TC.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slm Bilimleri Ana Bilim Dal Tefsir Bilim Dal

Kurnda Toplumsal Dzene Ynelik Emir ve Yasaklarn Ahlk Arka Plan

Yksek Lisans Tezi

Danman Do. Dr. Fethi Ahmet POLAT

Hazrlayan Fatih KARAZEYBEK NDEKLER

BBLYOGRAFYA........................................................................................................................................107

Konya 2008

KISALTMALAR

b. Bkz. DA DB DE Fak. Hz. FAV ..E.F. nr. s. sad. A TDV Tr. Ts Vb. Vd. Yay.

: bn, bin : Baknz : Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl : Dokuz Eyll niversitesi : Fakltesi : Hazreti : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Va : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi : Nereden : Sayfa : Sadeletiren : mil slam Ansiklopedisi : Trkiye Diyanet Vakf : Tercme Eden : Tarihsiz : Ve benzeri : Ve dierleri : yaynevi

NSZ

Kurn, insan, hem Allaha hem de insanlara kar ahlk sorumluluklarn yerine getirmeye davet edip, bir taraftan, insanla Allah arasnda sevgi, sayg, ve itaate dayanan bir iliki kurarken, dier yandan, insann yaam olduu toplumdaki fertlerle ilikilerini dzenleyen emir ve yasaklar getirir. Kurn, bu retisini pek ok yetinde, insanla Allah arasnda gerekleen bir olgu olan iman ilkesi ve Allahn rzasna dayal olarak insanlar arasnda gerekleen davranlardan oluan, salih amel ilkesiyle takdim eder.

Konya 2008

Kurnda iman ve salih amelin birbiriyle sk bir iliki iinde olmas, insann, kendisine ve dier insanlara kar ahlk sorumluluklarnn, ayn zamanda Allaha kar da birer sorumluluk olduuna iaret eder. nsann, varln dzenli olarak devam ettirebilmesi iin bir toplumda yaamaya ihtiyac vardr. nsanlarn o toplumda, birlikte, huzurlu bir ekilde yaayabilmesi iin belli bal kurallara uymas gerekir. Toplumsal hayat dzenleyecek unsurlarn banda da hukuk ve ahlk gelir. Her toplumun detleri, gelenekleri, dnceleri farkl olduundan farkl ahlk prensipleri ortaya kmaktadr. Bir toplum iin ahlk grlen bir davran, bir baka toplum tarafndan ahlk olmayabilir. nk sadece bir blgede yaama ans olan bir insann herkesi mutlu edecek ahlk prensiplerini tespit etmesi mmkn deildir. lh dinlerin asllarndan uzak bir ekilde hazrlanan ahlk anlaylar ise, kiilerin bireysel duygu ve dncelerini, ahs arzu ve isteklerini yanstmaktadr. Kurna gre Allah, insan ahlk doruyu grebilecek gte yaratmtr. Bununla birlikte eytann aldatmas, insann hev ve hevesi, eitli igd ve arzular onun doruyu, iyiyi ve gzeli tam anlamyla grmesini engellemitir. Ancak Allah, ahlkl, erdemli insan ve toplumlarn olumasn istediinden dolay, gnderdii peygamberler ve kitaplar vastasyla insanlarn hem bu dnyada hem de hirette mutlu olacaklar ahlk ilke ve yasalar sunmutur. nsanolunun yaratl sebebi, Kurnda imtihan olarak aklanmaktadr. Bu imtihan, insann Allahn rzas istikmetinde inan ve amel durumunun nasl olacan lme, snama denemektir. Yine bu imtihan, toplumsal bir varlk olan insann toplum iinde gsterecei tutum ve davranlar neticesinde sonulanacaktr. te Allah, yaratt insanoluna bu dnyadaki imtihannda baarl olmas iin, elileri vastasyla emirler ve yasaklar bildirmitir. Toplum iinde, Allahn bu buyruklarna uyanlar iyi bir fert olduu gibi bu fertlerin oluturduu toplum da iyi bir toplum olacaktr. Toplum dzenini salayan hukukun ve ahlkn kayna ve ilikileri hakknda farkl dnceler olmakla beraber, acaba Kurnda emir ve yasaklar ihtiv eden, hukk yn ar basan ayetlerin, ahlk, mnev ynleri nelerdir? Kurnda hukuk-ahlk ayrm bir dier ifadeyle, hukk hkmler ihtiv eden emir ve yasaklarn ahlk ilkelerden soyutlanmas mmknmdr? Kurnda emir ve yasaklar ieren ayetlerin toplumsal dzene katklar nelerdir? sorularndan yola karak, Kurnda Toplumsal Dzene Ynelik Emir ve Yasaklarn Ahlk Arka Plan balnda bir konu almay uygun grdk. ncelikle yaptmz bu almann konu seiminde ve almamz sresince bizi ynlendiren deerli danman hocam Sayn Do. Dr. Fethi Ahmet Polat Beye ve Seluk niversitesi Temel slam

Konya 2008

Bilimleri ABD Tefsir Bilim Dalndaki deerli hocalarm Sayn Prof. Dr. M. Sait imek ve Sayn Prof. Dr. Yusuf Ick Beylere katklarndan dolay sayglarm sunar ve teekkrlerimi arz ederim.

Fatih KARAZEYBEK Konya-2008

GR

A. ARATIRMA KONUSUNUN SELMES Kurnda yer alan emir ve yasaklarn hukk yn, slm Hukuku ve Fkh ilminde ele alnd gibi, Tefsirlerde de, ilgili ayetler geldiinde ilenmitir. Bununla birlikte baz tefsirlerde, emir ve yasak ihtiv eden ayetler, sadece hukk ynyle deil, maslahat, hikmet ve faydalar ynyle ele alnm ve hkmlerin ahlk ynlerine iaret edilmitir. Dikkatimizi eken bir konu olan bu durumu danman hocamla paylatktan sonra, onun tavsiyesiyle Marife Dergisinde Yaymlanan1 Kurnda Yasamann Arka Plan Olarak Ahlk adl makleyi okudum. Ancak Kurnda yer alan emir ve yasaklarn, hikmet, maslahat gibi ahlk ynlerini ele alarak incelemeye baladmzda konunun ok geni olduu kanaatine vardk. Abdullah Drazn Kurn Ahlk2 adl eserinden faydalanarak, Kurndaki ahlk esaslarnn, ferd ahlk, dn ahlk, sosyal ahlk, aile ahlk, devlet ahlk gibi ksmlara ayrldn grdk. Danman hocamla yaptmz istireler neticesinde, Kurndaki bu ahlk esaslarndan, sosyal ahlka ynelik olan blmn incelemeye karar verip, tezimizin de baln, Kurnda Toplumsal Dzene Ynelik Emir ve Yasaklarn Ahlk Arka Plan olarak belirledik.

B. KONU HAKKINDAK KAYNAKLAR

1Ahmet Yaman, Kurnda Yasamann Arka Plan olarak Ahlk Marife Dergisi, Konya, 2006, say: 1. 2M.Abdullah Draz, Kurn Ah/k/,(tr.Emrullah Yksel, nver Gnay), z Yay.,3.Bask, stanbul, 2004.

Konya 2008

Tezimizin konusu itibariyle aratrmamzn aya vardr. ncelikle konumuzun alt yapsn oluturmas asndan ahlk ve hukukla ilgili eserlere mracaat ettik. kinci olarak, tezimizin omurgasn oluturan, toplum dzeniyle ilgili emir ve yasaklarda, bata ictim tefsirler olmak zere, tefsirlerden yararlanmaya altk. nc olarak da, toplum dzeniyle alkal Kurndaki emir ve yasaklarn ahlk ynlerini incelerken, ahlk esaslarn ele alan eserlerden istifde ettik. Tezimizin konusuyla ilgili eserlere deinecek olursak; Kurndaki emir ve yasaklarn tasnifinde, M.Abdullah Drazn, Kurn Ahlk adl eserinden faydalandm. Bu tasnifden sonra, toplum dzeniyle ilgili olan konular tesbit ederek, bata ictim tefsirler olmak zere, tefsirlerden istifade etmeye altm. Ayrca, konumla ilgili, Celil Kirazn Kurnda Ahlk lkeleri, Muhsin Demircinin Kurnda Toplumsal Dzen adl eserlerinden de istifade ettim. Bunlar dnda, mam Gazzlnin hyu Ulmi'd-Dn ve Mverdnin Edebd-Dny ve d-Dn gibi eserlerine yeri geldiince mracaat ettim.

C. ARATIRMADA TAKP EDLEN YNTEM alma konumuz hakknda okumalara baladmzda, ncelikle temel olmas asndan ahlk ve hukuk kitaplarn inceledik. Toplumsal dzeni salayan unsurlarn banda gelen ahlk ve hukukun birbirleriyle olan ilikilerini ve farkllklarn inceleyip, bunun Kurndaki hkmlerde nasl olduu sorusuna cevap aradk. Ardndan, Kurndaki toplum dzenine ynelik emir ve yasaklar ihtiv eden ayetleri tesbit edip, tesbit etmi olduumuz bu emir ve yasaklar kendi aralarnda snflandrmaya altk. Konumuzla alkal olan bu emir ve yasaklarn tefsirlerde ele aln ekillerini inceleyip, arlkl olarak hukk ynleriyle deil de, maslahat, hikmet, fayda gibi ynleriyle ele aldk. Kurnn getirmi olduu bu emir ve yasaklarn fert ve topluma olan yararlarna da deinerek, toplum dzenine salam olduu katklarn ortaya karmaya altk.

D. ARATIRMANIN MUHTEVASI Birinci blmde, tezin balndaki kavramlar aklamak ve temel oluturmas amacyla, ahlk, hukuk ve toplum konusunu ele aldk. Bu blmde ahlkn genel erevesini izip, ahlkn baz bilimlerle

Konya 2008

olan ilikisine deindik. Kurn ahlknn kaynaklar ve Kurnda ahlk ilikilerini ele aldktan sonra, Kurnn topluma bakn incelemeye altk. kinci blmde ise, Kurnda toplumsal dzene ynelik yasaklar, gruba ayrarak; dorudan zarriyt- hamse ile ilgili yasaklar, dolayl olarak zarriyt- hamse ile ilgili yasaklar ve insanlar aras ilikilerde yasaklanan hususlar balklar altnda ele aldk. nc blmde, Kurnda toplum dzenine ynelik emredilen hususlar, doruluk, toplumsal dayanma, sabr, adlet ve db- mueret balklar altnda inceledik. Bu yasaklar ve emirleri, hukk boyutundan ziyade ahlk boyutuyla ele alp, ayetlerin toplumsal adan olan faydalarna, maslahatlarna ve hikmetlerine deindik. almamz sonu ve bibliyografya ile son bulacaktr.

BRNC BLM

AHLK VE TOPLUM HAKKINDA GENEL BLGLER

1. AHLKIN TARF

1.1. Lugat Anlam Ahlk kelimesi, Arapada H-L-K (j-J-c) kknden tremi olup Hulk veya Huluk kelimelerinin ouludur. Bu kelimeler ise "huy, din, tabiat ve karakter" manalarna gelmektedir. Bundan dolay ahlk kelimesi; huylar, insann mnev yapsn belirleyen zellikler, seciyeler gibi anlamlara gelir. 3 nsan, beden ve ruh olmak zere iki unsurdan meydana gelmitir; bedenin yaps ve grn ile ilgili olarak Arapada Halk (-) kelimesi kullanlrken, ruhun yaps ve grn iin ise Hulk (-) kelimesi kullanlmaktadr. 4 unu da belirtelim ki, ahlk kelimesi, Trkede tekil bir kelime olarak kullanlmtr.

3Eb Nasr smail b.Hammd el-Cevher, es-shh, (nr. Ahmed Abdulafur Attr), I-VI, Drul-ilm lil- Melyn, Beyrut, h.1399, IV,1470-1471; bn Manzr Ebl- Fazl Muhammed b. Mukrim el-frik, Lisnu l- Arab, Beyrut, 1990, X, 85-87; Ahmed Hamdi Akseki, Ahlk Dersleri, dal Nr., 2. Bask, stanbul, 1968, s.15.; Mustafa arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, Ensar Nr., 4. Bask, stanbul, 2006, s.15. 4bn Manzur, Lisnu'l-Arab, X, 85-87.

Konya 2008

1.2. Terim Anlam Ahlk, deiik dncelere gre, farkl ekillerde deerlendirilmekte ve farkl tanmlar yaplmaktadr. Kaynaklarda ahlkn oka tarifi yaplmakla beraber, en yaygn olan, mam Gazzlnin yapt tariftir.5 Gazzl, ahlk; insan nefsinde yerleen yle bir melekedir ki, insann fiilleri, hibir fikr zorlama olmakszn, iyice dnmeye muhta olmakszn, bu meleke sayesinde kolaylkla ve rahatlkla ortaya kar. eklinde tarif etmitir.6 Bu tarifte ahlk davrann bir nitelii olarak belirtilen iyice dnmeye muhta olmakszn kayd, davrann amal ve isteyerek yaplmas artna aykr gibi gzkse de, tarifin bu ekilde yaplmasndaki asl ama, ahlk davrann zorla yaplan bir davran olmadn belirtmek iindir. 7 Yaplan birok tarifler nda, ahlkn; insann karakter yaps, fiilleri, bunlarla ilgili deerlendirmeleri ve kiilerin davranlarn tanzm eden genel kurallar btn olduunu sylemek mmkndr.8 Bir ynyle ahlk; rnein slm Ahlk, Budist Ahlk gibi genel bir hayat tarz anlamnda, ayrca i veya meslek ahlk gibi bir grubun davran kurallar anlamnda kullanlr.9 Ahlkn tanmn daha iyi kavramak iin, ncelikle tanm iyi irdelememiz gerekir. Ahlk, davranlardan ziyade onlar meydana getiren mnev kabiliyetleri ifade eder. Yani ahlk fiiller, ahlkn kendisi deil, onun bir neticesidir. Ayrca, bir insann yapm olduu herhangi bir iin sonucuna bakarak onun ahlknn iyi veya kt olduuna dair bir hkm verilemez. nk insanlar bazen iyi niyetle bir eyi yapmak istedii halde yapt i, kt sonular dourabilir. Yahut kt niyetle baladklar bir i iyi neticeler dourabilir. 10 Ahlk, sadece iyi huylar ve kabiliyetler manasna gelmeyip, iyi veya kt huylarn hepsine birden ahlk denilir ve herkesin iyi veya kt eklinde nitelenen bir ahlk vardr. nsanlar arasnda kullanlan ahlkl veya ahlksz gibi szler, galat- mehur kabilindendir. 11 Buna ramen, ahlk, insann bir amaca ynelik olarak kendi isteiyle, ktlkten uzak olarak, iyi davran sergilemesi ve bir toplumda fertlerin uymak zorunda olduklar davran kurallar eklinde tarif edenler de vardr.12
5arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.15. 6, Eb Hamid Muhammed el-Gazzl, hyu Ulmid-Din, I-IV, Msr, H.1302, III, 49; Ahmed Hamdi Akseki, Ahlk lmi ve slm Ahlk,(nr. Ali Arslan Aydn), Nur yay. 2. Bask, Ankara, 1991, s. 14. 7arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.18. 8Recep Kl, Ahlkn Dn Temeli, TDV.yay.,4. Bask, Ankara 2003, s.2. 9Kl, Ahlkn Dn Temeli, s.2. 10arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s. 17. 11arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.17. 12M.Zeki Aydn, Ailede ocuun Ahlk Eitimi, Nobel Yay. Ankara, 2007, s.1.

Konya 2008

Ahlk, insanda gelip geici bir hal deil, onun mnev yapsna yerleerek bir meleke halini alan kabiliyetler btndr. Ahlk, insanln kabul ettii ve baka kesinlik lleriyle llemeyen hareketlerimize ait deerlerin toplamdr.13 Ahlk, insan dnp tanmaya, herhangi bir bask ve zorlamaya gerek olmaszsn, vazifeyi rahatlkla ve memnuniyetle yapmaya sevk eder. yi ahlkl olabilmek iin vazifeleri rahatlkla ve memnuniyetle yerine getirme zarreti, ahlkn geliip glenmesinde alkanln nem tadn gstermektedir. Alkanlk ise ancak eitimle kazanlr. Bu eitim de kiinin kendi kendini eitmesi, nefsini slah etmesi yoluyla olur.14 Filozoflar, ahlk farkl ekillerde deerlendirmilerdir. Detaya girmeden bunlara da ksaca deinmek yararl olacaktr. Genellikle, ilk alarda filozoflar, ahlk; Her insan, diledii gerek mutlulua ulatran ve insan dnyadaki zel yeri uyarnca zne yakan saadeti elde etmesini salayan bir yol, bir biim diye aklamlardr.15 lka filozoflarndan Sokrates, ahlkta stn olmann bilgiye bal olduunu, doru fiile ancak doru bilginin ulatracan syler. Ona gre ahlkl olmann z, iyiyi bilmektir. Bilgi insann iradesine etki eder. Ktlk, bilginin eksikliinden ileri gelir nk hi kimse bile bile ktlk ilemez. Bilgi renildii gibi ahlk da renilir ve ahlk ile mutluluk ayndr.16 Sokrates'ten etkilenerek ortaya kan Kyrene okulu, bireyci olup, ahlkta hazclk anlamna gelen, hedonizmi esas almtr. Hazz istemek ve aramak insan ve hayvan iin doal bir duygudur. radenin biricik amac haz olup, haz iyinin kendisidir. Hazz salayan ey iyi, ac veren ey ise ktdr.17 Platon ise, Sokrates'ten etkilenerek ortaya kan okullarn aksine bireyci deildir. Onun ahlk anlay toplumsal ahlktr. Ona gre tek kiinin deil, toplumun mutluluu nemlidir. 18 Yunan ahlk felsefesinin temel sorusu, insan davranlarnn son gayesi olan mutluluktur ve bu teorinin zgn karakteri gayeci olup, insan fiillerini gayelerine, niyetlerine gre deerlendirmesidir. 19 Aristoteles de btn Yunan ahlklar gibi, btn abalarmzn en yksek amacnn mutluluk

13Hilmi Ziya lken, Ahlk, EF Yay., stanbul, 1946, s. 9. 14arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.18. 15Heinz Heimsoeth, Ahlk Denen Bilmece,(tr. Necmi Uygur), ..E.F. yay., 2. Bask, stanbul, 1978, s. 16. 16Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, st. 1980, s. 50. 17Gkberk, Felsefe Tarihi, s.55. 18Gkberk, Felsefe Tarihi, s.65. 19Kl, Ahlkn Dn Temeli, s.5.

Konya 2008

olduunu syler. nsann z akldr. nsan ancak aklnn etkinlii ile mutlu olabilir. 20 Aristotelese gre iyinin ne olduunu bilmek, onu yapabilmek deildir. nsan ancak iradesini eitmekle gl isteklerine kar koyabilir, akln gsterdiini yapabilir. 21 nsann, cesret, ll-dnceli olma, cmertlik, yksek ruhluluk, adlet, dengeli olma, an-eref sevgisi, edep, eref duygusu, arballk, dostluk gibi baz etik erdemleri vardr. Bu eit erdemlerin z de doru olan ortay bulmadr. Bu u demektir: steklerimiz bizi hep kt olan arlklara doru itip srkler. Bu arada doru gr, bize iki arln ortasndaki doruyu, pek ok ile pek azn ortasn buldurur. Doruyu yapa yapa edinilen alkanlk da, hep bu doru ortay bulacak gibi irademizi ayarlar. Cesret delice atlganlk ile korkakln, cmertlik msriflik ile cimriliin, ll-dnceli olma, dizginsizlikle dncesizliin, adlet, hakszlk yapma ile hakszla katlanmann; dengeli olu, deli gibi kzp kprme ile vurdumduymazln arasnda bulunan doru ortalardr. Ona gre insan, sosyal bir varlktr. Bu yzden ahlk olgunluuna ancak toplumun iinde eriilebilir. 22 Skolastik rn dnrlerinden, Aquino'lu Thomasn ahlk retisi aklcdr. Ona gre akl ruhtan daha st sradadr. nk akl deerleri bilmesi ve amalar koymasyla iradeye yn verir. Ancak irade kendi bakmndan zgrdr. Onda bir zgr olarak seme yetenei vardr. rade zgrl her trl ahlkn n artdr. Bizim eylemimiz, Allah tarafndan yaratlm olan nesnelerin deer dzenine uygunsa iyidir. 23 Thomas, Yunan felsefesinin, yiitlik, lllk, bilgelik ve adlet olan drt ana erdemini benimseyip, bunlara inan, sevgi ve umuttan oluan Hristiyan erdemini de ekler. nan, alak gnlllkle inanmay, sevgi yaknlar sevmeyi, umut da Allah'n inayetiyle kurtulmay umut etmeyi ifade eder.23 unu da belirtelim ki, Aquino'lu Thomasn ahlk retisi bugn de Katolik kilisesinin resm felsefesidir. 24 zetle, baz filozoflarn ahlk felsefelerinde, hayatn gayesinin, en yksek hazza erimek olduunu, bazlarnda fayda, yani en byk mutluluk ilkesi olduunu, bazlarnda iyi niyet, iyi isteme olduunu grrz. Bazlarna gre ise, davrann ahlk olabilmesi iin vazife ilkesinden hareket etmek gerekir.
25

Bu

saydmz akl, sezgi ve duygu temellerine dayanan ahlk teorileri, bir baka ifadeyle din-d temellerine dayanan ahlk teorileridir. Ahlkn temelinin din olmad grnde olanlar, uzun alar din ile ahlk birbiri iinde yaam olmasna ramen bu iki kurumun evriminin asla paralel olmadn sylerler. Nitekim,

20Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 87. 21Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 88. 22Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 88. 23Gkberk, Felsefe Tarihi, s.174. 24Gkberk, Felsefe Tarihi, s.170. 25Kl, Ahlkn Dn Temeli, s.8-13.

Konya 2008

gnmzde ahlk her kesim tarafndan olmazsa olmaz bir gereklilik olarak kabul edildii ve kurallarna uyulduu halde, din, fertler tarafndan ayn derecede benimsenmemektedir. Bunun balca nedeni, ikisinin mahiyet ve amalar arasnda nemli farklarn bulunmas ve hele dinin, ahlk aan bir takm mistik unsurlar iermesidir. 27 Ahlk, insanlarda mevcut olan huylar ve elde edili ekillerine gre de ftr ve kazanlm ahlk olarak ikiye ayrlr: nsann yaratlnda aslen var olan, doutan yerlemi ve gizlenmi hasletler ve kuvvetler ftr ve tabii ahlk olarak isimlendirilir. Bunlar bir ocuun rh geliim devrelerinde de mevcuttur. nsann tabii ve ftr hallerini meydana getiren bu nefsn melekeler ve btn hasletler, hibir sorumluluun uygulama alan deildir ve dolaysyla bunlara eri hkmler gerekmez. Hibir fert, ftraten mevcut olan gazap veya ehvet kuvvetinden sorumlu deildir. nk sorumluluk ancak, bu kuvvetlere uyularak yaplan fiillerden dolaydr.26 nsanda doutan var olan nefsn melekelerin, yaam sresince deiik vesilelerle terbiye edilip, tabiatla uyumasndan sonra meydana gelen ihtiyr fiiller vardr. Dtaki tesirlerden sonra kazanlan huylara ahlk- mktesibe denir. Bu, esas ahlk olan nefsn melekelerin evre ve d tesirler ile alm olduu ekil demektir. Burada irde ve ihtiyrn rol ve tesiri vardr. Bunun iin de sorumluluun uygulama yeri burasdr. 27

2.

Baz lm Disiplinlerde Ahlkn yeri

2.1.

Ahlk Hukuk likisi Ahlk ilminin yaps gerei en yakn olduu ilim dal hukuktur. Zira her iki ilim de kaideci

(normatif) dir ve deerler sahasyla ilgilenirler. Hukuk da ahlk gibi iyi fiilleri emretmekte ve kt fiilleri ise yasaklamaktadr. Hatta hukuk iin, meyyideleri maddletirilmi bir ahlk dzenidir diye bir tarif yapmak teorik olarak mmkndr.30 Ahlk ve hukuk arasndaki benzerlik ve farkllklar da ksaca ele almakta yarar bulunmaktadr.
26Akseki, Ahlk lmi ve slm Ahlk, s. 14. 27bn Miskeveyh, Ahlk Olgunlatrma, (tr. A. ener, C. Tun, . Kayaolu), Kltr ve Turizm Bakanl yay, Ankara, 1983, s. 36; Akseki, Ahlk lmi ve slm Ahlk, s. 15.

Konya 2008

Hukuk, yaptrc gc bulunan kidelerden meydana gelmi bir sistemdir. Bir lkenin kanun ve nizamlar o lkenin hukuk sistemini meydana getirir. Bazen de hukuk denince, insanlar aras mnasebetlerin nasl olmas gerektii hakknda ileri srlen her trl fikir ve teori anlalr. Bu anlaya gre hukuk bir ahlk sistemidir. Ancak hukuk, kendi zel yaps gerei ahlkn br kaynaklar olan rf, adetler ve dinden ayrlr.28 Hukuk kurallar, insanlarn davran ve eylemlerini dzenler ve baz snrlamalar getirir. Hukuk kurallarnn yaptrm szkonusudur. Ahlk kurallar da insan davran ve eylemlerini snrlandrr, ancak hukuk kurallarndan farkl olarak ahlk kurallarnn dnyev bir yaptrm yoktur.29 Hukuk kurallar da yneliktir. Daha ak bir ifadeyle, hukuk kurallarnn amac, insan eylem ve davranlar sonucunda baka insanlarn zarar grmesini engellemektir. Ahlk kurallar ise daha ziyde ie yneliktir. Ahlk kurallarnda kiilerin ya da organizasyonlarn kendi kendilerini kontrol etmeleri ve ahlk olmayan davranlarn snrlandrmalar geerlidir.33 Hukuk kurallar, genellikle resmi olup, yaptrm vardr. Ahlk ise hukuk kurallarndan farkl olarak genellikle gayri resmi kurallardr ve vicdndir. rnein, hukuk kurallar ilenen bir suu sadece gayri ahlk bir davran olarak kabul etmekle kalmaz, ayn zamanda yaptrmlar yani hapis cezas, para cezas gibi cezalar ngrr. Ahlk ise o sua dnyev bir ceza getirmeyip sadece yanl bir davran olduunu belirtir. 34 Ayrca, hukuk kurallar yazl olduu halde ahlk kurallar ounlukla yazl olmayan normlardr. Ahlk ve hukuk ilimlerinin her ikisi de toplum dzenini salamay amalamalar sebebiyle inceledikleri ve aklamaya altklar konular genellikle birbirine benzemektedir. Ayrca bu iki disiplin arasnda ok sk bir sebep-sonu ilikisi vardr. yle ki; hukuk sistemi mkemmel olan bir toplumun ayn zamanda ahlk yaps da mkemmeldir. Ayn ekilde, ahlk yaps mkemmel olan bir toplumda da adlet ve hak anlay, ahlksz bir toplumda olduundan daha fazla nem tamaktadr. Bununla birlikte ahlk ile hukuk arasndaki en nemli farkn, meyyide, yani yaptrm kuvvetinde ortaya ktn syleyebiliriz. Dier baz farklarn da belirtecek olursak, hukuk, sadece kanuna kar gelenleri cezalandrd halde, ahlk cezalandrmann yan sra itaat edenleri de mkfatlandrr. Hukukta ceza, ferde gre hric bask eklinde iken, ahlkn cezas ve mkfat hem hric hem de vicdndir. Hukuk, ncelikle kanuna uyulup uyulmadna bakp, davranlarn biim olarak kurallara uygunluuna tibar ettii halde, ahlk; ekilden, zhir deerden ve sonutan ziyde, ii yapan kiinin niyetine bakar. Hukuk, genellikle kendi geerliliini
28Erol Gngr, Ahlk Psikoloji ve Sosyal Ahlk, tken yay, 2. Bask, stanbul, 1998, s. 117. 29smail Kllolu, Ahlk-Hukuklikisi, FAV yay., stanbul, 1988, s. 369, 370.

Konya 2008

belirli bir toplumda snrlayp, mill bir nitelik tarken; ahlk, toplumdan topluma az ok farkllklar gsterse bile evrensel olma idealindedir.30 Beer hukuklarda, hukukular tarafndan dile getirilen hukuk-ahlk ayrmnn, Kurn mesaj asndan ok mmkn olmad sylenebilir. nk Kurnn balca hedefi, toplumun islhdr ve bunun yolu da ahlkl fertler yetitirmektir. Ayrca hukukun beslendii kaynak ahlktr ve meriyetini ondan alr. Tm bunlar gstermektedir ki, ahlk olanla hukk olan birbirinden ayrlamaz. Kurn, bu iielik sebebiyle bazen hukk emirlerini ahlk kavramla,36 bazen de ahlk tavsiyelerini hukk terimlerle ifade eder.31

2.2.

Ahlk Psikoloji likisi Psikoloji terimi; Yunanca asl bakmndan, ruh anlamna gelen psyche ve bilgi, bilim anlamna

gelen logos kelimelerinden olumutur. Buna gre psikoloji, ruh bilgisi ya da ruhbilim anlamna gelmektedir. Fakat bundan, psikolojinin dorudan doruya ruh zerine aratrmalar yapt

anlalmamaldr.32 Psikolojinin asl konusu, insann rh yaay ve davrandr. Psikoloji, ruh ve beden btn ierisinde somut insan ele alr.33 kisinin de konusu insan ve davranlar olmas itibariyle ahlk ve psikoloji birbiriyle yakndan ilgilidir. Her iki ilim de insann ruhunu ve davranlarn kendilerine konu olarak semitir. Ancak psikoloji insann nasl davrandn incelerken, ahlk ise kiinin nasl davranmas gerektiini belirtmeye alr. Ancak bu konuda sadece belirlemek yeterli olmaz, belirlenen bu davranlarn uygulamaya geirmenin yollarn da bilmek lazmdr. te burada ahlk ilmi, psikolojinin verilerinden faydalanr. 34 Ahlk ile Psikoloji arasndaki ilikiyi belirttikten sonra farklarna deinmek isbetli olacaktr. ncelikle ahlk, insan davranlarn iyi ve kt eklinde deerlendirdii halde, psikoloji, davranlar bu balamda bir deerlendirmeye tb tutmaz. Yani psikoloji olan, ahlk ise olmas gerekeni bildirir; dier bir ifadeyle, psikolojinin kanunlar aklayc, ahlkn kanunlar ise buyurucudur. Ahlk, sorumlu tuttuu iin

30arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.24,25.

el-Bakara 2/177. 31Ahmet Yaman, Kurnda Yasamann Arka Plan olarak Ahlk Marife Dergisi, Konya, 2006, say: 1, s.41-49. 32Hseyin Certel, Din Psikolojisi, Anda Yay., 1. Bask, Ankara, 2003, s. 11. 33Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, T.D.V. yay, 2. Bask, Ankara, 1996, s.2. 34arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.25. Certel, Din Psikolojisi, s.28.

Konya 2008

sadece irdeli davranlarla ilgilenir. Psikoloji ise, insann btn davranlaryla ilgilenir. 41 Her trl davrann ilgili olduu bir deer sahas vardr. Deiik deerler de, kendiyle alakal davranlar dzenler. Yani deerler, insan davranlarn etkileyen ve onlara yn veren faktrler arasndadr. Bir davran bilimi olan psikoloji de, davranlar zerinde etkisi olan deerlere ilgisiz kalamaz.42 Dine dayal ahlk deerlerin insan davranlar zerindeki etkisine gemeden, bu davranlarn ortaya kmasn salayan mesliyet duygusuna deinmekte yarar vardr. rnein, Kurnda insann sorumluluuna geni yer verilmitir. Sorumluluk yani mesliyet, insann deerini ortaya koyan bir kavramdr. Sorumluluk ve sorumsuzluk, akll varlk olan insanla, aklsz varlklar arasndaki fark ortaya koymaktadr.35 Kurnn emir ve yasaklarnn insan merkeze ald grlmektedir. nsan nce Allaha kar sorumludur. Bu sorumluluk gerei insan, Allaha ve Onun vahyettii gereklere inanmak, ona artsz olarak itaat etmek, emirlerini yerine getirip, yasaklarndan kanmak zorundadr. nsan, Allahtan sonra Peygamberine, kendisine, ailesine, evresine ve tm insanlara kar sorumludur. 44 Kurn, dn, toplumsal ve srf ahlk olan bu sorumluluu u emirde topluyor: Ey man edenler...Bile bile Allaha, peygambere ve bizzat kendi aranzdaki emanetlere hiyanet etmeyin. 36 Bununla beraber sorumluluun ahs oluunun en bariz ifadesini, de Oku kitabn, bugn nefsin sana hesap grc olarak yeter... Hibir gnahkr bakasnn gnah ykn yklenemez.37 ayetlerinde38 buluyoruz. 39 Bu aklamadan sonra unu belirtmek gerekir ki, bu sorumluluklarnn bilincinde olan insann ahsiyetini ahlk kurallar etkileyecektir. Ahlk kurallar, o kiiye sabr, doruluk, cmertlik, tevz, emanete sahip kma bilinci, gibi daha birok olumlu kiilik zellikleri kazandrmasnn yannda, o kiiyi yalanclk, iftira, gybet, haset, emanete hyanet. gibi olumsuz kiilik zelliklerinden koruyacaktr.40 Psikoloji de, bu ahlk deerlerin objektif bir temele dayanp dayanmamasn deil, insan davranlar zerindeki etkisini inceleyecektir.50 2.3. Ahlk- Sosyoloji likisi Toplum, genelde sosyal bilimlerin, zelde de sosyolojinin inceleme alanna girmektedir. Ancak ok
35M.Abdullah Draz, Kur n Ahlk,(tr.Emrullah Yksel, nver Gnay), z yay., 3. Bask, stanbul, 2004, s.104. 36el-Enfl 8/27. 37el-sr, 17/14-15. 38Lokman 31/ 33; el-Mmin 40/17; el-Ahkf/ 46/19. 39Draz, Kur n Ahlk, s. 114. 40Certel, Din Psikolojisi, s.139.

Konya 2008

boyutlu ve karmak bir yap olan toplum, bireylerden olumaktadr. 41 Bu ynyle inceleme alan fertler olan ahlk, bireylerden oluan toplumu inceleyen sosyolojiyle yakndan irtibatldr. Ahlk ile sosyoloji arasndaki yaknl gz nne alan baz filozoflar, ahlkn nazar ve kural koyucu tarafn tamamen gz ard ederek, onun sadece bir detler ilmi olduunu, bu sebeple de sosyolojinin iinde bir aratrma alan olmas gerektiini savunmulardr.42 Ahlkn sosyolojiye yaknl doru olmakla beraber, bu durum, ahlkn sadece sosyolojinin bir dal olduunu gstermez. nk; sosyoloji pozitif bir ilimdir ve dier pozitif ilimler gibi tasviridir. Yani tecrbe ve bilhassa mhede metotlarna dayanarak sosyal olaylar, kurumlar ve ilikileri aklamakla yetinir. Fakat ahlk bundan daha ileri bir eydir. O, insann deer yargs tayan, yaplmas gerekeni ve doruyu arayan bir varlk olmasnn sonucudur.43 Sosyoloji, kendi metotlar ile sadece ictim olaylara, ilikilere ve kurumlara bakar ve inceler. Ahlk iin nemli olan ise, bu olaylarn, ilikilerin ve kurumlarn arkasndaki fertlerin, ahlk yaps, duygular, dnceleri, niyet ve davranlardr. Ahlk tavrlar ile sosyolojinin artrma konusu olan rf ve detler ok zaman karmak halde bulunsalar bile, bunlar arasndaki farklar grmek g deildir. Her eyden nce, rf ve detlerin temelinde daha ziyade zenme ve takdir etme, ahlkn temelinde ise inanma ve sayg duyma vardr. Bu da, ahlk kanunlarnn, detlerin aksine, esasnda toplumun stnde bir kaynaa dayandna iaret eder.44

3. slm Ahlknn Kaynaklar Aratrmamzn bu blmnde ahlk ve onun mhiyeti hakknda genel bilgiler verdikten sonra, imdi de ksaca Kurn ahlknn kaynaklarn incelemeye alacaz. Din d temeline dayal olan ahlk teorilerine baktmzda ahlkn kaynann akl, vicdan veya toplumun kendisi olduuna dair grler vardr.45 slm da ise ahlkn kayna, daha ak ifadeyle bir eyin iyi-kt eklinde vasflanmas aklla m, yoksa vahiyle mi tayin edilir sorusu, slm limlerince, zellikle kelmclar arasnda oka tartlmtr. Biz bu tartmalarn detayna girmeden, slm ahlknn kaynann iki unsuru olan Kurn ve Snneti 46 ele

41Ejder Okumu, Kurnda Toplumsal k, nsan Yay., 2. Bask, stanbul, 2002, s. 17. 42lken, Ahlk, s. 141. 43Alexis Bertrand, Ahlk Felsafesi, (tr. Hayrani Altnta), Aka yay., 2. Bask, Ankara, 2001, s. 5, 6. 44arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.27-28. 45Kl, Ahlkn Dn Temeli, s.17. 46Mustafa arc, Ahlk, DA, II, 1.

Konya 2008

alacaz. slam, insana, onun aklna, vicdnna byk nem vermi ve onu dier canllardan stn tutmutur. Bunu da Kurnda, Ona ekil verdiim ve ona ruhumdan flediim zaman, siz hemen onun iin secdeye kapann!47 ve Biz insan en gzel biimde yarattk. 48 gibi ifadelerle beyan etmitir. Yani Allah, insan canl, bilen, irde sahibi, konuan, iiten, dinleyen, gren, dnp tedbir alan, hikmetle hareket eden ve btn bu zellikleri sayesinde fizik bakmdan kendisinden daha gl varlklar zerinde bile hkimiyet kurabilen bir varlk olarak yaratmtr.49 En gzel biim50 diye evrilen ahsen-i takvm tamlamas, bu balamda insana Allah tarafndan verilen en gzel ve en mkemmel biim ve yapy ifade eder. Bir dier ifadeyle insan, yeryz varlklar iinde gerek fizyolojik, gerekse ruhsal yetenekler bakmdan en mkemmel ve en sekin canl olarak yaratlmtr.51 Ancak insann bu stn rh yn yannda bir de beer yn vardr. Nitekim bu gerek de Kurnda ems Sresi 8. ayette Allah, insan nefsine fcrunu da takvasn da ilham etmitir eklinde ifade edilmitir. nsann bu iki ynl tabiat sebebiyle, Kurnda insann ahlk tercihlerinde yanlabilecei zellikle belirtilmitir.52 Ayrca Bakara Sresi 169. ayette de O size ancak ktl, irkini ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi emreder.

eklinde ifade edildii gibi, insan nefsinin, kendine ktlkler ve edep d eyleri telkin eden eytann basks altnda olduunu syler. Bunlar dnda hev diye tabir edilen kt arzu ve istekler ile kr krne, uursuzca yaplan taklit de ahlk yolunun karsndaki engeller olarak gsterilmitir. rnein bu husus, Bakara Sresi 170. ve171.ayetlerde Onlara (mriklere): Allah'n indirdiine uyun, denildii zaman onlar, Hayr! Biz

atalarmz zerinde bulduumuz yola uyarz dediler. Ya atalar bir ey anlamam, doruyu da bulamam idiyseler?(Hidayet arsna kulak vermeyen) kfirlerin durumu, sadece obann barp armasn iiten hayvanlarn durumuna benzer. nk onlar sarlar, dilsizler ve krlerdir. Bu sebeple dnmezler. eklinde ifade edilmitir. Furkan suresi 43. ayette Kt duygularn kendisine tanr edinen kimseyi grdn m? Sen (Reslm!) ona koruyucu olabilir misin? eklinde, ve Csiye suresi 23.

