YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

Al 7075 ALAIMININ EKLLENME ve ISIL LEMLE ZELLKLERNN YLETRLMES

Metalurji ve Malzeme Mh. Ik KAYA

FBE Metalurji Anabilim Dal Malzeme Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Do. Dr. Ahmet KARAASLAN

STANBUL, 2005

NDEKLER Sayfa SMGE LSTES ....................................................................................................................... iv KISALTMA LSTES ................................................................................................................ v EKL LSTES ........................................................................................................................ vi ZELGE LSTES ................................................................................................................... ix NSZ....................................................................................................................................... x ZET ......................................................................................................................................... xi ABSTRACT .............................................................................................................................xii

GR....................................................................................................................... 1

2 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.4 3.4.1 3.4.2

ALMNYUM ALAIMLARININ GENEL ZELLKLER ve KULLANIM ALANLARI............................................................................................................. 2 Alminyum Alamlarnn Snflandrlmas ........................................................... 3 Alminyum Alamlarnn Fiziksel ve Mekanik zellikleri .................................. 5 Alminyum Alamlarnn Kullanm Alanlar......................................................... 8 Otomotiv Endstrisinde Alminyum Alamlarnn Kullanm ............................ 10 Roket ve Fzelerde Alminyum Alamlarnn Kullanm.................................... 13 ALMNYUM ALAIMLARININ ISIL LEM .............................................. 15 keltme Sertlemesi Isl leminin Kademeleri .................................................. 16 zeltiye Alma ..................................................................................................... 16 Ani Soutma ......................................................................................................... 18 keltme lemi..................................................................................................... 20 Scakln ve Zamann keltme Sertlemesine Etkisi......................................... 20 keltme Sertlemesi Srecinde Oluan Dnmler .......................................... 24 Al-Zn-Mg Alamlarnda Oluan Dnmler...................................................... 27 GP Zonlar ............................................................................................................. 30 ' Faz..................................................................................................................... 31 ve T Karal Fazlar.............................................................................................. 32 kelti ermeyen Zon (PFZ)................................................................................ 32 Retrogresyon ve Yeniden Yalandrma lemi (RRA) .......................................... 33 Retrogresyon Srasnda Oluan Dnmler......................................................... 34 Yeniden Yalandrma Srasnda Oluan Dnmler ........................................... 35

ii

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 5 5.1 5.2 5.3 5.4 6

DENEYSEL ALIMALAR................................................................................ 37 Kullanlan Malzemeler .......................................................................................... 37 Uygulanan Isl lemler ........................................................................................ 37 Sertlik lme ........................................................................................................ 38 ekme Deneyleri ................................................................................................... 44 entik Darbe Deneyleri ......................................................................................... 48 Mikroyapsal Karakterizasyon............................................................................... 52 DENEYSEL SONULAR .................................................................................... 53 Sertlik Sonular .................................................................................................... 53 ekme Deneyi Sonular ....................................................................................... 58 entik Darbe Dayanm Sonular ........................................................................ 63 Mikroyap Sonular .............................................................................................. 69 SONULAR ve NERLER ................................................................................ 79

KAYNAKLAR......................................................................................................................... 81 ZGEM.............................................................................................................................. 84

iii

SMGE LSTES T T Rm Rp T6 T73 MgZn2 ara kelti Kbik (AlZn)49Mg32 Hekzagonal (AlZn)49Mg32 ekme Dayanm Akma Dayanm Yapay Yalandrma Isl ilem Simgesi Ar Yalandrma lem Simgesi

iv

KISALTMA LSTES R RRA GP PFZ SEM HRB SEM HRB Retrogression (Retrogresyon Isl lemi) Retrogression and Reaging (Retrogresyon ve Yeniden Yalandrma Isl lemi) Guinier and Preston Precipitate Free Zone Scanning Electron Microskop Rockwell B Sertlik Deeri Scanning Electron Microskop Rockwell B Sertlik Deeri

EKL LSTES ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 kili alminyum alam sistemlerinde kat eriyik sertlemesi ............................ 2 Alminyum alamlarnn kullanm alanlar ve oranlar ................................... 8 Roket ve fze uygulamalarnda kullanlan alminyum alamlar .................. 14 a) Yalandrma uygulanabilen bir alama ait denge diyagram b) Yalandrma ileminin kademeleri ........................................................................................ 15 Al-7075 alamna uygulanan farkl zeltiye alma scaklklarna bal olarak sertlik- akma dayanm deiimi ...................................................................... 17 Souma hznn fonksiyonu olarak yalanma zaman ile akma dayanmn deiimi ............................................................................................................ 19 kelme ile sertletirilebilir bir A-B alam iin yalandrma program ve buna bal sonular ................................................................................................... 21 Yalandrmada kelme aamasna (D ve d) ve plastik deformasyon oranna bal mukavemet art D: ortalama keltiler aras mesafe ; d: ortalama kelti ap; dmatr: matriks (ort.) tane bykl ......................................................... 22 Koherent ve inkoherent kelmede (a) plastik deformasyon oranna; (b) scakla bal olarak mukavemet deiimi (I: Matriks tane byklnden bamsz, II: Matriks (ortalama) tane byklne bal mukavemet deiimi.23 Ar doymu kat eriyikten ayrma (kelme) ekilleri ................................ 24 Al-Cu sisteminde oluan baz ara fazlarn ematik gsterimi ......................... 26 Al-Zn-Mg alamlarnda greceli yksek yalandrma scaklklarnda mikroyap bileenlerinin oluum sras ............................................................ 29 Al- Zn denge diyagram .................................................................................. 30 RRA ilemi esnasnda sertlikteki deiim ....................................................... 33 Al-7075 alamnn; (a) T6 ilemi (b) retrogresyon (c) retrogresyon ve yeniden yalandrma sonras ematik mikroyaps ........................................................ 34 Retrogresyon ve yeniden yalandrma sonucu elektrik iletkenliinin deiimi a) 180oC b) 200 oC c) 220 oC ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 d) 240 oC ................................................. 36

ekil3.6

ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13

ekme deneyi numunesi ekil ve boyutlar ..................................................... 44 entik darbe deneyi numunesi ekil ve boyutlar ........................................... 48 1 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii .............................................................. 53 2 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii ............................................................... 54 3 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii .............................................................. 54 vi

ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5. 9 ekil 5.10 ekil 5. 11

4 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii .............................................................. 55 5 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii ............................................................... 55 1,2 ve 3 numaral numunelerin 180 oC' de deien retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu elde edilen sertlik deiim grafii .......... 56 1,2 ve 3 numaral numunelerin 200 oC 'de deien retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu elde edilen sertlik deiim grafii .......... 57 1,2 ve 3 numaral numunelerin 220 oC' de deien retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu elde edilen sertlik deiim grafii .......... 57 (a) 1, (b)2, (c) 3 numaral numunelerin farkl retrogresyon scaklklarnda RRA ilemi sonucu retrogresyon sresi ile ekme dayanm deiimi ..................... 58 (a) 1, (b) 2, (c) 3 numaral numunelerin farkl retrogresyon scaklklarnda RRA ilemi sonucu retrogresyon sresi ile akma dayanmnn deiimi ........ 61 Farkl scaklklarda retrogresyon uygulandktan sonra yeniden yalandrlan 1 numaral alamnn -20 oC' de darbe direncinin retrogresyon sresine bal olarak deiimi ................................................................................................. 63 T6 sl ilem durumundaki alamn -20 oC' de darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri ......................................... 64 T6 sl ilem durumundaki alamn oda scaklnda darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri ........................... 65 180 cC' de 10 dakika retrogresyon uygulanm ve 130 oC' de 12 saat yeniden yalandrlm numunenin -20 oC' de darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri ......................................................... 67 200 cC' de 10 dakika retrogresyon uygulanm ve 130 oC' de 12 saat yeniden yalandrlm numunenin -20 oC' de darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri ......................................................... 68 T6 sl ilem durumundaki 1 numaral numunenin farkl bytmelerdeki taramal elektron mikroskop grntleri ......................................................... 70 T6 sl ilem durumundaki 2 numaral numunenin farkl bytmelerdeki taramal elektron mikroskop grntleri ......................................................... 71 T6 sl ilem durumundaki 3 numaral numunenin farkl bytmelerdeki taramal elektron mikroskop grntleri ......................................................... 72 180 oC' de 10 dakika retrogresyon ardndan 130 oC' de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts ......................... 73 180 oC' de 30 dakika retrogresyon ardndan 130 oC' de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts .......................... 73

ekil 5.12 ekil 5.13 ekil 5.14

ekil 5.15

ekil 5.16 ekil 5.17 ekil 5.18 ekil 5.19 ekil 5.20

vii

ekil 5.21 ekil 5.22 ekil 5.23 ekil 5.24 ekil 5.25 ekil 5.26 ekil 5.27 ekil 5.28 ekil 5.29 ekil 5.30

200 oC' de 10 dakika retrogresyon ardndan 130 oC' de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts ......................... 74 200 oC' de 15 dakika retrogresyon ardndan 130 oC' de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts ...................... 74 220 oC' de 2 dakika retrogresyon ardndan 130 oC' de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts ......................... 75 220 oC' de 5 dakika retrogresyon ardndan 130 oC' de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts ......................... 75 T6 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts ......................................................................................................... 76 T73 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts .......................................................................................................... 76 T6 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts .......................................................................................................... 77 T73 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts .......................................................................................................... 77 T6 sl ilem durumundaki 5 numaral numunenin k metal mikroskop grnts .......................................................................................................... 78 T73 sl ilem durumundaki 5 numaral numunenin k metal mikroskop grnts........................................................................................................... 78

viii

ZELGE LSTES izelge 2.1 izelge 2.2 izelge 2.3 izelge 2.4 izelge 2.5 izelge 2.6 izelge 3.1 izelge 3.2 izelge 4.1 izelge 4.2 izelge 4.3 izelge 4.4 izelge 4.5 izelge 4.6 izelge 4.7 izelge 4.8 izelge 4.9 Alminyum alamlarnn snflandrlmas......................................................... 3 Alminyum alamlarnn sl ilem seri numaralar ........................................... 4 Alminyum alamlarnn fiziksel zellikleri...................................................... 5 Alminyum alamlarnn fiziksel zellikleri...................................................... 6 Baz alminyum alamlarnn oda scaklndaki mekanik zellikleri .............. 7 Otomobillerde kullanlan paralar ve alamlar ............................................. 10 Al 7050 alam ile yaplan almada temel yalanma koulu ve farkl soutma hz iin sl ilem srelerinin zeti .................................................... 19 Al-Zn-Mg alam sisteminde yalandrma srasnda mikroyap bileenlerinin oluum sras ve yapsal zellikleri .................................................................. 27 Kullanlan malzemelerin kimyasal analiz deerleri ......................................... 37 Uygulanan sl ilem scaklk ve sreleri .......................................................... 38 1 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri ........ 39 2 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri ........ 40 3 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri ........ 41 4 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri ........ 42 5 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri ........ 43 1 numaral numune iin elde edilen ekme dayanm deerleri ................... 45 2 numaral numune iin elde edilen ekme dayanm deerleri ................... 46

izelge 4.10 3 numaral numune iin elde edilen ekme dayanm deerleri ................... 47 izelge 4. 11 Farkl retrogresyon scakl ve sresinde ilem grm numunelerin -20 oC' de krlmas sonucu elde edilen darbe deneyi deerleri ........................................ 49 izelge 4.12 Farkl retrogresyon scakl ve sresinde ilem grm numunelerin oda scaklnda krlmas sonucu elde edilen darbe deneyi deerleri ................... 50 izelge 4.13 T6 sl ilem konumundaki numunelerin farkl scaklklarda krlmas ile elde edilen darbe dayanm sonular ...................................................................... 51 izelge 4.14 Keller dalayc bileimi ................................................................................... 52

ix

NSZ almalarmn her aamasnda bilgi ve deneyimlerinden yararlandm, her zaman yakn ilgi ve desteini grdm, deerli hocam, Do. Dr. Ahmet KARAASLAN a itenlikle teekkrlerimi sunarm. Deneysel almalarda sl ilemlerin uygulanmas konusundaki yardmlarndan tr MES Makine Elektrik Kimya San. A.. den Sayn Cem ELKER e, Melek Cumbul ALTAYa, sertlik lmleri aamasnda saladklar laboratuar destei iin Korkmaz Isl lem alanlarna ve Bar YILDIRIM a, teekkrlerimi sunarm. Tez almam boyunca gstermi olduklar anlay ve yardmlarndan dolay Sistem Alminyum San. ve Tic. A.. deki alma arkadalarma teekkr bir bor bilirim. Hayatmn her aamasnda bana g veren ve inanan aileme, arkadalarma ve hep yanmda olan zgr BERK e teekkrm sonsuzdur. niversite yaamm boyunca her konuda gvenini ve desteini hissettiim, maalesef aramzdan zamanszca ayrlan Sevgili hocam Prof. Dr. Nian SNMEZ e sonsuz teekkrlerimi sunarm.

ZET Yksek dayanml 7000 serisi alminyum alamlar son 35 yldr bilimsel ve endstriyel almalar iin odak noktas konumundadr. Dk younluunun yannda yksek dayanm ile zellikle havaclk ve otomobil endstrisinde yaygn olarak kullanlan 7075 alam son yllarda farkl sektrlerin de ihtiyalarna cevap vermektedir. 7000 serisi alamlara uygulanan T6 sl ilemi ile yksek dayanm elde edilirken korozyon dayanm dktr. Korozyon zelliklerinde iyileme salayan T73 sl ilemi sonucunda ise dayanm deerlerinde dme meydana gelmektedir. Dayanm ve korozyon deerlerinin optimizasyonu iin gelitirilen RRA (Retrogression and Reaging) ilemi malzemeyi dk scaklkta ksa bir sre tutarak ksmen zndrlmesi ve ardndan T6 ilemine ait yalandrma koullarnda yeniden yalandrlmas temeline dayanmaktadr. Bu almada iki farkl grupta ele alnan Al 7075 alamlarnda uygulanan sl ilemlerin, malzemeye olan etkileri incelenmitir. Aratrma iin birinci grupta T6 sl ilemi grm numuneler ele alnarak, bu numunelere RRA ilemi uygulanmtr. Kimyasal bileimlerinde kk farkllklar olan birinci grup numunelerde yaplan sl ilemler sunucunda mikroyap ve mekanik zelliklerdeki deiimler incelenmitir. kinci grupta ele alnan numuneler ise F konumunda olup, bu numunelere T6, T73 ve T6+RRA sl ilemleri uygulanmtr. Bu almada kimyasal bileimleri ve sl ilem durumlar farkl olan Al 7075 malzemelerine uygulanan farkl sl ilemler ile elde edilen dokularn, malzemelerin mekanik zelliklerine etkisi aratrlm ve Al 7075 in kullanlabilirlik deerleri hakknda bilgiler elde edilmitir.

Anahtar kelimeler: Al 7075, sl ilem, T6, T73, RRA.

xi

ABSTRACT High strength 7000 series aluminium alloys have become a focal point for scientific and industrial applications in last 35 years. Al 7075 alloy is used by aerospace and automotive industries for structural application due to a combination of high strength and low density. 7000 series alloys which have applied to T6 heat treatment have high strength and low corrosion resistance . The result of T73 heat treatment that provides improvement in corrosion properties has reduced the strength values. This operation is basic principles are to solubilize particularly at low temperature and after this procedure reaging with the aging conditions of T6. In this study, Al 7075 alloys have studied in two different groups and aimed about the effects heat treatment at this alloys. For the investigation, the first group of the alloys used which applied to T6 heat treatment. RRA has applied to this group . The result of the heat treatment it is observed that the change of microstructure and mechanical properties. The samples which are at the F position (second group) have applied to T6, T73 and T6+RRA heat treatments. In this study, it was investigated that the mechanical properties of the material which have effected from the microstructure that obtain from Al 7075 which consist of different chemical analysis in different heat treatment and some information have given about the usage probability values of Al 7075.

Key words: Al 7075, heat treatment, T6, T73, RRA.

1. GR

Alminyum, yeryznde en ok bulunan ikinci metal olmas, yksek mukavemet/arlk oran ve ekillenebilmesi nedeni ile gda sektrnden, yksek gerilim-elektrik aktarm hatlarna; inaat uygulamalarndan eitli tatlarn (otomobil gvdeleri, motor paralar, uak gvdeleri vb.) yapsal paralarna kadar ok geni bir alanda kullanlmaktadr. Havaclk sanayi uygulamalar iin genel alminyum alamlar ile birlikte, yksek fiziksel ve kimyasal zelliklere sahip zel alamlar havaclk sektrndeki aratrma ve gelitirme almalarnn balangc ile birlikte kullanlmaya balamtr. Gnmzde, alminyumun mevcut zelliklerinin arttrlmas amac ile alam zellikleri sl ilem ve ekillendirme teknolojileri zerine almalar youn olarak srdrlmektedir.

