Uvod

Turbomaine su ureaji koji omoguuju konverziju totalne energije radnog medijuma u mehaniku energiju i obratno.Generalno turbomaine se dijele u dvije glavne kategorije.Prva kategorija se primarno koristi za proizvodnju snage.Ova kategorija ukljuuje parne turbine,gasne i hidraulike turbine.Glavana funkcija druge odnosno sekundarne kategorije jeste da se omogui poveanje totalnog pritiska radnog fluida pomou koritenja snage.U sekundarnu kategoriju turbomaina spadaju kompresori,pumpe i fenovi. Sama tehnologija razvoja turbomaina bila je subjekt konstantnih promjena tokom poslijednjih sedam desetljea.

1. Turbine
Turbine slue kao ureaji za produkovanje snage.U turbini se vri pretvaranje potencijalne i kinetike energije radnog fluida u mehaniku energiju koja se veim dijelom koristi za pogon kompresora i pomonih ureaja propulzora,dok se preostali dio koristi u mlazniku za obrazovanje sile potiska.Orijentaciono se moe uzeti da priblino od ukupne energije radnog fluida troi za pogon kompresora i pomonih ureaja.

Slika br. 1: Velika parna turbina za generisanje snage

Ova turbina se sastoji od komponenete visokog pritiska (HP),komponente srednjeg pritiska (IP) i dvije identine komponente niskog pritiska (LP).Svaka komponenta inkorporiara broj faza koje se satoje od statora i rotora. Kao takvi stator i rotor su osnovni dijelovi turbine.Stator turbine se satoji od vijenca lopatica koje su postavljene pod odreenim uglom u odnosu na pravac stujanja gasa,tako da meulopatini kanali ine niz mlaznica koje usmjeravaju mlazove gasova na lopatice rotora.Lopatice statora su prikljuene na unutranje kuite koje je visokog pritiska u odnosu na vanjsko kuite (Slika br.1.2).Tokom kursa skretanja radni fluid se ubrazava.Kao rezultat dobijamo da se potencijalna energija dijelimino pretvara u kinetiku koja se koristi u pokretanju lopatica rotora.Zbog vrtnje rotora ,dio ukupne energije se konvertuje u mehaniku energiju i stvara se snaga na vratilu.Ovaj se proces ponavlja u slijedeim fazama sve dok se ne postignu izlazna stanja (uvijeti).Komponente turbine visokog pritiska (HP) karakterisu relativno mala visina lopatica gledano na lopatice komponente niskog pritiska (LP).Kao to se vidi iz prijesjeka Slike br.1 integriranih HP i IP dijelova deavaju se umjerene promijene zbog umjerenog poveanja specifine koliine.U kontrastu specifina koliina se drastino mijenjau LP dijelu ,zahtjevajui prekomjerno otvaranje presjeka za smijetaj veih lopatica komponente niskog pritiska.

Slika br. 1.2: Tipina HP turbina sa prvom kontrolnom fazom ,unutranje i vanjsko kuite,labirint brtve paketi

Slika br. 1.3: Trofazna turbina visokog pritiska za istraivanje TPFL

Slika br. 1.2 prikazuje turbinu visokog pritiska (HP) sa kontolnim stupnjem i multi stupnjevima vezanih za osovinu koja se satoji od tri zavarena diska.Ona takoer otkriva instaliran labirint na oba kraja vratila za zabravljenje visokog pritiska pare protiv atmosferskog pritiska.Lopatice HP turbine mogu da imaju cilindrine 2-D ili 3-D
3

dimenzonalne naklone lopatica.Slike br. 1.3 i 1.4 prikazuju dva razliita rotora sa 2-D i 3-D cilindrinim naklonima lopatica.Cilindrine lopatice su jeftinije ilake za proizvodnju nego lopatice sa naklonom 3-D,kako god,njihova efikasnost je ispod efikasnosti 3-D lopatica.

Slika br. 1.4: Trostepena HP istraivaka turbina sa naklonitim lopaticama

Detalji tipine LP turbine niskog pritiska se mogu vidjeti na Slika br. 1.5,karakteristine osobine ove komponente je simetrina konfiguracija vratila i lopatica,kao i poveanje visine lopatica.Simetrina konfiguracija se koristi kako bi se izbjegao aksijalni potisak na leajevima.U kontrastu na HP komponentu sa viokim kontra pritiskom,kontrapritisak LP komponente korespondira sa pritiskom kondenzatora,koji je dio prostornog pritiska i strogo zavisi od temperature sredine (prostora). Slika br. 1.6 izlae detalje tipinog labirintskog zabravljenja.Kinetika energija od zrakoplova krot labirint razmak se rasprila kroz labirint komore kako bi se sprijeilo prekomjerno istjecanje mase.Dok labirnit HP turbine reducira istjecanje pare u atmosferu,LP zabravljenje sprijeava atmosferski zrak da ue u turbinu niskog pritiska (LP) naruavajui kondezatorov vakum.