47el-Hcr 15/29. 48et-Tn 95/4. 49Hayreddin Karaman, Mustafa arc, vd. Kurn Yolu, I-V, DB. Yay., Ankara, 2004, V, 590. 50et-Tn 95/4. 51Karaman, vd., Kurn Yolu, V, 590. 52H.Yunus Apaydn, Ali Bardakolu, vd. slm ve Toplum(lmihal )TDV. Yay., Ankara, 2004, II, 508.

Konya 2008

ayette Hev ve hevesini tanr edinen ve Allah'n (kendi katndaki) bir bilgiye gre saptrd, kulan ve kalbini mhrledii, gznn stne de perde ektii kimseyi grdn m? imdi onu Allah'tan baka kim doru yola eritirebilir? Hla ibret almayacak msnz? eklinde bu gerek vurgulanmtr. te Kurnn insan hakkndaki bu ihtiyatl iyimser tutumu, slm ahlknn temelde din kaynakl olmas sonucunu dourmutur.53 Ahzb Sresi 36. ayette de, Allah ve Resl bir ie hkm verdii zaman, inanm bir erkek ve kadna o ii kendi isteklerine gre seme hakk yoktur. Her kim Allah ve Reslne kar gelirse, apak bir sapkla dm olur. buyrularak, hakknda nas bulunan meselelerde ahlkn kaynann, din olduuna iaret edilmitir.54 Bir ksm insanlarn deerli bulduuna dier bir ksm itibar etmediine gre, deer ve ahlk llerini toplumlar kendiliinden tespit edemezler. 65 Hele ahlk gibi insanla birok alanda yn verecek bir deerin deiken deil, aksine sbit ve kkl bir esas olmas gerekir.55 Kur n- Kerim, slm dncesinin bitmez tkenmez kaynadr. Sahbe ve onlar izleyen nesiller, dnce, hayat ve ahlk sistemlerini bu ilh kaynaa dayandrdklar iin, ilk byk slm medeniyetini kurmay baarmlardr.56 Kurn, dier birok konuda olduu gibi, ahlk konularn da her hangi bir ahlk kitab gibi sistematik olarak ele almamakla birlikte, mkemmel bir ahlk anlay oluturacak zenginlikte nazar prensipler ve amel kurallar getirmitir.57 Ahlk kaidelerini, insann vazifelerini ve beerin hayatn dzenleyen mumelelerin dayand kanunlar insanlara ilk reten kaynak din dir.58 Dinlerin ana kayna da kutsal kitaplardr. Ahlk iyilikler ve ktlkleri tayin konusunda sadece akln rehberliini kabul etmek ok doru olmamaktadr. Buna gre ahlkn ilkelerini belirlemede filozoflarn, dnrlerin ahs gr ve eksik aratrmalarna dayanan gr ve fikirleri kabul etmek, sabit ve deimez bir kanun yapmaya yetmemektedir. O halde ahlk kaideleri din ile desteklenmedike, btn insanlk tarafndan kabule mazhar olamaz ve nitekim de olamamtr. Felsefe, hibir zaman, grlerini ve ahlk kaidelerini din ve inan lsnde insanlarn kalbine yerletirememitir.59 slm dini, peygamber vastasyla insanlara gnderilen ilhi bir vahyin inanc zerine kurulmutur.
53Apaydn, vd. slm ve Toplum, II, 508. 54Apaydn, vd. slm ve Toplum, II, 508. 55M. Yaar Kandemir, Mehmet Yaar, rneklerle slm Ahlk, Nesil yay., 2.bask, stanbul, 1980, s.45. 56Yusuf Ick, Kurn Anlamada Temel lkeler, Esra Yay., Ankara, 1997, s.9. 57arc, Ahlk, DA, II,1. 58Ahmed Naim Babanzde, slm Ahlknn Esaslar, TDV.Yay., Ankara, 1993, s.65. 59Ali Turgut, Kur n- Kerim de Ahlk Esaslar, amil yay., stanbul, 1980, s.31.

Konya 2008

Bu itibarla bu dine ait kanun ve ahlk prensipler, inan esaslarnda olduu gibi ilh emirlere yani vahye dayanmtr.60 Birok konuda insan dncesinin ayn sonuca varmas mmkndr, fakat esas itibariyle slmda kat bir mana ifade eden, bir filozofun, bir hukukunun veya bir ahlk bilgininin muhakemeleri deil, onun ilhi yndr. Ayrca farkl insanlarn grleri deiik olabilir ve tamamyla birbirine zt ynlere sevk edebilirler.61 slm ahlk, kitap ve snnete dayal, akla ve yaam gereklerine uygun kurallar topluluudur. 62 imdi slm dininin ahlk esaslarn bnyesinde barndran ahlk kaynaklarna, yani Kurna ve snnete deinelim. ncelikle, slm ahlknn temeli olan, Kurn- Kerimi, ierdii ahlk esaslar ynnden incelediimizde, daha nceki zamanlardan gnmze gelen, gerek insn ve gerekse dini sistemlerden daha farkl olduunu grrz. Kurn ayetlerinde fertlerin ve toplumun huzurunu, mutluluunu engelleyen davranlardan kanmay emreden birok ilkeye rastlarz. Bu ayetler, Kurnn, ahlk gzelletirme amacna hizmet etmektedirler. Allah Tel, Kurn, te bu (Kurn), bizim indirdiimiz mbarek bir kitaptr. Buna uyun ve Allahtan korkun ki size merhamet edilsin.63 diyerek, hkmlerine uyulacak tek kitap olarak aklar. Ayette geen mbarek olma zellii kutsal ve bereketli anlamna gelip, ferd anlamda insann ruhuna, sosyal anlamda topluma bereket getirmektedir. Onun iindir ki, Ona uyunuz! ifadesine yer verilip, hkmlerine uyulmas istenmitir. 64 Yine Mide suresi 15. ayette Ey ehl-i kitap! Rasulmz size Kitaptan gizlemekte olduunuz birok eyi aklamak zere geldi; birok (kusurunuzu) da affediyor. Gerekten size Allahtan bir nur, apak bir kitap geldi.16 denilerek, Kurn, insanl karanlklardan aydnla karacak bir nur, ktlklerden sakndran bir feyz kayna ve rahmet olarak tavsif edilmitir. nsanlar, bu nurlu yola, yani Kurna uyduklar takdirde de yanl davran ve dncelerden ve bunlarn kt sonularndan da emniyette olacaklardr.65 Yine O kitap (Kurn); onda asla phe yoktur. O, mttakler (saknanlar ve arnmak isteyenler) iin bir yol gstericidir. denilerek, hidayet kayna ve en doru yolu gsteren bir kitap olarak aklanmtr. Bu ayetlerden ve iinde barndrd birok ahlk ilkeden dolay,

60Babanzde, slm Ahlknn Esaslar, s.65. 61Muhammed Hamidullah, slm a Giri, (tr. Kemal Kuu), stanbul, 1961, s.81. 62Osman Pazarl, slam da Ahlk, Remzi Yay., stanbul, 1993, s. 52.
63el-Enm 6/155. 64Bayraktar Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kurn Tefsiri, I-XXI, Bayrakl Yay., 3. Bask, stanbul, 2008, VII, 23. 65Ebul-Al Mevdd, Tefhmul-Kurn,(tr. M. Han Kayani, Yusuf Karaca vd), I-VII, nsan Yay., stanbul, 2006, I, 467.

Konya 2008

ahlk yaayta vahyin, kaynak olduunu net bir ekilde ifade edebiliriz. Kurnda ahlk kelimesinin kullanlmas meselesine baktmzda da, ahlk kelimesinin tekili olan huluk kelimesinin bir yerde, Bu, ncekilerin geleneinden baka bir ey deildir.
66

eklinde det
67

manasnda, bir yerde de Peygamberimize hitaben Ve sen elbette yce bir ahlk zeresin.

, eklinde

ahlk anlamnda olmak zere iki defa kullanldn gryoruz. Ayette ifade edilen stn, yce ahlk Hz. Peygamber'in sahip olduu Kurn ahlkdr. Nitekim Hz. ie bir soru mnasebetiyle Hz. Peygamber'in ahlknn Kurn ahlk olduunu belirtmi 80 Hz. Peygamber, kendisi de gzel ahlk tamamlamak iin gnderildiini ifade etmilerdir.68 Bu aklamalar, Hz. Peygamber'in, mriklerin iddia ettii gibi mecnun deil, aksine Allah'n ltfuna mazhar olmu yksek bir ahsiyete ve stn bir ahlka sahip, her ynyle mkemmel, insanlk iin rnek bir nder ve gvenilir bir rehber olduunu gsterir. 69 Bunun yan sra, Nefsini ktlklerden arndran kurtulua ermitir, onun ktlklere gmen de ziyan etmitir.70 ayetinde olduu gibi, tezkiye kelimesi de baz ayetlerde ahlkn eanlamls olarak kullanlmtr. Kurnda ok yer de geen amel kavram da ahlk davranlar iine alacak ekilde kullanlmtr.71 Bunlar dnda yine iyi ahlkllk ifade eden takva, birr, sdk, hayr, ihsan.gibi kavramlar; kt ahlkllk ifade eden dall, ism, zulm, hev, mnker, zulm. gibi kavramlar 72 Kurnda birok ahlk ilkenin olduuna ve nemine iaret eder.73 Ahlk deerler, insann hem doru ve erdemli davranta bulunma yeteneini gelitirir, hem de dengeli ve salkl bir kiilik kazanmasn salar.74 slm ahlk anlaynn ikinci kayna Hz. Peygamberin snnetidir. Deiik ayetlerde Hz Muhammedin yksek derecesi ve fazileti anlatlarak insanlarn ahlk ynnden onu kendilerine rehber edinmeleri istenmitir. rnein, Ahzb Suresi 21. ayette, Andolsun ki, Resulullah, sizin iin, Allah'a ve ahiret gnne kavumay umanlar ve Allah' ok zikredenler iin gzel bir rnektir. eklinde Hz.Peygamberin, Allah sadece zaman zaman anan, kyametin kopacana ve hesap gnne inanmayan, Allah'tan midi kesen ve Allah'tan gafil olan kimseler
66e-uar 26/137. 67el-Kalem 68/4. 68Mlik b. Enes Eb Abdillh, Muvattaa (th., Muhammed Fuad Abdl-Bk), I-II, Dru hyit-TrsilArab, Msr, ts., Husn'l-huluk, 8. 69Muhammed b. Ali e-evkn, Fethu'l-kadr el-cmi' beyne fenneyi'r-rivye ve'd-dirye min ilmi't-tef- sr, I-V, 2. Bask, Khire, 1964, V,267; Mevdd, Tefhmul-Kurn, VI, 432. 70e-ems 91/9-10. 71arc, Ahlk, DA, II, 2. 72Mcid Fahri, slam Ahlk Teorileri (tr.M.skenderolu, A. Arkan), Ltera Yay., stanbul, 2004, s. 30. 73mer Aydn, Kur n- Kerm de man-Ahlk likisi, aret Yay., stanbul, 2007, s. 11. 74ahin Filiz, Ahlkn Akl ve nsn Temeli, izgi Yay., 1998, s.88.

Konya 2008

iin deil, bilakis Allahn honutluunu kazandracak davranlarda bulunmak isteyenler iin mkemmel ve canl bir rnek, en byk ahlk ve fazilet numnesi olduu anlatlmaktadr. 75 Bu balamda, kaynaklarda Hz.Peygamberin yaptklarn yapmann, izinden gitmenin hkm zerinde durulmu ve farkl grler ortaya kmtr. ounlukla tefsir ve fkh limlerinin de yapm olduu gibi, Hz.Peygamberin btn yaptklar ve syledikleri tek bir hkm erevesi iine alnmamal, bata Kurn olmak zere dier deliller ve karneler de gz nne alnarak her fiili ve sz ayr ayr deerlendirilip, balayc olup olmad tayin edilmelidir. 76 Ayrca baz ayetlerde Allaha itaat ile Peygambere itaatin birlikte zikredilmesi ok nemlidir. rnein, Allaha ve Rasulne itaat edin ki rahmete kavuturulasnz. 77 ve (Byle davranrsanz) Allah ilerinizi dzeltir ve gnahlarnz balar. Kim Allah ve Rasulne itaat ederse byk bir kurtulua ermi olur. 78 ayetleri aka gstermektedir ki ahlk Kurn ahlk olan Raslllaha itaat etmek, dnya ve ahirette en gzel neticeye ulamann yoludur. Hz. Peygamber, yine Kurnda Andolsun ki ilerinden, kendilerine Allahn ayetlerini okuyan, (ktlklerden ve inkrdan) kendilerini temizleyen, kendilerine Kitap ve hikmeti reten bir Peygamber gndermekle Allah, mminlere byk bir ltufta bulunmutur. Halbuki daha nce onlar apak bir sapklk iindeydiler. 79 eklinde Allahn kitabn insanlara okuyup reterek onlar her trl sapklktan kurtaran kii olarak gsterilir. Ayrca Nr suresi 63. ayette de (Ey mminler!) Peygamber'i, kendi aranzda birbirinizi arr gibi armayn. inizden, birini siper edinerek svp gidenleri muhakkak ki Allah bilmektedir. Bu sebeple, onun emrine aykr davrananlar, balarna bir bel gelmesinden veya kendilerine ok elemli bir azap isabet etmesinden saknsnlar. eklinde ifade edildii gibi, Allah ve Peygamberin hkmn tanmamak ve emrinden uzaklamak hem dnyada hem de ahirette bel ve hsrana sebep olur. Tm bu ayetler gstermektedir ki, slmda ahlkn asl kayna Kurn ve Snnettir. Bu iki kaynak, dn ve dnyev hayatn genel erevesini izerek hayatn amel kurallarn belirlemi, daha sonra hadisiler, fkhlar, sfiler, filozoflar, kelamclar tarafndan gelitirilecek olan ahlk grlerinin temelini oluturmutur.80 zetle ifade edecek olursak, Allah, insan bir snava tb tutmak iin bu dnyaya gnderdiinden dolay insann ftratna hem iyilik, hem de ktlk yapma kabiliyetini yerletirmitir. 81 Yani insanda iyi
75Mevdd, Tefhmul-Kur n, IV, 402. 76Karaman, Kurn Yolu, IV, 402. 77l-i mrn 3/132. 78el-Ahzb 33/71. 79l-i mrn 3/164. 80Apaydn, vd., slm ve Toplum, s.509. 81e-ems 91/8.

Konya 2008

ahlkn tohumlar da, kt ahlkn tohumlar da vardr. 82 Hepsinin tesinde ise insann iyi ya da kt ahlka ynelmesini salayacak olan zgr bir irdesi vardr. Bu balamda Kurn ve snnet, insanlarn hem dnya, hem de ahiret mutluluklarn salamak maksadyla iyi ve kt ahlk prensiplerini ortaya koyarak ahlkn kayna olmulardr. nsan ise, Kuran ve Snnetin bu prensiplerine uyup uymama konusunda serbest braklmtr. unu belirtmek gerekir ki, insann iyi ahlkl olmas, Kurnn belirledii, kendisini, ailesini ve toplumu mutsuz edecek olan kt ahlk unsurlarndan uzaklap, iyi ahlk ilkelerine sarlmakla mmkndr.

4. Kurnda Ahlk likileri

4.1. Din -Ahlk likisi Lugat kitaplarnda ahlkn tekili olan Hulk kelimesinin bir manasnn da din olarak belirtilmesi 83 bu iki olgu arasndaki ilikinin en bariz rneidir. Lugatlar bu eanlamlla delil olarak Ve sen elbette yce bir ahlka sahipsin84 ayetini gstermektedirler. Ahlkn, din ile yakn mnasebeti dinlerin kutsal kitaplarndaki kssalarda da aka grlr. d, Semd ve Nh kavimleri sadece Allaha inanmadklar iin deil, ayn zamanda ahlka aykr hareket ettikleri iin de cezalandrlmlardr. Ayn ekilde Lt kavminin Allahn gazabna uramas, bu kavmin ayri ahlk davranlarda bulunmalar 85 sebebiyledir.86 rnein, Ankebt Suresi 28-36. ayetlerde Lt aleyhisselm ve kavmiyle ilgili bilgiler verilmitir. Allah, varlk dzeni iinde doal remeyi ve cinsel hayat erkekle dii arasndaki birlemeye balamtr. Gerek bu ayetlerde gerekse dier srelerin ilgili blmlerinde 87 Hz. Lt, erkekler iin tek mer iliki yolunun kadnlarla evlenme olduunu aka belirtmi ve ecinsellik kesin bir dille yasaklanm iken bu hatada srar etmilerdir. Sonuta, bu ahlkszln yaygnlk kazand toplumu bekleyen kbetin ar bir felket olduu bildirilmitir. 88 Birey plannda dndmzde dn ve ahlk duygularn ferdin vicdannda farkl merkezlerden
82Yaman, Kur nda Yasamann Arka Plan olarak Ahlk , s.41. 83Muhibbddn Ebul-Fazl Muhammed Murtaz el-Huseyn ez-Zebd, TculArs, I-XII, Msr, h.1306,
VI, 337. 84el-Kalem 68/4. 85el-Ankebt 29/28-36. 86Yusuf Ziya nan, Ahlk Nizamnda Din, ada yay., stanbul, 1964, s.20. 87el-Arf 7/80-84; Hd 11/69-83; el-Hcr 14/58-77. 88Karaman, Kurn Yolu, IV, 251.

Konya 2008

idare edilmediini grrz. Ancak, ayn merkezden ynlendirilen hareketlerin dtaki tezhrlerine bu dn, bu da ahlk bir harekettir diye farkl isimler verilmektedir. 89 Din ve ahlk, kesin izgilerle birbirinden ayrmak mmkn deildir. Ahlk, Kur-n- Kerim'de ve hadislerde birok yerde ilenmi, gzel ahlk vlm, ahlkszln her eidinden insanlar sakndrlmtr. Dinin hemen her sahada ahlk buyruklar vardr; bir baka ifadeyle, btn insanlar iin geerli sayabileceimiz ahlk kaidelerinin hepsini dinde bulmak mmkndr. Esasen din, bir adan, kaynan Allahtan alan bir ahlk sisteminden ibarettir.90 Kanunlar, insan yabanc gzlerden uzak, kendi bana bulunduu yerlerde ok kontrol etme imknna sahip deildir. Kanunlar insanlar disipline etme, yetitirme ve sosyal hayatn hengini teminde yeterli olmad iin kiilerin mnev bir otorite altna alnmas arttr. Bu otorite de ancak din olabilir. Din, hareketlerimizi devaml srette gzetleyen bir murkb kalbimize yerletirmitir. Kanun adamlarnn ve dier insanlarn kontrolnden uzak yerlerde ahlka uymayan bir davrana yelteneceimizde, Allahn bizi grdn ve bu hareketimizi cezasz brakmayacan syleyen din, bu davranlara kar elimizi kolumuzu balar.91 Bir toplumda din inan zayflaynca, bunun arkasndan ahlk ve hukk sular gelir. nk, din olmaynca ahlkn da bir yaptrm gc kalmaz. Hell-haram, ahirette ceza-mkfat inanc kalknca toplumun dzeni sarslr, su ve anari ortaya kar ve bylece eitli skntlar balar. Halbuki, her yerde kendini kontrol eden bir Hkim varla inanan insan buna gre davranp iyiyi tercih eder, ktden uzaklar. Dinin etkisini yitirdii toplumlarda sosyal zlmeler bagsterir. 92 Baz toplumlarda bunun en arpc misallerini grmek mmkndr. Ailenin kmesi, ebeveyn-evlt ilikilerinin zlmesi, cins sapmalarn normal hle gelmesi ve bunlarn dourduu ferd ve itima krizler, hatt madd hastalklar, su ileme oranlarndaki anormal art, toplumda yardmlama ve dayanma duygularnn yitirilmesi, meselenin nemini grmeye ve gstermeye yetmektedir.93 Din, tesir sahibi olduu toplumda ayn zamanda gl bir sosyal kontrol mekanizmasdr. Bu mekanizma sayesinde, sosyal deerlerin korunmas ve devam ettirilmesi salanr. 94 slm Dininin bu konudaki prensiplerinden birisi de sua giden yollar kapamasdr. slm Fkh Uslnde buna Sedd-i

89Emin Ik, Kurnn Getirdii, Hareket yay., stanbul, 1974, s. 166. 90Gngr, Ahlk Psikolojisi Ve Sosyal Ahlk, s.17. 91Kandemir, rneklerle slm Ahlk, s.34-49. 92A.Hamdi Akseki, slm Dini, Nur Yay., Ankara, 1983, s. 6-7. 93Muhammed Kutub, slamda Fert ve Cemiyet(tr. Mehmet Ssl), Hikmet Yay., stanbul, ts, s. 37-39. 94Kutub, slmda Fert ve Cemiyet, s. 37.

Konya 2008

Zeryi denilmitir.95

4.2.

man-Ahlk likisi Toplum iinde yaayan insann en fazla muhta olduu eylerden biri de inanmadr. Kurnn

hedefi de Allah ve ahiret inancna dayal ahlkl bir toplum meydana getirmektir. Kurn, insanlara her trl irkten arnm, salam bir tevhid inanc ve ahiret inancn yerletirmeyi, bunun sonucunda da ahlk bir olgunluk salamalarn hedeflemitir.96 Kurnda iman ile amel kavramlarnn pek ok ayette defalarca birlikte zikredilmesinin 97 amac, kalbe ait bir olgu olan iman ile, imann d boyutu arasndaki ilikileri belirtmektir. Mutlak manada tam bir imann hem kalb, hem de amel boyutlar mevcuttur. mann da yansyan amel boyutu, genel olarak ibadetler, ahlk davranlar ve hukk ilikiler eklinde kiinin hayatnda yer alr. Dolaysyla iman salam bir mmin iin, ahlk davranlar imann d boyutudur.98 Burada kastmz, amelin imandan cz olup olmamas hususundaki tartmalara girmek veya deinmek deil, ahlksz ve amelsiz bir imann ne kadar insana fayda vereceine iaret etmektir. unu da belirtelim ki, Kurnn nazarnda ktlk, hadd-i zatnda kfr ve irkten kaynaklanr. Dolaysyla bunlar, aslnda kfirlerin zelliklerindendir. Bu da amelin imandan ayr deil, onun bir cz olduunu gsterir.99 Baz yetlere baktmzda, insann gerek bir mmin olmas iin sadece nzil olan Kurn yetlerine inanmasnn yeterli olmayacan gryoruz. rnein; kble deiikliinden bahseden Bakara Sresi 143. ayette, te bylece sizin insanla ahitler olmanz, Resl'n de size ahit olmas iin sizi mutedil bir millet kldk. Senin (arzulayp da u anda) ynelmediin kbleyi (Kbe'yi) biz ancak Peygamber'e uyan, keleri zerinde geri dnenden ayrdetmemiz iin kble yaptk. Bu, Allah'n hidayet verdii kimselerden bakasna elbette ar gelir. Allah sizin imannz asla zayi edecek deildir. Zira Allah insanlara kar efkatli ve merhametlidir. buyrulmaktadr. Ayette geen iman kelimesinin namaz anlamnda kullanlmas iman-

95Zekiyyddin aban, slam Hukuk lminin Esaslar (tr..Kfi Dnmez), TDV.Yay., 4.Bask, Ankara, 2000, s.202. 96lhm Gler, man Ahlk likisi, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2003, s. 10. 97el-Bakara 2/225; l-i mrn 3/57; et-Tn 95/6. 98Abdurrahman Kasapolu, Kurnda Ahlk Psikolojisi, Yalnzkurt yay., stanbul, 1997, s. 10-11. 99Ick, Kurn Anlamada Temel lkeler, s.87.

Konya 2008

ibadet ilikisinin ne kadar i ie olduunu gsterir.100 Mmin kimsenin vasflarn anlatan birok ayete baktmzda da gerek bir imann kiiyi kesinlikle iyi eyleri yapmaya sevkedecei aktr.101 rnein, Enfal Suresi 2-4. ayetlerde Mminler ancak, Allah anld zaman yrekleri titreyen, kendilerine Allah'n yetleri okunduunda imanlarn artran ve yalnz Rablerine dayanp gvenen kimselerdir. Onlar namazlarn dosdoru klan ve kendilerine rzk olarak verdiimizden (Allah yolunda) harcayan kimselerdir. te onlar gerek mminlerdir. Onlar iin Rableri katnda nice dereceler, balanma ve tkenmez bir rzk vardr. buyrulmaktadr. Ksacas din, sadece iman etme deil, Allahn tm buyruklarna itaat etme messesesidir.102 Bakara Sresi 177. yette de yilik, yzlerinizi dou ve bat tarafna evirmeniz deildir. Asl iyilik, o kimsenin yaptdr ki, Allah'a, ahiret gnne, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanr. (Allah'n rzasn gzeterek) yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmlara, dilenenlere ve klelere sevdii maldan harcar, namaz klar, zekt verir. Antlama yapt zaman szlerini yerine getirir. Sknt, hastalk ve sava zamanlarnda sabreder. te doru olanlar, bu vasflar tayanlardr. Mttakler ancak onlardr! eklinde belirtildii gibi gerek iyilik; sadece ulv hakikatlere iman etmek deil, gerek ferdi, gerekse toplumsal ilikilerde daima faziletli bir ekilde davranta bulunmaktr.103 Ahlk ile imann mnasebetlerine de ksaca deinecek olursak; man, ahlkn en nemli destekisi ve esas saylr. Hatta iman olmadan stn ahlk elde edilemiyecei gibi, man da ancak yksek ahlkla kemle erer. nk imann asl amac; insan Allahn rzasna ulatrmaktr. Bu da kiinin Allaha kar olan grevlerini en mkemmel ekilde yerine getirmesi ve Allahn yaratm olduu kullarna kar ahsi ve itimai vazifelerini ifa etmesiyle mmkn olacaktr. Ayrca insann, herhangi bir gerei itiraf edip, kabul etmesi bir fazilettir. Gerei, doruyu kabul etmemezlik ise fazilete aykrdr. man, ilh gerekleri itiraf ve kabul etmek olmas sebebiyle bizzat kendisi bir fazilet olup, ahlk bir davrantr. 104 nsandaki ahlk faziletlerin en byk destei iman duygusudur. Greve ballk, doruluk, adlet, efkat ve hrmet, yardmlama gibi ahlk kaideler, ancak Allaha ve hiret Gnne inan ile desteklenirse devaml olur. Kul hakkn inedii zaman hirette cezasn ekeceine inanan bir insan, bakalarnn hakkn yemekten ekinecek, ictim kurallara riyet edecek ve hakszlk yapmaktan korkacaktr. Kaynaktaki kutsiyet fikri kabul edilmedike ahlk prensiplerin kuvveti azalr. Bu sebeple, ahlkn en salam temeli
100M. Sait imek, Kurn n Ana Konular, Beyan Yay., 2.Bask, stanbul, 2001, s. 26,27. 101imek, Kurn n Ana Konular,s.28,29. 102el-Bakara 2/285. 103Abdullah Draz, Kurna Giri, (tr. Salih Akdemir), Kitabiyt, 2. Bask, Ankara, 2006, s. 67. 104Yaln, Mikdat, man ve Ahlkn Hayati Deerleri, Hikmet yay., stanbul, 1981, s. 153-155.

Konya 2008

dindir ve din olmaldr.105 Kurn, bir taraftan insanlar iman etmeye davet ederken, dier taraftan Allah sevmeye davet ediyor. Ayn zamanda Allah tarafndan sevilmek iin de gzel ahlk sahibi olunmas emrediliyor. Allahn ihsan sahibi, sabrl, adletli olanlar, tevbe ve tevekkl edenleri, mttakleri... seveceini bildirmesi, gzel ahlk prensiplerinde Allah inancnn ve onun sevgisini kazanmann en nemli bir vasta olduunu gsteriyor. Yine Allahn kfirleri, zlimleri, mfsidleri, haddi aanlar, israf edenleri, hainleri, kibirli ve gururlu insanlar. sevmeyeceini bildirmesi de, kt ahlk ilkelerinden uzaklamada, Allah inancnn oynad rol gsteriyor. Sonu olarak diyebiliriz ki; ahlkla iman arasnda ok gl bir ba vardr. Esasen ahlkn zayf olmas, imann da zayf olmas anlamna gelir. nk, Allahn emirlerine ve yasaklarna riyet etmek ancak gl bir imanla mmkndr.106 Eer iman, bir kiiyi, insanlar aldatmamaya, haramlar terk etmeye, haklara riayet etmeye. sevketmiyorsa, dier bir ifadeyle gnlk hayatta etkisi yoksa, bu imann ebed kurtulua gtrmesi de beklenemez ve bu iman, ancak bir iddiadan ibarettir. 107 Ayrca kt amelleri ve ahlkszl nedeniyle birok insann kfr ve irke dtn ve onlar iin ebed azap hazrlandn anlatan Kurn ayetlerinin, mminlerle deil de, sadece mrik ve kfirle ilgili olduunu sylemek, Kurnn caz ve evrenselliine kar byk bir anlayszlktr.108 4.3. badet-Ahlk likisi Kurnn ierdii temel konulardan biri olan ibadetlerin amac; ncelikle kul ile yaratc arasndaki mnev ba daima sk tutmaktr. Fakat ibadetler sadece Allah ile kul arasndaki mnev bir iliki olarak kalmamakta ve insann yaad dier alanlara ve zellikle ahlka tesir etmektedir. Allahn emirlerini dinlemek, ahlkn temelidir. Btn ibadetler insann kurtuluu ve rahat iindir. Yoksa Allahn, yaplmasn emrettii ibadetlere bir ihtiyac yoktur.109 Allahn, mminlere yerine getirmelerini emrettii ibadetler, belli hareketlerin periyodik olarak tekrarlanmas deil; bilakis kiinin ahlknn gzellemesine katk salayan etkenlerdir. Toplumsal ahlk asndan ibadetler, slm toplumundaki bireylerin kaynap samimi olmalarn ve kiilerin kardelik bayla birbirlerine balanmalarn salar. Bunun iindir ki; slm dini, insanlarn gnde
105Osman Pazarl, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1987.s,39. 106imek, Kurnn Ana Konular,s.28,29. 107imek, Kurnn Ana Konular, s. 155. 108Ick, Kurn Anlamada Temel lkeler, s. 90,91. 109imek, Kurn n Ana Konular, s. 152.

Konya 2008

be vakit camide toplanmalarn emretmi ve toplu halde klnan namazn mnferit klnan namazdan sevap ynyle daha stn olduunu bildirmitir. Bylece mminlerde kuvve halinde bulunan tabii yaknlama duygusu fiil haline geer, sonra da kendilerini birletiren inanlar yardmyla bu yaknlama duygusu daha da glenir. Bu anlaya gre be vakit namaz gnlk, Cuma namaz haftalk, bayram namazlar yllk ve Hacc ise inananlarn mrlk dayanma toplants saylabilir. 110 Ancak burada ibadetlerin, insanlara sadece baz ahlk erdemleri kazandrmak amacyla mer klndn sylemek doru olmaz. 111 imdi baz ibadetlerin, insan ahlk zerindeki etkisine deinecek olursak; rnein, dabna uygun olarak, vaktinde ve istikrarl bir ekilde yerine getirilen namaz ibadeti insan ruhunu etkiler, onu iyiliklere yneltir ve ktlklerden sakndrr. nsan ruhunda hibir msbet gelime salamayan namaz, hakkyla ed edilmediinden dolay sadece bir alkanlktan ibaret kalr.112 Nitekim Kurnda vay o namaz klanlarn haline!113 denilerek bu ekilde namaz klan kiiler kastedilmektedir. Samimi bir mmin iin namaz, balk iin su gibidir. O, mmin iin bir kale ve korunak durumundadr. 114 Namaz insanlarn kt amellerden kanmalarn salar. Bu durum da Kurnda (Reslm!) Sana vahyedilen Kitab' oku ve namaz kl. Muhakkak ki, namaz, hayszlktan ve ktlkten alkoyar. Allah' anmak elbette (ibadetlerin) en bydr. Allah yaptklarnz bilir. 115 diye ifade edilmektedir. yete gre, gerek, ta'dl-i erkn gibi zhir artlarna ve rkunlarna, gerekse ihls, hu, takva gibi mnev artlarna zen gstererek klnan namaz, slmn ve erdemli toplumlarn edepsizlik, hayszlk ve ktlk sayp reddettii tutum ve davranlarla kesinlikle uyumaz.116 Ayrca, bir nasihat, bir uyarc gibi namaz klan kiiyi bu ktlklerden uzaklatrr.
117

Ayette

namazn ahlk tesirlerine, ktlklere kar kiiyi koruyucu zelliine iaret edilmekte; namaz kldklar halde, edep ve ahlk kurallarna uymayanlara da dolayl bir uyarda bulunulmaktadr. 118 Mevdd, namazn bu ayette, kiiyi kt ve iren eylerden alkoymas ve namaz klan kiinin davranlarnda kt ve iren eylerden kanmas eklinde iki yn olduunu syler. Birincisi onun ayrlmaz ve kanlmaz zellii olup, ikincisi de onun istenilen zelliidir. Namazn bir kontrol mekanizmas
110bn Miskeveyh, Ahlk Olgunlatrma,(tr.A. ener, C. Tun, .Kayaolu), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara, 1983., s. 126-127. 111Kasapolu, Kur n da Ahlk Psikolojisi, s.11. 112Sleyman Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri,I-XII, Yeni Ufuklar Ner., stanbul, 1988, VI, 516. 113el-Mn 106/4-5. 114Ebul-Hasen en-Nedv, Kur n ve Snnette tikat, badet ve Gzel Ahlk,(tr. M.Ali Seraceddin), Risle Yay., 6. Bask, stanbul, 2007, s.61. 115el-Ankebt 29/45. 116Karaman, vd., Kurn Yolu, IV, 257. 117Muhammed et-Thir b. r, et-Tahrr ve't-tenvr, Tunus, 1984. XX, 259. 118Karaman, vd., Kurn Yolu, IV, 257.

Konya 2008

olduunu syleyen Mevdd, insan gnde be defa Allah zikretmeye aran, ona defalarca bu dnyada tamamen hr olmadn, bilakis Allahn kulu olduunu ve Allahn onun yapt gizli-ak hereyden, hatta gnlnden geirdii gizli niyet ve amalardan bile haberdar olduunu ve btn yaptklarndan Allahn huzurunda hesap verecei bir gnn geleceini hatrlatan namazn, insann ktlklerden saknmas iin konulan snr ve engeller iinde en etkili bir durum olduunu syler.119 Namaz klan kiinin ktlklerden saknp saknmamas olayna gelince bu, kendisini slah etmek iin eitim yapan kiinin kendisine baldr. Eer kiinin namazdan bu fayday elde etme niyeti varsa ve bunun iin gayret sarfederse, namazn slh edici etkisi mutlaka onun zerinde de grlecektir. Aksi takdirde, dnyada dzelmek istemeyen veya ona kar koyan bir kimseye etki edebilecek hibir slah metodu yoktur, der ve bunu bir rnekle aklar: Yiyecein asl zellii, bedeni beslemesi ve gelitirmesidir. Fakat bu fayda ancak yiyecek sindirildiinde elde edilebilir. Eer bir kimse, her yemek yiyip de sonra yediklerini kusan bir insana, yiyeceklerin ona hibir faydas dokunmam, yleyse Yiyecekler beden iin besleyici deildir, nk bu ahs yedii halde zayflamaktadr diyemezse, namaz tam anlamyla klmayan bir kimse gznnde bulundurularak da Namaz kiiyi ktlklerden alkoymaz nk falanca ahs namaz kld halde dorulardan deildir, denemez. Nasl byle bir kimse iin aslnda namaz ikme etmedii sylenebilirse, yedii hereyi kusan bir kimse iin de yemek yemiyor demek uygun der.120 Oru ibadetinin ahlk zerindeki etkisine deinecek olursak; dinimizin en nemli emirlerinden olan oru ibadeti, tbb faydalarnn yannda fert ve cemiyet ahlk zerinde de olumlu etkiler yapmaktadr. Prensip olarak ibadetler faydalarndan dolay deil, Allahn emri olduu iin yaplr. Oru da byledir ama uras gerektir ki, Allahn emrettii eyler ayn zamanda insann yararna olan eylerdir. 121 Oru ibadeti, ister bir nefs terbiye vstas, ister dn ve sosyal bir norm olarak kabul edilsin, her halkrda iin iine renme sreci girer. Konuya renme psikolojisi asndan bakldnda, oru tutarken bir insan en azndan zaman uuru ve davranlar kontrol etme gibi hususlar renmektedir.122 Oru ibadetinin pek ok ynden faydas olmasna karn konumuz gerei ahlk ynn ele aldmzda u etkilere sahip olduunu grrz. Oru, ncelikle ehvet hislerine kar iradeyi glendirir ki, bu huy ahlkl olmann nndeki engellerin en nemlilerindendir. Oru, madd refaha sahip kiilerin ellerinde imkn olduu halde belli bir sre baz beden ve ehev isteklerini kstlayarak, kendisinden madd ynden
119Mevdd, Tefhmul-Kurn, IV, 255. 120Mevdd, Tefhmul-Kurn, IV,256. 121Ate, Yce Kurn n ada Tefsiri, I, 304. 122Veysel Uysal, Psiko-Sosyal adan Oru, T.D.V. yay., Ankara, 1994, s.21.