7XXX serisi alminyum alamlar, yksek sertlik ve dayanm salayan T6 sl ilem durumunda korozyona kar olduka duyarl olmas nedeni ile T73 olarak bilinen ar yalandrma ilemi gelitirilmitir. Ancak T73 sl ilemi ile korozyon direnci artarken, dayanm zelliklerinde de azalma grlmektedir. Dayanm ve korozyon zelliklerini optimum deerde bir araya getirmek amac ile retrogresyon ve yeniden yalandrma (RRA, retrogression and reaging) ilemi gelitirilmitir.

RRA sl ilemi, retrogresyon ve yeniden yalandrma olmak zere iki kademeli bir ilem sreci olarak tanmlanmakta ve T6 sl ilem durumundaki malzemelere uygulanmaktadr. Retrogresyon aamasnda, T6 konumundaki alam, zeltiye alma scakl ile yalandrma scakl arasnda bir scakla stlmakta ve bu scaklkta ksa bir sre tutulmaktadr. Bu aamada, matriks kelti fazlar znrken tane snrlarndaki keltiler kabalamaktadr. RRA ilemi sonunda T6 sl ilem durumuna gre daha ok sayda ve daha byk boyutlu kelti fazlar ieren, termodinamik olarak daha kararl bir mikroyap elde dilmektedir. Uygun ilem koullarnn seilmesiyle, RRA ilemi sonucu, alamn korozyon zellikleri gelitirilirken, malzemenin dayanm korunabilmekte, sonuta T73 sl ilem seviyesinde korozyon direnci ve ayn zamanda T6 sl ilem seviyesinde dayanm elde edilebilmektedir.

2 2. ALMNYUM ALAIMLARININ GENEL ZELLKLER ve KULLANIM ALANLARI

Birok metal, alminyum ile alamlanabilmesine ramen ana alam ilavesi grevi grmesi iin yeterli znebilirlie sahip olmaldr. Genel olarak kullanlan elementlerden inko, Bakr, Magnezyum ve Silisyum belirli znebilirlie sahiptir.

ekil 2.1 kili alminyum alam sistemlerinde kat eriyik sertlemesi (Polmear, 1989)

Saf alminyum tavlanm haldeyken olduka dk bir dayanma sahiptir ( 7-11 MPa). Alamn dayanmn kat eriyik sertletirmesi ile arttrmak mmkndr. Dayanm artn gerekletirebilmek iin znen atom, tavlama scaklnda eriyie geebilmeli, souma sonras zeltide kalmal ve dier elementlerle reaksiyona girmemelidir. ekil 2.1 de saf alminyuma ilave edilen alam elementlerinin akma mukavemeti zerine etkisi grlmektedir (Polmear, 1989).

3 2.1 Alminyum Alamlarnn Snflandrlmas

Alminyum alamlar, retim metodlar esas alnarak dvme ve dkm olmak zere iki ana alt gruba ayrlabilir. Plastik deformasyonla ekillendirilen dvme alamlar, dkm alamlarndan olduka farkl mikroyap ve kompozisyona sahiptir. Her ana grup, sl ilem uygulanabilen ve uygulanamayan alamlar olmak zere iki ana alt gruba ayrlr (Askeland, 1998). izelge 2.1 Alminyum alamlarnn snflandrlmas (Askeland, 1998)

1XXX 2XXX 3XXX 4XXX 5XXX 6XXX 7XXX 1XXX 2XXX 3XXX 4XXX 5XXX 6XXX 7XXX 8XXX

Dvme Alamlar Ticari Saflikta Al(>%99 Al) Al-Cu Al-Mn Al-Si veya Al-Mg-Si Al-Mg Al-Mg-Si Al-Zn-Mg Dkm Alamlar Ticari Saflikta Al Al-Cu Al-Si-Cu veya Al-Mg-Si Al-Si Al-Mg Al-Ms-Si Al-Zn-Mg Al-Sn

Isl lem Yalandrlamaz Yalandrlabilir Yalandrlamaz Magnezyum varsa yalandrlabilir Yalandrlamaz Yalandrlabilir Yalandrlabilir Yalandrlamaz Yalandrlabilir Ksmen yalandrlabilir Yalandrlamaz Yalandrlamaz Yalandrlabilir Yalandrlabilir Yalandrlabilir

Mukavemetlenme derecesi alamn sl ilem grebilir veya pekletirilebilir olmasna gre sl ilem tanmlamas T ve H ile gsterilir. Dier tanmlamalar alamn tavlandn (O), zndrme uygulandn (W) veya retildii ekilde (F) kullanldn gsterir. T ve H yi takip eden numaralar pekleme miktarn, gerek sl ilem tipini veya alamn dier zel retim ilem durumunu gsterir (Askeland, 1998).

4 izelge 2.2 Alminyum alamlarnn sl ilem seri numaralar (Brandes, 1998) Kod F O H H1 H2 H3 T T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 T10 T351 T3510 T352 T651 T6510 T73 T7651 T76510 Uygulanan lem Fabrikasyon hali Tavlanm (En yksek sneklik, en dk dayanm) Souk ekillendirilmi Sadece souk ekillendirilmi Souk ekillendirilmi ve ksmen tavlanm Souk ekillendirilmi ve kararl hale getirilmi Yalandrlm malat scaklndan soutulmu ve doal yalandrlm malat scaklndan soutulmu, souk ekillendirilmi ve doal yalandrlm zeltiye alnm, souk ekillendirilmi ve doal yalandrlm zeltiye alnm ve doal yalandrlm malat scaklndan soutulmu ve yapay yalandrlm zeltiye alnm ve yapay yalandrlm zeltiye alnm ve ar yalanma ile kararl hale getirilmi zeltiye alnm, souk ekillendirilmi ve yapay yalandrlm zeltiye alnm, yapay yalandrlm ve souk ekillendirilmi malat scaklndan soutulmu, souk ekillendirilmi ve yapay yalandrlm zeltiye alnm, kontroll miktarda germe ile gerilim giderilmi ve doal yalandrlm. Hadde rnleri uygulamalar iin geerlidir. T351 iin uygulanan ilemler. Ekstrzyonla retilmi boru, ubuk vb. profilleri iin. zeltiye alnm, sktrma ile gerilim giderilmi ve doal yalandrlm. zeltiye alnm, kontroll miktarda germe ile gerilim giderilmi ve yapay olarak yalandrlm. Levhalar iin geerlidir. T651 iin uygulanan ilemler. Ekstrzyonla retilmi boru, ubuk vb. profilleri iin geerlidir. zeltiye alma ve korozyon dayanmn arttrmak iin ar yapay yalandrma uygulanm zeltiye alnm, kontroll miktarda germe ile gerilim giderilmi ve korozyon dayanmn arttrmak iin yapay olarak yalandrlm. Levhalar iin geerlidir. T7651 iin uygulanan ilemler Ekstrzyonla retilmi boru, ubuk vb. profilleri iin geerlidir.

5 2.2 Alminyum Alamlarnn Fiziksel ve Mekanik zellikleri

izelge 2.3 Alminyum alamlarnn fiziksel zellikleri (Dkm) (Brandes, 1998)

Alam Grubu Al Al-Cu

Al-Mg

Al-Si Al-Si-Cu

Al-Si-Cu-Mg

Al-Cu-Mg-Ni

Al-Cu-Fe-Mg

Nominal Kompozisyon % Al 99,5 Al 99 Cu 4,5 Cu 8 Cu 12 Mg 3,75 Mg 5 Mg 10 Si 5 Si 11,5 Si 10 Cu 1,5 Si 4,5 Si 17 Cu 4,5 Mg 0,5 Cu 4 Mg 1,5 Ni 2 Cu 10 Fe 1,25 Mg 0,25 Si Cu Mg Ni Si Cu Mg Ni 12 1 1 2 23 1 1 1

Genleme Kat. Younluk 20-100 oC g/cm3 10-6 K-1 2,7 24 2,7 24 2,75 22,5 2,83 22,5 2,93 22,5 2,66 22 2,65 23 2,57 25 2,67 21 2,65 20 2,74 20 2,76 2,73 21 18

Isl letkenlik 100 oC Wm-1 K-1 218 209 180 138 130 134 130 88 159 142 100 134 134

Elastiklik zdiren Modl m MPa.103 3 69 3,1 3,6 71 4,7 4,9 5,1 5,6 8,6 71 4,1 71 4,6 6,6 71 4,9 8,6 71 88

2,78

22,5

126

5,2

71

2,88

22

138

4,7

71

Al-Si-Cu-MgNi

2,71

19

121

5,3

71

2,65

16,5

107

88

6 izelge 2.4 Alminyum alamlarnn fiziksel zellikleri (Dvme) (Brandes, 1998)

2014A

2024

5083

Al-Li 6061

6063 6082

6082 AlZnMg

Nominal Kompozisyon % Kondisyon Cu 4,4 T4 Mg 0,7 T6 Si 0,8 Mn 0,75 Cu 4,5 T3 Mg 1,5 T6 Mn 0,6 Mg 4,5 Levha H111 Mn 0,7 H12 Cr 0,15 H14 Li 0,2 Levha T6 Mg 1 Bar H111 Si 0,6 T4 Cu 0,2 T6 Cr 0,25 Mg 0,5 Ekstrde T4 Si 0,5 edilmi T6 Mg 1 Ekstrde T4 Si 1 edilmi T6 Mn 0,7 Mg 1 Levha T4 Si 1 T6 Zn Cu Mn Mg Zn Mg Cu Cr 1 1 0,7 0,4 5,7 2,6 1,6 0,25 Dvme

Genleme Isl Katsays letkenlik Elastiklik o o Younluk 20-100 C 100 C zdiren Modl g/cm3 10-6 K-1 Wm-1 K-1 m MPa.103 2,8 22 142 5,3 74 2,8 22 159 4,5

2,77 2,77 2,67

25 23 24,5

151 109

5,7 5,7 6,1

73 73 71

2,56 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7

23,6 23,6 23,6 23 23 23

180 154 167 193 201 172 184 188 293 151 3,5 3,3 4,1 3,7 3,6 3,4 4,9

77 68,9 68,9 68,9 71 69 69 69

2,69 2,91

23 23,5

7075

Ekstrde edilmi

T6

2,8

23,5

130

5,7

72

7 izelge 2.5 Baz alminyum alamlarnn oda scaklndaki mekanik zellikleri (Brandes, 1998) 0,20% Nominal ompozisyon % Cu 4,4 Mg 0,7 Si Mn Cu Mg Mn Mg Mn Cr Mg Si Mg Si 0,8 0,75 4,5 1,5 0,6 4,5 0,7 0,15 0,5 0,4 0,5 0,5 Yorulma Dayanm

2014

Akma ekme Dayanm Dayanm %Uzam a Sertlik 500 MHz Kondisyon Mpa Mpa 50mm HB Mpa Levha T451 290 425 22 108 140 T651 415 485 10 139 125 T651 Bar 0 440 490 8 Levha T3 T351 H111 H24 T4 T5 T6 F T4 T6 H111 T4 T6 T5 T651 0 T451 T651 T6 H111 T4 T73 345 325 170 290 180 90 130 190 85 115 210 115 195 260 285 150 289 285 105 505 435 485 470 310 370 315 150 175 220 155 180 245 115 180 230 300 315 240 315 315 230 570 505 18 19 21 9 19 20 13 13 30 30 20 120 120 72 310 77 140 140

2024

5083

Tube

6060

Bar

6063

Dvme

35 52 75 50 70 85

Tel

6082

Mg Si Mn

1 1 0,7

Bar

15 11 19 12 12 17 11 13

Levha

7075

Zn Mg Cu Cr

5,6 2,5 1,6 0,25

LevhaEkstrde Dvme

68 104 100 60 150

8 2.3 Alminyum Alamlarnn Kullanm Alanlar

Endstrinin karmaklaan retim yntemleri, farkllaan ve eitlenen tketici talepleri, artan nfus ve retimle birlikte zaman iinde doal enerji kaynaklarnn snrlarna hzla yaklalmakta olduu bilinci, birok sektrde bu zamana kadar allageldik retim yntem ve hammaddelerinde radikal deiimleri zorunlu klmtr. Endstriyel anlamda kullanlmaya balanma tarihi yeni olmasna karn, alminyum alamlar bu sre iinde hzla yapsal ve estetik uygulamalarda yer almtr (Dndar, 2003). Alminyum ve alamlar rekabet etmek zorunda olduu geleneksel malzemeler ve imalat yntemleriyle kyaslamada farkl ltlere de ihtiya duymaktadr. Spesifik mukavemet, spesifik rijitlik ve ekillendirme esnasnda sergiledii sreksiz akma (serrated flow) gibi kavramlarla ifade edildiinde geleneksel malzemelere kyasla alminyum alamlar edeer, kimi zamanda daha stn performans sergilemektedir. Bu karakteristikleri zellikle otomotiv ve imalat sektrnn dikkatini ekmektedir. Tamaclk sektrnde yakt tasarrufu yoluyla maliyetlerin azaltlmas, ulusal ve global platformlarda tat aralarnn emisyon miktarna getirilen dzenlemeler bu sektrde alminyumu en iyi alternatif malzeme haline dntrmtr (Dndar, 2003).

ekil 2.2 Alminyum alamlarnn kullanm alanlar ve oranlar (Ylmaz, 2003)

9 Alminyum hafif bir metal olmas nedeniyle otomotiv sektrnde youn

olarak kullanlmakta olup, kullanm srekli art gstermektedir. Otomobil endstrisinde radyatrlerin, motor paralarnn, gvde saclarnn, yapsal paralarn retimlerinde alminyum kullanlmaktadr. alminyumdan faydalanlr. Uaklarda, tren ulam sisteminde yk tama ve yolcu kompartmanlarnn yapmnda, gemi sanayinde gemi gvdesinde ve pervanelerin retiminde

Yeni kullanm sahas olarak alminyum piller enerjinin gelecekte daha da deerli olaca dnlrse geni bir uygulama sahas bulacaktr. Alminyum- slfr pilleri bu uygulamalarn ilk rneklerini oluturmaktadr. Bu piller ile 250 Wh/kg verimlilie kmak mmkn olmaktadr. Yine dier bir rnek olarak da alminyum hava- yakt pilleri verilebilir (Ylmaz, 2003).

naat sektrnde alminyum alamlarnn estetik amal uygulamalar yapsal ve dier stratejik uygulamalara kyasla daha uzun bir gemie sahiptir. Bu sektrde ok yksek teknolojiye sahip olmakszn ihtiyalara karlk verilirken, alminyumun mukavemet, korozyon ve ou uygulamalarda her ikisini bir arada bulundurmas istenen durumlarda alminyum sektr teknoloji ve retim metodlarnda temel almalar yapmak zorunda kalm ve bu da alam gelitirme ve retim metodlarnn geliimiyle sonulanmtr (Dndar, 2003).

Gda endstrisinde nispeten dk asitlie sahip svlarn proses edildii tank ve iletildii borular korozyona dayanml alminyum alamlarndan retilmektedir. Yine ayn svlarn ve kimyasallarn tamaclnda benzer alamlardan retilen tanklarla yaplmaktadr. Yakt tanklar, rafinerilerde tanklarn ve borularn s yaltm elemanlar youn olarak alminyum alamlarndan imal edilmektedir. Alminyumun homojen yaps, ince folyo (alminyum kat) eklinde retilebilmesi, hava geirmezlii ve kolay ekillenebilmesi onu ideal bir ambalaj malzemesi yapar. Alminyum folyo, hava ve mortesi nlar geirmediinden, gdalar doal renk ve tatlar ile korur (Ylmaz, 2003).