Slika br. 1.5 : Dvostruki prijljev niskog pritiska turbinske komponente (ABB power generation)

Slika br. 1.6: HP turbina visokog pritiska labirnitska zabravljenja

5

Zavisno od naina dovodjenja radnog fluida u odnosu na osu obrtanja rotora razlikuju se dvije vrste turbina: radijalne turbine, kod kojih se radni fluid dovodi u rotor radijalno od centra ka periferiji (centrifugalne) ili od periferije ka centru (centripetalne radijalne turbine); aksijalne turbine, kod kojih se radni fluid dovodi na lopatice rotora u aksijalnom pravcu, tj. paralelno sa uzdunom osom obrtanja rotora. Radijalne turbine se ne koriste vie u vazduhoplovstvu prvenstveno zbog velikih dimenzija u radijalnom pravcu. Aksijalne turbine naprotiv imaju vrlo iroku primjenu, a zavisno od veliine energije koja se u njima pretvara, mogu biti jednostepene ili viestepene. Kod aksijalnih turbina razlikuju se: akcione, koje po pravilu imaju jedan ili dva stepena; reakcione, koje najee imaju vie stepeni; kombinovane ili akciono-reakcione. 1.1 Konstrukcija turbinskog sklopa U funkcionalnom pogledu glavni dijelovi turbine su stator i rotor sa pripadjuim lopaticama. Stator turbine je sprovodni ili usmjerivaki aparat ije su lopatice rasporedjene ravnomjerno po cijelom obimu izmedju dva koncentrina prstena unutranjeg i spoljanjeg prstena - pri emu su esto uvrene samo jednim krajem u prstenu, tako da je omoguena slobodna temperaturna dilatacija. Djelimini presjek jedne dvostepene turbine prikazan je na Slici br.2 na kojoj su oznaeni dijelovi kao to su : dobo nosa sprovodnog aparata (1), izlazni vod komore sagorijevanja (2), prsten protivpoarnog uredjaja (3), toplotni zatitnik (4), distanni zavrtanj za uvravanje unutranje konusa (5), zadnja kuka (6), osovinica za fiksiranje vijenca lopatica sprovodnog aparata (7), prstenasta obloga oko rotora turbine niskog pritiska (8), obloga izduvnog voda (9), lopatice sprovodnog aparata turbine niskog pritiska (10), disk rotora turbine niskog pritiska (11), masa za uravnoteenje rotora (12), labirintski zaptiva (13), disk rotora turbine visokog pritiska (14), unutranji konus (15), sprovodni aparat turbinevisokog pritiska (16) i kuite leita turbine (17).

Slika br. 2 : Djelimini presjek jedne dvostepene gasne turbine

Dozvoljeno odstupanje od teorijskog profila statorskih lopatica obino je do 0,2 mm, dok je kod izlazne ivice manje (do 0,05 mm) radi postizanja dobrog stepena korisnosti i smanjenja oscilacija rotorskih lopatica. Zbog opasnosti od izgaranja izlazna ivica ne smije biti previe tanka. Prstenasto leite statorske lopatice izradjuje se ili kao jedna jednostavna vrlo kruta cjelina (jednodijelno), ili iz dva dijela radi lake ugradnje i zamjene lopatica. Kod izrade lopatica vri se ovravanje povrinskog sloja i vrlo fina obrada njezinih povrina radi smanjenja trenja fluida, opasnosti od korozije i nastanka zamornih prskotina. Kuite turbine ili obloga turbine ini vaan dio skeleta cijelog motora. Kod jednostepene turbine kuite obloga ima oblik cilindrinog prstena sa dvije prirubnice na bonim stranama. Ponekad se ova obloga i spoljni prsten sprovodnog aparata izradjuju kao jedna cjelina. Pojedini termiki optereeni dijelovi turbine moraju se hladiti kako bi se njihove temperature odrale u dozvoljenim granicama. Hladjenje se vri vazduhom koji se dovodi posebnim kompresorom ventilatorom ili od kompresora TMM. Na slici br. 2.1 . prikazanao je hladjenje zadnjeg leita (7, 8) i diska turbine (12) pomou posebnog centrifugalnog kompresora (11). Kroz otvor (1) u zadnjoj noseoj reetki vazduh se pomou kompresora (11) potiskuje kroz otvor pregrade (10) kuita srednjeg leaja u kuite vratila turbine gdje hladi kuite zadnjeg leita (7, 8) i vratilo turbine, disk rotora (12) i sve zidove kolektora gasova u zoni sprovodnog aparata. Labirinstski zaptiva na disku rotora odvaja vazduh od gasova. Poslije hladjenja navedenih dijelova zagrijani vazduh se odvodi cijevima (3) izmedju cjevastih KS u izlazni kolektor (4).

Slika br. 2.1: ema hladjenja zadnjeg leita i diska turbine pomou posebnog kompresora Na slici br. 2.1 naznaeni su jo reflektor toplote (5), deflektor (6) i lopatice sprovodnog aparata (13). Za hladjenje turbine najvie se koristi vazduh koji se dovodi iz kompresora TMM. Na slici br. 2.2 prikazano je hladjenje dvostepene turbine TMM sa aksijalnim kompresorom (AK). Posebnim cijevima iz AK vazduh se dovodi u prostore I, IV i IVa.

