T.C.

KOCAEL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNE MHENDSL

2011-2012 RETM YILI BAHAR YARIYILI

KLMLENDRME SSTEMLERNDE ENERJ GER KAZANIM SSTEMLER

SUNUMLU PROJE

Hazrlayan Faklte No

: Yusufhan CANALTAY : 080218101

Proje Danman : Prof. Dr. lhan Tekin ZTRK

ZET

Gnmzde en nemli konulardan birisi olan enerjinin uygun kullanm, klima sektrnn de zerinde alt konulardan birisidir. Bu proje almasnda da ncelikle iklimlendirme sistemlerinde enerji geri kazanm sistemlerine ihtiya duyulmasnn nedenleri anlatlmtr. Daha sonra tm enerji geri kazanm sistemlerini kapsayacak ekilde enerji geri kazanm sistemlerinin ekonomik adan faydalar, sistemlerin genel zellikleri, kullanm yerleri ve snrlamalar anlatlmtr. Daha sonra da iklimlendirmede en ok kullanlan enerji geri kazanm sistemlerinden plakal, tamburlu, bataryal ve s borulu s geri kazanm sistemleri detayl olarak anlatlmtr. Son olarak bir yaz uygulamas iin belli zelliklerde seilen, plakal s geri kazanm cihaznn sisteme salad enerji tasarrufu hesaplanmtr.

Anahtar Kelimler : Is Geri Kazanm Sistemleri (IGK) , Plakal Is Geri Kazanm Cihaz, Is Tekerlei, Is Borulu Tip Is Geri Kazanm, Bataryal Is Geri Kazanm

ii

NSZ

Klima sistemlerinin binalarda yaygn olarak kullanlmaya balamas ile birlikte binalarn enerji maliyetlerinde de nemli artlar olmutur. Dnyann mevcut enerji rezervlerindeki azalma ve enerji retiminin sebep olduu evre kirlilii enerji kullanlmasnn kontrol altna alnmas gerekliliini de dourmutur. Enerji kullanmnn kontrol alnmas gereklilii de s geri kazanm sistemlerine olan ihtiyac artrmtr. Gelien teknoloji daha yksek verimli s geri kazanm sistemlerinin tasarlanmasn salamtr. leri teknoloji rn s geri kazanm sistemleri binalarda enerji maliyetlerinin azaltlmasnda byk faydalar salamaktadr. Trkiye de enerji geri kazanm sistemlerine ilgi git gide artmaktadr. Enerji geri kazanm sistemlerinin nemini ve zelliklerini tantan pek ok seminerler yaplmakta ve bildiriler yazlmaktadr. lerde bir iklimlendirme sistemi denildiinde ilk akla gelen eylerden birisinin s geri kazanm sistemi olaca kesindir. Mesleki hayatmda ok faydasn greceime inandm bu proje konusunu almamda beni ynlendiren, kaynak bulmamda yardmc olan ve proje srecinde rehberlik eden Sayn Hocam Prof. Dr. lhan Tekin ZTRK e teekkrlerimi sunarm.

iii

indekiler
ZET ......................................................................................................................................................... ii NSZ ..................................................................................................................................................... iii EKL LSTES ............................................................................................................................................ vi TABLO LSTES ........................................................................................................................................ viii 1. GR .................................................................................................................................................... 1 2. ISI GER KAZANIM SSTEMLER ............................................................................................................ 3 2.1 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnn lk Yatrm ve letme Ekonomisine Etkileri.................................... 3 2.2 Havadan Havaya Is Geri Kazanm Sistemlerinin Teknik zellikleri ................................................... 5 2.2.1 Havadan Havaya Is Geri Kazanm leminin Psikrometrik Diyagramda Gsterimi ........................ 5 2.3 Is Geri Kazanm Sistemlerinin Performanslar .................................................................................. 8 2.4 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnda Kirlilik ve Filtrasyon ....................................................................... 9 2.5 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnda Kaaklar ........................................................................................ 9 2.6 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnda Youma ve Donma .................................................................... 10 2.7 Is Transfer Yzeyindeki Hava Hzlar ............................................................................................... 11 2.8 Is Geri Kazanmda Buharlatrmal Soutma (Dolayl Evaporatif Soutma) .................................. 11 3. KLMLENDRME SSTEMLERNDE ENERJ GER KAZANIM ETLER ve TEKNKLER ........................ 13 3.1 Plakal Is Geri Kazanm Sistemleri ................................................................................................... 13 3.1.1 Plakal Eanjrlerin alma Prensibi ............................................................................................ 15 3.1.2 Plakal Is Geri Kazanm Sistemlerin Temel Uygulama ve Yerleim ekilleri................................. 18 3.1.2.1 Tek Is Deitirici Tek Gei..................................................................................................... 18 3.1.2.2 ki Is Deitirici ki Gei (Seri Balant) ................................................................................. 19 3.1.2.3 ki Is Deitirici ki Gei (Paralel Balant) ............................................................................ 20 iv

3.1.2.4 ki Is Deitirici ki Gei (Kark Balant) ............................................................................ 20 3.2 Tamburlu Is Geri Kazanm Sistemleri (Is Tekerlei) ....................................................................... 21 3.3 Bataryal Is Geri Kazanm Sistemleri ............................................................................................... 24 3.4 Is Borulu Tip Is Geri Kazanm Sistemleri (Heat Pipe) ..................................................................... 27 4. UYGULAMALAR ................................................................................................................................. 30 4.1 Bir rnek Uygulama Hesab ............................................................................................................ 31 4.1.1 IGK Cihaznn Sou Kazancnn Hesaplanmas .............................................................................. 34 SONULAR ve NERLER ....................................................................................................................... 38 KAYNAKLAR ........................................................................................................................................... 39

EKL LSTES

ekil 2.1 IGK sistemleri iin yatrm karar grafii. ................................................................... 4 ekil 2.3 Alminyum eanjrl s geri kazanm uygulamal hava artlandrma ileminin psikrometrik diyagramda gsterimi. ........................................................................................... 7 ekil 2.4 Sellozik eanjrl s geri kazanm uygulamal hava artlandrma ileminin psikrometrik diyagramda gsterimi. ........................................................................................... 8 ekil 2.4 Dolayl evaporatif soutmal plakal s geri kazanm cihaz. ................................... 12 ekil 3.1 Tipik bir eanjr plakas ............................................................................................ 14 ekil 3.2 Plaka tipi hava s eanjr. ....................................................................................... 14 ekil 3.3 Plakl eanjrlerde apraz hava ak ve tipik bir santralde uygulamas. .................. 15 ekil 3.4 Plakal eanjrlerde donmaya kar bir nlem rnei ............................................... 16 ekil 3.5 By-pass geili eanjr. ............................................................................................. 16 ekil 3.6 ki farkl by-pass konumu ......................................................................................... 17 ekil 3.7 Plakalar yatay dzleme paralel dizayn ...................................................................... 19 ekil 3.8 Plakalar yatay dzleme dik dizayn. ........................................................................... 19 ekil 3.9 Seri balant dizayn. ................................................................................................. 20 ekil 3.10 Paralel balant dizayn ........................................................................................... 20 ekil 3.11 Yatayda seri, deyde paralel balant dizayn ....................................................... 21 ekil 3.12 Is tekerlei ............................................................................................................. 22 ekil 3.13 Is tekerleklerinde s transferi trleri ...................................................................... 23 ekil 3.14 Sprme blmesinde havann izledii yol .............................................................. 24 ekil 3.14 Bataryal s geri kazanm sistemi ........................................................................... 26 ekil 3.15 Bataryal s geri kazanm sisteminde hava ak .................................................... 26 ekil 3.16 Is borulu s geri kazanm sistemi. .......................................................................... 28
vi

ekil 3.17 Is borusunun alma prensibi ................................................................................ 28 ekil 4.2 Prosesin psikrometrik diyagramda gsterilmesi ....................................................... 33 ekil 4.3 Is geri kazanml sistemin prosesinin psikrometrik diyagramda gsterimi .............. 36

vii

TABLO LSTES

Tablo 3.1 Is geri kazanm sistemlerinin zelliklerinin karlatrlmas [6]. ........................... 29 Tablo 4.1 Klima santrallerindeki s geri kazanm sistemlerinde elde edilen tasarruf. ............ 30 Tablo 4.2 Sistemdeki noktalarn psikrometrik zellikleri ........................................................ 33 Tablo 4.3 Is geri kazanm sistemdeki noktalarn psikrometrik zellikleri .............................. 36