10 2.3.1 Alminyum Alamlarnn Otomotiv Endstrisinde Kullanm izelge 2.6 Otomobillerde kullanlan paralar ve alamlar (Zeytin, 2000)
Alam Grubu Uygulama Alan 1000 serisi (yksek saflkta) 110 1200 2000 serisi (Cu alamlar) 2008 2010 2011 2017 2024 2036 2117 3000 serisi (Mn alamlar) 3002 3003 3004 3005 3102 5000 serisi (Mg alamlar) 5005 5052 5182 5457 5657 5754 6000 serisi (Mg-Si alamlar) 6010 6053 6063 6082 6111 6262 6463 7000 serisi (Zn alamlar) 7004 7021 7072 7116 7129 gvde panelleri gvde panelleri fren yuvalar, fren pistonlar, anodize bagaj raflar hava deflektr paralar kondenser ve radyatr kanatlar, koltuk kzaklar i gvde panalleri, amurluk, s kalkanlar, yap elemanlar i ve d gvde panelleri, dirsekler, tampon kirileri i ve d gvde panelleri, tampon takviyeler, koltu kzaklar ekstrde gvde komponentleri, dirsekler, dvme sspansiyon paralar preslenmi jantlar ekstrde gvde elemanlar fren yataklar, yapsal paralar plaka, aplik i paneller ve paralar, kamyon tamponlar, gvde panelleri i gvde panelleri, amurluk, s kalkanlar, yap elemanlar aksesuar aksesuar aksesuar

Plakalar, aplikler Ekstrzyon rn kondenser boru ve kanatlar

i ve d gvde panelleri i ve d gvde panelleri vida makine paralar mekanik balant elemanlar mekanik balant elemanlar i ve d gvde panelleri, koltuk iskeleti mekanik balant elemanlar

plaka, aplik sert lehim radyatr borular, stc gbekler, kanatlar i paneller ve komponentler radyatr , stc ve buharlatrc kanatlar ekstrde kondenser borular

11 Otomotiv endstrisi, alminyum dvme paralar iin ana kullancdr. Dvme ilemi uygulanm ve sl ileme tabi tutulmu bir ok alminyum alam bir ok elik ile mukayese edilebilir mekanik zelliklere sahiptir. rnein 2014-T6 alamnn ekme gerilimi 485 MPa dr ve bir ok eliin ekme gerilimi deerlerinin stndedir. Dvme prosesi sonucunda yapnn gzeneksiz olmas, dvme ileminin hem scak hem souk olarak uygulanabilmesi para dizaynlarnda kolaylk salamaktadr. 6061 gibi baz alamlarda yzeyde herhangi bir ilem yaplmadan korozyona kar yksek dayanm salanabilmektedir. Dvme alminyum alamlarnn genel zellikleri Dvme paralar basit olarak yalandrlabilen alminyum alamlarndan oluur.

EN AW 6060, EN AW AlMgSi (AlMgSi0,5 F22). Kolaylkla kaynak yaplabilir fakat kaynak blgesinde dayanmda dme grlr. Dekoratif amalar iin anodik kaplamaya uygundur. T6 kondisyonunda souk deformasyonu snrldr. Birok pencere ve kasa bu alamdan retilir.

EN AW 6082, EN AW AlSiMgMn (AlMgSi1 F20) (AlMgSi1 F31) ve EN AW 6061, EN AW AlMg1SiCu (AlMgSiCu F28). Tm zelliklerin en iyi kombinasyonun saland alminyum alamlardr. Deniz suyuna kar dayankldr ve dier tm yalanabilen alminyum alamlarndan daha iyi korozyon dayanmlar vardr. Kolaylkla kaynak edilebilir, kolaylkla teknik anlamda anodize edilebilir, sertletirme ncesinde souk halde kolaylkla ekillendirilebilir. Otomotiv endstrisinde ve makine ekipmanlarnn retiminde en fazla kullanlan alminyum alamdr.

EN AW 2017 A, EN AW AlCu4MgSi (AlCuMg1 F38) ve EN AW 2024, EN AW AlCu4Mg1 (AlCuMg2 F42). Doal yalandrma yntemi uygulanarak sertletirme ilemi uygulanan alamlardr. 6082 alamna gre ekme gerilmesi ve % uzamas daha yksek olan alamlardr. Kaynak edilebilirlii snrldr, korozyon direncinin dk olmas nedeniyle yzey koruma ilemleri gerektirir. Yksek dayanm gerektiren, zellikle yorulma direncinin yksek olduu yerlerde kullanlr. Otomotiv sektrnde ve makine para retiminde kullanm giderek artmaktadr.

EN AW 2014 A, EN AW AlCu4SiMn (AlCuMn1 F44). Kopma ve akma deerleri 2017, 2024 ve 6082 alamlarndan daha yksektir. Yksek scaklklarda dayanm iyi olmasna ramen kaynak edilebilirlii son derece kt ve korozyon dayanm ancak

12 yzey koruma ilemleri yaplarak salanabilir. Yksek statik ve dinamik yklemeli makine paralar ve uak paralarnda kullanlr.

EN AW 7020, EN AW AlZn4, 5Mg1 (AlZn4,5Mg1 F35). Orta derecede dayanm ve korozyon direnci olan bir alamdr. Kolaylkla kaynak edilebilir, kaynak sonras metal kendiliinden kaynak ncesi dayanm deerlerini geri kazanr. Buna ramen yapay yalandrma uygulanmas gereklidir. Kaynakl ve yksek yklemelere dayanabilen paralarn imalinde tercih edilir.

EN AW 7075, EN AW AlZn5, 5MgCu (AlZnMgCu1,5 F50). En yksek dayanmdaki alminyum alamlarndan biridir. Statik, dinamik ve krlma tokluu asndan en iyi mekanik deerleri salayan alamdr. Korozyon direnci 2024 ve 2014 den daha iyi 6082 den daha dktr. zellikle uak retiminde yksek strese maruz kalan paralarn retiminde kullanlr (eliker ve Sert, 2003).

Otomotiv endstrisinde alminyumun yeni bir kullanm ekli olarak alminyum kpk gsterilebilir. Stabilized Aluminum Foam (SAF) olarak isimlendirilen yap, ergimi bir alminyum haznesinden zel yntemlerle retilen alminyum kpn birok yolla istenen ekle dntrlmesiyle dzlemsel ve 3 boyutlu rnlerin retildii yeni bir malzeme trdr. Kimi uygulamalarda temel malzeme seramik partikller ieren metal matris kompozit malzemedir. Partikllerin eklenmesinin amac kpk kabarcklarnn stabilizasyonunu salayarak kabarcklarn kmesini engellemektir. Bu yntem ile retilen endstriyel komponentlerin baz stn karakteristikleri aadaki gibi sralanabilir:

Yksek mekanik enerji snmleme yetenei Arlna kyasla ok yksek mukavemet ve rijitlik Farkl scaklk ve nem ortamlarnda dahi sabit kalan mekanik zellikler Geri dnmnn mmkn olmas entik etkisine kar duyarsz olmas Yksek akustik ve termal izolasyon zellikleri

Birinci zellik; kazalar ve arpma srasnda hasar en aza indirmek iin tm enerjinin alminyum kpkten retilmi tamponlar ve takviye paralarnda toplanmasnda nem kazanr. Ayn zamanda hareket halindeki aralarda titreimi minimuma indirmesi hem de

13 rijitlik- arlk orannn yksek olmas konstrksiyon malzemesi olarak tercih edilmesine neden olur. Ayrca aralarn motor ksmnda hem sya dayankl hem de ses ve s yaltkanl olan alminyum kpk potansiyel bir malzemedir. Alminyum kpk uygulamasnn dier nemli bir kullanm sahas da rijitlik/arlk orann nemli olduu havaclk sektrdr. Alminyum kpkten retilmi plaka ve sandvi paneller zellikle ok pahal olan bal-petei yapl kompozit malzemelere alternatif bir malzemedir. Denizcilikte alminyum kpk kullanm yine hafiflik ve korozyon direnci nedeniyle olduka avantajl bir malzemedir. zellikle seri retim yerine zel retimin nemli olduu gemicilik sektrnde alminyum kpk retim metodu iyi bir alternatiftir. Alminyumun en ok kullanld sektr olan inaat sahasnda da alminyum kpk tercih edilecek bir malzemedir. Binalarda giydirme cephelerde, ara blmelerde, at kaplamalarnda iyi bir yaltm malzemesi olmas nedeniyle kullanlmaktadr. Ayrca ses izolasyonu ve sourmas sayesinde viyadklerde, otobanlarda ses emici bariyer olarak kullanlmasna balanmtr. Hareketli kprlerin ve prefabrik yaplarn yaplmasnda alminyum kpk olduka avantajl bir malzemedir. Alminyum kpk endstriyel uygulamalarda olduka yksek bir potansiyele sahiptir. Elektronik cihazlarda, makinelerde ok karmak ekilli paralarn retilebilmesi sayesinde yaygn kullanm olacak bir malzemedir (Ylmaz, 2003). 2.3.2 Roket ve Fzelerde Alminyum Alamlarnn Kullanm

eitli roket ve fze sistemlerinde alminyum alamlar deiik miktarlarda kullanlmaktadr. Roket ya da fzenin trlerine gre (topu roketleri, havadan-havaya, havadan-karaya, yerden havaya, anti-tank vb.) ve alt komple paralarna gre (harp bal, motor, gvde) alminyum ve rnleri tercih edilebilmektedir.

ekil 2.3, roket ya da fze trnden bamsz olarak, bir roket fzede kullanlabilecek alminyum alamlar ve sl ilem trlerini gstermektedir. Aerodinamik yklere maruz kalan d yapsal paralarda genellikle yksek mukavemet salayan ve sl ilem yaplabilen 2XXX, 6XXX, 7XXX serisi alamlar kullanlmaktadr. Bunlarn hadde rnleri ounlukla plakalar eklinde tedarik edilmekle birlikte zellikle gvde retimlerinde ekstrzyon ya da dkm teknolojileri ile ekillendirilmi para ya da taslaklar da kullanlmaktadr. Dkm alamlar iinde 356.0 ve 357.0 yaygn olarak yer almakla birlikte yine yksek mukavemet saladklar iin 201 ve 206 alamlar da kullanlmaktadr. Gerinim ile sertletirilen alamlardan 3XXX

14 ve 5XXX serileri ise fzelerin ar yklenmelere maruz kalmayan yapsal blmlerinde grlebilmektedir. Isl ilem trleri iin yapay yalandrma tipleri (T6, T7, T8) yksek mukavemet saladklar iin tercih edilmektedir. Ancak Gerinim-Yenim atlama riski, dk uzama ve tokluk sonular nedeni ile bu trlerin fazladan yalandrlm halleri olan T73, T76 tipleri ekme deerlerinde biraz dmeye neden olsalar bile servis srasnda kararllk salayacaklar iin zelikle motor ve kanat gvde retimlerinde tercih edilirler. T651 tipi de ayn amala tercih edilen ancak fazla yalandrma yerine ekilerek gerilim giderme yaplan bir sl ilem trdr.

7XXX serisi en yksek akma deerlerini salamakla birlikte ilenebilme zellikleri iyi, gerinim-yenim zellikleri orta, ekillenebilirlik ise yksek mukavemet nedeni ile ktdr. Mukavemet seviyeleri dtke, 2XXX ve 6XXX serilerinde ilenebilirlik ktlemekte ancak ekillenebilirlik ve gerinim-yenim zellikleri iyilemektedir (Kurtulu, 2003).

ekil 2.3 Roket ve fze uygulamalarnda kullanlan alminyum alamlar (Kurtulu, 2003)

15

3. ALMNYUM ALAIMLARININ ISIL LEM Isl ilem, genel olarak mekanik ve fiziksel zellikleri gelitirmek amacyla uygulanan stma ve soutma ilemi veya ilemler zinciridir (Gekinli, 2003). Alminyum alamlarnn sl ilemi srasnda ortaya kan zellik deiimleri, znme ve belirli alam elemanlarnn kelmesi ile gerekleir. kelme sertletirmesi ar doymu kat fazdan zaman ve scaklk etkisiyle yeni bir fazn kelmesi sonucu malzemenin sertlik ve mukavemetinin artmasdr. kelme sertlemesi, denge diyagramlarnda doyma erisi ieren alam sistemlerinde ve sadece doyma erisinin snrlad kat eriyik bileimlerinde oluabilir. Baka bir deyile, alam elementinin znme miktar scaklkla artmaldr. Birok alminyum alam doyma erisi iermesine ramen, baz alamlarn sl ilemi sonucunda mekanik zelliklerinde nemli bir gelime elde edilemez; rnein Al-Si ve Al-Mn alamlar (zer, 2004). Yalanabilir alminyum alamlarndan 2xxx, 7xxx serisi alamlar ve bunlara son yllarda eklenen Al-Li alamlar zellikle havaclk endstrisinde kullanldndan bu alamlarn sl ilemi teknolojik adan nem tar. Bu alamlarn kullanmnda dayanm, tokluk, yorulma gibi mekanik zelliklerin yan sra gerilmeli korozyon direnci gibi zellikler de n plana kmaktadr (Gekinli, 2003).

ekil 3.1 a) Yalandrma uygulanabilen bir alama ait denge diyagram b) Yalandrma ileminin kademeleri

16 3.1 keltme Sertlemesi Isl leminin Kademeleri 3.1.1 zeltiye Alma lemi zeltiye alma ileminin amac yksek scaklkta znrln artmasndan faydalanlarak yapdaki bileik ve keltileri tek faz iinde zndrp, ar doymu tek fazl bir kat eriyik elde etmektir. Bunun iin yalanabilir alam, erime erisinin zerindeki bir scakla kadar stlr ve bu scaklkta yapda yer alan II. Faz (rnein;) -kat faz iinde tamamen znnceye kadar bekletilir. Yap tamamen ya dntkten sonra alam aniden soutulur. Alminyum alamlarnda zeltiye alma scakl 465-564 oC dir. rnein; 7075 alamnda zeltiye alma scakl 460-473 oC dir (Baydoan, 2003). l ve drtl sistemlerde zeltiye alma scakl dier elementlerin etkisi gz nne alnarak belirlenmelidir. rnein; Al-Li alamlarnda Mg, lityumun alminyum ierisindeki znrln azaltr. Al-Cu sisteminde Mg, tektik scakln dmesine neden olur. zeltiye alma scaklnn, keltilerin saysna, boyutuna, morfolojisine ve ayn zamanda tane snrlarnn bileimine etki ettii saptanmtr. Bunun sonucu olarak zeltiye alma scakl alamn nihai zelliklerine etki etmektedir. Yaplan aratrma sonular zeltiye alma scakl arttnda genellikle akma ve ekme mukavemetinin gerilmeli korozyon direncinin artt,buna karn dtn gstermitir (Gekinli, 2003). zeltiye alma

scaklnn yksek olmas durumunda tane snrlarnda kelti fazlarnn olumas korozyon direncinin olumsuz ynde etkilenmesine neden olmutur. zeltiye alma ileminde stma hz da nem tamaktadr. rnein %4 Cu ieren alminyum alamnda yer alan Al2Cu faz, yava bir ekilde stlarak 500 oC e ulaldnda tamamen znm olur. Buna karlk stma hzl yaplrsa bu faz yapda tamamen znemez. Bu yapdaki alam, tektik scaklna veya zerine stldnda matris ile Al2Cu faznn ara yzeyinde ergime balar ve alam, sz konusu scaklktan ani soutulursa yapda ince tektik rozetleri oluur. zeltiye alma scakl normalden dk tutulduunda ikinci fazn tamamen znmesi mmkn olamaz ve malzemede sertlik der. zeltiye alma sresi parann kalnlna baldr. nce levhalarda sre bir dakikann altnda, byk dkm paralarda ise 20 saate kadar olabilir. Genellikle her 25 mm kalnlk iin 1 saat sre yeterlidir. Frn ierisindeki yk miktar ve scak havann sirklasyonu da sreye etki

17 eden faktrlerdir. Genellikle paralar arasndaki aralk en az 50 mm olmaldr. Ancak,

karmak ekilli ve byk paralar iin mesafenin daha fazla olmas gerekir (Gekinli, 2003).

ekil 3.2 Al-7075 alamna uygulanan farkl zeltiye alma scaklklarna bal olarak sertlik- akma dayanm deiimi (Clark ve Cougran, 2004)

Al-7075 alam ile yaplan almada 3 mm kalnlndaki levhaya zeltiye alma ilemi be farkl scaklkta uygulanm (420,45,480,510 ve 530oC) , iki farkl soutma ortamnda (hava ve su) soutulmu ve ardndan yapay olarak yalandrlmtr. Farkl kombinasyonlar sonucunda optimum deer 480 oC de 1 saat zeltiye alma, suda soutma ve 121 oC de 24 saat yalandrma sonucu elde edilmitir (Clark ve Cougran, 2004).

18 3.1.2 Ani Soutma

zeltiye alma ilemi sonras alam yava soumaya braklrsa zellikleri olumsuz ynde etkileyen iri keltiler oluur (zer, 2004). Ani soutma, ierisinde ikinci fazn kelmesine imkan vermez ve ar doymu -faz keltisi elde edilir. Bu hali ile - faz kararszdr. Malzeme ierisinde denge halindeki atom boluklarnn miktar scaklkla stel olarak artar. zeltiye alma ileminde atom boluklarnn miktar, dk scaklktaki miktarna kyasla yksektir. Bu durumda malzemenin yksek scaklklardan aniden soutulmas sonucunda denge koullar salanamadndan, atom boluklarnn fazlas yap ierisinde kalr. Dolaysyla ani souma sonucu yapda bol miktarda atom boluklar da oluur. Bu fazlalk, ani soutma sonucu oluan atom boluklar olarak tanmlanr ve zaman ierisinde yapdan uzaklar. Ani soutma sonucu oluan atom boluklarnn fazlas bir araya gelme eilimi gsterir ve bunlarn bir ksm atom boluu absorbe ederek dislokasyon halkalarnn olumasna neden olurlar. Atom boluklarnn fazla olduu bu blgeler, kelti faznn heterojen olarak ekirdeklenmesine msaittir. Yapda yer alan fazla atom boluklar ayn zamanda dk scaklklarda yaynma hznn artmasn salarlar. Bylece, kelti faznn hem ekirdeklenme hem de byme hz artar (Gekinli, 2003). Ani soutma ileminde genellikle paralar souk suya daldrlr. Bu durumda dvme ve dkm paralarn ani soutulmas hari, soutma ileminden sonra suyun scaklnn 38 oC nin zerine kmamas iin nlemler alnr. Suda soutma halinde souma hz, 25 mm kalnlndaki alminyum alam plaka iin yaklak olarak 200 oC/saniyedir. Soutmann ilk saniyelerinde para yzeyinde oluan su buharndan kaynaklanan lokal snmalara kar, soutma ortam kartrlmal veya paralar soutma ortamnda hareket ettirilmelidir.

