarih Enstits Dergisi ve Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi ile tarih alannda baarl sreli yayn faaliyetlerinde bulunmutur.26 Aralk 1966 tarihinde sekin Seluklu tarihilerimizin kurduu Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstitsnn Seluklu ve Beylikler dneminin siyasi, sosyal ve iktisadi tarihlerini aratrmak, incelemek ve tantmak amacyla yaymlanmasna karar verdii Seluklu Aratrmalar Dergisi enstit tarafndan neredilmitir. Enstitnn ilk yayn olan dergi ylda bir say olarak yaynlanmaya balanm ve 1969dan itibaren dzenli olarak yaynlanmaya devam etmitir. 1969-1975 yllar arasnda ancak drt say karlabilmitir. Yaynlanmas iin hazrlanan say ise baslamamtr.27 Seluklu aratrmalarna ynelik sreli yayn faaliyetlerinden ikinci ve sonuncusu ise 1985 ylnda Seluk niversitesi bnyesinde kurulan Seluklu Aratrmalar Dergisidir.28 Merkezi(SUSAM)nin 1986da yaynlamaya balad Seluk

Kprl, "Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar", Belleten, VII, s. 379-522. akirolu, a.g.m., s.1214-1215. 26 akirolu, a.g.m., s.1215-1216. 27 Haberler, Seluklu Aratrmalar Dergisi, sa.1, 1969, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits, TTK Basmevi, Ank., 1970, s.243-244; Kafesolu, Trkiyede Seluklu Tarihilii, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.92; akirolu, a.g.m., s.1214-1215. 28 www.susam.selcuk.edu.tr son eriim tarihi 27.04.2006.
25

24

110

Seluklular zerine ad geen dergilerin haricinde 2001 ylnda yaynlanan bir de zel say bulunmaktadr. Cogitonun Seluklular adyla kartt bu yirmi dokuzuncu saysnda Prof. Dr. Erdoan Meril, Prof. Dr. Nevra Necipolu, Prof. Dr. Mikail Bayram, Emine Uyumaz, Jean-Pier Bodmer, Speros Vryonis ve Claude Cahen gibi ok deerli tarihinin Anadolu Seluklular tarihini siyasi, sosyal, ekonomik, kltrel adan deerlendiren makalelerine yer verilmitir. Dergide bir de Ekrem Inn hazrlad Seluklu tarihi kaynakasyla, Emine Uyumazn hazrlad Anadolu Seluklu tarihi kronolojisi de bulunmaktadr.29 slam tarihi alanndaki sreli yaynlarda ise tarih blmlerini bnyesinde deil de ilahiyat fakltelerinin almalar sonucunda balam ve srdrlmtr. slm dergileri, slma ve Trk slmiyetiyle ilgili nemli aratrmalarn yaynlanmasn salamtr.30 Bunlardan en nemlileri Ankara niversitesi ve stanbul niversitesi lahiyat Faklteleri tarafndan yaynlanmtr. Ad geen faklteler ylda birka say yaynlamak zere kendi yaplar ierisinde lahiyat Fakltesi Mecmuas neretmeye balamlardr. Fakat ylda bir say ancak karlabilmilerdi ve yaynlarnda tarih aratrmalarna da yer vermilerdir. lahiyat Fakltesi Mecmuasn takiben stanbul niversitesi lahiyat Fakltesinin 1959 ylndan itibaren yaynlamaya balad slam limleri Enstits adl dergiyle slam tarihi aratrmalar yaynlamtr.31 Son yllarda slam tarihi aratrmalar asndan olduka nemli bir dier dergi ise 1990larda kurulan Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi (SAM)nin 1997 ylndan itibaren yaynlamaya balad slam Aratrmalar Dergisidir. Bizans, Hal Seferleri ve Ortaa Avrupa tarihiyle ilgili aratrmalar asndan bakldnda ise Seluklu ve slam tarihi aratrmalarndaki sreli yayn faaliyetinde grlen giriim ve abalara ne yazk ki rastlayamyoruz. Trkiyede
Seluklular, Cogito, sa.29, Gz 2001. nalck, Halil, Trkiyede Osmanl Aratrmalar I Trkiyede Modern Tarihiliin Kurucular, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, TTK Yay., Ank., s.36. 31 akirolu, a.g.m., s.1219.
30 29

111

Bizans tarihiyle ilgili yaynlanan ilk dergi Echos dOrientdir. 1897den itibaren stanbulda yaynlanmaya balanan dergi, 1943 ylnda Bkree tanmasnn ardndan Etudes Byzantines, 1946dan itibaren de Revue des Etudes Byzantines adyla yaynna devam etmitir.32 Echos dOrient, Bizans aratrmalarna ynelik Trkiyede yaynlanan ilk ve son sreli yayn olmutur. Bunun nedeni Seluklu ve slam tarihi aratrmalarnn yaynlanmasnda en byk etkisi olan enstitsler ve vakflar gibi kurumlarn Bizans aratrmalar alannda yokluudur. Bizans aratrmalarn yrten bir kurumun olmamas ve de Bizans tarihi ve kltrne ilginin az olmas yznden Bizans zerine herhangi bir sreli yayn da mevcut deildir. Fakat siyasal, kltrel, sosyal vb. eitli nedenlerle Bizans gndeme geldiinde farkl dergiler Bizans zerine makale yaynlamakta veya zel saylar kartmaktadrlar. Bu ekilde iki derginin Bizans hakknda yaynlad zel saylar bulunmaktadr. 1998de Sanat Dnyamz, 1999 ylnda ise Cogito dergileri "Bizans zel Says" yaynlamlardr. Bunlarn yan sra Toplumsal Tarih dergisi de Nisan 2003de Trkiyedeki nemli Bizans tarihilerinin almalaryla hazrlad Bizans dosyas yaynlamtr.33 Hal Seferleri ve Ortaa Avrupa tarihi aratrmalarnda ise Trkiyede herhangi bir periyodik mevcut deildir. Yalnzca Focus dergisi, 1999 ylnda Hal Seferlerinin 900. yldnm nedeniyle Nisan saysnda hazrlam olduu Hallar, Din Adna Tam 900 Yl nce Yola ktlar adl dosyay yaynlamtr.34 Bunlarn dnda genel olarak Ortaa tarihi zerine sreli yaynlarmzda yoktur. Sadece, Bizans zerine olduu gibi ortaa zerine de eitli dergiler zel saylar yaynlamlardr. Bunlardan ilki stanbul Bilgi niversitesi tarafndan yaynlanan Parmen dergisinin gz 2002 saysdr.35 Celal Layktezin ayn adl kitabndan esinlenerek Ortaan Aydnl adyla yaynlanan derginin bu saysnda Ortaa tarihi, kavram, kentleri ve kimi edebi metinlerin yer ald makalelerin yan
Bizantinoloji, TA, c. VII, Maarif Vekaleti Yay., Ank., 1955, s.93. Bizans zel Says, Sanat Dnyamz, sa.69-70, 1998; Bizans zel Says, Cogito, sa.17, K 1999; Bizans Dnyas, Toplumsal Tarih, sa.112, Nisan 2003. 34 Hallar, Din Adna Tam 900 Yl nce Yola ktlar, Focus, sa.4, Nisan 1995, s.52-61. 35 Ortaa Aydnl, Parmen, c.3., sa.1, Gz 2002.
33 32

112

sra Bizans tarihimiz Prof. Dr. Nevra Necipolunun alar Boyu Anadoluda Kadn: Anadolu Kadnnn 9000 Yl sergisinin katalogu iin kaleme ald Bizansta Kadnlar36 adl makalesi de tekrar baslmtr. Ortaa zerine Ortaa Avrupa tarihi arlk bir dier zel say Austos 2005de yaynlanan Dou Bat dergisinin otuz nc saysdr. Yine Ortaa Aydnl adyla karlan dergide Ortaa Avrupasnn sosyal, dini, kltrel ve dnsel ynn ele alan makalelerin yan sra Japonya Ortaa, Hallar ve Seluklular zerine de deerli yazlar yer almtr.37 Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfnn Ocak 1994ten beri yaynna devam ettii Toplumsal Tarih dergisi gnmzde, Trkiyedeki ve dnyadaki tarih aratrmalarna yer veren nemli dergilerden biridir. Bu derginin gnmze kadar yaynlanan 150 saysnda yer alan makaleler konularna gre lka ve Arkeoloji, Ortaa, Yenia, Yakna, Cumhuriyet Tarihi ve Dnya Tarihi, Tarih Yazm ve Tarihilik olarak tasniflendiinde makale younluunun Yakna, Cumhuriyet ve Dnya tarihinde olduu grlmektedir. 150 say ierisindeki genel dalmda en az yer bulan alan ise ortaa tarihidir. Yakna zerine 739, Cumhuriyet ve Dnya Tarihi 486, Tarih Yazm ve Tarihilik 176, Yenia 171, lka ve Arkeoloji zerine 142 makale yaynlanrken Ortaa zerine sadece 76 makale yaynlanmtr.
800

700

lka ve Arkeoloji Ortaa Yenia

600

makale says

500

400

Yakna
300

200

Cumhuriyet ve Dnya Tarihi Tarih Yazm ve Tarihilik

100

Grafik IV Toplumsal Tarih dergisinde yaynlanan makalelerin konulara gre dalm

36 37

Necipolu, N., Bizansta Kadnlar, Parmen, c.3., sa.1, Gz 2002, s.125-143. Ortaa Aydnl, Dou Bat, y. 8, sa.33, Austos 2005.

