I.NSAN BALAMDA WEBER 1.

Weber'in Hayat Max Weber 21 Nisan 1864'te, ederasyonla ynetilen imparatorluk Almanya'snda egemen unsur olan Prusya'nn Erfurt kentinde, Max Weber ve karsnn yedi ocuunun en by olarak dnyaya gelmitir. "Weber'in ailesi mteebbis, bilgin, siyaseti ve gl kadnlar ieren sekin, kozmopolitan bir ailedir." (Kalberg, 2009: 27) "Anne ve babas protestan soyundandr ve babasnn babas, ailenin Protestan inanlar nedeniyle Katolik Salzburg'tan kovulmasndan sonra yerletii Bielefeld'de yerlemi, zengin bir kent tccardr." (Coser, 2010: 216) Weber'in karakterine tesir eden erken dnem figrlerinin belki de en banda babas gelmektedir. Weber'in babas nce Berlin kent meclisi yesi olmu, akabinde ise Prusya Temsilciler Meclisi'nin ve Alman Parlamentosunun yesi olmu bir kiidir. Ayrca, Bismarc'n politikalarna destek veren Ulusal Liberal Parti'nin nemli bir yesi olan baba Weber, toplumda konum elde etmeyi baarm bir kiiliktir. Ancak ne var ki, alma takntl ve zevke dkn yaps nedeniyle sradan bir hayat yaam, menfaatini ve statsn riske atacak ideolojik ve mental giriimlerden uzak duran sradan bir Alman burjuva siyasetisi profili izmitir. te yandan babasnn ataerkil slubuna ve annesine duyarsz davranna esef duymadan edememitir." (Kalberg, 2009: 27) te yandan Weber kltrl bir burjuva ailesinin ocuu olarak byd. "Sadece nemli siyasetiler deil, nemli akademik ahsiyetler de evin sk ziyaretileri arasndadr." (Coser, 2010: 216) Bu durum Weber'in geliimde son derece olumlu katklar yapmtr. Fakat dier taraftan Kalvinci bir grev duygusuna ve gl dinsel inanlara sahip annesi ile sradan, haz peinde koan bir karaktere sahip babasnn evlilikleri atrdamaya balam ve bu durum Weberi etkilemitir. Annesinin Weber'i, Hristiyan dindarl ile yetitirmek ve kendi tarafna ekmek istemesine ramen, Weber genliinde, daha ok babasn rnek alm ve kendini onunla zdeletirmeye almtr. niversite yllar ile birlikte ortaya kan bu eilim, Weber'in ie kapank ve utanga kiiliini birdenbire sosyal ve cemiyetle bark bir kiilie devirmesi eklinde kendini gstermitir. Weber yaamay ve keyif almay seven bir kiilik haline gelmitir. Ancak, bu durum onun akademik hayatna tesir etmemi; Weber, akademik disiplinini korumay ve izgisini devam ettirmeyi baarmtr. te yandan amcas olan tarihi Hermann Baumgarten de ona gelimesinde byk katklar yapmt. Amcas da babas gibi liberal olmakla birlikte, Bismarc' reddetmekte ve Weber'in babasna ilerleme ve menfaat kazandran uzlalar reddetmi, kendi dncelerinden taviz vermemiti. Bu haliyle Baumgarten, Weber iin bir akl hocas ve danman olarak esizdi. Bu arada 1882'de Heidelber'de balad hukuk eitimini 1884'de askerlik hizmetini tamamlamak iin yarda kesmitir. Askerden dnnce eitimine kald yerden fakat Gtingen niversitesi'nde devam etmitir. "Lisans eitimini tamamlamasnn ardndan Weber, Berlin adliyesinde yarg yardmcs olarak balad hukukuluk mesleini yl srdrmtr." 1889 ylnda doktorasn alan Weber, bundan iki yl sonra ise Roma Tarm Tarihinin Kamu ve zel Hukuk in nemi konulu tezi ile doentlik yetkisi ve niversitede hocalk kadrosunu elde etmitir. 1893de, Berlinde hukuk profesrl mesleini icra ettii srada evlenmitir.1894 ylnda, ksa bir sre zarfnda parlak bir profesr olarak alt Berlindeki hukuk fakltesinden ayrlarak Freiburg niversitesinde ekonomi politik krssne ordinaryus olarak (Torun, 2003: 17) tarihsel okulun bata gelenlerinden, emekliye ayrlan nl Kniesin yerine greve gelmitir.

10

Bu gelimelerin sonrasnda uzaktan kuzeni Marianne Schinitger ile evlendii otuz yanda Weber, annesine kt davranan babasn evlerinden attrmtr. ok gemeden babasnn vefat, onun bei yldan fazla sren ve zihni melekelerini krelten hastaln hzlandrmada etkili olmutur. (Kalberg, 2009: 27) 1899da tedavi amacyla iinden izin almtr. yl boyunca Avrupada - skoya, Belika ve talyada- seyahat etmitir. 1902de kendini yine az da olsa okuma ve yazmaya vermitir. 1903te Werner Sombart ile birlikte bilimsel bir dergi olan Sosyal Bilim ve Sosyal Politika Arivleri (Arschiv fr Sozialwissenschaft und Sozialpolitik)nin yaz kuruluna girmitir. (Asunakutlu, T., Kiisel nternet Sitesi)1904 ylnda Gettingenden arkada olan Hugo Muensterberg Amerikada Harwarddadr. Onun durumunu bilmektedir ve kendisini Sanatlar ve Bilimler Kongresinde bir tebli yapmas iin davet etmitir. Weber bu teklifi kabul ederek Amerikaya gimitir. Bu yolculuk Weber iin hayatnn en nemli dnm noktalarndan biri olacaktr. Weber ay boyunca Amerikay gezmi ve Amerikan uygarlnn karakteristiklerinden derin bir ekilde etkilenmitir. Kapitalizmin douunda Protestan mezheplerinin oynad rol, siyasal makinelerin dzeni, brokrasi ve hatta Amerikan siyasal yapsnda Bakanln rol zerine daha sonraki almalarnn kkenleri onun Amerikada kala balanabilir. (Coser, 2010: 219) bu dnemde ekillenen dnceleri ve denemelerinin rn olan Protestan Ahlak isimli eserini 1905de baslmtr. Dnya Sava patlak verdiinde Weber ulusalc kanlaryla uyum iinde hizmet vermek iin gnll olmutur. Bir yedek subay aday olarak Heidelberg blgesinde dokuz askeri hasteneyi kurmak ve idare etmekle grevlendirilmitir. Bu grevden 1915 ylnn gznde istifa etmitir. Weber savan savan ilkeli bir dman deildir, ancak savan amalarnn snrl olmasve geni lekli emperyalist tutkular olan San endstriyalist ve Junker [toprak sahibi soylu] glerinin kstlanmas iin srar etmitir. zellikle ngilizlerin nclnde bar abalarnn geniletilmesini tavsiye etmitir. Almanyann btn siyasal yapsnda bir deiimi, sorumluluk sahibi parlamenter hkmetin gelimesini, Alman mparatorunun ve anslyesinin glerinin snrlandrlmasn isteyen makaleler, hkmetin ona ihanet sulamasyla kovuturma amasna neden olmutur. Pasifist ve bozguncu Solda, dnn gvenilir ulusalcs, tehlikeli bir ekilde, anavatann dmanlarna yakyor grnmtr. Yaamnn son ylnda hayret verici bir siyasal etkinlik gelitirmitir. (Coser, 2010: 220) Bu balamda, gazete makaleleri, gndeme ilikin notlar, siyasi gndemle alakal yazlar yazm; Alman Demokrat Partisinde kurucu yelik, Versay Antlamas Alman delegesi iin danmanlk, yeni anayasa almalar iin fikri nderlik yapmtr. Savan sonuna doru din sosyolojisi almalarn nihayetlendirmek iin younlamtr. in Dini ve Hint Dini eserlerini 1916 ylnda, Eski Yahudiliki ise bunlardan bir yl sonra yaynlamtr. Yine ayn dnem son ksmlar lmnden sonra toparlanan byk eseri Ekonomi ve Toplum zerinde alt. Weber tm bu youn ve iz brakan yaantsn 14 haziran 1920de hayata veda etti. Weberin esiz yan, onun dile getirdii dncelerinin bizzat yaayarak tetkik ettii bulgular olmasdr. Sorumlu bir siyasal mevkiye gemeyen Max Weber, daha ok bir politik yazar olarak kalm, Bismarcka hayran olmakla beraber, sistemin aksaklklarna kar sivri eletirilerde bulunmaktan kanmamtr. nceleri tutucu bir siyasal partiye oy vermi, sonralar ulusal liberalizme ve en sonunda, tarm iileri zerinde yapt anketlerin ortaya koyduu gereklerin de etkisiyle, sosyal liberalizme meyletmitir. Weber liberal dnceye olan ballndan, kii dokunulmazl, insan haklarnn, insan haysiyetinin, ksaca bireyin zgrl ilkesinden kartlabilecek her trl hakkn savunuculuunu yapmtr. (Asunakutlu, T., Kiisel nternet Sitesi) O bir dnemin deiimine tanklk etmi ve bunun zerine dnceler gelitirilmitir. Onun dnceleri bugn dahi siyasi, sosyolojik ve felsefi tartmalar iin nemli bir kaynak niteliindedir.