Slika br. 2.2 : Hladjenje dvostepene turbine pomou vazduha iz aksijalnog kompresora TMM

Vazduh iz prostora IV hladi unutranje kuite i krajeve lopatica (4) sprovodnog aparata prvog stupnja. Kroz otvore u ekranu (2) vazduh ulazi u prostor IVa i hladi disk (1) i korjene lopatica prvog stupnja. Vazduh koji dolazi u prostor V hladi oba diska i nosei prsten (3) i kao zagrijan odlazi u odvodni vod. Dio vazduha iz prostora IVa prelazi u prostor VI, hladi unutranje kuite, krajeve lopatica (6) sprovodnog aparata i spojeve korjena radnih lopatica (7) drugog stupnja turbine i odlazi u odvodni vod, pri emu oigledno pritisak ovog vazduha mora biti vei od pritiska gasova u odvodnom vodu. Vazduh iz prostora I prelazi u upljine II i III i hladi spoljanje kuite i papue lopatica (4 i 6) sprovodnih aparata prvog i drugog stupnja turbine, te odlazi u odvodni vod. Ovo spoljanje hladjenje je potrebno i radi smanjenja radijalnih zazora izmedju obloge i vrhova radnih lopatica. Ovi zazori su promjenljivi na raznim radnim reimima na kojima se mijenja toplotno optereenje turbine. Pri manjim radijalnim zazorima izmedju vrhova radnih lopatica i kuita obloge postiu se vei stepeni korisnosti. Radi smanjenja gubitaka na vrhovima radnih lopatica ponekad se na vrhovima izradjuju lune ploe, tako da nakon montae lopatica na obodu diska sve lune ploe obrazuju prstenastu oblogu (6, 7 i 8) oko vijenca lopatica (slika br. 2.3). Prstenasta obloga smanjuje gubitke kroz vrne zazore, opasnost od oscilacija lopatica, ali poveava masu, odnosno, naprezanje lopatica. Lopatice sa lunim ploama imaju pri vrhu veu debljinu nego kod obinih lopatica i ona iznosi av'=(0,25-0,35)ak. Lopatice rotora trostepene turbine sa spoljnim prstenom vijenca prikazane su na slici 170., na kojoj su jo oznaeni disk vazdunog zaptivanja (1), kouljica zadnjeg leita (2), vratilo turbine (3), vazduni zaptiva unutranji (4), spoljanji vazduni zaptiva (5), rotor I stupnja (6), rotor II stupnja (7), rotor III stupnja (8), trn za centriranje diskova (9), zavrtanj veze diska turbine srednjeg pritiska sa vratilom (10), zavrtanj veze diskova turbina srednjeg i niskog pritiska (11) i zaptiva izmedju stupnjeva (12). Spojevi korjena lopatica na disku rotora trpe visoka naprezanja i zasluuju posebnu panju. U spoju se treba obezbijediti prihvatljiva koncentracija napona i minimalna masa spoja, jer od mase spoja zavisi i masa oboda diska. Pored toga, spoj treba da obezbijedi dovoljan prenos toplote sa lopatica na disk kako bi se odrala odredjena temperatura lopatica.

Slika br. 2.3: Trostepena turbina sa prstenovima na vrhovima lopatica

1.2 Osnovni gasodinamiki parametri turbine Pored geometrijskih parametara koji se odnose na konstruktivne veliine, od interesa su i parametri koji karakteriu gasodinamiki proces u turbini. Ti parametri se definiu na srednjem preniku lopatica i daju se kao iskustveni podaci. Obimna brzina rotora. Kod savremenih propulzivnih motora na srednjem preniku lopatica obimna brzina obino iznosi u=270-370 m/s, a u pojedinim konstrukcijama i znatno vie u=450-500 m/s. Izlazni uglovi statora 1 i rotora 2 i izlazna brzina c2. Izlazni ugao statorskih lopatica najee iznosi 1=20-300. Izlazni ugao rotorskih lopatica kod jednostepene turbine ili kod posljednjeg stupnja viestepene turbine treba da je oko 900 radi smanjenja gubitaka u izduvnom sklopu. Praktino najee iznosi 2=80-85o. Odnos ulazne aksijalne i obimne brzine c1a/u. Ovaj odnos je analogan koeficijentu protoka za stupanj aksijalnog kompresora i najee ima vrijednost c1a/u=0.5-1,0. U staroj definiciji koriten je parametar (c1a+c2a)/u. Odnos obimne i apsolutne ulazne brzine rotora u/c1. Zajedno sa uglom 1 ovaj parametar karakterie kinematiku struje radnog fluida (oblik trokuta brzina) na ulazu u rotoru. Koeficijent optereenja stupnja lT/u2. Ovaj parametar pokazuje koliki rad se moe dobiti u stupnju pri datoj obimnoj brzini rotora i spada u najvanije pokazatelja. U turbinama savremenih propulzivnih motora ovaj parametar najee iznosi lT/u2=1,21,8. Kod veih vrijednosti parametra nastaje manji stepen korisnosti.