113

Trkiyede tarih alannda sreli yayn faaliyetleri Batya nazaran olduka ksr kalmtr. Trkiyede TTK, eitli niversiteler, niversiteler bnyesinde kurulmu aratrma merkezleri vakflar ve kurumlar araclyla tarih dergileri yaynlanmtr. Trkiyede tarih alannda birok dergi aralarnda Prof. Dr. Fuat Kprl ve Prof. Akdes Nimet Kurat gibi nemli ortaa tarihilerimizin ynetiminde bulunduu tarihilerimiz tarafndan yaynlanmaya allmtr. Bunlardan bir ksmnn yaynlar devam ederken tarih dergilerinin birou yayn bunalma srklenmi ve yaynlarna son vermek zorunda kalmlardr. Grld gibi Trkiyede ortaa tarihi aratrmalarn tarihilere ve ilgi duyanlara aktaracak bu alandaki gelimeleri paylaacak yeteri kadar sreli yayn yoktur. Sadece ortaa tarihi deil dier tarih anabilim dallar veya belirli zellikli bir konu zerine tarih dergileri yle dursun genel olarak tarih periyodikleri bile olduka azdr. Bilimsel aratrmalarn geliimi iin elzem olan sreli yaynlarn karlmas ve sayca arttrlmas, Belleten gibi uzun sreli yaynlarn bulunmas hem ortaa tarihi aratrmalarnn ilerlemesine yardmc olacak hem de bu alana olan ilgiyi e arttracaktr. 3. 3. lk ve Orta retimde Ortaa Tarihi 18. yzyln ilk yarsnda ekillenen Batl tarzda retim kurumlarnn almas fikri 1869da gerekleebilmitir. 1 Eyll 1869 tarihinde kabul edilen ve Saffet Paann hazrlam olduu "Maarif-i Umumiye Nizamnamesi"nin altnc maddesiyle drt yllk eitim ve retim sresi kararlatrlan sbyan mekteplerinin mfredatna "Muhtasar Tarih-i Osman" ve "Tarih-i Umumi", rtiyelere ise Tarih-i Umumi ve Tarih-i Osman tarih dersleri konulmutur. Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde genel tarih anlay arlkl olarak Tarih-i Enbiya ve slam tarihinden, Osmanl tarihi ise hanedan merkezli tarih anlayndan ibaretti.38

38

Tunay, M., lk ve Orta retimde Tarih, Felsefe Kurumu Seminerleri, s.276; Akyz, Y., Trk Eitim Tarihi, Ankara nv. Eitim Bilimleri Fakltesi Yay., Ank., 1985, s.134-144.

114

Bu dnemde okullarda genel anlamda bir Trk tarihi tam anlamyla ele alnmazken Seluklular dneminden okul kitaplarnda sadece Osmanl tarihi iin bir balang evresi olarak bahsediliyordu. II. Abdlhamid saltanatnda sbyan mekteplerinden Osmanl tarihi, rtiyelerden de genel tarih dersi kaldrlmtr. Rtiyelerde tarih eitiminde yalnzca Osmanl tarihi braklmt. Tanzimatla birlikte eksikte olsa Avrupa tarihine de tarih derslerinde deinilmekteydi. Okul mfredatlarna Avrupa tarihinin alnmasnda Avrupadaki gelimelerden haberdar olunmas dncesindeki, Avrupada grev yapm devlet adamlarnn ve eitim grm aydnlarn etkisi vardr. gememekteydi.39 lk kez II. Abdlhamid dneminde, ilkretim dzeyinde tarih programnn gndeme gelimitir. 1891 ylnda Mekatib-i btidaiye iin yeni bir mfredat programna ihtiya duyulduunda ky mekteplerinde tarih ve corafya derslerinin okutulmasnn gereksiz olduuna kanaat getirilmitir. ehirlerdeki okullarda ise bu derslere ihtiya duyulup duyulmad bir sre daha tartlm ve 21 Temmuz 1904te kaldrlmtr.40 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan sonras ilkokullarda tarih eitimi yeniden gndeme geldi. slam ve Osmanl tarihlerinin yan sra Franszcadan alelacele evrilmi ders kitaplaryla genel tarih de okutulmaya baland. 1913 tarihinde 5 ila 12 yalar arasndaki ocuklarn eitim grdkleri sbyan mektepleri kaldrlm onun yerine alt yllk mekatib-i iptidaiye kurulmutur. Bu okullarn mfredatnda birinci ve ikinci snfnda direkt tarih dersleri yokken, nc ve drdnc snflarda haftada iki saatlik Muhtasar Tarih-i Osman adl ince bir kitapla iptidailerin nc snflarna tarih dersi konulmutur. Beinci ve altnca snflarda ise Muhtasar Tarih-i Fakat II. Abdlhamidin istibdat uygulamas srasnda Avrupa tarihinde nemli yeri olan ihtilallerin zellikle bahsi dahi

Akyz, a.g.e., s.134-136; yiit, E., Okullarmzda Tarih retimi, Felsefe Kurumu Seminerleri, s.270. 40 Sakaolu, N., lkokul Tarih Programlar ve Ders Kitaplar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, haz. S. zbaran, Dokuz Eyll Yay., zmir, 1998, s.144.

39

115

Medeniyet dersleri bulunmaktayd. Bu dnem tarih mfredatnda yaplan deiiklikle dnya tarihinin arl artrlmtr.41 Merutiyet dnemine ait 1911 tarihli bir mfredat programnda okullarda okutulacak tarih dersleri yedi yl haftada iki ders olmak zere birinci snfta Tarih-i Enbiya ve Tarih-i slam (Adem peygamberden sa peygambere), ikinci snfta Muhtasar tarih-i Osmani, nc snfta Tarih-i Umumi [Kurun-u Evvel (eskia), Kurun-u Vusta (ortaa), Kurun-u Cedide (yenia), Asr- Hzr (yakna)], drdnc snfta Tarih-i Umumi (Msrler, Asurler ile Babiller, branler, Finikeliler, ranler, Yunanlar, Makedonyallar, Romallar, Kurun-u Vusta, arki Roma), beinci snfta slam tarihinin ieren Tarihi-i Umumi, altnc snfta Osmanl tarihini ierecek ekilde Tarih-i Umumi, son snfta ise yine Osmanl tarihi arlkl Tarih-i Umumi derslerinin okutulmas ngrlmtr. Sekiz yllk sultanilerde ise ilk snfta tarih dersi bulunmamakla birlikte drdnc snfta Tarih-i Enbiya ve slam tarihi, beinci snfta Osmanl tarihi, son snfta ise Fransz devrimine kadar tarih yeniden okutulmaktayd.42 Bu dnem tarih ders kitaplarnn en nemli yazar Ali Readdr.43 Sultanilerde okutulmak zere Ortaa, Yenia ve Yakna tarihleri kaleme almtr. Ali Readn ortaa kitabnda Avrupa, slam, Trk, ran ve Bizans tarihlerine yer verilmitir. Kitapta ortaada (Kurun-u Vusta) feodalite, kilise, sosyal hayat, kyller, eitim kurumlar vb. pek ok konu ilenmitir.44 15 Temmuz 1921 ylnda iki yz elli retmenin katld ve al konumasn Mustafa Kemal Paann yapt, bir maarif kongresi dzenlenmitir.45 Ana konular ilk ve ortaretim programlar ve ky retmeni yetime programnn olduu bu kongre, meyvelerini Cumhuriyetin hemen ardndan vermeye balamtr.

Tunay, a.g.m., s.276; Kaya, H., Osmanldan Cumhuriyete Tarih Dersi Mfredatlar, Toplumsal Tarih, s.100, 2002, s.44; Sakaolu, a.g.m., s.144-145. 42 Tunay, a.g.m., s.276-277. 43 Ali Reat hakknda detayl inceleme iin bkz. Ertrk, B. E., Ali Reat ve Tarihilii, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, baslmam doktora tezi, zmir, 1999. 44 Arkan, Z., Ders Kitaplarnda Avrupa Tarihi, TDK, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, 1998, s.159. 45 Yama, M., Trkiyede Eitim, Yksek retim ve Tekirdan Konumu, Bilgi ve Bellek, y.2, sa.4, st., 2005, s.242.

