1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

19. KTAP

1600 - 1640 Evrenin Merkezi Dnya Deil

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ 2

BZMKLER............................................................................................................................. 2 19. KTAP .................................................................................................................................. 2 Beijinge giri, 1601............................................................................................................... 6 Yakarak ldrmek, sonra da heykelini dikmek...................................................................... 8 Hollanda Dou Ticaretine El Atyor, 1602 ............................................................................ 9 Kanije mdafaas.................................................................................................................. 11 Almanlar Budini Alamyor, 1602 ....................................................................................... 13 Japonyada Hristiyan Kartl, 1602................................................................................. 14 stanbulda syan .................................................................................................................. 15 I. Elizabethin lm ve Tudorlarn sonu, 1603 .................................................................. 16 Celali syanlar Tm Hz le Devam Ediyor, 1603 ............................................................. 18 Kuzey Afrikada Gelimeler ................................................................................................ 20 III. Mehmetin lm, 1603 ................................................................................................ 21 ocuk Padiahlar, 1603........................................................................................................ 22 Yer ekimi, 1604 ................................................................................................................. 24 ngilterede Katoliklere Mezalim, 1605 ............................................................................... 25 Ekber Hann lm, 1605 .................................................................................................... 26 Kral Tayini, 1605 ................................................................................................................. 28 rann Baars ve syanlar, 1605 ........................................................................................ 30 Zitvatoruk Anlamas, 1606 ................................................................................................. 31 Osmanl Merkezi Otoritesinde Zayflama aretleri, 1606................................................... 33 Kazaklar, 1607 ..................................................................................................................... 35 Orfeo, 1607........................................................................................................................... 36 inde Riccinin abalar, 1608 ........................................................................................... 37 Alevi Krm ......................................................................................................................... 38 Moriskolar, 1609 .................................................................................................................. 40 Bamsz Birlemi-eyaletler (Hollanda), 1609 ................................................................... 42 Kuyular Celali Doluyor, 1609 .............................................................................................. 44 Fransa Ekonomisi Toparlanyor, 1610 ................................................................................. 46 Amerikada Ttn, 1610 ...................................................................................................... 49 spanya ................................................................................................................................. 50 Galileo Galilei ...................................................................................................................... 53 Tmar sisteminin bozulmas ................................................................................................. 55 Kapkulunun Paras Yetmiyor .............................................................................................. 58 Ak, 1611 ............................................................................................................................. 59 Venedik Osmanl Ticaretinde Geriliyor, 1612..................................................................... 61 Dou Avrupa, 1612 .............................................................................................................. 63 Rus Taht Romanovlarn, 1613 ............................................................................................ 64 Para Peinde ......................................................................................................................... 66 New York, 1614 ................................................................................................................... 67 Deniz Hamallar ................................................................................................................... 69 Smrgecilik Yaygnlayor................................................................................................. 70 nkalar Hristiyan Yapmak Zor, 1615 ................................................................................. 72 Cezayir Korsanlarnn Altn Yl, 1616 ................................................................................ 73 Manular in zerine yryor, 1616 ................................................................................... 74 Mikroskop Geliiyor, 1616 .................................................................................................. 75 I. Ahmetin lm, 1617 ..................................................................................................... 77 Kafes sistemi geliiyor, 1617 ............................................................................................... 78 William Shakespeare............................................................................................................ 80 Miguel de Cervantes............................................................................................................. 81

Byclere lm, 1617 ....................................................................................................... 82 II. Osman Osmanl Sultan, 1618 ......................................................................................... 84 Otuz Yl Sava Balyor, 1618 ............................................................................................ 85 Mare Liberum, 1619............................................................................................................. 87 lk Virginia klesi................................................................................................................. 89 Johannes Kepler ................................................................................................................... 90 Fransada ynetim XIII. Louisde, 1620.............................................................................. 92 ngilterede Krsal Kesim ..................................................................................................... 94 Prtanlarn Kolonisi ............................................................................................................. 96 Osmanl Lehistan savalar geliiyor, 1621.......................................................................... 98 kran Yemeyi................................................................................................................... 100 Hotin Sava, 1621 ............................................................................................................. 101 II. Osmann Katli, 1621, 1622 .......................................................................................... 103 ran ngiliz ibirlii, 1622................................................................................................... 106 Sultan Katilleri ................................................................................................................... 108 Safeviler stn duruma geiyor, 1623................................................................................ 109 Avrupada Tilkiler Dolayor, 1623 ................................................................................... 110 Fransa Babakan Richelieu, 1624 ..................................................................................... 112 Rus Kazak Tekneleri Karadenizde Batrlyor, 1625 ........................................................ 114 ngiltere Tahtnda Stuart I. Charles .................................................................................... 115 erde glenmek iin darda sava, 1626 ....................................................................... 117 Francis Bacon..................................................................................................................... 119 Cihangir ahn lm, 1627............................................................................................... 121 La Rochelle ........................................................................................................................ 122 Abaza Mehmet Paa syannn Bitii, 1528 ....................................................................... 123 ah Abbasn lm, 1629 ................................................................................................. 126 ah Abbastan Sonra Osmanl Safevi Sava Devam Ediyor, 1629 .................................. 128 Fransada pler Richelieunn elinde, 1629 ....................................................................... 129 Ksem Sultan ..................................................................................................................... 132 Sadreddin irazi ................................................................................................................. 133 Habsburglar Daima mparator Olmak stiyorlar, 1629 ...................................................... 135 mparatorluk ....................................................................................................................... 137 IV. Murat, 1630.................................................................................................................. 138 Osmanl Tmar Sistemi Tekliyor, 1630.............................................................................. 140 Jansenizm ........................................................................................................................... 142 Schillerden faciann anlatm ............................................................................................ 143 ngilterede Kral Parlamentoyu stemiyor, 1630................................................................ 144 Avrupada Yeni Dini Dzenlemeler .................................................................................. 146 Akn Mabedi, 1631 ........................................................................................................... 147 sve Almanyaya Saldryor, 1632.................................................................................... 149 Galileinin Mahkumiyeti, 1633 .......................................................................................... 152 ldrp, Kurtulmak, 1634 ................................................................................................. 154 Yakutlar, 1634.................................................................................................................... 156 zgrler.............................................................................................................................. 157 Fransa Fiilen Savaa Giriyor, 1635 .................................................................................... 159 IV. Muratn Revan Seferi, 1635........................................................................................ 161 Douda Hollanda nde, 1636 ............................................................................................ 163 skoyada Ayaklanma, 1637............................................................................................. 165 lk Opera, 1637................................................................................................................... 167 Fransa Taht XIV. Louisnin, 1638 .................................................................................... 168

kence................................................................................................................................ 170 Kasr irin, 1639 ................................................................................................................ 172 D Dnyaya Kapanma, 1639............................................................................................. 173 topya ................................................................................................................................ 175 Avrupada Krsal Kesim Fokur Fokur, 1639 ..................................................................... 176 19. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 178

Beijinge giri, 1601

Uzun zaman ngiltere Kraliesi I. Elizabethin favorisi olan Robert Devereux, Essex 2. Kontu, Londra halkn Elizabeth kar isyana tevik etti ancak bu gerekleemedi. Kont af edildikten sonra ikinci defa isyan edince idam edildi. 1601 ylnda Osmanl ngiliz ticaret anlamas geniletilerek yenilendi. Osmanl limanlarndan Flandre (Dat, Hollanda) tccar ve gemilerinin yararlanmas Franszlar iin problemdi. Bu anlamaya gre, Flandreli gemilerin, ngiliz bayra tamas ve ngiliz konsoloslarn himayesinde Osmanl limanlarna girip kmalar kabul edildi. 1601 ylnda Osmanl veziriazam Damat brahim Paa ar hastaland, yerine Yemii Hasan Paa bakomutan oldu. Bu srada Avusturyallar stoni Belgrad ellerine geirdiler. Peinden Avusturya ordusu Kanijeyi kuatt. Osmanl Bat ordusu 1601 kn Belgradda geirdi. Hastalanm olan Damat brahim Paa lmt. III. Muratn byk kz olan Aye sultan 31 yanda dul kalmt. Aye Sultan Yemii Hasan Paa ile evlendirildi. 1601 tarihinde Sokulluzade Hasan Paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri, nihayet, Celali isyanclarn yendi. Karayazc zerine gnderilen Osmanl ordusu karsnda Tokat'a ekilmiti. Sekbanlar, Karayazcnn etrafndan dalmlar, ama hemen kardei Deli Hasann etrafnda toplanmlard. Sonra rakipleri Karayazcy ldrdler. Ancak taraftarlar cesedini 40 paraya ayrp, hepsini birbirinden farkl yerlere gmdler. Bylece belki de cesedin Osmanlnn eline gemesini nlemeye alyorlard. 1601de Cizvit Mathieu Ricci, bir hadmn yardm ile saraya girebildi. lk defa bir Avrupal mparatora hediye getiriyordu. inliler iin Ricci, mparatora hara getiren bir eliydi. Riccinin Pekinde kalmasna msaade edildi. Ricci bir astronomdu. inlilere Avrupa astronomisinin in astronomisinden daha ileri olduunu gsterme frsatn buldu. 1601 de Veba Rusyaya girmiti. 1601 1604 yllar arasnda 500 bin kiinin ld dnlr. Safevi ah Abbas Horasan alp, Dousundaki baskdan kurtulunca, Alman sava, Celali isyan gibi dier faktrleri de hesaba katnca, Osmanllarla mcadele edip, daha nce kaybedilen topraklar geri almann tam zaman olduun karar vermiti. ah Osmanllar yenip, 6

topraklar geri almann kolay bir i olmadn biliyordu. Osmanl dmanlar ile mterek hareket etmeye karar verdi. ah Abbas, Hseyin Ali Bayatly eli olarak Avrupaya yollad. Eliye ngiliz diplomat Sir Antony Sherley elik ediyordu. Eli Almanya, Papalk, Venedik, ngiltere, skoya, spanya, Fransa, Lehistan gibi balca Avrupa devletleri ile grt. ahn mterek hareket etme teklifi, Osmanl basks altnda bunalan Avrupada hararetle karland. Karlkl eliler mzakereciler gidip, geldiler. Her devlet bir eyler garanti ediyordu. Safeviler Osmanllara sava amay, spanya ve Portekiz, Hint denizinde Safevileri rahat brakmay, Almanlar Bat cephesindeki savaa devam etmeyi, vs taahht ettiler. Bu srada Safevi ajanlar da Anadolu, Kafkaslar, Suriye ve Iraka gitmi oralarda isyanlar tertiplemeye alyorlard. Msrda askerler yine ba kaldrdlar. Tycho Brahe 1601'de 55 yandayken anszn ld. Johannes Kepler Brahe'nin lmnden nce uzun sre asistanln yapmt. Brahe ldnde tm mirasn ona brakt. Danimarkal astronom Tycho Brahe, yldzlar gzleyerek, katalogunu yapmt. Onun sayesinde Alman astronom Johannes Kepler, XVII. yzylda, gezegenlerin gne etrafndaki hareketinin kanunlarn belirleyip, matematik formller halinde dile getirecekti. 1601de Pierre Charron Bilgelik adl eserini yazd. Epicurusu takip ediyor ele zevk ahlakn alyordu. Artk ortaya zgrler kyordu. Kitap 5 yl iinde yasakland.

Yakarak ldrmek, sonra da heykelini dikmek

Nikolaus Koppernikustan sonra imdi de Giordano Bruno ( 1547 1601 ) dnyann gnein etrafnda dndn sylyordu. Bruno Kopernikin ( Koppernikus ) yorulmak bilmez bir izleyicisiydi. Pek ok gezi yapmt. Bruno gittii her lkede, evrenin sonsuzluu ve dnyalarn okluunun yan sra, bildii doa kanunlarn da srkleyici bir tarzda anlatyordu. Ayrca evrenin zaman ve uzay iinde sonsuz olduunu, btn evrene yaygn bir ruhun varln ileri sryordu. Brunonun retisi, Katolik kilisesinin dogmalar ile taban tabana ztt. Engizisyon Brunoya btn kin ve zulmn aktt. Tutukland. kenceye tabi tutuldu. Sonunda Engizisyon mahkemesi karar ile yaklarak cezalandrld. Romada yakld yerde u anda heykeli duruyor. Kilise Kopernikin sistemini sapma olarak ilan etti. Eserleri yasak kitaplar listesine girdi. Kendisini izleyenler srarla takip edildi, kovuturuldu. Ancak Kopernikin ilerci fikirlerine bilim adamlar sahip ktlar ve kmaya devam ettiler. Arkadan gelen bilim adamlar, kendinden ncekilerin fikirlerini gittike daha ilerilere gtrdler. Brunonun grlerini pek ok bilim adam benimsemiti. Bunlar arasnda ngiliz kraliesi I. Elizabethin zel hekimi William Gilbert de vard. slam dini btn Hristiyan misyonerlerin almasna ramen Asyaya yaylmasna devam ediyordu. Mslmanlk Sonda adalar ile Baharat adalarna ulamt. Bir ucu Molk adalarnda, dieri Filipinlerdeydi. Hindiini, Siyam, Kamboya, Malezya Mslmanlayordu. ou yerde Mslmanlar, Portekizliler, spanyollar ve Franszlarla yer kavgalar yapyorlard. 1601 ylnda Ekber Han, Ahmednagar kralln eline geirdi. Ahmednagar krall Mslman bir krallkt. Ekber Han Asirgar kalesini parayla teslim almt. Bu kalede Portekiz asll kadn ve erkek siviller ile askerler vard. Bunlar Mslman olmulard.

Hollanda Dou Ticaretine El Atyor, 1602

Hollanda ticaret firmalar birbirleri ile rekabet ediyorlard. Bu rekabet baharat fiyatlarnn Cava, Sumatra gibi reticilerde srekli artmasna neden oluyordu. Amsterdamda pazar doyma noktasna gelmiti. Bir mecburiyet olarak, Hollandallar 1602 de Dou Hint irketini kurdular. Hkmet, birbiri ile rekabet halindeki firmalar birletirmiti. Bu ortaklk dal budak saracak ve kollarn in ve Japon limanlarna kadar uzatacakt. Hollanda Dou Hint irketinin sermayesi, daha nce kurulmu olan ngiliz Dou Hint irketi sermayesinden 8 kat fazlayd. Bu nedenle uzak douya yerlemede ncl Hollanda irketi yapt. ngilizler de her yerde Hollandallarn arkasndan gittiler. ngilizler hemen Hollandallarn yanna yerleiyorlard. ki irketinde elemanlar birlikte, kol kola alyorlard. irket, her biri bir mdr tarafndan ynetilen odalara blnmt. Bu mdrler aslnda sermayenin en byk blmn koymulard. Karn datm miktarna da onlar karar veriyorlard. irkete sermaye koyanlarn on yl sonra bu sermayelerini geri alma haklar oluyordu. Ancak pratikte bu hisseler ak arttrma ile Amsterdam borsasnda satlyorlard. Bylece, sermaye kiiden bamsz hale geliyor ve irket bnyesinde srekli olarak kalyordu. Eski zanaat birlikleri eklindeki irketlerin tre ile snrlandrlm karlar, kiisel olmaktan kaynaklanan ahlaklar, kiisel sermayesi, mahalli bir durumlar vard. Yeni irketler ise, hibir ahlaki snr olmayan, snrsz kar etmeye alan, mterek bir sermayesi olan, gayriahsi ve milli bir yaplanmayd. Hollandallar Makaoyu fark etmilerdi. 1602 ylndan balayarak Malakka boazn ablukaya almaya baladlar. Makao ile Gaonun ilikisi gittike kesiliyordu. 1602 ylnda Filipinlerde 800 spanyol ailesi oturuyor ve lkeyi soyuyorlard. Hatrlanaca gibi Filipinlere, spanyollardan ok nce inliler gelmiti. imdi spanyollar varken de ok daha fazla ticaret gemisi ile Filipinlere gidip, gelen inliler, ticarete devam ediyor ve spanyollardan daha fazla para kazanyorlard. spanyollar buna dayanabilirler miydi? Sonunda Filipinlere yerlemi olan 20.000 inliyi ldrerek, sorunu kknden zdler. spanyollar gittikleri her yerde insanlar ldrerek yok etmeyi adet edinmilerdi.

Osmanl mparatorluunda, 1602 ylnda Nadajl Sar Abdurrahman Efendi, Allahn varlna ve birliine inanszlk, itikatszlk sulanarak Divanda yargland. Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin yarglamas sonucu lme mahkum edilerek, orada infaz olundu. Anlaldna gre Sar Abdurrahman Efendi, evrenin sonsuzluuna ve bu alemde doa olaylarnn zerinde olaylar olamayacana inanm bir kiiydi. XVI. Yzylda Nadajl Sar Abdurrahman Efendiden baka, dine ve eriata aykr kuram ileri srdrdkleri iin lme mahkum edilen Kabz- Acemi ve Hamza adl kiiler de vardr. Bunlarn ldrlmesi ile zgr dnce de ldrlm oluyordu. Bu ve benzeri olaylar, Osmanl toplumunun akln kullanmasn engellemi ve lkeyi dinin hcresine hapsetmitir. Zaten Mslman dininin tek tanrl dinler dndaki din mensuplarn ve dinin snrlar dna kan dnceleri lme mahkum etmesi ve hatta bu yetmeyip, ikence ile ldrmesi, Mslman topraklarnn geliememesinin temel nedenidir. Toplum cendere iine alnm ve doduu gnden balayan artlanma ile yeni doanlara da bu kalp, doru kalpm gibi artlandrlarak, uygulanmtr.

10

Kanije mdafaas

Kanije kuatmasnda inanlmaz gerekleiyordu. Kanijeyi aridk Ferdinand (Mstakbel mparator) komutasnda 100.000 kiilik bir ordu kuatmt. Almanlarn 47 ar muhasara topu vard. Alman ordusu yine bir ittifak ordusuydu. Papalk (10.000 asker), talyan, spanyol, Malta resmi birlikleri ile Macar ve Fransz gnllleri bulunuyordu. Btn bu kuvvetlere kar Kanije beylerbeyi Tiryaki Hasan Paa 9.000 kii ile kar koyuyordu. Kanije gnde 1000 ila 2000 mermi ile dvlyordu. Kanije kalesini Tiryaki Hasan Paa kumandasnda Osmanl askerleri ok byk zveri ile mdafaa ediyorlard. nisiyatifi Tiryaki Hasan Paa srekli elinde tutuyor, Almanlarn hi ummad sava hilelerine bavuruyordu. Kanijenin barutu bitti. Ama hemen bir imalathane kurularak barut imaline baland. Bu srada Tiryaki Hasan Paa, veziriazam Yemii Hasan Paaya mektuplarla vaziyeti anlatyor ve yardm istiyordu. Almanlar da her gn Osmanl ordusunun yardma gelecei endiesi ile kpr kprdlar. Osmanllar sadece 250 Km uzaktayd. Bir ara Osmanl ordusu yola km, yar yoldayken stolni-Belgradn Almanlarn eline getii ve kadn, oluk, ocuk ldrld haberi gelince ynnn stolni-Belgrada evirmiti. Veziriazam, bu durumda bir yeni mektupla, Kanijeye yardma gelemeyeceini bildiriyordu. Tiryaki Hasan Paa bu mektubun muhtevasn askerden saklad. Tiryaki Hasan Paa sahte mektuplarla, sahte bilgilendirilmi esirlerin kamasna gz yumarak, yani psikolojik propagandann btn unsurlarn kullanarak, kendi askerinin moralini kuvvetli tutarken, Almanlarnkini bozuyordu. Aslnda Kanijede iler kt gidiyordu. Kale delik deik olmutu. Gda iyice azalmt. Barut gittike daha az imal edilir olmutu. Almanlar ise iyice telataydlar. Souklar gelmiti. Osmanl ordusu az telerindeydi. Almanlar topsuz yaplacak bir piyade savandan korkuyorlard. Kale her ynden daha ok uzun sre dayanacakm gibi grnyordu. st ste giden haberlerle ve Kanijeyi de kaybetmeyi gze alamayacan anlayan veziriazam Yemii Hasan Paa, ordunun yryn Kanijeye evirdi. Macar ovasna kar dyordu. Yenieriler bu mevsimde savamak istemediklerini ve Belgrada dnmek istediklerini syleyip, veziriazamn otan bana yktlar. Sadrazam da Kanijeyi Allaha havale edip, Belgrada dnmeye balad.

11

Osmanl ordusunun Belgrada dndn dman renmeden bir eyler yapmak gerekiyordu. Sular donmu, her yer kar altndayd. Almanlar Osmanl ordusunu yan balarnda sanyorlard. 17 Kasm gn Tiryaki Hasan Paa hi umulmayan bir srada kaleden karak, Avusturya ordugahn bast. Kara mer Aa 300 askerle, Alman adrlarn bast. Kanije tm toplarn atelemi, son mermilerini kullanyordu. Kaleden bir 500 kii daha kp, Almanlar bast. Surlarda mehter marlar alyordu. Osmanl ordusunun yetitiinden phesi kalmayan Aridk Ferdinand atna atlayp, kat. Avusturya-Alman askerleri panik iinde katlar. Ordugah ve tm arlklar Osmanllarn eline geti. Kanijeden kan kuvvetler imdi Alman askerlerini kovalyor, yetitiini ldryordu. 50.000 civarnda Alman askeri ldrld. Alman kuvvetleri yok olmutu. Top, tfek, erzak, mermi, adr her ey Osmanllara kalmt. Almanlarn toplam zayiat 80.000 kiiden fazlayd. Kara mer Aa dman Avusturya topraklarnda da hala takip ediyor, pe pee kasaba ve kyleri Osmanl topraklarna katyordu. Zaferden sonra Tiryaki Hasan Paaya vezirlik verildi. Paa zaferden 10 sene sonra Budin (Macaristan) beylerbeyi iken 80 yanda ld. Kara mer Aaya da Pe sancak beylii verildi.

12

Almanlar Budini Alamyor, 1602

Belgradda bulunan Veziriazam Yemii Hasan Paa 29 Austos 1602 ylnda stoni Belgrad Avusturyallardan geri ald. Peinden Osmanl ordusu ynn Erdele evirdi. Bu srada byk bir Alman ordusu da Budin zerine yryordu. Veziriazam Yemii Hasan Paa Erdel zerine yrrken, Avusturyallar Peteyi aldlar. Veziriazam, geri almak istedi ama baaramad. Pete imdi Almanlarn elindeydi ve Budin kuatlmt. Veziriazam Yemii Hasan Paa, Lala Mehmet Paay Budinde 80.000 kiilik Alman ordusu ile ba baa brakarak, kendi Belgrada klamaya ekildi. Alman ordusu (Avusturya ordusu) Aridk Mathiasn (gelecekte mparator) kumandas altndayd. Budin dayanyordu. Savunma Almanlarn beklediinden ok daha sertti. Almanlar ok zayiat verdiler. Sonunda bu iin olamayacan anlayan Aridk Mathias, 18 Kasm 1602 tarihinde ekilip, gitti. Bu zaferin peinden Lala Mehmet Paa 3. vezirlie getirildi. 1602 ile 1627 yllar arasnda Osmanllar, ran ah Byk ah Abbasa kar seferler dzenlediler. ah Abbas, Douda zbekleri yenip, dou snrlarn gvence altna aldktan sonra Batya dnmt. ah Osmanllara kar baarl sonular ald. ran ipeinin Hint okyanusu ve Moskova zerinden Batya gitmesini salad. Bunun iin ngilizler ile ibirlii yapm, Hrmz ve peinden Badat eline geirmiti. Bu dnemde, ah, Osmanlya ipek ihracn yasaklad. Bursada byk iflaslar oldu. Buna karlk Osmanllar da rana kymetli maden ve bakr ihracn yasakladlar. randa parasal bunalm balad. Yeni Celali reisi Deli Hasan, ordusu ile Sokulluzadenin zerine yrd. Tokat yaknnda Celaliler Osmanl ordusunu bozdular. Sokulluzade Tokat kalesine ekildi. Celaliler kaleyi muhasara etmeye baladlar. Sokulluzade, kale burlarnda dolarken bir kurunla vuruldu. Divan, Diyarbakr beylerbeyi Hsrev Paaya vezirlik rtbesi ile Celaliler zerine serdarlk verildi. Dier taraftan vezir Hafz Ahmet Paa Tokata gitmiti. Vezir 20.000 kiilik Celali ordusu ile ba edemedi. O da Tokat kalesine kapand. Deli Hasan da Anadolu beylerbeyliinin merkezi Ktahya zerine yrd. Ama o da oray alamad. 1602 ylnda Fransada Katoliklerin ar topu Mareal Biron idam edildi. Bu Katolikleri biraz zayflatt. Bu srada Rusyada alk balad. 13

Japonyada Hristiyan Kartl, 1602

Japonyada eyashu, Hideyoinin politikasna devam ediyordu. 1602 ylnda Hristiyan vaazlarn yasaklad. Bununla birlikte misyoner etkinliklerine pek ses karmad. eyashu Japon denizciliini gelitirmek istiyordu. Japonlar Avrupa tipi gemiler elde ettiler. Bu gemiler Japon mrettebat ile Hindistana ve Amerikaya kadar gittiler. Bu srada Manila yneticisi eyashuya gemi yapmclar vermeyi reddetti. Japon gemilerinin de Filipinlere girmesini istemedi. eyashu, Hollanda ve ngilizler ile anlaarak eitli yerlere ubeler at. Japonyann spanyol ve Portekizlilere ihtiyac kalmamt. ktidar ele al ve hkmdara ballk konusunda Konfyusculuk ile intoizm birbirine benziyordu. eyashu Konfyusculuun u Hi yorumunu ald. eyashu, Budist manastrlara Hristiyanlk ile kar kacana imdi into ve Konfyusculuun u Hi yorumu ile kar kabiliyordu. Hristiyanla pek ihtiyac kalmamt. u-Hizm Japon devletinin resmi retisi ilan edildi. Dier btn inanlar yasakland. Tartmalar bitmiti. Uymayanlar lm dahil ar cezalar bekliyordu. eyashu feodal kurumlar iinde lkeyi uyuturuyordu. Tccarlarn ve burjuvalarn gelimesi gittike nlenecekti.

14

stanbulda syan

Sunullah Efendi Celalilere olumlu bakan bir ulemayd. Bu sebeple Yemii Hasan Paa, onun Padiah tarafndan azledilmesini salamt. Hseyin Halife, Poyraz Osman ve Katip Cezmi adl subayn komutasndaki sipahiler, halkn da sevmedii, Yemii Hasan Paann azlini istediler. Safiye Sultan Damadn tutuyordu. III. Mehmet, Alman cephesindeki sadrazam azletmedi. Sadece Yemiinin stanbuldaki kaymakamn (vekilini) deitirildi. syanclar tatmin olmamlard. III. Mehmet, Hoca Sadeddin Efendinin olu olan eyhlislam Mehmet Efendi ve kardei Anadolu kazaskeri Esat Efendiyi azlederek, Sunullah Efendiyi tekrar eyhlislam yapt. syanclar ayak divan istediler. Bu hakana ahsi ikayet hakk, bilindii gibi ok eski bir ran ve Trk adetiydi. Topkapda ayak divan topland. Subaylar, padiahn yzne kar devlet ynetimindeki aksaklklar, Yemii Hasan Paann zulmlerini, Valide Sultann Yemii gibi zalimleri koruduunu, zalim vezir ve beylerbeylerinin Anadolu halkna yaptklarn bir bir, rneklerle anlattlar. Bu arada Babussaade Aas Gazanfer Aa ile Kzlar Aas Osman Aann rvetle mevki ve rtbe sattn anlattlar. Padiah bu iki aay hemen idam ettirdi. Bu gelimeler sonunda eyhlislam Sunullah Efendi Yemii Hasan Paann katlinin vacip olduuna dair fetva verdi. Fetvay Anadolu ve Rumeli kazaskerleri de imzalamt. Bat cephesindeki Yemii Hasan Paa da bo durmuyordu. stanbula 20.000 Duka altn yollayarak, yenieri nderleri arasnda paylatrd. Yenieriler zaten Sipahilerin devlet ynetiminde sz sahibi olmasndan endieliydiler. Yemii Hasan Paa stanbula dnerek, Atmeydannda bulunan ve ikamet ettii brahim Paa Sarayna gitti. Sipahi saray bast. O da yenierilere snd. Cebeci gibi dier ocaklar yenieri tarafn tutmulard. imdi Sipahiler aznlktaydlar. Yemii Hasan Paa eyhlislam ve taraftarlarn ktleyip, ikayet eden dilekeleri padiaha yolluyordu. Sarayda ondan yanayd. III. Mehmet, Sunullah Efendiyi azletti. Yenieri ve dier ocaklardan byk bir kitle, sipahilerin karargah olan Kurunlu Han bastlar. Sipahiler ve subaylar kitle psikolojisi altnda hunharca ldrldler. Sunullah Efendi Rodosa srld. Bir sre iin stanbulda ipler Yemii Hasan Paann eline gemiti. 15

I. Elizabethin lm ve Tudorlarn sonu,

1603

Btn olup bitenlere ramen ngiltere Kraliesi I. Elizabeth sonuna kadar evlenmedi. 24 Mart 1603 ylnda, Richmond saraynda ld. Kendinden sonra tahta kmasn istedii kiiyi belirlememiti. Babakan Sr Robert Cecil, eski sko kraliesi Mary Stuartn olu skoya kral VI. James ile mektuplat. VI. James Protestand. Bylece taht Stuart hanedanna gemi oldu. Tudorlar sadece hanedann kadnlar yoluyla devam etti. skoya kral VI. James, ngiltere tahtna I. James ad ile oturmutu. I. Jamesin (1603 -1624) anneannesi, I. Elizabethin byk babas VII. Henrynin (1485 1509) kz, yani Elizabethin halasyd. Bir baka deyile daha nce grdmz gibi Elizabethin babas VIII. Henrynin kz kardei Margaretti. Margaretin ikinci kocasndan olan kz Margaret Douglas ile Matthew Stuart evlenmiti. Onlarn olu Henry Stuart ile Mary Stuart n evliliinden I. James domutu. Elizabethin lme mahkum ettii Marynin olu ngiltere tahtna kmt. Elizabeth ile ngilteredeki mutlakyet doruuna varmt. Tudor hanedanndan nce iki gl savalar soylular paralamt. VII. Henryden sonra ise soylular her eylerini krala borluydular. Tudor ynetiminde parlamento uysallat. Yz yl savalar ulusal duyguyu keskinletirmiti. Franszlara kar kin ve korku duyuluyordu. Bu his kraln mutlakyetini destekliyordu. Rnesans ngiltereye erken gelmiti ve bu da krallara yardmc olmutu. Yeni krala feodaller destek oluyordu. O da parlamentoyu iplemiyordu. Tudor ynetimi srasnda parlamento olduka sk aralklarla toplantya arld. Parlamento da denekleri onaylad, kanunlar kabul etti. Ama aslnda krallar parlamentodan her istediklerini elde ediyorlard. leri yapan krald. ngiltere Papay reddedince, bir de ulusalclna dayannca, burjuvazisini kolay gelitirdi. Bununla birlikte ngilterede bir orta snf yoktu. Orta snf olmaynca, onun temsilcileri de Avam kamarasnda lkenin politik ynetimini slenemiyorlard. Bu da Tudor dneminde krallk otoritesinin kuvvetlenmesine yardmc olmutu. skoyann ve ngilterenin krallar aynyd. Ama bu iki lke birlemiti demek deildi. Yine ortada iki ayr lke vard.

16

Tudorlar ncesi iki gl savalar srasnda ngilterenin btn gl feodalleri yok olmutu. Bylece eski yarglama sistemi de zarar grm ve iyice zayflamt. Tudorlar kolaylkla eski feodal yarg usulleri yerine kraln atad yarglar geirebildiler. Fazla tepki ekmemek iin btn yarglar, grev icra edecekleri kasabalarn hali vakti yerinde olan nfuslu kiileri arasndan seildiler. Byle bir seim, ayn zamanda kral yarglara para demekten kurtaryordu. Buradan self government dodu. Hali vakti yerinde olanlar veya eraf, idari, adli veya zabta hizmetlerini cretsiz olarak yklenme mecburiyet ve imtiyaz buradan dodu. Askeri adan da benzer bir gelime yaand. Zanaatkarlar ve toprak sahibi kyller arasnda askerlik hizmeti mecburi ilan edilip, milis gc kuruldu. Bylece Kara Avrupasnda yapld gibi bir srekli ordu kurulmayp, daha az masrafl olan bu yola bavuruldu. Tabii ngilterenin bir ada olmas bu uygulamay olanakl klyordu. Bu milis gleri talimlerini hemen evlerinin veya i yerlerinin yaknnda yapyorlard. Evlerinden en fazla 23 Km ancak uzaklayorlard. Kral bunlarn subaylarn yrenin asilleri iinden tayin ediyordu. Tabii bu ordu, az sonra greceimiz gibi, kral ile halk elimeye balaynca bir ie yaramad. Eitimi, disiplini yetersizdi, iinden kt halkn bir parasyd. Krallarn ne merkezden gnderilmi ve merkeze bal memurlar, ne de askerleri vard. Krallar bir tek parlamentoyu muhafaza etmilerdi ki bu parlamentonun halkn ve muhalefetin gc olmas sonucunu getirecekti. Buradan parlamentonun glenmesi kacakt. 1603 ylnda ngiltere kraliesi I. Elizabeth lmeden nce Parlamento kralieden tekellerden vazgeme vaadini almt. ngiltere daima zgrlkler konusunda bir adm ilerideydi. VIII. Henry bile bu ilkelere olan saygsn daima ortaya koymutu. Parlamento boyun eerken bile haklarn hep hatrlatmt. Krallk, bir dnce deiiklii iin, ipte oynayan bir cambazd. Muhalefet uzun sre spanyol tehlikesi ile susturulmutu. te Elizabeth alnan bu vaat deiimin yolunu ayordu. Mutlakyet ve burjuva zgrlkleri kar karya gelmiti. Elizabeth dneminin sonuna doru ngiltere ipek dokuma sanayini alm ve retim balamt. ngilterede anayasann adm adm temsil sistemine dayanan modern bir anayasaya benzer hale gelmesi 1603 de I. Elizabethin lm ile balayan srecin bir rndr. ngiltere de I. James dneminde Katolikler sk bir bask altna alndlar. Devlet hizmetinde bulunamyorlard. Eski Katolik memurlar azledildiler. Katolikler reit olmayan ocuklarnn mallarn ynetemiyorlard. Daha sonra avukatlk ve hekimlik gibi meslekleri yapmalar da yasakland. I. James kral olduktan sonra, Priten liderler piskoposluun kaldrlmas da dahil bir ok reform arlar yaptlar. Ancak, Kral bu nerileri ret etti. William Ames ve daha sonra Richard Baxter tarafndan dillendirilen Pritenizm, XVII. asrn balarnda byk bir halk destei alyordu. Ancak Anglikan kilisesinin basks artyordu. Pritenler g etmek zorunda kalyorlard. I. James biraz garip bir kiilie sahipti. rnein Londrada yeni bina yapmn yasaklamt. rlandada kan byk isyan ok kan dklerek bastrlabilinmiti.

17

Celali syanlar Tm Hz le Devam Ediyor, 1603

Osmanl tahtnda III. Mehmet vard ve daha veliaht ehzadesi Mahmutu sancak beyliine yollamamt. 1603 ylnda 16 yandaki ehzade sabrszlanmaya balam ve babasndan yetki ile ordu komutanl istemiti. Sultan III. Mehmet de olunun tahtta gz olduundan ikillenip, onu idam ettirdi. Bu ayn zamanda Osmanl ehzadelerinin sancaa kmasnn yani siyasi ve askeri yetki almasnn sonu oldu. Bundan byle Osmanl ehzadeleri sancaa kmadlar. Anadoluda Celali isyanlar devam ediyordu. Caalolu Sinan Paa Celalilere kar Anadolu ba komutan oldu. Caalolu Sinan Paa uzun sre Hoca Sadeddin ile birlikte almt. Onun fikirlerinden etkilenmiti. Ocaklarn hale yola konulmasn veya kaldrlmasn dnyordu. Metot olarak Celaliler ile anlamay seti. 1603 ylnda isyandan vazgesin diye Deli Hasana Bosna beylerbeylii verildi. O da 10.000 varndaki sekbanlar ile birlikte Budin cephesine gitti. Celalilere katlm olan Krm Han Gazi Girayn kardeleri Selamet, ahin ve Mehmet Giraylar hakkndaki idam kararlar kaldrlp, affedildiler. Anadoluda zulmlerin devam edeceine inanan baz celaliler Uzun Halil ve Karaka Ahmeti kendilerine reis seerek, dalmadlar. Deli Hasan ve sekbanlar Avusturyaya kar canla bala savatlar. Osmanl devleti, kandrclk yapyordu. Avusturya sava hafifleyince, devlet Deli Hasan idam etti. Celali isyanlar Anadoluda oluyordu. Rumelide buna benzer bakaldrlara, Avusturya savana ramen, rastlanmad. Yani Celali isyanlarna, Safevi devleti kurulurken oluan Alevi isyan ve glerinin devam gibi bakmak dorudur. Her ne kadar isyanlar, sosyo ekonomik bozukluklar sonucu, sekban ve leventlerin eli ile balyorsa da, isyanlar besleyen esas kaynak gebe Trklerdir. Celali isyanlar Karayazcnn lm ve Deli Hasann idam ile bitmedi. Daha deli Hasan Rumeliye geerken, geride kalan sekban ve leventler yeni kiilerin etrafnda toplanyorlard. Kyden ve kentten hara alnmasna devam edilip, gidildi. Celali basksndan bunalan halk kaacak yer aryordu. stanbul ve dier byk kentler g almaya baladlar. Bu Byk Kagun du.

18

Bu olaylar srasnda stanbulda karklklar kmt. Avusturya cephesindeki Veziriazam Yemii Hasan Paa stanbula dnd. 1603 ylnda Saray hakknda bilgi vermek iin, o tarihte yaplan tespitler yledir. Topkap Saraynda 263 cariye, 72 karaaa vardr. Eski Saraydaki karaaa says ise 39dur. Kendini Japonya'nn etkin yneticisi olarak kabul ettiren Ieyasu, ogunluunun 1603'de imdi Tokyo olarak bilinen Edo'da kurdu. Bu Japon tarihinin en nemli dnm noktasyd. Ieyasu, gelecek yllar iin, zellikle politik ve sosyal kanunlar olmak zere halkn yaantsnn her ynyle tasarland bir kalp yaratt. Edo dnemi 1603 ylndan 1867 ylna kadar srd.

19

Kuzey Afrikada Gelimeler

1603 ylnda Fas kral Ahmet el-Mansur ld. El-Mansur Marakei bakent yapmt. Yaam boyunca gebeleri sk bir ekilde denetlemeye almt. Marakei de mevki olarak bu nedenle semiti. Zaviyeler el-Mansuru Hristiyan lkeler ile temas kuruyor diye sulamlard. O da bu zaviyeler ile hep mcadele etti. El-Mansur, altn lkesi olan Sudan ele geirip, byk bir imparatorluk kurmak istemiti. Ahmet el-Mansur Osmanllara tabi olmay srdrm, vergilerini vermi, szlerini dinlemi ancak i ilerine Osmanllar kartrmamt. lmnden sonra Fasta taht kavgalar kt. II. Ahmetten sonra yerine sras ile 3 olu geti. IV. Muhammed (1603 1609), Zeydanun Nasr (1603 1627), II. Abdullah (1603 1609) sultanlk yaptlar. Bunlardan sadece Zeydanun Nasr, Osmanllara olan tabiiyetini devam ettirdi. Dier ikisi Osmanllar dinlemedikleri gibi zaman zaman spanya ile de ibirlii iine girdiler. Bylece 1603den sonra Fasn tm deil bir ksm Osmanlya tabi olmaya devam etti. 1603 ylnda Trablusgarp beylerbeyliinde de Day sistemi balad. lk Day Sefer Dayyd. Sefer Day 11 yl Libyann banda kald. Byk zulmler yapt.

20

III. Mehmetin lm, 1603

Bir yanda Habsburg savalar, bir yanda Celali isyanlar, bu Osmanllarla problemi olanlar iin byk bir frsatt. 1603 ylnda ran Safevi ah Abbas, Osmanllarn daha nce Safevilerden aldklar yerleri geri alabilmek iin kar saldrya geti. Bunda Osmanl Avusturya savalar srasnda Osmanllarn kt duruma dm olmas da rol oynamt. imdi Osmanllar hem Douda ve hem de Batda, hem ieride cephede birden savayorlard. Avusturya cephesinde Estergon (Estergom), Kanije (Kanija), stolni-Belgrad kaleleri, Avusturya Osmanl savann bandan beri defalarca el deitirmiti. ah Abbas nce Nihaventi ald. Sonra Tebriz Beylerbeyi Ali Paa Tebrizde yokken, bu kenti de ele geirdi. Kente girince Osmanl askerlerinin tmn ldrd. Askerlerin karlarn ve ocuklarn genel evlere fahie olarak almak zere yollad. Revan ran kuvvetlerinin oldu. ah Abbas Azerbaycandaki Osmanl askerlerini Anadoluya geri pskrtmt. Bu Celali isyanlar ile kavrulan Anadolunun durumunu daha da berbat hale getirdi. 16031607 arasnda Celali ayaklanmalar btn Anadolu'ya yayld. Tavil Ahmet, Canbulatolu ve Kalenderolu gibi Celali nderleri devlet otoritesini ortadan kaldrdlar. Anadoludaki kyller canlarn kurtarmak iin yerleim yerlerini terk ederek dalara snmak zorunda kaldlar. Osmanl tarihine bu dnem " Byk Kagun " olarak gemitir. 1603 yl sonuna doru Osmanl Padiah III. Mehmet ld. III. Mehmet zerinde annesi Safiye Sultann ok etkisi vard. Gen yata lmesinde, ldrtt olu Mahmutun katlinin psikolojik etkisi bykt. III. Mehmet olundan 7 ay sonra 38 yanda lmt. III. Mehmetin saltanat boyunca dizginler Valide sultan Safiyenin ellerindeydi. Hanm Sultan, olunun hkmdar olduu sekiz yl boyunca, on bir kere veziriazam deitirdi. Devletin en st katnda yaplan bu deiiklikler siyasi sreklilik ve istikrar yok etmiti. Yine istikrarszlk sonucu olarak askeri seferler istenen sonulara ulaamadlar. Yenieriler ve sipahiler arasnda olaylar kt. Baz yenieriler ordudan kaarak Anadolu dalarna sndlar. Asker kaaklar ezilen kylleri, tmar sahiplerine ve rveti devlet memurlarna kar ayaklandrdlar.

21

ocuk Padiahlar, 1603

1603 de Osmanl tahtna 13 yandaki I. Ahmet kt ( 1603 1617 ). ocuk padiahlar dnemi balamt. I. Ahmet ( d. 18 Nisan 1590, Manisa . 22 Kasm 1617 ). 14. Osmanl padiahdr. Babas Sultan III. Mehmet, annesi Handan Sultan'dr. Babasnn lm zerine 21 Aralk 1603'te Eyp Sultan'da kl kuanarak tahta geti. Sultan I. Ahmet, Kanuni Sultan Sleyman'dan sonraki padiahlar iinde devlet ileriyle youn ekilde uraan ilk padiah olarak kabul edilir. Sultan I. Ahmet yakaland tifs hastalndan kurtulamayarak 1617 ylnda 27 yanda ld ve Sultanahmet Camii yanndaki trbesine gmld. 1617 ylna kadar alt veziriazam deiiklii olmutur. Bu veziriazamlarn drt yldan fazla babakanlkda kalmlardr. Saltanatnda, hanedan veraset sistemini deitirip karde katli yasasn kaldrmtr. Yerine ailenin akl bandaki en byk yesi padiah olur sistemini getirmitir. Bu yeni yasann, kanl tahta geme trenlerini nlemesi asndan Osmanl tarihinde ok byk nemi vardr. I. Ahmet, Ksem Sultana deli gibi akt. En mutlu dnemleri Ksem Sultan ile geirdii zamand. Beraberce devaml karya skdara giderlerdi. Orada Aziz Mahmut Hdayiyi ziyaret ediyorlard. Ve tabi orada bir nasihat, telkin alyorlard. Tabii bu dergah byk bir otorite kazanmt. Osmanlda bu tekke saygs ve baz eyhlere duyulan sayg messeselemiti. Btn padiahlar bunu veya benzerini yapyorlard. I. Ahmet Arapa ve Farsa bilirdi. Gl bir eitimi vard. Bahti mahlas ile yazd iirleri bir divanda toplanmtr. I Ahmet tahta ktnda, Osmanl mparatorluu dardan ok gl grlyordu. Usuz bucaksz topraklara sahipti. Hesapsz kaynaklar vard. Akdeniz lkelerinin byk bir ksmna egemendi. Hindistan ile inle ve Gney Dou Asya ile ilikilerini srdryordu. Dou ve Gney Dou Asyann Mslman devletleri zerinde belli bir manevi etkisi ve saygnl vard. Ekonomik zorluklar vard ama imparatorluk bu zorluklarn stesinden gelmesini biliyordu. Avrupaya giren Amerikan gm Osmanl maliyesini de etkilemiti ancak imparatorluun bunu kompanze edecek gc vard. Bat Avrupa devletleri Osmanl mparatorluuna korku, sayg ve zlem ile bakmaya devam ediyorlard. Onlar birbirleri ile ve deniz ar yaylma ile urayorlard. Onlar iin Dou snrlarndaki dev, pek dokunulabilecek bir ey deildi. 22

Osmanl mparatorluu kadar byk ve renkli bir siyasi btn, sorunsuz, olaysz ve deiimsiz olamazd. mparatorluun iinde kargaalar ve bunalmlar meydana geliyordu. Yine de mparatorluk, bata yetenekli Sultanlar varken bu olumsuzluklar dengeleme yollarn bulacakt. I. Ahmetten itibaren tahta sk sk ocuk yataki padiahlar kacaklardr. Padiahlar ocuk olunca da ie naiplik karyor, bu da Hanm Sultanlarn ve Haremin gcn arttryordu. Btn bu sultanlar yetime tarznn bir sonucu olsa gerek kadn delisiydiler. ok kk yata ikiye balyor ve ksa srede yeteneklerini kaybediyorlard. Bu sultanlar genel olarak Sarayn kuytu bir yerine ekilip, halktan uzak, hibir ie el srmeden yaarlard. Tm iler veziriazamlara kalmt. Padiahlar artk ikayetleri yerine getirmiyor, son hukuk mercii olarak grevlerini yapmyorlard. Savalara da gitmez olmulard. Padiahlar savaa gitmeyince, ortada zaferler de olmuyordu. Yenieriler Sultanlar umursamaz oldular. Veziriazamlar da artk harem aalarnn ve harem kadnlarnn etkisi ile atanyorlard. Veziriazam ehil olmaynca brokraside uygun kiilerden seilmemi oluyordu. Maliye doru ynetilmemeye ve fazladan soyulmaya baland. I. Ahmet tahta ktktan 19 gn sonra byk annesi Safiye Valide Sultan, eski saraya yollad. Bylece Safiye Valide Sultann siyasetle ilgisi kesildi. Aslen talyan olan ve Venedikin Kofu valisi asil Baffann kz Safiye Sultan, eski saraya yollandnda 54 yandayd. I. Ahmet Padiah olduunda daha snnet olmamt. Sultan olduktan 33 gn sonra snnet oldu.