Souk su ile ani soutma, farkl kalnlkta kesite sahip paralarda deformasyona neden olur. Alminyum alamlarnn sl iletkenlii yksek olduundan paralarn ince ksmlarnda s kayb fazladr ve bu nedenle paralarn ince ve kaln ksmlarnda meydana gelen scaklk gradyan parann deformasyonuna neden olur. Bu nedenle, byk ve kompleks ekilli paralar, 65-80 oC suda yava soutulur. Maksimum boyutsal kararllk iin baz dkm ve dvme paralar fan ile soutulur. Ani soutma ortam olarak gliserin-su karm ve polimerlerden de yararlanlr. Yava soutma, bakr iermeyen Al-Zn-Mg alamlarnn gerilmeli korozyon direncini artrr. Baz alamlarda ani soutma aamasnda da kelti faz oluabilir. Frndan kartlan paralarn soutma ortamna ulama sresi uzun olunca, para

19 hzl kelmenin meydana gelebilecei scakla ular; rnein 7075 alam iin kritik scaklk aral 400-290 oC dir (Gekinli, 2003).

izelge 3.1 Al 7050 alam ile yaplan almada temel yalanma koulu ve farkl soutma hz iin sl ilem srelerinin zeti (Dumont ve Deschamps, 2003)

Souma hz Hzl Orta Yava

Yetersiz yalanma 120 oC de 1 saat 40 dak 120 oC de 1 saat 40 dak 120 oC de 1 saat 30 dak

Yalanma 160 oC de 5 saat 160 oC de 7 saat 160 oC de 6 saat

Ar yalanma 160 oC de 60 saat 160 oC de 40 saat 30 dak 160 oC de 41 saat

ekil 3.3 Souma hznn fonksiyonu olarak yalanma zaman ile akma dayanmn deiimi (Dumont ve Deschamps, 2003).

ekil 3.3 de zeltiye alma ilemi sonrasnda farkl souma hzlarn takiben yaplan yalanma ile akma dayanm arasndaki balant grlmektedir. Grafikten de grld gibi, maksimum akma dayanm deeri hzl souma ile elde edilmitir.

20 3.1.3 keltme lemi

Ar doymu kat zelti ierisinde znm halde bulunan ikinci faz, scaklk ve zamann etkisiyle kararl bir faz olarak kelir; ar doymu + kelti Bu dnm iin nce faznn ekirdeklenmesi ve sonra yaynma (difzyon) ile bymesi gerekir. Eer alam ani soutmadan sonra oda scaklnda tutulursa yaynma hz ok yava olduundan faz genellikle olumaz veya olumas uzun zaman alr (doal yalanma). Difzyon hzn arttrmak amacyla ani soutulmu alam, yksek bir scaklkta tutulursa kelme daha ksa bir zamanda oluur (yapay yalanma) (zer, 2004).

3.1.4 Scakln ve Zamann keltme Sertlemesine Etkisi

Yalandrma ileminde scakln arttrlmas, ana faz ierisinde znm olan eriyen atomlarn ayrma hzn arttracaktr; kelti paracklarnn oluumu, tevik edilen yaynma ile hzlanacaktr. Yalanma sresinin arttrlmas ise scaklkla hzlandrlan yaynmann devamna frsat vererek kelti miktarn arttracaktr.

Yalandrlabilir bir alamda, keltme ile mukavemet artn salamak iin uygulanabilecek bir sl ilem program ve bu program parametrelerinden yalandrma scaklnn (Ty) ve sresinin (ty) malzeme sertliindeki deiimi nasl etkiledii ekil 3.4 de ematik olarak gsterilmitir.

21

ekil 3.4 kelme ile sertletirilebilir bir A-B alam iin yalandrma program ve buna bal sonular (Demirci, 2004)

Ayrma srecinde yalandrma aamalarn karakterize eden D ve d deerleriyle plastik deformasyon oran ve mukavemet art arasndaki balant ekil 3.5 de ematik olarak aklanmtr. Ayn sre ierisinde ayrma eklinin badakl (koherent- inkoherent) ile uygulanan plastik deformasyon oran ve yalandrma scaklnn mukavemet artna etkileri kalitatif olarak gsterilmitir (ekil 3.6).

22

ekil 3.5 Yalandrmada kelme aamasna (D ve d) ve plastik deformasyon oranna bal mukavemet art D: ortalama keltiler aras mesafe ; d: ortalama kelti ap; dmatr: matriks (ort.) tane bykl

23

ekil 3.6 Koherent ve inkoherent kelmede (a) plastik deformasyon oranna; (b) scakla bal olarak mukavemet deiimi (I: Matriks tane byklnden bamsz, II: Matriks (ortalama) tane byklne bal mukavemet deiimi)

3.2 keltme Sertlemesi Srecinde Oluan Dnmler zeltiye alma ve ani soutma kademelerinden sonra alam ar doymu haldedir ve oda scaklnda ya da daha yksek bir scaklkta yaplan yalandrma srasnda, bu ar doymu kat faz ierisinden yeni fazlar kelmektedir. Yalanma srecinde oluan yar kararl ya da kararl kelti fazlarnn oluum sras genel olarak;

24 Ar doymu kat zelti Yar kararl gei fazlar Kararl denge faz ekil 3.7 de sras ile belirtilmektedir (Baydoan, 2003).

ekil 3.7 Ar doymu kat eriyikten ayrma (kelme) ekilleri ( Demirci, 2004)

25 Yalandrma srasnda oluan kelti fazlar, matriksle uyumlu, yar uyumlu ya da uyumsuz olabilmektedir. Kat zeltide znen atomlar tek fazl bir yap ierisinde dalmlardr. Uyumluluk, keltinin ve matriksin kafes dzlemlerinin bire bir karlk gelmesidir. yalandrma sresi arttka, uyumluluk korunmakla birlikte, oluan yeni fazn etrafndaki atomlar bir miktar distorsiyona urar. Bu srada uyumluluk deformasyonu nedeniyle bir deformasyon blgesi oluur. kelti partikl bydke, dislokasyonlarn oluumu, kafes etrafndaki deformasyon alann ve buna bal olarak her iki kafes dzlemi arasndaki bire bir uyumu bir miktar azaltr. Bu durum, yar uyumluluk olarak bilinmektedir. ekil 3.8 de grlen kk boyutlu matriksle uyumlu olan '' kelti faz ( bazen GP-2 zonu olarak da isimlendirilmektedir) kafes etrafndaki deformasyonun yaratt gerilme alan dislokasyon hareketlerini engellemekte olduka etkilidir. Uyumsuzluk, iki kafes dzleminin birebir karlkl olarak ynlenmemesidir. Ar yalanma sonucu oluan zelti faz, boyutlarnn bymesine bal olarak matriksle uyumsuzdur ve kafes etrafndaki deformasyon alannn azalmasndan dolay dislokasyon hareketlerini engellemede (Baydoan, 2003). '' faz kadar etkili deildir

Uyumlu, yar uyumlu ya da uyumsuz bileenler, tm yap ierisinde homojen olarak dalmakta, zellikle tane snrlar yaknnda kelti olumayan blgeler bulunmaktadr. Tane snrlar yaknlarndaki bu blgeler, kelti iermeyen zon (PFZ) olarak adlandrlmaktadr. keltisiz zon oluumu, znen atomlarn tane ilerine kolaylkla yaynmas sonucu, tane snrlarnn her iki yannda yaklak 50 nm geniliinde, znen atomca fakir bir blgenin olumas ve/veya tane snrlarndaki boluk konsantrasyonunun, ekirdeklenmesi iin gereken boluk konsantrasyonundan kaynaklanmaktadr. bir kelti faznn az olmasndan daha

Boluk konsantrasyonu, tane snrlarnda tane iine doru stel olarak artmaktadr. Belirli bir yalandrma scaklnda, kelti faznn oluumu iin kritik bir deerin zerinde boluk konsantrasyonu gerektiinden, boluk konsantrasyonunu kritik deerin altnda kald tane snrna yakn blgelerde kelti fazlar oluamamaktadr. kelme sertlemesi ilem parametreleri deitirilerek tm yap ierisindeki boluk konsantrasyonu arttrldnda, kritik deerin altnda kalan blgenin genilii azalacandan, keltisiz zon boyutu da azalmaktadr. Yalandrma scaklnn drlmesi de daha dk boluk konsantrasyonuna sahip blgelerde kelti fazlarnn oluumuna ve bylece keltisiz zon boyutunun azalmasna

26 neden olmaktadr. Yalandrma scaklnn drlmesinin yan sra, zeltiye alma scaklnn ykseltilmesi ve boluk konsantrasyonunu da oda scaklnda korumak iin ani soutma ileminin hzl yaplmas, keltisiz zon boyutunu azaltmaktadr (Baydoan, 2003).

ekil 3.8: Al-Cu sisteminde oluan baz ara fazlarn ematik gsterimi (a) Kat zelti, (b) GP-1 zonlar, (c) GP-2 zonlar, (d) faz, (e) faz.

27 3.3 Al-Zn-Mg Alamlarnda Meydana Gelen Dnmler

Yalandrma srasnda Al-Zn-Mg esasl 7XXX serisi alminyum alamlarnda oluan kelti fazlarnn sras ve tr; alamn bileimine, soutma koullarna ve yalandrma scaklna baldr. izelge 3.2 de Al-Zn-Mg alam sisteminde genel olarak meydana gelen dnm sras ve oluum artlar grlmektedir.

izelge 3.2 Al-Zn-Mg alam sisteminde yalandrma srasnda mikroyap bileenlerinin oluum sras ve yapsal zellikleri Alam Sistemi Mikroyap Bileenleri Kre eklinde GP zonlar Yapsal zellik ki tip GP zonu bulunmaktadr.

' (ya da M') (hekzagonal MgZn2) a=0.496 nm c=0.868 nm

Zn/Mg = 3/1 olan alamlarda Gp zonlar olumaktadr.

(y adaM) (hekzagonal MgZn2) a=0.521 nm Al-Zn-Mg c=0.860 nm

' zerinde ya da faznn dnmesiyle olumaktadr.

T' (hekzagonal Mg32(AlZn)49) a=1.388 nm c=2.752 nm

Yar kararldr. Yksek Mg/Zn oranlarnda faz yerine olumaktadr.

190 oC den yksek yalandrma scaklklarnda fazndan, Yksek Mg/Zn oranlarnda ise T! Fazndan olumaktadr.

T (kbik Mg32(AlZn)49) a=1.416 nm

28 Al-Zn-Mg alamlarnda yaygn kabul gren dnm sralarnn ilki, Ar doymu GP 1-2 zonlar ' (MgZn2) eklindedir.

kelmenin ilk aamalarnda GP-1 ve GP-2 olmak zere iki tip mevcuttur. GP-1 zonlar, dk Mg oranlarnda meydana gelmekte ve znen atomca zengin zonlar olarak bilinmektedir. GP-2 zonlar ise boluk ve znen atomca zengindir. GP zonlarnn oluumu iin st scaklk limiti, alamn bileimine bal olarak 10-180 oC arasnda deimektedir. GP-1 zonlar, alminyum matriks ile tamamen uyumludur ve soutma scaklndan bamsz olarak, oda scaklndan 140-150 oC e kadar olan scaklklarda yaplan yalandrma sonras Zn, Al ve Mg atomlarnn matriks kafesinde alt birimler eklinde periyodik dizilmesiyle meydana gelmektedir. Oda scaklndan 60-70 oC scakla kadar sadece GP-1 zonlar olumakta, dolaysyla doal yalandrma srasnda oluan GP zonlar, olmaktadr. GP-1 tipinde

GP-2 zonlar ise 450 oC nin zerindeki zeltiye alma scaklklarndan su verme sonras ve 70
o

C nin zerindeki scaklklarda yaplan yalandrma sonras olumaktadr. Dk

scaklklarda ise GP-2 zonlar, sadece ok uzun sre (birka hafta ya da daha fazla) yalandrlan numunelerde seyrek olarak gzlenmitir. GP-2 zonu, ' faznn olumas iin bir tr balang faz deerlendirilmekte ve oluumunun, ani soutma srasnda meydana gelen bolukca zengin kmelerden kaynakland bilinmektedir. Yar kararl ' faznn, sertletirici etkisi gz nne alndnda, kelme srasnn en nemli aamas olarak, GP-2 zonundan faznn olumas gsterilebilir. Yar kararl ' faz, MgZn2 bileiminde, kafes parametreleri a=0.496 nm ve c=1.402 nm olan hekzagonal kafes yapsna sahip bir fazdr. Bileimi MgZn2 olan ise, a=0.521 nm, c=0.860 nm kafes parametrelerine ve hekzagonal kafes yapsna sahip kararl denge fazdr.

29 Yar kararl ' faznn olumas iin tercih edilen ekirdeklenme merkezleri, %2,5 dan daha dk Zn ieren alamlarda, GP zonlarnn znmesi sonucu, konsantrasyon deiimlerinin olduu blgeler, Kritik boyutun zerindeki GP zonlar, Su verme sonucu oluan boluka zengin kmeler ve Kalnt atom kmeleri

eklinde sralanmaktadr. Kalnt atomla, ' faznn oluumuna katkda bulunsalar da ou zaman metalleraras bileikler oluturabilecekleri gz nnde tutulmaldr.

Su verme sonrasnda yapda hapsolan boluklarn, oda scaklndaki yalandrma srasnda olduka nemli rollerinin olmas gerektii dnlm, ancak aratrmalar oda scaklnda kararl olan bu boluklarn GP-1 zonlarnn oluumuna ok az etki ettiini ortaya karmtr. Dolaysyla bunlarn daha yksek scaklklarda bir ara faz olarak GP-2 zonlarnn oluumuna katkda bulunduu hatta bu reaksiyonun GP-2 zon erisinin zerinde ' faznn olumasyla devam ettii kabul edilmektedir. Bu srada GP-1 zonlar, znmekte ya da kritik bir boyutun zerinde olmalar durumunda ' fazna dnmektedir. Sonu olarak yukardaki bilgiler nda, nispeten yksek scaklklarda Al-Zn-Mg alamlarnda kelme sras ekil 3.9 da grld gibi iki ayr reaksiyon eklinde ilerlemektedir (Baydoan, 2003).

GP-1

znme

Kat zelti Boluka zengin kmeler GP-2 '

ekil 3.9 Al-Zn-Mg alamlarnda greceli yksek yalandrma scaklklarnda mikroyap bileenlerinin oluum sras (Baydoan, 2003)

30 3.3.1 GP Zonlar

GP zonlar, yalandrmann ilk aamasnda oluan ok kk (<3 nm), znen elemente zengin kmeciklerdir. GP zonlarnn bileimi, alamn bileiminden bamsz olmakla birlikte GP zonlar yar kararl olarak olumaktadrlar. Bu durum herhangi bir denge diyagramnda gsterilen fazlardan daha az kararl olmalarna ramen Al-Zn ikili denge diyagramnda noktal izgiler GP zonlarnn oluum alannn snrlarn gsterir.