10

2.Dnemin Dnsel Atmosferi ve Weber'i Etkileyen Dnrler Weberin yaad dnemin Almanyas hereyin tarihsel adan deerlendirildii bir fikir akmnn etkisindedir. Buna gre olgular anlamann yolu onlar tarihsel geliim ierisinde incelemekten gemektedir. te yandan Weber, byk lde Alman felsefe geleneinde ar basan tinselci bilim anlayna bal olmakla birlikte, pozitivizmin bilimin genelletirici ve aklayc bir etkinlik olmasn ngren anlayndan da etkilenmektedir. Weberin bilimsel yaklamnn ve sosyolojsinin anlalmas bakmndan bu nemli bir bilgidir. Zira Weber esasen yaad an gelimelerinden etkilenmi ve hi bir akma tam olarak ve sk skya bal kalmamtr. Bu onun rlativist bir bilim adam olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle Weber, kendisi drt ke tavrlardan kat gibi; okuyucusuna da hi bir zaman sivri ve drt ke dnceler dayatmamtr. Hazr reetelere bal kalmay iddetle reddetmitir. (Torun, 2003: 27) Dier taraftan bilgi ve bilim filozofu Max Weeberi etkileyen en nemli felsefe okulu, W. Windelband (1848-1915) ile H. Rickert (1863-1936)e bal yeni Kant Heidelberg okuludur. Weberin bir noktaya kadar bilgi kuramnda ve bilgi felsefesinde Reckertin izleyicisi olduu sylenebilir. br yandan Weber, daha Herder ve Rankede geleceini bulmu olan Alman Tarih Okulu (Tarihi Okul) iinde yetimi tarihilerdendir. yle ki, Weberde tarihsel ilgi devaml n plandadr ve onun sosyolojisinin ana temelleri, ya onun tarih felsefesi ve tarih kuramndan dorudan doruya karlmtr veya bu felsefe ve kuramla u ya da bu ynden ilgilidir.(zlem, 2001: 20) Yine ayn dnem bahsettiimiz akmlarn etkisiyle Comteun sosyolojisinin kyasya eletirildii bir dnemdir. Weberin de zerinde etkili olan Dilhey, Rickert gibi filozoflarn nderliinde ortaya atlan kktenci eletiriler, daha sonralar sosyolojik bilgi eletirisi olarak adlandrlan bir trn domasna neden olmutur. Aslnda, bu dnem genel itibaryla bir krlma ve yeni dnemi olduundan, farkl trlerin ortaya kmas yadsnmamas gereken bir durumdur. Esasen, negatif bir eletiri ile yenilenme abas olarak sz konusu Alman sosyoloji ve felsefe akmlar, dnemin Almanyas ve Avrupasnn siyasi, ekonomik, sosyal ve felsefi hareketliliinin devrimsel bir yansmasdr. Weberin etkisinde kald dier dnrler ise Marx ve Nietschedir. yle ki, Alman entelektel everelerinde, mezkur dnrlerin dnce sistemleri bir mihenk kabul edilmektedir. nsanlar, her dnce ve tavra Marx ve Nietsche ablonuna gredeer vermektedir (Torun, 2003: 24) ve Weberin de gelimesini srdren ve fikir akmlarn takip eden bir bilim insan olarak, bu genel durumdan etkilenmemesi dnlmemelidir. Her iki dnrn de Weber zerinde yarattklar etki zellikle onun fikirler ve karlar sosyolojisinde daha belirgin hale gelmektedir. Weber tme varm metodunu kullanrken Marxn tarihselciliini benimsemekle birlikte, rlativizm metodunu da benimsemi olduundan Marx gbi tarihsel determinist deildir. Toplumsal yaplarn olumasnda deerlere (dini motiflere) nem vermesi ile de maddeci deildir. Fakat Weberin maddeci olmamas, idealist olmasn da gerektirmemitir. Zira o tam anlamyla rlativist bir bilim adamdr. Webere getirilen eletirilerin ou da onun bu ynn atlayan veya grmezden gelen eletirilerdir. Pozitivizmin determinist metodu yerine rlativizmi benimsemek onun iin yeni ufuklarn ve anlaylarn temeli olmutur. Zira ok nem verdii anlay ve ideal tip bu eksende ortaya kmtr. Ona gre toplumu oluturan birimler o denli ok sayda ve farkl zelliklerdedir ki, bunlar alglayabilmemiz ve anlayabilmemiz ancak ve ancak ideal-tip gibi lm arac ile mmkndr. Bu adan baktmzda Weber, modern bilimde bilim retmenin temel metodu saylan bir anlayla Marxn tmden gelimci anlayn reddetmektedir. Weber devaml olarak bir izgiye, bir retiye bal kalmaktan imtina etmi, daha ziyade belirsizlikler ve kararszlklar

10

evreninde var olmay tercih etmitir. yle ki, zellikle kurumlar ve kollektiflikler, eylemlerin belli bir izgi veya yrngede yrmesini salayan olabilirlik kalplar olarak anlalmaldr. Hi bir toplumsal kurum, hir bir deer, sonsuz bir gereklie sahip deildir. Tam tersine, her dnemde, bireyler arasnda bu deer, kurum ve kollektifliklere anlamlar, znel anlamlar deitiinde, srekli bir atma vardr. Reel olan, deerler ve kurumlarn sttenci belirleyicilikleri deil, Weberin szleriyle; tpk tanr ile eytan arasnda olduu gibi, uzlamaz lmcl bir savatr. (zlem, 2001: 263) Yine Marxla ilikisine ynelik olarak, almalarnn ounun, en iyi ekilde, Marxn fikirlerinin dei-tokuu olarak anlalabilir. Daha genel olarak, Marxn duygusallktan uzak gereki bilgeliini, onun Alman feslefe geleneinin bulank idealiste gizemletirmelerini kmsemesini takdir etmitir. Onda bedensizletirilmi bir kltr, ruh ve halk asndan dnmeyi reddeden kafa dengi bir ruh grm, ancak dikkatini somut insan eyleyenlerinin eylemlerine odaklandrmtr. Marxn ar basitletirilmi, tarihin ekonomik yorumu olarak grmeye balad eyi eletirdiinde bile her zaman Marxn entelektel hretine saygl kalmtr. (Coser, 2010: 228) Dier taraftan Weberin Nieschenin grlerini aynen benimsediibir yanlgdr. u kadar ki, Nietschede kendi dncelerini destekleyehn dayanaklar bulmutur. (Torun, 2003: 28) By bozumu, karizma ve nezer nosyonlar, dorudan Nietscheye balanamayac halde, Weberin bunlar, iyinin ve ktnn tesindenin yazarnn gl bir ekilde kamlamas yardmyla gelitirdiini grmek de zor deildir. Weberin kiisel Stoac etii de nemli lde Nietscheden esinlenmitir. (Coser, 2010: 228) Mardine gre de Weberin, rasyonelliin her eye hkim olmaya balamas karsndaki korkusunda Nietschenin fikirlerinin izi aka grlmektedir. (Torun, 2003: 29) Son olarak Simmel ve Toenniesin etkisinden de bahsetmek yararl olacaktr. Ekonomi ve Topluma nsznde, kendisinin topluluksal ve toplumsal ilikiler arasndaki ayrm dorudan borlu olduu Toenniesin nefis eserine zel olarak dikkat ekmitir.* Weberin yakn kiisel dostu olan Simmelin etkisi kolaylkla izlenebilir. rnein Simmelin toplumsal Biileri, Weberin ideal tipleriyle byk lde benzerdir. Weberin rasyonellemi ekonomik sistemlerin douunda parann hayati nemi zerinde srar, Simmelin Parann Felsefine ok ey borludur. Weberin tarihsel ve sosyolojik aratrmada anlam araynn ilevi zerine yntembilimsel dnceleri ksmen Simmelin Tarih Felsefesini Sorunlar konusundaki erken eseri tarafndan kamlanmtr. Bunula birlikte, bu sonuncusu asndan, Weber Simmelden nemli bir ekilde farkllat, dorudan onu aktarrsak; o, Simmelin yalnzca ayrtramamakla kalmad fakat ou zaman bilerek birlikte grd iki farkl ey; znel olarak niytlenmi ve nesnel olarak geerli anlamlar arasnda keskin bir ayrm izmitir (Coser, 2010: 227)

10

II.WEBER'N BLM ve SOSYOLOJ ANLAYII 1.Weberin Bilim-Sosyoloji Anlay ve Rasyonelleme Bu durumda geriye dnp Kanta baklacak olursa, onun hem bilgiye hem de eyleme temel tekil edenin bilme ve eyleme iradesi olduunu savunduu bir durum sz konusudur. Ayrca Kant, hem bilgide hem de eylemde olsun bireyin kendi kendini ynetebilmesinin, kendiliindenliinin ve de somut ekliyle alglanan biimlendirme yetisinin grlebildiini ifade etmitir. Dilthey de buna ilaveten bireyin kendi yaratt dnyann ierisinde kendi yaratt birok ey ile birlikte, yaratm olduklarnn belirlenimi erevesinde yaadn sylemitir. te buradan hareketle Weber, bilim kuramn kendi zgnlyle oluturarak, daha ok, Yeniadan bu yana insanolunun elinden kan bilimin yine insanolunun yaamn belirleyen faktrler arasnda en mhim srada yer aldn vurgulamtr. (zlem, 1999:75-76) Weberin bilim kuramn incelemek iin onun davran tipleri snflamasndan hareket edilebilir. O bu davran tiplerini amala ilikili aklc davran (zweckrational), bir deerle ilikili aklc davran (wertrational), duygusal ya da heyecana bal davran ve geleneksel davran olmak zere drt kategoride toplamtr.. (Aron, 2006:458) Davran tiplerine dair yapm olduu bu snflama, Weberin felsefi kkenli dncelerinin merkezinde yer alan bilim ve siyaset arasndaki dayanma ve bamszlk balar ile ilgili olup, bu hususta Weberin daima yakindan ilgilendiren bir sorunun da temelinde yer almtr: Siyasetin ya da bilim adamnn ideal tipi nedir? Ayn zamanda hem eylem adam hem profesr nasl olunabilir? Bu soru, onun iin hem kiisel hem de felsefi anlamda bir problem yaratm; bylelikle Weber, sisteminin daha sonraki safhalarnda bunlar zerinde ayr ayr durmutur. (Aron, 2006:459-460) te yandan bir bilimin olmazsa olmaz niteliindeki rasyonel aba, Weberin bilim kuramnda ak ekilde grnmektedir. Bu balamda Weberin bilim kuramnn Rickert ile ayn dorultuda olduu ifade edilebilir. Zira Rickerte gre bilim gereklii trdelik ve sreklilik tasarmlar altnda rasyonelletiren bir bilgi etkinliidir. Ancak Weberin temel zelliklerinden biri olan tarihilii onun bilim anlayn Rickertle ayn dorultuda fakat daha ileri bir noktaya tamtr. O, bilimin Bat kltrnn bir rn olduunu savunmu ve bu kltrn tarihsel adan ne gibi kriterlere dayandrarak belirlediinin zerinde durmutur. O bu konu hakknda unlar sylemektedir: Bizim bugn geerli kabul ettiimiz gelime alan iinde bilim, yalnzca Batda vardr. Ona gre bu durum; zellikle Aydnlanma a ile yerleen her eyi akli llere gre ayarlamak dncesine yakndan ilgilidir. Bir Bat klsii olarak rasyonelletirme de yalnzca gereklii trdelik ve sreklilik tasarm altnda bilmek isteyen bilime has olmam; Batda devletlerin rgtlenme biimlerinden, rgt ii hiyerarik yaplardan (brokrasi), aile bireyleri arasndaki pek zel ilikilere kadar, tm alanlarda fonksiyonunu devam ettirmi ve etkisini gstermitir. te byle bir durumda Weber de, en dar haliyle epistemolojik/bilimsel anlamnn da tesinde, kltrleri belirleyen ana bir rnek olarak bu kavrama bir anlam atfetmektedir. Ona gre tarihte rasyonelletirme adna belli bal iki tr temel kltr rnei gze arpmaktadr: in kltr de bir rasyonelletirme motifine dayanr; ama inliler rasyonelletirmeden, bu dnyaya, aklc yoldan uyum gstermeyi, uymay anlarlar. Oysa Bat insan, rasyonelletirmeye, bu dnyaya aklc yoldan egemen olma isteiyle ynelmitir. imdi burada sz edilmek istenen temel husus en saf haliyle karmza kmaktadr: Batdaki aklcln bu ynnn yadsnmas durumunda Yenia ile birlikte bilimin deneysel olan aklc yollardan kavrama abalarnn hangi koullarda ve nasl meydana geldii aklanamaz. Dolaysyla teoriden pratie Bat kltrnn iine tamamiyle sinmi olan rasyonelletirme srekli olarak bu kltr erevesinde karmza kmaktadr. Nitekim rasyonel anlaya bir Batl tarafndan baklacak olursa, onun, bunu bir