Konya 2008

daha alt seviyelerdeki kiilerin durumlarn daha iyi anlamalarna yardmc olur 123 ve bu sayede toplumsal bara katkda bulunur.124 Ayrca oru, insann duygu ve dncelerine saflk ve incelik kazandrr. nsan efkatli ve yumuak huylu yapar.125 Sevgi, merhamet gibi duygularn kuvvetlenmesini salar. Kalpleri yumuatp iman gerei iyi huylarn canlanmasna araclk eder.126 Hem mal hem de beden ile yaplmas cihetiyle dier ibadetlerden ayrlan hac ibadeti, toplumsal kaynamann en geni apta yaand bir durumdur. ah Veliyyullah Dihlev, bu konuda, Haccn Hakikati; kendilerine nimet verilmi olan Peygamberler, sddklar, ehitler ve salihlerin halini hatrlatan bir zamanda ve kendisinde apak ayetlerin bulunduu bir meknda salih kimselerden oluan byk bir topluluun bir araya gelmesidir. 127 der. Bu sosyal yn sayesinde hac ibadeti insan sevgisini ve slm kardeliini gelitirir. nsanlarn Allah katnda eit olduu dncesini vurgulayarak, insanlarn kibir ve gurura kaplmalarn nler. rdeyi glendirip, zorluklara kar insan sabrl ve dayankl yapt gibi, nefsine hkim olmay retir.128 rnein, Bakara sresi 197. ayette, Hac, bilinen aylardadr. Kim o aylarda hacca niyet ederse (ihramn giyerse), hac esnasnda kadna yaklamak, gnah saylan davranlara ynelmek, kavga etmek yoktur. Ne hayr ilerseniz Allah onu bilir. (Ey mminler! Ahiret iin) azk edinin. Bilin ki azn en hayrls takvdr. Ey akl sahipleri! Benden (emirlerime muhalefetten) saknn. buyrulmaktadr. Ayette de aka ifade edildii gibi gnah saylan ilere ynelmek ve kavga etmek gibi toplumsal ahlka uygun olmayan eyler, hac esnasnda kesinlikle yasaklanmtr. Toplumsal ahlk ynnden faydas en briz bir ekilde grlen ibadetler, genel olarak infak kapsamna giren zekat, fitre, sadaka vb. ibadetlerdir. Dier ibadetler ahlkmz dolayl yoldan etkilerken, infak ibadetinin bizzat kendisi ahlk bir olaydr. phesiz mal sevgisi ve servet olduka ekicidir. nsanolu yaratl gerei mala ok tutkun ve dkndr. Nitekim bu gerek l-i mran Sresi 14. ayette, Nefsan arzulara, (zellikle) kadnlara, oullara, yn yn biriktirilmi altn ve gme, salma atlara, samal hayvanlara ve ekinlere kar dknlk insanlara ekici klnd. Bunlar, dnya hayatnn geici menfaatleridir. Halbuki varlacak gzel yer, Allah'n katndadr. eklinde ifade edilmitir. slm, insann ll bir ekilde
123Ebul Hasen el-Mverd, Edebd-Dny ve d-Dn(tr. Ali Akn), Temel Yay., stanbul, 1998, s.123. 124Aff A.,Tabbra, lmin Inda slmiyet (tr. Mustafa z), Kalem yay., 2. Bask, stanbul, 1981. s.273. 125Ate, Yce Kurn n ada Tefsiri, I, 304. 126Muhammed Ali es-Sbn, Raviul-Beyn Tefsru Aytil-Ahkm minel-Kurn, I-II, Dr-u hyit- Tursil-Arab, 3.Bask, Beyrut, h.1395, I,192. 127ah Veliyullah Dihlev, Huccetullahi l-Balia,(nr. Muhammed erif Sukker), I-II, Dru hyilUlm, 2. Bask, Beyrut, 1992, II, 222. 128Celal Krca, Kur n- Kerimde Fen Bilimleri, Marifet yay., stanbul, 1984, s.220.

Konya 2008

mal sevgisini makul karlamtr. Bu da Kasas Sresi 77. ayette u ekilde ifade edilmitir: Allahn sana verdiinden (O'nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu iste; ama dnyadan da nasibini unutma. Allah sana ihsan ettii gibi, sen de (insanlara) iyilik et. Yeryznde bozgunculuu arzulama. phesiz ki Allah, bozguncular sevmez. Bunun yannda, yine Kurnda baz zel durumlara hiz, dinin zengin sayd kiilerin, Kurnda sekiz grubu oluturan kimselere 129 mallarndan belli oranda vermesi gerekli grlr. Gerek erdemlilik de, Allah yolunda ve rzas dorultusunda maln infak edebilmektir. Bu hakikat, Bakara Sresi 177. ayette yle ifade edilir: Gerek erdemlilik, yznz douya veya batya evirmeniz ile ilgili deildir; ama gerek erdem sahibi, Allaha, ahiret gnne, meleklere, vahye ve peygamberlere inanan, servetini - kendisi iin ne kadar kymetli olsa da - akrabasna, yetimlere, ihtiya sahiplerine, yolculara, (yardm) isteyenlere ve insanlar klelikten kurtarmaya harcayan; namaznda devaml ve dikkatli olan ve arndrc (mali) ykmll (zekat) n ifa eden kiidir... Zekat vb. ibadetler, toplumun ekonomik katmanlar arasndaki ekememezlik hastalna kar bir ilatr.130 Bu ibadetler sayesinde, zenginlerin yardm ellerini uzatmasyla, yoksullarn zenginlere kar hissetmeleri muhtemel olan kin ve nefret duygular sner ve bir yaknlama olur.131 Sonuta bakyoruz ki, Kurnda ahlk, iman ve ibadetle i iedir. Kurn, imann yan sra ibadet etme ve gzel ahlka sahip olma gereine birok ayette iaret eder. r Sresi 37-38. ayetlerde Onlar byk gnahlardan ve irkin ilerden kanrlar; kzdklar zaman da onlar, affederler. Rablerinin arsna gelirler, namaz klarlar. leri, aralarnda danma iledir. Kendilerine verdiimiz rzktan hayr iin harcarlar. 132 eklinde ifade edildii gibi, Kurnda ahlk vazifelerle ibadetler bir arada zikredilmitir.

5. Toplum Ve nsan Toplum; Belirli bir corafi blge zerinde temel ihtiyalarn karlamak iin rgtlenmi aralarndaki etkileim ve iletiimi dzenleyen kurallar ve kurumsal ilikileri olan, benzerlerinden grece de olsa farkl zellikler tayan, hem biyolojik hem de kltrel olarak kendisini yeniden retecek meknizmalara

129et-Tevbe 9/60.

130imek, Kurn n Ana Konular,s.170. 131Muhammed Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri,(tr. Mehmet Keskin,) I-V, lim yay., stanbul, ts., I, 190.
132el-Mminn 23/2-8.

Konya 2008

sahip, byk bir insan topluluudur.133 Ayrca toplum; topluluk, cemaat 134, bilinli bireylerden ve zellikle aralarnda rgtleme balar ve karlkl grevler bulunan kiilerden kurulu topluluk olarak da tanmlanmtr.135 Toplum kelimesini ksaca byle tarif ettikten sonra toplumu oluturan bireylerin genel ad olan insan kavramna da deinecek olursak; Arapada ins kelimesinden tretilmitir. Beer, insan topluluu anlamna gelen ins, daha ziyade insan trn ifade etmekte olup, bu trn erkek veya dii her ferdine ins /enes yahut insan denmektedir. 136Ayrca insan kelimesi, belli bir zelliinden yola karak; akl ve fikir sahibi, konuarak anlaan, demolu, iyi huylu, ahlkl kii, olgun kii 137, canl varlk, dik yryen, ellerini kullanan, beyni zel bir biimde gelimi olan, evresini deitirebilen, kendinin ve evrenin bilincine varm olan, eylemlerinden sorumlu olan varlk olarak tanmlanmtr.151

5.1.

Toplum Dzenini Salayan Unsurlarn Bazlar

nsanlar toplumsal bir ortam iinde yaarlar. Toplumdaki ilikilerin bir dzen iinde yrtlmesi, toplumsal yaamn zorunlu bir sonucudur. Toplumsal yaam, bir dzeni gerektirir. Bunu salamak iin deiik nitelikli kurallar gelitirilmitir. Bunlara toplumsal dzen kurallar denir. 138 Bu kurallarn amac, toplum iindeki bireylerin birbirlerine ve topluma, toplumun da bireylere kar tutum ve davranlarn dzenlemek, kar atmalar arasnda bir denge kurmak, ksaca toplumun dzenini salamaktr. Toplumun dzenini salayan kurallar arasnda, hukuk, toplumun rf, din ve ahlk kurallar yer alr. Bunlar toplum yaamnn bir dzen iinde srdrlmesinde etkin kurallardr. Aslnda kural, kiiyi belli bir davrana zorlamaldr. Bir zorlamann kural niteliini alabilmesi iin, bir buyruk iermesi, buyruun da genel nitelikte ve srekli olmas, bir yaptrma dayanmas gerekir.139 Bu balamda ne kadar ilkel olursa olsun her insan topluluunda, toplumsal yaama ilikin, dzenleyici ve yasaklayc kurallar vardr.

133Mustafa Acar, mer Demir, Sosyal Bilimler Szl, Aa yay.,stanbul, 1993, s. 358,359. 134Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, z yay., 1996. s.1081. 135Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, nklab kitabevi, stanbul, ts., s.177. 136lhan Kutluer, nsan DA, XXII, s.320-321. 137Doan, Byk Trke Szlk, s. 547. Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, s.105. 138A.eref Gzbyk, Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, Ank., 1986, s.1. 139Gzbyk, Hukuka Giri, s.1.

Konya 2008

5.1.1.

Hukuk

Hukuk kelimesi, Arapada (hakeka) kknden masdar, sfat ve isim olarak kullanlan hak kelimesinin ouludur. Hak kelimesi, Arapada gerekli olmak, sabit olmak, gerek adlet, lm, 140 muvfakat ve mutbakat anlamlarna gelir.155 Rgb el-sfehnnin de belirttii gibi hak kavramnn znde, uygunluk (mutbakt ve muvfakt) vardr. Bu uygunluk suje ile objenin uygunluunu ifade etmekte olup, byle bir mutbaktn bulunduu eye hak denir. Bu sebeble vkya uygun sze, doru anlamnda hak denir ve zdd da yalandr. rde- gye muvfaktna da, hikmet ve adlet manalarnda hak denir, zdd da abes ve zulm olur. nan alanndaki mutbakta da hak denilir ve zdd btldr. 141 Hak kelimesi, modern hukuk sistemlerini dzenleyen mevzuatta ska kullanlmakla beraber, klasik fkh kitaplarnda pek fazla kullanlmamtr. 142 Modern hukuk sistemlerinde mlkiyet hakk, sosyal gvenlik hakk, kamu hizmetlerine girme hakk vs. gibi kullanmlar oktur. Arapa klasik fkh kitaplarnda ise bu tbirin ok fazla kullanlmamasnn balca sebeplerinden biri, Arapada bu tbiri karlayabilecek lm edatnn olmasdr. Bu edat baz durumlarda hak anlamn vermektedir.143 Ancak, hak nazariyesi ad altnda hak kavram son dnem slm Hukukunda oka incelenmektedir. Bunun balca sebeplerinden biri, slm hukukularnn, slm Hukuku konularn gnmz hukuk kalplar iinde ortaya koyabilme gayretleri ve sonuta da beer hukukla ilgilenenlere, slm Hukukunun meselelerini daha kolay anlatabilmektir. 144 Hak kavram, slm Fkhnn temel kavramlarndan olmasna ve son dnem fkh literatrnde oka kullanlmasna ramen, kelimenin slm Hukukunda kazand anlam netletirmek zordur. Bunun iki sebebi vardr: Hak kelimesinin fkhtaki kullanmnn szlkte ve rfte tad anlamlarnn farkl olmas ve fkh ile fkh uslnde, hak kelimesinin farkl anlam kazanm olmasdr. 160 amzda slm Hukuku limleri, hukuku tanmlarken, hak kavramnn tarif, mahiyet ve muhteviyat hakknda yeri geldike telif ettikleri eserlerde, gerek nakil olarak, gerekse kendi gr ve fikirlerinin bir rn olarak geni aklamalarda bulunmaktadrlar. rnein, mer Nashi Bilmen, hak kelimesini, bir hukuk ilmi istilh olarak yle izah eder: Hak, bir kimseye ait olan mnev bir kudrettir ki, bununla tasarruf selhiyetine veya mlikiyet vasfna hiz olur. Baka bir ifadeyle hak, bir iktidar erdir ki, insanlar bununla baz eyleri icr ve mutlebeye
140bn Manzr , Lisnu l-Arab, XI, 332. 141Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur n Dili, I-IX, Eser Kitabevi, Ankara, 1979, IV, 2675; Saffet Kse, slm Hukukunda Hakkn Ktye Kullanlmas, FAV, stanbul, 1997, s.27. 142H.Tekin Gkmenolu, slm da ahsiyet Haklar, TDV. Yay., Ankara, 1996, s.8. 143Gkmenolu, slm da ahsiyet Haklar, s.8. 144Gkmenolu, slm da ahsiyet Haklar, s.10,11.

Konya 2008

selhiyattar olurlar. Cemi hukuktur. Bu haklardan bahseden ilme, ilmi hukuk denir.145 Hak kelimesinin en fazla kullanld sahalalardan biri olan hukuk ilminde hak tbiri, yetki, iktidar, menfaat, salahiyet, yaplmas gerekli dev gibi anlamlardadr. 146 Hukuk ise, insanlarn kanuna, ahlk kurallarna, rf ve adetlere bal olarak fiil ve hareket serbestliini tanzim eden usl ve kaidelerdir. 147 Bunun dnda teknik bir tbir olarak hukuk, toplum hayatnda kiilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilkilerini dzenleyen ve uyulmas kamu gcyle desteklenmi bulunan sosyal kurallar btndr.148 Bu tanmdan hukukun asl amacnn, toplumsal yaam dzenlemek olduunu anlyoruz. nk toplu yaam, glnn zayf ezmemesi ve hakszln nne gemek iin bir dzenin kurulmasn gerekli klmaktadr. Ancak, sadece bu dzeni kurmak da yeterli olmayp, bu hukuk dzeninin, birey ve toplumun ihtiyalarn karlayacak dzeyde olmas gerekir. Toplumsal yaam iin alt yapya sahip olmayan hukuk dzenlerinin uzun mrl olmalar da beklenemez.149 Hukuk, yasama yetkisini elinde bulunduran otorite bakmndan, iki ksmda incelenir. Yani yasamada, kaynak ve dzenleme bakmndan sz sahibi insan ise bu hukuka beer hukuk; kaynak ynyle vahiy olup, yorum ve bak as ynnden insan sz konusu ise bu hukka ilh hukuk denilmektedir. rnek verecek olursak, yasama yetkisi Allaha sonra da Raslne aittir. Vahyin sona erip, Raslllahn vefatndan sonra yasama ii, bata Kurna ters dmemek art ve baka artlarla beraber mmetin sorumluluk alanna girmitir. 150 Toplumsal dzenin salanmas, adletin gerekletirilmesi ve toplumun ihtiyalarnn karlanmas gibi hususlar hukukun amalarndan sayan hukukular, hukuk u, adlete ynelmi bulunan bir toplumsal yaam dzeni olarak tanmlamlardr. 167 Hukuk ilmi, toplum dzenini salamay amalamas sebebiyle ok nemlidir. nk hukuk sistemi mkemmel olan bir toplumun ayn zamanda ahlk yaps da gzelleecektir. Ayn ekilde, ahlk yaps mkemmel olan bir toplumda da adlet ve hak anlay, ahlksz bir toplumda olduundan daha fazla nem arz edecektir.151

145mer Nashi Bilmen, Hukku slmiyye ve Istlaht- Fkhiyye Kmusu, I-VIII, Bilmen Yay.,stanbul, ts., I, 13. 146Mehmet Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri, Ensar Neriyat, 2. Bask, stanbul, 2005, s.171. 147Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri, s.201. 148Necip Bilge, Hukuk Balangc, 4. Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 1986, s.23. 149Bilge, Hukuk Balangc, s.29,30. 150mer zsoy, lhami Gler, Konularna Gre Kuran, Fecr Yay., Ankara, 1997, s.487. 151Muharrem Kl, Teorik Ve Pratik Ynleriyle Ahlk, Dem Yay., stanbul, 2007, s.601.

Konya 2008

Toplumsal yaam dzenleyen kurallar, iinde bulunduu topluma nemli yararlar salarlar. Toplumdaki insanlar, yaamlarn salkl srdrebilmeleri iin, sosyal hayatta daha iyi artlar ve imknlar elde etmek isterler. Bu da srekli bir kar atmasn dourur. Bu atmada hukukun, ahlkla birlikte grevi, kiilerin ve toplumlarn aralarnda denge salayarak, insanlarn bir arada uyumlu ve bar iinde yaamalarn salamak ve huzursuzluklar nlemektir.169 5.1.2. Din ve Ahlk Kurallar

Din ve ahlkn toplum dzenini salamadaki fonksiyonlarna gemeden nce, bu kavramlara ksaca deinmek yerinde olacaktr. Din, lugatte, birok anlama gelmektedir. Cevher, Shhnda, dnin det, durum, cez, mkfat, itaat152 gibi anlamlara geldiini syler. Zebd, yet, hadis ve Arap iirinden ald eitli rneklere dayanarak din kelimesinin yirmiden fazla anlamn zikreder153. Din kelimesinin stlh anlamna deinecek olursak; din, mhiyeti ok geni olmas nedeniyle yaplan baz tanmlarda, dinin kapsaml ynn ihmal eden, dar kapsaml din tanmlar ile karlamaktayz. Prof. Mehmet Aydn, dinin mhiyetinden sz ederken yle der; ...zellikle Yahdilik, Hristiyanlk ve slm gibi kitapl dinler sz konusu olduunda, birbirine bal yn bulmaktayz; a. nanla ilgili hususlar, b. badetlerle ilgili hususlar, c. Ahlkla ilgili hususlar. yi bir tanm iin bu cephenin gzetilmesi gerekir. 154 Daha sonra da kapsaml bir ekilde dini yle tanmlar. Ferd ve ictimayan bulunan, fikir ve tatbkt asndan sistemlemi, insanlara bir yaam tarz sunan, onlar belli bir dnya gr etrafnda toplayan bir kurumdur. 155 Yaplan tarifi gzden geirdiimizde dinin; madd ve mnev hayatn btn ynlerini iine alan bir kurum olduunu gryoruz. Toplum dzenini salayan unsurlarn en nemlilerinden biri de dn nitelikli kurallardr. Dinler, hukk ve sosyal meyyidelerin yetersizliini dn ve uhrev bir yaptrmla tamamlamak isterler. Yani bu dnyada bir imtihan ierisinde bulunan insanlardan iman edip, gzel amel ileyenlere ahirette mkfat verileceini, buna karlk iyilikleri terk edip, ktlk ileyenlere ceza verileceini, btn dinler az-ok farkl bir slupla da olsa beyan ederler.156
152Cevher, es-Shh, V,2118. 153ez-Zebd, Tcul-Ars, IX,208. 154Mehmet Aydn, Din Felsefesi, DE lahiyat Fak. Yay., zmir, 1987, s.4 155Aydn, Din Felsefesi, s.5. 156arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s. 176.

Konya 2008

Ahlk kelimesinin, Arapa hulk ve huluk kelimelerinden treyip, yaratl (ftrat) ve insann yaratl ve ruh zelliklerinin tmn dile getiren bir deyiminin oulu olarak huylar, seciyeler, mizalar, detler, alkanlklar157 mnlarna geldiini belirtmitik. Hulk, insann beden ve ruh btnl ile alkal olduuna gre, ahlk, insann bir gyeye ynelik olarak, kendi istei ile iyi davranlarda bulunup, ktlklerden uzak kalmak istemesidir. Ahlk, insanlarn ruhlarnda (nefislerinde) yerleik olan iyi (gzel) veya kt (irkin) eilimler ve davranlarn, yani doutan gelen veya sonradan kazanlan iyi veya kt tavr ve hareketlerin btndr. 158 Bir baka ifadeyle, ahlk, hem insann ruh-zihn hllerini ve huylarn, hem de bir toplumun alkanlk, tre ve detlerini etkiler. Dolaysyla ahlk, insanlarn toplum iindeki davranlarn ve birbiriyle ilikilerini dzenleme hususunda ok mhim bir yere sahiptir. Ahlk, nsanlar aras sosyal sorumluluu ele alan, iyi ve gzel davranlarn sosyal hayata yansmas iin insanlar ynlendiren, sosyal adlet, kardelik, insanlk, iyilik gibi deerlerin ve ilkelerin gzetilmesini ve onun icaplarnn yerine getirilmesini salayan unsurdur.159 Toplum dzenini salamada din emir ve yasaklarn etkisi insanlar zerinde olduka fazladr. nk din, insana, yaratc karsnda hesap verme anlayn telkin eder. Ve inanan her insan da onun emir ve yasaklarna gre hareket etme ihtiyacn kendinde hisseder. Bu sevgi, sayg ve hesap verme korkusu gibi duygular sebebiyle insan inand dinin emir ve yasaklarna uyma gayreti ierisinde olur. 160 Kurnda insan iman, amel ve ahlk boyutlu olarak takdim edilir. nsann deeri ancak bunlarla llr. Kurnda ska, imanla salih amel birlikte zikredilir. Bununla, kiinin kendisine ve toplumuna faydal olmas kastedilmitir. Yani, mslmann, sahip olduu en stn deer olan imann ve onun gerei olan salih ameli, kendisi ve toplumu iin verimli alanda kullanmas gereklidir.161

nsann toplum iinde gzel ahlk ilkelerini uygulamasn salamada, Allah inanc ve sevgisi ile birlikte ahiret inanc da nemli bir rol oynar. Kurn- Kerimin ana konularndan birisi de ahiret inancdr. Kurn'a gre insan ldkten sonra tekrar diriltilecek, Allah huzurunda toplanacak ve dnyadaki hayatnn hesabn verecektir. Bu hesap, insann dnya snavnda baarl olup olmadn gsterecek olan bir hesaptr. Hesap vermenin sonunda, insan mkfat iin cennete, ya da ceza ekmek iin cehenneme gnderilecektir. Bu
157Cevher, es-shh, IV,1470-1471; bn Manzr, Lisn l- Arab, Beyrut, X, 85-87; Akseki, Ahlk Dersleri, s. 15; arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s. 15. 158Kl, Ahlkn Dn Temeli, s.2. 159arc, Ahlk, DA, II, 2. 160arc, Ana Hatlaryla slm Ahlk, s.178. 161erafettin glck, Din ve Toplum, Konya, 2000, s.169.

Konya 2008

durumda ahiret inanc, insan Allah'a kar sorumluluklarn yerine getirip, kendisine yneltilen emirlerini yapmaya, yasaklarndan kanmaya tevik etmektedir. rnein, Kurna baktmzda, iman ve ibadetlerin yan sra toplumun dzenini salamaya ynelik emir ve yasaklarn olduunu grrz. Ayrca, doruluk162, 181 182 183 184 185

sabr , iffet , merhamet , gzel sz , salih amel , .gibi daha pek ok ibadet deeri tayan ahlk ilkelere rastlarz. Dier taraftan, Kurn'n belirledii herkes tarafndan kabul gren ve fertlerin, ailelerin ve toplumlarn aleyhine olup, yasaklanan, yalan sylemek163, sefhet164, nankrlk 165, israf166, cimrilik167, baa kakmak168 kibir unsurlardr. Sonu olarak, tm bu ilkelere baktmzda, Allahn emirlerini yerine getirip, yasaklarndan kanan ve kul haklarna dikkat eden bir insan ise, Allah tarafndan sevilen bir insan olmakla birlikte toplum tarafndan da sevilen bir insan konumuna ykselecek ve byle fertlerin oluturduu toplum da bir huzur toplumu haline gelecektir. 5.1.3. rf ve det Toplum dzenini salayan unsurlardan biri de, toplumun rf, det ve gelenekleridir. 170 Toplumsal dzen kurallarnn nemli bir ksmn grg kurallar, dier bir ifadeyle db- mueret oluturur. Bu kurallar, ahlk ilmiyle de i ie olup fertlerin benliine yerleen edep duygusuyla beslenir, toplumdaki beeni, takdir, knanma, ayplanma gibi toplumsal bir yaptrmla desteklenir. 171 Neticede de o toplum ierisinde yaayan insanlar iin bir nev yazl olmayan anayasa oluur.172 rf ve detler ya toplumun iinden km kontrol mekanizmalardr, yahut kkleri baka olsa bile topluma mal olduu iin yine sosyal deer tayan btnlerdir.173
162el-Bakara 2/177; el-Ahzb 33/70. 163en-Nahl 16/105,116; ez-Zmer 39/3. 164el-Bakara 2/113,242; el-Arf 7/155; el-Cin 72/4. 165Hud 11/9; el-Hacc 22/16; Lokman 31/32; Ftr 35/36. 166el-Enm 6/141; el-Furkn 25/67; el-Arf 7/34. 167en-Nis 4/53; el-sr 17/100; Muhammed 47/38; el-Bakara 2/268. 168el-Mddessir 74/6; el-Bakara 2/262; el-Hucurat 49/17. 169en-Nahl 16/22; en-Nis 4/172; el-Mmin 40/60. 170Kl, Teorik Ve Pratik Ynleriyle Ahlk, s. 585. 171Hsameddin Erdem, Ahlka Giri, Gnay Ofset, Konya, 1994, s. 89. 172Apaydn, Bardakolu, vd. slm ve Toplum, II, 477. 173Gngr, Ahlk Psikolojisi ve Sosyal Ahlk, s. 121, 122.
169

... gibi pek ok kt hasletler vardr. Btn bunlar, toplum dzenine katk salayan

Konya 2008

rf, dinin zel hkmlerine ve genel amalarna ters dmemek artyla akl selmin ve kamu vicdannn hayrl ve yararl grp det haline getirdii her trl din ve dnyev konulardaki iyilik ve gzellikleri iermektedir.174 rf, hkm istinbt iin bir delil olarak alan bilginler, onun, Kitap ve Snnet bulunmayan yerlerde geerli olduunu kabul ederler. Ancak rf, Kitap ve Snnete aykr derse muteber olmaz. 175 rf, det ve grg kurallar toplumdan topluma gre kltr ve inan gibi etkenlerden dolay deiiklik gsterir. Evrensel nitelikte olan kurallar olabildii gibi, mahall yn ar basanlar da olabilir. detlere bal sosyal dzen kurallarna uymak, toplu halde yaamann tabii bir gerei olabilecei gibi bunlara uymak da toplumsal dzene katk salayacaktr.176 6. Kurnn Topluma Bak

Toplum, belirli bir corafi blge zerinde temel ihtiyalarn karlamak iin rgtlenmi aralarndaki etkileim ve iletiimi dzenleyen kurallar ve kurumsal ilikileri olan, benzerlerinden grece de olsa farkl zellikler tayan, hem biyolojik hem de kltrel olarak kendisini yeniden retecek meknizmalara sahip, byk bir insan topluluu177 olarak tanmlanmaktadr. Kurn, doktriner retisine ilaveten, Mslmanlarn toplum hayatna ilikin ibadetle ilgili veya hukk-sosyal hkmleri de ihtiv eder.178 Kurn yetleri incelendiinde grlecei gibi, Kurnn toplumsal olaylar, toplumlarn byme, gerileme ve kme olgularn ve bunlarn nedenlerini kendine zg bir terminoloji, ifade tarz, kssalar ve bol rnek vererek ele ald grlr. Dolaysyla Kurnn topluma bakn anlayabilmek iin toplumla ilgili kavramlarn Kurnda nasl kullanldn bilmek gerekir.179 Kurnda toplum anlam tayan tek bir kelimeden bahsedilmeyip, sosyal grubu ifade eden baz kavramlardan bahsedilmektedir.180 rnein; Kurnda Ehl kelimesi; halk, ahli, yakn akraba, aile gibi anlamlara gelip, baz ayetlerde hem kitap kelimesinin

174Karaman, arc, vd., Kurn Yolu, II, 509. 175aban, slm Hukuk lminin Esaslar, s. 289. 176. Kfi Dnmez, rf, DA, XXXIV, 87. 177. zdemir, M. Acar, Sos.Bil. Szl, Aa Yay., stanbul 1993, s.358-359. 178W.Montgomery Watt, Kur n a Giri,(tr. Sleyman Kalkan), Ankara Okulu Yay., Ankara, 2000, s. 184. 179Okumu, Kurnda Toplumsal k, s.61. 180Okumu, Kurnda Toplumsal k, s.61,62.

Konya 2008

bana gelerek kitap ehlini181, hem halk, peygamberlerin gnderildii sosyal evreyi205, 206 207 hem de akraba ve aileyi ifade etmektedir. Toplum anlam tayan kelimelerden biri olan Kavm kelimesi, aslnda i yapabilecek ve kendilerini savunabilecek erkek topluluu anlamna gelir. Nitekim Hucrat Suresi 11.yette de bu anlamda kullanlmtr: Ey mminler! Bir topluluk dier bir topluluu alaya almasn. Belki de onlar, kendilerinden daha iyidirler. Kadnlar da kadnlar alaya almasnlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayplamayn, birbirinizi kt lakaplarla armayn. mandan sonra fsklk ne kt bir isimdir! Kim de tevbe etmezse ite onlar zlimlerdir. Ancak Nuh kavmi veya Firavun kavmi ifadelerinde olduu gibi kadnlar da kapsamna almtr.182 nsann varln devam ettirebilmesi iin belli bir toplumda yaama zarreti vardr. nsan hayat, bireysel ve toplumsal olarak devam eder. nsan bireysel hayatn, toplumsal hayatn bir paras olarak devam ettirir. nsan hayatn kesin izgilerle bireysel ve toplumsal biiminde ikiye blmek mmkn deildir. Ancak bununla birlikte insan hayatnn bir yandan bireysel, dier yandan toplumsal yn vardr. Nitekim bn Haldun da, itim hayatn insanlar iin bir zarret olduunu ve insann doutan toplumsal bir varlk olduunu syler ve insann toplumda yaama zarretini deiik misallerle anlatr. O misallerden birinde der ki, insan Allah tarafndan yaratlrken gdadan baka bir eyle yaamayacak ve bekasn temin etmeyecek bir ekilde yaratlmtr. Bu gda maddesinin en azn, mesela birinin bir gn yaamas iin gereken buday bir rnek olarak ele alrsak buday un haline, unu hamur haline, hamuru ekmek haline getirmek zarreti vardr. Bu iin her birisi iin eitli alet ve bilgiye ihtiyac vardr. Bunlarn her birini temin etmek ve kendisi iin gda olan ekmei yapmak olduka zor olacaktr.183 Bu misalden anlalaca zere insann toplumdan uzak yaamas ve yalnz bana btn ihtiyalarn gidermesi olduka zordur. Kurn- Kerimde bir taraftan fert olarak insandan, onun yaam hakk ve lmnden bahsederken, bir taraftan da bireyden farkl olarak bireyin bir rn olan, bireylerin bir araya gelmesiyle oluan ve hatta birey iin belirli bir takm normlar koyup onu etki altna alabilen bir toplum gereine de iaret eder.184 Kurn, zellikle de mminlere birlik halinde olmay retmekte, tlemekte ve bunu bir ykmllk olarak emretmektedir. Kurnda; Allah ve Reslne itaat edin, birbirinizle ekimeyin;
181el-Bakara 2/105-109; l-i mrn 3/64,65,69. 182Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VI, 4468-4469. 183Abdurrahman b. Muhammed b. Ebu Bekr Muhammed b. Hasan bn Haldun, Mukaddime, (tr. Sleyman Uluda), I-II, Dergah yay., stanbul 1988, I, 271. 184Okumu, Kurnda Toplumsal k, s.67.

Konya 2008

sonra korkuya kaplrsnz da kuvvetiniz gider. Bir de sabredin. nk Allah sabredenlerle beraberdir. 185 ve Hep birlikte Allah'n ipine (slm'a) smsk yapn; paralanmayn. Allah'n size olan nimetini hatrlayn: Hani siz birbirinize dman kiileridiniz de O, gnllerinizi birletirmiti ve O'nun nimeti sayesinde karde kimseler olmutunuz. Yine siz bir ate ukurunun tam kenarnda iken oradan da sizi O kurtarmt. te Allah size yetlerini byle aklar ki doru yolu bulasnz. Sizden, hayra aran, iyilii emredip ktl meneden bir topluluk bulunsun. te onlar kurtulua erenlerdir. Kendilerine apak deliller geldikten sonra paralanp ayrla denler gibi olmayn. te bunlar iin byk bir azap vardr. 186 ayetleri bunun en gzel rneidir. Kurn toplum olgusunu kabul edip, insan toplumsal boyutuyla ele alr ve sorumlu tutar. Hatta bazen toplumun bir ferdi olan insann yapm olduu bir fiilden dolay btn toplumun sorumlu tutulmu olmas, toplumun bireyden bamsz olmad sonucunu dourmutur. Bu konuda, Kurnda Hz. Salihin kavmi olan Semud kavminin kssas gzel bir rnektir. Hz. Salih peygamberin peygamberliini isbat olarak kendisinden istedikleri ve onun mucizesi sonucu meydana gelen deveyi, ona dokunmamalar ve onu boazlamamalar konusunda uyarlm olmalarna ramen, ilerinden birka kiinin kesmesi o toplumun topluca sorumlu tutulmalar ve sonunda Semd kavminin helk edilmesi 187 de yine bireylerin mnferit hareketlerinin kendi toplumlar iin balayc olacana ve bireyin toplumun ayrlmaz bir paras olduuna iaret etmektedir.188 Bu durum Kurn- Kerimde u ekilde ifade edilir : Derken o dii deveyi ayaklarn keserek ldrdler ve Rablerinin emrinden dar ktlar da : Ey Salih! Eer sen gerekten peygamberlerden isen bizi tehdit ettiin azab getir dediler. Bunun zerine onlar o (iddetli) sarsnt yakalad da yurtlarnda diz st dona kaldlar. 189 Kurn, aile kurumu hari toplum yapsna dair kurallar ayrntl bir ekilde ele almayp, belli bal prensipler vermekle yetinmektedir. Bu da sosyal hayatn ok deiken olmasndan dolaydr. Kurn, slm toplumunu, vasat toplum, hayrl toplum, birlik ierisinde olan bir toplum olma zellikleri ile vasflamtr. 190 Kurn, slm mmetini dengeli, adletli, inan konusunda arla kamayan, vasat bir mmet olarak tanmlamtr. M. Esed, ayette geen orta bir toplum un, arlklar karsnda dil bir denge gzeten ve

185el-Enfl 8/46. 186l-i mrn,3/103-105. 187el-Kamer 54 / 23-30. 188aban Ali Dzgn, Din Birey ve Toplum, Aka Yay., Ankara, 1997, s. 66. 189el-Arf 7/ 77,78. 190imek, Kurnn Ana Konular, s. 181.

Konya 2008

hem zevk ve sefht hem de mbalaal bir zhd reddederek insann tabiatn ve imknlarn deerlendirmede gereki ve makul davranan bir topluluk olduunu syler. Kurn, ska tekrarlad, hayatn her cephesinde dengeli ve ll olma ars ile uyumlu olarak mminlere, hayatlarnn beden ve madd ynne ok fazla arlk vermemelerini tler; ama ayn zamanda insann bu beden hayat ile ilgili ihtiya ve isteklerinin ilah iradenin eseri ve bu nedenle de mer olduunu kabul eder.191 Kurn, ayrca iyilii emredip, ktlkten sakndran slm toplumunu hayrl bir toplum olarak nitelemitir. Yani hayrl olmann gerekesi ayetin kendisinde ifade edilmitir. 218 Fazlur Rahman, Kurnn temel gayelerinden birisinin, yeryznde dil ve ahlk temellere dayanan, yaanlabilir bir toplumsal dzen kurmak olduunu zellikle vurgular. Birbirini tamamlayc iki unsur olan bireyin mi yoksa toplumun mu nemli olduu tartmasna deinerek, 219 aslnda nemli olann Kurnn amalad toplumun olumas olduunu syler. 220 Bir yandan takvay bireyin ahlkliinin temel lt olarak alrken, dier yandan da takvann sadece toplumsal bir balamda bir anlam ifade edebileceini ileri srer.221 Ayrca, bireyi birey yapan ve dier bireylerden ayran temel nitelik onun ahlk karakteridir. Bunu da oluturan, temel kavramdr: man, slm ve Takva. Bunlar Arapada farkl kklerden gelen ancak artc derecede anlam ynyle birbirine yakn kavramlardr. 192 Fazlur Rahmana gre bu kavram, Kurn ahlknn en nemli ve merkezi kavramlardr. Bu toplumda, iman, takva ve islm zerine bina edilmi bir toplumsal dzen oluursa evrensel bir rol oynayabilecek bir siyasi dzen haline gelebilir. 193 Fazlur Rahman, Kurn ahlkna gre olumu bireyi ve bu bireylerden oluan toplumu ncelikle oluturmay ihmal ederek, toplumcu, devleti ve tepeden inmeci bir anlayla hareket eden slm hareketlerin sonuta baarsz olacan ileri srmektedir. 194 Bunun en bariz sonularndan birisi, seklerizmin sebep olduu ahlk bunalm ve kirlenmenin, sk sk Mslman toplumlarda da gzlenmesidir. Bylece zerinde durulacak ve cevap aranacak iki temel soru bulunmaktadr. Birincisi, bireyin Kurn (Allah, Peygamber, slm) karsndaki konumu nedir? Baka bir ifadeyle, Kurnn oluturmay hedefledii birey tipolojisi nedir? Bu bireyin oluumunda veya oluturulmasnda ahlkn rol nedir? Son olarak da, Kurnn bu bireyler araclyla oluturmay hedefledii ve vurgulad toplumun temel nitelikleri nelerdir? Ancak bunlarn daha iyi anlalabilmesi iin, ncelikle Kurnn ahlka verdii nemin vurgulanmas gerekir. Zira
191Muhammed Esed, Kuran Mesaj, (tr. Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), I-III, ret Yaynlar, stanbul,1999, I, 40; imek, Kurnn Ana Konular, s. 182. 192Fazlur Rahman, slm Yenilenme Makaleler, s. 17. 193Fazlur Rahman, slm Yenilenme Makaleler, s.33. 194Fazlur Rahman, slm Yenilenme Makaleler, s.33.

Konya 2008

dnrmze gre, sosyal deime ve bireyi oluturma ancak bir ahlkla-ahlk deerlerle mmkndr.195

KNC BLM

KURNDA TOPLUM DZENN SALAMAYA YNELK YASAKLARIN AHLK BOYUTU

1. Dorudan Zarriyt- Hamse le lgili Yasaklar

Zarret kelimesi, zorunlu, kanlmas imknsz, gerekli gibi anlamlara gelir. Zarriyyt kelimesi Arapada zarr kelimesinin ouludur ve ez-zarr kelimesi de zarrete nisbet edilen ey anlamndadr. 226 tb, Zarriyyat, din ve dnya ilerinin ayakta durmas kendilerine bal bulunduu, olmazsa olmaz hususlardr diye tarif eder. Eer bu hususlar bulunmazsa, dnyada dzen bozulur ve toplumda fesat ortaya kar, ayrca ahirette de kurtulua ermek mmkn olmaz.196 slam Hukukular, Zarriyyatn baz temel unsurlar olduunu ve hepsinin korunmasnn gerekli ve mecburi olduunu sylerler. Usl- Fkhlar arasndaki yaygn kanaate gre, zaruriyyat denilen unsurlar, be unsurdan meydana gelmektedir. Zarriyyat- hamse eklinde ifade edilen, korunmas zarr ve ncelikli olan amalar unlardr: Dinin korunmas, cann korunmas, akln korunmas, neslin korunmas, maln korunmas.197 Bunlardan baka, rzn, erefin korunmasn da zaruriyattan sayanlar olmutur.229 Mmtehne Sresi 12. ayette de yle buyrulur: Ey Peygamber! nanm kadnlar, Allah'a hibir eyi ortak komamak, hrszlk yapmamak, zin etmemek, ocuklarn ldrmemek, elleriyle ayaklar arasnda bir iftira uydurup getirmemek, iyi ii ilemekte sana kar gelmemek hususunda sana bey at etmeye geldikleri zaman, bey atlarn kabul et... yetteki beyat yaplan unsurlara baktmzda, be temel zarr ilkeden akln korunmas dnda drt zarr esas iine aldn gryoruz.
195Fazlur Rahman, Ana Konularyla Kur n, s. 143. Mecdddn Muhammed b. Yakub Frzbd, el-Kmsul-Muht, Messesetr-Risle, Beyrut, 1987, s.550. 196Eb shak brahim e-tb, el-Muvfaktf Usli -era, (Nr. Abdullah Draz), I-IV, Lbnan,ts., II, 7. 197Eb Hamid Muhammed el-Gazzl, el- Mustasf min ilmi l-Usl, slm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, (tr. Yunus Apaydn), I-II, Kayseri, 1994, I, 287. Eb Hamid Muhammed el-Gazzl, hy-u Ulmid-dn, I-IV, (tr. Ahmed Serdarolu), Bedir Yay. stanbul, 1974, II., 217.