7075 alminyum alamnda, GP zonlar dk scaklklarda (T75 oC) ar yalandrma sonucunda ilk ayrma rndr. Al-Zn-Mg alamlarnda bileimi Al-MgZn2 faz alan iindedir. Kreseldir ve YMK yapda bulunur. GP zonlar 75-150 oC aralnda X nlar almalarnn sonularna gre (100) dzlemlerine paralel ve alternatif olarak dizilmi Zn-Mg ile zenginlemi tabakalardan olumutur. GP zonlarnn Zn ve Mg ierii Zn/Mg oranna bal olarak deimektedir. 0,5 Zn/Mg 12 aralnda zonun Zn konsantrasyonu yaklak %40 Zn oranna ularken, Mg konsantrasyonu %20 Mg - %60 Mg aralnda deimektedir. Zn/Mg oran > 2 ise GP zonunun Zn ierii oda scaklnda %40 Zn yi aabilmektedir, Zn/Mg orannn yksek deerleri iin Al-Zn ikili alamlarda ulalan deer olan %70 Zn deerine ulalmaktadr (zer, 2004).

ekil 3.10 Al- Zn denge diyagram

31 Al-Zn-Mg alamlarnda GP zonunun oluma ve ayrma scakl alamn bileimine baldr. Mg konsantrasyonuna bal olarak alamlarn temel zellikleri nemli deiiklik gstermediinden, yar kararl faz diyagramlarnda Zn konsantrasyonu kullanlmaktadr. Gp zonlarnn oluumu, ekirdeklenme ve byme teorilerine gre homojen ekirdeklenme sonucunda olumaktadr. Gp zonlarnn ekirdeklenmesi, su vermeden hemen sonra matriste Zn ve Mg atomlarnn toplanmasnn tamamlanmasndan sonra olumaktadr. Bu prosesin hz, magnezyum atomlarnn toplanma ve eriyen atomlar saran boluklar veya eriyen atom kmeleri ile kontrol edilmektedir. Zonlarn bymesi, kk zonlarn znmesi ve znen zonlara ait atomlarn daha geni boyutlu zonlar ile birlemesiyle olumaktadr. Byme, zonlarn toplam saysn azaltmakta ve ortalama aplarn arttrmaktadr. Bununla beraber bu byme esnasnda zonun ortalama bileimi ve zonlarn ortalama hacmi sabit kalabilir. Ar doymuluun azalmasyla ve ayrca uyumlu deformasyonlar ile ilem yavalamaktadr. 3.3.2 ' faz

GP zonlarn ieren alam, yalandrma scaklnda daha uzun sre tutulursa yeni bir kelti ekirdeklenir ve byr. Matrisle en az bir yzeyi uyumlu olan (yar uyumlu) bu ara keltiler Al-Zn-Mg alamlarnda ' olarak adlandrlrlar. Alamn serbest enerjisinin ancak zamanla azalabilmesinden dolay bu yeni kelti daha yava ekirdeklense bile GP zonlarndan daha kararldr. Bu yeni keltiler gei fazlardr. Bu keltilerin kristal yaplar matrisin kristal yapsndan farkldr. GP zonlarndan daha byk olsalar da alam, ayn alamdaki GP zonlarndan daha ok sertletirirler. Al-Zn-Mg alamlarnda Al-MgZn2 faz alan iinde bulunan ' gei faznn ilk defa Graft tarafndan gzlendii ve Grafta gre hekzagonal yapda ve a=4,96 ve c=-8,55 kafes parametresinde olduu aklanmtr. 3.3.3 ve T Kararl Fazlar

Al-Zn-Mg alamlarnda kararl faz olarak MgZn2 forml ile gsterilen faz, hekzagonal kristal yapsnda, kafes parametresi a= 5,16-5,21 , c=8,49-8,55 dr. faz uyumsuzdur ve genellikle uyumsuz veya yar uyumlu bir ara yzeyde

ekirdeklenmektedir. faz alminyum matris ile uyumsuz snrlar oluturmaktadr. Dk scaklklarda Mg/Zn oran 1/3-1/2 aralnda kararl faz olumaktadr.

32 Kararl faz olan T faz, yksek scaklklarda olumakta ve bileimi ok yksek inko ve magnezyum iermektedir. Bileimi %20-35 Mg, %22-65 Zn ile geni bir aralktadr. (AlZn)49Mg32 veya Mg3Zn3Al2 forml ile karakterize edilir. Yaklak 190 oC nin zerindeki scaklklarda olumakta ve kbik sistemde bulunmaktadr. inkonun artmasyla kafes parametresi 12,29 dan 14,71 a deimektedir. Al-Zn-Mg alamlarnda dk scaklklarda T faznn oluum aral daralmakta ve 200 oC den yksek scaklklardaki yalandrma ilemlerinde olumaktadr. Bundan dolay baz aratrmaclar dk scaklklarda oluan fazna ara faz adn vermektedirler. T faznn ekirdeklenme boyutu byktr, bu nedenle iri kelti yapsna rol yoktur. 3.3.4 kelti ermeyen Zon (PFZ) uygun ekilde byk partikll olarak ar yalanm alamlarda bulunmaktadr. T faznn alam sisteminin mukavemet artnda hibir nemli

kelti iermeyen zon, yalandrma ile sertleebilen alamlarda tane snr bata olmak zere, alt tane snrlar ve dispersoidler civarnda gzlenilir. kelti iermeyen zonun oluumu, ani souma srasnda tane snrlarnda atom boluklarnn toplanmasyla, keltilerin ekirdeklenecei yerlerin ve znen atomlarn azalmasyla oluur. PFZ, Al-Zn-Mg alamnn mekanik zellikleri ve gerilmeli korozyon zelliklerinde etkilidir. Tane snr civarndaki atom boluklarnn ksmi yok olmas PFZ nin oluumu iin nemlidir. Tane snr civarlar, evre alanlar kadar yaklak ayn doymulua sahip olsalar bile PFZ olumaktadr. PFZ nin genilii zeltiye alma scakl ve zamanna, ani soutma hzna ve yalandrma scaklna baldr. Bu deneysel olarak 120 oC ve 180 oC de yalandrma ilemi yaplarak incelenmi ve 120 oC de dar PFZ genilii grlrken 180 oC de daha geni PFZ genilii gzlenmitir.

33 3.4 Yeniden zeltiye Alma (Retrogression) ve Yeniden Yalandrma (Reaging) (RRA) lemi RRA ilemi, T6 sl ilemi grm alama, 180-280 oC scaklk aralnda nce ksa sreli olarak yeniden zeltiye alma ve daha sonra orijinal T6 ileminde uygulanan scaklk ve srelerde yeniden yalandrma ilemidir. RRA ilemi sonunda, malzemenin mukavemetinde art saland gibi, gerilmeli korozyon atlamasna kar direnci T73 sl ilemindeki deerini korumaktadr. Bylece, T6 ve T73 zellikleri bir arada salanm olur. ekil 3.11 de, 7075 alamnda RRA ilemi ile sertlikteki deiim ematik olarak gsterilmitir. Yeniden zeltiye alma ileminin banda akma mukavemetindeki azalma (I. Blge) GP zonlarnn ksmen znmesinden, zamanla akma mukavemetinde meydana gelen ykselmenin (II. Blge) ' keltilerinin oluumu ve kararl boyuta gelmesi, son olarak III. blgede meydana gelen azalmann keltilerin irilemesinden kaynakland ileri srlmtr. Buna gre; RRA ileminde optimum zellikler yeniden zeltiye alma erisindeki minimum deere karlk gelmektedir (Gekinli, 2003).

ekil 3.11 RRA ilemi esnasnda sertlikteki deiim (Gekinli, 2003).

34 3.4.1 Retrogresyon Srasnda Oluan Dnmler Retrogresyon srecinde meydana gelen yapsal dnmler, bata retrogresyon scaklk ve sresi olmak zere, alamn kimyasal bileimi ve balang sl ilem durumu gibi pek ok faktrden kaynaklanmaktadr. ekil 3.12 de, 7075 kalite alminyum alamnn T6 sl ilem durumu ile retrogresyon ve yeniden yalandrma kademelerinden sonraki mikroyaplar ematik olarak grlmektedir. Retrogresyon ncesi T6 temper durumundaki alamn mikroyapsnda, tane ilerinde homojen olarak dalm 3-4 nm boyutlarnda yar uyumlu ' faz ile srekli ise srekli ya da yar srekli bir a eklinde, daha byk boyutlu ve uyumsuz faz bulunmaktadr.

ekil 3.12 Al-7075 alamnn; (a) T6 ilemi (b) retrogresyon (c) retrogresyon ve yeniden yalandrma sonras ematik mikroyaps (Baydoan, 2003) Retrogresyon srecinde oluan yapsal dnmler genel olarak 3 aamada incelenmektedir. Retrogresyon ilemi srasnda alam, yalandrma scaklndan daha yksek scaklklarda tutulduu iin retrogresyon srecinin I. aamasnda uyumlu bileenler (GP zonlar ya da ' partiklleri) ksmen ya da tamamen znmektedir. (b) Bu bakmdan retrogresyon ve yeniden yalandrma sreci zellikle, uyumlu mikroyap bileenleri ieren alam sitemleri iin nerilmektedir. Ksa retrogresyon srelerinde GP zonlarnn ksmen zndn ne sren almalar, bunu toparlanma mekanizmasna dayandrmaktadr. Bu gre gre, GP zonlarnn ksmen znd blgeler, ' faz iin uygun ekirdeklenme merkezi oluturmaktadr. Ayrca GP zonlar zndnde, matriksin magnezyum ve inkoca zenginlemesi, ' fazlarnn ekirdeklenmesi ve bymesini tevik etmektedir. Dolaysyla retrogresyon srecinin I. aamasnda, yapda nceden var olan ' faznn bymesi ve

35 znen GP zonlar zerinde yeni fazlarnn oluumu ayn anda meydana gelmektedir. Ancak geirimli elektron mikroskobu incelemeleri, retrogresyonun I. aamasnda ' faznn boyut ve dalmnn T6 sl ilem durumundakinden ok farkl olmadn gstermitir. Dolaysyla ksa retrogresyon srelerinde bu reaksiyonlarn ayn hzda olmadklar, GP zonlarnn znmesinin baskn mekanizma olduu ne srlmtr. Ayrca ' faznn znmesinin 250 oC e kadar olan scaklklarda gereklemedii, bunun da I. aamada sadece GP zonlarnn znd grn destekleyen bir sonu olduu belirtilmitir. Dier almalarda, Al-Zn-Mg alamlarnda retrogresyon srecinde partikllerinin de ksmen znd, znmeyen ' GP zonlar ile birlikte ' partikllerinin de byd

belirtilmitir. Retrogresyon scakl arttka znme kinetiinin azalmas sonucu, uyumlu mikroyap bileenleri daha ksa srede znd iin, znme reaksiyonunun sresi retrogresyon scakl ile kontrol edilebilmektedir.

3.4.2 Yeniden Yalandrma Srasnda Oluan Yapsal Dnmler

Retrogresyon ve yeniden yalandrma (RRA) ilemi ile, retrogresyon srasnda znen tane ilerindeki uyumlu mikroyap bileenleri yeniden oluurken, tane snrlarndaki mikroyap ise nemli lde deimemektedir (ekil3.12.c). Yeniden yalandrma, tane iinde olduka youn bir kelme meydana getirmekte, ve fazlarnn hacim oranlarn, hem T6 sl ilem halinden hem de sadece retrogresyon uygulanan alamdan daha yksek bir seviyeye arttrmaktadr. Tane ilerindeki keltilerin boyutu ise retrogresyon uygulanm duruma gre ok az artmaktadr. Bu nedenle yeniden yalandrma ilemi tane iindeki ' partikllerini fazla kabalatrmadan hacim orann arttrmaktadr. Tane snr keltileri ise retrogresyon srasnda balayan kabalamalarna devam etmektedir. Tane snr kelti partikllerinin boyutu retrogresyon sresine baldr.

Yeniden yalandrma sonucu iletkenlik retrogresyon sresine bal olarak artmakta, ancak retrogresyon deerlerinden bir miktar daha yksek kmaktadr (ekil 3.13). Bu fark yeniden yalandrma sonucu oluan kelti partikllerinin matriksi, znen atomca daha da fakirletirmesinden kaynaklanmaktadr. Retrogresyon scakl arttka dengedeki znen konsantrasyonlarnn da artmasna bal olarak iletkenlik deerlerinde daha da byk fark olumaktadr.

36

ekil 3.13 Retrogresyon ve yeniden yalandrma sonucu elektrik iletkenliinin deiimi (a) 180oC (b) 200 oC (c) 220 oC (d) 240 oC

37 4. DENEYSEL ALIMALAR 4.1 Kullanlan Malzemeler Deneysel almalarda, alam elementlerinin sl ilem sonras mekanik zellikler zerindeki etkisini aratrmak amacyla farkl kompozisyonda Al-7075 T651 alam kullanlmtr. ekillenme etkisini aratrmak amacyla dkm halindeki biletten ve bu biletten ekstrzyonla ekillendirilmi profillerden faydalanlmtr. izelge 4.1 Kullanlan malzemelerin kimyasal analiz deerleri

Numune No Al-7075 Standart 1 2 3 4 5

Si 0,4

Mg 2,12,9

Fe

Cu

max.0,5 1,2-2 0,184 0,186 0,18 0,38 0,38

Zn 5,16,1

Mn

Ti

max.0,3 max.0,2 0,039 0,017 0,066 0,006 0,006 0,002 0,016 0,041 0,011 0,011

Cr 0,180,28 0,189 0,178 0,204 0,062 0,062

Al%

0,617 2,497 0,075 2,649 0,081 2,534 0,469 1,913 0,469 1,913

1,567 5,743 1,566 5,946 1,296 5,455 1,452 5,379 1,452 5,379

89,69 89,36 90,14 90,23 90,23

1, 2 ve 3 numaral alamlar T6 sl ilemi grm 10 mm lik levha alamlar olup, 4 numaral alam dkm halindeki billeti, 5 numaral alam ise bu biletten % 10 ekstrzyon oran ile retilmi F konumundaki profilleri temsil etmektedir. 4.2 Uygulanan Isl lemler Dkm artlarnda (F) temin edilen malzemelerden (4 ve 5 numaral numuneler) sertlik lm ve mikroyap incelemesi amacyla hazrlanan numunelere T6, T73 ve T6+RRA sl ilemleri uygulanmtr. Kullanlan levhalar (1, 2 ve 3 numaral numuneler) T6 konumunda temin edildii iin, ekme dayanm, entik darbe ve sertlik lm iin hazrlanan numunelerin sl ilemine retrogresyon kademesiyle balanlmtr. T6 sl ilemi MES Makine Elektrik Kimya San. A.. de izelge 4.2 de belirtilen

scaklklarda gerekletirilmitir. T6 ilemi sonras Retrogresyon ve yeniden yalandrma

38 ilemleri Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm laboratuarnda 1 oC hassasiyetli etv frnnda yaplmtr. Belirlenen retrogresyon scaklklar sonunda numuneler, etv frnndan karlarak hzla suda soutulmutur. Retrogresyon sonras yeniden yalandrma ilemi ise T6 ilemine ait yalandrma scaklk ve sresinde gerekletirilmitir. T73 ilemi, Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm laboratuarnda 1000 oC kapasiteli 2 oC hassasiyetli frnda gerekletirilmitir. Numuneler izelgede belirtilen scaklk ve srede zeltiye alma ilemi sonras suda hzla soutulmutur. zeltiye alma ilemi sonras kademeli yalandrma ilemi de ayn frnda ve izelge 4.2 deki belirtilen sre ve scaklklarda gerekletirilmitir. izelge 4.2 Uygulanan sl ilem scaklk ve sreleri Isl ilem tr T6 T73 T6+RRA 180 Uygulanan scaklk ve sre 480 oC de 90 dk. zeltiye alma + 6 sn. iinde suda ani soutma+ 130 oC de 12 saat yalandrma 480 oC de 90 dk. zeltiye alma + 6 sn. iinde suda ani soutma+ 107 oC de 8 saat yalandrma + 178 oC de 8 saat ar yalandrma T6 sl ilemi grm numuneleri 180 oC de farkl srelerde (2, 5, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 65, 70, 75, 80 dk.) yeniden zeltiye alma + oda scaklndaki suda ani soutma + 130 oC de 12 saat yalandrma T6 sl ilemi grm numuneleri 200 oC de farkl srelerde (1, 2, 5, 8, 10, 15, 20, 30, 35, 40, 45, 500 dk.) yeniden zeltiye alma + oda scaklndaki suda ani soutma + 130 oC de 12 saat yalandrma T6 sl ilemi grm numuneleri 220 oC de farkl srelerde (30 sn., 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 15, 20 dk.) yeniden zeltiye alma + oda scaklndaki suda ani soutma + 130 oC de 12 saat yalandrma

T6+RRA 200 T6+RRA 220

4.3 Sertlik lme Sertlik lm ilemi ncesinde, srasyla 180, 240, 320 ve 400 numaral zmparalarla numunelerin yzeyi zmparalanmtr. Sertlik lmlerinde HRB sertlik lme yntemi kullanlmtr. Sertlik lm ilemleri Korkmaz Isl lem Kalite Kontrol laboratuarnda BMS marka

Rockwell lm cihaznda yaplmtr. lm srasnda numunelere, 1/16 lik kre u ile 100 kp yk (10 kp n ykleme) uygulanmtr. Her numuneden 3 lm yaplarak, bu lmlerin ortalamas sertlik deeri olarak belirlenmitir.