viii

1. GR

Is geri kazanm sistemleri enerjiden tasarruf etmek, dolays ile de iletme maliyetlerini azaltmak iin kullanlan sistemlerdir. Gnmzde azalan doal kaynaklar ve artan evre kirlilii enerji retimini daha zor hale getirmekte, dolays ile de enerji maliyetleri her geen gn artmaktadr. Enerji maliyetlerindeki art s geri kazanm sistemlerine olan ihtiyac artrmaktadr. Bu ihtiyalardaki art da yeni ve daha gelimi s geri kazanm cihazlarnn gelitirilmesini salamaktadr [2]. Klima sistemlerinin temel unsurlarndan birisi taze hava kullanmdr. zellikle insan odakl klima sistemlerinde insan ve/veya insan harici kirletici unsurlardan aa karak mahal havasna karan kirliliklerin atlmas ve yerine taze hava verilmesi konforun ve salkl ortamn oluturulmas asndan nemlidir. Taze hava, baz ortamlarda miktar olarak stma veya soutma ihtiyacn karlamak iin gerekli hava miktarndan dk olduunda karm haval klima santralleri kullanm ile toplu hava debisinin bir ksmnn taze hava olarak mahalle verilmesi yntemi kullanlr. Ancak bu miktarlar birbirine yakn ise veya taze hava ihtiyac daha fazla ise %100 taze hava klima santralleri tercih edilir. Bunun haricinde %100 taze haval klima santrallerinin seim kriterlerinden bazlar, egzoz havasnn tekrar mahalle verilmesini engelleyecek kirleticiler iermesi, mahal zellikleri nedeni ile %100 taze havann art olmas veya stma ve soutma yklerinin sabit ekipmanlara yklenmesi ve klima santralinin sadece havalandrma (primer hava santrali) amal olarak kullanlmas saylabilir [3]. %100 taze hava kullanm veya karm haval santrallerde taze hava kullanm, yntem ne olursa olsun, kullanlan taze havann mahalle verilmeden nce mahal scaklna kadar (veya istenilen bir scakla kadar) stlmas veya soutulmas gereklidir. Bu ama santral stc veya soutucu bataryalar mahal yklerinin yan sra taze hava yklerini de karlar. zellikle %100 taze haval klima santrallerinde toplam enerji harcamalar inanlmaz boyutlara ulaabilir. Is geri kazanm niteleri bu aamada devreye girmektedir [3]. Is geri kazanmnda mantk, mahalden egzoz edilen havann kullanm yolu ile k artlarnda taze havann stc bataryaya ulamadan nce bir miktar stlmas veya yaz artlarnda taze havann soutucu bataryaya ulamadan nce bir miktar soutulmas eklindedir. Is geri
1

kazanm sistemlerinde i hava ve d hava artlar arasndaki farklarn daha byk olduu blgelerde ve zamanlarda kazan daha da byk olmaktadr. Taze hava yklerinde, anlk kazanlar %75lere sezonluk kazanlar ise %50-60lara ulaabilir. Bu deerler zellikle stma iin geerlidir. Yaz artlarnda, soutma durumunda bu deerler bir miktar daha kktr. Sezonluk kazanlarn %30-40 mertebelerinde olmas gibi. u ana kadar anlatlanlardan karm haval cihazlarda s geri kazanm uygulamalarnn fizibil olmad dnlmemelidir. Kazanlar taze hava ykleri asndan bakldnda yine ayn orandadr [3]. Sistemde mahal s ykleri asndan bir kazan umulmamaldr. nk sistemde kazanlan enerji zaten mahal havas kullanlarak elde edilmektedir. Dolays ile maliyet ve kazan hesaplar yaplrken sadece taze hava ykleri deerlendirilmelidir. Ayrca bu hesaplarda sadece proje dizayn artlar zerinde yola klmamal, sezon scaklk geileri ve gece gndz farklar da bu hesaplarda yerini almaldr. Bu adan bakldnda, toplam enerji kazanlar ilk bakta grld zere %70-75 deerlerinde deil, daha kktr. Ancak kk olarak tabir ettiimiz bu rakamlar sistemi bir sezondan daha ksa bir srete amorti edebilecek kadar byk olabilir. Bu sistemlerin lke ekonomisine ve evreye kataca yararlarda gz ard edilmeyecek kadardr. Belki ileride kullanmnn mecbur klnmas gerektirecek kadar [3]. Bu kazanlara ek olarak, s merkezlerinin ve soutma gruplarnn ayn oranda kk kurulabilmesi ve yatrm maliyetlerinde olan kazanlardan da bahsetmek gerekir. Daha kk kazan/soutma grubu, daha kk pompalar ve daha kk datm sistemleri kurulabilmekte ve ayrca mekanik tesisatta kullanlan tm su ve gaz devresi elemanlar (vana,boru,valf, pompa, izolasyon, vs.) ve yardmc malzemelerde klmekte ve ucuzlamaktadr.

2. ISI GER KAZANIM SSTEMLER

Is geri kazanm (IGK) sistemlerinin uygulanmas zellikle i hava kalitesi (IAQ) standartlarnn daha fazla bir ekilde uygulamaya konulduu ve nem kazand gnmzde i hava kalitesini artrmak ve i mekandaki zararl mikroorganizmalarn azaltlmas amacyla daha fazla taze hava gereksinmesini salama amac ile yaygnlamaktadr. Hasta Bina Sendromunun azaltlabilmesi taze hava miktarnn artrlmasn gerektirmektedir. Binaya daha fazla taze hava verilirken enerji tasarrufu IGK uygulamalarn yaygnlamasn salamaktadr. Burada ama artlandrlm mahal havas darya egzoz edilirken ieri alnan taze havann atlan egzoz havasnn enerjisi ile mahal artlarna yaklatrlmas bylece de enerji tasarrufu salanmasdr [1].

2.1 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnn lk Yatrm ve letme Ekonomisine Etkileri Is geri kazanm sistemlerinin binalarn ilk yatrm masraflarn ve enerji maliyetlerini azaltabilmesi iin tasarm aamasnda aada belirtilenlerin gz nne alnmas gerekmektedir : Birbirinden farkl btn s geri kazanm sistemlerinin ve cihazlarnn projeye teknik uygunluu gzden geirilmelidir, Projeye gre uygulanmas mmkn olan her sistemin ilk yatrm ve enerji maliyetleri hesaplanmaldr, Is geri kazanm cihazlarnn kullanm yznden daha byk fan, motor vb. kullanmnn ilk yatrm maliyetlerine getirecei ilave artlar hesaplanmaldr, Kullanlacak olan daha kk soutma makinalar, s eanjrleri, pompalar vb.nin salayaca ilk yatrm maliyetindeki dler hesaplanmaldr, Cihazlarn amortisman sreleri ve daha az ana para kullanmnn getirecei finansal avantajlar hesaplanmaldr, Kazanlan enerjinin getirecei avantajlar gz nne alnmaldr, Is geri kazanm cihazlarnn kullanm sebebi ile artacak olan bakm masraflar da hesaplanmaldr,
3

lave olarak s geri kazanm cihazlarnn sisteme getirecei kompleks yapnn kalifiye iletme personeli ihtiyac douraca da dnlmelidir.

Btn yukarda belirtilen faktrler gz nne alndktan sonra bilinmelidir ki; binalarda kullanlan s geri kazanm sistemlerinin verimlilii (yani kazanlan enerji miktar) arttka enerji maliyetleri azalmakta ancak ilk yatrm maliyetleri artmaktadr. Dolays ile binalarda kullanlacak olan s geri kazanm sistemleri belirlenirken ekil 2.1 gz nne alnarak optimum sistem tercih edilmelidir [2].

ekil 2.1 IGK sistemleri iin yatrm karar grafii [2]. Grafikteki sembollerin tanmlar aada belirtildii gibidir : C: lk yatrm maliyeti, h: Kazanlan s geri kazanm enerjisi, 1: lk yatrm maliyeti erisi 2: Enerji harcamalar erisi, 3: Toplam maliyet erisi, 4: Optimum maliyet/harcamalar erisi. Eriden de grlebilecei gibi ok verimli bir sistemin kullanm her zaman en optimum sonucu vermemektedir. Is geri kazanm sistemlerinin tercihinde dikkat edilmesi gerekli olan bir dier faktr de s geri kazanm sistemlerinin bina ierisinde kaplayaca alandr. Bu sistemlerin kullanld binalarda sistemlerin fiziksel boyutlar yznden bina iersinde daha byk tesisat mahallerine ihtiya duyulmaktadr. Is geri kazanm sistemlerinin kullanm neticesinde artan statik basnc yenmek iin daha byk fan ve fan motorlarna ihtiya
4

duyulduu, hava scaklklarnn eksi deerlere dt baz souk iklimlerde donmaya kar koruma salayabilmek iin taze havann s geri kazanm sistemine girmeden nce stlmas gerektii de ilk yatrm ve enerji maliyetleri hesaplarnda dikkate alnmaldr. Bu sistemlerin kullanm ile otomatik kontrol maliyetlerinin de artaca dnlmelidir [2].

2.2 Havadan Havaya Is Geri Kazanm Sistemlerinin Teknik zellikleri deal bir havadan havaya s geri kazanm sistemi, iki hava arasnda s transferini mmkn olan en verimli ekilde yapabilmeli, iki hava arasnda mmknse nem transferi yaparak s geri kazanm verimini artrabilmeli, iki havann birbirine karmasn mmkn olduunca nleyebilmelidir. Is geri kazanm sistemlerinden ncelikle beklenen atk snn geri kazanlmasdr. Nemin geri kazanlmas ikinci ncelikli bir beklentidir. Nemin geri kazanm sistemin verimini artrd iin tercih edilir. Scak ve nemli bir iklimde kullanlan bir s geri kazanm sistemini rnek olarak alacak olursak; ayet s geri kazanm cihaz sadece sy geri kazanan ve nemi geri kazanmayan bir sistem ise, eanjrden geen taze hava i havadan alnan enerji ile belirli bir miktarda soutulacaktr. Ancak s geri kazanm sresince d havadaki nem alnmad iin ieride konforsuz bir ortam yaratmamak iin ilave bir proses ile d havann nemi alnmaldr. Nemin alnabilmesi iin de ciddi bir enerjiye ihtiya duyulacaktr. Dier taraftan ayet s geri kazanm sistemi hem sy hem de nemi transfer edebilecek zellikte olsa, bu durumda yksek scaklk ve nemdeki d hava eanjrden geerken scaklk ve nemini dk scaklk ve nemdeki egzoz havasna transfer edecek ve bylece s eanjrnden geen taze havann mahalde istenilen konforu salayabilmesi iin gerekli olan ilave enerji ihtiyac daha az olacaktr.