41

116

Cumhuriyetin ilann ardndan balatlan eitim seferberliiyle tm eitim kurumlarnda ciddi deiiklikler yaplm ve nemli gelimeler kaydedilmitir. Cumhuriyetin ilk Maarif vekili Mustafa Necati Bey dneminde ilk ve ortaretim kurum ve programlarnda dzenlemeler yaplmak zere yurtdndan yabanc uzmanlar da davet edilerek grleri alnmtr. rnein 1924 ylnda Dewey, 1925te Knhe ve 1933 ylnda ise E. W. Kamerrer bu amala Trkiyede bulunmulardr.46 1923-1930 yllar aras ilk ve orta retim mfredatlar gzden geirilmi ve gerekli deiikler yaplmtr. En nemli gelime ise 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla tm eitim kurumlarnn Maarif Vekletine balanarak, laik, karma eitime geilmi olmasdr. 1929 ylna gelindiinde de okullardan Arapa ve Farsa dersleri kaldrlacaktr. Sadece okullar ve mfredatlar deil 1930da karlan lk ve Orta Tedrisat Muallimlerinin Terfi ve Tecziyeleri Hakknda Kanunla47 retmenlerin ykselmeleri ve disiplinleri de dzenlenmitir. Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla birlikte dinin eitimdeki rolnn

snrlandrlmasyla birlikte genel tarih anlay da slam tarihi erevesi dna kabilmitir. Milli bir tarih bilinci salanmaya allmtr. lk yllarda ilkokul drdnc ve beinci snflarda slam tarihi kartlarak, yeni ve yakna Avrupa tarihleri konulmutur. 1924 tarihli mfredata gre tarih dersleri ilkokullarn nc snfnda balamakta birlikte drdnc ve beinci snflarda genel tarih ve Trk tarihi okutulmaya balanmtr. Bu yllarda Fuat Kprl ilkokul drdnc snflar iin Milli Tarihler adl bir kitap da kaleme almtr. Maarif Vekaletince okutulmas kabul edilen kitapta Trk tarihiyle ilgili konular Trkler, Ouz Trkleri, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trk-slam Medeniyeti, genel tarih ve slam tarihiyle ilgili konular ise Msrllar, Fenikeliler, Hititler, Yunanllar, Romallar, Ortaa, Arap Tarihi vb. balklar altnda toplanmtr.48

Copeaux, E., Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, ev. A. Berktay, TVYY, 2.b., st., 2000, s.78-79. 47 www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/499.html son eriim tarihi 21.05.2006. 48 Sakaolu, a.g.m., s.145; apa, M., Trkiyede 1930 ncesi Tarih retimi, Toplumsal Tarih, sa.129, Eyll 2004, s.80-82.

46

117

1923 ylnda Birinci Heyet-i lmiyenin ald karar dorultusunda lise adn alan sultaniyeler, Cumhuriyete eski mfredat programlaryla tanmlardr. Sultaniyelerin mfredatlarna gre drdnc snfa kadar tarih dersi bulunmamaktayd. Drdnc snftan sekizinci snfa kadar ise hafta on saat tarih dersi okutulmaktayd. Drdnc snfta eskiden Tarih-i enbiya ve slam tarihi, altnc ve sekizinci snflarda ise kronolojik bir srayla eskiadan yaknaa kadar konular ilenmekteydi. 1924 ylnda yaplan deiiklik ile liselerde ylda haftada alt saat tarih okutulmaktayd. 1924 tarihli mfredatta Avrupa merkezli bir tarih retimi ngrlmekte Trk tarihinden ziyade genel tarih ve Avrupa tarihi ncelikliydi.49 1923-1926 yllar arasnda ders kitaplarnn hazrlanmas Maarif

Vekaletinin sorumluluundayd. 1926 ylnda okullarda okutulmas ngrlen ders kitaplarnn hazrlanmas ve seimi Maarif Tekilat Kanunuyla kurulan Milli Talim ve Terbiye Dairesine braklmt. Osmanldan kalma tarih kitaplar kaldrlm, ilk ve orta dereceli okullar iin yeni belirlenen mfredata uygun tarih kitaplarnn hazrlanmasna balanmt. 1926 ylnda planlamasna ramen 1927-1928 eitim ve retim ylndan itibaren uygulanmaya balanan mfredata gre ilk snfta okutulan Hayat Bilgisi dersi ierisinde ksmi olarak verilen tarih bilgileri yan sra drdnc ve beinci snflarda dorudan tarih dersleri konulmutur. Bu programa gre drdnc snf tarih konular ilka ve ortaalar, beinci snf tarih dersleri ise yeni ve yaknalara ayrlmtr. 1927-1928 ilkokul mfredatnda tarih derslerinin hedefi ocuklara Trk milletinin mazisi hakknda malumat verip onlarda milli uur uyandrmak, bugnk medeniyetin uzun bir mazinin mahsul olduunu anlatmak, byk ahslarn hayat ve hareketleri tasvir edilerek ocuklara imtisale ayan numuneler gstermek olarak belirlenmiti. Bu ekilde milli tarih anlay ierisinde Trk tarihi balangcndan Cumhuriyete kadar btnlk iinde ele alnmtr. Osmanl tarihi ilenirken ise Cumhuriyet ncesindeki tarih derslerindeki vg edebiyat kaldrlmtr. lkokul beinci snf genel tarih derslerinde ortaada Dou ve Bat medeniyetlerinin karlatrlmasnn ardndan yeni ve yaknalarda Avrupa ve Trk tarihine yer verilmitir.50
49 50

apa, a.g.m., s.83-84. Tunay, a.g.m., s.277-278; apa, a.g.m., s.80-82; Behar, B. E., ktidar ve Tarih, AFA Yay., 2.b., st., 1996, s.100-101.

118

1924den 1929 ylna kadar ortaokul nc snflarn tarih ders kitab olarak kez baslan Trkiye Tarihi adl eser Hamit ve Muhsin Beyler tarafndan kaleme alnmtr. Eserde eskia ve ortaaa herhangi bir ekilde yer verilmemi, 1453 ylndan balayarak 1839a kadar getirilen konularda Osmanl ve Avrupa tarihine eit yer ayrlmtr.51 Cumhuriyetin ilk yllarnda Mehmet Fuat Kprl, Ahmet Refik Altnay, hsan erif Sanu, Ahmed Halid Yaarolu, Emin Ali avl vd. ilkokul tarih derslerinde, Ahmet Refik Altnay, Ali Reat, Hamit Ongunsu ve Muhsin Teker ortaokul ve lise tarih derslerinde okutulmak zere kitaplar kaleme alm deerli tarihi ve retmenlerdir. Ad geen yazarlar Milli mcadele ncesi de okullarda okutulmak zere muhtelif kitaplar meydana getirmi kiilerdir.52 1929 ylnda ise Mustafa Kemalin emriyle ortaokullarda okutulmak zere 1930da Trk Tarih Heyeti bnyesinde almalarn srdren Afet nan, Mehmet Tevfik Bykolu, Samih Rfat, Yusuf Akura, Reit Galip, emseddin Gnaltay vd. tarafndan Trk Tarihinin Anahatlar adl kitap hazrlanmtr. 1930da baslmtr. smail Hakk Uzunarlnn alelacele yazlm hatalarla dolu bir kitap olduunu belirttii sz konusu eser Trk Tarih Tezinin ilk giriimiydi. Eskia ve Trk tarihinin arlkta olduu kitapta ortaa deinilmemitir.53 ve yenia Avrupa tarihine yer ayrlmam ve

51 52

Hamit ve Muhsin, Trkiye Tarihi, Maarif Vekaleti Yay., st., 1930. apa, a.g.m., s.81, 84. 53 Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay., 3.b., st., 1999; Uzunarl, . H., Trk Tarihi Yazlrken, Belleten, c.3., 1939, s.349; Behar, a.g.e., s.102-108.