1.3 Stepeni korisnog djelovanja turbine 1.3.1 Gubici u turbini Pri energetskoj transformaciji u turbini nastaju gubici koji se uslovno mogu podijeliti na profilne, ivine i dopunske. Profilni gubici zavise od parametara fluida, oblika profila lopatica, gustine reetke, hrapavosti povrina lopatica i ostalih radnih povrina i dr. Tu spadaju preteno gubici na trenje u graninom sloju, eventualno odcjepljenje, kao i vihorenje. Dopunski gubici obuhvataju trenja i vihorenja u aksijalnim procjepima, proputanja kroz labirintske zaptivae, mijeanja struje radnog fluida i vazduha za hladjenje, proticanje parcijalne koliine radnog fluida kroz rotor, trenja diska sa radnim fluidima i vazduhom za hladjenje itd. Ivini gubici odnose se preteno na prelijevanje fluida preko vrhova lopatica kroz radijalne zazore. Navedeni gubici su glavni gubici i esto se zovu i unutranji gubici. Postoje takodje i spoljanji gubici, koji ne utiu na strujanje fluida, a ine ih mehaniki gubici i energija za pogon pomonih uredjaja, oni se ne mogu prikazati u i-s dijagramu niti odrediti teorijski, ve se odredjuju eksperimentalno.

10

1.3.2 Izentropski stepen korisnosti turbine Predstavlja odnos stvarno dobijenog rada pri irenju u turbini i izentropskog (idealnog) rada :

1.3.3 Unutranji stepen korisnosti Pored gubitaka koji nastaju u procesu transformacije kinetike i potencijalne energije u mehaniku, obuhvata i gubitke trenja fluida i diska, te gubitke kroz zazore:

gdje su hd i ld toplotni pad i rad koji se troi na savladjivanje trenja sa diskom. Prema empirijskim podacima moe se uzeti:

1.3.4 Efektivni stvarni stepen korisnosti turbine Definie se odnosom efektivnog stvarnog rada i rada koji je ekvivalentan ukupnom izentropskom radu irenja:

Rad na vratilu turbine, tj. rad koji se koristi za pogon kompresora lT manji je od unutranjeg rada lun za veliinu mehanikih gubitaka trenja, odnosno, za rad koji se troi na savladjivanju mehanikog trenja (preteno gubici u leitima), tako da je:

1.3.5 Mehaniki stepen korisnosti Ukazuje koliki se dio unutranjeg rada troi na savladjivanje mehanikih gubitaka, pa se moe pisati:

11

2. Kompresor
Funkcija kompresora jeste da podie totalni pritisak radnog fluida.Prema zakonu ouvanja energije,poveanje totalnog pritiska zahtijeva ulzanu eksternu energiju koja se mora dodati u sistem u formi mehanike energije.

Slika br. 3 : Vie fazni kompresor visokog pritiska (Shultzer)

Slika br. 3.1 : Centrifugalni kompresor visokog pritiska Rotor kompresora koji se pokree sa elektrinim motorom ili sa turbine djeluje silama na medij fluida i time poveava pritisak.Kompresori se koriste izmeu ostalog,u cjevovodnim sistemima,hemijskoj industriji,produkciji elika za dodovenje kisika i njegovo obogaivanje u visokim peima.U generaciji snage i zrakoplova plinskih turbina komponenta kompresora osigurava omjer pritiska neophodnog za odravanje snage ili energije potiska. Pumpe su specijalni tipovi turbo kompresora sa tenostima kao radnim fluidima.One imaju irok videokrug primjene.Pumpe su takoer glavne komponente raketnih motora. Kompresori TMM prihvataju struju vazduha iz uvodnika i vre njegovo daljesabijanje do odredjenog pritiska prije ulaza u komore sagorijevanja. Pri tome se mehanika energija koju troi kompresor transformie u potencijalnu energiju, tako da vazduh ima poveani pritisak nakon potiskivanja od strane kompresora. U svom radu kompresor mora ispuniti slijedee osnovne zahtjeve: obezbjedjenje potrebnog stepena poveanja pritiska vazduha sa to veim stepenom korisnog djelovanja kompresora; kontinuirano snabdijevanje strujom vazduha komora sagorijevanja, bez oscilacija i prekida toka struje vazduha;
12