2.2.1 Havadan Havaya Is Geri Kazanm leminin Psikrometrik Diyagramda Gsterimi Psikrometri, nemli havann termodinamik zellikleri ile bu zellikleri kullanarak nemli havadaki ilemler ve artlar ile ilgilenen, termodinamiin bir daldr. Psikrometrik diyagram, genel itibariyle kapal mahalleri istenilen (scaklk, nem) koullara getirmek amacyla gerekli hesaplar yapabilmek iin kullanlmaktr. Bu mahaller, yaama alanlar veya zellikleri gerei belli koullarda kalmas gereken hacimler olabilir. Dnyada kabul edilmi aratrmalara gre, insanlar havas temiz ve belli bir scaklk-nem aralnda olan ortamlarda rahat etmektir. Bu aralk konfor blgesi olarak tanmlanmtr (nem %30 ile %60, scaklk 20 - 27C). Konfor koullar yaz ve k olarak ayrlmaldr. K konfor

koullar 22 C scaklk %40 bal nem, yaz konfor koullar da 26 C scaklk %50 bal nem olarak kabul edilebilir. Is geri kazanm cihaz kullanlmad takdirde taze havann koullandrlp ortam artlarna getirilmesi ekil 2.2 deki psikrometrik diyagramda gsterilmitir. Diyagramda 1 noktas stc/soutucu bataryaya giri, 2 noktas bataryadan k ve nemlendiriciye giri, 3 noktas ise konfor artlarn gstermektedir. K iklimlendirmesi yaplrken souk ve bal nemi yksek olan d hava bir stc bataryadan geirilir. Bu stc bataryann havaya vermesi gereken enerji, 1 ve 2 noktalar arasndaki entalpi farknn bataryadan geen havann ktlesel debisi ile arpm kadardr. Hava bataryadan geerken bal nemi konfor artlarnn altna der. Bataryadan kan stlm havann bal nemi, nemlendiriciden geirilerek ykseltilebilir.

ekil 2.2 Is geri kazanm uygulamas olmayan hava artlandrma ileminin psikrometrik diyagramda gsterimi. ekil 2.3 de iklimlendirme sistemine s geri kazanm uygulamas eklendiindeki durum gsterilmitir. Bu durumda 1 artlarndaki taze hava nce s geri kazanm cihazndan geirilerek 1 konumuna getirilir. Bu srada, rnein k uygulamasnda egzoz havasndan
6

QIGK= m.(h1-h1) kadarlk enerji, taze havaya aktarlr. Bylece stc bataryann havaya vermesi gereken enerji Qbatarya= m.(h2-h1) kadar olur.

ekil 2.3 Alminyum eanjrl s geri kazanm uygulamal hava artlandrma ileminin psikrometrik diyagramda gsterimi. Sistemin kapasitesindeki bu azalma sayesinde kullanlan elemanlarn boyutlar klr, ilk yatarm maliyeti der. Geri kazanlan soutma ve stma miktarlarnn toplam s yklerinden indirilerek su soutma gruplarnn ve s merkezlerinin kltlmesine bal yatrm indirimi, ayrca azalan kapasitelere paralel olarak klen boru aplar, fittingsler, otomatik kontrol devreleri, kullanlan su miktar, izolasyonlar, tesisat ile igal edilen yer azalmalar s geri kazanmnn nemini gstermektedir. Yaz artlarnda taze hava daha yksek, k artlarnda ise daha dk nemlidir. Yani iklimlendirme sistemine, gerekli mekanik stma soutma yannda, k almasnda nemlendirme, yaz almasnda ise nem giderme fonksiyonlar ilave edilmelidir. zellikle pahal olan ve yksek enerji sarfiyat gerektiren nemlendirme gereksinimi, uygulanacak doru s geri kazanm uygulamas ile byk oranda ortadan kaldrlabilir. Dn havas ile atlan
7

nem, kuru olan taze havaya aktarlr. Ek bir enerji sarfiyat gerektirmeyen bu ilem hem iklimlendirme ilk yatrmn, hem de iletme giderlerini azaltr. Bu ilem iin genellikle rotorlu tip veya sellozik malzemeli plakal s deitiriciler kullanlr. Bu eanjrler s transferinin yannda nem transferi de yaparak hem sistemin verimini artrr hem de nemlendirme veya nem alma ilemi gerekletirmi olur. Is geri kazanm cihaznda sellozik eanjr kullanlmas durumundaki hava koullar ekil 2.4 de gsterilmitir. Sellozik eanjr, snn yannda nem transferi de yaparak transfer edilen enerjiyi byk lde artrr. Ayn zamanda yazn nemli havann neminin alnmas, kn da kuru havaya nem verilmesi ilemini gerekletirerek, bu ilem iin harcanan enerjiyi tamamen kaldrr ya da ksmen azaltr.

ekil 2.4 Sellozik eanjrl s geri kazanm uygulamal hava artlandrma ileminin psikrometrik diyagramda gsterimi. 2.3 Is Geri Kazanm Sistemlerinin Performanslar Su buharnn basn farkllklar, s transfer yzey alan, s eanjr zerindeki havann hz, hava ak ekilleri veya geometrik konfigrasyon, fleme ve egzoz havas debileri, donma
8

korumas metotlar havadan havaya s transferi yapan cihazlarn performansn etkileyen deikenlerdir. Cihazlarn performanslarn etkileyen bu deikenlerin dnda cihazlarn verimlikleri de aada belirtilen deerlerin lmleri ile belirlenebilmektedir [2]. Duyulur enerji transferi yani sadece scaklk transferi yapabilen cihazlarda kuru termometre scaklnn lm, Gizli enerji transferi yani nem transferi yapabilen cihazlarda nem orannn lm, Toplam enerji transferi yani hem scaklk hem de nem transferi yapabilen cihazlarda entalpi lm Cihazlarn enerji transfer oranlar da, iklim artlar, paralel akl cihazlarn kullanm, ters akl cihazlarn kullanm, havann getii pasaj saylar, hatve aralklar ve hatve malzemesi, iki havay birbirinden ayran malzemenin sl geirgenlii, iki havay birbirinden ayran malzemenin su buhar dahil eitli gazlar geirgenlii gibi faktrlere baldr. Bu faktrler enerji transferinde art veya azalmaya sebep olur. Binalarda yksek performansl s geri kazanm sistemlerinin kurulmasn temin etmek iin proje safhasnda btn bu belirtilenlerin gz nne alnmas, sistemin bu faktrler dnlerek tasarlanmas ve hangi s geri kazanm sisteminin bina iin daha verimli olacann tespit edilmesi gerekmektedir.

2.4 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnda Kirlilik ve Filtrasyon Is eanjrlerinin yzeyinde oluan kirlilik, hava aknn nnde bir diren oluturaca iin s transfer katsaysn drmekte ve dolays ile s geri kazanm sisteminin performansn olumsuz etkilemektedir. Kirlilik yznden artan diren fanlarn ekecei gc arttrmakta ve hava debisinin azalmasna sebep olmaktadr. Is geri kazanm sisteminin performansn artrmak iin eanjrlerin yzeyi srekli temiz tutulmaldr. Bunu salamak amac ile hem taze hava tarafna, hem de egzoz havas tarafna mutlaka filtre koymak gerekmektedir. Bu filtreler sistemin verimini arttraca gibi eanjrlerin bakm masraflarn da azaltr [2].

2.5 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnda Kaaklar Dn havas ile taze havann birbirine karmasna sebep olan kaaklar havadan havaya s geri kazanm sistemlerinin seiminde nemli bir kriterdir. Dn havasnn taze havaya karmasnn sakncal olduu durumlarda seilecek olan s geri kazanm cihaznn kaak
9

olmayacak zellikte seilmesi gerekmektedir. Is geri kazanm sistemlerinde kaaklar, s eanjrlerinin tip ve tasarmlarna, iki hava arasndaki statik basn farkllklarna ve eanjrn fiziksel durumuna gre deiiklik gstermektedir [2].