23

Yer ekimi, 1604

Galilei, 1604 ylnda yer ekim kuvvetini yani maddelerin d kanununu buldu. Bu modern bilim iin en nemli yol talarndan biriydi. nsan doa kanunlarn kendi lehine daha bilinli olarak kullanacakt. nsann doaya egemen olma sava byk bir tutkuya dnrken, dnyann kirlenerek yaam riske atmas da balyordu. 1604 ylnda Sigismund sve tahtndan indirildi yerine amcas IX. Carl (1604 1611) sve Kral oldu. Bu durumda Lehistan, Lituanya ve sve Wasa Hanedanna ait olmakla birlikte ayn tahta ballktan ayrlmlard. Fransa, Kuzey Amerikadaki ilk smrgelerini IV. Henri (Henry) zamannda ele geirdi. 1604 de Franszlar Kanadada Port Royal (Anapolis) kurdular. Bundan 4 yl sonra Quebec kurulacakt. Belikadaki Ostend kenti yllk bir kuatmadan sonra spanyollar tarafndan ele geirildi. Osmanllarn Bat cephesinden stanbula dnm olan Veziriazam Yemii Hasan Paa grevinden alnd, yerine Yavuz Ali Paa atand. Bu srada Belgradda bakomutan olarak Lala Mehmet Paa bulunuyordu. Ancak Veziriazam Yavuz Ali Paa gittii Belgradda ld. Bunun zerine Austos 1604 tarihinde Veziriazamla ve Serdar Ekremlie Lala Mehmet Paa getirildi. Lala Mehmet Paa Estergona doru sefere kt. Osmanl ordusu savamadan Peteyi, Hatvan Kalesini ve Va kalelerini eline geirdi. Estergon kuatld. Ancak sava mevsimi gemiti. Lala Mehmet Paa geri dnd. 1604 ylna gelindiinde, Douda saldrlarna bir yl nce balam olan ah Abbas, Grcistan ve Azerbaycan tekrar Safevilere kazandrmt. Osmanllar ise Caalolu Sinan Paay ran zerine serdar tayin ettiler. Ama Osmanl ordusu ancak Haziran banda hareket ederek, Hasankaleye 9 Eyllde gelebildi. Msrda asker ayakland. brahim Paa ldrld. Bu iddet stanbulun tepkisini ekti. Kahirede soruturma ald. Baz grevliler idam edildiler. Divan Msra kz Mehmet Paay tayin etti. 1604 ylnda Sibiryadaki Rus ilerlemesi devam ediyordu. Ruslar Tomsku ele geirdiler. 24

ngilterede Katoliklere Mezalim, 1605

1605 ylnda Japonyann gelmi gemi en nl samuray Miyamoto Musashi, sava yetitirmek iin bir okul at. 30 yana gelmeden 60n zerinde kl dvnden galip kmay baaran bu usta, yllarca kendi okulunda dersler verdi. Avrupada Hmanizm Shakespeare ve Cervantes ile edebiyatta zirve yapmsa, bu aslnda bir eyler deitii iin olmutu. Burjuvazi gleniyordu. Mutlakyet, burjuvaziye paralel ykseliyordu. nsanlar zgrce atlmlar yapsnlar isteniyordu ama ykselen kapitalizm buna uygun kurallar yaratamyordu. Sosyal olarak ktlkler vard. Bunlar amak herkese ok zor grlyordu. Bylece, iyimser hayaller geree arptlar. Buradan sosyal ilikiler kavramlar zerinde dnenler kacakt. Bunlar sosyal ilikiler konusunda derinleeceklerdi. nsann karmakl analiz edilecekti. Her insan bal bana bir varlkt. Baka bir yerde ei, benzeri yoktu. Hmanistler, kendilerinden az nce yaam olan byk ilahiyatlarn grkemli yaptlarna srtlarn dnmlerdi. Yaknlk duyduklar, ilk a felsefeleri iinde dorudan gnlk yaam ilgilendiren konulard. Epikrclk ve Stoacla ilgi duyuyorlard. Ancak Yunan metinleri ile dorudan temas ettiklerinde, Platon ve Aristoyu da hemen benimsemilerdi. Rnesans nce Bat Avrupa iin sonra tm dnya iin can alc nemdedir. Peinden modern teknoloji a gelecektir. Bugn geriye bakldnda Rnesansta modern teknoloji ana dair ipular vardr. Ancak bunlar biz bugn, olaylarn geliimini bilen kiiler olarak grebiliyoruz. Halbuki yaanan ada kimse bunu ngremezdi ve ngrmedi. Mslmanlar talyan Rnesansn izleyemedikleri iin eletirilirler. Rnesans tarihin en byk ieklenme dnemlerinden biridir. Ama ne Mslmanlarn XII. Asr almlarndan ve ne de inin Sung hanedan dneminden daha ileri deildir. 1605 ylnda, ngilterede, Katolik ngilizler, kraln ve hanedan yelerinin bulunduu bir anda parlamentoyu havaya uurarak suikast yapmakla sulandlar. Katoliklik kanun d sayld. Katolik ocuklar zorla ailelerinden alnp, Protestan olarak eitildiler. Bu ocuklar lkenin her yerine yle datld ki ocuklarn izi takip edilemiyordu.

25

Ekber Hann lm, 1605

1605 ylnda Hindistan imparatoru Ekber, kk bir krall byk bir mparatorluk yaparak ld. Ekber ahn mparatorluu, hogrye, Hindular ile anlamaya, payl toprak vergisi sistemine, kamu hizmetlerinin memurlatrlmas ve maaa balanmas gibi modern devlet kavramna uyan bir anlaya dayanyordu. Daha sonra payl toprak vergisi sistemine benzer bir vergi sistemini ngilizler de Hindistanda uygulayacaklard. Bu dnemde Hindistan 100 milyona yakn nfusu, gelien sanayisi ve artk doruuna varm ticareti ile altn birikiminde bir patlama yayordu. Buradaki yaam krsal arlklyd. Ancak kentler de ok gleniyordu. Lahor, Avrupann en byk kentleri kadar nfusa sahipti. Hindistanda yaam dzeyi Avrupa gibiydi. Yaam koullar da Avrupadan ok farkl deildi. Halkn durumu zaman zaman ok kt, zaman zaman orta karard. Ancak Hindistanda ynetici snf dnlemeyecek bir lks yayordu. Ekber ismi efsane oldu. Kkl devrimler gerekletirmiti. Btn Hindu bilimciler, Ekberi byk prenslerden biri olarak kabul ettiler. Delhi sultanlnn yasalarnn uygulanmasna son verildi. Kllarn hakimiyeti bitmiti. Ekber han diplomatik olarak en ok Safeviler ile dostluklar kurdu. zbek hkmdar Abdullah Han ile hudutlarn tayini iin bir anlama yapld. Hint Okyanusunda bulunan Portekizlilerden gelen mterek tehlike karsnda, Osmanllar ile de temaslarda bulunuldu. Fakat Delhi ile stanbul arasndaki ok uzakt. Uzaklk byk bir ittifaknn domasn nledi. Ekber Han, saltanatnda, bir taraftan snrlarn geniletirken, dier taraftan da askeri ve idari yenilemeler yapt. Ekber Han toplumsal kayglar tayan ok nemli bir ahsiyetti. Kyller lehine nlemler alnmt. lk olarak damgalama usuln getirdi. Gayrimslimlerin dedii hara vergisini kaldrd. lkedeki topraklar, hkmdara bal devlet topra haline getirildi. Ordu subaylarna ve memurlara rtbe verildi. Arazi gelirlerini kontrol etmek iin, " Kurubi " ad verilen tahsildarlar tekilat kurdu. Dullarn intiharlar ile urat. Dul intiharlarn ve erken evlilikleri nlemeye alt. Ekber Hann yapt en cesur devrimler din alannda yaptklaryd. Daha nce anlatld gibi, Ekber ah, " Din-i lahi " ad ile derleme bir din kurmaya alyordu. Bu din sayesinde, btn tebaas zerinde manevi ve ruhani hkmdarln tesis etmek arzusundayd. Bu din aslnda aman dinine de ok benziyordu. Topraklar iindeki tm inanlara byk bir zgrlk 26

salad. Mslmanlarn byk basks altna aldklar Hindular gzetti. Cizvitlerin (Avrupal) lkesine girmesine izin verdi. Ancak Ekber ahn lmnden sonra kurduu dinden ortada hibir ey kalmad. Ekber Hann yapt devrimlere aanlara ve bunlar nasl dndn soranlara cevap, Trk tarihidir. Trk gelenei hogrdr. Tm dinlere kar meraktr. rgtlenmelere kar ilgidir. Ekber Han bunlar alp, daha ileri tam olabilir. Ama aradn Trk yaps iinde bulmutur. Ekber ahn dini uygulamalarna iddetle kar kanlardan biri de eyh Ahmet Sirhindi idi (1563 1625). Sirhindi sufiydi ve rencileri onu Kamil nsan olarak kabul ederlerdi. Daha nce grld ve bilindii gibi, irazi varln teklii anlayn savunuyordu. Allah tek gereklikti. Hangi dinden olursa olsun btn mistikler bu birlii yayor ve Allah ile birletiklerini hissediyorlard. Sirhindi ise, bu anlay kiisel bularak reddediyordu. Mistikler Allah zerinde younlarken, baka her ey bilinte snyordu. Ama bu Allahn nesnel varlnn kart deildi. Allah ile dnya arasnda bir birlikten veya zdelikten bahsetmek yanlt. Tanr insan snrnn tesindeydi. O kutsal olandr, tenin tesindedir, tenin tesindedir ve gene tenin tesindedir . Tanr ile dnya arasnda, doann iaretleri zerinde dnmenin dnda, hibir iliki olamazd. Ancak Sirhindinin, o filozoflarn ulalamaz Tanrs fikri, Mslman Sufilerin byk ounluu tarafndan pek tutulmad. Mistikler akn znel tanrsna ballklarn srdrmeye devam ettiler. iddetli bir dizanteri hastalna yakalanan Ekber, btn tedavilere ramen iyileemeyerek lmt. Cesedi, o zamanlar Behitabad, daha sonra skender ad verilen baheye gmld. Sonradan, halefleri tarafndan, zerine byk bir trbe yapld. Ekber'in yerine, lmnden nce tayin ettii Selim adl olu, Muhammed Cihangir ah ( 1605 1627 ) adyla tahta geti. 35 yanda olan Cihangir, saltanat deiikliinden faydalanarak bakaldranlarn Delhi'ye balanmas iin alt. Ayrca, ar ve ezici cezalara son verdi. Vergi toplanmasndaki bozukluklar gidererek, vergi gelirlerinin daha shhatli bir ekilde devlet hazinesine girmesi iin tedbirler aldrd. Bu hizmetlerinin yannda, Avrupallara Hindistan'a ticaret tesisleri kurma izni, ilk defa bunun zamannda verildi. Bylece ngilizlerin Hindistan'a szmalarna zemin hazrlanm oldu.

27

Kral Tayini, 1605

1605 ylnda Hollanda Dou Hint irketi, Portekizler ile mcadeleye balad. Hollandallar baz Portekiz kalelerini ellerine geirdiler. Bu olaylar sonucunda Hugo Grotius (1583 1645) De Jure Praedae ( Ganimet Hukuku zerine ) adl eserini yazmaya balad. Osmanl veziriazam Lala Mehmet Paa, 1605 baharnda Estergona doru sefere kt. Tepedelen ve Viegrad kalelerini ele geirdi. Estergon da 35 gnlk bir kuatmadan sonra teslim oldu. Estergon kalesi grmeler yolu ile teslim olmutu. Kaledeki Fransz askerler, Almanyaya dneceklerine Osmanl ordusuna katlmay tercih ettiler. Bu ele geen kalelerden sadece Tepedelende muhafzlarn tm (4.200 asker) ldrld. Estergon Osmanllarn eline getikten sonra Lala Mehmet Paa orada durmad. Tiryaki Hasan Paa Palota ve Weszpim kalelerini ele geirdi. Osmanl ordusu Bocskai (Bokay) tarafndan kuatlm olan Uyvar zerine yrd. Erdeli igal etmi olan Avusturyaya kar Bocskai (Bokay), Erdelde Osmanl tarafls bir ayaklanma gerekletirdi. Bu Bat cephesinde Osmanllarn durumunu dzeltti. Avusturya iki ate arasnda kalmt. Osmanl ordusu Uyvar zerine yollamt. Kale Borkayya teslim oldu. Bu srada Osmanl aknclar (Macar ve Krm aknclar dahil), Avusturyann ilerine aknlar dzenlemeye baladlar. Lala Mehmet Paa, Almanlar bara zorlamaya alyordu. Bu srada Borkayya Orta Macar Kral unvan verilmesi kararlatrld. Macaristann byk bir ksm, Budin, Kanije, Tamvar, Eri Osmanllarn dorudan ynetimi altnda beylerbeylik tarznda rgtlenmiti. Daha az sayda Macar, Osmanl tebaas olarak Erdelde yayordu. Bir ksm Macarlarda Almanya ve Slovakyada bulunuyorlard. I. Ferdinandtan beri Alman mparatorlar Bohemya ve Macaristan Kral unvann kullanyorlard. Osmanl mparatorluu, Alman mparatorluk unvann ve ne de Macar Kral unvann hibir zaman kabul etmemiti. Ne diplomatik grmelerde bu unvanlar tanm, ne de bu unvanlarn olduu evraklar kabul etmiti. Osmanllara gre Fatihten beri Roma mparatoru unvan Osmanllardayd. Kanuninin dedii gibi tek Roma mparatorluunun tek hkmdar Osmanl Hakanyd. Roma tac 28

Osmanl Padiahnn bandadr. Macar Kral laf da ok samadr. nk Macaristan topraklar fiilen Osmanl topraklardr. Lala Mehmet Paann Erdel prensine verdii unvan, Padiahn kulland Macaristan Kral unvan olamazd. Bu nedenle, o da Erdel Beyine Orta Macaristan Kral unvann verdi. Serdar Ekremler, sonradan divan Hmayun ve Padiah karsnda hesap vermek kouluyla Padiahn pek ok yetkisini kullanabilirlerdi. Bunlar iinde vezir rtbesi vermek, harp ilan etmek, sulhu kabul etmek, Padiahn azndan istedikleri emri yazmak, krallk vermek, hkmdar deitirmek gibi ok st seviye yetkiler vard. Krallk tacn Bocskaiye, byk bir merasim ile Lala Mehmet Paa giydirdi. Aslnda krallk unvann sadece mparatorlar verebilirdi ve veziriazam da mparator adna bunu gerekletiriyordu.

29

rann Baars ve syanlar, 1605

ran Douda pek ok yeri Osmanllardan geri almt. Avusturya savalar nedeniyle batda, Celali isyanlar nedeniyle ierde yani cephede birden savaan Osmanllar, rana kar yeterli kuvveti sevk edememilerdi. I. Ahmet, aalazade Sinan Paay ran cephesine yollamt. Paa Safevi kuvvetlerine yenildi ve ld. ah Abbas da emahi ve Gence taraflarn ald (1605). Byk bir Osmanl ordusunun bu bozgunu, blgede, Osmanl etkinliini tamamen krd. aalazade Sinan Paann lmnden sonra Dou cephesi 5 yl bakomutansz kald. Caalolu Sinan Paa lmeden az nce, Koca Sinan Paa olu vezir Mehmet Paay son beylerbeyliinden azletti. stanbula arlan Koca Sinan Paa olu Mehmet Paa, orada idam edildi. Safevi baars, Canbulatn Krt airetleri ile Fahreddin Maann Drzi airetlerinin ayaklanmas zeminini hazrlad. Ayaklanmalar, Osmanllar iin Kilikyada, Suriyede ve Lbnanda tehdit edici oluyordu. 1605de Rus ar Boris Godunof ldrlnce, nce yerine IV. vann olu Demetrius geti, ama ksa sre sonra ar Vassili uisky oldu (1605 1610). IV. vann lmnden beri ar kim olursa olsun, i savalar srp gidiyordu. Celali isyanlar sonunda Anadolu, mecazi manada, ate iindeydi. Aslnda kimin Celali olduu, kimin Celalileri tuttuu, kimin tutmad, devlet tarafndan net belli deildi. Baz yerler Celali zulmnden yaknyor, baz sancaklar Celali ynetimini devletin sancak beylerinin ynetimine tercih ediyorlard. Celalilerin iinde ok kyc olanlar, kyleri ve kasabalar yakanlar, devleti tutan halk ldrenler vard. Kasm 1605de Celali serdar Nasuh Paa Afyonun dousunda Bolvadindeydi. Celalilerin banda Uzun Halil bulunuyordu. Ekber glne dklen bir ayn zerindeki kprnn bir tarafnda Celaliler, br tarafnda devlet kuvvetleri vard. Buradaki savata Uzun Halil, Osmanl ordusunu bozdu. Serdar Vezir Nasuh Paa cann zor kurtarp, Seydiehire kat. Sonra stanbula dnp, iin iinden kamadn itiraf etti. 1605 yl sonlarna doru stanbulda ttn iilmeye baland. Ttn kahveden 51 yl sonra girmiti. Ttn imekte, ayn kahve de olduu gibi halkn byk rabetini ekti. 30

Zitvatoruk Anlamas, 1606

Osmanl Avusturya savalarnda her iki tarafta ypranmt. Osmanllar bat savalarndan daha byk ve kanl olan Safevi savalarna younlaabilmek iin sulh istiyorlard. Almanlar ise oktan sfr tketmi, ekonomik olarak iyice zayflamlard. Osmanllarn dou cephesinde sulh yaparak, kendilerine daha gl saldrmasndan korkuyorlard. imdi bu tip anlamalarn nasl yapldn rneklemek asndan, bar grmelerini yapan zevattan bahsedilecektir. Osmanl tarafnda grmelerin ynetimi Sadrazam Lala Mehmet Paadayd. Vezir Kuyucu Koca Murat Paa ve kahyas Mehmet Aa mparatorluk murahhaslar ile n mutabakatlar saladlar. Esaslar belirlendikten sonra, Osmanl taraf Ba mzakereci Budin beylerbeyi vezir Kadzade Ali Paa, kethdas Ahmet Efendi, Budin kads Habil Efendi ve Budinli Nasreddin zade Mustafa Efendi idi. Alman tarafnda grmelerden sorumlu olan Aridk Mathiasd. Alman taraf grmecileri ise Baron Von Mollard, Erlau Bapiskoposu, Kont Althan ve General Erdoedyd. nce bir n anlama ile atekes ilan edildi. Sonra 22 gn sren grmelerde 17 maddelik ve 20 yl sreli bir anlama zerinde uzlald. Kasm 1606 tarihinde Zsitva-Torok (Zitvatoruk) anlamas imzaland. Avusturya (Almanya) Osmanl savalar Sultan III. Murat zamannda balam, Sultan III. Mehmet zamannda devam etmi, ancak Sultan I. Ahmet bitirebilmiti. Bu anlama ile Osmanllar ve Habsburglar Macaristandaki durumlarn koruyorlard. Habsburglar, ellerindeki Macar topraklarna karlk olarak verdikleri ylda 30 bin altn vergiyi artk demeyeceklerdi. Anlama ile Osmanl Padiah ile Avusturya mparatoru eit saylyordu. Avusturya mparatoru Caesar (Kayzer) unvann kullanabilecekti. Anlama 20 yllna imzalanmt. Belki de artk Osmanllar Roma mparatorluu fikrinden vazgeiyorlard. Zsitva-Torok, Avrupada iki imparatorluk tac olduunun, Bat Roma tacnn Alman mparatoruna, Dou Roma tacnn Osmanl Hakanna ait olduunun kabuldr. 1606 ylnda Dat Willem Janszoon, Avustralyaya ayak basan ilk resmi Avrupal oldu. Ayn yl Dat filosu Cape Rachado Savanda Portekiz filosuna yenildi.

31

Britanya, dnyada ilk olarak, bir birlik bayran yrrle koydu. Bu savalar srasnda Avrupann silah stnl ortaya kmt. Avusturya askeri hafif tfekler ile savaarak, kl kalkana kar stnlk salamt. Bu savalar Osmanlya ordunun artk ateli silahlarla donatlm ar piyadelerden olumas gerektiini gstermiti. Ok-yay, kl ve mzrakl tmarl sipahi sava deerini kaybetmiti. Bunun sonucu olarak tmar rejimi ihmal edilecek ve dalmaya braklacaktr. Bu savalarda ortaya kan ar piyade ihtiyac nedeni ile yenieri says ok artacaktr. Yenieri says 1527 ylnda 7.886 iken 1610 ylnda 37.627 kiiye kt. Ayrca Anadolu kylerinden sekban ve saruca askeri yazlmas da gndeme geldi. Macar topraklar 1526 ile 1606 tarihleri arasnda bitip tkenmez savalara sahne olmutu. Bu dnemde Macar topraklar verimsizlemi, bozulmu ve lke yoksullamt. Tuna ile Tisza arasndaki mmbit Macar ovas boald ve lleti. Bu topraklar asrlarca sren ar tarmsal iletmeler sonucu olarak, bozulmann eiine gelmiti. Trk fethi ve onunla birlikte gelen sonsuz savalar ise onu ykmt. Bu mmbit tarm blgesi artk hayvanclk yaplan bir aland.

32

Osmanl Merkezi Otoritesinde Zayflama aretleri, 1606

1602 ile 1607 arasndaki Osmanl ran savalarnda ah Abbas, byk baarlar kazanmt. ran Tebrizi, Erivan, irvan ve Kars ald. Azerbaycan, Krdistan, Badat, Musul ile Diyarbakr kendine balad. rann Osmanllara dedii vergi 100 ipek ykne indirilmiti. ran savalar Osmanllara ok pahalya mal oluyorlard. randan alnan topraklarn halk Osmanlya direniyor ve onunla savayordu. Bu nedenle ele geirilen topraklar Anadoludan asker yollanarak elde tutulmaya allyordu. gal edilmi topraklar tekrar rana dnnce, oralardan gelen bu askerler devletin bana dert oluyordu. Celali isyanlar tm iddeti ile sryor ve Anadoluyu yaanmaz hale getiriyordu. syanlar nedeniyle Safevi cephesine yeterli nem verilemiyordu. Sonunda Osmanl Devleti, Celalileri kesin olarak ortadan kaldrmaya karar verdi. Sadrazam Kuyucu Murat Paa byk bir orduyla 1606da Anadolu'ya geti. Daha yola kmadan Kuyucu Murat Paa, Celalilerin bir daha kimsenin devlete kar kamayaca bir tarzda yok edilmeleri gerektii kararn vermiti. Kuvvetli olaslkla baka are olmadndan, Kuyucu Mehmet Paa, skdardan yz binlerce Trk yok etmek zere yola kyordu. Kuyucu Murat Paa, etrafa ran zerine sefere gidecei sylentisini yayyordu. Celalilerin Saray dahil her yerde adamlar vard. Murat Paa, yapaca seferden Celalilerin son ana kadar bilgisi olmasn istiyordu. Celali liderleri iinde padiaha kar kp, Celali olanlar da vard. Bunlarn en nemlilerinden biri Halep beylerbeyi Canbulatolu Ali Paayd. Adana ve Halep dahil, tm Suriyeyi ele geiriyordu. syan Drziler destekliyorlard. Nerede ise bamsz bir devlet kurmak zereydi. Avrupa devletleri ile temasa gemi, onlarla anlamalar imzalyordu. Veziriazam Kuyucu Murat Paa, Anadoluya geince ilk i olarak Canbulatolu zerine yrd. Halep ele geirilerek, isyan bastrld. Canbulatolu Ali Paa isyanndan sonra yer yer ve zaman zaman eyalet paalar merkezi ynetime kafa tutmaya baladlar. Bu gelime dnemin en nemli siyasi zelliklerinden biri oldu.

33

1606 ylnda Orta Macaristan Kral Bocskai 53 yanda ld. Yerine Rakoczi Zsigmond (1606 1608) geti. Fasta kargaa kt. Cezayirden Mustafa Paa gelerek kendini saltanat Naibi, Mevlay Zeydan Sultan ilan etti. Eski Sultan Mevlay Muhammed eyh, Mslman dman spanya kral III. Philippee snd. 1606 ylnda Avrupada ilk ikolata yapld.

34

Kazaklar, 1607

XVI. yzyl sresince Krm atllar Ukrayna zerinden Rusya ve Polonya ilerine srekli aknlar yapmlard. Ancak imdi, Ukraynada Kazaklar kar bir g oluturmulard. Ukrayna Kazaklar Osmanl, Rus ve Polonya devlet glerinin eriemedii blgedeydiler. Bu Kazaklar kendi balarna buyruk, kendi eflerinin ynetiminde yama aknlar ile geinen topluluklar olmulard. Krm Osmanllarn aknc gcyd. Benzer ekilde kimi Kazaklar Polonyallara, kimileri Ruslara yanaarak, bu lkelerin aknc gc haline geldiler. Kazaklar Ukraynann Dinyester, Dinyeper ve Don nehirleri boyunca guruplamlard. Dinyester ve Dinyeper Kazaklar Polonyallarn, Don kazaklar Ruslarn aknc gc haline gelmiti. Tuna kylarna, Krma aknlar yapyorlard. Kazaklar ayka denen hafif gemileri ile Karadenize inip, Anadolu ve Balkan kylarn da vurur olmulard. Ocak 1607 ylnda, Osmanllarda, Celali Kalenderolu Mehmet Aa, Manisa kentini ele geirdi. Aydn, Celali Trk Yusuf Paadayd. Bursa yaknlarnda Knal adl Celali vard. Kuyucu Murat Paa Temmuz 1607de hareket etmiti. Manisay ele geirmi olan Kalenderolu Mehmet Baya Ankara sancan verdi. Ancak Ankara halk Celali istemeyiz diyerek, o nu kente sokmad. Bunun zerine Kalenderolu Ankara kalesini kuatt. Ankara Murat paadan yardm istedi. Osmanl Ankaraya kuvvet yollad ama Kalenderolu bu kuvveti bozdu. Bu arada Celali Cemiti devlet kuvvetleri yendiler, Cemit yok oldu. Murat Paa, yoldaki Celalileri temizleye temizleye ilerliyordu. Yannda o srada 80 yanda olan Vezir Tiryaki Hasan Paa vard. Oru ovasnda Canbulatolunun kuvvetleri ile karlat. Canbulatolu aman istemesine ramen Kuyucu Murat Paa savaa girdi. 26.000 Celali ldrld. Canbulatolu kat. Divan Hmayundan af diledi. Divan da onu Tamvar beylerbeyi olarak Macaristana yollad. Murat Paa ise Canbulatolunu, Belgradda idam ettirdi. Baz Celaliler, Halep kalesinde kar koyuyorlard. Canlarna dokunulmamas art ile teslim oldular. Kuyucu Murat Paa, bunlar asker deil ekya diyerek hepsini ldrtt. 35

Orfeo, 1607

1607 ylnda talyan mzisyen Monteverdinin ( 1567 1642 ) Orfeosu sahnelendi (http://www.twitvid.com/IIKTN). Bu operann gerek yaratcs oldu. XVI. Yzyla kadar madrigal pek rabetteydi. Madrigal, bir veya daha fazla kii tarafndan yorumlanan ve konusu dinsel olmayan arkyd ( http://www.youtube.com/watch?v=gkqfs6y3jw&feature=related). imdi madrigalden opera douyordu. Reformculara kar saldrya geen Katoliklik, Trento Konsili ile baz baarlar kazanmt. Polonya, Macaristan ve Gney Hollandada Reformu yenilgiye uratt. Hatrlanaca gibi Paraguayda, Cizvitler, yerlileri korumak iin, Lima Konsili kararna dayanarak eitliki bir dzen kurmulard. 1607 ylnda, spanya kral yerlileri yerleik dzene soksunlar diye, Paraguay Cizvitlere verdi. Osmanl mparatorluunda Kuyucu Murat Paa, 1607 kn Halepte geirirken, Ankaraya kabul edilmeyen Kalenderolu, Bursay ele geirmiti. zerine gelen Nakka Hasan Paay ve sonra byk mimar Dalg Ahmet Paay malup etti. Dalg Ahmet paa, bu savata yaralanp, ld. zerindeki bask nedeniyle, Kalenderolu Bursay brakp, Konyaya doru ekildi. 1607 ylnda Osmanl Divan, Mustafa avuu eli olarak ngiltereye yollad. Mustafa avu nce Fransada Parise gitti. Orada Fransa Kral IV. Henri ile grt. Daha sonra da ngilterede I. Jamesi ziyaret etti. stanbulda Venedik ve Fransann devaml elileri vard. stanbulda devaml eli bulunduran nc devlet ngiltere oldu. ngiltere Pritenlerle urayordu. Onlara ayrlk dendi ve ldrlmeye balandlar. Hayat iyice ekilmez olunca baz Pritenler 1607 ylnda Hollandaya gmeye karar verdiler. Pek ok zorlukla karlatlar. Pasaport alamadlar, gemi yolculuu yapacak paray bulamadlar. Ama sonunda bazlar Hollandaya ulamay baardlar. nce Amsterdam, sonra Leydene yerletiler. ou iftilik yapyordu. Ancak bilindii gibi iftlik arazisi yeterli deildi. Yine de Pritenler nce geinmeye, peinden de kiliselerini desteklemeye baladlar. Kuzey Amerikadaki ngiliz koloniciler nce Virginia kentini, sonra James nehri boyunca giderek Jamestown kurdular. Bu iki yerleim ngilizlerin Kuzey Amerikadaki ilk srekli yerleimleridir. 1607 ylnda Dat (Netherland) filosu spanyol filosunu Cebelitark koyunda yok etti (Cebelitark Sava). spanya artk tam bir iflas halindeydi. 36

inde Riccinin abalar, 1608

1607 ve 1608 yllarnda inde Ricci, Eukleides dzlem geometrisini inceye evirdi. inliler hayran oldular. Avrupallar inin enlem ve boylamn dolays ile yerini yanl biliyorlard. Mathieu Ricci, yeniden lme ve hesap yaparak in 19 42 derece Kuzey ve 112 131 derece Kanarya adalar dousuna yerletirdi. Ricci, Marko Polonun bahsettii Kathay ve Kambalu kentinin nereler olduunu merak ediyordu. Ricci, Cizvit Bento de Goesi seyahate yollad. Goes bir kervana katlp, Su-euya vard. Orada 40c paralel yolunu buldu. Burada tm Mslmanlar inden Kathay, Pekinden ise Kambalu diye sz ediyorlard. Mathieu Ricci, in toplumundaki iyi eyleri gzlerken, kt olanlar da atlamyordu. in toplumu yoksullara, sakatlara ve hatta kendi aile bireylerine kar acmaszd. Ana, babalar kendi hasta ocuklarn plklere atyorlard. Adm banda hrszlk vard. Halk birbirine kar kabayd. Ecinsellik ve zellikle olanclk alm ban gitmiti. Ricci gre, btn bunlar ilk gnahn sonucuydu. Ricci durumu yle yorumluyordu: inliler, Ademden sonra gelen birinden, Tanrnn vahyini almlar ve bylece binlerce yldr, yaratc Tanr fikrini srdrmlerdi. Sonralar bozularak, bo inanlara kaplmlard. Yani eski in dininin temeli Hristiyanlk ile aynyd. Ricci, inlilerin atalarndan gelen temel ve doru dnceyi bulup karmada inlilere yardm edecekti. inlilerin pek ou iin atalar tanr olmulard. Onlara tapmak Hristiyanlk ile badamyordu. Ricci, Konfyusun kitaplarndan unu bulmutu: Klt, toplumun yolunda gitmesini salayan zdeyi ve kurallara katlmann d grnyd. Bu nedenle yurttalar aras bir iti. Konfyus halk iin bir tanr, okumular iin bir insand. Klt ise bir bilge kiinin anlmasyd. Ricci buradan u sonucu kard. Hristiyan inliler, olaya tamamen siyasi bakarak, atalar kltne uyabilirlerdi. Dardan klte uyarken, ieriden onu mahkum etmeleri gerekiyordu. Okumular tanrlara doal gler, kltlere de yurttalk ile ilgili trenler olarak bakyorlard. Hristiyan inli, kltn niyetini Hristiyanln kutsal sayd eylere atfederse, kltlere de katlabilirdi. Mathieu Riccinin tm abalarnn sonucunda, 1608 ylnda Pekinde 300 Okumu Hristiyan olumutu. Bunlar yksek grevli mandarinlerdi.

37

Alevi Krm

1608 ylnda Franszlar Kanadada Quebeci kurdular. Osmanllarn byk denizcilerinden olan Mora Sancak Beyi Murat Reis, Malta korsan gemileri ile giritii savata ld (1608). Murat Reis Atlas Okyanusuna yapt seferle mehurdu. Malta Korsan Filosu da Osmanllarn eline gemiti. Malta valyeleri bunun acsn karmak iin Tunus kylarn vurdu ise de vuran Malta Filosu batrld. Ancak Malta, Toskana ve Papalk gemilerinin korsan faaliyetleri durmuyordu ve Osmanl ticaretine zarar veriyordu. 1608de Rakoczi Zsigmondun yerine Osmanllarn Deli Kral dedikleri Bathory Gabor (1608 1613) Erdel voyvodas oldu. 1608 ylnda veziriazam Kuyucu Murat Paa ynetimindeki Osmanl ordusu, Celalileri (ilerinde Kalenderolu ve kuvvetleri de vard) Mara yaknlarnda ezdi. Bundan sonra asker Celali avna kt. Sadece Celaliler deil zanllarda ldrld. Devlet, Celali isyannn tabann yeryznden siliyordu. Kuyucu Murat Paa Aralk 1608de stanbula dnd. Padiah Anadoluda kalmasn istemi olmasna ramen, Divan Hmayunda aleyhine entrikalar dndn rendii iin bakente gelmiti. Hala Celali olarak Aydnda Yusuf Paa, Silifkede Muslu avu vard. Muslu avu, el sancakbeyi yapld. Sonra da Karaman beylerbeylii iin Konyaya arlp, orada idam edildi. Aydndaki Yusuf Paa da af edilerek, stanbula arld. skdara gelince de ldrld. Msrda genel olarak sancak beyleri, Memluklardan seiliyordu. Merkezden Msra sancak beyi yollanmas ok nadir grlen bir tayindi. Msrda sancak beyleri halktan kanunsuz paralar topluyorlard. Msr beylerbeyi Kulkran Mehmet Paa, sancak beylerinin halktan kanunsuz olarak topladklar vergi, resim ve dier paralarn toplanmasn yasaklad. Kulkran Mehmet Paa, Msrda ok baarl bir beylerbeylii ynetimi gstermiti. stanbula dnnce mkafat olarak I. Ahmetin kz Gevherhan Sultan ile evlendirildi. Donawoerth, Bavyera Katolik dukalnn snrnda bulunan bir imparatorluk kentiydi. Yani mparatora balyd. Bu kent Protestand. Katolikler mparatorun kendilerini 38

destekleyeceini bildikleri iin srekli uyumazlk karyorlard. Bavyera dk Maximilien, Katolik halk savunmak bahanesi ile, kenti igal edip, topraklarna katt. Bu ii mparator II. Rodolphe (Rudolf) (1576 1612) ile anlaarak yapmt. Protestanlar, Katoliklerin ilerleyiini durdurmak iin aralarnda birleerek ncil Birliini kurdular. Bana da Calvinci, Palatin elektr IV. Friedrichi getirdiler. Hmanizm ve Rnesans, Bat Avrupada Hristiyan evrelerde tartma balatmt. Protestanln tartmalara kar gr, insann temelde kt olduu ve yapt eserlerin onu kurtarmaya yetmeyecei yolundayd. Kurtulu imandayd, onu semek gerekiyordu. Yoksa yle plak falan resimler insan bir yere vardrmazd. Toranto Konsili ise, yaradl gzeldir, dnya iyidir, insan kkeninde iyidir, sadece bu iyilik ilk gnah ile bozulmutur, demiti. Cizvitler imdi bu kkten iyi olann peinden gidiyorlard. Cizvitlerin baars da buradan geliyordu. Dinde ortaya kan Hmanizme, Hristiyan Hmanizmas deil, Sufi Hmanizmas dendi. Saint Franois de Sales (1567 1622), 1608de Sufi Yaama Giri adl eserini yaynlad. Bu aslnda ondan nce ayn adla yaynlanm eserlerin bir tekraryd. Ancak ilginti ve okumas kolay ve gzeldi. Kitap unlarn altn iziyordu: nsan iyidir; doa iyidir; insani ak Tanrsal akn yoludur. nsan kendini aarken, kendini Tanrya adayarak bunu yapabilir. Tanrya adanmak, Tanrya tmyle teslim olmak, Ona dost olmak te yol bu olmaldr. Bu mistik bir retiydi. Saint Franois de Sales kitab mistiklere ulat ve onlar kendine ekti. 1608de Netherlandda ilk ek kullanlmaya baland. Korede yeknesak bir toprak vergisi kondu.

39

Moriskolar, 1609

spanya ne yapm, etmi ama Mariplileri zmseyememiti. 1609 ylnda, onlar topyekn spanyadan karma karar ald. spanya krall kilise ile ortak bir karar alarak spanya snrlar iindeki Mslmanlarn dar karlmasna karar vermiti. Bir ksm Fransa ilerine bir ksm da Afrikaya srld. Bu srgnlerde yz binlerce Endlsl hayatn kaybetti. Mslmanlarn spanyadan karlmasna ramen, Granada ve spanyadaki etkileri daha sonralar da devam etti. Tm Mslmanlarn spanyadan karlmas kararna mesnet tekil edecek olay ngiltere kral I. Jamesten kaynaklanmt. I. James, selefi I. Elizabethin spanya ile olan amansz dmanln brakm ve hatta ona yanamaya alyordu. I. James, spanya Mslmanlarnn Cezayir beylerbeyine yolladklar baz mektuplar tesadfen eline geirmiti. Bunlar spanya kral III. Philippee yollad. Bu III. Philippe Mslmanlarn ve Araplarn kkn kazrken eline szde bir gereke verdi. Moriskolar (Moriscos) Mslman halktan gelip, canlarn kurtarmak iin Katoliklii kabul edenlerdi. Bunlarn Hristiyan grnp, gizlice Mslmanla devam ettiklerinden pheleniliyordu. Yukarda bahsedilen spanyadan dar atlma ilemi Moriskolara uygulanyordu. Moriskolarn spanyadan karlmas, lke ekonomisi iin ok zararl oldu. spanya ekonomisi zaten Mslmanlara ok ey borluydu. Tarmsal atlm onlar gerekletirmiti, ipek bcekilini onlar biliyordu. Hem Kilise ve hem de Hkmetin, Moriskolarn spanyadan karlmas ile meydana gelecek ekonomik krizi dnebilecek ngrleri yoktu. Kilise olara Katolikliin zaferi olarak bakyordu. Hkmet ise, gidenlerden artta kalan mallarla bo hazinesini (veya yneticilerin ahsi kasalarnn) doldurmay umut ediyordu. Moriskolar slam dinine inanmak ve spanyann dmanlar ile ibirlii yapmakla sulanmt. lk kovulanlar, 1609 ylnda, halkn te birini oluturan Valencia Moriskolar oldular. Onlar sonra dier Moriskolar izlediler. Bu halkn sadece %6 s alkondu. Bunlara, evleri, pirinler tarlarn, sulama kanallarn, ekerkam retimini korumak ve yeni gelenlere tm bunlar retmek zere brakld. spanyadan bu son saldrdan sonra kovulanlarn says 400.000 den fazlayd.

40

Mslmanlara bu son spanyol saldrs, Osmanl mparatorluunun spanyollar ile olan kavgasna daha da g katt. Bundan sonra Osmanllar spanya ile olan sava durumlarn devam ettirdiler. Onlarla bar anlamasna hi yanamadlar. ran ah ah Abbas, ii inancna gre peygamber Muhammedin naibiydi. Bu nedenle doast erdemleri olduuna, hastalar iyiletirdiine ve dnyann efendisi olduuna inanlyordu. ah Abbas Mehedde bir cami yaptrd. ine kutsal bir kalnt, Muhammedin devesinin ayaklarndan birini koydu. ah, saray halk ile gelerek nnde secdeye vard. Bunun peinden pe pee bir sr mucize gerekleti. ranllar, Mekke yerine Mehede hacca gittiler. Bylece ii hacc Snni hacndan ayrlm oldu.

41

Bamsz Birlemi-eyaletler (Hollanda), 1609

7 Hollanda eyaleti

1609 ylnda spanya Kral III. Philippe, sonunda Birlemi-eyaletlerin (Hollandann) bamszln tand. Pays-Basnn veya Flemengin dier paras (Belika) spanya topra olarak kalmaya devam etti. Birlemi-eyaletler, iinde Hollandann da yer ald 7 eyaletin meydana getirdii bir konfederasyondu. 25 yl nce Orange hanedanndan Willem (Wilhelm, Guillaume) devlet bakan seilince, spanyadan ayrlmak istemiti. Uzun mcadeleler sonunda, III. Philippe, 1609da, Birlemi-eyaletlerin (Hollandann) bamszln tanmt. 1584 ylnda Birlemi-eyaletlerin bana Willemin olu Maurice de Nassau gemiti. Maurice de Nassau, 1625 ylna kadar Hollandann banda kald. Bu devletin hakiki kurucusu oldu. Hollanda gemilerinin tad mallar Amsterdamda antrepolara gelip, oralarda uygun fiyat bulunana kadar bekliyordu. Bylece Hollanda deniz tamaclna hakim olurken bir yandan da fiyatlar belirliyordu. Hollandann kararl bir paraya ihtiyac vard. 1609 ylnda Amsterdam milli bankas kuruldu. Bu banka ok ksa bir sre de Avrupann en gl bankas oldu. Tm Avrupa devletlerine bor vermeye balad. 42

Hollanda ikiye ayrlnca, spanya hakimiyetinde 10 eyalet kalmt. Halbuki bu tarihe kadar 17 eyalet bir elden ynetilmi ve bir btn telakki edilmiti. Yukarda kalan 7 eyalet Protestand ve zengindi. spanyada kalan 10 eyalet ise Katolikti. Bu 10 eyalet zaman getike Hollandaya gre fakirleeceklerdi. 1609 ylna kadar Kabe rts Kahireden yollanyordu. Bu tarihten itibaren stanbuldan yollanmaya baland. Bu i 1. Dnya Savana kadar srd. 1609 ylnda Sultan Ahmet Camiinin temeli kazlmaya baland. imdiki Sultan Ahmet Camiinin yerinde Sokullu Mehmet Paann muhteem saray vard. I. Ahmet bu saray Sokullunun varislerinden satn ald. Saray ykld. Karsndaki brahim Paa Saray kald. Sultan Ahmet Camiinin yapld yer, Dou Roma eski eserleri ile doluydu ve eski eserler konusunda stanbulun en zengin blgesiydi. Camii ile birlikte bu eserler, toprak altnda kaldlar. Almanyada Protestanlar ncil Birliini kurunca, Katolikler de buna kar Alman Kutsal Birliini kurdular. Bana da Bavyeral Maximilieni geirdiler. Her iki taraf da savaa hazrlanmaya balad. Alman prensleri iindeki blnme bu kadarla kalmyordu. Protestanlar arasnda Lutheri, Calvini ztlamas vard. Katolikler arasnda da Habsburglar, Bavyeral Maximilien ile ztlayorlard. 1526 ylndan beri Habsburg hanedanna bal olan Bohemyada hem ek soylular kendi kast ayrcalklarn korumaya alyor ve Hussu inan kendisine dokunulmamasn bekliyordu. II. Rodolphe mparator olunca, Katolik gericilik ar basmaya balad. ek Protestanlarn haklarna saldrlar balad. Bohemya asilleri sert eylemlere giritiler ve ncil Birlii ile birlemeye hazrlandlar. Bu durumda II. Rudolphe (Rodolphe) dn vermek zorunda kald. 1609 ylnda, bir mektupla, Katolik olmayanlara ayin zgrl ve iman savunucularn seme hakk verdi. Brandenburg elektr evlenerek Cleves dukalna sahip oldu. Bylece, Ren zerinde, Hollandaya doru, gelimi, zengin ama kk bir lke daha Brandenburga katlmt. Samuel de Champlain, imdi New York Crown Point denilen yerde, Huron ve Iroquoilar arasndaki bir savaa katld. Bu savata, Samuel de Champlain, iki Iroquoi efini vurup ldrd. Bu olay, gelecek 100 yl iin Fransz Iroquois ilikilerini belirledi.

43

Kuyular Celali Doluyor, 1609

Ramazanolu Beylii o ekilde veya baka ekilde 1609 ylna kadar devam etmi ve Adanaya hkmetmiti. Son Ramazanolu Beyi Pir Mansur Bey, beylikten ekilince Adana bir Osmanl vilayeti olarak Kbrs Beylerbeyliine baland. Anadolu Celali isyanlar ile tarmar olmutu. 1609 ylnda I. Ahmet yeni bir adaletname yaynlad. Bu adaletnamede yneticilerin, kadlarn yaptklar zulm rnekler verilerek anlatlmakta ve onlardan adil olup, halk iin almalar istenmektedir. stanbul, tara yneticilerinin keyfi ve kanun d davranlarndan muzdariptir. Onlar hizaya getirmek istemektedir. Hugo Grotius 1609 yln da Ganimet Hukuku zerine adl eserinden Mare Liberum ( Serbest Deniz ) adl ksm kararak Serbest Denizi ayrca yaynlad. Grotius denizler zgr olmal, kimseye tabi olmamal diyordu. Deniz insann doal ve zamandan bamsz hakkyd. Bu nedenle Portekizin ticaret denizlerinden Hollanday uzaklatrmak istemesinin hibir dayana yoktu. Bu kitap, modern uluslar aras hukukun temel eserlerinden biridir. ran ah Abbas Osmanllardan irvan, Azerbaycan ve Grcistan geri almt. ah Osmanllara bu yerleri elinde tutmak koulu ile ylda iki yz yk ipek karl bar nerdi. Ancak bar grmeleri 9 yl 1618 ylna kadar srd ve ancak o zaman sonuland. Kuyucu Murat Paa giritii savalarda Celalileri acmaszca ldrmt. Bu dnemde ldrtt insan saysnn 65 bin civarnda olduu rivayet edilir. Kuyucu Murat Paa, isyanlar ok kan dkerek bastrmt. Sekbanlar nerede ise yok olmutu. Bunun bir kt taraf da, sekban krmndan sonra kapkulu askerinin karsnda onu dengeleyecek bir kuvvettin kalmamasyd. Bu rahatlama padiahn ldrlmesine yol aan unsurlardan biri olacakt. Kuyucu Murat Paa, ok kan dkm ama Celali ayaklanmalarn bastrmt. Ancak isyanlarn nedenleri giderilmemiti. Bu nedenle, daha sonra, Anadoluda benzeri ayaklanmalar olmaya devam etmitir. Ancak bunlardan hi biri Kuyucudan nceki yaygnla ulaamamtr. Kuyucu Murat Paa, Celali syanlarnda gsterdii baar sonrasnda Safevi cephesi bakomutanlna atand. Osmanl Safevi savalar yaplrken, Kazaklar da Anadolu kylarn basyor ve yamalyorlard. 44

1609 ylnda Fastaki Mustafa Paa ldrld. Fasta ortaya birka Sultan kt. Bunlardan sadece bir tanesi Osmanllar matbu tanyordu. Yine de Fas zerindeki Osmanl matbuluu, yle veya byle, daha uzun yllar devam etti.