 da posjeduje malu teinu i zapreminu pri propisanom protoku vazduha i odredjenom stepenu poveanja pritiska, kako bi se zadovoljili zahtjevi u pogledu teine i zapremine motora; dovoljnu stabilnost rada na svim eksploatacionim reimima rada motora i pri svim uslovima leta vazduhoplova; pojednostavljenje konstrukcija, posebno u odnosu na poveanu pouzdanost i cijenu kotanja. Potrebna mehanika energija za pogon kompresora prenosi se od gasne turbine. Kod turbomlaznih motora potronja vazduha viestruko je vea nego kod klipnih motora SUS, jer pored uloge u procesu sagorijevanja, kod TMM vazduh ima ulogu regulisanja i ogranienja maksimalne temperature ispred turbine. S druge strane, nastoji se da se postigne visok stepen poveanja pritiska vazduha iza kompresora, sve do granice u pogledu pouzdanog rada svih dijelova motora i do granine dozvoljene temperature ispred turbine, prvenstveno radi postizanja visokog termodinamikog stepena korisnosti radnog ciklusa (formule 33, 35 i 36). Kod turbomlaznih pogonskih grupa koriste se dvije vrste kompresora, zavisno od zahtjeva od strane pogonske grupe: radijalni ili centrifugalni kompresori, i aksijalni kompresori. Stepen korisnog djelovanja radijalnog kompresora manji je donekle nego kod aksijalnih kompresora, naroito znaajnije kod jednostepenog radijalnog kompresora. Kod jednostepenih radijalnih kompresora mali je i stepen poveanja pritiska vazduha, a kod dvostepenih se moe ostvariti samo do 4-5. Kod aksijalnih kompresora praktino nema ozbiljnijih ogranienja u pogledu poveanja broja stupnjeva kompresora, tako da se kod njih moe ostvariti znatno vei stepen porasta pritiska, sve do 12 pa i vie kod specifinih zahtjeva. Ova vrsta kompresora ima neto bolji stepen korisnosti, kompaktniju konstrukciju i manju eonu povrinu, to je naroito vano za avionske motore. Praktino se iskljuivo koriste kod veih aviona sa veim silama potiska. Kompresori koji se koriste u TMM spadaju u turbomaine u kojima se vri kontinualno strujanje fluida (strujne maine u koje pored navedene dvije vrste spadaju i parne i gasne turbine) pa se esto zovu i turbokompresori. Osnovni dio turbokompresora je rotorski sklop, koji je uvren na vratilu preko kojeg se dovodi mehanika energija za njegovo obrtanje velikom brzinom i pripadajui nepokretni stator. Rotor i pripadajui stator ine jedan stupanj turbokompresora. Kod radijalnih kompresora vazduh se dovodi sa bone strane, paralelno sa vratilom, skree za 900 i iz kola izlazi radijalno u difuzor. Kod aksijalnih kompresora vazduh se kree u medjulopatinim kanalima na periferiji rotora paralelno sa osom vratila, pa se ponekad zovu i osni kompresori. Kod radijalnog kompresora djelii vazduha ulaze odredjenom aksijalnom brzinom u medjulopatine kanale i djelovanjem lopatica prisiljavaju se na rotaciju zajedno sa kolom. Preko svog obrtnog momenta kolo rotora predaje energiju djeliima vazduha u medjulopatinim kanalima, tako se djelii dovode na poveani pritisak pri veoj brzini. Znai, esticama vazduha se poveava potencijalna energija (pritiska) i kinetika energija (brzine) i nakon izlaska iz kanala radijalnog kola, struja vazduha ulazi u divergentne medjulopatine kanale statora u kojima se smanjuje brzina a poveava pritisak vazduha na konanu veliinu.

13

 Kod aksijalnih kompresora lopatice su postavljene na vanjskom cilindrinom omotau kola i kad se taj omota razvije u ravan dobija se model ravanskog strujanja kroz neogranien broj medjulopatinih kanala. U modelu se zanemaruje radijalna komponenta strujanja. Lopatice kola saoptavaju struji obrtanje zajedno sa rotorom obimnom brzinom u1. Vektorskim sabiranjem apsolutne c1 i obimne u1 brzine dobija se relativna brzina, kojom se struja stvarno kree u kanalu, pri emu se struja u kolu usporava od ulaza u kanal w1 do izlaza w2, w2<w1. Kinetika energija se pretvara u potencijalnu pa je na izlazu porastao pritisak vazduha. Vektorski zbir w2 i u2 daje apsolutnu brzinu c2 na izlazu iz kola. U toku nastavka toka kroz kanale statora od ulaza do izlaza smanjuje se apsolutna brzina od c2 na c3 i struja brzinom c3 naputa stator, odnosno, stupanj kompresora.

2.1 Uporedni pokazatelji kompresora Efikasnost kompresora cijeni se na osnovu glavnih pokazatelja kao to su stepen poveanja pritiska, efektivni stepen korisnosti, teina, dimenzije, eksploataciona pouzdanost itd. U pogledu dimenzija, za avionske motore najvanije su poprene dimenzije, koje karakteriu veliine masenog protoka vazduha po jedinici povrine poprenog presjeka tijela kompresora. Najkarakteristiniji parametri kompresora koji se koriste u vazduhoplovstvu prikazni su u tabeli br.1. Iz tabele br.1. se vidi da aksijalni kompresori imaju prednost u pogledu stepena sabijanja, stepena korisnog djelovanja i masenog protoka vazduha u odnosu na radijalne (centrifugalne) kompresore. Zato se u avijaciji u najveoj mjeri primjenjuju aksijalni kompresori. U konstruktivnom i u tehnoloko proizvodnompogledu jednostavniji su centrifugalni komprsori i nalaze primjenu na motorima manje snage i pomonim agregatima.