2.6 Is Geri Kazanm Ekipmanlarnda Youma ve Donma Youma, buz oluumu ve/veya donma, s transfer yzeylerinde gereklemesi olas olan durumlardr. K uygulamalarnda, scak olan dn havas ile souk olan taze hava arasnda s transferi gereklemeye baladnda, ayet dn havas i nokta scaklnn altnda bir deere soutulursa youma gerekleir. Bu youmann sonucunda ise s transfer yzeylerinde slaklk oluur. ayet s transfer yzeyinin scakl donma scaklnn altna inerse youan su donmaya balar. Bunun dnda dn havas scaklnn 0 oC nin altna inmesi de yzeylerde donmann balamasna sebep olur. Donmann hangi blgelerde olaca, youma orannn ne kadar olaca ve don miktarnn ne kadar olaca, donma artlarnn sresine, hava debilerinin oranlarna, giri hava scakl ve nem miktarna, s eanjrnn yzey scaklna, s eanjrnn verimliliine, geometrisine, konfigrasyonuna ve s transfer katsaylarna ballk gsterir. Youma, s transfer orann arttran ve dolays ile duyulur verimlilii arttran bir olaydr. Ayn zamanda, hava gei aral az olan s eanjrlerinde basn kaybn da arttrr. Youma ilk bata s transfer orann arttrrken donmann olumaya balamas ile birlikte dn havasnn geiine engel oluturur ve dolays ile s geri kazanm verimliliini drmeye balar. Baz zel durumlarda dn havas taraf tamam ile donar ve hava geii engellenir. Ayrca su donunca genleecei iin de s geri kazanm yzeylerinde ciddi hasarlara sebep olabilir. Donma oluumunun sebep olabilecei olumsuz etkileri ortadan kaldrma iin donma olasl olan artlarda alan s geri kazanm sistemlerinde zel donma koruma nlemleri alnmaldr. Taze havann s eanjrnde giri scakln arttrmak iin bir n stma kullanm veya s eanjrnn verimliliini azaltc nlemler almak donma koruma nlemleri arasnda saylabilir. Is geri kazanm eanjrlerinin verimliliini kontrol etmek iin, bataryal s geri kazanm sistemlerinde yollu vana kontrol, plakal s geri kazanm sistemlerinde taze hava bypass, tamburlu s geri kazanm sistemlerinde tambur hznn deitirilmesi, s borulu (heat pipe) tipi s geri kazanm sistemlerinde heat pipe cihaznn yatay ile olan asnn deitirilmesi uygulamalar yaplabilir [2].

10

2.7 Is Transfer Yzeyindeki Hava Hzlar Is eanjrlerinin yzey hava hzlar belirlenirken hava hznn s geri kazanm performansna etkisinden daha ok basn kaybna olan etkisi gz nne alnr. Hava hz artarken s geri kazanm cihaznn performans azalr. Hava hzndaki art basn kaybnda da arta neden olur. Basn kaybndaki artn olumsuz etkileri performansn azalnn olumsuz etkilerinden daha nemlidir. Dk hava hzlarnda, basn kayplar daha az, verimler daha yksek ve iletme maliyetleri daha dk olur. Ancak dk hava hzlarnda seilmi bir s geri kazanm sisteminde ilk yatrm maliyetleri daha yksek olacak ve cihazlar daha byk seildii iin de cihaz yerleimleri iin daha byk mahallere ihtiya duyulacaktr [2].

2.8 Is Geri Kazanmda Buharlatrmal Soutma (Dolayl Evaporatif Soutma) Buharlatrmal soutma bilinen en eski serinletme tekniklerinden birinin uyarlamasdr. Direk evaporatif soutma, suyun buharlama enerjisi kullanlarak havann soutulmas esasna dayanr. Hava hem nemlenmekte hem de soumaktadr. Bu proses psikrometrik diyagramda sabit ya termometre scakl dorultusunda hareket eden bir prosestir. Souma snr nemlendirilen havann ya termometre scakldr. Serinlik asndan yeterli scakla ulalsa dahi, resirkle su ile nemlendirilmi yksek nemli bir hava elde edilmesi, solunum ve kullanm asndan gnmzde sorgulanmaktadr [9]. Dolayl evaporatif soutma uygulanmasnda ise resirkle su ile kullanm havasnn temas yoktur. Burada egzoz havas evaporatif olarak nemlendirilmekte ve soutulmaktadr. Dolayl buharlatrmal soutma sistemi zellikle plakal s eanjr ile kullanlan bir yntemdir. Bu sistem ile dn havas ve taze hava arasndaki scaklk farknn artrlmas sureti ile s geri kazanmdan kazanlan enerji artrlr. Ayrca, dn havas tarafndaki s geri kazanm yzeyinin slak hala getirilmesi ile de s transfer katsays artrlm olur. Buharlatrmal soutmann kullanld sistemlerde daha fazla s geri kazanm saland iin ilave soutma ihtiyac da azalm olur. Bu durum soutma sistemlerinin daha kk seilmesi, dolays ile de daha dk ilk yatrm maliyetlerini ve daha az soutma enerjisi kullanm salar [2]. Plakal eanjrler iin dolay evaporatif soutma uygulamasna bir rnek ekil 2.5 de gsterilmitir.

11

ekil 2.4 Dolayl evaporatif soutmal plakal s geri kazanm cihaz [9]. ekildeki s geri kazanm cihaz ayn zamanda taze ve egzoz havas fanlar, plakal s deitirici ve su deposu, sirklasyon pompas ve fskiyeleri ile temel bir hava serinletme cihazdr [9].

12

3. KLMLENDRME SSTEMLERNDE ENERJ GER KAZANIM ETLER ve TEKNKLER

Is geri kazanm cihazlarn s transfer metoduna gre ikiye ayrabiliriz. Duyulur s cihazlar, sadece duyulur enerjiyi yani scakl transfer eden cihazlar. Toplam s cihazlar, duyulur enerjiyi ve gizli enerjiyi yani scakl ve nemi transfer eden cihazlar. Bunun dnda s geri kazanm cihazlarn rekparatif (yzeyli) ve rejeneratif (dolgu maddeli) sistemler olarak iki ana kategoriye ayrabiliriz. Rekparatif s geri kazanmnda akkanlar, birbiriyle kartrlmadan s geii dorudan yaplr ve genelde metal malzeme olan kat bir yzey ile birbirinden ayrlrlar. Rejeneratif s geri kazanmnda ise s geii dorudan olmayp, s depo edilir, daha sonra bu dolgu maddesindeki bu s souk akkana verilir. Genel olarak rekparatif s geri kazanmnda incelemeler zamandan bamsz olmasna ramen, rejeneratif s geri kazanmnda incelemeler zamana baldr [4]. klimlendirme sistemlerinde enerji geri kazanm iin rejeneratif s geri kazanm sistemlerinden plakal s geri kazanm cihazlar, rejeneratif s geri kazanm sistemlerinden de tamburlu s geri kazanm cihazlar, bataryal s geri kazanm cihazlar ve s borulu tip s geri kazanm cihazlar incelenecektir.

3.1 Plakal Is Geri Kazanm Sistemleri Plakal tip s geri kazanm sistemleri arlkl olarak duyulur sy, youmann olumas durumunda da gizli sy transfer eder. Bu tip s eanjrlerinde normal artlarda nem transferi sz konusu olmaz, dolays ile bu tip s eanjrlerin duyulur s eanjrleri olduu sylenebilir. Ancak, ok zel durumlarda s transfer yzeyi olarak kullanlan zel malzemeler bu eanjrlerin hem sy hem de nemi, dolays ile de toplam enerjiyi transfer edebilme zelliine sahip olmasn salarlar. Toplam enerjiyi transfer edebilmek iin kullanlan ve su buharnn transfer edilmesine izin veren malzemeler zel ilemden geirilmi kat veya mikroporous polimerik membran olabilir [2].
13

Plakal tip s geri kazanm eanjrlerinde cam, alminyum veya plastik malzemeden yaplm paslanmaya kar dayankl zel plakalar iki hava arasnda s transferinin salanmasn salar. Genellikle s iletim katsays yksek malzemeden (Alminyum gibi), hafif, kompakt ve yksek verim iin zel plaka profillerinden imal edilirler [1]. ekil 3.1 de tipik bir eanjr plakas ve ekil 3.2 de s geri kazanm eanjr kesitli olarak gsterilmitir.

ekil 3.1 Tipik bir eanjr plakas [1].

ekil 3.2 Plaka tipi hava s eanjr [7]. Bu tiplerde apraz kirlenme olma ihtimali olabildiinden hastana gibi uygulamalarda dikkatle kullanlmal ve kurulduktan sonra kaak ve szntlara kar test edilmelidirler. Dk d hava scaklklarnda taze d havann n stlmas amacyla kullanldklarnda donmaya kar nlem alnmaldr. zel don koruma sistemlerinin kullanlmas ile bu modller ok dk scaklklara kadar (-28 oC) %86 ya varan verimlerle kullanlabilirler. Plakal s geri kazanm eanjrlerinin hareketli paralar veya endie edilecek elektrik balantlar yoktur. Bu da plaka s geri kazanm cihazlarna %100 gvenilirlik ve montaj kolayl salar. Is borular ya da s tamburlarnn aksine yalanma, ayar ve para deiimi, freon gaz, zel kaplama vb. ihtiyalar yoktur ve alma garantisi her zaman %100 dr. zel tasarmlar sayesinde ok
14

kirli ve yal ortamlarda bile temizlie gerek kalmakszn ve filtreler kullanlmakszn alabilirler.