Konya 2008

slm dnya ilerine ve mala ok byk nem ve deer vermitir. Aslnda yerilen ve knanan, vlen ve gzel grlen dnya deil, ona ynelen insan arzusunun derecesi ve eklidir. nsan, dnyay hrsla ve tamahla istiyorsa, onu eline geirmek iin hakszlklarn her trlsn veya bir blmn gze almaktan saknmyorsa, slmda iddetle yerilen dnya budur. Dn grevleri faya engel olmayan ve hakszlk yapmaya yol amayan dnyalk, mal ve servet ne kadar ok olursa olsun, slm asla ona kar olmaz. Nitekim Hz. Peygamberin en yakn dostlar arasnda zengin kimseler vard. Ancak slam nazarnda mal ve servet ne kadar deerli olursa olsun, ahlk esaslar ve dini hkmler ondan daha deerlidir. Yani hiret dnyadan, din maldan evvel gelir. O halde bunlardan birini dierine feda etmek, birini dierine tb klmak gerekirse ikinciler birinciler iin feda edilir. Mal gaye, insan da onun vastas haline getirmek slmn temel grne aykrdr. slmda mana ve mnev deerler daima maddeden ve madd deerlerden stn tutulmutur. 230

1.1. Cana kymak Yaratlm varlklar arasnda insann zel ve erefli bir yeri vardr. Kurnda farkl ayetlerde, insan hakknda, Allahn yaratt esnada ona fledii ilh ruhtan, 231 232 yeryznde Allahn halifesi olmasndan, en gzel srette yaratlm olmasndan bahsedilir. Yine, sr Sresinin 70. ayetinde, insana verilen deerden yle bahsedilir: Andolsun, biz insanolunu erefli kldk. Onlar karada ve denizde tadk. Kendilerini en gzel ve temiz eylerden rzklandrdk ve onlar yarattklarmzn biroundan stn kldk. slam, ite bylesine kendisine deer verdii insann can gvenliine, dier bir ifadeyle hayat hakkna byk nem vermi ve insan hayatnn dokunulmaz olduunu ifade etmitir. yle ki, slmda zarrt- diniyye eklinde ifade edilen temel deerler sralamasnda cann muhafazas nemli bir yer tutmaktadr. Hatta dinin, cann, akln, neslin ve maln korunmas eklinde sralanan deerler sralamasnda cann muhafazas, baz durumlarda, ilk srada yer alan dinin muhafazasndan daha nce gelmektedir. 198 Nitekim cann muhafazas iin, dinin kesin olarak yasaklad baz haramlarn yaplmasna izin verilmesi, hatta baz durumlarda, bu tr yasaklarn ilenmesinin zorunlu oluu, insan hayatna verilen nemi 233

198Ali Pekcan, slm Hukukunda Gye Problemi, Rabet yay., stanbul, 2003., s.267.

Konya 2008

vurgulayacak nitelikteki uygulamalardr.199 Toplumun huzurunu ortadan kaldrc olan adam ldrme suu, en byk gnahlardan biri olarak saylmtr.200 Kurnda insann dnyaya gnderilii anlatlrken meleklerin insanolunun yeryznde fesat karp kan dkecei itiraznda bulunduundan sz edilir. 201 Gerekten de ok gemeden Hz. demin iki olu arasnda kskanlktan doan ar kin ve dmanlk sebebiyle ilk kan dkme olay meydana gelmitir. 202 Kuran- Kerimde haksz yere bir cana kymann, btn insanlar ldrm gibi ar bir su olduu; bir insann hayatn kurtarmann da btn insanlara hayat verme gibi yce ve deerli bir davran olduu belirtilerek yle buyurulur: ... Kim, bir insan, bir can karl veya yeryznde bir bozgunculuk karmak karl olmakszn ldrrse, o sanki btn insanlar ldrmtr. Her kim de birini (hayatn kurtararak) yaatrsa sanki btn insanlar yaatmtr... 203 Bu ayet, insan hayatnn kutsalln vurgulamakta olup, haksz yere bir bakasn ldren kiinin, yalnzca bir kiiye zulmetmekle kalmadn ayn zamanda bakalarna kar hibir merhamet duygusu tamadn da gsterir. Bu nedenle o, tm insanla kar dmanlk etmektedir. 204 Allah Tel, slm'da olduu gibi, slm'dan nceki ilh dinlerde de insan hayatnn kutsal olduunu bildirmi, bu sebeple bir cana kymay, btn insanlar ldrmek kadar byk bir cinayet olarak deerlendirmitir. Bir insann haksz yere ldrlmesi toplumda cinayetlerin yaylmasna, insanlarn birbirine dmesine ve toplum dzeninin bozulmasna yol aar. 205 Fazlur Rahman, bir kiiye kar ilenen katl suunu, Kurnn btn insanla kar ilenmi bir su haline getirdiini ve bunun ksas ilkesinin nne geirilip, hukk zmn bu genel ilkeden karlmas gerektiini syler.206 slm, insann en tabi hakk olan hayat, hukukun teminat altna alm, kiinin yaama hakkna tam bir sayg gsterilmesini salamak iin bir takm madd ve mnev yaptrmlar koymutur. Hayata ynelik sular iin caydrc nitelikteki cezalarn207 banda ksas ilkesi vardr ve bu durum kastl ldrmelerde geerlidir. Haten ldrmelerde ise diyet cezas verilir.208
199Pekcan, slm Hukukunda Gye Problemi, s. 266. 200Ltfi Doan, Toplumun Temelini Sarsan Belli Bal Problemler, DB. Yay., VI. Bask,
Ankara, 2000, s.280. 201el-Bakara 2/30. 202el-Mide 5/27-30. 203el-Mide 5/32. 204Mevdd, Tefhmul-Kur n, I, 477. 205Karaman, vd., Kurn Yolu, II, 206. 206Adil ifti, Fazlur Rahman le slm Yeniden Dnmek, Kitbiyt, Ankara, 2000, s.241. 207Servet Armaan, slm Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, 5. Bask, Ank. 2004, s.97. 208Abdulkadir Udeh, et-Terul-Cini l-slm, I-II, Messesetr-Risle, 10. Bask, Beyrut, 1989, I,

Konya 2008

Konu ile ilgili Kurn- Kerimde: Ey iman edenler! ldrlenler hakknda size ksas farz klnd. Hre kar hr, kleye kar kle, kadna kar kadn ksas edilir. Ancak ldren kimse, kardei (ldrenin vrisi, velisi) tarafndan affedilirse, akln ve dinin gereklerine uygun yol izlemek ve gzellikle diyet demek gerekir. Bu, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir. Bundan sonra tecvzde bulunana elem dolu bir azap vardr.245 Btn dinler, hukuk ve ahlk sistemleri, haksz yere adam ldrmenin, cana kymann byk bir su olduunda birlemilerdir. Ancak bu suu nlemek iin alnan caydrc tedbirler farkldr. slm, haksz yere adam ldrmeyi nlemek, toplumun can gvenliini salamak, onlar huzurlu ve mutlu yaatmak iin bu suu ileyenlere dnyada ksas cezasn ngrm, hirette ise katilin Allah'n gazab, laneti ve cehennem azab ile cezalandrlacam bildirmitir.209 Allah Tel insan hayatnn nemi ve bu hayata kyanlara verilecek cezalar hakkndaki hkmlerini gndermi olduu peygamberleri ve kitaplar vastasyla bildirmi olmasna ramen, birok insan yine de yeryznde fesat karmaya ve kan dkmeye devam etmektedir. Yeryznde bu suu ileyen insanlar srekli olarak bulunduu iin slm bunlara kar sadece vicdan ve uhrev ceza ile yetinmemi, insanlarn hayat hakkn korumak ve toplumun huzurunu salamak iin caydrc dnyev meyyideler 247 getirmitir. bn Kesr, katilin ldrlmesi demek olan ksasn, eriat olarak tespit edilmesinde toplumda yaama hakknn korunmas gibi byk bir hikmeti olduunu syler. nk katil 248 249

ldrleceini bildii takdirde bu iinden uzak durur. Ksasta hayat olmasn, hem ldrme niyetinde olan kii, hem ldrlmek istenen kii, hem de btn toplum asndan deerlendirilecek olursak hikmetlerini daha iyi anlarz. nk bu durumda, birinin bu suu ilemekten vazgeip cezadan kurtulmas, dierinin hayatnn korunmas gibi bir sonu ortaya kacaktr. Ayrca ksas, maktln velisi olan kiiyi yani ac ekeni rahatlatp, gnlndeki kin ateini ve intikam duygusunu sndrecei iin, toplumda haddi ama, cinayetler, zulm ve anarinin yaylmas engellenmi olacaktr.210 Hz. Peygamberin birok sz ve uygulamas 211 da misli ile cezalandrmann mer olduuna delil

79. 209en-Nis 4/93. 210Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed Kurtub, el-Cmi' li ahkmi'l-Kur'n, I-XX, Dru hyi'tTrsi'l- Arab, Beyrut, 1985, II, 256. 211mam Ebu Abdillah Muhammed b. smail el- BUHR, el-Cmiu s-Sahih (nr.Mustafa Db el- Bu), I-VI, Dru bn Kesir, Beyrut, ts. Diyt, 6, 8.

Konya 2008

kabul edilmektedir. Bu balamda Raslllah da: ... Kim kasten bir cana kyarsa (cezas), ksastr... 212 buyurmutur. Kiilerin can gvenliine dier bir ifadeyle hayat haklarna yneltilen haksz saldrlara kar cez yaptrmlar getirilmesi, can gvenliine verilen nem dorultusunda yaplm dzenlemelerdir. 213 Ayrca, cinyet ileyen kimsenin, ldrlenin yaknlar tarafndan ldrlmesi deil, sulunun devlet eliyle, objektif ve dil yarglama sonucu cezalandrlmas ilkesi benimsenmitir. Btn bunlar, insan hayatn korumaya verilen deerin bir baka adan ifadesidir. slm dininde sava esnasnda bile mslman savalarn dman ldrme hakk ok snrl tutulmu, kadn, ocuk, din adam, yal kimseler gibi fiilen savaa katlmayanlarn ldrlmesi yasaklanm, sava esirlerinin yaama hakk korunmutur. Fil sava durumu veya cezann infaz, mer mdafaa gibi hukuka uygunluk hallerinin bu yasak dnda kald aktr. slm dininde insan canna kymann ksas ve diyet gibi dnyev yaptrmlar yannda mnev (uhrev) ynden de birtakm meyyideleri vardr. Kurn- Kerimde, hukk bir gerekeye dayanmakszn kiilerin canlarna kymann, Allahn gazap ve lnetine uramaya sebep olaca, dolaysyla ne derece ar bir mnev sorumluluu bulunduu yle dile getirilir: Kim bir mmini kasten ldrrse, cezas, iinde ebed kalaca cehennemdir. Allah ona gazap etmi, lnet etmi ve onun iin byk bir azap hazrlamtr. 214 Hz. Peygamber Ved haccnda btn mslmanlara hitaben: Bu gn, bu ay ve bu belde nasl kutsal ise, canlarnz, mallarnz ve rzlarnz da ylesine kutsaldr, her trl tecvzden korunmutur; yani toplumun sorumluluu ve hukukun gvencesi altndadr... 215 buyurarak, insann yaama hakknn dokunulmazln belirtmitir. Bir baka hadiste de: Yedi helk edici eyden saknnz... Bunlardan biri de, hakl durumlar mstesn, Allahn haram kld bir cana kymaktr...216 buyurulmutur. Hibir fark gzetmeden, yaama hakkn btn insanlara tanyan slm, yalnzca bu hakka ynelik tecvzleri nleyici tedbirleri almakla yetinmemi, ayn zamanda kurduu yardmlama ve dayanma dzeni iinde insanlarn asgar hayat artlarn ve temel ihtiyalarn temin etmeyi topluma vazfe olarak vermitir. Kiinin kendi hr iradesiyle lm seip istemesi ve sonularn bilerek kendisini ldrmesi demek
212Muhammed b. Yezid bn Mce, es-Snen, (thk. Muhammed Fuat Abdl-Bk), I-II, Dru hyitTrsil-Arab, ts., Diyt 8. 213Sleyman Uluda, slmda Emir ve Yasaklarn Hikmeti, TDV. Yay., 10. Bask, Ankara, 2006, s. 121. 214en-Nis 4/93.
215Buhr, lim, 37; Mslim, Hac, 147.

216Buhr, Vesya, 23; Mslim, man, 144.

Konya 2008

olan intihar, meselesine de deinelim. slm dini, inanc, rengi, rk ve sosyal konumu ne olursa olsun her insann hayatn dokunulmaz bir deer olarak kabul edip, insan hayatna ynelik her trl saldr ve tehlikeyi en etkili ekilde nlemeye alr. Bu nedenledir ki slm, kiilere yaama haklarn kendi elleriyle yok etme demek olan intihar hakkn vermemi, bunu byk gnhlar arasnda saym, inanc ve ameli ne olursa olsun bu kimselerin srf intihar etmi olmas sebebiyle ahirette byk bir cezaya arptrlacan bildirmitir. slmda dinin temel amalarnn banda gelen cann korunmas ilkesinin bir sonucu olarak kiinin haksz yere bakasn ldrmesi gibi217 kendi canna kymas da kesin biimde yasaklanmtr. Kurn Kerimde geen ve ldrmeyi yasaklayan ayetler her iki durum iin de sz konusudur. Ayrca; ok farkl yorumlar olmakla beraber ... Kendinizi kendi ellerinizle tehlikeye atmaynz...218 anlamndaki yeti, kiinin kendi lmne yol aacak davranlara girimemesi gerektii eklinde tefsir edenler de olmutur. 219 Hadislerde, intihardan iddetle kanmay gerektiren ifadeler yer alr. Bu hadislerin anlatmak istedii ey; insann kendi canna kymasnn affedilemeyecek lde byk bir su ve gnh olduu gereidir. 220 nsan, ne kadar zor ve ackl bir durumda olursa olsun, kendi hayatn sona erdirme hak ve yetkisine sahip deildir. Byk ac ve zdraplar ierisinde kvranan insanlar iin bile, kendi canna kyarak hayatna son vermesi mer bir yol deildir. Hz. Peygamber, gerek gemi mmetlerden gerekse kendi ashb arasndan baz rneklerle bu hususa dikkat ekmitir.221 Akl, beden, ahlk ve rhn en mkemmel meleke ve yeteneklerle donatlm olan insan, tertemiz halde, madd ve mnev her eit ykselmeye msit olarak doar. Dinimizde insann can gvenliine, baka bir deyile hayat hakkna byk nem verilmi ve insan hayatnn dokunulmaz olduu belirtilmitir. Kiinin yaama hakkna tam bir sayg gsterilmesini salamak iin de bir takm madd ve mnev yaptrmlar konmutur. slm Dininin temel amalarnn banda gelen cann korunmas ilkesinin bir sonucu olarak kiinin haksz yere bakasn ldrmesi gibi, intihar etmesi de kesin biimde yasaklanmtr.

1.2.Hrszlk
217el-sr 17/33. 218el-Bakara 2/195. 219bn Kesr, Tefsrul- Kur n il-Azm, I, 229. 220Buhr, Ceniz, 84; Mslim, man, 175. 221Buhr, Ceniz, 84; Enbiya, 50.

Konya 2008

Hrszlk, sadece slam toplumlarnda deil, btn toplumlarda ciddi sulardan biri olarak grlmtr. slamn zaruriyyat mertebesinde grd maslahatlarndan biri de mal emniyetidir. Maln ne olduu konusunda farkl tanmlar olmakla birlikte, genel olarak geni anlamyla yaplan tanm yapmakla yetineceiz. Baz limler, O ki yeryznde ne varsa, hepsini sizin iin yaratt. 222 ayetini esas alarak, insanlarn ihtiyalarn karlamak iin Allah tarafndan yaratlm olan ve insann sahip olduu eylere mal denir.223 demilerdir. slm, insanlarn mal emniyetini salamak iin gerekli tedbirleri almtr. Bu tedbirlerden bazsnn meyyidesi madd ve cez, bazlarnn ise mnev ve ahlkdir. rnein, hrszlk suuna bata had cezas olmak zere deiik madd ve mnev cezalar getirmitir. ncelikle hrszlk haddinin yerine getirilmesi iin gerekli olan baz artlar belirtip, mahiyetini ortaya koyarak mal emniyetini izah edelim. nk her hrszlk olarak addedilen ey, slm Hukukunda had cezasn gerektirmez. rnein, Hanefi fukahs, hrszlk haddi iin; maln menkl (tanabilir) olmasn, mtekavvim (mbah ve dayankl) olmasn, bir kimsenin mlkiyetine dahil olmasn, nisap miktarndan (on dirhem gm miktar) fazla olmasn art komutur.224 Ayrca hrszlk suunu ileyen kiiye ceza verilebilmesi iin baka artlarda vardr. 225 slm mctehidleri, artlar olutuu takdirde, el kesme cezasnda ittifak etmilerdir. Ancak el kesme cezasnn miktar, hrz (koruma)nn anlam, boyutlar, birden fazla hrszlk yapan kimsenin hangi cezaya arptrlaca, nebb (kefen soyucu), tarrr (yankesici), muhtelis (arpc) gibi kimselerin, Kurndaki [hrsz] kavram iine girip- girmedii hususunda ise ihtilaf etmilerdir. 226 Biz burada konunun hukk ynne girmeden, konumuzla alakal olan, Kurnn toplum dzenine ynelik yasaklad hususlardan biri olan hrszlk yasann ve cezasnn hikmetlerine ve maslahat ynne deindik. unu belirtmek gerekir ki, slm Hukukunun belirledii cezalar, suun nlenmesi iin gerekli tedbirler alndktan sonra, uygulanma imkn bulan zorunlu mdahalelerdir. Amac da, baz insanlar cezalandrmak deil, hrszlk suunun ilenmesine imkn brakmayacak tedbirleri almaktr. 227 Bu tedbirler arasnda, toplumda geni i imknlarn oluturmak, zenginlerin zekat, sadaka gibi ibadetlerle infak yoluyla fakirlere yardm etmesi, insanlara dn ve ahlk bilin kazandrma, toplumda adletin salanmas gibi
222el-Bakara 2/29. 223bn Manzr, Lisnl-Arab, XI/636. 224Yusuf Kerimolu, FkhMeseleler, I-II, l Yay., stanbul, 1982, I, 221. 225Bkz. Ali afak, Mezhepler aras Mukayeseli slm Ceza Hukuku, Erzurum, 1977, s.159-167; bk. Ali Bardakolu, "Hrszlk", DA, XVII, 384-396. 226Pekcan, slm Hukukunda Gye Problemi, s. 201. 227Muhsin Demirci, Kur n da Toplumsal Dzen, Ensar Ner., stanbul, 2005, s.241.

Konya 2008

hususlar sayabiliriz.228 slm; hrszl irk, adam ldrme, zin gibi byk gnahlarla birlikte saymtr. rnein Mmtehine Suresi 12. ayette Ey Peygamber! nanm kadnlar, Allah'a hibir eyi ortak komamak, hrszlk yapmamak, zin etmemek, ocuklarn ldrmemek, elleri ile ayaklar arasnda bir iftira uydurup getirmemek, iyi bir ite sana kar gelmemeleri hususunda sana biat etmeye geldikleri zaman, biatlarn kabul et ve onlar iin Allah'tan mafiret dile. phesiz Allah, ok balayan, ok esirgeyendir. buyrulmutur. Hrszln da iinde yer ald ayette saylan bu ilkelere riyet, inancn temel ilkeleri ve sosyal hayatn temel direkleridir. 229 slm, maln korunmasn dinin temel hedeflerinden saym ve telef olmamas iin her trl tedbiri almtr. rnein, kiinin haksz olarak bakasnn malna el uzatmasn da, kendi maln israf etmesini de haram klmtr. Hrszlk yapan kimseye getirmi olduu el kesme cezas 230 sadece hukuk dzenini korumay deil, ayn zamanda ilh emirlerin yani din ve ahlk kurallarnn yaatlmasn da amalar. 231 bnul-Arab de, yette hrszlk yapan erkein, hrszlk yapan kadndan nce zikredildiini, zin yetinde ise nce zin eden kadn, sonra erkein zikredildiini syler. Bundaki incelik, kadna gre erkein daha kolay hrszlk yapmasdr. Zin ise erkekte de irkindir ama, kadnn zins daha irkindir. Hatta kadn msade etmezse zin olay olmaz. te bu inceliklerden dolay hrszlkta erkek, zinda ise kadn daha nce zikredilmitir.232 slm toplumu, slm yurdunda yaayan insanlarn farkl inanlarna gre, her ferdi hrszlk illetinden uzak tutacak tedbirleri alr. Onlara yaama ve korunma gvenliini, ve adletin eit datm gvencesini salar. Her trl zel mlkiyetin helal yoldan kazanlmasn salar ve bunun topluma zarar veren deil, yarar salayan toplumsal bir hak olduunu belirtir. Tm bunlar sayesinde, btn insanlar, hrszlk illetinden kurtarlr. Bu durumda slm, hrszlar ve zel mlkiyet ile toplum gvenliine saldranlara iddetli bir ceza vermek hakkna sahiptir. Tm bunlarn yansra, phe halinde haddi kaldrmakta ve kuvvetli bir delil olmadka, san cezalandrmad gibi ona tam bir gvenlik de salamaktadr.233

228Demirci, Kurn da Toplumsal Dzen, s. 242. 229Seyyid Kutup, F Zlli 7-Kur,(tr.M.Emin Sara, Bekir Karla, .Hakk engller), I-XVI,
Hikmet Yay., 3. Bask, stanbul, ts., XIV, 430. 230el-Mide 5/38. 231Karaman, vd., Kurn Yolu , II, 216,217. 232Ebbekir Muhammed b. Abdullah bnul-Arab, Ahkmu l-Kur'n, I-IV, (thk. Ali Muhammed elBecv), Drul-Fikr, Beyrut, II, 605. 233Kutup, F Zlli l-Kur n, IV, 226-228.

Konya 2008

slm, hrszl nlemek iin kiiye sadece alma diyerek emretmemekte, zenginlerin alar, fakirleri, yoksullar, doyurmalarn emretmektedir. Onlarn mallarnda muhta ve yoksullar iin bir hak vardr234 buyurarak, hak kavramn bu alana sokmu, fakire yardm etmeyi bir seenek olmaktan karm ve bir grev haline getirmitir.235 Ayette geen ceza ve Allah'tan bir ibret olarak ifadesi, hrszlk eyleminin cezasz kalmamas gerektiini ifade eder ve verilecek cezann da ibret verici, yani caydrc bir ynnn olmasna iaret eder. Ayette verilen cezann bu amala verildii aka beyan edilmektedir. Hrszlk, hem toplumun dzenine hem de mlkiyet hakkna bir tecavz olduu iin, kul hakk yemenin dnyev cezas budur, ama uhrev cezasnn olaca da bir gerektir.236 Sonu olarak, slm, insanlarn ahlk ve vicdanlarn terbiye edip, hrszla ve bu yoldan elde edilen kazanca kar kar. Bu suun nne gemek iin de birtakm madd- mnev tedbirler almtr. slm, toplumun ahlkn ve huzurunu bozacak olan sulara kar asla seyirci kalmaz. Toplumun ahlkn ve huzurunu bozanlar, cana, mala, namusa tecavz edenleri cezasz brakmayp, madd-mnev cezalar getirir. Bunlar cezasz brakt takdirde toplum temelinden sarslacak, ahlk bozulacak, huzur kalkacak, aile yklacak, mal-mlk heba olacak, can emniyeti kalmayacak ve neticede toplum yok olacaktr. Toplumun bekas, ahlkn devam, ailenin selmeti, mal ve can emniyetinin temini iin slm, bu ve benzeri ceza meyyideleri getirmitir. Bu fiilleri ileyenler cezalarn grdkleri takdirde, toplumun dier fertleri bunlardan rnek alacaklar ve byle bir fiili ilemekten iddetle kanacaklar, toplum da kurtulmu olacaktr. Allahn bu fiili kesin olarak yasaklamas, bu fiili ileyene Hz. Peygamberin lanet etmesi 237 ve verilen cezann iddeti slmn, mala, insan emeine ve mlkiyet hakkna verdii neme iaret etmektedir. 238 1.3. Zin Fuhu kelimesi, szlklerde, ar derecede irkin sz ve davran,239 edep ve ahlka aykr olup, dinen yasaklanan her trl ktlk ve irkinlik anlamnda kullanlr. Zin; aralarnda mer bir evlilik ba yani nikh ba bulunmayan kimselerin cins mnasebette bulunmalarna denir. 240 Tarihin ilk dnemlerinden gnmze kadar deiik sosyal sistemler, bu fiilin ahlken ve sosyal olarak kt ve irkin olduunu
234ez-Zriyt 51/19. 235Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kurn Tefsiri, VI, 17. 236Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kurn Tefsiri, VI, 20. 237Buhr, Hudud,70; Mslim, Hudud, 1, 2. 238Uluda, slm da Emir ve Yasaklarn Hikmeti, s.194. 239Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri, 148. 240Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri, 622.

Konya 2008

genellikle kabl etmilerdir.241 Zin, kt bir fiil kabl edilmekle beraber, cezay gerektirici bir su olup olmamas hakknda farkl grler vardr. Bu noktada slm, dier din ve sistemlerden farkllk gsterir. 242 slmn temel amalarndan biri de nesillerin korunmas, salkl bir toplum yapsnn oluturulmasdr. Toplumlarn ekirdeini aile tekil eder. Salkl nesiller bu yuvada yetiir. ocuk ftr gelimesini de ahlk ve terbiyesini de nce buradan alr. nsan sevgisinin kayna da ailedir. 243 Bu yuva iin en byk tehlike ise zin ve fuhutur. Zin ve fuhu nce ailenin salkl oluumunu engelleyip, kurulmu olan ailenin ise dalmasna ve perian olmasna sebep olur. Bu bakmdan dinimiz slm, fuhu ve fuha gtren btn davranlar ve evlilik d cinsel iliki anlamna gelen ziny kesin olarak yasaklam, hatta zinya yaklatran tutumlar, yollar da haram klmtr. Esasen bir kere bu yollara tevessl edildikten, yani insan zin etmeye zorlayan ve cinsi arzular kabartan bir ortama girdikten sonra, artk, bu arzularn ar basks karsnda irdenin gc olduka yetersiz kalr ve zindan korunmak son derece gleir. nsann bu psikolojik zaafn dikkate alan Kurn- Kerim, prensip olarak insan ktlklere sevkedici sebepleri ortadan kaldrmay amalamtr. Nitekim sr suresi 32. ayette; Zinya yaklamayn. Zira o, bir hayszlktr ve ok kt bir yoldur. buyrulmutur. Kurtub, bu ayet hakknda, Allahn, Zinya yaklamayn buyruu, zin etmeyin, demekten daha belidir. nk bu, zinya yakn dmeyin, demektir, der.244 Mevdd ise, ayetteki emrin hem bireye hem de bir btn olarak topluma hitap ettiini ve toplumun ziny nleyici ve ona ynelten sebep ve aralar ortadan kaldrc nlemler alp, ziny ortadan kaldrc bir evre oluturmak iin tm eitsel ve hukk aralar kullanmas gerektiini syler.245 Seyyid Kutup ise, zinnn; insanlarn gayri meru yoldan kolay bir ekilde ehevi duygularn tatmin etmelerine yol ap, evlilik hayatn zorunlu olmayan, sama bir hayata dntreceini ve aileyi gereksiz bir kurum olarak grecei anlayna gtreceini syler ve bunun, toplum iin lm olduunu belirtir. 246 Ayrca, zin yasann ardndan, ayetin sonundaki nk o hayszlktr, ok kt bir yoldur denilmesi, zinnn, insann temiz ftratna ve akl- selime aykr olduuna iaret etmektedir. 247 Bu yasak balamnda, mmin erkek ve kadnlarn gzlerini haramdan saknmalar, kadnlarn cinsel

241Afzalurrahman, SretAnsiklopedisi, ( tr.Sabahaddin Belik, Cemil elepi vd.), nklb Yay., 3.Bask, stanbul, 2003, III, 44. 242Afzalurrahman, Sret Ansiklopedisi, III, 44. 243Aydn, Ailede ocuun Ahlk Eitimi, s. 8,9. 244Kurtub, el-Cmi' li ahkmi'l-Kur'n, X, 252. 245Mevdd, Tefhmul-Kurn, III, 107. 246Kutup, F Zlli l-Kur n, IX, 312. 247Karaman, vd., Kurn Yolu, III, 419.

Konya 2008

mesaj ieren tavrlardan, giyim tarzlarndan kanmalar da emredilmitir. Bu husus Nr Sresi 30 ve 31. ayetlerde yle ifade edilir: (Reslm!) Mmin erkeklere, gzlerini (harama) dikmemelerini, rzlarn da korumalarn syle. nk bu, kendileri iin daha temiz bir davrantr. phesiz Allah, onlarn yapmakta olduklarndan haberdardr. Mmin kadnlara da syle: Gzlerini (harama bakmaktan) korusunlar; namus ve iffetlerini esirgesinler. Grnen ksmlar mstesna olmak zere, zinetlerini tehir etmesinler Ba rtlerini, yakalarnn zerine (kadar) rtsnler... Bu yetlerde, cinsel arzuyu uyandran ve kamlayan srarla veya ehvetle bakma, bedenin cinsiyet duygularn tahrik eden ksmlarn akta brakma, sergileme gibi davranlar ele alnmakta ve bu konulara dair snrlamalara yer verilmektedir. 248 Bu ayetlerden aka anlalaca gibi, zin yasaklanmadan, ncelikle ziny engelleyen tedbirler alnmtr. 249 Sbn, Gzlerini kapasnlar ve namuslarn korusunlar" ifadesinde, gzlerini kapama emrinin namusu korumadan nce sylenmesinin srrn; bakmak, balangcdr.250 eklinde aklar. Aile kurumuna ok deer veren slam, ailenin korunabilmesi iin gerekli nlemleri almtr. Cinsel hayat, yalnzca cinsel iliki olmayp, ehvetle bakma, koklama, dokunma, dnme ve hayal etme gibi davran ve iliki eitlerinin, cinsellii kkrtan etkileri vardr. Aileyi korumak iin iffet ve sadkati ngren Kurn, bunlar salamak ve korumak iin yalnzca ziny deil, insan zinya gtren admlar da yasaklamtr. Bunlarn dnda, zin ve namusa iftira etme cezas, lnetleme tedbiri, namusla ilgili konularda dedikodu yapmann knanmas, bakalarnn evlerine izinsiz girip kmann yasaklanmas hep iffetin ve ailenin korunmasna ynelik tedbirlerdir. 251 Bu tedbirlerden sonra, bu hatay yapan kimseye getirilen ceza Nr Suresi 2. ayette yle ifade edilir: Zin eden kadn ve zin eden erkekten her birine yz sopa vurun; Allah'a ve ahiret gnne inanyorsanz, Allah'n dininde (hkmlerini uygularken) onlara acyacanz tutmasn. Mminlerden bir gurup da onlara uygulanan cezaya ahit olsun. slam Hukukunda, ayette emredilen bu uygulamann, yani cezann yalnz bekr olup da, zin edenler iin olduu, eer evli bir erkek ve kadn zin etmilerse, buna recm cezasnn tatbik edilecei gibi hususlar bata olmak zere, ahitlerin ve ahitliin zellikleri, haddin uygulanmasnda phenin etkisinin ne olaca gibi hususlarda farkl grler vardr. Ancak biz bu konulara girmeden ayette ak olarak beyan edilen zin cezasnn ferd ve toplumsal balamdaki hikmetlerini deerlendirmeye altk.
248Karaman, vd., Kurn Yolu, IV, 95. 249imek, Kurnn Ana Konular, s.304. 250es-Sbn, Ravi ul-Beyn, II, 168. 251Karaman, vd., Kurn Yolu, IV, 94.

zinnn postacs ve ktln ncsdr, tehlikeye dmenin

Konya 2008

zetle ifade edecek olursak slam; iffetsizlik ve hayaszlk olarak vurgulanan ziny kesin olarak yasaklamtr. Bu yasan, bata nesebin sbtu hususunda olmak zere birok madd-mnev hikmetleri vardr. Gnmzde evlilik d iliki yolu ile birok cinsel yolla bulaan hastalklar mevcuttur. Bu durum, slmn fuhu nlemek iin getirdii hukk ve ahlk tedbirlerin nemini ortaya koymaktadr. Fuhun irkinlii sadece sebep olduu zhrev hastalklarla snrl deildir. Cinsiyet ahlk bakmndan fuhu rh sapklklara ve kadn kiiliinin en nemli unsuru olan iffetin kaybolmasna sebep olur. ffetin kaybolmas kiinin toplum iinde eref ve itibarn kaybetmesine, bu yzden de baka ahlk kusurlar yapabilecek hale gelmesine yol aar. Ayrca evli olduklar halde zin edenler, aile birliine ve sadakatine byk darbe vurmaktadrlar. Boanmalar genellikle zin sebebiyle olmaktadr. Boanma neticesinde de zelikle ocuklar byk bir boluk ve sahipsizlikle kar karya kalmakta ve sua itilmeleri kolaylamaktadr. Tm bunlardan dolay slm, zellikle genlerin evlenmelerini ve evlendirilmelerini toplumsal 292 293 sorumluluk kapsamnda tevik etmi, evlenme imkn olmayanlarn ise, oru tutarak nefislerine sahip kmalarn tavsiye etmitir.252Ayrca slm, bir yandan ziny yasaklarken, dier yandan da bu fiile gtrc unsurlar da yasaklam ve bu fiili ileyenlere artlar olutuu takdirde, madd ve mnev cezalar getirmitir.

1.4. Faiz Faiz, slm literatrde rib kavramyla ifade edilir. Rib, lugatte, fazlalk, oalmak, artmak, gibi anlamlara gelir.253 Kaynaklarda da, genellikle, maln mal ile deiimi eklindeki bir akitte karl bulunmayan fazlalk254 ve herhangi bir akitte karl bulunmakszn, taraflardan birine art koularak, salanan fayda olarak tanmlanmtr.255 Faiz, iktisad bir konu olup, dolaysyla dorudan iktisatlar ilgilendiren bir konudur. Bununla birlikte ticaret, miras hukuku ve benzeri birok konuda olduu gibi Kurn- Kerim, faiz konusuna da duyarsz kalmamtr. slm dini, fert ve toplumun ekonomik hayatn derinden olumsuz etkileyen bu uygulamay yasaklamtr.256 Bu balamda, her ne kadar gnmzde faiz konusunda veya neyin faiz olup, olmad konusunda farkl grler ve ihtilaflar sz konusu olsa da faizin haraml hususunda ittifak vardr. Bakara Sresi 275-280. ayetlerde, Faiz yiyenler (kabirlerinden), eytan arpm kimselerin cinnet
252bn Mce, Nikh, 1. 253Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri, s. 481. 254Hayreddin Karaman, Anahatlarylaslm Hukuku,I-III, Ensar Neriyat, 3. Bask, stanbul, 1999, III, 296. 255Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri, s.481. 256el-Bakara 2/ 275-280; l-i mrn 3/130; en-Nis, 2/160-161; er-Rm, 30/39.

Konya 2008

nbetinden kalkt gibi kalkarlar. Bu hal onlarn "Alm-satm tpk faiz gibidir" demeleri yzndendir. Halbuki Allah, alm-satm hell, faizi haram klmtr. Bundan sonra kime Rabbinden bir t gelir de faizden vazgeerse, gemite olan kendisinindir ve artk onun ii Allah'a kalmtr. Kim tekrar faize dnerse, ite onlar cehennemliktir, orada devaml kalrlar. Allah faizi tketir (Faiz karan maln bereketini giderir), sadakalar ise bereketlendirir. Allah kfrde ve gnahta srar eden hi kimseyi sevmez. man edip iyi iler yapan, namaz klan ve zekt verenler var ya, onlarn mkfatlar Rableri katndadr. Onlara korku yoktur, onlar znt de ekmezler. Ey iman edenler! Allah'tan korkun. Eer gerekten inanyorsanz mevcut faiz alacaklarnz terkedin. ayet (faiz hakknda sylenenleri) yapmazsanz, Allah ve Resl tarafndan (faizcilere kar) alan savatan haberiniz olsun. Eer tevbe edip vazgeerseniz, sermayeniz sizindir; ne hakszlk etmi ne de hakszla uram olursunuz. buyrulmaktadr. Allah Tel, Bakara suresinin bu ayetlerinde, al-verii helal kldn ve faizi yasakladn bunlarn ayn eyler olmadn vurgulamtr. Faizin, toplum iin hem ekonomik, hem ahlk ynden zararlar vardr. Mevdd, Ahlk ynden faizin bencillik, kat kalplilik, paraya tapma gibi kt zelliklere yol at ve insanlar arasnda sevgi ve yardmlama ruhunu ldrdn syler. Toplumsal ynden bakldnda da, karlkl ilikilerini bencillik zerine kurup, bireyleraras yardmlama ancak ahs kar karlnda olursa, o toplumun kuvvetli, dayankl ve dengeli bir toplum olamayacan ifade eder.257 Seyyid Kutup da faiz dzeninin, ktlk, ihtiras, bencillik, aldatma ve kumar ruhunu yaymak suretiyle toplum hayatn ve sahip olduu deerleri bozmadka toplumda yerlemeyeceini syler.258 l-i mran Sresi 130. ayette de, Ey iman edenler! Kat kat arttrlm olarak faiz yemeyin. Allah'tan saknn ki kurtulua eresiniz. buyurmutur. Burada kat kat artrarak faiz yemenin yasak olduunun belirtilmesi ise, devrin Arap toplumunda yaygn olan ve vadesinde denmeyen borlar hakknda yaplan tefecilik uygulamalarna iaret iindir. Faiz, farkl kiiler tarafndan muhtelif ekillerde yorumlanmakla beraber hadislerde de yasaklanmtr.259 Amr bnu'l-Ahvas (ra) anlatyor: "Hz. Peygamber (sav)'in Veda Haccndaki (konumasn) dinledim O, yle diyordu: "(Biliniz ki), chiliye devrindeki btn riblar kaldrlmt. Sadece verdiiniz ana paray alacaksnz. Bylece ne zulmetmi olacaksnz ne de zulme uram olacaksnz.
260

257Mevdd, Tefhmul-Kurn, I, 219. 258Kutup, F Zlli l-Kur n, II, 132. 259Buhr, By 54, 74, 76; Mslim, Mskat, 88. 260Eb Dvud Sleyman b. el-Eas Sicistn, I-V es-Snen, stanbul, 1992, By 5.