Tabela br. 1 : Uporedni karakteristini parametri kompresora

14

2.2 Centrifugalni kompresor Centrifugalni ili radijalni kompresori imaju odredjene dobre osobine kao to su: iroko podruje stabilnog i pouzdanog rada, manju osjetljivost na upadanje stranih tijela i oteenje, visok izentropski stepen iskoritenja po stupnju, malu aksijalnu duinu, mali udio u ukupnoj teini motora, jednostavniju konstrukciju i laku izradu. Medjutim, ovi kompresori imaju i mane, kao to su: relativno manje protoke vazduha, vei eoni presjek, ogranien broj stupnjeva (obino na dva) zbog vrlo velikih gubitaka na prestrujavanje i relativno ogranien ukupni stepen porasta pritiska. Porast pritiska po stupnju je obino ispod 4,5, a primjenom legura nekih metala, kao npr. Ti, moe se postii i K=6, u kom sluaju se moe poveati broj obrtaja do 45.000 o/min. Centrifugalni kompresori se mogu uslovno podijeliti: Prema dovodjenju vazduha razlikuju se kompresori sa jednim ulazom i jednostranim rotorom za manje protoke vazduha, te kompresori sa dva ulaza i dvostranim rotorom za vee protoke vazduha. Prema izvedbi lopatica sa radijalnim ravnim lopaticama, kosim ili krivolinijskim profilima lopatica. Prema vrsti rotora sa otvorenim, poluotvorenim i zatvorenim rotorom. Prema broju stupnjeva sa jednim, sa dva i vie stupnjeva. Kod dva ili vie stupnjeva komplikuje se konstrukcija. Na slici br.3.2 prikazane su tri eme izvedbe dvostepenog kompresora. Na emi a)prvi stupanj ine dva jednostrana kola, a drugi jedno dvostrano kolo. Na emi b)oba stupnja imaju po jedno jednostrano kolo, dok na emi c) prvi stupanj ini dvostrano kolo, a drugi jednostrano.

Slika br. 3.2 : eme dvostepenih centrifugalnih kompresora

15

2.2.1 Konstrukcione izvedbe

Konstruktivni izgled jednostranih kola rotora, prikazan je na slici br.3.3. Otvorena kola imaju obino ravne radijalne lopatice (sl.br.3.3a) i kod njih djeluje zanemarivo malo aksijalno optereenje. Izradjuju se kovanjem tako da se dobiju vlakna materijala koja prate konfiguraciju ime se dobija visoka dinamika vrstoa. Otkovak se mehaniki obradjuje. Poto nemaju praktino diska teina im je mala. Ako se koriste u drugom stupnju rade se od elika ili legura titana, jer zbog visokih temperatura Al-legure bi bile nepouzdane. Osnovni nedostatak ogleda se u poveanim hidraulikim otporima, jer je nedovoljno skretanje aksijalne struje u radijalnu, a takodje i sklonost lopatica ka oscilovanju.

Slika br.3.3 : Oblici jednostranih kola centrifugalnih kompresora Poluotvorena kola (sl.93b) imaju iru primjenu na TMM. Lopatice ovdje ine cjelinu sa diskom koji obezbjedjuje poveanu vrstou i krutost kola. Oblik kanala bolje vodi skretanje struje vazduha, tako da su manji hidrauliki gubici i trenje kola sa vazduhom nego kod otvorenog kola. Kod zatvorenih kola (sl.93c) trenje o vazduh je jo manje i zazori izmedju kola i zida kuita ne utiu ovdje na hidrauline gubitke, pa zazori mogu biti vei nego kod a) i b). Ipak redje se promjenjuju zbog sloenije izrade i nedovoljne vrstoe prednjeg zida pri visokim brojevima obrtanja, jer je taj zid oslabljen aksijalnim ulaznim otvorom. Poluotvorena kola centrifugalnih kompresora za TMM sa umjerenim optereenjima izradjuju se od termiki otpornih Al-legura kovanjem, mehanikom obradom i poliranjem radnih povrina. Zavrno se vri anodna oksidacija radnih povrina radi korozione zatite i zatite od povreda stranim tijelima (praina, pijesak i dr.), jer anodirani sloj ima veliku tvrdou i veu glatkost, tako da se umanjuje i trenje vazduha i kola. Konstrukcija jednostepenog radijalnog kompresora sa jednostranim kolom je jednostavna i sadri osnovne elemente: kolo ili rotor kompresora, difuzor kompresora, razvodnik vazduha ili kolektor iz koga se preko izlaznih cijevi usmjerava vazduna struja u komore sagorijevanja,

16

 centralno kuite u stvari je ujedno i razvodnik vazduha, prednje (obino sa usmjerivakim lopaticama, tzv. vrtlonikom na ulazu) i zadnjekuite uvruju se za razvodnik.

Vazduh se uvodi aksijalno oko glavine, usmjerava medjulopatinim kanalom i djelovanjem centrifugalne sile u radijalnom pravcu prema periferiji, gdje izlazi relativno velikom brzinom usmjeren u medjulopatine kanale difuzora. Ti kanali su proirujui u veoj mjeri prema izlazu, tako da se u njima kinetika energija pretvara u potencijalnu (brzina se smanjuje a poveava pritisak). Pri tome su lopatice difuzora postavljene pod uglom, tako da usmjeravaju struju u kanalu razvodnika, a ovaj preko izlaznih ogranaka, pri odredjenoj brzini i odredjenom pritisku, snabdijeva komore sagorijevanja. Kod viestepenih kompresora konstrukcija je komplikovanija, posebno u pogledu kuita. Viestepeni centrifugalni kompresori sastoje se od jednog ili vie jednostepenih kompresora (sl.br.3.4a), koji su ugradjeni jedan iza drugog na zajednikom vratilu (sl.br.3.4b).

Slika br.3.4 : ematski prikaz konstrukcije dvostepenog (a) i rotor sa kolima trostepenog centrifugalnog kompresora (b)

Vazduh se dovodi aksijalno i poslije sabijanja u prvom (I) stupnju, dovodi se u drugi stupanj (II) na isti nain kako je doveden u prvi stupanj oko glavine kola, zatim se u drugom stupnju sabija na vei pritisak i vodi u naredni stupanj i usmjerava u komore za sagorijevanje. Konstrukcija centrifugalnog kompresora sa dva ulaza i sa dvostranim kolom prikazana je na slici br.3.5. Za isti protok vazduha i stepen sabijanja kompresor sa dva ulaza moe imati znatno manji prenik nego kod jednostranog kola. Medjutim, ovdje postoji komplikovaniji dovod vazduha u zadnji ulaz.