119

1929 1932- 1933 1938 1945 1945 1946 1980 1987 1988 1988 1989 1992 1992 1993 1993 tarihsiz

Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Sosyal Bilgiler Tarih Sosyal Bilgiler Sosyal Bilgiler Sosyal Bilgiler Sosyal Bilgiler Sosyal Bilgiler Sosyal Bilgiler Sosyal Bilgiler Tarih

Sleyman Edip Ali Emin TTK Faik R. Unat - K. Su Faik R. Unat - K. Su Faik R. Unat - K. Su Niyazi Akit - F. Sanr - A. Tark Bilgin Niyazi Akit - F. Sanr Niyazi Akit - F. Sanr - A. Tark Niyazi Akit - F. Sanr _ _ Erol . Karabyk Hseyin H. Tekk Oktay Emin

lkokul V lkokul V lkokul V lkokul IV lkokul IV - V lkokul V lkokul IV lkokul V lkokul V lkokul V lkokul IV lkokul IV lkokul V lkokul V lkokul V lkokul V

Tablo II lkokul tarih ders kitaplar

Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin 1931 ylnda okullarda okutulmak zere hazrlad tarih kitaplarnn ilkinde eskiaa yer verilmitir. Eski Trk tarihine yetmi sekiz, slam tarihine yz be, klasik antik aa ise iki yz doksan sayfa ayrlmtr. Sz konusu cilt daha sonra meseddin Gnaltay tarafndan yeniden gzden geirilerek baslmtr. Ardndan 1942de TTTC, klasik antik a uzman Arif Mfit Mansel ynetiminde ciltten oluan yeni bir tarih kitab hazrlatmtr. TTTC tarafndan okullarn ikinci snflarnda okutulmak zere hazrlad tarih kitab tmyle ortaaa nc cilt yeni ve yaknalara, drdnc ve son cilt ise Kurtulu Sava ve yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetine ayrlmtr.54

54

Tarih I Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar, Maarif Vekaleti Yay., st., 1931; Tarih II Ortazamanlar, 2.b., Maarif Vekaleti Yay., st., 1933. (8 renkli tablo, 49 harita, 119 resim); Tarih III Yeni ve Yakn Zamanlar, 2.b., Maarif Vekaleti Yay., st., 1933; Tarih IV Trkiye Cumhuriyeti, Maarif Vekaleti Yay., st., 1931.

120

Ortaalara ayrlan ikinci cildin ierii yle belirlenmitir: Eskizamandan ortazamana girerken Trk Alanlar ve Avrupay stilalar Avrupada Hun Trk mparatorluu Asyada Ak Hun Devleti Beinci Asrda Avrupa Trk Avar mparatorluu Altnc Asrda arki Roma mparatorluu Asyada Gktrk mparatorluu Trke Devleti Karluk Trk Devleti Uygur Trk Devleti Garbi Asya ve arki Avrupa Trk Devletleri hazarlar Bulgarlar Macarlar Peenekler, Ouzlar, Kumanlar, Kpaklar XIII Beinci Asrdan sonra Avrupaya arktan gelen yeni istilalar XIV slam Tarihi slam ncesi corafya, Araplar gelenek grenek, slamiyetin douu ve komu devletler, Hz. Muhammed dnemi, Hulefairaidin (drt halife dnemi), Emeviler, Abbasiler, Endls Emevileri XV lk Mslman Trk Devletleri XVI Karolenj mparatorluu XVIII Normanlar XVIII Kutsal Roma Germen mparatorluu XIX Papa mp.lar mcadelesi XX Feodalite XXI BykSeluklu mp. Tarih ve medeniyet XXII Ortazaman Anadolu Trk Devletleri XXIII Hal Seferleri XXIV Karahitaylar XXV Harzemahlar XXVI Trk Mool mparatorluu XXVII Msr Suriye Trk Devletleri XXVIII Anadolu Trk Beylikleri XXIX Anadolu Trk Devletlerinde Medeniyet XXX Ortazamanda Hindistan XXXI Mslman Trklerin idaresinde Hindistan XXXII Timur XXXIII Hindistanda Babr mparatorluu I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIII

121

Tarih II deki konularn kitap ieriindeki younluu ise aadaki tabloda grld gibidir.
120

100

80

60

40

20

0 Ortaa Avrupa Tarihi Orta Asya Trk Devletleri Bizans Tarihi slam Tarihi Mslman Trk Devletleri Byk Seluklular Anadolu Hal Seferleri Seluklular ve Beylikler Ortaa Hindistan, Timur mp.

Grafik V TTTCnin Tarih II Ortazamanlar kitabndan ki konularn dalm

1947den itibaren ortaretim tarih kitaplarnda genel tarih, Bat tarihine daha geni yer verecek ekilde yeniden hazrlanr. Trk siyasal yaamnda ok partili hayata geilmesinin ardndan Baty daha iyi tanma adna Bat tarihinin daha detayl renilmesi gerektii dnlmektedir.55

1934 1939 1985 1986 1986 1987 1993

Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih

TTTC TTTC Niyazi Akit ener - Karm Tun Niyazi Akit Kemal Kara

Ortaokul I Ortaokul III Ortaokul II Ortaokul I Ortaokul II Ortaokul I Ortaokul I - II

Tablo III Ortaokul tarih ders kitaplar

55

Copeaux, a.g.e., s.80-82.

122

1948 ylnda uygulanmas ngrlen mfredata gre ilkokullarn drdnc ve beinci snflarnda haftada iki saat tarih dersi verilmesi kararlatrlmtr. Tarih derslerinin z Trk tarihi olmakla beraber drdnc snf tarih dersinin konu balklar ilk insanlarn yaay ve tarihten nceki devirler, Trk uygarl ve yaylmas, Mslmanlk, Seluklularn yklna kadar Trklerin Mslman oluu olarak belirlenmitir. Beinci snfta ise Osmanl ve Cumhuriyet tarihi arlkl okutulmakla birlikte Avrupada nemli deiiklikler ve kinci Dnya Sava balklaryla nemli ve gncel tarih konular da rencilere verilmekteydi. 1968 tarihli ilkokul mfredat programna gre ise ilkokullarda bamsz bir tarih dersi yoktu. Tarih, corafya ve yurttalk bilgisi dersleri bir araya getirilerek Sosyal Bilgiler dersi programa dhil edilmiti. lenen konular asndan bakldnda Sosyal Bilgiler dersinde corafyann ar bast, tarihin ise ilk nitelere serpitirildii, buna karn dier nitelerde genel bir tarih bilgisi verilmeye alld grlmektedir.56 1950 seimlerinin ardndan iktidara geen Demokrat Partinin izledii politikalar neticesinde alnan 13 Ekim 1951 tarihi kararla ilk nce yedi ilde alan ve saylar 1980 sonras hzla artan imam hatip liselerinin mfredatlarna baktmzda ise genel ortaretim mfredatlarna ilaveten haftada saat Arapa ve be saatte Kuran dersi okutulmaktayd. Bu mfredat ierisinde tarih dersine ise lise birinci ve ikinci snfta haftada iki saat ayrlmtr. Lise son snfta ise yine haftada iki saat Atatrk lke ve nklplar Tarihi dersi okutulmaktayd.57 1957 tarihli lise mfredat programna gre tarih dersleri haftada iki saat okutulmaktayd. Birinci snf tarih dersleri eskia, ikinci snf tarih dersi ortaa ve nc snf da yeni ve yaknaa ayrlmt.58

56 57

Tunay, a.g.m., s.277-280; Sakaolu, a.g.m., s.146. Trkne, M., mam-Hatip Liseleri, CDTA, c.12, letiim Yay., st., 1995, s.466-468. 58 Tunay, a.g.m., s.282.

123

Liselerde okutulmak iin ilk resmi tarih ders kitab 1932 ylnda baslmt. Trk Tarihinin Anahatlar adl kitabndan esinlenerek meydana getirilen drt ciltten oluan eser sadeletirilerek Ortamektep in Tarih adyla 1933 ylnda yeniden basld. Lise ikinci snf tarih derslerini kapsayan ikinci cildi tamamyla ortaa ayrlmt. Sekiz resim, krk harita ve 113 fotoraf ieren 450 sayfalk bu eserin balca konular, Eskizamandan Ortazamana Girerken, Alanlar ve Avrupay stilalar, Avrupada Trk Hun mparatorluu, Orta Asya Trk Devletleri, slam Tarihi, lk Mslman Trk Devletleri, Karolenj mparatorluu, Normanlar, Kape Slalesi, Alman Dkalklar ve Mukaddes Roma-Germen mparatorluunun Kuruluu, Onbirinci ve Onikinci Asrlarda Hristiyan Derebeylikleri (Feodalite), Byk Seluklu mparatorluu, Hal Seferleri, Ortazamanda Anadolu Trk Devletleridir.59 1973 ylnda ortaokullarn mfredatlar yeniden dzenlenmitir. Ortaokul ders programlarnda da aynen 1968 tarihinde olduu gibi tarih, corafya ve yurttalk bilgisi dersleri Sosyal Bilgiler ad altnda birletirilmitir. Bu mfredata gre birinci snf Sosyal Bilgiler dersinin drdnc, beinci ve altnc niteleri tarihe ayrlmtr. Altnc ve yedinci nitelerin balklar ise Apenin Yarmadas ve Roma mparatorluu, Ortaada Avrupa ve Dou Romadr. 1973 tarihli ortaokul mfredatnda ikinci snf Sosyal Bilgiler programnn tm tarihe ayrlmtr. 18. yzyla kadar gelen sekiz nitenin altsn ortaa tarihi oluturmaktadr. nite balklar ise 1. Ortaada slamlktan nce Trk devlet ve uygarlklar, 2. slamlk, 3. Mslman Trk Devletleri, 4. 10. yzyldan sonra Anadolu, Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletidir.60

59 60

Behar, a.g.e., s.108-114. Tunay, a.g.m., s.280-281; Sakaolu, a.g.m., s.147.