10

felsefi/bilimsel tutum veya izm olarak anlamann da tesinde yaam biimi olarak alglad grlr. nk Batlya gre rasyonel bir tutum taknmak demek, eylemde olduu gibi, dncede de rasyonel olmak demektir(zlem, 1999: 77). Ana bir kltr rnei olarak rasyonelletirme iki ayr boyutuyla Weberci bilim kuramnda yer alr. Bu yer al ekli, eylem boyutunda bireylerin karlkl kar, hak ve sorumluluklar anlaynn oda haline gelmitir. Dnce boyutunda ise, aklcln dncenin iine girmesiyle Bat insan dnyasna dinsel, ahlaki yahut siyasi deer ve idelerin sebep olduu maksimlerle bakmaktan vazgeerek, dnyasn sadece deneysel bir veri, bir olgu olarak grmeyi isteyecek ve bunun iin belli bir aba sarfedecektir. Daha nce de sz edildii zere, dnce boyutuyla rasyonelletirme, tm ahlaki, belli bir deeri olan, siyasi inan ve deerlerden bamsz bir perspektiften deneysel olan grebilme yetisini kendisiyle birlikte bireye kazandrmtr. Bu yeti, sonu olarak bilimin Batda ortaya kmasnn da bir gerekesi olmutur. Fakat bu durumda dinler yahut birtakm ahlaklar, bir dnya tablosu sunmakta ve bu tablo, Webere gre, dnyann ahlaksal deer ve idelere gre dzenlenmi bir kosmos olarak tasvir edilmekte, ite bu da deneysel dayanakl aklc tutuma aykr olmaktadr. te tm bu atma ve elime durumlar sonucunda aklclk galip gelmi ve Batnn bu aklc tavr, dnyay eski anlam dzeninden koparmtr.. Yalnz rasyonalizmin temelini tekil ettii tm idelerden, deerlerden arnm bir dnya dzeninin bundan byle Webere gre, bysn yitirmi bir dnya olaca sylenebilir. yle ki, birok insann deer atfettii, kendi ideolojisine gre anlam verdii bu dnya, artk, aklc bir bak asnn altnda hemen her eyini yitirmi bir olgu yn eklinde anlalan bir dnya olmutur(zlem, 1999:77-78). (buna akln demeri kafaesi denmektedir) Weber hibir eyi deilse bile unu biliyordu: Bizler bys bozulmu bir dnyada yaamaktayz. Entlektalizasyon ve rasyonalizasyon hayatlarmz paralam, anlam erevelerimizi yok etmitir. Kutsal olan tahrip edilmi, yerine herhangi bir ereve konmamtr. Artk, ne din ne sanat ne bilim ne insan ne de toplum kutsaldr. Bunlar mekaniklemitir. Byk zincir bir kez kopmu, inci taneleri drt bir tarafa dalmtr. Yerine ina edilen dnya, kutsaln bulunmad bir dnyadr. Bu dnyada insan ve onun akl yrtmesi tek bana dikelmektedir. te bylesine bir dnyada bylesine bir yorumu yapan yalnzca Weber olmam, dneminin baka aydnlar da onunla ayn fikri paylamlardr(elebi, 2007:165). te Weberin hemen her yaptna hkim olan bys bozulmu dnya anlay onun Nietzscheden esinlendiini gsterir. Ona gre rasyonelletirme denilen ey, hem idelere hem de deerlere bal olarak tasarlanan bir dnya fikrinden vazgeerek, dnyann byden arndrlmas faaliyetini kapsar. Fakat daha nce de sz edildii zere, Weberin Bat kkenli bu aklc bilim anlaynn karsnda yahut yannda olduu sylenemez. Bu durum Bat kltr iin de geerli olmu, Weber bu hususta da tarafszln korumutur. Webere gre nemli olan, Batnn bu kltr ve bilimi zerine bir saptama yapma ve bilimin vazgeilemez olarak nitelendirilen zellikleri ile ilgilenmektir. Nitekim Nietzsche ile arasndaki en nemli fark budur: Nietzsche youn nihilizmini bu rasyonalizm anlayna kar da korurken, Weberin yapt yalnzca durumu gzlemektir. nk onun dncesinde insann iinde bulunduu toplumun belli deer ve ideler olmadan varln srdremeyecei esas vardr ve aslnda bir din yahut bir ideoloji de dnyay rasyonelletirmeye yetebilir. Fakat burada ayrmna varlmas gereken nokta, bu deersel rasyonelletirme ile bilimsel rasyonelletirme arasndaki fark anlayabilmektir. nk bu iki tr arasnda ncllerine bal olarak bir kartlk durumu sz konusudur. Deersel ya da ideolojik, dinsel platformda rasyonelletirme, dnyay tm plaklyla gzler nne serilmi olgular yn olarak grmemekte, ona olgular-st ve olgular-d baz ilk nedenler ile kutsal inanlara yahut da bireylerin bizzat kendi istek ve idealleri dorultusunda bir anlam yklemektedir. Bu ynyle dnya, kendisi gibi deil, bizlerin istek, arzu ve

10

idealleri dorultusunda yorumlanm bir kosmos, bir by dnyas eklinde grnr(zlem, 1999:79) Bilimsel platformda rasyonelletirmeye bakldnda ise, bylesine bir kosmos ve by hali ortadan kalkmakta ve dnya sadece bir olgu eklinde alglanmaktadr. te burada Weberin btnyle odakland nokta, aklc bir bilme faaliyeti olarak nitelendirilen bilimin bnyesinde, hibir deer yargs ve idelerin barnmamas gerektiidir. Zaten onun dnce platformunda ister gizli ister aleni biimde ahlaki, dini yahut siyasi ynlerden maksimlerle gereklie bilimsel olarak ynelmek gibi bir durum sz konusu deildir. Bunu kendisi de u ekilde dile getirir: Rasyonel empirik bilginin dnyann byden arndrlmasn tam ve kesin olarak tamamlad yerde, ahlaksal postulatlarn bizden talep ettikleri eylere kar bir gerginlik balar. nk bu postulatlar, dnyann bir Tanr tarafndan dzenlenmi, yani u veya bu biimde ahlaksal anlama sahip olarak ynlendirilmi bir kosmos halindeki kesinliine inanrlar(zlem, 1999:79-80). O, bu dncelerinin devamna ilikin olarak gereklik konusunda yorumlamalar yapar. Burada onun gereklik konusu ile ilintili olarak, Rickertla ayn platformda yer ald sylenebilir. Tpk Rickert gibi Weber de, gerekliin irrasyonel ve kaotik ak olduunu sylemektedir. Fakat nemli olan udur ki, bilimde rasyonelletirme bu kaos durumunu, aklc yollardan kavrayabilmeyi ifade eder. Dolaysyla da, insanlarn durmadan deer atfetme giriiminde bulunduklar bu dnyada bilimsel faaliyetlere bu trden deerleri sokmamak adna bilimin rasyonelletirilmesi ya da bir baka deyile bilime rasyonel ve nesnel bir yapnn giydirilmesi gerekir, aksi takdirde, bilim yaplm olunmaz. Weberin bilime ilikin bu tutumu, olgu ve deer arasnda bulunan farkllkla alakaldr. Bilim olan ile ilgilenirken, ahlaki, din yahut siyasi deerler, bir gereklilik durumunu ifade ettiklerinden olmas gerekeni iermektedir. te bilimsel dnce olan ve olmas gereken arasnda bir geililii kabul etmez. Ayn ekilde de, olana bir olmas gereken durum eklenemez. Hatta bu hususta Jonasn Weber ve Wittgenstein arasnda temellendirmi olduu ilikiye bakmak yararl olabilir. Jonas, burada Wittgensteinn Weberden sonra kaleme alm olduu dnya olgularn toplamdr; eylerin deil cmlesini Weberin, ayet yaasayd, mutlaka onaylayacan dnmektedir. O halde Weberin bilim kuramna ilikin denilebilir ki, bilim deer yarglarna gre kurulmu kosmoslardan arnmaktr. Weberin cmleleriyle bu sylem yle aklanabilir: Olabildiince sk yaplmas gereken ey, aratrmac ve yorumcunun empirik olgularn saptanmas ii ile kendi pratik deerlerine bal tutumunu kaytsz artsz birbirinden ayrmasdr.(zlem, 1999:8082) zetle; rasyonalite olgusu Weber sosyolojisinin temel problemini oluturmaktadr. Modern sosyolojinin kurucularndan biri olan Weber, bu olguyu sosyolojisinin btnne yaym ve her kuramn bu olgu zerinden aklamaya almtr. nk Webere gre rasyonalite geleneksellikten byk lde syrlmay gerektirmekte; bu ynyle de modern dnyann vazgeilmez unsurlarndan biri olmaktadr.

2.Bilimsel Yntem: Anlama ve Aklama Weber, sosyolojik izgisini olutururken bireyin eylemlerinden yani sosyal eylemden yola kmtr. Burada Weberin problematiinin temel noktas, bireyin bir bakasnn eylemine ynelmemi olan eylemleri ile bir bakasnn eylemine ynelmi olan sosyal eylemleri arasnda bir ayrm yapabilmektir. Bireyin bu trden eylemlerinin temelinde olan anlamn hangi yntemle yorumlanaca, burada Weber bu trden eylemlerinin temelinde olan anlamn yorumlanma yolu; onun Anlay Sosyolojisi iindeki anlama kavramnn iindedir. Anlama ise; ya bir sosyal eylemin

10

yklenmi bulunduu anlam pratik bilgilerin yardmyla anlama yoluna gitmek ya da aklayc anlay yardmyla bir sosyal eylemin yklenmi bulunduu anlam anlamak olarak tanmlanabilir. Weber konunun anlalabilmesi iin verdii rnekleri nedensel anlama ad altnda toparlamaktadr. Nedensel anlama Weberden bir rnekle u ekilde aklamak mmkndr: Bir dlgerin bir kapy yerine taktn gzlediimizde, bu, yalnzca bir olgusal saptama, bir empirik veriden ibarettir. Ama ayn dlgerin bu ii bir cret karlnda m yaptn, yoksa kendi zel gereksinimini gidermek iin mi altn bildiimiz srece, bu olgu plak bir empirik veri olmaktan kar; nk artk bu olgu, bizim iin ancak dlgeri ynlendiren bir motif, bir anlam dorultusunda aklanabilir. te nce dlgeri ynlendiren bu motifi anlar, daha sonra dlgerin eylemini bu motife dayanarak nedensel olarak aklarz. Kltr bilimlerinde konunun, dorudan bir aklama konusu olmay bundandr. Dlgerin eylemini bir motife, bir anlama balayamadmz srece, bu eylem bir aklama nesnesi hline gelemez. Kltr bilimleri, Rickertn belirttii gibi, konularna ancak ve ancak dolayl olarak, yani motif veya anlam araclyla eilebilirler.(zlem, 1999:116-117). te bu bak as ayn zamanda bir kimsenin kendisi adna anlam ifade eden bir amaca ynelmesini yorumlamaya ve kavramaya yarar. Bu yorumlama eylemi de, sz konusu kimsenin eyleminin rasyonel amacn belirleyebilmek iin yaplr. Bu, bir lde, o kimseyi en yksek derecede tanmak iin gereklidir; yanl yapmamak, o kimse hakknda yanl bir hkmde bulunmamak iin de arttr. En yksek dzeyde onu anlama abas, o kimsenin yanllklarn kavramaya yardmc olur. Ayrca bu durum bir kimsenin kendi kendisini test edebilmesine de olanak salar. Weber, bununla ilintili olarak gnlk hayattan birtakm rnekler vermi ve konuyu tm yalnlyla ele almtr. Fakat durum yalnzca en yksek derecede anlama ile snrl deildir. Daha ak bir ifadeyle, en yksek derecede anlama basit fakat rasyonel bir bilgi edinme srecini iermektedir. Durum biraz daha karmak bir hl alnca, yahut biraz daha derine inme sz konusu olduunda saike inme sreci balatlarak sosyal analizler yaplr. Nitekim sosyal analizlerin yaplabilmesi iin bu srecin balatlmas arttr. Yalnz durum grnd kadar kolay deildir. Yani, bireylerin eylemleri aklc yoldan basit biimde ve pratik bilgilerin yardmyla anlamalar her zaman yeterli olmamaktadr. Bu pratik bilgilerden kast, bilimsel nitelikte olmayan, basit bilgilerdir. Ayn zamanda bireyin eylemlerinin saikleri her zaman belirgin olmamaktadr; bu yzden byle bir anlay sosyolojik adan tek bana bir yntem olarak kabul edilemez. Bir kimsenin bir eylemi gerekletirmesindeki isel sebep olarak bilinen saik kavram, eylemlerde isel srelerin nemli olduunu ngrdnden tek bana bile, yzeysel kalmamay, derine inmeyi ifade eder(Karagz, 2003:111) Anlama zerine yaplm ikinci tanm Weberin sosyolojisinin temel yapsn meydana getiren unsurdur. Zira eylemin altnda yatan anlam yakalama abas, yani saike inme, Weber sosyolojisi iin zaruri bir durum hviyetindedir. Zaten sosyal eylemin altnda yatan saike inmek de anlay sosyolojisini ifade etmektedir. Webere gre sosyoloji oluturmann yegane yolu budur. Weber, sosyal bilimlerin yntemleri hususunda grlerini aydnlanma felsefesinin nda aklamtr. Aratrmalarnda yapt analizlerin temelinde ise birey vardr: Aklayc sosyoloji, bireyi (Einzelindividuum) ve bireyin davrann temel birim ya da (tartmal benzetmeyi bir kez yapmamza izin verilecek olursa) atom kabul eder. Bu yaklamda birey, anlaml davrann tek taycs ve st snrdr da Genel olarak, devlet, dernek, feodalizm ve benzeri kavramlar, sosyoloji iin, insanlarn etkileimini gsteren belli kategorilerdir. Dolaysyla sosyolojinin grevi bu kavramlar anlalabilir eylemlere indirgemek, baka bir deyile bunlar, istisna tanmadan etkileime katlan tek kiilerin eylemlerine indirgemektir. Weber, burada bireye verilen nem asndan klsik iktisatlarn Robinson Crusoe yaklamn ve toplum szlemesi fikrini savunan