45

Fransa Ekonomisi Toparlanyor, 1610

1610 ylnda, Maripli ve ngiliz korsanlar Fasn Sale limann ele geirerek, orada bir cumhuriyet kurdular. Ayn yl Hollanda Cavada ilk smrge tekilatn kurdu. ngilterede I. James yani Stuartlar tahtayd. Chichester, 1608den itibaren kanl bir rlanda siyaseti gtmeye balad. Adann kuzeyinde yaayan ve Ulster denen rlandallar zorla tehcir edildiler ve Protestan yaplmaya zorlandlar. rlandallardan boalan yerlere ngilizler yerletirildi. indeki Cizvit papaz ve Okumu inli Mathieu Ricci, 1610 ylnda ld. Ricci lrken yle diyordu: Sizi, ak bir kapnn nnde brakyorum . XVII. yzyln balarnda Osmanl saraynda i olanlarnn hizmet ettii odaya bir drdnc oda ilave edildi. Buna seferli odas dendi. Berberler, tellaklar, soytarlar, mzisyenler, airler ve hanendeler bu odada toplandlar. Bu oda mevcudu 50 70 yl iinde 149 kiiye ulat. Gelecekte bu odadan ok deerli sanatkarlar yetiecekti. Fransa kral IV. Henry 1610 ylnda akl hastas bir papaz tarafndan baklanarak ldrld. IV. Henry, 10 sene iinde 8 defa suikasta maruz kalm, hepsinden kurtulmutu. Bu, 9. suikastt, ondan kurtulamamt. Henri de Navarre, zeki, keskin grl ve inatyd. nce lkedeki siyasi iklimi yumuatp, sakinletirmiti. Tahtnn salam bir zemine oturmadn biliyordu. Onu hep devaml hale getirmenin arelerini arad. Herkesi, bazen para, bazen unvan, bazen pohpohlayarak yola getirmenin bir yolunu buldu ve ateleri kllendirdi. IV. Henry ve Sully sayesinde Fransa borlarnn byk bir ksmn demi ve bir de ihtiyat hazinesi kurmutu. Fransada geni ve dzgn yollarn yapmna balanmt. lke muntazam su kanallar ile birbirine balanyordu. Gaskonya, Man ve Akdeniz bu kanallar ile birbirine birletirildi. Fransa d ticarette de dengeli bir politika izliyordu. thalat ve hracat dengeliydi. Krallk batan halka her Pazar tencerede tavuk vaat etmiti. Tabii bu gerekleemedi. Ama vergiler azaltlarak, mali durum dengelenerek, kyllerin hayat ekilir hale geldi. Fransa i savala yaklp, yklmt. Kyller sayesinde kendini ok ksa bir srede toparlad. Elde yeteri kadar sapan ekecek hayvan yoktu. Sapana insanlar kouldular. Kyl alrken, ynetim de tarmn, lke varlnn olmazsa olmaz olduunu fark etmiti. Kylden alnan vergi drld, eski vergilerden kalan kalntlar af edildi, borcu olan kyllerin borlarndan 46

dolay tutuklanmas veya hayvanlarnn alnmas yasakland. Btn bu nlemlerde Sallynin eli vard. Sally her eyden nce ok drst bir kiiydi. Maliyede, halk yle veya byle soyanlara, tefecilere, rvetilere kar sava at. Devlet mal ve grevlerini kiralamay yeniden dzenledi. Faiz oranlarn indirdi. Gereksiz grevleri iptal etti. Sally Fransay besleyen iki meme, ziraat ve hayvanclktr diyordu. Fransada Tarlalar ve balar yemyeil olurken, sanayi de hzla ilerlemiti. malathaneler ve imalat hzla artyordu. Bunda fiyatlarn bir istikrara girmi olmas nemli rol oynuyordu. Ynetim, sanayi imalatn destekliyor, imalathanelerin kurulmasna yardm ediyor, bazlarna tekel hakk tanyordu. Lks eya sanayisi de geliti. Peinden byk bir ihracat gereklemeye balad. Fransada kalknma balam ve hzlanmt. Kentlerin ykntlar temizlendi, yollar, kprler yeniden yapld. Fransa i savatan nceki durumuna dnmt. Sally ekonomiyi toparlamt. Ama devletin mali politikasnn zne dokunmamt. Makamlarn satlmas, iltizam devam ediyordu. Hatta baz grevler babadan ola geer oldular. Ancak sonu itibar ile IV. Henri dneminde, tarihinde ilk kez olarak bte ak vermedi. Sully, Hristiyan devletler arasnda yaplan savalara da kar kyordu. Sava ancak Osmanllara kar yaplabilinirdi. Hristiyan devletler bir kere Osmanllara kar birleebilseler, aralarndaki problemler de biterdi. Uzun zamandr, Katolik gericiliin kalesi Habsburglard. Fransann da en byk dman onlard. Fransa Almanyadaki, Habsburglar da Fransadaki prensleri ynetimlere kar rgtlyorlard. 1598 ylnda Fransa ile spanya arasnda yaplan bar anlamalar gibi anlamalar sadece soluklanmak iindi. Eer IV. Henri lmeseydi, Fransa Habsburglara kar alacak bir savaa hazrlanyordu. Ancak Fransada Katolik Protestan savalarna ilave olarak engizisyon mahkemesinin zavall susuzlar yakarak ldrmesi devam ediyordu. Sadece Bordeauxda, sadece 1 ylda, 600 zavall byclkten mahkum edilerek, yaklmt. IV. Henri (Henry), mutlakyet yanls bir krald. Onu glendirmeye almt. Etats Generaux yu toplantya hi armad. Asiller, burjuvalar ve kyller IV. Henrinin evresinde toplanp, ona destek vermeyi menfaatlerine uygun bulmulard. IV. Henry muvazzaf bir ordu brakmt. Bu ordu 30.000 piyade ve 4.000 atldan oluuyordu. Kral lnce ordu hemen terhis edildi. IV. Henrinin lm, Fransada 14 yl srecek kt bir ynetime sebep oldu. ler, ancak Richelieu iktidara geldikten sonra, tekrar dzelmeye balad. XIII. Louis, IV. Henri ile Marie de Mdici'nin en byk oluydu. Henz 9 yanda iken tahta kt. Annesi Medici kral naibi olarak lkeyi ynetiyordu. Marie de Medici balangta kocasnn danman ve yneticilerini muhafaza etti. Ancak daha sonra onlarla yolunu ayracakt. Medici ile birlikte ynetimde Concino Concini de nemli grevler almt.

47

1610 ylnda Lehistan ve sve kral Sigismund Moskovaya girdi (Polonya-Rusya Savalar). Sigismund Vasa, olu Vladislav Rus ar ilan etti. Bu hkmranlk 2 yl srecektir. Bu saldr, Katolik Lehlilere kar kendilerini mdafaa zorunda kalan Ortodoks Ruslarda milli bilinci gelitirdi. Lehistan kuvvetleri Rusyada halkn canna okudular. Moskovada 7.000 kii ldrld. ehir, kasaba ve kyler yama edildi. Her yakalanana ikence edildi. Ele geirdikleri her kadna tecavz ettiler. lleri kokmasn diye gmmek yerine tuzladlar. Daha sonra Moskovay geri alan Rus askerleri, tuzlanm Rus llerini karlarnda buldular. Bu srada Kuzey Afrikada, Tunusun 3. Days Kara Osman Day, 1610 ylnda ld. 11 yl iktidarda kalmt. Bu sralarda Tunusta 4.000 yenieri bulunuyordu. Johannes Fabricius, gne lekelerini ilk defa teleskopta kefetti.

48

Amerikada Ttn, 1610

1610, Amerikaya gemi ile ifti John Rolfe gitmeye alyordu. Colombun ilk seyahatinden bu yana 120 yl gemi olmasna ramen, Amerika yolculuu hala ok tehlikeliydi ve 2 ay sryordu. Kuzey Amerikada 50 milyar aatan oluan bir rt topraklarn yarsn kaplyordu. Batda 60 milyondan fazla bizon 14,5 milyon Km2 geniliinde el dememi topraklardaydlar. Bu topraklarn altnda zengin madenler ve zellikle altn vard. Bu cennet topraklarda Rolfe kyya knca, ngiliz yerleimi Jamestownda bir cehennemle karlat. Bu koloni 3 yl nce 500 yerleimci tarafndan kurulmutu. Rolfe geldiinde sadece 60 kii hayattayd. Yerleimde yamyamlk grlmt. lk yerleimciler burada hayvan yetitirmek yerine altn bulmak iin kimyasal deneylerle uramlard. Jamestown, yerli imparatorluunun tam ortasnda kurulmutu. Bu topraklar yerli Powhatan konfederasyonuna aitti. Yerlilerin oklar, yerlemecilerin akmakl tfeklerinden 9 kat hzlyd. John Rolfeun gelii ile Jamestownda yeni bir hayat balad. Ttnde para vard. Rolfe Amerikaya gelirken yannda ttn tohumlar getirmiti. Halbuki o sralar ttn sadece Orta Amerikada yetiiyordu ve spanyollarn tekelindeydi. Ttn tohumunu yabanclara satmak lmle cezalandrlyordu. Jamestownn lman ve nemli ortamnda Rolfeun ttnleri kolayca yetiti. lk byk hasat bugnn parasyla 1 milyon dolardan fazla tutmutu.

49

spanya

spanya boalmt. 13.000 askere daha ihtiyac olduunda askere gidecek sadece 6.000 kii bulabildi. spanya yabanc askerler kullanmaya balamt. Sonunda spanyol ordusunun te ikisi yabanc ve iyi sava olmayan kiilerden oluur oldu. spanyol ordusu korkulur bir ordu olmaktan kmt. Generaller arasnda bile spanyol olmayanlar, hele talyanlar gittike oalyordu. Maalar tam ve zamannda verilemiyordu. Bu yzden asker rvet ve tedhi ile para salama yollarna sapmt. Asker at. O da fakir halkn bir parasyd. Disiplinsizlik alm ban gitmiti. Yamaclk ve ekyalk kol geziyordu. Orduda hiyerari kaybolmutu. Emirleri dinleyen bulunmuyordu. Asker savatan kayor, eitimi ise kimse nazar dikkate almyordu. Halk nezdinde, ordu mensubu demek, hakka tecavz eden kii demekti. ki, kadn, kumar orduyu sefahat sarmt. spanya ordusu teknik ve taktik yeniliklerden uzak kalmt. spanya donamas da berbat haldeydi. Normalde 20 ila 50 topu olan kadrgalar 600 ila 1000 tonluk, 400500 mrettebat tayan gemilerdi. spanyada zamanla gemicilerin kalitesi dt, toplar eskidi, tersaneler kld, gemi malzemesi bulunmaz oldu. Bir yandan da ngiliz, Hollanda ve Osmanl donanmalar spanyol gemilerini embere alm, durmadan eziyorlard. spanya ticareti de ykma doru ilerliyordu. spanyann vergi siyaseti berbatt. Halka ve zellikle spanyollara durmadan yeni vergiler ykleniyor, eski vergiler arlatrlyordu. Katalanya, Bask gibi i ilerinde bamsz eyaletlerin vergi yk ise spanyol eyaletlerinden azd. Kk asilzadeler ve rahipler periand. Buna karlk vergiden muaf tutulan byk asiller ve rahipler refah iindeydi, ama bunlar da akll yatrmlar yapma bilincinde deildiler. Kastilya XVII. asrn ilk yarsnda ylda ortalama 20 milyon duka vergi dedi. Bu onlar ykt, bitirdi. 1610 ylnda spanyann devlet btesi 24 milyon duka altnd. Bu bte gelecek yllarda artarak 1660 ylnda 35 milyon duka altna ykselecekti. Bu Avrupa iin byk bir bte idi. Ama bu btenin talyann yarsn, Belikay, Kuzey ve Gney Amerikann byk bir ksmn, Filipinleri kapsad dnlrse ok byk olmad grlecektir. Bu bte iin halk soyuluyor, milyonlarca Kzlderili ve Zenci yar a, yar tok altrlyor, esaret, zulm, dehet, terr uygulanyordu. Sistem kendini yok ediyor, spanya ve smrgeleri gittike fakirleiyordu. 50

spanyol toplumu geri, cahil, tembel bir toplumdu. Bir tarafta ar lks ve sefahat, br yanda alk, yokluk ve ac vard. Katolik kilisesinin en zengin kilisesi spanyol kilisesiydi. 12 bapiskopos, 54 piskopos, 200.000 rahip toplam 120.000 kii kilisede alyordu. Pek ok bapiskopos ayn zamanda Kardinal payesi de tayordu. Ayrca 9.000 manastr ve 3.000 kadn manastr vard. spanya ve smrgelerinde 10 tane de Engizisyon mahkemesi grev yapyordu. Bu katil mahkemenin tekilat da muazzamd. Piskoposlarn geliri mthiti. Piskoposlar aralarnda ylda 1.740.000 duka altn paylayorlard. Manastr gelirleri de ok yksekti. Valladoliddeki Saint Benoit manastrnn yllk geliri 400.000 duka altnd. Btn spanyada topran bete biri Kilisenin elindeydi. Sadece Kastilyada Kilise ylda 10.500.000 duka para topluyordu. Kilisenin karmad tek bir i bile yoktu. Kilisenin adli ve mali tekilat en az kralnki kadar kuvvetliydi. Sulu kiliseye snrsa, suu ne olursa olsun, onu oradan kimse ekip, alamazd. Kral devlet ilerini Kilise ile mavere etmeden karara balamazd. Yani Kilise ynetimin en st kademesinde bile ok etkendi. niversite, kolej, hastane, yetimhane tm sosyal kurumlar Kiliseye balyd. Engizisyon ise daha nce de anlatld gibi kendi bana ve korkun, acmasz bir gt. Kraln gznden dm devlet adamlarnn icabna engizisyon bakard. Engizisyon her yl pek ok zenginin malna el koyuyordu. spanyann cahil halk da engizisyon mahkemesinin eytanca kararlarn Tanr yolunda alnm kararlar zannederdi. lkede aileleri ile birlikte nfusun altda biri kadar asil vard (300.000). Bunlarn bir ksm asaletlerini para ile satn alm kiilerdi. Bu asillerin en bykleri olan dukalarn pek ok imtiyaz vard. Vergi demezlerdi. Halk mahkeme eden mahkemelerde yarglanamazlard. Bazlarnn serveti inanlmazd. Infantado dukasnda 90.000 serf, 6.000 vassal asil yayordu. Topran geliri 100.000 duka altnd. Saraydaki yksek memuriyetler, generallik, amirallik, genel valilikler bu asillere aitti. Orta ve kk dereceli asiller, bykleri taklit etmek hevesi ile bor iinde yzerlerdi. Devletin nispeten kk makamlarnda bunlar grev yaparlard. Btn asiller birlikte hidalgo snfn tekil ederlerdi. Asiller iin doutan sahip olduklar imtiyazlar bir gurur kaynayd. Serflerini ve klelerini kendileri mahkeme ederlerdi. Asillerin ismi, topra ne satlabilinir ve ne de ipotek edilebilinirdi. Babadan byk ola, oul yoksa kardee, karde de yoksa karde ocuuna geerdi. Asillerin almas dnlemezdi bile. mtiyazlar konusunda ise ok kskantlar. Byk asiller sarayda gelecek korkusu olmadan atafat iinde yaarlard. Altn tabaklar, yzlerce hizmeti, inanlmaz pahal hediyeler, milyonlara kan ziyafetler, metresler, metreslere verilen milyon duka altnlk hediyeler, tm bunlar byk asillerin hayatyd. spanyadan Araplar gitmi, ticaret bitmiti. Ekyalk ve hrszlk her yerdeydi. Kaaklktan geilmiyordu. spanya kendi iine kapanm, d dnyadan habersiz yayordu. Bu ise onlar uuruma srklyordu. Hrszdlar, kumarbazdlar, tembeldiler, ehvet dknydler ama gururluydular. Hala kendilerini yer yznn hakimi sanyorlard.

51

spanyada tarm da ticaret gibi lmt. Ustalam i gc yoktu. Tahllarn bir eyaletten dierine tanmasn yasaklayan kanunlar gibi geri kanunlar ziraat daha da ldryordu. spanya, buday alabilmek iin smrgelerinden ele geirdii tm kymetli madenleri ithalata harcyordu. spanyaya girebilen kymetli madenler ise dolama giremiyor, tabak, anak oluyordu. Her eye ramen, spanya, yn, eker, arap ve meyve ihra ediyordu. Hala koyun says bakmndan Avrupann (Osmanl hari) en byyyd. Porselen, ynl kuma ve ipekli kuma retilmeye devam ediliyordu. Ancak mevcut sanayiler de hzla iflasa gidiyorlard. Bylece alan ii says durmadan azalyordu. spanyann limanlar arasnda artk yabanc gemiler mal tamaya balamt. spanyol kentlerinde Ceneviz bankalar alyordu. 19,5 milyon dukalk ihracat, 39,5 milyonluk ithalatnn karsnda srekli byk aklar veriyordu. Bu aklar Amerikan madenleri bile kapatamaz olmutu. Denizlerde spanyol ticaret gemilerini Osmanl, ngiliz, Hollanda korsanlar vuruyordu. spanya denizlerden ekiliyordu. Amerika fethedildiinden beri, oradan gelen kymetli madenlerin 12de 11 spanya dna gitmiti. spanya ele geirdii serveti elinde tutamyordu. spanya talyay da soyuyordu. talyann spanyol igalindeki blmleri gittike artan bir vergiyi demeye alyorlard. spanyann iinden ve dndan alnan vergilerin ok az miktar ancak te biri hazineye gidiyordu. Artk devletin genel gelirleri de dmeye balamt.

52

Galileo Galilei

Galileo Galilei (15 ubat 1564 8 Ocak 1642) bir talyan fiziki, matematiki, gkbilimci ve filozofu olup, Bilimsel Devrim'de byk bir rol oynamtr. Galileo, modern gzlemsel astronominin, modern fiziin, bilimin babasdr. Stephen Hawking, "Galileo, modern bilimin douundan sorumlu olduu iin belki dier insanlardan daha fazla bir kiiydi" der. 1564'te talya'nn Pisa ehrinde dodu. Dneminin tannm mzikilerinden Vincenzo Galilei'nin olu olan Galileo, ilk tahsilini Floransa'da yapt. 1581'de Pisa niversitesi'nde tp tahsiline balad. Ancak paraszlktan okulu terk etti. 1583'ten itibaren matematie ilgi duyan Galileo, bu konudaki almalar sayesinde, 1589'da Pisa'da profesrlk elde etti. Sarkac, yzen cisimleri ve genel olarak hareketi Aristo fiziinden farkl ve matematiksel olarak ele ald. Pisa Kulesi'nden arlk drerek Aristo'nun yanlln aka gsterdi. Yani btn artlar eit olduu takdirde, bir cismin d hz, arlndan bamszd. Bu davran yal profesrlerle anlamazla dmesine sebep oldu. 1592'de Pisa'y terk ederek, Padova niversitesi de matematik krssne geldi. 1597'de pusulay ticari olarak piyasaya arz etti. 1600 senesinden hemen sonra ilkel bir termometre, insan kalp atnn lmnde kullanlmak zere bir sarka yapt. 1604'te serbest dn matematik kanunlarn kefetti. Ancak dzgn ivmeli hareket kavram hatalyd. 1609'da Hollanda'da teleskopun bulunduunu iitti. Ve kendisi yaplandan daha ileri bir alet yaparak bunu astronomi gzlemlerinde kulland. 1610'da Aydaki dalar, yldz kmeleri ve Samanyolu zerine ilk tespitlerini yaynlad. Bu arada Jpiter'in drt uydusunun varln bildirdi. Bu kitab ok ilgi uyandrd ve Floransa'da saray matematikisi olmasn salad. Hemen sonra Vens gezegeninin evreleri ve Satrnn ekli hakknda bilgi verirken, astronomideki Ptolemy (Batlamyus) sistemini tartt. 1611'de Roma'ya gitti ve oradaki Bilim Akademisi'ne ye seildi. Floransa'ya dnnde hidrostatik zerine pek ok profesrn itirazna sebep olan kitab ile 1613'te gne lekeleri zerine yazd eserini yaynlad. Bu eserinde Kopernik sistemini ak bir ekilde mdafaa etti. Bundan dolay papazlarn ar hcumuna urad. ok eski zamandan beri dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesine kar klyordu. Deniyordu ki eer dnya kendi ekseni etrafnda dnerse, ok hzl dneceinden, havaya 53

diklemesine atlacak bir ta, atld yerden metrelerce ileri dmek zorunda kalacaktr. Galilei ise imdi unu sylyordu: Bir cismin edindii hz, hzlanma veya yavalamaya neden olan d etkenler ortadan kalkt srece, sabit kalr . Bu atalet yasasyd. Yani ataleti nedeniyle yukar atlan ta yere der, ileri dmez. Dnyann Gnein etrafnda dnd kuram Kitab Mukaddesteki Dnya pekimitir, sarslmaz , Gne doar ve batar ve doduu yere gider , Belli vakitler iin ay yaratt, gne de bataca yeri bilir satrlaryla nasl uzlaacakt? Kilise Galileonun nermeliyle ar rahatsz olmutu. Eer dedii gibi ayda yaam varsa, bu insanlar nasl Ademden gelmi ve Nuhun gemisinden km olabilirlerdi? Dnyann hareketi kuram ile sann ge k nasl uyuacakt? Kutsal metinler gk ve yerin insan iin yaratldn sylyorlard. Eer dnya gnein etrafnda dnen gezegenlerden biriyse, bu nasl olacakt? Kilise iin Cennet ve Cehennem gerek mekanlard. imdi bunlar Copernicus sistemi iine nasl yerleecekti? Hristiyanlar dini kavramlarn corafi yerlerini bulmaya alyorlard. Halbuki bunu Mslmanlar zmlerdi. Molla Sadi, gk ve yerin, her bireyin kendi hayalindeki dnyada bulunduunu onlara retmiti. Kabalaclar, yaradl mitini kelime manalarna bakarak anlamayn derken, Katolik ve Protestanlar her ayrntnn olgusal bir gerek olduunda srar ediyorlard. Bu son tutum, dini miti bilim karsnda zayflatyordu. Giderek de insann Tanrya inanmasn yokua sryordu. Tanr nesnel bir olgu gibi tartlmaya balanmt. Bunun gittii yol ise doal olarak inkarclk olacakt. Bu soruna Mslmanlar ve zellikle Snniler zm retmilerdi. lk olarak Molla Sadinin dedii herkesin dini mitleri kendi muhayyilesinde aramas vard. Sonra her ey Kuranda yazlyd. Ancak okuyunca anlamyorduk. Yeni bir bilimsel bulgu gerekletiinde o zaten Kuranda yazyordu. Bylece her an bilim ve Kuran yan yana gidiyordu. Olay kavrayamayan ise eksik bilgili insanlard. Fazlas ile etkin Cizvit bir teolog olan Leonard Lessius (1554 1623) The Divine Providence (Kutsal nayet) adl risalesinde filozoflarn tanrsna baland. Bu Tanrnn varl, herhangi bir olgu gibi bilimsel olarak kantlanabilirdi. Evrenin ans eseri olamayacak tasarm, lk Hareket Ettirici ve Koruyucunun varlna delalet eder. Lessiusun Tanrsnda Hristiyan bir ey yoktu. O aklla kefedilebilecek bilimsel bir olguydu. Artk nesnel bir eydi. Hatrlanaca gibi, Thomas Aquinas, Tanr en ycesi olsa bile varl iddia edilen bakalarndan biri gibi grlebilir demiti. Felsefi tartmalarn Tanrs ile mistik Tanrnn bir ilikisi olamazd. Ama XVII. yzyla geldiimizde, Tanr tartmas aklc bir temelde sryordu. Lessiusun kendi bilmiyordu ama ateistlere, korku veren bir tanry ret etmek iin nedeni olan pek ok insana gerekli malzemeyi hazrlyordu. Hristiyanlar deimeyen bir tanr istiyor idiyseler mistiklerin tanrsnda kalmalydlar. Ama yle yapmadlar. Hristiyanlar, reformdan sonra akln Tanrs ile aydnlanmaya altlar.

54

Tmar sisteminin bozulmas

Osmanl mparatorluu ok genilemiti. Ordunun sefer srasnda snra varmas uzun zaman alyordu. Bylece ordunun savaabilme sresi ksalmt. Uzaklk lojistik problemleri de beraberinde getiriyor, ordunun sefer masraflar artyordu. Sonusuz seferler askeri de moral olarak bozuyordu. Osmanl mparatorluunun rakibi olan Alman (veya Avusturya) ve Safevi ordular, Osmanl ordusu ile bir meydan muharebesi yapmaktan kanyor, lkelerinin i blgelerine ekilerek, Osmanl ordusunu neticesiz bir savaa srklyorlard. Artk Osmanl ordusunun seferleri eski kesin sonular alamyor, finansal adan devlet zarara giriyordu. Sefer kar yerine zarar getiren bir faaliyete dnmt. Buna paralel olarak askerin yamalardan kazand gelirde dm. Bu askerin mali durumunu ktye gtrmt. Eskisi kadar servet kazanamayan asker homurdanr ve dzeni eletirir olmutu. Eskisi kadar youn olmayan savalarn yaratt bo vakitlerde asker dedikodu ve kendine dnk siyasetler retmeye balamt. Ateli silahlarn k ve tekniin ilerlemesi ile ordunun tehizat ve sava stratejisi deimiti. Balangta bu deiime ok iyi uyum gsteren ve hatta ba eken Osmanl ordusu, artk deiime direniyordu. Bu nedenle daha nce anlatld gibi yenieri ve sipahi kapkullarnn aras almt. Sipahi ateli silahlar kullanmyordu. Geleneksel silahlarla dven tmarl sipahilerin de gerei ateli silahlarla birlikte bitiyordu. Tmarl sipahi aa ayak uyduramaynca, kylerde ortaya, daha nce anlatld gibi sekban ve leventler kmt. imdi bu atl ve ateli silahl nerede ise profesyonel diyebileceimiz askerler Osmanl ordusunda gittike oalyordu. Merkezi ordunun dnda sancak beyi ve Beylerbeyi ordularnda da bunlar aranr olmulard. Ancak bu yeni askerlerin ne moral gleri ve ne de disiplinleri eski askerlerinki ile boy lemezdi. Ayrca kyllerin silahlanarak savalara katlmas Osmanl dzeninin temeli olan reaya ile askerin birbirinden ayrlmas ilkesini zedeledi. Savata tmarl sipahilerin nemini azalmas ile birlikte, devlet dirliklerden kk dirlik sahiplerine ( tmar ) daha az pay ayrp, dirliklerin nemli bir blmn haslara ( padiah, vezir, paa, bey ) ayrmaya balad. Bylece devlet gelirlerinin nemli bir blm devlete ynlendirilmi oldu. 55

Aknclar, asrlarca, Trklerin yama geleneklerini srdrerek, mparatorluun tm dmanlarnn korkulu ryas olmutu. Aknlar sayesinde Trk korkusu yaylyor, halkn morali yok oluyordu. Akn yaplan lkeler fakirleirken, oralardan tanan servetlerle Osmanllar zenginleiyordu. Dman ordularnn lojistii yok oluyordu. Sonra sava tekniklerinin deimesi ile aknlar hem ok zayiat vermeye ve hem de yeterli ganimeti kazanamaz olmaya baladlar. Sonradan da, grlecei gibi, yanl ynetim sonucu aknclar kitlesel olarak ldrldler. Aknc demek aslnda tmar sistemi demekti. Aknclarla beraber tmar sistemi de siliniyordu. Osmanl hazinesi ak verdike, devalasyon yapmt. Bu enflasyonu ve pahall azdrm, devleti ve kiileri ok zor duruma sokmutu. Enflasyon, suiistimalleri ve keyfi ynetimleri azdrd. Bylece kyl ve tmarl sipahi devlet tarafndan eskisi kadar korunamaz oldu. Artk tmarl sipahilik ne kiiler asndan ve ne de devlet asndan cazip deildi. Hatta ykt. Osmanl hazinesi gelirleri yetmeyince mlk elden karmak yneticilere bir yol olarak grlmt. Bu topraklar, her tip insan, yani paray veren, satn ald. Yneticiler ve vezirler de satn aldlar. Bunlara iftlik dendi. Tmarlarn zel veya vakf iftlikleri haline gelmesi ile hem feodal bir otorite olumaya balad ve hem de Osmanl ordusunun asker says azald. Tm Avrupada olduu gibi Osmanllarda da nakit artmt. Bu art bir yandan enflasyonu krklerken dier yandan ticareti, borlanmay, vergiyi kolaylatrmt. Harac da kolaylatrdndan keyfilii arttrmt. Nakitin belli ellerde toplanmas, hem rfi kanunlarn ve hem de tmar sisteminin aleyhine alyordu. Bir yandan da devlet memurlarnda bu giditen nemalanma duygu ve istei yaratarak, suiistimallerin ve rvetin artmasna sebep oluyordu. Bu gidi de tmar sisteminin aleyhineydi. Nakit art gibi nfus art da tmar sisteminin aleyhine alan bir durumdu. Nfus art topraklar paralanmaya zorluyordu. Yetersiz beslenme ve fakirlik anariyi arttryor, bu da tmar sisteminin asl ilevini brakp, kendini korumaya almasn getiriyordu. Son zamanlarda Osmanllarn eline geen Msr, Badat gibi yerlerde dirlik sistemi (Has, Zeamet, Tmar) uygulanmamt. Bu yeni beylerbeyliklerde padiahn hazinesine nakit olarak yollanan yllk demeler nde gelmeye balamt. Bu tip vergi alnan eyaletlere, yllkl anlamnda salyane deniyordu. Buralarda sadece yllk nakit padiaha yollanmyor ayn zamanda beylerbeyi ve baz beylere de veriliyordu. Bu tarz deme yaplan beylerbeylerine has verilmez olmutu. Merkezi ynetimin para ihtiyac arttka, salyane ynetimi geniletildi. Baz dirlik Beylerbeyiliklerinde, eskiden eyalet defterdarnda olan vergi toplama yetkisi, nazr- emval ad altnda beylerbeylerine brakld. Vergiyi toplayan Paa bunun bir ksmn kendinde alkoyup, gerisini merkeze yolluyordu. Osmanl merkezi ynetiminde eyhlislamln ortaya kp, g kazanmas ile birlikte, eri kanunlar da rfi kanunlara kar ar basmas da kanlmazd. Ve nitekim yle oldu. rfi hukukun gerilemesi ve uygulama alannn azalmas tmar sistemi ile ynetilen yerlerin hukuksuz kalmasna ve buralarda keyfi ynetimlerin ortaya kmasna neden oldu. Tabii bu da tmar sistemini sarst. isyanlar tmar sistemi zerine ty diktiler. Her zaman, isyanlar toprak dzenini alt st ederler. Bu Osmanlda da byle oldu. Toprak dzeni ykld.

56

Yukarda anlatlanlar, yazld gibi pe pee olmamtr. Hepsi birden, birbirini etkileyerek ve yava yava olmutur. Dirliklerin askeri nemi azalm, vergi toplama sistemi deimi, gvenlik farkl tarzda salanr olmutu. Tmar nemini kaybettike, tmarlarn toplamnn komutan olan sancak beylerinin de nemi azalmaya balamt. Buna karlk beylerbeylerinin ynetimdeki yerleri gittike kuvvetleniyordu. Eskiden nce sancak beylii yaplr, oradan beylerbeylie geilirdi. Nerede ise sancak beylii yapmam beylerbeyi yoktu. imdi ise bu gerek kalmamt. Beylerbeyleri sancak beylerinden deil de dier grevlerden gelmeye balad. Bylece ortaya, deneyim ve liyakat sorunlarn kt. Bu da mevcut sorunlar daha da arlatrd. Osmanllarda dirliklerle ynetilen ve salyaneli eyaletler dnda yresel glerce ynetilen yerler de vard. Merkezi ynetimin g yetitii yerlerde yar bamsz davranlara gz yumuluyordu. Zaten Osmanllar, nceden grdmz gibi, tmar sistemi ile ynetime gemeden ele geirdikleri eyaletlerde 20 30 yl sren ara rejimler uygularlard. Osmanllar Karamanda ve Arnavutlukta zorlanmlard. Krm, Eflak, Bodan, Erdel ve Krdistanda daima ynetim yerel glerde kald, tmar sistemine geilmedi. Krdistan eitli sancaklara ayrlm, buralar airet beylerine verilmiti. Dou Anadoluda airet reisleri, Krmda Giraylar, Eflak, Bodan ve Erdelde prensler, Osmanl devletinin onay altnda hkm sryorlard. Buralara Osmanl devlet yneticileri karmyordu. Buralar da Osmanl kanunlar uygulanmyordu. Yukarda aklanan gerekelerin biri veya birka bile tmar sisteminin bozulmas iin yeterliydi. Hele byle pek ok neden bir araya gelince, o dnyay titreten byk mparatorluun kurulmasnn en nemli messeselerinden biri bitti.

57

Kapkulunun Paras Yetmiyor

XVII. yzyl giriinde Osmanl devletinin gelirleri artmt ama kapkulunun ve sekbanlarn cretlerini demek yine de ok zordu. Enflasyon dnemi geilirken kapkulunun cretleri yeteri kadar arttrlamamt. Ancak imdi yenierinin siyasi arl eskisinden daha fazlayd. Kapkulu eski ulufe ile yetinemezdi. Buna zm olarak ya kapkuluna yeni gelir kaynaklar bulunmaya alld veya kapkulunun kendi bulduu yollara gz yumuldu. Alt blk halk denen kapkulu sipahisine, eitli devlet gelirlerini toplama grevi verildi. Bazlar da ek gelir alabilmeleri iin vakflarda grevlendirildiler. Yenieriler ise kendi balarna i hayatna atldlar. Hem stanbulda ve hem de eyaletlerde esnaf ile ili dl oldular. Bu gelime devlet tarafndan olaan karland. Kapkulu kendi iinde birlik deildi. Daha en batan kapkulu ayr birlikler halinde rgtlenerek, komutas tek bir kiiye verilmemiti. Yenieri, yenieri aasnn komutasndayd. Kapkulu sipahilerinin alt blnn her birinin ayr aas vard. Topularn, cebecilerin kendi aalar vard. Deiik kapkulu blklerinin hepsi padiahn komutasnda birleiyorlard. Rtbeleri daha yksek saylan sipahiler, yenieriler karsnda bir denge oluturuyorlard. Devlet veya padiah, yenieriler azarsa sipahilere, sipahiler azarsa yenierilere dayanyordu. Devlet bu iki gc gerektiinde birbirine kar kullanmaya yle gvenmiti ki, ek gelir salarken bile onlar ayn potaya koymamt. Her gcn ek gelir salama yolu dierinden ayr tutulmutu. Kapkuluna kar bir dier denge unsuru da sekbanlard. Ancak Celali isyanlar nedeni ile sekban denge iin kullanabilmek her zaman mmkn olmuyordu.

58

Ak, 1611

1611 ylnda, Osmanllarn Dou cephesinde, Kuyucu Murat Paa bir yandan ah Abbas ile atekes n haberlemelerini yapyor, bir yandan da ilerliyordu. Veziriazam Tebrize vard ve boaltlm kente girdi. Kasm 1611de Tebriz varnda Acayda iki ordu karlat. Bir ordu suyun bir yannda, dieri br yanndaydlar. 5 gn iki taraf birbirine bakt, kimse saldrmaya cesaret edemedi. Burada ah yeniden eli yollayarak statu puo (arazilerin sahip deitirmemesi) artyla sulh istedi. Osmanl ordusu da geri ekildi. Bar grmeleri hazrlklar yaplrken, Kuyucu Murat Paa, Safevileri bask altnda tutabilmek iin 1611 kn Diyarbakrda geirmeye hazrland. Ancak ld. Osmanllarda Safevi cephesi bakomutan ve veziriazam Kuyucu Murat Paa lnce, yerine bakomutan olarak Nasuh Paa tayin edildi. Nasuh Paa zaten Diyarbakrda, Kuyucu Murat Paann yanndayd. O da ah Abbasn bar iin nerdii ylda 200 yk ipek nerisini kabul etti. Her iki taraf da kendi asndan harbin devamn istemiyor, bir soluklanma ihtiyac duyuyordu. Safeviler esas Osmanl ordusu yokken bile pek bir ey yapamamlard. imdi Bat ile sorunu bitmi Osmanl ile baa kmak ok zordu. 1611 ylnda Hindistanda Babur mparatoru Cihangir ah, Hindistana snan ran soylusu timadddevlenin kz Nur Cihan hatun ile evlendi. Nur Cihan Hatun, tm iyi zellikleri kendinde toplam bir kadnd. Devleti tek bana ynetecek bilgi ve beceriye sahipti. Ama bunu hibir zaman tek bana kullanmak istemedi. Erkek kardei Asaf Hann kz Khurram veliaht ehzade ah Cihan ile evlenecektir. Nur Cihan Hatun, Cihangir ah hem ar sarho olmamas konusunda ve hem de yapsnda mevcut olan vahilii kullanmamas konusunda daima frenlemitir. Cihangir ve Nur Cihan baheleri taparcasna sevdikleri iin pek ok bahe yaptrmlardr. Bunlarn en gzellerinden biri alimar adl Lahordaki bahedir. Hmayun randaki srgn srasnda minyatre merak sarmt. Yanna, sonra da lkesine minyatr sanatlar getirtmiti. Olu Ekbere de resim dersleri aldrtmt. Ekber de babas gibi minyatr sanatnn ilerlemesi iin almt.

59

Minyatr balangta tamamen ran minyatr gibiydi ama yine de iinde Hint etkisi vard. Arlk klasik eserlerde ve mitolojideydi. Cihangir dneminde minyatrde Trk etkisi de grlmeye baland. Portre popler oldu. Efsanelerden gnlk hayata geti. Kadn figrleri balad. Hint sanat da ar bastka kadn tm ile gzler nne serilmeye baland. 1611 ylnda Danimarka, svee saldrd. Japonyada mparator Go-Mizunoo, mparator Go-Yozeiden sonra mparator oldu. Saksonya elektrlk tahtna aabeyi II. Christiann yerine I. Johann George (1611 1656) geti.

60

Venedik Osmanl Ticaretinde Geriliyor, 1612

1612 ylnda 200 yk ipek baznda Osmanl Safevi anlamas yapld (Nasuh Paa Anlamas). Bu anlama gerei olarak Azerbaycan Safeviler de kalyor, Buna kar Safeviler Kazak aknlarna kar, Osmanllarla birlikte hareket edecekler ve Krt ayaklanmalarn desteklemeyeceklerdi. Snrlar, 1555 anlamasna (Kanuni ile ah Tahmasb arasnda imzalanan Amasya anlamas snrlar) uygun kalyordu. Bu snr imdiki snra ok yaknd. Ancak anlama her iki tarafnda ihtiyalarna cevap veremedi. Bu anlamann ortaya kard husus, Osmanllarn artk Douda eskisi kadar gl olmadklaryd. Osmanllar anlamadan sonra snr sorunlarn halletmek zere Safevilere bir heyet yolladlar. Bu heyet de ncili avuta vard. ncili avuun ran maceralar, pek ok halk hikayesine malzeme olmutur. Nerede ise 30 yldr ngiltere, Osmanl mparatorluunun onlara salad gmrk indiriminden ve liman kullanma kolaylndan yararlanyordu. imdi Hollanda da byle bir avantaj istiyordu. Osmanl Divan, Avrupadaki Protestan devletleri destekleme ve devlet arasna rekabet sokma politikasna devam ediyordu. 1612 ylnda Osmanl mparatorluu ngilizlere verilen haklarn benzerini Hollandaya da verdi. imdi Fransz, ngiliz ve Hollandal tccarlarn benzer ticari kolaylklar vard. XVII. yzylda, Uzak Dou ile Avrupa arasndaki ticaret, geleneksel yolundan ayrlmt. Osmanl limanlarndan yaplan geleneksel transit ticaret snklemiti. Ancak Fransz, ngiliz ve Hollandal tccarlarn Osmanl limanlarna gelmesi ile Osmanl rnlerinin d satm artt ve dolays ile uluslar aras ticaret canl tutulabilindi. imdi Osmanl ticaretinde Venedikin de rol arka plana dmt. Artk Osmanl da Venedike eskisi gibi nem vermiyordu. XVII. yzylda, Avrupada matbaa ticaret iin de kullanlmaya baland. zel kiiler, politik ve ticari haberler veren baskl katlar yaynladlar. Almanyada, haber katlar, byk panayrlar srasnda Zeitung ad altnda 1609 ylndan itibaren yaynlanmt. talyada bunlara Gazetta dendi. Peinden Hollanda ve Fransada benimsendi.

61

Geen yzylda, talyada Arap rakamlar kullanlarak, bir muhasebe usul oluturulmutu. Bu usul, ksa srede Anvers, Londra ve Amsterdam gibi ticari ehirlerde benimsendi. Bankaclk da gelimiti. Bankalar mevduat topluyorlard. Havale veya polie ile para transferi yapyorlard. Ancak buradaki art, mterinin bizzat gelerek paray almasyd. Bu asrn banda ciro usul yerlemeye balad. Bylece parann bizzat alnmas mecburiyeti bitti. Ama ciro, fiktif bir bankacla da kap aralyordu. Halk bankac, Cenovada icat edilmi, Venedikte uygulanm ve 1609da Amsterdamda kurulan banka ile mkemmellemiti. Bu banka mevduat toplamna eit miktarda paray kasasnda bulunduruyordu. Bu para ile iyi cins madenler satn alp, tekrar paraya tahvil ediyordu. Bu tip bankaclk ok ilevsel oldu. Tccarlar bir banka hesab aarak, paralarn yatryorlar, bu hesab demeleri iin kullanyorlard. Usul, ksa srede yaygnlat. Osmanl Saray, hep yapt gibi, st kademedeki yetkili veya gelecek vaat eden kapkullarn ailevi balarla kendine balyordu. mparatorluun kuruluundan beri Osmanl Saray st kademe brokrasiyi kendine evlilikler yoluyla da balamay tercih etmiti. Ama bu ballk tek ynlyd. imdi de bu evlilikle yaknlamalara devam ediliyordu. Caalolu Murat Paa, III. Muratn bir kz ile (I. Ahmetin halas) evlendi. Kaptan Derya Kara Mehmet Paa ile Sultan Ahmetin byk kznn nikah kyld. Veziriazam Nasuh Paa da Sultan Ahmetin bir baka kz ile nianland. Bohemyada ekler, mparatorun mektubuna ramen huzurlu deildiler. Yeni bir mcadelenin balamak zere olduunu anlyorlard. Bir ordu kurup, kumandasn Kont Thurna verdiler. Habsburglar Bohemyann ncil Birliine girmesinden ok korkuyorlard. nce II Rodolphe (Rudolf) sonra da kardei Mathias mparator Mektubuna uydular. Nisan 1612 tarihinde ngilterede Lichfieldde Edward Wightman, sapknlk suu ile kazkta yakld. Bu sapknlk nedeniyle ngilterede yaklarak ldrlen son kii oldu. ah Cihan, Mmtaz Mahal ile evlendi. 1612 Kasm ay sonunda Swally Savanda, British East India Company (Bat Hindistan ngiliz irketi) kuvvetleri ile Portekiz kuvvetleri Hindistan sahili iin savatlar. Sava ngiltere kazand.

62

Dou Avrupa, 1612

Dou Avrupada Batnn tersine byk kentler ve kentleme yoktu. Nfus seyrekti. Topraklar bataklk ve ormand. Polonyada says az olan kentlere Alman kolonlar yerlemiti. Halkn haklar ok kstlyd. Ynetimde feodaller vard. Zamanla Almanlar kayboldular. Ortalkta Yahudiler kaldlar. Bunlarn iinde Batdan gelen Yahudilerden fazla eski Hazardan gelenler vard. Bunlar dinleri nedeniyle toplumun dnda kaldlar. Zanaat geliemedi. Ticaret ykselemedi. Memurluklar asillerin ura alan iinde kaldlar. At zerinde hizmet gren savalar asillerden olumutu. Ve bu asiller btn Bat asillerinden daha kalabalktlar. Bunlarn iinde asil ama ok yoksul olanlar da vard. Kyller haklar olmakszn, ileri iki dudak arasnda asillerin topraklarnda alyorlard. Bunlar kyl desek de kleydiler. Rusyada ok geni araziler vard. Ama kyller olmadan bu araziler bir ie yaramyordu. ar bu topraklara kendi mal gibi davranyordu. Batan kyller hrd. Ama orta Rusyadaki topraklarda sava esirleri ile hr kyller birlikte kullanlmaya balanmt. Moskova prenslii geniler ve Rusya devletini kurarken ok fazla sayda Trk kkenli esire sahip olmutu (Karadenizin kuzeyindeki kabileler). Toprak iisi, yer deitirmekten yanayd. Ama alnan cretlerin azl nedeni ile reber, mlk sahibine borlanyordu. Bu bor nedeniyle de topra brakp, gidemiyordu. Bu fiili durumu ar ferman ile yasalatrd. Topraktan ayrlamayan reberler de kle gibi muameleye tabi tutuldular. Rusyada st snf, ounlukla atl olarak hizmet eden ve adna pomyeikler denen savalardan olumu olarak kald. Bunlar askerlik karl, ar tarafndan mr boyu art ile verilen bir topraa sahiptiler. Byk arazi sahibi Boyarlarn says yok denecek kadar azalmt. Orta snf ise hi yoktu. Bir zamanlar bamsz ticaret kentleri vard. ar bu kentlere zorla st snf getirip, yerletirmiti. 1612 Ocak aynda Moskovada bir halk ayaklanmas meydana geldi. Bu hareket Polonyallar Moskovadan att. Mart aynda Kazaklar Dmitry III ar ilan ettiler.

63

Rus Taht Romanovlarn, 1613

Rusya tahtna 1613 ylnda Romanovlar getiler. I. Mikail (Mihaylo) (1613 1645) ar oldu. Petersburg Romanovlarn kurduu bir kent saylr. 1613 ylnda stanbulda iki yasa kondu. kiden alnan resimler kaldrld. Meyhaneler kapatld. Mslmanlarn iki imesi yasakland. Bundan nce de bir ka defa iki yasa konmu, ama ksa sre sonra vazgeilmiti. Bu sefer de yle oldu. Tunusta mahalla gelenei devam ediyordu. Osmanllarn tayin ettikleri veya onayladklar nce Paalar, sonra Daylar bakente hakim olmulard. Ancak tm eyaleti aslnda ordugah beyi ynetiyordu. Bu bey lkeyi dolayor, kuzeydeki yaz ordugahnda ve gneydeki k ordugahnda kalyordu. 1613 ylnda Murat Bey ordugah beyi oldu (1613 1631). Ondan sonra lkenin fiili yneticisi olarak, yz yl srecek bir hanedan kurdu. Erdel Kral Bocskainin (1605 -1606) lm Osmanllar ile Avusturya arasna yeni bir gerilime sebep olmutu. Yerine Sigismund Rakoczi (1607 1608) gemi, ama 1608 de Gabriel Bathory (1608 1613) Erdel prensi olmutu. Osmanllar Gabriel Bathorye Deli Kral diyorlard. Bu prensin meydana getirdii huzursuzluklar gidermek iin Osmanllar Kanije beylerbeyi skender Paa komutasnda 80.000 kiilik bir orduyu Erdele soktular. Orduda Bodan ve Eflak voyvodalar ile Krm atllar bulunuyordu. Osmanllar Erdelin en hcra kylerine kadar Gabriel Bathorynin yerine Bethlen Gaborun seilmesi konusunda beyannameler dattlar. Bathory kamak istedi ama yakalanarak ldrld. Erdel diyet meclisi toplanarak, Bethlen Gabor, Erdel Voyvodas olarak seildi (Ekim 1613). Osmanllar bu seimi tandlar. Bethlen dnemi Erdel iin ok iyi bir dnem oldu. Prens 33 yanda ve Protestand. Belgradda niversite, matbaa ve ktphane at. skender Paa, ayn gnlerde Eflak prensini de deitirdi. Radu Mihnea, Bkrete tahta oturdu. ngiltere Kral James I , Danimarka ile sve arasnda Knred Anlamas yaplmasna araclk ederek, anlamann imzalanmasna muvaffak oldu. 64

Jamestown, Virginiada, Samuel Argall Powhatan efinin kz Pocahontas yakalayp, onu Jamestowna getirdi. Jamestowndan, John Rolfe, Virginia ttnn ngiltereye gtren ilk gemiyi yola kard. ngiltere Londradaki Globe tiyatrosu yand. Londraya Hertfordshiredan ime suyu salayacak olan New River iletmeye ald. James I, dellolar yasaklayan kanunu kard.

65

Para Peinde

ngiliz hkmeti gelirlerini arttrmak istiyordu. Bunun iin kylleri topraklarnda tutmaya alyordu. Kyden kente g de durdurmak gerekiyordu. Hatrlanaca gibi zanaatkar olabilmek iin nce uzun bir sre raklk yapmak gerekiyordu. ngiliz hkmeti raklarn sadece hali vakti yerinde olanlar arasndan toplanmasna izin verdi. Parlamentodan kanun karld. Birinci kanunda zanaatkarlar ve tarm alanlar ancak kendi zanaatlarnda alabilirlerdi. Bir zanaat sahibi olmak iin yedi yl raklk yapmak gerekiyordu. Dier bir kanuna gre, dilencileri ve serserileri ekonomiye katk yapar hale getirmek iin bunlar tutuklamak, cezaya arptrmak ve ar ilerde kullanmak yetkisi veriliyordu. Bir kanunda dini kurululara, alamayacak durumdaki kiileri doyurmak mecburiyeti getiriyordu. Sulh yarglarna, her yl geim iin gerekli maddelerin fiyatlarna dayanarak gndelikleri tespit etmek grevi verildi. Ancak bu yrmedi. Bunu yapmakla grevlendirilen yarglar hem bunu yapmak istemiyorlard ve hem de bunu yapacak gerekli aralar yoktu. Zaten retim yapmaya alan mteebbisler, bu retimi cretlerin yksek olduu kentler de deil, krsal alanlarda yaptryorlard. Bu dnemde kullanlan pek ok usul, daha sonra merkantil (mercantil) ad altnda toplanacakt. ngiliz hkmeti bir yandan pek ok maddenin ithalini yasaklyor, bir yandan da kii ve kurululara tekel yetkisi veriyordu. Ancak bu tr uygulamalara yarglar, ngiliz uyruklarnn lke iinde serbeste ticaret yapma hakkn elinden ald gerekesi ile kar kyorlard.