17

Slika br.3.5 : Uzduni presjek centrifugalnog kompresora sa dvostranim ulazom vazduha Na slici br.3.5 naznaeni su slijedei dijelovi konstrukcije: 1 i 11 prednja i zadnjazatitna mrea; 2 i 12 usmjerivaki prstenovi prednjih i zadnjih ulaznih kanala: 3 i 6 obrtni element sa usmjerivakim lopaticama; 4 kolo kompresora dvostrano;5 glava tijela kompresora; 7 i 13 prednji i zadnji nosai optereenja; 8 difuzorbez lopatica; 9 tijelo kompresora; 10 cijev za odvod vazduha u komoru zasagorijevanje; 14 zadnji rukavac upljeg vratila; 15 prednji rukavac; 16 tijelo prednjeg leita; 17 usmjerivake lopatice; 18 lopatice difuzora;19 regulaciona poluga; 20 priguiva oscilacija; 21 uvodne lopatice.

2.3 Aksijalni kompresori Radijalni kompresori ostvaruju relativno male masene protoke vazduha i male stepene sabijanja i nisu mogli zadovoljiti poveane zahtjeve. To su postigli aksijalni kompresori, koji imaju manje stupanjske stepene sabijanja ali znatno vee masene protoke vazduha. Stepen sabijanja aksijalnog kompresora poveava se jednostavnom izvedbom i upotrebom veeg broja stupnjeva. Na slici br.3.6 prikazan je aksijalni kompresor sa oznaenim lopaticama usmjerivakog kola (1), prednjim kuitem (2), tijelom (3), radnim lopaticama (4), ispravljakim lopaticama (5), vijcima (6), zadnjim kuitem (7), prednjim rukavcem (8), diskovima rotora (9) i zadnjim rukavcem (10).

18

Slika br.3.6 : Aksijalni kompresor sa rotorom tipa dobo-disk Osnovni zadtak aksijalnog kompresora je da uz to manje hidraulike i mehanike gubitke maksimalno povea pritisak vazduha, pri to stabilnijem strujanju. Ovo pretstavlja sloen zahtjev, pa problemi koji se u vezi sa njim javljaju nisu ni do danas rijeni na zadovoljavajui nain. 2.3.1 Elementi konstrukcije kompresora Aksijalni kompresor se sastoji od rotora i statora (sl.br.3.7 a,b), odnosno, od rotorskih i statorskih lopatica. Jedan red rotorskih i jedan red statorskih lopatica iza njih ine jedan stupanj kompresora. Na slici br.3.7a prikazan je rotor (2) koji se ugrdjuje u prednju kuicu (1), dok je na nosau (4) postavljena polovina srednjeg kuita (3). Na slici br.3.7b prikazano je dvodijelno srednje kuite sa statorskim lopaticama (2, 3 i 4 odvodi vazduha iz II, V i VIII stupnja; 1 i 6 gornja i donja polutka kuita).

Slika br.3.7 : Montaa rotora (2) u prednje kuite (1), polutka (3) kuita (a) i kuite sa statorskim lopaticama (b).

19

 Rotor aksijalnog kompresora. Osnovni elementi rotora su kolo i nizovi lopatica postavljenih u vijencima po njegovom obodu. Rotor kompresora prikazan na slici br.3.8 sastoji se od upljeg vratila (24), diskova 8, 14, 18, 20, 23 sa radnim lopaticama 6, 12, 16, 19, 21 (5 stupnjeva). Disk 23 napresovan je na obod diska 20, ovaj na disk 18, a ovaj na obod diska 14. Vratilo je oslonjeno na prednji valjkasti leaj 10.

Slika br.3.8 : Rotor kompresora niskog pritiska sa profilom (2) za uvodjenje struje vazduha

Dobo. Ova vrsta kola je uplji cilindrini ili konini element, iskovan od legure aluminija ili od elika. To je jednostavna konstrukcija velike krutosti i time visokog kritinog broja obrtaja, mnogo veeg od radnog. Nedostatak ove vrste kola je mala mehanika izdrljivost i zato se rijetko upotrebljava. Na jednom dobou nalaze se svi vijenci rotorskih lopatica. Disk. Prestavlja jednostavnu rotacionosimetrinu profilisanu plou po ijem se obodu uvruje niz rotorskih lopatica. Broj diskova jednak je broju stupnjeva kompresora, a svaki posebno uvren je za vratilo kompresora. Ima veu mehaniku izdrljivost u odnosu na dobo, pa moe imati i vee obodne brzine. Ovaj tip kola primjenjuje se za kompresore sa velikim stepenima sabijanja. Mana mu je neto manja krutost, a time i nii kritini broj obrtaja od doboa.