Konya 2008

Kurnda faiz ile ilgili ayetlere baktmzda; slm dini, zekt ve sadaka gibi mali ibadetleri emrederken faizi yasaklamak suretiyle toplumda sadece sosyal adleti temin etmeyi ve sermayenin tekellemesini nlemeyi ama edinmemitir. Bununla birlikte bireyin mal ve servete olan arzu ve isteklerini kontrol altna almak suretiyle onu arndrmay amalamtr. Nasl ki beden ibadetlerle ferdin eitiminde onun dnya ve ahiret hayatna hazrlanmas ama edinilmi ise faizin yasak klnmasnda da bireyin hem dnya hem de ahiret hayatndaki mutluluun ama edinilmitir. Bu yasakla, toplumda sosyal adletin temin edilmesi suretiyle hem ferdin hem de toplumun menfaati gzetilmitir. 261 Faizin toplumsal zararlarna deinecek olursak, eer bir toplumda bireyler birbirlerine kar bencillikle hareket eder, kimse kendi kiisel kar ve yarar dnda hibir ey yapmaz, birinin ihtiyac dierinin kar elde etme frsat ve varlkl snflarn kar, yoksul snflarn karlarnn tam tersi haline gelirse, o toplum hibir zaman dengeli ve istikrarl olamaz. Bunun paralar her zaman dalmaya eilimli olur. Ve baka nedenler de bu duruma yardmc olursa, byle bir toplumun elemanlarnn birbiriyle atmas kanlmazdr. Bunun aksine bir toplumda ilikiler yardmlamaya dayanr, bireyleri birbirine cmerte davranr, bir kiinin ihtiyac olduu zaman bakalar onun yardmna koar ve zenginler, fakirlere sempati, sevgi, ilgi ve hayrseverlilikle muamele ederse, byle bir toplumda elbette ki, sevgi iyi niyet, dayanma ve yardmlama geliecektir. Byle bir toplumun bireyleri ve paralar birbirine smsk bal olacaktr. Aralarnda anlamazlk ve atma sz konusu olmayacaktr. Bu toplumun toplumdaki i birlii, yardmlama ve hayrseverlik nedeniyle gelimesi ve bymesi, dierinden ok daha hzl olacaktr.
262

Haksz ve haram bir kazan yolu olan faiz, alnandan

daha ok miktar veya kalite de geri denilmesi gereken bir bortur. Bu da borcu alan kimseyi skntya sokmasnn yannda, bazen iflasa kadar srkler. Bu da insanlar arasnda husmete neden olur. nsanlar faiz yoluyla kolaydan para kazanma yolunu tercih edecek olup, bu da ticaret, zenaat, ziraat gibi kazan yollarnn terkini dourursa toplum ve ekonomi asndan byk zararlar ortaya kar.263 slm Dini, iktisad hayatn dzenlenmesinde aln teri ve el emeine nem verip, al verii helal, faiz ve tefecilii haram klmtr. slamn faizi haram klmasndaki ama, emee, paraya ve sermayeye verdii deeri ve bunlarn ekonomik hayata aktif olarak katlmalarndaki kazancn teminine yneliktir. Zenginlik, bireysel olmaktan ok toplumsallat zaman, zenginlikten asl maksat hsl olur. Gnmzde her
261Mevdd, Tefhmul-Kur n, I, 220. 262Mevdd, Tefhmul-Kur n, I, 220. 263ed-Dihlev, ah Veliyullah, slm Dnce Rehberi,(\. Mehmet Erdoan), Yeni afak Yay., stanbul, 2003, II, 274.

Konya 2008

ne kadar Bankaclk sistemi ticari hayatn kanlmaz bir olgusu olarak alglansa da Bankalarn uygulad faiz oranlarnn yksekliinin ekonomik dengenin bozuk olduuna, faiz oranlarn dklnn ve sfra yakn olmasnn da ekonomik dengelerin salkl olduuna iktisat bilginleri hkmetmektedirler. Bu adan slm dininin faiz ve faize dayal uygulamalar yasaklamasnn doruluu tescil edilmitir. Afzalurrahman, Rznin grlerinden de istifade ederek faizin yasaklanmasn destekleyen sebepler belirtmitir. Bunlardan bazlarn zetle ifade edecek olursak; ncelikle faiz; ahlk deerlere zarar verir, halkn servetini yok eder, insanlar arasnda kin ve nefret duygularnn artmasna sebep olur, zengin daha zengin, fakir daha fakir olur.264 1.5. Zararl Alikanlklar Zararl alkanlklardan kastmz, bedene, akla ve topluma zarar veren iki, kumar, uyuturucu gibi insanda bamllk yapan alkanlklardr. Kurnda hamr kelimesiyle ifade edilen iki, insan sarho eden tm iecekler iin kullanlan genel bir isimdir.265 Kurnda ikinin haram klnmas ile ilgili farkl merhaleler vardr. ncelikle Mekke dneminde Nahl Sresi 67. ayet nzil olmutur. Ayette; Hurma ve zm gibi meyvelerden hem iki hem de gzel gdalar edinirsiniz. te bunlarda da akln kullanan kimseler iin byk bir ibret vardr. buyrulmaktadr. Bu ayet Mekkede inmitir ki, henz o zaman iki haram klnm deildi. Bundan on yl sonra iki yasakland. 266 Bununla beraber ayette ikinin gzel rzktan ayr zikredilmesi, Kurn- Kerimin daha o zamandan, ikiyi ho bir ey saymadn gsterir. Bylece bir bakma ikinin iyi bir rzk olmadna dolayl olarak iaret vardr.267 Bundan sonra, srasyla, ikide baz zahir faydalar yannda, byk bir ktlk bulunduunu ifade eden Bakara Sresi 219. ayet nazil oldu: Sana, arap ve kumar hakknda soru sorarlar. De ki: Her ikisinde de byk bir gnah ve insanlar iin bir takm faydalar vardr. Ancak her ikisinin de gnah faydasndan daha byktr... . Bu ayetten arabn haram olduunu, ancak haram olmasnn, onun hibir faydas olmayaca anlamna gelmeyeceini anlyoruz. Bunun yannda, zararnn, faydasndan ok olduunu da net bir ekilde anlyoruz. Kumarda da kazanan taraf iin zhir bir fayda grlr, ama kaybeden taraf iin byk bir zarar vardr. kinin de faydalar vardr: iki ien kimsenin belli bir sre znt ve kederini unutmas, kendisini cesur hissetmesi gibi durumlardr. Ancak iki ien kimsenin kendisine, ailesine ve zellikle topluma verdii zarar bu gibi faydalarnn yannda kyaslanamayacak kadar byktr.268 Bundan sonraki merhalede Nisa
264Afzalurrahman, Sret Ansiklopedisi, II, 511. 265Frzbd, el-Kmusul-Muht, s. 495. 266Esed, Kuran Mesaj, II, 543. 267Celil Kiraz, Kur n da Ahlk lkeleri, Emin Yay., Bursa, 2007, s.290. 268zzeddin Belk, Ayet ve Hadislerle slm Hayat, (tr.Vecdi Akyz vd.), klim yay.stanbul, 1992, II,

Konya 2008

suresi 43. ayet nazil olur. Bu ayette; Ey iman edenler! Siz sarho iken -ne sylediinizi bilinceye kadarcnp iken de -yolcu olan mstesna- gusl edinceye kadar namaza yaklamayn. . . buyrularak, sarho olarak namaz klmann haram olduu ifade edilir. Son merhalede de Mide suresi 90 ve 91. ayetlerde; Ey iman edenler! arap, kumar, dikili talar (putlar), fal ve ans oklar birer eytan ii pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz. eytan iki ve kumar yoluyla ancak aranza dmanlk ve kin sokmak; sizi, Allah' anmaktan ve namazdan alkoymak ister. Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi? buyrularak, ikinin eytann ilerinden biri olduunu bildiren ve iki imeyi yasaklayan ayetler nazil olmutur. Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi? ifadesi, kesinlikle vazgemenin gerekliliini anlatan beli bir sorudur. 269 slmdan nce Araplarda ok yaygn bir arap ime alkanl bulunduu iin, Allah Tela ilk mslmanlar yava yava iki yasana altrm, nce onun zararnn faydasndan ok olduunu bildirmi, sonra ikili namaz klmay yasaklam ve en sonunda bu ayetle kesin olarak sarholuk veren ikileri imeyi haram klmtr. Yani, hkm ihtiva eden bu ahkam ayeti, hkmle ilgili ortam olutuktan sonra indirilmitir. 270 kinin zararlar saylamayacak kadar fazladr. Kiinin utanma duygusunu kaldrd gibi akli melekelerini de zayflatt iin kiiyi ahlkszla ve kt ileri yapmaya sevkeder. Kiinin, fkelenmesine ve insanlara zarar vermesine, hatta ailelerin yklmasna sebep olur.271 Dier taraftan Allah anmaktan ve ibadetlerini yapmaktan insan alkoyar.272 nsann, sorumluluklarn bilmesini salayan akl ortadan kaldrd gibi, insan kt ve yalan szler sylemeye sevkeder. 273 nsann akln tahrib ederek, bedenine zarar verip birok hastala da neden olur ve lmlere yol aar.274 slm iki kullanmay yasaklad gibi, uyuturucu kullanmay da yasaklamtr. Bu yzden morfin, afyon, kokain, eroin, esrar v.b. uyuturucular, kesinlikle haramdrlar. Uyuturucu kullanmak, sadece akl ve dnceyi ilemez hale getirmekle kalmaz, insann sinir sistemini, akli dengesini ve beden saln da bozar. Kendisinde doutan var olan tab hasletleri ve gzellikleri yokeder. nsan insan olmaktan kararak adeta hayvanlatrr. Uyuturucu tiryakileri Allahn en byk lutfu olan iradelerini de artk kullanamaz, kendilerine sahip olamaz, krn zararn seemez hale gelirler. Bu duruma den kimseler artk gnahkr olmaktan ok

163. 269Esed, Kuran Mesaj, I, 213. 270imek, Kurn n Ana Konular ,s.304. 271Yusuf Kardv, slm Hukuku Evrensellik -Sreklilik (tr. Yusuf Ick, Ahmat Yaman), Marifet Yay.,2. Bask, stanbul, s. 74. 272Belk, Ayet ve Hadislerle slm Hayat, II, 165. 273Kiraz, Kurn da Ahlk lkeleri, s.292. 274es-Sbn, Ravi ul-Beyn, I, 269.

Konya 2008

rhen ve aklen hasta kimselerdir.275 Uyuturucu bamll baka ktlklere de yol aar. Akl dengesi bozulan ve iradelerine sahip olamayan bu kiiler alamaz, para kazanamaz, ellerindeki mal ve mlke sahip kamaz, hereylerini elden karrlar. Neticede hrszlk yapmaya hatta trl trl ahlkszlkla ihtiya duyduklar paray ellerine geirmeye alrlar. Bahsedilen sebeble slm, tbb maksadla ve hekim denetiminde alnan morfin ve narkoz hric btn uyuturucu maddelerini, azyla ouyla, haram klmtr.276 ki ve uyuturucu gibi kumar da, aile fertlerini ve toplumu menfi ynde etkiler. Sosyal bunalmlarn kayna olan isiz ve gszlerin artmasna sebep olur. Mide sresinin 90. yetinde meysir diye ifade edilen bir eit kumar oyununun ve ezlm kelimesiyle, gelecekten her trl kehanette bulunup haber verme anlamna gelen oyunlarn eytan ii birer pislik olduu bildirilmektedir.277 slam, kumar yasaklarken, belli bir eklini deil, mana ve neticesini hedef almtr. Yani hangi aletle veya metotla oynanrsa oynansn, sonucunda taraflardan biri kr-zarar gryorsa kumar gereklemi olur. Mide Suresi 91. ayette kumar, hem haram klnmakta, hem de haramlnn baz hikmetleri ve sonular belirtilmektedir. Bu ayette belirtilen hikmetlerden ve sonulardan bazlar unlardr: Kumar, ibadetlere engel olup, insanlar arasnda kin, nefret gibi kt duygularn ortaya kmasna neden olur. Kumarn fertlere, aileye ve topluma ok zarar vardr. 278 Kumar nedeniyle ou zengin aileler, fakir der. Kumara alanlarn para ve servetlerini kaybetmelerinden dolay intihar ettikleri de grlr. slmda asli ve tabii kazan yolu emektir. Mslmann hayat ve kazanc ansa ve tesadflere bal olamaz. 279 Bu bakmdan slm, Mslman, almadan bakalarnn srtndan veya gayri meru yollardan kazan elde etmekten iddetle sakndrm ve kazancnn nereden ve nasl geldiine dikkat edip, kazancnda helal olan eylere ynelmesi gerektiini vurgulamtr.280

1.6. Haysiyet ve Namus hlli

275Uluda, slam da Emir ve Yasaklarn Hikmeti s. 145. 276Uluda, slm da Emir ve Yasaklarn Hikmeti s. 146. 277Esed, Kuran Mesaj, I, 185. 278es-Sbn, Ravi ul-Beyn, I, 269. 279Hayrettin Karaman, Gnlk Hayatmzda Helaller ve Haramlar, z Yay., stanbul, 2006, s.134.
280el-Bakara, 2/168; en-Nis 4/29; el-Mide 5/88.

Konya 2008

ftira kelimesi, gerekte olmayan kt bir eyi bir kiiye isnd etmektir. 281 Bir kimsenin ilemedii bir suu yapm gibi anlatmak, onda bulunmayan bir ktl varm gibi gstermek iftiradr. zellikle ahlkl erkek ve kadnlar hakknda namuslaryla ilgili konularda iftirada bulunmak byk gnahtr. Bu konuda Kurnda Ahzab Sresi 58. ayette, yle buyurulmaktadr: Mmin erkeklere ve Mmin kadnlara yapmadklar bir eyden dolay eziyet edenler, phesiz bir iftira ve apak bir gnah yklenmilerdir Kiinin sorumluluunu unutarak isteklerine ulamak amacyla insanlara iftira etmek bir hastalktr. ftirann gayesi; insanlar iinden ve erefinden etmek, erefli ve drst insanlar ypratmaktr. Bu bakmdan her sze, her habere inanmamak, onu iyice aratrmak gerekir. zellikle rz ve namus konularnda hemen gr belirtmemek, sonucu itibariyle son derece isabetli bir tutum olur. Nitekim Hucurat Sresi 6. ayette; Ey iman edenler! Size fsk birisi bir haber getirirse, bilmeyerek bir toplulua zarar verip yaptnza piman olmamak iin haberin doruluunu aratrn" buyurulmaktadr. slm, insan onuruna ve saygnlna kar yaplan saldrlar yasaklad gibi, ceza meyyidelerle bu korumay pekitirmeyi amalamtr. Bu yzden insan onurunu zedeleyen, onu kk dren, kar davranlar, yasaklanmtr. nsana kar yaplan aslsz zin isnadna kar hadd-i kazif (iftira cezas) belirlenmitir ki, Kur'n'da, namuslu bir erkek ve kadna iftira eden kimsenin cezasnn, yani bunu drt dil ahit ile ispat edemeyen mfterlerin cezalarnn seksen sopa vurulmas olduunu ve bunlarn ahitliklerinin ebed olarak kabul edilmemesi gerektiini bildirmektedir. Ancak kiinin tevbe etmesi halinde ahitliinin kabl edilmesi hususunda farkl grler vardr. Bu durum, Nur Sresi 4.ayette yle ifade edilir: Namuslu kadnlara zin isnadnda bulunup, sonra (bunu isbat iin) drt ahit getiremeyenlere seksener sopa vurun ve artk onlarn ahitliini hibir zaman kabul etmeyin. Onlar tamamen gnahkrdrlar. Mevdd, bu hkmn amacnn, gayri mer ilikilerin toplumda yaylmasna kar tam bir yasak koymak olduunu syler. nk namus ihllinde ahlk d bir havann yaylmas sz konusudur. nsanlar arasnda anlatlan doru-yanl eyler, toplum iinde kt ihtiras ve arzularn domasna neden olur. slm, zin ileyip, suu delille sabit olan kiiyi cezalandrrken, bir kiiyi zin yapmakla sulayp da bunu delillendiremeyeni de cezalandrmtr.282 Bu ceza, iftirann ne kadar byk gnah olduunu ifade etmektedir. Yine Kurnda, iffetli insanlara iftira edenlerin dnya ve hirette lanete urayp, byk bir cezaya arptrlacaklar bildirilmektedir: Namuslu, ktlklerden habersiz mmin kadnlara zin isnadnda bulunanlar, dnya ve

281mer Nash Bilmen, Dn ve Felsef Ahlk Lgatesi, Bilmen Yay.,stanbul, 1967, s. 12. 282Mevdd, Tefhmul-Kur n, III, 482.

Konya 2008

ahirette lnetlenmilerdir. Onlar iin ok byk bir azap vardr 283 Ayrca Kurnda Hz. Peygamberin ei Hz. Aieye byle bir suu isnat eden ve ileri geri konuanlar knanmakta, ayrca mminlerin byle bir davranta bulunmamalar ve iftira olay karsnda mminlerin nasl bir tavr ve yaklam iinde olmalar gerektii konusunda yol gstermek iin ardndan dier yetler nazil olmutur. 284 Netice olarak diyebiliriz ki, Yce Allah insan ilikilerini ok nemsediinden dolay, insanlarn birbirlerine iftira etmelerini istemiyor. yetin ini nedeni Hz. Aie'ye yaplan iftira olmasna ramen, hkm evrensel nitelik tamaktadr. Dinimizin kayna olan Kur'n'n kadn haklarna ne denli nem verdiine de bu hkm bir delil tekil etmektedir. Ayrca, ferd ilikilerden hareketle toplumsal ahlk ve eitimine gidilmekte, bu ahlkn inenmesinin dourduu hukk durum gndeme getirilmektedir. yetlerin amac, insan ilikilerini dzene koyarak, birbirlerini incitmemelerini salamaktr. Gaye, ahlk olmakla beraber, hukuku devreye sokarak ahlk koruma amacn gtmektedir. Ahlk ve hukukun yan yana geldii bu yetlerde korunan ey kadnn iffeti, daha dorusu iffetin yara almasdr. ffet denen yce deerin, bir insann iki duda arasndan kacak kelimelerle yaralanmas bir ahlk cinayettir.285

2. Dolayl olarak Zarriyt- Hamse le lgili Yasaklar

2.1. Emanete hanet Emanet, emn kknden gelip, korku ve endieden emniyette, gvende olmaktr. Daha yaygn bir kullanmla, gvenilir bir kimseye korumas iin geici olarak braklan ey anlamnda kullanlr. 286 Emanet kelimesi, yet ve hadislerde ok geni anlamlarda kullanlmtr. nsann, Allah'a, ailesine, iinde bulunduu topluma, hayvanlara ve doal evresine, hatta insanla kar grev ve sorumluluklarndan tutunuz da, korunmak zere geici bir sre iin yannda braklan eyaya varncaya kadar hepsine emanet denmitir.

283en-Nr 24/23. 284en-Nr 24/11-20. 285Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kurn Tefsiri, XIII, 335. 286Ali Toksan, Emanet, DA, XI, 81.

Konya 2008

Peygamberlerde bulunmas gerekli be nitelikten birisinin "Emanet olmas, 287 emanetin, mana ve nemini ifade etmektedir. Bu sfat, peygamberlerin her yn ile gvenilir olduklarn ifade eder. Hz. Muhammed, Mekke mrikleri tarafndan daha peygamber olarak grevlendirilmeden, el-Emn-gvenilir insan olarak tannmt. Esasen insanlarn gvenmedii bir kimsenin peygamber olarak grevlendirilmesi dnlemez. nk peygamber, Allah ile kullar arasnda elidir. Byle bir kimse gvenilir olmazsa insanlarn ona inanp, sylediklerini dinlemesi mmkn deildir. nsann sorumluluk alanna giren her ey emanettir. Nitekim bir hadiste, Hepiniz obansnz ve hepiniz obanlnzdan sorumlusunuz. Devlet Bakan stlendii grevden sorumludur. Kii ailesinin koruyucusu ve eli altnda olanlardan sorumludur. Kadn, einin, evinin koruyucusu ve eli altnda bulunanlardan sorumludur. Hizmeti, efendisinin malnn koruyucusu ve eli altnda bulunanlardan sorumludur. Dikkat ediniz. Hepiniz obansnz ve hepiniz obanlnzdan sorumlusunuz. 288 buyurulur. Grld gibi hadis-i erifte, kiilerin birbirlerine ve topluma kar ykml bulunduklar grevler noktasndan oban olarak ifade edilmesi; grevin kutsalln ve itenlikle yerine getirilmesinin gereini ifade etmektedir. Hi phe yok ki, insann ilk sorumluluu, kendisini yaratan ve akl gibi stn yetenekler veren yaratanna kar olan sorumluluudur. Allah, insanlara bu sorumluluklarn ve emanetin insanolu tarafndan yklenilmesini Kurnda yle hatrlatmaktadr: Biz emaneti gklere, yere ve dalara arzettik. Onlar onu yklenmeye yanamadlar, ondan korktular da onu insanolu yklendi. O gerekten ok zlim ve cahildir.
289

Bu yet hakknda eitli yorumlar yaplm ve buradaki emanete, farzlar, namazlar klma,

zekt verme, ramazan orucunu tutma, haccetme, borcu deme, l ve tarty tam yapma, ruh ve beden yetenekler, akl, sorumluluk, taat, mrifetullah, din vecibeler, uzuvlar gibi anlamlar yklenmitir. 290 Taber, yetteki emanetin Allahn insanlara gnderdii hak din, bu dinin ykledii vecibe ve hkmler olduunu ifade eden birok rivyet naklettikten sonra yetteki emanetle hem din vecibe ve ykmllklerin hem de insanlar arasndaki emanetlerin, daha ak ifadeyle, btn emanet eitlerinin kastedildiini belirten grn, en isabetli yorum olduunu ifade etmitir. 291 Bu yoruma gre, yette bahsedilen emanetler, sadece dini emir ve yasaklar olmayp insann sorumlu tutulduu, kendi madd ve mnev varl, aile ve ocuklar,
287Sleyman Toprak, erafettin Glck, Kelam, Tekin Yay., 5.Bask, Konya, 2001, s.344. 288Buhr, Cuma, 11. 289el-Ahzb 33/72. 290Abdullah b. mer el- Beydv, Envrut-Tenzl ve Esrrut-Te vl, Beyrut 1988, II, 254. 291Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber, Cmiul-Beyn an Te vli yi l-Kur n, I-XXX, Drul-Fikr, Beyrut, 1988, XXII, 53-56.

Konya 2008

yaad ve havasn teneffs ettii, kaynaklarndan istifade ettii dnyamz ve iinde olan insan, hayvan ve evresiyle btn alanlar kapsamaktadr. Zemaher, buradaki emanetin ykmllk (teklif) anlamna geldii grndedir. nk ona gre, birini ykml klmak demek, ondan kendi doasna aykr davranmasn istemek demektir. Ayette gklerin, yerin ve dalarn kabul etmedii emanet budur. Zemaherye gre cemdata arz edilmesi mecazdr. nk insan dndaki varlklar yaratldklar ama dorultusunda hareket etmek durumundadrlar. Mesela, meleklerin ibadetleri bile bir ykmllk sonucu olmayp, insandaki yeme-ime gibi kendi doalarnn bir gereidir. 292 M. Esed de, klasik mfessirlerin, bu rnekte geen emnet (emanet etmek) terimi iin akllarna gelen her trl aklamay yaptklarn ancak bu aklamalarn ikna edici olmadn syler ve buradaki emnet'in muhakeme yahut akl ve irade , yani, iyi ve kt arasnda seim yapabilme yetenei olduunu syler.293 Kurnda emanete sahip kmayp, ihanette bulunmayla alkal da yle buyrulur. "Ey iman edenler! Allah'a ve peygamberine hainlik etmeyiniz ki bile bile kendi emanetlerinize hyanet etmi olmayasnz. 294 Bu ayette, Kurn- Kerim ve Snnette snrlar izilen ve insann yklendii bu emanete kar grevini yapmam olanlarn emanetlerine hyanet ettikleri aka belirtilmektedir. Halbuki hainlik ve yalan, m'minde bulunmaz. Mevdd, emanetin ok geni bir terim olup, toplumu yahut bireyi ilgilendirdiini ve kiiye muhafaza etmesi iin emanet edilen tm eyleri ierdiini syler. Mesela, kii anlama ve ahitleri bozmamal, toplumun srlarn aa vurmamal veya kendi kontrolne verilen mal ve grevi ktye kullanmamaldr. 295 M'minin yklendii emanetlerden birisi de kamuya ait ilerdir, yani devlet ileridir. Kurn- Kerim, devlet ilerinin bir emanet olduunu dolaysyla da ii, nce ehline verilmesini emretmekte ve yle buyurmaktadr: "Allah (c.c.) size emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz vakit, adletle hkmetmenizi emrediyor. Allah (c.c.) size ne kadar gzel t veriyor. phesiz Allah her eyi bilen ve grendir.
296

Bu yet-i kerme emanetlerin ehline verilmesini emrediyor ve ehliyetli olan kimseden

emanetin alnmamasn istiyor. Eer maksat kamu ilerinin aksamadan dzenli bir ekilde yrtlmesi ise bu

292Crullah Mahmud b. mer ez- Zemaher, el-Kef an Hakiki avmizit-Tenzl veUynilEkvl f Vuchi t-Te vl, I-IV, Drul-Marife, Beyrut, ts., III, 276. 293Esed, Kuran Mesaj, II, 868. 294el- Enfl 8/27. 295Mevdd, Tefhmul-Kurn, II, 164. 296en-Nis 4/58.

Konya 2008

ie ehil olan birisini getirmek gerekir. Hz. Peygamber Emnet zyi olduu zaman kymeti bekleyin dediinde, bunun ilerin, ehil olmayanlara verildii zaman olacan syler.297 Allah'n en gzel srette yaratp, dier varlklardan sekin olarak yaratt insan pek ok emanetler tamaktadr. nsann sal, mal, serveti, yaam olduu tabiat hepsi insana emanet edilmitir. zellikle de ailemiz, zellikle ocuklarmz nemli emnetler arasndadr. ocuklarn eitilmesi, her trl zararl tutumlardan uzak tutularak, toplum iin yararl bireyler olarak yetitirilmesi kiinin en nemli grevlerindendir. Bu hususta, Kurnda "Ey m'minler! Kendinizi ve ailenizi, yakt insanlar ve talar olan cehennemden koruyun. 298 buyurulmaktadr. Kurnda mminlerin zelliklerini belirten, emanetlerini ve ahitlerini gzetirler."299, emanetlerine ve ahitlerine riyet ederler 300 gibi ayetler balamnda zetle ifade edecek olursak, Mslman fert ve toplum, btn emanetlerinden sorumludur. Yce Allah'la yapt szlemeden, bu szlemenin ngrd ykmllklerden sorumludur. Bu ayeti kerimeler, emanet kavramn, tm emanet ve szlemeleri kapsayacak ekilde genel tutuyor. M'minleri emanetlerine ve antlamalarna bal kimseler olarak tanmlyor. Emanetler yerine getirilmedii, antlamalar gzetilmedii toplumda yeralan herkes, bu kurallar sosyal hayatn temeli olarak grmedii srece toplum hayat doru ve salkl bir grnm arzedemez. Gven ve huzurun yaygnlamas iin bu ilkelere ballk bir zorunluluktur.301 slam emanet ve szleme konusunu sk tutmu, srarla zerinde durmutur. Ama, toplumsal dzeni, ahlk, karlkl gven ve huzur gibi salam esaslara dayandrmaktr. Bu yzden islm, emanet ve szlemeleri gzetmeyi mmin ruhun temel bir zellii olarak ngrmtr. Nitekim emanete ihaneti, szlemelere bal kalmamay da mnafk ve kfir lerin bir zellii olarak vurgulamtr.302 2.2. Zulm Zulm, Bir eyi kendi yerinden baka yere koymak, 303 eziyet etmek, sapmak, haddi amak, hakka
297Buhr, Rikak, 35. 298et-Tahrm 66/6. 299el- Meric 70/32. 300el- Mminn 23/8. 301Kutup, F Zlli l-Kur n, X, 303, 304. 302Kutup, F Zlli l-Kur n, XV, 241. 303Cevher, es-Shah, V, 1977.

Konya 2008

tecavz etmek gibi anlamlara gelir.304 Bu tecavz az da olsa, ok da olsa zulm kelimesi ile ifade edilir. Bu sebeple byk gnahlar iin de, kk gnahlar iin de zulm kelimesi kullanlr. Bundan dolaydr ki, Allahn emrini yerine getirmemesi (zelle) sebebiyle Adem (a.s.) iin hatal manasnda zlim kelimesi kullanlmtr. Bunun yannda eytann Allaha isyan etmesi manasnda da eytana zlim denmitir. Halbuki zulmle ifade edilen iki davran arasnda byk fark vardr.305 Zulm, irki de iine alan bir kavramdr. 306 nk lah, Rab ve Melik olma Allahn hakkdr. Bu birinci derecedeki hakk sahibine vermeyen insan en byk zlimdir. irkin Kurn- Kerim de en byk zulm olarak nitelendirilmesinin sebebini Fahreddin er-Rzi tefsirinde yle izah etmektedir: irk en byk zulmdr. nk irk koan kimse ilah olma zellii olmayan bir varl, ilah konumuna koymaktadr.307 Seyyid erif Crcn, et-Tarifat adl eserinde zulm yle tanmlar: Bir eyi konulmas gereken yere deil, o yerin dnda baka bir yere koymaktr. Zulm stlahta; haktan sapp, batla ynelmek eklinde tanmlanr. Ayrca, bakasnn mlk zerinde tasarrufta bulunmak ve snr amak olarak da tanmlanmaktadr.308 M. Hamdi Yazr, Bakara Suresinin 35. ayetini tefsir ederken zulm yle tarif etmektedir: Zulm, haddini tecavz edip bir hakk kendi yerine deil, baka yere koymaktr. Demek ki Allah Teala Adem (a.s.)a cennette byk bir hrriyet vermekle beraber ona yine bir snr tayin etmi ve ona yaklatklar takdirde zlimler zmresine dahil olacaklarn bildirmitir. Bu ayetten anlyoruz ki, Allahn koyduu snrlar inemek Kurna gre zulmdr.309 Zulm kelimesi hak ve adlet snrn amak, haklara tecavz etmek, eyay layk olmad yere koymak, ii ehil olmayanlara vermek, nefis ve iman, ruhla beden, dnya ile ahiret arasndaki dengeyi bozmak, snrsz hrriyet ile bakalarnn hrriyetlerini ineyip amak, yaratan tanmamak, insan olmann hikmetini idrak etmemek, fiziksel yapy gelitirip ruhu ve vicdan ihmal etmek, akl nefsin emrine verip gerei aratrmamaktr.310
304sfehn, el-Mfredt, s. 315. 305sfehn, el-Mfredt, s. 315. 306Lokman 31/13. 307Muhammed b. mer Fahreddn er-Rz, Mefthu l-gayb,I-XVI, Msr, 1938, Cilt VI, s. 735. 308Seyyid erif el-Crcn, et-Tarft, Msr, 1971, s. 76. 309Elmall, Hak Dini Kurn Dili, I, 322. 310Celal Yldrm, Asrn Kurn Tefsiri, Anadolu Yay., zmir, 1986, Cilt VI, s. 2886.

Konya 2008

nsanlarn birbirlerine kar yaptklar hakszlklar, Allah katnda affedilmesi pek mmkn olmayan zulm eitlerindendir. nk bu tr bir zulm, kul hakkna girdii iin, Allah Tealnn o hakszlk yapan kimseyi balamas ancak hak sahibine hakknn iade edilmesi ve onun rzasnn alnmasna baldr.311 nsanlar arasndaki ilikilerde zulm, genellikle insann canna, malna, ahsiyetine, azalarna yaplan tecavz eklinde olur. slm, insanlarn can, mal, hukuk ve emniyetini salamak iin insanlara uhrev cezalara dair sadece t veya uyarc tehditlerde bulunmakla yetinmemi, ayn zamanda bu tr zulmlerde bulunanlara dnyada da cezalar tespit etmitir. phesiz ki insana en byk zulm, insann canna olan tecavzdr. Adam ldrmenin en byk gnahlardan olduunda btn dinler mttefiktir. nk bu tecavz, Allahn yarattn deitirmek, Allahn bir yapsn ykmak, Allahn insan trnn yaylmasna dair iradesini bozmaya kalkmaktr.312 Cana kymann cezasn Cenab- Hakk ksas olarak beyan etmitir. Ksasn farz klnmas, mminlerin saadeti ve selameti iindir. Ksas, cinayetlerin azalmasna, insanlarn ierisindeki kinin yok olmasna ve neslin artmasna vesile olur. Ksas farz klan slm, dier taraftan insanlar affetmeye tevik etmekte ve hudutlarn izmektedir. Allahn ksas hkmn bildirdikten sonra maktl tarafn affa tevik etmesi bir adlet ve onlar itaat yolunda yceltmeye davettir. nk afv, Allahn bir sfatdr. Gemi kavimler, su ileyenlerden intikam almak iin hibir ekilde afv ve diyet kabul etmez, onlar cezalandrrd. ou kez ldrlen bir adam karlnda yz kii ldrlr, bununla da vnlrd. te bundan dolay Cenab- Hakk, halkn hayatn korumak, iyi insanlar muhafaza altna almak ve fitne henz bymeden onu nlemek iin ksas hkmn emretmitir.313 Fazlur Rahmana gre, hukk dzenlemeler ebediyen geerli olacak ekilde kanun koymaya deil, slah etmeye yneliktir. Yani, Kurnn hukuksal bildirileri sadece cezalandrc deil, yol gstericidir. Gerek cez, gerek cez olmayan tm dzenlemeler ardndaki ilkeler asndan anlalmal ve yorumlanmaldr.314 Kurna gre insanlara ktlk yapmamak esastr. Ancak bir kimse zulme maruz kalrsa, ayns ile hakkn almas bir adlettir. Bununla beraber affederse, bu da stn bir davran rnei olur. Dier taraftan zulme maruz kalann da sadece hakkn almas, fazlasna kamamas gerekir. Mruz kald hakszln
311Ali Bardakolu, Hak, DA, XV, 143. 312ed-Dihlev, ah Veliyullah, slm Dnce Rehberi, II, 387. 313Sbn, Raviul-Beyn, I, 185. 314ifti, Fazlur Rahman ile slm Yeniden Dnmek, s. 243.

Konya 2008

karln alrken haddi ap kendisi de bir zulme girmemelidir. Bununla beraber kim affeder, hakszlk edenle arasn dzeltirse onun da mkfat Allaha yaraan tarzda olur. u kesindir ki Allah zlimleri sevmez. Kim zulme uradktan sonra hakkn alrsa, bunlara hibir sorumluluk yoktur. Sorumlu olanlar ancak insanlara zulmedenler ve lkede haksz yere bakalarnn hukukuna saldranlardr. te bylelerinin hakk gayet ac bir azaptr. Her kim de sabreder ve kusurlar affederse, ite onun bu hareketi, ancak byklere yaraan, rnek alnacak davranlardandr.315 Bu durum fert olarak byle olduu gibi, toplum olarak da byledir. Yani Mslmanlara gayr-i Mslimlerin tecavzne kar mukabelede bulunmak zere izin verilmitir. Bu konuda Kurn- Kerimde yle buyrulur: Kendilerine sava alan mminlere, savamalar iin izin verildi. nk onlar zulme maruz kaldlar. Allah onlara zafer vermeye elbette kdirdir. 316 nsanlarn canlar tecavzden korunmu ve muhterem olduu gibi, namuslar, erefleri ve mallar da korunmutur. Kiinin bu madd ve mnev haklarn korumak iin slmda meyyide olarak her trl tedbir alnmtr. Bu cmleden olmak zere, slm Devletine kar kp, Mslmanlarn can ve mallarna tecavzde bulunan, anari ve fesat karan, yol kesen, soygun yapan ekyalara kar da Kurn, iddetli cezalar getirmitir. Allah ve Resulne sava aanlarn (yol keserek, terr eylemi yaparak) yeryzn ifsat etmek iin kouanlarn cezas; ldrlmeleri veya aslmalar yahut sa elleri ile sol ayaklarnn kesilmesi yahut da bulunduklar yerden srlmelerinden baka bir ey olmaz. Bu onlarn dnyadaki rsvaldr. Ahirette ise onlara bakaca mthi bir ceza vardr. 317 Bu ayette sularnn derecelerine gre, ldrme, asma, elleri ayaklar aprazlama kesme, hapis ve srgn cezalar getirilmitir. nsanlarn mallarna olan tecavz ise gasp, telef etme, hrszlk, yama ve soygun ekillerinde olabilmektedir. Fkh kitaplarnda tafsilatlca akland zere, slm Hukukunda bu eit zulmlere kar cezalar ve meyyideler konulduu gibi, mazlumun ahiretteki alaca karlk ve mkfatlar da aklanmtr.318 Yine veda hutbesinde de Hz.Peygamber, insanlarn temel hak ve hrriyetlerinden olan kannn, malnn, namusunun haram ve muhterem olduunu yani yasak ve korunmu olduunu 319 mmete son defa hatrlatmtr. Ayrca zulme maruz kalan kiinin duasna dikkat ekerek, Mazlumun bedduasndan kan. Zira mazlum ile Allah arasnda hibir hail (engel) yoktur. 320 buyurmutur. Bu hadisi zah eden Kamil
315e-r 42/ 39-43. 316el-Hacc 22/39. 317el-Mide 5/33. 318Mslim, man. 319Mslim, Birr, 10. 320Kmil Miras, Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi, I-XII, DB Yay., 3.Bask, Ankara, 1973, V, 303.

Konya 2008

Miras, zulmn tm dinlerde yasaklandn ancak Allahn lanetinin zlimler zerine olmas kadar iddetli bir tahzrtn sadece slmda olduunu syler.321

nsanlar arasndaki zulmn ve hakszlklarn balang tarihi neredeyse insanln yaratld tarih kadar eskidir. Tarih boyunca zulmn ok rnekleri olup, gl ve muktedir olanlar, zayf ve dkn kimselere zulm ve hakszlk etmilerdir. Peygamberler tarihine baktmzda, Allahn elilerini yalanlayan ve onlarn davetlerine kar kanlarn bir ksmnn, otoriteyi ellerinde bulunduran zlim hkmdarlar ve onlarn etrafnda bulunan sekin aristokrat zmre olduklarn grrz. Kurnda Peygamberlerin davetine kar kan Firavun, Nemrut, eddat gibi rnekler verilmi ve bunlarn halka zulmederek insanlarn inanmalarna engel olduklar anlatlmtr. rnein, Yunus Sresi 83. yette yle buyrulur: Firavun ve adamlarnn kendilerine ktlk yapmalarndan korktuklar iin kavminin iinde Musaya yalnz bir takmdan bakas iman etmedi. nk Firavun o lkede son derece despot ve ok ar gidenlerdendi. Mekkenin ileri gelen mrikleri de Hz. Peygambere kar kmlard. Ona ve ona inananlara nce alay, elence, sonra hakaret, sonra boykot, sonra tehdit ve lmlere varan trl zulmleri yapmlar, bununla da yetinmemiler, onlar yurtlarndan gitmek zorunda brakmlard. Bu durum yine Kurnda yle ifade edilir: O mminler ki tamamen haksz yere, srf Rabbimiz Allahtr dediklerinden tr yerlerinden, yurtlarndan kovulmulard.
322

nsanlar aras ilikilerde yaplan zulm bu ekilde anlattktan sonra, hakszla urayan, mazlum durumuna den kimse iin son olarak u sylenebilir: Ktle ktlkle pek tasvip edilen bir ahlk olmad halde, slmda sadece mazlumlar bundan mstesna tutulmulardr. Allah ar ve inciten szlerin aktan sylenmesini hi sevmez. Ancak syleyen zulme uramsa o baka. Allah her eyi hakkyla iitir ve grr. 323 Bir kimse hakknda bakalarna o kiinin aleyhinde, kt, incitici bir sz sylemek kide olarak caiz deildir. yete gre bunun istisns hakszla urayan kimsedir; byle bir kimse urad hakszl, kendisine yaplan ktl aklamak ve yetkili kimselere duyurmak mecburiyetindedir. Kiilere kendilerini koruma, bunun iin ktlk yapandan, hakka tecavz edenden ikyeti olma, onun durumunu bakalarna aklama imkn verilmekle beraber, bu hukuka uygun davrantan nce ahlk ve fazilete daha uygun bulunan bir baka davran tavsiye edilmektedir. O da, taraflar iin daha hayrl olacaksa, ktl
321Miras, Tecrd-i Sarh Tercemesi, V, 304. 322el-Hacc 22/40. 323en-Nis 4/148.