124

Tarih I Tarihten 1931 Tarih TTTC Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar 1931 1931 1931 1933 1934 1955 1976 1976 1981 1986 1989 1989 1989 1989 - 1991 1989 - 1992 1990 1990 1990 1990 1990 1990 1991 1992 1992 1993 1993 tarihsiz tarihsiz Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih Tarih TTTC TTTC TTTC TTTC TTTC Oktay Emin . Kafesolu - A. Delirorman . Kafesolu - A. Delirorman Niyazi Akit - Oktay Emin F. Smer - T. Grkan - T. Yksel M. K. Su - A. Mumcu Oktay Emin Turhal Yksel H. D. Yldz - . Bostan - C. Alptekin - i. ahin N. Uurlu - E. Balc A. Mumcu - . Gne - C. Bilim E. Meril - B. Meril E. Meril - T. Taner - Z. Gnal . Mirolu - Y. Halaolu M. Altay Kymen vd. M. Altay Kymen vd. A. Mumcu Altan Deliorman F. Smer - T. Grkan - T. Yksel Altan Deliorman Yediyldz vd. Niyazi Akit Niyazi Akit Tarih II Ortazamanlar Lise I Lise II Ortazamanlar Lise III Tarih IV Trkiye Cumhuriyet Tarihi Lise II Ortaa Lise I Lise II Lise I Lise I Lise Trkiye Cumhuriyet Tarihi Lise III Lise II Lise I II Lise I - II - III Lise II Lise II Lise I Lise III Lise I Lise II Lise I Lise I Lise II Lise II Lise I Lise I Lise II

Tablo IV Lise tarih ders kitaplar

125

1978 ylna kadar ortaretim ders kitaplarnn ierie bakldnda genel olarak konu dalmnn ortaa arlkl olduu grlmektedir. Mslmanlk ncesi dnem, Ortaa Mslman Trk Devletleri, slam tarihinin yan sra klasik antika tarihi ve Avrupa Ortaa tarihine de nemli oranda yer verildii grlmektedir.61 Bunun nedeni o dnemde okutulmakta olan ortaretim tarih kitaplarnn birounun Anadolu ve Ortadou ortaa tarihi uzmanlar tarafndan kaleme alnm olmasdr. zellikle 1960 ve 1970li yllarda ortaokul ikinci ve lise ikinci snflarn tarih ders kitaplar ve mfredatlarnn tm ortaa tarihine ayrlmtr. Bu adan bakldnda ilk olarak 1976 ylnda brahim Kafesolu tarafndan lise birinci ve ikinci snflar iin tarih kitaplar hazrlanmtr. 1990larda ise Mehmet Altay Kymen, Erdoan Meril, Faruk Smer liseler iin tarih kitaplar kaleme almlardr. Ayrca Ekrem nalNureddin Ormanc, E. Karal-Arif Mfit Mansel, B.Atsz-Hilmi Oran lise ikinci snflar iin ortaala snrlandrlm tarih ders kitaplar hazrlamlardr. 1980 askeri mdahalesi sonrasnda 1983 ylnda mevcut programn yeniden gzden geirilmesi gereklilii gndeme gelir ve almalar dorultusunda yeni bir program oluturulur. Fakat bu yeni program Trk slamc bir tutuma sahiptir. te yandan mfredatta ister ortaa ister dier alarn kapsad konular sz konusu olsun, okullarmzdaki tarih retiminde siyasi olaylara arlk verilmekte sosyal hayat, ekonomi, kltr ve medeniyet konular yeterince ilenememektedir. 1983 mfredat program 1993 ylna kadar uygulanmaya devam edilmitir.62 Son dnem tarih mfredatlarnda ise ortaa tarihi genel olarak lise birinci snfn ikinci dneminde yer almaktadr. 1970 ylnda toplanan 8. Milli Eitim uras ortaretimde zorunlu derslerin azaltlmasn ve snf geme yerine ders geme sisteminin benimsenmesini nermiti. Bu neri 1992-1992 retim ylnda Ders Geme ve Kredi Sistemi adyla uygulanmaya baland. Bu yeni uygulanan sisteme gre liselerde okutulacak ortak dersler yledir: Trk Dili ve Edebiyat (4 dnem, haftalk kredisi 14), Matematik

61 62

Copeaux, a.g.e., s.83. yiit, a.g.m., s.273; Copeaux, a.g.e., s.83.

126

(2,10), Fen Bilimleri (2,10), Din Kltr ve Ahlak Bilgisi (3,6), Tarih (2,8), Atatrk lke ve nklplar Tarihi (2,4), Corafya (2,4), Yabanc Dil (2,8), vs63 1993 ylnda ders geme ve kredi ynetmeliini uygulayan retim kurumlarda okutulmak zere aralarnda Bahaeddin Yediyldz, Yavuz Ercan, zer Ergen ve Reat Gen gibi deerli tarihilerimizin bulunduu bir komisyon tarafndan lise birinci ve ikinci snflar iin tarih kitaplar hazrlanmtr. Kitaplar retim ynetmeliinin deimesinin ardndan snf geme sistemine gre incelenerek 2000 ylnda yeniden gzden geilerek okutulmaya devam edilmitir. Lise birinci snflar iin hazrlanan kitap, tarih biliminin tanm ve eskiada Trkiye ve evresi hakknda bir giriin ardndan lk Trk Devletleri, slam Tarihi ve Medeniyeti, Trk Dnyas, Trkiye Tarihi (XI.-XIV. Yzyl) olmak zere alt balklarla neredeyse tamamen ortaa tarihine ayrlmtr.64
Tarih Bilimine Giri 5% Eskialarda Trkiye ve evresi 10% lk Trk Devletleri 16%

Trkiye Tarihi XIXIV. Yzyllar 20%

Trk Dnyas 32%

slam Tarihi ve Medeniyeti 17%

Grafik IV 1993 ylnda Lise I iin Baheddin Yediyldz vd. kaleme ald tarih kitabnn konulara gre dalm

Ayn yazar kadrosu tarafndan lise ikinci snflar iin hazrlanan kitap ise 14. yzyldan 20. yzyln balarna kadar Osmanl ve Avrupa tarihine ayrlmtr. Hemen hemen tm Osmanl tarihine ayrlan kitapta, Ge Ortaa Avrupa tarihine ayrlan ksm ise genelin sadece yzde beini oluturmaktadr.65

63 64

Okabol, R., Trkiyede Eitim, CDTA, c.12, letiim Yay., st., 1995, s.456-457. Yediyldz, B. vd., Tarih 1 Lise 1, MEB Yay., st., 2001. 65 Yediyldz, B. vd., Tarih II Lise II, MEB Yay., st., 2001.

127

Osmanl Siyasi Tarihi (1300-1922)

Osmanl Devlet Ynetimi, Toplumu, Ekonomisi vs.

Avrupa Tarihi (1300-1918)

Grafik VII 1993 ylnda Lise II iin Baheddin Yediyldz vd. hazrlad tarih kitabnn konulara gre dalm

Liselerimizde okutulmak zere hazrlanan son kitap olan Kemal Karann lise ikinci snflar iin kaleme ald tarih kitabnda ise konu balklar ve dalm Baheddin Yediyldz vd. hazrlad kitap ile ayndr. Genel olarak Osmanl tarihine ayrlan kitabn yzde bei Ge Ortaa Avrupa tarihine ayrlmtr.66 Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren tarih dersleri, nemine binaen, sorumluluk ierisinde birok kez yeniden ele alnm ve tarih programlar peyderpey yenilenmi ise de istenilen dzeye ulamamtr. Gnmz tarih kitaplar gemite okutulanlardan daha gelimi olsa da gncel aratrmalardan yoksundur. Gerek tarihiliin dnyada gerekse lkemizde son otuz ylda gsterdii gelimeler, yaklamlar ve en nemlisi ortaya konulan aratrmalarn retime yanstlmas gerekmektedir. Bu nedenle ortaretim tarih retmenleri iin gerekli gncel bilgiler asndan da fakir olan kitaplar ksa dnemlerde mutlaka yenilenmelidir. Bu ynde nemli bir adm son yllarda atlmaya balanmtr. Tarih programlar ve ders kitaplar zerinde ciddi yenileme ve gelitirme almalarnn yaplmas gereklilii hissedilerek, Talim Terbiye Kurulu Bakanlnn koordinasyonunda, niversitelerin tarih blmlerinde alan uzman retim yeleri ve bu programlar uygulayacak tarih retmenlerinden oluan tarih programlarn gelitirme komisyonlar kurulmaya baland.67 Sadece devlet kurumu olarak Milli Eitim Bakanl tarafndan deil, zel bir kurum olarak Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf tarafndan da tarih
66 67

Kara, K., Tarih II Lise II, nde Yay., st., 2003. zalp, O., Tarih retiminin Yeniden Yaplandrlmas, TVYY, st., 2000, s.7.