66

New York, 1614

New Amsterdam (lk New York)

Osmanl imparatorluu, spanya, Papalk, Toskana (Floransa), ve Malta ile srekli sava halindeydi. Zaman zaman, Malta gemileri, Osmanl kara sularna kadar giriyor, ticaret gemilerinin yollarn kesiyorlard. Bunlar temizlemek ve yapanlara kar bir cevap vererek, onlar korsanlk faaliyetlerinden vazgeirmek iin, Kaptan Derya Halil Paa komutasndaki Osmanl donanmas, Akdenize sefere kt (1614). nce Malta topa tutuldu, kyya asker karld ve kent ve kasabalar yamaland. Sonra donanma Trablusgarp limanna geldi. 1614 ylnda Trablusgarp Days Sefer Daynn yapt zulmlere dayanamayan Osmanl Divan Hmayunu, onu halletme kararn vermiti. Donanma Libyada iken bu i de grld. Sefer Day, idam edildi. Osmanl donanmas Trablusgarptan Moraya gitti. Morada eski Spartallardan geldikleri zannedilen Maynotlar vard. Bunlar ok dik kafalydlar ve vergilerini demiyorlard. Onlar hizaya getirilip, denmemi vergiler tahsil edildi. 1614 ylnda Kazaklar denizden gelerek Sinopu basp, yamaladlar. Karadeniz kapal bir gl sayldndan bu baskn stanbulda aknlk yaratt. Padiah, veziriazam Nasuh Paay sorguya ekti. Nasuh Paa olay nemsiz bir olay olarak gsterdi. Bundan 2 ay sonra Nasuh Paa idam edildi. Bu idamda Padiaha syledii yalann nemli bir yeri vard. Damat olduktan 67

sonra maran, daha nceden beri toplamakta olduu rvet ve irtikap gelirleri iyice arttran Nasuh Paa, byk bir servete sahip olmutu. damdan sonra mallar devlete kald. 1.500.000 duka altn nakit, tanesi en az 50 bin duka eden 1018 mcevher ili kl, ipekler, hallar, kadifeler, 1100 binek at, 40 ift som altndan zengi, 1800 deve, 4000 yk beygiri, 6000 sr, 500 bin koyun, iftlikler, kleler, cariyeler, antikalar vs servetin bykl inanlmazd. Japonyada yaynlanan bir fermanla halka Hristiyanl terk etme emri verildi ( 1614 ). Direnmek demek, srgn demekti. Hristiyanlar bakaldrd. Ama hemen bakaldr bastrld. 1614 ylnda Fransa kral XIII. Louis reit ilan edildi. Ancak annesi Marie de Medici yl daha lkeyi ynetmeye devam etti. Marie de Medici, Fransa ile spanya arasnda bir ittifak kurmaya alyordu. Bu yl Etat Generaux son kez toplantya arld. Tekrar, bundan 175 yl sonra, Fransa htilali ncesi toplanabilecekti. Etats Generauxnun toplantsnda byk senyrlerin muhalefetinin zayfl ortaya kmt. Yeni asillemi brokrasiyi Tiers Etat temsil ediyordu. Burjuvazi ve yeni asiller, byk senyrlerin muhalefetine destek kmay ret etmilerdi. Zaman zaman Tiers Etat, rejimi tehdit ediyordu. Bunu diz kerek yapyordu ama tehdit tehditti. Asker silahlanm kyldr diyorlard. 1614 ylnda Osmanllar ile Avusturya arasndaki anlama uzatld. Bu anlama 1615 Hazirannda yenilenecekti. 1614de Hollanda New Amsterdam yani imdiki New York kentine el att. lk kurulduunda mtevaz bir kasabayd. Bu srada, Hollanda da, Amsterdam bankas devlet iinde devlet olmu, siyaseti eline geirmiti.

68

Deniz Hamallar

Jamestownda Rolfe 1614 ylnda Powhatan konfederasyonu yerli eflerinden birinin kz olan Pocahontas ile evlendi. Hollandallarn balca kaynaklar uzun zaman tereya, peynir retimi, hayvanclk ve ringa bal olmutu. Birleik eyaletlerin ticari donanmas ok abuk gelimiti. 1614 ylna gelindiinde sadece Hollanda ve Zelandann elindeki donanma ngiltere, skoya, Fransa ve spanyann tm deniz gcnden fazlayd. Tersaneleri ok iyi alyordu. Gemi yapmclar Avrupann en nlleriydi. Denizcileri o kadar eitimli, alkan ve kanaatkar idiler ki Ayn byklkte bir Hollanda gemisinde, Bir Fransz gemisindeki tayfalarn yars bulunuyordu ve aldklar cret de Franszlarn te biriydi. Onlara Deniz Hamallar dendi. Hollanda gemileri ile tama, dier lke gemilerine nazaran ok ucuzdu. Ve tm tccarlar Hollanda gemilerini tercih ediyorlard.

69

Smrgecilik Yaygnlayor

ngiliz ve Hollanda Hint irketleri elemanlarnn dnyann her yerinde birlikte altklarn grmtk. Hollanda tamaclnn ucuzluu, iki hkmet arasnda grmelere neden oldu ( 1613 ). Grmeler 1615 ve 1619 yllarnda devam etti. John Brown, ngilterede ilk defa Kraliyet silah dkmhanelerini kurdu. Japonyada Samuraylar yazmaya devam ediyorlard. 1615 ylnda tannm Samuray, Tokugawa Ieyasu, samuraylk hakknda bir kitap yazd ve Samuraylarn bar zaman yaam biimleri konusunda eitli bilgiler verdi. Tokugawa Ieyasu, Osaka Kalesini ald ve 250 yl srecek bir bar dnemi Japonyada balad. Osaka Savanda Hristiyan Samuraylar Ieyasu'nun dmanlar safnda vurumulard. Japon Hasekura Tsunenaga, Papa Paul Vi Romada ziyaret ederek ondan Japonya ile Meksika arasnda ticaret izni istedi. ngilizler, artk Grnland denizinde yelken ayorlard. Gyana yerlemilerdi. Hollandallar da Hint Okyanusu zerindeki deniz yollarnda denetimlerini kurdular. Malezya takmadalarna yerletiler. Molk adalarn ele geirdiler. Guyann bir ksm da Hollandallarn eline geti. Kk Antil adalarndan bir ka da Hollandallarn olmutu. Hollandallar Cavaya iyice yerletiler ve Batavya ( Cakarta ) kentini kurdular. ngiliz Kral I. James, Hindistanda Ekber mparatoru Cihangir aha Sir Thomas Roeyu eli olarak yollad. Malezyal Mslmanlar ok kabiliyetli tccarlard. Bunlar Hindiininin tmnde nemli rol oynadlar. Siam saraynda etkindiler, tm kiralama ve devlet tekellerini ellerinde tutuyorlard. Sarayda yabanc elilerin kabul organizasyonunu bile bu Mslman tccarlar yapyor ve bundan byk paralar kazanyorlard. XVII. yzyln balarnda Ruslar Sibiryada Tazn aa blmnde Mangazeia kentini kurdular. Buras ksa srede nemli bir ticaret merkezi ve Douya gitmek iin bir s oldu. Bylece Sibirya fethediliyordu. 1615 ylnda Osmanllar Celali isyanlar ile ve de kapanan ticaret yollarn tccarlar amakla uramlard. Bu arada tccarlara yerel ynetimler tarafndan mdahaleler olmamas iin Osmanl merkezi hkmetinden ferman alnmt. Anadolu gibi Balkanlarda da haydut 70

eteleri olumutu. Bunlara baz yerde hajduk , baz yerlerde klephtis diye adlandrlyordu. Bunlar ilk ve sonbahar arasnda toplanp, eteler oluturuyorlard. Zenginleri basp (Mslman veya Hristiyan), onlardan tahsilat yapyorlard. Bunlar iinden kt halkn hayranln ve yaknln elde ediyorlard. Onlarn baarlar halk trklerine konu oluyordu. Ancak bunlarn hi biri Osmanlya kar dini veya ulusal bir bakaldr deildi. 1612 Safevi Osmanl anlamas yrmyordu. ah Abbas, Osmanllar ekonomik olarak zor duruma sokmak iin, Alman mparatoru ile anlaarak, ipek yklerini yollamyordu. 1615 ylnda Divan Hmayundan ran zerine sefer yapma karar kt. Veziriazam kz Mehmet Paa Revan zerine yrd. ah Abbasn bar giriimleri bir sonu vermedi. Bu srada ah Abbasn kuvvetleri Grcistanda David Gareja manastr kompleksini basarak tm rahipleri ldrp, sanat eserlerinden oluan koleksiyonu yaktlar. Kutsal Roma Germen mparatoru Mathias ile Gabon Bethlen arasnda Tyrnau bar imzaland.

71

nkalar Hristiyan Yapmak Zor, 1615

nkalar Hristiyanl kabulde Meksikadakilerden ok daha fazla dik kafalydlar. Ancak spanyol dayatmas mthiti, yerliler iin ka yoktu. nka inanc paralanmt ama ruhlarn varlna olan inan sryordu. Gne, dalar, tepeler, rmaklar, gller, madenler, Potosi kenti, mumyalanm ller, hepsinin birer ruhu vard. Bunlar aman dininden bildiimiz ruhlard. ki dnyann birlii fikrinden km olan by, nkalarda ok daha gelimiti. Bycler ve by zaten vard, Hristiyanlk ile nka dini birletirip, inanc by ile btnletirdiler. Buna gre sa ile eytan ikiz kardetiler. Rahipler yerlileri Hristiyan yapabilmek iin sistemli alyorlard. imdi saylar da artmt. Rahipler, olancla, sarholua, deneme evliliine, ruhlara tapmaya kar kp, bunlarla mcadele ediyorlard. Bunlar byk gnahlard. Yerli rahipler ve bycler tutuklanmaya baland. 1607 ile 1615 yllar arasnda, Limada, herkesin gz nnde ayinlerde kullanlan 600den fazla put yakld. Fransa'yla spanya arasnda ittifak kurmaya alan Marie de Mdici, bu politikas erevesinde Louis'yi Kasm 1615'te spanya kral III. Felipe'nin ( Philippe, Philip, Filip, Filipe) kz Anne d'Autriche'le evlendirdi. Kz Elizabeth de spanya veliahd IV. Philippe ile evlendi. Daha nce Sullynin Hristiyanlar birletirme isteinden bahsetmitik. Bunu tek dnen ve isteyen Sully deildi. 1615 ylnda Pariste yaynlanan Cruc eserinde merkezi Venedik olacak bir devletler aras rgtlenmeden bahsediyordu. Cruc, bir tr Birlemi Milletler hayal etmiti. Osmanllar ile Hristiyan krallklar ve Papa arasndaki problemlerde de Fransa Kralnn hakemlik yapmasn neriyordu. Bu srada Galilei papazlarn ar eletirilerine maruz kalyordu. 1615'te bizzat Roma'ya giderek iddiasn mdafaa etti.

72

Cezayir Korsanlarnn Altn Yl, 1616

Bu yzyl Cezayir korsanlarnn altn a olmutu. Byk bir aklllk gstererek, kadrga filolarna yksek bordolu gemiler eklediler. 1615 ve 1616 yllarnda ele geirdikleri ganimetlerin deeri 2 3 milyon liray geiyordu. En ok kazan getirenler gen kz ve olanlarla, gemi ina iileriydi. Cezayirde Hristiyan esirler iinde din deitirip Mslman olanlar fazlayd. Ayrca btn kuzey bat Afrika kylarna ok fazla miktarda Hristiyan gelip, din deitiriyordu. Hristiyan tarikatlar bu ak nlemek iin ellerinden geleni yapyorlard. Cezayir kenti ticari adan da gelimiti. Avrupal tccarlar naiplikten izin alp kente yerlemilerdi. Bunlar kentten karken para dyorlard. Cezayirdeki yabanc tccarlar arasnda Yahudiler ve Marsilyallar ounluktaydlar. 1616 ylnda Japonyada ogun Tokugava eyasu lnce yerine olu Hideta geti. ktidar Tokugavalar dayd. Japonyada Hristiyanlktan kma yasa halka tekrar hatrlatld (Sakoku politikas). Avrupaya Bat Hindistan irketinden gelen tccarlar, Japonyada ok kanl i sava olduunu ve en az 300.000 insann hayatn kaybettiini rapor ediyorlard. 1616 ubat aynda Filipinlerdeki Mayon Volkan iin ilk pskrtme kaytlar tutuldu. Mart 1616 tarihinde spanyol filosu, Tunus Korsan filosunu (Osmanl) yendi. Almanya, spanya (Habsburg) bir yanda Venedik, Dat ve ngiltere dier yanda Uskok Sava yapld. Amerika Jamestownda evlenmi olan Rolfe ifti 1616da ngiltereye gitti. Pocahontas mehur oldu. Koloni ngiltere gndemindeydi. ngiliz zenginleri Jamestowna para yatrmaya baladlar. Virginia artk Londrann gndemindeydi. Ttn retim ve ticareti, iki ylda, bir cehennem olan Jamestown, Amerikann ilk byk kasabasna dntrd.

73

Manular in zerine yryor, 1616

1616 ylnda, Cizvitler, inde, iinde Pekin, Nankin, e-Kiang-Si ve Kanton olan yedi yerde bulunuyorlard. 22 Cizvit ve 13 bin Hristiyan vard. Avrupada in hakknda, Riccinin notlarna dayanlarak hazrlanan yazlarla, Trigaultn anlar yaynland. Bunu dier Cizvitlerin an ve mektuplar izledi. Avrupa ini renmeye alyordu. Bu srada inde mparator Wan-linin saltanatnn son gnleri yaklamt. Manular, in memurlarnn saldr mertebesindeki tutumlarndan ikayet ediyorlard. Manuda atmalar gittike iddetleniyordu. Manular in kentlerinin zerine yrmeye baladlar. Manu efi Nurha 1616 ylnda imparator unvann ald. Kurduu hanedana Qing (Later Jin Dynasty) dendi. Japonyada Tokugawa ogunluu, inli tccarlar hari, yabanc tccarlara Nagasaki ve Hirado limanlar dnda seyahat etmeyi ve ticaret yaymay yasaklad. Orta Asyada, Cungarlar (Zungharlar) byk bir yenilgiye uraynca, 1616 da Cungarlarn balca topluluklarndan olan Torgutlar Batya doru g ettiler. Trklerin eski topraklar olan Hazar ve Aral glleri kuzeyine yerletiler. G ederken Kazaklar iddetle ittiler. Saa, sola aknlar dzenlediler. Sonunda da Volgann aa blgesine yerletiler. Burada Ruslar ile ilikilerini gelitirdiler. ngiltere Kral James Iin temsilcisi olarak Sir Thomas Roe, Hindistanda mparator Changir aha itimatnamesini takdim etti. Bu Hindistanda ki ngiliz varlnn kapsn aan giriimdi. Kuzey Amerikada Samuel de Champlain, k Huron Yerlileri ile birlikte geirmiti. Champlain Fransaya dnmeden nce Kuzey Amerikadaki son byk seyahatini yaparak, Peder Joseph Le Caron la birlikte, Byk Gldeki Petun ve Ottawa Yerlilerini ziyaret etti. Bylece Kanadada Fransz Amerikasnn kurulmasn emniyetli hale getirdi. Fransada pe pee devam eden bakaldrmalar ve anlamazlklar, Loudun Analamas yaplarak, durduruldu.

74

Mikroskop Geliiyor, 1616

1616 Ocak aynda Wrttemberg yetkilileri astronom Johannes Kepleri byclkle suladlar. Keplerin annesi de byclkle sulanp, 14 ay hapis yatmt. 1616'da Papa V. Paul tarafndan Galileonun kitaplarn tetkik iin bir komisyon kuruldu. Bu komisyon Galileo'nun kitaplarn yasaklamad. Sadece Dnya'nn dnd iddiasndan vazgemesini istedi. Papalk unu ilan etmiti: Gnein evrenin merkezinde hareketsiz olduu gr lgnlktr, felsefi bakmdan yanltr ve batan aaya sapklktr; nk Kutsal Kitaba aykrdr. Dnyann evrenin merkezinde olmad ve her gn dnd gr felsefi bakmdan yanltr; en azndan yolunu arm bir inantr . Galileo, bir mddet bilimin pratik ynne dnd, mikroskobu gelitirdi. Bu srada, Mart 1616 tarihinde, ngilterede ngiliz Katolik din adam Thomas Atkinson 70 yanda olmasna ramen ikence ile (hanged, drawn, and quartered), York kentinde idam edildi. Dram yazar Thomas Dekker de, John Websterin babasna olan 40 Sterlin borcu nedeniyle hapse atld (1612 1619). Hapishane de yazmaya devam etti. Eyll 1616 ylnda, talya Frascatide asiller iin olmayan ve tm halka ak serbest halk okulu Avrupada ilk olarak, ald. Pragda da Collegium Musicum kuruldu. 1616 ylnda Bodan voyvodoluu iin Polonya ve Osmanllar ekitiler. Bir Osmanl ordusu Bodana girince, seim halledildi. Osmanl aday voyvoda oldu. Osmanllar Polonya ile Bodan voyvodasn tanmak ve Bodandan el ekmeleri art ile bar yaptlar. Yeni Bodan voyvodosu Stefan Thomza idi. Revan alamayan ve ran barn salayamayan Damat kz Mehmet Paa azledildi. Yerine eski Kaptan Derya Kasm 1616da Damat Halil Paa veziriazam oldu. Halil Paa, III. Murat devrinde Beylerbeyi olaynda, 1589da asiler tarafndan paralanan Mehmet Paann kardeiydi. Halil Paann sadareti srasnda 7,5 yl sren inaattan sonra Sultanahmet Camii ibadete ald. Caminin muhteem kapsndaki oymalar, Evliya elebinin babas tarafndan yaplmt. 1616 ylnda Dirk Hartog Avustralyada ikinci keif gezisini gerekletirdi.

75

Virginia irketi

Kasm 1616 tarihinde Virginia Company , grnrde ok ufak bir kar karl olarak, Virginiada hissedarlarna toprak datmaya balad. Hissedarlar hisseleri bana 100 acre (40 Hektar) ve 50 acre (200.000 m2) adam bana toprak verilecekti. Toprak sahipleri, bu topraa, masraflar kendilerine ait olmak zere zel bitkiler ekeceklerdi. Kuzey Amerika yerlileri arasnda suiei salgn balad. Salgn 1616 ile 1619 yllar arasnda grld. Ky blgesindeki yerlilerin %90nn ldrd. Yapmna 1606 ylnda balanan I. Ahmet Camisi 1616 ylnda bitti. Bu cami XVI. Yzyl sultani camilerinin bir devamyd. Bu camiye Mavi Cami dendi.

76

I. Ahmetin lm, 1617

1617 ylnda Padiah I. Ahmet 27 yanda ld. lmeden nce, birka gn, sancl karn ars olan ateli bir hastala tutulmutu. Kuvvetliydi. yi ata biner, kl ve ok kullanrd. Eitimliydi ve bilgiliydi. I. Ahmet dindar bir hkmdard. eride ve darda bar isterdi. iir yazard. I Ahmet veya Mavi Cami denilen camiyi yaptrmt. Pek ok vakf kurdu. Kabeyi gzelletirdi. I. Ahmet genel olarak doru veziriazamlar semesini bilmitir. Devlet ehil ellerde olunca, dnem, yaam asndan olduka iyi bir dnem olmutur. Dneminde mparatorlukta kullanlan kanunlar toplanmt. Kanunname-i Cedid denen bu toparlama ok fazla fetva iermekteydi. Halbuki Fatih ve Kanuni kanunlarnda tek bir fetva yoktu. Bylece bu yeni toparlama, rfi kanunlardan eri kanunlara da bir kaymay ifade etmekteydi. Bu eriat dzeni ise gittike brokratlar snrlayp, kalplarken onlarn yeni durumlar karsnda serbeste almalarn nleyecektir.

77

Kafes sistemi geliiyor, 1617

Bu srada Osmanllarda kafes sistemi olduka ilerlemi, karde katli de istenen bir ey olmaktan kmt. I. Ahmetin lmnden sonra, st brokrasi, Ahmetin 13 yandaki olu yerine Kafeste yaayan Ahmetin kardei Mustafay Sultan yapmay yeledi. Bylece, uzun zaman sonra, tahta en yakn adayn ailenin en yal yesi olma adeti tekrar hatrlanm oldu. Trklerde tm aile yeleri taht zerinde hak sahibiydi ama en yal olann bir ncelii olduu herkese kabul edilirdi. Aile iinde dierlerini ekarte ederek tahta sahip olma, bu kiinin hkmranlnn Tanr tarafndan istendii anlamn da ierirdi. Tanr istemese hi mcadeleler kazanlabilinirmiydi. Ailenin en yals yaplacak mcadelelerde bir adm nde gibiydi. zellikle kk Beyliklerde bu kural alr, aile ii mcadeleye pek rastlanmazd. Yeni Beyi beenmeyen aile yeleri dvmek yerine ekip gitmeyi tercih ederlerdi. Ama beylikler byynce ve bir arada bulunma pratikte uygulanamaz olup, devlet topraklar aile bireylerine datlnca, taht mcadelelerine uygun ortam da domu olurdu. Osmanllar kk bir beylikken kuvvetli bir olaslk ile yal ye hakkna sayg gsterilmiti. Ama Osmanl mparatorluunun kurucusu Osman Bey, amcas Dndar Beyin yerine Bey olunca, bu gelenek de bir yana itilmiti. imdi sanki gelenek tekrar hatrlanyordu. Yeni Sultann seimi her durumda askeri snfn (brokrasinin) tercihine balyd. ncelikle yenierilerin destei belirleyiciydi. Ancak yenieriyi saraydaki hizipler ve ulema etkilerdi. Sonuta yenierileri yanna alabilen hizipler, kendi adaylarn tahta karm olurlard. Bilindii gibi, yenierilerin tahta kmakta gsterdikleri rza, clus bahii datm ile mkafatlandrlrd. Yeni Sultan, ilk defa, tantana ile Ayasofyaya Cuma namazna giderek, bakent halkna kendini gsterirdi. Sonra da her Cuma ayn tren tekrarlanrd. Bir baka tren de Eyub Sultann ziyaret edilmesiydi. Eyub Sultanda yeni Padiah Osman Beyin klcn kuanarak, hkmdar olma hakkn alrd. Daha sonra da da ve ie haberciler ile taht deiimi duyurulurdu. D hkmdarlar iinde, bu yeni Sultana layik haber karlamasn yapmayanlara, sava bile alrd. 22 Kasm 1617 tarihinde I. Ahmet ldnde, yerine 13 yandaki byk olu tahta kabilirdi. Zaten I. Ahmette o yata tahta kmt. Ancak Ksem Sultann pek ok kk ocuu vard. ayet Osman tahta ksa idi, bir olu olur olmaz Ksem Sultann ocuklarnn padiah olmak iin nleri kapanacakt. Bu nedenle Ksem Sultan kuvvetli bir olaslk ile, 78

tahta Osmann deil Mustafann kmas iin dzen kurdu. I. Ahmetin kardei olan Mustafann olu yoktu. Bylece tahta akl yerinde olmayan Mustafa kt. Fransada daha henz Kardinal unvann almam olan Richelieu, lkenin fiili yneticisi Concino Concininin hizmetine girmiti. Esas ad Armand Jean du Plessis de Richelieu idi ancak Kardinal-Dk de Richelieu (9 Eyll 1585 4 Aralk 1642) olarak anlacakt. Felsefe, askeriye ve din alanlarnda iyi eitim alm bir kiiydi.

79

William Shakespeare

Shakespeare ( 1546 1616 ), ngilterede I. Elizabeth dneminde yaad ve yazd. Shakspearein, dev bir tiyatro yazar olduu herkese kabul edilir. O, kmekte olan feodalite ile ykselmekte olan Kapitalizm arasndaki gei dneminin yazardr. Shakespeare hmanisttir ama bunun yaad devir ile uyumadnn da farkndadr. Oyunlar ngiltere tarihinden alnmtr. Yazar, Gzel Biten Her ey yidir adl eserinde aristokrat tavrlar ile alay ediyordu. IV. Henry ve Windsorun en Kadnlar adl eserlerde hayasz ve asalak tipler vardr. II. Richard kan dken feodal bir despot ve utanmaz bir servencidir. Atinal Timon ve Venedik Taciri agzl, para hrs brm doymak bilmez tiplerdir. Shakespeare Romeo ve Juliette eserini genken yazmtr. Burada toplumun uzlamaszl ve kan gtme adeti eletirmektedir. Sonuta acy eken bir birini seven iki gentir. Shakspearein en byk trajedileri Hamlet , Othello , Kral Lear adl eserleridir. Bu eserlerdeki kiiler sosyal ortamlar ile eliirler. Sosyal ortam anlamsz bir tarzda ykcdr. Kiiler bu ortam ile uyuamaz ve ac ekerler. Genel olarak Shakspearein kiileri duraan deildirler. Olaylar onlar deitirir. Onlar nasl olduklarn belirleyen mcadeleleri ve deneyimleridir. Shakspearein eserlerini incelemi olan Pukin, yle demitir: Shakspearein yaratt kiiler, bir tutkunun ya da bir ktln dkm halinde insanlar olmadlar; bu kiiler, tutkularn ve eitli eksikliklerin gelip kendilerini yakalayp avucunda tuttuu canl varlklardr. Duruma gre, onlarn yaradllarnn eitli yzleri seyircilerin nne kar .

80

Miguel de Cervantes

Cervantes ( 1547 1616 ), bu spanyol yazar, kitabn yazmaya balarken, nce etrafta serseri serseri dolaan valyeleri anlatan kitaplar yermek istemiti. Ama eser amacn ap, ortaya lmsz bir roman olan Don Quichotte kt. Burada XVI ve XVII yzyl spanyas ok iyi anlatlmtr. Don Quichotte, yeryznde adaleti yeniden kurmay kendine ama edinen ve bu uurda tm servetini harcayan, soylu bir valyedir. Servenlerini yaarken bandan pek ok komik olay geer. Yannda sadk seyisi Sancho Pano vardr. Sancho Pano uyank, hnerli, yaln ve salam bir mantna sahip kiidir. Burada dzenin ve dzen ile Hmanist dncenin uyumsuzluu vurgulanr. Yazar sivri dillidir. Alaycdr. Alaycln spanyol mutlakyetine kadar uzatr. Yukardan bakan dar ufuklu soylular ile alay eder. Cahil ruhban eletirir. Grevini ktye kullanan grevlileri hor grr. Don Quichotte bir soyludur. Ve onun soylu erdemleri durmadan d dnyaya arpar durur. Bu kendine arpan dnya hasm bir dnyadr. Bu dnya dalavereler eviren tccarlarn dnyasdr. Cervantes bu romannda dnyaya meydan okumutur. ren koullara kar kan kii temas, daha sonraki asrlarda, XVIII ve XIX. Asrlarda edebiyatlar tarafndan birok kez tekrar ve tekrar ele alnacaktr. Miguel de Cervantes Saavedra Sanat yaamna gen yata balamt. Yazlar ve tiyatrolar ile ksa srede tannan bir yazar olmutu. 1570'te Osmanllar Kbrs' ele geirince Papa V. Pius Osmanllara kar birlik arsnda bulundu. arya yalnzca spanya ve Venedik karlk verdi. Cervantes Roma'daki spanyol birliine katld. 1571'de Osmanl donanmasyla Lepanto (nebaht) Krfezinde yaplan nebaht Deniz Sava'na katlan Cervantes; iki kez gsnden yaraland, bir top gllesiyle sol elini kaybetti. Daha sonra Osmanllar tarafndan tutsak edilen Cervantes, 15751580 yllar arasnda Cezayir'de esir olarak yaad. Osmanl esaretinde bulunduu sre zarfnda 4 kez kama teebbsnde bulunduu tahmin edilmektedir. Hibirinde baar kazanamamasna ramen bu teebbsler sonucunda ceza da almamtr. Cervantes Cezayirde esirken dolandrclkla itham edilip hapse atlmt. Batan beri yazmaya temayll olmasna ilave esirken yazmaya daha sk sarlmtr. Yaamnn sonlarna doru nl eseri Don Quijote (Don Kiot)'u hapishanede kaleme almtr ve bu eseri sayesinde tm dnyada tannmtr.

81

Byclere lm, 1617

Hollanda mparatorluu genel ynetici Coenin grleri dorultusunda ekilleniyordu. Coen bir Avrupa Asya ticareti yerine bir Asya ticareti kurmay neriyordu. Avrupa Asya ticareti bu Asya ticaretinin bir paras olacakt. Hollandallar 1617 ylnda Jacarta limann ele geirdiler. Orada kk bir Hollanda kenti ve kalesi oluturdular. Buray Hollandann eski ad olan Batavia (Batavya) diye adlandrdlar. Sonra buray merkez yaparak evre adalar, Banda, Amboine ve Molk ele geirdiler. Peruda, 1617 ve 1618 yllarnda, sadece bir blgede 679 byc bulunup, halledildi. spanyol Katolik rahipleri, byclere kar amansz bir sava amlard. Bulunan yerde bycleri yakarak ldryorlard. Fransa kral XIII. Louis annesi tarafndan ynetim d brakld iin durumdan hi honut deildi. 1617'den sonra sa kolu Charles d'Albert de Luynes ile ynetimi eline geirdi. Charles d'Albert de Luynes ok gemeden ynetimdeki en gl kii durumuna geldi. ktidar deiiklii srasnda Fransa Marealli olan Concino Concini de ldrld. Marie de Medici ise Bloisya srgne yollanmt. Bu srada XIII. Louisnin iktidara yaklatn fark eden Richelieu de yaplan g mcadelesi srasnda kraln yann tuttu. 1617 ylnda sve ile Rusya arasnda Stolbovo anlamas imzaland. Bu anlamaya gre sve Rusyadan Neva ile Narvann denize dkld yeri ve ngrieyi alyordu. Polonya-Lituanya Commonwealth ile Osmanl imparatorluu arasnda Eyll 1617 ylnda Busza Anlamas imzaland. Daha nceki anlama gerei Krm Hanl Lehistana yama akn yapmayacak, buna karlk da Lehliler Eflak ve Bodana karmayacaklard. Ama her iki tarafta szn tutmuyordu. 1617 ylna gelindiinde Lehistan Bodan ilerine karm, Hotan Kalesini ele geirmilerdi. Osmanllarn Dou cephesinde, veziriazam kz Mehmet Paa, ok iyi tahkim edilmi olan Revan ele geirememiti. Paa grevden alnd, yerine Halil Paa getirildi. Veziriazam Halil Paa Dou cephesine gitti. Osmanl tahtna I. Ahmetin lm zerine geen kardei I. Mustafa 26 yandayd. I. Mustafann padiahlnda Ksem Mahpeyker Hasekinin nemli rol olmutu. Ksem

82

Mahpeyker Hasekinin olu IV. Muratt. Ancak IV. Murattan nce srada Osman ve Mehmet ehzadeler vard. Ksem, Osmann annesi olan Ba Haseki Mahfiruz Hasekiden korkuyordu. Sultan Mustafa akl hastas olduundan tahta kalmaya devam edemedi. Padiah olduktan 3 ay sonra tahtan indirilerek, yerine I. Ahmetin henz 14 yanda olan olu Osman hkmdar ilan edildi. Haremin kzlar aas Mustafa bu taht deiiklie n ayak olmutu. II. Osman, daha batan itibaren tahta kendisinin gemesi gerektiini sylyordu. Kendi yerine amcasnn Sultan yaplmasna ok kzmt. Sultan olunca yaynlad ferman da bu hissiyatn belirtti. 1617 ylnda Divan Hmayun Trablusgarp beylerbeyliine erif Paay yollad. erif Paa srekli Daylarla uramak zorunda kald. Sicilya ile Venedik arasnda yaplan deniz sava kimin kazand belli olmadan bitti.

83

II. Osman Osmanl Sultan, 1618

ubat 1618 ylnda II. Osman 13 14 yanda Osmanl tahtna kt ( 1618 1621 ). Annesi Grek asll olan Mahfiruz Sultand. Gen hkmdar hareketli, yenilik yanls ama deneyimsizdi. Osman ok genti, ama bir o kadar da kararl ve karakter sahibiydi. Ancak yine de annesinin etkisi altnda kald sylenir. ktidar isteyerek omuzluyordu. lk i olarak Ksem Sultandan balayarak, haremin etkisini yok etti. Hemen yeni veziriazam tayin ederek, kendine yakn bir brokrasi kurdurttu. II. Osman ok iyi eitim almt. Arapa ve Farsa biliyordu. Farisi mahlas ile yazd Divan vardr. Trk kaynaklarnca teyit edilmemesine ramen Yabanc kaynaklar II. Osmann Latince, Yunanca ve talyanca bildiini yazarlar. II. Osman tahta ktktan 4 ay sonra hocas mer Efendiye meihat payesi verdi. Bylece veziriazam, eyhlislam gibi en yetkili iki ahsa bir nc kii ilave edilmi oldu. stanbulda padiah deiiklikleri olurken, veziriazam Damat Halil Paa, 1617 18 kn Diyarbakrda geirmiti. Bu srada Divann emriyle Krm Han II. Canibey Giray, Kafkasya zerinden Safevi topraklarna girdi. 40.000 atl ile Gence ve Nahcvan alt st edildi. Canibey Giray, Damat Halil Paa ile birlemek zere Diyarbakra geldi. Yaz yaklanca, ran seferi yeniden balad. Veziriazam Halil Paa Tebrize gelmi ve Erdebile ekilen ah Abbasn peine dmt. ah Bar nerdi. Daha nce bir muharebede Krm veliahd ahin Giray Safevilere esir dmt. ah Abbas, sulh isteini kuvvetlendirmek iin ahin Giray serbest brakt. Veda srasnda ah, Safevilere bir daha silah ekip ekmeyeceini sordu. ahin Girayn cevab ok netti: lk frsatta sizinle tekrar savaacam . ki lke arasnda bar anlamas akdedildi. Bu bar, Safeviler ile 1555 ylnda yaplm olan Amasya anlamasna esaslarna gre akt edilecekti. Safevilerin eline geen yerler onlarda kalyordu. ran ele geirdii yerlere karlk Osmanlya her yl 200 yk ipek ve 100 yk kuma yollayacakt. Bu anlama II. Osman tahta gemeden az nce yaplmt.

84

Otuz Yl Sava Balyor, 1618

Bohemya Protestanlar, Prag merkezli olarak, Roma Germen (Alman) mparatoruna ba kaldrdlar (mparator Mathias ve Ferdinand zaman). syan balaynca, Katolik rahipler (Cizvitler) Pragdan kovuldu ve Osmanllardan yardm istendi. Divan Hmayun, Almanyaya dorudan sava amay stratejisine uygun bulmad. Orta Macar Kral unvan verilmi olan Erdel (Transilvanya) prensi Bethlen Gabora Almanya ile savama izni verdi. Bu aslnda Almanyaya Osmanllara sava ama nedeni veriyordu. Ama ba zaten dertte olan Alman mparatoru buna gz yumdu. Balangta, Kont Thurnn ynettii ek kuvvetleri, Habsburg ordularn birka defa yendi. Viyana varolarna kadar ilerledi. Divan Hmayun, Erdelin Almanya karsnda yenilmesini istemiyordu. Bu durum Osmanllarla Almanyay kar karya getirirdi. Erdel ordusu Osmanl birlikleri ile takviye edildi. Bethlen Gabor, Wallenstein (Walenstein, Waldstein) kumanda ettii Alman ordusunu yenerek, Slovakyann nemli bir blmn igal etti. Wallenstein Bohemyann en zengin asiliydi. Genliinde mparatorluk ordusunda Osmanllara, Venediklilere, Erdellilere, Macar ve eklere kar savamt. Generallii sava meydanlarnda kazanmt. mparatora balyd. Protestan Alman prensleri arasndaki birliin banda Rhein Palatin prensi vard. Bohemya Protestanlar bu prensi, krallar olarak topraklarna ardlar. Brandenburg elektrlne, evlenme yolu ile Bat Prusya prenslii katld. Bu srada Berlin tahtnda Elektr dk Johann Sigismund (1608 1619) vard. Az sonra imparator olarak Mathiasn yerine geecek olan Ferdinand ok koyu bir Katolikti. mparatorluk mektubunu tanmadn syledi. Bohemya Kral olan Ferdinand, ek topraklarnda Katoliklii tekrar kuracak gibi davranmaya balad. ek hareketinin elebalar sorgulanmaya alndlar. Pragda iktidar, savunucular sorgulayan on kiilik bir kurulua verildi. Karklklar balad. Silahl halk, kral saraynn salonuna girerek, ek halkna ihanet edenlerin cezalandrlmasn istedi. ki grevli kii sarayn penceresinden atld. Bu pencereden atma, otuz yl savann balangc oldu.

85

ek diyeti, Ferdinand Bohemya krallndan ald, otuz kiiden oluan bir hkmet kurdu. Bu hkmet nce Bohemyada sonra Moravyada iktidar ele ald. Ordu topland. 1618 ylnda Otuz Yl Savalar balad. Bu srada inde Manular Manuryann byk bir ksmn ele geirmilerdi. talyada, Kilisenin basks karsnda Galilei dnyann gnein etrafnda dnmesi meselesini kurcalamyordu. imdi pratik konulara dnm onlarla urayordu. Ancak 1618'de kuyruklu yldzn grlmesiyle kiliseyle mnakaaya girdi. Ming ininin mparatoru Wanlinin elisi Rus arna ay hediye etti.

86

Mare Liberum, 1619

XVII. yzylda Akdenize girmi olan ngiliz gemileri byk miktarlarda ngiliz kuma getiriyorlard. Bu ngiltereden Osmanlya ithal edilen kumalar Selanikte retilenlerden hem daha kaliteli ve hem de daha ucuzdu. ngiliz Levant Company tekel oluturmu, ngiliz piyasas dahil istedikleri gibi fiyat belirliyorlard. ngiliz elisinin ve diplomatlarn maalar bu irket tarafndan deniyordu. Bylece ran ve Dou Akdeniz limanlarnda ticarete duyarl ngiliz diplomatlar vard. ngiliz gemileri ynl kuma getirip, ham ipek gtryorlard. Bu olgu Selanik ynl kuma retimini ok kt etkiledi. retim bitme noktasna geldi. 1619da ngiliz ve Hollanda hkmetleri aralarndaki ibirlii ve rekabeti gryorlard (daha nce de bahsedilmiti). Hollandallar tekel kurmak istiyorlard. ngilizler denizlerin serbestlii ( Mare Liberum ) ilkesini ileri srerek kar kyorlard. Hollandallar bu ilke iin yle diyorlard: Deniz ticareti, anlamalarndan ve szlemelerden nce serbesttir, sonra deildir. nk anlama ve szlemelere sayg da uluslar aras hukukun ilkelerindendir . Hollandallar pek ok yerde yerliler ile anlamalar nce kendileri yaptndan, daha sonra ngilizlerin buralardan mal almalarn hukuka aykr buluyorlard. yerlilerin, size baharat vererek bizim anlamalarmza aykr davranma haklar yoktur ve sizlerin de, onlar byle aykrlklara itme hakknz olamaz. Zaten temeli atarken pek ok giderimiz oldu, bundan yararlanmamamz ahlaka da smaz. Hollandallar ngilizlere byle diyorlard. Bu grmeler sonunda her iki irketin bir kartel oluturmas istendi. Ancak bunu da Hollandal Smrgeciler kabul etmediler. 1619 ylnda Hollandallar ngiliz gemilerini batrdlar. XVII. yzyln balarnda in imparatorluunun k ok belirgin bir hale gelmiti. Hadmlar ile okumular arasndaki ekimeler kanl atmalara dnmt. Hadmlar hkmetti. Okumular ise brokrasiydi. Hadm Wei-Thong-Kien ok zalim bir ynetim gsteriyordu. Okumular, akademiyi kullanarak kendilerini savunmak iin bir rgt kurdular. Buradan Tong-Lin partisi dodu. Bu Parti, Hadmlara yani hkmete kar amansz bir mcadele veriyordu. 1619 yl ile 1640 yllar arasnda inin her yerinde ayaklanmalar vard. inde kyllerde vergi demeyi reddediyorlard. Kyl topluluklar lkenin her yerini alt st ediyorlard. Kumandanlar askerlerinin paralarn yiyor, sonra onlar bakaldrnca da onlar yattrmak zere yamaya ynlendiriyorlard. inde tam bir anari hkm sryordu.

87

Mart 1619da Manu lideri Nurhaci, Sarhu Savanda Ming kuvvetlerine kar zafer kazand. 1619 ylnda, Hindistanda, komular ile srekli sava halindeki Beridahlar ykldlar. Miraslarnn byk ksmna Adilahlar kondular. Osmanl mparatorluunda, skender Paann etkisi ile Egedeki Kiklad adalar dukas Graziani, Bodan voyvodas yapld. Graziani ksa sre ierisinde Lehlilerle i birlii yapmaya balad. Sonra korkup Lehistana snd. Leh ve Graziani ordular birletiler. skender Paa, zden hareket ederek zerlerine yrd. Divan Hmayun, uzun zaman Osmanl himayesinde kalm olan Lehistana bir ceza vermek istiyordu. skender Paa vezir ve serdar yaplp, Silistre beylerbeyliine getirildi. Lehistan ile kapmak kanlmaz olmutu. Mart 1619da, Mathias, Kutsal Roma mparatoru ld. Bohemya Devrimi devam ediyordu. Bu devrimle baa kabilecek bir lider yoktu. Haziran aynda, Zblat Savanda mparatorluk kuvvetleri Protestanlar yendi. Peinden Austos aynda bu sefer Bohemya kuvvetleri mparatorluk ordusunu Vstonice Savanda yendi. Ferdinand II Kutsal Roma Germen mparatoru seildi. Ekim 1619da Ferdinand II ve Maximilien I, Bavaria Elektr Mnih anlamasn imzaladlar. Brandenburg (Berlin) elektrlk tahtna Johann Sigismundun olu George Wilhelm (1619 1640) oturdu. George kz kardei Katherinay Erdel prensi Bethlen Gabor ile dier kz kardei Eleonoray ise sve kral Gustav Adolf ile evlendirecekti.

88

lk Virginia klesi

30 Temmuz 1619da, tarihte ilk defa, Kuzey Amerikada Jamestown, Virginiada, temsili meclis, House of Burgesses ad altnda topland. 1619da Jamestowna 1000e yakn yerlemeci daha geldi. Aralarnda Angoladan 20 kii vard. Bunlar kleydi ama Virginiaya gelen ilk Afrikallarn bazlarnn kendilerine ait topraklar da vard. Fransada i sava devam ediyordu. Angoulme Anlamas ile i savaa ara verildi. Fransann doru drst bir ticaret filosu yoktu. Ellerindeki hem tekne says azd ve hem de tekneler 100 tonluktu. Bu tekneler ile okyanusa alanamyordu. Atlantikte 5.000 tayfa ve 60 kaptan alyordu. Bu kaptanlarn ou kendi gemilerini altryorlard. Franszlarn sadece Akdeniz filolar Okyanus filolarndan daha dzgnd. Akdeniz gemileri Marsilyada slenmilerdi. Franszlarda kaptanlarn kendi gemileri olduu gibi, baz kiilerinde ahsi kara kuvvetleri vard. Bunlar para deyerek kylden asker yazyor, sava zaman bln devlete kiralyorlard. Otuz Yl Savalarnda Gabor Bethlen ordusuna kar mparatorluk ordusuna Lehler yardm ediyordu. Humenn Savanda Eflak kuvvetleri pskrtld. Hollanda, Cava adasnda, bir yerli ky civarnda Batavya (Cakarta) limann kurdu. Kent ksa srede gelierek blgenin ticaret merkezi haline geldi.

89

Johannes Kepler

Kepler ile modern bilime giriliyordu. Bu nedenle Kepleri anlatmadan nce, birka nemli noktaya deineceiz. Gnmzde bilim uzmanlk demektir. Halbuki XVII. yzyla gelindiinde ayn bilim adam matematik, felsefe, fizik ve astronomi ile ilgilenebiliyordu. Yani uzmanlama daha ortaya kmamt veya bilim daha o seviyeye gelememiti. Gnmzde bilim niversitelerde yaplrken, XVII. yzylda bilim niversite dnda ve ou kez ona kar yaplyordu. Bilginler konular tartabilmek iin ya bir araya geliyorlar veya birbirlerine uzun mektuplar yazyorlard. Bilginlerin dncelerini aklama zgrlkleri yoktu. Bu zgrl sadece Hollandada gryoruz. Bilginlerin ou burjuva kkenliydiler. Kepler 1571 ylnda Almanya'nn gneyinde bulunan Weil'da dodu. Hastalkl bir ocuktu. Bu nedenle ellerinde ve gzlerinde kalc bozukluk olutu. Tbingen niversitesi'ne girdi ve renim grd. 1591'de yksek lisans derecesi ald. Graz'da matematik profesrl yapt. Bu dnemde yazd Mysterium cosmographicum (Evrenin Gizleri, 1596) adl yaptnda aklad gezegen sistemiyle nl astronomlar arasna katld. 1598'de Graz'daki Protestanlarn kenti terk etmeleri istendi. Bunun zerine Kepler, dnemin nl astronomu olan ve Prag'da devlet matematikisi olarak alan Danimarkal astronom Tycho Brahe'nin arsyla Prag'a yerleti. Tycho'nun lm zerine mparator II. Rudolf tarafndan onun yerine atand. Tycho lrken Keplere Kopernik retisi ile uyumlu bir gezegenler kuramn ortaya koyma grevini emanet ederek ld. Tycho Brahe'nin derledii deerli astronomik gzlemlerden yararlanan Kepler, gezegenlerin hareketleriyle ilgili almalar srasnda Mars'n yrngesini incelerken kendi adyla anlan yasalarn ilk ikisini buldu. II. Rudolf'un yerine geen kardei, Kepler'i Yukar Avusturya devletleri matematikisi olarak atad. Linz'de kald 14 yl iinde iki kitap yazan Kepler, burada nc yasasn kefetti (Kepler yasalar).

90

1. yasas: Btn gezegenler, odaklarndan birinde Gne'in bulunduu elips biimli yrngeler zerinde hareket eder. 2. yasas: Bir gezegeni Gne'e balayan doru paras eit zaman aralklarnda eit alanlar tarar. 3. yasas: Gezegenlerin dolanm srelerinin karesi ile Yrngenin byk ekseninin kp doru orantlyd. Keplerden nce gk cisimlerinin yuvarlak olduklar ve dairesel olarak dndkleri zannediliyordu. Platondan beri kre ve daire geometrik biimlerin en mkemmeli kabul ediliyordu. Kilise bu ekillerin ilahi olduunu sylyordu. Kepler gezegenlerin yrngelerinin eliptik olduunu syleyince iler bir daha kart. Kepler ayrca gezegenlerin gnee en yaknken en hzl hareket ettiklerini. Hzlarnn gneten uzaklatka azaldn sylyordu. Yer, dier gezegenler gibi bir gezegendi. Bunu ilk defa Kepler sylyordu. Ve tabii kyamet koptu. Kepler fiziksel yasalarn tm evrende geerli olduunun da altn iziyordu. Kepler almalarn yrtrken, skoyada Napier (1614), svirede Burgi logaritmay bulmulard. Bu bulular Keplerin iini ok kolaylatrd. Bylece Kepler, Koperniki dorulad. Gezegenlerin hareket merkezi dnya deil gneti. Kepler hareketin kanunlarn da vermiti.