10

aklc (rasyonalist) filozoflarn paradigmalarn benimser. Fakat, ayn zamanda Hegel ve Ranke geleneklerine de aykr bir tutum ierisindedir. Bu aykrln temelinde Hegel ve Ranke geleneklerinin her bir bireyi, kurumu, eylemi yahut alma slbunu tek tek ele alp, bunlar belli trden bir veri kmesinin temelinde bulunan biraz daha geni apl bir birimin belgesi, belirtisi yahut ifadesi biiminde yorumlamaya uramas yatmaktadr. Bu erevede yorum, daha kapsaml btnle paras arasndaki birlii anlamay ifade etmektedir. Buradan yle bir yargya varlabilir: Para, btnn niteliklerini tar. Bu, ifade rneklerle biraz daha netletirilebilir. (Weber, 2005:102) Webere gre, anlama yntemini ieren sosyolojik yaklam, deiik sosyolojik anlaylarndan sadece bir tanesidir. Fakat onun yaklam, kendisinin adlandrd ekliyle, yorumcu yahut anlamac sosyoloji dir. Anlama kavramn deiik biimlere dntrmesi, kendisinin pozitivist ve aklc olan bak asyla ilgilidir. Ama yine de, anlamay baka hayvanlarla ya da cansz doayla deil insanla ilgilenen ahlk ve kltr bilimlerine ait, kendine zg bir yaklam olarak nitelendirmektedir. Ona gre kii, kendindeki niyeti isel gzlemleriyle anlayabilir, bir bakasnn davranlarnn altnda yatan nedenleri ise ifade edilen yahut yaktrlabilecek niyetler erevesinde yorumlayabilir. zetle anlama ve aklama Weber sosyolojisinde u iki ilkeyi temel alr: 1. Kltr bilimlerinde, ki bu bir sosyal bilim olarak sosyolojiyi de ierir, aklamalara dorudan gzlem yoluyla geilemez. Kltr bilimi olgusunun dorudan gzlem nesnesini bireylerin eylemleri oluturmaktadr. Yalnz bu eylemleri ynlendiren nedenler doal olmamakla birlikte, deersel ve simgesel bir nitelik tarlar. Nitekim bundan dolay da, sz konusu nedenlerin anlama yntemi dorultusunda belirlenmesi gerekir(zlem, 2002:41). 2. Bir kltr bilimi olarak sosyoloji, kendi iinde barndrd konular tek tek aklamak durumundadr. Aklama ise, kltr bilimleri sz konusu olduunda, ideal tipler araclyla gerekleir. Yani kltr bilimlerinde anlama ve aklama yntemlerini sentezleyen olgu ideal tip kavramlar olmaktadr. zetle kltr bilimleri, konularna tam anlamyla ileyemeyen; bu suretle de konularn belli trden ilgi ve ynelimler dorultusunda yorumlamaktadr. Bu da Weberin yorumlayc sosyoloji adn verdii durumu rneklemektedir. Bylelikle Weber, yorumlamac ya da hermeneutik bilim felsefesi erevesinde bir kuramc ya da teorisyen olarak deerlendirilebilir(zlem, 2002:41-42).

III.WEBER SOSYOLOJSNDE KAVRAMLAR 1.deal Tip 1.1.deal Tiplerin Kuramsal Kkeni Onun ideal tip ya da saf tip adn verdii bu tipler Weber literatrnde bir ya da birka gr asndan, tek tarafl olarak oaltlan ve tek tarafl olarak n plana geirilen bu gr alar bakmndan, kendi ilerinde bir btnlk gsteren zihni yaptlar olmaya elverili, bazen sk sk, bazen az rastlanan, yer yer ise hi rastlanmayan, dank (diffus) ve pek gze arpmayan (diskret) mnferid grntlerin (zelliklerin) birletirilmesiyle (senteziyle) kazanlr. Kavramsal saflklar iinde bu zihni yaptlar, hibir zaman gerek hayatta bulunmazlar Her mnferid olayda, gerein bu ideal tiplere ne dereceye kadar yakn ya da uzak olduunu tespit etmek gerekir.(San, 1971:24). deal tip, ahlksal yahut din bakmlardan taklit edilmesi gereken veya ona ulalmas beklenen mkemmel bir tipi

10

simgelemez. Onun simgeledii, deer yargsndan arnm zihinsel bir kavram olduudur. Ayn zamanda bu tip ortalama tip ile de kartrlmamaldr. Aralarnda kesin bir ayrm vardr ki, o da ortalama tipin birtakm somut olaylarda bariz biimde belirli olan genel ortak zelliklerin toplamn ifade ettii; ideal tipin ise bu zellikler haricinde, somut olan her olayda olmazsa olmaz nitelikte olmayan, dank, ok da belirli olmayan zellikleri yansttdr. Webere gre ideal tip kavram, ncelikle rasyonel yntemler kullanlarak oluturulan soyut bir zihinsel yapt ifade eder. Bu yaptn iinde, karmak bir sosyal gereklikten dolay oluan ve belli trden bir somut olaya ilikin tipik olarak grlmeyen nitelikler bulunmaz. Nitekim, ideal tipler karmak olan gndelik hayatta, hibir zaman, bu bahsedildii ekliyle kavramsal saflklar dahilinde deildirler. Buradan bu soyut zihinsel yapt niteliindeki ideal tiplerin saf bir zellie brnd sonucu karlabilir. Yani bu ideal tipler ayn zamanda saf tipler olarak deerlendirilebilir. Onun saf olmas, belli trden bir sosyal olay tipine zg olan tm zellikleri bir arada bulundurmasndan kaynaklanr. Bunu yaparken ayn zamanda sz konusu olay tipine aina olmayan, yabanc zellikleri de saf d brakr. Tm bunlarn yan sra, daha nce bahsedilen dank ve ok belli olmayan zellikleri de tayan ideal tipin belli bir tipin tm zelliklerini tamasndaki ama, soyut ve zihinsel yapt nitelii tayan ideal tip ile gndelik yaamdaki somut olaylarn kyaslamasn yapmak, bu suretle de aradaki benzerlik ve farkllklar saptamaktr. Yalnz burada u ince ayrma dikkat edilmelidir: Weber, ideal tiplerini olutururken deer yarglar ile ykl olan (Hristiyanln nitelii, gerek sosyalizm gibi) kavramlar kriter almaz. O, bu trden kavramlarn deneye dayal bilimler arasnda yer alamayacan syler. Yine eyann tabiat, ilahi kanunlar yahut halk ruhu trnden metafizik kavramlar da ideal tip iine dahil etmez. Weber, burada ideal tiplerin yalnzca metafizik kavramlardan deil; ayn zamanda pozitivist anlay iindeki nyarglardan da kurtarlmas gerektiini ifade eder. (San, 1971:24-26) Bir baka dnceye gre, Weberin ideal tip kavramlar ortaya atmasnda sosyolojinin genelletirici bir bilim olarak sosyolojinin terminolojisi iine yerletirecei kavramlarn btnyle bir kapsayclk ierisinde kurmas zorunluluu temel oluturur. Kurulan bu kavramlar, geerliliklerinin snrl olduu bilinip ideal bir kapsayclk nitelii tayan kavramlardr. te bu kavramlar ideal tip kavramlar haline getiren de, onlarn genel kavramlar olmamalar ve snrl bir geerlilie sahip tip kavramlar olmalar biiminde karmza kar. Ve ite bu hllerine ramen yine de eksik olmayan bir tmellie sahip olmalar onlar ideal tip kavramlar niteliine brndrmektedir. Weber bunu kendi ifadesiyle, sosyolojik bilgi edinme tarzna uygun olsun diye gelitirilmi ina edilmi (konstruktif) dnce birimleri olarak ideal tip kavramlar olacaktr. Weberin burada anlatmak istedii ey de, gerek deneysel bir temeli olan, gerekse ieriinde bulunan konularn kapsayc bir nitelikte aklamak isteyen sosyoloji adna yaplabilecek tek ey, deneysel kontrole tabi tutulabilecek soyut kavramlar oluturabilmektir. Weber, bu soyut kavramlar da ideal tip kavramlar olarak nitelemektedir(zlem, 1999:158). Sonu olarak rasyonel yntemlerle oluan ve deer yarglarndan arnm olan, belli trden sosyal bir olayn tm tipik zelliklerini zerinde barndran soyut ve zihinsel bir yapt olan ideal tip, kavramsal safl dahilinde, gndelik yaamda hibir zaman karlalmayacak bir tipi ifade eder. En nemlisi de, ideal tipin ama deil; ayr olan her bir olayn belirlenmesi, anlalmas ve aklanmas adna ihtiya duyulan bir ara olduudur(San, 1971:27). Webere gre sosyolojinin konusunu, bireylerin sosyal eylemleri oluturur. Bu balamda bireylerin birbirlerine kar bulunduklar anlaml eylemlerin nitelii sosyal ilikiler a oluturmaya baladnda burada bir toplumun varlndan sz edilebilir. Weber hareket noktasn bu erevede oluturduundan sosyal eylemleri de snflandrma yoluna gitmitir. Bu snflama, zellikle sosyal kurumlarn tipolojisi asndan ok nemlidir. Bu

10

snflama sosyal eylemin saf ya da ideal tipleri olarak da adlandrlmaktadr. O halde Weberin saikleri bakmndan drt kategoriye ayrd sosyal eylemin ideal tipleri u ekildedir:

1.1.1.Amala lgili Aklc Davran Tipi Bu davran tipi bir kpr yapan mhendisin, para kazanmak isteyen bir speklatrn yahut galip gelmek isteyen bir generalin davrann ierir. Tm bu durumlara ilikin zweckrational davran yani amala ilgili aklc davran bir kimsenin bir ii yapmakta amacnn ne olduunu dnp tasarlamas ve bu amac gerekletirmek iin de aralar dzenlemesi eklinde tanmlanr(Aron, 2006:458).