Slika br.3.9 : Dobo-(a), disk-(b) i disk-dobo-(c) oblici rotora(1-glava doboa, 2rukavac, 3-disk, 4-vratilo, 5-radne lopatice) Kombinovano kolo. Konstruktivno izvedena kombinacija diska i doboa objedinjuje dobre karakteristike i jednog i drugog tipa kola, i vrlo esto se primjenjuje. Lopatice rotora. Lopatice kompresora prilagoene su profilom i uvijanjem za potiskivanje vazduha i postavljene su u vijencima po obodu kola kompresora. Veza lopatica sa obodom diska ili doboa moe se izvesti na vie naina (sl.br.4): a) spoj korijena pomou osovinice i osiguravajueg prstena (sl.br.4a); b) korijen profila jela
20

sa osiguravajuom ploom (sl.br.4b); c) ljeb lastin rep (5) sa kanalom (6) i limenim osiguraem (7) lopatice (8), (sl.br.4c).
Lopatice statora. Stator aksijalnog kompresora ima ulaznu reetku skretnih lopatica i reetke ispravljakih lopatica vijence statorskih lopatica. Na slici br.4.1a. prikazana je reetka skretnih lopatica (5) privrenih vijcima (3) za vanjski (2) i unutranji (6) prsten kuita. Kroz cjevicu (1), u prstenasti prostor i u uplju prednju stranu lopatice (10) dovodi se topao fluid radi sprijeavanja zaledjivanja.

Slika br.4.1: Ulazna reetka skretnih (5) lopatica (a) i uvrenje vijenca ispravljakih lopatica (b i c) Na slici br.4.2 prikazan je aksijalni kompresor sa deset stupnjeva. Kuite se sastoji od prednjeg (1), srednjeg (7) i zadnjeg dijela (10). Reetka usmjerivakih lopatica (2) i vijenci ispravljakih lopatica (3) I, II i III stupnja imaju mehanizme za obrtanje lopatica, radi poboljanja startovanja TMM i obezbjedjenja visokog stepena korisnosti na radnim reimima. Lopatice se zaokreu preko njihovih rukavaca koji su smjeteni u teflonskim kouljicama pomou poluga (4) i zaokretnog prstena (5), koji se zaokree pomou hidraulikog mehanizma. Radna kola I i X stupnja su tipa disk, koji je izradjen od legiranog elika. Trei dio je rotor tipa dobo, izradjen od legure titana, sa radnim lopaticama II-IX stupnja. Sve lopatice su izradjene od nerdjajueg visokolegiranog elika i izvedene sa promjenljivom tetivom i debljinom po visini. Iza VI stupnja predvidjeno je isputanje vazduha u prstenastu komoru (8) preko prirubnice (9).

21

Slika br.4.2 : Aksijalni kompresor sa deset stupnjeva sa zaokretnim lopaticama usmjerivake reetke i vijenaca statora za I, II i III stupanj Kuite kompresora. Ima jednostavnu konstrukciju u obliku upljeg cilindra ili u obliku uplje zarubljene kupe, iz jednog ili iz dva dijela. Izrauju se obino od Al ili Mg legura. Poto pri sabijanju u kompresoru opada zapreminski protok niz struju, potrebno je suavati protoni presjek da bi se odrao konstantan maseni protok. Leita i vratilo. Vani elementi svakog rotorskog sklopa su i leita i vratilo kojima se omoguava funkcionalna povezanost kompresora i turbine. Leajevi i vratilo su optereeni i u radijalnom i u aksijalnom pravcu, a poseban problem mogu biti nedovoljno uravnoteene mase i time prouzrokovane centrifugalne sile. Najee se u konstrukciji rotorskog sklopa TMM nalazi nekoliko radijalnih valjkastih leajeva i najmanje jedan radi-aksijalni kuglini leaj (obino prednji leaj kompresora, a esto i srednji). Radijalno optereenje vratila i leita nastaje od sile teine rotorskog sklopa, aaksijalno optereenje uslijed razlike aksijalnih komponenti rezultujue aerodinamike sile rotora kompresora i rotora turbine. Da bi se smanjili mehaniki gubici na trenje u leajevima i nepovoljan uticaj visokih temperatura, leajevi se moraju podmazivati cirkulacionim tokom ulja.

22

Zakljuak :
Konverzija totalne energije na vratilo i obrnuto se moe takoer uspostaviti sa jednim klipnim motorom. Postavlja se pitanje zato primjenivati turbomainu ? Odgovor na ovo pitanje ukljuuje limite snage i masenog protoka fluida asociranih sa klipnim motorom.Za razliku od klipnoga motora,princip rada turbomaine je baziran na razmjeni momenata dolazeeg i radnog fluida. Turbine slue kao ureaji za produkovanje snage.U turbini se vri pretvaranje potencijalne i kinetike energije radnog fluida u mehaniku energiju koja se veim dijelom koristi za pogon kompresora i pomonih ureaja propulzora,dok se preostali dio koristi u mlazniku za obrazovanje sile potiska. Funkcija kompresora jeste da podie totalni pritisak radnog fluida.Prema zakonu ouvanja energije,poveanje totalnog pritiska zahtijeva ulzanu eksternu energiju koja se mora dodati u sistem u formi mehanike energije.

23

Literatura :

1. Turbomachinery Flow Physics and Dynamic Performance; M. Schobeiri

2. Predavanja iz Tehnike eksploatacije zrakoplova ,2011/2012;prof.dr.Boran Pikula

24