91

Fransada ynetim XIII. Louisde, 1620

1620'lerde Fransa Kral XIII. Louis'nin hkmdarl srasnda dinsel i sava yeniden balad. Sonuta Huguenotlar yenildi ve 28 Haziran 1629'da Alais Bar yapld. Anlamaya gre Huguenotlar inan zgrlklerini koruyor, ama tm askeri ayrcalklarn yitiriyorlard. Bylece siyasal btnlklerini yitiren Huguenotlar kraln sadk uyruklar durumuna geldiler. Fransa kral XIII. Louis'nin Blois'ya srgne yollad Marie de Mdicis, 161920 yllarnda iki baarsz ayaklanma giriiminde bulundu. Louis, prenslere ve annesine bal ordular Ponts-de-C'de datt (7 Austos 1920). Mdicis'nin badanman olan ve henz kardinal unvan tamayan Richelieu Austos 1620'de kralla annesi arasnda uzlama saladysa da ana oul arasndaki gizli dmanlk bu tarihten sonra da azalmadan srd. Calvenist dnce 1620 yllarnda Amerika kolonicileri arasnda yaylyordu. Calvinist dnce kolay terk edilebiliniyordu. Ancak terk edildiinde bile laik bir yaam tarz devam ediyordu. Bu durum zellikle Amerikada kendini gsterecekti. Tanrya inanmayan pek ok Amerikal Priten alma ahlakna balanmlard. Bayrak ve lkleri ile kendilerini seilmi ulus grerek Calvinci seim kavramna balanacaklard. Osmanl Kaptan Deryas Damat Halil Paayd. II. Osman Damat Halil Paay nc kez kaptanderya yapyordu. 1620 yaznda Osmanl donanmas Akdenize ald. Adriyatik denizine girdi ve talyaya asker kard. spanyaya ait Manfredonia liman ele geirilerek, tahrip edildi. Otuz yl savalar srerken, Alman mparatoru Kasm 1620 tarihinde, Akda meydan savanda Protestan ordusunu, 250 kii gibi ok nemsiz zayiat vererek, imha etti. Bu sava Orta Avrupann geleceini deitirdi. Bundan sonra 300 yl ekler ve Slovaklar Alman hakimiyeti altnda yaayacaklard. Akda (Weier Berg) Muharebesi (8 Kasm 1620) Praga giren Almanlar grlmemi zulm yaptlar. Moravya, Silezya ve Bohemya tahrip edildi. Bu lkelerde Protestanlarn tm mallarna el kondu. Protestanlara ait topraklarn drtte alnarak Katoliklere datld. Protestanlarn soyulmas ile kazanlan servetlerin ok ufak bir ksm Almanyaya gitti. ou komiserlerin ahsi hesaplarnda topland.

92

Katoliklikten Protestanla yeni gemi olanlarn hepsi ldrld. Katolik olmay reddeden Protestanlar dvlerek ldrld. Kadnlar ve kzlar Alman askerlere datld. Kadn ve kzlara koca ve ocuklarnn nnde tecavz edildi. ocuklar ailelerinin gz nnde a braklarak ldrld. Bu dnemde Osmanllarn Almanya konusunda en yetkin kiisi, 100 yana yaklam olan Belgrad kads Habil Efendiydi. Alman mparatoru II. Rudolf zel bir mektup ile Habil Efendiden, Osmanllarn Almanlarn g durumundan istifade ederek sava karmamasn rica ediyordu. Aslnda Osmanllarn hi de Almanlara bakacak halleri yoktu. Prens Bethlen Gabor, Ferdinand II, Kutsal Roma mparatoru ile ate kes anlamas yapt. Avrupa devletleri maceraclardan olumu paral askeri birliklerle savayorlard. Hibir hkmetin de paras bu kuvvetleri srekli ellerinde tutmaya yetmiyordu. Sadece Hollandann byle parasal bir gc vard. Protestan prensler birliinin hizmetinde olan bir ete reisi, askerleri para vermeden toplamann ve onlar halkn srtndan geindirmenin bir yolunu buldu. Bu Roma dneminde bulunmu ve kullanlm bir yntemdi. Bellum se ipsum alet yani sava kendini beslemelidir. ngilterede Kral ile parlamento arasnda problem vard. I. James, iyi Latince bilir ve okumay ok severdi. Dnemin politik yazarlar ile ok ilgilenmi ve onlar okumutu. Tabii durumu icab, mevcut doktrinler iinde mutlakiyet ynetimine dnk olanlar benimsemiti. Parlamentoya kar kyor ve bunu ak ak yapyordu. Bar bir kiilii vard. lkeyi kendi dncesine sokmak iin kuvvetli ve kendine sadk bir ordu kurmad. James hkmetme hakkn Tanrdan ald doal bir hak olarak gryordu. Avam kamaras balangta pek ses karmad. Ancak yzyllardr uyguladklar bir anayasa ve bunun parlamentoya verdii haklar vard. ktidar parlamento haklar ile snrlanmt. Parlamento ve Avam haklarn ileri srerek I. Jamesa kar kt.

93

ngilterede Krsal Kesim

ngilterede angarya, daha XV. Yzylda, byk kyl ayaklanmalarndan sonra kaldrlmt. lkenin gneydousunda toprak sahibine belli dentiler yapan kyllerin yan sra Yeoman diye adlandrlan bamsz toprak sahipleri de ortaya kmt. Bundan sonra Yeomanlarn arasndan zengin kyller kmaya balayacaklardr. Bunlar hem ii altryorlar ve hem de tefecilik yapyorlard. Komu kyller, deyemeyecekleri kadar bor alp sonra Yeomanlara baml hale geliyorlard. ngilterenin gneyinde ise ok fakir kyller yayordu. Kendi topraklar yoktu, bakalarnn yannda alyorlard. Yontulmam tatan, balkla svanm srklardan oluan ve damlar sazla kapl in gibi yerlerde oturuyorlard. Bunlara cottage deniyordu. Birka tane koyun ve domuzdan oluan evcil hayvanlar ile bir arada yayorlard. lkenin gneydousundaki toprak sahipleri topraklarn cottagelar tutarak deerlendiriyorlard. Bunlar topraklarn feodallere gre ok daha verimli kullanyorlard. Bunlara Yeni Soylular deniyordu. Yeni soylular ksa srede ya imalathaneler kuruyor veya kendilerini ticarete veriyorlard. Bunlar feodallerden daha fazla burjuvalara yakndlar. Feodal senyrler ngilterenin daha fazla bat ve kuzeyinde vard. Bunlar hayvan yetitiricilii ile urayorlard. Bunlar tarm asndan hala atalarndan kalan dzeni srdryorlard. ngilterenin en geri blgesi Kuzey Dousuydu. Orada senyrler, frsatlar yaratp, kylnn elindeki topra da alyorlard. Bu yaptrmdan ancak ok byk paralar deyerek kurtulmak mmknd. Topraklarndan kovulan ynla kyl serseri oluyor, bir lokma yiyecek bulmak iin yollarda dolayorlard. Kanunlar serserileri ok sert cezalandryordu. Kzgn demirle dalanyor, derileri soyulana kadar krbalanyorlard. Buna dayanmak mmkn deildi. Kyller ba kaldryorlard. ngilterede btn krsal kesim, yle veya byle, durumdan memnun deildi. ine gelen yerde deiim istiyordu. Kraln keyfi ynetimini de deiimin nndeki engel olarak alglyordu. Mevcut anayasa veya parlamento mevcut vergilerin keyfi olarak artmas nndeki engeldi. Self Government i de Avam kamarasnn varlna balyorlard. Dier bir yandan krallk

94

rejimine de balydlar. Kral geleneksel olarak en yksek merciiydi ve ayn zamanda mensubu olduklar Anglikan kilisesinin de bakanyd. Krsal byle iken kentlerde ki burjuvalar arasnda Calvinizm yaylmt. Bunlar kraln dinsel stnln kabul etmiyorlard. Aralarnda ahitleri okuyup, tartrken, konu sk sk kraln imtiyazlarna geliyordu. Burada da ortaya rejime aykr tezler kyordu. Bu teoriler, bugn adna cumhuriyeti diyebileceimiz dnceleri hazrlyordu. Kralln dier baca olan skoya fakirdi. Dalk kesimlerde ise kendi eski dzenleri iinde yayorlard. Ynetim bir avu ele avuca smaz feodalin elindeydi. Ama onlarn da geliri azd. Bunlar ngilterenin kuzeyine yama aknlar ve ekyalk yaparak gelirlerini arttrmaya alyorlard. Yneticiler arasnda Calvin mezhebinden rahipler de vard. Ynetici rahiplerin halk zerinde nfuslar bykt. Bunlar skoyaya Anglikan mezhebinin girmesinden ve kendilerinin krala tabi olmalarndan korkuyorlard. rlandann hali ise bir fecaatti. Buras gemite Roma mparatorluu snrlar dnda kalmt. XII. Yzylda baz ngiliz feodaller rlanday ellerine geirmeye balamlard. O zaman yoksul ve organize olmayan rlanda, ngiliz kralnn vassilliini kabul etmiti. Ama bu ballk yle abuk gerekleemedi. Son yerli ef ancak I. Elizabeth zamannda ngiliz tahtna tabi oldu. rlandada dil, din ve sosyal stat ayrl vard. Yerliler Katolikti. ngiliz kolonlar Protestand. Yerliler ngiliz dilini deil Kelt dilini konuuyorlard. ngilizler yerlilerin topraklarn ellerinden alp, ngiliz ve skolara vermilerdi. Btn bunlarn sonucunda, rlanda halk iinde ngilizlere kar mthi bir hn ba gstermiti.

95

Prtanlarn Kolonisi

Plymouth Kolonisi 1620 - 1691

1620 ylnda Hollandadaki Pritenler koloni kurma izni aldlar. Hudson nehrinin azna yakn bir yerde Plymouth Kolonisini kurdular. Bir sre sonra bunlara ngiltereden gelen bir gurupta katld. 700 Kmlik usuz bucaksz kumsaln olduu sahillere ngiltereden yeni yerleimciler gelip, Plymouth adn verdikleri yere yerlemilerdi. Bunlar, tutku ile bal olduklar dini inanlarn hayatlarnn merkezine koymulard. Bu tehlikeli yolculua dinlerini zgrce yaayabilmek iin kmlard. Aralarnda Edward Winslow adnda bir matbaa ra bulunuyordu. Buraya Mayflower adl bir gemi ile gelmiti. Bu yerleim biriminde 19 aile, tavuklar, domuzlar ve kpekler vard. iftilerin kitaplar, silahlar ve tohumlar vard. O sene ok souk bir k yaanyordu. Mini buzul ayd. Scaklk bugnn scaklndan ortalama 2 derece daha dkt. Toprak verimsizdi. ok az rn yetiti, yiyecek stoklar azald. lk 3 ay iinde yerleimcilerin yardan fazlas ld. Geriye kalanlar kendi aralarnda tekrar evlendiler. Ve ok ocuk dourdular. imdi Amerika Birleik Devleti halknn %10u ite bu ilk 50 yerleimciden reyenlerdir. 96

Bu sahillere gelen ilk yerleimciler bu 50 kii deildi. 5 yl nce buraya gelmi olan yerleimcilerle beraberlerinde Veba getirmi ve burada oturan yerlilerin 10da 9unu ldrmt. Hayatta kalan Pocomoke yerlileri dvmek deil bar istiyorlard. ngilizlere, kumlu topraklarda, bal gbre olarak kullanarak, nasl ekim yapabileceklerini rettiler. inde mparator Wan-li ld. Yerine 16 yandaki olu geti. Bu ocuk haremaas Wei Chung-hsienin etkisi altnda bymt. Wei, kendini hadm ederek memur olmu, saraya girerek kuvvetli bir klik kurmulard. Yeni mparator tahta knca Wei kendi kliine mensup olmayan hadmlar ve hasmlarn ldrtt. Sibiryada Rus ilerlemesi devam ediyordu. Ruslar 1620 ylnda Yeniseye vardlar. 1620 varnda Oyratlar veya Bat Moollar Dzungar ad altnda birletiler. Dzungarda denen Zunghar (Cungar) hanl, Moolcada sol el veya Dou kanad anlamna gelir. Trkede bu hanla Cungar da denmektedir. Her ne kadar Dzungarlar Moolistann batsna yerlemi olsalar da, Oyratlarn sol kanadn tekil ettiklerinden bu ad almlardr. XVII. yzyln balarnda, gen bir lider olan Kara Khula (Khara Khula) Oyratlar birletirmeye alt, Khalkha (Kalka, Halha, Cengiz Han Moollarndan) Moollarnn ilk Altan kaan olan Sholui Ubashi Khong Tayiji ile savat. Hkmdarlnn ilk yllarnda oros, Dorbod ve Khoid kabilelerini birletirerek Dzungar (Cungar) birliini kurdu. 1620 ylnda Khalkhalara kar savat ve onlar yenip, Dou Moollar zerinde belirleyici bir zafer kazand. Oyratlarn ana vatan Khalkhalarn Kaan Jasaghtu Hann hakimiyeti altndayd. Bu dnemde Moollar birbirinden bamsz siyasi yapya ayrlmlard. Birincisi ahar, Harin, Ordos, Tmed, Horin gibi pek ok kabileden oluan Moolistand. kincisi, gnmz Moolistanndaki Khalkha (Halhalar) d. ncs ise Altay dalar ile Dou Kazakistan arasnda bulunan Oyratlard. Bu srada Oyratlar Budist olmaya devam ediyorlard. Tibette ise iki byk mezhep arasnda XVII. yzyln bandan itibaren sert bir mcadele yaanyordu. Gelug-pa (Sar apkallar) ve Garma-pa (Krmz apkallar) birbirine girmilerdi. Bundan sonra yeri geldike Cungarlardan bahsedilecektir. Bu esnada okuyucunun deiik isimleri grp, akl dalmamaldr. Cungarlar (Zunghar, Dzungar) okunur ve incelenirken zaman zaman Oyrat ve Kalmuk adlarnn birbiri yerine kullanld unutulmamaldr. Austos 1620 tarihinde Keplerin annesi byclk sulamas ile tutukland. 1620 ylnda ilk modern violin gelitirildi.

97

Osmanl Lehistan savalar geliiyor, 1621

ubat 1621de Papa Gregory XV ld, yerine Papa Paul V 234c papa oldu. Mart 1621 ylnda spanya Kral III. Philippe ld. Tahta 16 yandaki olu IV. Philippe geti. Bu srada Belika yneticisi Aridk Albertde ld. IV. Philippe, Albertin yerine halas Infante Isabellay naibe olarak atad. III. Philippe (Felipe) (1598 1621) spanyas artk herkesin ekindii o byk devlet deildi. III. Philippe, hayat boyunca devlet ilerinden tiksinmiti. Btn yetkilerini gzdesi Dk de Lerma kullanyordu. Dk de Lerma ve ailesi spanyann kasasn ve olanaklarn yamaladlar. Bu srada byk feodaller de bu zayflamadan yararlanarak, gleniyorlard. A gzl devlet grevlileri kralln gelirlerini cebe indiriyorlard. Hkmet de satmak amacyla durmadan yeni grevler retiyordu. spanya kilisesi de iyice asalaklamt. Kilise spanya topraklarnn te birini elinde bulunduruyordu. IV. Philippele birlikte (1621 1665) iktidara Kont Olivares geti. spanyann ekonomik yaam dondu. Bunun en nemli sebebi, spanyann nfus kaybyd. Savalar, hastalklar, Moriskolarn kovulmas, kolonilere gler XVII. yzyln ilk yarsnda nfus te bir azalmt. II. Philippeden balayan saldrgan ve gerici d politikann nelere mal olduunu gremeyen hkmet, bu politikaya devam ediyordu. Tunus donanmas, Cezayir donanmas kadar olmasa da, nemli bir donanmayd. 1613 1621 yllar arasnda, Tunus limanna 447 Hollanda, 193 Fransz, 120 spanyol, 60 ngiliz, 56 Alman gemisi ele geirilmi olarak getirilmiti. Bununla birlikte bu saylar dnda pek ok geminin de ak sularda batrldn dnmek gerekir. Lehistan zerine yryen ve skender Paann serdar olduu Osmanl ordusuna Krm Han Canbey Giray, Rumeli beylerbeyi Yusuf paa, Nibolu sancak beyi Tiryaki Mehmet Paa, Vidin sancak beyi Mihalolu Koca Hzr Paa kuvvetleri ile gelip, katldlar. 20 Eyllde yaplan meydan savanda (Ya meydan sava), Lehliler 10.000 l vererek, sava meydann terk ettiler. Lehlilerin bar isteklerini kabul etmeyen skender Paa dman takip etmeye balad.

98

Osmanl ve Lehistan ordusu yeniden Dniester kysnda karlatlar. Turla savanda Leh ordusu tamamen yok edildi. Lehistan bakomutan Zolkiewsky nehirde bouldu. Osmanl ordusu 12.000 Rumeli, 30.000 Krml olmak zere 42.000 kiiydi. Osmanllarn zayiat birka yz kii gibi ok azd. Osmanllarn ellerine ok byk ganimet gemiti. Bu zaferden birka ay sonra skender Paa ld. skender Paa, Kanijede Tiryaki Hasan Paann kethdas (yardmcs) idi. II. Osman tahta geince, kardelerinden ehzade Mehmet veliaht oldu. ehzade Mehmet, Osmandan 4 ay sonra domutu. yi yetitirilmi, cesur, zeki, bilgili bir genti. II. Osman stanbul dna gidecekti ve bu srada bir saray entrikasndan ekiniyordu. Az nce hakk yenerek tahta amcasnn geirilmesini unutmamt. Sonunda sefere kmadan ehzade Mehmetin ldrlmesine karar verdi. II. Osman kaynbiraderi olan eyhlislam Esat efendiden kardeinin katli iin fetva istedi. Esat Efendi, Hoca Sadeddinin ikinci oluydu. Esat Efendi fetva vermeyi reddetti. II. Osman fetvay zorla ve tehdit ederek Rumeli Kazaskeri Kemaleddin Efendiden ald (eyhlislamdan sonra ikinci adam). ehzade Mehmet idam edildi. O k, stanbulda Boaz ve Halie buzlar geldi, deniz donmu gibi oldu. Gemiler limana gelemedii iin, ehirde ktlk balad. Halk bunu II. Osmann uursuzluuna yordu. Halk ehzade Mehmetin idamn kabullenememiti. 30 yl savalar srasnda Bethlen Gabor, Alman mparatorunun bata dt zayf durumdan yeteri kadar istifade edememiti. Sonra da tren kamt. 31 Aralk 1621de Almanya ile Erdel arasnda Nikolsburg anlamas imzaland. Erdel topraklarna Slovakyaya ilave olarak Silezyadaki Oppeln ve Ratibor prenslikleri de katlyordu. Bethlen Gabor, Divan Hmayuna bavurarak, kendisinin daha fazla desteklenmesini istedi. Ancak bu srada, az sonra anlatlacak olan kargaalar nedeniyle, Divan kendi derdine dmt. Bethlen Gabora evet diyemedi.

99

kran Yemeyi

Otuz Yl Sava devam ediyordu. Bellum se ipsum alet prensibini byk lde Walenstein tarafndan kullanld. Bylece mparatorun yani Katoliklerin hizmetinde byk bir ordu toplanabildi. Bu ordu hi savamadan Almanyay dolat. Bu g gsterisi prenslerle, kentleri korkuttu. Almanya mparatorun otoritesini kabul etmek zorunda kald. Bunun zerine mparator Mecklenburg prenslerinin topraklarn msadere edip bunlar Wallensteina verdi. Ayrca, mparator, Lutherden beri Protestan prenslerce kiliselerden alnarak miri toprak haline getirilen topraklar geri ald. Hollandallar Cava adasn igal edip, 1621de orada Batavia kentinin temellerini attlar. Bu yl Hollanda Atlantik Okyanusunda ticaret yapmak iin Bat Hint irketini kurdu. irket nce Gine krfezinde ube at. Oradan altn ve Kle alyordu. Yeni Amsterdam (New York) kolonisi kuruldu. Bu koloni sadece 40 yl var olabildi (1626 1667). Hollandallar bugn Hollanda Guyan denilen blgeyi ellerine geirdiler. Hollandann Antillerde ele geirdii Curaao, spanya Amerikas ile yaplan kaak ticaretin merkezi olacakt. Bu ok karl bir iti. Plymounth kolonisinde hem ngiliz yerlemecilerin ve hem de o blge Kzlderililerinin ortak bir dmanlar vard. Pocomokeler, kolonicilere tarmda yaptklar yardm karlnda dmanlarna kar kolonicilerin kendilerine yardm etmelerini istiyorlard. 1621 ylnda, ngilizler ve Pocomokeler ortaklaa olarak, dman kabileye kar bir srpriz saldr dzenlediler. Rakip kabile ngiliz silahlarnn stnl ile yok oldu. Bu galibiyet ortak bir yemekle kutland. Bu yemek zamanla kran yemeine dnt.

100

Hotin Sava, 1621

Lehistan, Osmanl ordusunun Lehistan batanbaa ezeceine dair byk bir korku duyuyordu. Her trl art kabul ile tehiz edilmi, Leh sefaret heyeti stanbula yolland. Ama Osmanllar, Leh heyetini stanbula sokmadlar. Osmanl Divan ikiye blnmt. Bir ksm Lehlerin bar teklifinin kabuln istiyordu. Bir ksm Lehistan zerine yrnsn diyordu. Padiah II. Osman sefere kmaya karar verdi. II. Osman Lehistana sefer ap, Nisan 1621de bizzat ordunun bana geti. Vezir Pir Mehmet Paa hem Sadaret vekili ve hem de Saltanat naibi olarak stanbulda kald. II. Osman yola 21 Maysta kmt. O gn gne tutuldu. Ordu ve halk korkuyordu. Sefere balamak iin 1 gn beklenmesini Padiahtan rica ettiler. Ama II. Osman bu istekleri kabul etmedi. Yenieriler, Sultan bizi uursuz gnlere itiyor diyorlard. 21 Mays, eski takvimde ayn son gnne tekabl ediyordu. O gn byk ilerin balamamas adettendi. Padiah bu tip adetleri umursamyordu. Halk ise bu umursamazlktan korku duyuyordu. ok sert geen bir k, denizin donmas, gne tutulmas, ayn son gn derken Halk bir felaket beklemeye balad. 2 Eyll 1621de Hotin nnde yaplan savata ( Hotin sava) Osmanllar baarl olamadlar. Ancak Lehistan ilerine yaplan aknlar Lehistan dehete bodu. Bu aknlarda Osmanllar ok sayda tutsak elde ettiler. Ancak Lehlilerin ina ettikleri istihkamlar bir trl alnamyordu. II. Osmann ve ordunun morali bozuldu. Ancak aknlardan bizar olan Lehistan, sava karma sorumluluunu slenerek bar istedi. Zaten Osmanllarn savaa devam edecek evki kalmamt. 5 Ekim 1621 tarihinde bar yapld. Bu anlamada Kanuni devrinde yaplan bar esas alnmt. Anlama gerei Hotin kalesi Osmanllara brakld. Lehistan eskiden olduu gibi her yl Krm Hanlna 40 bin Duka vergi verecekti. Osmanllar Macaristana asker geirmek istediklerinde, nceden haber vererek Gney Lehistan topraklarn kullanabileceklerdi. Ancak Leh topraklarndan geen Krmllar, en ufak bir zarar vermeyeceklerdi. Bu sefer srasnda, II. Osman ( Gen Osman), stanbulda da disiplinsiz ve kstah hareketlerine ahit olduu kapkulu askerdeki disiplinsizlii grm ve bunu zmeye karar vermiti. Pek ou esnaflk yapan yenieriyi sefer iin toplamak bile ok zor olmutu. Polonyaya giderken yolda sk sk yoklamalar yaplarak, kaanlar tespit edilmeye allmt. Bu yoklamalar yenierileri ok kzdrmt. Padiah yenieri subaylarna birliklerinin nnde 101

ar szler syleyip, azarlyordu. Peinden de hi beenmedii bu ordunun kdem zamlarn vermiyordu. Sultan sorunu devirme sisteminin getirdii homojen olmayan yapya balyordu. Bu nedenle orduyu ve ynetimi Anadoluya bavurarak Trkletirmeyi dnyordu. Kapkulu bir zamandr alt geveklie kar gen padiahn kar duruundan rahatszd. Dnte padiahn kapkulunu datp, sekbanlardan yeni bir ordu kuraca haberleri yaylyordu.

102

II. Osmann Katli, 1621, 1622

II. Osman stanbula dndkten sonra, yannda ok az kii ile kyafet deitirerek sokak ve meyhaneleri dolamaya balamt. Uygunsuz grdklerinin hemen orda balar vuruluyordu. Yenierilerin ldrlmesini dzenleyen zel kanunlar vard. Halbuki II. Osman uygunsuz yakalad yenieriyi de Bre Hotinde er meydanndan kaan sen miydin? diyerek ldryordu. Bu durum Ocan ok tepkisini ekiyordu. Padiah ve ordu stanbula dnldnde, Kzlar aas Sleyman Aa ve hocas mer Aann telkinleri ile II. Osman, yenierilere kar tavr ald. Amac yenierileri ortadan kaldrmak veya onlara yeni bir dzen vermekti. Ancak bunu ocakllar duymutu. Ayrca yenieriler verilen bahii az bulmu, honutsuzluklarn belirtip, homurdanyorlard. Bu arada Padiah ulemann maddi ayrcalklarn de snrlamt. II. Osman, hem askerin ve hem de ulemann menfaatlerine set ekiyordu ki, bu iki gurubun padiaha kar birlemesi sonucunu getirdi. II. Osmann yapmay dnd btn yenilikleri, biz bugn bilmiyoruz. Ama bunlarn iinde Osmanl hanedan ile ilgili olanlarnda bulunduu bellidir. Sultan Osman anlalyor ki Padiahlarn cariyelerden ocuk edinmelerine de karyd. Kendisi, Damat Pertev Paann, gzellii ile dillere destan olmu kz ile evlendi. Daha sonra da eyhlislam Esat Efendinin yine gzellii ile nl kz Ukayle Hatunu ald. Bu evlilikler de stanbul halk nazarnda doru grlmemiti. II. Osman dini ritelleri gerei gibi yerine getirmiyordu. Pek ok yerde ondan dinsiz diye bahsediliyordu. Halk Osmandan nceki padiahlarn dindarln, Osmanda da grmek istiyor, gremeyince rahatsz oluyorlard. II. Osman, giyimi hafifletmi, balarna da sark yerine tac Horasani denen krmz bir klah giymeyi adet edinmiti. Bu klah Kuzey ve Dou Trklerinin giydii eski bir alkanlkt. Halk bu giyim deiikliinden de rahatsz olmutu. Padiah Hacca gitmek ve bu bahane ile Msr ile Suriye askerlerini toplamak istiyordu. Tunus ve Cezayir donanmalarnn Lbnan kylarnda toplanmasn emretmiti. Beylerbeylerine asker yazn diye fermanlar yollamt. Kapkulunun arlnn olduu stanbul yerine bir sre Bursay taht ehri olarak kullanmak zere hazrlklar yaptryordu.

103

eyhlislam Esat Efendi, padiahn Hacca gitmesine kar kyor ve onu gitmemesi konusunda uyaryordu. Sonunda Padiah, Hacca gitme kararn skdara turalarn diktirerek, resmen gsterdi. eyhlislamda gidilmemesi konusunda fetva verdi. Yenieriler ve sipahiler Atmeydannda (Sultan Ahmet Meydan) toplanarak, padiahn hacca gitmesine mani oldular. Ellerinde Esat Efendinin fetvas vard. Sleyman ve mer aalarn ban istediler. Veziriazam Dilaver Paann azli istendi. Padiah, adamlarn yenierilere teslim etmedi. Herkesin gz nnde eyhlislam fetvasn yrtp, att. Yenieriler silahszd. nce padiah ikna etsin diye mer Efendinin sarayna gittiler, o kamt. Sonra, Sadrazam Dilaver Paann konana gittiler. Paa konakta deildi. Adamlar, silahsz yenierilerin bir kan ldrd. imdi i zvanadan kmt. Kapkulu askerleri saray bast. II. Osman tahtan indirerek yerine amcas Mustafay ikinci kere padiah ilan ettiler. II. Osman, yenieri ocana snd ve durumu dzeltmek istedi. Ancak, yenieriler padiaha sahip kmadlar ve veziriazam Davut Paa Sultan Yedikule zindanlarna gtrd. O gece II. Osman Yedikulede boularak ldrld (20 Mays 1622). zerine 10 cellat saldrp, kement geirmeye almt. Sultan sonuna kadar onlarla mcadele edip, kement geirtmedi. Sonra Padiah balta ile yaralayp, yle ele geirip, bodular. Yenieri bu katliama gereke olarak da pintiliini gsteriyorlard. Sultann uyruklar ilk defa bir Sultan ldrmlerdi. O zaman kadar, hanedandan biri iaret etmeden tahtan indirme olmazd. Yenieriler mutlaka bir hanedan yesi adna ayaklanrlard. imdi ise asker ve ulema, kendi adna ayaklanmt. Osmanl ailesi kanna duyulan sayg yok olmutu. Artk Sultan kutsal ve dokunulmaz deildir. Yenieriler glerinin doruundaydlar. Kendilerinde padiahlar tahta karma ve indirme, hatta ldrme cretini bulabiliyorlard. Bu olaydan sonra stanbul durulmad. Veziriazam Davut Paa halk arasnda padiah katili olarak anlmaya baland. Halk kullara ocanza iltica ederek size emanet edilen padiahmza yaplan muameleye skut edersiniz diye ar szler sylyordu. Ksa srede yenieri aleyhtar hareketler bakenti ve tm lkeyi sarmt. Osmanl imparatorluunun her yerinde yenieriler ak veya kapal protesto ediliyorlard. Yenierilerin yanndan geenler yerlere tkryorlard. Bu srada Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmet Paa, padiahn kann isteyerek bakaldrmt. Bunu Anadolu ve Suriyedeki baz valiler de izlediler. Kargaa karsnda Davut paa sadrazamlktan alnp, yerine Hadm Grc Mehmet Paa geirildi. Abaza Mehmet Paa, mehur Halep beylerbeyi Celali Canbulatolu Ali Paann hazinedaryd. Kuyucu Murat Paaya esir dmt. Kimseyi balamayan Kuyucu Murat Paa, Halil Paann efaati ile Abazann hayatn balamt. Halil Paa Abazay kendi olu gibi yetitirdi. Abaza deniz ve kara savalarnda piti. Sultan Osman kendine taraftar ararken, Abazay gz kesti. O srada Abaza Mehmet Paa ok gen yata Mara beylerbeyi olmutu. II. Osman Lehistan seferine karken Abaza Mehmet Paay nemli bir beylerbeylik olan Erzurum beylerbeyliine getirmiti. Sultan Osmann Anadoludan asker yazmaya memur ettii beylerbeylerindendi.

104

Halkn ne yapacan artk kimse kestiremiyordu. Birden halkn arasndan kan biri, Osmanmzn kann isteriz diyerek kapkullarna saldryor, ldrebildii kadar ldrp, yaralyordu. olanlar, ehzadelere suikast yaplacak diye phelendiklerini paralyorlard. Yenieriler ve sipahiler iin gvenli yer ve zaman kalmamt. Osmanl Devlet merkezi artk iyice karmt. Valide Sultan, sanki padiahm gibi dorudan emir veriyor, mzakerede bulunuyordu. Esen rzgara bal olarak o sadrazam gidiyor, br geliyordu. Pe pee, Mere Hseyin Paa, Lefkeli Mustafa Paa, Grc Mehmet Paa sadrazam oldular. Abaza Mehmet Paa isyan ile Anadolu sekban tekrar nem kazanyor ve bakentin kapkullarn yeniden dengeliye bilir hale geliyordu. Daha sonra grlecei gibi, Abaza Mehmet Paa merkezi orduya yenilmesine ramen cezalandrlmayacakt. Anadolu sekban kuvvetlenerek kapkulunun daha da ileri gitmesinin nne gemiti. Osmanl imparatorluunda meydana gelen alkantlara zm arayan siyasi gzlemciler vard. Bunlar durumu grp, anlyor ve zmler neriyorlard. Bunlarn kimisi tarihi, kimisi ulema, kimisi askeriydi. Genel olarak ktye gidi nedeni dirlik sisteminin bozulmasna veriliyordu. Anadolunun kuzeyi Abaza Mehmet Paann elindeydi. Gneyi ise Diyarbakr beylerbeyi Vezir Damat Hafz Ahmet Paann elindeydi. Her iki beylerbeyi, stanbuldaki mrteci hkmeti nasl dreceklerini mzakere ediyorlard. Bu srada Mevlevi tarikatnn ba olan Mevlanann torunu Ferruh elebi (1591 1630) Abaza Mehmet Paay destekliyordu. Bu srada Papalk da Ortadouda ve zellikle Balkanlarda yeniden eyleme gemiti. Papa XV. Gregorius, 1622 Dini yayma topluluunu kurdu. Kurulu Balkanlara Fransisken ve Cizvit misyonerler yollad. Fransay fiilen yneten Luynes ldnde (Aralk 1621) Fransa'nn gneyinde bir Huguenot ayaklanmas vard. Bu srada Fransada yanda kol koyma yerleri olan ilk iskemle icat edildi. inde Manu bakent olarak Liao-Yang semiti. in iin tek tehlike Manular deildi. Gney Dou in ky blgelerinde korsan aknlar nedeniyle Mingler otorite ve ynetimi kaybetmilerdi. Korsanlar ok glydler ve bamszla doru gidiyorlard. ngiltere kral I. James, saltanatnn sonuna doru Parlamentonun itibar ile otoritesinin ne kadar arttn, kralln ise ne kadar azaldn izler duruma gelmiti. Francis Bacon byk bir bilgindi ve kraln da anslyesiydi. Bacon, Avam kamaras tarafndan yolsuzlukla suland ve byk bir para cezasna arptrld. I. James, bu yaknnn cezasn affetme cesaretini gsterememiti.

105

ran ngiliz ibirlii, 1622

1 Ocak 1622 tarihinde Gregorian takvim ilan edildi. Bylece, 1 Ocak, 25 Mart yerine, yln ilk gn kabul edildi. ngiliz Kral I. James, ubat 1622de Parlementoyu datt. Kuzey Amerikada, Mart 1622de Algonquian yerlileri Jamestown, Virginia dnda ki 347 ngilizi ldrdler. Bu koloni halknn te biriydi. Henricus yerleimi de yakld. XIII. Louis, 1622 ilkbaharnda Huguenotlarn birok direni noktasn ele geirmeyi baard. Mays aynda kraliyet kuvvetleri ksa bir kuatmadan sonra Huguenot kenti Royan ele geirdi. Ekimde ayaklanmaclarla Montpellier bar adl atekesi imzalad (18 Ekim 1622). Bu srada Richelieu kardinal olmutu (1622). Louis eskiden annesinin danman olan Richelieu'ye balangta kukuyla yaklatysa da, zamanla kardinalin siyasal kavrayna gvenmeye balad. Otuz yl Savalarnda, 1622de, Protestan kuvvetleri Mansfeld ve George Friedriche of Baden-Durlach kumandasnda, mparatorluk kuvvetleri de Tillynin kumandasndayd. Nisan savan Protestanlar kazand. Bundan sonra Tillynin kuvvetleri, Gonzalo de Crdob ynetimindeki spanyol kuvvetleri ile birleerek kuvvetlendiler. Mays aynda Brunswickin Protestan kuvvetleri ile Mansfeld and George Friedriche of Baden-Durlach kuvvetleri birleecekti. Ancak daha birleme gereklemeden Tillynin mparatorluk kuvvetleri George Friedrichein yolunu kesti. Wimpfen Savanda George Friedriche ordusu tamamen yok oldu. Otuz Yl Savalar, pe pee yaplan seri muharebeler ile devam ediyordu. Haziran aynda Hchst Sava, Heidelberg kuatmas, Bergen-op-Zoom Kuatmas, Fleurus Sava vs randa ah Abbas, gelirlerini arttrabilmek iin ipek zerine devlet tekeli kurdu. D satm ise Osmanl topraklarndan gemeden gneyden yapmak istiyordu. Osmanllara gmrk demek istemiyordu. Gneyde ise Portekizliler vard. ah Abbas, ordusunu modernize etmek iin ngilizlerle yani Moskovadaki ngiliz irketi ile yakn iliki iindeydi. pei de bu ngiliz irketine satyordu. 1622 de ran ordusu ve ngiliz donanmasnn ortak abas ile Portekizlilerden Hrmz geri alnd. Hrmze bir ngiliz ve bir de Hollanda ticaret irketi ubeleri ald.

106

Hollandallar 1622 ylnda Makaoya saldrdlar. Ancak kanl bir yenilgiye uradlar. Manilada spanyollar, Makaoda Portekizliler vard. spanyollarn Makaoya yaklamalar yasakt. spanyollar iecek su veya yiyecek almak bahanesi ile Makao limanna yaklayor, gece olunca da Makao kayklar onlara in ipei tayorlard. 1602den 1620 ylna kadar Manila ticarette ok ykseldi. Manilann bu ileri ticari durumu 1640 ylna kadar yle kalacakt.

107

Sultan Katilleri

Erzurum beylerbeyi Abaza Mehmet Paann 1622'de balatt yeni Celali ayaklanmas ancak 1627de bastrlabildi. Abaza Mehmet Paa isyan, kapkulu zorbalna kar Anadolu diren ve tepkisidir. Bundan sonra Osmanllar kapkullarnn saylarn azaltmaya ve yetkilerini ksmaya alacak ancak ciddi bir sonu alamayacaklardr. Sonuta, ancak Kprl Mehmet Paann diktatrce ynetimi, fren etkisi yapacaktr. 1622de, Veziriazam Grc Mehmet Paa ilere el koymu, bir dzen kurmaya alyordu. Bu gelimeleri kendi hayrna grmeyen Mere Hseyin Paa, para harcayarak, yenieri ve sipahileri yeniden kazan kaldrmaya itti. Grc Mehmet Paa grevden alnarak yerine Mere Hseyin Paa veziriazam oldu. Bu deiiklikte valide sultan olmak iin manevralara balayan Ksem Sultannda nemli katks vard. Abaza Mehmet Paa gibi ba kaldran bir dier kii de Trablusam beylerbeyi Seyfolu Yusuf Paayd. Seyfolu Yusuf Paa, Mara Trklerindendi. Sultan Osmann lm zerine yenierileri kovup, kendi sekbanlarna dayanarak bamsz bir divan kurmutu. Yerine atanan Ketenci mer Paay Trablusama sokmam ve Mere Hseyin Paaya rvet vererek yerinde kalmt. Veziriazam stanbulda asayii temine alrken, Orta Anadolunun tm Abaza Mehmet Paann hkm altna girmiti. 1622nin son gnlerinde Kapkulu sipahileri tekrar kazan kaldrdlar. Bize Sultan Katili derler, biz bir ey yapmadk. Kim Padiah katl eyledi ise onlar katl eylemeli dediler. Artk yenieriler de Sultan Osmann katillerinin cezalandrlmasn istiyorlard. 1623 ylnn ilk gnlerinde sipahiler bir daha ayaklanp, Sultan Osmann katillerini aramaya baladlar. Katiller ve Davut Paa oktan saklanmt. Divan da ynetim deiiklikleri oldu. Yeni ynetim II. Osmann katillerinin cezalandrlmas iin kollar svad. Eski veziriazam Davut Paa ve eski Suba Kilindir Urusu denen kii ldrld. Eski yenieri aas Budin Beylerbeyi Dervi Paa ve Kstendil sancakbeyi Meydan beyin idam iin ferman yolland. Bu kargaa iinde stanbula elilik heyetlerinin biri gidiyor, biri geliyordu. D ilikiler Divan tarafndan ynetiliyor. D lkeler Osmanllarn i kargaasna kartrlmyordu. mparatorluun ii kendinden bakasn ilgilendirmezdi. spanyada Philip IV ynetimi balad. spanya ile Netherland arasnda savalar da tekrar balad (1609 1621). 108

Safeviler stn duruma geiyor, 1623

ubat 1623de Fransa, Savoy, and Venedik aralarnda Paris Anlamasn imzaladlar. Bu anlama ile spanya kuvvetlerinin stratejik Alp geidi Valtellineden ekilmesini taahht ediyorlard. 1623 ylnda Osmanl veziriazam Mere Hseyin Paa, yenieri ileri gelenlerini ortadan kaldrmaya balaynca, grevinden alnarak yerine Badat eski valisi Kemanke Ali Paa getirildi. Mere Hseyin Paa, IV. Muratn tahta kndan sonra ldrlecektir. Bu srada padiah Mustafann akli dengesi yerinde olmadndan, devlet Valide Sultan (Ksem Sultan) ve baz brokratlarn elindeydi. Asker ikide bir bakaldryordu. Onlar yattrmak iinde hazineden durmadan para veriliyordu. Hem i ve hem de d hazinede para kalmamt. Btn bu kargaa iinde devlet st brokratlarnn giriimi ile Mustafa tahtan indirilerek yerine 9 Eyll 1623 ylnda IV. Murat 11 yanda Osmanl tahtna karld ( 1623 1640 ). Annesi Ksem Sultand. Gl bir kiilie sahip olan Ksem Sultan, gelecek 10 yl iinde keyfine gre devleti ynetecekti. Bu 10 yl iinde 8 tane veziriazam, 9 badefderdar atayacak veya grevden alacakt. 1623 ylnda Msrda Memluk Beylerinin glenmesi devam ediyordu. Msr valisi Mustafa Paa yerine Osmanl Divannn yollad yeni valiyi kabul etmeyerek, eski valinin greve devamn Osmanl merkezi ynetimine kabul ettirdiler. 1623 ylnda ah Abbas Osmanllardan Badat, Kerkk, Musulu almt. Badatn Safevilerin eline gemesini, veziriazam Kemanke Ali Paa, padiaha bildirmeye bile gerek grmedi. Onun bu davran veziriazamlktan azledilmesine sebep olacaktr. 1623 ylnda Hollandallar bir ngiliz donanmasn daha batrdlar. Hollandallar sekiz ngilizi tutukladlar. Onlar cretli Japon askerler kullanarak Amboine Hollanda kalesini almakla suluyorlard. ngilizler lme mahkum oldu. Buna Amboine krm denir. Otuz yl savalar srerken Tillynin ordusu Christian of Brunswickin ordusunu Stadtlohn Savanda yenerek, yok etti.

109

Avrupada Tilkiler Dolayor, 1623

Otuz yl sava (1618 1648) bir lkenin i uyumazlnn dna tamak zereydi. Almanyann karsna Fransa kmt. Fransa artk gl bir monariydi ve hegemonyasn yaymaya alyordu. Habsburg da bir monariydi ve Fransa iin engeldi. Habsburglar, Fransann komusu olan Alman prensleri zerinde otoritelerini kurmaya alyorlard. Habsburglar bir ara spanya, Avusturya ve Pays-Basy birletirmilerdi. imdi durum byle olmasa da yine spanya ile Avusturya mttefikti. Fransa kendi iinde Protestanlar ile Katolikler arasnda bir denge tutturmutu. Bu dengeyi Habsburg glenmesine kar bir gvence kabul ediyordu. Fransa monarisi Protestanlar koruyordu. Bir yandan da Katolik birliini bozmaya alyordu. Bunun iin Bavyera dkn kendi yanna ekmeye urayordu. Fransann aklnda bir yandan da Alsace ile Lorraine vard. Almanyadaki Katolik glenmesi ve hareketlenmesi, Fransa kral IV. Henriye, Protestan Alman prenslerinin kuracaklar Habsburg kart bir birlik oluturma frsat vermiti. Ancak IV. Henri ldrlnce, oluum savama aamasna gelemedi. Schleswig Holstein, bir Alman eyaleti olarak Danimarkann elindeydi. Danimarka Kral Holstein dk sfat ile mparatorun bir prensi durumundayd. Danimarka ticari adan kendini Hansann devam olarak gryordu. Bu nedenle mparatorun kuzey Almanyadaki her giriimine kt gzle bakyordu. sve, Kuzey Avrupada byk bir askeri g olmutu. Baltk denizini bir sve gl yapmak istiyordu. Finlandiyaya boyun edirmiti. Polonyadan Livonyay, Rusyadan Neva, ngrieyi almt. Polonya sve sava ise devam ediyordu. Katolik Polonya Avusturyann mttefikiydi. sve bu savatan rahatszd. mparatorluk ise sava krklyordu. Hollanda ile ngilterede Habsburglara karydlar. Hollanda, paasn mparatorluktan syrmt, imdi ateli bir Danimarka yanlsyd. ngiltere ise kendi dini dengeleri asndan Habsburglara kar kyordu. Ayrca ncil Birliinin bakan Palatina elektr Friedriche, ngiliz Kral I. James Stuartn damadyd.

110

Aslnda ngilterenin karlar Osmanl mparatorluu dahil her yerde Fransann karlar ile eliiyordu. Bu nedenle ngiltere hem Habsburglara karyd ve hem de birliin ok glenmesini istemiyordu. Mevcut durum en uygun durum olarak iine geliyordu. Osmanllar ise kendi menfaatlerine uygun olarak ama i atmalarn ve Dou cephesinin msaade ettii kadar ilere mdahil oluyorlard. Habsburg, bu sralar kacak olan bir Osmanl Alman savandan ok ekiniyordu. Bu savan olmamas iin ise elinden geleni yapyordu. Bat cephesinde rahatlam Osmanl da bu frsattan istifade ran meselesini zmeye alyordu. 1623 ylnda Orta Asyada Oyrat konfederasyonu Ubashi Khong Tayiji Kaan ldrerek bamszlna kavutu. Bu dnemde sadece Khoshud kabilesi reisi Han unvann tayordu. Bu Dorbodlardan Baatur Khung Tayiji Oyratlarn en gl efi kabul edilene kadar byle devam etti. Virginiada Amerikann ilk ll davranma kanunu karld. Bu arada yine Papa deimi, Papa Urban VIII yeni Papa olmutu.

111

Fransa Babakan Richelieu, 1624

Fransa kral XIII. Louis, Luynes'den boalan Babakan makamna 1624'te Richelieu'y getirdi. Richelieu 1642'deki lmne kadar bu grevde kald. Bylece Fransa'da yeni bir ynetim biimi, Kralla Babakan arasnda yekin bir ortaklk ve ibirliiyle karlkl gvene dayanan bir sistem (bakanlk sistemi) yerleti. Ruhsal dengesi bozuk olan Louis'nin devlet ileriyle gereince youn biimde ilgilenememesi Richelieu'y ok gemeden ynetimin en etkili kiisi durumuna getirdi. Richelieu, tm Fransa'da ve Avrupa'da olup bitenleri rapor eden ok gl bir hafiye tekilat kurdu. 1624 ylnda Fransa Quercyde kyller, konan tuz vergisine kar ayaklandlar. Bu ayn zaman da yeni bir Protestan bakaldrsyd. Kyllerin hiddeti vergi toplayanlara kar geliti. Vergiyi zengin kyller topluyordu. Bunlarn evleri yakld, mallar yamaland. Ayaklanma ksa sre de zenginlere kar genel bir tavr ald. Kyl ordusu 16.000 kiiye ulat. Bu ordu yerel feodallerin dzenledii orduya yenildi. Richelieu, katliamlara taraftar deildi. Ama yine de Katoliklerin Fransada mutlak hakimiyetini istiyordu. O daima devlet menfaatlerini kiisel menfaatlerin zerinde tutmu veya en azndan yle olmasna almt. 1624 ylnda, Osmanllarn eline dtkleri anariden yararlanan ah Abbas Iraka hcum etti. Ocak 1624de Badat ald ve Snni halk ldrtt. Badat tekrar Safevilerin eline gemeden 90 yl Osmanl hakimiyetinde kalmt. Sonra Krdistan ele geirdi. Bu gelime stanbulda ve eyaletlerde hkmete kar tepkilere yol amt. Nisan 1624 ylnda Veziriazam Kemanke Ali Paa grevden alnarak yerine erkez Mehmet Paa getirildi. erkez Mehmet Paa, hemen Abaza Mehmet Paa isyan ve Safevilerin zerine sefere kt. Osmanl birlikleri Safevilere kar olduu kadar, ayaklananlara kar da savamak zorundaydlar. Bu srada Krmda da isyanlar patlak verdi. Krm taht iin III. Mehmet Giray ile Canbek (Canibek) Giray arasnda mthi bir mcadele vard. Bu iki zat 2. derece amca, 2. derece yeen durumundaydlar. Canbek Giray Krm 13 yldr ok gzel ynetmiti. Ama imdi, III. Mehmet Giray tahta karlm ve Yavuz ahin Giray veliaht olmutu. ahin Giray, randan ah Abbasn yanndan daha yeni gelmiti. 112

III. Mehmet Giray, Osmanl Padiah IV. Mehmetin tahta kn tebrike gelen Rus elilerini yolda durdurmu, ellerinden hediyeleri alm ve onlar ldrtmt. III. Mehmet, Cengiz Handan inme asndan kendini Osmanllardan daha asil gryordu. Bu gr baka Krm Hanlarnda da olmutu, olacakt. Bir olasla gre, III. Mehmet Giray, stanbul zerine yryp, Osmanl tahtna kendi kmak ve devleti ocuk padiahlardan kurtarmak istiyordu. Mays 1624de Divan Hmayun III. Mehmet Giray azledip, yerine Canbek Giray tekrar Krm tahtna oturttu. Rodosta srgnde olan Canbek Giray, drt kadrga ve askerle Krma yolland. Ama III. Mehmet Giray Divann emrini kabul etmemi isyan etmiti. Krma ileri dzeltmesi iin, Kaptan Derya Damat Recep Paa yolland. III. Mehmet Giray bir ara Osmanl askerlerini esir etti. III. Mehmet Giray ile Osmanl Divan arasnda grmeler sryordu. Bu iletiimi salayan Damat Recep paayd. 1624 ylnda Kazaklar stanbul Boazna saldrdlar. Yenikye kadar yallar yamaladlar. Bunun peinden Osmanllar Kazak deniz aknlarna kar daha dikkatli oldular. Nehir azlarndaki kaleler ve Osmanllarn Karadeniz filosu teyakkuza geti. Ekim 1624de Toskana, Papalk ve Napoli ortak kuvvetleri, Sardunya adas varnda Cezayir deniz kuvvetlerini malup ettiler. Dat filosu Brezilyada Bahiay spanyollardan ald (captures Bahia, Brezil). spanyollar da Datn kuvvetli liman Breday kuattlar (Breda kuatmas). Bu arada Fransa ile Netherland aralarnda Compigne anlamasn imzaladlar. 1624 ylnda u olaylarda gerekleti. Papann emri ile Martin Lutherin Almancaya tercme ettii ncil yakld. Netherland Tayvanda koloni kurdu. Danimarkada ilk posta servisi balad. Fransa kral Louis XIII, Versailles Saraynn ilk paras olan av kkn ina ettirdi. Japon ogunluu spanyollar topraklarndan dar atp, Filipinler ile yaplan ticaretten kopard. Cornelius Drebbel ilk defa gazlar kefetti. Henry Briggs Logaritma kitabn yaynlad.