3.1.1 Plakal Eanjrlerin alma Prensibi Plakal eanjrlerde iki havann ak birbirlerine ters, paralel veya apraz olabilir. Taze d hava ve egzoz havasnn s geri kazanm cihazndan birbirine karmadan apraz ak ekil 3.3 de gsterilmitir [2].

ekil 3.3 Plakl eanjrlerde apraz hava ak ve tipik bir santralde uygulamas [1]. Scak hava akmndaki enerji eanjrn alminyum plakalarndan geer ve depo edilir sonra da dier tarafta souk hava akm tarafna iletilir. Soutma amal kullanldnda da ise benzer ekilde serin havadan alnan serin enerji eanjrn plakalarndan geirilerek scak hava akmn verimli bir ekilde serinletir [1]. Seim yaplrken plakalarn proflleri, szdrmazlklarnn salanma ekli, ke birleme detay, korozif ortamda alyorsa korozyona kar PVC gibi kaplama ile koruma, yksek scaklklarda (yaklak 288 oC ye kadar) kullanlacaksa kelerin szdrmazlnn silikon ile salanmas gibi detaylara dikkat edilmelidir [1]. Kn alnan taze hava scaklnn 0 oC nin altnda olmas durumunda ayet dn havasnn i nokta scakl daha yksek bir deerde ise egzoz havas ynnde youma olabilir. Bu olaydan sonra hava scaklna bal olarak youan suyun plaka yzeylerinde donma riski vardr. Buzlanma eanjr plakalarnn en souk kesinde balar. En souk ke, plaka yzeyinin scak hava akmna en uzak, souk hava akmna en yakn kesidir. Buzlanma balar ve kontrol edilmez ise tm plaka yzeyini kaplar, hava akm durur, fan motorlar yanabilir, basn fark sebebi ile santral kebilir ve s deitirici deforme olabilir. Ksaca tm havalandrma sisteminde onarlmas g tahribat oluabilir [9]. Donma kurma sistemleri deiik ekillerde yaplmakta olup bir rnei ekil 3.4 de gsterilmitir.
15

ekil 3.4 Plakal eanjrlerde donmaya kar bir nlem rnei [1] Buzlanmann, zaman zaman eritilerek kontrol edilmesi iin ilk yol by-pass kanal ve damperidir. Buzlanma hissedici sensrn damper motorunu uyarmas ile s deitirici yzey damperi kapanrken, by-pass damperi almaya balar. Is deitiricinin souk tarafnda azalan veya durdurulan hava debisine karlk, scak dn havas tarafndaki hava debisi ayn kalr. Scak hava hakimiyetine geen s deitirici yzeylerindeki buz erir. Sensrn ikinci uyars ile damperler normal pozisyonuna dner [9]. ekil 3.5 de by-pass geili bir eanjr ve ekil 3.6 da iki deiik by-pass konumu gzkmektedir.

ekil 3.5 By-pass geili eanjr [7].

16

ekil 3.6 ki farkl by-pass konumu [7]. Yukardaki senaryoda buz eritme sresince, by-pass damperinden geen souk havann, n stmadan ( s geri kazanm ile ) gemeden son stcya gittii ve i mekanda scaklk dalgalanmas ( souma ) olabilecei kabul edilmelidir. Bu olumsuzluk, santral otomasyonuna ilave edilecek deiik nlemler ile ortadan kaldrlabilir. Plakal s deitiricileri zerindeki buzlanmann eritilmesi iin en klasik yolun, taze hava akmnn yani fannn durdurulmas olduu sylenebilir. Buzlanmann kabul edilebilir azami limitlere ulatn alglayan sensrn uyarmas ile taze-d hava fan durur, egzost fan almaya devam eder. Artan scak hava hakimiyeti oluan buzlanmay eritir. Bu senaryoda havalandrma ilemi zaman zaman durduu iin ok tercih edilmez. Taze hava fannn durdurulmas yerine, hznn ve debisinin kademeli veya oransal olarak azaltlmas tercih edilmelidir. Hem havalandrma-s geri kazanm ilevi tamamen durdurulmayacak, hem de buz eritme ilevi yerine getirilebilecektir. Is geri kazanm cihaznda youma, buzlanma ve buz eritme olaslklar gz ard edilmemelidir. Bunun yannda youma suyunu toplayacak tava ve su tahliye sistemi kullanlmas gereklidir. Ayrca suyun gllenmesine ve durgun kalmasna sebep olacak tava ve su tahliye sisteminin, bakteri reme olaslna bal olarak, insan sal asndan olabilecei unutulmamaldr [9]. D hava artlar ile i dizayn artlarnn birbiri ile ayn veya ok yakn olduu zamanlarn yaanmas mmkndr. ki hava akm arasnda scaklk faknn olmad veya ok az olduu byle durumlarda, s transferi ve s geri kazanm ya hi olmayacak ya da ok az olacaktr. Is geri kazanm eanjr ilevini yitirecek, daha da nemlisi stma yada soutma ihtiyac ortadan kalkacaktr. Tanmlanan durumda s deitirici yzey damperi kapatlp, filtre edilmi temiz ve serin ya da lk taze hava, by-pass kanal zerinden i mekna gnderilebilir. Bu
17

tehlikeli

senaryoda, fan motoru zerindeki s geri kazanm eanjr direnci kalkt iin, fan motoru daha az enerji sarfedecek ve enerji ekonomisi salanacaktr. Bu ekilde salanacak enerji ekonomisi, damper zerindeki hava hz ve basn kayb ile direkt ilikili olduu iin, by-pass genilii ve kesitteki hava hznn doru tespit edilmi olmas nemlidir [9]. Plaka tipi s geri kazanm nitelerinin kullanld sistemlerde egzoz aspiratr ve klima santrali ayn gvde zerindedir. Aspiratrn ayr montaj ve egzoz havas veya taze havann kanalla s geri kazanm nitesine tanmas da mmkndr, ancak hava tamann enerji maliyetinin yksek olmas ve hatta baz durumlarda mimari engeller yznden mmkn olamamas ihtimali nedeni ile bu tarz uygulamalar ok tercih edilmez.

3.1.2 Plakal Is Geri Kazanm Sistemlerin Temel Uygulama ve Yerleim ekilleri Is geri kazanm uygulamalar, uygulamalarda yer alan s deitirici miktar ile hava akmlarnn s deitirici zerinden geirili saysna bal olarak, deiik ekillerde dzenlenebilir. Bu dzenlemeler; - Tek s deitirici tek gei, - ki s deitirici iki gei, seri balant, - ki s deitirici iki gei, paralel balant, - ki s deitirici iki gei, kark balant olarak isimlendirilir [9].

3.1.2.1 Tek Is Deitirici Tek Gei Plakalarn yatay dzleme paralel veya dik duruuna gre iki ekilde kullanlabilir (ekil 3.7 ve 3.8). Yatay plakal yerleimde s deitiriciye, youma sularnn plaka yzeylerinden rahata szlmesini salayacak kadar eim verilmesi, dey plakal yerleimde ise, youmann olaca scak hava tarafndaki hava akmnn, yukardan aaya doru ynlendirilmesi nerilir. Bu nlemler, hem olas buzlanma risk ve hzn azaltacak, hem de fan motorlarnn gereinden fazla enerji sarf etmesine engel olacaktr.

18

ekil 3.7 Plakalar yatay dzleme paralel dizayn [9].

ekil 3.8 Plakalar yatay dzleme dik dizayn [9]. Plakalar yatay dzleme paralel duracak ekilde yaplan uygulamalar, genellikle kk debili ve dk cihaz ykseklii aranlan yerlerde n plana kar. Bunun yannda, hava akmlarnn ynleri birbirlerine gre paralel veya zt olabilir. Ancak bu durum, s deitiriciden beklenilen verimlilii deitirmez. nk s deitirici zerindeki hava akm, her iki durumda da apraz ak eklinde oluur [9].

3.1.2.2 ki Is Deitirici ki Gei (Seri Balant) ki s deitiricili iki geili yerleim, daha yksek verimlilik hedeflenen s geri kazanm uygulamalarnda n plana kar. ki s deitiricili ve ift geili uygulamalarda yksek verimlilik aranrken, hava basn kayb ve fiyat art gz ard edilmemeli, basn kayb, fiyat ve verimlilik optimizasyonu aranmaldr. Uygulamann klima santrali iinde, ayr dizayn edilmi bir nite olarak veya kanallar stnde yaplmas mmkndr. Seri balant iin tasarm dizayn ekil 3.9 da verilmitir.

19

ekil 3.9 Seri balant dizayn [9].

3.1.2.3 ki Is Deitirici ki Gei (Paralel Balant) Hem taze hava akm hem de egzoz havas, ayn kaset iine yerletirilmi iki ayr s deitirici zerinden ve paralel balant esaslarna gre geirilmektedir. Uygulama, zellikle her iki hava akmnn yksek debilere sahip olduu durumlarda kullanlr. lke olarak tek geili bir uygulama olup, verimlilik ve basn kayb seviyeleri dier tek geili uygulamalar ile ayn seviyededir. Ar byk ve tek para s deitirici kullanlmas opsiyonuna karlk, hem daha uygun basn kayplar, hem de bakm ve temizlik kolayl salamas asndan tercih edilir. Paralel balant iin tasarm dizayn ekil 3.10 da gsterilmitir.

ekil 3.10 Paralel balant dizayn [9]. 3.1.2.4 ki Is Deitirici ki Gei (Kark Balant) Is deitiricilerinin zerinden, bir hava akm paralel, dieri ise seri balant esasna uygun gemektedir. Gei kesiti asndan daha byk olmas sebebi ile daha fazla debiye sahip olan hava akm paralel balant devresinden, daha dk debiye sahip olan hava akm ise seri
20

bal devre zerinden geirilmelidir. Bu sayede, dk debili devredeki basn kayb ile yksek debili devredeki basn kaybnn birbirinden ok farkl olmamas salanarak, santral iinde daha dengeli basn kayplar salanr. Kullanlan her iki s deitiricide de, zellikle seri bal devre zerindeki plaka aralklarnn eit olmas, ar yksek basn kayplar ve istenilmeyen trblanslar iin aranlmas gereken zelliklerdir. Kark balant iin tasarm dizayn ekil 3.11 de gsterilmitir.

ekil 3.11 Yatayda seri, deyde paralel balant dizayn [9]

3.2 Tamburlu Is Geri Kazanm Sistemleri (Is Tekerlei) Is tekerlei tayc konstrksiyon zerine yataklanm ve evrelenmi dnen bir s deitirgecidir. Genellikle ince alminyum eritten retilen rotor dolgusu, yatay blme zerinde hava kanallaryla ikiye blnr. Dairenin bir yarsndan egzoz havas geerken dier yarsndan taze hava geer ve bu esnada daire bir elektrik motoru ve kay kasnak sistemi vastas ile ok dk devirlerde dndrlr [6]. ekil 3.12 de s tekerleinin genel grn ve genel hava akmlar gsterilmitir.