128

kitaplarnn ciddi bir biimde yeniden incelenmesi ve yenilenmesi gndemde tutulmaya allmtr. Bu dorultuda ilk nce 29 Eyll 1 Ekim 1994te Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesinde Tarih retimi ve Ders Kitaplar balkl bir sempozyum dzenlenmitir. Yaklak otuz bildirinin yer ald sempozyumda Trkiyedeki tarih retimi ve tarih ders kitaplar ok ynl bir ekilde eletirel olarak incelenmitir.68 Gnmzde birok lkede ortaretim tarih mfredatnn yardan fazlas 19. ve 20. yzyl tarihine odaklanmtr. Ayn durum Trkiyede grlmeye balanmtr. Fakat yine de yakn dneme yeterince yer verilmemektedir. Bu eksiliin farknda olarak TSAD Eitimde erik Kalitesi Giriimi projesi erevesinde hazrlatt ve yayn koordinatrln Ahmet Kuyan yapt bir tarih kitabn 2002 ylnda yaynlamtr. Sz konusu kitap yakn tarihi uluslararas bir bak asyla renmelerinin nemi zerinde durularak kaleme alnmtr.69 1950li yllardan itibaren grlen plansz deiimler ve gelimeler bugn de halen devam etmekte ve okullarda retim kalitesi giderek drmektedir. Genel liseler, zel liseler, akam liseleri, Anadolu liseleri, retmen liseleri, fen liseleri, sper liseler, imam-hatip, ticaret, turizm, sekreterlik, salk vd. mesleki liselerin genelinde dersler fen ve matematik arlkldr. 1980ler ve 1990larda giderek artan fen matematik arlkl liselerin saylar hzla artmasna ramen hala Trkiyede sosyal bilimlere ynelik bir lise almamtr.

68 69

zbaran, S. (haz.), Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Dokuz Eyll Yay., zmir, 1998. Kuya, A. (ed.), Tarih 2002, TSAD Yay., st., 2002.

129

SONU Tarihilerimizin, tarih ve tarihilik alanlarnda ortaya kan sorunlar, bunlarn nedenleri ve zm nerileri zerine ynelmeleri gerektii dncesinden doan bu alma neticesinde ortaa tarihiliinin, Cumhuriyet dnemi tarih aratrmalar neticesinde gelitii, Seluklu ve slam tarihi aratrmalar ynnden bir dnem olduka mesafe kat edilmesine karn Bizans, Hal Seferleri ve Ortaa Avrupa tarihi aratrmalarnn her ne kadar olumlu bir kprdanma ierisinde bulunsa da olduka ksr kald ortaya konulmutur. Trkiyede bilimsel anlamda ortaa tarihi aratrmalar Cumhuriyetin ilanndan sonra balam ve 1970lere kadar srekli gelien bir ekilde devam etmitir. Bu olumlu gelime, bata Mehmet Fuat Kprl olmak zere stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ve Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi tarih blmlerinin abalaryla gereklemitir. Aratrmaclarmzn ortaa zerine kaleme aldklar almalarn bilimsel nitelie uygun, orijinal incelemeler olduunu sylemek mmkndr. Cumhuriyetin kurulmasndan 1970li yllara kadar Trkiyede ortaa tarihi aratrmalarnda ciddi aratrma faaliyetleri ve bilimsel retim sz konusuyken, bu tarihten itibaren ortaa tarihi aratrmalar peyderpey azalmtr. zellikle Orta Asya ve Seluklu tarihi aratrmalar, artan klasik dnem Osmanl aratrmalarna paralel olarak nemli lde azalma gstermitir. Ayrca 1970lerden nce yetimi tarihilerimizin aratrmalarna denk veya bu almalarn zerine kabilecek aratrmalarn yaplamad ve ortaa tarihi alannda yeni isimlerin yetimedii ortadadr. Elbette Ortaa tarihi aratrmalarnda grlen sz konusu yetersizlii zelde ortaaa ait genelde ise tarihilik alanna ait birok nedene balamak mmkndr. Bunun temelinde Trkiyede ortaa tarihi aratrmalarnn douuna neden olan tarihilerimizin dil asndan olduka zengin bir birikime sahip olmalar yatmaktadr. zellikle Kprl ve ekolnde bu durum net bir biimde grlmektedir. Gnmz aratrmaclar bu dil donanmna sahip olamadklar iin zgn eserler vermek bir yana bu alandan giderek uzaklamaktadrlar. Ortaa Avrupa, Anadolu

130

ve Ortadou corafyalarnda dil eitlilii gz nne alnrsa bunun ne denli zor olduu da anlalacaktr. Bir ortaa tarihi aratrmas yrtebilmek iin ilgilenilen corafya veya konuya gre Arapa, Sryanice ve Latince dillerinden Farsa, biri Yunanca, Ermenice, Grcce, veya birkan, kaynaklarn

deerlendirilebilmesi iin bilinmesi gerekmektedir. Bu sorun ksmen eviri almalaryla telafi edilse de yeterli deildir. Trkiyede ortaa tarihi aratrmalar alanndaki boluklar telif eserlerin tercmeleriyle kapatlmaya allm ve slam, Seluklu, Bizans, Avrupa ve Hal Seferleri tarihi zerine birok tercme eser Trkeye kazandrlmtr. Tarih aratrmalarnn geliiminde kurumlarn varl olduka nemli bir rol oynamaktadr. 20. yzyln balarnda Tarihi Osman Encmeninin kuruluundan bu yana kurumlar Trkiyede tarih aratrmalarnn geliimine en olumlu katklar yapmlardr. zellikle konumuz asndan 1980 sonras Trkiyede Seluklu ve slam tarihi alannda nemli bir kurumsallama srecine girilmitir. Trkiyede Ortaa tarihilii ve aratrmalarnn geliimi iin kurum ve kurulularn nemini ve gerekliliini ortaya koyan en gzel rnek Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstitsdr. Sreli yayn faaliyetlerinin srdrlmesi, kongre ve konferanslarn dzenlenmesi asndan kurumlar hayati nem tamaktadr. Seluklu ve slam tarihi aratrmalarnn geliimine katk salayan kurumlarmz mevcutken Bizans, Ortaa Avrupa ve Hal Seferleri tarihi alannda byle bir teebbs gereklememitir. En azndan kltr miras zerinde bulunduumuz Bizansn tarih ve medeniyetini daha iyi kavramamza ve bu yndeki almalarn gelitirilmesine ynelik bir enstitnn veya aratrma merkezinin kurulmas gerekmektedir. Dolaysyla ortaa tarihiliimizin noksan kalan ynleri olan bu alana zg sreli yayn yokluu ve bilimsel faaliyetlerin azl kurulacak aratrma kurumlaryla ortadan kalkacaktr. Gemiten gnmze ilk ve ortaretim programlarnda 1960l yllara gelinceye kadar ilk ve ortaretim okullarmzn mfredatlarnda ortaa tarihini zet ve yzeysel bir ekilde ilenmi, 1960l yllarda ise ortaokul ve lise ikinci snf tarih mfredatlarnn tmyle ortaa siyasi tarihine ayrlmtr. Trkiyede ortaretim tarih kitaplarndaki zelde ortaa genelde ise tm tarih konularnn ierik asndan

131

olduka zayf ve ada tarihiliin metotlarndan yoksun olduu grlmektedir. Ortaa tarihi asndan bakldnda 1950li yllara gelene kadar tarih kitaplarnda Kprlnn aratrmalarnn dahi yeterince aktarlmad ortadadr. Ortaretim tarih kitaplarmzn en byk eksiklii Ortaa bal altnda Trk slam tarihine arlk verilirken Ortaa Avrupa tarihinin olduka yzeysel olarak ele alnmasdr. Ayrca ortaa tarihi aratrmalarnda da sk sk karlatmz gibi ortaretim tarih kitaplarnda ortaa tarihi konularnda siyasal tarih n plandadr. Mevcut mfredatlarn ve okutulmakta olan ekonomik, kltrel ve sosyal tarih ynnde olduka yetersiz metinler ieren tarih kitaplarnn bir an evvel tarih ve pedagoji alanndaki yeni aratrmalar erevesinde ortaretim rencilerinin ada beklentilerini karlayacak dorultuda yeniden gzden geirilmesi ve dzenlenmesi gerekmektedir. Ortaa tarihi aratrmalarmzn genelinde kltr, medeniyet, sanat vb. konular gz ard edilerek sosyal tarih yn ikinci plana atlm, ele alnan konular Anadolu corafyas ve Trk tarihi ile snrl kalmtr. Gerek ortaya konan telif eserlerde gerekse niversitelerimizin tarih derslerinde de bu durum hkimdir. zellikle niversite tarih derslerindeki siyasal tarih younluunun azaltlmas gerekmektedir. nk siyasal tarih arlkl edinilen tarih formasyonu daha sonraki yllarda kolay kolay deitirilememekte ve bu formasyonla yetien tarihilerimiz de yine siyasal tarih arlk almalar yrtmektedirler.