113

Rus Kazak Tekneleri Karadenizde Batrlyor, 1625

Bir yl nceki baarl deniz aknnn verdii cret ile kalabalk bir Kazak topluluu Karadenize ald. Ancak bunlar Osmanllar tarafndan yok edildiler. Kazaklar asndan bu byk bir faciayd. Bundan sonra deniz yolu ile yaplan aknlar kesildi. Osmanl veziriazam erkez Mehmet Paa, Abaza Mehmet Paay yenip, ran zerine sefere hazrlanyordu. 1625 ylnda Tokatta aniden ld. Yerine veziriazam ve serdar olarak Diyarbakr Beylerbeyi Hafz Ahmet Paa atand. Ocak 1625 tarihinde, Fransada Soubise Dknn Huguenotlar Louis XIII kar, Blavetdeki Fransz filosuna srpriz deniz saldrs yaparak, ikinci bir ayaklanma balatmaya altlar. Soubise Dknn ynetiminde Huguenot kuvvetleri Re adasn ele geirdiler. 1625 ylnda Hollanda devlet bakan Maurice de Nassau lnce yerine kardei Friedriche Heinrich geti (1625 1647). 22 yllk hkmeti srasnda Hollanda mevcut siyasi izgisini deitirmedi. spanyol-Portekiz mterek kuvvetleri Datlardan (Hollandallardan) Salvador, Bahiay geri ald (Bahia). Dat donanmas Puerto Ricoda San Juan vurdu. Yine Dat donanmas Ganada Elmina kalesini saldrd. Ar kayplar vererek geri ekildi.

114

ngiltere Tahtnda Stuart I. Charles

ngiltere Kral I. James lnce yerine olu I. Charles geti (1625 1649). James zamannda, iktidar parlemento tarafndan tartma konusu edilmiti. Ancak o hkmdarl sresince Parlementoyu toplamadan hkmetmenin bir yolunu bulmutu. Bu kraln zamannda Katolik mezhebi ngiltere, Galler ve skoyada imha edildi. Sadece rlandada, Ulsterden gnmze kadar geldi. I. Charles Stuart, saltanatnn balarnda parlemento ile anlama aresini arad. Daha sonra on yl parlementoyu toplamayarak mutlak bir hkmdar oldu. Bundan kimse memnun deildi ama ordu ve yargy elinde tutan krala da bir ey yapmak mmkn deildi. I. Charles, babas I. Jamesin ryas uyarnca, ngiltereyi tek bir krallk haline getirmek istiyordu. ngiltere, skoya ve rlanda bir tek krallk olmalyd. Halbuki buna pek ok ngiliz Parlemento yesi, ngilterenin geleneklerini bozaca nedeni ile karyd. ngiliz parlementosu o zamana kadar lkenin kaderinde pek de sz sahibi olamamt. Krallar kendilerine vergi lazm olduunda, parlementoyu ksa sre iin toplayp, isteklerini onaylatrlard. I. Charles ile ilgili ilk srtme, Kral ta giydikten hemen sonra 1625 ylnda, Kral, Fransa prensesi Henrietta-Marie de Bourbon (IV. Henrynin kz, XIII. Louisnin kz kardei) ile evlenince ortaya kt. Kralie koyu Katolikti. Ve ilerde ngiltere tahtna oturacak prenslerin Katolik olarak yetitirilme olasl vard. Bu Protestan ngiltere iin alarm oldu. Bu srada La Rochelledeki Huguenotlar Fransa kralnn ordusuna kar direnmeye alyorlard. Huguenotlar ngiltere kralndan yardm istediler. Habsburglar, Kuzeyi tehdit etmeye balamlard. Bu Danimarka, Hollanda ve ngiltereyi kayglandrd. Kendisi de bir Protestan olan Danimarka kral IV. Christian, Otuz yl Savalar srasnda Roma Germen mparatorluundaki Protestanlarn yenilgiye uramasndan iyice rahatsz olmutu. ngiltere, Fransa ve Hollandadan ald destekle kendisini Protestanln savunucusu ilan etti ve mparatora ve Katoliklere kar sava at. 1625de Fransann da katlm ile askeri bir pakt kuruldu. Danimarka Kral IV. Christian, ngiltere ve Hollandadan yardm alarak, mparatorlua kar savaa hazrlanmaya balad. Aslnda Danimarkann gznde Almanyann kuzey eyaletleri vard.

115

Ama 3 yl iinde, kendisini destekleyen devletlerin i sorunlar sebebiyle baarl olamayacak ve sonunda mparatorla bar yapmak zorunda kalarak, savatan ekilecekti (16251629). Denizlerde Osmanl, ngiliz ve Hollanda korsanlar spanya ve Portekiz deniz kuvvetlerini yok ediyorlard. Buna benzer bir ekilde, Almanyada, karada mparatorluk ordusunu orasndan burasndan kemiren, yldran Protestan haydut srleri tremiti. Bu babozuk guruplar Almanyay yakp, ykyorlard. Avusturyann kuzeyindeki kyl isyan elebalar aslarak idam edildiler. Albrecht von Wallenstein, Almanyadaki mparatorluk kuvvetlerinin en st kademesi olarak tayin edildi. 1625 ylnda Gabriel Naude (1600 1653) By Kukusu Altndaki Byk Adamlara vg adl eseri yaynlad. Bu eser ile tarihsel eletiriyi gelitiriyordu. Sav ilk ortaya atan kiiyi ve onun sosyal ortamn inceleyerek, sylenenleri deerlendiriyordu. Gabriel Naude, Clovisin Hristiyan olmasnn, Muhammedin Cebrail ile bulumasn, Musann Tanr ile konumasn hepsini siyasi bir kurnazlk olarak ele alyordu. Genova Cumhuriyeti ve Savoy Dkl arasnda ilk Savoine sava yapld. Oyrat hanlarndan Guui Han (Trbaih), Tibete giderek, burada pek ok manastr ziyaret etti. Guui, Sar ve Krmz arasndaki mcadelede Sarlar destekledi. Guui Hann desteini alan Dalay Lama mcadelesinde glendi. Bu srada Budizm Oyratlar iinde yaylmas da hzlanmt.

116

erde glenmek iin darda sava, 1626

1626 ylnda Osmanllar Badat Safevilerden almay denediyseler de baarl olamadlar. Vezir Hafz Ahmet Paa Badat kuatm, Badatn yardmna da ah Abbas gelmiti. Osmanl ordusu iki ate arasnda kalmasna ramen Safeviler galip gelemiyorlard. Ancak Osmanl lojistii almyordu. Ordu at, yiyecek hibir ey kalmamt. Ama ah da Osmanllar yenemeyeceini anlamt. Aralarnda tam silah brakma grmeleri yaplrken yenieriler ba kaldrdlar. Mzakereler kesildi. Badat kuatan Osmanl ordusu serdara bakaldrmt. Ordu ve veziriazam apar topar geri dnd. Orta Irak Safevilerde kalmt. Badat muhasaras 8 aya yakn srmt. 1626 ylna gelindiinde, Trablusgarp beylerbeyi erif Paa 9 yldr daylarla urayordu. Bu yl yenieriler ayaklandlar ve erif Paay bir gemiye koyarak stanbula yolladlar. Balarna nce Ramazan, sonra Sakzl Mehmet Day oldu. 1626 ylnda Tunusta Tunus sancak beyi, ayn zamanda Tunus beylerbeyi olarak grevlendirildi. lk sancak beyi ve beylerbeyi Murat Paa oldu. Murat Paa ailesi bir hanedan kurmutur. Bu hanedana 6. beylerbeyi olan Hseyin Paaya izafeten Hseyniler denir. Hseyniler kendilerinin sfendiyar oullarndan geldiklerini iddia ederler. 1626'da Avusturya'da Protestanlara kar balayan yldrma ve bask, Kepler'in nce Ulm, daha sonra Regensburg kentlerinde zor bir hayat srmesine neden oldu. Bu srada Danimarka ordusu Wallensteinn btn gayretine ramen Silezya ve Moravyay igal etmiti. IV. Cristiann hedefi Erdel prensi Gabor ile birlemekti. Nisan 1626da Dassau savanda, General Mansfeld tarafndan ynetilen Danimarka ordusu, Wallensteina yenildi ve imha oldu. Bylece Danimarka Kralnn planlar da suya dt. Danimarka bakomutan General Mansfeld yaral ve hasta bir halde Osmanllara snd. Ancak stanbula varamadan yolda ld. Orta Macaristan Kral, Bethlen Gabor, Berlinde oturan Brendenburg Elektrnn kz kardei Prenses Katherina von Hohenzollern ile evlenmek istedi. Bu istei 1626 ylnda gerekleti. Bylece Erdel hkmdar, Prusya hanedan, ngiltere, Danimarka, sve ve daha pek ok Alman hanedan ile akraba oldu. Bu sralarda Erdelde dier hibir Avrupa lkesinde olmayan bir tarzda vicdan hrriyeti ve hr bir hava, aznlk haklarna sayg yaanyordu. 117

Huguenot bakaldrs, Fransz Hkmetini La Rochelle Barn imzalamak zorunda brakt. ngiliz Kral I. Charlesn gmrk vergileri zerindeki yetki talebini parlemento kabul etmemiti. Haziran 1626 tarihinde, I. Charles Parlementoyu datt. I. Charles mutlak iktidar kullanmann bir hkmdar iin sadece bir hak deil, ayn zaman da bir dev olduuna inanm bir kiiydi. Bu nedenle de parlamento imtiyazlarn kof bir hale getirmeyi amalyordu. Amacna ulamak iin kuvvetli ve sadk bir orduya ihtiyac vard. Bunu yapmak ama halk ve parlamentoyu uyandrmadan yapmak gerekiyordu. are Protestanlar ezen Fransa ile savarken orduyu glendirmekti. Temmuz aynda Napolideki bir deprem sonunda 10.000 kii ld. eybanilerin yerine geen, Cucilerden Canolu Han mamkulu Han (1611 1642), ynetimdeydi. mamkulunun oullarndan Ali Muhammed Ham 1618 ylnda yaplan bir sava srasnda Safevilere esir dm ve 8 yl randa esir kalmt. 1626 ylnda babas onu bir mektup eliinde stanbula yollad. mamolu, Safevi savanda Osmanllara ibirlii teklif ediyordu. Aralk 1626 tarihinde veziriazam Hafz Ahmet Paa yerine Halil Paa atand. Cizvit Christophe Scheiner (1575 1650), 1611 ylnda, Galileiden hemen sonra Gne lekelerini o da saptamt. Daha sonra 2.000 fazla gzlemde bulundu ve 1626 ylnda Rosa Ursina adl eserini yazd. Burada Gne kendi evresinde dnerken gezegenler de onun etrafnda dnyorlar diyordu. 1626 ylnda inde, Liaoning, Xingchengdeki Ningyuan Savanda, Ming Hanedan kumandan Yuan Chonghuan ufak bir kuvvetle Manu lideri Nurhacinin kuvvetlerini yendi. Eyll 1626da, Jurchens efi ve Qing Hanedan kurucusu Nurhaci, ld. Yerine olu Hong Taiji geti. Sabbatay Zevi adl bir ocuk, zmirde varlkl bir Sefarat Yahudisi ailede 1626 ylnda dodu. ocukken garip eilimler gsteriyordu. Ailesinden ayrlp, inzivaya ekiliyordu. Zaman zaman derin bir kedere kaplyordu. Peinden lgnca bir nee geliyordu. Herkesin nnde, bilerek Musa yasasn inedi. Yasak yiyeceklerden yedi. Kutsal Tanrnn adn azna ald. Bunu yle emredildii iin yaptn sylyordu.

118

Francis Bacon

22 Ocak 1561'de doan Francis Bacon, Kralie I. Elizabethin adalet bakan Nicholas Baconun oludur. Her ne kadar Francis Baconun n babasnnkini glgede braksa da, babas, Nicholas Bacon da dneminin nl isimlerindendi. Hukuk renimini tamamladktan sonra avukatlk yapmaya balad. ocukluundan beri alt lks yaama zlem ekiyordu, bu yzden avukatlk yaparken bir taraftan da siyasi bir kariyer iin alt. Nitekim 1584'te Parlementoya seildi. Essex kontuyla yakn bir arkadal vard. Fakat arkadalklar, Essex kontunun Kralie I. Elizabeth'i devirmek zere kurduu planlar nedeniyle bozuldu. Kralieye olan ballnn byk olduunu belirten Bacon, uzun sre arkadan fikirlerinden dndrmeye alt. Kralieye yaplan baarsz bir suikast giriiminden sonra Essex kontu tutukland. Baconun da abalaryla salverilen kont, daha sonra Kralieyi devirmek iin yeni bir giriimde bulundu. Bu sefer tutuklandnda, sulu bulundu ve idam edildi. 1603'de I. James tahta geince hzl bir ekilde nemli mevkilere geldi. nce " Sir " unvan ald, sonra 1606'da basavc, 1618'de ise ngiltere bayargc oldu. Kariyerinin zirvesindeyken, tepetaklak oluverdi. 1621'de rvet suuyla tutuklanp yargland. Sulu bulundu ve hapis cezasna arptrld. Hapishanede fazla kalmad ve salverildi. Fakat artk herhangi bir politik konumda bulunmas imkanszd. Siyasetten kopan Bacon hayatnn geri kalan yllarn felsefi dncelerine adad. 1626'da bir hastalk yznden ld . Baconun felsefesinin merkezinden bilim vard. Bilimin insanlar aydnlatma ve gelitirme ilevini ne karmt. O'na gre bilim, doann zne ynelmeliydi. Doay deneyle kavramaya alt. Bacon'a gre bilimin balca yntemi tmevarm yntemiydi. Bacon yaptlaryla bilimin ve felsefenin geliimini gstermi, doa ve akl arasnda bir ba kurulabilecei fikrini yerletirmitir. Baconu edebiyat alannda da byk bir ne ve neme kavuturan eseri " Denemeler "dir (Essays). 1597'de ilk kez baslan bu eseri, daha sonra geniletilmi bir ekilde tekrar basld. Denemeler, birok farkl konuda Baconun fikirlerini renmemizi salar. Onu ve dnce 119

biimini anlamamza olanak verir. Gnlk yaant asndan deerli nasihatlere sahip olan bir eserdir. Denemeler ahlakn felsefesidir. Makyavelist bir ahlak gr hakimdir. Yine de saf bir makyavelist tavrdan te, mevcutla ile makyavelist tutumun ortasnda, uzlamac bir grtr. Denemelerden fazlasyla anladmz zere Baconun ideal ynetim sistemi otokrasidir. Fakat onun otokrasi anlay ortaadakinden daha farkl, belki de filozof-krala daha yakn bir anlaytr. Bacon, Denemelerde, genlikten dostlua, dostluktan siyasete, siyasetten psikolojiye kadar ok geni bir yelpaze ierisinde birok farkl gr sunmutur. " Bilimin lerlemesi " (The Advancement of Learning) adl eseri, Baconun hayat boyunca zerinde duraca felsefi fikirlerinin temelini att ilk felsefi almasdr. Eser ok geni bir alan kaplyor ve birok farkl bilim dal iin yeni yaklamlar gelitirilmesini srarla savunuyordu. Tbba, fizyolojiye deiniyor, psikolojik yorumlarda bulunuyordu. Bilimin her ynde, her adan gelimesi gerektiini savunuyordu. Bilimin ve bilimsel aratrmann nemi zerine yazlan onca sayfadan ve bilime yaplan onca vgden sonra, bilimin bir klavuz olmakszn kaybolaca ve eksik kalaca sonucuna varyordu. Bilimin klavuzu felsefeydi. Felsefenin bilime yapaca klavuzluu anlatrken, yeni bilimsel yntemi de tmevarm yntemi olarak aklyordu. Eser incelendiinde belki de gze arpan en nemli unsur Baconun insanla ve insana olan gvenidir. Bacon insan kesinlikle doadan stn tutuyordu. Bilimle yaplacak keiflerin insan doadan stn klacandan emindi. Bu yaada aa gre ok devrimsel ve hatta hayalperest nitelikte bir sylemdi. Bacon'a gre gereklerin yerine konulmu, yanl, akl-d yntemler ve dnceler yklmalyd. Bu yanl yntem ve dnceler, yeni yanllklarn domasna yol aarak, bilimin gereklerinin stn rterdi. Baconun fikirlerini anlatt dier eserleri arasnda, Yeni Atlantis (The New Atlantis) dncelerindeki ideal toplum dzenini yanstr. Felsefi, topyac roman geleneinin en gzel rneklerinden biridir. Magna Instauratio, Baconun kafasnda tasarlad aheseridir. " Magna Instauratio ", yani " Byk Yeni Dzen " de konular pratik bir yaklamla ele almtr. Bu eserin sadece birka blmn bitirebilmitir. Eseri bitiremeden lmtr. Bacon pek ok kii tarafndan tanrtanmaz (ateist) kabul edilmitir. Felsefesi seklerdir. Eserlerinde din bilime deer vermez. Ancak dini ktledii de grlmemitir.

120

Cihangir ahn lm, 1627

1627'de Kepler Tabulae Rudophinae (Rudolf Cetvelleri) bal altnda gezegenlerin temel tablolarn yaynlad. Kepler, astroloji gibi mistik olaylara inanmasna karn astronomi bilimine olan byk katklaryla bu bilimin ehresini deitirdi. Hindistan mparatoru Cihangir, Ekim 1627'de Kemir'den Lahor'a giderken yolda ld. Cihangir'in cesedi, Lahor civarnda ah Dara'da topraa verildi. Cihangir ahn, devlet adaml yannda edebi eseri de vardr. Tzk-i Cihangiri adyla yazd eser ok nemlidir. Kars Nur Cihan kocas lnce inzivaya ekildi ve 1645 ylnda ld. Changir ah imparatorluunun son dnemlerinde kendini ikiye vermiti. Yerine ah Cihan geti ( 1628 1657 ). Fasta el-Mansurun lm zerine balayan taht kavgalar, zaviyeleri ve Berberileri kuvvetlendirmiti. 1627den sonra, eyhler ve murabutlar Fasa egemen oldular. Bu tarihte Sale cumhuriyeti, Fas Sultanndan bamsz olduunu ilan etti. Sale uzun sre Fasn en nemli liman oldu. Fas Sultan Mulay smail olmutu. Mulay smail zamannda Fas ekonomisi glendi. Portekiz ve spanyollarn elinden de pek ok yer geri alnd. Mulay smail Avrupallar ile ilikilerine de devam etti ama bunun iin ncelii Fransz ve ngilizlerdeydi. inde iktidarda hadm Wei vard. Zaman iinde kendilerini koruyabilmek iin jendri (okumu, brokrat aydnlar) bir parti oluturdu. Bu partinin adna Tung-lin (Donglin) akademisi dendi. Bunlar sarayda tutunamaynca, orta ine, kendi arazilerinin yaknna gmlerdi. Wei Chung-hsien bu partiden bulabildiklerini ldrtt. Geri kalanlar isim deitirerek mevcudiyetlerini devam ettirmeye altlar. in mparatorunun olu yoktu. Wei imparatoru hile ile ocuk sahibi yapmaya alt. 1627 ylnda imparator ldnde haremde 8 hamile kadn vard. len imparatorun kardei olan yeni imparator, jendri partisinin yardm ile Wei Chung-hsieni ldrterek, bertaraf etti. Yeni imparator, lkede bar ve otoritenin salanmas iin iyi niyetle alt. Ancak isyanlar lkenin her yann sarmt. Jendri ise, illerde akademiler olarak rgtlenmiti ve saraya yardm etmiyordu. Hkmet (saray) yeterli vergiyi toplayamadndan paraszd. Ordusunu besleyemiyordu. Yani sonu olarak Ming hanedan artk gszd, sonunun gelmesini bekliyordu. 121

La Rochelle

ngiltere Kral I. Charles, Avrupadaki Otuz Yl Savalarnda (1618 1648) taraft. Ayrca Fransada Huguenotlar Fransa kralnn basksndan kurtarmak iin, Fransaya kuvvet yollad. Huguenotlara yardma gidilmesi, hem parlamenterler arasnda ve hem de halkn byk ounluu arasnda iyi karland. Kraln bir Katolikle evlenmesi memnunsuzluunu kompanze etti. Eyll 1627de, La Rochelle Kuatmas balad. Ancak I. Charles, ngiliz kuvvetlerinin bana hi popler olmayan birini George Villiers, Buckingham Dkn geirmiti. Sonu 1627 ylnda bir fiyasko oldu. ngiliz donanmas ve karma birlikleri ngiltereye dnmek zorunda kaldlar. La Rochellei savunanlar da ala maruz kalnca teslim oldular. Fransadaki baarszlk taraflar birbirine drd. Kral kabahati yeterli denei vermeyen parlamentoda buluyordu. Parlamento, Buckingham dknn, kraliyet zerindeki patronajndan memnun deildi ve buna kar dmanca bir tavr ald. Kral ise buna karlk parlamentoyu datt. Bu arada ngiltere Barbadosda ilk Avrupa yerleimini kurdu. 1627 ylnda Osmanl mparatorluunda Rumlar da kendi matbaalarn kurmulard. Mslmanlarn matbaa kurmasna daha 100 yl vard. 1627 ylnda Alman mparatoru Katolik olmak istemeyen ek ve Almanlarn Moravya Silezya ve Bohemyay terk etmelerini istedi. 30 40 bin aile Protestan Alman devletlerine gt. Bohemya ve Moravyada nfus iyice seyrekleti. Aslnda bunun sonunda Alman mparatorluu zlmeye balad. Osmanl Divan kinciydi, unutmuyordu. syan ettikten 3 yl sonra III. Mehmet Giray Krm tahtndan indirilip, Canbek Giray tahta oturtuldu. 1627 ylnda Osmanl korsanlar zlanday basarak, adam kardlar. Koreye ilk Manu hcumunda Korenin Joseon Hanedan Manulara baland. Ancak hala inde Ming Hanedanna vergi dyorlard.

122

Abaza Mehmet Paa syannn Bitii, 1528

Mart 1628de ngiltere Kral I. Charles Stuart, Gemi vergisini tm ngiltere ve ynetimindeki lkelere koydu. 1628 ylnda La Rochellede Fransa Kraliyet kuvvetleri Protestanlar (Huguenotlar) yendiler. Fransa monarisinin imdi Huguenotlarla sorunu dini olmaktan ok siyasiydi. Gneydeki Huguenot cumhuriyeti, devlet iinde devletti ve tasfiyesi gerekiyordu. Huguenotlar, Dk de Rohan ynetiminde partizan ve askeriydi. Merkezi ynetimin Huguenotlara kar askeri harekat 8 yl 1620 den 1628 ylna kadar srmt. Fransa ile spanya arasnda da sava kt (Mantua). 1628 ylnda sve donanmas, Baltk Denizinde, Leh donanmasn imha etti. Bu tarihten sonra Lehistan bir daha donanma yapamad ve bir kara devleti durumunda kald. Lehistann Donanmadan mahrum kalmas, Lehistan sve savann sonunu da abuklatrd. 1628 ylnda Ruslar Sibiryada Krasnoyarska vardlar. Osmanllarda, II. Osmann reform giriimleri yksek brokratlar, ayrcalkl olanlar korkutmutu. Hem sivil ynetimde ve hem de yenieri ynetiminde eitli anlamazlklar patlak veriyordu. Bu durumda, Valide Sultan da, adamlar grevden alarak, yeni atamalar yaparak, kimilerini lme mahkum ederek sorunlar zmeye alyordu. Merkezdeki bu felaket durum, syan etmi olan Abaza Mehmet Paann glenmesine yol at. Abaza Mehmet Paa bu srete karsnda kendisi ile savamaya kararl ya da kararsz veziriazamlar olup olmamasna bal olarak, yendi veya yenildi. Bu durumdan sivrilmek isteyen yerel kiiler de faydalanyorlard. 1628 ylnda Veziriazam Halil Paa isyanclar karsnda baarl olamaynca, grevden alnd. Yerine Bonak Hsrev Paa getirildi. Yeni veziriazam askeri disipline soktuktan sonra Erzurumda Abaza kuvvetlerini kuatt. Hasan Paa Erzurum kalesine casuslar sokarak, Abazann askerlerini ayartmaya balad. Abazann askerleri byk lde orduyu hmayuna katlmaya baladlar. Btn areleri tkenen ve kuatmaya dayanamayacan anlayan Abaza Mehmet Paa af diledi ve veziriazamla birlikte stanbula gitti.

123

Abaza Mehmet Paay huzuruna kabul eden IV. Murat, onu dinleyip, niye Celali olduunu anlaynca affetti. Abaza Mehmet Paann giyimi stanbulda yeni bir giyim modas yaratt. Buna Abaza kesimi dendi. Padiah da bu modaya uydu. Abaza Mehmet Paa Bosna beylerbeyi yapld. Ve alayla stanbuldan kp, Bosnaya gitti. stanbul halk alaya tezahratta bulunmutu. 1628de Timurolu Baysungur Mirza, stanbula geldi. IV. Murat onu imparator gibi karlad. Baysungur Mirza, Ekber ahn oullarndan Sultan Danyal Mirzann oluydu. Amcas Changir ah lp de yerine ah Cihan geince, Hindistandan kap Osmanllara snmt. IV. Murat, Baysungur Mirzaya byk misafir perverlik gsterdi ama istedii askeri vermedi. II. Osman tahtndan indirip, ldren kapkulu, Osmanl mparatorluunun sekbana ve sivil halka dayanarak direnmesi zerine eski cretini kaybetmiti. Kapkulu siyasi gelimelerde etkin olabilmek iin kendine destek aramaya balad. Siyasete hakim olabilmek iin sadece kaba kuvvet ve silah gc yetmiyordu. Kapkulu kendine yanda olarak ulemay semi ve bulmutu. Ulemann varl stanbul halknn direncini kryordu. ocuk padiahlar, deli padiahlar derken saray halknn, ulemann ve yenierilerin gc devlet organ olan Divan Hmayuna ve Veziriazama kar artmaya balad. imdi eskisi gibi padiahtan balayp, veziriazama ve Divan Hmayuna, oradan da beylerbeyleri sancakbeyleri ve kadlara uzanan kesin bir hiyerari yoktu. Yerini mulak, kaypak, sk sk saf deitiren, kiisel menfaatlere bal Valide sultan, saray, ulema, yenieri, Divan Hmayun ve veziriazam g birlikleri vard. Burada unu belirtmeden gemek mmkn deildir. Valide Sultan, Padiah ilikisi, tamamyla Trklere zg bir iliki biimidir. Valide Sultan ve Padiah, Trk tipi anne oul ilikisi iinde iktidar paylamlardr. Btn bu olumsuzluklara ramen, Osmanl mparatorluunda eski devlet disiplinine dnmek, eski ftuhatlar tekrar yapabilmek umut ve istei bitmemiti. Bu istek o kadar kuvvetliydi ki yetenekli bir ynetici i bana gelir gelmez, iler ok ksa bir sre de dzelebiliyordu. Cezayir ile Tunus arasnda anlamazlk kmt. atmalarn peinden iki lke arasndaki snr Sara suyu olarak saptand. ngilterede Parlamento dalm olduundan ve parlamentosuz parada olamayacandan, I. Charles, 1628 ylnda, yeni bir parlamento toplad. Yeni parlamenterler arasnda Huntingdon yesi olarak Oliver Cromwellde vard. Yeni parlemento, Haklar istei ni (Petition of Right) yaynlad, kralda parlamentonun desteini kaybetmemek iin bunu kabul etti. Buradaki Petition laf Magna Cartaya gnderme yapyordu. Haklar isteine gre (Haklar kanunu da denir), Kral, parlamentonun rzas olmadan istikraz, gnll vergi ya da karlksz hibe tarznda vergi ve resim koyamayacakt. Parlamentonun rzas olmadan uygulanan vergileri demeyenler kovuturmaya uramayacakt. Hi kimse kendi doal yarglarnn elinden alnmayacakt. Sivil veya askeri zel mahkemeler kurulamayacakt. Kara ve deniz askerlerini kral, hibir zaman zel mlklerde oturtamayacakt. Bu hkmler, sanki zel kiilerce istenerek, hibe gibi veriliyor varsaylan vergileri durduruyordu. Bunlar demeyenlere kraln bask yapmasn nlyordu. Kraln kiileri cezalandrmak iin insanlar normal mahkemelerden alp, sznn getii mahkemelerde

124

yarglamasna mani oluyordu. Parlamentonun izni olmadan daimi bir ordu kurulmasnn nne geiyordu. Charles haklar kanununu kabul etti. Peinden parlamentoyu datt. Parlamentoyu 10 yl toplantya armayacakt. lkeyi ise tam bir mutlakyetle ynetecekti. Pritenler daha sonra Massachusetts Bay n paras olacak olan Salem yerleimini kurdular.

125

ah Abbasn lm, 1629

1629 ylnda Byk diye anlan ran Safevi ah Abbas ld. ldnde 71 yandayd. 40 yldan fazla saltanat srmt. ah hanedan ranlatrmaya almt. Aslnda kendisini yetitirenler Alevi Trk gebe kabileleri olmasna ramen onlara gven duymuyordu. Trkler ar derecede bamszlklarna dkndler ve otorite dinleyecek halleri de yoktu. Buna ramen randaki Safevi iktidar onlara dayanarak iktidarn srdryordu. ah Abbas, ahn dostlar diye yapma bir kabile rgtledi. Bu her kabileden gnll gelen binlerce insandan oluuyordu. Bunlar btn ran kabilelerindendi. Bunu yrrle sokunca hem ordu ve hanedan daha rani bir nitelik kazand, hem de ordudaki Trk unsurlarn says azald. Trk kabilelerinin Safevi ordusuna verdikleri asker says 60 binden 30 bine azaltld. Kabilelerden gelen birlikler kendi beyleri tarafndan ynetilmek istiyorlard. ah Abbas bunu krmak iin paral askerlere de orduda yer verdi. Bu birlikler 10 bin svari ve 12 bin yayadan oluturuldu. Bunlarn bana ahn tayin ettii subaylar getiler. Bunlar eitli halklardan gelen sava esirleri veya onlarn ocuklarydlar. lerinde en fazla Grcler vard. Safevi ordusu Osmanl ordusuna benzemiti. ah Abbas ran ynetimini merkeziletirdi. Ayrca Avrupallar ile yakn ilikiye girerek, onlardan teknoloji ald. Gneyde Hrmz boaznda zaten Portekizliler vard. Rusyada ise Moskovada ngiliz irketi bulunuyordu. ah Abbas, Moskovadaki ngiliz irketi temsilcileri ile ilikiyi yaknlatrd. Antoine ve Robert Sherley adl iki ngiliz ahn hizmetine girdi. Bunlar ordunun eitimini stlendiler, topuluu gelitirdiler. Bu gelime ah Abbasn kazand zaferlerin temeli oldu. ah Abbas gelirlerini arttrabilmek iin ipek zerine devlet tekeli kurdu. D satm ise Osmanl topraklarndan gemeden gneyden yapmak istiyordu. Hatrlanaca gibi 1622 de ngiliz ve ranllar mtereken Hrmz Portekizlilerden geri alarak, gney yolunu amlard. ah Abbas ticaretin gelimesi iin byk aba harcamtr. Ancak bunu Hristiyan ve zellikle ngiliz ve Hollandal ticaret irketlerini devreye sokarak yapmak istemitir. ah Abbas zamannda ran ipei Hindistan, Cava, Filipinler, Tonkin ve Bat Avrupaya yayld. ah Abbas sfahanda bir bakent kurdu. Buras kervan yollarnn kesitii bir yerdi. Kente grkemli bir saray yapld. Yabanclar, gebeler sfahanda toplanmaya baladlar. ars, canl bir al veri merkezi haline geldi. sfahanda bir porselen imalat geliti. Sanatlar kente toplanmaya baladlar. Hal dokuma ok geliti. lemeli kumalar, allar, kadifeler 126

retilir oldu. Avrupal sanatlar resimler yaptlar. ah Abbasn saraynn duvarlar Avrupadan yollanan ve ressamlarn yapt tablolar ile donand. ran bu eitli halklarn sanatn, belli bir sre iinde, iinde eriterek, kendi ulusal sanatnn paras yapacakt. Bu yeni ulusal sanat yabanc bir sanat olmayp, ranl bir sanat olacakt. Bu bir Safevi Rnesansdr. Safevi Rnesans talyan Rnesansna, kendini resimde ifade etme ve tek tanrl din ncesi kklerine dnme asndan ok benzemektedir. sfahanda her lke kendi klklar ile dolayordu. in giysileri, Hint giysileri, Avrupa giysileri her yerde dolayordu. Avrupal kadnlar kendi klklar iinde kentin sokaklarndaydlar. ah Abbastan sonra Safevi hanedan abuk kt. Gvenmeyip phelendii drt olunun gzlerini kr ettirmiti. Ailenin prenslerine silahl eitim verdirmemi, onlar haremde silikletirmiti. Yetitirilme tarzlarnn bir sonucu olarak, prensler gece gndz iiyor, kk kzlarla cinsel iliki kuruyorlard. i daha da azttlar, kadnlar ve kk kzlarla yetinmeyip, erkek gzdeler edindiler. 1629'da Kepler Silezya'ya arld. Orada bir yl altktan sonra, 1630 ylnda Almanyann Regensburg kentinde ld.

127

ah Abbastan Sonra Osmanl Safevi Sava Devam Ediyor, 1629

1629 ylnda Lehistan svee yenildiini resmen kabul etti. Livonyay ve Dou Prusyadaki Elbing limann svee brakt. Stumsdorf anlamas ile sve de ele geirdii Leh topraklarndan geri ekiliyordu. ngilterede I. Charles parlementoyu fes ederek Onbir Yllk Tiranlk dnemine balad. Japon mparatoru Go-Mizunoo, tahttan kz lehine ekildi. mparatorie Meish tahta geti. ah Abbastan sonra Safevi tahtna ah Safi geti ( 1629 1642 ). ah Safi, ah Abbasn ldrtt olu Safi Mirzann oluydu, yani ah Abbasn torunuydu. Asl ad Sam Mirzayd. Tahta geince Safi adyla anlmaya baland. Daha ah Abbasn hkmranl srasnda oullar kendilerini meru varisler olarak kabul ettirmeye almlard. Bu nedenle ah lnce yerine torunlarndan birini karmaktan baka are kalmamt. Safeviler zerine sefere kan Osmanl veziriazam Hsrev Paa, ran ilerine belli bir plan ve programdan yoksun harekatlar yapyordu. Bunlardan bir sonu alnamad ve bo yere ordu hem yprand ve hem de Iraka gemekte gecikti. Yalnz bu srada nce Osmanllara tabi olan, ama sonra ah Abbasn baarlar zerine Safevilere dnen 20 den fazla Krt aireti tekrar Osmanllara tabi oldular. Bu srada Safevi ordular komutan sadrazam Zeynel Hand. Zeynel Han, 40.000 kiilik bir ordu ile 10.000 kiilik bir Osmanl ordusuna yenilince grevden alnp, idam edildi. Bu arada Mihriban ve kalesi Osmanllarn eline geti. 22 Haziran 1629 ylndaki gne tutulmasn, inde, inli ve Mslman astronotlar, yine yanl hesaplamlard. Paul Siu-Koan-Ki, Hristiyan bir bakand. mparatordan, Hristiyanlarn da bir astronomi dairesi kurmalar iznini ald. Ricciden sonra in Cizvitlerinin bana Longobardo gemiti. O da Avrupadan astronomlar ve matematikiler getirtmeye giriti.

128

Fransada pler Richelieunn elinde, 1629

Fransada bakaldrm olan Huguenotlar Languedoc'ta (1629) yeniden kraliyet kuvvetlerine kar yenildiler. Dalardaki direniler tek tek susturuldu. Huguenot istihkamlarnn bir ksm skld, bir ksmna el kondu. Artk kendine zg askeri birlik bulundurmak yasaklanmt. Zaferden sonra yaynlanan Als ferman (28 Haziran 1629) ile isyanclar siyasal ve askeri ayrcalklarndan yoksun kaldlar. Ama Nantes ferman'nn dinsel hkmlerini koruyan bu ferman yine de hogr dman sofular kzdrmaya yetti. Marie de Mdicis nderliindeki spanya yanls banaz Katolikler ok gemeden Louis'den Richelieu'nn Protestanlar destekleme politikasna son vermesini istemeye baladlar. Marie de Mdicis Aldatlmlar Gn (1012 Kasm 1630) olarak bilinen olaylar srasnda Louis'den Richelieu'y grevden almasn istedi. Bir sre kararsz kaldktan sonra Richelieu'y desteklemeye karar veren Louis, annesini ve kardei Orleans dk Gaston'u srgne yollad. Louis, 10 Kasm 1630'da sofulara kar cephe alarak Richelieu'nn nerdii sava ve yaylma siyasetini seti. Kardinalin muhalif soylulara kar kulland acmasz yntemleri olduu gibi benimsedi. te krallk otoritesini glendirmeyi, dta ise Avusturya ve spanyol Habsburglarnn hegemonyasn krmay amalayan Richelieu, Louis'yi talya'ya bir sefer dzenlemeye ikna etti (1629). Bu sefer Otuz Yl Savalar (161848) nedeniyle Protestanlarla sava halinde olan Habsburglarla Fransa arasndaki gerginlii artrd. Franszlar Mart 1629'da talya'daki Susa Boaz'n zorlad, sonra Pinerolo'yu (1930) ele geirerek spanya'nn talya'daki varlna bir darbe indirdi. Richelieu, Otuz Yl Savalar'nda ustaca bir politika izledi. Fransa'y yz yldan uzun sredir sktrmakta olan Habsburg Hanedan'na kar Protestan prenslikleri kulland. Ancak Fransa Papa'nn hmna urad ve Katolik bloktan dland. O zaman Richelieu kendine ok yararl bir mttefik buldu: sve ordular Almanya'y bir utan bir uca istila etti. sve'i Habsburglara kar destekleyen Richelieu, yine de bu yeni gcn bymesinden ekinerek onu dizginlemeyi ihmal etmedi. Fransada feodalite zaten sona ermiti. Kalan bir ka byk feodali de Richelieu bitirdi. Bylece Fransada derebeylik dnemi tamamen bitmi oldu. atolar ykld. Asiller arasndaki dellolar, lm cezas konarak nlendi.

129

Richelieu sadece asillere deil, halka da merhametsiz davranyordu. Herhangi bir bakaldry hemen kanla bastryordu. Bastrma politikas uygulanrken, hkmetin kendi koyduu usul kanunlar bile grlmezden geliniyordu. Richelieu yle diyordu: kanunlar uygulanrken, sululuun kantlar sonra da aratrlabilinir. Hkmet, kararlarn uygulanmasn salama almak iin kendine bal ve sadk kiilerden yerel grevliler seiyordu. Esas ileri vergi toplamakt. Ancak bu grevliler eski ynetim ve adalet organlarn ikinci plana itiyordu. Yerel otoriteler yani burjuva belediyeleri de gn gemi ayrcalklar savunmaya istekli deillerdi. Merkezin setii kiilerle ibirlii yapyorlard. Merkezi rgtlenmede devlet sekreterlerinin yani bakanlarn rolleri gittike artyordu. Buna karn asillerinki ise gittike azalyordu. Kraln iki kurulu vard. Byk kurul ve kk kurul. Esas hkmet grevi gren kk kuruldu. Asiller ve zellikle byk feodaller hala Byk Kurulun btn toplantlarna katlyorlard. Ancak kk kurulda sekreterler vard. Asiller, adalet mekanizmas iin kesin nlemler alnmasn istiyorlard. Ancak savclk, avukatlk, noterlik gibi grevler oktan beri zenginlere satlyordu ve bu kralln nemli bir gelir kaynayd. Bir yandan da bu satlar, zengin burjuvaziyi merkezi hkmete balyordu. Para babalarnn ve mutlakyetin menfaatleri birleiyordu. Fransa hkmeti iin bir dier gelir kayna da kiralamalard. Devlete bor verenler, buna karlk vergi toplama hakk alarak, alacaklarn garanti ediyorlard. Bu yolla verilen borlarn ok fazlasn geri alyorlard. Richelieu, Fransa devleti adna Burjuvalardan bor para alyordu. 400 milyon Livre gibi ok byk bir bor almt. Bte 180 milyon Livre iken, bu borcun bykl belli oluyordu. Fransa, bu sralar, 16 milyon nfusu ile Osmanllar hari, Avrupann en kalabalk devletiydi. Ancak bu borlanma ile kii bana bor yk ok artmt. Dolays ile vergiler, yaam hakkn elden alacak kadar ok arttlar. IV. Henryden sonra daimi ordu datlmt. Devletin sadece cretli birlikleri vard. Richelieu srekli bir orduyu yeniden organize etti. Bu srada svete Gustav Adolf de ayn eyi yapyordu. Kardinal ticaret gemi saysn bir misli arttrd. 30 adet de sava gemisi ile donanmay takviye etti. Atlantikte 20 tanesi 600 tonluk 67 para sava gemisinden oluan bir filo olumutu. Osmanl, Venedik, spanya, Hollanda ve ngiltere 4.000 tona kadar byk gemileri kendi tersanelerinde ina edebiliyorlard. Bu byklkte gemiler daha Fransa tersanelerinde tezgahlanamyordu. Bu nedenle Fransz gemileri denizci devlet gemileri yannda oyuncak gibi kalyordu. Richelieu daha nce de dendii gibi ticarete ok nem vermiti. Fransz limanlar arasnda yabanc gemilerin yk tamas yasakland. Franszlar yabanc gemilerde subay veya tayfa olarak almalar da men edildi. Fransann Richelieuden nce de Kanadada kolonileri vard. Ancak toplam 200 Fransz Kanadaya yerlemiti. Franszlar Kanadaya gitmeye istekli deillerdi. Richelieunn

130

tevikleri sonucu, 3.000 Fransz daha Kanadaya g etti. Bu sayede Fransa Kanadas kurulabilindi. Fransada parlamento denen pek ok meclis vard. En nemlisi Paris parlementosuydu ki ona lkenin aa yukar yars olan 31 il balyd. Bu 31 ile ait adli ve mali kararlar Paris parlamentosu veriyordu. Fransann dier yars, baka parlementolara balyd. Pau parlamentosu, Metz parlamentosu gibi parlementolar vard. ilerinde serbest olan 5 eyaletin ise kendi parlamentolar vard.

131

Ksem Sultan

Ksem Sultan (Mahpeyker) (15902 Eyll 1651) Sultan I. Ahmet'in ei ve Sultan IV. Murat ve I. brahim 'in annesidir. Osmanl tarihinin nl ve etkili Hanm Sultanlarndan olan Ksem Sultan, 1590 ylnda Bosna'da Anastasya adyla dodu. Grek aslldr. Bosna beylerbeyi tarafndan stanbul'a gnderildi. 15 yandayken Sultan I. Ahmet'e haseki oldu. Keskin zekasyla padiah etkisi altna ald ve btn saraya nfuzunu kabul ettirdi. Kocas lnce nce tahta geen kocasnn kardei Sultan I. Mustafa ve daha sonra da kocasnn baka bir kadndan olma olu Sultan II. Osman zamannda devlet ilerinde etkinlii artt. II. Osman, Ksem Sultan'n devlet ilerine ok karmasndan rahatsz oldu ve muhtemelen annesi Valide Sultan Mahfiruz Hadice Sultan'n da etkisiyle onu eski saraya gnderdi. nce Gen Osman'n, sonra I. Mustafann tahttan indirilmesi zerine nihayet Ksem Sultan'n kendi olu IV. Murat padiah oldu. IV. Murat tahta ktnda 11 yandayd. Ksem Sultan olu adna devleti ynetmee balad. Zamanla Sultan IV. Murat olgunlaarak annesinin faaliyetlerini bir lde engellemeye balamt. Ancak onun gen yata lm zerine tahta Ksem Sultan'n dier olu brahim kt ve Ksem Sultan'n nfuzu tekrar artt. brahim tahta ktnda Osmanl Hanedan byk bir krizle karlat. brahim hanedann tek erkek varisi durumundayd ve acil bir ekilde hanedann devamn salama zorunluluu vard. Oysa I. brahim bir lde dengesiz grnyor ve kadnlarla olan ilikilere ilgi duymuyordu. Ksem Sultan olunu tedavi amacyla lkenin her yanndan frkler getirtti. Bu frklerin en nls Cinci Hoca lakabyla tannan Karabazade Hseyin Efendi'ydi. Nihayet brahim'in tahta kmasndan 2 yl sonra ehzade Mehmet dodu ve hanedann devam salama balanm oldu. I. brahim ldkten sonra yerine Ksem Sultan'n torunu 6 yandaki Sultan IV. Mehmet geti. nceleri Ksem Sultan'n nfuzu devam etti ama bir sre sonra Ksem Sultan'a rakip olarak Turhan Sultan kt. IV. Mehmet'in annesi Turhan Sultan'la Ksem Sultan arasnda kyasya bir rekabet balad. Bu rekabet 3 yl srd ve Ksem Sultan'n bir gece dairesinin baslarak bodurulmasyla noktaland. Ksem Sultan'n cenazesi Sultan Ahmet Camii 'ndeki I. Ahmet trbesine gmld.

132

Sadreddin irazi

Suhreverdinin mistik gelenei randa Mir Damat (l. 1631) tarafndan gelitirildi. Mir Damat ilahiyat ama ayn zamanda doa bilimleri ile ilgilenen bir bilim adamyd. Mir Damat Muhammed, peygamberin ve sonra gelen imamlarn simgesel kiilikleri ile o bilinen ve hep sylenen tanrsal I birbiri ile zdeletirmiti. O da dinsel deneyim de bilinaltnn nemi zerinde durmutu. Mir Damat Muhammed, Molla Sadra adyla da tannan Sadreddin iraziyi (15711640) yetitirdi. irazi, Suhreverdi gibi, bilgiye sadece renmek olarak bakmyordu. O ayn zaman da deiim sreciydi. Suhreverdinin alem-i misal felsefesi irazinin dncesinde de nemli bir yer tutuyordu. iraz, Suhreverdinin anlatt gibi ryalar ve grnmler gryordu. Bunlar hakikatin en yce ekilleriydi. Bylece, randa mistizm Tanrya giden en geerli yol olmaya devam ediyordu. irazi felsefenin hedefi Tanrya yaklamaktr diyordu. Bu yaklam tek bir inan veya reti ile snrlanamazd. bni Sina stn gereklik olarak Tanrnn varln yani vcut etmesini belirtmiti. Varlklar bir zincirdi ama hepsi var oluunu bu stn gereklikten yani Tanrdan alyordu. irazi de byle dnyordu. Tm varlklarn kaynanda Tanr vard. Ancak grdmz, sezdiimiz her ey, Tanrsal snrl olarak ieren kaplard. Varlklarn birlii dediimiz ey Tanrnn yayd klarn birlii demekti. Muhiddin Arabi gibi irazi de tabii ki Tanr var ama herkeste farkl tecellisi var diyordu. Biz var olan Tanry deil, krlmz nedeniyle, tanmlayabildiimiz Tanry yayorduk. irazinin gr Kabalaclarn grne ok yaklayordu. Btn evren bir bilinmezden (krlkten) yaylmt. Evren eitli katmanlar olan bir mcevherdi. Tanr her katmanda kendini bildirmenin iaretlerini veriyordu. Bunlar derecelenmiti. Tanr ile birlik olabilmek teki dnyann konusu deildi. Bu dnya da bilgi ile bu salanabilinirdi. Bu bilgi sadece beyin ile salanan bilgi deildi, burada sz konusu olan mistik bilgiydi. Alem-i misalden geilerek bu bilgi adm adm alnrd. Aslnda Tanr nesnel olarak bilinemezdi. Herkes kendine gre bir imge bulacakt. Kuranda veya hadislerde Cennet, Cehennem denirken somut ayr mekanlardan bahsedilmemektedir, bunlar bir i dnyann sisli alglanlardr.