1.1.2.Bir Deerle likili Aklc Davran Tipi Bu davran tipini u trden rneklerle aklamak mmkndr: Bir delloda len Alman sosyalisti Lassallen davran ya da gemisiyle birlikte batan kaptann davran Bu rneklerdeki davran, belirlenmi, dsal bir amaca ulamaya alt iin deil de, herhangi trden bir meydan okumaya karlk vermemek iin, ya da batan gemi rnei kapsamnda kiinin onurunu zedelememesi adna aklc bir nitelik tar. Burada esas olan ey, bir kimsenin sahip olduu deerler sz konusu olduunda, o deere sadk kalma gerekesiyle, tehlikeyi gze almas ve bu suretle de aklc davranmasdr(Aron, 2006:459).

1.1.3.Duygusal Ya Da Heyecana Bal Davran Tipi Webere gre bu davran tipi, znenin bizzat kendi bilin halinin yahut karakterinin direkt olarak belirledii davran ifade eder. Sz gelimi annesini hayli sinirlendiren bir ocuun annesinden tokat yemesi buna iyi bir rnek tekil eder. Grld zere, burada davrann ya da eylemin gerekletirilmesinde herhangi bir ama ya da deer sz konusu deildir. Davrann olumasnda etkili olan tamamyla duygusal tepkiler olmaktadr(Aron, 2006:459).

1.1.4.Geleneksel Davran Tipi Buradaki davran da, alkanlklar, adetler, inanlar, normlarca belirlenmi olan davranlar biiminde ortaya kmaktadr. Gelenee gre davranan bir kimse, hibir biimde ama, deer yahut duygusallk tamak zorunda deildir; nemli olan uzun vadede yerlemi olan geleneksellie uyma beklentisidir(Aron,2006:459) zet olarak Weber, sosyolojinin sosyal kurulular gerek yaamda olduu gibi tasvir edemediini ileri srm; ounlukla analiz yapmak iin gerekli olan ideal tip kavramlar yaratmak gerektiini sylemitir. deal tipin nemi Weberin ekonomiden sosyolojiye kazandrd analiz kavram olmasndan kaynaklanr. Weber, genelletirilmi kategori eitlerini tanmlamak, bireysel ve zel anlam karmakln zmek iin ideal tip kavramn sosyolojiye kazandrmtr. Weber egemenliin merulatrlmas ile ilgili ideal tip kurmu, bunlar geleneksel, karizmatik ve meru ya da yasal-ussal otorite tipleri olarak adlandrmtr(Arslanolu, 2001a:46) Meru ya da yasal-ussal otorite tipinin en saf biimi olan brokrasi, Webere gre modern toplumlarn idari ileyilerine k tutan ideal bir tiptir. Bylelikle Weber, modern toplumlardaki idari ileyii

10

yorumlamak ve anlamak iin bir ideal tip kavram ortaya atm ve anlam karmakln gidermeye almtr.

2.Nedensellik ve Olaslk Alman idealist gelenekle uyum iinde Weber insani konularda nedensellik kavramn reddettii arada br ileri srlr. arpc bir ekilde durum bu deildir. Weber, tarihsel ve sosyolojik nedensellie skca inanmmtr, ancak, o nedensellii olaslk balamnda ortaya koymutur. Buna karn, ans veya olaslk zerinde byle bir vurgunun zgr irade veya insan davrannn tahmin edilemezlii ile ilgisi yoktur. rnein, Weber, insan eyleminin yalnzca delilik durumunda gerekten tahmin edilemez olduunu ve ampirik bir zgrlk hissinin en st ltn, rasyonel olarak gerekletirdiimizin bilincinde olduumuz eylemlerle ilikilendirdiimizi savunmutur. znel zgrln bu anlam tahmin edilemezlik ve irrasyonalikte temellenmek yle dursun, rasyonel olarak tahmin edilebilen ve denetlenebilen durumlarda ortaya kar. Dolaysyla Weberin olaslk veya ans kavram, bir tr irade metafiziine dayanmaz, ancak tamamyla kapsayc nedensel isnatlar oluturmadaki ar sorunlarn farkna varmasndan kaynaklanr. Toplumsal aratrmada nesnel ampirik kesinlik ona neredeyse hi ulalabilir grnmemitir. O aratrma konusu nesneyi belirlemeye yardm eden eitli nedensel zincirleri izlemenin yaplabilecek en iyi ey olduu sonucuna vard. (Coser, 2010: 208) Weber tanmsal ifadelerle olaslk kavramn kullandnda (rnein, belirli bir davran normunun kendisine bal kalaca bir olaslk olduu srece bir ilikiyi mevcut tanmlarken) benzerdeerlendirmelere yapar. Burada olaslk, belirli bir balama dahil olan insanlarn byk ihtimalle davranlarn normatif beklentiler asndan ynlendirecekleri anlmana gelir. Ancak, bu her zaman olasdr ve hibir zaman kesin deildir, nk baz eyleyenler iin onlarn biricik toplumsal ilikilerine zg nedensellik zincirlerinin, beklenen olaslktan uzaklamaya yol aaca da varsaylabilir. Weberin nedensellik grndeki iki dorultuyu tarihsel ve sosyolojik- ayrt etmek uygundur. Tarihsel nedensellik bir olaya nedenh olmu olan biricik koullar belirler. Sosyolojik nedensellik, iki fenomen arasnda dzenli bir ilikinin kurulmasn varsayar. Bu ilikinin, A nn Byi kanlmaz kld bir biim almas zorunlu deildir ama A nn Bye az veya ok destek olduu bir biim almas zorunlu deildir ama A nn Bye az veya ok destek olduu bir biim alabilir. Tarihsel nedensellik arayl u soruyu sorar: Bolevik Devriminin nedenleri nelerdir? Sosyolojik nedensellik aray, btn devrimlerin veya devrimlerin kendine zg ideal tiplerinin ekonomik, demografik veya zel olarak toplumsal nedenlerini sorghulamay gerektirir. (Coser, 2010: 209-210)

3.Otorite Tipleri Otorite kavram, genel anlamyla belli bir kaynaktan kan kimi (ya da tm) buyruklara belli bir bireyler kmesince uyulma olasldr. Burada, baka kimseler zerinde her trden g kullanma veya etki brakma gibi bir durum sz konusu deildir. Weber bu balamda u noktaya dikkat eker: Otorite, bir buyrua ok deiik gdlerle uyulmas zerine dayal olabilir: duygusuz bir alkanlktan ama-asndan-ussal en ar deerlendirmelere dein. Fakat Weber, egemenlii bu ekilde aklamasna karn, yine de gerek anlamda egemenlik ilikisinin ayrt-edici bir lt olduunu vurgulamaktadr, ki bu da belli oranda olsa dahi, bir gnll uymay kapsar. Burada da gerek isel gerek dsal bir kar durumundan sz

10

edilebilir. Baz kaynaklarda hakimiyet biiminde ifade edilen otorite kavramnn en saf hli budur. Bu kavram, hem ierii itibariyle birok olguyu bnyesinde barndrmas hem de kendi arasnda da bir snflamaya tbi tutulmas bakmndan derinlemesine incelenmelidir. Yalnz burada, arlkl olarak Weberin sosyolojik terminolojisinin ele alnmas gerekesiyle bu kavramlarn yalnzca tanm yaplacak olup, kavramlarn ierii ok fazla geniletilmeyecektir. Weber, otorite kavramn yazlarnda, konferanslarnda hayli youn kullanm, ayn zamanda da nl eseri Ekonomi ve Toplum da Otorite Tipleri ve Otorite Sosyolojisi balklar kapsamnda derin biimde irdelemitir. Ona gre otorite (ki bu eserde otorite, hakimiyet kavram ile karlanmtr) geni anlamyla ve somut bir ierii olmakszn ele alnrsa, bu kavram sosyal eylemlerin hayli nem tayan bir gesi olarak karmza kacaktr. nk, her zaman belli olmasa da, ou sosyal eylemin otorite ilikisi temeline dayand aktr. Hele ki, ekonomik adan olduka byk nem tayan birok sosyal kuruluta otorite ilikisinin rol byktr. Sz gelimi, gemiteki feodal dzen yahut gnmzn byk iletmeleri buna rnek tekil edebilir. O halde, sosyal iktidarn genilik bakmndan ilk srasnda yer alan otorite, bakalarnn davranlarn kendi isteklerine zorla uydurabilme olanan simgeler(San, 1971:63) Buraya kadar olan tanmlamalar dorultusunda Weberin otorite tiplerinin u dnceler ile ilikili olduu sylenebilir: a) Rasyonel temeller: Meru olan kurallar hukuksal adan dzenlenmitir. Bu kurallar erevesinde seilen yneticinin emir verme yetkisinin olduuna inanlan bir dncedir (yasal/meru otorite). b) Geleneksel temeller: Gemiten beri sregelmi olan geleneklerin kutsal, tm bu gelenekler dahilinde bir g kullanan kimselerin de bu gcnn meru olduuna inanlan bir dncedir (geleneksel otorite). c) Karizmatik temeller: Bu da, bir kimsede bulunduuna inanlan olaanst zelliklerden dolay -bu kahramanlk, rnek zellikleri olma eklinde kendini gsterebilir- bu kimsenin aklad yahut emrettii kalplara balln meru olduuna inanlan bir dnceyi ifade eder (karizmatik otorite). Weberin otorite snflamas yledir:

3.1.Karizmatik Otorite Bu otorite tipi, karizmatik otorite olarak adlandrlan yneticide bulunduuna inanlan istisnai, olaanst, doast kabiliyetlere sahip bir kahramanlk niteliine dayanr. Bu zaman zaman sz konusu yneticinin Tanr tarafndan gnderilmi olmas ve bu suretle de belirli bir grevinin olmas biimine de tekabl edebilir. O halde ak olan u ki, bu trden bir ynetici sradan bir insann sahip olamayaca niteliklere sahiptir. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken husus udur: Nesnel olarak bir kimsenin bu trden niteliklere sahip olmas, tek bana, onu karizma sahibi yapmaz. nk karizmatik otorite, tpk dier otorite tipleri gibi, belli trden bir toplumsal mnasebet iinde ortaya kar. Sz gelimi herhangi bir ynetici toplum tarafndan karizmatik grlmedii takdirde, o yneticinin karizmatik lider olma potansiyelinden sz edilemez. Ayrca ynetilen kesim de hibir biimde karizmatik olarak algladklar bu lider tipine kar koymaz, onun emirlerini yerine getirir ve bu uyma davrann da muazzam bir evkle gerekletirir. Yani daha ak bir sylemle, bu itaat zora dayal bir itaat deil; btnyle iten gelen bir itaat trdr(Vergin, 2006: 54) Ksacas Weberin Karizmatik Otirite kavram ile anlatmak istedii ey; bu otorite tipine gsterilen iten gelen teslimiyetin en st dzeyde tezahr ettiidir.