132

BBLYOGRAFYA Bizantinoloji, TA, c. VII, Maarif Vekaleti Yay., Ank., 1955, s.90-93. Haberler, Seluklu Aratrmalar Dergisi, sa.1, 1969, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits, TTK Basmevi, Ank., 1970, s. s.241-257. Ortaa, AnaBritannica, c.17, st., 1989, s. s.1245-1248. AKBAYRAK, Hasan, Tarih-i Osman Encmeninin Osmanl Tarihi Yazma Serveni, Tarih ve Toplum, c. 7, sa. 42, Haziran, 1987, s.41-48. AKPINAR, Turgut, Seluklu Tarihilerimizde Siyasi ve deolojik Dnceler, Tarih ve Toplum, sa. 109, Ocak, 1993, s.42-50. AKN, Sina, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi (17891980), c.1, Ank., 1997. AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yay., Ank., 1985. ALPAGUN, B. B., Ge Dnem Osmanl mparatorluunda Tarih Yazcl ve Tarih Kitaplar, Osmanl, c.8 Bilim, s.262-270. ALTUNYAY, H., Fuat Kprl, Tarih ve Toplum, cilt VII, sa. 38, ubat, 1987, s.51-56. ARIKAN, Zeki, Ders Kitaplarnda Avrupa Tarihi, TDK, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, 1998. ARIKAN, Zeki, Tanzimattan Cumhuriyete Tarihilik, TCTA, c.6, letiim Yay., st., 1985, s.1584-1594.

133

ATE, Ahmet, Prof. Dr. Osman Turann Yazs Dolays le Bir Aklama, Belleten, XXX/119, 1966, s.459-466. AYDIN, A., "Osmanllarda Tarih Yazcl", Osmanl, c.8 Bilim, s.417-425. BARTHOLD, W. M. F. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, DB Yay., st., 1940. BAAR, F., Prof. Dr. Osman Turan Seluklu Trkiyesini Aratran lk sim, Popler Tarih, sa.69, Mays 2006, s.48-53. BAAR, F., lk Osmanl Tarihileri, Osmanl, c.8 Bilim, s.405-411. BAAR, F., Prof. Dr. Hakk Dursun Yldzn Hayat ve Eserleri, EF Tarih Dergisi, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra Says, sa.35, st., 1994, s.IX-XXII. BAAR, F., Prof. Dr. brahim Kafesolu slamiyet ncesini Aratran sim, Popler Tarih, sa.70, Haziran, 2006, s.70-76. BAYR, M. H., Trk Tarih Encmeni, Tarih Dnyas, c.3., sa.30-31, ubat 1952, s.1211-1216. BEHAR, B. E., ktidar ve Tarih, AFA Yay., 2.b., st., 1996. BELGE, M., Ortaa, Dou Bat, sa.14 Avrupa, 2001, s.77-84. BERKTAY, Halil, Drt Tarihinin Sosyal Portresi, Toplum ve Bilim, 54/55, Birikim Yay., st., 1991, s.19-45. BERKTAY, Halil, Tarih almalar, TCTA, cilt 9, letiim Yay., st., 1996, s.2456-2478.

134

BERKTAY, Halil, Cumhuriyet deolojisi ve Fuat Kprl, Kaynak Yay., st., 1983. BORA, Tanl, Trkiyede Radikal Milliyeti deolojinin Geliim Seyri, 75 Ylda Dnceler Tartmalar Bilano98, TVYY, st., 1999, s.115-135. BUNYATOV, Z. M., Ortaalar Aratran Trk Tarihilerinin Yeni Eserleri, Belleten, Cilt XLVII, sa. 185, Ocak, 1983, Ank., 1984, s. 87-93. COPEAUX, Etienne, Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, ev. A. Berktay, TVYY, 2.b., st., 2000. AATAY, Neet, Trk Yksek retim Tarihine Genel Bak, Belleten, 54-55, no 211-212, 1990-1991, s.67-78. APA, Mesut, Trkiyede 1930 ncesi Tarih retimi, Toplumsal Tarih, sa.129, Eyll 2004, s. 80-84. ETN, O., slam Tarihi Aratrmalarnn Halka Yansmasnda Karlalan Problemler, Gnmz Din Bilimleri Aratrmalar ve Problemleri Sempozyumu (Samsun, 27-30 Haziran 1989), Samsun, 1989. DEMRKENT, In, Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, EF Tarih Dergisi Prof Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra Says, sa.35, 1984-1994, s.63-67. DEMRKENT, In, Hal Seferleri Kaynaklarnn Byk Klliyat Recueil des Historiens des Croisades II Bizansl Tarihiler, Belleten, c. LXV, Say: 244. DEMRKENT, In, Prof. Dr. Fikret Iltann Hayat ve Eserleri, Prof. Dr. Fikret Iltana 80. Doum Yl Armaan, st., 1995, s.11-13.

135

DVTOLU, S., Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Ar-Yayn-Datm, st., 1981. DONUK, Abdlkadir, Trk Tarihinde alar Meselesi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, sa. 6, 1987, s. 44-45. EYCE, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat Aratrmalar ve stanbul

niversitesinde Bizans Sanat, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.375-428. GEN, Mehmet, Tarih Aratrmalar Oturumu zerine Yorum, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Der. Sevil Atauz, Trk Sosyal Bilimler Dernei, Ank., 1986, s.439-446. GZ, Adnan, Ortaa ve Trkler, naralt, sa. 98, yl 4, Austos, 1943, st., s.67,15. GORDLEVSK, V., Anadolu Seluklu Devleti, ev. A. Yaran, Onur Yay., Ank., 1988. GYN, N., Tarihiliimizin Dn ve Bugn, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ank., 1977. GNALTAY, ., slam Tarihinin Kaynaklar Tarih ve Mverrihler, haz. Y. Kanar, Endls Yay., st., 1991. HAMT ve MUHSN, Trkiye Tarihi, Maarif Vekaleti Yay., st., 1930. HAYRETTN, Kaya; Osmanldan Cumhuriyete Tarih Dersi Mfredatlar, Toplumsal Tarih, sa.100, 2002, s.42-45.

136

IILTAN, F. ,Bizans Tarihini Nasl Alglamalyz?, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, st., 1995, s.277-284. IIN, Ekrem, Seluklu Tarihi in Seme Kaynaka, Cogito, sa. 29, 2001, s.183189. NALCIK, Halil, Trkiyede Osmanl Aratrmalar I Trkiyede Modern Tarihiliin Kurucular, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, TTK, Ank., s.1-70. PLKOLU, Blent, Eskia Tarihinin Ana Hatlar, M Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., 1994. PRL, M., Osmanl Tarih Yazcl, Osmanl, c.8 Bilim, s.247-256. KAFESOLU, brahim, Prof. Osman Turann Tenkid Yazs Dolaysyla Seluklu Tarihi Meselelerine Toplu Bir Bak, Belleten, XXX/119, 1966, s.250-256. KAFESOLU, brahim, Seluklu Tarihi Meselelerine Toplu Bir Bak, Belleten, XXX/119, 1966, s.467-479. KAFESOLU, brahim, Seluklu Tarihinin Meseleleri, Belleten, XIX/76, 1955, s.463-489. KAFESOLU, brahim, Seluklular, A, c.10, MEB Yay., Eskiehir, 2001, s.353416. KAFESOLU, brahim, Trk Tarihinde alar Meselesi, Trk Kltr, sa. 254, yl XXII, Haziran, 1984, s.5-16. KAFESOLU, brahim, Trkiyede Seluklu Tarihilii, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.82-92.

137

KAFESOLU, brahim, niversite Tarih retiminde Yeni Bir Plan, EF Tarih Dergisi, cilt XIV, sa. 19, Mart, 1964, st., s.1-13. KARA, Kemal, Tarih II Lise II, nde Yay., st., 2003. KAYALI, Kurtulu, 1960l Yllarda Trkiyede Tarihiliin ekillenii, Tarih ve Milliyetilik, Mersin niversitesi I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., Mersin, 1997, s.198-201. KILIBAY, Mehmet Ali, Ortaa m Ortaalar m?, Tercman, 10 Temmuz 1986. KILIBAY, Mehmet Ali, Tarihilik Gemiin Tanzimidir, Trkiye Gnl, Ank., (10), 1990, s.70-79. KOLOLU, Orhan, Tarih almalar 1980-95, TCTA, c.15, letiim Yay., st., 1996, s.1352-1360. KORALTRK, Murat, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Tarih Aratrmalar zerine Son Gelimeler, neri, c.1, sa.3, Haziran 1995, s.215-219. KPRL, Mehmet Fuat, "Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar", Belleten, VII, s.379-522. KPRL, Mehmet Fuat, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, (I), 1931, s.165-313. KYMEN, Mehmet Altay, Prof. Dr. Osman Turann Ardndan, Tercman, 2 ubat 1978.