39 izelge 4.3 1 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri

Uygulanan Isl lem T6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA

Retrogresyon Retrogresyon Sertlik Deeri (HRB) Scakl Sresi 1. lm 2. lm 3. lm Ortalama 90,7 90,1 90,8 90,5 o 180 C 2 dakika 90,1 90 90,8 90,3 o 180 C 5 dakika 90,1 91,4 90,7 90,7 180 oC 10 dakika 90,5 90,9 91,9 91,1 o 180 C 20 dakika 89,9 90,6 91,2 90,5 o 180 C 30 dakika 84,5 88 87 86,5 180 oC 40 dakika 87,4 89,4 91,4 89,4 o 180 C 50 dakika 87,5 87,8 88,4 87,9 o 180 C 60 dakika 88,8 89,6 90,3 89,5 180 oC 65 dakika 87,9 88,8 89,8 89,2 o 180 C 70 dakika 84,8 87 87,8 86,5 o 180 C 75 dakika 87,1 87,8 87,6 87,5 180 oC 80 dakika 84,5 84,6 84,8 84,6 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 1 dakika 2 dakika 5 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 30 dakika 35 dakika 40 dakika 45 dakika 50 dakika 30 saniye 1 dakika 2 dakika 3 dakika 4 dakika 5 dakika 6 dakika 7 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 90,5 90,1 91,4 90,7 90,5 87,2 87,8 84,3 83,8 80,5 82,4 81,8 89,8 87,7 81,2 78,5 74,7 78,7 77,1 79 82,7 78,4 75,6 72,5 89,5 90 90,6 91,4 90,2 87,6 88,3 83,9 83,6 80,9 81,4 79,7 88,3 80,8 79 82,3 76,4 77,8 79,2 86,6 83 78,2 76,1 74,6 90,3 91,5 91,6 90,9 90,1 89 87,3 84,2 84,1 79,6 83 78,2 78,8 84,2 79,2 81,8 78,3 73,9 77,3 83,3 83,3 74,1 78,9 73,5 90,1 90,5 91,2 91 90,2 87,9 87,8 84,1 83,6 80,3 82,2 79,9 85,6 84,2 79,8 80,8 76,4 76,8 77,8 82,9 83 76,9 76,8 73,5

40 izelge 4.4 2 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri Uygulanan Retrogresyon Retrogresyon Sertlik Deeri (HRB) Isl lem Scakl Sresi 1. lm 2. lm 3. lm Ortalama T6 94,9 95,8 94,6 95,1 o T6+RRA 180 C 2 dakika 95,4 96,6 95,5 95,8 180 oC T6+RRA 5 dakika 96,4 96,3 95,5 96 o 180 C T6+RRA 10 dakika 96,9 97,2 95,8 96,6 o 180 C T6+RRA 20 dakika 94,9 95,2 95,4 95,1 180 oC T6+RRA 30 dakika 93,6 95,6 94,6 94,6 o 180 C T6+RRA 40 dakika 93,6 94,8 94,5 94,3 o 180 C 50 dakika 92,1 94,3 94,6 93,6 T6+RRA 180 oC T6+RRA 60 dakika 90,1 89,8 90,5 90,1 o 180 C T6+RRA 65 dakika 89,5 89,6 89,8 89,6 o 180 C 70 dakika 89,6 90 90,4 90 T6+RRA 180 oC T6+RRA 75 dakika 89,1 88,7 89 88,9 180 oC 80 dakika 88 87,5 87,4 87,6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 1 dakika 2 dakika 5 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 30 dakika 35 dakika 40 dakika 45 dakika 50 dakika 30 saniye 1 dakika 2 dakika 3 dakika 4 dakika 5 dakika 6 dakika 7 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 95,9 95,7 95,8 95,6 96,4 92,5 91,7 90,1 90,8 88,8 88,2 88 94,5 91,8 88,6 88,3 90,4 89,2 91,1 91 91,1 86,2 87,8 79 95,2 96,6 96,6 97,1 96 93,4 91,9 89,7 90,8 89,6 91 87,8 93,9 91,9 88,7 90,7 90,7 88,9 91 91,5 91,4 87,3 87,4 79,6 96,4 96 98 95,9 95,9 92,4 93,2 89,6 90,1 89,6 90,8 88 95,4 92,6 90,7 90,5 90,5 88,8 93 91,7 91 87,6 87,4 79,4 95,8 96,1 96,8 96,2 96,1 92,7 92,2 89,8 90,5 89,3 89,7 87,9 94,6 92,1 89,3 89,8 90,5 89 91,7 91,4 91,1 87,1 87,5 79,4

41 izelge 4.5 3 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri

Uygulanan Isl lem T6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA

Retrogresyon Retrogresyon Scakl Sresi o 180 C 2 dakika o 180 C 5 dakika 180 oC 10 dakika 180 oC 20 dakika o 180 C 30 dakika 180 oC 40 dakika o 180 C 50 dakika o 180 C 60 dakika 180 oC 65 dakika o 180 C 70 dakika o 180 C 75 dakika 180 oC 80 dakika 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 1 dakika 2 dakika 5 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 30 dakika 35 dakika 40 dakika 45 dakika 50 dakika 30 saniye 1 dakika 2 dakika 3 dakika 4 dakika 5 dakika 6 dakika 7 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika

1. lm 89,8 88,1 89,4 90,3 90,6 88,9 88,4 89,1 86,1 85,8 85,7 84,3 81,9 89,5 90,2 89,9 90,3 90,1 88,9 88,8 88,4 86 82,4 79,8 77,8 88,7 88,2 88 88,2 88,2 84,6 81,8 80,9 79,8 79,8 72,3 71,2

Sertlik Deeri (HRB) 2. lm 3. lm 89,1 88,9 89,1 88 89,9 89,3 91,7 90,2 89,9 90 89,1 89 88,1 89 88,5 89,1 87,1 86 86,6 85,9 86,3 81,5 83,4 82,5 82,2 82,2 89,6 89,6 90,4 90,4 89,5 88,6 88,1 87,8 86,4 82,5 80 78,3 89,4 88,7 87,9 88,4 87,1 84,5 85,3 81,5 80,2 80 78,2 72 89,1 90,2 91,1 90,8 89,2 88 88,9 87,5 85,9 82 79,6 78,2 88,9 88,6 88,4 87,1 87,2 85,5 83,3 82,4 81 80,5 78,4 72,1

Ortalama 89,2 88,4 88,4 90,4 90,1 89 88,5 88,9 86,4 86,1 84,5 83,4 82,1 89,4 90 90,8 90,5 89,6 88,5 88,6 87,9 86,1 86,1 79,8 78,1 89 88,5 88,1 87,9 87,5 85,1 84,4 81,9 80,7 80,1 78,8 72,4

42 izelge 4.6 4 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri

Uygulanan Isl lem F T73 T6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA

Retrogresyon Retrogresyon Scakl Sresi 1. lm 50,7 90 93,5 180 oC 2 dakika 92,3 180 oC 5 dakika 93 o 180 C 10 dakika 94,9 180 oC 20 dakika 95,4 o 180 C 30 dakika 92,6 o 180 C 40 dakika 90,7 180 oC 50 dakika 89,2 o 180 C 60 dakika 86,8 o 180 C 65 dakika 88,3 180 oC 70 dakika 87,9 o 180 C 75 dakika 87,5 o 180 C 80 dakika 86,5 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 1 dakika 2 dakika 5 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 30 dakika 35 dakika 40 dakika 45 dakika 50 dakika 30 saniye 1 dakika 2 dakika 3 dakika 4 dakika 5 dakika 6 dakika 7 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 92,3 93,3 96,6 95,8 95,9 93,9 92,7 92 96,6 89,4 89,2 86,9 93,5 92,3 87,7 88,5 90,8 86,1 84,4 82,9 82,2 81,6 80 78

Sertlik Deeri (HRB) 2. lm 3. lm 50 50,4 91,6 91,3 93,7 92,9 92,5 93 92,9 93,4 94,9 95,8 94,2 95,1 91,7 92 91,4 90,3 90,4 89,5 89,1 88,4 87,4 88 97,7 86,9 86,8 87 86,9 86,1 91,6 93,8 95,7 96,2 95,1 94,8 93,5 92,5 91,7 90 89,4 86,9 91,2 90,7 90,9 90,1 89,8 86 86,4 86,2 82,1 81,1 80,5 77,9 92,4 93,1 96 95,4 96,4 93,9 92,8 91,8 90,4 90,9 88,1 87,2 91,8 91,2 89,6 88,7 90 87,1 85,1 84,4 83,5 82,4 79,8 78,7

Ortalama 50,3 90,9 93,3 92,6 93,1 95,2 94,9 92,1 90,8 89,7 88,1 87,9 87,5 87,1 86,5 92,1 93,4 96,1 95,8 95,6 94,2 93 92,1 90,8 90,1 88,9 87 92,5 91,4 89,4 89,1 90,2 86,4 85,3 84,5 82,6 81,7 80,1 78,2

43 izelge 4.7 5 numaral numune iin sl ilemler sonras llen sertlik deerleri

Uygulanan Isl lem F T73 T6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA

Retrogresyon Retrogresyon Scakl Sresi 1. lm 53,1 91,2 93,5 o 180 C 2 dakika 93 180 oC 5 dakika 93,3 180 oC 10 dakika 95,8 o 180 C 20 dakika 96,1 180 oC 30 dakika 93,3 o 180 C 40 dakika 91 o 180 C 50 dakika 92,3 180 oC 60 dakika 91 o 180 C 65 dakika 92,4 o 180 C 70 dakika 93 180 oC 75 dakika 90,6 180 oC 80 dakika 88,5 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 220 oC 1 dakika 2 dakika 5 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 30 dakika 35 dakika 40 dakika 45 dakika 50 dakika 30 saniye 1 dakika 2 dakika 3 dakika 4 dakika 5 dakika 6 dakika 7 dakika 8 dakika 10 dakika 15 dakika 20 dakika 93,2 95,1 97,9 97,2 97,3 93,8 92,9 92,5 91,8 89,4 89,3 88 93,7 92,2 93,2 90,6 89 89 88,1 87,2 85,4 83,9 81,5 81,6

Sertlik Deeri (HRB) 2. lm 3. lm 52,5 53,4 92,2 91 95,7 94,5 93,8 92,5 94 94,1 96,9 95,6 96,1 95,6 93,1 92 91,9 93,4 91,4 92 91,4 90 91,8 90,9 91,5 91,2 90,1 90,8 89,2 90,5 93,2 95,4 96,1 95,9 94,8 95,1 94,5 92,1 93,1 91,7 90,6 87,9 93,5 92,9 91,2 92,1 89,3 88,7 87,8 87,1 86,3 83,9 82,9 81,6 94,1 94,2 96,4 96,7 96,2 94,6 93,4 93,5 92 90,1 89,5 88,4 92,4 92,1 91 90,9 88,4 89,6 86,3 86,4 85,1 82,4 83,1 80,7

Ortalama 53 91,4 94,6 93,1 93,8 96,1 95,8 92,8 92,1 91,9 90,8 91,7 90,9 90,5 89,4 93,5 94,9 96,8 96,6 96,1 94,5 93,6 92,7 92,3 90,4 89,8 88,1 93,2 92,4 91,8 91,2 88,9 89,1 87,4 86,9 85,6 83,4 82,5 81,3

44 4.4 ekme Deneyleri

ekme deneyi numuneleri TS 138 EN 10002-1 standardna uygun ekillenme ynne paralel olarak, ekil 4.1 deki llerde CNC Freze tezgahnda hassas olarak hazrlanmtr. Deney ncesinde, hazrlanan numunelerin a ve b kesit lleri kumpas yardmyla llerek Lo boyu numunelerin zerinde iaretlenmitir.

200

ekil 4.1

ekme deneyi numunesi ekil ve boyutlar

ekme testleri, stanbul niversitesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blmnde 20 ton kapasiteli Mohr&Federhaff marka ekme cihaznda maksimum 10 ton kuvvet altnda gerekletirilmitir.

12,5
,5 R12

20

izelge 4.8 1 numaral numune iin elde edilen ekme dayanm deerleri

Uygulanan Retrogresyon Retrogresyon sl ilem T6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA Scakl 180 oC 180 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC sresi 10 dakika 30 dakika 5 dakika 10 dakika 15 dakika 2 dakika 5 dakika

a (mm) 9,91 9,90 9,92 9,87 9,93 9,95 9,92 9,93

b (mm) 12,55 12,47 12,48 12,48 12,40 12,50 12,37 12,41

A0 (mm) 124,4 123,4 123,8 123,2 123,1 124,3 122,7 123,2

Lo (mm) 89,9 89,85 89,85 90,6 91,35 90 90,7 91,35

Lk (mm) 98,8 99,3 99,05 99,3 99,4 98,7 98,2 100,2

Rm (MPa) 576,6 563,8 569,9 573,1 549,3 525,1 570,2 502,7

Rp0,2 (Mpa) 551,4 542 538,3 548,86 533,3 496,3 543,1 465,3

%Uzama

9,89 10,52 10,23 9,6 8,81 9,66 8,3 9,68

46

izelge 4.9 2 numaral numune iin elde edilen ekme dayanm deerleri

Uygulanan Retrogresyon Retrogresyon sl ilem T6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA Scakl 180 oC 180 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC sresi 10 dakika 30 dakika 5 dakika 10 dakika 15 dakika 2 dakika 5 dakika

a (mm) 9,92 9,94 9,93 9,94 9,93 9,92 9,94 9,93

b (mm) 12,39 12,31 12,22 12,39 12,39 12,42 12,37 12,36

A0 (mm) 122,9 122,4 121,3 123,1 123 123,2 122,9 122,7

Lo (mm) 89,9 90,7 90,6 90,25 90 89,5 89,85 89,7

Lk (mm) 99 99,37 99,65 98,55 98,1 98,05 98,8 98,9

Rm (MPa) 558,2 546,1 555,8 552,4 545,8 524,2 547,8 515,2

Rp0,2 (Mpa) 538,2 528,4 541,3 527,4 529,8 495,2 518,3 479,2

%Uzama

10,12 9,55 9,98 9,19 9 9,55 9,96 10,28

47

izelge 4.10 3 numaral numune iin elde edilen ekme dayanm deerleri

Uygulanan Retrogresyon Retrogresyon sl ilem T6 T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA T6+RRA Scakl 180 oC 180 oC 200 oC 200 oC 200 oC 220 oC 220 oC sresi 10 dakika 30 dakika 5 dakika 10 dakika 15 dakika 2 dakika 5 dakika

a (mm) 10,21 10,20 10,25 10,20 10,22 10,18 10,24 10,22

b (mm) 12,56 12,34 12,38 12,37 12,81 12,39 12,82 12,75

A0 (mm) 128,2 125,8 126,9 126,2 130,9 126,1 131,3 130,3

Lo (mm) 89,55 90,5 89,9 90,6 90,45 90,5 89,7 89,95

Lk (mm) 96,15 97,6 97,4 98,2 100,1 97,85 98,1 98,5

Rm (MPa) 558,1 557,7 543,7 549 533,1 523,1 552,3 506,9

Rp0,2 (Mpa) 515,9 529,7 513,5 500,8 497,8 497,3 500 451,6

%Uzama

7,37 8,26 8,34 8,38 10,66 8,12 9,36 9,5

4.5 entik Darbe Deneyleri

entik darbe numuneleri, levhalarn ekillenme ynne paralel karlm ve ekil 4.2 deki llerde hazrlanarak 45 o lik V entik almtr.

ekil 4.2 entik darbe deneyi numunesi ekil ve boyutlar

entik darbe deneyleri, Metalurji ve Malzeme Mhendislii blm laboratuarnda yaplmtr. T6 sl ilem durumundaki numuneler -30 ile oda scakl arasnda belirlenen scaklklarda krlrken, farkl sl ilem konumundaki numuneler -20 scaklnda krlmtr.
o

C de ve oda

Darbe deneylerinden sonra krlma yzeylerinin morfolojisi JSM 541 LV model taramal elektron mikroskobu ile incelenmitir.