10

3. 2.Geleneksel Otorite Geleneksel olarak nitelendirilen otorite tipi, gemiten kalma eskimi ve kklemi geleneklerin kutsallna ve meruluuna dayanr. Bu meruluk, gemiten beri sregelen egemenliklerin geleneksellik atsnda meru klnd anlayndan kaynaklanr. Geleneksel otorite, Weberin meru otorite snflamasnda yer alan dier bir otorite tipi olan karizmatik otorite ile ztlk gsterir. Bu ztlk, karizmatik otoritenin mevcut olanla bir kopuu temsil etmesinden kaynaklanr. Mevcut olandan kopu yahut bir yenilenme durumu geleneksel otorite kapsamnda gerekleecekse, bunun ncelikle uzun zamandr sregelmi koullarn denetisi rfler tarafndan onaylanmas gerekir. Fakat bu ok zor bir ihtimal olmakla beraber, geleneksel otoritenin deiime hi de hazr olmayan ve hatta deiimin nnde engel oluturan bir kimlie sahip oluundan da sz edilebilir(Vergin, 2006: 57) Bu otorite tipinin en salam rnei, patrimonyal devletlerde grlmektedir. Patrimonyal devletlerde yneten ile ynetilenin mnasebeti, ynetenin otoriter ve yetkeci tutumu erevesindedir. Bilindii gibi, patrimonyal devlette yneten konumundaki kimse, tebaasn gerektii yerde dllendirmekte, gerektii yerde cezalandrmaktadr. Devletin sahibi olan hkmdar, bu zelliinden dolay, devlet ilerini yrtmeyi kendi kiisel meselesi haline getirir. Bu trden devletlerin oluumlarnda kimseler zerk ve bamsz bir birey olarak kabul edilmezler ve bu anlayn hkm srd toplumlarda bireyselleme gereklememitir. Geleneksel otorite tipi, iktidarn tek bir kimsenin tekelinde topland zaman zaman da onun yakn evresinde topland grlebilir- bir otoritedir. Byle bir durumda iktidar kiisellemi olmaktadr. Sz gelimi, airet reisleri, tarikat eyhleri, aalk kurumu bunun tipik rneklerindendir(Vergin, 2006: 57-58)

3.3.Meru(Yasal-Ussal) Otorite Weberin daha ok modernlemeyle birlikte aa ktn syledii yasal-ussal otorite tipi, otorite sahibi kimselerin yetkilerinin yasalar erevesinde dzenlendii ve snrlandrld otorite tipidir. Bu otorite tipinde kii, bulunduu konuma liyakatiyle gelir. Bu liyakatin meruluu da, torpil ya da iltimas yoluyla deil; hukuksal kurallara gre belirlenir(Vergin, 2006: 64). Weberin yasalussal otoritesinin uygulanmasnda ileyen en saf mekanizma da, bilindii gibi brokrasi olmaktadr. Kii, brokratik ileyie uygun biimde kamu sektrnde yerini almakta ve bu yeri de snav, yarma ya da bir baka hukuksal dzenleme yoluyla edinmektedir. Brokratik ileyie uygun olarak bir mevki sahibi olan kimse, bu mevkideki stats derecesini de yine hukuki dzenlemelere gre ykseltir. Yalnz yasal-ussal otoritenin btnyle brokrasiden olutuunu sylemek de yanl olur. Yani burada otorite herkes adna ayn biimde ve ayn oranda geerli olan, herkesin uymak durumunda olduu, genel ve aklsal bir nitelik tar. Ak olan u ki, artk ne karizmatik ne de geleneksel otoritedeki gibi bir itaat etme durumu vardr. Nitekim Weberin de ifade ettii gibi, iktidar sahibi olan kiiye itaat ederlerken, gerekte, onun ahsna itaat etmiyorlar, bir dizi gayri ahsi ynetmeliklere ve tzklere itaat ediyorlar; bu da, onlarn yneticiye sadece objektif yetkileri ve ussal olarak saptanm olan kurallar erevesinde itaat etmeleri sonucunu douruyor. Weberin bu otoriteye ilikin deerlendirmeleri otoritenin meruluunu tanmlamak ve bu meruluun fiili olarak gereklemesi adna yeterli grlmektedir. nk Weber bu deerlendirmeleri nesnel bir bak asyla ortaya koymu; yapt tahlilleri de kendi deyimiyle kavramlarn aksiyolojik yanszl nda yapmtr. Webere gre, siyasal bir dzenin meruluu hayli nem tamaktadr. nk bu meruluk toplumda istikrarn salanmas adna bir nkoul niteliindedir. Bunun en gzel rneklerini de Sovyet rejimi, Hitlerin karizmatik otoritesince kurulan Nazi rejimi, Saddamn sava kaybedip de

10

iktidarn kaybetmeyen tek diktatr olarak uygulad rejim ve daha birou oluturmaktadr. Fakat burada Webere ynelik bir eletiri sz konusudur. Weber otorite ve meruluu dayanaklarna ve sonularna bakmak suretiyle pr ampirik ve olgusal adan incelemitir. O, hibir almasnda rejimleri aksiyolojik adan ele almam; meruluun deerlerle ilgili ksmna deinmemitir. Yine, bu kavramn normatif ve etik ynn dikkate almamtr. Hal byle olunca, aslnda bu nitelikleri tamamasndan dolay birok gayri meru dikta rejimleri, Weberci izgide, meru olarak nitelendirilebilmektedir(Vergin, 2006: 65-67).

4.Snf, Stat ve ktidar Weber, bir snf, 1) yaam anslarnn belirli bir nedensel bileeni, 2)bu bileen, gelir salamak iin mallara ve frsatlara sahip olmada, tamamyla ekomik karlar tarafndan temsil edildii ve 3) bu bileen, mal veya emek piyasasnn koullar iinde temsil edildii kadaryla benzer olan insanlarn bir kategorisi olarak tanmla(R)nrken Marxtan sadece ok az farkllat. Hatta snf konumunun zorunlu olarak snfn-belirledii ekonomik veya siyasal eyleme yol amadn ifade ettiinde, ille de sonraki Marxistlere olmasa da, Marxn grne olduka yaknd. O ortak snf eyleminin sadece snf durumunun nedenleri ve sonular arasndaki balantlarn saydam olduu zaman ortaya kacan savundu. Marx ise bunun bir snfn kendi karlarnn, yani bir snf olarak dier snflarla ilikisinin bilincinde olduunda ortaya kacan sylerdi. Yine Weberin tabakalama kuram, onun ek bir yapsal kategoriyi, stat gruplarn ortaya koymasyla Marxnkinden farkllar. (Coser, 2010: 210211) nsanlarn bu tr gruplarda snflandrlmas piyasadki veya retim srecindeki yerlerinden ok onlarn tketim tarzlarna dayanr. Weber, Marxn dikkati tamamyla retim safhasna vermesi nedeniyle bu tr snflandrmann nemini gzden kardn dnd. Topluluk zellii gsteren gruplamalar olabilen veya olmayan snflarn tersine stat gruplar, normalde, kendilerine ait yaambiimlerinin kanlar vastasyla ve kendilerine bakalarnn uygun grd itibar ve onur vastasyla birlik iinde olan toplululklardr. Bu ereveye ait olmayanlarla toplumsal etkileime konulan snrlandrma beklentileri ve aadakilere ynelik kabul edilen toplumsal mesafe bununla ilgildir. Biz tekrar bu tipolojide, Weberin bir toplumsal kategoriyle ilgili sosyolojik kavrayn, bakalarnn toplumsal ilikilerini tanmlamalarna bal olarak buluruz. Bir stat grubu, yalnzca, yelerini toplumsal eylemlerin geri kalanndan uzaklatran ve onlar ve biz arasnda gerekli toplumsal mesafeyi kuran, bakalarnn onun yelerine uygun grd saygnlk veya kmseme derecesinde var olabilir. Snfta veya stat dzeninde bulunma arasnda ampirik olarak olduka yksek dzeyde karlkl ilikiler vardr. zellikle kapitalist toplumda ekonomik olarak ykselen snf zaman iinde yksek stat de kazanr; yine de prensipte mlk sahibi olan ve mlk sahibi olmayan insanlar stat grubuna ait olabilir. Weberin grnde, her toplum, tpk farkl snflara blnd gibi kendine zg yaambiimleri ve dnya grleri olan gruplamalar ve tabakalara da blnr. Bazen snf gruplamalar gibi statler de atabilir. Oysa baka zamalar onlarn yeleri altta olmann ve stte olmann olduka sabit kalplarn benimseyebilirler. Toplumsal tabakalamnn bu iki snflandrmas ile Weber, modern toplumdaki toplumsal atmann oulcu bir anlamas iin temeli atar ve neden ender durumlarda bu tr toplumlarn sahip olan ve sahip olmayanlarn kart kamplarnda kutuplatn aklamaya yardmc olur. O, Marxn tamamyla snf merkezli emasnn modern oulcu toplumlarda eylerin biimini neden doruca tahmin edemediini aklamak iin ok abalar. Weber, toplumda iktidarn zmlenmesiyle ilgili

10

olarak tekrar oulcu bir gr ortaya koyar. nemli alardan Marx ile anlamasna karn, Marxn analitik aamasn yeniler ve geniletir. Marxa gre yalnzca son kerte de olsa iktidarn kkeni her zaman ekonomik ilikilerde bulunur. retim aralarna sahip olanlar siyasal iktidar dorudan veya dolayl olarak uygular. Weber zellikle modern kapitalist dnyada ekonomik iktidarn ounlukla en baskn biim olduu fikrine katlmtr. .Ancak, ekonomik iktidarn baka temellerde varolan iktidarn sonucu olabileceine itiraz eder. rnein geni-lekli brokratik rgtleri ynetebilen insanlar yalnzca maal alanlar olsalar bile byk miktarda bir ekonomik iktidar sahip olabilirler. Weber, iktidardan unu anlar: Bir insann veya belirli sayda insanlarn ortak eylemde, bakalarnn direnmesi karsnda bile kendi isteklerini gerekletirme ihtimali. O, zerinde bu tr eylemlerin uyguland temelin toplumsal balama, yani tarihsel ve yapsal koullara gre kayda deer bir ekilde deiebileceini gsterdi. Bylece, Webere gre iktidarn nerede bulunduu, onun, yantlanamayacak bir soru, ampirik bir soru haline gelir. stelik Weber, insanlarn yalnzca zenginlemek iin etmediini savunur, ekonomik iktidar da kapsayan iktidara kendisi iin deer verilebilir. ktidar iin mcadele ok ska toplumsal onur tarafndan da koullandrlr (Coser, L. A., 2010, s. 211-212)