Konya 2008

balamak, stn rtmek, onu bakalarnn duymasna imkn vermemektir.324 Ancak bundan zarar gren kimse iin bunlar aka sylemek, bakalarna duyurmak caiz grlm, Allah tarafndan izin verilmitir. Bir kimseye kar hakszlk yapan ve zarar veren kimsenin yapt ktl aklamak ciz olunca, zulm ve ktl, bireyi aarak bir gruba veya topluma zarar veren kimsenin durumunu aklamak elbette caiz olacaktr. Aklamann tesinde beddua etmenin de caiz olduu ifade edilmitir. Ancak gybet, iftira, kfr derecelerine varan aleyhte konuma ise caiz grlmemitir. 325

2.3. Rvet Rvet, yaptrlmak istenen bir ite yasa d kolaylk veya abukluk salanmas iin bir kimseye mal veya para olarak salanan kar demektir. 326 Rvetle ya hak edilmeyen bir menfaat ele geirilmekte veya bakasnn hakkna tecvz edilmektedir. Bylelikle hem insanlarn haklar yenmi olur, hem de toplumda sayg, sevgi ve gven duygusu ortadan kalkm olur. Bu irkin fiilleri ileyen ve bunlara araclk eden gnahkr olur. Bu husus Kurnda, Mallarnz aranzda haksz sebeplerle yemeyin. Kendiniz bilip dururken, insanlarn mallarndan bir ksmn haram yollardan yemeniz iin o mallar hakimlere (idarecilere veya mahkeme hakimlerine) vermeyin.
327

eklinde ifade edilmitir. Baz mfessirler de bu yetin mnsnn,

hakimlere rvet vermeyin demek olduunu sylemilerdir. 328 Ayette haksz menfaat salamak, madd veya mnev bir karlk elde etmek iin i bandakilere mal veya para vermek yasaklanmaktadr. 329 Bu ekilde kar elde etmek iin yetkili kiilere menfaat salamaya rvet denir. Hell ve meru yollardan kazanp harcamay emreden genel hkml baka birok yet rvet yasan da kapsamakla birlikte, bu yette rvet zellikle sz konusu edilerek yasaklanmtr. Rvet vermek ve almak haram olduu gibi, rvet vererek temin edilen menfaat da haramdr. Rvet zaman zaman baz toplumlarda son derece cidd, yaygn ve ykc bir hastalk halini alabilmektedir. Bu hastalktan korunmay veya tedavi etmeyi baaran toplumlarn uygulamasndan anlaldna gre bunun iin bata eitim olmak zere din, ahlk, hukuk, iktisat, siyaset gibi sosyal disiplinlerin birlikte iletilmesi gerekmekte;
324Karaman, vd., Kurn Yolu, II, 133. 325Karaman, vd., Kurn Yolu, II, 133. 326Halil Uysal, nsan ve Toplum Bilimleri Szl, Uysal Yay., Konya, 1996, s. 262. 327el-Bakara 2/188. 328Elmall, Hak Dini Kurn Dili, I, 679. 329Mevdd, Tefhmul-Kurn, I, 152.

Konya 2008

bu illete kar verilen mcadelenin baarl olmasnda, bir yandan toplumda sosyal adletin gelitirilmesi, bir yandan da hukuk dzeninin kurulmas ve adlet mekanizmasnn etkin biimde altrlmas zel bir nem tamaktadr. 330 Toplum dzenini bozan unsurlarn banda gelen rvet ve yolsuzluk, dinimizde haram klnm ve byk gnahlardan saylmtr. Bu tr fiiller gizli yaplyor olsa da Allah, gizli ve aikr btn yaplanlardan haberdardr. ...O, karada ve denizde ne varsa bilir. O nun ilmi dnda bir yaprak bile dmez. O yerin karanlklar iindeki tek bir daneyi dahi bilir.331 Rvet hastalndan korunmak iin, Allahn helal ve haram konusundaki emir- yasaklarn bilip bunlara bal kalmak, haramn insan hayatndaki olumsuz etkilerini gz ard etmemek ve rvetin insan onurunu yok edeceini ve insan toplum iinde deersizletireceini hatrdan karmamak gerekir.

2.4. Yalan Sylemek Yalan, herhangi bir ey hakknda olduunun dnda, gerek d ve asl olmayan sz sylemektir. 332 Yalan, slm'n iddetle yasaklad ve byk gnah sayd hususlardan biridir. Kurnda, .Pis putlardan ve yalan szden kann
333

denilerek, aslsz szden kanlmas istenirken, bir taraftan Allah'a ortak

komann Allah'a iftira anlamna geldii ve dier taraftan yalan sylemenin byk gnahlardan olduu belirtilmidir. Ayette, yalan szn, Allah'a ortak koma eylemi ile birlikte kullanlmas, yalan szn ne kadar kt olduunu vurgulamaktadr.334 Kurnn pek ok yerinde, bata Allah hakknda uydurulan aslsz szler olmak zere, yalancl ar biimde mahkm eden ifadeler vardr. Daha ok kezib kelimesiyle, bazen de bu yette olduu gibi kavle'z-zr eklinde anlan aslsz sz syleme veya yalan btn ktlklerin anasdr. nk yalan, ktlk ve hakszlklar, irkinlik ve edepsizlikleri rtbas etmek iin bavurulan bir yoldur.335 Yine, " Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve doru sz syleyin.
"336

.Allah, haddi aan, yalanc

330Karaman, vd., Kurn Yolu, I, 189. 331el-Enm 6/59. 332Bilmen, Dn ve Felsef Ahlk Lgatesi, s. 106. 333el-Hacc 22/30. 334Kutup, F Zlli l-Kur n, X, 231. 335Karaman, vd., Kurn Yolu, IV, 23. 336el-Ahzb 33/70.

Konya 2008

kimseyi doru yola iletmez337 buyrularak, insanlarn yalandan kanmalar emredilmitir. Ayrca hadislerde, yalan sylemek, mnafkln almeti olarak belirtilmitir: "Mnafkln alameti tanedir; (Mnafk); konutuu zaman yalan konuur, vaat ettii zaman dner, szn tutmaz, bir ey emanet edildii zaman ona hainlik eder"338 Kurnda yalan sylemek yle dursun, iyice bilmediimiz bir konuda sz sylemek bile yasaklanmaktadr: yice bilmediin bir eyin ardna dme, arkasna dme! nk kulak, gz, kalp bunlarn hepsi yaptklarndan mesuldr
339

Bu ayetteki emir, hem bireysel hem de toplumsal hayatta kiinin bilgi

yerine tahmin ve zanna uymamasn gerektirir. Bu emir, slm hayatnn ahlk, hukk, siyas ve idar tm ynlerini kapsar ve bilim, sanat ve eitim iin de geerlidir. Bu emir, toplumun insan hayatnda bilgi yerine tahmine uymann ortaya kard birok problemden korur.340 Ayette insann bilmedii bir konuda sz sylemesi, hkm vermesi, bilgisizce davranmas, bilmedii tanmad kiiler hakknda ileri-geri konumas, daha zel olarak yalanc ahitlik yapmas, iftira atmas, ksaca bilgi sahibi olmadan tahmine gre herhangi biri iin madd veya mnev zarara yol aacak ekilde konumas ve hareket etmesi yasaklanmaktadr.341 Yalanclk, ahlkn bozulmasna, ailelerin yklmasna, toplumun fesadna, ilerin dalmasna sebebiyet verebilir. Yalan syleyen kimse insanlarn gznden der, szne itibar edilmez, doru sylediine de inanlmaz hale gelir. nsanlarn ruhuna zarar veren, hakkn zayi eden, yalanc ahitlik de; toplumsal ktlklerin en tehlikelisi ve en irkin olandr. Kurnda, Ey iman edenler! Allah iin hakk ayakta tutan, adletle ahitlik eden kimseler olun. Bir toplulua duyduunuz kin, sizi dil davranmamaya itmesin. Adletli olun; bu, Allah korkusuna daha ok yakan (bir davran) tr. Allah'a isyandan saknn. Allah yaptklarnz hakkyle bilmektedir.
342

buyrularak, ahitlikte yalan sylenmemesi ve adletli olunmas emredilmitir. Allah Tel,

mminlere adletle ahitlik yapmalarn, herhangi bir topluma kar besledikleri fke yznden onlar hakknda adletten ayrlmamalarn emretmitir. Mminler, hakszl ortadan kaldrarak, yerine hakk ve adleti getirmek, bu husustaki faaliyetlere katkda bulunmakla mkelleftirler. Kurn'n ana maksatlarndan
337el-Mmin 40/28. 338Muhammed b. sa et-Tirmiz, Snen t-Tirmiz, (th. Ahmet Muhammed akir), I-V, Dru hyitTrsil- Arab, Beyrut, man, 14. 339el-sr 17/36. 340Mevdd, Tefhmul-Kurn, III, 110. 341Karaman, vd., Kurn Yolu, III, 420. 342el-Mide 5/8.

Konya 2008

biri de adlet ilkesine dayal ve hukuka gvenin hissedildii bir sosyal dzen kurmaktr. 343 Yine Hz. Allah "(O Rahmann kullar), yalan yere ahitlik etmeyen kimselerdir 386buyurarak, yalanc ahitlik yapmayanlar "Rahmann kullar" diye vp, cennete koyacan bildirmi ve bunu mminlerin zellikleri arasnda zikretmitir. Yalanc ahitlik yapmak, hem yalan sylemek hem de dolayl olarak iftira etmektir. Yalanc ahitlik ile kul hakknn ihlal edilmesine ve zulm yaplmasna sebep olunmu olur. zetle ifade edecek olursak, slm, aile ve toplum hayatnn gvenli ve huzurlu olmasna, fertlerin dindar ve ahlkl olmasna byk nem vermitir. Yalan ve yalanc ahitlik, aile ve toplumun gven ve huzurunu yok eden, fertlerin gayr-i ahlk olmasna neden olan kt davranlardr. Bu sebeple dinimiz tarafndan yasaklanmtr. Bu davranlar tevbe etmeyi gerektiren byk gnahlardan saylmtr. Bu itibarla mslman, iftira, yalan ve yalanc ahitlik gibi kt davranlardan uzak durmak zorundadr. Yalan insan vicdann tahrip eden, kendisine ve topluma kar saygsn yok eden irkin bir davrantr ve gnahtr. Yalan, insanlarn birbirine dmesine, toplumdaki hengin bozulmasna sebep olduu iin, ok irkin bir fiil olarak kabul edilmitir. Dinimiz, yalan sylemeyi haram klm, dnyada da ahirette de huzur, mutluluk ve kurtuluun doru sylemekte olduunu bildirmitir.

3. nsanlar Aras likilerde Yasaklanan Hususlar

3.1. Gybet, arkadan ekitirmek Gybet, bir insann gyabnda vcudu, soyu, fiilleri, szleri ve ahlkyla ilgili olarak, duyduunda houna gitmeyecei eyler sylemektir.344 slm; sosyal ilikilere, ahlk davranlara, kiilik haklarnn korunmasna, gven, huzur ve bar ortamn yok edecek, kavga, tartma ve dargnlklara sebep olacak davranlardan kanlmasna byk nem vermitir. Bu sebeple sosyal ilikileri zedeleyen, temel haklar ihll eden ve ahlk zafiyete sebebiyet veren gybet, arkadan ekitirmek yasaklanmtr.

343Karaman, vd., Kurn Yolu, II/183. 344Bilmen, Dn ve Felsef Ahlk Lgatesi, s. 78, 79.

Konya 2008

Gybet; bir insan gyabnda eletirmek, ekitirmek ve holanmayaca szler sylemektir. Halk arasnda buna dedikodu da denir. Kiinin bedeni, nesebi, ahlk, ii, dini, elbisesi, evi, binei ve benzeri eyler dedikodu konusu olabilir. Hz. Peygamber, gybeti, kiinin, kardeini onun holanmad bir nitelik ile anmas olarak tarif etmitir.345 Kendisine, "Kardeimizde sylediimiz nitelik varsa ne buyurursunuz? denilmesi zerine, Eer ite o zaman gybet olur. Yoksa, ona bhtan ve iftira etmi olursun buyurmutur.346 Dolaysyla gybnda konuulan nitelik o kiide yoksa buna gybet deil, iftira denir. Yce Allah da Kurn'da gybeti kesin olarak yasaklamaktadr. Bu hususta Hucurat Sresi 12. ayette, Ey iman edenler! Zannn bir oundan saknn. nk zannn bir ksm gnahtr. Birbirinizin kusurlarn ve mahremiyetlerini aratrmayn. Birbirinizin gybetini yapmayn. Herhangi biriniz l kardeinin etini yemekten holanr m? te bundan tiksindiniz! Allaha kar gelmekten saknn. phesiz Allah tvbeyi ok kabul edendir, ok merhamet edendir buyrulmaktadr. Bu yette, kiilik haklarn ihlal eden davrantan saknlmas emredilmektedir. Bunlar; kt zanda bulunmak, insanlarn gizli hallerini aratrmak ve gybet etmekdir. Her , kiilik haklarn ihlal eden, toplumun huzur ve gvenini sarsan davranlardr. Her de kii ve toplum hayatnda tedavisi ok zor yaralar aan birer hastalktr. zellikle gybet ok irkin bir davrantr. Bu irkinlii yce Allah, len bir insann etini yemeye benzetmitir. l bir insann etini yemek ne kadar irkin ise gybet de o kadar irkin bir davrantr. Bu benzetme, mminleri bu davrantan alkoymaya ve gybet gnahnn bykln beyan etmeye yneliktir. Kiinin yzne kar konumak, daha fazla elem verir. Gybetini yapmaya gelince, o bundan habersiz olduu iin, bu ona elem vermez. te bu sebeple, l kardeinizin etini yeme tabiri kullanlmtr. nk bu da, lye eziyet vermez. Ama buna ramen gybet son derece kt bir eydir. Zira l, etinin yenildiini hissetseydi, bu ona elem verecei gibi, gybeti yaplan da bu gybete muttali olduunda bu ona elem verir. Burada yle bir husus var: Gybet, lm insann etini yeme gibidir. Halbuki lnn etini yemek ancak, mecbur kalm kimse iin o da zarret miktar kadaryla helal olur. Halbuki mecbur kalm kimse, lm koyun eti ile lm insan etini birlikte bulduunda, insan etini yemez. Gybet eden kimse de, yapt gybetin dnda bir ekilde ihtiyac giderebilse, gybet etmek mbah olmaz.347 Elmall M. Hamdide, bu ayeti aklarken, ayette, insann namus ve haysiyetinin eti ve kan gibi dokunulmaz olduunu ve belki de namus ve haysiyetin daha nemli olduuna iaret edildiini syler. Gybeti de, sefil bir canavarlk olarak ifade ederek, gybet eden kiinin de alak bir canavar

345Mslim, Birr 70; Eb Dvud, Edeb 40. 346Mslim, Birr 70; Eb Dvud, Edeb 40. 347Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, VIII, 527.

Konya 2008

derecesinde olduunu syler. 348 Bir sonraki yette,349 Allah katnda stnln takvada olduu vurgulanarak insandaki fizik niteliklerin nemli olmad, bunun kusur saylmayaca, iman, ibadet ve ahlk ile bezenmenin nemli olduuna iaret edilmitir. nsan, iman edip Allah ve Peygamberin emir ve yasaklarna uyduu zaman takva sahibi olabilir. Gybet eden insan takvann gerektirdii bir davran sergileyememi, ahlkndan taviz vermi, kul hakk yklenmi ve byk gnah ilemi olur. Gybet; zayf, zell, mnen ve ahlken aa mertebede olan insanlarn yapabilecei bir davrantr. Gybet; kii, aile, toplum hatta bir milletin btn mensuplarn rencide edebilir. Bu; kiiler, aileler ve toplumlar arasnda huzursuzluk, krgnlk hatta kavgaya bile sebebiyet verebilir. Gybeti yaplan kimse hakkn helal etmedike kii gybetin gnahndan kurtulamaz. nk gybet etmek kul hakk yklenmektir. Kul hakkn ise Allah balamaz. 350 Syledii sz, yapt fiil ve sergiledii davran ile her trl gnah ve ktl ileyen, fert ve topluma zararl olan, szgelimi, hrszlk ve iftira eden, rz ve namus dmanl yapan bir kimsenin bu ahlk d nitelii, zararndan korunmas iin bir bakasna sylenebilir, bu gybet deildir. Hz. Peygamber yle buyurmutur: Mchir (aktan gnah ileyen) kimse hari btn mmetim affa mazhar olmutur351 Mchir; ktln aa vuran, Allahn rtt gnah aan kimsedir. Gnah alen yapmada Allah, Peygamber ve slih mminlerin haklarn hafife alma vardr 352 Ancak ktlkleri ile topluma zarar veren kiilerin durumunu aklarken bir fitneye sebep verilmemesine zen gsterilmelidir. Gybet, sz, yaz ve fiil ile yani el, kol, gz, ka iaretleri ile de yaplabilir. Gybet eden kii, iindeki kt dncesini iaretlerle dillendirebilir.353 Gybet ile birbirine benzeyen, insanlar arasnda sz tamak anlamndaki kouculuk da, slam'n yasak ettii ve byk gnah olarak sayd ahlk d kt davranlardan biridir. Kouculuk, gybet fenalna aalk, er, hyanet ve hakszlk ilave ettikten sonra, dost veya birbirine yakn olan insanlar birbirinden ayrmaktr.354Kouculuk yapan kimseler, hadislerde nemmm ve kattt olarak isimlendirilmi ve
348Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VI, 4476. 349el-Hucurt 49/13. 350Kiraz, Kurnda Ahlk lkeleri, s.323. 351Buhr Edep 60. 352brahim Canan, Ktb- Sitte Terceme ve erhi, Aka Yay. Ankara, 1992, XII, 124-127. 353Kiraz, Kurn da Ahlk lkeleri, s.323. 354Mverd, Edeb d-Dny ve d-Dn, s.432.

Konya 2008

bu kimselerin (cezalarn) ekmeden cennete giremeyecekleri bildirilmitir. 355 Kalem Sresi 10-14. ayetlerde de, Yemin edip duran, aalk, daima kusur arayp knayan, durmadan sz tayan iyilii hep engelleyen, saldrgan, gnaha dadanm, kaba saba, btn bunlarn tesinde soysuz olan kimseye mal ve oullar var diye boyun eme anlamndaki yette sznn dinlenmemesi gerekenler arasnda kouculuk yapanlar da zikredilmitir.

3.2. Kibir ve Haset Szlkte byklk anlamna gelen kibir, tevzuun kart olarak kiinin kendini stn grmesi ve bu duyguyla bakalarn aalayc davranlarda bulunmas demektir; ancak kelimenin daha ok birinci anlamda kullanld, byklenme ve bbrlenme eklindeki davranlarn ise bu huylarn da yansmasndan ibaret olduu belirtilir.356 slmn yerdii kt huylardan birisi de kibir ve gururdur. Bir insann kendini dier insanlardan byk grmesine, stn tutmasna kibir denir. Kibir ve tekebbr; byklenmek, gururlanmak, bakasn kk grmek, kendinde byklk vehmetmek ve bakasn yok saymak anlamnlarna gelmektedir. 357 Bu huy ve tavr dinen ho grlmez. Nitekim, Lokman Sresi 18. ayette, Kmseyerek insanlardan yz evirme ve yeryznde bbrlenerek yrme. Zira Allah, kendini beenmi vnp duran kimseleri asla sevmez. buyrulmutur. Kibirli kiiler, dier insanlara kar, onlar aa grdklerini hissettiren bir tavr sergilerler. Ancak kibiri yalnzca insanlara kar gsterilen bir tavr bozukluu olarak dnmek doru olmaz. nk kibirli insanlar ayn zamanda Allah'n dinine uyma, doru yola davet edildiinde bu yola icabet etme konusunda da byklenirler. nsann gsterdii gurur ve byklenmeye baktmzda bunun birka trl ortaya ktn grrz. Bunlardan birincisi ve en tehlikelisi Allaha ve peygamberine kar gsterilen kibir ve gurur,358 ikincisi ise insana kar gsterilen kibirdir. 359 Kibir ve gururun en tehlikelisi Yaratana kar gsterilen gururdur. Bunun ilk rnei eytann gsterdii gururdur ve bu da eytann da en belirgin zelliklerinden biridir. Kurnda bu, Hani meleklere; Adem iin sayg ile eilin demitik de blis hari btn melekler sayg ile eilmiler, blis (bundan) kanm,
355Buhr, Edeb 50; Eb Dvud, Edeb 38. 356Mustafa arc, Kibir, DA, XXV, 562. 357Kiraz, Kurn da Ahlk lkeleri, s.317. 358el-Bakara 2/34. 359Lokman 31/18

Konya 2008

byklk taslam ve kfirlerden olmutu. 360 eklinde ifade edilir. Grlyor ki blisin kfir olmasna sebep olan ey, Allah' inkr etmesi deil, Allahn emrine itaat etmemesi ve ben ondan daha hayrlym.361 diye kibirlenerek kendi kyasyla tenkit etme ve eletirmeye kalkmasdr.362 Byklk taslamak ve kibir eitli ekillerde tezhr edebilir. Bir kiinin ya da grubun, toplumun dier birey ve kesimlerine kar kibirlenip gurura kaplmalar ve onlarla ilikilerini kendi byklkleri temelinde srdrmek istemeleri eklinde olduu gibi, toplumun byk bir ksmnn, aznla kar veya Kurnda belirtildii ekliyle peygambere ve mslmanlara kar byklk taslamas ve onlar kk grmeleri eklinde de tezhr edebilir. Bu nedenle peygamberlerin arsna ilk kar kanlar kibirli kimseler olmutur. Kurnda Krun, Hmn ve Firavun bunun en bariz rnei olarak gsterilmektedir.363 Toplumsal adan baktmzda kibir, insanlar arasnda soukluk yaanmasna, geimsizliklere ve dmanlklara neden olur. nsanlarn birbirine nefret duymasna neden olmas, kibrin ne kadar kt olduunu anlatmaya yeterlidir.364 nsanlarda olan kt huylardan biri de haset hastaldr. Haset, bakasnn sahip olduu madd veya mnev imknlarn kendisine intikal etmesi veya kskanlan kiinin bu imknlardan mahrum kalmas ynndeki istek ve niyeti ifade eder.365 Hadislerde haset kelimesi, bir eyi sahibinden kskanmak, onu ekememek mnasnda kullanld gibi,366 gpta mnasnda kullanld da olmutur.367 Hasedin haram olmasnn sebebi Allah'n kullar arasnda yapt taksim ve takdire raz olmamay, teslimiyet gstermemeyi ifade etmesi ve Kur'n- Kerm'de ifade edildii gibi kfirlerin zelliklerinden birisi olarak saylmasdr.368 Kurn- Kermde, yahudilerin mslmanlar inkrcla dndrme ynndeki niyet ve istekleri onlarn nefslerindeki hasede balanmak suretiyle hasedin temelde bir duygu ve niyet meselesi olduu vurgulanmtr.369
360el-Bakara 2/34. 361Sd 38/76. 362Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kur n Tefsiri, I, 321; Ate, Yce Kur n n ada Tefsiri, I, 145. 363Kiraz, Kurnda Ahlk lkeleri, s.320. 364Mverd, Edeb d-Dny ve d-Dn, s.376. 365Mustafa arc, Haset, DA, XVI, 378. 366bn Mce, Zhd 22; Eb Dvd, Edeb 44. 367Buhr, lim, 15, Zekt, 5, Ahkm, 3. 368l-i mrn 3/120. 369el-Bakara 2/109.

Konya 2008

Haset ettii vakit hasetinin errinden Allah'a snmak370gerektiini belirten yetteki hsid kelimesinden, hasedin insanda kendi tabiatndan gelen bir duygu olarak bulunduu, hasede fiilinden de bu duygunun baz kimseleri masum insanlarn zarara uramas ynnde bir niyet ve temenniye sevkettii anlam karlmtr.371 Gazzl, hasede sebep olan eylerin, dmanlk ve kin gtme, stnlk duygusu, kibir, bbrlenme, ulalmak istenen eylerden mahrum kalma korkusu, makam ve mevki tutkusu, nefsin ktlk ve irkinlii hususlar olduunu syler. Gazzl, nefsin ktlnden kaynaklanan hasedin belli bir sebebinin bulunmadn ve bu durumdaki insanlarn, Allah'n nimetlerini herkesten kskanan aalk bir tabiata sahip olduklar iin bunlardaki haset duygusunu tedavi etmenin ok zor olduunu belirtir. 372 Gazzl hasedi drt dereceye ayrarak, hasedin en kt olannn, haset ettiin kimsenin elindeki nimetin yok olmasn istemektir, der. kincisi, haset ettii insann elindeki nimetin, kendi eline gemesini istemektir. ncs, baka birisindeki nimetin aynsnn veya benzerinin kendisinde de olmasn istemesidir. Drdncs ise, baka birisinde bulunan nimetin benzerinin kendi elinde de olmasn istemesi, fakat haset ettii kiideki nimetin yok olmamasn istemesidir. te hasedin bu son derecesi eer srf dnyalk nimetler ise affedilmitir. Eer din hususunda ise tavsiye edilmitir. nk bu, hayrda yarma buyruunun kapsamna girmektedir.373 Hasedin, ferd ve toplumsal birok zarar vardr. Bata, haset eden kii, kardeinin sahip olduu bir nimeti, gzellii ekemeyerek, Allahn yapt taksim ve takdire rza gstermiyor, onun iradesine kar geliyor demektir. Ayrca Kurnda, m'minlerin zarara uramalar halinde bundan en ok sevinecek olan kimselerin kfirler olduu beyan ediliyor. 374 Bir mmin kardeine haset eden kiinin de, kfirlerin bir zelliini tamas, hi de kmsenmeyecek su ve gnh iledii anlamna gelir. stelik hirette neden olaca ceza da unutulmamaldr. Hasetten vazgemek iin bu durumu bilmek bile yeterlidir.375 Ayrca haset eden kimsenin iinde srekli bir ate yanar. Bu ate onu yakar, yava yava eritir. nk birisine haset edildike Allah onun nimetini azaltacak deildir. Hatta o kiinin nimetinin artmas da szkonusudur. Bu da hasetinin hasedini, dolaysyla rahatszlk ve skntsn oaltr. O halde, bir kii, dnyadayken yaptklarnn

370el-Felak 113/5. 371Elmall. Hak Dini Kurn Dili, IX, 6402-6403. 372Gazzl, hy-u Ulmid-Dn, III, 433-436. 373Gazzl, hy-u Ulmi d-Dn, III, 432. 374l-i mrn 3/120; el-Bakara 2/109; en-Nis 4/54. 375Ahmet zalp, Hased, A, III, 193.

Konya 2008

hesabn hirette vereceine inanmasa bile, akln gerei olarak, hasetten kanmas gerekir.376 Birbirlerinin iyiliini istemeyen fertlerin oluturduu toplumun huzurlu olmas mmkn olmad gibi, byle bir toplumun uzun sre ayakta kalmas da mmkn deildir.

3.3. Alay etmek Alay, Arapa lugatlerde istihz ve suhriyyet kelimeleriyle ifade edilir. Ayrca bu kelimeler insanlarla alay etmenin yannda onlarn deiik kusurlarn syleyip, bu hallerinden zevk alma anlamlarna da gelir.377 nsann evresine zarar verdii ktlklerden biri de insanlarla alay etmektir. Toplum iinde birlikte yaamaya mecbur olan insann, birbiriyle gzel ilikiler kurmas ahlk ilkelere ballyla mmkndr. Fertlerin dikkat etmesi gereken bir ilke de kiinin dier insanlar kmsememesi ve alay etmemesidir. Etrafndaki insanlarla alay eden kii salkl bir iliki kuramaz. 378 Kurnda insanlarla alay eden kiiler knanmlardr. 379 rnein, Hmeze Sresinde geen hmeze-lmeze kelimeleri, insanlar el-gz hareketleriyle veya konuarak aalayan kiileri ifade etmektedir ve bu kimseler knanmaktadr.380 Kurn- Kerimde helk edilen toplumlarn helkine dair zerinde durduu dier bir neden de byklenme ve alay etmedir. Bu iki kavram birbirini tamamlamaktadr. Her byklk taslamann, kibir gstermenin arkasndan bir olay vuk bulur. nk kibir ve gururun temelinde muhatab kmseyip onu hafife alma ve alay etme vardr. Kurn, hi kimseyi kmsememeyi, alaya almamay, kimseyi hakir grmemeyi emretmitir: Ey iman edenler bir topluluk dier bir toplulukla alay etmesin. Olur ki alay edilenler, Allah katnda onlardan daha hayrldr. Kadnlarda, kadnlar elenceye almasn. Olur ki, alay edilenler, alay edenlerden daha hayrldrlar. Kendi kendinizi ayplamayn, imandan sonra fsklk ne kt bir addr. Kim tevbe etmezse, onlar zlimlerin ta kendileridir. 381 nsanlar alay etmeye iten psikolojik faktrler iinde byklenme, kendini beenme, karsndakini

376zalp, Hased, A, III, 193. 377Bilmen, Dn ve Felsef Ahlk Lgatesi, s.10. 378Recep Kl, Ayet ve Hadislerin Inda nsan ve Ahlk, TDV.Yay. 5. bask, Ankara, 2006., s.132. 379el-Hucurt 49/11; el-Hmeze 104/1. 380Zemaher, el-Kef, IV, 283. 381el-Hucurt 49/11.

Konya 2008

kk ve kusurlu grme gibi hal ve duygular da vardr. Srf glp elenmek iin bir kimse ile alay edilmi olsa bile alay konusu olan ahsn buna layk grlmesi ve aalanmas sz konusudur. 382 nsanlar, fizik yaplar ve kabiliyetleri bakmndan eit olarak yaratlmadklar gibi rzk bakmndan da eit yaratlmadlar. Bu sebeple kimileri vcut yaps mkemmel, kabiliyetleri yerinde, varlkl; kimileri de elinde olmayan sebeplerle eitli kusurlara sahip olabilirler. Bu farkllklarna ramen insanlarn hepsi Allah nazarnda insan olarak deerli varlklardr. Ona gre insanlarn en stn mal ve ekil bakmndan stn olan kimse deil; takvca en stn olandr. Niha deerlendirmede Allah, insanlarn ekil ve mallarna bakmayacak, kalplerine ve amellerine bakacaktr.383 O halde hibir mmin bir kusurundan dolay kardeini hor ve hakir grmemeli, onunla alay etmemeli, bakalarnn yannda kk drc sz ve davranlarda bulunmamal, ona holanmayaca bir lakap takmamaldr. Bir mmin kardeini ayplamas kendi kendini ayplamas anlamna gelecei iin, ...Kendinizi ayplamayn...384 yetinde Allah Tel burada kardeini ayplayann, dorudan doruya kendisini aypladn ifade ederek yaplan hatann byklne iaret buyurmutur. nk mminler bir tek nefis gibidirler. Birinin rtlmesi ya da giderilmesi gereken kusuru kardei tarafndan giderilmedii takdirde bu kusur ayn zamanda kendisinin de kusuru saylr. stihz kelimesi, Kurn- Kerimde vahyi alaya alan anlamnda kullanlmaktadr. Allahn kelam konusunda aka yapmak, kfrden doan bir harekettir. Kurna gre bu, btn kfirlerin, peygambere kar en tipik davranlardr.385 Bu tipik davran biimi Kurnda deiik ayetlerde farkl ekilde ifade edilir. 386 Rad Sresi 32. ayet bunun bir rneidir: Andolsun, senden nceki peygamberlerle de alay edildi de ben inkr edenlere mhlet verdim, sonra da onlar yakaladm. (Grseydin ki) azabm naslm! Kurn, sulularn Allah'a ve O'ndan gelen her eye dudak bkmelerini ve alaya almalarn srekli anlatr. Bu davran onlarn en belirgin davranlarndan biri olarak da ifade edilir.
387

rnek olarak zikredeceimiz u ayette de Allah,

onlarn yapm olduklar bu tipik davrann karlksz kalmayacan haber verir; Andolsun, eer biz onlardan azab sayl bir sreye kadar ertelesek, mutlaka "Onun gelmesini engelleyen nedir?" derler. Bilesiniz ki, kendilerine azap geldii gn, bir daha onlardan uzaklatrlacak deildir. Ve alay etmekte olduklar ey, onlar epeevre kuatacaktr. 388
382Karaman, vd., Kurn Yolu,V, 47. 383Mslim, Birr, 32; bn Mce Zhd 9. 384el-Hucurt, 49/11. 385Toshikiko zutsu, Kurnda Dini ve Ahlk Kavramlar, Pnar yay.,2. Bask, stanbul, 1991,s.182. 386et-Tevbe 9/ 65; el-Hicr 15/ 95; el-Kehf 18/106. 387el-Bakara 2/212; Yasin 36/30; el-Furkan 25/41; el-Enbiy 21/36. 388Hd 11/ 8.

Konya 2008

unu belirtmek gerekir ki, alayclk mslmana yakan bir tavr deildir. Mminler arasnda byle irkin tavrlara kesinlikle izin verilmez. Mminler gzellik, zek, zenginlik, yetenek gibi her trl zellii, insanlara Allahn verdiini bilirler. Bu yzden birbirlerine kar her zaman hogrl, iyi niyetli, olumlu, mtevzi bir yaklam iinde olurlar. Ayn ekilde birbirlerinde grdkleri eksiklikleri de alay konusu yapmazlar. Bu yzden bu eksiklikleri ortaya karmaz, aksine bunlar telfi edecek ynde gzel davranlar gsterirler. Alaycl artracak en kk bir tavrdan, baktan, szden dahi iddetle saknrlar.

NC BLM KURNDA TOPLUM DZENN SALAMAYA YNELK EMRLERN AHLK BOYUTU

Bu blmde, toplumu oluturan insanlarn birbirleriyle olan ilikilerini dzenleyen Kurnn, insanlara ynelttii emir nitelii tayan hususlar be balkta ele alacaz. Bunlar; doruluk, toplumsal dayanma, sabr, adlet ve db- mueret ilkeleri kapsamnda deerlendirilecek emirlerdir. Saylan bu ilkelere baktmzda bu ilkelerle ilgili kavramlarn, Kurnda ok geni anlamlara sahip bir kullanm alanlar olduunu grrz. Ayrca, bu kavramlarn slm Hukuku, Hadis, Kelm, slm Felsefesi, Tasavvuf, Felsefe ve daha birok bilim dalnda ele alndn grrz. Biz de, Kurnda toplum dzenine ynelik emirlere baktmzda, karlatmz birok emrin, bu kavramlar erevesinde ele alnabileceini grdk. Bu kavramlar da, her ynyle, yani detayl olarak deil, salt konumuzla alkal olan ynleriyle inceleyip, ele aldk.

1.

Doruluk lkesi Kapsamnda Deerlendirilecek Emirler

Kurnda toplum dzenine ynelik emirlere baktmzda doruluk ilkesinin, ok nemli bir yere sahip olduunu grrz. kinci blmde, Kurnda toplum dzenine ynelik yasaklar konusunu ele alrken, yalan sylemek, emanete hyanet etmek balklar altnda doruluk ilkesine uymayan bu durumlar incelediimiz iin, bu balk altnda, dorulukla ilgili genel bilgiler verip, arlkl olarak, doruluk ilkesinin nemli bir ksmn oluturan, verilen sz yerine getirmek, yeminlere sadkat gstermek, hitlikte dil olma

Konya 2008

gibi konular ileyeceiz. Doruluk; doru olma hli, drstlk, sdk, istikamet, hak, anlamna gelen tikad ve ahlk bir kavramdr. Kurnda kullanlan Sa-de-ka fiilinden masdar olan Sdk kelimesi ise; bir olayn haber verilmesi bakmndan szn doru olmas ve bir vadin yerine getirilmesi bakmndan szn doru olmas anlamlarna gelir.389 Sdk terimi, peygamberlerin rislete ehil olabilmek iin zerinde tamas gerekli olan en nemli zelliklerinden biridir.
390

Kurnda

Hz.

Peygamberin

sdk

olduu,

yalanclardan

olmad

vurgulanmaktadr. Ayrca birok peygamber iin doruluk vasf kullanlmakta ve bazlarna sddk denilmektedir.391 Kurn- Kerim'de, genel olarak doruluktan ve doruluun faziletinden bahseden ayetler olup, birok ayette doruluk, mminlerin vasflarndan saylmaktadr.392 Baz yetlerde de, m'minlerin sdklarla beraber olmalar emredilir.393 Doruluk; dncede, szde, niyette, iradede, azimde, vef ve amelde doruluk eklinde tezhr eder. Konuann inanc itibariyle sz ve fiilinin birbirine uygun olmas gerekir. Kurna gre de, dncede ve inanta tam manasyla Kurnn hkmlerine teslim olunmadka, davranlarn tam manasyla doru olmas mmkn deildir. Nitekim Hz. Peygamber, emrolunduun gibi dosdoru ol mesaj ile Hd sresi beni kocatt buyurarak doruluun nemini ve insana ykledii sorumluluu ifade etmitir. Elmall M. Hamdi Yazr, bu emrin fa harfiyle ncesine balanmas, Hz. Peygamberin her hususta doruluk ile emrolunduunu gsterir, der. Onun, Kurn ahlk ve ahkm uyarnca dorulukla hareket etmesi, bilfiil canl bir doruluk rnei olmasn salayacaktr. Byle olunca, hakknda hibir pheye ve tereddde yer kalmayacak, doruluk-drstlk de, peygamberliine ve baarl olmasna en byk delil ve belge olacaktr.394 Ayrca hangi i ve hedef olursa olsun, ona ulamann en ksa yolu doruluktur. Byle olmakla beraber, her eyden nce, bir ite dorunun hangi izgide olduunu tayin ve tespit edip, dosdoru olan o izgi
389Mverd, Edeb d-Dny ve d-Dn, s.423. 390Glck, Kelam, s. 345.
391Meryem 19/ 41, 54, 56; Yusuf 12/46. 392el-Meric 70/33; el-Furkn 25/72; el-Ahzb 33/ 58; el-Bakara 2/ 140, 142, 146, 188, 282, 283; l-i mrn 3/169; en-Nis 4/ 135; el-Hadd 11/19; el-Mide 5/8,106,108; el-Enm 6/152; el- Ahzb 33/70,71; et-Talk 65/2. 393et-Tevbe 9/119; el-Mide 5/119. 394Elmall, Hak Dini Kurn Dili, IV, 2829.