49 izelge 4. 11 Farkl retrogresyon scakl ve sresinde ilem grm numunelerin -20 oC de krlmas sonucu elde edilen darbe deneyi deerleri

Uygulanan Retrogresyon Retrogresyon Numune Isl lem T6 Scakl Sresi No 1

-

Darbe Enerjisi(J) 4,9 4,9 4,9 3,92 7,84 3,92 4,9 3,92 3,92 4,9 2,94 3,92 3,92 3,92 3,92 5,88 3,92 3,92 3,92 3,92 3,92 4,9 3,92 3,92

Kesit
2

Darbe 6,12 6,2 6,12 4,84 9,67 4,55 6,12 4,87 4,35 5,44 3,67 4,72 4,9 4,9 4,72 7,35 4,9 4,78 4,9 4,83 4,66 6,2 4,83 4,78

Alan(cm ) Direnci(J/cm2) 0,8 0,79 0,8 0,81 0,81 0,86 0,8 0,8 0,9 0,8 0,8 0,83 0,8 0,8 0,83 0,8 0,8 0,82 0,8 0,81 0,84 0,79 0,81 0,82

2 3 1

T6+RRA

180 oC

10 dakika

2 3 1

T6+RRA

180 oC

30dakika

2 3 1

T6+RRA

200 oC

5 dakika

2 3 1

T6+RRA

200 C

10 dakika

2 3 1

T6+RRA

200 oC

15 dakika

2 3 1

T6+RRA

220 C

2 dakika

2 3 1

T6+RRA

220 oC

5 dakika

2 3

50 izelge 4.12 Farkl retrogresyon scakl ve sresinde ilem grm numunelerin oda scaklnda krlmas sonucu elde edilen darbe deneyi deerleri

Uygulanan Retrogresyon Retrogresyon Numune Isl lem T6 Scakl Sresi No 1 2 3 1 T6+RRA 180 oC 10 dakika 2 3 1 T6+RRA 180 oC 30dakika 2 3 1 T6+RRA 200 oC 5 dakika 2 3 1 T6+RRA 200 C
o

Darbe Enerjisi(J) 4,9 4,9 4,9 4,9 3,92 4,9 4,9 4,9 5,88 4,9 5,88 4,9 4,9 4,9 3,92 5,88 4,9 5,88 3,92 4,9 3,92 5,88 4,9 4,9

Kesit
2

Darbe 6,12 6,2 6,12 5,97 4,5 5,83 6,12 6,04 6,75 6,12 6,75 5,76 6,12 5,9 4,9 7,53 6,36 6,91 4,9 6,04 4,7 7,17 6,04 6,12

Alan(cm ) Direnci(J/cm2) 0,8 0,79 0,8 0,82 0,87 0,84 0,8 0,81 0,87 0,8 0,79 0,85 0,8 0,83 0,8 0,78 0,77 0,85 0,8 0,81 0,84 0,82 0,81 0,8

10 dakika

2 3 1

T6+RRA

200 oC

15 dakika

2 3 1

T6+RRA

220 C

2 dakika

2 3 1

T6+RRA

220 oC

5 dakika

2 3

51 izelge 4.13 T6 sl ilem konumundaki numunelerin farkl scaklklarda krlmas ile elde edilen darbe dayanm sonular

Scaklk ( oC) -30

Numune No 1 2 3 1

Kesit Alan(cm2) 0,8 0,79 0,82 0,79 0,79 0,83 0,8 0,79 0,83 0,79 0,79 0,8 0,8 0,8 0,8 0,79 0,79 0,81 0,79 0,79 0,8 0,8 0,79 0,8

Darbe Enerjisi(J) 4,9 6,86 5,88 6,86 3,92 2,94 4,9 3,92 5,88 4,9 3,92 3,92 4,9 4,9 4,9 4,41 3,92 3,92 3,92 4,9 4,9 4,9 4,9 4,9

Darbe Direnci(J/cm2) 6,12 8.68 7.17 8.68 4.96 3.54 6.12 4.96 7.08 6.2 4.96 4.9 6.12 6,12 6,12 5,58 4,96 4,83 4,96 6,2 6,12 6,12 6,2 6,12

-25

2 3 1

-20

2 3 1

-15

2 3 1

-10

2 3 1

2 3 1

10

2 3 1

Oda scakl

2 3

52 4.6 Mikroyapsal Karakterizasyon

Mikroyap incelemelerinde sertlik lmnde kullanlan numunelerden faydalanlmtr. Numuneler 1200 numaralk zmparaya kadar Metaserve marka cihazda zmpara ilemine tabi tutulmutur. Parlatma ilemine almina ile balanp (kaba parlatma), ince parlatmann 1. kademesinde 3 mikronluk, 2. kademesinde ise 1 mikronluk elmas pasta kullanlmtr.

Parlatma ileminden sonra numuneler izelge 4.14 de bileimi verilen Keller dalaycs ile dalanarak mikroskopta incelemeye hazr konuma getirilmitir.

izelge 4.14 Keller dalayc bileimi HNO3 HCl HF H2O %2,5 %1,5 %1 %95

Hazrlanan numunelerin mikroyap incelemeleri, LEICA DMLM marka Ik mikroskobu bytmelerde gerekletirilmitir.

metal

ve JEOL JSM 541 LV model taramal elektron mikroskobunda farkl

53 5. DENEYSEL SONULAR 5.1 Sertlik Sonular Sertlik deneyi sonular, farkl retrogresyon scaklklarnda retrogresyon sresine bal olarak ve T6 sl ilem durumundaki alamn sertlii ile karlatrmal olarak farkl numune gruplar iin ekil 5.1, 5.2, 5.3, 5.4 ve ekil 5.5 de grlmektedir. Verilen ekillerden grld gibi, retrogresyon ve yeniden yalandrma sonras sertlik deeri, retrogresyon sresine bal olarak sz konusu scaklk iin en yksek deere ulamakta ve sonra srekli de gemektedir. Sertliin T6 seviyesinin zerine kt retrogresyon sresi, retrogresyon scakl ile ters orantl olarak deimektedir. 180 oC de retrogresyon sonras yaplan yeniden yalandrma sonucu elde edilen maksimum sertlik deerine 10 dakikada ulalrken, 200 oC de 5 ve 220 oC de 2 dakikada maksimum sertlik deeri elde edilmitir. Buna gre retrogresyon scaklklar arttka elde edilen maksimum sertlik deerleri daha ksa srelerde elde edilmitir. Artan retrogresyon sresi ile sertlik deeri, retrogresyon scaklna bal olarak srekli d gstermektedir.

95 90 85 Sertlik (HRB) 80 75 70 65 60 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 Retrogresyon Sresi ( dakika) T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

ekil 5.1 1 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii

54

99 97 95 93 91 89 87 85 83 81 79 77 75 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 Retrogresyon sresi (dakika)

Sertlik (HRB)

T6 180 C RRA 200 C RRA 220C RRA

ekil 5.2 2 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii
92 90 88 86 Sertlik (HRB) 84 82 80 78 76 74 72 70 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 Retrogresyon Sresi (dakika) T6 180C RRA 200 C RRA 220 C RRA

ekil 5.3 3 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii

55

100 95 90 85 Sertlik (HRB) 80 75 70 65 60 55 50 45 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 Retrogresyon Sresi (dakika) F T73 T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

ekil 5.4 4 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii
100 95 90 85 Sertlik (HRB) 80 75 70 65 60 55 50 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 Retrogresyon sresi (dakika) F T73 T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

ekil 5.5 5 numaral numunenin farkl retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu sertlik deiim grafii

56 Yaplan almada ayn zamanda kimyasal konpozisyona bal olarak, retrogresyon srelerinin sertlik zerine etkileri de incelenmitir. Ayn retrogresyon scaklnda 3 farkl analize sahip malzeme grubunun retrogresyon sresine bal ve T6 sl ilemi ile karlatrmal olarak sertlik deerlerindeki deiim ekil 5.6, ekil 5.7 ve ekil 5. 8 de grlmektedir.

180 oC, 200 oC ve 220 oC de yaplan retrogresyon ve yeniden yalandrma ilemi sonucu, ayn retrogresyon scaklnda ilem gren malzeme gruplar karlatrldnda, en yksek sertlik deerinin, yksek Zn ve Mg iermesi nedeni ile 2 numaral malzemede elde edildii grlmektedir. En dk sertlik deeri ise nispeten dk Zn ierii ile 3 numaral malzemede elde edilmitir.

98 96 94 Sertlik (HRB) 92 90 88 86 84 82 80 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 Retrogresyon Sresi (dakika) 1 numara T6 1 numara RRA 2 numara T6 2 numara RRA 3 numara T6 3 numara RRA

ekil 5.6 1, 2 ve 3 numaral numunelerin 180 oC de deien retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu elde edilen sertlik deiim grafii

57

99 97 95 93 91 89 87 85 83 81 79 77 75 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 Retrogresyon sresi (dakika)

1 numara T6 1 numara RRA 2 numara T6 2 numara RRA 3 numara T6 3 numara RRA 3 numara RRA

ekil 5.7 1, 2 ve 3 numaral numunelerin 200 oC de deien retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu elde edilen sertlik deiim grafii
98 96 94 92 90 88 86 84 82 80 78 76 74 72 70 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 Retrogresyon Sresi (dakika)

Sertlik (HRB)

1 numara T6 1 numara RRA 2 numara T6 2 numara RRA 3 numara T6 3 numara RRA

ekil 5.8 1, 2 ve 3 numaral numunelerin 220 oC de deien retrogresyon srelerine bal olarak RRA sl ilemi sonucu elde edilen sertlik deiim grafii

Sertlik (HRB)

58 5.2 ekme Deneyi Sonular Sertlik lm ilemleri sonrasnda elde edilen deerler incelenerek farkl retrogresyon scaklklar iin kritik deerler belirlenmi, bu deerlerdeki ekme dayanmn belirlemek amacyla ekme deneyi numuneleri hazrlanmtr. farkl levha alamnn (1,2 ve 3 numaral numuneler) deney sonular ekil 5.9 da grlmektedir.

600 550 ekme Dayanm, MPa 500 450 400 350 300 250 200 0 5 10 15 20 25 30 35 Retrogresyon Sresi (dakika)
(a)

T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

59

600 550 ekme Dayanm, MPa 500 450 400 350 300 250 200 0 5 10 15 20 25 30 35 Retrogresyon Sresi (dakika)
(b)

T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

550 ekme Dayanm, MPa 500 450 400 350 300 250 200 0 5 10 15 20 25 30 35 Retrogresyon Sresi (dakika) (c) ekil 5. 9 (a) 1, (b) 2, (c) 3 numaral numunelerin farkl retrogresyon scaklklarnda RRA ilemi sonucu retrogresyon sresi ile ekme dayanm deiimi T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

60 Al-7075 alamna retrogresyon ve yeniden yalandrma uygulanmas sonucu dk scaklklarda T6 sl ilem durumundaki ekme dayanmna yakn deerler elde edilmektedir. Retrogresyon sresinin artmasyla ekme dayanm azalmaktadr. Azalma 220 retrogresyon uygulandktan sonra yalandrlan alamda daha belirgindir (ekil 5.9).
o

C de

Retrogresyon ve yeniden yalandrma sonucu alamn sneklii

(kopma uzamas) ksa

retrogresyon srelerinde bir miktar azalmakla birlikte, retrogresyon sresindeki artmaya bal olarak artmaktadr. Bu koullarda T6 sl ilem durumundan daha yksek sneklik deeri elde edilmitir. Retrogresyon scaklna bal olarak, kopma uzamas deerleri arasnda nemli farklar grlmemektedir.

600 550 Akma Dayanm (MPa) 500 450 400 350 300 250 0 5 10 15 20 25 30 35 Retrogresyon Sresi (dakika) T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

(a)

61

600 Akma Dayanm (MPa) 550 500 450 400 350 300 250 0 5 10 15 20 25 30 35 Retrogresyon Sresi (dakika) T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

(b)

550 500 Akma Dayanm (MPa) 450 400 350 300 250 0 5 10 15 20 25 30 35 Retrogresyon sresi (dakika) T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

(c) ekil 5.10 (a) 1, (b) 2, (c) 3 numaral numunelerin farkl retrogresyon scaklklarnda RRA ilemi sonucu retrogresyon sresi ile akma dayanmnn deiimi

62 Retrogresyon sonrasnda yeniden yalandrlan alamlarn akma dayanm, genel olarak ekme dayanmna benzer bir davran gstermektedir. Numunelerin akma deerleri karlatrldnda, en yksek akma deeri 180 oC scaklkta gerekletirilen retrogresyon ile elde edilen deerdir. Burada elde edilen akma dayanm T6 sl ilemi ile elde edilen deere ok yakndr. Buna karn 200 ve 220 oC de elde edilen akma dayanm deerleri 180 oC de yaplan retrogresyon ve T6 durumunda elde edilen deerlerden daha dktr. Akma ve ekme dayanmnn retrogresyon koullarna gre deiimi, genel olarak ekil 5.1 deki sertlik sonular ile uyumludur. Retrogresyon ve yeniden yalandrma uygulanm alamlarda akma ve ekme dayanm, sertliin yan sra, daha ok mikroyap deiimi ile birlikte deerlendirilmesi uygundur.

63 5.3 entik Darbe Dayanm Sonular 1 numaral numuneye farkl retrogresyon scakl ile uygulanan RRA ilemi sonucu -20
o

C deki entik darbe dayanm deiimi, T6 durumundaki ile karlatrmal olarak ekil

5.11 de grlmektedir.

8 7
Darbe Dayanm (J/cm)

6 5 4 3 2 1 0 0 5 10 15 20 25 30 35 Retrogresyon Sresi (dakika) T6 180 C RRA 200 C RRA 220 C RRA

ekil 5. 11 Farkl scaklklarda retrogresyon uygulandktan sonra yeniden yalandrlan 1 numaral alamnn -20 oC de darbe direncinin retrogresyon sresine bal olarak deiimi 180 oC retrogresyon scaklnda 10 dakikalk bekleme sresi ile 4.84 J/cm2 lik entik darbe dayanm elde edilirken, bu deer 30 dakika bekleme sonras 6,12 J/cm2 ye kmtr. 200 oC de 5 dakikalk bekleme sresi ile 5,44 J/cm2, 10 dakika ile 4,9 J/cm2 ve 15 dakika ile 7,35 J/cm2 entik darbe dayanm deerleri elde edilmitir. 200 oC lik retrogresyon sresi iin ise 2dakikalk bekleme sresi ile elde edilen 4,9 J/cm2 lik deer, 5 dakikalk bekleme sresi sonunda 6,2 J/cm2 e kmtr. Farkl retrogresyon scaklk ve sreleri ile numunelerin entik darbe davranlarnda belirgin bir fark grlmemekle birlikte, genel olarak artan retrogresyon sreleri ile entik darbe dayanmlarnn ykseldii sylenebilir.

64

ekil 5.12 T6 sl ilem durumundaki alamn -20 oC de darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri T6 sl ilem konumundaki Al 7075 numunesinin -20 oC de yaplan entik krma sonras elde edilmi krlma yzeyleri, farkl bytmelerle ekil 5.12 de verilmitir. ekilde grld gibi kelen partikller genel olarak homojen bir dalma sahip ve ortalama olarak benzer byklk gstermektedirler. keltilerin zellikle tane snrlarnda yer almamas, entik darbe dayanmlarn byk lde etkilememesi sonucunu oluturmaktadr.

65

ekil 5.13 T6 sl ilem durumundaki alamn oda scaklnda darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri ekil 5.13 deki mikroyap grntleri 2 numaral T6 sl ilem durumundaki numunenin oda scaklnda yaplan entik darbe deneyi sonras elde edilen krlma yzeyidir. Deney sonucunda 6,2 J/cm2 lik entik darbe dayanm elde edilmitir. Ayn numunenin -20 oC de yaplan deney sonucu elde edilen deere gre (4.96 J/cm2 ) darbe dayanmnda art meydana gelmitir. ekil 5.12 ve 5.13 deki yzeyler karlatrldnda -20 oC de yaplan deney sonucu oda scaklndaki krlmaya gre daha gevrek bir krlma gerekletii sylenebilir. Bu yap elde edilen entik darbe dayanm deerleri ile uyumludur.

66 Farkl scaklklarda yaplan retrogresyon ilemlerinin, malzeme mekaniine ve davranna etkisi krlma yzeylerine baklarak da tespit edilebilmektedir. ekil 5.14 ve ekil 5.15 de verilen krlma yzeylerinde farkl retrogresyon scaklklar uygulanm numunelerin krlma karakteristikleri grlmektedir. Greceli olarak dk scaklkta (180 oC) retrogresyon ilemine tabi tutulmu Al 7075 in krlma yzeyi incelendiinde snek bir krlma karakteristii grlrken, daha yksek ilem scaklnda retrogresyon grm malzemenin krlmas gevrek davran sergilemektedir.

67

ekil 5.14 180 cC de 10 dakika retrogresyon uygulanm ve 130 oC de 12 saat yeniden yalandrlm numunenin -20 oC de darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri

68

ekil 5.15 200 cC de 10 dakika retrogresyon uygulanm ve 130 oC de 12 saat yeniden yalandrlm numunenin -20 oC de darbe deneyi sonras krlma yzeyinin taramal elektron mikroskop grntleri

69 5.4 Mikroyap Sonular Mikroyapda sl ilem sonras keltilerin dalm, malzemenin mekanik zelliklerini dorudan etkileyen bir parametredir. Kk boyutlu ve homojen dalml partikllerin malzemenin mekanik zelliklerini arttrd, byk boyutlu ve daha heterojen dalml olan keltilerin ise daha dk mekanik zellikler oluturduu bilinmektedir. ekil 5.16 den 5.18 e kadar verilen mikroyap fotoraflar karlatrldnda, kelti boyutunun ve dalmnn, malzeme zelliine olan etkileri aklanabilmektedir.