133

Muhiddin Arabi gibi irazi de, Tanrnn oturduu, btn insanlarn lmden sonra dirilecei bir baka dnya ngrmyordu. Cennet de, Tanrsal mekan da insann iinde kefedilmelidir. Kiisel alem-i misal her insann kendinin ayrlmaz bir parasdr. ki kiinin bile ayn cenneti ve ayn Tanrs yoktur. irazinin retisini ekillendirdii bu dnemde, Mir Ebu el-Kasm Findiriski (l. 1641), Mir Damat ve irazinin ada olan ranl bir bilim adamyd. bni Sinay renmi ve Hindu dini ile Yogaya da uzun zaman ayrmt. Bu srada Hindistanda baat slam anlay Sufizmdi. Baz Mslmanlar ve Hindular inanlar aras topluluklar oluturmulard. Guru Namak daha XV. Yzylda byle bir topluluk olan Sihliki kurmutu. 1629 ylnda Brulle (1575 1629) ld. Brulle, Hristiyan mistik retisinin yeni akm Sufi Hmanizmasnn olumasnda temel bir rol oynamt. Bykbabas ve babas parlamenterdi. Clermont kolejini bitirdi, Cizvit derneinde alt. Bir sre sonra bamsz rahip olmaya karar verdi. Arbal bir rahipti, evresinden sayg gryordu. Btn mevki tayinlerine srt evirdi, ancak yine de kardinal seildi. Brulle, byk kadn mistik Acarienin evresinde bulundu. Burada Saint Franois de Salesi tand. 1623de sann Bykleri zerine Denemeler adl eserini yazd. Brulleye gre Saint Augustinusa dnlmeliydi. Yeniden kendimize dnp, i dnyamzn sessizliine kavuulmalyd. Merkez insan deil Tanr olmalyd. Tanry bir dost, bir baba olarak grmek patavatszlkt. Tanrnn Olunu izlemeli, yaam onun yaamna uydurulmalyd. Byle olunca dua da bir talep duas olmaktan kar, Tanr ile insan birbirine balayan bir ba olurdu. Bu dnce Katoliklie dnk olarak yaplan da dnk din eletirisine de bir cevap oluyordu. Bat Hristiyan kilisesinde eliki baladndan beri, Kilise ne yaptn bilemez bir hale dmt. Bu beraberinde iman asndan bir k de getirmiti. Din uruna ilenen cinayetler insanlarn dinden iyice kukulanmasna yol ayordu. Hristiyan dnyada mistikler, Sufi Hmanistler bu durumu deitirmeye uraacaklard.

134

Habsburglar Daima stiyorlar, 1629

mparator

Olmak

1629da Osmanl mparatorluunda Rumeli ve Anadoluda isyanlar patlak verdi. lkede kan ve kacak olan karklklar yalnz siyasi dzeni bozmuyordu. Devletin maliyesi de ok zor durumda kalyordu. eitli cephelere asker sevk etmek, yenierilere bahi vermek bunlarn hepsi para demekti. Bir de karklar nedeniyle vergi dzgn toplanamyordu. Asayi bozukluklar, i ve d ticareti de olumsuz etkileyerek, gelirleri drmt. Kentlerin ve stanbulun iaesi yeteri kadar temin edilemez olmutu. Her kentte erzak fiyatlar ykseliyordu. Halk honut deildi. Her yerde gsteriler oluyor. Kargaa ve mali sorunlar birbirini besleyerek, problemler gittike byyordu. Bu srada Osmanllarda iktidar haremdeydi. Ksem Sultan ve kzlar aas Mustafa devletin gelecei bir yana iktidarn bile saygnln koruyamyorlard. 1629da Erdel prensi ve Orta Macaristan Kral Bethlen Gabor 16 yllk bir hkmdarlktan sonra ld. Bethlen lnce, Osmanl Divan bir yllna Erdel hkmdarln kralie Katherinaya verdi. 1629 ylndaki Danimarka galibiyet ve barndan sonra, Alman mparatorunun kendine olan gveni artmt. Geri verme ferman kararak, Protestanlar daha nce kiliseden aldklar topraklar geri vermeye zorlad. II. Ferdinand Alman Anayasasn da deitirip, mparatorluk messesini kuvvetlendirmek ve seimi kaldrarak kendinden sonra makamn oluna kalmasn istiyordu. Bylece mparatorluk hep Habsburglarda olacakt. ngiltere, Hollanda ve svei en fazla korkutan tasavvuru ise spanya ve Polonya ile mterek hareket ederek, Baltk ticaretini ele almasyd. Richelieunn siyaseti ve bu korku birleip, mparatorlua kar sve kral Gustav Adolphu kard. 1629da Veba tekrar Venedike dnd (Plague returns to Venice). ok miktarda insan ld. Bu tekrarlanan veba salgn Venedikin zayflamasnda nemli bir etken oldu. Japonyada aktrisler yasakland. Massachusetts Bay Kolonisi, Kraliyet Karteli (Royal Charter) olarak organize edildi. 135

Avustralyada, ilk Avrupal yerleimi olarak Bataviada Dat, katilleri yerletirdi. Bu yerleimcilerin akbetleri bilinmemektedir. 1629 ylnda talyan bestekar Domenico Allegri (1585 1629) ld.

136

mparatorluk

Dilleri, gelenekleri, grenekleri, dilleri birbirinden farkl yzlerce halk Osmanl mparatorluunda yayorlard. Fetihler srasnda gce boyun emilerdi. Ama sonra mparatorluun iinde kalmaya, oturduklar yerde oturmaya devam etmilerdi. Tm bu halklar, bu byk mparatorluun bir paras olarak kalmay kabul ederek birlik ve beraberlii salamlard. Halklar Roma mparatorluundan beri bir imparatorluun nimetlerini biliyor ve buna alktlar. Osmanl mparatorluu da Romann devamyd. Halk asndan, mparatorluk ksa bir sendelemeden sonra tekrar tm gc ile ortaya kmt. mparatorluk zengindi, zenginlik vaat ediyordu, insanlara ok byk bir hareket alan salyordu, insanlara pek ok ilerleme ve gelime frsatlar sunuyordu. Birka yenilgi ve ba kaldrma mnferit olaylard. Bamszlk istei yoktu. Zaten bamsz olmakla kazanlacak bir ey de yoktu. Herkes byk oranda zgrd. Kim nasl isterse yle yayordu. Herkes kendi toplumunun kurallarna uyuyordu. mparator aslnda pek ok alanda kstlanm yetkilere sahipti. Kendini eriat hkmlerine uymak zorunda hissediyordu. Ama rflerden gelen kanunlar da onu evreliyor, snrlandryordu. Ama zannedilmesin ki mparatorluk teokratik bir devletti. mparatorluk dinin hizmetinde deildi. Din mparatorluun hizmetine girmiti. Bu Roma imparatorluunda da byleydi. mparatorluktaki herkes, mparator, ehzadeler, vezirler, beyler, paalar, vs kanunlarn denetimi altndaydlar ve kimse keyfi bir gce sahip deildi.

137

IV. Murat, 1630

1630 ile 1638 yllar arasnda Osmanl Padiah IV. Murat ran ah Safiye kar seferler dzenledi. ran ilerine seferler yapan veziriazam Hsrev Paa, Badat nlerine ok gecikerek gelmiti. Badat Safikulu Han savunuyordu. Osmanllar kenti top atei ile dvyor, Safeviler de inatla savunuyorlard. Badat kuatmas Gen Osman gibi kahraman askerlerin ve pek ok deerli komutann lmne ramen ele geirilemedi. Bu kuatma srasnda Osmanl Ordusunda Katip elebi de vard. O muhasaray Fezleke sinde anlatmtr. Kuatma kaldrlarak ordu geri dnd. Osmanl ordusu gidince Safeviler, Osmanllarn ele geirdikleri yerleri geri aldlar. Hsrev Paann baarszl sonunda IV. Murat onu grevden alarak yerine Hafz Paay atad. Hafz Paa zaten Padiah tarafndan kendine yakn bulduu bir klie mensuptu. Hsrev Paa grevden alnmadan nce ok mark ve serkee davranyordu. Ana tarafndan Osmanolu olan Saruhan sancak beyi Sultanzade Hac Paay ldrtmt. Eski Grcistan kral ve olunu, Konya varnda idam ettirmiti. Hsrev Paa kan ve zulm ile ileri yoluna koyacan sanyordu. 1631 ylnn ilk aylarnda 5 beylerbeyini birden idam ettirmiti. Sadaretten el ektirildiini renen Hsrev Paa allmadk bir ey yapt. Yenieriyi kkrtarak senden baka serdar istemezk diye nmayi yaptrd. Niyeti IV. Muratn gzn korkutmakt. Serdar kaymakam yani stanbulda kalp veziriazamn yerine ilere bakan Damat Recep Paa da Hsrev Paa ile birlikte hareket ediyordu. Her ikisi de devlete zorbal sokuyorlard. Bu srada yalnz Hsrev Paa veziriazamlktan alnmam, ayn zamanda orduyu Hmayuna da stanbula dn emri verilmiti. Yenieri ve sipahi stanbulda tezahrat yaparken, Hsrev Paa Tokata geldi. Burada Anadoludaki Aydnda Knkolu, Konyada Rum Mehmet, Afyonda Baba mer vs gibi zorbalar da ynetmeye balad. Hsrev Paa ve Damat Recep Paa durmadan zorba gleri tahrik ediyorlard. ran Osmanl savalar ok uzun zamandr devam ediyordu. Bu savalarda Osmanl topusu, zavall bir haldeki ran piyadesini halla pamuu gibi att. Ama yine de Osmanllar kesin bir sonu alamadlar. ran piyadesi ok ve kl ile dvyordu. ran ordusunun Osmanl ateli silahlarna kar yapabilecei bir ey yoktu. Ama onlar da mesafe faktrn kullanyorlard. 138

ran ordusu rann ilerine ekiliyor, lojistik sorununu halledemeyen Osmanl ordusu da onu takip edemiyordu. Osmanl ordusu gidince de ran geri gelip, brakt topraklar tekrar ele geiriyordu. Osmanl ran savalar esas Avrupaya yaramt. Osmanllar bir douya, bir batya gide gele helak oldular. Bu da tm gleri ile Avrupaya yklenmelerine engel oldu. Dalk Dou Anadoluda ise pek ok kk senyr ( airet reisi, bey, aa ), ballklarn iki devlet arasnda deitirerek varlklarn korudular. Hatta bu savalar nedeni ile ne Osmanllar ve ne de ranllar, bu airet reisleri zerinde tam bir otorite kuramadklarndan, bu savalar yre beylerinin iine geldi. Onlarn varlk nedeni oldu. zellikle Krt airetleri bamszlklarn ve egemenliklerini byle korudular. Hristiyan dnyaya dnersek, Fransadaki dini eliki, ortaya iman asndan boluklar karmt. Bu boluu pek ok tarikat doldurmaya alt. Daha nce grdmz gibi mistikler ve Sufi Hmanistler vard. Ama sadece bu kadar deildi. spanyadan Karmelit tarikat gelmiti. Peinden Brulle, Oratoire tarikatn kurdu. Oratoire rahip yetitiriyordu. Oratoiren yaps Cizvit gibi sert deildi, hiyerarik deildi, tarikat rahiplerin zerinde tutulmamt. Oratoire feodalleri ve byk burjuvaziyi deil, halk kitlesini eitiyordu. Ursilinler, kendini gen kzlarn eitimine adamt. Gen rahibeleri yetitirecek Saint-Sulpice Okulu ald. Saint-Sacrement adnda gizli bir dernek kuruldu. Bu dernek zgr dncelilere kar savayordu. Gizli durumu ynetimi kayglandrd. Dernek 1660 ylnda kapatld. 1630 ylnda Hindistanda mthi bir alk oldu. Dokumaclar ve kuma aartclarn byk ounluu Masulipatamda alktan ldler. Bundan sonra birka sene ocuklara ip eirmek retilemediinden daha sonra kuma yapm tekrar baladnda, pamuklu kalitesi ok dmt.

139

Osmanl Tmar Sistemi Tekliyor, 1630

Hollandallar topladklar tm mallar Bataviaya getirip, orada biriktiriyorlard. Hesaplar Bataviada merkezi olarak tutuluyordu. 1630 ylna gelindiinde Hollandallar ngilizleri ve Portekizlileri silah zoru ile saf d brakmlard. Bundan sonra Hint okyanusu limanlar arasnda yaplan ticaret Hollandallara ok kar brakmaya balad. 1613 ile 1654 yllar arasnda ticaretten 101 milyon kazandlar. Bunun 76 milyonu giderdi. Kazanlar olan 25 milyonun sadece 9,7 milyonunu Avrupaya yolladlar. st Hint okyanusu i ticareti iin yerinde kald. Hollanda, ngiltere ile birlikte, spanya-Portekiz deniz ticaretini geni lde vuruyordu. Hollanda korsanlar 1623 1636 yllar arasnda 545 spanyol sava ve ticaret gemisini ele geirdiler veya batrdlar. spanyann Amerikadaki smrgeleri ile olan ticareti ciddi bir ekilde felce uruyordu. Hollanda spanyay smrgelerinden ayrarak ekonomik olarak ke hazrlyordu. Osmanl hazine gelirleri yetmiyordu. Bunun iin vergiler arttrlyordu. 1632 de, eskiden her ev iin 40 veya 50 ake alnrken imdi kii bana 250 ake alnyordu. Dolayl vergi olarak 40 ake yerine 300 ake, koyun bana yarm ake yerine 7 8 ake alnr olmutu. Vergiler yetmeyince parann deeri drlyordu. O da yetmez veya yaplamaz ise bu sefer mlkler, kamuya ait ne varsa o satlmaya baland. Grevler de para ile kiralanmaya baland. IV. Murat dneminde yenierilerin Hristiyanlar arasndan toplanmasna son verildi. Yenieri olmann salad ayrcalklar vard. Bu ayrcalklardan istifade etmek isteyenler para vererek yenieri oldular. Yani askerlii satn aldlar. Yenieri says 12 binden 46 bine kt. Ancak, askerlii satn alanlar savamay bilmiyorlard. Savamaktan da korkuyorlard. Bir sefere kmadan bunlar orduyu terk ediyorlard. Eer tesadfen savaa giderlerse de hemen kayorlard. Yenieri oca disiplinsiz, isyankr bir gruh olmutu. Yenieriler stanbulda anari yaratyorlard. Yenieriler, sipahiler, esnaf kuruluu, ulema, padiahlarn kk yata olmasndan dolay kendi aralarnda iktidar kavgas yapyorlard. Kentte yamalar oluyor, adam ldrlyor, yangnlar karlyordu.

140

Sultan hanmlar, hadm aalar, kullar, askerler, esnaf, ulema aralarnda ittifaklar kuruyor, ittifaklar bir biri ile anlamalar imzalyordu. Bu srada daha nce anlatld gibi, tmar sistemi bozulmutu. Tmarlar para karl satlm, iftlikler olumutu. Bu da Osmanl ordusundaki asker saysnn dmesine neden olmutu. Yine daha nce anlatld gibi tmarlar zelletirmeden nce Rumeli 70 80 bin, Arnavutluk 30 bin, Krdistan 20 bin, Erzurum 20 bin svari karyordu. imdi bu her biri iin en fazla 7 8 bin svariye dmt. Ayrca tmarl sipahilerin kalitesi e bozulmutu. Eskiden tmar sahibi yannda askeri ile beraber savaa gittiinden, bu asker eitimli ve doru drst silahlanm askerdi. imdi ise kleler, cretli askerler ve askerlikle hi ilgisi olmayan kiiler orduya katlyorlard. Osmanl ordusu artk eski ordu deildi. Yneticiler emirleri ciddiye almamaya balamlard. Byk toprak sahipleri veya eyaletleri elinde tutan kiiler kanunsuz olarak vergi salyorlard. Haydutluk her yere yayld. Da kylerine, balarnda bir Hristiyann bulunduu milis birlikleri ayrlmak zorunda kalnd. Morada ve Yunan adalarnda belediye kurullarnn olumasna ses karlmad. 1630 ve 1631 yllarnda Msr, Yemen ve Lbnanda Osmanllara kar isyanlar oldu. Sarayda ve Brokraside menfaat guruplar olumutu. Herkes srtn dayayabilecei bir etkin gurup aryordu. Veziriazam, ba defterdar, yenieri aas gibi st brokratik kademelerin yanda topluluklar vard. Guruplar veya partiler aras mcadeleler, ou zaman iddetli ayaklanmalara sebep oluyordu. 1630 ylnda z beylerbeyi Vezir Murtaza Paa ile Lehistan arasnda eski anlamalar onaylayan yeni bir anlama imzaland. Bu anlamaya gre Lehistan yllk vergi demeye devam edecekti. Buna kar Leh topraklarna Krm atllar dahil, yama aknlar yaplmayacan Osmanl devleti garanti ediyordu. Bu sralarda Osmanl Divan Hmayunu, sve ile siyasi ilikilere balamt. Katolikler, Protestan sve ile kurulan bu ilikiden ok rahatszdlar. Bir yl nce Erdel (Transylvania) kraliesi olan Catherine of Hohenzollern, Erdeli Kutsal Roma Germen mparatoru Ferdinand IIn etkisi altna alacak bir politika izliyordu. Ancak Osmanl yanls glerce Eyll 1630 ylnda grevinden ayrlmaya zorland. Yerine Osmanl Divan Hmayunu George I Rkcziyi (1630 1648) Erdel kral olarak seti. 1630 -1677 yl arasnda, Orta Asyada Torghudlarn, Khoshudlarn ve Dorbodlarn gleri ile blgelerinde Zungharlarn gleri izafi olarak artt.

141

Jansenizm

Hollandal piskopos Cornelius Jansenius (l5851638)'e gre insan gnahlarla ykl bir yaratktr ve ancak tanr balarsa kurtulabilir. Tanrnn kendisini balamasn dilemek ve beklemekten baka yapabilecei hi bir ey yoktur. Bu akm, seimlerimiz olmadan, var olan bir kaderi yaadmz savunuyordu. Augustinusun tanrclna dayanan Piskopos Jansenius'un retisiydi. reti tmyle Augustinus anlayna dayanyor ve insan zgrln yadsyordu. nsan zgrlne byk bir pay ayran Cizvitcilik'e kar kan ve onunla ciddi bir mcadeleye giren Jansenizm, Port-Royal manastrnda toplanan dnrlerce benimsenmi ve izlenmiti. Arnauld, Nicole, Saint-Cyran ve Blaise Pascal gibi dnrlerin elinde ilenen bu reti sonunda mistizme varmt. zellikle Blaise Pascal (16231662), Augustinusuluun ve onun bir XVII. yzyl biimi olan Jansenciliin gizemcilie dnmesinde byk rol oynamtr. Bilim alanndan baarlarla yola kan matematiki Pascal sonunda ii tam bir mistiklie dkmt. nceleri aklna pek gvenirken sonra aklndan da kukulanmaya balayan Pascal, bu kukusuyla Descartes'dan ayrlmaktayd. Descartesle birlikte matematii en kesin bilim saymakta, oysa matematiin de iinden kamayaca sorunlar bulunduunu, bu sorunlarn ancak gnl sezgisiyle zlebileceini sylemekteydi. Protestanlar, insann kurtuluunun, verdii veya yapt eserlerle deil, insann kendi ile olacan sylyorlard. Tranto Konsili hem bunu ve hem de yazg inancn mahkum etmiti. Cizvitler bundan da ileri bir izgideydiler. nce Lessius, sonra da Molina, kkten bozuk olmayan insan doasndan, kkten bozuk bir ey kmaz diyerek insan zgrl ile eserlerinin yararn gstermilerdi. Ancak Katolik kilisenin bir ksm bu tutuma kar kmt. Dominikenler Tanr ltfnn etkisinde ve yararnda israr ediyorlard. Tranto konsilinden hemen sonra Baius (Flaman) insann kendi kurtuluunu salamadaki gszln sylemeye balad. Daha sonra da Brulle, tanrmerkezi dncesi ile insan kmseyip, Tanrnn bykln anlatmaya balamt. Bylece Tanrnn inayeti yine ileri kyordu. Bu srada Ypres piskoposu Jansen (Cornelius Jansenius) Baiusa katlarak 1640 ylnda Augustinus adl eserini yaynlad.

142

Schillerden faciann anlatm

mparator askerlerinin Magdeburg kentinde yaptklar iddeti byk air Schiller anlatmt (Magdeburg katliam). Bu askerlerin byk bir ounluu Hrvat asllyd. Bu boazlama sahnesini belirtmeye, tarihin dili de, iirin fras da kafi deildir. Galiplerin vahilii ne ocuklarn masumluu, ne ihtiyarlarn mdafaaszl, ne genlik, ne kadn olmak, ne mevki ve ne de gzellik durduramad. Kadnlar, kocalarnn kollar arasndan koparlarak, kzlar, babalarnn dizlerinin dibine atlarak kirletildiler. Mdafaasz kadnlarn biricik imtiyaz, iki katl bir azgnla kurban edilmek oldu. Her taraf kartran bir apulculuk hrs karsnda, ne en gizli, ne en kutsal yerler snak olamyordu. Bir kilisede ba kesilmi 53 kadna rastland. Hrvat ve Belika birlikleri ocuklar atee atmakla, ana kucandaki st bebelere kl saplamakla eleniyorlard. Bu feci manzara karsnda insani duygular isyan eden birka subay, Kont Tillye artk boazlamann durmasn sylemeye gittiler. Kont: Bir saat sonra gelin, dedi. Ne yapacam dneyim. Bunca tehlike ve zahmetten sonra askerin de eline biraz bir ey gemelidir. Bu vahet, bu apulculuk, yangnn duman ve alevleri kesilinceye kadar srd. Kargaay arttrmak ve halkn mukavemetini krmak iin baz yerler, daha balangta atee verilmiti. Sonra bir frtna koptu, Alevler byk bir hzla kenti sard ve yangn genelleti Yangn azalr azalmaz, mparatorun askerleri, enkaz ve kl altn eeleyip, apul yapmak zere artm bir itahla geri dndler Sokaklar temizlemek iin 6 binden fazla lnn Elbe nehrine atlmas gerekti. Pek ok insan yangnda yanmt. llerin hepsi 30 bin kiiydi .

143

ngilterede Kral Parlamentoyu stemiyor, 1630

ngilterede I. Elizabeth ve I. James tahtta olduu yllarda, byk bir mali ak oluturmutu. spanya ve Fransa'ya kar ksa kampanyalar eklindeki savalar yaplyordu. Gerekte Charles iin deniz ar savalar devam ettirebilecek ekonomik bir durum yoktu. Herhangi bir resmi vergi tahsili ve hibir dzenli dorudan vergilendirme bulunmuyordu. ngiltere hala Avrupa'daki son vergilendirilebilir lkeydi. Hazinesini muhafaza edebilmek iin bile, Parlementonun (Meclisin) rzas olmadan, Charlesn fon bulma kapasitesi, teorik ve legal olarak, yoktu. Charles, Meclisi tekrar toplatmadan gelir arttrmak iin, Kraliyet ordusuna valye olarak katlabilmeyi ve kraln ta giymesinde bulunabilmesini salayan ylda 40 sterlin veya fazlasn kazananlar hakkndaki 1279 ylnda ilan edilmi valyelik resmi (Distraint of Knighthood) denilen unutulmu kanunu yeniden diriltti. Bu eski tz dayanarak, Charles 1626 ylnda ta giyme trenine katlmay unutan tm bireyleri para cezasna arptrd. Daha sonra, Charles, yiyecek iecek salama, vesayet ve orman kanunlar gibi eski feodal vergileri yeniden yrrle soktu. Bu vergiler arasnda bata gelen, Gemi Paras denen bir vergiydi. I. Edward ve III. Edwardn uyguladklar tzk gerei, gemi paras toplamaya sadece savalar srasnda ve sadece ky blgelerinde msaade edilmiti. Bununla birlikte, Charles, bar yllarnda ve btn krallkta vergi toplama iin hibir yasal engel olmadn iddia etti. Gemi Paras, 16341638 yllar arasnda yllk 150. 000 ile 200.000 arasndayd. Sonra kademeli olarak azald. Bu para dorudan Deniz Kuvvetleri Hazine'sine deniyordu. Zamanla Gemi Parasna kar tepki byd. 1637 ylnda John Hampden halkn protesto yapabilmesi iin hukuki bir platformu salad. Ancak, kraliyet mahkemeleri bu verginin Kral'n ayrcalklar iinde olduunu ilan ettiler. Kral, tekellerden de para elde ediyordu. Bu gelirin, 1630lu yllarn sonuna doru, ylda 100.000 sterlin olaca ngrlmt. Charles, olduka nemli bir gelir olarak, sko soylularndan para kazanyordu. 1625 ptal yasas uyarnca, asillere verilen btn kilise veya kraliyet toprak balar iptal edilmiti, eer sahiplie devam edilmesi isteniyorsa yllk bir kira denmesi gerekiyordu.

144

Para problemi sadece Osmanlda, spanyada, ngilterede deil tm Batdayd. Fransada paraszlkla bouuyordu. Ama herkes bir yol bulup paray buluyor ve bunu savalarda harcyordu. 1630 ylnda Richelieu, uluslar aras arenada safn seti. Alman mparatoruna kar savaan Protestan svee yllk olarak nemli bir mali yardmda bulunmaya karar verdi. Fransa svee yardm ediyor ama onun kesin bir zaferini istemiyordu. 1630 yllarna gelindiinde inde Wang-Yang-Ming retisi ok yaygnlamt. Ama hadmlar u Hi retisinde srar ediyordu. Snavlarda yine u Hi retisi esas alnyordu. Wang-Yang-Ming felsefesi Bu u Hi retisini alt edemedi. in Cizvitlerinin bakan Longobardo, Avrupadan matematiki ve astronom getirtiyordu. Galileinin arkada Terentius ve Adam Schell 1630 ylnda Pekine geldiler. ine teleskop ve Galileinin bulular girdi. Gk iin Ptolameiusun sistemi terk edildi. Yerine Tycho Brahenin karma sistemi kabul edildi. Bu sisteme gre gezegenler gnein etrafnda dnyorlard, ancak gne de dnyann etrafnda dnyordu. Mart 1630da Massachusetts Bay Kolonisi iskambil kad, zar ve oyun masas bulundurulmasn yasaklad. Kartel kumara cephe almt. ngiltereden pe pee gemiler dolusu gmen Saleme akyordu. Massachusettse Boston kenti kuruldu.

145

Avrupada Yeni Dini Dzenlemeler

Dini reformlardan sonra, Avrupadaki tm devletler Kilise yaplanmasn yeniden dzenlemek ihtiyacn duydular. Katolik krallar ve prensler Papa ile konkordatolar yaptlar. Papa, onlara yksek dini otoriteleri seme hakkn verdi. Ancak unvanlar Papa verecekti. Verdii unvanlar zerinden vergi alma hakkn da Papa kimseye brakmad. Protestan Kral ve prensler ise, ibadeti istedikleri gibi dzenlediler. Baz lkelerde sadece bir dinin (mezhebin) olmasna msaade ediliyordu. Buralarda, btn tebaa kral ile ayn mezhepten olmak zorundayd. Ynetimin ayr bir dine msaade ettii lkelerde, ngiltere, skoya, Hollanda ve Protestan Alman prensliklerinde kiilerin dinine karlmaz grlmekle birlikte, onlarn ortalkta dini merasimler yapmalarna msaade edilmiyordu. Dinlerini ancak evlerinde uygulayabilirlerdi. Bu arada ayinlere gz yumulan yerler de oluyordu. Devlet papaz ve Cizvitlere her zaman olmasa bile bask uyguluyordu. Fransada kurulan rejim enteresan ve ileriye k tutucuydu. Kral, Reformcu kiliseye bal uyruklarna vicdan hrriyeti vermiti. Ancak uygulamada normal halk ile feodaller bir tutulmuyorlard. Osmanllara tabi olan veya onun komusu olan lkelerde, Alman mparatorunun basks pek ie yaramad. Oralarda Macarlar Calvenist, Alman kolonlar Lutheri, Polonya Evangelist ve Reformcu Kiliseler kurdular. Hatta Erdelde drdnc bir mezhep bile kabul edildi. Bu kilise Teslisi ret eden Tek Tanrl bir kilise oldu. Ancak bu Erdel kilisesi, tm Avrupada iddetle ret edildi.

146

Akn Mabedi, 1631

Hindistan Babr mparatoru ah Cihann kars Mmtaz Mahal 1631 ylnda ld. ah Cihan, eine yle bir ak ile balyd ki, Mmtaz Mahalin lmnden sonra bir daha kendini toplayamad. Eler 19 yl evli kalmlard. Mmtaz Mahal ldnde sadece 39 yandayd. Mmtaz Mahal iin mehur Ta Mahal yaplmtr. Ta Mahalin (Taj Mahal) yapmna bu yl baland, 1653 ylnda bitti. Ta Mahal Hindistandan, Selimiye Camii Edirneden, dnyaya benzer mesajlar verirler. Birbirinden ok uzaktrlar. ok farkl kltrlerin iine girmilerdir. Ama onlar birbirine ve orta Asyadaki gemi atalarna balayan bir ey vardr. Trablusgarp beylerbeyliinde Sakzl Mehmet Day zehirlenerek, ldrld. ldrlmeden az nce Divan Hmayun, Mehmet Dayy beylerbeyi yapmt. lmnden sonra, Sakzl Mehmet Paann akrabas Sakzl Osman Paa beylerbeyi tayin edildi. Osmanllarda, 1631 ylnda, Hafz Paann sadareti srasnda ileri bozulan kapkulu sipahisi, veziriazam olmak isteyen Damat Topal Recep Paann da kkrtmas ile ayakland. Yenieriler isyana katldlar. syanclar, Sarayn orta kapsna kadar gelip, bata Hafz Ahmet Paa olmak zere baz devlet ricalinin ban istediler. syanclar ilerinde 79 yandaki eyhlislam Yahya Efendinin de olduu 17 devlet adamnn ban istiyorlard. Sultan Murat ayak divanna kt ama isyan yatmad. padiahn kendini tehdide kadar varmt. Sonunda Sultan Murat isyanclarn isteini kabul etti, Hafz Ahmet Paa ldrld, yerine Topal Recep Paa veziriazam, Ahizade Hseyin Efendi de eyhlislam oldu. Bu srada bir yolunu bulan Padiah Hseyin Paay idam ettirdi. Hseyin Paann lm zerine Rstem Paa ocakllar tekrar kkrtt. Tekrar saray basan ocakllar, ayak divan istediler. syanclar yenieri aas Hasan Halifeyi, Musa elebiyi ve defterdar Mustafa Paay istiyor ancak bununla da yetinmeyip ehzadeleri grmek istiyorlard. IV. Muratn kardeleri Beyazt, Kasm ve brahim isyanclara gsterildiler. Bakaldr ok zor yattrld. Aslnda daha tam yatmamt, zorbalar orada burada guruplar halinde duruyorlard.

147

Trk (Cezayirli) korsanlar rlandada Baltimore, County Corku yamaladlar. Yavuz Selim Msr alnca Memluklarn devlet yapsna ve kendilerine son vermeyi dnmemiti. Eski rejimin nde gelenlerine grev verdi. Bundan sonra Msr ynetiminde Memluklar hatr saylr bir g olarak var oldular. Zamanla Memluklar Msrda Osmanl Paalarna paralel bir nfuz srdrdler. Msr beylerbeyi Musa Paa bir Memluk Beyini ldrtmt. Memluklar Osmanl Divanndan Musa Paann yerinden alnp, yerine bir vekil (kaymakam) atanmasn istediler. Memluk Beylerinden Rdvan Bey (1631 1656) Hac Amiri grevi ile lene kadar Msra hakim oldu. Rdvan Beyde Memluklar aradklarn buldular. Rdvan Beyin prestiji yle ykseldi ki erkez olmasna ramen soy aac Barkuka (1381 1389) ve Barsbaya (1422 1438) kadar uzatld. Bu ecere bir yandan da Kureye baland. Bu Mekke ve Medinede Rdvan Beye byk bir otorite salyordu. 1631 ylnda Eflak voyvodas Leon Toma idi. Eflakta ticaret ile megul olan epey Rum aile yerlemiti. Voyvoda danmanlarn ve yksek grevlilerini Rumlardan semiti. Boyarlar, Rumlarn lke dna karlmasn istediler. Voyvoda da buna uydu. Ancak baz Rum aileler yerel aileler ile hsm akrabalk ilikileri kurarak, bir bakma Romenleerek, lkede srekli yerlemeyi baardlar. Bunun en nemli rneklerinden biri Kantakuzenoslardr. Bu aile Boyarlar iinde yer alp, lkeye prens (voyvoda) vermitir.

148

sve Almanyaya Saldryor, 1632

Osmanl bakenti alkantl gnler geirirken, bir gn IV. Murat Recep Paay saraya artt ve etek perken ldrtt. Recep Paann ba sokaktaki zorbalarn nne atld. Korkan zorbalar daldlar. Recep Paann yerine Tabanyass Mehmet Paa veziriazam oldu. Ona isyanclarn hakkndan gelme grevi verildi (1632). 1630dan beri stanbulda, Krmda, Arap eyaletlerinde, Balkanlarda isyanlar oluyordu. Bakaldran askerler stanbula girip, IV. Murat tahtan indirmek istediler. Bu varta da atlatldktan sonra Sultan IV. Murat artk iktidar kesinlikle eline alacakt. IV. Murat, Abaza Mehmet Paann tam olarak alamad aabeyi Gen Osmann cn zorbalardan ald. Sultan Osman ldren 10 yenierinin mensup olduu orta (tabur) kaldrlmt. Her ayda bir yaplan ulufe trenlerinde bizzat yenieriler tarafndan yok olsun haykrlaryla lanetlenmitir. Zorbalarn ii halledilirken, IV. Murat annesi Ksem Sultann da devlet ilerine karmasn yasaklamt. Bu sralarda Ksem Sultan 36 37 yalarndayd. Sarayda srann tekrar kendisine gelecei gn beklemeye balad. Bu srada Karasy (Balkesir) ele geirmi olan Karasl lyas Paa 1632 ylnda idam edildi. Solak lyas Paa Anadolu beylerbeyliinden azledilince, Balkesir ve Manisa taraflarn ele geirmi, am beylerbeyliine tayin edilmi olmasna ramen oraya gitmemiti. Anadolu ve Karaman beylerbeyleri birleerek, Solak lyas Paay yendiler ve onu stanbula yolladlar. IV. Muratn yeni sadrazam, grevde 5 yl kalacak olan, Tabanyass Mehmet Paayd. IV. Murat gvendii kiilerden devletin durumunu gsteren raporlar yazmalarn istedi. Kou Beyin mehur irsaliyesi bu raporlardan biridir. Kou bey kapkulu saysnn artmasn ve tmar sisteminin bozulmasn, devletin gten dmesinin temel nedenleri sayyordu. Bir nemli neden de padiahlarn gszlyd. Kou beyin tehisleri doru olsa bile pratikte bir fayda getirmedi. Ne kapkulu says drlebilindi ve ne de tmar sistemi dzeltilebilindi. Sadece IV. Murat, ayn zamanda kendi de yle dnd iin, kuvvetli sultan fikrini tam uygulad. IV. Murat, Koi Beyin Risale sinde dile getirdii eletiriler ve yeni sadrazamnda etkisi ile devlet dzenini salamak iin ciddi yaptrmlara giriti. lerinde bir eyhlislamn da bulunduu ynla isyanc, rveti ve hara ldrld veya srld. Cezalandrlanlar iinde Osmanl ailesinden kiiler de vard. Bylece yneticilerin bir ksm da yenilenmiti. Yaplan eylemler sayesinde bir ylda dzen ve sultann otoritesi salanm, saygnl onarlmt. Koi Bey, IV. Murat otoriter bir ynetim uygulamaya itenlerin banda gelir. 1632 ylnda Eflak voyvodas (prensi) olarak Matei Basarab seildi (1632 1654). Seilme nedenleri arasnda, Eflak Boyerlerinin, Rum ve Levanten kkenli voyvodalara olan tepkisi nemli bir yer tutar.

149

Galilei arkadann VIII. Urban olarak Papa seilmesinden cesaret alarak yazd " ki Kainat Sistemi zerine Konumalar " adl eserini 1632'de yaynlad. Ancak kitab daha nce yaplan Kilise uyarlaryla eliiyordu. Romada mahkemeye arld. Otuz yl savalar Protestanlarn ok aleyhine devam ederken, birde mparatorluun Baltk kylarna yerleme olasl sonucu sve Kral II. Gustaf Adolf (Gustavus Adolphus), Protestanlar destekledi ve mparatorlua saldrd. Danimarka kral IV. Christian gibi kendisi de Fransa ve Hollanda tarafndan destekleniyordu. sve ordusu eski feodal mecburiyeti yrrle sokarak Kraln etrafnda toplanmt. En hali vakti yerinde olanlar svariydi, en fakirler yani kyller de piyadeyi tekil ediyordu. sve daimi bir ordu kurmutu. II. Gustaf Adolf, ordusu ile Almanyay batanbaa kat etti. Karsna kan mparatorluk ordusunu yendi (Battle of Breitenfield (1631)). sve Kral savan banda zaferler kazanmasna ramen, 1632de Lutzen Sava srasnda ld. Bundan sonra Alman mparatorluk ordusu sve ve mttefiki Protestan Alman Prensleri ordusunu yok etti. ngiltere Kral Charles I , Maryland kolonisini Kartel haline getirtti. Maryland ad Henrietta Mariann ad erefine verilmiti. Maryland karteli Lort Baltimoreun ynetimine teslim edildi.

Tortuga adasnda slenen Fransz korsanlar spanyol gemilerini vurmaya baladlar.

150

ounluu yabanclardan ve savamay iyi bilmeyen kiilerden olumu olan spanya ordusu bir darbe de 1632 ylnda yedi. 1603 kararlarna ilave olarak yeni rtbe alma kurallar kondu. Bunlara gre general olmak iin artk liyakat ve kdem aranmyordu. Rtbeler asillik derecesine ve saray gzdesi olmaya gre verilir oldu.

151

Galileinin Mahkumiyeti, 1633

1633 yl banda stanbulda byk bir yangn kt. Kentin bete drd kl oldu. Halk yangn ve nlemler nedeni ile honutsuzluunu dillendiriyordu. IV. Murat kahvehaneleri ve ttn iilmesini yasaklad. Kahvehaneler kapatld. Bu emir btn mparatorluk iin geerliydi ve IV. Muratn saltanat boyunca yrrlkte kald. IV. Murat ttn ve kahvehane yasan yenieri zorbalarn ortadan kaldrmak iin bahane olarak kullanyordu. Pek ok gnahsz da bu arada gme gitti. Kentin en iler cadde ve sokaklarnda cesetler sallanyordu. Padiahn uygulamalar sertti. Durumu Sultan bizzat denetliyordu. IV. Murat bozulmu olan tmarl sipahi rgtn olduka dzene soktuktan sonra, Van kuatm olan Safevilere kar harekata karar verdi. 1633 ylnda Veziriazam Tabanyass Mehmet Paa sefer e kt. Safeviler sonbaharda Van kuattlar. Bunun zerine orduyu Hmayun sefere hazrland. Tabanyass Mehmet Paa sefere karken IV. Muratta ona elik etti. Bu srada Erzurum ve Diyarbakr beylerbeyleri Vana yetitiler. Yaplan savata Safevi ordusu bozulup, ekildi. Bu haberi alan IV. Murat da veziriazam yolcu edip, kendi stanbula geri dnd. Tabanyass Mehmet Paa Halepe gitti. Halep ve Diyarbakrda padiahn gelmesini veya emrini beklemeye balad. Bu srada IV. Murat Lehistan seferine hazrlanyordu. 1633'te " ki Kainat Sistemi zerine Konumalar " adl eser yasakland ve Engizisyon tarafndan Galileo Galilei mebbet hapse mahkum edildi. Cezas kendi evinde gz hapsine evrildi. Yetmi yanda hapsedilen Galileo kr oldu. 1633 ylnda Hindistanda Nizamahlar Timurlara bal yaarken, onlar tarafndan tamamen ilhak edilmilerdir. 1633de Polonyallar ile Osmanllar arasnda ksa sren bir anlamazlk oldu (1633 34). Lehistan yllk vergi deme ile ilikin anlama imzalyor, ancak ilk frsatta, bu demeyi bamszlna yediremedii iin savsaklyordu. Yine yle oldu. Osmanl Divan da Lehistan cezalandrmak iin Abaza Mehmet Paaya Leh topraklarna girme emri verdi. Lehistana Krm, Eflak ve Bodan birlikleri ile birleerek giren Abaza Mehmet Paa ok miktarda ganimet ve esir alp, bunlar stanbula yollad. Lehistan bunun zerine bar isteyip, elisini

152

stanbula gnderdi. Lehistan yllk vergi ve Dinyester zerindeki kaleleri ykma koullarn kabul etti. Ancak yine bunlar uygulamad. Bu yllarda yeniden alevlenen Celali isyanlar bastrld. Abaza Mehmet Paa ran zerine serdar olmak istiyordu. Etraf, IV. Murata Abaza Mehmet Paann Anadoluya gidince tekrar Celali olaca konusunda telkinde bulunuyorlard. Yemende Zeydiler yeniden ayaklanmlard. Beylerbeyi Haydar Paa, isyan bastramad. Yerine tayin edilen Kansu Paa da isyanclarla baa kamad. 1633 ylnda Yemenden ayrld. Bylece Yemenin dalk i blgelerinde fiilen Osmanl hakimiyeti kalmad. Artk Yemenin ilerine Zeydi mamlar hakimdiler. Bunlar fiiliyatta bamsz olmalarna ramen, kat zerinde Osmanlya ball tanyorlard. Yemende Osmanllar kylardaydlar. Bu srada Habeistanda da (Eritre) isyanlar birbirini takip ediyordu. Habe beylerbeyi Aydn Paa isyanlar bastrmaya alyordu. Onun stanbuldan pek yardm ald da sylenemezdi. Divan Hmayunun uzak eyaletlere ilgisi azalm gibiydi. Bu srada, Etiyopyada (Habeistan) mparator Fasilides Cizvit misyonerleri lkeden att. ngiltere Kral I. Charles btn Britanyada tek dze bir kilise istiyordu. 1633 ylnda I. Charles, William Laudu Archbishop of Canterbury olarak tayin etti. Bu tayinle birlikte kral skoyadaki uyruklarna ngiliz kilisesi uyarnca ibadet ettirmeyi kabul ettirmek istedi. Bu giriim diren ve kar koymalarla karlat. inde in ile Dat Bat Hindistan irketi deniz sava yaptlar. Kinmen krfezindeki sava Zheng Zhilong komutasndaki in kazand. Japonyada ogun Tokugawa Iemitsu Hristiyanl yasaklayp, tam bir izolasyon uygulamaya balad.

153

ldrp, Kurtulmak, 1634

IV. Murat kardelerine kefil olan mevcut eyhlislam Ahizade Hseyin Efendiyi sevmiyordu. Bir yandan da Padiah otoritesinin her eyin zerinde olduunu gstermek istiyordu. Bilindii gibi ilmiye snfna ait herhangi bir kiinin idam yasakt. IV. Murat bir bahane ile znik kadsn idam ettirdi. eyhlislam ve olu stanbul kads Seyyid Mehmet Efendi idam protesto ettiler. IV. Murat da eyhlislam idam ettirdi, olunu Kbrsa srd. Yeni eyhlislam 82 yandaki Yahya Efendiydi. Ulema padiah protesto etme cesaretini gsteremedi, sadece Ahizade Hseyin Efendiyi ehit kabul etti. Bu olay Osmanl tarihindeki eyhlislam idamnn ilkidir. IV. Murat Azerbaycan ve Ermenistanda Safevilere kar sefer amt. Ancak kazanlan topraklar, Osmanl ordusu geri dnnce, 1634 Knda, Safeviler tekrar ele geirdiler. Ancak ordunun stanbulda kazan kaldracana d hedeflere ynlendirilmi olmas, Osmanl topraklarnda nemli bir rahatlama salamt. IV. Murat ttn yasandan sonra, iki yasa da koymutu. Meyhaneler kapatld. Mslman olmayan cemaatlerin, kendi kimliklerini belli eden giysiler giyme ykmllkleri tekrar yrrle sokuldu. 1634 ylnda Bodan voyvodas olarak Vasil Lupu seildi (1634 1653). Eflak ve Bodan Polonya, Avusturya, sve ve Macaristan ile srekli ilikiler ierisindeydi. Bu ilikiler iinde Bat Avrupadaki gelimeler bu lkelere yansyordu. Protestanlk Erdelde yaylnca, ncil Romenceye evrildi. Bylece Romence de giderek edebi bir dil oldu. 1634de Matei Basarab Eflakta ilk basm evini kurdu. Fransa 1634'te Lorraine'i igal ederek snrlarn douya doru geniletti. Fransz akademisi ilk toplantsn yapt. Fransz akademisi kurulmadan nce asiller, bilim adamlarndan nde geliyordu. Akademi kurulduktan sonra, bilim ve sanat adamlar toplumda ve sarayda Byk Asiller derecesinde hrmet grmeye baladlar. Bu durum Fransaya hast ve dier Avrupa lkelerine temil edilemezdi. Fransada bilim ve sanatta oluan bu sayg ortam, XVII. yzyln ikinci yarsndan sonra Fransann entelektel olarak parlamasna ve dier Avrupa devletleri arasnda mukayese edilemez bir stnlk elde etmesine neden oldu. Franszca tm Avrupada ykselip, birinci dil seviyesine geldi. Franszca, diplomaside kullanlan tek dil oldu ve Latincenin yerine geti. 154

1634 yl Eyll aynda Habsburg, Nrdlingen savan kazanp, svelileri byk bir yenilgiye uratt. mparator II. Ferdinandn korkaca kimse kalmamt. Wallenstein sve ve Fransa ile gryordu. 1634 ylnda onu da ldrtt. Wallenstein, mparator adna daimi bir ordu kurmutu. Daha dorusu byle bir ordu kurmaya mecbur olmutu. Bu kurumlam bir ordu deildi. cretli askerlerden olumu birlikler sadece para iin savayorlard, din min onlarn umurunda deildi. Adna savatklar Alman halkna ve zellikle kylye yapmadklar zulm kalmyordu. Bu garip imparatorluk ordusu, peinden, saysnn iki veya misli kadar bir fahieler topluluu srklyordu. Ailesi dalan, erkekleri len kadnlar, bu ordunun peine taklarak, karnlarn doyurup, lmekten kurtulabiliyorlard. 1634 ylnda, szlerini yerine getirmeyen Lehistana kar Osmanl devleti sava at. IV. Murat sefere kmak iin Edirneye geldi. Bunun zerine Lehistan bar istedi. mrahor ahin Aa, Varovada mzakerelerde bulunurken, 20 bin kiilik bir ordu ile Vezir Murtaza Paa Lehistan snrn gemek iin emir bekliyordu. Bu srada Rusya Lehistana hcum etmiti. Varova Osmanl isteklerini kabul ederek, bar yapld. Lehistan hem Osmanl devletine ve hem de Krma yllk vergi verecekti. Dinyester zerindeki kalelerin ykmndan vazgeiliyordu. Lehistan Kral Ladislaus IV, Ruslar malup etti. stanbula dnen padiah yanna Abaza Mehmet Paay da almt. Abazann tekrar Celalilie balayacandan ekinilerek, idam ettirildi. Kutsal Roma Germen mparatorluu Bohemya ve Moravyaya Alman aslllar yerletirip, onlara toprak veriyordu. eke yasak edildi. 14 yandan itibaren her ekin Alman asillerinin yannda 3 ila 7 yl almas zorunlu hale getirildi. ek paras tedavlden kaldrld yerine yeni bir dk deerli para kondu.