Konya 2008

zerinde yryebilmek ok zordur. Ve yine istenilen hedefe ulatktan sonra ayn ekilde o doruluk zere, hi eilmeden devam edebilmek daha da zordur.395 Kurnda doruluk ilkesinin kapsamna giren hususlardan biri de, insann kastl olarak ettii yeminlerin gereini yapmas ve vermi olduu szleri yerine getirmesidir. Kurnda yemin eden kimsenin, yeminini bozmas yasakland gibi, toplumda insanlarn yemin ederek birbirine zarar vermesi ve yeminin toplumda huzursuzluklar kmasna bir vesile klnmas da yasaklanmtr. rnein, Nahl Sresi 91-94. ayetlerde yle buyrulur: Antlama yaptnz zaman, Allah'n ahdini yerine getirin ve Allah' zerinize ahit tutarak, pekitirdikten sonra yeminleri bozmayn. phesiz Allah, yapacanz eyleri pek iyi bilir. Bir toplum dier bir toplumdan (sayca ve malca) daha ok olduu iin yeminlerinizi, aranzda bir fesat arac edinerek ipliini salamca bktkten sonra, zp bozan (kadn) gibi olmayn. Allah, bununla sizi imtihan etmektedir. Hakknda ihtilfa dmekte olduunuz eyi kyamet gnnde mutlaka size aklayacaktr. Allah dileseydi hepinizi bir tek mmet klard; fakat O, dilediini saptrr, dilediini de doru yola iletir. Yaptklarnzdan mutlaka sorumlu tutulacaksnz. Yeminlerinizi aranzda fesada ara edinmeyin, aksi halde (slm'da) sebat etmiken ayanz kayar da (insanlar) Allah yolundan alkoymanz sebebiyle (dnyada) ktl tadarsnz. Sizin iin (ahirette de) byk bir azap vardr. yette, yemin lerin balaycl nemle vurgulanmakta olup, yeminlere sadkat gsterilmesi emredilmektedir. Ayrca yetteki tebih, yemine sadkat gstermenin sadece dn bir hkm deil, ayn zamanda akln da bir gerei olduuna iaret eder. nk objektif ahlk llerini kiisel karlarn stnde tutan selim tabiatl insan, bir kimsenin tutmayaca halde yemin etmesini mantksal bir eliki olarak grr.396 phesiz Allah, yapacanz eyleri pek iyi bilir. ifadesi insanlara bu konularda sorumluluunu hatrlatan nemli bir uyar anlam tamakta olup, yeminleri toplumda huzursuzlua neden olacak ekilde ara edinmenin sonucunun, ahirette azap olduu ifade edilmitir. nsanlar, dier grevleri yannda ahde vefa gsterip gstermedikleri hususunda da yce Allah tarafndan mutlaka sorguya ekileceklerdir. nk, ahdini ve yeminini bozmak, birey asndan bir ahlk ve karakter bozukluunu ifade ettii gibi, toplumsal hayat bakmndan da br gvensizlik ve istikrarszlk ortam dourmakta, bu da hem mnev hem de madd bakmdan daha baka vahim sonulara yol amaktadr. 94. yetteki ...sapasalam basmken ayanz kayar ifadesinin bu istikrarszla, ac meyvenin bundan doan sosyal skntlara, ar azabn hiretteki cezaya iaret ettii de dnlebilir.397

395Elmall, Hak Dini Kurn Dili, IV, 2830. 396Karaman, vd., Kurn Yolu, III, 383. 397Karaman, vd., Kurn Yolu, III, 384.

Konya 2008

Kurn, ahitlerin yerine getirilmesi hususunda ok titiz davranr. Ahit, hem Allahn insanlara teklif etmi olduu hkmler ve hem de insanlarn Allaha kar veya Allah adna dierlerine kar yerine getirmeyi taahht etmi olduklar hususlar olduu iindir ki, Allah Tel, bu hususta ...Allahn ahdini yerine getiriniz... buyurmaktadr. Buradaki Allahn ahdi kapsamna,
398

onun emirleri, yasaklar ve gerek insanlarn Allaha veya Allah namna dier insanlara vermi olduu ahitler, akitler, yeminler, adaklar ve doru olan her trl taahhtler girer. 399 Allah'a verdiiniz sz konusunda ise, ashbn, Hz. Peygamber'le yaptklar biat, cihad, mal ibadetler, Allah adna yaplan yemin gibi aklamalar olmakla beraber, bunun her trl mer vaadi kapsad yolundaki gr en mkul olandr. Bu vaadlerin, Allaha sz verme eklinde ifade edilmesi de, bunlarn ahlk ve hukuk bakmndan olduu kadar, din bakmdan da balayc olduunu ve Allah katnda sorumluluk gerektirdiini gsterir. 400 Allaha, insanlara ve topluluklara verilen her sz ve taahht de bir sorumluluu gerektirir. Ahde vefa gstermeyenler Allaha kar sorumludurlar: ...Antlamay yerine getirin. nk verilen szden dolay hesap sorulacaktr.
401

Szletiiniz zaman Allahn ahdini yerine getirin. Yeminleri pekitirdikten sonra

bozmayn, nk Allah kendinize kefil gstermisinizdir. Allah yaptklarnz bilmektedir. Bir milletin dier bir milletten daha ok olmasndan dolay, ipliini iyice eirip katladktan sonra rgsn bozan kadn gibi, yeminlerinizi, birbirinize kar dolapevirmeye alet etmeyin. Allah onunla sizi denemektedir. Aranzda anlamazla dtnz eyi kyamet gn elbette size aklayacaktr.
402

Ayetlerden anlaldna gre,

antlama yapan taraflar arasndaki g dengesi ne olursa olsun, temel ahlk ilke, verilen szn mutlaka yerine getirilmesidir. Kendinden gl olana verilen sz yerine getirip, zayf olana verilen sze riayet etmemek, ahlkszca bir tutumdur. Bu ilke, ayn zamanda bireysel ilikilerde byk-kk arasnda da dikkat edilmesi gereken temel ve ahlk bir dzenleyici ilkedir. Ayrca, verilen sz ve yaplan antlamalara riyet hususunda Allah kefil tutulmu olduundan, antlamann gereini yerine getirmemek Allaha kar ilenmi byk bir sutur. Yine Ey iman edenler! Antlamalar yerine getirin... yetindeki evf bil-ukdifadesini Zemaher verilen salam sz, ahit eklinde yorumlar. 403 Ksaca, bu yetler, kiinin Allaha olan inancndan dolay mnev, ahlk, toplumsal ve uluslar aras

398el-Enm 6/152; en-Nahl 16/91. 399Taber, Cmiul-Beyn, VIII, 86. 400Karaman, vd., Kurn Yolu, III, 383. 401el-sr 17/34. 402en-Nahl 16/ 91-92. 403Zemaher, el-Kef I, 590.

Konya 2008

ilikilerdeki sorumluluklarna iaret ettii gibi, ayn zamanda insanlarn birbiriyle yaptklar btn szlemelerin, btn antlamalarn ilke olarak Allahla yaplm saylacan ve dolaysyla bunlara tam bir riyet gerektiine dikkat eker.404 Zikredilen yetlerden de anlald zere, Kurn, szde durmay ve antlamalara riyeti imann bir gerei saymtr. Bu sebeple Kurn, aldatma ve art niyetlerle antlamalar yapmay ve yaplan anlamalar menfaat beklentisi ile vefszlk gsterip ihll etmeyi kesinlikle yasaklamtr. Allahn insana verdii szn yerine getirilmesi, insann Allaha verdii szn yerine getirilmesine baldr. Bu balamda zikredilen yet yledir: Ey sriloullar size verdiim nimetimi hatrlayn. Siz bana verdiiniz szde durun ki ben de size verdiim sz yerine getireyim. 405 Gerek Allaha ve gerekse insanlara kar verilen ahdin yerine getirilmesi gerekir. Kurnda kurtulua eren ve cennete girecek mminlerin nitelikleri saylrken; Mminler emanetlerini gzeten ve szlerini yerine getirenlerdir.
406

buyurulmakta ve bu yette inananlarn ok nemli iki nitelii birlikte zikredilmektedir. Yukarda da ifade ettiimiz gibi, aht, Allah-insan ve insan-insan arasnda yaplan tm anlama, szleme ve sz vermeleri kapsar. Kurn, toplumlarn salam ve gvenilir ahlk ilkeler zerine ina edilmesini istedii iin zellikle emanete riyetin ve ahde vefnn nemini tekrar tekrar vurgulamaktadr. Ayrca, ahitle yemin arasnda fark vardr. Yemin bozulursa keffret gerekir. Fakat ahitte bu yoktur. Ahdi bozmann gnah keffretle ortadan kalkmaz.407 Doruluk gerektiren hususlardan biri de ahitlik konusundadr. ahitlik, bildii veya grd bir olaya tanklk etmek demektir. Yalan ahitlik yapan kimse, yalan konuma, haksz olan kimseye yardm etme ve hakl olan kt duruma drme gibi eit gnah ilemi olur. Yalan ahitlii yapmak nasl hata ise, bildiini ve grdn sylememek de ayn ekilde hatadr. nk bu durumda haksz olann bilinmesi, sulunun cezalandrlmas rtbas edilmi olur. Yalann her eidi gnah olup, yalanc ahitlik yalann en irkini ve en zararls olandr. Kurnda ahitlik yapan kimsenin doruluktan, adletten ayrlmamas hususunda408; Ey iman edenler! Kendiniz, ana babanz ve en yaknlarnzn aleyhine de olsa Allah iin ahitlik yaparak adleti titizlikle ayakta tutan kimseler olun. (ahitlik ettikleriniz) zengin veya fakir de olsalar (adletten ayrlmayn). nk Allah ikisine de daha yakndr. (Onlar sizden ok kayrr.) yle ise adleti yerine getirmede nefsinize
404Esed, Kurn Yolu, II, 549. 405el- Bakara 2/40. 406el-Muminn 23/8; Meric 70/ 32. 407bnul-Arab, Ahkmu l-Kur'n, III, 1174. 408el-Mide 5/8.

Konya 2008

uymayn. Eer (ahitlik ederken gerei) arptrsanz veya (ahitlikten) ekinirseniz (bilin ki) phesiz Allah yaptklarnzdan hakkyla haberdardr
409

buyrulur. Adletin gereklemesinde hukuk kurallar kadar onlar

uygulayan ynetici ve hkimlerle, hakkn veya suun isbat iin gerekli bulunan ahitler nemli rol oynamaktadrlar. Hkim ve ahitler elde edecekleri veya elden karmak istemedikleri ahs menfaatleri veya yaknlarnn menfaatleri sebebiyle adletten sapabilmektedirler. Ayrca davac ve davalnn sosyal, ekonomik ve siyas durumu da ahit ve hkimleri etkileyebilmektedir. Hkimlerin ve ahitlerin haksz tarafa meyletmeleri veya hakkn ortaya kmasn, adletin gereklemesini engellemek iin hkmden ve ahitlikten geri durmalar, mahkemeyi oyalayan davranlar iine girmeleri de yalanc ahitlik ve hukuka aykr hkm kadar adlete aykr bulunduundan yet bunlar yasaklam, baz eyleri halktan gizlemek mmkn olsa bile Allah'tan gizlemenin imknsz olduunu vurgulamtr.410

2.

Toplumsal Dayanma Balamnda Deerlendirilecek Emirler

Kurnda, insann yakn akrabalar bata olmak zere, toplumun eitli kesimlerine, zellikle de fakir, yetim, dul. gibi sosyal ve ekonomik konum bakmndan zayf olanlara sahip kmas ve onlara maddmnev destekte bulunmas emredilmitir. Toplumsal dayanma balamnda deerlendirilen bu emirler, Kurnda ounlukla ihsan, infak, sadaka gibi kavramlarla ele alnmtr. Bu kavramlara baktmzda, ok geni anlamda kullanm alanlar olduunu grrz. Biz de, bu kavramlarn aklamalarn ve Kurnda kullanm alanlarn belirtmekle beraber, arlkl olarak, toplumsal dayanma ile ilgili olan ynlerini ele alacaz. hsan, genel olarak iyilik ve lutufta bulunmak, bir ii en gzel ekilde yapmak, Allah'a ihlsla kulluk etmek anlamlarnda kullanlan bir terimdir.411 Szlkte gzel olmak mnasna gelen hsn kknden tretilmi bir masdar olup genel olarak bakasna iyilik etmek ve yapt ii gzel yapmak eklinde ksmen farkl iki anlamda kullanlmaktadr. hsanda bulunan kiiye muhsin denir. Bir insann gerekletirdii iin ihsan seviyesine ulaabilmesi iin hem

409en-Nisa 4/135. 410Karaman, vd., Kurn Yolu , II/123-124. 411Mustafa arc, hsan DA, XXI, 544.

Konya 2008

neyi nasl yapmas gerektiini iyi bilmesi, hem de bu bilgisini en gzel biimde eyleme dntrmesi gerekir. Kur'nda ihsan kavram hem Allah'a412 hem de insanlara nisbet edilerek kullanlmtr. nsana nisbet edildii yet ve hadislerde ihsan kavram iki balamda kullanlr. lki yaptn gzel yapmak eklinde zetlenen anlamna uygun olarak, kulun Allah'a kar hissettii derin sayg, ballk ve itaat ruhunu ve bu ruh halinin rn olan iyi davranlar kapsar. Cibril hadisi diye bilinen hadiste geen, hsan, Allah' grr gibi ibadet etmendir; nk sen O'nu grmesen de O seni grmektedir. eklindeki Hz. Peygamber'in aklamas,413 bu balamdaki ihsann en gzel tanm kabul edilmi ve zerinde nemle durulmutur.414 Konumuzla dorudan alkal olarak ihsan kavramn ele aldmzda, kiinin bata annesi ve babas olmak zere dier insanlar karsndaki sevgiye dayal zverili tutumunu ifade eder. 415 Nitekim eitli yetlerde Muhsinler olarak anlan mminlerin baz sekin zellikleri zerinde durulmu ve bu suretle ihsan kavramnn ieriine giren, fkeye hkim olma, affetme, sabr, ilerde arlktan saknma gibi erdemlere iaret edilmitir. 416 Sonu olarak, literatrde ihsan konusunda yaplan aklamalar dikkate alarak bu terimi, nsann, hem Allah'a hem de yakn ve uzak evresine, btn insanlara, hatta tabiata kar yaklamnda, tutum ve davranlarnda adlet lsnn, farz ve vacip snrlarnn da tesine geerek imkn ve kabiliyetlerine gre kulluun, zverinin ve erdemin nicelik ve nitelik olarak en yksek seviyesine ulamas anlamna gelecek ekilde tanmlamak mmkndr.417 Kurnda mminlerin iyilik ve takva hususunda birbirleriyle yardmlamalar emri 418 ve ihsan ilkesinin bir gerei olarak mslmann, eli, dili ve mal ile, yapabilecei kadar, iyilikte bulunmas gerekir. Mslman sadece iyi olan deil, ayn zamanda bakalarnn iyiliini de isteyen, onlara iyilii tavsiye eden, kendilerine iyilik iin yol gsteren, ktlkten de onlar sakndrmaya alan insandr. Eer byle davranlrsa ktler ve ktlkler azalacak, iyilikler yaygnlaacak ve toplum da huzur bulacaktr. nsanlarn birbirine muhta olmalar, karlkl olarak yardmlamalar zorunluluunu ortaya karmaktadr. Yardmlama, toplum hlinde yaamann doal bir sonucudur. Hem bakalar ile yaamak, hem yardma ihtiya duymamak imknszdr.
412es-Secde 32/7; et-Tegbn 64/3; el-Kasas 28/77; et-Talk 65/11. 413Buhr, mn, 37; Mslim, mn l. 414arc, hsan DA,XXI, 545. 415arc, hsan DA,XXI, 545. 416l-i mrn 3/134-135; el-Mide 5/13; Hd 11/115; Ysuf 12/90. 417arc, hsan DA,XXI, 545. 418el-Mide 5/2.

Konya 2008

Bunun iin slmiyet yardmlamay, btn madd ve mnev hayatmz kapsayacak ekilde en geni snrlar ile ele alm ve din-ahlk bir grev olarak ortaya koymutur. Kurnda baz yetlerde bu konuya temas edilerek, mslmanlar yardmlamaya tevik edilmitir.419 Yardm anlaynn znde fedkrlk vardr. Maldan sevgiye kadar her eyin bir bakasna verilmesi sz konusudur. Bu verme ii bazen, zekt ve fitrede olduu gibi mecbri olsa da, ou zaman istee baldr. Yine zekt belli bir miktarda alnd halde sadakann snr yoktur; dileyen diledii kadar verir. Sosyal dayanma ve adleti canlandran en nemli messeselerden biri zekttr. Zekt ylda bir defa hesaplanr ve kazanlan mal temizlemek gayesiyle denir. Bylece mslmanlar arasnda en geni mnda yardmlama yaplm olur. Kurnda ska kullanlan kavramlardan biri olan infak da, genellikle Allah'n honutluunu elde etme amacyla kiinin kendi servetinden harcama yapmas, muhtalara ayn ve nakd yardmda bulunmas demektir.420 Bu bakmdan infak, farz olan zekt ve gnll olarak yaplan her eit hayr iermektedir. slma gre insann sahip olduu servetin asl sahibi Allah'tr. Onun emanet olarak verdii bu servetten bakalarna infakta bulunmak gerekir. 421 Bakara sresinin 2. yetinde Allah'a samimiyetle inanan mminlerin balca zellikleri saylrken man ve namazn ardndan infak zikredilmitir. Bakara sresi 261 ve 274. ayetler arasnda, infakn nemi, amac, hangi mallardan kimlere ve nasl verilecei, karlnda vaad edilen dller ayrntl biimde zikredilir. Bu aklamalar u ekilde zetlenebilir: nfak ve tasadduk, gsteriten uzak, yalnz Allah rzs iin yaplmal, 422 infakta bulunan kii, onu alp kabul edenin onurunu zedeleyecek davranlardan kanmaldr. 423 Yaplan yardm deersiz, kt mallardan seilmemeli,424 yardm yaplrken mmkn olduu kadar gizlilie dikkat edilmeli 425 ve infakda bulunurken, gerek ihtiya sahipleri tesbit edilmelidir. 426 Bakara srenin 195. yetinde geen Allah yolunda infak tabirinin, yetin balam dikkate alndnda, ncelikle lkenin savunmas iin gerekli madd yardmda bulunmay ifade ettii grlr. Ancak ayetin nzl sebebi, hkm o sebeple snrlamay gerektirmez.
419el-Mide 5/2; Bakara 2/167; Hadid 57/18;l-i mrn 3/92;l-i mrn 3/180. 420Mustafa arc, nfak DA,XXII, 289. 421en-Nr 24/33; el-Hadd 57/7. 422el-Bakara 2/272. 423el-Bakara 2/264. 424el-Bakara 2/267. 425el-Bakara 2/271. 426el-Bakara 2/273.

Konya 2008

Ayrca, bu tbirin getii birok yet ve hadisin birlikte deerlendirilmesinden kan sonuca gre, Allaha itaat ve ibadet niyeti tayan, slma ve mslmanlara yardm ve fayda salayan her harcama, Allah yolunda infak saylmaktadr.427 slm medeniyet tarihinde de Allah rzas niyeti tamas artyla lkenin savunmas, hac hizmetleri, yoksullarn desteklenmesi, okul, ktphane, cami, yol, kpr, eme, bakmevleri gibi hayr kurumlarnn tesisi, hatta tabiatn korunup gelitirilmesine kadar ok eitli hizmetler iin yaplan her trl harcama Allah yolunda infak kapsamnda deerlendirilmitir.428 Kurn'da varlkl mslmanlarn mallarnda yoksullarn haklar bulunduunun belirtilmesi429 zenginlerin, bir zr sebebiyle alamayan veya geliri ihtiyacn karlamayanlara yardmda bulunmakla ykml olduunu gstermektedir. Bu yardmn tasadduk, zekt, ftr sadakas, kurban, hediye, bor verme, vakf, devlet btesinden maa balama gibi birok eidi bulunmakta olup bunlarn hepsi geni anlamda infak kavramyla ilgilidir. slmn, sosyal dayanma kapsamnda saylabilecek dzenlemelerinden biri de, Kurnda kendilerine zel yer verilen, yetimlere iyi davranlmas ve onlarn mallarnn korunmas ynndeki emirlerdir. 430 Yetim mal yemek ne kadar kt ve byk gnah ise, onlar korumak da o derecede sevaptr ve hayrl bir itir. Onun iin her insann evresinde bulunan yetim ve kszleri grp gzetmesi ve kendi malna sahip olup, iletebilecek seviyeye gelinceye kadar onlar korumas dn ve ayn zamanda insn bir grevidir. Sonu olarak, ihsan ve infak ilkeleri, toplumda yardm anlaynn yaygnlamasyla fert ve toplum hayatnda ok gzel sonular douracaktr. Yoksullar, toplumsal yardmlama ve dayanma sayesinde ihtiyalarnn giderilmesiyle, fakirlik ve alk gibi durumlardan dolay debilecekleri kt yollardan korunmu olurlar. Ayrca, yardm yapanla yaplan arasnda sevgi ve muhabbet doar. Yardm yaplarak topluma kazandrlan kiiler kin, haset, dmanlk gibi kt duygulardan kurtulur; zenginlerin mallarnda gz olmaz. 431 Zekt, sadaka ve dier madd yardmlar, veren kiiye sevap kazandrarak, kiiyi cimrilikten kurtarp, cmertlie tevik eder. Mallarn baz kimselerin ellerinde toplanarak, toplumda oluabilecek

427Karaman, vd., Kurn Yolu, I, 200. 428Karaman, vd., Kurn Yolu, I, 200. 429ez-Zriyt 51/19; el-Meric 70/24-25. 430ed-Duh 93/9-10; el-Enm 6/152; en-Nis 4/10. 431imek, Kurnn Ana Konular, s. 170.

Konya 2008

snflamalara engel olur.432

3.

Sabr lkesi Kapsamnda Deerlendirilecek Emirler

Sabr, akln ve dinin gsterdii yolda sebat etme, kt isteklerin peinden gitmemek iin hev ve heveslere kar kma, acya katlanma, sknt ve musibetlere kar dayanma gc gibi anlamlara gelir. 433 Allahn emirlerini yerine getirmek, akln ve dinin ho grmedii ve nefsin mer olmayan istek ve arzularna engel olabilmek,
434

hayatta elde olmadan baa gelen ve insana byk elem ve keder veren bel ve

musbetlere kar koyabilmek,435 hepsi sabr kavramnn iine giren durumlardr. Kulun irde ve gcn aan baz skntlar baa geldii zaman, isyan etmeden ve ikyet etmeden ilh takdire raz olup sabretmek mminlerin zelliklerindendir. Nitekim Allah, Kurnda, sabr- cemili (gzel sabr) emretmekte,436 sabredenlerle beraber olduunu,437 ve sabredenleri mkfatlandracan 438 bildirmektedir. Biz, ok geni olan sabr kavramnn btn detaylarna girmeden, konumuzla alkal ynleriyle yani sabrn toplumsal dzen asndan nemi ve insanlar arasndaki ilikilerde kan anlamazlklarda fkeye hkim olabilme ve insanlar affedebilme ynndeki fonksiyonlarna deineceiz. nananlar iin mutlaka hayrl olduuna inanlan sabr, btn peygamberlerin sahip olduu erdemlerden biridir. Peygamberlerin ou, hayatlarnda birtakm skntlarla karlamlardr. Bu skntlar karsnda sabrettiklerinden dolay da Allah tarafndan mkfatlandrlacaklar ifade edilmitir.439 Toplumsal adan baktmzda, sabrn ok nemli bir yn, insanlar aras ilikilerde ortaya kmaktadr. Yaplan ktle kar sabretmek, hatta ktle kar iyilikle mukbele etmek erdemliliktir. Nitekim Fussilet Sresi 34-35. ayetlerde yle buyrulur: yilikle ktlk bir olmaz, Sen (ktl) en gzel

432imek, Kurnn Ana Konular, s. 170. 433Bilmen, Dn ve Felsef Ahlk Lgatesi, s. 63. 434Mverd, Edeb d-Dny ve d-Dn, s.465. 435Mverd, Edeb d-Dny ve d-Dn, s.466.
436Yusuf, 12/18. 437el-Bakara, 2/153, 155. 438Yusuf 12/90. 439Hd 11/9-11; el-Hac 22/11; es-Sfft 37/ 99-111.

Konya 2008

bir ekilde nle. O zaman seninle arasnda dmanlk bulunan kimse, sanki candan bir dost olur. Buna (bu gzel davrana) ancak sabredenler kavuturulur; buna ancak (hayrdan) byk nasibi olan kimse kavuturulur. Zemaher, ktln en gzel davranla savlmasn yle zah eder: Biri sana ktlk ettiinde onu affetmen bir iyiliktir; ama bundan da iyi olan, onun sana yapt ktle, iyilikle karlk vermendir... Eer bunu yaparsan amansz dmann scak bir dost haline gelir 440 Ktle iyilikle karlk vermenin dmanlklar scak dostluklara evirecei ynndeki aklama, ahlk psikolojisi ve toplumsal bar asndan son derece nemli bir gerei ortaya koymaktadr. Kukusuz insanlarn baz ktlklerini hukk yaptrmlarla nlemek mmkndr; ancak hibir toplumu sadece bu yaptrmlarla uzun sre ayakta tutmann, hele bu yolla insanlar arasnda dostluk ve kaynama salamann, kalc toplumsal ilikiler kurmann mmkn olmad hemen btn siyaset ve hukuk felsefecileri tarafndan kabul edilmektedir. yetteki ktle iyilikle karlk verme anlay; selm verme, fke duygusunu bastrma, alacak-verecek ilikilerinde kolaylatrc olma gibi gzel davranlar ve birok ahlk gzelliklerini kapsar. 441 Ancak unu da belirtelim ki, Kur'n- Kermin affetme, ktle iyilikle karlk verme gibi tleri, kul haklarn ihlliyle ilgili olup, kamu haklarn kapsamad bizzat Hz. Peygamber'in uygulamalarndan anlalmaktadr. Daha sonraki mslman devlet ve hukuk adamlarnn gr ve uygulamalar da bu ynde olmutur.442 Toplum iinde birlikte yaayan insanlar arasnda problemler kmas doaldr. Kii, kendisine veya bir yaknna yaplan bir davrantan incinebilir ve bundan dolay da fkelenebilir. Ahlk eksikliklerden olan fke nnda, insan doru dnemez ve normal davranlarda bulunamaz. fkeli olarak yaplan iler, hep sonradan pimanlk duyulan iler olup, sonucu bazen cinayete kadar varr. fke, toplum iinde huzursuzluklara ve rahatszlklara sebep olur. te Kurn, insandan, sabretmesini ve irdesini kullanarak fkesini yenmesini emretmekte, kendisini fkelendirenleri de balamasn tevik etmekte, 443 ve Allah'n affedicilii ve mafireti eitli vesilelerle ifade edilerek, insanlar affetmenin yksek bir ahlk meziyet olduu vurgulanmaktadr.444 Yine Kurna gre bir ktln karl ona denk bir cezadr ve bu adletin gereidir. Hibir sulu, birine vermi olduu zarardan veya suunun karl olarak kanunda gsterilen cezadan fazlasyla cezalandrlmaz nk bu zulm olur. Buna karlk hakszla urayan taraf, suluyu

440Zemaher, el-Kef, III, 453. 441Eb Muhammed Abdlhak b. Glib bn Atyye, el Muharrem'l-veciz fi tefsri'l-kitbi'l-'azz ( nr. Abdusselm Abduf Muhammed), Beyrut, 1413, V, 16. 442Karaman, vd., Kurn Yolu, IV, 611. 443l-i mrn 3/134. 444Murtaza Mutahhari, Ahlk felsefesi, (tr. M.Recai Elmas), Akademi Yay., stanbul, 1990, s. 14.

Konya 2008

balad takdirde, Onu mkfatlandrmak Allah'a der.

445

Zira balayan

kii, ceznn

uygulanmasndan gnll olarak vazgemi ve affetmekle bir ihsanda bulunmutur. Affetmek, slmda btn faziletlerin temelini tekil eden takvaya en yakn meziyettir.446 Bu sebeple Kurn'da mslmanlar bu fazilete arlrken. Onlar affetsinler, ho grsnler. Allah'n sizleri balamasn istemez misiniz?
447

buyurulmaktadr. Yeri gelmiken, ilenen sularda affn mmkn olup-olmamas hususuna deinmek yerine olacaktr. slm hukukunda af, sank hakkndaki hukk takibattan vazgeme veya mahkmun cezasnn bir ksmn yahut tamamn balama anlamnda kullanlr. 448 Affn mmkn olup olmamas, ilenen suun Allah hakk veya kul hakk kapsamna girmesiyle llr. slm ceza hukukunda, ksas ve tazir cezalarnn aff genel olarak kabul edilmitir. Buna karlk had cezalarnda baz istisnalar dnda af mmkn deildir. Dier taraftan, slmda sulularn aff daha ok madur ile sulu arasndaki bir mesele olarak kabul edilmi ve aff yasama organnn yetkisine brakan beer hukuk sistemlerinin aksine, af yetkisi hakk inenen madurun kendisine verilmitir. Had cezas verilen sulara haddi gerektiren sular ad verilir. Haddi gerektiren sular belirlidir ve saylar snrldr. Bunlar; zin, hrszlk, iftira, iki imek, hrbe, irtidat, ekiyalk sulardr. Had; Allah Telya has bir hak olarak onun tarafndan nceden konulmu bir ceza olduu iin, belirli bir ceza olup, fertler veya topluluklar tarafndan o cezann kaldrlmas ve affedilmesi mmkn deildir. 449 slm hukukuna gre ceza; amme menfatnn icab olarak Allaha it bir hakdr. Ammenin menfat; insanlar arasndan fesd kaldrp, selmet ve huzuru gerekletirerek cemiyetin emniyetini temin etmeyi gerektirir. Her su, toplumun dejenere olmasna sebep olur. Bunun iin sulularn cezalandrlmas toplumun menfaat gereidir. Ayrca suluya verilen ceza, toplumun menfaatnn salanmas ve toplumdaki bozukluun telfi edilmesi iin Allahn bir hakkdr. Cezann Allah iin bir hak olarak kabul edilmesi cezann fertlerin veya toplumlarn vazgemesiyle sakt olmayaca manasn tar.450 Allah haklarnn iki temel zellii vardr: Birincisi, bu haklar affetme, sulh gibi yollarla sakt olmaz

445e-r 42/40. 446el-Bakara 2/237. 447en-Nr 24/22. 448Fahrettin Atar, Af DA, II, 395. 449Udeh, et-Terul-Cini l-slm, I, 78,79. 450Udeh, et-Terul-Cini l-slm, I, 78,79.

Konya 2008

ve bunlar ortadan kaldrmak, deitirmek de mmkn deildir.451 kinci olarak; bu haklar tm fertlerin ve toplumun koruma, savunma sorumluluu vardr. Bu grev Emri bil-Marf Nehyi anil-Mnker ilkesinin tabii bir sonucudur.452 tb; srf kul hakk saylanlarn bile, Allah hakkndan hli olamayacan syler. 453 rnein, sr sresi 23-29. ayetlerde Allah hakkyla kullarn hakk birlikte anlmtr. Bu ayetlerde ncelikle Allah hakk vurgulanm, sonra ana baba hakk, akraba, yoksul, yolcu haklarna iaret edilmitir. Sonra gelen ayetlerde 454 ocuklar bata olmak zere tm insanlarn yaama hakk, rzn, namusun dokunulmazl, yetim hakk, mlkiyete dokunmama gibi haklara iaret edilmitir. Allah hakkn yerine getirmek de, kul hakkn yerine getirmek de Allahn emrini yapmaktr.455 Baz ynleriyle Allah hakk, baz ynleriyle kul hakk nitelii tayan mterek haklarda fakihler; Allah hakknn veya kul hakknn galip olduu eklinde ikili bir ayrma gitmilerdir. Bu ayrmn pratikte faydas, Allah hakknn galip sayld haklarda fertlerin tasarruf yetkisi snrldr. Yani fertler bu haklar sadece kendisi skat edemez. rnein; zin iftirasna urayan kiinin durumu kamu dzenini ilgilendirir. Fert bunu balasa veya sulh olsa da burada Allah hakk daha galiptir. Bundan dolay cezann infazn etkilemez. 456 Kul haklar ise, ncelikle ferde ait bir menfaatin korunmasn hedef alan ve ferdin sz hakknn bulunduu haklardr ancak sonu olarak kamu yararn da ilgilendirir. 457 Kul haklar genel ve zel olmak zere ikiye ayrlr. zel kul haklar, ferdin dorudan ahsna ait olan, kamuya ait olmayan haklardr. Baz durumlarda genel menfaat konusu da olabilirler. Genel kul haklarysa toplumda herkesi ilgilendiren ve herkesin ortaklaa sahip olduu haklar ve menfaatlerdir. 458 Ancak baz durumlarda kamu otoritesi, toplum menfaatini gerektirince, bu haklardan yararlanmay yasaklayabilir. 459 ldrme ve yaralama sularnda uygulanan ksas cezalarnda af, kul hakk olan ksas drmekle birlikte devlet gerekirse suluya tazir cezas verebilir.460 slm, her eyden nce, toplumla fert arasnda ok sk bir iliki kurmaktadr. Hukk olarak alndnda, slmn kamu menfaatini n planda tutmas, hibir zaman
451Kse, Hakkn Ktye Kullanlmas, s.37.
452Bardakolu, Hak, DA, XV, 142. 453Bardakolu, Hak, DA, XV, 140; bkz. tb, Muvafakat, II, 315-321. 454el-sr 17/30-35. 455Ali Akpnar, K.Kerimde Hak Kavram ve Seyehat Etme Hakk, slm Aratrmalar, Ankara, 1998. s.189,190. 456Bardakolu, Hak, DA, XV, 143. 457Kse, Hakkn Ktye Kullanlmas, s.38. 458Bardakolu, Hak, DA, XV, 143. 459Kse, Hakkn Ktye Kullanlmas, s.38. 460Atar, Af DA, II, 395.

Konya 2008

ferdin arka plana itildii anlamna gelmez.461 Sonu olarak, slm dininde cezalarn konmasnda asl hedef, sularn nlenmesi ve dolaysyla cemiyet dzeninin korunarak insan hak ve hrriyetlerinin teminat altna alnmasdr. Bu sebeple insanlarn huzurunu cidd ekilde bozan sular iin, suun mhiyetine gre, Kurn ve Snnette eitli cezalar takdir edilmi ve sularn ilenmesi ve yaygnlk kazanmasna msmaha gsterilmemitir. Buna karlk, slm ceza hukukunda sularn isbt hususunda konan artlar cezann uygulama alann daraltm, suun meydana geliinde ve ispatlanmasnda kesinlie engel olan her phe, sulu olarak iddia edilen kimsenin lehine kullanlmtr. Bunun yan sra, baz durumlarda sulunun aff mmkn klnm ve affetmenin daha hayrl olduu kabul edilmitir.

4. ADLET LKES KAPSAMINDA DEERLENDRLECEK EMRLER Toplumda dzenin salanabilmesi iin gerekli unsurlarn banda adlet gelir. Adlet, dzenli ve dengeli davranma, her eyin ve herkesin hakkn verme,462 hakszlklardan uzaklaarak orta yolu tutma, bir eyi yerli yerine koyma, insaf ve eitlik anlamlarndadr.463 Adlet, sadece devlete ve yneticilere has bir olgu olmayp, hukk, ictim ve ahlk alanlarn hepsini kapsar. Bu balamda adlet, kiinin kendine, ailesine ve evresinde yer alan insan, doa ve hayvanlara kar grevlerini ve haklarn yerine getirmesidir. Peygamberimizin hadislerinde Hkmnde, ailesine kar ve velayeti altnda olanlar hakknda adil davrananlar, kyamet gnnde nurdan minberler zerindedirler464 eklinde geen adlet, bu geni boyutuyla ele alnan adlettir. Bu itibarla kii hem kendine kar, hem de aile efradna kar, ayrca yneticiler emri altnda olan memur, ii ve halklara kar grevlerini dil ve dengeli bir ekilde yerine getirmek zorundadrlar. Aksi takdirde kendisine emanet edilen, nefsi, ailesi ve emri altnda bulunanlara zulmetmi olurlar. Kurn- Kerim ve hadis-i eriflerde bu konuda birok emir ve tavsiyeler bulunmaktadr. Kurn,

461Dzgn, Din Birey ve Toplum, s. 66. 462Bilmen, Dn ve Felsef Ahlk Lgatesi, s. 71. 463Mverd, Edeb d-Dny ve d-Dn, s.210.
464Mslim, Snen; mre 5.

Konya 2008

szde, konumada,465 hkmde, yarglamada,466 aile iinde,467 ticr ilikilerde468 bata olmak zere, gnlk hayatta adletin en gerekli olduu alanlardan rnekler verir. Allh Tel yle buyurmaktadr: De ki, Rabbin adleti emretti. 469 Muhakkak ki Allah, adleti, iyilii, akrabaya yardm etmeyi emreder. 470 Bu yetteki adlet kelimesine, kelime-i ehdeti benimsemek, Allahn buyruklarn yerine getirmek, insann iiyle dnn bir olmas, insafl olmak, Allah'a ortak komaktan saknmak gibi eitli anlamlar verilmitir. 471Ancak hemen btn tefsirlerde yer alan ve bu yeti Kurnn en kapsaml yeti olarak gsteren rivayetlerin de iaret ettii gibi buradaki adlet kavramnn, yukarda sralanan anlamlarn hepsini kuatt, bununla birlikte sosyal ieriklerinin daha da nemli olduu anlalmaktadr. 472 Sosyal hayat, zorunlu olarak fertler arasnda ortak mnasebetler kurulmasyla gerekleir. Ancak bu ilikilerin, hem Allahn irdesine ve rzsna, hem de insanlarn iyiliine uygun olarak srdrlebilmesi iin ngrlen artlarn banda adlet gelir. Bu nedenle adlet, yalnz ahlk bir erdem deil, ayn zamanda hukukun da en temel ilkesi ve btn yasalarda gzetilmesi gereken amatr. 473 Allh Tel yle buyurmutur: Ey iman edenler! Adleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, anababanz ve akrabanz aleyhinde de olsa, Allah iin ahitlik eden kimseler olun. (Haklarnda ahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakndr. Hislerinize uyup adletten sapmayn, (ahitlii) eer, bker (doru ahitlik etmez), yahut hitlik etmekten kanrsanz (biliniz ki) Allah yaptklarnzdan haberdardr.474 Bu yetlerde, adletin sadece mslman olanlara deil, kltr, bilgi, makam, cinsiyet, rk, dil ve din fark gzetmeksizin btn insanlara, sadece insan olduklar iin, ayn deer ve lde uygulanmas emredilmitir. Adleti tam yerine getirerek, Allah iin ahitlik edenler olma ifadesi, sadece adleti yerine getirmek deil, hakszl ortadan kaldrp, yerine adleti ve hakk getirmek iin, adletin koruyucusu olma ykmlln de ifade eder.475 Sonu olarak, adletin ynetimde, muhakemelerde, insanlar aras ilikilerde, ksacas toplumda tam
465el-Enm 61/152. 466en-Nis; 4/58; el-Mide; 5/42. 467en-Nis 4/3. 468el-Enm 6/152; Hd 11/84; el-sr 17/35. 469el-Arf 7/29. 470en-Nahl 16/90. 471Taber, Cmiul-Beyn, XIV, 162,163. 472Karaman, vd., Kurn Yolu, III, 380. 473Karaman, vd., Kurn Yolu, III, 381. 474en-Nis 4/135. 475Mevdd, Tefhm, I, 415.