21

ekil 3.12 Is tekerlei [6]. Is tekerleinde, s transferinin yapld hava geiine izin veren malzeme sadece duyulur s transferini veya toplam s transferini (duyulur s ve gizli s) yapacak ekilde seilebilir (ekil 3.13). Duyulur s transfer, scak havann s transfer yzeyini stmas ve tamburun dnerek souk havann nne gelmesi ve snan yzeyin souk havay stmas ile gerekleir. Gizli s transferi, yksek nem oranna sahip havann ierisindeki nemin s transfer yzeyinde youmas ile gerekleir. Bu durumda nemli hava kururken kuru hava nemlenir. Nem transferi desiccant kaplama sayesinde gerekletirilir. Bu tip s geri kazanm cihazlar yaklak dakikada 5-10 devir dnerek egzoz ve taze havann nnden geerler. Is tekerleinde verimler rahatlkla %75 deerlerine ulaabilir [2].

22

ekil 3.13 Is tekerleklerinde s transferi trleri [1]. Is tekerleinde plakalarn arasndan egzoz havas geerken taze hava tarafna dnmesi nedeni ile plakalar arasnda bir miktar tanan egzoz havas taze havaya karr. Ayrca nitenin dner konumda kalabilmesi iin cihazla nite arasna bir miktar ara braklmak zorundadr. Her iki havann statik basnlarnn birbirinden farkl olmas durumunda, hava yksek basnl blmden dk basnl blme bu dar aralktan geer ve iki hava karr. Dolays ile s tekerlei %100 taze havann nemli olduu uygulamalar iin uygun deildir. Uygulamalarn bir ksmnda da dn havasnn taze havaya karmas problem olmayabilir [1]. Dn havasnn taze havaya karmasn nlemek iin gerekli baz nlemler vardr. Bunlardan en nemlisi egzoz ve taze hava taraflar arasndaki basn farkllklarnn ok yksek olmamasn salamaktr. Basn fark ykseldike by-pass miktar artacaktr [1]. Dier bir yntem s tekerleinde sprme blmesi (purge) bulunmasdr. Sprme blmesi, s deitirici dolgusu ile birlikte d hava dilimine geen kirli havann, bir miktar d hava kullanlarak, dolgu iinden sprlp egzoz havas tarafna nakledilmesi esasna dayanr. Ayrca sprme blmesi taze havann iine tanabilecek kirli dn havasnn atlmasn salarken, dn havas tarafndan kirletilen dolgu malzemesini de temizlemi olur [6]. ekil 3.14 de sprme blmesinin alma prensibi gsterilmitir.

23

ekil 3.14 Sprme blmesinde havann izledii yol [6]. Tamburlu s geri kazanm cihaznn enerji geri kazanm miktarn kontrol etmek iin genel olarak iki metod kullanlr. Birinci metoda taze havann tamburdan by-pass edilmesi sureti ile geri kazanm miktar kontrol altnda tutulabilir. Tamburun taze hava k noktasna yerletirilmi olan bir scaklk sensr aracl ile kontrol edilen by-pass damperi sayesinde istenilen miktarda taze hava eanjrden by-pass edilir. kinci metoda ise geri kazanlan enerji miktar tamburun dn hznn deitirilmesi ile kontrol edilir. Tambur hz bir frekans inverter cihaz ile deitirilebilir. Tambur hznn artrlmas s geri kazanm verimliliini de artrr. Ancak, bu hzn belirli bir st limiti vardr. Bu st limitin almas durumunda tamburun havay tama miktar artar bu da tercih edilen bir durum deildir. Dn hz iin belirlenen st limite kadar s geri kazanm miktar artarken st limite ulaldktan sonra tamburun hznn artrlmas s geri kazanm miktarn deitirmez [2]. Dk scaklkta ve nem oran yksek atmosferik hava ile allmas durumunda donma oluumunu nlemek iin taze hava giriine bir elektrikli veya sulu stc konulabilir ya da taze hava ile dn havasnn karmasnda engelleyici bir durum yoksa karm damperleri kullanlabilir [2].

3.3 Bataryal Is Geri Kazanm Sistemleri Bu sistem biri dn havas zerinde, dieri taze hava zerinde bulunan iki bataryadan olumaktadr. Bataryalar birbirlerine bir borulama sistemi ile baldr. Is transferini salayan akkan bu borularn iinde dolar. Bataryalar genellikle bakr boru alminyum kanatl olarak tasarlanr. ki batarya arasnda dolaan suya d hava scaklna bal olarak (donmaya kar) glikol katlr. Doru bir glikol karm ve batarya malzemesi ile yaklak -45 oC deki
24

scaklklara kadar bu s geri kazanm sistemi kullanlabilir. Su/glikol karmnn iki batarya arasndaki sirklasyonu bir pompa ile salanr. Geri kazanlacak olan s miktarnn ihtiya duyulan deerde olmasn temin etmek iin yollu vana kontrol kullanlr. Bu vana taze havann getii bataryaya yakn konulmaldr. Bataryal s geri kazanm cihaznda taze hava ve dn havasnn birbirleri ile karma riski olmad iin hijyenik sistemlerde ve dn havasnn taze havaya karmasnda mahsur olan uygulamalarda kullanlabilir. Ayrca taze hava girii ile egzoz havas knn birbirine uzak olduu durumlarda zellikle tercih edilir. nk snn tand balant borular az yer kaplar ve kurulumu hava kanallarna gre ok daha ekonomik ve kolaydr. Standart klima ve havalandrma cihazlarna rahatlkla adapte edilebildikleri iin de ilk yatrm maliyetleri olduka dk olmaktadr. Bataryal s geri kazanm sistemlerinde sy tayan akkann debisi artrlp hava debisi sabit tutulursa s geri kazm miktar artrlabilir. Bu art belirli bir deere kadar olabilir, bu belirli deerden sonra akkann debisi artrlrsa da s geri kazanm miktar daha fazla artmaz. Ayrca s geri kazanm yzey alan ne kadar byk olursa s geri kazanm miktar da o kadar byk olur. Dn havas debisinin taze hava debisinden fazla olduu durumlarda da s geri kazanm miktar fazla olur [2]. Is transfer akkannn dk scaklklarda olmas durumunda dn havas bataryasnn yzey scakl 0 oC nin altna debilir. Bu durumda dn havasnn ierisindeki youan su buhar batarya yzeyinde donabilir. Hava geiine diren oluturacak ve bataryann ypranmasna sebep olacak donmaya kar mutlaka nlem alnmaldr. Donma korumasnda kullanlan yollu karm vanas donmay engellemek iin scak akkann belirli bir ksmnn souk akkan ile kartrlmasn ve s transfer akkannn scaklnn donma olmasna engel olacak dzeyde tutulmasn salar. Sistemin almas esnasnda donma oluumunda sadece d havann scakl deil dn havas scakl ve s geri kazanm sistemi tarafndan transfer edilen s miktar da belirleyicidir [2]. Ayrca dn havas bataryasna youma tavas ve damla tutucu kullanlmaldr. Is geri kazanm sisteminde iki bataryay birletiren boru devresi zerinde scaklk kontrol vanas ve genleme tank kullanlmaldr. Bataryal s geri kazanm sistemleri en az dzeyde bakm ihtiyacna sahip sistemlerdir, pompa ve yollu vana dnda hareketli para bulunmamaktadr. Ancak, sistemin uzun mrl ve yksek performansl olmasn temin iin her iki bataryann da giriine filtreler konulmal, bu filtreler ve bataryalar belirli aralklarla

25

temizlenmeli ve sistemdeki dier paralarn bakmlar yaplmaldr. Ayrca belirli aralklarla s transfer akkan (su/glikol karm) deitirilmelidir.

ekil 3.14 Bataryal s geri kazanm sistemi [6]

ekil 3.15 Bataryal s geri kazanm sisteminde hava ak [6].