155

Yakutlar, 1634

1634 ylnda Sibiryada limsk artk Ruslarnd. Rus ilerlemesi karsnda orada burada kalan birka topluluk, umutsuzca ama intihara varan bir kararllkla kar koyuyordu. Buryatlar direndiler. Ruslara kararllkla kar koydular. Ama sadece onlar deil, Yakutlar ve Krkzlar da savayorlard. Yakutlar kendilerine Sakalar diyorlard. Komular Tunguzlar onlara Yako dedi. Buradan Ruslarn syledii Yakut tredi. Yakutlar ok geni bir alanda sayca ok azdrlar. Yakutlarn gemileri pek bilinmemektedir. 1450li yllar varnda, bu blgeye mgey adl bir lider peinden geldikleri kabul edilir. Yakutlar amandrlar, ata binerler ve ren geyii yetitirirler. Demircilik yaparlar. Mamut ve Fildii ilerler. iftilii bilmemekteydiler. Avclk ve toplayclkla geiniyorlard. Kzak, kano gibi aralara binip, deriden yaplma krkl giysiler giyiyorlard. 1634 ylndan 1640 ylna kadar, Ruslarla orada burada dvmler ve sonunda boyun emilerdir. Uzun zaman kendi kendilerini ynetmilerdir. Krgzlar, Tubalar ve Kuznetskler 1628 ylnda Ruslara yenildiler. Krgz direnmesi blk prk devam etmeye alyordu. Kalmuk veya Oyratlar, Cengiz Han zamannda byk kyma uramadklar iin glerini muhafaza etmilerdi. Savaydlar. 1620 yllarndan sonra Budizme gemiler ancak bu onlar bar bir halk yapmamt. Savayorlar, yeniliyorlar ama peinden toparlanp tekrar savayorlard. Bir sre Moolistan ele geirmeye altlarsa da kazanan Kubilaydan inen Moollar oldu.

156

zgrler

zgrler denen bir ksm aydnlarn ortak bir nitelii vard. Hristiyanl reddediyor, tek tanrl olmayan bir anlay kabul ediyordu. Bunlar aklc eletiriyi ve kukuculuu srdryorlard. Bir nevi Machiavelliyi, Montaignei srdryorlard. lk a yazarlarndan faydalanyor, antik bir gr elde edip, Hristiyan kart bir konuma geliyorlard. Bilgisiz din adamlar, savalar zaten dine olan saygy azaltyordu. sa ve Kutsal Kitap adna insanlar birbirini ldryor, iftira ediyor, kfrediyor, birbirine ikence ediyordu. Dinsel bir gerein olma fikri artk kukuluydu. Din zararlyd. Savalar ve yaplanlar da bunun kantyd. Pierre Gassendi (1592 1655), 1634 ylnda Epicurus (Epikr) in vg adl eserini yaynlad. Bylece Epikrc sistemi yeniden ihya ediyordu. Ancak Gassendi iin Epikrde ebedi olan atomlar, ebedi deildi. Evren, srekli hareket halinde olan, bolua dp, dnyamz gibi sonsuz dnyalar oluturan atomlardan meydana gelmiti. nsann bedeni de, ruhu da byle hareket halindeki atomlardan olumutu. Bedenimiz yok olduunda ruhumuzda yok oluyordu. lmden sonra duygu da kalmaz. Bu btn bir lmdr. Tanr dncesi de duygularmzdan gelir. Bu nedenle o da insanla birlikte vardr. nsan yoksa yoktur. Epicurus iin mutluluk iki halden oluuyordu. Acsz beden ve kargaasz ruh gerekiyordu. Haz, zevk akln gtrd bu iki durumdan douyordu. Arkada byk aclar gelecekse zevkleri insan akl ile teye iterdi. Arkasndan byk zevkler gelecekse yine acya katlanmay salayan akld. Sadelii, drstl, adaleti bize gsterecek olan akld. Avrupallarn deniz ar ktalara gitmesi ile bir yandan da u dnce yaylyordu. Tm Amerika, Asya ve Gney Yarmkre halklar Ademden gelmiyordu. Yani Kutsal Kitap nsanln tmnn tarihini iermiyordu. Onun anlatt sadece Yahudi Halknn tarihiydi. Sonuta Kutsal Kitap, Kilisenin ona verdii yce deere sahip deildi. zgrlerin Kutsal Kitaba ihtiyalar yoktu. Aradklarn Eski Yunan ve Latin kltr iinde buluyorlard. Aristoteles, Platon, Tacitus, Xenofanes, Plinius, Lucretius, iero, Phedon, Scipione ve daha ne ararsan hepsi gemite vard, yazlmt. Bu ve benzeri ilk a yazarlarnda yaamn glkleri, aclar, kayglar vard. Bunlar karsnda insana yardmc olabilecek retiler, akllar bulunuyordu. En bata da zgr irade vard.

157

Baz zgrler Stoaclar, Epiktetosu, Senecay seiyorlard. Yarglarmz ve tasarlarmz insana bal eylerdi. nsan onlarn efendisiydi. nsan akl, nesneleri tasarlamak, onlar iyi veya kt grmek, onlar arzulamak veya onlardan korunmak gcn insana veriyordu. nsanlarn kendilerine bal eyler olduu gibi kendileri dnda bir eylere bal olan eylerde vardr. Yalnz bize bal eyleri istiyorsak mutlu oluruz. Yerinde hkm veriyorsak mutlu oluruz. rademizi hkmmze uydurursak mutlu oluruz. Mutluluk arzu edileni elde etmektir. 1623 ile 1625 yllar arasnda ynla kitap yaynland. Bunlar sufilie ve ikiyzlle kar kyorlard. Kurallarn yerine zevk alma hakk istiyorlard. Dindarlar arasnda panik balad. O yllarda sadece Pariste 50.000 Tanrtanmaz vard. Din bir aldatmaca gibi grlyordu. Onsuz hayat ok daha gzeldi. Tanrtanmazlk artk gleniyor ve din asndan mcadele edilmesi gereken bir gce dnyordu.

158

Fransa Fiilen Savaa Giriyor, 1635

1635 ylnda Richelieu, Wallensteinin lmnden sonra Fransay Otuz Yl Savalarna fiilen soktu. O gne kadar Richelieu st kapal bir sava yrtmt. Fransa kral XIII. Louis gizliden gizliye Kutsal Roma mparatoru II. Ferdinand'n rakipleriyle (Protestan Alman prensleri, Gustaf II Adolf, Bavyeral Maximilien) spanya kral IV. Felipe'nin rakiplerini (Birleik Eyaletler) destekliyordu. Fransa Mays 1635'te spanya ile bir anlamazlk kararak sava ilan etti, bylece Fransa Otuz Yl Savalar'na girdi. Fransa Almanyada, Hollandada, talyada ve Pirenelerde olmak zere drt cephede saldrya geti. Ksa sre sonra Hollanda, Mantou Dukal, Savoie ve Venedik de savaa girecekti. Richelieu 14 bin kiilik bir kuvveti Almanyaya sokarak, Protestanlar desteklemeye balad. Fransa ve sve aralarnda Compiegne anlamasn imzaladlar. Buna gre iki devlet mparatorluk ile ayr ayr bar yapmayacak, bar artlarn birlikte dikte ettireceklerdi. Fransz halknn kltr dzeyi, o dnemdeki tm halklar gibi son derece dkt. Her yerde bo inanlar hkm sryordu. Her yerde bitip tkenmez byclk davalar vard. Sofuluk, kadere boyun eme, perhiz her yerdeydi. Etrafta dini guruplar, haere bulutlar gibi dolap, vaazlar veriyorlard. Merkezi ynetim kurulmutu ve kuvvetleniyordu ama bunun kltrel olarak desteklenmesi gerekiyordu. Merkezi yap yazar ve sanatlarn uymak zorunda olduklar kurallar saptamak iin yeni Akademiler kurdu. Bunlardan biri de Richelieunn kurduu Fransz Akademisiydi. 1635 ylnda Fransada Fransz Akademisi kuruldu. Bu kuruldan ilmi bir szlk yapmas istendi. Ayn yl Richelieu Amerikan Adalar irketini kurdu. Martinique, Guadeloupe ve Byk Haiti adalar Franszlarn eline geti. Fransa Antillere el atmt. Fransa spanyadan ald Guadeloupe ve Martiniquei koloniletirdi. 1635 ylnda byk air Nefi, IV. Muratn emri ile ldrld. Keskin zekal, kimseyi umursamayan, ac dilli bir airdi. Ynetimin ileri gelenlerini iirlerinde yermitir. Szlerini

159

geri almas istenmesine ramen tavrn deitirmemi. Onun bu tutumu da ldrlmesine neden olmutur. IV. Murat idam ettirdii Abaza Mehmet Paay ok severdi. Ayn ekilde Nafiyi de ok severdi. Nafinin devlet memuru olmasna ramen esas geliri yazd kasideler karl ald paralard. Korkun hicivleri ile herkesi korkutuyordu. Onu koruyan Sultan Muratt. Sonra, bir gn, IV. Murat da korkun hicvetti. Koruma kalknca da hemen ldrld. Cesedi suya atld. Mezar yoktur, adna hazrlanan mezar gyabnda hazrlanmtr. 1635 ylnda Avrupal astronomlar inde takvimi dzene sokup, say tablolarn yeniden yaptlar. Schall, Manulara kar kullanlmak zere, mparatora Avrupa usul kale toplar dkt. ngiltere kral Charlesn paraya ihtiyac vard. Parlamentoyu toplamad iin vergi de alamyordu. O da Gemi Parasn devreye sokmutu. Bunu tm lkede yaygnlatrd. Halbuki bu eski vergi parlamentodan nce ve sadece ky blgelerine has bir vergiydi. lk konduunda Normanlarn saldrlarna kar mcadele edebilmek iin konmutu. Thomas Parr, 152 yanda ld. Westminster Manastrna gmld. 1635 ylnda spanyol yazar Lope de Vega (1562 1635) ld. sve Lehistan ile bar yaparak, tm kuvvetlerini Alman cephesine yollama olanana kavutu (Treaty of Sztumska Wies). Lehistan ile Rusya arasndaki sava Polianka sulhu ile sona erdi (1635).

160

IV. Muratn Revan Seferi, 1635

ubat 1635 ylnda IV. Murat sefere bizzat kmaya karar verdi. Mart aynda da skdardan hareket etti. Yol boyunca, zorbalar, halka kar kusur ileyenleri cezalandrarak ilerledi. Bu sefer srasnda ok adam ldrld. Veziriazam Diyarbakrda klamt. Padiah onu Revana sefer yaplacak diye Erzuruma yanna ard. IV. Murat Erzuruma byk bir resmigeit yaparak girdi. Yannda 250.000 askeri vard. imdiye kadar bu byklkte bir ordu toplanmamt. Bu srada ufak bir subay olan Katip elebi oradayd, resmigeidi ve orduyu yazmtr. IV. Murat 50.000 askeri Erzurumda brakarak 200.000 kiilik bir ordu ile Revan zerine yrd. Temmuz sonunda Revan kuatld. 11 gnlk bir kuatmadan sonra kale vire ile teslim oldu. Kale komutan Tahmasbkulu, kaleyi teslim ettii iin ldrleceinden korkuyordu. IV. Muratn huzuruna kp, durumu anlatt. Snni oldu, Yusuf paa adn ald, Vezir rtbesi verildi. Revan seferi srasnda padiah davranlar ile orduyu fethetmiti. IV. Murat alelade bir asker gibi davranyordu. Geceleri askerler gibi atn rtsn zerine ekip uyuyordu. Ota Hmayun kurulmuyor, sultan btn meakkatleri paylayordu. Gznden hibir ey kamyordu. Kusurlar cezalandryor, beendii askerler ile arkada gibi konuuyordu. Ordunun en kuvvetli insan, en iyi silahoru, en mkemmel svarisiydi.

IV. Murat, Sivasta Silahtar Mustafa Paay ikinci vezirlie ykseltti. Yolda, stanbula haber yollayarak drt kardeinden ikisinin katlini istedi. Revan ele geirildii sralarda ehzade Sleyman ve ehzade Bayezid ldrldler. stanbul halk Revan iin sevinmeyi bir tarafa brakp, derin bir zntye kapld. Bu trajedi lke dnda da tepki buldu. Racine Bajazet trajedisini yazd. Revandan sonra IV. Murat 11 Eyllde Tebrize girdi. Osmanllar Tebrize 6c defa giriyorlard. Bu srada Tebriz 550.000 kiilik nfusu ile Paris ve Londra byklnde byk bir kentti.

161

K yaklarken padiah stanbula dnd. ranllar tekrar geri gelerek Revan kuattlar. Osmanl toplumu, genel Trk hogrsnden uzaklaan grntler vermeye balamt. Ortaya banaz bir vaizler gurubu kt. Bunlar kendilerine Kadzadeler veya Faklar diyorlard. Bunlar tasavvuf ve tarikat mensuplarna dmandlar. Devletin geri kalmln da halkn dininden uzaklamasna, Peygamberden sonra ortaya kan yeniliklere kaymalarna balyorlard. Kadzadeler, gzel ve etkili konuarak cahil halk yanlarna ekmeye balamlard. Aydn snfa hitap eden mutasavvflara kar dmanca bir tavr almlard. imdi dini tartma yerine eylem yaplyordu. Tarikatlara kar yaplan saldrlar sonucu Mevlevi ve Halveti tarikatlar ayin yapamaz olmulard. Baz tekkeler baslmt. Baz derviler yeniden iman tazelemek zorunda braklmlard. Tarikat ileri gelenleri lmle tehdit ediliyorlard. Vaizlerin nderi Balkesirli Mehmet Efendiydi (1582 1635). Kk Kadzade ad ile nlenmiti. Hitabeti kuvvetli olduundan 1631 ylnda Ayasofya Camisi vaizciliine atand. Konumalarnda devlet bozukluklarna dikkati eken Mehmet Efendi, halk tarikatlara cephe almaya armt. Verdii fetva ve tutumu, ttn ve iki yasa zamannda pek ok insann lmne yol amt. Zikir, devran ve sema haramdr diyordu. 1635 ylnda Kadzadenin lmnden sonra, onun yolundan giden vaizler, kesin delillerle bilinmeyen eylerin haram olduunu ve bunlar yapanlarn kafir saylmas gerektiini sylemeye devam ettiler. Gzel sesle Kuran okuma, Cuma gnleri salavat verme gibi ileri tehdit ile nlemeye altlar. Resme ve zellikle insan resmine iddetle kar kyorlard. stvani Mehmet Efendi, resim yabanc bir evde bile olsa onun gzlerini bozmak gerekir diyordu. Bunun sonucunda baz minyatrlerdeki insan resimlerinin balar bozuldu. Veziriazam Melek Ahmet Paann zayflndan da yararlanarak Kadzadeler devlet ilerine de karmaya balamlard. 1635 ylnda Manolu Fahrddin (Maronite), stanbulda idam edildi. Lbnann kk bir ksmnda hkm sren Drzi bir aileye mensuptu. 1584 ylnda babasnn yerine gemiti. Osmanllara bakaldrp, devleti yllarca megul etmiti. 1613te Katolik olup, Avrupaya gitmi, 1618 ylna kadar talyada kalmt. Onun yznden Drzi isyan bir Avrupa meselesi haline geldi. stanbulda idam edildiinde 63 yandayd. Krm Han Canbek Girayd. 3 defada toplam 20 yl hanlk yapmt. 1635 ylnda Divan karar ile yerini nayet Giraya brakt. nayet Giray, II. Gazi Girayn oluydu. 22. Krm Han olmutu. Budapete niversitesi kuruldu. Boston Latin Okulu, Boston, Massachusettste kuruldu. Bu imdiki ABDde kurulmu en eski okuldur. 1635 ylnda Fransz gravr ustas Jacques Callot (1592 1635) ld.

162

Douda Hollanda nde, 1636

1636 ylnda Erdelde Osmanllar iin glkler belirdi. Ayn zaman da, Revan ranllar tarafndan kuatlmt. Safevi kuatmas srasnda, k nedeniyle Erzurum ve Diyarbakrdaki Osmanl ordusu Revana yardma gitmeye alm ama baaramamt. Yardma gitmeye alan orduda pek ok asker yolda donarak ld. Sonra Revan komutan beylerbeyi Vezir Murtaza Paa ehit oldu. Murtaza Paann lmnden ksa sre sonra, Nisan 1636de Revan vire ile ranllara teslim oldu. Hindistanda ah Cihan, Dekkana sefer yapp birka prenslii topraklarna katt. Bicaburdaki Adilahlar ve Golkonda, Babur mparatorluuna tabi oldular. Semerkant da ele geirmeye alt, nce Belh ve Termezi ele geirdi. Ama sonra byk bir yenilgi ald. 1636 ylnda Cakartay ( Jakarta, Jacarta ) merkez yapm olan Hollandallar, Seylanda Kolomboyu ele geirdiler. Hollandallar Makao ile Japonyann, Manila ile inin balantsn kesmenin yollarn aryorlard. Japonlar ise ilk kez Portekiz varln Deshima adas ile snrlyordu. Bu yl Hollandallar Japonyaya 1421 l ipek getirmilerdi, Portekizliler ise sadece 250 l ipek getirebilmilerdi. Japonyada Portekiz iin Hollanda rekabeti artk ok sertti. Avrupallar aslnda uzak dou ticaretine canllk getirmilerdi. 1636 ylnda Japonyaya 4 Portekiz, 12 Hollanda gemisi gelmiken, 50 60 in gemisi gelmiti. Fransada iktidar elinde tutan XIII. Louisnin bakan Kardinal Richelieuye gre Prag Dzenlemesi, Kta Avrupasndaki Habsburg etkisini ok arttryordu. Habsburglarn baka devletler zerinde hakimiyet kurmasn nlemek iin Fransa, Katolik bir devlet olmas ve Katolik bir bapiskopos tarafndan ynetilmesine ramen Protestanlarn yannda savaa girmiti. Fransa, sve ve Hollanda ile ittifak kurmu, spanya ise, Roma Germen mparatoru'nu desteklemek amacyla spanya Hollandasndan (gnmz Belikas) gneye doru Fransay igale balamt. Fransann iyi bir ordusu yoktu ve spanya ile boy lmekten uzakt. Fransz ordusu defalarca, st ste yenildi. spanyol ordusu Paris yaknlarna kadar gelmeyi baard. Austos 1636'da spanyol kuvvetlerinin Paris'e yaklamalar zerine Kardinal Richelieu kentin

163

boaltlmasn istedi. Ama Louis artc bir cesaret rnei vererek Richelieu'nn kararna kar kt ve ordusunun bana geerek istilaclar geri pskrtt. 1636 ylnda Fransa Corbieyi otuz Yl Savalarnda kaybetti. Savaa giren Fransann paraya ok ihtiyac vard. Hkmet arap Vergisini koydu. Ve kyl ayaklanmalar balad. 1636 ylnda Saintongeda, 1637 ylnda Perigordda byk bakaldrlar oldu. Bu srada spanyol tehlikesine kar ordu da kent ve kasabalarda karargah kurmutu. Ordunun halka yapt bask ve kt muamele fitili ateliyordu. Bu bakaldrlar bir buuk yl srdler. Bakaldranlarn asker saylar 40 ve 60 binleri bulmasna ramen, sonunda feodaller tarafndan desteklenen krallk kuvvetlerine yenildiler. Pek ou idam edildi. Osmanllarda, IV. Murat, hazineyi dze karyordu. Vergi defterleri elden geirildi. Vergilerin dzenli denmesi iin bask ve yaptrmlar uyguland. Haksz kazan ile elde edilmi servetlere el kondu. Eyaletlerin mali ynetimi ile ilgili kanunlar yaynland. 1536 veya 1537 den balayarak, yeniden kuruun deeri drlmeye baland. Bu uygulama IV. Muratn lmne kadar srd. 1636 1642 yllar arasnda, Orta Asyada Torobaikhu efi Guui Hann Tibete yapt seferlere Kara Khulann olu Baatur Khung Taiji de katld. Oyrat kuvvetleri sayesinde Tibette Krmzlar byk bir darbe aldlar, Sarlar ise gelitiler. Baatur (Batur) Tibetten kendine Dalay Lama tarafndan verilmi olan Erdeni unvan ile dnd. Bundan sonra Erdeni Batur, Kazaklara kar sefer dzenledi. Danimarka Kral Christian btn dilencileri tekne yapm iin tersanelere ve kreki olarak gemilere yollad. Massachusettste Harvard Koleji Amerikann ilk koleji olarak kuruldu. Pierre Corneillein Le Cid adl eseri ilk defa icra edildi. Manular, Kuzey inde Liaoningi ellerine geirdiler.

164

skoyada Ayaklanma, 1637

1637 ylnda, ngiltere Kral I. Charles Ortak Dua kitabnn Yksek Anglikan (High Anglicanism) denen versiyonunu skoyaya dayatt. skoyada Calvincilik vard. Kendi mutlakiyetini yaymak isteyen I. Charles, mutlakiyeti destekleyen Anglikan kilisesini skoyaya sokmak istiyordu. Calvinist rahipler halk aktan aa ayaklanmaya kkrttlar. skoyada din kkenli bir ayaklanma kt. Ayaklanmann daha birinci gnnden balayarak, olaylarn ak, I. Charles aleyhine geliti. syanclar skoyaya hakim olup, ngiltere zerine yrdler. ngiliz milisleri doru drst kar koymuyordu. I. Charles ok zor durumdayd. Para yoktu, ordu yoktu. Charlesa kalan tek are parlamentoyu toplantya armakt. 1637 ubatnda Alman mparatoru II. Ferdinand ld yerine olu III. Ferdinand kt. Schiller II. Ferdinand iin yle demiti: 18 yllk saltanat boyunca klc elinden brakmamt, mparatorluk asasn tutuu srece bar nimetini tatmamt Tarihte II. Ferdinanddan daha beter mstebitler yok deildir. Fakat 30 yllk sava alevlendiren yalnz 1 kii kmtr Kvlcm, kule gibi ylm ve oktandr toplanm yakt kmesine dm ve Avrupa tutumutu. 1637 ylnda Don Kazaklar, Don nehri kndaki Azak kalesine saldrarak, kaleyi ele geirdiler. Kaleyi ellerinde tutamayacaklarn biliyorlard. Bu nedenle, aknlar srasnda kendilerine mani olmamas iin kaleyi ykarak, geri ekildiler. 1637 ylnda inde, Li-Treni, Sseu-uanda, Ming ynetimine isyan etti. Kyllerin destei ile Pekine kadar ilerledi. Manular Koreye ikinci kartmalarn gerekletirdiler. Bu srada Ming Hanedan limanlarna gelen alt Avrupa yk gemisi, ine 38.421 ift gzlk getirdi. Bu ine gelen ilk Avrupa meneli gzlklerdi. Yine bu srada, inli ansiklopedist Song Yingxing Tiangong Kaiwu adl inin en kymetli ansiklopedilerinden biri kabul edilen kitab yazd. 1637 ylnda Japonyada Amakusa Hristiyan ayaklanmas Hollandal topular sayesinde ezildi. Hristiyan kyl ayaklanmalar pe pee geliyordu.

165

1637 ylndan itibaren hibir Japon uyruuna Japonyay terk izni verilmedi. kmaya almak lm demekti. Ayrca 25 tondan fazla gemi yapmak da yasaklanmt. Sadece Hollandallar Nagazaki limanndaki Deshima adasna Avrupa mallar getirebiliyorlard. Ancak bunun iin de ynla para dyorlard. Birka inli yelkenli de in mal tayordu. Otuz Yl Savanda siyaset dini amt. Almanyada gl Protestan prensler mparator safna getiler. Almanyada Fransa denetiminde 180.000 kiilik bir ordu savayordu. Fransa ordusunun banda kiralanm olan Bernard de Saxe-Weimar vard. Ordular birbiri ile yok edici savalara girmiyorlard. Birbirlerinin lojistik yollarn vurarak, ypratmaya alyorlard. Sava uzayp, gidiyordu. Tabii bu arada ne oluyorsa halka oluyordu. ekilen aclarn hatt hesab yoktu.

166

lk Opera, 1637

1637 ylnda, Venedikte ilk opera ald. Bu opera daha sonra yanmtr. IV. Murat Veziriazam Tabanyass Mehmet Paay, ubat 1637de grevinden ald. Yerine Bayram Paa tayin edildi. ran Revan geri alnca, IV. Murat tekrar sefer karar vermiti. IV. Murat, veziriazam Bayram Paay kendinden nce yollad. Bu sefer Badat zerineydi. Bayram Paa, IV. Muratn ablalarndan Hanzade Sultan ile evliydi. Tabanyass Mehmet Paann seferde olduu uzun yllar zarfnda stanbulda sadaret kaymakaml yapmt. Revan seferi srasnda saltanat naibiydi. Bethlen Gaborun lmnden sonra, Erdel (Transilvanya) prenslii i karklklar iine dmt. Rakoilere mensup olan Gyrgi ile Stephan Bethlen ekiiyordu. ktidar Gyrgide gibiydi. Stephan Bethlen, Budine gelip beylerbeyi Hseyin Paadan yardm istedi. Divann emri ile Hseyin Paa Erdele girdi. Yannda Bosna ve Tamvar beylerbeyleri de vard. Bethlen Protestan, Bathory ise Katolikti. Avusturya Bathoryyi destekliyordu. Hseyin Paa (2.000 yenieri 12.000 kiilik ordu) ve Bathory savanda, 1637de Osmanl ordusu yenildi ve sava meydanndan ekildi. Cezayir beylerbeyliinin balca gelirini korsanlk tekil ediyordu. 8 yl iinde 936 gemi zapt edilip, Cezayire getirilmiti. Batrlan gemiler bu rakamn dndayd. Korsanlar yakaladklar gemileri soyup, batrrlarsa, devlete pay vermediklerinden daha karlydlar. Bu nedenle yakalanan gemileri limana getirmek yerine batrmay tercih ediyorlard. Artk Fransz gemilerine de hcum ediliyordu. 1629 1634 yllar arasnda 80 Fransz gemisi ele geirilmiti. Bunlarn 52si Atlas Okyanusunda, 28 tanesi Akdenizde zapt edilmiti. Bu srada sk sk talya ve spanya kylar da vurulup, yamalanyordu. 1637 ylnda Krm Han nayet Giray 39 yanda idam edilerek yerine I. Bahadr Giray getirildi. Bahadr Giray Remzi veya Resmi mahlas ile ok gzel iirler yazyordu. Gelecein Krm Hanlar bu kiiden devam etmitir.

167

Fransa Taht XIV. Louisnin, 1638

IV. Murat, veziriazam Bayram Paann ardndan, 1638 Mays aynda skdardan Douya doru yola kt. Bu srada Bayram Paa lmt, yerine Diyarbakr beylerbeyi Tayyar Mehmet Paa veziriazam oldu. Tayyar Mehmet Paann babas Uar Mustafa Paayd, Badat beylerbeyi iken Safeviler tarafndan ldrlmt. IV. Murat, Badat seferine karken arkasnda, kendine problem olabilecek sorun brakmak istemiyordu. 2 yl nce iki iyi yetimi kardeini ldrtmt. imdi veliaht durumuna gelmi olan ehzade Kasm 24 yandayd. Onu bodurdu. IV. Muratn kz ocuklar yayor, erkek ocuklar doduktan sonra hemen lyorlard. Sultan Muratn kardeini ldrmesi zerine taht varisi olarak deli amcas ve son kardei brahim kalmt. ehzade brahim srekli ldrlme korkusu iinde yayordu. Bu onun sinirlerini bozdu, srekli iddetli ba arlar ekmeye balad. Ayrca hastalklar nedeniyle eitimi de yaplamad. IV. Murat Badat seferine giderken Kad adaylarnn imtihannda bizzat bulundu. nemli yerlere kad atanacak olanlar ile daha da fazla ilgilendi. Musula geldiinde Hindistandan gelen Cihan ahn elisini kabul etti. Cihan ah bu sralarda Safeviler ile sava halindeydi ve onlardan Kandahar almaya alyordu. 16 Ekim 1638de Badat kuatld. Kuatmann 38ci gn yaplan genel saldrda nemli burlar Osmanllarn eline getiler, ama bu srada Veziriazam Tayyar Paa ld. Tayyar Mehmet Paa, babas gibi Safevilere kar Badatta savarken lmt. Tayyar Mehmet Paa, sava meydannda len 4. Osmanl veziriazamyd. Tayyar Mehmet Paann yerine Kaptan Derya Kemanke Kara Mustafa Paa veziriazam oldu. Sonunda kuatmann 40c gn kaleyi Osmanl kuvvetleri ele geirdiler. Kale vire ile teslim olmutu. Badat Safevi komutan Bekta Handa Vezir Yusuf Paay taklit ederek Osmanl hizmetinde kald. Bir ay sren Badat kuatmas srasnda 10 bin Safevi, 5 bin Osmanl askeri lmt. lenlerin pek ou, her iki taraftan da Trkt. Bundan sonra 1. Dnya Sava sonuna kadar Badat Osmanllarn oldu. Bekta Han vire ile teslim olurken, on binlerce asker de i kaleye ekilip, atmaya devam etmilerdi. Bunlar Osmanllar tarafndan imha edildiler. Kent Osmanllarn eline getikten sonra, kentteki iiler hem problemler kardlar ve hem de baruthaneyi uurdular. Bunun zerine 1400 ii idam edildi, dier iilerde Irak dna srld. Bylece Badatta ii nfus kalmad. 168

Badat Osmanllara getikten sonra kentin sokaklar ceset doluydu. Bunlar gmmeye imkan yoktu. Hepsi Dicle nehrine atld. Sari bir hastalk kmad. Boalan ehre Anadoludan Trkler getirilerek yerletirildi. Bu nedenle ok yakn zamana kadar Badatn baz kesimlerinde hala Trke konuuluyordu. 1638 ylnda IV. Murat Badat ve Mezopotamyay tekrar Osmanllara kazandrmt. Bu srada Safevi hanedan randa iyice zayflamt. Hkmdar sadece bir glge hkmdard. Paraszlktan devlet kamu hizmetlerini para ile satyordu. Ve bu hak miras yolu ile kullanlyordu. Subaylara denen maa dzeni bozuldu. Yneticiler ve vergi mltezimleri rvet yiyorlard. Vergi gelirleri buharlap uuyor, nereye gittii de bilinmiyordu. Safevi ordusu tamamen bozulmutu. Bu srada zbeklerin Horasan aknlar tekrar balad. Charles zamannda ngilterede Anglikan kilisesi ok byk bir g kazanmt. Usuz bucaksz topraklara sahipti. Kyllere ar vergiler yklenmiti. ngilterede genel bir honutsuzluk vard. Kiliseye kar yaplan gsteriler, iddetle bastrlyorlard. Durumun aleyhine yaz yazan aydnlar ikence gryorlard. Hem ikence gryor ve hem de hapse atlyorlard. Ama aydnlar da her frsatta halk bakaldrmaya tevik ediyorlard. I. Charles mutlakyet ynetimini yerletirmeye alyordu. Bu burjuvazinin ve yeni soylularn fkesini ekti. Kuzeyde kral tarafndan tutulan feodaller hem tarmn gelimesini kstekliyor ve hem de halka zulm yapyorlard. Kilisede her trl yenilie kar kyordu. Kral kiliseyi tutuyordu. Parlamento toplantya arlmadndan burjuvalarn tm siyasi haklar da askdayd. ngilterede gelime durmutu. malat sanayinin gelimesi, toprak veriminin artmas bu dzen iinde mmkn grlmyordu. Monari geliimin yolu zerindeki engeldi. Onu da destekleyen feodal soyluluk ile Anglikan kilisesiydi. 1638 ylnda Edinburghta sko Ulusal Mutabakat imzaland. 1638 ylnda Richelieunn elinde 131.000 piyade,15.000 svariden oluan muvazzaf bir ordusu vard. Bu o srada en kuvvetli Hristiyan ordusu gibi grlyordu. Fransann profesyonel ordusu, Mart 1638 tarihinde, Rheinfelden Savanda, mparatorluk kuvvetlerini malup etti. Yine Mart 1638de, Japonyada ogun kuvvetleri Harada kan Shimabara syann bastrd. Portekiz hakimiyetindeki Seylan kral ile Dat arasnda ticaret anlamas imzaland. Otuz Yl Savalar manzumesinden olarak, spanyol kuvvetleri, Antwerp yaknlarndaki Kallo Savanda, kendilerinden ok gl bir Dat ordusunu, yendi. 1638 ylnda Galilei Mekanik le lgili ki Yeni Bilim zerine Matematik Konumalar Ve Tantmalar adl eserini yaynlad. Burada atlan bir merminin parabol izdiini ispatlad. Yine ses tizliinin frekans ile ilgili olduunu ve mzik aralklarnn frekans ile orantl olduunu belirtiyordu. Galilei rezonans inceledi ve dalga giriimlerini aklad. 1638 ylnda ah Cihan, ahcihanabat adn verdii ve eski Delhi yaknlarnda kurduu ehri bakent yapt. Krmz kale yaknlarndaki Ulu Camii en nemli slam eserlerinden biridir.

169

kence

kence, maalesef, btn halklar, btn dinler tarafndan uygulanan ve insann ne denli sadist olduunu gsteren bir eylemdir. rnein, Roma mparatorluu'nda bir klenin ifadesi yalnzca ikence altnda alnrsa kabul edilirdi. Klelerin kendi istekleri ile syledikleri gerek kabul edilmezdi. lk ve orta a filozoflar (rnein Aristoteles ve Francis Bacon) adalet sisteminde ikence uygulamasnn gvenilir destekileri oldular. Avrupa'da mahkemeleri davalnn suuna ve sosyal statsne gre ikence yaptrmlardr. kence adalet sisteminde meru grlrd. tiraf ettirmek, su ortaklarnn isimlerini almak gibi amalarla kullanld. dama mahkum edilen davallar su ortaklarnn kimliklerini aklamalar iin infazdan nce son bir kez ikenceye tabi tutulurlard. Engizisyon mahkemelerinde ikence kullanm 1252 ylndan itibaren balanm ve 1816'da Katolik kilisesi tarafndan yasaklanmtr. Bu zaman aralnda gl kimseler kendi ikence odalarn kurmular, toplumun aa kesiminden insanlar sokaklardan kararak icad ettikleri prosedrleri zerlerinde uygulamlar, hangi tekniklerin daha etkili ve vcudun hangi blgelerinin daha duyarl olduunu dikkatli bir ekilde aratrarak uygulamalarn gelitirmilerdir. spanya'da Dominiken tarikatna mensup rahipler dehetli bir ekilde yaratc ikenceciler olarak n salmlard. spanyol engizisyon mahkemesinin kurbanlarndan pek ou ikence grm ve ikence altnda can vermilerdir. kencenin amac bilgi toplamak olduu kadar dman baskya almak ve/veya kiiyi psikolojik olarak kertmektir. Etkileri ikence yapldktan ok uzun sre sonra hala devam eder. ou kurban ikencenin acsn tm yaam boyunca eker. Baz fiziksel ikence tipleri aada sralanmtr. Gz dalama, Cezayir kancas, Arlatrlm di skme, Falaka, Dvme ve fiziksel taciz, Ikla krletirme, Kaynatarak ldrme, Kemik krma, Dalama, Yakma, di etme, ocuk tecavz, Boma (elle), Boma (suda), Kesme, Krbalama, Deri yzme, Ayak kzartma, Falaka, Cinsel sakatlama, Sa yakma, Dizden vurma, Kol/parmak koparma, Oksijensiz brakma, Tecavz, Kafa derisi yzme, Scaphism - Bceklere yedirme, Uykusuz brakma, Yksek, tiz veya dier trl bir rahatszla sahip nitelikte sese maruz brakma, A brakma, 170

Filistin asks, Dil kesme, organlarn karma, Canl olarak yakma, Ar atete kzartma, Dk yedirme, Sidil iirme. Gererek eklemleri karma, Gererek vcudu koparma, Kaza oturtma, armha germe kencenin gnmzde hala devam ediyor olmas, insann ne denli sadist ve acma duygusundan yoksun olduunun yani bir nevi psikopat olduunun, insana verilen eitimin ve terbiyenin ne denli yetersiz olduunun, dinlerin hibir ie yaramadnn somut gstergesidir.

171

Kasr irin, 1639

17 Mays 1639 ylnda Safeviler ile Osmanllar arasnda Kasr irin anlamas imzaland. Anlamay Osmanllar adna veziriazam Mustafa Paa, Safeviler adna Sar Han ve Muhammedkulu Han imzaladlar. Bylece iki lke arasndaki snr kesin olarak belirlendi. Bu snr hala bu anlamann izdii ekildedir. Kasr irin anlamas ile Badat, ehrizor, Van ve Kars Osmanllarda Azerbaycan ve Dou Ermenistan randa kalyordu. Grcistann byk ksm Osmanllardayd. Bu anlama ile Osmanllar Irak ve Dou eyaletleri zerinde tam bir hakimiyet kuruyorlard. Kasr irin Anlamas, serdarlarn imzasn mteakip ksa sre iinde ah ve IV. Murat tarafndan tastiklendi. 1578 ylnda Osmanllarn Azerbaycana girmesi ile balayp, eitli aralklarla 60 yl sren Osmanl- Safevi savalar ok etin gemiti. Ancak bu savalar iki tarafa da bir ey kazandrmamt. Bylece bu savalar her iki lkeyi de iyice yorduktan sonra sonulanmt. Bu anlama ile iki byk devlet de birbiri ile baa kamayacan anlamt. Bundan sonra denge srecek, iki tarafta daha bir sre itiyad elden brakmayacak, ama gittike emniyet hissi ar basacakt. ah Abbasn lmnden sonra rann Osmanlya uygulad ipek ambargosu da bitmiti. pek kervanlar yeniden Halep, Bursa ve zmire gelmeye baladlar.

172

D Dnyaya Kapanma, 1639

Japonyada ogun Ieyasu'nun tesis ettii sosyal ve politik yapy korumann bir yolu olarak 1639'da Tokugava ogunluu, Japonya'nn kaplarn d dnyaya fiili ekilde kapatt. Hatrlanaca gibi, ilk Batllar Japonya kylarna bir nceki yzylda Muromai dneminde ulamlard. lkeye ateli silahlar tantan Portekizli tacirler 1543'te Japonya'nn gneybatsnda kk bir adaya yerlemilerdi. Sonraki birka yl iinde bunlar, Saint Francis Xaviar nderliinde Cizvit misyonerleri ve spanyol guruplar takip etmiti. Peinden, Hollandal ve ngiliz tacirler de Japon topraklarna yerlemilerdi. Avrupallarn bu aknlarnn Japonya zerinde ok derin etkileri oldu. Bu misyonerler zellikle Japonya'nn gneyinde ok sayda kiinin inan deitirmesine sebep oldular. ogunluk Hristiyanln birlikte geldii ateli silahlar kadar patlayc bir potansiyel tekil edebileceini fark etti. Daha nce dier dinlerle uzlaan intocu mezhepler yabanc bir dinle her trl uzlamay reddettiklerini akladlar. Sonunda Hristiyanlk yasakland ve Togukava ogunluu, Nagasaki Liman'ndaki kk Dejima adas iinde yaayan bir avu Hollandal tccar, Nagasaki'de yaayan inliler ve ara sra Kore Lee Hanedanl'ndan gelen resmi eliler dnda yabanclarn lkeye giriini yasaklad( 1639 ). 1639 ylnda ogun, Portekiz gemilerini mallarn indirmeye izin vermeden geldikleri gibi gerisin geriye yollamt. Peinden btn Portekizlileri, ocuklar ve Japon karlar da dahil olmak zere Japonyadan kovdu. Yaklak 250 yl boyunca Japonya'nn d dnya ile tek balants bu insanlard. Japonlar aslnda kaplarn siyasi adan kapatmlard. Dertleri temel olarak Katolikler ve zellikle spanyollar ile Portekizlilerdi. Yoksa Hollanda ile gayet iyi geiniyorlard. Protestanla da izin vermiyorlard ama Hollandallarn zaten misyonerlik yapma gibi bir derdi de yoktu. Hatta Hollandallar Japon Shogunlarna hem silah satyor, hem de spanyollarn ne yaptyla ilgili yani Protestan ve Katolik sava hakknda istihbarat bilgisi veriyorlard. Bu arada Protestan, Katolik sava Gneydou Asyada da devam ediyordu. Hollandallar Japonlara byk bir zevkle yardm ediyorlard. Japonlarn darya kapanma karar 1600 yllarnda verilmi, sonra tekrar edilmitir. 1630larda tekrar verilen karar kesindir. Japonyadaki btn Hristiyan diye bilinen Katolikler derhal dinden kacak ve bir Budist mezhebine kaydolacaktr. Japonlarnn yurtdna gitmesi yasaklanmtr. Darda oturan Japonlarn da lkeye geri dnmesi yasaklanmtr. rnein Gneydou Asyada ticaret yapan Japonlar vard. Tayland kralna hizmet eden samuraylar

173

vard. Bunlar XVI. yzylda askeri bir g olarak oraya gitmi, saraylarda sava olarak hizmet ediyorlard. Japonya XVI. Asrda mparatorluk kurmay denemiti. Hideyoshi XVI. Yzylda Kore ve inde ftuhat yapmak istemiti. Ama mparatorluk ancak g ile kurulabilecek bir eydir. Japonlar bunda baarsz olmulard. Kendi ilerine ekilip, kaplar kapatp, kendini korumaya almalarnda bu baarszln da rol vard. Her sene Hollanda kaptan iki gemiyle geliyordu. Bu kaptann Hollanda adna Japonya ile ticaret yapma yetkisi vard. Nagasakide, bir adada bir Hollanda Mahallesi bulunuyordu. Hollandallar oradaki evlerde oturuyor, mallarn oradaki depolarnda saklayabiliyorlard. Bu byk bir imtiyazd. Her sene geldiinde kapiten ( Bu kaptana yle diyorlard, yani ad buydu ) byk bir merasimle Shogunun sarayna gidiyordu. Shogun Japonlarn siyasi ve askeri lideriydi. Dinsel ve manevi bir lider deildi. Genelkurmay bakan gibi kabul edilebilinir. Shogun, baz samuraylar Hollanda dilini renip, tercmanlk yapmalar ile grevlendirmiti. Bylece Shogun ve kapiten konuurlar, Shogun d dnyadan bilgi alrd. Her sene kapiten geldii zaman Shoguna dnya durumu hakknda bir istihbarat raporu vermekle ykmlyd. Bu istihbarat raporunu da gayet ayrntl vermezse ticaret anlamas yenilenmeyecekti. Japonlar iin, Hollandallardan alaca mal, sataca mal nemli deildi. nemli olan dnyann siyasi gidiat hakknda bilgi almakt. Bu arada dil renen samuraylar, Avrupada baslm baz kitaplar da tercme etmeye baladlar. Bu tercmeler, geni halk kitleleri ile paylalmasa da bir avu aznln bilgisi iinde var oldu. Bu Japonyann da kapal olduu srede, Japon halknn dar ile olan ilikisi kopmutu, ama Japon st kademesi, btn d olaylardan haberdardlar ve hatta durum hakknda mtalaa da bile bulunuyorlard.

174

topya

zel mlkiyetin ortadan kaldrld toplumlardaki hayat Thomas More topyasnda izmiti. nsanlarn zel mlkiyetsiz, mutlu yaamndan bir baka tabloyu, byk talyan yazar Tommaso Campanella ( 1568 1639 ), " Gne Sitesi adl eserinde izdi. Bu eser XVII. yzyl balarnda yaynlanmt. Bu kitapta Morus, hayali bir lkeyi kefeder. Burada zel mlkiyet yoktur. retim ve blm topluca gerekletirilir. Gne Sitesini en bilgin ve bilge kii ynetir. 20 yandan byk olanlarn katld Yce Kurul nemli sorunlar karara balar. Campanellaya gre toplumun ektii aclarn nedeni bencillik ve bilgisizlikte aranmaldr. Campanellann Gne Sitesi, bencillik ve bilgisizliin ortadan kalkt yerdir. topyann ve Gne Sitesinin byk tarihsel yanklar olacaktr. nsann insan smrmesinin ve zulmn olmad bir toplum, geni halk kitlelerin gelmi ve gemi zamanda hep en byk arzusuydu. Bu ilk hayalci komnistlerin fikirleri, hayal bile olsa, burjuva hmanistlerinin fikirlerinden daha ileri gittiler.

175

Avrupada Krsal Kesim Fokur Fokur, 1639

1639da ngiliz Kral I. Charles, ordusu ile sko snrn geti (Bishops' War). Ancak sava para istiyordu. Fransann da paraya ihtiyac vard. Tuz vergisi konacana dair havadisler balad. 1639 ylnda Aa Normandiyada Baldr plaklar denen ayaklanma balad. Bakaldranlar, halk, vergi memurlarn ldrp, kendilerine katlmaya aryorlard. Bir ara says 20 binlere varan isyanclar, General Gassionun kumanda ettii krallk kuvvetlerince yok edildiler. Nerede ise hepsi ldrld. Btn bu yerel isyanlar, yerel koullardan domutu. Hi birinde feodal baskdan kurtulmak ve rejim deitirmek istei ve bilinci yoktu. Burjuvazi ve zellikle byk burjuvazi de bu kyl ayaklanmalarn desteklememitir. nk ayaklanmann ucu ona da dokunuyordu. Byk burjuvazi, halk hareketlerinden, kraln ordusundan daha fazla korkuyordu. Btn bu isyanlar Fransa hkmeti galibiyetle bitirmiti. syan bastrldktan sonra, daima korkun bir ceza furyas oluyordu. Ancak, krallk ordusu ekilir ekilmez, isyanlar tekrar balyordu. A insanlar ktekten korkmuyorlard. Daha nce bahsedilen kyl hareketleri iinde, Baldr plaklar Hareketi, yerel snrlar am, ulusal bir mahiyet kazanmt. Bu isyan o dnemde yaayanlarn belleklerine kaznd. Bu dnemde Fransadaki isyanlarn says o kadar oktur ki nerede ise her yl bir kentte patlama olmutur. ou zaman da neden vergidir. Halk devlet dairelerini kuatr, Yaasn Vergisiz Kral diye barrd. Devlet memurlar, vergi memurlar halkn tepkisini ekip, ldrlyorlard. Zaman zaman halk Kraln resimlerini yere atp, iniyor ve paralyordu. 1630 ylnda Dijonda XIII. Louisnin portresini yakmlard. Bu halk hareketlerine kar bir sre sessiz kalnyordu. Sonra feodaller ve Kilise adamlarnn ve varlkl kentlerin milisleri ile hareketler bastrlyordu. Zaman zaman da af karlarak, olay kapatlyordu.

176

Amerikada Connecticut'ta ilk anayasa, Fundamental Orders uygulanmaya baland. Birleik eyaletler donanmas Downs Savanda spanyol donanmasn kesin malup ederek, ngiliz denizini spanyol gemilerinden boaltt. Hindistanda, Madrasta ngilizler ilk yerleimleri olan Fort St Georgeu kurdular.

177

19. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963 . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Buru, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar . De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc.

178

. Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Alevilii Ne Yapmal, Noktakitap, 2005 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . nalck Halil, Devlet-i Aliyye cilt 1, Trkiye Bankas 2009 . nanck Halil, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren yayn evi, st. 2000, . slam dnyas, iletiim yaynlar . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 2, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 2 . Mosca Gaetano, Siyasi Doktrinler Tarihi, Varlk yaynlar . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007

179

. ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Portekiz Masonluk tapnak krallar, http://www.masonluk.net/tapinakcilar_masonlar_12.html,

. Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy tr. & ed. Thomas Nivison Haining. Oxford, UK 1992; Cambridge, Mass., USA: B. Blackwell. 1991 . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Tlay Reyhanl, ngiliz gezginlerine gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (15821599), Kltr ve turizm Bakanl yaynlar 1983, . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

180