1,2 ve 3 numaral numunelerin T6 durumundaki mikroyaplar (ekil 5.16, 5.17, 5.18) incelendiinde 89,2 HRB ile en dk sertlik deerine sahip olan 3 numaral numunede sayca az ve iri kelti oluumu dikkati ekmektedir. En yksek sertlik deeri ise 95,1 HRB lik sertlik deeri ile daha kk boyutlu keltilere sahip olan 2 numarada grlmektedir. 1 ve 2 numaral yaplar karlatrldnda ise 2 numaral numunede kelti oluumunun tane iinde ve homojen bir dalmla gerekletii, 1 numaral numunede ise tane snrlarnda da kelti oluumu gzlenmektedir.

Mikroyaplarda gzlemlenen keltilerin dalmlar, 2 numaral numunenin sertlik deerinin 1 numaradan yksek olmasna karn ekme dayanmnn dk kmasn aklamaktadr.

70

ekil 5.16 T6 sl ilem durumundaki 1 numaral numunenin farkl bytmelerdeki taramal elektron mikroskop grntleri

71

ekil 5.17 T6 sl ilem durumundaki 2 numaral numunenin farkl bytmelerdeki taramal elektron mikroskop grntleri

72

ekil 5.18 T6 sl ilem durumundaki 3 numaral numunenin farkl bytmelerdeki taramal elektron mikroskop grntleri

73 Isl ilem scaklklarnn ve srelerinin deiimi ile Al 7075 de oluan keltilerin boyut ve dalmlarnn dorudan etkilenmi olduu gzlemlenmitir. Ayn scaklk iin bekleme sresi arttrldnda, dokudaki kelti boyutlarnn byd ve sayca sayca azald tespit edilmitir. Ayn sonu, sabit bekleme sresi ve artan retrogresyon scakl iin de elde edilmitir. 180oC de retrogresyon uygulanm iki yap incelendiinde (ekil 5.19 ve 5.20) 10 dakikalk bekleme sresi ile karlatrldnda 30 dakika sonunda kelti boyutlarnda byme meydana geldii grlmektedir. Sertlik lmleri sonunda da 30 dakika sonunda sertlik deerinde d gzlenmitir ve bu durum mikroyap ile uyumludur.

ekil 5.19 180 oC de 10 dakika retrogresyon ardndan 130 oC de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts

ekil 5.20 180 oC de 30 dakika retrogresyon ardndan 130 oC de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts

74 ekil 5.21 de grlen yap 200 oC de 10 dakikalk RRA ile elde edilmi numuneye ait olup 96,1 HRB sertlik ve 545,8 MPa lk ekme dayanma sahiptir. ekil 5.22 deki yap ise 92,7 HRB sertlik ve 524,2 MPa ekme dayanmna sahiptir. 10 ve 15 dakikalk retrogresyon srelerine ait iki yap karlatrldnda 15 dakikalk bekleme sresinin keltilerde belirgin bir ekilde irilemeye ve sayca azalmaya neden olduu grlmektedir. Bu durum 10 dakika retrogresyon ve yeniden yalandrma ile elde edilmi yapya gre mekanik zelliklerdeki d aklamaktadr.

ekil 5.21 200 oC de 10 dakika retrogresyon ardndan 130 oC de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts

ekil 5.22 200 oC de 15 dakika retrogresyon ardndan 130 oC de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts

75 ekil 5.19 ve 5.20 de deitirilen parametrelere bal olarak ele edilen mikroyap sonularna benzer ekilde, ekil 5.21 ve 5.22 de de mikroyap zelliklerinin zaman ve scakla bal olarak deitii grlmektedir. ekil 5.23 deki mikroyap 89.9 HRB sertlik ve 518,3 MPa lk ekme dayanm deerine sahip numuneyi, ekil 5.24 deki mikroyap ise 89 HRB sertlik ve 479,2 MPa lk ekme dayanmna sahip numuneleri temsil etmektedirler.

ekil 5.23 220 oC de 2 dakika retrogresyon ardndan 130 oC de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts

ekil 5.24 220 oC de 5 dakika retrogresyon ardndan 130 oC de yeniden yalandrlm 2 numaral numunenin taramal elektron mikroskop grnts

76 Al 7075 dkm malzemelerinin farkl sl ilemlerden sonra (T6, T73, T6+RRA) elde edilen mikroyap zellik deiimleri de, Al 7075 levha malzemelerindekine benzer ekilde olduu gzlemlenmitir.

ekil 5.25, 5.26, 5.27 ve 5.28 de 4 numaral numunenin T6 ve T73 sl ilemi grm yaplar farkl bytmelerde verilmektedir. T6 sl ilem konumunda numune 93,3 HRB lik sertlik deerine sahipken, T73 ilemi ile elde edilen 90,9 HRB dir.

ekil 5.25 T6 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts

ekil 5.26 T73 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts

77

ekil 5.27 T6 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts

ekil 5.28 T73 sl ilem durumundaki 4 numaral numunenin k metal mikroskop grnts T6 ve T73 sl ilemi grm numunelerin farkl bytmeleri karlatrmal olarak incelendiinde T73 konumundaki numunenin mikroyapsnn T6 konumundaki numuneye gre daha byk tane yapsna sahip olduu grlmektedir.

78 ekil 5.29 ve 5.30 da 5 numaral alamn (4 numaral alamn % 10 orannda ekillenmesi ile elde edilen numune) T6 ve T73 sl ilemi grm mikroyaplar karlatrlmaktadr. T6 sl ilemi uygulanm numunenin sertlik deeri 94,6 HRB, T 73 sl ilem konumundaki numunenin sertlii 91,4 HRB olarak llmtr. T6 sl ilemi ile elde edilen mikroyapda tane boyutu T73 e gre daha kktr. Bu mikroyap zelliine gre T6 sl ilemi ile elde dilen malzemenin sertlii daha yksektir.

ekil 5.29 T6 sl ilem durumundaki 5 numaral numunenin k metal mikroskop grnts

ekil 5.30 T73 sl ilem durumundaki 5 numaral numunenin k metal mikroskop grnts

79 6. SONULAR ve NERLER

Bu almada levha ve dkm olmak zere iki farkl retim yntemi ile elde edilen Al 7075 numuneleri kullanlmtr.

Aratrmada bu farkl numunelere farkl sl ilemler uygulanm ve sonular mekanik zellikler ile mikroyapsal zellikler olarak belirlenmitir.

Al 7075 levha alamna (T6 sl ilemi grm numunelere) RRA sl ilemi uygulanmtr. RRA sl ilemi 180, 200 ve 220 oC de gerekletirilmitir. Al 7075 dkm alamna T6, T73 ve T6+RRA sl ilemleri uygulanmtr.

Her iki malzemeye uygulanan sl ilemlerin etkilerini aratrmak amac ile mekanik zellikler ve mikroyapsal zellikler belirlenmitir. Bu amala numunelerin ekme ve akma dayanmlar tespit edilmi, farkl scaklklarda uygulanan entik darbe deneyleri ile malzemelerin krlma zellikleri belirlenmitir. Isl ilem artlarnn mikroyapya etkileri ise SEM mikroyaplar ile tespit edilmitir. Elde edilen deerlere gre aadaki sonular elde edilmitir:

1. Yaplan retrogresyon ilemleri ile T6 sl ilem durumuna eit ya da daha yksek sertlik deerleri elde edilmitir. Maksimum sertlik deeri 200 oC de 5 dakikalk retrogresyon ve ardndan yaplan yeniden yalandrma ile elde edilmitir. 2. farkl levha alamnn sertlik deeri karlatrldnda, T6 konumunda en yksek sertlik deeri 95,1 HRB ile 2 numaral numunede (yksek Zn ve Mg ieren alam) elde edilmitir. Daha sonra sras ile 90,5 HRB lik sertlik deeri ile 1 numaral alam ve 89,3 HRB ile 3 numaral alam gelmektedir. 3. Dkm artlarnda temin edilen 4 numaral numunede F konumunda 50,3 HRB olarak llen sertlik deeri, T6 sl ilemi ile 93,3 HRB ye ykselmitir. T73 ilemi sonunda ise 90 HRB lik sertlik deeri elde edilmitir. 4. Levha alamlarna uygulanan ekme deneyi sonucu T6 sl ilem durumunda maksimum dayanm 576,6 MPa ile 1 numaral numunede elde edilmitir. Sertlik deeri 95,1 HRB olarak belirlenen numunede ise bu deer 558,2 MPa olarak

80 belirlenmitir. 2 numaral numunede maksimum sertlik elde edilmesine karn ekme dayanmn dk olmasnn nedeni, mikroyap incelemeleri ile belirlenen kelti dalmdr. 2 numaral numunede tane boyutunun kk ve homojen olmasna karn tane snrnda kelti oluumuna rastlanmamas ekme dayanmnn dk kmasn aklamaktadr. 5. Isl ilemler sonucunda elde edilen mikroyap zelliklerine bal olarak entikli numunelerin iki farkl ekilde krlma yzeyi ortaya kardklar grlmtr; Snek ve gevrek krlma. Bu tr krlma davranlar ise, malzemedeki keltilerin boyut ve dalmlar ile ilikilidir.

81 KAYNAKLAR Askeland, D. R. (1998), ( eviren: Erdoan, M.), Malzeme Bilimi ve Mhendislik Malzemeleri Cilt I, Nobel Kitapevi, Ankara. Baydoan, M., (2003), Retrogresyon ve Yeniden Yalandrma Uygulanm 2014 ve 7075 Kalite Alminyum Alamlarnn Mekanik ve Korozyon zelliklerinin ncelenmesi, Doktora Tezi, T Fen Bilimleri Enstits. Berg, L.K., Gjnnes, J., Hansen, V., L, X.Z., Knutson- Wedel, M., Waterloo, G., Schryvers, D., Wallenberg, L.R.. (2001), GP- Zones in Al- Zn- Mg Alloys and Their Role in Artifical Aging, Acta Mater, 49(2001) 3443- 3451 Clark Jr, R., Coughran, B., Traina, I., Harnandez, A., Scheck, T., Etuk, C., Peters, J., Lee, E. W., Orgen, J., Es- Said, O. S. (2004), On the Correlation of Mechanical and Physical Properties of 7075- T6 Al Alloy, Engineering FailureAnalysis. Chinh, N.Q., Lendvai, J., Ping, D.H., Hono, K. (2003), The Effect of Cu Mechanical and Proporties of Al- Zn- Mg Alloys, Journal of Alloys and Compounds, 378(2004) 52- 60. eliker, C. ve Sert, A., (2003), Otomotiv Endstrisinde Alminyum Dvme ile ekillendirilmi Paralarn Kullanm, II. Alminyum Sempozyumu ve Sergisi, 22-24 May. 2003, Seydiehir. apan, L. (2003), Metallere Plastik ekil Verme, alayan Kitapevi, stanbul. Demirci,A.H. (2004), Malzeme Bilgisi ve Malzeme Muayenesi, Alfa Yaynclk, Bursa Deschamps, A., Niewczas, M., Bley, F., Brechet, Y., Embury, J. D., Sinq, L. L., Livet, F., Simon, J. P. (1999), Low Temperature Dynamic Precipitation in a Supersaturated Al- ZnMg Alloy and Related Strain Hardening, Phil. Mag. A.79 ( 10), 2485- 2504 (1999). Dong- Woo, L., Sang- Yong, L., Kyong- Hwan, L., Su- Keun, L., Kyu- Hwan, Oh., (2004), Microstructure Evolation of Al- Zn- Cu- ( Sc) Alloy During Hot exrusion and Heat Treatment, Journal of Materials Processing Technology, 155- 156 (2004) 1330- 1336. Dumont, D., Deschamps, A., Brechet, Y. (2003), On the Relationship Between Microstructive Strength and Toughness in AA 7050 Aluminum Alloy, Materials Science and Engineering, A 356 (2003) 326- 336. Dndar, M., (2003), Alminyumun Yaygn Kullanm in Potansiyel Uygulamalar, II. Alminyum Sempozyumu ve Sergisi, 22-24 May. 2003, Seydiehir. Ferragut, R., Somoza, A., Tolley, A., Torriani, I. (2003), Precipitation Kinetics in Al- ZnMg Commercial Alloys, Journal of Materials Processing Technology, 141 (2003) 35- 40. Fjeldly, A., Sqreng, A., Roven, H. J. (2001), Strain Localisation in Solution Heat Treated Al- Zn- Mg Alloys, Materials Science and Engineering, A300 (2001) 165- 170.

82 Flynn, R. J., Robinson, J. S. (2004), The Aplication of Advances in Quench Factor Analysis Property Prediction to the Heat Treatment of 7010 Aluminium Alloy, Journal of Materials Technology, 153- 154 (2004) 674- 680. Gekinli, E., (2002), Alminyum Alamlarnn Islelmi, 2. Isl lem Sempozyumu, 0708 ubat 2002, T, stanbul. Gr, C.H., Yldz, . (2004), Non-descructive Investigation on the Effect of Precipitation Hardening on Impact Toughness of 7020 Al- Zn- Mg Alloy, Materials Science and Engineering, A 382(2004) 395- 400. Kayal, E. S., Ensari, C. ve Dike, F. ( 1996), Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, .T.. Kimya- Metalurji Fakltesi Ofset Atlyesi, stanbul. Kurtulu, M., (2003), Roket/ Fze Uygulamalarnda Alminyum Kullanm ve Trkiye Altyapsndan Beklentiler, II. Alminyum Sempozyumu ve Sergisi, 22-24 May. 2003, Seydiehir. Mlek, P., Cieslar, M. (2002), The Influence of Processing Route on the Plastic Deformation of Al- Zn- Mg- Cu Alloys, Materials Science and Engineering, A324(2002) 9095. Maloney, S. K., Hono, K., Polmear, I. J., Ringer, S. P. (2001), The Effect of a Trace Addition of Silver Upon Elevated Temparature Ageing of an Al- Zn- Mg Alloy, Micron, 32 (2001) 741- 747. Mukhopadhyay, A.K., Sharma, A.K. (1997) , nfluence of Fe Bearing Particles and Nature of Electrolyte on the Hard Anodizing Behaviour of AA 7075 Extrusion Products, Surface and Coatings Technology, 92 (1997) 212- 220. zer, H.H., (2004), 7075 Alamnda Retrogresyon ve Yeniden Yalandrma Isl lemi Sonucu Mekanik zelliklerin ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, YT Fen Bilimleri Enstits. Polmear, I.J.(1989), Metalurgy of the Light Metals, Edward Arnold, New York. Smithells Light MetalsHandbook(1998) Sang- Yong, L., Jung- Hwan, L., Young- Seon, L. (2001), Characterization of Al 7075 Alloys After Cold Working And Heating in the Semi-Solid Temparature Range, Material Processing Technology, 111 (2001) 42- 47. Savakan, T. (1999), Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Birsen Kitapevi, stanbul. Selamc, E. (2001), Ageing Behaviour of Spray Cast Al- Zn- Mg- Cu Alloys, Turk J. Engin Environ Sci., 25 (2001) 681- 686. Sha, Gang., Cezero, A. (2004), Early- Stage Precipitation in Al- Zn- Mg- Cu Alloy ( 7075), Acta Material, 52 (2004) 4503- 4516. Smith, W. F. (2001), (eviren: Erdoan, M.), Mhendislik Alamlarnn Yap ve zellikleri Cilt II, Nobel Kitapevi, Ankara.

83 Stiller, K., Warren, P.J., Hansen, V., Anjenete, J., Gjnnes, J. (1999), Investigation of Precipitation in an Al- Zn- Mg Alloy After Two-Step Ageing Treatment at 100C and 150 C, Materials Science and Engineering, A270(1999) 55- 63. Verma, B. B., Atkinson, J. D., Kumar, M. (2001), Study of Behavior of Aluminium Alloy, Bull. Mater. Sci., Vol. 24, No. 2, April 2001 Wolverton, C. (2001), Crystal Structure and Stability of Complex Precipitate Phases in AlCu- Mg- ( Si) and Al- Zn- Mg Alloys, Acta Mater, 49(2001) 3129- 3142. Wu, Y. L., Froes (Sam), F. H., L, C., Alvarez, A. (1999), Micro Alloying of Sc, Ni and Ce in an Advanced Al- Zn- Mg- Cu Alloy, Metallurgcal and Materials Transactions A, Volume 30A. Ylmaz, M., (2003), Alminyum Sektrnde Yeni Kullanm Sahalar, II. Alminyum Sempozyumu ve Sergisi, 22-24 May. 2003, Seydiehir.

84

ZGEM

Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans Yksek Lisans

21.05.1981 Tokat 1994-1997 1998-2002 2002-2005 Avclar Sleyman Nazif Lisesi Yldz niversitesi Kimya Metalurji Fakltesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Metalurji Mh. Anabilim Dal, Malzeme Program

alt Kurum 2004-Devam ediyor Sistem Alminyum San. ve Tic. A. .