26

3.4 Is Borulu Tip Is Geri Kazanm Sistemleri (Heat Pipe) Bir heat pipe tipi s geri kazanm cihaz dardan bakldnda sulu veya buharl bir bataryaya benzer. Ancak, aslnda bu batarya iki ksmdan olumaktadr, bir ksm evaporatr, dier bir ksm ise kondenser zelliindedir. Bu sistemde scak hava, bataryann evaporatr ksmndan geerken souk hava kondenser ksmndan gemektedir. Heat pipe sistemi duyulur s transferi salayan bir sistemdir. Ancak, batarya zerindeki youma gizli s transferinin de olumasn, dolays ile s geri kazanm performansnn daha yksek olmasn salar. Bakr borular ierisinde freon bazl bir soutucu akkan (R134a, R410a) bulunmaktadr. Scak hava evaporatr zerinden geerken soutucu akkann buharlamasn salar. Buharlaan soutucu akkan basn fark sayesinde cihazn kondenser blmne geer ve souk havann etkisi ile youurken ortama gizli s brakr. Bu gizli s taze havann stlmasn salar. Youan akkan tekrar evaporatr ksmna geerek buharlar, bylece evrim tamamlanm olur. Cihazn deye gre al bir konumda olmas youan akkann evaporatr blmne daha kolay gemesini salar. Prosesin srekliliini salayacak miktarda her iki hava arasnda scaklk fark olmas durumunda, kapal devre heat pipe sistemi, soutucu akkann devaml olarak evaporasyon ve kondenzasyonu ile almasna devam eder. Is geri kazanm kapasitesi tp malzemesinin apna, kullanlan soutucu akkann termodinamik zelliine ve heat pipe cihaznn asal konumuna bal olarak deikenlik gsterir. Kullanlan bakr boru miktarnn fazla olmas sistem verimliliinin de fazla olmasn salar. %60 verimlilii olan bir heat pipe cihaznn bakr boru miktarnn iki misli arttrlmas ayn cihazn verimliliini %75e karr. 25 mmlik i apa sahip bakr borulardan olumu bir heat pipe cihazndan alnabilecek kapasite 16mmlik i apa sahip bakr borulu bir cihazn yaklak 2.5 misli daha fazlasdr. Kurulmu olan bir heat pipe cihaznn kapasite kontrol yatay ile olan asnn deitirilmesi ile yaplr. Yaz sezonundan k sezonuna veya k sezonundan yaz sezonuna geildii durumlarda s aknn ynn deitirebilmek iin cihazn asnn deitirilmesi gerekmektedir [2]. ekil 3.16 da s borulu s geri kazanm sisteminin genel d grnm ve hava aklar gzkmektedir. ekil 3.17 de s borusunun alma prensibi gsterilmektedir.

27

ekil 3.16 Is borulu s geri kazanm sistemi [6].

ekil 3.17 Is borusunun alma prensibi [6]. ncelediimiz 4 farkl s geri kazanm sisteminin, piyasadaki genel zelliklerine gre karlatrlmas Tablo 3.1 de verilmitir.

28

Tablo 3.1 Is geri kazanm sistemlerinin zelliklerinin karlatrlmas [6].

29

4. UYGULAMALAR

ncelikle bir mhendislik firmas tarafndan yaplan s geri kazanml klima santrali projesinde, s geri kazanm sistemi kullanlmasnn salayaca enerji tasarrufuna bakalm. Kazakistann Alma-Ata ehrinde bulunan The Regent Ankara Hotel de 20 adet klima santrali bulunmaktadr. Bu klima santrallerinin 3nde s tekerlei, 5inde plaka tip s eanjr ve 3nde s geri kazanm serpantini olmak zere toplam 11 adedinde s geri kazanm sistemi kullanlmtr. AC-5,6,7de s tekerlei, AC-11,13,14,15,18de apraz akl s eanjr, AC-16,17,19da ise serpantinden serpantine s geri kazanm sistemleri bulunmaktadr. Tablo 4.1 de bu klima santrallerindeki s geri kazanm sistemleri ile elde edilen enerji tasarrufu gsterilmitir. Tablo 4.1 Klima santrallerindeki s geri kazanm sistemlerinde elde edilen tasarruf [7].

30

Otelin toplam stma yk: QT = 4.350.000 kcal/h Klima santrallerindeki s geri kazanm sistemlerinden elde edilen enerji tasarrufu: QH/R / QT = 1.108.887 / 4.350.000 = 0.2549

Sonu olarak, Otelin toplam stma yknn drtte biri s geri kazanm sistemleri ile geri kazanlmaktadr. Bu enerji tasarrufunun fuel-oil karl : 1108887 (kcal/h) / 9700 (kcal/kg) / 0.80 (kazan verimi) = 143 (kg/h)

4.1 Bir rnek Uygulama Hesab ekil 4.1 de proses ak emas verilen ve gerekli bilgiler, eitli noktalar iin ekil zerinde belirtilen, duyulur s kazanc 150 000 (kj/h) ve gizli s kazanc 50 000 (kj/h) olan ortamn iklimlendirilebilmesi iin ortama flenecek havann zellikleri, miktar ve soutucunun kapasitesi nce s geri kazanm (IGK) sisteminin olmad hal iin daha sonra IGK sistemi de hesaba katlarak hesaplamalar yaplacaktr. Ortama flenen havann scakl ile ortam havas scakl arasnda 7 oC lik bir scaklk fark konfor artlarndan dolay kabul edilirse, ortama flenecek olan havann kuru termometre scakl 15 oC olur.

ekil 4.1 Sistemin proses ak emas ve gerekli bilgiler

31

Balant kanallarndaki kayplar (emme, besleme vantilatrleri ve hava kanallar kayplar) ihmal edildiinde DIOn Denklem 4.1 ile hesaplanabilir. (Denklem 4.1) DIO = 150000 / (150000 + 50000) = %75 IGK sisteminin olmad durum iin (0) noktas ile (1) noktas ayn zelliklere sahiptir. IGK sisteminin olduu durumla karlatrlmas daha kolay olabilir diye taze hava girii iin IGK sisteminin olmad durumda (1) ifadesi kullanlacaktr. Psikrometrik diyagram zerinde (1) ve (4) noktalar verilen bilgiler yardm ile iaretlenir. Daha sonra psikrometrik diyagram zerindeki yar dairesel lek zerinde DIO = 0.75 olan doruya (4) noktasndan paralel izilerek artlandrma hatt izilir. (3) noktas bu hat zerinde her hangi bir yer olabilirdi fakat ortama flenen havann kuru termometre scakl verildii iin, hattn bu scaklkla kesitii nokta bize fleme artlarn vermektedir. Ortam iin gerekli hava miktar ortam iin gerekli enerji dengesinden elde edilebilir. Srekli rejim alma artlarnda ortam iin enerji dengesi Denklem 4.2 de gsterilmitir. (Denklem 4.2) Denklem 4.2 den ortamn s yk bants Denklem 4.3 ve sisteme gnderilmesi gerekli artlandrlm hava miktar bants Denklem 4.4 de verilmitir.

(Denklem 4.3) (Denklem 4.4)

ekil 4.2 de proses psikrometrik diyagramda gsterilmitir. Psikrometrik diyagramdan (3) ve (4) noktalarnn iki noktasn bildiimizden entalpilerini okuyabiliriz. Daha sonra tablo halinde tm deerler verilecektir. 19048 (kg/h)

= 19048 (kg/h)

Klima cihazna giren resirkle havas ile d hava karm olan (2) noktasnn zellikleri iin srekli rejimde bir ktle dengesi Denklem 4.5 de gsterilmitir.

(Denklem 4.5)

= 19048 4000 = 15048 (kg/h)

32

Karm havas, 15048 (kg/h) debisinde ve 7 nolu zelliklerindeki hava ile 4000 (kg/h) debisinde d hava zelliklerinde iki havann karmdr. Burada (2) noktas grafik yolla bulunmutur. Bunun iin gerekli forml Denklem 4.6 da verilmitir.

= 0.21

(Denklem 4.6)

Bu denklemle (2) noktasnn yeri tespit edilir. ekil 4.2 de psikrometrik diyagramda (2) noktasnn yeri gsterilmitir.

ekil 4.2 Prosesin psikrometrik diyagramda gsterilmesi Bu psikrometrik diyagramda gsterilen noktalarn gerekli deerleri Tablo 4.2 de gsterilmitir. Tablo 4.2 Sistemdeki noktalarn psikrometrik zellikleri Psikrometrik zellik 1 noktas 2 noktas 3 noktas 4 noktas d noktas Kuru termometre Sc. 30 23.8 15 22 6.2 Ya Termometre Sc. 24.8 17.8 11.8 15.4 6.2 zgl Nem (gr/kg) 17.4 10.2 7.2 8.2 6 Bal Nem (%) 65 56 68 50 100 zgl Entalpi (kj/kg) 76 51 34 44.5 21
33

Psikrometrik diyagramda (2-3) hatt soutucu cihazda gerekleen prosesi gstermektedir. Diyagramda (2-3) proses hattn yar dairesel lee paralel olarak izersek, soutucu nite iin DIO yaklak olarak 0.52 civarndadr (DIOs = 0.52). Soutucu nitenin kapasitesinin hesaplanmas iin gerekli bant Denklem 4.7 de verilmitir.

(h2 h3)

(Denklem 4.7)

= 19048.(51-34) = 323816 (kj/h) = 90 kW = DIOS. = (0.52).90 = 46.8 kW

= 90 46.8 = 43.1 kW
Elde edilen sonular incelendiinde, belirli bir miktar taze havann artlandrlmada kullanlmas sonucu, 200000 (kj/h) olan ortamn soutma yknn karlanabilmesi iin, bu alma artlarnda soutucu nitenin kapasitesi 323816 (kj/h) olmaktadr. Gereken soutma ihtiyac bu artlarda yaklak %62 daha fazladr. Bu fazlaln sebebi klima santralinde artlandrdmz havann, taze hava miktar kadarn darya atmamzdr. Tam bu noktada s geri kazanm cihazlar devreye girer. artlandrdmz havann taze hava miktar kadarn darya deil de s geri kazanmdan geirerek, d ortam artlarndan aldmz taze havay soutmak iin kullanrsak byk oranda tasarruf etmi oluruz.