138

KYMEN, Mehmet Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK Yay., 4.b., Ank., 2004, s.285-286. KURAN, Ercment, Tanzimat Devri Osmanl Tarih Yazcl, Trkiye Gnl, sa.42, Eyll-Ekim 1996, s.114-118. KURAT, Akdes Nimet, Ortaalar Mefhumu, Bayrak sa. 4, yl 18, Ekim, 1971, Ank., s.27-30. KURAT, Akdes Nimet, Ortazaman Tarihi in Ksa Bir Bibliyografya, EF Yay., st., 1934. KTKOLU, Bekir, Vekayinvis, A, MEB. Yay., c.13., Eskiehir, 2001, s. MATTHEW, Donald, Ortaa Fikri, Ortaa Avrupas Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, (ev. M. A. Klbay), letiim Yay., st., 1988, s.9-11. MERM, M., Ortaa ve Biz, naralt, 4, (87), st., 1943, s.10-11. NECPOLU, Nevra, Trkiyede Bizans Tarihiliinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Toplumsal Tarih, sa. 112, Nisan 2003, s.72-77. OCAK, Ahmet Yaar, nemli Bir Tarihi Toplantnn Ardndan: 1095 Clermont Konsilinin ve Hal Seferi arsnn 900nc Yldnm Milletleraras Kolokyumu, Toplumsal Tarih, sa. 21, Eyll 1995, s.30-36. OKABOL, R. Trkiyede Eitim, CDTA, c.12, letiim Yay., st., 1995, s. 455458. ORHONLU, Cengiz, Edebiyat Fakltesinin kuruluu ve Gelimesi (1901-1933) Hakknda Baz Dnceler, Cumhuriyetin 50.Ylna Armaan, EF Yay., st., 1973, s.57-70.

139

ORTAYLI, lber, Osmanl Tarihyazclnn Evrimi stne Dnceler, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Der. Sevil Atauz, Trk Sosyal Bilimler Dernei, Ank., 1986, s.419-429. ORTAYLI, lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar., 8.b., st., 2004. OSTROGORSKY, George, Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, TTK Yay., Ank., 1981. NKAL, A., slam Tarihi Aratrmalarnda Karlalan Baz Problemler, Gnmz Din Bilimleri Aratrmalar ve Problemleri Sempozyumu (Samsun, 27-30 Haziran 1989), Samsun, 1989. ZALP, O., Tarih retiminin Yeniden Yaplandrlmas, TVYY, st., 2000. ZBARAN, Salih, Trkiyede Tarih Eitimi III, Tarih ve Toplum, c.8., sa. 46, Ekim 1987, s..41-44. ZBARAN, Salih (haz.), Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Dokuz Eyll Yay., zmir, 1998. ZBARAN, Salih, 1980den Gnmze Tarih almalar, TCTA, c.15, letiim Yay., st., 1996, s.1358- 1359. ZBARAN, Salih, Trkiyede Tarihiliin Grnts, ada Trkiye Aratrmalar Dergisi, c.1, sa.2, zmir, 1992. ZEL, Oktay, Bir Tarih Okuma ve Yazma Pratii Olarak Trkiyede Osmanl Tarihilii, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, Metis Yay., st., 1998, s.151.

140

ZEL, Oktay ETNSAYA, Gkhan, Trkiyede Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir Bilano Denemesi, Toplum ve Bilim, sa.91, K 2002, s.8-38. ZEN, Haldun, Trkiye Cumhuriyetinde Yksekretim ve niversitenin 75 Yl, 75 Ylda Eitim, Bilano98, (Ed. Fatma Gk), Tarih Vakf Yay., st., 1999, s.263-281. ZTRK, Necdet, Osmanllarda Tarih Yazcl zerine, Osmanl, Bilim, s.257261. ZTRK, Necdet, XV.Yzyl Osmanl Tarihileri ve Eserleri, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, sa. 25, Ocak, 1989, s.26-32. PALABIYIK, M. Hanefi, Ord. Prof. Dr. M. Fuat Kprlnn lmi Hayat ve Tarihilii, Aka Yay., Ank., 2005. ROBINSON, F. (Ed.), Cambridge slam lkeleri Tarihi, (ev. N. Akbayar), Kitap Yay., st., 2005. RUNCIMAN, Steven, Hal Seferleri Tarihi, ev. F. Iltan, c.1, TTK Basmevi, Ank., 1998. SAKAOLU, N., lkokul Tarih Programlar ve Ders Kitaplar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar, haz. S. zbaran, Dokuz Eyll Yay., zmir, 1998. Son Dnem Bizans mparatorluu Tarihi Bibliyografyas (1261-1453), Haz. I. Demirkent, F. Baar, E. Altan, M. Kesik, H. Kortel, EF Yay., st., 2003. SSL, A., Tanzimattan Cumhuriyete: I, Frat niversitesi Tarih

Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu Bildiriler 21-26 Mays 1984 Elaz, Frat Havzas Aratrma Merkezi Yay., Elaz, 1990.

141

AKROLU, M., Cumhuriyet Tarihimizde Sreli Yaynlara Ksa Bir Bak II Tarih Dergileri ve Belleten, Belleten, c.XLVII, sa.188, Ekim 1983, Ank., 1984, s.1207-1222. EEN, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, SAR Yay., st., 1998. Tarih I Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar, Maarif Vekaleti Yay., st., 1931. Tarih II Ortazamanlar, 2.b., Maarif Vekaleti Yay., st., 1933. (8 renkli tablo, 49 harita, 119 resim) Tarih III Yeni ve Yakn Zamanlar, 2.b., Maarif Vekaleti Yay., st., 1933. Tarih IV Trkiye Cumhuriyeti, Maarif Vekaleti Yay., st., 1931. TAI, Serdar, ktidar ve Sylem: Kapitalizm ve Avrupa, Dou Bat, y.4, sa.14, 2001, s.69-76. TEKNDA, ehabettin, Osmanl Tarih Yazcl, Belleten, XXXV/140, 1971, s.655-663. TOKDEMR, Erturul, 1980 Sonrasnda Trkiyede ktisat Tarihilii, TCTA, cilt 15, letiim Yay., st., 1996. TOPRAK, Zafer, Trkiyede ada Tarihilik (1908-1970), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, (der. S. Atauz), Trk Sosyal Bilimler Dernei, Ank., 1986, s.431-438. TUNAY, Mete, lk ve Orta retimde Tarih, Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Yay., Ank., 1977.

142

TURAN, Osman, Seluklular Hakknda Yeni Bir Neir Mnasebetiyle (slam Ansiklopedisindeki . Kafesolunun Seluklular Makalesi), Belleten, XXIX/116, 1965, s.639-660; TURAN, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Boazii Yay., 8.b., st., 1999, s. TRKNE, Mmtazer, mam-Hatip Liseleri, CDTA, c.12, letiim Yay., st., 1995, s.466-468. Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay., 3.b., st., 1999. Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu, 23-25 Haziran 1997, st., TTK Basmevi., Ank 1999. UZUN, M., mer Rza Dorul, DA, c.6 , s.489-492. UZUNARILI, smail Hakk, Trk Tarihi Yazlrken, Belleten, c.3., 1939, s.35349. YT, Ekrem, Okullarmzda Tarih retimi, Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Yay., Ank., 1977, s.275. X. Milletleraras Bizans Tetkikleri Kongresi Teblileri stanbul 15-21 Eyll 1955 (Xe Congrs International dEtudes Byzantines-Istanbul 1955), st., 1957. YALANSIZ, Nedim, Cumhuriyet Dnemi Osmanl Tarihi almalar (19231960), Toplumsal Tarih, Ekim, sa.82, s.11-20.

143

YALANSIZ, Nedim, 1960l Yllarda Trkiyede Tarihilik, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, baslmam yksek lisans tezi, zmir, 1996. YAMA, M., Trkiyede Eitim, Yksek retim ve Tekirdan Konumu, Bilgi ve Bellek, y.2, sa.4, st., 2005. YEDYILDIZ, B. vd., Tarih I Lise I, MEB Yay., st., 2001. YEDYILDIZ, B. vd., Tarih II Lise II, MEB Yay., st., 2001. YILDIZ, N. Yldz, G., Prof. Dr. Hakk Dursun Yldzn Hayat ve Eserleri, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, M Yay., st., 1995, s.1-7. YNAN, M. H., Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Tanzimat I, Maarif Matbaas, st., 1940. Ortaa Aydnl, Dou Bat, y. 8, sa.33, Austos 2005. Ortaa Aydnl, Parmen, c.3., sa.1, Gz 2002. www.bizans.org son eriim tarihi 20.05.2006. www.istanbul.edu.tr/edebiyat/bolum_sayfasi/tarih_bolum.html son eriim tarihi 15.04.2006. www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/499.html son eriim tarihi 21.05.2006. www.susam.selcuk.edu.tr son eriim tarihi 27.04.2006.

144