5.Brokrasi Marxn dnda, brokrasiyi devletin ntral bir ynetim aygt olarak kabul eden ve kavram bu erevede ynetsel temelde kuramsallatran ilk kii Weberdir. Weberin idari yaplar ve dolaysyla brokrasiyi analiz ettii almalar, onun, Bat uygarlnn zelliklerini yanstt almalarndan sadece bir ksmdr. Webere gre, brokrasi kendisinden nceki ynetim aygtlarndan daha rasyonel ve daha verimli alan bir ynetim aygtdr. Brokratlar nceden belirlenmi kurallar erevesinde alan kiilerdir. Davranlar kiisellikten tamamen uzaktr. Brokratik idari yapnn zelliklerini dzenli iblm, hiyerari, kurallar, resmiyet, liyakat esasna gre istihdam, kariyer olarak memuriyet biiminde zetlemek mmkndr. Weber bu zellikleri geleneksel yapnn zelliklerinden ayracak aklamalarda bulunmutur (Weber, 1947: 329-336). Brokratik yapda, inisiyatif kullanlacak alanlar snrl ve aka belirlenmitir. Grevler rutin hale getirilmi ve herkesin yapaca faaliyet resmi biimde datlmtr. Hiyerarik yapda kesin ve ak bir emir komuta zinciri vardr. Astlar kendilerine verilen emirlerin kurallara uygunluunu sorgulayabilir. Alnan kararlar, yaplan iler dzenli olarak yazl biimde kayda geirilir. stihdam edilecek memurlar teknik zelliklerine gre seilir ve atanr. Bu kiiler almalarnn karlnda dzenli bir cret alrlar. Bu kiilerin mumuriyette ykselmeleri belirli kurallara balanmtr ve bu adan belirli bir kariyer sreci vardr. Bu zellikleri brokrasiyi geleneksel idari yaplarn stesinden gelemeyecei olduka karmak ileri yapmaya muktedir klmaktadr. Weber brokrasiyi ideal bir ynetim arac olarak tanmlarken baz olumsuzluklarna da dikkat ekmektedir. Brokratik yap byk bir gcn onu ynetenlerin elinde toplanmasna neden olmakta, bu yapda alanlar srekli alan bir makinenin dilileri statsne indirgenmekte ve insan bir demir kafese1 hapsetmektedir. Weberin brokrasiyi rasyonel ve ideal olarak tanmlarken brokrasideki g ve otorite ilikileri konusunda elikiler iinde olduu ileri srlmtr. Gouldner (1954: 22-23) Weberin
1

Brokratik rasyonel idari yaplara atfen demir kafes szn ilk nce Weber kullanmtr. Daha sonra bu sz zellikle radikal insnacl paradigmay ve radikal yapsalc paradigmay benimseyen yazarlarca ayn anlamda kullanlmtr. Hatta ilevselci paradigma ierisinde yer alan yeni kurumsalc yaklamn ncleri olan DiMaggio ve Powell (1983) kurumsal izomorfizmi ele aldklar makalelerinin baln u ekilde koymulardr: Iron Cage Revisited: Institutional somorphism and Collective Rationality in Organizational Field.

10

brokrasiyi ayn anda iki tarafa birden bakabilen tanr Janus gibi dndn ileri srmtr. Ona gre emir komuta zinciri ierisinde astn ste itaat bir taraftan bir amaca ulamak iin rasyonel bir ara iken, dier taraftan itaat brokratik mekanizma ierisinde dorudan bir ama olarak da tanmlanmaktadr. nk verilen emre itaat emri verenin hiyerarik pozisyonuna balanmtr. Emrin ne kadar rasyonel olduu ve ierii sorgulanamaz. Bu eletirinin ne kadar hakl olduu tartlabilir. nk ideal olarak emri verenin teknik bilgisinden dolay orda olduu ve emrin kurallara gre verildii varsaylmak durumundadr. Ayrca astlar verilen emirlerin kurallara uygunluunu sorgulayabilirler. Bugn uygulamada insanlarn hiyerarik pozisyonlara ne ekilde geldikleri Weberin izdii ideal ynetim aygt asndan konu ddr. Weberin ideal brokrasi anlaynn uygulamayla ne lde rtt ayr bir tartma konusudur. Yine de Weber pek ok kii tarafndan brokratik hiyerarideki pozisyona bal otorite ile bilgi ve uzmanla bal otorite konusunda elikili bir tutum sergiledii iin eletirilmitir. Bir dier eletiri noktas da Weberin brokratik yapnn ideal ve rasyonel olmasna dayanak yapt brokratik zelliklerin gerekten rasyonel sonular retip retmediinin veya hangi koullarda rasyonel sonular rettiinin hangi koullarda retmediinin ampirik olarak sorgulanmad noktasndadr. Bu konuda zellikle Udy (1959; 1962), Hall (1963), Pugh ve arkadalar (1968) ampirik bulgularn Weberi teyit etmediini ileri srmlerdir. Bu eletirilerde hakllk pay bulunabilir ancak Weberin ideal ve rasyonel olarak tanmlad brokrasiye ilkin kavramsal kurgusunu mevcut sorunlu brokratik yaplar zerine ampirik bulgulara dayanarak reddetmek de doru olmayabilir.

IV.KAPTALZM ve PROTESTAN AHLKI Weber, inceledii bir ok uygarlkta kapitalizmin balang zelliklerinin grlmesine karlk, kapitalizmin yalnzca Bat' da ortaya kmasn yle aklamtr: Kapitalizmin tamamlayc (gerekli) ve zorunlu (yeterli) artlar vardr. Tamamlayc artlar dier yer ve zamanlarda grlmtr, ancak; zorunlu art, dnya ii (dnyaya dnk) asketizmin belli bir kiilik tipi yaratt yalnzca Bat' da ortaya kmtr. (Weber, 1993: 62) Kapitalizmin sosyo-ekonomik dzen olarak vcuda gelmesi, her eyden nce; ideolojik bir etmenin varln gerektirir. Weber' e gre modern kapitalizmin ideolojik etmeni Protestan Ahlktr. Protestanln belirli bir yorumu, kapitalist rejimin oluumunu kolaylatran baz gdlenmeler yaratmtr. (Aron, 1986: 374) Modern kapitalist gelimeyi salayan ey dier faktrlerin tamamlamasyla- Protestanizm dir. Weber, tezini dorulamak amacyla modern kapitalizmle Protestanlk arasndaki temel ilikiye gndermede bulunmaktadr (Aron, 1986: 371) Birinci liki: Protestanlkla, birey ve toplumun ekonomik durumlar arasnda pozitif bir iliki vardr: Katoliklerle Protestanlarn yaad lkelerde, Protestanlar fert ve cemaat olarak nispeten zengindir. rnein, Almanya' da Protestan nfus, Protestan olmayanlardan daha varlkldr. Ayn ekilde, bir lkedeki din ve meslek istatistikleri yan yana konulunca, yksek eitimli teknik ve ticari personelin, byk sermaye sahiplerinin ve iletme liderlerinin ounun Protestan olduu grlr. Weber' in 1895' de bir rencisine yaptrd istatistie gre; Protestanlar, Katoliklere nispeten daha zengin ve iktisadi faaliyetlere katlmaya daha isteklidir. Katolikler, daha az kr al duyan, skin bir mizaca sahiptir. Keza, az krl da olsa gvenli bir hayat risk ve heyecan dolu bir hayata (bu ona servet ve eref getirse bile) tercih ederler (Braudel, 1991: 162) kinci liki: XVI. yzyldan sonra Bat' da reformasyonu ho karlayan lkelerle Endstri Kapitalizmi nin baarl kriyer izledii alanlar arasnda pozitif iliki vardr. Reformasyondan beri ekonomik bakmdan gelimi Batl lkelerin hepsi Protestan dr: Hollanda, ngiltere, Amerika ve Almanya gibi.. Buna karn,

10

kalknamam lkelerde Katolik nfus younluktadr: talya, spanya, Portekiz ve Yunanistan gibi. Oysa, kapitalizmin tamamlayc artlar mevcut olmasna ve hatta kapitalizmin balang unsurlar Katolik lkelerde ortaya kmasna ramen Endstri Kapitalizm i bu lkelerde gereklememitir. ABD' in iktisadi gelimesinde de gerekli iktisadi zihniyeti temin etmesi asndan Prten Ahlk etkili olmutur. Avrupa da olduu gibi ABD de de Prten Ahlk, orta snfn rgtledii eitli dernek ve cemaatler sayesinde yaygnlamtr. Zaten ABD ' nde bir kiliseye ye olmayann ekonomik hayatta pek ans yoktur, nk; inanl olmayana kimse gvenmez. Geni orta snf tabakalar (iftiler dahil) burjuva kapitalist i ahlknn yaylmasna ve korunmasna hizmet etmitir. Weber ' in kendi ifadesiyle Amerikal 'giriimciler' in, 'endstri efleri' nin, multi-milyonerlerin ve trst krallarnn arasnda resmen bir mezhebe, en ok da Baptistler' e ye olanlarn says az deildir (hatta eski kuaktan olanlarn ounluunun ye olduu sylenebilir)... Protestanlarn dzenli yaama nitelikleri ve ilkeleri, bu dinsel topluluklarn (orta snfn) benimsedii tutumlar yaygnlamasayd, kapitalizm bugnk ulat yere, Amerika' da bile gelemezdi Weber, biraz daha ileri giderek, yukrdaki karlatrmasn uygarlklar baznda yapmtr: Bat dndaki uygarlklarda pek ok kapitalist olgu varsa da bat kapitalizminin zgn nitelikleri olan kr aray ile aklc alma disiplinin bileimi tarih boyunca bir kez ortaya kmtr. Bat tipi kapitalizm, Bat uygarl dnda, hibir yerde gelimemitir. Uygarlktan kast dnya dinleridir. Bunlar: Konfyen, Hinduist, Budist, Hristiyan, slam ve ayrca Musevilik din ve ahlk sistemleridir (Weber, 1993: 227; Weber, 1978: 611-633) Weber, dnya dinleri ile ilgili yapt almasna gre: Mistik bir eilim tayan dinler iktisadi gelimeye uygun olmamasna karlk, dnyaya dnk (dnya ii) asketizmle uzlam dinler iktisadi gelime iin mnbit bir kayna olutururlar. Mistik dinler Hint-in dinleridir. slm dini de balangta aktif riyazet krakterli iken, sonradan baz toplumsal tabakalarn etkisi (tasavvufun) ile mistik karaktere brnmtr. (Weber, 1993: 241-244) Zaten, din dogmalarnn yalnzca aktif riyazeti tamas yetmez. Ayn zamanda, geni kitlenin deerlerini belirleyebilecek dzeyde yaygnlap benimsenmi olmaldr. nc liki: Protestanlk anlay ile kapitalizmin rasyonel ahlk arasnda rtme vardr. Max Weber' in kulland Protestan ahlk retisi, temelde Protestanln nde gelen Calvin' ci ilahi takdir retisine dayanr. 1647 Westminster Bildirisi metninden oluan bu reti, be noktada zetlenebilir (Aron, 1989: 372): - Dnyay yaratan ve yneten, ama insanlarn snrl akllarnn kavrayamayaca mutlak, yce bir Tanr vardr. - Her birimizin kurtuluu (seilmesi) ya da helk (lanetlenmesi) Tanr tarafndan nceden belirlenmi olup kiinin, kendi abasyla nceden belirlenen bu akbeti deitirmesi mmkn deildir. - Tanr dnyay kendi an iin yaratmtr. - ster seilmi ister lanetlenmi olsun bireyin dnyadaki devi, Tanr' nn an iin almak ve yer yznde Tanr' nn hkimiyetini kurmaktr. - nsan iin kurtulu ancak tanrsal merhametle mmkndr. Saylan ilkeler terimle zetlenebilir: 1) Her ferde cennet nceden mjdelenmitir.