Konya 2008

anlamyla uygulanmas zorunludur. Yoksa, insanlarn mahkemelere, devlete hatta fertlerin birbirlerine olan gveni kaybolur. Adletin olmad cemiyetlerde insanlar, kendilerini koruma ve haklarn elde etme peine decekleri iin anlamazlklar, huzursuzluklar ve kargaalar kacaktr. Bunun sonucunda da, toplumsal isyanlar, kan davalar, zulm, anari ve terr topluma hkim olacaktr.

5. DB-I MUERET KAPSAMINDA DEERLENDRLECEK EMRLER Edep, her trl sosyal iliki ve hayatn dier btn alanlarna dair bilgiler ve en uygun davran tarzlar iin kullanlan son derece geni kapsaml bir terimdir. 476 Toplum fertlerinin yaay ve karlkl mnasebetlerine genel ve ortak bir tarzda hkim olan ve aksine davranlarn yerine gre ayp, terbiyesizlik, edepsizlik saylarak knand, ahlk ve ictima kurallarn btnne hukukta umm db denir. 477 slm, toplumu dzenleyen hukk, ahlk prensiplerle birlikte, beer ilikilerde uyulacak ekil ve lleri ortaya koyan prensipler getirmitir. Bu prensipler, ahs, toplum ierisinde sayg ve hrmete lyk klan davran ekilleridir. Allah ve Raslne kar grev ve sorumluluklarmz yerine getirirken uymamz gereken edep ve davranlarmz olduu gibi, kar-koca, ebeveyn-ocuklar, retmen-renci, amir-memur, ii-iveren... ilikilerinde, ksaca tm insanlar aras ilikilerde ve yeme, ime, giyinme vb. hayatn her alannda uyulmas gereken nezket ve grg kurallar vardr. Hadislerde, rastlad zaman din kardeine selm vermek, dvete icbet etmek, hasta ziyareti yapmak, cenazede bulunmak, ksknle, dargnla, dmanla son vermek, sla- rahim yapmak, dargn iki mslmann arasn bulmaya almak, insanlarn kusurlarn aratrmamak, byklere hrmet ve sayg, herkese kar tatl dilli, gler yzl olmak. gibi, insanlar aras ilikilerde balar kuvvetlendiren birok gzel emir ve tavsiyelere rastlarz. Btn bu emirlerin toplum dzeni asndan ok faydalar vardr. Kurna baktmzda da beer ilikilerde dikkat edilmesi gereken durumlarn aklandn gryoruz. rnein,Allahn rahmeti sayesinde sen onlara kar yumuak davrandn. Eer kaba, kat yrekli olsaydn, onlar senin etrafndan dalp giderlerdi. Artk sen onlar affet. Onlar iin Allah tan balama dile.

476Mustafa arc, Edep DA, X, 414. 477Uysal, nsan ve Toplum Bilimleri Szl, s.34.

Konya 2008

 konusunda onlarla mavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artk Allaha tevekkl et, (ona dayanp gven). phesiz Allah, tevekkl edenleri sever.478 melindeki ayete baktmzda, hogryle davranma, konuurken yumuak slp kullanma, hatalar affetme gibi beer ilikilerde ok mhim olan davranlara tevik edildiini gryoruz. nk kaba ve kat kalpli bir kimse baka baz erdemlere sahip olsa da muhataplarnda nefret uyandrr; insanlar byle bir kimseyi dinlemek istemezler veya onun arkadalna katlanamazlar. slm gibi evrensel bir mesaj getiren, lemlere rahmet olarak gnderilmi olan 479 ve yce bir ahlk zere bulunduu bildirilen480 bir Peygamber'in bu kt vasflar tamas dnlemez. Uhud sava ile ilgili olan bu ayetin analizi yapldnda, ilah rahmetin yumuak davranmay gerektirdiini, doru eyler sylense bile, kaba ve kat davrann itici olduunu, affetmenin erdemlilik olduunu ve mslmanlarn hata yaptklarnda balanmalar iin dua edilmesi gerektiini anlyoruz.481 Toplum ierisinde insanlar birbirlerine yaknlatran, kaynatran hususlardan biri olan selamlama da, ok yerde hadislerde tevik edildii gibi 482 yine Kurnda da emredilmitir. slm toplumu iinde selm yaymak, hem Allah Telnn emri ve hem de Hz. Peygamberin snnetidir. Hz. Allah Nis Sresi 86. yette de yle buyurur: "Size bir selm verildii zaman, ondan daha iyisiyle selam verin veya aynyla karlk verin... " Yine Nr Sresi 27. ayette de yle buyrulur: Ey inananlar! Evlerinizden baka evlere izin almadan, seslenip sahiplerine selam vermeden girmeyiniz. Eer dnrseniz bu, sizin iin daha iyidir. Bu yetlerden selm yaymann bir Allah emri olduu aka anlalmaktadr. Ayrca, selm yaymak, insanlar arasnda dostluk, sevgi ve barn yaygnlatrlmas, mslmanlarn kalplerinin birbirlerine sndrlmas bakmndan son derece nemlidir. O halde, slm toplumunda btn mslmanlarla sevgi, sayg ve samimiyet duygularnn gelitirilebilmesi iin, karlkl olarak selm verip-almak gereklidir. Ayrca Kurn, insana, bu ayette de ifade edildii gibi, bakalarna ait olan yerlere girerken dikkat edecei hususlar hatrlatyor. nk meskenler, oturma yerleri tecavzden ve her trl edepsizlikten korunmaldr. Hi kimsenin evinde gven ve huzuru bozulmamal ve oralara edep ve usul ile girilmelidir ki, bu da farkettirme ve selam iledir.483 M.Esed, bu yasaklamann, kt zan ve sylentilere kar bireyleri korumaya mtuf bir tedbir nitelii tadn ve en geni anlamyla, kiilerin zel ve ilev hayatlarnn mahremiyetini,
478l-i mrn 3/159. 479el-Enbiy 21/107. 480el-Kalem 68/ 4. 481Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kurn Tefsiri, IV, 442-444. 482Buhr man 6-20; Mslim, man 93; Tirmiz, stizn 20; Eb Davd, Edeb 133. 483Elmall, Hak Dini Kurn Dili, V, 3498.

Konya 2008

dokunulmazln ifade ettiini syler.484 Nr Sresi 29. ayette de, terkedilmi binalara izinsiz girilebilecei de belirtilmektedir. Baz kaynaklarda yetteki bu ruhsata dayanlarak han, hamam, otel, lokanta, dkkn gibi umuma ak mahaller de izinsiz girilebilecek yerler arasnda gsterilir. M. Esed, ayette geen, ilerinde sizin iin yararl eyler bulunan meskun olmayan evler ifadesinden, han, hamam, dkkan, resm daire gibi az ya da ok kamu yararna ak bina ve mahallere ve bir de belki terk edilmi eski yaplara, harbelere iaret edilmektedir, der.485 Ayrca, Nr sresinin 58-63. yetlerinde ise ev iinde, kadn erkek, gen yal ayrm yaplmakszn btn aile fertleri iin geerli olan bir dzenleme de, zel odalara giri kla ilgili meseledir. Bu ayetlerde, aile fertlerinin birbirlerinin odasna uygunsuz zamanlarda izinsiz girmeleri kesinlikle yasaklanmtr.486 Kur'n- Kerm'de, lgili yetlerde, insan ilikilerin salkl yrtlebilmesi iin ngrlen ahlk kurallar erevesinde bir yere girmek iin izin isteme (istzan) konusuna zel bir nem verildii grlmekte, ve bu konuda hkmler yer almaktadr. Sonu olarak, bir toplumda, dba riyet edilmiyorsa, orada ahlkn varlndan sz edilemeyecei gibi; db- mueret ve iyi ahlka nem verilmeyen toplumlarda hukuka sayg, nizam ve intizamdan bahsetmek de mmkn deildir. Bundan dolay, en son ve mkemmel din olan slm, misfirperverlikten bayram trenlerine; sosyal yardmlamadan, insanlarn birbirini sevip saymalarna; ferd hayattan, sosyal hayatn eitli ynlerine varncaya kadar cemiyet hayatnda gerekli olan her trl mueret esaslarn ortaya koymutur.

SONU

Kurn, belli bir toplulua, belli bir zamana ait olmayp, zelde inananlara, genelde de btn insanla hitap eden evrensel bir kitaptr. Kurnn hedefi; insanl yanl dnce ve davranlardan kurtarp, erdemli fertler yetitirmek ve byle fertlerin oluturaca toplumlar meydana getirmektir. Kurn, bunu salamak iin de ncelikle iman temelli bir alt yap oluturmu, bunun zerine de ahlk ilkeler barndran emir ve yasaklar in etmitir. Kurn, hem fertlerin hem de fertlerin oluturduu toplumun ihtiya duyduu ahlk esaslara vurgu yapmtr. nsan, toplum dediimiz sosyal bir evre ierisinde doar, yaamn srdrr ve lr. nsann da yaam olduu toplumun kurallarna uyum gstermesi kanlmazdr.
484Esed, Kurn Mesaj, II, 711. 485Esed, Kurn Mesaj, II, 712. 486Taber, Cmiul-Beyn, XVIII, 164-165.

Konya 2008

slm, insanda olan baz ahlk zfiyetleri tedavi edip, insan gzel davranlara yneltecek hkmleri getirmitir. Bundan baka slm yerletirdii ahlk ile bir taraftan fertlerin dn, ahs, ailev ve sosyal yaantlarnda uymalar gereken bir takm kanun ve kideler getirmitir. Tm bunlardan anlyoruz ki Kurnn temel hedeflerinden biri yeryznde ahlk temellere dayanan, huzurlu toplumsal bir dzen kurmaktr. Kurn, bazen toplumsal dzeni bozan, gnahlar topluca ileyen gemite yaam baz kavimlerin helkinden bahsetmekte ve insanlar ibret almaya armaktadr. Kurn her eyden nce imana ve ahlka nem vermekte olup, hukuku da bu iki temele oturtmaktadr. man ve ahlk, insann akl, irade ve vicdann eitmekte, ayrca insann zararl ynlerini slah etmenin yollarn gstermektedir. Bunun dnda insanlarn dn, ahs ve sosyal yaantlarnda uymalar gereken birtakm hukk meyyideler getirmektedir. nsan, temelini ahlkn oluturduu bu ilh hkmlere tb olarak, iyi bir fert olacak ve topluma kar olan sorumluluklarn yerine getirecektir. Kurn, toplum dzenini salamak iin ncelikle Zarriyyt- Hamse olarak adlandrdmz ilkelere ok nem vermitir. Bunlar; dinin korunmas, cann korunmas, maln korunmas, neslin korunmas, akln korunmas gibi hususlardr. Bu ilkelere zetle deinmeden nce unu belirtelim ki Kurnda bu hususlarda insanlara yneltilen emir ve

Konya 2008

yasaklarn muhakkak ki ahlk boyutlar vardr. Bu balamda, Kurnda hukk hkmler ieren ayetleri ahlk unsurlarndan ayr dnemeyiz. Bir dier ifadeyle, slm hkmlerin tamamnn dn-ahlk zellikleri de iinde barndrdn syleyebiliriz. rnein, Neslin korunmas slmn ok nem verdii temel deerlerden biridir ve bu deeri korumay olmazsa olmaz unsurlardan kabul etmitir. Bu deeri korumak iin, evlilii tevik etmi, zin ve ona gtren yollar yasaklam ve hakknda belirli hukk cezalar tesbit etmitir. Zinnn yasaklanmasndaki temel etken, hukk olduu kadar, belki ondan daha ziyade ahlk bir zellik arzeder. Yine insana kar yaplan aslsz zin isnadna kar hadd-i kazif belirlenmitir ki, isnat edilen zin suu, drt gvenilir kiinin tankl ile belgelenemezse, bu yaplan davran, iftira saylm ve seksen sopalk bir ceza ngrlmtr.530 Bu cezann gerekesi, temel olarak ahlk bir anlaya dayanr. Bu cezann hareket noktas, hukk olmaktan ziyde ahlkdir. Nitekim dier hukuklarda, iftira bir onur krc davran olarak, kiinin zellikle mnev hayatna ynelik bir saldr kabul edilse de, zin iftirasna bak ve ona verdii cezada temel gerekesi ahlk esaslara dayanmaz. slm, hereyden nce bir din olduundan dolay, iman edenlere yksek ahlk deerleri benimseyip yaamay tler, onlar bu hususta ska uyarr ve ynlendirir. Bu saydmz gerekeler sebebiyle beer hukuklarda, hukukular tarafndan dile getirilen hukuk-ahlk ayrmnn, Kurn mesaj asndan ok mmkn olmad kanaatine vardk. nk Kurnn balca hedefi, toplumun slh olup, bunun yolu da ahlkl fertler yetitirmektir. Ayrca hukukun beslendii kaynak ahlktr ve meriyetini ondan alr. Tm bunlar gstermektedir ki, ahlk olanla hukk olan birbirinden ayrlamaz. Ahlk kurallar, sorumluluklarnn bilincinde olan insann ahsiyetini etkileyecektir. Ahlk kurallar, bir kiiye sabr, doruluk, cmertlik, tevzu, emanete sahip kma bilinci, gibi daha birok olumlu kiilik zellikleri kazandrmasnn yannda, o kiiyi yalanclk, iftira, gybet, haset, emanete hyanet. gibi olumsuz kiilik zelliklerinden koruyacaktr. Ahlkla iman arasnda ok gl bir ba vardr. Essen ahlkn zayf olmas, imann da zayf olmas anlamna gelir. Hatta iman olmadan stn ahlk elde edilemiyecei gibi, iman da ancak yksek ahlkla kemle erer. Greve ballk, doruluk, adlet, efkat ve hrmet, yardmlama gibi ahlk kaideler, ancak Allaha ve hiret Gn'ne inan ile desteklenirse devaml olur. nk imann asl amac; insan Allahn rzasna ulatrmaktr. Bu da kiinin Allaha kar olan grevlerini en mkemmel ekilde yerine getirmesi ve Allahn yaratm olduu kullarna kar ahs ve ictim vazifelerini fa etmesiyle mmkn olacaktr. Kul hakkn inedii zaman hiret'te cezasn ekeceine inanan bir insan, bakalarnn hakkn yemekten ekinecek, ictim kurallara riayet edecek ve hakszlk yapmaktan korkacaktr. Bu sebeple, ahlkn en salam temeli dindir ve din olmaldr. Kurnda, imann yan sra ibadet etme ve gzel ahlka sahip olma gerei birok ayette ifade edilmitir. Bu da Kurnda ahlk, iman ve ibadetin i ie olduuna iaret eder. Kurnda toplum dzenine ynelik yasaklara ve yasaklanma sebeplerine deinmek yerinde olacaktr. slm, insann can gvenliine, baka bir deyile hayat hakkna byk nem vermi ve insan

hayatnn dokunulmaz olduunu belirtmitir. Kiinin yaama hakkna tam bir sayg gsterilmesini salamak ve toplumun huzurunu temin etmek iin de bir takm madd ve mnev yaptrmlar konmutur. slm Dininin temel amalarnn banda gelen cann korunmas ilkesinin bir sonucu olarak kiinin haksz yere bakasn ldrmesi gibi, kendi canna kymas yani intihar da kesin biimde yasaklanmtr. slm, insanlarn ahlk ve vicdanlarn terbiye edip, hrszla ve bu yoldan elde edilen kazanca kar kar. Bu suun nne gemek iin de birtakm madd-mnev tedbirler almtr. slm, toplumun ahlkn ve huzurunu bozacak olan sulara kar asla seyirci kalmaz. Toplumun ahlkn ve huzurunu bozanlar, cana, mala, namusa tecavz edenleri cezasz brakmayp, madd-mnev cezalar getirir. Bunlar cezasz brakt takdirde toplum temelinden sarslacak, ahlk bozulacak, huzur kalkacak, aile yklacak, mal-mlk yok olacak, can emniyeti kalmayacak ve neticede toplum ok zarara urayacaktr. Toplumun beks, ahlkn devam, ailenin selmeti, mal ve can emniyetinin temini iin slm, bu ve benzeri ceza meyyideleri getirmitir. Bu fiilleri ileyenler cezalarn grdkleri takdirde, toplumun dier fertleri bunlardan rnek alacaklar ve byle bir fiili ilemekten iddetle kanacaklar, toplum da kurtulmu olacaktr. slm; iffetsizlik ve hayszlk olarak vurgulanan ziny ve bu fiile gtrc unsurlar da yasaklam ve bu fiili ileyenlere artlar olutuu takdirde, madd ve mnev cezalar getirmitir. Bu yasan, bata nesebin sbtu hususunda olmak zere birok madd- mnev hikmetleri vardr. Bu durum, slmn fuhu nlemek iin getirdii hukk ve ahlk tedbirlerin nemini ortaya koymaktadr. Cinsiyet ahlk bakmndan fuhu ruh sapklklara, zhrev hastalklara ve kadn kiiliinin en nemli unsuru olan iffetin kaybolmasna sebep olur. ffetin kaybolmas kiinin toplum iinde eref ve itibarn kaybetmesine, bu yzden de baka ahlk kusurlar yapabilecek hle gelmesine yol aar. Ayrca evli olduklar halde zin edenler, aile birliine ve sadkatine byk darbe vurmaktadrlar. Boanmalar genellikle zin sebebiyle olmaktadr. Boanma neticesinde de zelikle ocuklar byk bir boluk ve sahipsizlikle kar karya kalmakta ve sua itilmeleri kolaylamaktadr. slm, toplum dzenine ynelik olarak, iktisad hayatn dzenlenmesinde aln teri ve el emeine nem verip, al verii helal, faiz ve tefecilii haram kld gibi, zararl alkanlklardan olan iki, uyuturucu, kumar gibi alkanlklar da yasaklamtr. rnein, kumarn fertlere, aileye ve topluma ok zararlar vardr. Kumar, ibadetlere engel olup, insanlar arasnda kin, nefret gibi kt duygularn ortaya kmasna neden olur. Kumar nedeniyle ou zengin aileler, fakir der. Kumara alanlarn para ve servetlerini kaybetmelerinden dolay intihar ettikleri dahi grlr. kinin zararlar da saylamayacak kadar fazladr. Kiinin utanma duygusunu kaldrd gibi akl melekelerini de zayflatt iin kiiyi ahlkszla ve kt ileri yapmaya sevkeder. Kiinin, fkelenmesine ve insanlara zarar vermesine, hatta ailelerin yklmasna sebep olur. Dier taraftan insan, Allaha kar olan sorumluluklarn yerine getirmekten ve ibadetlerini yapmaktan alkoyar. nsann, sorumluluklarn bilmesini salayan akl ortadan kaldrd gibi, insan kt ve yalan szler sylemeye sevkeder. nsann akln tahrib ederek, bedenine zarar verip birok hastala da neden olur ve lmlere yol aar.

Kurnda emanetlere ihanet etme, iftira, yalan ve yalanc ahitlik, haset, kouculuk, gybet gibi kt huylar da yasaklanarak insanlar arasnda ahlk, gven ve huzura dayal bir toplumsal dzen kurulmas amalanmtr. Tm bu saylan kt huylar, insanlar aras ilikileri zedeleyip insanlarn birbirine dmesine neden olan ve toplumda huzuru yok eden hususlardr. Kurnda toplum dzenine ynelik emir nitelii tayan hususlar; doruluk, toplumsal dayanma, sabr, adlet ve db- mueret ilkeleri kapsamnda deerlendirilecek emirlerdir. Saylan bu ilkelere baktmzda bu ilkelerle ilgili kavramlarn, Kurnda ok geni anlamlara sahip bir kullanm alanlar olduunu grdk. Biz de bu ilkelerin snrlarn daraltarak toplum dzeniyle ilgili olan ynlerini ele aldk. Kurnda doruluk; dnce, sz, niyet, irade ve amelde doruluk eklinde ortaya kmtr. Yeminlerin gereini yapmak, verilen szleri yerine getirmek, ahitlik yaparken doru olmak, insanlar aras ilikiler ve toplum dzeni asndan Kurnda ska vurgulanmtr. Toplumsal adan baktmzda, sabrn ok nemli bir yn, insanlar aras ilikilerde ortaya kmaktadr. Yaplan ktle kar sabretmek, hatta ktle kar iyilikle mukbele etmek, Kurnda bir erdemlilik olarak ifade edilmitir. Kurnda toplum dzenine ok byk faydalar salayan yardm anlaynn yaygnlamasyla da fert ve toplum hayatnda ok gzel sonular ortaya kacaktr. htiya sahipleri toplumsal yardmlama ve dayanma sayesinde ihtiyalarnn giderilmesiyle, fakirlik ve alk gibi durumlardan dolay debilecekleri kt yollardan korunmu olurlar. Yardm yaplarak topluma kazandrlan kiiler kin, haset, dmanlk gibi kt duygulardan kurtulur ve yardm yapanla yaplanlar arasnda sevgiye dayal bir iliki meydana gelir. Kurnda toplum dzenine ynelik emirlerden biri olan adletin, ynetimde, muhakemelerde, insanlar aras ilikilerde, ksacas toplumda tam anlamyla uygulanmas zorunludur. Yoksa, insanlarn mahkemelere, devlete ve fertlerin birbirlerine olan gveni kaybolur. Adletin olmad cemiyetlerde insanlar, kendilerini koruma ve haklarn elde etme peine decekleri iin anlamazlklar, huzursuzluklar ve kargaalar kacaktr. Bunun sonucunda da, toplumsal isyanlar, kan davalar, zulm, anari ve terr topluma hkim olacaktr.

BBLYOGRAFYA
ACAR, Mustafa, mer Demir, Sosyal Bilimler Szl, Aa yay.,stanbul, 1993. AFZALURRAHMAN, Sret Ansiklopedisi, ( tr.Sabahaddin Belik, Cemil elepi vd.), nklb Yay., 3.Bask, stanbul, 2003. AKARSU, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, nklab kitabevi, stanbul, ts. AKPINAR, Ali, K.Kerimde Hak Kavram ve Seyehat Etme Hakk, slm Aratrmalar, Ankara, 1998. AKSEK Ahmed Hamdi, Ahlk Dersleri, dal Nr.,II. Bask, stanbul, 1968. _________________________Ahlk lmi ve slm Ahlk,(nr.Ali Arslan Aydn), Nur yay., 2. Bask, Ankara, 1991. _________________________slm Dini, Nur Yay., Ankara, 1983.

APAYDIN, H.Yunus, Ali Bardakolu, vd., slm ve Toplum(lmihal )TDV.Yay. Ankara, 2004.

ARAL,Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, stanbul niversitesi Yay., stanbul, 1992. ARMAAN, Servet, slm Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, 5. Bask, Ank. 2004. ATE, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsiri,I-XII, Yeni Ufuklar Ner., stanbul, 1988. AYDIN Mehmet, Din Felsefesi, DE lahiyat Fak. Yay., zmir, 1987. AYDIN, M.Zeki, Ailede ocuun Ahlk Eitimi, Nobel Yay. Ankara, 2007. AYDIN, mer, Kurn- Kermde man-Ahlk likisi, aret Yay., stanbul, 2007. BABANZDE, Ahmed Naim, slm Ahlknn Esaslar, TDV.Yay., Ankara, 1993. BARDAKOLU, Ali, Hak, DA. _______________________Hrszlk, DA. BAYRAKLI, Bayraktar, Yeni Bir Anlayn Inda Kurn Tefsiri, I-XXI, Bayrakl Yay. 3. Bask, stanbul, 2008. BELK, zzeddin, Ayet ve Hadislerle slm Hayat, (tr.Vecdi Akyz vd.), klim yay.stanbul,1992. BERTRAND, Alexis, Ahlk Felsafesi, (tr. Hayrani Altnta), Aka yay., 2. Bask, Ankara, 2001. BLGE, Necip, Hukuk Balangc, 4. Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 1986. BLMEN, mer Nash, Dn ve Felsef Ahlk Lgatesi, Bilmen Yay.,stanbul, 1967. ________________________ Hukk-u slmiyye ve Istlaht- Fkhiyye Kmsu, I-VIII, Bilmen Yay., stanbul, ts. CANAN, brahim, Ktb- Sitte Terceme ve erhi, Aka Yay., Ankara, 1992. CERTEL, Hseyin, Din Psikolojisi, Anda Yay., 1. Bask, Ankara, 2003. AIL, Orhan Mnir, Hukuk ve Hukuk lmine Giri, I-II, stanbul,1966. ARICI, Mustafa, Ana Hatlaryla slm Ahlk, Ensar Nr. IV. Bask, stanbul, 2006. __________Ahlk, DA. __________Edep , DA. __________Haset, DA. __________hsan DA. __________nfak DA. __________Kibir, DA. FT Adil, Fazlur Rahman le slm Yeniden Dnmek, Kitbiyt, Ankara, 2000. UBUKU, brahim gah, slmda Ahlk ve Mutluluk Felsefesi, DB. Yay., Ankara, 1990. DEMRC, Muhsin, Kur n da Toplumsal Dzen, Ensar Ner., stanbul, 2005. DOAN, Ltfi, Toplumun Temelini Sarsan Belli Bal Problemler, DB. Yay., VI. Bask, Ankara, 2000. DOAN, Mehmet, Byk Trke Szlk, z yay., 1996. DNMEZ, . Kfi, rf, DA. DRAZ, M.Abdullah, Kurn Ahlk,(tr.Emrullah Yksel, nver Gnay), z Yay.,3.Bask, stanbul, 2004.

____________________ Kurna Giri, (tr. Salih Akdemir), Kitabiyt, 2. Bask, Ankara, 2006. DZGN, aban Ali, Din Birey ve Toplum, Aka Yay., Ankara, 1997. EB DVD, Sleyman b. el-Eas Sicistn, I-V es-Snen, stanbul, 1992. ed- DHLEV, ah Veliyullah, Huccetullahi l-Balia,(nr. Muhammed erif Sukker), Dru hyil-Ulm, 2. Bask, Beyrut, 1992. ______________________________slm Dnce Rehberi,(tr. Mehmet Erdoan), Yeni afak Yay., stanbul, 2003. el- BEYDV, Abdullah b. mer, Envrut-Tenzlve Esrrut-Te vl, Beyrut 1988. el- BUHR, el mam Ebu Abdillah Muhammed b. smail, el-Cmius-Sahih (nr.Mustafa Db el-Bu), I-VI, Dru bn Kesir, Beyrut, ts. el- CRCN, Ali b. Muhammed b. Ali Seyyid erif, et-Tarft, Msr, 1971. el-CEVHERI, Eb Nasr smail b.Hammd, es-shh, I-VI,(nr. Ahmed Abdulafur Attr), Drul-lm lil-Melyn, Beyrut, h.1399. el-GAZZL, Eb Hamid Muhammed, el- Mustasf min ilmi l-Usl, slm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, (tr. Yunus Apaydn), I-II, Kayseri, 1994. ____________________ hy-u Ulumid-dn, I-IV, (tr. Ahmed Serdarolu), Bedir Yay. stanbul, 1974. ____________________ hyu Ulumi'd-Din, I-IV, Msr, H.1302. el-HCZ, Muhammed Mahmud, Furkan Tefsiri,(tr. Mehmet Keskin,) I-V, lim yay., stanbul, ts. el-SFEHN, Hseyin b. Muhammed Rb, el-Mfredt f Garbil-Kurn, Beyrut, ts. el-KARDV, Yusuf, slm Hukuku Evrensellik -Sreklilik(tr. Yusuf Ick, Ahmet Yaman), Marifet Yay., 2. Bask, stanbul. el-KURTUB, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Cmi' li ahkmi'l-Kur'n, I-XX, Dru hyi't-Trsi'lArab, Beyrut, 1985. ELMALILI, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur n Dili, I-IX, Eser Kitabevi, Ankara, 1979. el-MVERD, Ebul Hasen Ali b. Muhammed, Edebd-Dny ved-Dn(tr. Ali Akn), Temel Yay., stanbul, 1998. el- MSLM, Mslim b. Haccc Ebul-Huseyn el-Kueyr en-Neysbr, Sahhu-Mslim (thk.Muhammed Fuad Abdul-Bk), I-V, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, ts. en-NEDV, Ebul-Hasen, Kurn ve Snnette tikat, badet ve Gzel Ahlk,(tr. M.Ali Seraceddin), Risale Yay., 6. Bask, stanbul, 2007. ERDEM, Hsameddin, Ahlka Giri, Gnay Ofset, Konya, 1994. ERDOAN, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri, Ensar Neriyat, 2. Bask, stanbul, 2005. er-RZ, Muhammed b. mer Fahreddn, Mefthu l-gayb, I-XVI, Msr, 1938, Cilt VI. ESED, Muhammed, Kurn Mesaj, (tr. Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), I-III, ret Yaynlar, stanbul,1999. es-SBN, Muhammed Ali, Raviul-Beyn Tefsru Aytil-Ahkm minel-Kurn, I-II, Dr-u hyitTursil-Arab, 3.Bask, Beyrut, h.1395.

e-TIB, Eb shak brahim, el-Muvfaktf Usli-era,(Nr. Abdullah Draz), I-IV, Lbnan, ts. e-EVKN, Muhammed b. Ali, Fethu'l-kadr el-cmi' beyne fenneyi'r-rivye ve'd- dirye min ilmi't-tef-sr, I-V, 2. Bask, Khire, 1964. et-TABER, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli Ayil-Kurn, I- XXX, Drul-Fikr, Beyrut, 1988. ez-ZEBD, Muhibbddn Ebul-Fazl Muhammed Murtaz el-Huseyn, TculArs, I-XII, Msr, h.1306. ez-ZEMAHERI, Crullah Mahmud b. mer, el-Kef an Hakiki avmizit-Tenzl ve Uyni l-Ekvlf Vuchi t-Te vl, I-IV, Drul-Marife, Beyrut, ts. FAHR, Mcid, slam Ahlk Teorileri(tr. M.skenderolu, A. Arkan), Ltera Yay., stanbul, 2004. FAZLURRAHMAN, slm Yenilenme Makaleler I,(tr. Adil ifti), Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004. ____________________Ana Konularyla Kurn, (tr.Alparslan Akgen), Fecr Yay.,Ankara, 1993. FLZ, ahin , Ahlkn Akl ve nsn Temeli, izgi Yay., 1998. FRUZBD, Mecdddn Muhammed b. Yakub, el-Kmsul-Muht, Messesetr- Risle, Beyrut, 1987. GKBERK, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, st. 1980. GKMENOLU, H.Tekin, slmda ahsiyet Haklar, TDV. Yay., Ankara, 1996. GLCK, erafettin, Din ve Toplum, Konya, 2000. GZBYK, A.eref, Hukuka Giri ve Hukukun Temel Kavramlar, Ankara, 1986. GLER, lhm , man Ahlk likisi, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2003. GNGR, Erol, Ahlk Psikoloji ve Sosyal Ahlk, tken yay., 2. Bask, stanbul, 1998. HAMDULLAH, Muhammed, slm a Giri, (tr. Kemal Kuu), stanbul, 1961. HEMSOETH, Heinz, Ahlk Denen Bilmece,(tr. Necmi Uygur, ..E.F. yay., 2. Bask, stanbul, 1978. HKELEKL, Hayati, Din Psikolojisi, T.D.V. yay., 2. Bask, Ankara, 1996. IICIK, Yusuf, Kurn Anlamada Temel lkeler, Esra Yay., Ankara, 1997. IIK, Emin, Kurnn Getirdii, Hareket yay., stanbul, 1974. BN ATYYE, Eb Muhammed Abdlhak b. Glib, elMuharrem'l-vecizfi tefsri'l-kitbi'l- azz( nr. Abdsselm Abdf Muhammed), Beyrut, 1413. BN HALDUN, Abdurrahman b. Muhammed b. Ebu Bekr Muhammed b. Hasan, Mukaddime, (tr. Sleyman Uluda), I-II, Dergah yay., stanbul 1988. BN KESR, Ebul Fid smail b.mer, Tefsrul- Kurnil-Azm, I-IV, Dr-u hyit- Trsil-Arab, Beyrut, 1388. BN MCE, Muhammed b. Yezid, Snen (th. Muhammed Fuat Abdl-Bk), I-II, Dru hyit-Trsil-Arab, ts. BN MANZR, Ebl- Fazl Muhammed b. Mukrim el-frik, Lisnl- Arab, Beyrut, 1990.

BN MSKEVEYH, Ahlk Olgunlatrma,(tr. A. ener, C. Tun, . Kayaolu), Kltr ve Turizm Bakanl yay., Ankara, 1983. BNUL-ARAB, Ebbekir Muhammed b. Abdullah, Ahkmu 'l-Kur'n, I-IV,(thk. Ali Muhammed el-Becv), Drul-Fikr, Beyrut. NAN, Yusuf Ziya, Ahlk Nizamnda Din, ada yay., stanbul, 1964. ZUTSU, Toshikiko, Kurnda Dini ve Ahlk Kavramlar, Pnar yay.,2. Bask, stanbul, 1991. KANDEMR, M.Yaar, rneklerle slm Ahlk, Nesil yay. 2.bask, stanbul, 1980. KARAMAN, Hayrettin, Anahatlaryla slm Hukuku,I-III, Ensar Neriyat, 3. Bask, stanbul, 1999. _________________________ Gnlk Hayatmzda Helaller ve Haramlar, z Yay., stanbul, 2006. _________________________ slam Inda Gnn Meseleleri, stanbul, 1992. _________________________vd., Kurn Yolu, I-V, DB. Yay., Ankara, 2004. KASAPOLU, Abdurrahman, Kurnda Ahlk Psikolojisi, Yalnzkurt yay., stanbul, 1997. KERMOLU, Yusuf, FkhMeseleler, I-II, l Yay., stanbul, 1982. KILI, Muharrem, Teorik Ve Pratik Ynleriyle Ahlk, Dem Yay., stanbul, 2007. KILI, Recep, Ahlkn Dn Temeli, TDV.yay.,4. Bask, Ankara 2003. ______________Ayet ve Hadislerin Inda nsan ve Ahlk, TDV.Yay. 5. bask, Ankara, 2006. KILLIOLU, smail, Ahlk-Hukuklikisi, FAV yay., stanbul, 1988. KIRCA, Celal, Kurn- Kerimde Fen Bilimleri, Marifet yay., stanbul, 1984. KRAZ, Celil, Kurnda Ahlk lkeleri, Emin Yay., Bursa, 2007. KSE, Saffet slm Hukukunda Hakkn Ktye Kullanlmas, FAV, stanbul, 1997. KUTUB, Muhammed, slmda Fert ve Cemiyet(tr. Mehmet Ssl), Hikmet Yay., stanbul, ts. KUTUP, Seyyid , F Zllil-Kurn,(tr.M.Emin Sara, Bekir Karla, .Hakk engller), I-XVI, Hikmet Yay., 3. Bask, stanbul, ts. KK, Ahmet, Kurnda Toplumsal Snanma, Beyan Yay., stanbul, 2007. MLK, Eb Abdillh Mlik b. Enes, Muvattaa (th., Muhammed Fuad Abdl-Bk), I-II, Dru hyitTrsil-Arab, Msr, ts. MEVDD, Ebul-Al, Tefhmul-Kurn,(tr. M. Han Kayani, Yusuf Karaca vd), I-VII, nsan Yay., stanbul, 2006. MKDAT, Yaln, man ve Ahlkn Hayati Deerleri, Hikmet yay., stanbul, 1981. MRAS, Kmil, Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi,I-XII, DB Yay., 3. Bask, Ankara, 1973.

MUTAHHAR, Murtaza, Ahlk felsefesi,(tr. M.Recai Elmas), Akademi Yay., stanbul, 1990.

OKUMU, Ejder, Kurnda Toplumsal k, nsan Yay., 2. Bask, stanbul, 2002. ZALP, Ahmet, Hased, A. ZDEMR, ., M. Acar, Sos.Bil. Szl, Aa Yay., stanbul 1993. ZSOY, mer, lhami Gler, Konularna Gre Kur n, Fecr Yay., Ankara, 1997. PAZARLI, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1987.s,39. ___________________ slmda Ahlk, Remzi Yay., stanbul, 1993. PEKCAN, Ali, slm Hukukunda Gye Problemi, Rabet yay., stanbul, 2003. SENA, Cemil, nsanlar ve Ahlklar, Okat yay., stanbul, 1970. ABAN, Zekiyyddin, slm Hukuk lminin Esas/ar(tr..Kfi Dnmez),TDV.Yay., 4. Bask, Ankara, 2000.

AFAK, Ali, Mezhepler aras Mukayeseli slm Ceza Hukuku, Erzurum, 1977. MEK, M. Sait, Kurnn Ana Konular, Beyan Yay., 2.Bask, stanbul,2001. TABBRA, Aff K.,lmin Inda slmiyet (tr. Mustafa z), Kalem yay., 2. Bask, stanbul, 1981. T HR B. R, Muhammed, et-Tahrr ve't-tenvr, Tunus, 1984. TOKSARI, Ali, Emanet, DA. TOPRAK, Glck, erafettin, Kelam, Tekin Yay.,5.Bask, Konya, 2001. TURGUT, Ali, Kurn- Kerimde Ahlk Esaslar, amil yay., stanbul, 1980. UDEH, Abdulkadir, et-Ter^l-Ci^il-slm, I-II, Messesetr-Risle, 10. Bask, Beyrut, 1989. ULUDA, Sleyman, slmda Emir ve Yasaklarn Hikmeti, TDV. Yay., 10. Bask, Ankara, 2006. UYSAL, Halil, nsan ve Toplum Bilimleri Szl, Uysal Yay., Konya, 1996. UYSAL, Veysel, Psiko-Sosyal adan Oru, T.D.V. yay., Ankara, 1994. LKEN, Hilmi Ziya, Ahlk, EF Yay., stanbul, 1946. WATT, W.Montgomery, Kurna Giri,(tr. Sleyman Kalkan), Ankara Okulu Yay., Ankara, 2000. YAMAN, Ahmet, Kurnda Yasamann Arka Plan olarak Ahlk Marife Dergisi, Konya, 2006, say: 1. YILDIRIM, Celal, Asrn Kurn Tefsiri, Anadolu Yay., zmir, 1986.
el-Mide 5/15. el-Asr 103/2-3; el-Ahzb 33/35. 82 en-Nr 24/33; el-Mide 5/55; el-Ahzb 33/35. 83 el-Araf 7/156; el-Beled 90/17-18. 84 en-Nis 4/114; el-sr17/53; en-Nahl 16/125. 85 el-Mide 5/9; en-Nis 4/173; l-i mran 3/114. 206 l-i mrn 3/ 21; Hud 40,45,46,83 vb. 207 Okumu, Kurnda Toplumsal k, s.62. 232 el-Bakara 2/30. 247 Karaman, vd., Kurn Yolu , II, 206-207. 248 Ebul-Fid smail b.mer bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, I-IV, Dr-u hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1388, I, 211. 249 el-Bakara 2/179. 292 Ahmet Kk, Kur n da Toplumsal Snanma, Beyan Yay., stanbul, 2007, s. 229. 293 en-Nr 24/32, 33. 386 el-Furkn 25/72.
81 76