4.1.1 IGK Cihaznn Sou Kazancnn Hesaplanmas Youma ve nem transferinin olumad durumlarda, sou kazanc (Q, kW), taze havann duyulur s deiime eit olur [10].

Cp.(Tt

Tth,g)

(Denklem 4.8)

Burada m, s geri kazanm cihazndan geen taze havann ktlesel debisi (kg/s), C p taze havann zgl ss (kj/kg.K), Tt scaklklar
oC)

ve Tth,g ise sras ile taze avann ci azdan k ve giri

ol aktadr

Egzoz ve taze ava arasndaki scaklk farknn ve taze avann bal ne inin yksek olduu sou kazan kazan uygula alarnda, taze avann iindeki ne in bir ks s geri , kj/kg deii ine bal olarak esaplanr [10].
34

ci aznda you aktadr Bu duru da taze avann sou kazanc GK ci az

giri ve k arasndaki entalpi

(ht

hth,g)

(Denklem 4.9)

Taze havann ISG cihazndan k scakl, ideal durumda, egzoz havasnn cihaza giri scaklna (Teg,g, oC) ulaacaktr. Cihazn sl verimini (), taze havann duyulur s deiimi gz nne alnarak tanmlayabiliriz [10].

, ,

, ,

(Denklem 4.10)

Sistemde s geri kazanm cihaz olmas basn dmn artracaktr. Bu basn dm karlamak iin gerekli fan gcnn hesaplanmas gerekmektedir.

P = 2.Vdebi.P / fan

(Denklem 4.11)

Burada P (W) fan gcn, Vdebi (m3/s) hava debisini, .P (Pa) cihazdaki basn dmn

ve fan fan verimini gstermektedir. Denklemdeki 2 katsays d atm ve taze hava tarafnn
toplam gcn hesaplamak iin kullanlmaktadr. Bizim uygulamamz iin IGK cihaz olarak duyulur s transferi yapan ve enerji geri kazanm miktar %70 olan bir plakal s geri kazanm cihaz setik. Bu halde Denklem 4.10 u kullanarak (1) noktasnn scakln bulabiliriz. T1 = T0 + .(T5 T0) (Denklem 4.12)

T1 = 30 + (0.70).(2230) = 24.4 oC Is geri kazanm cihaznn prosesini ve sistemde yaratt deiikler ekil 4.3 de psikrometrik diyagram zerinde gsterilmitir. Karm havas, 15048 (kg/h) debisinde ve (7) nolu zelliklerindeki hava ile 4000 (kg/h) debisinde s geri kazanm cihazndan kan (1) nolu taze havann karmdr. Burada (2) noktas grafik yolla bulunmutur. Bunun iin gerekli forml Denklem 4.6 da verilmiti.

= 0.21

(Denklem 4.6)

Bu denklemle (2) noktasnn yeri tespit edilir. ekil 4.3 de psikrometrik diyagramda (2) noktasnn yeri gsterilmitir.

35

ekil 4.3 Is geri kazanml sistemin prosesinin psikrometrik diyagramda gsterimi Bu psikrometrik diyagramda gsterilen noktalarn gerekli deerleri Tablo 4.3 de gsterilmitir. Tablo 4.3 Is geri kazanm sistemdeki noktalarn psikrometrik zellikleri Psikrometrik zellik 0 noktas 1 noktas 2 noktas 3 noktas 4 noktas d noktas Kuru termometre Sc. 30 24.4 22.3 15 22 6.2 Ya Termometre Sc. 24.8 23.2 17.4 11.8 15.4 6.2 zgl Nem (gr/kg) 17.4 17.4 10.4 7.2 8.2 6 Bal Nem (%) 65 88 60 68 50 100 zgl Entalpi (kj/kg) 76 69 49 34 44.5 21

Psikrometrik diyagramda (2-3) hatt soutucu cihazda gerekleen prosesi gstermektedir. Diyagramda (2-3) proses hattn yar dairesel lee paralel olarak izersek, soutucu nite iin DIO yaklak olarak 0.50 civarndadr (DIOs = 0.50). Soutucu nitenin kapasitesinin hesaplanmas iin gerekli bant Denklem 4.7 de verilmiti.

(h2 h3)

(Denklem 4.7)

= 19048.(49-34) = 285720 (kj/h) = 80 kW

36

= DIOS.

= (0.50).80 = 40 kW

= 80 40 = 40 kW
Sonu olarak ; s geri kazanm sistemli klima santralinde, i ortamn 200000 (kj/h) soutma yknn karlanabilmesi iin soutucu nitenin kapasitesi 285720 (kj/h) olmaktadr. Gereken soutma ihtiyac bu artlarda yaklak %42 daha fazladr. Is geri kazanm olmayan klima santralinde ise gereken soutma ihtiyac %62 kmt. Bu orann daha fazla drlmesi iin s geri kazanm verimi daha yksek olan ve gizli s transferi yapabilen bir IGK cihaz kullanlabilir. Bu sistemde s geri kazanm cihaz ile kazanlan sou kazanc yaklak 10 kW dr ve ilk durumdaki santral soutma yk %11 azalmtr. Eer bu sistem %100 taze hava ile alan bir sistem olsayd, s geri kazanm cihaznn kullanlmamas durumundaki santral soutma yk ;
,

= 19048.(76 34) = 800016 (kj/h) = 222.2 kW

Is geri kazanm cihaz kullanlmas durumundaki santral soutma yk ;

,

= 19048.(69 34) = 666680 (kj/h) = 185 kW

Grdmz gibi taze hava miktarmz arttka s geri kazanm cihaznn salayaca sou kazancda artyor. %100 taze haval durumda s geri kazanm cihaz soutma ykn %16.7 azaltmtr. Ayrca d hava scaklmzn daha yksek olduu durum iin s geri kazanmn salayaca tasarruf daha fazla olacaktr.

37

SONULAR ve NERLER

Hem Dnyann hem de lkemizin ekonomik skntlar iinde bulunduu gnmzde enerjinin daha verimli kullanm iin s geri kazanm sistemlerinin mmkn olan her uygulamada kullanlmasnda fayda vardr. Is geri kazanm sistemlerinin kullanm ekonomi dnda evrenin de korunmas iin olduka faydal olacaktr. Her s geri kazanm projesi bir fizibilite almas gerektirir. Burada s geri kazanm sisteminin yatrm masraf, sistemin iletme masraflarna etkisi ve ayrca klima sistemine yaplacak yatrmn masrafna etkisi gz nne alnmaldr. Is geri kazanm sistemleri doal enerji kaynaklarnn ve evrenin korunmasna katk saladndan yatrmlarnn fizibl oluunun sorgulanmasnda daha ho grl olunabilir. Is geri kazanm sisteminin bykl, salayaca fayda ve zararlara bakarak seilir. Ayrca hangi s geri kazanm sisteminin tercih edilecei her uygulama iin mutlaka incelenmeli, btn faktrler deerlendirilerek projeye en uygun s geri kazanm sistemi seilmelidir. Bir mhendislik firmas tarafndan yaplan bir otelin s geri kazanml klima santrali projesinde, s geri kazanm sistemi kullanlmasnn salad enerji tasarrufunun 1.108.887 kcal/h olduu ve otelin toplam stma yknn drtte birinin s geri kazanm sistemleri ile geri kazanld grlmtr. Yaplan yaz uygulamas rneinde ise %75 resirkle haval olduunda 10 kW sou kazanc, %100 taze haval olduu durumda ise 37 kW sou kazanc olduu grlmektedir. Burada s geri kazanm sisteminden salanan kazancn taze hava miktarna ve d hava scakl ile taze hava scakl arasndaki farka bal olduunu syleyebiliriz.

38

KAYNAKLAR

1-) TTMD Dergisi 16.Say Makalaler (Eyll-Ekim 2001), Yazar : mer DEMREL 2-) TTMD Dergisi 26.Say Makalaler (Mays-Haziran 2003), Yazar : K.Oktay GVEN 3-) TTMD Dergisi 40.Say Makalaler (Kasm-Aralk 2005), Yazar : Faruk MEN 4-) Prof.Dr.Osman F. GENCEL, Is Deitiricileri, 2010 5-) Enerji 2003 Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, klimlendirme Tesislerinde Enerji Tasarrufu makalesi, Prof.Dr. lhan TEKN ZTRK , Do.Dr. Hasan KARABAY, 23-24 Ocak 2003, ANKARA 6-) Is geri kazanm cihaz reten firma kataloglar 7-) IV. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi, Is Geri Kazanm ve Sudan Suya Is Popmas Uygulamas makalesi, Veli DOAN 8-) II. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi, Yaplarda Istma Soutma Uygulamalarnda Enerji Geri Kazanma Sistemleri ve Enerji Ekonomosi makalesi, Tuncal YILMAZ 9-) VI. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi, Is Geri Kazanm Eanjrlerinin Kullanm Opsiyonlar makalesi, A. Mjdat AHAN 10-) VII. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi, Is Geri Kazanm Cihazlarnn Baz ehirlerdeki Yllk Toplam Istma ve Soutma Kazanlar makalesi, Serhan KKA

39