10

2) alma (i) bir fazilettir ve 3) nsan kendi mesleini kendi semelidir (Trkdoan, 1981: 185). Bu tr bir dinsel gr her trl mistizmi dlar. Bu anlayta, Kilise ve ayinlerin yardmyla kurtulua ermek mmkn deildir; kurtuluu bahetmek Tanrnn elindedir. Bu yetki Kilise ve Papazlar tarafndan tasarruf edilemez. Tanr ile kul arasnda aracy reddetme anlay, bireylerin bilincini doaya ve doal dzene yneltmitir. Bu bakmdan bu anlay bilimsel aratrmann gelimesine yararldr ve her trl putun, btl inancn, bynn karsnda yer alr. Bylece eski Yahudilik ile balayan, kurtulua ulatracak btn sihirli aralar btl inan ve gnah sayp reddetme anlaynn egemen olduu dnyann byden temizlenmesi sreci burada sonuca ulam olmaktadr (Weber, 1961: 83) lahi takdir retisine gre; dnyada gnaha batm mmin, Tanr iin almaldr. Her ey Tanr' nn takdirine bal olduundan, fert, kurtulua m ereceini, yoksa lanetleneceini mi bilemez. Bu durumda bireyler "seilmesinin" iaretlerini arayacaktr. Kalvinci mezhepler, dnyevi (ekonomik) baarlarda seilmiliin (felahn) kantnn bulunduunu dnrler. Birey, kurtulu (seilmi olmak) belirsizliinin verdii korkudan kurtulmak iin almaya ynlendirilir. Seilmiliinden emin olmak iin bir meslekte aralksz almann en iyi yol olduu zellikle salk verilir. Dinsel kukuyu sadece bu yattrr ve balanma kesinliini verir. Bu psikolojik sre neticede ferdiyetilii glendirmitir (Aron, 1986: 373) Herkes Tanr karsnda yalnzdr. Bireysellik, yakn ile ortaklk ve bakalarna kar grev duygusunu zayflatr. Aklc, dzenli, srekli alma, Tanr 'nn emrine boyun eme olarak yorumlanmaa balanr. Nitekim bu sre, kapitalizmin "kahramanlk" zamanlarnda ve ksmen gnmzde grlen "elik iradeli" priten tccarlarda bulunan 'azizler' i ortaya karmtr (Aron, 1986) Bir gre gre; Bat' da ferdiyetiliin ortaya kmas, kapitalizmin ilk belirtileri olarak kabul edilir. Aslnda ferdiyetilik, ilk olarak Avrupa' da, merkeziyetiliin ve onun zihniyeti olan kollektivizmi paralayan feodalizm ile ortaya kmtr (Trkdoan, 1981: 54). Weber e gre; modern ferdiyetiliin en nemli tarihsel temellerinden biri, asketik tarikatlar ve mezheplerdir. nk, modern kapitalist z-ahlkn ferti ekonomik drtlerini, yalnzca asketik mezheplerinin metodik yaam biimi meru klabilirdi (Weber, 1993: 276-277). lk reformist olarak bilinen Luther' in iktisadi dnceleri, aslnda Calvin' den olduka farkl olup daha ziyade Orta a' n teolojik grne balyd. Mesel, Luther' e gre; "paray faize vermek doru olmad gibi fertlerin servet peinde komas da doru deildi". nk, herkes kendi iiyle megul olmal ve asgari bir hayat seviyesine rza gstererek refah hrsna kaplmamalyd. Yine Luther e gre; meslek, Kalvinist retide olduu gibi metodik hayatla Tanr' nn rzasna gtren yollar deildi (Weber, 1993: 113; Zeytinolu, 1993: 129). Ancak yine de Luther in dnceleri ve balatt reformasyon hareketi sonrakilerin yolunu amt. Protestan ktisat Ahlk ile kapitalist iktisat zihniyeti arasnda korelasyon kuran Weber, Protestanln pragmatik dnrlerine gnderme yaparak tezini ispatlamaya almtr. Weber, en nde gelen prten dnr olarak kabul ettii Benjamin Franklin den unlar aktadr: "Unutma ki vakit nakittir... kredi paradr ... parann dourgan tabiat vardr... iyi bir deyici, herkesin czdannn efendisidir." Franklin' in btn ahlki yaklamlar, yararcla dnktr: erefli olmak yararldr, nk kredi salar; dakiklik, alkanlk, lllk de ayn; bunlar bu yzden erdemdir (Weber, 1961: 41-43) Doru ve iyi yreklileri Tanrnn zenginlikle mkfatlandraca inanc btn dnyada vardr. Ancak, Protestan mezhepleri bilinli olarak, bu inan ile bu trl ibadet arasnda, ilk kapitalizmin "doruluk en iyi siyasettir" ilkesine uygun bir ba kurmulardr. Bu, Protestan mezheplerine zg

10

olmamakla birlikte yalnz Protestan mezhepleri arasnda devamllk ve tutarllk gstermitir. rnein Amerika' da Kuveykr ve Bapdistler fiyat politikasn ilke haline getirenlerin kendileri olduunu iddia etmilerdir. Zaten, tipik burjuva ahlk Protestan ahlkndan kaynaklanr. Metodistler, ticaret ahlk iin eitli esaslar bile vaaz etmilerdir (Weber, 1993: 268). Max Weber' e gre; kapitalist zihniyet, Protestan ahlknda mevcuttur. Protestan ahlk, baarl iktisadi faaliyeti ve kazanc, arzu edilebilir dini faaliyet olarak tespit etmitir (Bodur, 1991: 83). Protestanlar ok alyor ve sermaye biriktiriyorlard. nanlarndan kaynaklanan nefsin arzularna direnme ilkesi, biriktirdiklerini lsz harcamalarna izin vermedii gibi, servetlerinin atl braklmasna da izin vermiyordu. Sonuta, yatrm yaptlar, bedensel zevkleri yadrgadlar ve ekonomik dzen yarattlar (MacRae, 1985: 59). Nitekim Protestan ahlk, hem zmi krn aranmasn, hem de bu krn en byk ksmnn yeniden halindedir (Trkdoan, 1981: 184). ngiliz Protestan vaiz Richard Bakster unlar nasihat etimitir (Braudel, 1991: 163): ok deerli ve ksack dnya, hayatmzn bir tek ann bile boa harcamamalyz, tek dlmz Tanr' nn bize ykledii grevde elimizden geleni yapmamzda yatar, onun bize uygun grd yerde almalyz. Kimin kurtarlacan ve kimin cehenneme gideceini Tanr nceden bilir; ama, kiinin mesleindeki baars onun sekinler arasnda olduunun iaretidir. Servet kazanan tacir baarsnda, Tanr' nn onu semi olduunun kantn grr. "Ancak", diye uyaryor Bakster; "sakn, servetini lks yaamak iin kullanma, zira, bu cehenneme gtren yoldur. Zenginliini halkn faydas iin kullan; cemaat iin bir ie yara..." Kalvin' ci reti ile kapitalist zihniyet arasnda artc benzerlik vardr. Protestan ahlk, inananlarna bu dnya nimetlerinden saknma ve ileci bir davran tler. Kapitalizm, iin aklc rgtlenmesini ve retim aralarnn gelimesini salamak iin krn byk ksmnn tketilmeyip biriktirilmesini ierir. Protestan tutumu ile kapitalist tutum arasndaki tinsel yaknlk, burada btn akl ile ortaya kar. Max Weber'e gre; Protestan ahlk, Bat' l olmayan toplumlarda rnei grlmeyen, yaam zevklerinden yararlanmak iin deil, her zaman daha fazla retmek isteini doyurmak iin olabildiince yksek kr aray gibi tuhaf bir davrann aklanmasn ve meru klnmasn gerektirir (Aron, 1986: 374) Katolik papazn, pimanlk duygusu ile inandklar takdirde balanma sz verdii alak gnll gnahkrlar yerine, kendilerinin bilincinde olan ve kapitalizmin kahramanlk dnemlerinde grdmz, rneklerine bugn de rastlanan "elik yapl " priten tccarlarda bulunan 'azizler' ortaya kar. Protestan ahlkn ekonomik hayata kazandrd en nemli erdemi, bir meslek iinde dzenli ve metodik almann dini grev olduu bilincidir. Bunun yan sra iyi bir ticaret ahlk temin etmitir. Protestanlk speklasyon, bor verme, faiz, devlet mdahalesi konusundaki sylemleri kapitalizmin geliiminde byk etkisi olmutur. Nitekim Cenevre, Bale, Amsterdam, Londra gibi Protestan merkezlerin ticari kapitalizmin younlat yerler olmutur. Calvin zellikle, Faizin gnah olmadn aklayarak; o tarihe kadar bor verme ilemine konu olmadan yalnzca gelecek kt gnler iin tasarruf edilmi yastk alt paralar, iktisadi faaliyetlere yneltmitir (Trkdoan, 1981: 59)

KAYNAKLAR

10

ZLEM, D. (1999) Max Weberde Bilim ve Sosyoloji (kinci Basm) stanbul: Kyerel Yaynlar

TORUN, . (2003) Kapitalizmin Zorunlu art Protestan Ahlk, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/150.pdf

VERGN, N. (2007) Siyasetin Sosyolojisi: Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar (Beinci Basm) stanbul: Balam Yaynclk

WEBER, M. (1995) Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram (Birinci Bask) eviren: zer OZANKAYA. Ankara: mge Kitabevi

WEBER, M. (1997) Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu (kinci Bask) eviren: Zeynep ARUOBA stanbul: Hil Yayn

WEBER, M. (2005) Sosyoloji Yazlar (Yedinci Bask) eviren: Taha PARLA stanbul: letiim Yaynlar

WEBER, M. (2006a) Brokrasi ve Otorite eviren: H. Bahadr AKIN Ankara: Adres Yaynlar

WEBER, M. (2006b) Meslek Olarak Siyaset (Birinci Basm) evirenler: Afar TMUN, Mehmet SERT stanbul: Chiviyazlar Yaynevi

WEBER, M. (2007) Sosyolojinin Temel Kavramlar (Altnc Bask) eviren: Medeni BEYAZTA stanbul: Bak Yaynlar

10

ELEB, N. (2007) Sosyoloji Notlar Ankara: An Yaynclk

ZLEM, D. (2002) Felsefe Yazlar (nc Basm) stanbul: nklp Kitabevi

SAN, C. (1971) Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik Analizi Ankara: Ankara ktisad ve Ticari limler Akademisi Yaynlar

VERGN, N. (2007) Siyasetin Sosyolojisi: Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar (Beinci Basm) stanbul: Balam Yaynclk

TRKDOAN, O. (2005) slm Deerler Sistemi ve Max Weber (Birinci Bask) stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk

MACRAE, D. G. (1985) Weber (Drdnc Bask) eviren: Nur VERGN Ankara: Afa Yaynclk

ZEYTNOLU, Erol (1993) ktisat Tarihi stanbul: Sryay Yaynclk

BODUR, H. Ekber (1991) Modern Kapitalizmin Domasnda Dinin Rol Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 10. Say, Erzurum

BRAUDEL, Fernand (1991) Maddi Medeniyet ve Kapitalizm eviren: Mustafa zel stanbul: Aa Yaynlar

10